Капыльскі раён

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10.xsd" version="0.10" xml:lang="be-tarask">
  <siteinfo>
    <sitename>Вікіпэдыя</sitename>
    <dbname>be_x_oldwiki</dbname>
    <base>https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D0%B0%D0%BB%D0%BE%D1%9E%D0%BD%D0%B0%D1%8F_%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%BD%D0%BA%D0%B0</base>
    <generator>MediaWiki 1.39.0-wmf.22</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Мэдыя</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Спэцыяльныя</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Абмеркаваньне</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Удзельнік</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Гутаркі ўдзельніка</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Вікіпэдыя</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Абмеркаваньне Вікіпэдыі</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Файл</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Абмеркаваньне файла</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">MediaWiki</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">Абмеркаваньне MediaWiki</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Шаблён</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Абмеркаваньне шаблёну</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Дапамога</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Абмеркаваньне дапамогі</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Катэгорыя</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Абмеркаваньне катэгорыі</namespace>
      <namespace key="100" case="first-letter">Партал</namespace>
      <namespace key="101" case="first-letter">Абмеркаваньне парталу</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Модуль</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Абмеркаваньне модулю</namespace>
      <namespace key="2300" case="first-letter">Gadget</namespace>
      <namespace key="2301" case="first-letter">Gadget talk</namespace>
      <namespace key="2302" case="case-sensitive">Gadget definition</namespace>
      <namespace key="2303" case="case-sensitive">Gadget definition talk</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Капыльскі раён</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1383</id>
    <revision>
      <id>2330918</id>
      <parentid>2323000</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T17:41:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Stary Jolup</username>
        <id>145</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="17362" xml:space="preserve">{{Адміністрацыйная адзінка
|Назва                           = Капыльскі раён
|Назва ў родным склоне           = Капыльскага раёну
|Герб                            = 
|Сьцяг                           = Flag of Kapyl.png
|Краіна                          = [[Беларусь]]
|Гімн                            = 
|Статус                          = раён
|Уваходзіць у                    = [[Менская вобласьць]]
|Від адміністрацыйнага падзелу   = 
|Улучае                          = 
|Від адміністрацыйнага цэнтру    = 
|Цэнтар                          = [[Капыль]]
|БуйныГорад                      = 
|БуйныяГарады                    = 
|Колькасьць населеных пунктаў    = 
|ДатаЎтварэньня                  = 17 ліпеня 1924
|ДатаСкасаваньня                 = 
|Кіраўнік                        = 
|Назва пасады кіраўніка          = Старшыня райвыканкаму
|АфіцыйныяМовы                   = 
|МовыВаЎжытку                    = 
|Насельніцтва                    = 27 901&lt;ref name=&quot;belstat2018&quot; /&gt;
|Год перапісу                    = 2018
|Адсотак ад насельніцтва         = 
|Месца паводле насельніцтва      = 
|Сьпіс паводле насельніцтва      = 
|Шчыльнасьць                     = 17,4
|Месца паводле шчыльнасьці       = 
|Нацыянальны склад               = 
|Канфэсійны склад                = 
|Плошча                          = 1607,66&lt;ref&gt;[http://www.gki.gov.by/docs/gzk_2010-15404.doc Государственный земельный кадастр Республики Беларусь]{{Ref-ru}} (па стане на 1 студзеня 2011 г.)&lt;/ref&gt;
|Адсотак ад плошчы               = 
|Месца паводле плошчы            = 
|Сьпіс паводле плошчы            = 
|Максымальная вышыня             = 
|Сярэдняя вышыня                 = 
|Мінімальная вышыня              = 
|Шырата                          = 
|Даўгата                         = 
|Мапа                            = Miensk province, Kapyl district.svg
|Загаловак мапы                  = 
|Памер мапы                      = 
|Апісаньне мапы                  = 
|Мапа адміністрацыйнай адзінкі   = 
|Памер мапы аа                   = 
|Часавы пас                      = 
|Летні час                       = 
|Скарачэньне                     = 
|ISO                             = 
|FIPS                            = 
|Тэлефонны код                   = +375-17-19
|Паштовыя індэксы                = 223 9хх
|Геаграфічны код                 = 
|Інтэрнэт-дамэн                  = 
|Код аўтамабільных нумароў       = 
|Сайт                            = http://www.kopyl.minsk-region.by/ru
|Дадаткі                         = 
|Колер фону парамэтраў           = {{Колер|Беларусь}}
|Колер фону герб-сьцяг           = 
}}
'''Капы́льскі раён''' — адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка на паўднёвым захадзе [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]] [[Беларусь|Беларусі]]. Плошча раёну складае 1,6 тыс. км². Насельніцтва на 2018 год — 27 901 чалавек&lt;ref name=&quot;belstat2018&quot; /&gt;. Адміністрацыйны цэнтар — [[горад|места]] [[Капыль]].

== Геаграфічнае становішча ==
Мяжуе з [[Салігорскі раён|Салігорскім]], [[Слуцкі раён|Слуцкім]], [[Стаўпецкі раён|Стаўпецкім]], [[Нясьвіскі раён|Нясьвіскім]], [[Узьдзенскі раён|Узьдзенскім]] і [[Клецкі раён|Клецкім]] раёнамі Менскай вобласьці.

== Рэльеф і карысныя выкапні ==
Рэльеф раёну пераважна раўнінны. З захаду на ўсход яго перасякае [[Капыльская града]]. Пераважаюць вышыні 160—200 м, максымальная 243 м (каля в. [[Нізкавічы]]).

Сярод карысных выкапняў Капыльскага раёну пераважае [[торф]], агульным запасам 26 млн т. Радовішча крэйды «Загуменьне» запасам 218 тыс. т. Ёсьць таксама радовішчы жвіру і пяску з агульным запасам 25 млн м³.

== Клімат і расьліннасьць ==
Клімат умерана [[Кантынэнтальны клімат|кантынэнтальны]]. Сярэдняя тэмпэратура студзеня −6,3 °С, ліпеня 17,8 °С. Ападкаў 611 мм [[Вэгетацыйны пэрыяд]] — 192 дні.

Лясы займаюць 19% тэрыторыі ([[хваёвыя лясы|хваёвыя]], [[яловыя лясы|яловыя]], [[бярозавыя лясы|бярозавыя]]).

== Гідраграфія ==
Па тэрыторыі раёну цячэ 28 малых рэчак і праходзіць рыбапрапускны канал. На поўначы цячэ рака [[Нёман]], але яе працягласьць у межах раёну невялікая — каля 4 км. На рацэ [[Морач]]ы разьмяшчаецца [[Чырвонаслабадзкое вадасховішча]].

== Гаспадарчая дзейнасьць ==
Малочна-мясная жывёлагадоўля, [[сьвінагадоўля]]. Пасевы зерневых і кармавых культураў, [[Цукровы бурак|цукровага бураку]], бульбы. Прадпрыемствы харчовай, паліўнай прамысловасьці, па вытворчасьці будаўнічых матэрыялаў.

Тэрыторыю раёну перасякаюць чыгунка [[Баранавічы]] — [[Асіпавічы]], аўтамабільныя дарогі [[Бабруйск]] — [[Слуцак]] — [[Берасьце]], [[Асіпавічы]] — [[Баранавічы]].

== Насельніцтва ==
* XXI стагодзьдзе: 2009 год — 32 818 чалавек&lt;ref name=&quot;belstat&quot;&gt;[https://web.archive.org/web/20101030222404/http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/vihod_tables/1.2-6.pdf Перепись населения — 2009. Минская область]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]&lt;/ref&gt; (перапіс); 2015 год — 29 062 чалавекі&lt;ref name=&quot;belstat2015&quot;&gt;[https://web.archive.org/web/20150515134329/http://belstat.gov.by/uploads/bgd_files/1427878416014868.zip Численность населения на 1 января 2015 г. и среднегодовая численность населения за 2014 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов, поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]&lt;/ref&gt;, у тым ліку гарадзкога насельніцтва 9733 чалавекі, сельскага — {{лік|19329}}&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20170929083449/http://www.kopyl.minsk-region.by/ru/people/ Население] Копыльский районный исполнительный комитет{{ref-ru}}&lt;/ref&gt;; 2016 год — 28 663 чалавекі&lt;ref name=&quot;belstat2016&quot;&gt;[https://web.archive.org/web/20160706073652/http://www.belstat.gov.by/upload/iblock/567/567f8a4ac45cd80a949bb7bd7a839ca7.zip Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]&lt;/ref&gt;; 2017 год — 28 231 чалавек&lt;ref name=&quot;belstat2017&quot;&gt;[https://web.archive.org/web/20200813193913/http://belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_7192/ Численность населения на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]&lt;/ref&gt;; 2018 год — 27 901 чалавек&lt;ref name=&quot;belstat2018&quot;&gt;[https://web.archive.org/web/20180405033656/http://www.belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_8782 Численность населения на 1 января 2018 г. и среднегодовая численность населения за 2017 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]&lt;/ref&gt;

== Турыстычная інфармацыя ==
Захаваліся помнікі архітэктуры й садова-паркавага мастацтва: парк у в. [[Бабоўня]], Сьвята-Прачысьценская царква (2-я палова XIX ст.) у в. [[Васільчыцы]], царква (2-я палова XIX ст.) у в. [[Карачаўшчына]], Сьвята-Ўзьнясенская царква (2-я палова XIX ст.) у в. [[Кіявічы]], царква (сярэдзіна XIX ст.) у в. [[Комсічы]], Сьвята-Георгіеўская царква (пачатак XX ст.) у в. [[Лешня (Капыльскі раён)|Лешня]]; касьцёл (XIX ст.) у в. [[Савічы (Капыльскі раён)|Савічы]], царква (2-я палова XIX ст.) у в. [[Семежаў]], капліца ў в. [[Цімкавічы]], Сьвята-Траецкая царква ў в. [[Цялядавічы]], сядзіба (XIX ст.) і Касьцёл у Гонар Зьняцьця з Крыжа Збавіцеля ў в. [[Грозаў]], сядзібы (XVIII ст. — XIX ст.) у вёсках [[Вялікая Раеўка]], [[Гразавок]], [[Дунаева]], [[Сунаі]], [[Сьвінка (Менская вобласьць)|Сьвінка]]&lt;!--[[Лугавая (Менская вобласьць)|Лугавая]]--&gt; і інш.; сыраварня (ХІХ ст.) у в. [[Чырвоная Дуброва]].

== Культура ==
Выдаецца газэта «Слава працы». Вёска [[Семежаў]] вядомая сьвяткаваньнем Цары Каляды, уключаным у Сьпіс нематэрыяльнай культурнай спадчыны ЮНЭСКО. Сыстэма адукацыі складаецца з 48 установаў адукацыі, 67 установаў культуры, 9 народных самадзейных калектываў, узорны самадзейны народны калектыў «Цары». 80 спартовых збудаваньняў. Працуе Копыльская дзіцяча-юнацкая спартовая школа&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20210418081725/http://www.minsk-region.gov.by/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=153&amp;Itemid=661&amp;lang=ru Інфармацыя на старонцы Менскага аблвыканкаму]{{Ref-ru}}&lt;/ref&gt;, Дзіцяча-юнацкая спартовая школа АФП РК прафсаюзу работнікаў АПК. У Капылі ды ў Цімкавічах працуюць дзіцячыя школы мастацтваў (філіялы ў вёсках [[Слабада-Кучынка]], Семежаў, [[Быстрыца (Капыльскі раён)|Быстрыца]], [[Канюхі (Капыльскі раён)|Канюхі]], [[Старыца (Капыльскі раён)|Старыца]]).

== Асобы ==
Вёска [[Думічы]] — радзіма дзяржаўнага дзеяча Беларусі [[Аляксандар Сташэўскі|Аляксандра Ёсіфавіча Сташэўскага]] (1889—1938), в. [[Сьвінка (Менская вобласьць)|Сьвінка]]&lt;!--[[Лугавая (Менская вобласьць)|Лугавая]]--&gt; — беларускага пісьменьніка [[Васіль Сташэўскі|Васіля Сташэўскага]] (1895—1937), в. [[Слабада-Кучынка]] — беларускага пісьменьніка і крытыка [[Адам Бабарэка|Адама Бабарэкі]] (1899—1938), в. [[Быстрыца (Менская вобласьць)|Быстрыца]] — дзяржаўнага дзеяча Беларусі [[Іван Варвашэня|Івана Варвашэні]] (1904—1957), в. [[Жабчава]] — беларускага пісьменьніка [[Кузьма Чорны|Кузьмы Чорнага]] (1900—1944), в. [[Пясковае]] — беларускіх паэтаў [[Анатоль Астрэйка|Анатоля Астрэйкі]] (1911—1978) і [[Адам Русак|Адама Русака]] (1904—1987), в. [[Труханавічы (Менская вобласьць)|Труханавічы]] — беларускага пісьменьніка [[Ян Скрыган|Яна Скрыгана]] (1905—1992), в. [[Вуглы (Капыльскі раён)|Вуглы]] — беларускага паэта [[Аляксей Коршак|Аляксея Коршака]] (1920—1945), в. [[Канюхі (Капыльскі раён)|Канюхі]] — беларускага пісьменьніка [[Алесь Адамовіч|Алеся Адамовіча]] (1927—1994).

* [[Павал Жаўрыд]] (1889, в. [[Цецяроўка (Слуцкі раён)|Цецяроўка]] — 1939) — беларускі грамадзка-палітычны дзяяч, журналіст. Адзін з кіраўнікоў [[Слуцкі збройны чын|Слуцкага збройнага чыну]]
* [[Алесь Ліпай]] (1966, в. [[Андросаўшчына]] — 2018) — беларускі журналіст і [[паэт]]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Літаратура ==
* Копыльский район // {{Літаратура/Турыстычная энцыкляпэдыя Беларусі}}
* {{Літаратура/Памяць/Капыльскі раён}}
* Варанцова, Таццяна Аляксандраўна. «Навекі постаць сваю захаваўшыя…» / Т. А. Варанцова ; ДУ «Капыльскі раённы краязнаўчы музей», Прадстаўніцтва зарэгістраванага аб’яднання «Deutscher Volkshochschul-Verband e.V.» (Федэратыўная Рэспубліка Германія) у Рэспубліцы Беларусь. — {{Мн.}} : Белсэнс, 2010. {{ISBN|978-985-6946-27-4}}.
* Гонар і слава Капыльшчыны / Склад.: Н. У. Холад, Н. А. Гурло. — Капыль : Центр. раён б-ка, 2000. — 22 с.
* Гонар і слава Капыльшчыны : Навук. дзеячы / Склад.: Н. У. Холад, Н. А. Гурло. — Капыль : Цэнтр. раён. б-ка, 2000. — 41 с.
* Андрэй Лятчэня. Непаўторныя тканіны Капыльшчыны / Аддз. культуры Капыл. райвыканкама, Капыл. раён. каязн. музей ; Склад. А.Лятчэня. — Капыль : Слава працы, 2003. — 47 с ; 20 см.

== Вонкавыя спасылкі ==
* {{radzima|kapylski|rayon}}
* {{Глёбус Беларусі|{{НАЗВА_СТАРОНКІ}}}}

{{Капыльскі раён}}
{{Менская вобласьць}}

[[Катэгорыя:Капыльскі раён| ]]
[[Катэгорыя:Раёны, створаныя ў 1924 годзе]]</text>
      <sha1>p4bjhqvblfamnnt51onh246qtrofcqs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Старабеларуская мова</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2308</id>
    <revision>
      <id>2330952</id>
      <parentid>2317592</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T21:56:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>п.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="577084" xml:space="preserve">{{Іншыя значэньні|тып=варыянты|літоўская мова|руская мова|стараўкраінская мова}}
{{Інфармацыя пра мову 
|Назва мовы                   = Старабеларуская мова
|Назва мовы ў арыгінале       = руский языкъ&lt;ref name=&quot;zhurauski2&quot;/&gt;&lt;ref&gt;[http://kamunikat.fontel.net/www/knizki/brama/prastora/prastora_01.htm Языковая ситуация в Беларуси: этические коллизии двуязычия] // Сацыякультурная прастора мовы (сацыяльныя і культурныя аспекты вывучэння беларускай мовы): На бел. і рус. мовах / С. Іванова, Я. Іваноў, Н. Мячкоўская. — {{Менск (Мн.)}}: Веды, 1998.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Пуцилева Л. Между Польским королевством и Российской империей: поиски национальной идентичности в белорусской поэзии // Contributi italiani al 14. congresso internazionale degli Slavisti: Ohrid, 10-16 settembre 2008 / a cura di Alberto Alberti … [et al.]. — Firenze: Firenze University Press, 2008. [http://www.fupress.com/Archivio/pdf%5C2753.pdf] С. 202.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Паводле працаў украінскага мовазнаўца П. Плюшча, украінскія пісьменьнікі XVI—XVII стагодзьдзяў называлі стараўкраінскую мову «русскою мовою», «речью русской», «российским языком» або «языком русским»}}
|Краіны ўжываньня             = Сярэднявечныя краіны і краіны раньняга Новага часу Ўсходняй Эўропы
|Рэгіён                       = [[Усходняя Эўропа]]
|Колькасьць карыстальнікаў    = — 
|Клясыфікацыя                 = [[індаэўрапейскія мовы|Індаэўрапейская сям’я]]
* [[славянскія мовы|Славянская галіна]]
** [[усходнеславянскія мовы|Усходнеславянская група]]
*** '''Старабеларуская мова'''
|Афіцыйная мова ў = [[фэўдальная раздробленасьць на Беларусі|Заходніх усходнеславянскіх княствах ХІІІ—XIV стст.]]{{Заўвага|Канчатковае зацьвярджэньне і інстытуцыяналізацыя канцылярскіх установаў, што выдавалі афіцыйныя акты дзяржаўнага ўзроўню, на этнічна беларускай тэрыторыі адбылася каля апошняе чвэрці XIV ст. На гэты час з такіх княстваў прадстаўленае толькі [[Смаленскае княства|Смаленскае]]. Разам з тым, ужо з пачатку ХІІІ ст. буйныя княствы захаду ўсходнеславянскае тэрыторыі вядуць дыпляматычнае ліставаньне ў гандлёвых мэтах (пераважна з Рыгай), зрэдчас князі гэтых тэрыторыяў з гэтага ж часу выдаюць жалаваныя граматы, хоць іх колькасьць была маленькая з прычыны слабога разьвіцьця фэўдальных зносінаў у тагачаснай Русі. Зрэшты, нават гэтыя нешматлікія ўзоры ХІІІ ст. адлюстроўваюць першыя беларускія рысы (пра што гл. ніжэй). Сярод згаданых княстваў у ХІІІ ст. найбуйнейшымі зьяўляліся [[Полацкае княства|Полацкае]], [[Віцебскае княства|Віцебскае]], [[Амсьціслаўскае княства (удзел Смаленскай зямлі)|Амсьціслаўскае]] і Смаленскае, на час трывалага выкарыстаньня актавае пісьмовасьці як паказьніку афіцыйных зносінаў (канец XIV ст.) зь іх захавалася толькі Смаленскае.}}, [[Галіцка-Валынскае княства|Галіцка-Валынскім княстве]]{{Заўвага|Пры ўлучэньні ў [[паняцьце]] старабеларускае мовы таксама тагачаснае ўкраінскае мовы}}, [[Каралеўства Польскае (1320—1385)|Польшчы]]{{Заўвага|Пры ўлучэньні ў паняцьце старабеларускае мовы таксама тагачаснае ўкраінскае мовы, якая стала выкарыстоўвацца польскай канцылярыяй у дачыненьні да [[Галіччына|галіцкіх]] земляў, далучаных да Польшчы ў 1346 г.}}, [[Каралеўства Вугоршчына|Вугоршчыне]]{{Заўвага|Пры ўлучэньні ў паняцьце старабеларускае мовы таксама тагачаснае ўкраінскае мовы, у дачыненьні да далучаных земляў украінскага [[Закарпацьце|Закарпацьця]].}}, [[Малдаўскае княства|Малдаўскім княстве]]{{Заўвага|Пры ўлучэньні ў паняцьце старабеларускае мовы таксама тагачаснае ўкраінскае мовы}}, [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]], [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]{{Заўвага|Як афіцыйная мова (да 1696 г.) ВКЛ як складовае часткі Рэчы Паспалітай, у Польшчы (у дачыненьні да ўкраінскіх ваяводзтваў, адабраных Польшчай ад ВКЛ перад складаньнем [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]]), на агульнадзяржаўным узроўні (спэцыфічныя функцыі дыпляматычнага ліставаньня).}}, [[Украінскія землі пад уладай казакоў|Гетманшчыне]], [[Расейская імпэрыя|Расеі]]{{Заўвага|Пры ўлучэньні ў паняцьце старабеларускае мовы таксама тагачаснае ўкраінскае мовы, на этнічна ўкраінскіх і часткова беларускіх землях Расеі зь сярэдзіны XVII ст. па 1782 г.}}
|Рэгулюецца = —
|Код па ISO 639-1 =  
|Код па ISO 639-2(B) = sla 
|Код па ISO 639-2(T) =  
|Код па SIL =  
|Выява =  
}}
{{Дарэформавая кірыліца}}
'''Ста́рабелару́ская мова''' (гістарычна '''ру́ская''', '''літоўская'''&lt;ref name=&quot;evkl&quot;&gt;[[Уладзімер Сьвяжынскі|Свяжынскі У. М.]] Беларуская мова // {{Літаратура/ЭВКЛ|1к}} С. 300&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;katl&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]]. [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[Arche]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]], [[Генадзь Сагановіч|Сагановіч Г.]] [http://www.belarusguide.com/as/history/biel2.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 234—235.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;vn&quot;&gt;[[Вячаслаў Насевіч|Насевіч В. Л.]] [https://web.archive.org/web/20090401195924/http://vn.belinter.net/vkl/36.html Літвіны] // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 206—208.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [https://web.archive.org/web/20110720022253/http://old.nv-online.info/index.php?c=ar&amp;i=15053 Літва гістарычная…] // [[Народная Воля]]. № 99—100, 30 чэрвеня 2009 г.&lt;/ref&gt;, '''простая мова'''&lt;ref name=sjviazhynski3/&gt;) — [[усходнеславянскія мовы|усходнеславянская]] мова, дзяржаўная і пісьмовая мова [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] і [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], а таксама [[Малдаўскае княства|Малдаўскага княства]], у аснову якой, на думку некаторых дасьледнікаў, лягла тагачасная народная [[беларуская мова]]{{Заўвага|У рэтраспэктыўным сэнсе; у гістарычна зафіксаваны час назіралася сыстэмная эвалюцыя пэўных рысаў народнае беларускае мовы, прыклады чаго гл. ніжэй}}&lt;ref name=zhurauski2&gt;{{Кніга|аўтар = Журавский А. И.|частка = |загаловак = Деловая письменность в системе старобелорусского литературного языка|арыгінал = |спасылка = http://www.philology.ru/linguistics3/zhuravsky-78.htm|адказны = |выданьне = |месца = {{М.}}|выдавецтва = Восточнославянское и общее языкознание|год = 1978|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;, разглядаецца таксама як храналягічны этап у разьвіцьці беларускай мовы ў адрозьненьне ад сучаснай беларускай мовы&lt;ref name=encyklapedyjabielaruskajemovy&gt;{{Кніга|аўтар = Шакун Л. М.|частка = Старабеларуская літаратурная мова|загаловак = Беларуская мова: Энцыкл.|арыгінал = |спасылка = |адказны = Беларус. Энцыкл.; Пад рэд. А. Я. Міхневіча; Рэдкал.: Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш|выданьне = |месца = {{Менск (Мн.)}}|выдавецтва = БелЭн|год = 1994|том = |старонкі = 533|старонак = 655|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Мела значнае пашырэньне на землях Вялікага Княства Літоўскага да канца XVII стагодзьдзя, калі пачала саступаць месца [[Польская мова|польскай]], захоўвалася ва ўжытку (прынамсі юрыдычным{{Заўвага|Напрыклад, прыбыткова–расходная кніга [[магістрат]]у [[Магілёў|Магілёва]] за 1709 год вядзецца па-польску, аднак з 1710 году зноў па-беларуску (кірыліцай); на пісьме пачынае адлюстроўвацца яскравая рыса беларускае мовы, як «[[дзеканьне]]» («у Госпадзе», «для чэлядзі»)&lt;ref&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] З гісторыі перакладу Бібліі на старабеларускую мову // Запіскі Культурна-гістарычнай Калегіі імя Канстанціна Астрожскага / Рэд. М. Белямук. — Берасьце: АТТ «Брэсцкая друкарня», 2002. С. 43—47.&lt;/ref&gt;}}) да другое траціны XIX стагодзьдзя, пакуль яе канчаткова ня выціснула [[расейская мова]]&lt;ref name=tumash&gt;{{артыкул|аўтар=Тумаш В.|загаловак=Дыпляматычная кантравэрсыя 1646 году за беларускую мову|арыгінал=|спасылка=http://knihi.com/Vitaut_Tumas/Dyplamatycnaja_kantraversyja_1646_hodu_za_bielaruskuju_movu.html|аўтар выданьня=|выданьне=Запісы Беларускага Інстытуту Навукі й Мастацтва|тып=|месца=|выдавецтва=|год=1974|выпуск=|том=|нумар=12|старонкі=|isbn=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак = Древнерусский язык|арыгінал = |спасылка = |адказны = ред. П. З. Савочкин|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Издат. БГУ|год = 1970|том = |старонкі = |старонак = 87-90|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

Першыя ўсходнеславянскія дыялектныя рысы, якія пазьней палеглі ў аснову асобных усходнеславянскіх моваў, пачынаюць узьнікаць з канца ХІ ст. Ужо пад пачатак ХІІІ ст. дзякуючы гэтым рысам у пісьмовых помніках выразна адрозьніваюцца тры ўсходнеславянскія мовы, а ў дачыненьні да беларускай яны канчаткова набліжаюцца да сучасных каля XVI ст. Гэтыя рысы ўжо з ХІІІ ст. ляглі ў аснову старабеларускай дзелавой мовы, якая была параўнальна блізкай да народнай з прычыны патрэбы абслугоўваньня ёй практычных народных патрэбаў. З канца XIV ст. пісьмовае выкарыстаньне гэтае мовы пашыраецца на ўсёй [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускай этнічнай тэрыторыі]], а з канца XV ст. некалькі адрозныя пісьмовыя формы беларускай мовы кладуцца ў аснову першых сьвецкіх твораў. Канчатковага ўздыму старабеларуская мова дасягае ў сярэдзіне XVI ст., калі яе вельмі дэмакратычны, блізкі да дзелавога варыянт, становіцца трывалай мовай сьвецкіх і рэлігійных твораў, а ў самой мове ўва ўсіх яе жанрах уніфікуецца пісьмовасьць, якая паводле тых часоў становіцца надзвычай блізкай да жывога маўленьня. Адначасна, канчаткова складаецца наддыялектнае кайнэ з пэўнымі старабеларускімі рысамі, што было ў пэўнай ступені пазбаўлена беларускіх рысаў і што, такім чынам, дазволіла карыстаць мову на ўсёй прасторы ВКЛ, г. зн. і на этнічна [[украінцы|ўкраінскіх]] землях. З канца XVI ст. у сувязі з царкоўнай палемікай выкарыстаньне мовы звужаецца з боку царкоўнаславянскае мовы, тады ж узьнікаюць першыя прыкметы [[палянізацыя|палянізацыі]], якія разам сталі сыстэматычнымі каля другой траціны XVII ст. Гэты працэс адзначыў сваё заканчэньне стратай беларускай мовай статусу мовы афіцыйных актаў ВКЛ у 1696 годзе.

== Тэрміналёгія ==
[[Файл:Jaŭchim Karski. Яўхім Карскі (1900).jpg|міні|[[Яўхім Карскі]] — дасьледнік беларускай [[этнаграфія|этнаграфіі]], першы, хто стаў выкарыстоўваць тэрмін «старабеларуская мова»]]

Азначэньне «старабеларуская мова» ўвёў [[Славістыка|філёляг-славіст]], дасьледнік беларускай [[Этнаграфія|этнаграфіі]] [[Яўхім Карскі]] (1893 год) на падставе яе роднаснай блізкасьці з народнымі беларускімі гаворкамі XIX ст.

У сучаснай беларускай гістарычнай і мовазнаўчай літаратуры часьцей за ўсё выкарыстоўваецца тэрмін ''старабеларуская мова'', радзей замест яго выступае тэрмін ''беларуская мова''{{Заўвага|Гл., напрыклад, паводле {{Літаратура/ЭВКЛ|1}}}}; гэтыя ж тэрміны сустракаюцца ў беларускамоўнай навуковай літаратуры часоў [[СССР]]. У дарэвалюцыйнай і сучаснай расейскай гістарычнай і лінгвістычнай практыцы найбольш часта ўжываецца тэрмін ''заходнеруская мова'' ({{мова-ru|западнорусский язык|скарочана}}), поруч зь якім выкарыстоўваецца таксама тэрмін ''руская мова'' ({{мова-ru|русский язык|скарочана}}). Ва ўкраінскай гістарычнай і мовазнаўчай практыках часьцей ужываецца тэрмін ''стараўкраінская мова'' ({{мова-uk|староукраїнська мова|скарочана}}), які звычайна датычыць азначэньня пісьмовай мовы [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] цалкам{{Заўвага|У адрозьненьне ад айчыннай традыцыі, дзе стараўкраінскую звычайна разглядаюць асобнай агульнасьцю пісьмовай мовы ВКЛ}}. У заходнеэўрапейскай мовазнаўчай намэнклятуры старабеларуская мова, разам з паняцьцем ''[[стараўкраінская мова]]'', разглядаецца як частка агульнага ідыёму і акрэсьліваецца тэрмінам ''[[руская мова]]'' ({{мова-en|Ruthenian language|скарочана}}), да якой прылічваюць літаратурную мову ўсіх усходнеславянскіх тэкстаў, якія немагчыма пэўна прылічыць да царкоўнаславянскіх, і якія паходзяць з [[Вялікае Княства Літоўскае|ВКЛ]] і Рэчы Паспалітай XIV—XVIII стагодзьдзяў. Гэтая думка падтрымліваецца польскай і [[Летувісы|летувіскай]] навуковымі школамі. У згаданых краінах, а таксама ў працах асобных аўтараў могуць ужывацца тэрміны ''пісьмовая мова ВКЛ'', ''канцылярская мова ВКЛ'' і да т. п.

Гістарычныя назвы старабеларускае мовы з боку яе носьбітаў і замежнікаў-сучасьнікаў ускладняліся цяжкой сытуацыяй выкарыстаньня раду [[харонім]]аў і бракам у поўнай ступені нацыянальнай ідэнтыфікацыі ў сучасным разуменьні ва ўмовах тагачаснага [[фэўдалізм|фэўдальнага]] грамадзтва. Пэўныя парасткі [[рэнэсанс]]най зацікаўленасьці да этнічных працэсаў збольшага не паўплывалі на гэты працэс, а ў XVII ст. неадназначнасьць тэрмінаў у дачыненьні да адной мовы канчаткова разьвязалася карпаратыўнай, [[стан (сацыяльная група)|станавай]] дыфэрэнцыяцыяй.

=== Гістарычныя назвы ===
{{Асноўны артыкул|Ліцьвіны|Русіны (гістарычны этнонім) }}

* '''Беларуская''' (''белорусский язык''&lt;ref name=tumash/&gt;, ''бѣлороccийский язык''&lt;ref&gt;Яскевіч А. Старабеларускія граматыкі: да праблемы агульнафілалагічнай цэласнасці. — 2-е выд. — {{Менск (Мн.)}}: Беларуская навука, 2001. С. 18.&lt;/ref&gt;{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|239}}): зрэдку ўжывалася ў колішняй [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржаве]]; таксама ў [[Юры Крыжаніч|Юрыя Крыжаніча]]. У прыватнасьці, у Маскоўскай дзяржаве выкарыстоўвалі тэрмін «беларускае пісьмо», якім пазначалі лучнасьць графічных і лексычных асаблівасьцяў, якія адрозьнівалі афіцыйную ўсходнеславянскую мову ВКЛ ад афіцыйнае мовы тагачаснае Масквы&lt;ref name=biely&gt;{{Кніга|аўтар = Белы А.|частка = |загаловак = Хроніка «Белай Русі». Нарыс гісторыі адной геаграфічнай назвы|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. Белы|выданьне = |месца = {{Менск (Мн.)}}|выдавецтва = Энцыклапедыкс|год = 2000|том = |старонкі = 164-165, 189|старонак = 238|сэрыя = Бібліятэка часопісу «Беларускі гістарычны агляд»|isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Уласна ўзьнікненьне тэрміну «Белая Русь» з вытворнымі ад яго прыметнікамі генэтычна ня мае беспасярэдняе сувязі з «Русьсю» ў ВКЛ&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Белы А.|частка = |загаловак = Хроніка «Белай Русі». Нарыс гісторыі адной геаграфічнай назвы|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. Белы|выданьне = |месца = {{Менск (Мн.)}}|выдавецтва = Энцыклапедыкс|год = 2000|том = |старонкі = 12, 35|старонак = 238|сэрыя = Бібліятэка часопісу «Беларускі гістарычны агляд»|isbn = 985-6599-12-1|наклад = }}&lt;/ref&gt;. Гэты тэрмін усё Высокае і Позьняе Сярэднявечча «вандраваў» рознымі рэгіёнамі Ўсходняй Эўропы&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Белы А.|частка = |загаловак = Хроніка «Белай Русі». Нарыс гісторыі адной геаграфічнай назвы|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. Белы|выданьне = |месца = {{Менск (Мн.)}}|выдавецтва = Энцыклапедыкс|год = 2000|том = |старонкі = 35-142|старонак = 238|сэрыя = Бібліятэка часопісу «Беларускі гістарычны агляд»|isbn = 985-6599-12-1|наклад = }}&lt;/ref&gt; і сытуацыйна зьвязваўся зь [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускай этнічнай тэрыторыяй]], як гэта адбылося ў пачатку XV ст. у сувязі з згадваньнем дынастыі смаленскіх князёў, хоць тады тэрмін у гэтым значэньні не замацаваўся&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Белы А.|частка = |загаловак = Хроніка «Белай Русі». Нарыс гісторыі адной геаграфічнай назвы|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. Белы|выданьне = |месца = {{Менск (Мн.)}}|выдавецтва = Энцыклапедыкс|год = 2000|том = |старонкі = 56|старонак = 238|сэрыя = Бібліятэка часопісу «Беларускі гістарычны агляд»|isbn = 985-6599-12-1|наклад = }}&lt;/ref&gt;. Аднак найчасьцей тэрмін зьвязваўся з былой [[Наўгародзкая рэспубліка|Наўгародзкай рэспублікай]], і ў пачатку другой паловы XVI ст. ён пашырыўся на паўночны ўсход ВКЛ праз заваёву Маскоўскай дзяржавай [[Полацкае ваяводзтва|Полаччыны]] і прэтэнзіі ВКЛ па вяртаньні Полаччыны на землі на поўнач ад яе, г.зн. адбылося істотнае перасоўваньне гэтага тэрміну&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Белы А.|частка = |загаловак = Хроніка «Белай Русі». Нарыс гісторыі адной геаграфічнай назвы|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. Белы|выданьне = |месца = {{Менск (Мн.)}}|выдавецтва = Энцыклапедыкс|год = 2000|том = |старонкі = 136-142|старонак = 238|сэрыя = Бібліятэка часопісу «Беларускі гістарычны агляд»|isbn = 985-6599-12-1|наклад = }}&lt;/ref&gt;. Першым тэрмін «беларусы» ў сучасным разуменьні папулярызуе [[Мацей Стрыйкоўскі]], а пад сярэдзіну XVII ст. тэрмін «Белая Русь» пашыраецца далей на ўсход беларускай этнічнай тэрыторыі, праз што адбываецца яго кантамінацыя з адным з значэньняў «Русі» ў ВКЛ&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Белы А.|частка = |загаловак = Хроніка «Белай Русі». Нарыс гісторыі адной геаграфічнай назвы|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. Белы|выданьне = |месца = {{Менск (Мн.)}}|выдавецтва = Энцыклапедыкс|год = 2000|том = |старонкі = 150-158|старонак = 238|сэрыя = Бібліятэка часопісу «Беларускі гістарычны агляд»|isbn = 985-6599-12-1|наклад = }}&lt;/ref&gt;. Азначэньне «беларуская мова» ({{мова-ru|белорусский язык|скарочана}}) у дачыненьні як мовы XIX ст., так і мовы Сярэднявечча, ужывалася ў працах расейскіх дасьледнікаў XIX ст. [[Фёдар Буслаеў|Фёдара Буслаева]], [[Амяльян Аганоўскі|Амяльяна Аганоўскага]], [[Павал Жыцецкі|Паўла Жыцецкага]], [[Аляксей Сабалеўскі|Аляксея Сабалеўскага]], [[Іван Недзешаў|Івана Недзешава]], [[Пётар Уладзімераў|Пятра Ўладзімерава]].

[[Файл:Widaw in German, Vilna in Italian, Wilenski in Lithuanian (Belarusian), Wilna in Polish, Vilne in French, Vilna in Latin (V. Coronelli, 1690) (2).jpg|значак|Фрагмэнт мапы [[Вялікае Княства Літоўскае|ВКЛ]] ([[Вэнэцыянская рэспубліка|Вэнэцыя]], 1690 г.) з назвамі [[Вільня|Вільні]] на розных мовах: ''Widaw'' на нямецкай, ''Vilna'' на італьянскай, ''Wilenski'' [горад, замак] на літоўскай (г.зн. на беларускай — гутарковай мове [[ліцьвіны|ліцьвінаў]]&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2002-147&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] Швэды ў гісторыі й культуры беларусаў. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2002. С. 147.&lt;/ref&gt;), ''Wilna'' на польскай, ''Vilne'' на францускай, ''Vilna'' на лаціне&lt;ref name=&quot;Briedis-2009&quot;&gt;Briedis L. Vilnius: City of Strangers. — Central European University Press, 2009. P. 15.&lt;/ref&gt;]]

* '''Літоўская''' (''литовский язык'', ''Litauwica lingua''&lt;ref name=&quot;vn&quot;/&gt; ды іншыя): шмат спасылак у Маскоўскай дзяржаве і Ўкраіне (кіеўскія прафэсары, Кліменці Зіноўіў), а таксама ў [[Сігізмунд Гербэрштайн|Сігізмунда Гербэрштайна]] (першая палова XVI ст.), Пятра Статорыюса-Стоенскага (другая палова XVI ст.), [[Лаўрэнці Зізані|Лаўрэнція Зізанія]] (канец XVI ст.)&lt;ref name=&quot;vn&quot;/&gt;, [[Памва Бярында|Памвы Бярынды]] (XVII ст.), Даніэля Крмана і [[Удальрык Крыштап Радзівіл|Ўдальрыка Радзівіла]] (XVIII ст.)&lt;ref&gt;[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 91—93.&lt;/ref&gt;. Няма адзінага меркаваньня, ці ўзыходзіць харонім ''[[Літва гістарычная|Літва]]'' (і, адпаведна, вытворныя прыметнікі) да [[Славянскія мовы|славянскіх]] ([[люцічы]])&lt;ref name=&quot;Zlutka-107&quot;&gt;{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях|к}} С. 107.&lt;/ref&gt; або [[Балтыйскія мовы|балтыйскіх]] моваў&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = [[Аляксандар Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]]|частка = |загаловак = Стварэнне Вялікага Княства Літоўскага|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. К. Краўцэвіч|выданьне = |месца = {{Менск (Мн.)}}|выдавецтва = Беларуская навука|год = 1998|том = |старонкі = 152|старонак = 208|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;, але пад сярэдзіну XIII ст. — па сутыкненьні і зьмяшэньні памежных частак усходнеславянскай і балтыйскай этнічнай тэрыторыяў і дзяржаватворчых працэсах будучага ВКЛ — харонім ужо пашыраўся на ўсходнеславянскае [[Панямоньне]]&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Краўцэвіч А.|частка = |загаловак = Стварэнне Вялікага Княства Літоўскага|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. К. Краўцэвіч|выданьне = |месца = {{Менск (Мн.)}}|выдавецтва = Беларуская навука|год = 1998|том = |старонкі = 139|старонак = 208|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Мяркуецца, што пазьней тэрмін зьведваў насоўваньне на ўсход: акты канца XIV ст. акрэсьліваюць мяжу Літвы на захад ад [[Менск]]у, але ўжо пад канец першай паловы XV ст. як «Літва» і «Русь» выразна процістаўляюцца Менск і [[Барысаў]]&lt;ref&gt;{{артыкул|аўтар=Насевіч В., Спірыдонаў М.|загаловак=«Русь» у складзе Вялікага княства Літоўскага ў XVI ст.|арыгінал=|спасылка=|аўтар выданьня=пад рэд. А. Краўцэвіча.|выданьне=З глыбі вякоў|тып=|месца={{Мн.}}|выдавецтва=Навука і тэхніка|год=1996|выпуск=1|том=|нумар=|старонкі=13. — 288 с.|isbn=}}&lt;/ref&gt;. Тады ж паўстаюць крыніцы, дзе «літоўская» мова адрозьніваецца ад «славянскай»&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Fijałek J.|частка = Uchrzyścijanienie Litwy przez Polskę i zachowanie w niej języka ludu|загаловак = Polska i Litwa w dziejowym stosunku|арыгінал = |спасылка = |адказны = W. Abraham, J. Fijałek, J. Rozwadowski et al|выданьне = |месца = Kraków etc.|выдавецтва = Gebethner i Wolff|год = 1914|том = |старонкі = 90; 301, przyp. 1|старонак = 446|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;, іншыя аўтары ўжо з канца XIV ст. дзе-нідзе блытаюць паняцьці «літоўскай» і «славянскай» моваў, «Літвы» і «Русі»&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Fijałek J.|частка = Uchrzyścijanienie Litwy przez Polskę i zachowanie w niej języka ludu|загаловак = Polska i Litwa w dziejowym stosunku|арыгінал = |спасылка = |адказны = W. Abraham, J. Fijałek, J. Rozwadowski et al|выданьне = |месца = Kraków etc.|выдавецтва = Gebethner i Wolff|год = 1914|том = |старонкі = 50-51, 159|старонак = 446|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Урэшце, у другой палове XVI ст. у дачыненьні да земляў [[Люблінская унія|зьменшанага ў 1569 годзе]] ВКЛ мяжа «Русі» ўмацоўваецца на правабярэжжы [[Дняпро|Дняпра]] і на поўдні ад [[Полацкае ваяводзтва|Полаччыны]]&lt;ref&gt;{{артыкул|аўтар=Насевіч В., Спірыдонаў М.|загаловак=«Русь» у складзе Вялікага княства Літоўскага ў XVI ст.|арыгінал=|спасылка=|аўтар выданьня=пад рэд. А. К. Краўцэвіча.|выданьне=З глыбі вякоў|тып=|месца={{Менск (Мн.)}}|выдавецтва=Навука і тэхніка|год=1996|выпуск=1|том=|нумар=|старонкі=11-12, 14. — 288 с.|isbn=}}&lt;/ref&gt;. Тым часам найвышэйшы ўзровень выкарыстаньня назвы «Літва» атрымаў значэньне палітычнага народу ВКЛ&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Марзалюк І.|частка = |загаловак = Людзі даўняй Беларусі : этнаканфесійныя і сацыякультурныя стэрэатыпы (X—XVIII стст.)|арыгінал = |спасылка = |адказны = І. А. Марзалюк|выданьне = |месца = Магілёў|выдавецтва = МДУ|год = 2003|том = |старонкі = 61|старонак = 321|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. «Літоўскі» палітычны народ разумеўся замежнікамі почасту як палітычны народ з «рускай» культурнай асновай, што складала яго двусэнсоўнасьць побач зь яго рэгіянальным сэнсам і з выпадкамі перасоўваньня гэтага тэрміну ў канцы XVI ст. на значэньне балтыйскага этнасу ВКЛ сярод [[летувісы|летувіскіх]] кніжнікаў (сьпярша ў [[Прусія|прускай]] г. зв. «[[Малая Летува|Малой Летуве]]», а потым і ў ВКЛ)&lt;ref&gt;{{артыкул|аўтар=Котлярчук А. С.|загаловак=Самосознание белорусов в литературных памятниках XVI—XVIII вв.|арыгінал=|спасылка=|аўтар выданьня=под ред. А. К. Кавко.|выданьне=Русь—Литва—Беларусь|тып=|месца={{М.}}|выдавецтва=Наследие|год=1997|выпуск=|том=|нумар=|старонкі=86-87. — 287 с.|isbn=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=kuolis&gt;{{артыкул|аўтар=Куолис Д.|загаловак=Понятия «литовец» и «Литва» в литовской письменности XVI—XVII веков|арыгінал=|спасылка=|аўтар выданьня=Российская академия наук, Ин-т славяноведения.|выданьне=Славяноведение|тып=|месца={{М.}}|выдавецтва=Наука|год=1992|выпуск=|том=|нумар=5|старонкі=38. — 128 с.|isbn=}}&lt;/ref&gt;, хоць поруч вядомыя і адасабленьні «літоўцаў» у тым жа сэнсе ад «[[жамойты|жамойтаў]]» (''Lietuwai ir Zemaiczems'', ''gentis Samaytice ydioma'')&lt;ref name=kuolis/&gt;&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Fijałek J.|частка = Uchrzyścijanienie Litwy przez Polskę i zachowanie w niej języka ludu|загаловак = Polska i Litwa w dziejowym stosunku|арыгінал = |спасылка = |адказны = W. Abraham, J. Fijałek, J. Rozwadowski et al|выданьне = |месца = Kraków etc.|выдавецтва = Gebethner i Wolff|год = 1914|том = |старонкі = 114; 310, przyp. 3|старонак = 446|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt; і іх разьмежаваньне з паняцьцем палітычнага народу ВКЛ&lt;ref name=kuolis/&gt;.

[[Файл:Alfabetum Rutenorum (1638).jpg|значак|значак|Кніга пра кірылічны «рускі» альфабэт ({{мова-la|Alfabetum Rutenorum|скарочана}}) старой беларускай мовы&lt;ref&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] Швэды ў гісторыі й культуры беларусаў. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2002. С. 159—160.&lt;/ref&gt;. [[Стакгольм]], каля 1638 г.]]

* '''Руская''' (''рускïй езыкъ'' і да т. п.): называлася так сучасьнікамі, у асноўным з Заходняй Эўропы. Неадназначны тэрмін, якія можа датычыцца як старабеларускай, так і стараўкраінскай, і нават мясцовага царкоўнаславянскага тэксту. Апошняе зьвязвалася з раней існай у ВКЛ дыглясіяй (гл. ніжэй), у выніку чаго царкоўнаславянская і старабеларуская мова разглядаліся як два варыянты аднае мовы, з прычыны чаго дзьве мовы пазначаліся адзіным тэрмінам&lt;ref name=sjviazhynski3/&gt;. З пачатку XVI ст. тэрмін ''рускïй языкъ'' абрысоўваецца ў якасьці саманазвы мовы, поруч зь якім ужываліся радзей таксама ''простый языкъ'', ''простая молва'', ''простый дïѧлектъ'', ''руский дïѧлектъ'', ''руская мова'' (то бок такім парадкам назва цесна ўзаемадзейнічала з ужываньнем азначэньня ''простая'', пра што гл. далей). Гэтыя назвы далі падставы для атаясамліваньня шэрагам дасьледнікаў гэтае мовы з [[расейская мова|расейскай]], што няслушна з факталягічнага пункту гледжаньня{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|233}}. Апошняе прычынілася ў тым ліку да стварэньня тэрміну сучаснае гістарычнае і лінгвістычнае навукі ''заходнеруская мова'' (з варыяцыямі). Саманазва беларусаў і іх мовы як [[Русіны (гістарычны этнонім)|«рускіх»]] гістарычна сягае ў часы ўсходнеславянскай этнічнай агульнасьці. Продкі трох усходнеславянскіх народаў, маючы агульную аснову для разьвіцьця, але стварыўшы ў далейшай гістарычнай пэрспэктыве новыя палітычныя ўмовы, склаліся такім чынам у выглядзе этнасаў, што паасобку захоўвалі «рускую» ідэнтычнасьць, але разьвілі ўласныя культуры&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Пичета В. И.|частка = |загаловак = Белоруссия и Литва XV-XVI вв.|арыгінал = |спасылка = |адказны = В. И. Пичета|выданьне = |месца = {{М.}}|выдавецтва = Изд-во АН СССР|год = 1961|том = |старонкі = 644|старонак = 812|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{артыкул|аўтар=Насевіч В., Спірыдонаў М.|загаловак=«Русь» у складзе Вялікага княства Літоўскага ў XVI ст.|арыгінал=|спасылка=|аўтар выданьня=пад рэд. А. Краўцэвіча.|выданьне=З глыбі вякоў|тып=|месца={{Менск (Мн.)}}|выдавецтва=Навука і тэхніка|год=1996|выпуск=1|том=|нумар=|старонкі=16-17. — 288 с.|isbn=}}&lt;/ref&gt;. Гэтая ідэнтычнасьць, нягледзячы на ўзьнікненьне трох асобных усходнеславянскіх народаў, генэтычна зьвязаная з разуменьнем рускай этнічнай агульнасьці часоў Кіеўскае Русі, і, такім чынам, у часы гэтае дзяржавы, а таксама пазьнейшага ВКЛ абмяжоўвалася з захаду прыкладна аднолькавымі рубяжамі: навакольлямі [[Пінск]]у, [[Берасьце|Берасьця]], [[Клецак|Клецку]], [[Менск]]у&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Пилипенко М. Ф.|частка = |загаловак = Возникновение Белоруссии : Новая концепция|арыгінал = |спасылка = |адказны = М. Ф. Пилипенко|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Беларусь|год = 1991|том = |старонкі = 62-63|старонак = 142|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;, часам даходзячы да Падляшша&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Марзалюк І. А.|частка = |загаловак = Людзі даўняй Беларусі : этнаканфесійныя і сацыякультурныя стэрэатыпы (X—XVIII стст.)|арыгінал = |спасылка = |адказны = І. А. Марзалюк|выданьне = |месца = Магілёў|выдавецтва = МДУ|год = 2003|том = |старонкі = 59|старонак = 321|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Тым ня менш, ён так і не набыў дакладна акрэсьленага этнічнага разуменьня і мог пазначаць выняткова суайчыньнікаў у ВКЛ{{Заўвага|Параўн. сьведчаньні, дзе Смаленская зямля ў вачох жыхароў ВКЛ нават беларускага паходжаньня азначаецца як «маскоўская»}}&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Марзалюк І.|частка = |загаловак = Людзі даўняй Беларусі : этнаканфесійныя і сацыякультурныя стэрэатыпы (X—XVIII стст.)|арыгінал = |спасылка = |адказны = І. Марзалюк|выданьне = |месца = Магілёў|выдавецтва = МДУ|год = 2003|том = |старонкі = 67|старонак = 321|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Адначасна, паняцьце «рускага» народу ВКЛ нават у першай палове XVII ст. пашыралася ня толькі на ўсход ВКЛ і ўкраінскія ваяводзтвы Польшчы, але і на захад беларускай этнічнай тэрыторыі{{Заўвага|Вільня, Менск, Наваградак, Горадня, Слонім, Берасьце, Браслаў, Кобрынь, Камянец — скарга праваслаўнай шляхты на сойме 1623 году}}&lt;ref&gt;{{артыкул|аўтар=Насевіч В., Спірыдонаў М.|загаловак=«Русь» у складзе Вялікага княства Літоўскага ў XVI ст.|арыгінал=|спасылка=|аўтар выданьня=пад рэд. А. Краўцэвіча.|выданьне=З глыбі вякоў|тып=|месца={{Менск (Мн.)}}|выдавецтва=Навука і тэхніка|год=1996|выпуск=1|том=|нумар=|старонкі=15. — 288 с.|isbn=}}&lt;/ref&gt;. На гэтую акалічнасьць накладалася [[Новы час|навачаснае]] разуменьне нацыянальнае мовы, яе разьмежаваньне з царкоўнаславянскай (гл. ніжэй)&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Марзалюк І.|частка = |загаловак = Людзі даўняй Беларусі : этнаканфесійныя і сацыякультурныя стэрэатыпы (X—XVIII стст.)|арыгінал = |спасылка = |адказны = І. Марзалюк|выданьне = |месца = Магілёў|выдавецтва = МДУ|год = 2003|том = |старонкі = 73|старонак = 321|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Паралельна яму не зьнікаў найвышэйшы ўзровень выкарыстаньня гэтага тэрміну як даўняга рэлігійнага, рэгіянальнага і карпарацыйнага пазначэньня&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Марзалюк І.|частка = |загаловак = Людзі даўняй Беларусі : этнаканфесійныя і сацыякультурныя стэрэатыпы (X—XVIII стст.)|арыгінал = |спасылка = |адказны = І. Марзалюк|выданьне = |месца = Магілёў|выдавецтва = МДУ|год = 2003|том = |старонкі = 84, 86|старонак = 321|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Што ж да варыянту тагачаснай лякалізацыі Русі толькі ў межах ВКЛ (гл. вышэй), на захадзе ён сягаў звычайна крайняга ўсходу захаду Беларусі{{Заўвага|У сучасных межах — Пастаўскага, Вялейскага, Лагойскага, Менскага, Смалявіцкага, Ігуменскага, Пухавіцкага, Глускага, Мазырскага раёнаў}}&lt;ref&gt;{{артыкул|аўтар=Насевіч В., Спірыдонаў М.|загаловак=«Русь» у складзе Вялікага княства Літоўскага ў XVI ст.|арыгінал=|спасылка=|аўтар выданьня=пад рэд. А. Краўцэвіча.|выданьне=З глыбі вякоў|тып=|месца={{Мн.}}|выдавецтва=Навука і тэхніка|год=1996|выпуск=1|том=|нумар=|старонкі=20-25, дадаткі 1-2. — 288 с.|isbn=}}&lt;/ref&gt;. Паводле гісторыка [[Андрэй Катлярчук|Андрэя Катлярчука]], азначэньне літоўскай мовы — гутарковай мовы [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] — як «рускай» таксама тлумачыцца тым, што яна ўжывала на пісьме [[Кірыліца|кірылічныя «рускія» літары]]&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2002-147&quot;/&gt;.
* '''Простая руская''' або '''простая гаворка''' (''простый руский язык'' або ''простая молва''): варыянт папярэдняга, які сустракаўся, напрыклад, у выдаўца [[Рыгор Хадкевіч|Рыгора Хадкевіча]] (XVI ст.). Аналягічна папярэдняму прыметніку, магла тычыцца таксама і царкоўнаславянскае мовы ў ВКЛ&lt;ref name=sjviazhynski3/&gt;. На думку беларускага гісторыка [[Мікола Ермаловіч]]а, варыяцыі назвы выступалі ў [[пэяратыў]]ным (прыніжальным) значэньні з боку жыхароў ВКЛ каталіцкага вызнаньня, якія засвойвалі польскую самасьвядомасьць&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Ермаловіч М.|частка = |загаловак = Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Беллітфонд|год = 2003|том = |старонкі = 352|старонак = 448|сэрыя = |isbn = 985-6576-08-3|наклад = }}&lt;/ref&gt;. Тым часам паводле гісторыка [[Андрэй Катлярчук|Андрэя Катлярчука]], азначэньне старабеларускай мовы як «простай» тлумачылася тым, што яна ў параўнаньні з царкоўнаславянскай выкарыстоўвалася выняткова па-за царквой, у сьвецкім жыцьці&lt;ref&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] Швэды ў гісторыі й культуры беларусаў. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2002. С. 159.&lt;/ref&gt;.

=== Сучасныя назвы ===
* ''(Стара)беларуская мова''. У дачыненьні да старабеларускага пэрыяду разьвіцьця ўведзены ў пачатку ХІХ ст. і найпаўней адлюстраваў ягоную структуру, хоць ён зазнаваў пярэчаньні ў сувязі з фактам ужываньня мовы па-за межамі [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускай этнічнай тэрыторыі]]{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|239}} (напрыклад, беларускія рысы найбольш пераважаюць у XIV—XV стагодзьдзях). У іншым падыходзе да разгляду крыніцаў тэрмін можа разумецца як азначэньне агульнае пісьмовае нормы ўкраінцаў і беларусаў, што падмацоўваецца храналягічна нераўнамернай перавагай уласна беларускіх рысаў у гэтай мове&lt;ref name=pa56/&gt;.

[[Файл:Литовско-русский словарь, составленный в 1596 году Лаврентием Зизанием (1849).jpg|значак|Тытульны аркуш [[Царкоўнаславянская мова|царкоўнаславянска]]-беларускага слоўніка [[Лаўрэнці Зізані|Лаўрэнція Зізанія]] ў публікацыі 1849 году]]

* ''Літоўска-руская мова'' ({{мова-ru|литовско-русский язык|скарочана}}): расейскія дасьледнікі XIX ст. Пётар Кёпэн, архіяпіскап Філарэт, [[Сяргей Сахараў]], [[Іван Каратаеў]]. Ужываўся, у прыватнасьці, у надзвычай спрэчных праблемах (Кёпэнам у 1825 годзе дастасаваны ў дачыненьні мовы выданьняў [[Францішак Скарына|Францішка Скарыны]]&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Пичета В. И.|частка = |загаловак = Белоруссия и Литва XV-XVI вв.|арыгінал = |спасылка = |адказны = В. И. Пичета|выданьне = |месца = {{М.}}|выдавецтва = Изд-во АН СССР|год = 1961|том = |старонкі = 673|старонак = 812|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;).
* ''Літоўска-славянская мова'' ({{мова-ru|литово-славянский язык|скарочана}}): [[Міхал Баброўскі]] паводле [[Мікалай Улашчык|Мікалая Ўлашчыка]]&lt;ref&gt;[[Мікалай Улашчык|Улащик Н. Н.]] Введение в изучение белорусско-литовского летописания. — М.: Наука, 1985. С. 41.&lt;/ref&gt;.
* ''(Старая) заходнеруская мова'' або ''гаворка'' ({{мова-ru|(древний) западнорусский язык|скарочана}} або ''наречие''): сустракаецца пераважна ў тых дасьледнікаў, якія падтрымлівалі канцэпцыю протарускай стадыі разьвіцьця, асабліва з канца XIX ст. — [[Яўхім Карскі]], [[Аляксей Шахматаў]]. Падтрымліваецца ў сучасным мовазнаўстве і гістарыяграфіі, пераважна [[Расея|расейскімі]] дасьледнікамі. Беларускім мовазнаўцам Уладзімерам Сьвяжынскім зьвязваецца з улучэньнем беларускіх земляў у склад [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], дзе існавала ідэалёгія [[заходнерусізм]]у, якая адмаўляла ў беларускай моўнай ды этнічнай тоеснасьці, а таксама з папулярнасьцю канцэпцыяў падобнага кірунку ў гістарыяграфіі сучаснай Расеі&lt;ref name=sjviazhynski3/&gt;. Да самога ўзьнікненьня тэрміну прычынілася ўяўленьне пра беларускую мову як пра дыялект расейскай (у сваю чаргу, існавала і атаясамліваньне старабеларускае мовы з расейскай праз выкарыстаньне ў дачыненьні да першай тэрмінаў ''руский языкъ'' і да т. п.), што, зрэшты, набыло факталягічную няслушнасьць у сувязі зь якасна іншым вывучэньнем статусу беларускае мовы сярод іншых усходнеславянскіх і ўсталяваньнем яе самастойнага статусу{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|239}}. Тэрмін часта ахапляе старабеларускую і стараўкраінскую мовы як блізкія, практычна адзіныя пісьмовыя мовы, і ў гэтым разуменьні можа мець адпаведнік ''паўднёваруская мова''. Але асобныя працы маюць тэндэнцыю да часьцейшага выкарыстаньня тэрміну ''заходнеруская мова'' да пісьмовае мовы беларусаў ВКЛ, ''паўднёваруская мова'' — да мовы тагачасных украінцаў, хоць адначасна ён можа дастасоўвацца да старажытнарускае мовы. Паводле ўкраінскага мовазнаўцы [[Віталь Русаноўскі|Віталя Русаноўскага]], акрэсьліваецца як «украінска-беларуская» і адасабляецца ад канцылярскае мовы ўкраінцаў украінскіх этнічных тэрыторыяў па-за ВКЛ, у тым ліку пэўнымі графічнымі асаблівасьцямі&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Русанівський В. М.|частка = [http://litopys.org.ua/ukrmova/um20.htm Західноруська писемна мова]|загаловак = Українська мова : енціклопедія|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Київ|выдавецтва = |год = 2000|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.
* ''(Стара)ўкраінская мова''. Паводле Віталя Русаноўскага, тоесная паняцьцю ''заходнеруская мова'' і ў дачыненьні да мовы дзелавой пісьмовасьці ахапляе як мову ўсяго ВКЛ (то бок, украінскіх і беларускіх этнічных тэрыторыяў), так і ўкраінскіх этнічных тэрыторыяў па-за ВКЛ{{Заўвага|Тым часам асноўныя характэрныя графічныя рысы ''стараўкраінскай'' дзелавой мовы, апісаныя Русаноўскім, напраўду ў актах беларускай этнічнай тэрыторыі часта невядомыя, пра што гл. ніжэй}}. Гэты ж тэрмін пры апісаньні мовы сьвецка-мастацкага жанру ўжыты толькі ў дачыненьні да мовы ўкраінскай этнічнай тэрыторыі&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Русанівський В. М.|частка = [http://litopys.org.ua/ukrmova/um102.htm Староукраїнська літературна мова]|загаловак = Українська мова : енціклопедія|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Київ|выдавецтва = |год = 2000|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Аднак радам дасьледнікаў зьвяртаецца ўвага на ўкладаньне агульнадзяржаўных актаў на беларускай этнічнай тэрыторыі, а таксама разьмежаваньне пісьмовых стараўкраінскіх і старабеларускіх рысаў, што не дазваляе пашыраць памянёны тэрмін на ўсю пісьмовую мову ВКЛ&lt;ref name=sjviazhynski5/&gt;.
* ''Канцылярска-славянская мова'' (з варыяцыямі). Падтрымліваецца, у прыватнасьці, [[Летува|летувіскімі]] гістарыяграфіяй і мовазнаўствам. Поруч з гэтым, гэтымі ж навуковымі школамі на падставе сытуацыйных і параўнальна нашмат радзейшых прэцэдэнтаў выкарыстаньня ў афіцыйным ужытку ВКЛ іншых моваў, вусным кантактаваньнем вялікіх князёў ВКЛ з намесьнікамі краіны і неабгрунтаваным пераносам моўнае сытуацыі раньнесярэднявечнай этнічнай Летувы зьмяншаецца дзяржаўная значнасьць старабеларускае мовы; з мэтаю большага абгрунтаваньня перавагі балтыйскага элемэнту ў палітычным жыцьці ВКЛ гэтымі ж навуковымі школамі падтрымліваецца згаданая тэрміналёгія&lt;ref&gt;[[Уладзімер Сьвяжынскі|Свяжынскі У.]] Літоўская мова // {{Літаратура/ЭВКЛ|1к}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 105.&lt;/ref&gt;.
* ''Руска-польская мова'', ''руска-польскі дыялект''&lt;ref name=sjviazhynski3/&gt;&lt;!--Варыянт на польскай--&gt;: Штрытэр, польскія дасьледнікі [[Самуіл Багуміл Ліндэ]], польскі пісьменьнік Вішнеўскі. Погляды на старабеларускую мову як варыянт польскай падтрымліваліся, між іншага, наяўнасьцю [[палянізм]]аў у шэрагу помнікаў XVII ст.&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Плотнікаў Б., Антанюк Л.|частка = |загаловак = Беларуская мова : лінгвістычны кампендыум|арыгінал = |спасылка = |адказны = Б. Плотнікаў, Л. Антанюк|выданьне = |месца = {{Менск (Мн.)}}|выдавецтва = Интерпрессервис|год = 2003|том = |старонкі = 62|старонак = 671|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;

== Гісторыя ==
=== Паходжаньне ===
[[Файл:Kievan Rus in 1237 (ru).svg|міні|250пкс|Княствы ўсходніх славянаў у пэрыяд распаду старажытнарускае мовы.]]
[[Файл:VKL-1462-ru.png|міні|250пкс|Вялікае Княства Літоўскае ў пэрыяд 1443-1447 гг.]]
З ХІІІ стагодзьдзя ў межах ВКЛ на базе гаворак, што паходзілі ад пляменных дыялектаў дрыгавічоў, паўднёва-ўсходніх [[крывічы|крывічоў]], часткова [[радзімічы|радзімічаў]] і севяранаў пачынае складвацца тагачасная беларуская мова, прычым у яе фармаваньні бралі ўдзел некаторыя з дыялектаў паўднёвых плямёнаў усходніх славянаў, але ў цэлым пачатак вылучэньня асобных рысаў сучасных усходнеславянскіх моваў можа быць аднесены на ХІ—ХІІ стагодзьдзі&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Филин Ф. П.|частка = |загаловак = Происхождение русского, украинского и белорусского языков. Историко-диалектологический очерк|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = 2-е изд.|месца = {{М.}}|выдавецтва = КмоКнига|год = |том = |старонкі = 61, 633-634|старонак = 656|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt; З гэтага ж пэрыяду, на думку шэрагу дасьледнікаў гісторыі Беларусі, адлічваецца пачатак этапу фармаваньня [[беларусы|беларускага]] этнасу. Існуюць таксама і гіпотэзы, якія адносяць на пэрыяд XIII ст. канец утварэньня беларускага этнасу&lt;ref&gt;Чаквін І. У. Беларуская народнасць // {{Літаратура/ЭГБ|1}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Каробушкіна Т. М., Штыхаў Г. В|частка = Усходнія славяне — асноўнае насельніцтва Беларусі ў ІХ — першай палове ХІІІ ст.|загаловак = Нарысы гісторыі Беларусі. У 2-х ч. Ч. 1|арыгінал = |спасылка = |адказны = М. П. Касцюк, У. Ф. Ісаенка, Г. В. Штыхаў і інш|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Беларусь|год = 1994|том = |старонкі = 70|старонак = 527|сэрыя = |isbn = 5-338-00929-3|наклад = }}&lt;/ref&gt;. У геаграфічным дачыненьні тагачасны арэал беларускага этнасу ахапіў тэрыторыі, абмежаваныя з усходу і захаду канцавінаю Смаленскае зямлі і басэйнам [[Заходні Буг|Бугу]] адпаведна, на поўначы і поўдні — Наўгародзкай зямлёй, верхавінамі [[Волга|Волгі]] ды басэйнам [[Прыпяць|Прыпяці]] адпаведна&lt;ref name=picheta646647/&gt;, што суправаджалася разрывам між будучымі межамі этнічных арэалаў арэалу крывічоў, які ў выніку распаўся на паўднёва-заходнюю частку (частку будучага беларускага арэалу) і расейскую паўночна-ўсходнюю&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Филин Ф. П.|частка = |загаловак = Происхождение русского, украинского и белорусского языков. Историко-диалектологический очерк|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = изд. 2-е|месца = {{М.}}|выдавецтва = КмоКнига|год = |том = |старонкі = 60|старонак = 656|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Такім чынам, канец аб’яднаньню этнічных беларускіх земляў у складзе ВКЛ — дзяржавы, дзе тагачасная беларуская пісьмовая культура атрымала перавагу — быў скончаны ўключэньнем у склад ВКЛ Смаленскае зямлі (пра што гл. ніжэй)&lt;ref name=picheta646647&gt;{{Кніга|аўтар = Пичета В. И.|частка = |загаловак = Белоруссия и Литва XV-XVI вв.|арыгінал = |спасылка = |адказны = В. И. Пичета|выданьне = |месца = {{М.}}|выдавецтва = Изд-во АН СССР|год = 1961|том = |старонкі = 646-647|старонак = 812|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

Існуе меркаваньне, якое разглядае старабеларускую мову як выключна пісьмовую, якая мае царкоўнаславянскія або наогул штучныя карані, на якія ўплывалі мясцовыя беларускія і ўкраінскія гаворкі ([[Зігмас Зінкявічус|З. Зінкявічус]], Ё. Палёніс)&lt;ref name=sjviazhynski3/&gt;; погляд на старабеларускую мову як такую, што мела стараславянскую аснову з польскім і часткова ўсходнеславянскім уплывам выказвалася францускім лінгвістам А. Мартэлем{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|57—58}}. Прадстаўленае меркаваньне, згодна зь якім беларуская і ўкраінская этнічная тэрыторыі мелі мову агульнае прыроды&lt;ref name=sjviazhynski5/&gt;.

Прынятая ў [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] афіцыйная канцэпцыя сьцьвярджала, што старабеларуская (беларуская) мова паходзіць з адзінай [[старажытнаруская мова|старажытнарускай]] прамовы, як і самі яе носьбіты разам з расейцамі і ўкраінцамі — з старажытнарускага этнасу. Але шэраг дасьледнікаў ([[Сьцяпан Смаль-Стоцкі|С. Смаль-Стоцкі]], [[Рыгор Піўтарак|Р. Піўтарак]], В. Грыцкевіч і інш.) паказваюць на самастойнае паходжаньне кожнай з усходнеславянскіх моваў з [[агульнаславянская мова|агульнаславянскай]] прамовы. На карысьць гэтага паказваюць адлюстраваньне фанэтычных, граматычных і лексычных рысаў жывога беларускага маўленьня ўжо ў фактычна першых арыгінальных тэкстах, створаных на беларускай этнічнай тэрыторыі — граматах смаленскага князя Мсьціслава Давыдавіча з Рыгай і Гоцкім берагам (1229), полацкага япіскапа Якава (1300), вялікай княгіні Ўльяны царкве ў Азярышчах (1377) і інш.&lt;ref name=&quot;evkl&quot;/&gt; Але істотнай выяўляецца старажытнаруская моўная аснова гэтых помнікаў, выразна беларускія рысы гэтых помнікаў яшчэ не складаюць нормы{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|30—31}}, хоць помнікі масавага маўленьня — берасьцяныя граматы розных частак усходнеславянскае тэрыторыі — паказваюць на выразнае разбурэньне першай як літаратурнай нормы (гл. ніжэй). Тым ня менш, у навуцы палажэньне пра старажытнарускую мову як пра мову-продка і мову, што ўжывалася ўсходнімі славянамі да XIV ст., зьяўляецца агульнапрынятым{{Заўвага|{{Цытата|«У сучасным мовазнаўстве бясспрэчна ўстаноўленым лічыцца факт, што літаратурныя мовы сучасных усходнеславянскіх народаў — расейскага, украінскага і беларускага — паводле свайго паходжаньня ўзыходзяць да старажытнай адзінай літаратурна-пісьмовай мовы, якая была ва ўжытку ва ўсходніх славянаў у пэрыяд іх супольнага жыцьця на працягу Х—XIV стст.»}} Жураўскі А. І. Гісторыя… С. 15.}}, што датычна грамадзка-сацыяльнай, палітычнай і культурнай роляў старабеларускае мовы ў шэрагу галінаў пісьмовае дзейнасьці дапаўняецца пэўным суіснаваньнем (гл. ніжэй) пісьмовае культуры, што яўна засноўвалася на народным маўленьні (перадусім актавая пісьмовасьць), асацыяваным зь беларускім этнасам, і пісьмовае культуры, заснаванай на відавочна ўсходнеславянскіх і разам з тым вызначана небеларускіх сродках мовы (найранейшае летапісаньне ў ВКЛ). Нарэшце, вылучэньне старажытнарускае мовы з праславянскай і далейшы распад старажытнарускай ня сталі раўнамерным мэханічным працэсам: па ўсёй бачнасьці, старажытнаруская мова ўспадкавала шэраг праславянскіх дыялектызмаў, што потым знайшлі сваё адлюстраваньне ва ўсходнеславянскіх мовах (напрыклад, розныя формы дзеясловаў 1 асобы множнага ліку ці трэцяй асобы адзіночнага)&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Филин Ф. П.|частка = |загаловак = Происхождение русского, украинского и белорусского языков. Историко-диалектологический очерк|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = изд. 2-е|месца = {{М.}}|выдавецтва = КмоКнига|год = |том = |старонкі = 463, 469|старонак = 656|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;, некаторыя зь іх узьнікалі на будучай беларускай або ўкраінскай этнічных тэрыторыях ужо з ХІ—ХІІ стагодзьдзяў (гл. далей).

Найранейшай пісьмовай фіксацыяй старабеларускай мовы можна лічыць дагавор Полацку з [[Рыга]]й, складзены ў 1330 годзе&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = М. Р. Судник.|частка = Белорусский язык|загаловак = Лингвистический энциклопедический словарь|арыгінал = |спасылка = http://www.tapemark.narod.ru/les/071f.html|адказны = под. ред. В. Н. Ярцевой|выданьне = |месца = {{М.}}|выдавецтва = Советская Энциклопедия|год = 1990|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. У гэты ж час дзяржаўныя пераўтварэньні аддзяляюць тагачасныя ўсходнеславянскія гаворкі сучасных Беларусі і Ўкраіны ад усходнеславянскіх гаворак цяперашняе Расеі&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = В. В. Иванов.|частка = Древнерусский язык|загаловак = Лингвистический энциклопедический словарь|арыгінал = |спасылка = http://www.tapemark.narod.ru/les/143c.html|адказны = под ред. В. Н. Ярцевой|выданьне = |месца = {{М.}}|выдавецтва = Советская Энциклопедия|год = 1990|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Полацкія і смаленскія дакумэнты гэтай эпохі сьведчаць пра пачатак працэсу складваньня тагачасных формаў беларускае мовы&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Каробушкіна Т. М., Штыхаў Г. В.|частка = ІІ|загаловак = Нарысы гісторыі Беларусі|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Беларусь|год = 72|том = 1|старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;; адносна ўласна працэсу адасабленьня беларускіх гаворак з старажытнарускае мовы, на якіх была заснаваная старабеларуская пісьмовая мова, адметна, што мову берасьцяных граматаў асобных рэгіёнаў (у прыватнасьці, Віцебску) нельга адносіць да старажытнарускае літаратурнае традыцыі з прычыны амаль поўнай адсутнасьці ў іх царкоўнаславянскіх рысаў&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Плотнікаў Б. А., Антанюк Л. А.|частка = |загаловак = Беларуская мова : лінгвістычны кампендыум|арыгінал = |спасылка = |адказны = Б. А. Плотнікаў, Л. А. Антанюк|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Интерпрессервис|год = 2003|том = |старонкі = 53|старонак = 671|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Зь іншага боку, у пытаньні дзелавой мовы беларускай этнічнай тэрыторыі як паказьніку, што адлюстроўваў пісьмовую культуру на народнай моўнай аснове, мове актаў нельга аддаваць выключную ўвагу з прычыны падтрыманьня старажытнарускае мовы ў гэтай жа галіне (напрыклад, дзеяньне ў асобных рэгіёнах [[Руская Праўда|Рускай Праўды]]&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Пичета В. И.|частка = |загаловак = Белоруссия и Литва XV-XVI вв.|арыгінал = |спасылка = |адказны = В. И. Пичета|выданьне = |месца = {{М.}}|выдавецтва = Изд-во АН СССР|год = 1961|том = |старонкі = 618|старонак = 812|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

Нягледзячы на фармаваньне беларускага этнасу каля ХІІІ ст., на беларускай этнічнай тэрыторыі існавала два цэнтры палітычнае кансалідацыі: раньняе ВКЛ і палітычнае аб’яднаньне Полацкага ды Смаленскага княстваў. Гэтая адасобленасьць у сутнасьці захавалася і далей празь першапачаткова фэўдальны, г.зн. фэдэрацыйны характар ВКЛ, хоць у цэлым этнічная кансалідацыя беларусаў нават паскорылася (што асабліва важна на фоне існаваньня беларускай моўнай традыцыі на грунце смаленска-полацкіх гаворак). Тым ня менш, працяглая цэнтралізацыя{{Заўвага|У гістарыяграфіі традыцыйна зьвязваецца зь ліквідацыяй буйной фэўдальнай улады ўнутры ВКЛ, то бок з кіраваньнем [[Скіргайла|Скіргайлы]] і [[Вітаўт]]а; за апошнім цягам 1395—1403 гг. да ВКЛ далучаны Смаленск і Вязьма, што, такім чынам, завяршыла аб'яднаньне этнічных беларускіх земляў у дзяржаве пераважна беларускай паводле культуры.}}, а таксама кансалідацыя пры дапамозе ўсходнеславянскага фэўдальнага права ў ВКЛ у асноўным скончылі працэс складаньня ВКЛ як фэўдальнае дзяржавы з ужыванай старабеларускай мовай. Усходнеславянскі этнічны кампанэнт у ВКЛ з часу яго паўстаньня быў большным колькасна і тэрытарыяльна, паралельна гэтаму працэсу балты ВКЛ засвойвалі ўсходнеславянскае фэўдальнае права&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Краўцэвіч А. К.|частка = |загаловак = Гісторыя Вялікага Княства Літоўскага (1248—1377 гг.)|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. К. Краўцэвіч|выданьне = |месца = Гродна|выдавецтва = Гарадзенская Бібліятэка|год = 2015|том = |старонкі = 32|старонак = 286|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;, што падмацоўвалася эканамічнай моцай усходнеславянскіх земляў краіны&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Пичета В. И.|частка = |загаловак = Белоруссия и Литва XV-XVI вв.|арыгінал = |спасылка = |адказны = В. И. Пичета|выданьне = |месца = {{М.}}|выдавецтва = Изд-во АН СССР|год = 1961|том = |старонкі = 619-624|старонак = 812|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;{{Заўвага|У сьвятле колькаснае і, адпаведна, культурнае перавагі ўсходнеславянскага арыстакратычнага слою ВКЛ над балцкім прыкладнае ўяўленьне пра ўмеркаваньне этнасаў у тагачаснай найбольш колькаснай і прадстаўнічай частцы насельніцтва ВКЛ — у баярстве — дае найстарэйшая, а значыць, храналягічна найбліжэйшая да часу ўтварэньня ВКЛ, з захаваных статыстычных крыніцаў ВКЛ — вайсковы [[попіс войска ВКЛ (1528)|попіс]] 1528 году. Спэцыфіка попісу палягае ў афіцыйным уліку шляхты краіны для вайсковых патрэбаў, у сувязі з чым ставілася мэта ўлічыць яе поўнасьцю і разьмеркаваць яе паводле земляў, ваяводзтваў, паветаў і воласьцяў. Без уліку татараў, а таксама асобна вылучаных у попісе найбуйнейшых паноў-магнатаў ВКЛ, арыгінальныя зьвесткі попісу (Перапіс войска Вялікага княства Літоўскага 1528 года / Нац. акад. навук Беларусі, Ін-т гісторыі; склад. А. І. Груша. — Мінск : Беларус. навука, 2003. — С. 80-171. — 442 с.) паказваюць, што ў паветах і воласьцях, што ўключалі пераважна ўсходнеславянскія этнічныя тэрыторыі налічвалася каля 5 900 баяраў, у той час як пераважна балцкія паветы і воласьці мелі каля 4 000. Попіс, аднак, не ўключыў землі Бельскага і Смаленскага княстваў, Ржэўскай зямлі і княстваў Северскае зямлі, якія належалі ВКЛ на час стварэньня вялікакняскае канцылярыі і ўвядзеньня ў абарачэньне старабеларускае мовы (мяжа XIV—XV стст.), уласна попіс не зьяўляецца ў поўнай меры належнай і дакладнай крыніцай па гэтым пытаньні і дае толькі прыкладнае ўяўленьне пра згаданую прапорцыю (пра што гл. падрабязьней паводле Łowmiański H. Zaludnienie państwa litewskiego w wieku XVI : zaludnienie w roku 1528 / H. Łowmiański; A. Kijas, K. Pietkiewicz. — Poznań : Wydawnictwo Poznańskie, 1998. — S. 33-92. — 225 s.; там жа гл. крыніцазнаўчы агляд попісу як крыніцы па насельніцтве тагачаснага ВКЛ наогул).}}.

Як меркаваў нарвэскі славіст [[Крыстыян Швэйгард Станг|К. Станг]], на тэрыторыі ВКЛ з канца XIV ст. існавала некалькі тыпаў актавай старабеларускай мовы, якія адрозьніваліся адна ад адной [[граматыка|граматычнымі]] і [[артаграфія|артаграфічнымі]] рысамі. Такія тыпы ўключалі ў сябе моўную форму Полацку, Віцебску і Смаленску, мову канцылярыі Вітаўта, мову граматаў Казімера, а таксама канцылярскую мову часоў Аляксандра&lt;ref name=zhurauski2/&gt;. На думку Е. Курашкевіча, А. Сабалеўскага і К. Станга, дадаткова існавалі галіцкія і малдаўскія (агульнапаўднёвамаларускія) і валынскія ды беларускія граматы&lt;ref name=sjviazhynski5/&gt;. У сваю чаргу, нават дэмакратычныя ў сваім напісаньні помнікі актавага пісьма засноўваліся на старажытнарускай традыцыі, хоць і адбывалася іх паступовае набліжэньне з народнаю мовай (гл. «Ступені дэмакратызацыі пісьма»), бо адносна старабеларускае мовы як зьявы пісьмовае культуры большае часткі яе існаваньня выяўляецца яе аснова зь беларускіх народных гаворак&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Плотнікаў Б. А., Антанюк Л. А.|частка = |загаловак = Беларуская мова : лінгвістычны кампендыум|арыгінал = |спасылка = |адказны = Б. А. Плотнікаў, Л. А. Антанюк|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Интерпрессервис|год = 2003|том = |старонкі = 58, 63|старонак = 671|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

У моўнай форме [[Віцебск]]у, [[Смаленск]]у ды [[Полацак|Полацку]] вылучалася [[цоканьне]] (зьмяшэньне гукаў {{IPA|[t͡ʃ]}} ды {{IPA|[t͡s]}}){{Заўвага|Гэтая зьява, па ўсёй бачнасьці, мела эпіцэнтар каля Пскову і [[Вялікія Лукі|Вялікіх Лукаў]], ускосна яе існаваньне пацьвярджаецца шматлікімі выпадкамі падобнае мены ў расейскіх гаворках тых тэрыторыяў, што зьведвалі крывіцкую калянізацыю. Филин Ф. П. Происхождение… С. 60.}}, зьмяшэньне ''е'' ды ''і'', а таксама зьвязка ''есме'' ў пэрфэкце. Такіх рысаў няма ў мове канцылярыі Вітаўта, якая падзяляе некаторыя характарыстыкі з моваю ўкраінскіх канцылярыяў. У пісьмовасьці часоў Казімера паўднёвавалынскі ўплыў зьмяншаецца, у выніку чаго форма мовы стала належыць да паўночнавалынскага або паўднёвабеларускага тыпу (пры гэтым тагачасныя граматы паходзяць у асноўным зь беларускіх рэгіёнаў, маючы, напрыклад, супадзеньне ''е'' і ''яць'' ва ўсіх пазыцыях). Пры Аляксандры мова стандартызуецца і дасягае стабільнай формы, а за часоў Жыгімонта Аўгуста зьнікае паўднёвы (украінскі) тып актавае мовы; тагачасная канцылярская мова ВКЛ выступала ўжо як мова, блізкая да беларускіх гаворак каля [[Вільня|Вільні]]. У гэтай жа мове паступова распусьцілася і полацка-смаленская форма старабеларускай мовы&lt;ref name=zhurauski2/&gt;&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Chr. S. Stang.|частка = |загаловак = Die westrussische Kanzleisprache des Grossfurstentums Litauen|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Oslo|выдавецтва = |год = 1935|том = |старонкі = 19-20, 52, 163|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Chr. S. Stang.|частка = |загаловак = Die altrussische Urkundensprache der Stadt Polozk|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Oslo|выдавецтва = |год = 1939|том = |старонкі = 147|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

На думку [[Янка Станкевіч|Янкі Станкевіча]], з XIV стагодзьдзя літаратурная старабеларуская мова засноўвалася на гаворках паўднёвай [[Полацкая зямля|Полаччыны]]. З XV стагодзьдзя ўплыў павялічылі гаворкі паўночнага ўсходу, але гэты працэс быў спынены літоўска-маскоўскімі войнамі, пасьля чаго літаратурная аснова мовы перасунулася на заходнія гаворкі цэнтральнага дыялекту&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Станкевіч Я.|частка = |загаловак = Гісторыя беларускага языка|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Вільня|выдавецтва = Ekspres|год = 1939|том = |старонкі = 3-4|старонак = 16|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Урэшце, літаратурныя функцыі паступова замацаваліся за мескім [[кайнэ (лінгвістыка)|кайнэ]] Вільні&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Шакун Л. М.|частка = Старабеларуская літаратурная мова|загаловак = Беларуская мова: Энцыкл.|арыгінал = |спасылка = |адказны = Беларус. Энцыкл.; Пад рэд. А. Я. Міхневіча; Рэдкал.: Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = БелЭн|год = 1994|том = |старонкі = 532|старонак = 655|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;, у прыватнасьці, акты мяжы XVI—XVII стагодзьдзяў выступаюць як адзіныя ў моўным дачыненьні нягледзячы на паходжаньне з розных частак ВКЛ, а таксама Варшавы ці Кракава{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|257}}. Гэта паслужыла адным з чыньнікаў кансэрватыўнасьці пісьмовае старабеларускае мовы, г.зн. вымушала ўнікаць найбольш выразных беларускіх рысаў дзеля выкарыстаньня актаў ды іншых помнікаў на этнічна ўкраінскіх тэрыторыях{{Зноска|Bułyka|1970|Булыка А. М.|66}}.

Як устанавіў [[Яўхім Карскі|Я. Карскі]], на народным грунце паступова выпрацавалася досыць штучная мова, якая стала выкарыстоўвацца як у дзяржаўных галінах дзейнасьці, так і ў іншых (напрыклад, сьвецкіх творах)&lt;ref name=zhurauski2/&gt;&lt;ref name=&quot;pa63&quot;/&gt;. На думку І. Лапа, вялікую ролю ў фармаваньні старабеларускай літаратурнай мовы адыгралі ня толькі фактары літаратуры, але і патрэбы дзяржаўных функцыяў. Тым ня менш, мова сялянства зьяўлялася досыць далёкай ад пісьмовай мовы, але да яе было бліжэйшым маўленьне вышэйшае клясы дзяржавы. Адметным зьяўляецца таксама той факт, што ў дзелавой літаратуры тых часоў уплыў мясцовых гаворак адбіваецца менш, чымся ў рукапіснай рэлігійнай літаратуры&lt;ref name=zhurauski2/&gt;.

=== Выкарыстаньне па пашырэньні ВКЛ ===
З часоў [[Крэўская унія|Крэўскай уніі]] пачынаецца працэс выцясьненьня старабеларускае мовы польскай&lt;ref name=sjviazhynski3/&gt;. З XV ст. у сувязі з збліжэньнем з Польшчай царкоўнаславянская мова выцясьняецца спачатку з жыціяў, на замену якой прыходзіць старабеларуская мова, у пачатку наступнага стагодзьдзя старабеларуская мова займае нішу кананічных рэлігійных тэкстаў&lt;ref name=zhurauski/&gt;. У часы свайго найбольш актыўнага выкарыстаньня старабеларуская мова мела статус афіцыйнае мовы Вялікага Княства Літоўскага і ўжывалася як сродак зносінаў між тагачаснымі [[беларусы|беларусамі]] і іншымі этнічнымі групамі краіны ([[летувісы|летувісамі]]-[[аўкштайты|аўкштайтамі]], [[жамойты|жамойтамі]], [[латгалы|латгаламі]], [[літоўскія татары|татарамі]], [[габрэі|габрэямі]], [[цыганы|цыганамі]], [[караімы|караімамі]] і інш.)&lt;ref&gt;Чаквін І. Беларусы // {{Літаратура/ЭВКЛ|1}}&lt;/ref&gt;. Старабеларуская мова адзначаецца сучасьнікамі на мяжы XV—XVI стагодзьдзяў як паўсюдная [[прэстыж (лінгвістыка)|прэстыжная]] мова летувісаў у ВКЛ&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Fijałek J.|частка = Uchrzyścijanienie Litwy przez Polskę i zachowanie w niej języka ludu|загаловак = Polska i Litwa w dziejowym stosunku|арыгінал = |спасылка = |адказны = W. Abraham, J. Fijałek, J. Rozwadowski et al|выданьне = |месца = Kraków etc.|выдавецтва = Gebethner i Wolff|год = 1914|том = |старонкі = 48|старонак = 446|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Паводле крыніцаў, гэты ўплыў прасочваецца ўпершыню, з усяго відаць, з часоў Гедзіміна (Любавский М. К. Литовско-русский сейм… С. 42.). Пра ступень асыміляцыі летувісаў у ВКЛ і ўспрыманьне імі старабеларускае мовы як сродку выяўленьня інфармацыі ў шэрагу галінаў культурнае дзейнасьці можа сьведчыць складаньне ў пачатку XVI ст. «[[Хроніка Вялікага Княства Літоўскага і Жамойцкага|Хронікі Вялікага Княства Літоўскага і Жамойцкага]]», якая ідэйна абгрунтоўвае перавагу ў ВКЛ балцкае знаці ({{Кніга|аўтар = Чемерицкий В. А.|частка = Литература XIV — начала XVI в.|загаловак = История белорусской дооктябрьской литературы|арыгінал = |спасылка = |адказны = под ред. В. В. Борисенко, Ю. С. Пширков, В. А. Чемерицкий; Акад. наук БССР, Ин-т литературы им. Я. Купалы|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Наука и техника|год = 1977|том = |старонкі = 65|старонак = 636|сэрыя = |isbn = |наклад = }}), але напісаная на старабеларускай мове (тэкст паводле: Полное собрание русских летописей / Акад. наук  СССР, Ин-т истории. – М. : Изд-во восточной литературы, 1841–1989. – Т. 32: Хроники: Литовская и Жмойтская и Быховца. Летописи: Баркулабовская, Аверки и Панцырного / сост. Н. Н. Улащик. – 1975. – 233 с.).}}. Ужо паводле стану на 1557 г. (рэфэрат пра мусульманаў ВКЛ, напісаны літоўскім татарынам асманскаму султану Сулейману) адзначаецца родны характар тагачаснае народнае беларускае мовы для большасьці літоўскіх татараў&lt;ref name=stankievich387/&gt;&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Антонович А. К.|частка = |загаловак = Белорусские тексты, писанные арабским письмом, и их графико-орфографическая система|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. К. Антонович|выданьне = |месца = Вильнюс|выдавецтва = ВГУ|год = 1968|том = |старонкі = 11|старонак = 418|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;, хоць паланёныя татары ў бітве пад Клецкам (1506) мусілі захоўваць уласныя дыялекты. У прыватнасьці, не пазьней як у XVII ст. на старабеларускую мову быў перакладзены [[Каран]], хоць верагодна, што старабеларуская мова выкарыстоўвалася ў літаратуры літоўскіх татараў з XV ст.&lt;ref name=stankievich387&gt;{{Кніга|аўтар = Станкевіч Я.|частка = |загаловак = Язык і языкаведа|арыгінал = |спасылка = |адказны = Я. Станкевіч|выданьне = 2-е выд.|месца = Вільня|выдавецтва = Ін-т беларусістыкі|год = 2007|том = |старонкі = 387|старонак = 1214|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;

Эпохай росквіту дзелавой пісьмовасьці на старабеларускай мове можна лічыць XVI стагодзьдзе, калі на мове выйшла тры Статуты ВКЛ ([[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1529 году|1529]], [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1566 году|1566]], [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588 году|1588]]), складаліся афіцыйныя дакумэнты агульнадзяржаўнага і мясцовага ўзроўню&lt;ref name=zhurauski2/&gt;. У Другім літоўскім Статуце мова атрымала афіцыйнае замацаваньне&lt;ref name=anichenka&gt;{{Кніга|аўтар = Аниченко В. В.|частка = |загаловак = Развитие белорусского литературного языка в XVIII в|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = {{М.}}|выдавецтва = Вопросы языкознания|год = 1978|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Пісьмовыя помнікі гэтага ж стагодзьдзя сьведчаць на карысьць складаньня на той час усіх характэрных асаблівасьцяў мовы, якія сталі ўласьцівымі і ў тым ліку сучаснай беларускай мове&lt;ref name=&quot;evkl301&quot;&gt;[[Уладзімер Сьвяжынскі|Свяжынскі У.]] Беларуская мова // {{Літаратура/ЭВКЛ|1к}} С. 301&lt;/ref&gt;. Далей, як лічыцца, адбывалася паступовае разьмеркаваньне тых або іншых лінгвістычных рысаў паводле асобных дыялектаў мовы&lt;ref name=zhurauski/&gt;. Адначасна, з 1441 г. у Мэтрыцы ВКЛ фіксуецца корпус актаў на шэрагу іншых моваў (у прыватнасьці, на польскай і лаціне). Так, напрыклад, аддзел дакумэнтаў на лаціне канцылярыі ВКЛ ў другой палове 1530-х гг. узначальваўся двума пісарамі&lt;ref&gt;{{артыкул|аўтар=Груша А.|загаловак=Службовы склад і структура канцылярыі Вялікага Княства Літоўскага 40-х гадоў XV — першай паловы XVI ст|арыгінал=|спасылка=|аўтар выданьня=Аддз. спец. гіст. навук Ін-та гісторыі Нац. акад. навук Беларусі; рэд. А. Дзярновіч|выданьне=|тып=|месца=Мінск|выдавецтва=Ін-т гісторыі|год=2001|выпуск=|том=1|нумар=|старонкі=44|isbn=}}&lt;/ref&gt;, а ўжываньне мовы як сродку перадачы афіцыйных зносінаў у ВКЛ ня стала поўнасьцю агульнадзяржаўным празь нярэдкае карыстаньне лаціны ў актах, выдадзеных пераважна этнічна летувіскім землям&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Пичета В. И.|частка = |загаловак = Белоруссия и Литва XV-XVI вв.|арыгінал = |спасылка = |адказны = В. И. Пичета|выданьне = |месца = {{М.}}|выдавецтва = Изд-во АН СССР|год = 1961|том = |старонкі = 650|старонак = 812|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;, а з канца XV ст. лаціна выкарыстоўвалася ў ВКЛ у актах фундацыі касьцёлаў&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Fijałek J.|частка = Uchrzyścijanienie Litwy przez Polskę i zachowanie w niej języka ludu|загаловак = Polska i Litwa w dziejowym stosunku|арыгінал = |спасылка = |адказны = W. Abraham, J. Fijałek, J. Rozwadowski et al|выданьне = |месца = Kraków etc.|выдавецтва = Gebethner i Wolff|год = 1914|том = |старонкі = 173-174|старонак = 446|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;, хоць выкарыстаньне старабеларускае мовы ў актах фундацыі касьцёлаў ВКЛ было прыкметным нават у канцы XVI ст.&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Fijałek J.|частка = Uchrzyścijanienie Litwy przez Polskę i zachowanie w niej języka ludu|загаловак = Polska i Litwa w dziejowym stosunku|арыгінал = |спасылка = |адказны = W. Abraham, J. Fijałek, J. Rozwadowski et al|выданьне = |месца = Kraków etc.|выдавецтва = Gebethner i Wolff|год = 1914|том = |старонкі = 243|старонак = 446|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt; Урэшце, лаціна выкарыстоўваецца ва ўсіх [[агульназемскія прывілеі ВКЛ|агульназемскіх прывілеях ВКЛ]] з 1387 г. па другую палову XVI ст.&lt;ref&gt;{{артыкул|аўтар=Якубовский И.|загаловак=Земские привилеи Великого Княжества Литовского|арыгінал=|спасылка=|аўтар выданьня=|выданьне=Журнал Министерства Народного просвещения|тып=|месца=СПб.|выдавецтва=Сенатская Типография|год=1903|выпуск=5|том=|нумар=|старонкі=275-276|isbn=}}&lt;/ref&gt;

=== Дыглясія ===
[[Файл:Biblia Ruska.jpg|міні|250пкс|«Бивлиѧ руска» Ф. Скарыны, XVI ст. — прыклад старабеларускага тэксту з паралельным выкарыстаньнем царкоўнаславянскае мовы.]]
Да пачатку XVII стагодзьдзя на тэрыторыях этнічнага арэалу ўсходніх славянаў, у тым ліку і ў ВКЛ, дзейнічаў стан [[дыглясія|дыглясіі]] з удзелам царкоўнаславянскае і старабеларускае моваў, што прычынялася да выкарыстаньня абедзьвюх моваў у розных галінах грамадзтва і недапушчэньня іх ужываньня ў адной і той жа галіне&lt;ref name=sjviazhynski3/&gt;. Дыглясія прыводзіла да выкарыстаньня аднаго і таго ж тэрміну датычна адразу старабеларускай і царкоўнаславянскай моваў. Летапісныя традыцыі ў пэўнай, хоць і меншай паводле маштабу ступені абумоўлівалі дыглясію старабеларускай ды старажытнарускай моваў, значна меншым і спэцыфічным было ўзаемадзеяньне старабеларускае мовы з польскай, расейскай і стараўкраінскай. Сукупнасьць генэтычна беларускіх моўных рысаў, супрацьпастаўленых наратыўным крыніцам і літургічным помнікам стала вынікам арыентацыі на іншую літаратурную мадэль, якая стала іншай у выніку своеасаблівага культурнага падтэксту першых паасобных уласнабеларускіх паводле мовы літургічных твораў (гл. ніжэй). У выніку, уласна тагачасная беларуская мова ў рознай ступені свайго праяўленьня была ўключана ў схему «рэлігійная і навуковая царкоўнаславянская літаратура — сьвецка-мастацкія помнікі з старажытнарускімі і старабеларускімі элемэнтамі — некананічная, бліжэйшая да жывой мовы літаратура — найбліжэйшая да народнай мовы дзелавая пісьмовасьць». Існаваньне гэтае схемы прыкладна да другой паловы XVI ст. суправаджалася паступовым вывадам зь пісьма старажытнарускае мовы{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|112—113}}.

==== Лінгвістычнае ўзаемадзеяньне ====
У часы пашырэньня царкоўнаславянскае мовы ў галіне праваслаўных літургічных тэкстаў уласна царкоўнаславянская мова, у сваю чаргу, зазнавала ўплыў з боку старабеларускае мовы, што надае падставы шэрагу дасьледнікаў вылучаць асобны [[звод]] царкоўнаславянскае мовы ВКЛ&lt;ref name=tumash/&gt;. Гэты ўплыў, у прыватнасьці, вядомы з 1480-х гг., калі ў [[Кракаў]]скай друкарні, заснаванай магнатамі ВКЛ, выйшлі Трыёдзь каляровая (1483), Актоіх, Часаслоў, Псалтыр, Трыёдзь постная, Трыёдзь Каляровая (1491)&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Станкевіч Я.|частка = |загаловак = Язык і языкаведа|арыгінал = |спасылка = |адказны = Я. Станкевіч|выданьне = 2-е выд.|месца = Вільня|выдавецтва = Ін-т беларусістыкі|год = 2007|том = |старонкі = 307|старонак = 1214|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Беларускі звод царкоўнаславянскае мовы таксама зафіксаваны дзякуючы помнікам ерэтычнага пісьменства мяжы XV—XVI стагодзьдзяў (гл. ніжэй){{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|93}}. Нярэдка падобная беларусізацыя гэтага зводу адбывалася не стыхійна, а цалкам пасьлядоўна. Зрэшты, гэты працэс спыніўся зь сярэдзіны XVI ст., калі канчаткова акрэсьліліся галіны дзейнасьці старабеларускае і царкоўнаславянскае моваў, а значна менш беларусізаваная царкоўнаславянская мова атрымала падмацаваньне дзякуючы перадрукоўцы маскоўскіх твораў і рэлігійнаму змаганьню, якое прычынілася да росту інтарэсу да царкоўнаславянскай мовы ў канцы XVI ст. Гэтае функцыянальнае разьмежаваньне ў выніку фактычна аддало ў прэрагатыву старабеларускае мовы сьвецкую пісьмовасьць, царкоўнаславянскай — літургічную{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|95—96}}.

Пачынаючы зь сярэдзіны XVII ст. у сувязі зь міграцыяй шэрагу дзеячоў культуры ВКЛ у Маскоўскую дзяржаву ўплыў старабеларускае рэдакцыі царкоўнаславянскае мовы зьведала і царкоўнаславянская мова Масквы&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Станкевіч Я.|частка = |загаловак = Язык і языкаведа|арыгінал = |спасылка = |адказны = Я. Станкевіч|выданьне = 2-е выд.|месца = Вільня|выдавецтва = Ін-т беларусістыкі|год = 2007|том = |старонкі = 290|старонак = 1214|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

Падобнае ўзьдзеяньне, да прыкладу, зазнавала таксама польская мова (напрыклад, адметна старабеларускія запазычваньні ў дыярыюшах [[Мацей Стрыйкоўскі|Мацея Стрыйкоўскага]])&lt;ref name=sjviazhynski5/&gt;. Зь цягам палянізацыі арыстакратыі ВКЛ беларусізмы пранікалі ў вымаўленьне, лексыку, словаўтварэньне, што адлюстроўваюць лісты Жыгімонта Аўгуста, Сапегаў і Радзівілаў{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|231}}.

==== Сацыялінгвістычнае ўзаемадзеяньне ====
Дзякуючы пранікненьню ў ВКЛ ідэяў [[Рэнэсанс]]у, [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і [[гуманізм]]у адбываўся зрух з царкоўнаславянска-старабеларускай дыглясіі да сытуацыі [[білінгвізм]]у, што, на думку, Б. Усьпенскага, стала вынікам капіяваньня сытуацыі лацінска-польскага білінгвізму ў Польшчы, якая на той момант выступала як пасрэднік пры атрыманьні ВКЛ ідэяў Заходняй Эўропы. На карысьць узьнікненьня білінгвізму ў ВКЛ і таго, што гэтая зьява зьявілася дзякуючы польскаму ўплыву, сьведчаць пераклады рэлігійных (але некананічных) твораў, у прыватнасьці «Страсьцяў Хрыстовых», «Аповесьці аб трох каралёх-валхвох» і «Жыціе Аляксея, чалавека Божага», ажыцьцёўленыя ў каталіцкім асяродзьдзі. Пачатак старабеларуска-царкоўнаславянскаму білінгвізму ў ВКЛ паклала ідэя перакладу Бібліі [[Францішак Скарына|Скарынам]], пры гэтым, аднак, у выданьнях Скарыны назіраецца сынтэз старабеларускіх і царкоўнаславянскіх элемэнтаў зь перавагай апошніх&lt;ref name=sjviazhynski3/&gt;.

Актывізацыі ў XVI ст. беларускамоўнага разьвіцьця літургіі спрыяў рост увагі да народнае мовы як паказьніку грамадзкіх інтарэсаў у сувязі з інстытуцыяналізацыяй саслоўнае сыстэмы ВКЛ і ростам уплыву Рэфармацыі, што адбывалася на фоне зьяўленьня іншых славянскіх Бібліяў: так, у 1488 г. была выдадзеная поўная друкаваная [[пераклады Бібліі на чэскую мову|чэская]] Біблія, зь сярэдзіны XV ст. узьнікае поўны [[пераклады Бібліі на польскую мову|польскі]] рукапісны пераклад{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|114—115}}. Працэс ня быў рэзкім і адбываўся пасьлядоўна: так, уплыў старабеларуска-царкоўнаславянскае дыглясіі назіраўся ў старабеларускіх тэкстах [[Сымон Будны|Сымона Буднага]]. Адзначаецца, што царкоўнаславянская мова мела ролю сымбалю непарушнасьці існых культурных установак, што прывяло да негатоўнасьці прыняцьця новых моўных ідэяў у асяродку праваслаўнае грамадзкасьці ВКЛ&lt;ref name=sjviazhynski3/&gt;&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Чемерицкий В. А., Коршунов А. Ф.|частка = Литература XVI — первой половины XVII в.|загаловак = История белорусской дооктябрьской литературы|арыгінал = |спасылка = |адказны = под ред. В. В. Борисенко, Ю. С. Пширков, В. А. Чемерицкий; Акад. наук БССР, Ин-т литературы им. Я. Купалы|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Наука и техника|год = 1977|том = |старонкі = 107-108|старонак = 636|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Нягледзячы на тое, што працэс адмаўленьня ад дыглясіі збольшага быў закладзены Скарынам, у гэтую эпоху ўжо не назіраецца зьмяшэньня тэрмінаў адносна царкоўнаславянскай і старабеларускай: напрыклад, абноўлены, інавацыйны варыянт кірыліцы, якім друкаваліся выданьні Скарыны, акрэсьліваліся выдаўцом тэрмінам, асобным ад тэрміну для царкоўнаславянскае мовы (''рускими словами а словенским языком'')&lt;ref name=sjviazhynski3/&gt;{{Заўвага|Сам Скарына ва ўласным выданьні Псалтыры пакінуў 66 [[глёса]]ў, якія ім пазначаны як «иные слова которыи суть въ псалтыри неразумныи простымъ людемъ, наидуть е на боцехъ рускимъ языкомъ что которое слово знаменуеть», што сьведчыць таксама пра разьмежаваньне ім абедзьвюх моваў. Жураўскі А. І. Гісторыя… С. 121.}}, хоць наогул такія спробы назіраюцца ўжо на мяжы XV—XVI стагодзьдзяў{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|91}}. Тым ня менш, нягледзячы на перавагу царкоўнаславянскае лексыкі ды іншых элемэнтаў у творах Ф. Скарыны, ён акрэсьліваў мову шэрагу сваіх выданьняў як ''руский языкъ'', што найлепш тлумачыцца этнічнай прыналежнасьцю патэнцыяльных іх адрасатаў. Разам з тым, гэты тэрмін Скарынам усё-ткі не выкарыстоўваўся ў дачыненьні да твораў зь меншаю колькасьцю беларусізмаў (Псалтыр, Апостал, Малая падарожная кніжыца){{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|154—155}}. Сама ідэя існаваньня і складаньня падобных мяшаных твораў узьнікла праз зразумеласьць пэўных царкоўнаславянскіх формаў шэраговым чытачам у сувязі з пашырэньнем царкоўнаславянскае літаратуры. Захоўвалася таксама і ідэя царкоўнаславянскае мовы як паказьніку адзінае праваслаўнае культуры. У выніку, гэта прычынялася нават да шырокага зьмешваньня словаў тыпу ''власъ'', ''врагъ'', ''глава'' — ''волосъ'', ''ворогъ'', ''голова''{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|153—154}}.

У гэты ж пэрыяд [[Васіль Цяпінскі|Васілём Цяпінскім]] зьдзяйсьняецца пераклад і выданьне [[Эвангельле|Эвангельля]] на старабеларускай мове&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Мяснікоў А. Ф.|частка = Васіль Цяпінскі|загаловак = Сто асоб беларускай гісторыі: гістарычныя партрэты|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. Ф. Мяснікоў|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Литература и Искусство|год = 2008|том = |старонкі = 57|старонак = 344|сэрыя = |isbn = 978-985-6720-26-3|наклад = }}&lt;/ref&gt;. Пры гэтым ужо з канца XIV ст. прасочваюцца пачаткі працэсу паступовай замены царкоўнаславянскіх і старажытнарускіх формаў на старабеларускія, які адбываўся стыхійна і адбіваўся нават на рэлігійных тэкстах&lt;ref&gt;{{артыкул|аўтар=Свяжынскі У. М.|загаловак=Паверх бар'ераў: маскоўская мова ў Вялікім Княстве Літоўскім|арыгінал=|спасылка=|аўтар выданьня=|выданьне=Metriciana|тып=|месца=|выдавецтва=|год=|выпуск=|том=|нумар=|старонкі=229|isbn=}}&lt;/ref&gt;. Непасрэдныя пераклады хрысьціянскіх тэкстаў на старабеларускую мову пачалі зьяўляцца, імаверна, з канца XV ст., але дагэтуль дайшлі толькі пэўныя тэксты пачатку XVI ст. (у прыватнасьці, «Ёў», «Рут», «Эклезіяст», «Прытчы Салямонавы», «Плач Ераміі», «Кніга Данііла Прарока», «Эсьфір»). Шэраг іх перакладзены з габрэйскіх ці заходнеславянскіх тэкстаў, пры гэтым адзін зь іх, «Песьня песень», часам неабгрунтавана адносіцца да [[стараўкраінская мова|ўкраінскіх]]{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|157—159}}&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Чемерицкий В. А., Коршунов А. Ф.|частка = Литература XVI — первой половины XVII в.|загаловак = История белорусской дооктябрьской литературы|арыгінал = |спасылка = |адказны = под ред. В. В. Борисенко, Ю. С. Пширков, В. А. Чемерицкий; Акад. наук БССР, Ин-т литературы им. Я. Купалы|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Наука и техника|год = 1977|том = |старонкі = 237|старонак = 636|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Шэраг іх адлюстроўвае як рысы, што збліжалі іх з мовай актавае пісьмовасьці, так і кардынальна інавацыйныя для тагачаснага традыцыйнага пісьма рысы&lt;ref&gt;Падрабязны разбор гэтых рысаў гл. паводле Жураўскі А. І. Гісторыя… С. 157 і далей, гл. ніжэй найбольш адметныя і сыстэматычныя прыклады.&lt;/ref&gt; Аднак, нават гэтыя помнікі ўтрымліваюць царкоўнаславянізмы{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|165}}.

Амаль не перакладаўся на старабеларускую мову [[Новы Запавет]] (вядомыя два пераклады Эвангельля), што, відаць, тлумачыцца яго вузкаспэцыялізаваным выкарыстаньнем, дзе пераважалі царкоўнаславянская мова (праваслаўе) або лаціна (каталіцызм)&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Чемерицкий В. А., Коршунов А. Ф.|частка = Литература XVI — первой половины XVII в.|загаловак = История белорусской дооктябрьской литературы|арыгінал = |спасылка = |адказны = под ред. В. В. Борисенко, Ю. С. Пширков, В. А. Чемерицкий; Акад. наук БССР, Ин-т литературы им. Я. Купалы|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Наука и техника|год = 1977|том = |старонкі = 239|старонак = 636|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

Адначасова з ХІІ ст. існавала арыгінальнае [[летапісаньне]] на будучай беларускай этнічнай тэрыторыі, што доўжылася да XVI ст. і вядомае ў асобных сьпісах (Віленскі, Увараўскі, Супрасьльскі, Акадэмічны, гл. [[беларуска-літоўскія летапісы]]) альбо ў якасьці часткова захаваных фрагмэнтаў. Іх мова ў сутнасьці ўяўляе сабой у большасьці выпадкаў старажытнарускую, што датычыць перапісаных летапісаў, хоць часам яны маюць пэўную колькасьць беларусізмаў{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|59—61}}. Зь дзелавой пісьмовасьці, што адлюстроўвала стан тагачаснае беларускае мовы ў маўленьні большасьці яе носьбітаў, а таксама арыгінальныя літоўскія практыкі пісьма, у гэтыя помнікі летапісаньня адбывалася інфільтрацыя спэцыфічных артаграфічных прыёмаў{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|63}}. Інфільтрацыя беларусізмаў праяўлялася таксама ў наяўнасьці лексычных беларусізмаў, сынанімічных беларуска-старажытнарускіх параў, спэцыфічных старабеларускіх запазычваньняў{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|69}}. У якасьці інфільтраваных беларусізмаў або ступені іх насычанасьці можна разглядаць розную частасьць лексычных беларусізмаў і розную частасьць спэцыфічных прыкметаў г.зв. [[другі паўднёваславянскі ўплыў|другога паўднёваславянскага ўплыву]]{{заўвага|Сярод іх існуе вялікая колькасьць унікальных зьяваў, што патрабуюць іх асобнага асьвятленьня празь іх комплексную сутнасьць, што не дазваляе аднесьці яго ў поўнай меры да гісторыі старабеларускае моўнае традыцыі або толькі да гісторыі старабеларускай артаграфіі, бо рысы гэтага ўплыву пранікалі ня толькі ва ўласна правапіс, але таксама стваралі штучныя, існыя выключна на пісьме граматычныя формы. Сярод іх — спалучэньне плыўны+ъ замест беларускіх галосных перад тымі ж плыўнымі (''връхь'' — ''верхъ''); архаічныя спалучэньні ''гы'', ''кы'' (''ногы'', ''трокы'', ''великыи'' — ''ноги'', ''троки'', ''великии''); замена творнага склону множнага ліку назоўнікаў асноваў на ''-о'' (''бояры'', ''кнѧзи'', ''вои'' — ''боярми'', ''кн̃зьми'', ''воими''); канчатак прыметнікаў ''-аа'' (''проускаа'', ''великаа'' — ''проуская'', ''великая''); стары канчатак ''-ое'' ў родным склоне прыметнікаў, неасабовых займеньнікаў і парадкавых лічэбнікаў (''литовское'', ''тое'', ''ѡдное'' — ''литовскои'', ''тои'', ''ѡднои''); ужываньне аорысту (гл. ніжэй); кароткія мужчынскія дзеепрыметнікі замест жаночых (''надѣѧсѧ'', ''просѧ'', ''ѡ[т]шедъ'' — ''надеючисѧ'', ''просѧчи'', ''ѡ[т]ше[д]ши''); адсутнасьць замены назоўным склонам давальнага ў дзеепрыметніках канструкцыі «давальны самастойны» тыпу ''бывшоу'', ''ѡтъехавшоу'', ''стоѧвшу''; адкіданьне бліжэйшага да народнае мовы творнага канчатку ''-тью'' з заменай яго на ''-тию'' (''братиею'', ''вестию'', ''ратию'' — ''братьею'', ''вѣстью'', ''ратью''); займеннае скланеньне прыметнікаў замест іменнага (''литовскоу землю'', ''лѧжскоу землю'', ''люди ратьни'' — ''литовскоую землю'', ''лѧдскоую землю'', ''люди ратныи''). Гл. Жураўскі А. І. Гісторыя… С. 69—71.}}{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|69—71}}.

=== Пашырэньне ўжываньня ===
У другой палове XVI стагодзьдзя выкарыстаньне старабеларускае мовы пашыраецца дзякуючы пранікненьню мовы ў канфэсійную галіну, адбывалася разьвіцьцё дзелавой камунікацыі на гэтай мове. Пашырэньне выкарыстаньня старабеларускае мовы цягнула за сабою яе стабілізацыю з прычыны павелічэньня колькасьці пісьмовых узораў мовы; рост [[прэстыж (лінгвістыка)|прэстыж]]у старабеларускае мовы засьведчаны дзякуючы перакладам на мову літургічных дакумэнтаў неславянскіх этнасаў ВКЛ (татараў, габрэяў). Падобны рост статусу старабеларускае мовы зьвязваецца з зьнікненьнем уплыву царкоўнаславянскае мовы, таксама на гэтае ж стагодзьдзе прыпадае выпрацоўка нормаў лексыкі, артаграфіі і граматыкі дзелавой старабеларускай мовы, прычынаю чаго, імаверна, стала ўзьдзеяньне народнае мовы або імкненьне да набліжэньня да яе&lt;ref name=sjviazhynski3/&gt;. Самай прагрэсіўнай галіной графікі старабеларускай дзелавой мовы выявілася графіка, дзе адбылося адкіданьне дублетных графічных сродкаў{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|262}}.

Недастатковае разьвіцьцё культурнай, этнічнай, грамадзкай ідэнтыфікацыі беларускага насельніцтва ВКЛ, манаполія царквы на шэраг галінаў культурнае дзейнасьці прычыніліся да таго, што ў пэрыяд ХІІІ—XV ст. сьвецкая і рэлігійная літаратура сілкавалася пераважна з старажытных крыніцаў, г.зн. у строгім дачыненьні не адносілася да помнікаў старабеларускае мовы&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Чемерицкий В. А.|частка = Литература XIV — начала XVI в.|загаловак = История белорусской дооктябрьской литературы|арыгінал = |спасылка = |адказны = под ред. В. В. Борисенко, Ю. С. Пширков, В. А. Чемерицкий; Акад. наук БССР, Ин-т литературы им. Я. Купалы|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Наука и техника|год = 1977|том = |старонкі = 48|старонак = 636|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Аднак з пашырэньнем у ВКЛ актавага пісьменства старабеларуская мова пакрысе інфільтравалася ў іншыя галіны культурнае дзейнасьці, што ў XV ст. выявілася ў выглядзе зьяўленьня перакладаў такіх твораў як «Пакуты Хрыста», «Жыціе Аляксея, чалавека божага», «Аповесьць аб трох каралёх-валхвох» (гл. ніжэй)&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Чемерицкий В. А.|частка = Литература XIV — начала XVI в.|загаловак = История белорусской дооктябрьской литературы|арыгінал = |спасылка = |адказны = под ред. В. В. Борисенко, Ю. С. Пширков, В. А. Чемерицкий; Акад. наук БССР, Ин-т литературы им. Я. Купалы|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Наука и техника|год = 1977|том = |старонкі = 49-50|старонак = 636|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;, хоць гэты працэс ішоў павольна да сярэдзіны XVI ст. і адзначаўся існаваньнем вялікага корпусу арыгінальных літоўскіх летапісаў, напісаных на старажытнарускай мове (гл. вышэй). Што ж датычыць сьвецкай арыгінальнай літаратуры, то да ўкладаньня поўных зводаў этапнай зьявай стала «Аповесьць пра [[Падольле]]», чыя старабеларуская, дастаткова дэмакратычная мова тлумачыцца сьвецкім асяродзьдзем аўтара&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Чамярыцкі В. А.|частка = |загаловак = Беларускія летапісы як помнікі літаратуры|арыгінал = |спасылка = |адказны = В. А. Чамярыцкі|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Навука і тэхніка|год = 1969|том = |старонкі = 100|старонак = 189|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Традыцыі беларускамоўнага летапісаньня пасьля неўзабаве напісанай «Хронікі Вялікага Княства Літоўскага і Жамойцкага» прадоўжыліся дзякуючы складаньню «Хронікі Быхаўца»&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Чемерицкий В. А.|частка = Литература XIV — начала XVI в.|загаловак = История белорусской дооктябрьской литературы|арыгінал = |спасылка = |адказны = под ред. В. В. Борисенко, Ю. С. Пширков, В. А. Чемерицкий; Акад. наук БССР, Ин-т литературы им. Я. Купалы|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Наука и техника|год = 1977|том = |старонкі = 67, 71|старонак = 636|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Чамярыцкі В. А.|частка = |загаловак = Беларускія летапісы як помнікі літаратуры|арыгінал = |спасылка = |адказны = В. А. Чамярыцкі|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Навука і тэхніка|год = 1969|том = |старонкі = 163|старонак = 189|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

З пачатку XVI ст. старабеларуская мова стала прадметам школьнага навучаньня, хоць пра гэта захаваліся пераважна ўскосныя зьвесткі. З канца таго ж стагодзьдзя гэтае вывучэньне ўзрастае ў брацкіх школах (якіх у ВКЛ існавала больш за дваццаць), што ўзьніклі як рэакцыя на Берасьцейскую царкоўную унію і ставілі на мэце падрыхтоўку адукаваных палемістаў. Вывучэньне мовы тлумачылася патрэбаю перакладу хрысьціянскіх тэкстаў на старабеларускую мову і яе пэўнай роляй як паказьніку культурнай ідэнтычнасьці ў супрацьвагу росту асыміляцыі. У сваю чаргу, дзеля папулярызацыі рэлігійнага ўплыву іншых канфэсіяў вывучэньне мовы было разгорнута ў каталіцкіх і ўніяцкіх школах{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|232—233}}.

Далейшае павелічэньне корпусу літаратуры на старабеларускай мове абумоўлівалася распачатым з XVI ст. працэсам адасабленьня карпарацыйных інтарэсаў, узмацненьнем [[сэкулярызацыя|сэкулярызацыйных]] поглядаў і зьмяншэньнем манаполіі царквы на культурную дзейнасьць&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Чемерицкий В. А., Коршунов А. Ф.|частка = Литература XVI — первой половины XVII в.|загаловак = История белорусской дооктябрьской литературы|арыгінал = |спасылка = |адказны = под ред. В. В. Борисенко, Ю. С. Пширков, В. А. Чемерицкий; Акад. наук БССР, Ин-т литературы им. Я. Купалы|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Наука и техника|год = 1977|том = |старонкі = 74|старонак = 636|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;, што ў цэлым закладала глебу для ўспрыманьня ідэяў Адраджэньня і Рэфармацыі, і каталізавалася кантактамі з заходнеэўрапейскай культурай; гэтыя ж культурныя плыні вялі да дэмакратызацыі ўласна моўнае культуры і пашырэньня ўжываных жанравых сродкаў&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Чемерицкий В. А., Коршунов А. Ф.|частка = Литература XVI — первой половины XVII в.|загаловак = История белорусской дооктябрьской литературы|арыгінал = |спасылка = |адказны = под ред. В. В. Борисенко, Ю. С. Пширков, В. А. Чемерицкий; Акад. наук БССР, Ин-т литературы им. Я. Купалы|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Наука и техника|год = 1977|том = |старонкі = 81-82, 86|старонак = 636|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Гэты працэс прычыняўся да адчуваньня патрэбы ў перакладных творах, што прывяло да напісаньня «Гісторыі Троі», «Александрыі», «Аповесьці аб Трышчане» і г.д.&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Чемерицкий В. А., Коршунов А. Ф.|частка = Литература XVI — первой половины XVII в.|загаловак = История белорусской дооктябрьской литературы|арыгінал = |спасылка = |адказны = под ред. В. В. Борисенко, Ю. С. Пширков, В. А. Чемерицкий; Акад. наук БССР, Ин-т литературы им. Я. Купалы|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Наука и техника|год = 1977|том = |старонкі = 87|старонак = 636|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt; Актывізацыя Рэфармацыі і пранікненьне яе ідэяў у ВКЛ спараджалі далейшае разьвіцьцё літаратуры шляхам патрэбы прасоўваньня гэтых ідэяў, згодна зь іх дактрынай, сярод простага насельніцтва, што прычынілася да дзейнасьці Буднага&lt;ref name=picheta630&gt;{{Кніга|аўтар = Пичета В. И.|частка = |загаловак = Белоруссия и Литва XV-XVI вв.|арыгінал = |спасылка = |адказны = В. И. Пичета|выданьне = |месца = {{М.}}|выдавецтва = Изд-во АН СССР|год = 1961|том = |старонкі = 630|старонак = 812|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Досьвед ранейшых адзінкавых схізматычных перакладаў твораў на беларускую народную мову таго часу стварыў падставу для складаньня арыгінальных царкоўных твораў, пачатак чаго зьвязаны з выданьнем Сымонам Будным [[Катэхізіс Сымона Буднага|Катэхізісу]] (1562 г.) і «Апраўданьня грэшнага чалавека перад Богам» (1562 г., не захаваўся){{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|186—187}}. Каля 1580 г. Васілём Цяпінскім-Амельяновічам было [[Эвангельле Васіля Цяпінскага|перакладзена]] Эвангельле, што пасьля Псалтыру зноў азнаменавала тэндэнцыю да перакладу найвядомых хрысьціянскіх твораў{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|201}}, але ў неправаслаўных плынях пранікненьне старабеларускае мовы ў рэлігійную літаратуру ў пэўнай ступені спынілася праз папулярнасьць пратэстантызму пераважна сярод фэўдалаў, што спарадзіла згортваньне выданьня блізкае да народнае мовы рэфармацкае літаратуры&lt;ref name=picheta630/&gt;. Адначасова, у 1556-1561 гг. зьявілася [[Перасопніцкае Эвангельле|ўкраінскае Эвангельле]], але яно адлюстроўвае ў цэлым большую ўвагу ва ўкраінскіх ваяводзтвах ВКЛ да спадчыны царкоўнаславянскае мовы{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|224}}. Аднак у выніку ключавой асаблівасьцю Рэфармацыі ў ВКЛ у параўнаньні з рэфармацыйнымі працэсамі ў астатніх краінах Эўропы ў этнакультурным дачыненьні стала параўнальна шырокае выкарыстаньне ў рэфармацкай пропаведзі немясцовых моваў (у прыватнасьці, польскай), а таксама адсутнасьць сацыяльнае базы Рэфармацыі, што, такім чынам, не прыводзіла да істотнага пашырэньня выкарыстаньня старабеларускае мовы&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Чемерицкий В. А., Коршунов А. Ф.|частка = Литература XVI — первой половины XVII в.|загаловак = История белорусской дооктябрьской литературы|арыгінал = |спасылка = |адказны = под ред. В. В. Борисенко, Ю. С. Пширков, В. А. Чемерицкий; Акад. наук БССР, Ин-т литературы им. Я. Купалы|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Наука и техника|год = 1977|том = |старонкі = 127, 132|старонак = 636|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Хоць раўнапраўны статус усіх моваў Рэчы Паспалітай і правамоцнасьць выкарыстаньня старабеларускае мовы ва ўсіх галінах культурнай дзейнасьці прапагандаваў С. Будны. История… С. 137.}}. Стараўкраінская мова ў сутнасьці яшчэ не пераадолела дыглясіі з удзелам царкоўнаславянскае мовы, што паглыбіла разьмежаваньне яе з старабеларускай{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|226—227}}.

Разам з тым, структурна старабеларускімі зьяўляюцца пераклады канца XV ст. твораў «Пакуты Хрыста», «Жыціе Аляксея, чалавека божага», «Аповесьць аб трох каралёх-валхвох», зробленыя ў каталіцкім асяродзьдзі, хутчэй за ўсё, не з царкоўнаславянскіх сьпісаў і асобамі, мала знаёмымі з царкоўнаславянскай традыцыяй{{заўвага|У выніку, творы адлюстроўваюць моцнае выцясьненьне старажытнарускіх і царкоўнаславянскіх элемэнтаў беларусізмамі і палянізмамі. Так, ѧ ды ꙗ заменены на ïа (''ïаблоко'', ''марïа'', ''зелïа''); рэдка ўжыты ''ѣ''; больш пасьлядоўна ўжыты ''ги'', ''ки'', ''хи'' (''роуки'', ''грехи'', ''ноги''); родны склон адзіночнага ліку назоўнікаў асноваў на ''-о'' маюць почасту канчатак ''-у''/''-ю'' (''смоуткоу'', ''часоу'', ''верхоу''); назоўнікі назоўнага склону множнага ліку маюць канчаткі ''-ы''/''-и'' (''клаштори'', ''короли'', ''соуседы''); родны склон на ''-овъ''/''-евъ'' (''братовъ'', ''моужовъ'', ''тоурковъ''); творны склон множнага ліку з канчаткам ''-ми'' (''дверми'', ''каменми'', ''следми''); родны склон прыметнікаў адзіночнага ліку з канчаткам ''-ого'' (''милого'', ''мѣдного'', ''гнилого''); назоўны склон множнага ліку меў як канчаткі мужчынскага роду, так і канчаткі на ўзор жаночага (''лесныи'', ''оубогïи'', ''оумерлыи'', але ''темные'', ''чорные'', ''ганебные''); найвышэйшая ступень утваралася на ўзор царкоўнаславянскае мовы, то бок шляхам даданьня ''пре-'' (''прегоркий'', ''пресмоутный'', ''препокорный''), вышэйшая дзякуючы суфіксу ''-ш-'' (''богатший'', ''веселший'', ''ширший''). Адпаведна тагачаснай народнай мове, адлюстраваны энклітычныя формы займеньнікаў ''ми'', ''мѧ'', ''ти'', ''тѧ'' (''выслоухаи мѧ прошу тѧ''). Зусім адсутныя аорыст і імпэрфэкт, ужыты пераважна пэрфэкт, радзей — плюсквампэрфэкт. Адпаведна народнай мове, пераважаюць дзеепрыметнікі іменнага скланеньня (''ведаючи'', ''живоучи'', ''идоучи''). З народнай мовай помнікі збліжаюцца таксама дзякуючы перавазе дзеепрыметнікаў на ''-вши'' пры дзейніку адзіночнага ліку (''взѧвши'', ''пришодши'', ''рекши''). Зьмяняльныя формы дзеепрыметнікаў пераважна маюць формы ''-уч-'', ''-ач-'' (''держачий'', ''дрыжачий'', ''седѧчий''). Тым ня менш, шэраг лексэмаў адлюстроўваюць польскі ўплыў у парадыгме (''продавце'', ''толмаче'', ''мистре''; ''жолдници'', ''писменници'', ''слоужебници'', ''апостолове'', ''грекове'', ''дедичове'', ''оучневе''; ''адамови'', ''волкови'', ''послови''; ''малего'', ''смачнего'', ''чирвонего''; ''ветхе'', ''чорне'', ''лесне''; ''горы оусточне'', ''короли велебне'', ''моуры камене''; ''вѣдаемы'', ''видимы'', ''хочемы''; ''веселимысѧ'', ''поидимы'', ''поустимы''; ''моглъ'', ''обвыклъ'', ''злѧклъсѧ''). Помнікі адлюстроўваюць беларускія сьляды найпаўней у лексыцы (''гоукъ'', ''гроши'', ''кривда'', ''досѧгати'', ''лаяти'', ''жадати'', ''збройный'', ''певный'', ''чирвоный'', ''борздо'', ''докуль'', ''двойчи''). Больш падрабязныя лінгвістычны разбор тэкстаў паводле іх сьпісаў гл. паводле Жураўскі А. І. Гісторыя… С. 98—106.}}{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|98}}.

Побач з комплекснай перабудовай схемы галінаў, дзе выкарыстоўвалася старабеларуская мова, зь сярэдзіны XVI ст. пасьля стабілізацыі лексыкі, граматыкі і артаграфіі мова ўваходзіць у стан наддыялектнае нівэліроўкі. Помнікі пісьма розных рэгіёнаў ВКЛ практычна ня маюць дыялектных рысаў, што падтрымлівалася, у прыватнасьці, перапісваньнем кніг. У сваю чаргу, пэўная нівэліроўка адбылася ў літаратурнай мове адносна яе дыялектнай асновы{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|235—236}}.

На мяжы XVI—XVII стагодзьдзяў на старабеларускай мове пачынаюць складацца палемічныя творы, што было прычынена падзеямі [[Берасьцейская унія|Берасьцейскай уніі]]; друкаваныя тэксты гэтае галіны мелі больш архаічны характар з прычыны ранейшага выкарыстаньня царкоўнаславянскае мовы ў друку, у той час як рукапісныя палемічныя творы былі больш набліжаныя да народнага маўленьня. Тым ня менш, выкарыстаньне тагачаснае старабеларускае мовы ў рэлігійным дачыненьні было частковым і найчасьцей было пашырана ў пропаведзях і тлумачэньнях рэлігійных твораў&lt;ref name=&quot;zhurauski&quot; /&gt;. Інтарэс да царкоўнаславянскае мовы — афіцыйнае мовы праваслаўнае літургіі — стаў зноў падвышацца дзякуючы змаганьню ідэолягаў праваслаўя і каталіцызму, што ўзнавіла пранікненьне царкоўнаславянскіх рысаў у старабеларускую пісьмовасьць{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|227}}. З 1596 г. па сярэдзіну XVII ст. назіраецца імкненьне да інстытуцыяналізаванага вывучэньня ў ВКЛ царкоўнаславянскае мовы, друк на апошняй значна перавысіў беларускі (гл. ніжэй), хоць у пэўнай ступені ўласна беларускамоўная адукацыя падтрымлівалася як брацкімі школамі, так і іх ідэалягічнымі апанэнтамі ў каталіцкім і ўніяцкім асяродзьдзі. Віленская кангрэгацыя 1636 г., у прыватнасьці, забавязала ўніяцкіх прапаведнікаў выкарыстоўваць беларускую мову ў набажэнстве{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|233}}. Старабеларускае пісьменства ў сутнасьці дасягае найвышэйшага стану разьвіцьця дзякуючы замацаваньню наддыялектнага кайнэ, уніфікацыі пісьма ў актавай пісьмовасьці (пры гэтым побач з уніфікацыяй у пісьмо часам пранікалі ўсё большыя спробы адлюстраваньня народнага вымаўленьня, пра што гл. ніжэй) і стварэньню перакладных твораў, маўленьне якіх таксама надзвычай блізкае да народнага (аповесьць пра Трыстана, аповесьць пра Баву, гісторыя аб Атыле, кніга пра Тундала), пры гэтым апошнія не былі зьвязаныя з архаізаванымі пратографамі{{Заўвага|Адзначаючы гэтую асобную катэгорыю помнікаў, сярод найбольш дэмакратычных спробаў адлюстраваньня мовы вылучаюцца намаганьні адлюстраваньня пераходу [u] &gt; [w] (''вже'', ''втратити'', ''вчынити''), пазначэньне пратэтычнага [v] на сутыку прыназоўніка ''у'' і першага галоснага наступнага слова (''ув-окно'', ''ув-очы'', ''ув-одѣнье''), зацьвярдзеньня зычных (''щытъ'', ''прыйти'', ''рекшы''), існаваньня [e] пасьля цьвёрдых зычных (''сэрцэ'', ''цэлый'', ''рыцэръ''), канчатку ''-ое'' ў прыметніках жаночага роду роднага склону (''великое красы'', ''доброе славы'', ''прошлое ночы''), трэцяй асобы адзіночнага ліку дзеясловаў бязь ''-ть''/''-тъ'' (''буде'', ''ратуе'', ''прыйде''), загаднага ладу першай асобы множнага ліку на ''-мо'' (''даймо'', ''едьмо'', ''вернимосѧ''), інфінітыву на ''-ть'' (''знать'', ''будовать'', ''жыть''), дзеепрыслоўяў на ''-учи''/''-ачи'', ''-ши'' (''плачучы'', ''чуючы'', ''прыехавшы''); страта функцыі паказьніку асобы дзеяслоўнаю зьвязкай у складзе пэрфэкту і выцясьненьне яе асабовых формаў абагульненай формай трэцяй асобы (''хто естъ ты? а ԝнъ рекъ: я естъ гость''). У сынтаксісе — захаваньне вінавальнага склону ў дачыненьні да адушаўлёных асобаў (''корол позвал лѣкары'', ''послал тогды послы''); дзеепрыметнікі залежнага стану ніякага роду ў ролі выказьніка безасабовых зваротаў (''его прыведено'', ''Атылю королем обрано''). Больш падрабязны разбор рысаў у паасобных згаданых помніках гл. паводле Жураўскі А. І. Гісторыя… 264—265, 268.}}

Да сярэдзіны XVII стагодзьдзя ўсё мацней пачала праўляцца тэндэнцыя да дыфэрэнцыяцыі старабеларускай мовы і тагачасных формаў украінскае мовы. Акрамя таго, структурныя адрозьненьні, а таксама сьведчаньні сучасьнікаў гавораць на карысьць яўнага разьмежаваньня паміж старабеларускай і тагачаснай расейскай мовамі&lt;ref name=sjviazhynski2&gt;Свяжынскі У. Народы і мовы // {{Літаратура/ЭВКЛ|1}}&lt;/ref&gt;. Ва ўласна Маскоўскай дзяржаве існаваў тэрмін «беларускае пісьмо», пад якім разумелі лексычныя і графічныя рысы афіцыйнай мовы ВКЛ, што адрозьнівалі яе ад пісьмовае мовы Масквы (гл. вышэй)&lt;ref name=biely/&gt;. Усьведамленьне блізкімі паводле мовы расейцамі старабеларускае мовы як асобнай выяўлялася нават у перакладзе беларусізмаў у зьмяшаных беларуска-царкоўнаславянскіх тэкстах (напрыклад, у расейскім сьпісе «Арыстотэлевых варотаў» пачатку XVII ст.){{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|96—97}}. На мяжы XVI—XVIІ стагодзьдзяў паралельна гэтаму працэсу адбылося канчатковае разьмежаваньне сьвецкіх твораў як твораў, дзе ўжывалася старабеларуская мова, і твораў літургіі, дзе ўжывалася царкоўнаславянская, што было падрыхтавана існым на той час досьведам рознага выкарыстаньня дзьвюх памянёных моваў, іх адасобленага ўяўленьня і ростам цікаўнасьці да рэлігійных твораў у сувязі з ростам Контррэфармацыі, адказам на якую стаў спэцыфічны ўздым праваслаўнае культуры (гл. вышэй){{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|95—96}}.

=== Заняпад ===
На думку К. Станга, паступовы працэс звужэньня карыстаньня старабеларускае мовы на карысьць польскай адлічваецца прыкладна з 1480 г.&lt;ref name=sjviazhynski5&gt;{{артыкул|аўтар=Свяжынскі У.|загаловак=Аб статусе беларускай і ўкраінскай моў у часы Вялікага Княства Літоўскага|арыгінал=|спасылка=http://kamunikat.fontel.net/www/knizki/historia/metriciana/02/08.htm|аўтар выданьня=|выданьне=METRICIANA: Dasledavańni i materyjały Metryki Vialikaha Kniastva Litoŭskaha|тып=|месца=|выдавецтва=ATHENAEUM: Commentarii Historiae et Culturae|год=2003|выпуск=ІІ|том=VIII|нумар=|старонкі=132-163|isbn=}}&lt;/ref&gt;. Працэс заняпаду ня стаў строга дыяхранічным і суправаджаўся мясцовымі або вузкагаліновымі дыфузнымі ўплывамі цягам практычна ўсёй маштабнай пісьмовай гісторыі мовы, але найбольшы ўздым атрымаў толькі паступова і пасьля 1569 г. па складаньні Люблінскай уніі, калі былі закладзеныя больш трывалыя і інстытуцыяналізаваныя перадумовы для сыстэматычнага выцісканьня мовы з грамадзкага ўжытку. У навастворанай дзяржаве [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] адбывалася паступовая [[палянізацыя]] мясцовага насельніцтва ВКЛ, перш за ўсё буйных магнатаў і шляхты, з гэтай прычыны старабеларуская пісьмовая мова зазнала заняпад і ўрэшце была выведзеная з справаводзтва 29 жніўня 1696 г.&lt;ref name=anichenka/&gt;&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Ермаловіч М.|частка = |загаловак = Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Беллітфонд|год = 2003|том = |старонкі = 400|старонак = 448|сэрыя = |isbn = 985-6576-08-3|наклад = }}&lt;/ref&gt;. Працэс выцясьненьня старабеларускае мовы і згасаньня дзейнасьці на ёй нельга ўспрымаць лінейна і аднабакова, бо адначасна рост антыпалянізацыйных імкненьняў у праваслаўным асяродзьдзі міжволі прычыняўся да выцясьненьня старабеларускае мовы царкоўнаславянскай, г. зн. у пэўнай ступені ішоў працэс, адваротны таму, што адбываўся да сярэдзіны XVI ст.

==== ХV—XVI стст. ====
Скарачэньне ўжываньня старабеларускае мовы намецілася ўжо прыкладна ў сярэдзіне XV стагодзьдзя (гл. вышэй), і ў мэтах прадухіленьня працэсу палянізацыі, у другім і трэціх статутах ВКЛ быў упершыню замацаваны статус старабеларускай мовы як афіцыйнай мовы ў княстве. Гэтыя захады знаменавалі сродкі, ужываныя ў часе абмеркаваньня дзяржаўнае уніі між ВКЛ і Польшчай магнатэрыяй ВКЛ, якая мела імкненьні па захаваньні асобнасьці ВКЛ. Ранейшае ўжываньне старабеларускае мовы ў афіцыйным унутрыпалітычным жыцьці ВКЛ разумелася ў сьвятле традыцыйных уяўленьняў{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|350—351}}&lt;ref&gt;Параўн., напрыклад, тэкст першага сыстэматызаванага агульнага зводу законаў у ВКЛ — Статуту 1529 году, дзе такія палажэньні адсутнічаюць. Лазутка С. Первый Литовский статут (1529 г.) = Pirmasis Lietuvos statutas (1529 m.) / С. Лазутка, И. Валиконите, Э. Гудавичюс. — Вильнюс: Марги раштай, 2004. — 521 c.&lt;/ref&gt;.

Асобнае рэгіянальнае значэньне, мала зьвязанае ў сваіх пачатках з агульным працэсам палянізацыі на большай частцы беларускай этнічнай тэрыторыі, мела палянізацыя на [[Падляскае ваяводзтва (1513—1795)|Падляшшы]]. Палянізацыя Падляшша гістарычна не зьвязаная зь Люблінскай уніяй і сыходзіць да часоў актыўнае міграцыі ў рэгіён [[Мазавецкае княства|мазавецкае]] шляхты, асабліва ў Дарагічынскую зямлю{{Заўвага|Першыя масавыя хвалі калянізацыі Падляшша палякамі адзначаюцца з другой чвэрці XV ст. і асабліва зь сярэдзіны таго ж стагодзьдзя. Kołodziejczyk A. Z dziejów kolonizacji puszcz na Podlasiu w XV—XVI wieku // Szkice z dziejów kolonizacji Podlasia i Grodzieńszczyzny od XIV do XVI wieku / red. J. Śliwiwński. — Olsztyn : Wyd. Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, 2002. — S. 50-51, 53. — 143 s. У 1382 г. Ягайла перадаў Мазавецкаму княству ўсё Падляшша, якое кіравала Бельскай зямлёй да 1384 г., Дарагічынскай — да 1443 г. Каля 1443 г. Дарагічынская зямля атрымала прывілей на польскае права, пасьля чаго ў 1501 г. яго пажалавалі Мельніцкаму павету (Любавский М. К. Областное деление и местное управление Литовско-Русского государства ко времени издания первого Литовского Статута / М. К. Любавский. — М. : Университетская типография, 1892. — С. 19-20. — 884 с.), пэрыядам [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандра]] датуецца таксама жалаваньне польскага права Бельскай зямлі (Ясинский М. Н. Уставные земские грамоты Литовско-Русского государства. — Киев : Университетская типография, 1889. — С. 95. — 207 с.).}}. Пра маштабы палянізацыі ў гістарычнай рэтраспэктыве гаворыць тое, што пасьля наданьня польскага права Дарагічынскай зямлі мясцовая шляхта запатрабавала перакладу помнікаў польскага заканадаўства з лаціны на старабеларускую мову&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Hawryluk J.|частка = |загаловак = Podlasie: śladami ruskiej przeszłości|арыгінал = |спасылка = |адказны = J. Hawryluk|выданьне = |месца = Bielsk Podlaski|выдавецтва = Osnowy|год = 2000|том = |старонкі = 104, przyp. 1|старонак = 272|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt; (параўн. з тэмпамі польскае калянізацыі ў той жа пэрыяд на Падляшшы). Прывілей 1516 г. загадваў дасылаць скаргі ў земскія суды падляскіх земляў на лаціне, а 1530-х гг. старабеларуская мова з кніг земскіх судоў Падляшша зьнікае&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Hawryluk J.|частка = |загаловак = Podlasie: śladami ruskiej przeszłości|арыгінал = |спасылка = |адказны = J. Hawryluk|выданьне = |месца = Bielsk Podlaski|выдавецтва = Osnowy|год = 2000|том = |старонкі = 104-105|старонак = 272|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

Палянізацыя афіцыйнага жыцьця і шляхты як палітычна правамоцнага насельніцтва рэгіёну падтрымлівалася існаваньнем там даўняе грамады з нашчадкаў польскіх перасяленцаў з Мазовіі; на мясцовым узроўні польская мова часам выкарыстоўвалася і да 1569 г.&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Halecki O.|частка = |загаловак = Przyłączenie Podlasia, Wołynia i Kijowszczyzny do Korony w roku 1569|арыгінал = |спасылка = |адказны = O. Halecki|выданьне = |месца = Kraków|выдавецтва = Akademia umiejętności|год = 1915|том = |старонкі = 75, przyp. 1|старонак = 245|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Яшчэ да Люблінскай уніі падляская шляхта на сойміках ВКЛ скіроўвала просьбы аб тым, каб вялікакняская канцылярыя ВКЛ выдавала гэтай шляхце акты па-польску ці на лаціне, абгрунтоўваючы гэта неразуменьнем «рускага пісьма». У прыватнасьці, ужо на сойме 1547 г. падляская шляхта ад імя вялікага князя стала атрымліваць «рэспонсы» (т.б. адказы) па-польску&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Halecki O.|частка = |загаловак = Przyłączenie Podlasia, Wołynia i Kijowszczyzny do Korony w roku 1569|арыгінал = |спасылка = |адказны = O. Halecki|выданьне = |месца = Kraków|выдавецтва = Akademia umiejętności|год = 1915|том = |старонкі = 35-36, przyp. 1|старонак = 245|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Гэты працэс сустракаў супрацьдзеяньне з боку магнатэрыі ВКЛ, скіраванай на захаваньне асобнасьці дзяржавы, з чым быў павінен лічыцца вялікі князь, і ў выніку просьба падляскіх зямянаў на Віленскім сойме 1565—1566 гг. аб выданьні Падляшшу вялікакняскіх актаў на польскай мове ці лаціне засталіся незадаволенымі, такі ж вынік мела просьба [[Дарагічын-над-Бугам|дарагічынскае]] шляхты ў 1568 годзе{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|350—351}}&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Любавский М. К.|частка = |загаловак = Литовско-русский сейм : опыт по истории учреждения в связи с внутренним строем и внешнею жизнью государства|арыгінал = |спасылка = |адказны = М. К. Любавский|выданьне = |месца = {{М.}}|выдавецтва = Университетская типография|год = 1900|том = |старонкі = 810|старонак = 850|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

Агульныя, комплексныя падмуркі для ўспрыманьня палянізацыі ў ВКЛ закладаліся таксама на ўзроўні ўсёй краіны ў выглядзе палітычнае кан’юнктуры ў зносінах шляхты і буйной арыстакратыі. Першая была фармальна ўраўнаваная з панствам у [[Гарадзельскі прывілей|1413]] і [[прывілей 1447 году|1447]] гг., што актывізавала ў ВКЛ змаганьне гэтых дзьвюх арыстакратычных груповак, у выніку чаго шляхта з 1560-х гг. у якасьці сродку палітычнага змаганьня выказала прыхільнасьць абмеркаваньню абнаўленьня уніі з Польшчай&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Пичета В. И.|частка = |загаловак = Литовско-польские унии и отношение к ним литовско-русской шляхты [адбітак]|арыгінал = |спасылка = |адказны = В. И. Пичета|выданьне = |месца = {{М.}}|выдавецтва = Т-во «Печатня С. П. Яковлева»|год = 1909|том = |старонкі = 609, 615, 625|старонак = 631|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Нягледзячы, аднак, на ўзьнікненьне ў пэўнай ступені спрыяльнае глебы да збліжэньня з Польшчай у выглядзе падтрымкі шляхтай перагляду уніі, неўзабаве яе ўмовы, што поўнасьцю ўраўноўвалі палякаў і літвінаў, паслужылі на карысьць далучэньня шляхты да антыпольскай магнацкай апазыцыі&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Пичета В. И.|частка = |загаловак = Белоруссия и Литва XV-XVI вв.|арыгінал = |спасылка = |адказны = В. И. Пичета|выданьне = |месца = {{М.}}|выдавецтва = Изд-во АН СССР|год = 1961|том = |старонкі = 575|старонак = 812|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;, хоць пазьнейшыя зьвесткі відавочна адлюстроўваюць, што гэта не спыніла пачаткі палянізацыі сярод пэўных колаў грамадзтва краіны.

З 1449 г. за Маскоўскім княствам была прызнаная першая частка беларускай этнічнай тэрыторыі — [[Ржэўская зямля]]. Цягам чатырох войнаў ВКЛ і Маскоўскае дзяржавы ў пэрыяд 1492—1522 гг. ад ВКЛ на карысьць Масквы пасьлядоўна перайшлі [[Вязьма]]; [[Бранск]], [[Белы]], [[Старадуб]]; [[Смаленск]]. Вывучэньне мовы маскоўскага пэрыяду найбуйнейшае з гэтых тэрыторыяў — Смаленскае зямлі — ускладненае амаль поўнай стратай актаў за пэрыяд 1514—1611 гг.&lt;ref&gt;{{артыкул|аўтар=Жиркевич А. В.|загаловак=Смоленские архивы в 1812 году|арыгінал=|спасылка=|аўтар выданьня=Смоленская ученая архивная комиссия|выданьне=Смоленская старина|тып=|месца=Смоленск|выдавецтва=|год=1909|выпуск=1|том=|нумар=|старонкі=350. — 371 с.|isbn=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{артыкул|аўтар=Галинская Е. А.|загаловак=Рефлексы фонемы &lt;ě&gt; в смоленском диалекте начала XVII в.|арыгінал=|спасылка=|аўтар выданьня=|выданьне=Вопросы языкознания|тып=|месца={{М.}}|выдавецтва=|год=1995|выпуск=|том=|нумар=4|старонкі=|isbn=}}&lt;/ref&gt;. Захаваныя акты мясцовага справаводзтва і чалабітныя Смаленскай зямлі 1609—1611 гг. укладзеныя па-расейску&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак = Памятники обороны Смоленска 1609-1611 гг.|арыгінал = |спасылка = |адказны = под ред. Ю. В. Готье|выданьне = |месца = {{М.}}|выдавецтва = Императорское Общество истории и древностей российских при Московском ун-те|год = 1912|том = |старонкі = 4-252|старонак = 282|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

==== Люблінская унія ====
Да заняпаду старабеларускае мовы значна прычынілася складаньне Люблінскай уніі 1569 году, хоць фармальнага афіцыйнага становішча мовы яна не зьмяніла&lt;ref name=hryckievich&gt;{{артыкул|аўтар=Грыцкевіч А.|загаловак=Заняпад беларускай мовы ў Беларуска-Літоўскім гаспадарстве ў ХVІІІ стагоддзі|арыгінал=|спасылка=http://knihi.com/anon/Aniamiennie_Z_kroniki_zniscennia_bielaruskaj_movy.html#chapter2|аўтар выданьня=|выданьне=Аняменне. З кронікі знішчэння беларускай мовы|тып=|месца=|выдавецтва=|год=|выпуск=|том=|нумар=|старонкі=|isbn=}}&lt;/ref&gt;. Іншымі чыньнікамі заняпаду старабеларускае мовы сталі вайсковыя канфлікты на тэрыторыі ВКЛ другой паловы ХVII — пачатку XVIII стагодзьдзяў&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{Кніга|аўтар = Лойка П. А.|частка = Палітычныя адносіны ў Вялікім княстве Літоўскім|загаловак = Нарысы гісторыі Беларусі. У 2-х ч. Ч. 1|арыгінал = |спасылка = |адказны = М. П. Касцюк, У. Ф. Ісаенка, Г. В. Штыхаў і інш|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Беларусь|год = 1994|том = |старонкі = 139|старонак = 527|сэрыя = |isbn = 5-338-00929-3|наклад = }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Марозава С. Б.|частка = Культура Беларусі ў XVI - першай палове XVII ст.|загаловак = Гісторыя Беларусі: У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст. Курс лекцый|арыгінал = |спасылка = |адказны = І. П. Крэнь, І. І. Коўкель, С. В. Марозава, С. Я. Сяльвестрава, І. А. Фёдараў|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = РІВШ БДУ|год = 2000|том = |старонкі = 437|старонак = 656|сэрыя = |isbn = 985-6299-34-9|наклад = }}&lt;/ref&gt;, што прыводзілі да скарачэньня насельніцтва; а таксама дэзынтэграцыя насельніцтва краіны паводле сацыяльна-рэлігійнае прыналежнасьці&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;/&gt;.

Адметны фактар заняпаду старабеларускае (стараўкраінскай, «рускай» мовы) у выніку Люблінскай уніі, уплыў якога быў працяглым і сыстэмным, замацаваным у часе і дапоўненым шэрагам прыкметных культурных і грамадзкіх зьяваў, выявіўся ў працэсе паступовага далучэньня трох этнічна ўкраінскіх ваяводзтваў і [[Падляскае ваяводзтва (1513—1795)|Падляшша]] беспасярэдне да Каралеўства Польскага як адной з умоваў уніі. У выніку шэрагу няўдалых перамоваў арыстакратычных колаў ВКЛ і Польшчы адносна ўмоваў уніі, што доўжыліся з 1562 г., Польшча адмовілася ад плянаў інкарпарацыі ўсяго ВКЛ і засяродзілася на тэрытарыяльных прэтэнзіях на шэраг земляў, у прыватнасьці, [[Валынскае ваяводзтва|Валынь]]&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Грушевський М.|частка = |загаловак = Істория України-Руси|арыгінал = |спасылка = |адказны = М. Грушевський|выданьне = |месца = Львів|выдавецтва = Наукове Товариство ім. Шевченка|год = 1903|том = 4. XIV-XVI віки — відносини політичні|старонкі = 333|старонак = 532|сэрыя = Збірник фільософічної секції Наукового товариства імени Шевченка|isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Па заканчэньні гэтых падзеяў 5 сакавіка 1569 г. быў выдадзены прывілей аб далучэньні Падляскага ваяводзтва да Польшчы, 26 траўня — аб далучэньні Валыні. У апошні прывілей на просьбу мясцовай арыстакратыі было дададзена палажэньне аб захаваньні «рускай» мовы ў судох і ўстановах, пры гэтым на той жа мове прадпісвалася выдаваць у тым ліку акты каралеўскай канцылярыі і каралеўскіх ураднікаў; прэрагатыва польскае мовы адносна Валыні скарацілася толькі да актаў местам Валыні. У большасьці сваёй захоўвалася і дзеяньне [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1566 году|Статуту ВКЛ]]&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Грушевський М.|частка = |загаловак = Істория України-Руси|арыгінал = |спасылка = |адказны = М. Грушевський|выданьне = |месца = Львів|выдавецтва = Наукове Товариство ім. Шевченка|год = 1903|том = 4. XIV-XVI віки — відносини політичні|старонкі = 333, 335-336|старонак = 532|сэрыя = Збірник фільософічної секції Наукового товариства імени Шевченка|isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=chalecki171&gt;{{Кніга|аўтар = Halecki O.|частка = |загаловак = Przyłączenie Podlasia, Wołynia i Kijowszczyzny do Korony w roku 1569|арыгінал = |спасылка = |адказны = O. Halecki|выданьне = |месца = Kraków|выдавецтва = Akademia umiejętności|год = 1915|том = |старонкі = 171|старонак = 245|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. 2 чэрвеня валынскі прывілей быў пашыраны і на [[Брацлаўскае ваяводзтва]]&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Грушевський М.|частка = |загаловак = Істория України-Руси|арыгінал = |спасылка = |адказны = М. Грушевський|выданьне = |месца = Львів|выдавецтва = Наукове Товариство ім. Шевченка|год = 1903|том = 4. XIV-XVI віки — відносини політичні|старонкі = 343, 345|старонак = 532|сэрыя = Збірник фільософічної секції Наукового товариства імени Шевченка|isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. У траўні пачалося далучэньне [[Кіеўскае ваяводзтва|Кіеўскага ваяводзтва]], што прычынілася да выданьня рэгіёну прывілею такое ж сутнасьці&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Грушевський М.|частка = |загаловак = Істория України-Руси|арыгінал = |спасылка = |адказны = М. Грушевський|выданьне = |месца = Львів|выдавецтва = Наукове Товариство ім. Шевченка|год = 1903|том = 4. XIV-XVI віки — відносини політичні|старонкі = 343-344, 348|старонак = 532|сэрыя = Збірник фільософічної секції Наукового товариства імени Шевченка|isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Неўзабаве па Люблінскай уніі, аднак, Мазырскі павет гэтага ваяводзтва быў перададзены Менскаму ваяводзтву (Любавский М. К. Литовско-русский сейм… С. 845.), што, такім чынам, заўважна зьменшыла абсяг будучай палянізацыі, якая ў ВКЛ пачалася прыкметна пазьней.}}. Аналягічныя моўныя правы ў прывілеі такога ж характару, выдадзеным Падляшшу, ня згадваюцца&lt;ref name=chalecki171/&gt;. У сілу гэтае ж уніі старабеларуская мова ўкраінскіх ваяводзтваў стала зазнаваць спробы выцісканьня і палянізацыю&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Станкевіч Я.|частка = |загаловак = Язык і языкаведа|арыгінал = |спасылка = |адказны = Я. Станкевіч|выданьне = 2-е выд.|месца = Вільня|выдавецтва = Ін-т беларусістыкі|год = 2007|том = |старонкі = 287|старонак = 1214|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Гэты працэс ня стаў пасьлядоўным і ў вядомай ступені запавольваўся як зазначанымі прывілеямі тром украінскім ваяводзтвам, так і выключна мясцовымі фактарамі. Так, за [[Стэфан Баторы|Стэфана Баторыя]] брацлаўская шляхта настойвала на выкананьні палажэньня аб афіцыйным статусе «рускае» мовы, пра гэта згадвала і кіеўская шляхта&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Halecki O.|частка = |загаловак = Przyłączenie Podlasia, Wołynia i Kijowszczyzny do Korony w roku 1569|арыгінал = |спасылка = |адказны = O. Halecki|выданьне = |месца = Kraków|выдавецтва = Akademia umiejętności|год = 1915|том = |старонкі = 92; 233, przyp. 1|старонак = 245|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. На беларускай этнічнай прасторы — на Падляшшы — палянізацыя адбывалася крыху хутчэй, чым у ВКЛ{{Заўвага|Так, актавыя запісы [[бельск]]ага магістрату да 1591 г. практычна спрэс складаюцца з старабеларускіх актаў, пасьля чаго зьяўляецца некаторая колькасьць польскамоўных актаў, а з 1609 г. старабеларуская актавая пісьмовасьць у магістраце практычна згасае.}}&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Hawryluk J.|частка = |загаловак = Podlasie: śladami ruskiej przeszłości|арыгінал = |спасылка = |адказны = J. Hawryluk|выданьне = |месца = Bielsk Podlaski|выдавецтва = Osnowy|год = 2000|том = |старонкі = 90|старонак = 272|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Зь іншага боку, пра складанасьць этнакультурных уяўленьняў сьведчыць прыхільнасьць дарагічынскага і бельскага мяшчанства і дробнае валынскае шляхты ў пытаньні далучэньня да Польшчы&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Halecki O.|частка = |загаловак = Przyłączenie Podlasia, Wołynia i Kijowszczyzny do Korony w roku 1569|арыгінал = |спасылка = |адказны = O. Halecki|выданьне = |месца = Kraków|выдавецтва = Akademia umiejętności|год = 1915|том = |старонкі = 83-86, 87|старонак = 245|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

Урэшце, пастановы Люблінскага сойму 1569 г., а таксама наступныя прывілеі манархаў Рэчы Паспалітай гарантавалі выкарыстаньне мясцовае мовы, але гэты парадак стаў парушацца манаршай канцылярыяй, якая ня рупілася пра пераклад актаў. Да таго ж, ужо разьдзел ІІІ артыкулу 32 ІІІ Статуту ў пэўных умовах дазваляў выкарыстоўваць польскую мову ў справаводзтве найвышэйшых колаў каталіцкае царквы ў ВКЛ{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|351}}{{Заўвага|«Если бы се коли якие кривъды деяли з ымене[й] косте[л]ныхъ… а где бы хто з особъ духовны[х] якого [ж] ко[л]векъ стану и достое[н]ства справедливости учинити не хотелъ або судомъ свои[м] што кому в чо[м] уближилъ… маеть быти позванъ… позвомъ бискупимъ писаным польскимъ писмом». Цыт. паводле: Статут Вялікага княства Літоўскага 1588: Тэксты. Давед. Камент./Беларус. Сав. Энцыкл.; Рэдкал.: І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1989. — С. 127-128. — 573 с.}}, хоць фармальна гэты працэс не працякаў аднастайна: так, соймавая канстытуцыя 1581 г. пацьвердзіла вядзеньне ў ВКЛ справаводзтва на старабеларускай мове&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Пичета В. И.|частка = |загаловак = Белоруссия и Литва XV-XVI вв.|арыгінал = |спасылка = |адказны = В. И. Пичета|выданьне = |месца = {{М.}}|выдавецтва = Изд-во АН СССР|год = 1961|том = |старонкі = 591|старонак = 812|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Апошнія захады падтрымліваліся магнатэрыяй, што рупілася пра захаваньне асобнасьці ВКЛ ад Польшчы, што побач з пачаткам пранікненьня польскае мовы ў актавую дзейнасьць прычынілася да абароны старабеларускае мовы паводле ІІ і ІІІ Статутаў&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Жураўскі А. І.|частка = Канцылярска-юрыдычнае пісьменства 15—17 стагоддзяў|загаловак = Беларуская мова. Энцыклапедыя|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = {{М.}}|выдавецтва = |год = 1994|том = |старонкі = 251|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

Ужо В. Цяпінскім у прадмове да ўласнага перакладу Эвангельля (1580) адзначаная страта нацыянальнай ідэнтычнасьці ў найвышэйшых колаў грамадзтва ВКЛ, што ім тлумачылася заняпадам адукацыі і маралі духавенства{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|202}}&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Чемерицкий В. А., Коршунов А. Ф.|частка = Литература XVI — первой половины XVII в.|загаловак = История белорусской дооктябрьской литературы|арыгінал = |спасылка = |адказны = под ред. В. В. Борисенко, Ю. С. Пширков, В. А. Чемерицкий; Акад. наук БССР, Ин-т литературы им. Я. Купалы|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Наука и техника|год = 1977|том = |старонкі = 130|старонак = 636|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Пасьля [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] ў асяродзьдзі этнічна балтыйскае знаці складаецца пэўная апазыцыя супраць выкарыстаньня старабеларускае мовы, што праяўлялася ў імкненьні да нібыта роднаснай летувіскай мове лаціны, што падмацоўвалася міталягічнымі палажэньнямі аб паходжаньні балтаў ВКЛ ад лацінаў (гл. ''[[Палямон (літоўскі князь)|Палямон]]''). Адным з адметных прадстаўнікоў гэтай апазыцыі сярод балтаў ВКЛ стаў тагачасны гісторык [[Міхалон Літвін]], які ў 1550 г. выразіў думку, што старабеларуская мова не адпавядала плянам па культурным разьвіцьці літоўскае знаці і не спрыяе разьвіцьцю грамадзкіх пачуцьцяў, у сувязі з чым прапаноўвалася адмова ад старабеларускае мовы&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Jakubowski J.|частка = |загаловак = Studia nad stosunkami narodowościowymi na Litwie przed Unią Lubelską|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Warszawa|выдавецтва = |год = 1912|том = |старонкі = 64|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;, што стала ў ВКЛ першым такім поглядам. Іншым прыхільнікам падобных ідэяў стаў тагачасны віленскі войт [[Аўгустын Ратундус]], які ў 1576 г. у сваім перакладзе Статуту ВКЛ адзначыў быццам бы роднасны для балтаў характар лаціны і зьвярнуў увагу на падабенства старабеларускае мовы да мовы тады варожай Маскоўскае дзяржавы, а таксама некаторую неўнармаванасьць старабеларускае мовы, прапагандуючы ўвядзеньне лаціны нават у гутарковым асяродзьдзі і вітаючы адкрыцьцё школы езуітаў у Вільні, уважаючы, што пераход на лаціну нібы прызнаў Ісус Хрыстос{{Заўвага|„Par itaque est, ut ea [Latina] lingua, quae natiua et primigenia Lituanorum fuit, una ex tribus, quas Christus Deus noster dignas suo titulo ornando indicauit[…]sermonibus frequentur potius, quam ascita ista ac barbara cum perpetuo ac hereditario Lituanorum hoste Moscho communis”.}}. Гэтыя захады на знаць балцкага паходжаньня, аднак, не паўплывалі{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|351—352}}&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Лаппо И. И.|частка = |загаловак = Литовский Статут 1588 года|арыгінал = |спасылка = |адказны = И. И. Лаппо|выданьне = |месца = Каунас|выдавецтва = Spindulio|год = 1934|том = Т. 1: Исследование|старонкі = 78-79|старонак = 473|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

У 1585—1595 гг. сярод шляхты часткова пранікае мода падпісваць свае імёны і прозьвішчы ў актах па-польску з даданьнем зваротаў ''ręką własną'', ''ręką swą'', у пачатку наступнага стагодзьдзя яна амаль пашыраецца сярод усёй найвышэйшай знаці і сярод уніяцкага ды праваслаўнага духавенства{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|353}}. З пачатку XVII ст. пачынаюць зьяўляцца польскамоўныя акты, якія фармальна не парушалі нормы ІІІ Статуту дзякуючы напісаньню традыцыйных пачатковых і канчатковых формулаў на старабеларускай мове. Зь сярэдзіны таго ж стагодзьдзя акты нярэдка мелі дадатковы кароткі выклад на польскай, а поўнасьцю беларускія акты сталі рэдкімі. Існавалі акты з традыцыйнымі беларускімі фармулярамі і асноўным тэкстам на лаціне{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|353—354}}. Пра тэмпы палянізацыі ў тагачасным этапе гісторыі ВКЛ дае гісторыя перавыданьняў ІІІ Статуту: у 1614, 1619, 1648 гг. яны адбываліся па-польску&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Лаппо И. И.|частка = |загаловак = Литовский Статут 1588 года|арыгінал = |спасылка = |адказны = И. И. Лаппо|выданьне = |месца = Каунас|выдавецтва = Spindulio|год = 1934|том = Т. 1: Исследование|старонкі = 468-470|старонак = 473|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

Польская мова ўжо пад канец XVI ст. адчувальна пранікла ў царкоўную палеміку, хоць тады ж апалягеты уніі і каталіцызму ў прапагандысцкіх мэтах карысталі старабеларускую мову&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Чемерицкий В. А., Коршунов А. Ф.|частка = Литература XVI — первой половины XVII в.|загаловак = История белорусской дооктябрьской литературы|арыгінал = |спасылка = |адказны = под ред. В. В. Борисенко, Ю. С. Пширков, В. А. Чемерицкий; Акад. наук БССР, Ин-т литературы им. Я. Купалы|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Наука и техника|год = 1977|том = |старонкі = 154, 159|старонак = 636|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Польская мова часткова пранікала і ў асабісты ўжытак у выглядзе мовы мэмуарнае літаратуры з пачатку XVII ст.&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Чемерицкий В. А., Коршунов А. Ф.|частка = Литература XVI — первой половины XVII в.|загаловак = История белорусской дооктябрьской литературы|арыгінал = |спасылка = |адказны = под ред. В. В. Борисенко, Ю. С. Пширков, В. А. Чемерицкий; Акад. наук БССР, Ин-т литературы им. Я. Купалы|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Наука и техника|год = 1977|том = |старонкі = 211|старонак = 636|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Палянізацыю зазнавалі і некаторыя іншыя жанры літаратуры ўжо ў другой палове XVI ст. (напрыклад, паэзія)&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Чемерицкий В. А., Коршунов А. Ф.|частка = Литература XVI — первой половины XVII в.|загаловак = История белорусской дооктябрьской литературы|арыгінал = |спасылка = |адказны = под ред. В. В. Борисенко, Ю. С. Пширков, В. А. Чемерицкий; Акад. наук БССР, Ин-т литературы им. Я. Купалы|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Наука и техника|год = 1977|том = |старонкі = 220|старонак = 636|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Адметна, аднак, што ў першай палове XVII ст. існаваў пэўны попыт на старабеларускую перакладную літаратуру (хронікі М. Стрыйкоўскага, [[Аляксандар Гваньіні|А. Гваньіні]], «[[Вялікая хроніка]]»)&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Чемерицкий В. А., Коршунов А. Ф.|частка = Литература XVI — первой половины XVII в.|загаловак = История белорусской дооктябрьской литературы|арыгінал = |спасылка = |адказны = под ред. В. В. Борисенко, Ю. С. Пширков, В. А. Чемерицкий; Акад. наук БССР, Ин-т литературы им. Я. Купалы|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Наука и техника|год = 1977|том = |старонкі = 258|старонак = 636|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Нягледзячы на імкненьне да супрацьстаяньня каталіцызацыі і палянізацыі сярод праваслаўнага насельніцтва ВКЛ пасьля Люблінскай і асабліва Берасьцейскай уніі, памянёны працэс прычыніўся да імкненьня пашырыць вывучэньне царкоўнаславянскае мовы, што назіралася з канца XVI па сярэдзіну XVII стагодзьдзя («Граматыка» [[Лаўрэнці Зізані|Л. Зізанія-Тустаноўскага]], 1596 г.; «Лексыкон» [[Памва Бярында|П. Бярынды]], 1653 г.){{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|227—228}}&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Пичета В. И.|частка = |загаловак = Белоруссия и Литва XV-XVI вв.|арыгінал = |спасылка = |адказны = В. И. Пичета|выданьне = |месца = {{М.}}|выдавецтва = Изд-во АН СССР|год = 1961|том = |старонкі = 698|старонак = 812|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. У прыватнасьці, канец XVI — пачатак XVII стагодзьдзяў адзначыліся ростам колькасьці друкарняў у ВКЛ, і ў выніку з пачатку XVI да канца XVII стагодзьдзя ў літоўскіх друкарнях выйшла звыш 260 кніг, зь іх толькі каля 40 на старабеларускай, некаторыя зь іх мелі старабеларускія прадмовы{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|227—228}}, далей гэтая дынаміка расла: у Супрасьльскай друкарні цягам XVII—XVIII 80% твораў было выдадзена на польскай мове&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Лабынцев Ю. А.|частка = |загаловак = Международная славяноведческая программа «История книжной культуры Подляшья»: (Текст докл. на междунар. церковно-науч. конф., посв. 1000-летию Православной церкви на Беларуси. 25 сент. 1992 г.)|арыгінал = |спасылка = |адказны = Ю. А. Лабынцев; Нац. б-ка Беларуси|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = |год = 1992|том = |старонкі = 7|старонак = 15|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Пашырэньне царкоўнаславянскае мовы падтрымлівалася часткай праваслаўных сьвятароў, што выступалі супраць рэфармацкіх ідэяў аб сьвятых тэкстах на народнай мове, і ў выніку выданьне царкоўнаславянскіх Бібліяў узнавілася («Эвангельле Вучыцельнае», 1569, Еўе), што ў мэтах умацаваньня незалежнасьці ВКЛ у процівагу Польшчы падтрымаў гетман ВКЛ Хадкевіч&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Пичета В. И.|частка = |загаловак = Белоруссия и Литва XV-XVI вв.|арыгінал = |спасылка = |адказны = В. И. Пичета|выданьне = |месца = {{М.}}|выдавецтва = Изд-во АН СССР|год = 1961|том = |старонкі = 700-701|старонак = 812|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Увага з боку праваслаўных дзеячоў да царкоўнаславянскае мовы ў пачатку XVII ст. выяўлялася і ў адмаўленьні паўнавартасьці выкарыстаньня старабеларускае мовы ў культурнай дзейнасьці{{Заўвага|Так, Мялеці Сматрыцкі ў сваім перакладзе «Эвангельля Вучыцельнага» (1616) на старабеларускую мову адзначаў высокія якасьці царкоўнаславянскае мовы, але скардзіўся на яе незразумеласьць для народу, чым і выкліканы пераклад на «подлейший [руский языкъ]».}}&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Чемерицкий В. А., Коршунов А. Ф.|частка = Литература XVI — первой половины XVII в.|загаловак = История белорусской дооктябрьской литературы|арыгінал = |спасылка = |адказны = под ред. В. В. Борисенко, Ю. С. Пширков, В. А. Чемерицкий; Акад. наук БССР, Ин-т литературы им. Я. Купалы|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Наука и техника|год = 1977|том = |старонкі = 239-240|старонак = 636|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. У сваю чаргу, з канца XVI па сярэдзіну XVII стагодзьдзя адбываецца пэўнае зьбядненьне друкаванае старабеларускае літаратуры з прычыны перавагі ў ёй павучальнае і прапаведніцкае літаратуры{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|282}}, палемічныя творы гэтае ж канфэсіі з 1620-х гг. становяцца пераважна польскамоўнымі, аднак гэты працэс зноў не праводзіўся пасьлядоўна дзякуючы існаваньню рукапісных спробаў перакладу Бібліі, агіяграфічных твораў і г. д. Апошнія нярэдка цяжка паддаюцца ідэнтыфікацыі як старабеларускія альбо стараўкраінскія з прычыны адсутнасьці пазначэньня месца іх складаньня, хоць цікаўнасьць уяўляе іх датыроўка (Зборнік № 82 з Куцеіну: ''року а̃хѯѳ'' (1659), Зборнік RKF-255 зь Вільні: ''року а̃хоз'' (1667){{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|304, 308—309}}. Блізкая зьместам рукапісная літаратура зазнавала дэградацыю зь сярэдзіны XVII ст. у выглядзе звужэньня яе корпусу, друкаваная — за кошт яе звужэньня да канфэсійнага жанру і перавагі царкоўнаславянскіх твораў сярод гэтых старадрукаў{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|354}}. Адначасна, з другой паловы XVII ст. тэматыка палянізацыі закранаецца ва ўласна літаратуры («[[Прамова Мялешкі]]», другая траціна XVII ст.; «[[Ліст да Абуховіча]]», 1655 г.)&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Мальдис А. И., Чемерицкий В. А.|частка = Литература второй половины XVII — XVIII в.|загаловак = История белорусской дооктябрьской литературы|арыгінал = |спасылка = |адказны = под ред. В. В. Борисенко, Ю. С. Пширков, В. А. Чемерицкий; Акад. наук БССР, Ин-т литературы им. Я. Купалы|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Наука и техника|год = 1977|том = |старонкі = 269-271|старонак = 636|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;, што пэўным чынам сьведчыць пра згаданы працэс з пункту гледжаньня гэтых твораў як крыніцаў па этнакультурных працэсах на беларускай этнічнай тэрыторыі таго часу.

З 1620-х гг. у актах канцылярыі ВКЛ старабеларуская мова істотна саступае польскай, а з 1630-х гг. акты на ёй з канцылярыі выдаюцца эпізадычна&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Марзалюк І. А.|частка = |загаловак = Людзі даўняй Беларусі : этнаканфесійныя і чсацыякультурныя стэрэатыпы (X—XVIII стст.)|арыгінал = |спасылка = |адказны = І. А. Марзалюк|выданьне = |месца = Магілёў|выдавецтва = МДУ|год = 1977|том = |старонкі = 75|старонак = 321|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

У час [[вайна Расеі з Рэччу Паспалітай 1654—1667 гадоў|вайны]] Рэчы Паспалітай і Маскоўскае дзяржавы 1654—1661 гг. да 1655 г. была захопленая практычна ўся этнічна беларуская частка тагачаснага ВКЛ. На захопленай тэрыторыі справаводзтва вялося на расейскай мове{{Заўвага|У прыватнасьці, на ёй укладзеныя царскія граматы, чалабітныя і данясеньні прыхільнікаў маскоўскага цара сярод жыхароў ВКЛ.}}{{Заўвага|Цыт. паводле: Белоруссия в эпоху феодализма / Акад. наук БССР, Ин-т истории, Арх. упр. МВД БССР. — Мн.: Изд-во АН БССР, 1959-1961. Т. 2: С середины XVII до воссоединения с Россией / сост.: А. И. Азаров, А. М. Карпачев, З. Ю. Копысский, Т. В. Комарова. — С. 66, 69-70, 76-77, 79-80, 82-84, 87-92, 94, 95-97, 100, 104-108, 114, 116-118, 124-125, 130, 151-153, 157-158. — 560 с. За той жа пэрыяд вядомыя і старабеларускія дакумэнты ({{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак = Акты, относящиеся к истории Западной России, собранные и изданные Археографической комиссией : [в 5 т.]|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Санкт-Петербург|выдавецтва = Типография Э. Праца|год = 1846—1853|том = 5: 1633―1699|старонкі = 104|старонак = 288|сэрыя = |isbn = |наклад = }})}}. Шляхта земляў ВКЛ на захад ад [[Бярэзіна|Бярэзіны]] атрымала прывілеі на захаваньне літоўскага заканадаўства ва ўласным судаводзтве&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Мальцев А. Н.|частка = |загаловак = Россия и Белоруссия в середине XVII века|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. Н. Мальцев|выданьне = |месца = {{М.}}|выдавецтва = Изд-во Московского ун-та|год = 1974|том = |старонкі = 152|старонак = 253|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Паводле [[Андрусаўскае замірэньне|Андрусаўскага замірэньня]] на карысьць Расеі былі пакінуты ўсход беларускай этнічнай тэрыторыі (Смаленскае ваяводзтва) і левабярэжная Ўкраіна. Левабярэжная Ўкраіна да канца XVIII ст. захоўвала стараўкраінскую мову як мову мясцовага справаводзтва, і тэрыторыя былога [[Старадубскі павет|Старадубскага павету]], што ўвайшла ў склад аўтаномнай казацкай Украіны, захоўвала ў актах уласную мову да 1782 г. Акты мясцовага справаводзтва і мясцовыя прыватнаправавыя акты складаліся на аснове старой літаратурнай традыцыі з улікам мясцовых гаворак, што дазваляе аднесьці гэтую мову да старабеларускай&lt;ref&gt;{{артыкул|аўтар=Катлярчук А.|загаловак=Беларусы Бранскага краю : этнічная гісторыя і сучаснасць|арыгінал=|спасылка=http://arche.bymedia.net/2001-2/katla201.html|аўтар выданьня=|выданьне=ARCHE|тып=|месца=Мінск|выдавецтва=|год=2001|выпуск=|том=|нумар=2|старонкі=|isbn=}}&lt;/ref&gt;.

З часу XVII—XVIII стагодзьдзяў вядомая страта старабеларускае мовы ў асяродзьдзі [[габрэі ў Вялікім Княстве Літоўскім|літоўскіх габрэяў]], прычынаю чаго паслужыла павелічэньне міграцыі габрэяў зь нямецкіх дзяржаваў, якія выкарыстоўвалі [[ідыш]]&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Станкевіч Я.|частка = |загаловак = Гісторыя беларускага языка|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Вільня|выдавецтва = Ekspres|год = 1939|том = |старонкі = 8|старонак = 16|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. З XVII ст. пад уплывам палянізацыі польская мова пачала выцясьняць зь літургіі літоўскіх татараў старабеларускую мову, што прычынілася да яе поўнага зьнікненьня ў памянёнай галіне ў XVIII ст.&lt;ref name=stankievich387/&gt;, хоць пераклад Карану на польскую мову зьявіўся ўжо ў часы сучаснае беларускае мовы (1857)&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Станкевіч Я.|частка = |загаловак = Язык і языкаведа|арыгінал = |спасылка = |адказны = Я. Станкевіч|выданьне = 2-е выд.|месца = Вільня|выдавецтва = Ін-т беларусістыкі|год = 2007|том = |старонкі = 387-388|старонак = 1214|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Прыкладна да сярэдзіны XVII ст. старабеларуская мова захоўвала функцыі мовы актавага справаводзтва на тэрыторыі этнічнае Летувы&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Жураўскі А. І.|частка = Канцылярска-юрыдычнае пісьменства 15—17 стагоддзяў|загаловак = Беларуская мова. Энцыклапедыя|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = {{М.}}|выдавецтва = |год = 1994|том = |старонкі = 250|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;, г.зн. захоўвала ранейшую надэтнічную функцыю прэстыжнае мовы (гл. вышэй).

Разам з тым, нягледзячы на агульны заняпад старабеларускае мовы і скарачэньне яе галінаў карыстаньня мова працягвала захоўвацца як традыцыйны сродак дыпляматычнага кантактаваньня між Рэччу Паспалітай і Масковіяй, хоць у 1646 годзе ў сувязі з дапушчэньнем памылак у тытулятуры маскоўскага цара паслы Рэчы Паспалітай прапаноўвалі адмовіцца ад выкарыстаньня старабеларускае мовы на карысьць польскай&lt;ref name=tumash/&gt;.

Зь сярэдзіны XVII ст. акрэсьліваецца выразная традыцыя ўяўленьня нізкага [[прэстыж (лінгвістыка)|сацыяльнага прэстыжу]] мовы, што, зь іншага боку, прычынілася да ўжываньня тагачаснае беларускае мовы ў г.зв. [[інтэрмэдыя]]х; беларускае маўленьне запісвалася польскім альфабэтам і падавалася ў пэяратыўным кантэксьце. Першы твор з падобнымі ўстаўкамі складзены ў ВКЛ у 1651 г.{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|362}}. Гэтая традыцыя, а таксама шэраг вершаў і корпус асобных твораў іншых жанраў («Руская пропаведзь» 1697 г.) працягвала існаваньне ў канцы таго ж стагодзьдзя, а таксама ў XVIII ст. поруч зь вершамі ранейшае старабеларускае пісьмовасьці&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Мальдис А. И., Чемерицкий В. А.|частка = Литература второй половины XVII — XVIII в.|загаловак = История белорусской дооктябрьской литературы|арыгінал = |спасылка = |адказны = под ред. В. В. Борисенко, Ю. С. Пширков, В. А. Чемерицкий; Акад. наук БССР, Ин-т литературы им. Я. Купалы|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Наука и техника|год = 1977|том = |старонкі = 272, 275-277, 278|старонак = 636|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;, літаратура старабеларускай пісьмовай традыцыі фрагмэнтарна існавала і ў другой палове таго ж стагодзьдзя&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Мальдис А. И., Чемерицкий В. А.|частка = Литература второй половины XVII — XVIII в.|загаловак = История белорусской дооктябрьской литературы|арыгінал = |спасылка = |адказны = под ред. В. В. Борисенко, Ю. С. Пширков, В. А. Чемерицкий; Акад. наук БССР, Ин-т литературы им. Я. Купалы|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Наука и техника|год = 1977|том = |старонкі = 299, 301|старонак = 636|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Роля старабеларускае мовы ў літаратуры звузілася таксама праз выкарыстаньне ў другой палове XVII — XVIII стагодзьдзі царкоўнаславянскае мовы&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Мальдис А. И., Чемерицкий В. А.|частка = Литература второй половины XVII — XVIII в.|загаловак = История белорусской дооктябрьской литературы|арыгінал = |спасылка = |адказны = под ред. В. В. 268, 278-279|старонак = 636|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

29 жніўня 1696 г. канфэдэрацыйны сойм Кароны Польскай і Вялікага Княства Літоўскага, скліканы з ініцыятывы літоўска-беларускай шляхты дзеля прадухіленьня ўплыву магнацкага роду Сапегаў, прыняў дакумэнт Юрыдычнага ўраўнаваньня (каэквацыі) шляхецкіх саслоўяў Польшчы і ВКЛ, які ў тым ліку прадугледжваў наданьне статусу афіцыйнай толькі польскай мове, але захоўваў юрыдычную моц ранейшых старабеларускіх дакумэнтаў{{Заўвага|«Лічачы сябе зьвязанымі сувязямі сьвятой уніі з Каронай Польскай… прымаем правы і звычаі Кароны Польскай… А таксама пісар земскага суду ваяводзтва, у якім будуць весьціся галоўныя трыбунальскія суды,… [мае] дэкрэты па-польску, а не па-руску пісаць… З дэкрэтаў і вытрымак падаваць шляхам экстракту пад пагрозай пазбаўленьня ўраду» („Uważaiąc żeśmy są Sacra unione juncti z Koroną Polską… przystępuiemy do Praw y zwyczaiow Korony Polskiej… A lubo Pisarz Ziemskiego Sądu Woiewodztwa w ktorym się Sądy głowne Trybunalskie odprawować będą,… z Dekretow y odkładow wydawać per extractum sub poena privationis Oficcy“). Цыт. паводле: Volumina Legum: przedruk zbioru praw staraniem XX pijarów w Warszawie, od roku 1732 do roku 1782: leges, statuta, constitutiones et privilegia regni Poloniae, magni ducatus Lithuaniae, omniumque provinciarum annexarum, a commitiis vislicle anno 1347 celebratis usque ad ultima regni comotia./J. Ohryzko. — Petersburg: J. Ohryzko, 1859. T. 5. Ab anno 1669 ad annum 1697. S. 860-863.}}. Цягам наступнага XVIII ст. пісцы рэгіянальных і агульнадзяржаўных установаў былі забавязаныя валодаць старабеларускай мовай у сувязі з патрэбай у арыентацыі ў раней выдадзеных актах&lt;ref name=hryckievich/&gt;.

Разам з гэтым, уплыў польскай мовы выявіўся практычна на ўсіх узроўнях старабеларускае мовы, што было зьвязана палітычным уплывам і зьяўленьнем новых паняцьцяў&lt;ref name=sjviazhynski2/&gt;. Нягледзячы на гэта, цягам усяго XVIII стагодзьдзя старабеларуская мова знаходзіла выкарыстаньне ў іншых галінах (напрыклад, у якасьці рэплік у тагачасных камэдыях, дзе рэплікі на старабеларускай мове надаваліся галоўным чынам простым пэрсанажам з мэтаю асьмейваньня мовы&lt;ref name=sjviazhynski5/&gt;; у пэўнай ступені на актавую пісьмовасьць не пашыралася пастанова 1696 г.{{Заўвага|Параўн. згаданую вышэй прыбыткова-расходную кнігу магілёўскага магістрату; акрамя яе, паўсядзённыя патрэбы падтрымлівалі выкарыстаньне старабеларускае мовы і пазьней у выглядзе выпісаў з ранейшых актаў, г.зв. «экстрактаў». Прыкладна да канца XVII ст. удзел старабеларускае мовы ў актавай пісьмовасьці быў дастаткова значным ва ўніяцкай царкве (Щавинская Л. Л., Лабынцев Ю. А. Литература белорусов Польши (XV—XIX вв./Л. Л. Щавинская, Ю. А. Лабынцев. — Мн. : Нац. б-ка Беларуси, 2003. — С. 180. — 228 с.).}}). У мове гэтай галіны дзейнасьці сустракаюцца беларускія простамоўныя словы (якія нярэдка супадаюць зь [[лексыка]]й сучаснай [[беларуская мова|беларускай мовы]]), дыялектызмы, русізмы і палянізмы, у пісьмовасьці гэтага пэрыяду вылучалася збліжэньне этымалягічнага правапісу з фанэтычным (як у сучаснай беларускай мове)&lt;ref name=anichenka/&gt;. Маўленьне гэтага пэрыяду ў цэлым заклала асновы новай беларускай літаратурнай мовы, гэтыя варыянты старабеларускае мовы былі зьвязаныя з народнымі гаворкамі&lt;ref name=sjviazhynski5/&gt;&lt;ref name=anichenka/&gt;. Помнікі беларускага маўленьня гэтага пэрыяду былі абмежаваныя пераважна корпусам тэкстаў камэдыйна-драматычнага жанру, што праз падобную жанравую звужанасьць абумовіла разрыў між старабеларускай і сучаснай беларускай моўнымі традыцыямі, хоць у дзелавой пісьмовасьці і сьвецкіх літаратурных творах (Прамова Мялешкі, Ліст да Абуховіча) ранейшых часоў складваліся перадумовы да пераходу да новае літаратурнае традыцыі&lt;ref name=sjviazhynski5/&gt;. Асобнае параўнальнае значэньне з прычыны маленькае колькасьці тагачасных старабеларускіх мае апошні вядомы беларускі старадрук, «Збор выпадкаў кароткі» (1722, [[Супрасьлеўскі манастыр]]). Твор адлюстроўвае ўзмацненьне арыентацыі на царкоўнаславянскую традыцыю і істотна большую колькасьць царкоўнаславянізмаў як у лексыцы, так і ў афармленьні граматычных формаў{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|356—360}}. Наогул між старабеларускай мовай і беларускай мовай сучаснага пэрыяду пераемнасьць не адзначаецца&lt;ref name=sjviazhynski5/&gt;. Разрыў між старабеларускай пісьмовай мовай і новай літаратурнай беларускай мовай выклікаўся найбольшым ужываньнем першай у актах, што, такім чынам, крытычна скараціла абсяг ужываньня мовы праз палянізацыю знаці ВКЛ. Іншая прастора старабеларускае мовы захоўвалася ў канфэсійнай, мастацкай і гістарычнай літаратуры, якія ў ХІХ ст. ужо не ўжываліся, будучы выцесьненымі паэзіяй і публіцыстыкай&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Мальдис А. И., Чемерицкий В. А.|частка = Литература второй половины XVII — XVIII в.|загаловак = История белорусской дооктябрьской литературы|арыгінал = |спасылка = |адказны = под ред. В. В. Борисенко, Ю. С. Пширков, В. А. Чемерицкий; Акад. наук БССР, Ин-т литературы им. Я. Купалы|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Наука и техника|год = 1977|том = |старонкі = 302, 311|старонак = 636|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|361—362, 368—369}}. Старабеларускія помнікі часьцяком існавалі ў адзінкавых экзэмплярах і апыналіся ў архівах ды бібліятэках толькі зь сярэдзіны ХІХ ст. У выніку, для наступных беларускіх аўтараў досьвед старабеларускае мовы выявіўся непатрэбным і нават фізычна недаступным{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|361—362, 368—369}}. Падобны пераход да народнае мовы ў літаратурнай творчасьці ў XVIII ст. адбыўся і ў дачыненьні да стараўкраінскае мовы&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Русанівський В. М.|частка = |загаловак = Історія української літературної мови|арыгінал = |спасылка = http://litopys.org.ua/rusaniv/ru06.htm|адказны = В. М. Русанівськкий|выданьне = |месца = Київ|выдавецтва = |год = 2001|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

== Лінгвістычная характарыстыка ==

=== Фанэтыка, фаналёгія ===
Цягам ХІ—XIV стагодзьдзяў адбылося падзеньне рэдукаваных старажытнарускіх ''ь'', ''ъ'', што пазьней адлюстравалася ў тым ліку і на [[лексыка|лексычным]] і [[марфалёгія (лінгвістыка)|марфалягічным]] узроўнях мовы&lt;ref name=&quot;zhurauski&quot;/&gt;.

Некаторыя з асаблівасьцяў мовы пачынаюць адлюстроўвацца ўжо ў пісьмовых дакумэнтах ХІІІ—XIV стагодзьдзяў, складзеных на тэрыторыі этнічнага арэалу будучага беларускага этнасу. Сярод іх у фанэтыцы пераход ''ѣ'' &gt; ''е'' (''ехати'', ''тобе'', ''мне'', ''у дворе'', ''хотелъ'', ''терпети''), выпадзеньне ініцыяльнага ''и'' (''шолъ''), пераход ''е'' &gt; ''o'' пасьля шыпячых (''бочокъ'', ''пришолъ'', ''хочомъ''), паляталізацыя заднянёбных ''г'', ''к'', ''х'' &gt; ''з'', ''ц'', ''с'' (''в Різѣ''), цоканьне (толькі ў смаленска-полацкіх гаворках, гл. вышэй)&lt;ref name=&quot;sjviazhynski3&quot;/&gt;. Тэксты часоў ХІІІ стагодзьдзя паказваюць існаваньне пераходу ''в'' &gt; ''у'' (''у Ризе'', ''уздумал'')&lt;ref name=&quot;hks&quot;/&gt;. Адначасова безнаціскное {{IPA|[е]}} зазнавала пераход у {{IPA|[а]}} пасьля зьмякчэлых зычных, а таксама зацьвярдзелых ''ж'', ''ч'', ''ш'', ''ц''. Гэтая зьява, а таксама згаданы пераход {{IPA|[о]}} &gt; {{IPA|[а]}} таксама адлюстраваны ў пісьмовых помніках, складзеных у Смаленскім і Полацкім княствах XIII—XIV стагодзьдзяў (''ажо'', ''сельце'', ''въдѣ'', ''хълопу'')&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Станкевіч Я.|частка = |загаловак = Язык і языкаведа|арыгінал = |спасылка = |адказны = Я. Станкевіч|выданьне = 2-е выд.|месца = Вільня|выдавецтва = Ін-т беларусістыкі|год = 2007|том = |старонкі = 240, 243|старонак = 1214|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Паралельна гэтаму, зацьвярдзеньне шыпячых, відавочна, адбывалася ў значнай ступені павольна і скончылася параўнальна позна, бо перад шыпячымі не наглядаецца згаданага пераходу {{IPA|[е]}} &gt; {{IPA|[о]}}, які адбываўся толькі ў пазыцыі пасьля мяккага зычнага і перад цьвёрдымі зычнымі (параўн. суч. ''нясеш'', ''мяцеш'', ''цешча'')&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Русак В. П.|частка = Гістарычныя змены гукаў|загаловак = Беларуская мова: Энцыклапедыя|арыгінал = |спасылка = |адказны = Беларус. Энцыкл.; Пад рэд. А. Я. Міхневіча; Рэдкал.: Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = БелЭн|год = 1994|том = |старонкі = 141|старонак = 655|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. З гэтага ж часу ў якасьці ўласьцівасьці старабеларускае мовы пісьмовыя помнікі фіксуюць разьвіцьцё доўгага {{IPA|[е]}} ў пазыцыях перад дзьвюма насавымі зычнымі або доўгімі насавымі (''каменны'', ''румены''). Прасочваецца адлюстраваньне на пісьме ''ѣ'' як ''е'' перад складамі зь ненаціскным {{IPA|[і]}} (''седить'', ''детина''), ''ъ'' у прэфіксах перад ''йь'' як ''ы'' (''зыйдеть'', ''падыйметь'', ''падыйдеть''), адлюстраваньне ненаціскнога ''я'' як ''е'' (''светы'', ''месец'', ''паметь'', ''поес'', ''любеть'', ''любечы'')&lt;ref name=&quot;stankievich285286&quot;&gt;{{Кніга|аўтар = Станкевіч Я.|частка = |загаловак = Язык і языкаведа|арыгінал = |спасылка = |адказны = Я. Станкевіч|выданьне = 2-е выд.|месца = Вільня|выдавецтва = Ін-т беларусістыкі|год = 2007|том = |старонкі = 285-286|старонак = 1214|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Ліст [[Рыга|рыскага]] магістрату да віцебскага князя, датаваны 1271—1280 гг., адлюстроўвае пераход націскнога ''ѣ'' &gt; ''е'', уласьцівы паўночна-ўсходняму дыялекту беларускае мовы, у той час як на астатняй частцы этнічнай беларускай тэрыторыі пад ''ѣ'' па-ранейшаму разумелася дыфтангічнае вымаўленьне&lt;ref name=&quot;stankievich345346&quot;/&gt; (захоўвае гэты характар, напрыклад, у граматыцы [[Ян Ужэвіч|Яна Ўжэвіча]] 1643 г. у выглядзе блытаньня лацінскіх ''i''/''ie'' пры перадачы кірылічных тэкстаў: ''мыслѣте''{{Заўвага|Назва літары ''м''.}} — ''mysliete'', у той час як украінскае ''ѣ'' &gt; ''i'' ім перадавалася церазь ''и'': ''слузи'', ''дузи'', ''черзи''{{Заўвага|Аднак там замена ''ѣ'' на ''е'' пад націскам можа сьведчыць пра манафтангізацыю яць у тагачасным паўднёва-заходнім дыялекце беларускае народнае мовы.}}&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Станкевіч Я.|частка = |загаловак = Язык і языкаведа|арыгінал = |спасылка = |адказны = Я. Станкевіч|выданьне = 2-е выд.|месца = Вільня|выдавецтва = Ін-т беларусістыкі|год = 2007|том = |старонкі = 362-363|старонак = 1214|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Параўн. таксама імаверную асаблівую паўднёва-заходнюю рэфлексацыю яць у «Дыярыюшы» А. Філіповіча ў назоўніках рознага тыпу меснага склону: ''в мѣст'''и''''', ''на дерев'''и''''', ''в кїев'''и'''''{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|346}}. Насуперак пазьнейшаму выданьню Ўжэвіча, творы Скарыны, насычаныя беларусізмамі, паказваюць на зьліцьцё ''ѣ'' ды ''е'' з прычыны іх блытаніны на пісьме (''дрѣво'', ''лѣнъ'', ''полѣ'' замест належных напісаньняў з этымалягічным ''е''; ''вера'', ''гнездо'', ''место'' зь ''е'' замест ''ѣ''){{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|130}}. Урэшце, мажлівая адсутнасьць адзінага вымаўленьня ''ѣ'' у старажытнарускую эпоху, пасьля чаго ўжо каля ХІ ст. ''ѣ'' стаў рэалізоўвацца як ''и'' або ''е''. Верагодна, што найраней зьнікненьне ненаціскнога яцю адбылося на нейкай частцы будучай беларускай этнічнай тэрыторыі каля ХІ—ХІІ стст. у сувязі з узьнікненьнем новага тыпу націску (гл. ніжэй), на што паказвае параўнальна позьняе пашырэньне неадрозьненьня ''ѣ'' ды ''е'' з Смаленска-Полацкага рэгіёну на расейскія землі&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Филин Ф. П.|частка = |загаловак = Происхождение русского, украинского и белорусского языков. Историко-диалектологический очерк|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = изд. 2-е|месца = {{М.}}|выдавецтва = КмоКнига|год = |том = |старонкі = 165, 174, 177|старонак = 656|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Пасьля страты каля ХІІІ ст. ''ô'' ў смаленска-полацкім дыялекце ў ім жа яць зьнікнуў поўнасьцю, што, мажліва, адбылося пасьля пераходу {{IPA|[е]}} &gt; {{IPA|[o]}} перад цьвёрдымі зычнымі, пасьля чаго яць стаў зьнікаць па ўсёй беларускай тэрыторыі&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Филин Ф. П.|частка = |загаловак = Происхождение русского, украинского и белорусского языков. Историко-диалектологический очерк|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = изд. 2-е|месца = {{М.}}|выдавецтва = КмоКнига|год = |том = |старонкі = 177|старонак = 656|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Паралельна гэтаму, яшчэ да падзеньня рэдукаваных у гаворках будучае ўкраінскае мовы поруч з будучымі паўднёва-заходнімі беларускімі адбылося падаўжэньне ''о'' ды ''е'' перад ерамі ў слабых пазыцыях, якія пасьля зьведалі манафтангізацыю (гл. спарадычныя выпадкі адлюстраваньня гэтых рысаў у старабеларускай пісьмовасьці)&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Филин Ф. П.|частка = |загаловак = Происхождение русского, украинского и белорусского языков. Историко-диалектологический очерк|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = изд. 2-е|месца = {{М.}}|выдавецтва = КмоКнига|год = |том = |старонкі = 228|старонак = 656|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

Меркавана да ХІ ст. на поўдні ўсходнеславянскае тэрыторыі пачалося зацьвярдзеньне {{IPA|[r]}}. Пад канец XIV ст. узьнікаюць узоры напісаньня цьвёрдага {{IPA|[r]}} у помніках з тэрыторыі тых беларускіх дыялектаў, дзе гэтая зьява існавала (''сентебра'', ''терать'', ''[[Дрыса|Дрысы]]'', шэраг прывілеяў 1395—1399 гг.){{Заўвага|На паўночны ўсход ад лініі [[Невель]]—Полацак—Гомель даволі часта захоўваецца мяккае ''р'', асабліва ў канцы словаў і перад галоснымі ''і'', ''е'', ''о'', ''а'', ''у'', але далёка не пасьлядоўна.}}. Эпіцэнтрам зацьвярдзеньня гуку, хутчэй за ўсё, сталі гаворкі захаду беларускай этнічнай тэрыторыі на поўнач ад [[Прыпяць|Прыпяці]]{{Заўвага|Найранейшыя помнікі з усіх астатніх беларускіх земляў за выключэньнем Полацкай, Віцебскай і Смаленскай земляў узьнікаюць якраз пад канец XIV ст.}}&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Филин Ф. П.|частка = |загаловак = Происхождение русского, украинского и белорусского языков. Историко-диалектологический очерк|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = изд. 2-е|месца = {{М.}}|выдавецтва = КмоКнига|год = |том = |старонкі = 315-317, 318|старонак = 656|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

З ХІІ ст. помнікі будучай украінскай этнічнай тэрыторыі адлюстроўваюць зацьвярдзеньне зычных у сярэдзіне слова перад зычнымі па зьнікненьні ''ь'', на беларускай этнічнай тэрыторыі гэта адлюстроўвае адзін з прывілеяў 1398 г. (''земълю''). Тады ж або пазьней адбывалася зацьвярдзеньне канцавога паўмяккага ''м'' у творным склоне назоўнікаў мужчынскага роду адзіночнага ліку, прыметнікаў, займеньнікаў, лічэбнікаў, у месным склоне мужчынскага і ніякага родаў тых жа часьцінаў мовы, у першай асобе адзіночнага ліку цяперашне-будучага часу атэматычных дзеясловаў, не падтрыманага аналёгіяй іншых мяккіх формаў. Ва ўкраінскай мове гэты працэс пашырыўся дзякуючы зацьвярдзеньню губных перад ''’а'' і ўзьнікненьню ёту, гэты працэс ахапіў і паўднёва-заходні дыялект беларускае мовы (''пйац’'', ''мйаса'', ''рабйаты'')&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Филин Ф. П.|частка = |загаловак = Происхождение русского, украинского и белорусского языков. Историко-диалектологический очерк|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = изд. 2-е|месца = {{М.}}|выдавецтва = КмоКнига|год = |том = |старонкі = 330-331|старонак = 656|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

У згаданай катэгорыі смаленска-полацкіх помнікаў паказанае адлюстраваньне націскнога ''е'' як ''о'' пасьля шыпячых перад цьвёрдымі (''шолъ'', ''пришолъ'', ''пошолъ'', ''оу чомь''), пры гэтым у іншых пазыцыях падобнае не назіраецца з прычыны немажлівасьці перадачы тагачаснымі сродкамі пісьма {{IPA|[o]}} пасьля мяккіх зычных (што спарадзіла захаваньне этымалягічных напісаньняў кшталту ''оутеклъ'', ''путемъ'')&lt;ref name=&quot;stankievich345346&quot;&gt;{{Кніга|аўтар = Станкевіч Я.|частка = |загаловак = Язык і языкаведа|арыгінал = |спасылка = |адказны = Я. Станкевіч|выданьне = 2-е выд.|месца = Вільня|выдавецтва = Ін-т беларусістыкі|год = 2007|том = |старонкі = 345-346|старонак = 1214|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. З прычыны этымалягічнага характару правапісу ўзьніклае аканьне параўнальна часта выяўлялася ў блытаньні на пісьме этымалягічных ''е'' ды ''о'' (''хочом'', ''можемъ'', ''аже'', ''ажо'', ''княжо''), пры гэтым смаленскае ''еще'' паводле стану на ХІІІ ст. фіксуецца толькі ў формах празь ''е''. Нягледзячы на разьвіцьцё пераходу {{IPA|[е]}} &gt; {{IPA|[o]}} ў падобных да слова ''еще'' канцавых пазыцыях у цяперашнім [[паўночна-ўсходні дыялект беларускай мовы|паўночна-ўсходнім]] дыялекце беларускае мовы, формы тыпу ''еще'' рэалізоўваліся праз {{IPA|[е]}} прынамсі да XVII ст., што адлюстравана, у прыватнасьці, бліжэйшымі да народнага маўленьня Аль-Кітабамі (пра што гл. ніжэй) гэтага ж стагодзьдзя (напрыклад, аналягічныя сучасным формы [майо́], [твайо́], [свайо́], [чыйо́] існуюць побач з [майэ́], [твайэ́], [свайэ́], [чыйэ́])&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Станкевіч Я.|частка = |загаловак = Язык і языкаведа|арыгінал = |спасылка = |адказны = Я. Станкевіч|выданьне = 2-е выд.|месца = Вільня|выдавецтва = Ін-т беларусістыкі|год = 2007|том = |старонкі = 241-242|старонак = 1214|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Яшчэ больш архаічным і непасьлядоўным у гэтым дачыненьні стаў паўднёва-заходні дыялект беларускае мовы, дзе формы тыпу [майо́], [твайо́], [свайо́] фіксуюцца і ў цяперашні час. Филин Ф. П. Происхождение… С. 199.}}. Пазыцыйны пераход {{IPA|[v]}} &gt; {{IPA|[w ~ u]}} ў канцы ХІІІ ст. (ліст рыскага магістрату 1271—1280 гг.) адлюстроўваўся пераважна заменай на пісьме ''в'' на ''оу'' (''с тобою оу витебьсце'', ''стояли ту оу дворе'', ''поехалъ оу витьбескъ'', ''онъ оуборзѣ'')&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Станкевіч Я.|частка = |загаловак = Язык і языкаведа|арыгінал = |спасылка = |адказны = Я. Станкевіч|выданьне = 2-е выд.|месца = Вільня|выдавецтва = Ін-т беларусістыкі|год = 2007|том = |старонкі = 349|старонак = 1214|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Филин Ф. П.|частка = |загаловак = Происхождение русского, украинского и белорусского языков. Историко-диалектологический очерк|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = изд. 2-е|месца = {{М.}}|выдавецтва = КмоКнига|год = |том = |старонкі = 292|старонак = 656|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;, найбольш яскрава гэтая зьява стала адлюстроўвацца па падзеньні зычных у сувязі зь лягчэйшай у выніку гэтага зьменай зычнага ў {{IPA|[w ~ u]}}. Урэшце, мажлівае ўзьнікненьне гэтае зьявы на паўднёвым захадзе ўсходнеславянскае тэрыторыі яшчэ ў старажытнарускі пэрыяд&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Филин Ф. П.|частка = |загаловак = Происхождение русского, украинского и белорусского языков. Историко-диалектологический очерк|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = изд. 2-е|месца = {{М.}}|выдавецтва = КмоКнига|год = |том = |старонкі = 293|старонак = 656|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Пазыцыйны пераход {{IPA|[l]}} &gt; {{IPA|[w]}} у полацка-смаленскіх помніках таго ж часу адлюстроўваўся ў напісаньнях накшталт ''дѣтьское свое пославъ'', ''ты имъ выдавъ розбоиника''. Пасьля пераходу моцных ераў ''ъ'', ''ь'' &gt; ''о'', ''е'' пэўны час захоўвалася традыцыйнае напісаньне, што ў смаленскіх помніках ХІІІ — пач. XIV стст. прычынялася да гіпэркарэкцыі (''со великою'', ''со собою'', ''со гостемъ'' поруч з ''с ними'', ''с коньми'', ''с темь''; ''миро'' замест ''миръ'', ''путь чисто'' замест ''путь чистъ'')&lt;ref name=&quot;stankievic350&quot;&gt;{{Кніга|аўтар = Станкевіч Я.|частка = |загаловак = Язык і языкаведа|арыгінал = |спасылка = |адказны = Я. Станкевіч|выданьне = 2-е выд.|месца = Вільня|выдавецтва = Ін-т беларусістыкі|год = 2007|том = |старонкі = 350|старонак = 1214|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;, у той час як рэдукаваныя палі каля ХІІ—ХІІІ стст.&lt;ref name=&quot;filin154159&quot;/&gt; Адначасова дыялектам Смаленскае зямлі часам прыпісваюць існаваньне выбухнога {{IPA|[g]}} да XV ст. і (існае раней) адрозьненьне галосных ''о'' ды ''ô''&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Филин Ф. П.|частка = |загаловак = Происхождение русского, украинского и белорусского языков. Историко-диалектологический очерк|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = изд. 2-е|месца = {{М.}}|выдавецтва = КмоКнига|год = |том = |старонкі = 80|старонак = 656|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

У сваю чаргу, аканьне магло разьвіцца яшчэ ў праславянскую эпоху, з часоў якой было захавана ў старабеларускай мове{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|33}}. Зь іншага боку, імаверная магчымасьць узьнікненьня гэтае зьявы першапачаткова ў цэнтральнай частцы беларускай этнічнай тэрыторыі, зь якой аканьне пазьней ахапіла ўсю памянёную тэрыторыю&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Станкевіч Я.|частка = |загаловак = Язык і языкаведа|арыгінал = |спасылка = |адказны = Я. Станкевіч|выданьне = 2-е выд.|месца = Вільня|выдавецтва = Ін-т беларусістыкі|год = 2007|том = |старонкі = 239|старонак = 1214|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Яно выяўлялася яшчэ з канца ХІІІ ст. у выглядзе [[гіпэркарэкцыя|гіпэркарэкцыі]] (памылковае выпраўленьне на чаканую граматычную ці пісьмовую форму на месцы напісаньня іншай этымалёгіі): так, у згаданым лісьце магістрату Рыгі належнае, этымалягічнае ''а'' слова ''скарлат'' (назва гатунку тканіны) заменена на ''о'' (''дали ему скорлата порть''), нягледзячы на паходжаньне слова ад {{мова-la|scarlatum|скарочана}}&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Станкевіч Я.|частка = |загаловак = Язык і языкаведа|арыгінал = |спасылка = |адказны = Я. Станкевіч|выданьне = 2-е выд.|месца = Вільня|выдавецтва = Ін-т беларусістыкі|год = 2007|том = |старонкі = 348-349|старонак = 1214|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Пры гэтым найбольшая пасьлядоўнасьць аканьня і яканьня на тэрыторыі беларускага этнічнага арэалу сьведчыць, хутчэй за ўсё, пра тое, што гэтая зьява на беларускай этнічнай тэрыторыі з усіх усходнеславянскіх земляў узьнікла найраней, ніж аканьне ў іншых усходнеславянскіх рэгіёнах. Урэшце, мяркуецца, што згаданая смаленская грамата 1229 г. наогул можа не адлюстроўваць аканьня і яканьня, будучы напісанай немцам, які не дастаткова ўпэўнена валодаў прыёмамі старажытнарускай артаграфіі. Филин Ф. П. Происхождение… С. 110, 117.}}. Тып аканьня ў народнай тагачаснай мове вызначаўся ў розных варыянтах, але назіраньні за захаванымі помнікамі найбольш верагодна паказваюць на моцны (поўны) тып аканьня&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Филин Ф. П.|частка = |загаловак = Происхождение русского, украинского и белорусского языков. Историко-диалектологический очерк|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = изд. 2-е|месца = {{М.}}|выдавецтва = КмоКнига|год = |том = |старонкі = 128|старонак = 656|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Дзякуючы гіпэркарэкцыі ўскосна адлюстраванае зацьвярдзеньне {{IPA|[r]}} (''котории'' замест належнага этымалягічнага ''которыи'')&lt;ref name=&quot;stankievich&quot;&gt;{{Кніга|аўтар = Станкевіч Я.|частка = |загаловак = Язык і языкаведа|арыгінал = |спасылка = |адказны = Я. Станкевіч|выданьне = 2-е выд.|месца = Вільня|выдавецтва = Ін-т беларусістыкі|год = 2007|том = |старонкі = 351|старонак = 1214|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

Крыху пазьней у адрозьненьне ад аканьня, адлюстроўваецца яканьне (''при вѧлико[и] дарозѧ'', кніга маршалкоўскага суду 1510—1517 гг.){{Зноска|Bułyka|1970|Булыка А. М.|69, 73}}.

У той жа катэгорыі помнікаў (смаленская грамата 1229 г.) знайшло сваё адлюстраваньне асыміляцыйнае азванчэньне глухіх зычных. З XIV ст. на пісьме адлюстроўваецца аглушэньне на канцы словаў і перад глухімі, што тлумачыцца не пазьнейшым узьнікненьнем гэтае заканамернасьці, а хутчэй уплывам граматычных формаў тыпу [дуп] ~ [дуба]. Зрэшты, на ўсім поўдні і паўднёвым усходзе, а таксама часткова на паўночным захадзе, паўночным усходзе і цэнтры беларускага этнічнага арэалу існуюць гаворкі з захаваньнем звонкасьці, крыху больш пашырана захоўваецца звонкасьць у сярэдзіне слова&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Филин Ф. П.|частка = |загаловак = Происхождение русского, украинского и белорусского языков. Историко-диалектологический очерк|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = изд. 2-е|месца = {{М.}}|выдавецтва = КмоКнига|год = |том = |старонкі = 335-336|старонак = 656|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

Параўнальна позна (на ўзоры стараўкраінскае мовы — не раней XVII ст.) узьнікае пратэтычнае {{IPA|[ɣ]}} перад ''о'', ''и'', значна больш пашыраным і адлюстраваным істотна раней (зь сяр. ХІІІ ст.) ва ўсіх усходнеславянскіх дыялектах стала пратэтычнае {{IPA|[w]}} ці {{IPA|[v]}}. Аднак нават ужываньне апошніх было найбольш пасьлядоўным на паўднёвым захадзе ўсходнеславянскіх земляў, поруч зь імі значна старэйшае паходжаньне можа мець і пратэтычнае {{IPA|[ɣ]}}&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Филин Ф. П.|частка = |загаловак = Происхождение русского, украинского и белорусского языков. Историко-диалектологический очерк|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = изд. 2-е|месца = {{М.}}|выдавецтва = КмоКнига|год = |том = |старонкі = 299-300, 303|старонак = 656|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;, якое ў якасьці асноўнага арэалу мела Палесьсе&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Филин Ф. П.|частка = |загаловак = Происхождение русского, украинского и белорусского языков. Историко-диалектологический очерк|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = изд. 2-е|месца = {{М.}}|выдавецтва = КмоКнига|год = |том = |старонкі = 352|старонак = 656|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

Адпаведна асаблівасьцям паўночна-ўсходняга дыялекту, з ХІІІ ст. назіраецца мена ''ч''/''ц'' ([[цоканьне]]): ''мець'' «меч», ''черньчи'', ''доконцанъ'', ''немчи''&lt;ref name=&quot;stankievich&quot;/&gt;, што захоўвалася і далей у літаратурнай форме старабеларускае мовы паўночнага ўсходу пазьнейшага ВКЛ (пра што гл. вышэй). Нават па зацьвярджэньні і паступовым асталяваньні ў старабеларускай мове стандартаў іншых гаворак у XV ст. сыстэматычныя апіскі полацкіх пісцоў захоўвалі рысы тыпу цоканьня, мены ''ж-з'', ''ш-с''&lt;ref name=&quot;stankievich&quot;/&gt;{{Заўвага|Цоканьне адзначаецца і ў сучасных гаворках паўночнага ўсходу сучаснае Беларусі, а таксама на захадзе Смаленскай і Бранскай абласьцей сучаснае Расеі. Филин Ф. П. Происхождение… С. 261.}}. Зь іншага боку, гэтая рыса не зьяўляецца адметна старабеларускай з прычыны яе існаваньня яшчэ ў старажытнарускую эпоху, прычым у дыялектах, што пазьней будуць падзеленыя этнічнымі межамі (смаленска-полацкі, пскоўскі, наўгародзкі){{Заўвага|Продкі крывічоў і наўгародзкіх славенаў ужо каля VI—VIII стст. мелі супадзеньні сьвісьцячых і шыпячых у выніку меркаванага ўплыву асыміляваных балцкіх плямёнаў. Филин Ф. П. Происхождение… С. 348.}}&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Филин Ф. П.|частка = |загаловак = Происхождение русского, украинского и белорусского языков. Историко-диалектологический очерк|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = изд. 2-е|месца = {{М.}}|выдавецтва = КмоКнига|год = |том = |старонкі = 262|старонак = 656|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

Па падзеньні рэдукаваных усходнеславянская тэрыторыя была падзеленая новай ізаглёсай, на паўночны ўсход ад якой у асабовых дзеяслоўных формах і прыметніках назоўнага склону адзіночнага ліку мужчынскага роду выкарыстоўваліся канчаткі ''-oj'', ''-ej'', на паўднёвы захад ад яе — ''-ўі'', ''-ĭі'', хоць з XIV ст. апошнія сталі пашырацца і ў расейскай мове&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Филин Ф. П.|частка = |загаловак = Происхождение русского, украинского и белорусского языков. Историко-диалектологический очерк|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = 2-е изд.|месца = {{М.}}|выдавецтва = КмоКнига|год = |том = |старонкі = 243|старонак = 656|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

Спарадычна на пісьме адбіваюцца прыстаўныя {{IPA|[i, o, а]}} перад зьбегамі зычных на {{IPA|[r, l]}} (''к орши'', ''ильнѧными'', ''иржа''). Побач з гэтым дастаткова шырокае мяшаньне формаў прыназоўніка-прыстаўкі ''з/с'' з ''и'' і безь яе (''ис нимъ'', ''из братомъ'', але ''зѧславъ'', ''с полоцка''){{Зноска|Bułyka|1970|Булыка А. М.|95}}.

Пасьля гэтае зьявы, а таксама зьнікненьня паўмяккіх і зацьвярдзеньня {{IPA|[r]}} і губных і не пазьней за зацьвярдзеньне шыпячых, хутчэй за ўсё, адбылося падваеньне зычных перад ''j'', што пачало адллюстроўвацца ў старабеларускай пісьмовасьці з XIV ст. і асабліва з XV ст.&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Филин Ф. П.|частка = |загаловак = Происхождение русского, украинского и белорусского языков. Историко-диалектологический очерк|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = 2-е изд.|месца = {{М.}}|выдавецтва = КмоКнига|год = |том = |старонкі = 328-329|старонак = 656|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;

Спарадычна старабеларуская пісьмовасьць адлюстроўвае зьвязаны яшчэ з старажытнарускім этапам меркаваны пераход ''’а'' &gt; ''е'' ў выніку звужэньня галосных пасьля зьмякчэньня паўмяккіх зычных у ХІІІ—XIV стст. (''непреетелю'', Чэцьця 1489 г.; ''неприетеля'', Катэхізіс Буднага 1562 г.)&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Филин Ф. П.|частка = |загаловак = Происхождение русского, украинского и белорусского языков. Историко-диалектологический очерк|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = 2-е изд.|месца = {{М.}}|выдавецтва = КмоКнига|год = |том = |старонкі = 206, 209|старонак = 656|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;, хоць у асноўным яны тлумачацца як артаграфічны прыём (гл. ніжэй). Прыкладна з ХІІ ст. у гаворках будучае ўкраінскае мовы адбывалася зацьвярдзеньне зычных перад ''е'' ды ''і'' і страчваньне адрозьненьня мяккіх і паўмяккіх, што скончылася ў ХІІІ ст. і часткова закранула тагачасныя беларускія гаворкі, у прыватнасьці, [[загародзкія гаворкі|заходнепалескія]]{{Заўвага|Вынятак адсюль склала зьмена ''сьрдце'' &gt; ''сэрца'', што тлумачыцца рэгрэсіўнай асыміляцыяй.}}&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Филин Ф. П.|частка = |загаловак = Происхождение русского, украинского и белорусского языков. Историко-диалектологический очерк|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = 2-е изд.|месца = {{М.}}|выдавецтва = КмоКнига|год = |том = |старонкі = 311|старонак = 656|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Па зьнікненьні паўмяккіх зычных, прынамсі не пазьней XIV ст. узьніклі афрыкаты {{IPA|[t͡sʲ, d͡zʲ]}} (цеканьне і дзеканьне), якія спарадычна адлюстроўваюцца з пачатку XV ст. (''людзи'', прывілей 1409 г.; ''сець'', ''ԝцецъ'', ''выцесал'')&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Филин Ф. П.|частка = |загаловак = Происхождение русского, украинского и белорусского языков. Историко-диалектологический очерк|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = изд. 2-е|месца = {{М.}}|выдавецтва = КмоКнига|год = |том = |старонкі = 312-313|старонак = 656|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;{{Зноска|Bułyka|1970|Булыка А. М.|76}}, больш пасьлядоўна таксама ў пазьнейшай пісьмовасьці.

На думку У. Анічэнкі, колькасьць падобных прыкладаў была параўнальна маленькай, аднак у будучыні яны выступілі ў якасьці ўзораў пісьма&lt;ref name=&quot;anichenka2&quot;&gt;{{Кніга|аўтар = Анічэнка У. В.|частка = Беларускія граматы|загаловак = Беларуская мова. Энцыклапедыя|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = |год = 1994|том = |старонкі = 90|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Існыя крыніцы пэрыяду XV—XVII стст. нярэдка адлюстроўваюць, аднак, значна большае трыманьне артаграфічных канонаў старажытнае пісьмовасьці і наадварот, імавернае адлюстраваньне іншых рысаў, што ўскладняе мэтадалёгію вывучэньня тых ці іншых рысаў з улікам таго, што напісаньне тэкстаў не заўсёды можа быць зьвязана з карэнным жыхаром рэгіёну&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Филин Ф. П.|частка = |загаловак = Происхождение русского, украинского и белорусского языков. Историко-диалектологический очерк|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = изд. 2-е|месца = {{М.}}|выдавецтва = КмоКнига|год = |том = |старонкі = 119|старонак = 656|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

Дастаткова шырока ў старабеларускім пісьменстве адбіваюцца розныя тыпы асыміляцыі зычных (''оддати'', ''блиские'', ''мнозство''){{Зноска|Bułyka|1970|Булыка А. М.|121—123}}. Дзякуючы [[балтыйскія мовы|балтыйскаму]] ўплыву ўзьніклі пазыцыйная мяккасьць зычных і ётацыя пры зьбегах галосных&lt;ref name=&quot;evkl&quot;/&gt;.

З XIV ст. у старабеларускіх помніках зрэдчас адлюстроўваецца існаваньне другога паўнагалосься (''городость'', ''моланья'', Чэцьця 1489 г.; ''тороговля'', Тайна тайных XVI ст.), але гэтая зьява не складала фанэтычнае заканамернасьці і рэдкая ў тым ліку і ў сучаснай беларускай мове. Гэтая рыса агульная, імаверная, для крывічоў і наўгародзкіх славенаў з VIII ст. і стала больш выразнай па падзеньні рэдукаваных&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Филин Ф. П.|частка = |загаловак = Происхождение русского, украинского и белорусского языков. Историко-диалектологический очерк|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = 2-е изд.|месца = {{М.}}|выдавецтва = КмоКнига|год = |том = |старонкі = 217, 218-219|старонак = 656|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Іншыя дасьледаваньні адносяць іх да паўночнарускіх асаблівасьцяў, што зьяўляюцца запазычанымі ў іншыя беларускія гаворкі і ўкраінскую мову. Да прыватных асаблівасьцяў падзеньня рэдукаваных у фармаваных гаворках беларускае мовы адносяцца розныя пазыцыі моцных і слабых ераў у назоўным і ўскосным склоне, праз што моцныя і слабыя еры выраўноўваліся ў назоўным склоне на ўзор ускоснага{{Заўвага|Такім чынам, напрыклад, паўстала сучасная агаласоўка тапоніму ''Витьбьскъ'' як «Віцебск», дзе мусіў праясьніцца ер пасьля ''б'', а не ''т''.}}. Падобны да рэдукаваных ераў характар мелі рэдукаваныя ''ы'', ''и'' (''густ'''ы'''й'', ''ш'''и'''ꙗ'', ''л'''и'''й''), якія, у адрозьненьне ад ераў, у беларускай і ва ўкраінскай праясьніліся ў падобныя ж ''ы'', ''и'' (параўн. суч. ''густы́'', ''шыя'', ''лі''; ''густий'', ''шия'', ''лий'')&lt;ref name=&quot;janovich&quot;&gt;{{Кніга|аўтар = Яновіч А. І.|частка = Рэдукаваныя галосныя|загаловак = Беларуская мова: Энцыкл.|арыгінал = |спасылка = |адказны = Беларус. Энцыкл.; Пад рэд. А. Я. Міхневіча; Рэдкал.: Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = БелЭн|год = 1994|том = |старонкі = 461|старонак = 655|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

На працягу XIV—XVI стагодзьдзяў у тагачаснай старабеларускай мове разьвіваюцца такія [[фанэтыка|фанэтычныя]] рысы, як зацьвярдзеньне {{IPA|[r]}}, пераход гістарычна паляталізаваных {{IPA|[t, d]}} у паляталізаваныя афрыкаты {{IPA|[t͡sʲ, d͡zʲ]}} (цеканьне і дзеканьне) і да т. п. Старым [[стараўкраінская мова|формам]] украінскай мовы старабеларуская разам з расейскай была супрацьпастаўленая дзякуючы пашырэньню аканьня (гл. вышэй), пераходу {{IPA|[е]}} &gt; {{IPA|[o]}} ў становішчы перад цьвёрдай зычнай і пасьля мяккай зычнай, супадзеньню праславянскага *ě з {{IPA|[е]}} (гл. вышэй) і аглушэньню звонкіх зычных на канцы словаў. Разам з тым, тагачасныя формы ўкраінскай і беларускай моваў былі супрацьпастаўленыя расейскай праз разьвіцьцё ў першых дзьвюх паляталізацыі ў давальным і месным склонах (параўн. суч. ''назе'', ''руцэ'', {{мова-uk|нозі, руці|скарочана}}, але {{мова-ru|ноге, руке|скарочана}}); надзвычай пашыранае (у параўнаньні з расейскай) выкарыстаньне фрыкатыўнага {{IPA|[ɣ]}}; пераход праславянскіх напружаных рэдукаваных галосных у ''ы'' пры існаваньні ў наступнай пазыцыі *j (у адрозьненьне ад расейскага ''о'': адсюль узьнікненьне спалучэньняў ''ый'', ''ий''); пераход спалучэньняў ''ръ'', ''рь'', ''лъ'', ''ль'' &gt; ''ры'', ''лы'' ў выніку складаўтварэньня ў іх па падзеньні рэдукаваных (''раскрывавленья'', прывілей 1432 г.; ''на кристе'', ''хрищон''); пераход пачатковага ненаціскнога ''и'' &gt; ''й'' выпадзеньне першага ў пачатку (''з лѣсомъ'', ''з лугами'', ''стомился''); частае разьвіцьцё пратэтычных {{IPA|[v, ɣ]}}; пераход гістарычных ''в'', ''л'' &gt; {{IPA|[w]}} у спалучэньнях *tъlt, *tьlt, у дзеяслоўных формах мінулага часу адзіночнага ліку (''пивъ'' і г. д.) і ў асобных словах з складамі на ''л''; падваеньне зычных між галоснымі ў выніку асыміляцыі наступнага {{IPA|[j]}}; амаль усе зь іх сталі вынікам падзеньня рэдукаваных зычных&lt;ref name=&quot;zhurauski&quot;&gt;Жураўскі А. І. Беларуская мова // {{Літаратура/ЭГБ|1}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Филин Ф. П.|частка = |загаловак = Происхождение русского, украинского и белорусского языков. Историко-диалектологический очерк|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = изд. 2-е|месца = {{М.}}|выдавецтва = КмоКнига|год = |том = |старонкі = 76, 234-235, 236, 254, 330|старонак = 656|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. У часы існаваньня рэгіянальных формаў старабеларускае мовы існавалі пэўныя дыялектныя адрозьненьні, якія адлюстроўваліся на пісьме{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|33}}. Адначасова на XV ст. у старабеларускай пісьмовасьці прыпадаюць першыя адлюстраваньні падваеньня зычных тыпу ''brat’t’a'' і пераход ''ky'', ''gy'', ''xy'' &gt; ''k’i'', ''g’i'', ''x’i'', хоць рэшткі першага варыянту вымаўленьня існуюць у шэрагу сучасных беларускіх гаворак&lt;ref&gt;Цытаваньне згодна з арыгінальным запісам у дасьледаваньні, паводле: {{Кніга|аўтар = Филин Ф. П.|частка = |загаловак = Происхождение русского, украинского и белорусского языков. Историко-диалектологический очерк|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = 2-е изд.|месца = {{М.}}|выдавецтва = КмоКнига|год = |том = |старонкі = 46, 307|старонак = 656|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Пачатак гэтае зьявы сыходзіць у старажытнарускі пэрыяд (ХІІ — першая пал. ХІІІ стст.) і ў якасьці першапачатковага рэгіёну мела басэйн Дняпра&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Филин Ф. П.|частка = |загаловак = Происхождение русского, украинского и белорусского языков. Историко-диалектологический очерк|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = изд. 2-е|месца = {{М.}}|выдавецтва = КмоКнига|год = |том = |старонкі = 354-355|старонак = 656|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

Каля XV ст. адбываецца зацьвярдзеньне ''ц'', пра што сьведчыць адсутнасьць перад ім пераходу {{IPA|[е]}} &gt; {{IPA|[o]}}&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Филин Ф. П.|частка = |загаловак = Происхождение русского, украинского и белорусского языков. Историко-диалектологический очерк|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = 2-е изд.|месца = {{М.}}|выдавецтва = КмоКнига|год = |том = |старонкі = 202|старонак = 656|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

Зацьвярдзеньне {{IPA|[r]}} выяўляецца асобна дзякуючы гіпэркарэкцыі пры напісаньні словаў з гэтым гукам і ў пазьнейшых помніках (''ԝбрюсъ'', ''мирю'', ''душю'', ''залежѧть'', ''кажють'', ''хочю'', Катэхізіс Буднага). У катэхізісе Буднага прадпрынятая адна зь першых спробаў перадаваньня пераходу {{IPA|[u]}} &gt; {{IPA|[w]}} у выглядзе пашырэньня ў адпаведных пазыцыях ''в'' (''навчанïе'', ''вже'', ''вживати''), там жа ўпершыню зьдзейсьненая спроба пасьлядоўнага перадаваньня зацьвярдзеласьці шыпячых (''горшый'', ''маючы'', ''иншыи''){{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|189}}, пасьля чаго ўжо пры канцы таго ж стагодзьдзя спробы перадачы гэтых дзьвюх рысаў сталі параўнальна сыстэматычнымі на фоне іншых помнікаў мовы.

У XVII ст. адбылося пашырэньне {{IPA|[ɣ]}} на запазычваньні замест выбухнога {{IPA|[g]}} (''жекгнати'', ''фикгура'', ''кгвалтъ'' &gt; ''жегнати'', ''фигура'', ''гвалтъ''){{Зноска|Bułyka|1970|Булыка А. М.|46—47}}.

==== Акцэнталёгія ====
Падзеньне рэдукаваных на поўдні ўсходнеславянскае тэрыторыі каля ХІІ ст. і на поўначы ў ХІІІ ст., суправаджалася на беларускіх ды ўкраінскіх землях выцясьненьнем старога інтанацыйнага націску эксьпіраторным, пра што сьведчаць зьвесткі Смаленскае граматы 1229 г.&lt;ref name=&quot;filin154159&quot;&gt;{{Кніга|аўтар = Филин Ф. П.|частка = |загаловак = Происхождение русского, украинского и белорусского языков. Историко-диалектологический очерк|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = изд. 2-е|месца = {{М.}}|выдавецтва = КмоКнига|год = |том = |старонкі = 154, 159|старонак = 656|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

У [[акцэнталёгія|акцэнталягічным]] дачыненьні паказвае важнасьць «Хранограф» пачатку XVII ст., дзе дзякуючы пасьлядоўнасьці пазначэньня [[націск]]у адлюстраваныя ўнікальныя для захаванай выключна ў пісьмовай форме нормы мовы (''вельми́'', ''ка́менье'', ''зе́млю''){{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|272}}. Асаблівыя націскі выяўляюць таксама праваслаўныя беларускія старадрукі з пачатку XVII ст., што адлюстравана ў асобных лексэмах (''бе́сѣда'', ''за́ходный'', ''това́ришство''), так і ў граматычных катэгорыях (''приноси́ти'', ''во́ду'', ''на́лѣпшïй'', ''на́ сторону'', ''гледѧчи́''). Аднак вусная форма літаратурнае мовы была малаўжыванай, што робіць такія напісаньні спрэчнымі{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|286—287}}, а палеаграфічныя ўласьцівасьці шэрагу помнікаў дазваляюць тлумачыць такія напісаньні як вынік другога паўднёваславянскага ўплыву. Зрэшты, пэўныя напісаньні, асабліва XVI—XVII стст. сапраўды могуць зьяўляцца вынікам адлюстраваньня на пісьме нейкіх дыялектных рысаў (гл. ніжэй).

=== Марфалёгія ===
Марфалягічны лад зазнаў вялікі рад зьменаў у параўнаньні з старажытнарускай мовай: так, старабеларускай мове было ўласьцівае аб’яднаньне назоўнікаў у тыпы скланеньня паводле радоў, што кардынальна адрозьнівалася ад ранейшых формаў; вялікая колькасьць дзеяслоўных часоў (аорыст, імпэрфэкт і часткова плюсквампэрфэкт) былі выцесьненыя пэрфэктам, які стаў асноўным сродкам выражэньня мінулага часу дзеясловаў, што было зьвязана з афармленьнем выражэньня дзеяслоўнага трываньня, пры гэтым згодна з традыцыяй зьніклыя часы некаторы пэрыяд захоўваліся і далей&lt;ref name=&quot;zhurauski&quot;/&gt;.

Да ХІІІ—XIV стагодзьдзяў адбылася страта некаторых старых тыпаў скланеньня (прыкладам, з старажытнай асновай на зычную і *ū), узаемаўплыў цьвёрдага і мяккага відаў скланеньня на *ŏ ды *ā, што прыводзіла да іх уніфікацыі, а таксама ўзаемаўплыў склонавых флексіяў унутры адной парадыгмы; разьвіўся шырокі ўплыў флексіяў жаночага роду ў множным ліку на парадыгмы мужчынскага і жаночага радоў, што прывяло да фактычнае страты адрозьненьня ў тыпах скланеньня назоўнікаў у множным ліку, атрымала разьвіцьцё катэгорыя адушаўлёнасьці—неадушаўлёнасьці. Было страчана скланеньне кароткіх прыметнікаў, якія захавалі толькі формы назоўнага склону адзіночнага і множнага лікаў&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Иванов В. В.|частка = Восточнославянские языки|загаловак = Лингвистический энциклопедический словарь|арыгінал = |спасылка = http://www.tapemark.narod.ru/les/088a.html|адказны = под ред. В. Н. Ярцевой|выданьне = |месца = {{М.}}|выдавецтва = Советская Энциклопедия|год = 1990|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

З ХІІІ ст. (смаленская грамата 1229 г.) адлюстроўваецца абагульненьне асноваў на заднеязычныя тыпу ''на вълъцѣ'', ''березѣ'', ''оу Ризѣ''&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Филин Ф. П.|частка = |загаловак = Происхождение русского, украинского и белорусского языков. Историко-диалектологический очерк|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = изд. 2-е|месца = {{М.}}|выдавецтва = КмоКнига|год = |том = |старонкі = 383|старонак = 656|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Пазьней валынска-беларускія граматы ў адрозьненьне ад галіцкіх паказваюць выцясьненьне асноваў на сьвісьцячыя асновамі на заднеязычныя (''свѣдци'', ''намѣстци'', але ''свѣдки'', ''намѣстки''), хоць у парным ліку сучасных беларускіх гаворак існуюць формы тыпу ''дзьве руце'', ''дзьве назе''&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Филин Ф. П.|частка = |загаловак = Происхождение русского, украинского и белорусского языков. Историко-диалектологический очерк|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = изд. 2-е|месца = {{М.}}|выдавецтва = КмоКнига|год = |том = |старонкі = 384|старонак = 656|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

ХІІІ—XIV стагодзьдзямі датуецца зьнікненьне парнага ліку, які выкарыстоўваўся для адрозьненьня парных прадметаў, што значна перабудавала парадыгмы назоўнікаў, прыметнікаў і дзеясловаў. Пашырылася значэньне пратэтычнага ''в'' і інтэрвакальнага ''дж'' у дзеяслове першай асобы адзіночнага ліку, узьнікла супрацьпастаўленьне назваў жывёлаў у вінавальным склоне аналягічным расейскім формам у родным склоне, узьнікненьне шыпячых зычных у загадным ладзе дзеясловаў з асновай на заднеязычны, пашырылася выкарыстаньне дзеепрысловаў на ''-учи''/''-ючи'', ''-ачи''/''-ячи''&lt;ref name=&quot;zhurauski&quot;/&gt;{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|33}} (хоць у згаданым лісьце рыскага магістрату 1271—1280 гг. прасочваецца блытаньне ''е''/''о'' ў дзеепрыслоўях: ''пиюче'', ''выскочивше'', ''оуведавше'', ''емъшо''&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Станкевіч Я.|частка = |загаловак = Язык і языкаведа|арыгінал = |спасылка = |адказны = Я. Станкевіч|выданьне = 2-е выд.|месца = Вільня|выдавецтва = Ін-т беларусістыкі|год = 2007|том = |старонкі = 346|старонак = 1214|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;), клічныя формы назоўнікаў, пры гэтым пералічаныя формы былі ўласьцівыя і стараўкраінскай мове&lt;ref name=&quot;zhurauski&quot;/&gt;{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|33}}. Некаторыя старабеларускія асаблівасьці ў марфалёгіі (напрыклад, [[клічны склон]], ступені параўнаньня прыметнікаў і прыслоўяў з прыназоўнікам ''за'', асобная форма загаднага ладу для выслаўленьня супольнасьці) маюць балтыйскае паходжаньне&lt;ref name=&quot;evkl&quot;/&gt;.

У пісьмовых дакумэнтах з XIV стагодзьдзя ў марфалягічным дачыненьні пачалі адлюстроўвацца замена суфіксальнага ''л'' у дзеясловах мужчынскага роду мінулага часу ў ''в'' (''оубоявся''), замена прыназоўніку ''в'' на ''у'' перад зычнымі і такая ж замена прыстаўкі ''в-'' (''у витьбескъ'', ''у чомъ'', ''у томъ'', ''улюбилъ'', ''оузяти''), пашырэньне канчатку ''-у'' ў дачыненьні да [[родны склон|роднага]] склону рэчыўных, абстрактных і, радзей, канкрэтных назоўнікаў мужчынскага роду адзіночнага ліку (''воску''), пашырэньне канчатку ''-ы'' (''-и'') пры дапасаваньні з колькаснымі лічэбнікамі два, тры, чатыры (''берковескы'', ''копи''), пашырэньне канчатку ''-и'' ў мяккіх асновах назоўнікаў [[месны склон|меснага]] склону (''у клети''), пераход ''-ѣ'' &gt; ''-и'', ''-ы'' ў каранёх неасабовых займеньнікаў ва ўскосным склоне (''тымъ'', ''чимъ''), у лексыцы — пачашчэньне выкарыстаньня лексэмаў, што маюць паралелі зь лексэмамі сучаснае беларускае мовы (''жито'', ''кривда'', ''ыстобъка'', ''боронити'', ''ведати'')&lt;ref name=&quot;sjviazhynski3&quot;/&gt;. Аналягічна з адлюстраваньнем фанэтыкі ў дакумэнтах гэтага ж пэрыяду (гл. вышэй), гэтыя пісьмовыя прыклады сталі ўзорамі для пазьнейшых складальнікаў старабеларускіх дакумэнтаў&lt;ref name=&quot;anichenka2&quot;/&gt;.

==== Назоўнік ====
Найбольш унармаваным і блізкім да народнай беларускай мовы стала адлюстраваньне марфалёгіі ў актавай пісьмовасьці. Так, пашырыўся канчатак ''-у'' назоўнікаў мужчынскага роду з асновай на ''-о'' шэрагу разнастайных сэмантычных катэгорыяў (''бору'', ''дому'', ''году'', ''року'', ''кгвалту'', ''доводу'', ''замку'', ''мосту'', ''звѣру''), адушаўлёныя назоўнікі мужчынскага роду ў давальным склоне адзначаліся канчаткамі ''-у'', ''-ю'' (''брату'', ''войту'', ''гостю'', ''чоловеку''), пры гэтым пазьней ён быў выцесьнены канчаткамі ''-ови''/''-еви'' ва ўласных імёнах){{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|43, 45}}. Нягледзячы, аднак, на панаваньне гэтае формы, а таксама запазычаньне ўкраінска-польскага ''-ови'', давальны склон у полацка-смаленскіх помніках ХІІІ ст. яшчэ адлюстроўваў пэўную розьніцу між ''-u-'' i ''-o-'' асновамі, што прычынялася да існаваньня таксама і канчаткаў ''-ови''/''-еви'' ў давальным склоне (''ко князю'', ''герлаху'', ''ильбранту'', ''к смоленску'', але ''гостеви'', ''к мостови'', ''к манастыреви'')&lt;ref name=&quot;stankievich351352&quot;&gt;{{Кніга|аўтар = Станкевіч Я.|частка = |загаловак = Язык і языкаведа|арыгінал = |спасылка = |адказны = Я. Станкевіч|выданьне = 2-е выд.|месца = Вільня|выдавецтва = Ін-т беларусістыкі|год = 2007|том = |старонкі = 351-352|старонак = 1214|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. У гэтым жа склоне жаночага роду назіраецца адрозьненьне паводле мяккасьці ці цьвёрдасьці канцавога зычнага асновы (''личбе'', але ''воли'', узоры пазьнейшага часу)&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Булыка А. М.|частка = Назоўнік|загаловак = Мова беларускай пісьменнасці XIV—XVIII стст.|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. М. Булыка, А. І. Жураўскі, І. І. Крамко, У. М. Свяжынскі|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Навука і тэхніка|год = 1988|том = |старонкі = 43|старонак = 319|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Адбывалася пашырэньне формаў роднага склону ў вінавальны ў адушаўлёных назоўніках без значэньня асобы (''имаеть вѣпрѧ'', ''ꙋжа подасть'', ''видѣлъ смока''), з XV ст. раз-пораз гэтыя формы пашыраліся і на неадушаўлёныя формы (''листа просити'' і да т. п.), што паказвае на сучасны гэтым помнікам працэс фармаваньня склонавае сыстэмы&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Булыка А. М.|частка = Назоўнік|загаловак = Мова беларускай пісьменнасці XIV—XVIII стст.|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. М. Булыка, А. І. Жураўскі, І. І. Крамко, У. М. Свяжынскі|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Навука і тэхніка|год = 1988|том = |старонкі = 29|старонак = 319|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Назоўнікі жаночага роду з асновамі на ''-і'' ў творным склоне на пісьме мелі выключна форму ''-ью'' (''волостью'', ''давностью'', ''печатью'', ''данью''), хоць у некаторых помніках іншых галінаў літаратурнай дзейнасьці захоўваўся стараславянскі канчатак ''-ию''{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|43, 45}}. Творны склон тых жа назоўнікаў іншых асноваў практычна не зафіксаваны з формамі ''-ой''/''-ей''&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Булыка А. М.|частка = Назоўнік|загаловак = Мова беларускай пісьменнасці XIV—XVIII стст.|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. М. Булыка, А. І. Жураўскі, І. І. Крамко, У. М. Свяжынскі|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Навука і тэхніка|год = 1988|том = |старонкі = 47|старонак = 319|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. У мужчынскім родзе таго ж склону канчаткі разьмяркоўваліся паводле цьвёрдай і мяккай асноваў, ''-омъ'' ды ''-емъ'' адпаведна&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Булыка А. М.|частка = Назоўнік|загаловак = Мова беларускай пісьменнасці XIV—XVIII стст.|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. М. Булыка, А. І. Жураўскі, І. І. Крамко, У. М. Свяжынскі|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Навука і тэхніка|год = 1988|том = |старонкі = 30|старонак = 319|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Апошняя форма згодна з этымалягічным правапісам почасту пашыралася на назоўнікі з асновамі на зацьвярдзелыя (''мечемъ'', ''господаремъ'', ''пальцемъ'')&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Булыка А. М.|частка = Назоўнік|загаловак = Мова беларускай пісьменнасці XIV—XVIII стст.|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. М. Булыка, А. І. Жураўскі, І. І. Крамко, У. М. Свяжынскі|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Навука і тэхніка|год = 1988|том = |старонкі = 32|старонак = 319|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Назоўнікі з асновамі на ''-о'' почасту захоўвалі канчатак ''-е'', хоць часьцей за яго ўжо ўжываўся канчатак ''-у'', нават у назоўніках з асновамі на незаднеязычныя, у якіх у сучаснай беларускай мове існуюць амаль толькі канчаткі ''-ы''/''-і'', ''-э''/''-е'' (аналягічныя сучасным формы ''у Белску'', ''у Менску'', ''на рынку'', ''в меху'', але ''в делу'', ''в листу'', ''у бору'', ''у выпису''){{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|43, 45}}. Рукапісныя помнікі праваслаўнай і ўніяцкай літаратуры першай паловы XVII ст. паказваюць, аднак, варыяцыйнасьць канчаткаў ''-у''/''-ю'' ды ''-ы''/''-и'' ў месным склоне адзіночнага ліку мужчынскага роду (''ԝ концу'', ''в монастырю'', ''на столцу'', але ''ԝ концы'', ''в монастыри'', ''на столцы''){{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|316}} (параўн. з зьвесткамі 1229 г.). Гэты канчатак пашыраўся за межы асноваў на заднеязычны таксама ў ніякім родзе (''пры то[м] дереву'', ''ꙋ везенью'', ''на ԝно[м] мѣстцꙋ'')&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Булыка А. М.|частка = Назоўнік|загаловак = Мова беларускай пісьменнасці XIV—XVIII стст.|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. М. Булыка, А. І. Жураўскі, І. І. Крамко, У. М. Свяжынскі|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Навука і тэхніка|год = 1988|том = |старонкі = 60|старонак = 319|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Помнікі розных жанраў паказваюць на незакончанасьць фармаваньня канчатку назоўнікаў жаночага роду множнага ліку, якія ў мяккай аснове маглі мець як архаічнае ''-и'', так і інавацыйнае ''-ѧ'' (''наша господарынѧ'', але ''боярини гс͡дрская''). Рэлікты памянёнай архаічнай формы ў сучаснай мове гавораць на карысьць гэтае зьявы як падтрыманай з боку народнай тагачаснай мовы&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Булыка А. М.|частка = Назоўнік|загаловак = Мова беларускай пісьменнасці XIV—XVIII стст.|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. М. Булыка, А. І. Жураўскі, І. І. Крамко, У. М. Свяжынскі|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Навука і тэхніка|год = 1988|том = |старонкі = 38|старонак = 319|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Параўнальную стабільнасьць мелі назоўнікі адзіночнага ліку ніякага роду, што пазначаліся канчаткамі ''-а''/''-я'' (''ԝ[т] слова'', ''неба'', ''полѧ''). Зь іх выключэньне складалі назоўнікі з асновай на былы -n-, што мелі ''-и'' або архаічны ''-е'' (''лвяте'', ''жеребѧти''). Адбывалася іх уніфікацыя з папярэднім тыпам (''именѧ''), якая ня скончылася дагэтуль (параўн. суч. ''[няма] імені'')&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Булыка А. М.|частка = Назоўнік|загаловак = Мова беларускай пісьменнасці XIV—XVIII стст.|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. М. Булыка, А. І. Жураўскі, І. І. Крамко, У. М. Свяжынскі|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Навука і тэхніка|год = 1988|том = |старонкі = 52-53|старонак = 319|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

Захоўваліся, асабліва ў назоўніках мужчынскага і жаночага роду, формы клічнага склону (''мужику'', ''пане'', ''воеводо'', ''господарине'', ''кнѧже''){{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|43, 45}}&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Филин Ф. П.|частка = |загаловак = Происхождение русского, украинского и белорусского языков. Историко-диалектологический очерк|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = изд. 2-е|месца = {{М.}}|выдавецтва = КмоКнига|год = |том = |старонкі = 385|старонак = 656|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;, у той час як дзякуючы аканьню з формамі назоўнага склону зьліліся клічныя формы тыпу ''жено'', ''матко'', ''слуго'', хоць часам яны, як вынікае з гэтага, паказваліся на пісьме{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|274}}.

Множны лік назоўнікаў у гэтых жа тыпах помнікаў утвараўся пры дапамозе канчаткаў ''-ы''/''-и'' (''купцы'', ''попы'', ''кнѧзи''), якія захоўваліся нават поруч зь нязьмененымі асновамі на заднеязычныя, якія ў стараславянскіх і старажытнарускіх помніках маглі мяняцца ў сьвісьцячыя (''врѧдники'', ''потужники'', ''слуги''), канчаткі множнага ліку назоўнікаў на ''-инъ'' з былымі асновамі на зычны аналягічна сучаснай беларускай мове мелі канчатак ''-е'' (''дворане'', ''мещане''){{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|43, 45}}. Адначасна, канчатак ''-и'' блізу з гэтага ж часу пашырыўся ў назоўніках роднага склону множнага ліку зь мяккімі асновамі на ''-’а'' (''купли'', ''державци'', ''тещи'') і ў назоўным склоне назоўнікаў множнага ліку з тымі ж асновамі, а таксама з асновамі на ''-’о'' (''князи'', ''гаи'', ''вулицы'')&lt;ref name=&quot;stankievich285286&quot;/&gt;. Засьведчаныя і дыялектныя паўднёва-заходнія формы на ''-е'' (''богаче'', ''короле'', ''муже'')&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Булыка А. М.|частка = Назоўнік|загаловак = Мова беларускай пісьменнасці XIV—XVIII стст.|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. М. Булыка, А. І. Жураўскі, І. І. Крамко, У. М. Свяжынскі|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Навука і тэхніка|год = 1988|том = |старонкі = 68|старонак = 319|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Для параўнаньня, канчаткі назоўнікаў аніякага роду множнага ліку назоўнага і вінавальнага склонаў з асновамі на ''-о'' пад уплывам мужчынскага і жаночага родаў атрымалі канчатак ''-ы''/''-и'' яшчэ ў часы фармаваньня беларускага этнасу{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|274}}. Родны склон назоўнікаў асновы на ''-і-'' множнага ліку меў форму *-ьjь &gt; ''-ии'' (''людии''), пазьней іх выціснуць аналягічныя сучасным (параўн. суч. «людзей») па аналёгіі з ''-е'' давальнага і меснага склонаў&lt;ref name=&quot;stankievich351352&quot;/&gt;. Назоўнікі ніякага роду ў множным ліку ў назоўным і вінавальных склонах досыць працяглы час захоўвалі канчатак ''-а'' (''дерева'', ''лѣта'', ''ԝзера''), хоць пазьней ён быў выцесьнены з народных формаў беларускае мовы канчаткам ''-ы''{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|43, 45}}, а ў родным склоне яны спарадычна сталі фіксавацца пад уплывам мужчынскіх формаў у формах тыпу ''слововъ'', ''чудовъ''&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Булыка А. М.|частка = Назоўнік|загаловак = Мова беларускай пісьменнасці XIV—XVIII стст.|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. М. Булыка, А. І. Жураўскі, І. І. Крамко, У. М. Свяжынскі|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Навука і тэхніка|год = 1988|том = |старонкі = 91, 93|старонак = 319|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Назоўнікі з асновамі на ''-о'' ў множным ліку роднага склону атрымалі новыя, адпаведныя народнай мове, формы ''-овъ''/''-евъ'', хоць аналягічна сучаснай беларускай мове захавалася форма ''годъ'' (''братовъ'', ''вижовъ'', ''пословъ'', ''ратаевъ'', але ''пять год'', ''ԝсмь год''){{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|43, 45}}, і паралельна адзначаецца, што родны склон у множным ліку часьцей выцясьняў вінавальны склон у расейскай мове, толькі ў XVII ст. у старабеларускай мове пашыраюцца формы тыпу ''за других товарышов'', ''врядниковъ поставити''{{Заўвага|Цяпер стары вінавальны склон у множным ліку ў значэньні роднага захоўваецца ў беларускай мове ў якасьці рэшткаў, але на поўдзень ад лініі [[Ваўкавыск]]—[[Рудзенск]]—[[Бабруйск]]—[[Рэчыца]]—[[Лоеў]] яна існуе дасюль.}}&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Филин Ф. П.|частка = |загаловак = Происхождение русского, украинского и белорусского языков. Историко-диалектологический очерк|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = изд. 2-е|месца = {{М.}}|выдавецтва = КмоКнига|год = |том = |старонкі = 402-404|старонак = 656|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Тыя ж назоўнікі мяккай або зацьвярдзелай асновы мелі пераважна канчатак ''-ей'', але паралельна ён суіснаваў з канчаткам ''-овъ''/''-евъ'' (''лосей'', ''мужей'', ''месѧцей'' ~ ''лосе[в]'', ''мужовъ'', ''месѧцовъ''). Старажытнарускія формы з нулявым канчаткам тут амаль зьніклі, а новыя канчаткі пашыраліся нават на назоўнікі на ''-инъ'' (''трояно[в]'', ''хрестіановъ'', ''мещано[в]'')&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Булыка А. М.|частка = Назоўнік|загаловак = Мова беларускай пісьменнасці XIV—XVIII стст.|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. М. Булыка, А. І. Жураўскі, І. І. Крамко, У. М. Свяжынскі|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Навука і тэхніка|год = 1988|том = |старонкі = 70-71|старонак = 319|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. У розных тыпах канчаткаў мужчынскага роду множнага ліку давальнага склону захоўвалі традыцыйныя канчаткі ''-омъ''/''-емъ'' (''дворомъ'', ''земяномъ'', ''счадкомъ''), пры гэтым падобныя формы на ''-охъ''/''-ехъ'' (''в домехъ'', ''на местцохъ'', ''у боехъ''), вядомыя з XIV ст., заставаліся ў дзелавой пісьмовасьці нават пазьней{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|43, 45}}&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Филин Ф. П.|частка = |загаловак = Происхождение русского, украинского и белорусского языков. Историко-диалектологический очерк|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = изд. 2-е|месца = {{М.}}|выдавецтва = КмоКнига|год = |том = |старонкі = 407|старонак = 656|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Творны склон множнага ліку пераважна адзначаны, відаць, яшчэ аналягічнымі народнай мове формамі на ''-ы''/''-и'' (''з двораны'', ''з бурмистры'', ''с седлы'', ''с товарыши''){{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|43, 45}}. У пачатку XVI ст. адбывалася замена канчаткаў множнага ліку творнага склону ''-ы''/''-и'' на ''-ами''/''-ми'', што адлюстроўваюць адныя зь першых беларускіх перакладаў хрысьціянскіх тэкстаў з Зборніку #262 (''зубами'', ''мурами'', ''сынми'', ''путми'', але побач з тым ''псы'', ''снопы'', ''корабли''){{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|158, 161}}. Канчатак ''-а'' назоўнікаў ніякага роду назоўнага склону множнага ліку (''ԝзера'', ''гумна'', ''лета'') быў уласьцівы пісьмовасьці канца XVI ст., але не адпавядаў народнай мове. Гэта ж датычыць да канчаткаў ''-охъ''/''-ехъ'' меснага склону множнага ліку і ''-омъ'' у давальным склоне множнага ліку (''конемъ'', ''посломъ'', ''тивуномъ''). Творны склон множнага ліку спарадычна яшчэ захоўвае, напрыклад, у ІІ Статуце формы тыпу ''тыми бортиники'', ''правными доводы'', ''великими почты''{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|244}}. Падобная дваістасьць была ўласьцівая таксама вінавальнаму склону жаночага роду ў множным ліку, дзе ранейшыя формы на ''-ы''/''-и'' выцясьняліся пад уплывам катэгорыі адушаўлёнасьці формамі на ''-овъ''/''-евъ'', ''-ей''/''-ий''; у меншай ступені — формам ніякага роду множнага ліку, дзе ''-ы''/''-и'' зрэдку выцясьняліся формамі ''-ами''/''-ями''&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Булыка А. М.|частка = Назоўнік|загаловак = Мова беларускай пісьменнасці XIV—XVIII стст.|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. М. Булыка, А. І. Жураўскі, І. І. Крамко, У. М. Свяжынскі|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Навука і тэхніка|год = 1988|том = |старонкі = 75, 94|старонак = 319|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

Узоры ўжываньня пераважна назоўнікаў жаночага роду адлюстроўваюць традыцыйнае захаваньне на пісьме актаў мяжы XV—XVI стагодзьдзяў формаў [[парны лік|парнага ліку]] (''две версте'', ''две копе'', ''ԝбедве стороне''), хоць існаваньне поруч зь імі назоўнікаў жаночага роду ў множным ліку побач з тымі ж лічэбнікамі (''две девки'', ''две косы''), а таксама адсутнасьць формаў парнага ліку ў падобных жа формах назоўнікаў мужчынскага роду (''два годы'', ''три чоловеки'', ''чотыри дни'') адлюстроўвае адміраньне гэтае зьявы ў жывой тагачаснай беларускай мове{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|43—45}}. Яшчэ актыўней парны лік выцясьняўся множным у мужчынскім родзе, што адлюстроўваюць помнікі ўжо з XIV ст. (''два конѧ'', але ''два городы'')&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Булыка А. М.|частка = Назоўнік|загаловак = Мова беларускай пісьменнасці XIV—XVIII стст.|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. М. Булыка, А. І. Жураўскі, І. І. Крамко, У. М. Свяжынскі|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Навука і тэхніка|год = 1988|том = |старонкі = 96|старонак = 319|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. У пэўнай ступені часьцейшымі гэтыя формы заставаліся ў ніякім склоне&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Булыка А. М.|частка = Назоўнік|загаловак = Мова беларускай пісьменнасці XIV—XVIII стст.|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. М. Булыка, А. І. Жураўскі, І. І. Крамко, У. М. Свяжынскі|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Навука і тэхніка|год = 1988|том = |старонкі = 98|старонак = 319|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Нашмат менш парныя формы ўжываліся ў родна-месным і давальна-творным склонах, але перагуканьне іх з сучаснымі рэліктавымі формамі тыпу ''пацямнела ў ваччу'', ''зазьвінела ў вушшу'' паказваюць на падтрымку гэтых формаў на пісьме з боку тагачаснай народнай мовы&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Булыка А. М.|частка = Назоўнік|загаловак = Мова беларускай пісьменнасці XIV—XVIII стст.|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. М. Булыка, А. І. Жураўскі, І. І. Крамко, У. М. Свяжынскі|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Навука і тэхніка|год = 1988|том = |старонкі = 99|старонак = 319|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

Зь мяжы XVI—XVII ст. у канцылярскай пісьмовасьці асталёўваецца запазычаны канчатак ''-ове'' ў множным ліку назоўнага склону замест беларускіх ''-и''/''-ы'' (''боярове'', ''фундаторове'', ''панове''){{Заўвага|Гэты канчатак увогуле адзначаецца ўжо з XIV ст. і можа тлумачыцца як спрадвечна беларускі. Але ён практычна заўсёды існаваў паралельна з ''-и''/''-ы''. Тым ня менш, гэты канчатак існуе таксама ў старарасейскай пісьмовасьці, а ў гаворках будучых беларускай і ўкраінскай моваў існуе з ХІ ст. У ХІХ ст. звузіўся да шэрагу вызначаных словаў і стаў амаль выцесьненым, захаваўшыся толькі ў форме ''панове''. Филин Ф. П. Происхождение… С. 392, 394.}}, адзіночнага ліку давальнага склону — ''-ови'' (''войтови'', ''костелови'', ''скарбови''), хоць спарадычна (часам нават у выглядзе факультатыўнае нормы) яны сустракаліся і раней{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|254—256}}, а ў кантэкстуальных умовах ён можа тлумачыцца як незалежны ад польскага ўплыву дыялектызм&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Булыка А. М.|частка = Назоўнік|загаловак = Мова беларускай пісьменнасці XIV—XVIII стст.|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. М. Булыка, А. І. Жураўскі, І. І. Крамко, У. М. Свяжынскі|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Навука і тэхніка|год = 1988|том = |старонкі = 26|старонак = 319|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Лацінізмы на ''-тъ'', што ў арыгінале маюць канчатак ''-um'', у назоўным і вінавальным склонах множнага ліку там жа маюць канчатак ''-а'' (''акта'', ''декрета'', ''документа''){{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|261}}.

==== Прыметнік, займеньнік, лічэбнік ====
Займеньнікам з ХІІІ ст. па канец XV ст. была ўласьцівая пэўная варыяцыйнасьць і прадаўжэньне іх зьменаў побач з шэрагам дыялектных адрозьненьняў. Так, у адрозьненьне ад захаду Полацкае зямлі і рэшты этнічнага беларускага арэалу, з формы ''мъйь'' разьвіўся ўказальны займеньнік ''тый'', у той час як на захадзе Полацкай зямлі шляхам рэдуплікацыі ''тъ'' разьвіўся займеньнік ''тот'', у больш паўднёвых частках беларускага арэалу па аналёгіі з формамі ''мой'', ''то'' разьвілася форма ''той'' (параўн. з суч. літаратурным)&lt;ref name=&quot;stankievich352&quot;&gt;{{Кніга|аўтар = Станкевіч Я.|частка = |загаловак = Язык і языкаведа|арыгінал = |спасылка = |адказны = Я. Станкевіч|выданьне = 2-е выд.|месца = Вільня|выдавецтва = Ін-т беларусістыкі|год = 2007|том = |старонкі = 352|старонак = 1214|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. З ХІІІ ст., аднак, у пытаньні прыметніку помнікі беларускай этнічнай тэрыторыі былі аб’яднаныя дзякуючы такой інавацыі як поўныя займеньнікавыя формы прыметнікаў&lt;ref name=&quot;pa55&quot;&gt;{{Кніга|аўтар = Плотнікаў Б. А., Антанюк Л. А.|частка = |загаловак = Беларуская мова : лінгвістычны кампендыум|арыгінал = |спасылка = |адказны = Б. А. Плотнікаў, Л. А. Антанюк|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Интерпрессервис|год = 2003|том = |старонкі = 55|старонак = 671|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

З XV ст. фіксуецца новая этапная зьява, а менавіта рэдукцыя канчаткаў роднага склону жаночага роду адзіночнага ліку ''-ое''/''-ее'' ў ''-ой''/''-ей'' (''великой ѡпатриности'', ''рэчы посполитой'', параўн. з прыкладамі далей)&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Свяжынскі У. І.|частка = Прыметнік|загаловак = Мова беларускай пісьменнасці XIV—XVIII стст.|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. М. Булыка, А. І. Жураўскі, І. І. Крамко, У. М. Свяжынскі|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Навука і тэхніка|год = 1988|том = |старонкі = 107|старонак = 319|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;, але старыя формы былі захаваны як у пісьмовай мове, так і ў тагачаснай народнай мове ў родным склоне адзіночнага ліку прыналежных прыметнікаў з значэньнем жонкі або дачкі (''панее якꙋбовое'', ''братовое цорки'', ''королевое ее мл̃сти'')&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Свяжынскі У. І.|частка = Прыметнік|загаловак = Мова беларускай пісьменнасці XIV—XVIII стст.|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. М. Булыка, А. І. Жураўскі, І. І. Крамко, У. М. Свяжынскі|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Навука і тэхніка|год = 1988|том = |старонкі = 117|старонак = 319|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

Помнікі дзелавой пісьмовасьці з канца XV ст. дэманструюць унармаванасьць канчаткаў прыметнікаў, парадкавых лічэбнікаў і займеньнікаў некаторых разрадаў у назоўным склоне адзіночнага ліку, адлюстроўваючы толькі формы ''-ый''/''-ий'' (''власный'', ''другий'', ''который'', ''лепшый''). Прыкладна ў канцы XV — пачатку XVІ стагодзьдзя ў гэтых формах амаль заўсёды выкарыстоўваўся канчатак ''-ого''/''-его'', які замяняўся царкоўнаславянскім ''-аго'' ў прыметніках з вызначаным стылізаваным кантэкстам (''божьяго тела'', ''индикта четвертаго''{{Заўвага|Тыповая формула, якая ішла пасьля даты ў канцы дакумэнту.}}){{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|46—47}}. Нягледзячы на істотны ўплыў на канчаткі прыметнікаў і неасабовых займеньнікаў адзіночнага ліку меснага склону з боку канчаткаў творнага склону ў народнай мове, захоўваліся канчаткі меснага склону ''-омъ''/''-емъ'' (параўн. ''у великомъ селе'', ''на моем властномъ поли'', ''в другом листе'', ''у старом дворе'', але  суч. «у вялікім сяле», «на маім уласным полі», «у другім лісьце», «у старым двары»){{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|46—47}}. Па ўсёй бачнасьці, адлюстраваньне гэтае нормы суправаджалася выцясьненьнем у народнай мове гэтых канчаткаў формамі творнага склону&lt;ref name=&quot;sjviazhynski109&quot;/&gt;. Побач зь імі паказальны займеньнік згодна з рысамі паўночна-ўсходніх гаворак цэнтральнае Беларусі меў форму ''тот'' «той» (гл. вышэй)&lt;ref name=&quot;stankievich285286&quot;/&gt;. Прыметнікі, парадкавыя лічэбнікі і суадносныя зь імі займеньнікі жаночага роду роднага склону адзіночнага ліку адзначаліся толькі канчаткамі ''-ое''/''-ее'' (''волное жонки'', ''земское потребы'', ''пѧтое недѣли''). У назоўным і вінавальным склонах прыметнікаў множнага ліку вядомыя формы на ''-ыи''/''-ии'' (''путныи люди'', ''бобровыи гоны'', ''многии шкоды''){{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|46—47}}, хоць у той жа час адзначаюцца ў тым ліку і формы на ''-ые''/''-ие'' (''новые'', ''тые'', вядомыя ў паўночна-ўсходніх гаворках цэнтральнае часткі беларускай этнічнай тэрыторыі&lt;ref name=&quot;stankievich285286&quot;/&gt;, што недалёка ад [[Віцебскі павет|Віцебскага павету]], дзе складаліся акты гродзкіх судоў з памянутымі формамі на ''-ыи''/''-ии''{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|46—47}}). У пачатку XVI ст. дзякуючы беларусізмам у творах Ф. Скарыны назіраецца тэндэнцыя да пашырэньня на прыметнікі ўсіх родаў назоўнага і вінавальнага склону канчатку мужчынскага роду і імкненьне да выраўноўваньня ўсіх формаў канчаткам назоўнага і вінавальнага склонаў жаночага роду, што відно ў скарынавых творах: стары жаночы канчатак ''-ые''/''-ие'' вельмі часта пашыраецца на мужчынскі род (''годные дары'', ''пресные хлебы'', ''красные слова''), часам мужчынскія канчаткі ''-ыи''/''-ии'' пашыраныя на прыметнікі жаночага роду (''высокии речи'', ''лепшии ризы''){{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|134—135}}. Творны склон жаночага роду адзіночнага ліку прыметнікаў, амаль адпаведна назоўніку тых жа формаў, у большасьці выпадкаў фіксуецца з канчаткам ''-ою''/''-ею''&lt;ref name=&quot;sjviazhynski109&quot;&gt;{{Кніга|аўтар = Свяжынскі У. І.|частка = Прыметнік|загаловак = Мова беларускай пісьменнасці XIV—XVIII стст.|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. М. Булыка, А. І. Жураўскі, І. І. Крамко, У. М. Свяжынскі|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Навука і тэхніка|год = 1988|том = |старонкі = 109|старонак = 319|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

Кароткія формы прыметнікаў адзіночнага ліку згасаюць у XV—XVI стагодзьдзях, хоць існуюць пэўныя прыклады іх выкарыстаньня ў акавай пісьмовасьці; з XVI ст. у сьвецка-мастацкую і рэлігійную пісьмовасьць выцясьняецца кароткая форма множнага ліку прыметнікаў. У выніку, кантэкстуальна далейшае выкарыстаньне гэтых формаў тлумачыцца царкоўнаславянскім, старажытнарускім або польскім арыгіналам&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Свяжынскі У. І.|частка = Прыметнік|загаловак = Мова беларускай пісьменнасці XIV—XVIII стст.|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. М. Булыка, А. І. Жураўскі, І. І. Крамко, У. М. Свяжынскі|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Навука і тэхніка|год = 1988|том = |старонкі = 102-103|старонак = 319|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Наогул прыметнікі ў дзелавой пісьмовасьці часьцей за ўсё мелі займеннае скланеньне ў атрыбутыўнай функцыі, рэшткі іменнага скланеньня захоўваліся пазьней у прыметніках жаночага роду ў вінавальным склоне (''бортную землю'', ''семую суботу'', ''великую речъ'', ''ѡсочную службу''), але прэдыкатыўнай форме ўласьцівай часьцей за ўсё была кароткая форма (''есми тепер не дуж'', ''ѡни з города ехали пьяни'', ''брат тво’ здоров''){{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|46—47}}, аднак адміраньне гэтае зьявы (гл. вышэй) паказвае на адсутнасьць яе падтрымкі з боку народнае мовы&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Свяжынскі У. І.|частка = Прыметнік|загаловак = Мова беларускай пісьменнасці XIV—XVIII стст.|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. М. Булыка, А. І. Жураўскі, І. І. Крамко, У. М. Свяжынскі|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Навука і тэхніка|год = 1988|том = |старонкі = 105|старонак = 319|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Побач з згаданымі прыметнікамі, формы сучасных прыналежных займеньнікаў «мае», «свае», «твае» не былі вядомыя ў помніках старабеларускае пісьмовасьці, замест чаго ва ўсіх родах выступалі формы ''мои'', ''твои'', ''свои''. У адрозьненьне ад сучаснае беларускае мовы, згодна з тагачаснымі асаблівасьцямі паўночна-ўсходніх гаворак цэнтральных рэгіёнаў беларускай этнічнай тэрыторыі, прыметнік «увесь» у назоўным склоне множнага ліку ўтвараў форму ''вси''&lt;ref name=&quot;stankievich285286&quot;/&gt;. Усім прыналежным прыметнікам яшчэ з раньняга старабеларускага пэрыяду быў уласьцівы пераход ад іменнага скланеньня да поўных яго формаў, і ў выніку асноўным суфіксам дзеля ўтварэньня прыналежных прыметнікаў стаў ''-ый''/''-ий'' (''лꙋпежь бараній'', ''кгва[л]т пророчій'', ''ѡбра[з] нево[л]ничи[и]'')&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Свяжынскі У. І.|частка = Прыметнік|загаловак = Мова беларускай пісьменнасці XIV—XVIII стст.|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. М. Булыка, А. І. Жураўскі, І. І. Крамко, У. М. Свяжынскі|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Навука і тэхніка|год = 1988|том = |старонкі = 113|старонак = 319|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Поўныя іх формы з канчаткамі ''-ого''/''-его'' пранікаюць у пісьмовасьць зь XV ст.&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Свяжынскі У. І.|частка = Прыметнік|загаловак = Мова беларускай пісьменнасці XIV—XVIII стст.|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. М. Булыка, А. І. Жураўскі, І. І. Крамко, У. М. Свяжынскі|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Навука і тэхніка|год = 1988|том = |старонкі = 115|старонак = 319|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Даволі старажытнае (мажліва, з кіеўскага пэрыяду) паходжаньне маюць уласьцівыя старабеларускім і стараўкраінскім помнікам займеньнікавыя формы прыналежных прыметнікаў дзеля пазначэньня жонкі і дачкі (''его королевая Ядвига'', прывілей 1393 г.; ''мы кн̃гины Олександровая Настася Киевская'' (грамата 1378 г.)&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Филин Ф. П.|частка = |загаловак = Происхождение русского, украинского и белорусского языков. Историко-диалектологический очерк|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = изд. 2-е|месца = {{М.}}|выдавецтва = КмоКнига|год = |том = |старонкі = 421|старонак = 656|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Відаць, пад XVI ст. у народнай мове адміраюць іменныя формы прыналежных прыметнікаў меснага склону мужчынскага і ніякага родаў (''по рож̃стве [б]̃жии'', ''о кр[с]̃тѣ х[с]̃ве''), бо раней выкарыстоўваліся таксама ў актавай пісьмовасьці. Прыкладна тады ж вымірае форма з элемэнтам на ''-j-'' (''учи[н]кы ч̃лвчи измены'', ''сынове Святославли''). Урэшце, нормай на працягу ўсяго існаваньня пісьмовае мовы сталі формы на ''-ов'', ''-ев'', ''-ин'', ''-ый''/''-ий''&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Свяжынскі У. І.|частка = Прыметнік|загаловак = Мова беларускай пісьменнасці XIV—XVIII стст.|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. М. Булыка, А. І. Жураўскі, І. І. Крамко, У. М. Свяжынскі|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Навука і тэхніка|год = 1988|том = |старонкі = 119-120|старонак = 319|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

З пачатку XVII ст. у канцылярскай пісьмовасьці пашыраюцца адпаведныя народнаму вымаўленьню напісаньні прыметнікаў без канцавога ''-й'' (''поменены'', ''шляхетны'', ''други''), але іх кантэкстуальная сутнасьць патрабуюць іх аднясеньня да польскіх кніжных запазычваньняў{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|253—254}}.

[[ступені параўнаньня прыметнікаў|Ступені параўнаньня]] ўжо цягам старажытнарускага пэрыяду зьведвалі зьмены (так, у атрыбутыўнай функцыі перасталі ўжывацца кароткія формы прыметнікаў вышэйшае ступені)&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Свяжынскі У. І.|частка = Прыметнік|загаловак = Мова беларускай пісьменнасці XIV—XVIII стст.|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. М. Булыка, А. І. Жураўскі, І. І. Крамко, У. М. Свяжынскі|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Навука і тэхніка|год = 1988|том = |старонкі = 122|старонак = 319|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. У старабеларускай мове знайшлі адлюстраваньне старажытныя вышэйшыя формы кароткіх прыметнікаў мужчынскага і ніякага родаў тыпу ''больше'', ''ширши'', ''лепши''. Поўныя простыя формы практычна паўсюдна засьведчаныя з суфіксам ''-ш-'' (''вышьшее'', ''простшіи'', ''гла[д]шие''), але поруч існаваў суфікс ''-ейш-'' (''шлехетнейший'', ''слꙋшъне[й]шы[и]'', ''силнѣйшимъ''). Найвышэйшая ступень утваралася дзякуючы прыстаўцы ''наи-'', радзей выступае сьцягнутая форма ''най-'' (''на[и]моцне[й]шого'', ''найго[р]шꙋю''). Рэдкай як у пісьмовасьці, так і ў сучаснай ёй народнай мове стала апісальная форма з удзелам прыметніку ''самый'' (''на[д] самы[х] го[р] вы[с]ши[х]'' і да т. п.)&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Свяжынскі У. І.|частка = Прыметнік|загаловак = Мова беларускай пісьменнасці XIV—XVIII стст.|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. М. Булыка, А. І. Жураўскі, І. І. Крамко, У. М. Свяжынскі|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Навука і тэхніка|год = 1988|том = |старонкі = 123-125|старонак = 319|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

Пазьнейшыя дакумэнты сьведчаць пра захаваньне ў тагачаснай беларускай народнай мове энклітычных займеньнікавых формаў ''ми'' «мне», ''мя'' «мяне» з прычыны захаваньня іх у вытрымках паказаньняў сьведак у актах [[гродзкі суд|гродзкіх судоў]] (''бороду ми вырвалъ'', ''узяли ми два волы'', ''звалъ мя зрадцою'', ''ѡн мя збилъ''){{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|45}}. Гэтыя ж формы засьведчаныя ў тым ліку і ў канцы XVI ст. у вінавальным склоне (''тотъ ми выдасьть'', ''поможи ми'', ''знаю те'', «Эвангельле» Цяпінскага){{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|206}}. Аднак захаваньне гэтых кароткіх формаў не было аднолькавым: цягам XIV—XV адмірала форма ''ти'', у XVI ст. — ''ми''&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Филин Ф. П.|частка = |загаловак = Происхождение русского, украинского и белорусского языков. Историко-диалектологический очерк|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = изд. 2-е|месца = {{М.}}|выдавецтва = КмоКнига|год = |том = |старонкі = 433|старонак = 656|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Зьведвалі зьмены і іншыя займеньнікі: так, прынамсі з XIV ст. былая старажытнаруская тэрыторыя падзялілася на дзьве зоны, у адной зь якіх — паўднёва-заходняй (беларуска-ўкраінскай) — стары займеньнік ''язъ'' быў выцесьнены сучасным ''я''&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Филин Ф. П.|частка = |загаловак = Происхождение русского, украинского и белорусского языков. Историко-диалектологический очерк|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = изд. 2-е|месца = {{М.}}|выдавецтва = КмоКнига|год = |том = |старонкі = 423|старонак = 656|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. У час XV—XVII стагодзьдзяў дыфэрэнцыяцыя сягае большага маштабу дзякуючы выцясьненьню ў расейскай мове формаў ''тобѣ'', ''собѣ'' формамі ''тебе'', ''себе''&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Филин Ф. П.|частка = |загаловак = Происхождение русского, украинского и белорусского языков. Историко-диалектологический очерк|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = изд. 2-е|месца = {{М.}}|выдавецтва = КмоКнига|год = |том = |старонкі = 430-431|старонак = 656|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. У сваю чаргу, пэўныя дыялектныя зьявы існавалі ўласна на беларускай этнічнай тэрыторыі, якія адлюстраваліся на пісьме (так, у Смаленскай зямлі вядомыя рэшткі старых ''ны'', ''вы'' замест ''намъ'', ''вамъ'')&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Филин Ф. П.|частка = |загаловак = Происхождение русского, украинского и белорусского языков. Историко-диалектологический очерк|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = изд. 2-е|месца = {{М.}}|выдавецтва = КмоКнига|год = |том = |старонкі = 436|старонак = 656|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

Дзелавыя помнікі мяжы XV—XVI стагодзьдзяў на фоне іншых жанраў пісьмовасьці вылучаюцца наяўнасьцю дробавых лічэбнікаў тыпу ''полтретѧ'' «дзьве з паловай», ''полпѧта'' «чатыры з паловай», ''полпѧтнадцать'' «чатырнаццаць з паловай», ''полсемадесеть'' «шэсьдзясят пяць», ''полтретѧста'' «дзьвесьце пяцьдзясят», ''полсемаста'' «шасьцьсот пяцьдзясят» і г. д.{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|47}}, што тлумачыцца балцкім уплывам (гл. вышэй).

==== Дзеяслоў ====
Дзеяслоўныя канчаткі ў актавай пісьмовасьці канца XV — пачатку XVI стагодзьдзя адзначаюцца трывалай інфінітыўнай формай на ''-ти'' з націскам на аснове (''ховати'', ''возити'', ''кликати''){{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|47—49, 50}}.

Практычна паўсюдна там жа выкарыстоўваўся канчатак ''-ть'' у трэцяй асобе цяперашняга часу адзіночнага (''робить'' «робіць», ''держить'', ''велить'') і множнага (''ведають'', ''ждуть'', ''мають'') лікаў, пры гэтым з прычыны ўплыву паўночнабеларускіх гаворак гэты канчатак пашырыўся нават у І спражэньні (''будеть'' «будзе», ''живеть'' «жыве», ''хочеть'' «хоча»){{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|47—49, 50}}. Першы канчатак, хутчэй за ўсё, паходзіць ад адпаведнага дыялектызму старажытнарускага часу&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Филин Ф. П.|частка = |загаловак = Происхождение русского, украинского и белорусского языков. Историко-диалектологический очерк|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = изд. 2-е|месца = {{М.}}|выдавецтва = КмоКнига|год = |том = |старонкі = 449|старонак = 656|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;, другі тып параўнальна часта адзначаецца таксама ў старажытнарускі пэрыяд&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Филин Ф. П.|частка = |загаловак = Происхождение русского, украинского и белорусского языков. Историко-диалектологический очерк|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = изд. 2-е|месца = {{М.}}|выдавецтва = КмоКнига|год = |том = |старонкі = 447|старонак = 656|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Пазьней, каля ХІІІ—XIV стагодзьдзяў абсяг выкарыстаньня толькі ''-ть'' у памянёнай форме склаў асобны дыялектны рэгіён, які не пашыраўся ні на будучую ўкраінскую тэрыторыю (дзе ''-ть'' і ''-т'' суіснавалі), ні на паўночнарасейскую, але пашыраўся на паўднёварасейскія землі. Разам зь ім, параўнальна старажытнай зьяўляецца бесфлектыўная форма (накшталт ''буде'', ''може'', ''стане'', гл. далей)&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Филин Ф. П.|частка = |загаловак = Происхождение русского, украинского и белорусского языков. Историко-диалектологический очерк|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = изд. 2-е|месца = {{М.}}|выдавецтва = КмоКнига|год = |том = |старонкі = 454-455|старонак = 656|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

Пад пэўным уплывам паўночнабеларускіх гаворак усталяваліся формы множнага ліку першай асобы на ''-мъ'' (''ведаемъ'', ''рухаемъ'', ''чинимъ''){{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|47—49, 50}}. Для параўнаньня, блізкія геаграфічна гаворкі паўночнага ўсходу цэнтральнае часткі беларускай этнічнай тэрыторыі прычыніліся да ўзьнікненьня ў старабеларускай пісьмовай мове падзелу тэматычных і атэматычных дзеясловаў паводле канчаткаў: першыя атрымлівалі згаданы канчатак, у той час як атэматычныя дзеясловы вядомыя з канчаткам ''-мо'' (''есмо'' «мы ёсьць»{{Заўвага|Дзеяслоў «быць» у форме першай асобы множнага ліку цяперашняга часу абвеснага ладу, у сучаснай беларускай мове ня мае дакладнага адпаведніку, але мае значэньне «зьяўляемся», «мы ёсьць».}}, ''дамо'')&lt;ref name=&quot;stankievich285286&quot;/&gt;, пры гэтым пазьней апошні канчатак пашыраўся пад украінскім уплывам (гл. ніжэй). Адпаведна паўночна-ўсходняму дыялекту, з ХІІІ ст. вядомая форма ''есме'' (гл. вышэй) замест паўднёва-заходняга ''есмо'' і [[растова-суздальскія дыялекты старажытнарускай мовы|маскоўскай]] ды [[наўгародзкі дыялект|наўгародзкай]] ''есмя''&lt;ref name=&quot;stankievich&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Филин Ф. П.|частка = |загаловак = Происхождение русского, украинского и белорусского языков. Историко-диалектологический очерк|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = изд. 2-е|месца = {{М.}}|выдавецтва = КмоКнига|год = |том = |старонкі = 465|старонак = 656|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Гэты ж канчатак у ІІ спражэньні можа быць растлумачаны таксама як адлюстраваньне рысаў тагачасных паўднёва-заходніх гаворак беларускае мовы. Дзеясловы гэтага ж спражэньня часам адзначаліся заменай на пісьме тэматычнага ''-и-'' на ''-е-'' (''чинемъ'', ''терпѣмъ'', ''находемъ''){{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|192—193}}. Спарадычна адзначаецца ''-мо'' як у атэматычных, так і ў тэматычных дзеясловах, існавалі даволі раньнія выпадкі ўжываньня ''-мы'' (''есмы дали'', ''чинимы'', граматы 1347 і 1349 гг.)&lt;ref name=&quot;filin467&quot;&gt;{{Кніга|аўтар = Филин Ф. П.|частка = |загаловак = Происхождение русского, украинского и белорусского языков. Историко-диалектологический очерк|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = изд. 2-е|месца = {{М.}}|выдавецтва = КмоКнига|год = |том = |старонкі = 467|старонак = 656|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Нарэшце, у помніках канца XVI ст. у дзеясловах першай асобы множнага ліку формы на ''-мо'' сталі факультатыўнымі або нават пераважнымі{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|208}}. Паралельна гэтаму працэсу, у жывой мове (што неўзабаве адбілося на пісьме) у складзе іменнага выказьніка на ўсе асобы адзіночнага і множнага лікаў пашыраецца зьвязка трэцяй асобы ''есть'' (''теды[м]я есть сы[н] твой'', ''хто[с] ты есть''){{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|279}}. Зь іншых дыялектных (прынамсі, з параўнальна ненарматыўных) найбольш выразнае патрапленьне дыялектных формаў дзеясловаў першай асобы множнага ліку тыпу ''будо[м]'' «будзем», ''мого[м]'' «можам» (Зборнік біблейскіх камэнтароў пачатку XVII ст.){{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|327}}. Нейкае дыялектнае паходжаньне па ўсёй бачнасьці мела ў шэрагу выпадкаў ''-мо'', якое складае адзіную дыялектную зону з адпаведнай украінскай рысай&lt;ref name=&quot;filin467&quot;/&gt;.

Пісьмовасьць г.зв. Зборніку № 262 (гл. вышэй пра пераклады тэкстаў «Ёў», «Песьня песень» і да т. п.), што адносіцца да пачатку XVI ст., адлюстроўвае асобную цікаўную зьяву ў пісьме, а менавіта рэдкія выразна фанэтычныя напісаньні тыпу ''помолиссѧ'', ''свариссѧ'', ''надѣетца'', ''паствитца''{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|163}}. Зь імі збліжаецца Эвангельле Цяпінскага, дзе вядомыя формы тыпу ''судитца'', ''противитца''{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|209}}.

ІІ, ІІІ Статуты ўпершыню замацоўваюць амаль паўсюдна напісаньне інфінітыву на ''-ть'' (''брать'', ''казать'', ''меть''){{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|246}}, гэтыя ж інфінітывы часам сустракаюцца ў актавых помніках мяжы XVI—XVII стагодзьдзяў. У апошняй катэгорыі помнікаў пісьмовае афармленьне дзеясловаў у цэлым захоўвае старэйшыя традыцыі, апісаныя вышэй, хоць заўважаныя таксама формы трэцяй асобы адзіночнага ліку цяперашняга часу на ''-тъ'' (''пишетъ'', ''хочетъ'', ''чынитъ'') або формы наогул без канчатку на зычны (''буде'', ''може'', ''стане''){{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|254—256}}. У цэлым такое ж афармленьне на пісьме ў дачыненьні да дзеяслова захоўвае і мастацкая літаратура гэтага часу{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|274}}. У мастацкай літаратуры пэрыяду мяжы XVI—XVII стагодзьдзяў прадстаўлены інфінітыў на ''-ть'' у тым ліку і ў пазыцыях пасьля зьбегаў зычных (''поднесть'', ''звесть'', ''погресть''), што адпавядае стану шэрагу паўночна-ўсходніх гаворак{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|278}}.

Будучы час дзеясловаў утвараўся праз даданьне дапаможнага дзеяслову ''быти'' да інфінітыўнай формы (''буду бити'', ''будемъ говорити''), хоць засьведчаная таксама форма будучага складанага ІІ часу, што ўтвараўся даданьнем гэтага ж дзеяслову да дзеясловаў мінулага часу (''не ведаю, если будетъ ему княз тыи пенези заплатилъ''){{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|47—49, 50, 87}}. Г.зв. «будучы ІІ» ужываўся пераважна ў даданых дапаўняльных і ўмоўных сказах у актах XV—XVI стагодзьдзяў, дзеепрыметнік у такіх формах пераважаў у форме закончанага трываньня. Гэтыя формы ўяўлялі сабою рэшткі старажытнае часавае сыстэмы. Формы такога ж тыпу пазьней ужываліся ў перакладах з польскае мовы або ў творах, якім былі ўласьцівыя палянізмы{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|177}}. У мастацкай літаратуры канца XVI — пачатку XVII стагодзьдзяў гэтыя ж формы зьвязаныя з польскім уплывам{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|278}}.

Мінулы час выражаўся толькі пэрфэктам, пры гэтым у першай асобе ўжывалася постпазыцыйная трансфармаваная зьвязка ''есми'' (''брал есми'', ''вчинил есми'', ''казал есми'', ''поткал есми''){{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|47—49, 50, 87}}, а традыцыйны канчатак ''-л'' у гэтых формах, нягледзячы на захаваньне на пісьме, ужо перайшоў у {{IPA|[w]}}; гэтыя ж формы з асновай на зычны, адлюстроўваючы стан народнай тагачаснай беларускай мовы, выкарыстоўваліся наогул без ''л'' (''побегъ'', ''взрос'', ''несъ''), але ў літаратуры іншых жанраў яны традыцыйна захоўвалі ''л'' і ў гэтых дзеясловах. Множны лік мінулага часу дзеясловаў таксама адзначаўся наяўнасьцю зьвязкі (''видели есмо'', ''казали есмо'', ''пришли есмо'', ''спытали есмо''){{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|47—49, 50}}{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|87}}. Трэцяя асоба адзіночнага і множнага ліку мінулага часу ўжываецца без падобных зьвязак, хоць яны часам вядомыя ў гэтым палажэньні ў іншых жанрах літаратуры, а сама зьява існаваньня гэтых зьвязак працягвала захоўвацца ў народнай мове{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|47—49, 50}}. Адначасова зьвязка ў трэцяй асобе пэрфэкту ўжо на пачатку XVI ст. звычайна не ўжывалася, яна зьнікла яшчэ ў часы існаваньня старажытнарускае мовы{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|129, 138}}.

Усьлед за падзеньнем рэдукаваных адбыўся пераход {{IPA|[l]}} &gt; {{IPA|[w]}} у дзеясловах мужчынскага роду мінулага часу{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|174}}, але, кіруючыся паходжаньнем у іншых часьцінах мовы гуку {{IPA|[w]}} таксама без удзелу рэдукаваных, можна меркаваць, што ў дзеясловах гэты пераход адбыўся з уплывам дзеепрыметнікавых формаў мужчынскага роду адзіночнага ліку цяперашняга стану на ''-въ''&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Филин Ф. П.|частка = |загаловак = Происхождение русского, украинского и белорусского языков. Историко-диалектологический очерк|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = изд. 2-е|месца = {{М.}}|выдавецтва = КмоКнига|год = |том = |старонкі = 333|старонак = 656|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Толькі ў актавай пісьмовасьці засьведчаныя формы мінулага часу з значэньнем мнагакратнасьці (''биривалъ'' «браў», ''робливалъ'' «рабіў», ''служивали'' «служылі», ''кормливали'' «кармілі»){{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|47—49, 50}}. У дзелавой пісьмовасьці і ў шэрагу помнікаў іншых жанраў з канца XIV ст. спарадычна сустракаюцца формы пэрфэкту першай і другой асобаў адзіночнага і множнага ліку зь зьвязкай, зьлітай у адно слова зь дзеепрыметнікам на ''-л'' па тыпе ''быломъ'' «быў», ''хотеломъ'' «захацеў», ''виделисмо'' «пабачылі», ''слышелисте'' «чулі», што можна абгрунтаваць як палянізм альбо самастойную рысу народнае беларускае мовы{{Заўвага|У прыватнасьці, такія ж формы існуюць у заходніх гаворках украінскае мовы, хоць і ў гэтым выпадку яны маглі падтрымлівацца польскай мовай.}}{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|207—208}}. З польскім уплывам зьвязаныя таксама выключна кніжныя формы першае паловы XVII ст. у выглядзе зьліцьця дзеяслова-зьвязкі зь дзеясловамі на ''-л'' (''далесь'', ''будовалемъ'', ''пришлисмо'', ''реклисмы'', ''зажилихмо'', часам зьліваліся зь першым самастойным словам){{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|293}}.

Помнікі актаў мяжы XV—XVI стагодзьдзяў, у адрозьненьне ад сьвецкай мастацкай або рэлігійнай літаратуры, паказваюць пашырэньне дзеепрыметнікаў цяперашняга часу на ''-учи''/''-ючи'', ''-ачи''/''-ѧчи'' (''бачачи'', ''дбаючи'', ''едучи''), дзеепрыслоўі мінулага часу адзначаліся формамі на ''-ши'' (''втекши'', ''положивши'' «паклаўшы», ''пришодши''), адпаведна, сьвецкай мастацкай і рэлігійнай літаратуры было ўласьціва захаваньне старых формаў на ''-а''/''-ѧ'' і бяз ''-ши''{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|50}}.

Загадны лад другой асобы множнага ліку ў тагачасных паўднёва-заходніх гаворках меў форму ''-ец’е'', што адлюстравана ў зьмяшанай беларуска-царкоўнаславянскай Чэцьці (1489 г.) у выглядзе замены канчатку гэтай жа формы ''-ите'' дзеясловаў зь мяккай асновай (''веселѣтесѧ'', ''покажѣте'', ''скажѣте''){{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|86}}. Рысы гэтых жа гаворак адлюстроўвае загадны лад першай асобы множнага ліку ў дзеясловах з асновай на зычны ці ёт на ''-мо'' (''будьмо'', ''даймо'', ''разумѣймо''){{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|87}}. У паўночна-ўсходніх гаворках тагачаснае народнае беларускае мовы ў аглютынацыйных формах множнага ліку загаднага ладу адсутнічала ''-и-'', што паказваюць творы Ф. Скарыны. Да іншых скарынавых паўночна-ўсходніх рысаў адносяцца адсутнасьць ''-ѣте'' і існаваньне ''-ите'' пад націскам (''гледьте'', ''ходьте'', ''чинте'', але ''возмите'', ''идите'', ''навчите''){{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|136—137}}. Увогуле ж загадны лад у тагачаснай народнай мове неўзабаве па падзеньні рэдукаваных зычных страціў {{IPA|[i]}} (''сѧдте'', ''видте'', ''подьте''), што адлюстроўвае згаданы Зборнік № 262{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|163}}. Урэшце, зь цягам часу ў гэтых формах адбывалася ўніфікацыя: канчатак ''-ѣте'' атрымаў перавагу і пашырыўся на дзеясловы ранейшае мяккае асновы ў паўднёва-заходніх гаворках, тады як у паўночна-ўсходніх іх выцесьніў канчатак ''-ите''{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|208—209}}. Аднак у мастацкай літаратуры мяжы XVI—XVII стагодзьдзяў выкарыстаньне абедзьвюх памянёных формаў у цэлым раўнапраўнае{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|277}}.

Аддзеяслоўныя назоўнікі ў актавых дакумэнтах з гэтага пэрыяду мелі амаль выключна канчаткі ''-нье'', ''[н]е'', ''-ніе'' (''будованье'', ''дозволенье'', ''панова[н]е'', ''положе[н]е''){{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|51}}{{Зноска|Bułyka|1970|Булыка А. М.|88}}. Раней існыя напісаньні накшталт ''писание''/''писанье'' замест аналягічным сучасным тыпу ''пісаньне'' падтрымлівалася формамі, дзе падваеньня не адбылося (''зверие'', ''купие'', ''зверье'' і да т. п.&lt;ref name=&quot;stankievic350&quot;/&gt;). Стварэньне аддзеяслоўных назоўнікаў стала вельмі прадукцыйным у рэлігійнай пісьмовасьці першае паловы XVII ст.{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|295—296}}.

Беларуска-літоўскае летапісаньне (гл. вышэй) дзякуючы пранікненьню туды шэрагу беларусізмаў ускосна адлюстроўвае іншыя важныя рысы граматычнага ладу тагачаснае беларускае мовы, а таксама яе зьмены ў кантэксьце паступовага адасабленьня ад старажытнарускіх дыялектаў і паасобных усходнеславянскіх моваў. У гэтых помніках мовы існуе штучнае, неабгрунтаванае выкарыстаньне пэрфэкту, аорысту, імпэрфэкту{{Заўвага|Мінулыя часы дзеяслова, адсутныя ў беларускай мове, але існыя ў пісьмовай і народнай старажытнарускай мове часу яе існаваньня.}}; асаблівая рэдкасьць аорысту ў тых частках сьпісаў, што апавядаюць пра храналягічна бліжэйшыя падзеі, поўная адсутнасьць імпэрфэкту ў тых жа месцах. Формы аорысту тыпу ''поведе'' «павёў», ''поиде'' «пайшоў» графічна супалі з формамі будучага часу тагачаснага паўднёва-заходняга дыялекту беларускае мовы («павядзе», «пойдзе»), у выніку да арыгінальнага аорысту перапісчыкі дадавалі канчатак ''-ть'', што падтрымлівалася існай у народнай мове тэндэнцыяй да замены мінулага часу будучым. Гэтая зьява прасочваецца ў цэлым шэрагу памянёных сьпісаў{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|66—67}}.

Нягледзячы на існую ў старабеларускай пісьмовасьці спарадычную замену дзеепрыметнікаў, старабеларускай пісьмовасьці яны былі характэрныя, у прыватнасьці, на ''-ч-'' (''жïвучимъ'', ''сеючий'', ''маючий'', Эвангельле Цяпінскага). Наогул жа такія формы, аналягічна сучаснай беларускай народнай мове, не былі ўласьцівыя і тагачаснаму народнаму маўленьню, і такія формы, імаверна, разьвіліся штучна як беларускае фанэтычнае прыстасаваньне да перадачы адпаведнае царкоўнаславянскае лексыкі. Зь іншага боку, іх нязьменныя формы (тыпу ''шли за нимъ два слепыхъ верещачи ï мовечï'', ''есьли хто умреть не маючи детей'') успрымаліся як дзеепрыслоўі, проціпастаўленыя дзеепрыметнікам{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|210—211}}. Кніжнікі пазьнейшага часу ў прыватнасьці перакладалі іх у тым ліку і даданымі азначальнымі сказамі{{Заўвага|Накшталт ''есть или ѧ хотѧи приити'' — ''тотъ е[ст] ильѧ которыи мелъ приити''. Жураўскі А. І. Гісторыя… С. 211—212.}}. Адхіленьні ў цяпінскавым перакладзе Эвангельля сьведчаць і пра адсутнасьць дзеепрыметнікаў на ''-ш-'', ''-вш-'', ''-ом-'', ''-ем-'', ''-им-''{{Заўвага|Напрыклад, ''ко овцамъ погибшимъ'' — ''къ овцамъ погинулымъ''; ''посекаемо бываеть и во огнь вмешаемо'' — ''вытѧто бываеть и до огнѧ вкидывано''; ''сѣно… в пѣщь вмѣтаемо'' — ''сено… в печ’ вметаючое''.}}{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|212—213}}. Крыху пачашчаецца замена ''-ч-'' на ''-щ-'' у пісьмовай праваслаўнай і ўніяцкай літаратуры першай паловы XVII ст. (''прагнущый'', ''ходящый'', ''царствующый''), што тлумачыцца аднолькаваю далёкасьцю гэтых формаў ад народнае мовы і, адпаведна, лёгкасьцю іх узаемазамяняльнасьці{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|310—314}}.

==== Прыслоўе ====
На час існаваньня старабеларускае мовы паказваецца заканчэньне фармаваньня [[прыслоўе|прыслоўя]] і атрыманьне ім функцыяў [[акалічнасьць (мовазнаўства)|акалічнасьці]]&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Крамко І. І.|частка = Прыслоўе|загаловак = Мова беларускай пісьменнасці XIV—XVIII стст.|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. М. Булыка, А. І. Жураўскі, І. І. Крамко, У. М. Свяжынскі|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Навука і тэхніка|год = 1988|том = |старонкі = 272|старонак = 319|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

Тыповымі для старабеларускай мовы раньняга пэрыяду былі суфіксы для ўтварэньня прыслоўяў ''-де'', ''-амо'' (''-амъ''), ''-уды'' (''-уда'', ''-уду'', ''-уде''), ''-гды'' (''-гда'', ''-где''), ''-ако'' (''-акъ''), ''-ль'' (''-ли'', ''-лѣ''). Першыя тры формы, далучаючыся да ўспадкаваных з старажытнарускага стану формаў ''къи''/''кыи'', ''и''/''йь'', ''инъ'', ''овъ'', ''сь'', ''онъ'', ''тъ'', ''вьсь'' утваралі прыслоўі з значэньнем месца або кірунку (''где'', ''где кольве'', ''всюды'')&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Крамко І. І.|частка = Прыслоўе|загаловак = Мова беларускай пісьменнасці XIV—XVIII стст.|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. М. Булыка, А. І. Жураўскі, І. І. Крамко, У. М. Свяжынскі|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Навука і тэхніка|год = 1988|том = |старонкі = 272, 278|старонак = 319|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Ужо ў старажытнарускі пэрыяд акрэсьліўся дыялектызм у выглядзе прыналежнасьці толькі суфіксу ''-уды'' замест ''-уда'' да гаворак будучай беларускай мовы&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Крамко І. І.|частка = Прыслоўе|загаловак = Мова беларускай пісьменнасці XIV—XVIII стст.|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. М. Булыка, А. І. Жураўскі, І. І. Крамко, У. М. Свяжынскі|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Навука і тэхніка|год = 1988|том = |старонкі = 287|старонак = 319|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Утварэньне прыслоўяў адбывалася і пры дапамозе запазычанай з польскай мовы часьціцы ''кольвекъ''&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Крамко І. І.|частка = Прыслоўе|загаловак = Мова беларускай пісьменнасці XIV—XVIII стст.|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. М. Булыка, А. І. Жураўскі, І. І. Крамко, У. М. Свяжынскі|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Навука і тэхніка|год = 1988|том = |старонкі = 286|старонак = 319|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

У прыватнасьці, у старабеларускі пэрыяд акрэсьліваецца выцясьненьне прыслоўем ''где'' ранейшага старажытнарускага ''кде'' і атрыманьне ім дадатковага значэньня ''куды'' (напрыклад, ''коли мы сами где своею головою потѧгнемъ'')&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Крамко І. І.|частка = Прыслоўе|загаловак = Мова беларускай пісьменнасці XIV—XVIII стст.|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. М. Булыка, А. І. Жураўскі, І. І. Крамко, У. М. Свяжынскі|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Навука і тэхніка|год = 1988|том = |старонкі = 273|старонак = 319|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Шырока ўжываным стала прыслоўе ''инде'' «у іншым месцы, дзе-небудзь», паўсталае як яднаньне старога ''инъ'' з суфіксам ''де'' (''не было палено и[н]де'', ''иньде искати'', ''вкупѣ се ту[т] и и[н]де''). Успадкаваным ад старажытнарускага пэрыяду і даволі частым нават у актавай пісьмовасьці было прыслоўе ''зде'' «канкрэтнае неаддаленае месца» (''поиди семо здѣ кнѧзь'') або ягоныя формы ''здеся'', ''здесе'', ''сезде'', ''сезде''&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Крамко І. І.|частка = Прыслоўе|загаловак = Мова беларускай пісьменнасці XIV—XVIII стст.|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. М. Булыка, А. І. Жураўскі, І. І. Крамко, У. М. Свяжынскі|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Навука і тэхніка|год = 1988|том = |старонкі = 275-276|старонак = 319|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Акрамя памянёных прыслоўяў, дзелавая пісьмовасьць ХІІІ ст. фіксуе захаваньне старажытнага прыслоўя ''ту'' (''годно ту тѧжетьсѧ'', ''а тоу были'', ''товаръ былъ ту''), якое пазьней стала ўжывацца, па ўсёй бачнасьці, толькі пад уплывам царкоўнаславянскай і польскай моваў&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Крамко І. І.|частка = Прыслоўе|загаловак = Мова беларускай пісьменнасці XIV—XVIII стст.|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. М. Булыка, А. І. Жураўскі, І. І. Крамко, У. М. Свяжынскі|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Навука і тэхніка|год = 1988|том = |старонкі = 276|старонак = 319|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Пазьней старабеларускія кніжнікі ўсьведамлялі гэтае прыслоўе як патрэбны для перакладу царкоўнаславянізм і замянялі яго на народныя формы ''тутъ'', ''туто'', ''тута'', ''тутаки''&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Крамко І. І.|частка = Прыслоўе|загаловак = Мова беларускай пісьменнасці XIV—XVIII стст.|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. М. Булыка, А. І. Жураўскі, І. І. Крамко, У. М. Свяжынскі|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Навука і тэхніка|год = 1988|том = |старонкі = 277|старонак = 319|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Іншым старажытным прыслоўем стала ''везде'' «усюды» (''богъ везде естъ''; ''вездѣ, гдѣ бы ни было''; ''ли[ст] нашъ везде пꙋбликованъ''), якое, аднак стала саступаць прыслоўю ''всюды''. Аднак перавага апошняга стала параўнальна нязначнай, што гаворыць пра роўнаўжыванасьць гэтых прыслоўяў у тагачаснай народнай мове&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Крамко І. І.|частка = Прыслоўе|загаловак = Мова беларускай пісьменнасці XIV—XVIII стст.|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. М. Булыка, А. І. Жураўскі, І. І. Крамко, У. М. Свяжынскі|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Навука і тэхніка|год = 1988|том = |старонкі = 278-279|старонак = 319|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Пытальна-адносныя і ўказальныя прыслоўі ў старабеларускай мове часьцей за ўсё ўтвараліся пры дапамозе суфіксу ''-уды'' (''туды'', ''сюды'', ''куды''), але помнікі паказваюць на пэўнае пашырэньне ў народнай мове і формы на ''-уда'' (''куда хоче[т] еха[т]''). Зь першым суфіксам утваралася і прыслоўе ''инуды'' «у іншае месца, у іншым месцы» (''если инуды посмотры[ш]'', ''инꙋуды пошла'')&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Крамко І. І.|частка = Прыслоўе|загаловак = Мова беларускай пісьменнасці XIV—XVIII стст.|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. М. Булыка, А. І. Жураўскі, І. І. Крамко, У. М. Свяжынскі|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Навука і тэхніка|год = 1988|том = |старонкі = 279-280|старонак = 319|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

Стракатая карціна адлюстроўваецца пры выкарыстаньні прыслоўных суфіксаў ''-ле'', ''-ли'', ''-ля'', ''-ль'': утвораныя празь іх прыслоўі маглі мець як народны ці ўспадкаваны з старажытнарускага пэрыяду характар, так і зьяўляцца царкоўнаславянскімі запазычаньнямі, што часам абумоўлівалася кантэкстуальна. Сярод іншага, гэтыя суфіксы пераважалі ў розных тыпах асноваў: у асновах на ''-у''/''-ю'' пераважае ''-ль'' (''отусюль''), у асновах на ''-о''/''-е'' — ''-ле'', ''-ль'' (''отселе''). Выключэньні (''ԝ[т]коуле''), аднак, маглі складаць і вынік уплыву народных формаў. Аналягічны лёс мелі прыслоўі з прыстаўкамі ''-до'', ''-по''. У сваю чаргу, іх частасьць крыху скарачалася дзякуючы паралельнаму ўжываньню з ''покуль'' прыслоўя ''поки''&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Крамко І. І.|частка = Прыслоўе|загаловак = Мова беларускай пісьменнасці XIV—XVIII стст.|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. М. Булыка, А. І. Жураўскі, І. І. Крамко, У. М. Свяжынскі|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Навука і тэхніка|год = 1988|том = |старонкі = 281-282|старонак = 319|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

Спэцыфічным у параўнаньні з сучаснай беларускай мовай стала ўжываньня прыслоўя ''коли'', функцыя якога як неазначальнага (у значэньні сучаснага «калі-небудзь») пераважала над адносным тыпу ''есьті имъ не было коли''&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Крамко І. І.|частка = Прыслоўе|загаловак = Мова беларускай пісьменнасці XIV—XVIII стст.|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. М. Булыка, А. І. Жураўскі, І. І. Крамко, У. М. Свяжынскі|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Навука і тэхніка|год = 1988|том = |старонкі = 283-284|старонак = 319|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

Часавае значэньне мелі захаваныя з часу старажытнарускае мовы адзайменікавыя прыслоўі ''тогды'', ''(на/за)всегды'', ''завседы'', ''иногды'', ''оногды'', ''овогды''. Дыяхранічна іх розныя формы мелі неаднолькавае ўжываньне: ''завсегды'' фіксуецца ў актавай пісьмовасьці з XV ст. і пашыраецца ў XVII ст., тоесная сучаснай формы ''завседы'' зафіксавана толькі адзін раз у помніку XVII ст. (''zawsiody ia tam mnoho wyczytain'' (sic!), ліст да Абуховіча). Аднак над імі яўна пераважае фіксаванае з XV ст. ''завжды''&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Крамко І. І.|частка = Прыслоўе|загаловак = Мова беларускай пісьменнасці XIV—XVIII стст.|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. М. Булыка, А. І. Жураўскі, І. І. Крамко, У. М. Свяжынскі|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Навука і тэхніка|год = 1988|том = |старонкі = 286, 288|старонак = 319|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. У значэньні сучаснага ''часам'' ужывалася ''иногды'' (''иногды не бывалъ у васъ''), але з пачатку XVI ст. поруч зь ім выступае ''часомъ'', якое становіцца часьцейшым з другой паловы XVI ст.&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Крамко І. І.|частка = Прыслоўе|загаловак = Мова беларускай пісьменнасці XIV—XVIII стст.|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. М. Булыка, А. І. Жураўскі, І. І. Крамко, У. М. Свяжынскі|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Навука і тэхніка|год = 1988|том = |старонкі = 289|старонак = 319|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;

Прыслоўі спосабу дзеяньня мелі выгляд ''такъ'', ''какъ'', ''якъ'', ''инакъ'', ''сякъ''. Нягледзячы на тое, што іх формы з канцавым ''-о'' замест ера тлумачацца як царкоўнаславянскі ўплыў, формы ''якъ'' ды ''яко'' былі практычна роўнаўжыванымі, прычым апошняя нават крыху пераважала і падтрымлівалася з боку польскае мовы. У радзе помнікаў з XV ст. яны пераважаюць над ''какъ''. Ад займеньніка ''инъ'' утвараліся формы ''инакъ'', ''иначей'' з пэўнай перавагай апошняй&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Крамко І. І.|частка = Прыслоўе|загаловак = Мова беларускай пісьменнасці XIV—XVIII стст.|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. М. Булыка, А. І. Жураўскі, І. І. Крамко, У. М. Свяжынскі|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Навука і тэхніка|год = 1988|том = |старонкі = 290-292|старонак = 319|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

Адпрыметнікавае ўтварэньне прыслоўяў мела значэньні спосабу дзеяньня, меры, ступені. Аналягічна старажытнарускаму пэрыяду яны ўтвараліся як формы на ''-о'' ды ''-е'' (напрыклад, ''непорушно'' ~ ''непорушне''). Апошнія формы ў старабеларускай пісьмовай мове сталі пераважаць, але яны, асабліва з XVI ст., тлумачацца як палянізмы. Тым ня менш, іх дакладнае разьмежаваньне як народных, кніжных або запазычаных прадстаўляе вялікую цяжкасьць&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Крамко І. І.|частка = Прыслоўе|загаловак = Мова беларускай пісьменнасці XIV—XVIII стст.|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. М. Булыка, А. І. Жураўскі, І. І. Крамко, У. М. Свяжынскі|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Навука і тэхніка|год = 1988|том = |старонкі = 292-293|старонак = 319|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Некаторыя з палянізмаў падобнага роду зьведвалі фанэтычную адаптацыю (''неотволочно'', ''заровно'', ''прудко'')&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Крамко І. І.|частка = Прыслоўе|загаловак = Мова беларускай пісьменнасці XIV—XVIII стст.|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. М. Булыка, А. І. Жураўскі, І. І. Крамко, У. М. Свяжынскі|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Навука і тэхніка|год = 1988|том = |старонкі = 295|старонак = 319|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Паводле частасьці ім наступавалі формы прыслоўяў, што супадалі з формамі кароткіх прыметнікаў роднага склону, зь якіх найчасьцейшыя — з прыстаўкамі ''з-'', ''за-'', ''до-'' (''здавна'', ''допозна'', ''засветла''), у раньняй дзелавой пісьмовасьці выступаюць таксама формы на ''из-''/''ис-'' (''исперва'', ''издавна'')&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Крамко І. І.|частка = Прыслоўе|загаловак = Мова беларускай пісьменнасці XIV—XVIII стст.|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. М. Булыка, А. І. Жураўскі, І. І. Крамко, У. М. Свяжынскі|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Навука і тэхніка|год = 1988|том = |старонкі = 296|старонак = 319|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Крыху радзейшымі сталі прыслоўі з прыстаўкай ''по-'' і суфіксам ''у-'', суадносныя з давальным склонам (''постарому'', ''порану'', ''подолгу''), а з другой паловы XVI ст. асаблівае пашырэньне атрымліваюць падобныя ж формы, але суадносныя з кароткімі прыметнікавымі формамі (''по-литовску'', ''по-руску'', ''по-хрестиянску''), пры гэтым паралельна зь ёю пад уплывам, па ўсёй бачнасьці, дыялектных формаў існавалі аналягічныя формы з суфіксамі ''-и''/''-ы'' (''по хрс̃[т]ьянски'', ''по кроле[в]ски''). Да іх прымыкалі формы спосабу дзеяньня на ''-о'', суадносныя з назоўным склонам (''братерско'', ''жолнерско'', ''людско''). У сваю чаргу, з формамі на прыстаўку ''по-'' і суфікс ''-и''/''-ы'' нельга блытаць кніжныя формы, суадносныя з творным склонам тыпу ''всячески''&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Крамко І. І.|частка = Прыслоўе|загаловак = Мова беларускай пісьменнасці XIV—XVIII стст.|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. М. Булыка, А. І. Жураўскі, І. І. Крамко, У. М. Свяжынскі|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Навука і тэхніка|год = 1988|том = |старонкі = 297-298|старонак = 319|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

Адназоўнікавыя прыслоўі паўставалі праз выкарыстаньне асноваў назоўнікаў і дапасаваньне іх у пэўным склоне ў залежнасьці ад першапачатковага слова (напрыклад, з родным склонам суадносіліся прыслоўі ''додому'', ''зненацку'', ''изначала''). Канчатак ускоснага склону мог адпадаць, а сувязь прыслоўя зь ім губляцца (''дармо'', ''потай'', ''посполъ'')&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Крамко І. І.|частка = Прыслоўе|загаловак = Мова беларускай пісьменнасці XIV—XVIII стст.|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. М. Булыка, А. І. Жураўскі, І. І. Крамко, У. М. Свяжынскі|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Навука і тэхніка|год = 1988|том = |старонкі = 301-302|старонак = 319|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Большая частка падобных прыслоўяў знаходзіла падтрымку з боку народнае мовы і захавалася дагэтуль, але рад беспрыставачных прыслоўяў, перадусім з значэньнем часу або месца, дасюль не дайшлі (''вечере'', ''низе'', ''ночы''). Вялікая іх частка мела тэндэнцыю замены на памянёныя тыпы прыслоўяў&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Крамко І. І.|частка = Прыслоўе|загаловак = Мова беларускай пісьменнасці XIV—XVIII стст.|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. М. Булыка, А. І. Жураўскі, І. І. Крамко, У. М. Свяжынскі|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Навука і тэхніка|год = 1988|том = |старонкі = 302-303|старонак = 319|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

Параўнальна нешматлікімі сталі адлічэбнікавыя прыслоўі, пры гэтым простыя іх формы ўтвараліся ад першых трох парадкавых і колькасных лічэбнікаў&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Крамко І. І.|частка = Прыслоўе|загаловак = Мова беларускай пісьменнасці XIV—XVIII стст.|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. М. Булыка, А. І. Жураўскі, І. І. Крамко, У. М. Свяжынскі|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Навука і тэхніка|год = 1988|том = |старонкі = 304|старонак = 319|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Зь іх у помніках розных жанраў да XV ст. ужываюцца архаічныя формы ''перво'', ''первое'', ''второе'', ''третее'', ''одново'', ''неоднова'', ''одинова''. Першыя дзьве формы паступова выцясьняліся формай ''(на)первей'' або, з XVI ст., ''перше(й)''. Урэшце, больш прадуктыўнымі, суадноснымі з народнай мовай і ўжыванымі ў помніках розных жанраў сталі прыставачныя формы на ''-в''/''-у'', ''по-'', ''на-'', ''за-'' (''вдвохъ'', ''попершому'', ''начетверо'', ''заодно'')&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Крамко І. І.|частка = Прыслоўе|загаловак = Мова беларускай пісьменнасці XIV—XVIII стст.|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. М. Булыка, А. І. Жураўскі, І. І. Крамко, У. М. Свяжынскі|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Навука і тэхніка|год = 1988|том = |старонкі = 304-305|старонак = 319|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Прыслоўі з значэньнем паўтаральнасьці цесна ўзаемадзейнічалі як з народнымі, так і з царкоўнаславянскімі формамі: так, да XV ст. царкоўнаславянскія суфіксы ''-жды'' і ''-кратъ'' ужываюцца нават у актавай мове. У народнай мове ім адпавядалі спалучэьні тыпу «лічэбнік+''раз''», якія часам пранікалі ў пісьмовую мову (''разъ на день… дрꙋги[и] ра[з] на день''). З XVI ст. шырока ўжываюцца прыслоўі спосабу дзеяньня з суфіксам ''-ако''/''-яко'' (''двоѧко'', ''четворако'', ''седморако'')&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Крамко І. І.|частка = Прыслоўе|загаловак = Мова беларускай пісьменнасці XIV—XVIII стст.|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. М. Булыка, А. І. Жураўскі, І. І. Крамко, У. М. Свяжынскі|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Навука і тэхніка|год = 1988|том = |старонкі = 305-307|старонак = 319|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

Аддзеяслоўныя прыслоўі прадстаўленыя яшчэ радзей, яны звычайна мелі малую колькасьць тыпаў, характарызаваліся адсутнасьцю ўнутранай варыяцыйнасьці. Большая іх частка ўтваралася ад дзеепрыметнікаў залежнага стану паводле мадэлі адпрыметнікавых прыслоўяў на ''-о''/''-е'', некаторыя, мажліва, ужо ад ад’ектывізаваных дзеепрыметнікаў. Зь іх пераважаюць формы на ''-н-'' (''неотступно''), радзей сустракаюцца на ''-м-'' (''неисходимо''), але абодва мелі кніжны характар. Рысы прыслоўя набылі былыя дзеепрыслоўі на ''-а''/''-я'' (''нехотѧ''), але падобныя ўтварэньні таксама зьяўляліся рэдкімі. Дзеяслоўнае паходжаньне мелі таксама прыслоўі ''навстычъ'', ''наотсечъ'', ''наповалъ''&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Крамко І. І.|частка = Прыслоўе|загаловак = Мова беларускай пісьменнасці XIV—XVIII стст.|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. М. Булыка, А. І. Жураўскі, І. І. Крамко, У. М. Свяжынскі|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Навука і тэхніка|год = 1988|том = |старонкі = 307-308|старонак = 319|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

Вышэйшая ступень параўнаньня прыслоўяў утваралася пры дапамозе суфіксаў ''-ей'', ''-ш'' (''глыбей'', ''большъ''), зь іх утвараліся і кантамінаваныя формы (''болшей'', ''вышшей'', ''лепшей'')&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Крамко І. І.|частка = Прыслоўе|загаловак = Мова беларускай пісьменнасці XIV—XVIII стст.|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. М. Булыка, А. І. Жураўскі, І. І. Крамко, У. М. Свяжынскі|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Навука і тэхніка|год = 1988|том = |старонкі = 298-299|старонак = 319|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Найвышэйшая ступень, за выняткам польскага пісьмовага запазычаньня ''на-'' і царкоўнаславянскага ''пре-'', мела ўтварэньне праз прыстаўку ''най-'' (''найменшъ'', ''найзычливей'', ''найсилней'')&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Крамко І. І.|частка = Прыслоўе|загаловак = Мова беларускай пісьменнасці XIV—XVIII стст.|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. М. Булыка, А. І. Жураўскі, І. І. Крамко, У. М. Свяжынскі|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Навука і тэхніка|год = 1988|том = |старонкі = 300|старонак = 319|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

==== Запазычаньні ў пісьмовым афармленьні часьціны мовы ====
Старабеларуская цягам пэрыяду свайго існаваньня як пастаянна карыстанай літаратурна-пісьмовай мовы характарызавалася радам устойлівых пісьмовых прыёмаў, якія не адпавядалі народнай мове і, такім чынам, уводзіліся ў яе штучна, пад уплывам іншамоўных рэсурсаў. Рад зь іх быў спарадычным і тлумачацца кантэкстуальна, тады як пэўныя зь іх часьцяком мелі сыстэматычны характар.

Украінскім уплывам тлумачыцца пашырэньне дзеяслоўнага канчатку ''-мо'' ў помніках тэрыторыі Беларусі, дзе падобны канчатак адсутны (''терпимо'', ''спимо'', ''идемо'', ''пожадаемо'', ''прагнемо''), формаў назоўнага і вінавальнага склону множнага ліку назоўнікаў на ''ѣ'' (''вѣршѣ складати''). Кантакты адразу з стараўкраінскай і польскай мовамі прычыніліся да ўзьнікненьня з XVII стагодзьдзя ў пісьмовых помніках безасабовых канструкцыяў дзеепрыметніку на ''-но''/''-то''; канчаткаў ''-ови''/''-еви'' назоўнікаў мужчынскага роду множнага ліку ў давальным склоне (''лебедеви''), утварэньне загаднага ладу на ''-ете'' і формы прыметнікаў жаночага роду адзіночнага ліку ў вінавальным склоне на ''-ои'' (''жаднои речи'', ''покорнои мудрости'')&lt;ref name=&quot;sjviazhynski5&quot;/&gt;. Да ўкраінізмаў трэба адносіць таксама дзеяслоўны канчатак інфінітыву на ''-ти'', які пад уплывам украінскае мовы выцясьняў канчатак ''-ть'', што стаў у пэўнай ступені нарматыўным з пачатку XVII ст.{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|291}} Для дзелавой пісьмовасьці XV—XVI стагодзьдзяў быў уласьцівы пісьмовы палянізм у выглядзе пэрфэктных паводле паходжаньня мінулых формаў, дзе дзеяслоўная зьвязка зьлівалася ў адно слова зь дзеепрыметнікам на ''-л'' або прымыкала да першага знамянальнага слова фразы (''видело[м] завжды ча[с]'', ''ԝдное[м] речи проси[л]'', ''которого[м] терпѣлъ''){{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|177}}. Падобная рыса, у выглядзе дзеяслова на ''-омъ'' адзіночнага ліку мінулага часу першай асобы, становіцца заўважнай у актавай пісьмовасьці пачатку XVII ст. Перапісаныя ў той жа час копіі ранейшых актаў характарызуюцца канчаткам ''-мы'' ў дзеясловах першай асобы множнага ліку{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|254—256}}.

=== Сынтаксіс ===
Сынтаксіс старабеларускае мовы ў яе дыяхранічным разуменьні адзначаўся спалучэньнем пераважна беларускіх рысаў з даданьнем іншамоўных характарыстык на пісьме. Што да асобных пэрыядаў існаваньня мовы, наглядаецца пэўнае адпадзеньне старажытных сродкаў у сынтаксісе.

Зьвесткі пісьмовых помнікаў старабеларускае мовы дэманструюць шэраг інавацыяў у тым ліку і ў галіне [[сынтаксіс]]у, сярод якіх адзначаліся, у прыватнасьці, пашырэньне выкарыстаньня складаназалежных сказаў і замена прыназоўнікавымі канструкцыямі беспрыназоўнікавых&lt;ref name=&quot;zhurauski&quot;/&gt;; шырокае ўжываньне поўных формаў прыметніку ў функцыі выказьніку; дапасаваньне лічэбнікаў «два», «тры», «чатыры» з назоўнікамі ў множным ліку роднага склону (''тры столы'' і да т. п.); канструкцыі тыпу ''лепшъ за его'', ''вышелъ от всих'', ''пошолъ до дому'', ''сталося ему''; адпаведнікі ўласна беларускіх злучнікаў у складаных сказах («што», «нібы», «калі», «як» і г. д.), «ці/чы»&lt;ref name=&quot;pa63&quot;&gt;{{Кніга|аўтар = Плотнікаў Б. А., Антанюк Л. А.|частка = |загаловак = Беларуская мова : лінгвістычны кампендыум|арыгінал = |спасылка = |адказны = Б. А. Плотнікаў, Л. А. Антанюк|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Интерпрессервис|год = 2003|том = |старонкі = 63|старонак = 671|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Филин Ф. П.|частка = |загаловак = Происхождение русского, украинского и белорусского языков. Историко-диалектологический очерк|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = изд. 2-е|месца = {{М.}}|выдавецтва = КмоКнига|год = |том = |старонкі = 505-506|старонак = 656|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Асобныя інавацыі адзначаныя ў ХІІІ ст.: так, імаверна, узьніклыя пад уплывам фіна-вугорскіх і балтыйскіх моваў назоўнікі на ''-а''/''-я'' перад інфінітывам у Смаленскай праўдзе 1229 г. замяняюцца на ''-у''/''-ю'' (''такова правда оузѧти роусину'', але ''таковоу правдоу възѧти роусиноу'')&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Филин Ф. П.|частка = |загаловак = Происхождение русского, украинского и белорусского языков. Историко-диалектологический очерк|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = изд. 2-е|месца = {{М.}}|выдавецтва = КмоКнига|год = |том = |старонкі = 477, 490-491|старонак = 656|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;, але першая форма працягвала існаваць у XIV—XVII ст. як у полацка-смаленскай, так і ў пісьмовасьці іншых паўночных беларускіх рэгіёнаў (Вільня, [[Трокі]], [[Маладэчна]])&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Филин Ф. П.|частка = |загаловак = Происхождение русского, украинского и белорусского языков. Историко-диалектологический очерк|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = изд. 2-е|месца = {{М.}}|выдавецтва = КмоКнига|год = |том = |старонкі = 484, 485|старонак = 656|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Для сынтаксісу старабеларускае пісьмовасьці былі ўласьцівыя як малалікія адрозьненьні ад іншых славянскіх моваў, так і існаваньне шэрагу замацаваных прыёмаў, уласьцівых як перакладам, так і арыгінальнай творчасьці{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|194—195}}.

У сынтаксісе старажытнарускае мовы існавала канструкцыя «давальны самастойны», якая пачала разбурацца пасьля спыненьня зьмены дзеепрыметнікаў цяперашняга і мінулага часу. У выніку, у народнай беларускай мове дзеепрыметнік у складзе такой канструкцыі замест формы давальнага склону мужчынскага роду пачаў ужывацца ў форме назоўнага або давальнага склонаў жаночага роду, чым фактычна пераўтварыўся ў дзеепрыслоўе (''и седши ему'', ''и выходечи ему''). Аднак шэраг арыгінальных і перакладных помнікаў няактавае пісьмовасьці другой паловы XVI ст. паказваюць на малую ўласьцівасьць такога звароту народнай мове таго часу{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|214}}. У пэўных народных гаворках гэтая зьява, аднак, захоўвалася, што дэманструе «Дыярыюш» Філіповіча (''стоячому мнѣ на мл̃твѣ стра[х] мя таки’ обнялъ'', ''выѣждзаючи мнѣ з села того великая тлуща люде’ вышла''){{Заўвага|У дадзеным помніку тлумачыцца менавіта з пункту гледжаньня народнае мовы з прычыны адсутнасьці ў помніку царкоўнаславянскіх рысаў.}}{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|346—347}}. Быў адлюстраваны іншы дыялектызм старажытнарускага часу, а менавіта суіснаваньне злучнікаў ''а'' ды ''и'' (''Корачов а Слоним'', ''я а ты'', ''толико царѧ а мене'')&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Филин Ф. П.|частка = |загаловак = Происхождение русского, украинского и белорусского языков. Историко-диалектологический очерк|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = изд. 2-е|месца = {{М.}}|выдавецтва = КмоКнига|год = |том = |старонкі = 503|старонак = 656|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. У якасьці дыялектызму тлумачыцца таксама спарадычна існая канструкцыя «''ёсьць'' + родны склон назоўніка» (у Смаленскай праўдзе 1229 г., у грамаце хана Тахтамыша 1392—1393 гг.){{Заўвага|Параўн. у сучаснай беларускай мове паводле Я. Карскага: ''у мору гаду есць'', ''у яго грошей есць''.}}&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Филин Ф. П.|частка = |загаловак = Происхождение русского, украинского и белорусского языков. Историко-диалектологический очерк|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = изд. 2-е|месца = {{М.}}|выдавецтва = КмоКнига|год = |том = |старонкі = 514-515|старонак = 656|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

Вылучаецца сынтаксіс актавае пісьмовасьці ў параўнаньні зь іншымі жанрамі пісьма дзякуючы наяўнасьці ў першай аднародных частак, зьвязаных падпарадкавальнымі зносінамі&lt;ref name=&quot;pa60&quot;&gt;{{Кніга|аўтар = Плотнікаў Б. А., Антанюк Л. А.|частка = |загаловак = Беларуская мова : лінгвістычны кампендыум|арыгінал = |спасылка = |адказны = Б. А. Плотнікаў, Л. А. Антанюк|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Интерпрессервис|год = 2003|том = |старонкі = 60|старонак = 671|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

Дзякуючы перакладным помнікам літаратуры мяжы XVI—XVII ст. адлюстроўваюцца такія зьявы як захаваньне вінавальнага склону ў дачыненьні да адушаўлёных асобаў (''корол позвал лѣкары'', ''послал тогды послы'') і дзеепрыметнікаў залежнага стану ніякага роду ў ролі выказьніка безасабовых зваротаў (''его прыведено'', ''Атылю королем обрано''){{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|268}}.

Параўнальна рана ў старабеларускай пісьмовасьці адзначаецца існаваньне двухсастаўных недапасаваных канструкцыяў (''дано опочинок'', ''ер̃слимъ взято'', ''а той ярлыкъ писано у Ордѣ''), але паралельна зь іх утвараліся аднасастаўныя безасабовыя (''голову его у озеро укинено'', ''дано им таблицю''){{Заўвага|Сучасныя зьвесткі беларускае мовы паказваюць вялікую рэдкасьць гэтага звароту, пераважна на крайнім паўночным усходзе і паўднёвым захадзе Беларусі, а таксама ў Бранскай вобласьці, але формы гэтага звароту з творным склонам сталі адметна беларускімі.}}&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Филин Ф. П.|частка = |загаловак = Происхождение русского, украинского и белорусского языков. Историко-диалектологический очерк|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = изд. 2-е|месца = {{М.}}|выдавецтва = КмоКнига|год = |том = |старонкі = 495-497, 501|старонак = 656|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. З XVII ст. на пісьме ў сынтаксісе часам існавалі дваістыя спосабы выражэньня: назоўнік і прыметнік у прэдыкатыўнай функцыі маглі мець формы назоўнага або творнага склону (''чаровникъ быль'' — ''чаровнико[м] бы[л]'', ''суть балваны'' — ''суть балванами'', ''бу[д] же вдячный'' — ''бу[д] же вдячны[м]''); прыметнікі ў той жа функцыі — кароткія альбо поўныя формы (''выхованъ бы[л]'' — ''выхованый бы[л]'', ''бы[л] впроваженъ'' — ''бы[л] впроваженый''); дзеясловам мінулага часу няпэўна-асабовых сказаў часам адпавядалі дзеепрыметнікі залежнага стану мінулага часу ніякага роду (''зложили'' — ''зложено'', ''повѣдали'' — ''поведано'', ''дали ей имя'' — ''дано ей имя''){{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|318}}. У сваю чаргу, наяўнасьць падобных безасабовых сказаў з выказьнікам у форме дзеепрыметніку залежнага стану мінулага часу ніякага роду на ''-то''/''-но'' ў кантэкстуальных умовах можа тлумачыцца польскім уплывам («Гістарычныя запіскі» Ф. Еўлашоўскага){{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|339}}. Наогул старабеларускі сынтаксіс часам мог мець царкоўнаславянскія, старажытнарускія, чэскія, сэрбскія ўплывы&lt;ref name=&quot;pa63&quot;/&gt;. Урэшце, спрадвечны або запазычаны характар не ўсталяваны для шэрагу сынтаксічных зьяваў, у прыватнасьці, выкарыстаньне ''альбо'' (''по[д] да[х] албо оу подворье албо оу до[м]'')&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Филин Ф. П.|частка = |загаловак = Происхождение русского, украинского и белорусского языков. Историко-диалектологический очерк|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = изд. 2-е|месца = {{М.}}|выдавецтва = КмоКнига|год = |том = |старонкі = 508|старонак = 656|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

=== Лексыка ===
[[Файл:Словарь 1596 г. Лаврына Зызания Тустановского.jpg|міні|зьлева|130пкс|Аркуш зь першага слоўніка [[Лаўрэнці Зізані|Лаўрэнція Зізанія]] (1596), зьлева словы на [[Царкоўнаславянская мова|царкоўнаславянскай мове]], справа — адпаведнікі «простай мовай».]]
Аналягічна іншым славянскім мовам, бальшыню лексычнага фонду мовы складалі лексэмы славянскага паходжаньня, асабліва ўсходнеславянскага.

Існавала пашырэньне лексэмаў, якія раней зьяўляліся агульнавядомымі для славянаў, але мелі статус [[дыялектызм]]аў, у якасьці агульнаўжываных у мове. На аснове славянскіх каранёў было мажлівым утварэньне новых словаў, пры гэтым асноўным шляхам была [[афікс]]ацыя з прыцягненьнем [[суфікс]]аў і [[прыстаўка (мовазнаўства)|прыставак]]&lt;ref name=&quot;zhurauski&quot;/&gt;. У пісьмовай старабеларускай мове шэраг такіх шляхоў быў рэдкім: так, [[Баркулабаўскі летапіс]] канца XVI ст. прадстаўляе практычна выключную значнасьць дзякуючы адлюстраваньню ў ім памяншальных формаў тыпу ''матухно'', ''панюшко'', ''зезулюхно''{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|345}}.

Да агульнаславянскае лексыкі ў старабеларускай пісьмовасьці, адносяцца, у прыватнасьці, ''гнездо'', ''братъ'', ''мѧсо'', ''верити'', ''хотети'', ''ходити'', ''богатый'', ''далекий'', ''веселый''{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|142—143}}. Побач вылучаецца лексыка агульнаславянскага паходжаньня, што атрымала спэцыфічнае беларускае разьвіцьцё (''вышинѧ'', ''початокъ'', ''подлога'', ''боронити'', ''лаѧти'', ''привитати'', ''даремный'', ''шаленый'', ''дробный'', ''борзо'', ''доловъ'', ''лепей''{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|146—147}}), уласнае фанэтычнае аблічча (''ночь'', ''тысѧча'', ''сторона''), спэцыфічнае словаўтварэньне (''местце'', ''покоуса'', ''таемность'', ''выбавити'', ''заспевати'', ''выславити''{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|178—179}}). Адзначаецца ўласна беларуская лексыка (''блискавица'', ''збавенье'', ''змова'', ''прѧгнути'', ''закликати'', ''вчинити'', ''добрый'', ''пекельный'', ''тлустый'', ''даремне'', ''первей'', ''поки''{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|179—181}}), асобная іх частка (''колы'', ''погинути'', ''частина'') прадстаўленыя ў дзелавых помніках этнічнае беларускае тэрыторыі з ХІІІ ст.&lt;ref name=&quot;pa56&quot;/&gt;, а з пэрыяду Кіеўскае Русі ў старажытнарускай мове вылучаюцца «заходнерускія» дыялектызмы (''цѣрь'', ''веребей''){{Заўвага|Хоць тады ж існавалі і большыя аб'яднаньні лексычных дыялектызмаў, напрыклад, паўднёва-заходняе, а іх межы нельга ўяўляць як статычныя і выразна акрэсьленыя.}}&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Филин Ф. П.|частка = |загаловак = Происхождение русского, украинского и белорусского языков. Историко-диалектологический очерк|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = изд. 2-е|месца = {{М.}}|выдавецтва = КмоКнига|год = |том = |старонкі = 63, 604|старонак = 656|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt; або дыялектызмы, што пазьней будуць сустракацца толькі ў адной усходнеславянскай мове побач з старабеларускай або ва ўсіх трох гэтых мовах і часткова ў адной з трох (''пуща'', ''крыница'', ''ролья'', ''небогъ'' &gt; ''небожчикъ'')&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Филин Ф. П.|частка = |загаловак = Происхождение русского, украинского и белорусского языков. Историко-диалектологический очерк|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = изд. 2-е|месца = {{М.}}|выдавецтва = КмоКнига|год = |том = |старонкі = 531, 539, 546, 585|старонак = 656|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Выразнаю рысаю лексычных кніжных прыёмаў у першай палове XVII ст. становіцца вольны зварот з польскай, беларускай і царкоўнаславянскай лексыкай дзякуючы рознай частасьці карыстаньня моўных сродкаў (''чынити'' — ''дѣяти'', ''завжды'' — ''присно'', ''гледети'' — ''смотрети'' і г. д.{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|319—320}}). Што ж датычыць уласна дыялектнае лексыкі, разыходжаньні павялічваюцца з XIV ст. дзякуючы росту дыялектных зьяваў у гэтай галіне&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Филин Ф. П.|частка = |загаловак = Происхождение русского, украинского и белорусского языков. Историко-диалектологический очерк|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = изд. 2-е|месца = {{М.}}|выдавецтва = КмоКнига|год = |том = |старонкі = 615|старонак = 656|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;, але ў выпадку старабеларускай і стараўкраінскай моваў яны не прывялі да параўнальна значнага разьмежаваньня&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Филин Ф. П.|частка = |загаловак = Происхождение русского, украинского и белорусского языков. Историко-диалектологический очерк|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = изд. 2-е|месца = {{М.}}|выдавецтва = КмоКнига|год = |том = |старонкі = 620|старонак = 656|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

* '''Запазычваньні''':

Сярод запазычваньняў адзначаліся [[палянізм]]ы, [[лацінізм]]ы, [[германізм]]ы (у прыватнасьці, з [[паўночнагерманскія мовы|скандынаўскіх]] моваў), [[царкоўнаславянізм]]ы, [[літуанізм]]ы, [[цюркізм]]ы (гл. таксама ''[[татарская мова ў Беларусі]]''), [[элінізм]]ы (запазычваньні з [[грэцкая мова|грэцкае]] мовы), уралізмы (запазычваньні з [[уральскія мовы|уральскіх]] моваў)&lt;ref name=&quot;zhurauski&quot;/&gt;.

Для пісьмовае старабеларускае мовы пэрыяду замацаваньня або прынамсі зьяўленьня беларускіх рэлігійных тэкстаў адпаведным творам была ўласьцівая вялікая разнастайнасьць лексычных сродкаў у выглядзе народных словаў і палянізмаў пры тлумачэньні царкоўнаславянізмаў у перакладзе (''рещи'' — ''речи''; ''мовити'' — ''вымовити''; ''поношенье'' — ''поношенье'', ''ганьба'', ''наруганье''; ''риза'' — ''риза'', ''шата'', ''шатина'', ''оденье''), што стала як вынікам большага багацьця старабеларускае мовы, так і пэўнае неўнармаванасьці слоўніку ў пэрыяд выцясьненьня зь літургіі царкоўнаславянскае мовы{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|183—185}}. Акрамя запазычваньня царкоўнаславянскай агаласоўкі ў пісьмовым афаріленьні словаў, існаваў слой уласна царкоўнаславянскіх запазычваньняў (''стража'', ''мзда'', ''храмъ''&lt;ref name=&quot;pa6364&quot;&gt;{{Кніга|аўтар = Плотнікаў Б. А., Антанюк Л. А.|частка = |загаловак = Беларуская мова : лінгвістычны кампендыум|арыгінал = |спасылка = |адказны = Б. А. Плотнікаў, Л. А. Антанюк|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Интерпрессервис|год = 2003|том = |старонкі = 63-64|старонак = 671|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;).

Дзякуючы пісьмовым кантактам унутры ВКЛ, адукацыі ўраджэнцаў сучаснае Беларусі на этнічна ўкраінскіх землях ВКЛ і прытоку ўкраінскага духавенства ў [[Амсьціслаўскае ваяводзтва]] пасьля падпісаньня Берасьцейскай царкоўнай [[Берасьцейская унія|уніі]] ды прытоку пісьменьнікаў украінскага паходжаньня ў старабеларускую мову пранікалі запазычваньні [[украінізм|ўкраінскага]] паходжаньня, якія рэалізоўваліся таксама ў перайманьні агаласоўкі слова (''котрий'', ''що'', ''сокіра'') і зьмяшэньня на пісьме ''и''—''ы'' (''печаты |и|'', ''влади |ы|-ка'', ''риба'', ''ріданіе''), ''ѣ''—''и'' (''види(ѣ)ти'', ''терпи(ѣ)ти'', ''исти хочѣ'', ''свѣдитель'', ''довтѣпъ''). Гэтыя рысы сустракаюцца, як правіла, у помніках паўднёвага захаду сучаснае тэрыторыі Беларусі («Катэхізіс» С. Буднага, Прамова Мялешкі) і некаторых дакумэнтах зь іншых паўночных земляў ВКЛ. Шэраг як стараўкраінскіх, так і сумесных стараўкраінска-польскіх запазычваньняў фрагмэнтарна адзначаны таксама ў марфалягічным ладзе мовы (гл. вышэй)&lt;ref name=&quot;sjviazhynski5&quot;/&gt;&lt;ref&gt;У. В. Анічэнка. Украінізм // {{Літаратура/БелЭн|16}}&lt;/ref&gt;. Іншыя ўкраінізмы рэалізоўваліся выключна ў пісьмовым выглядзе: часьцейшае выкарыстаньне этымалягічнага яць (''въ грѣсѣ'', ''моцьнѣйший'', ''приѣхалъ''); выкарыстаньне ''і'' ў спалучэньні перад галосным (''каменіе'', ''познанію'', ''людіе''); ''и'' або ''й'' у значэньні ''й'' пасьля галосных у сярэдзіне і асабліва канцы слова замест частага ў старабеларускай знаку паерык (''берестеискыи'', ''великий'', ''тайны''); замена ''o'' &gt; ''ω'', асабліва ў пачатку слова (''ωстаночнои'', ''ωчію'', ''дармω''); замена старабеларускага ''у'' ў пазыцыі пасьля цьвёрдых зычных на ''оу'', ''ꙋ'', радзей ''ѫ'' (''широтоу'', ''словѫ'', ''послꙋшенства''), у той жа час беларускае ''ꙋ'' магло замяняцца на ''оу'', ''ѫ'', беларускае ''оу'' магло адпавядаць ''ꙋ'', ''ѫ'', украінскае ''ѫ'' — беларускаму ''ю''; параўнальна рэдкае ў параўнаньні зь іншымі беларускімі тэкстамі выкарыстаньне ''э'' ў значэньні {{IPA|[e]}}; перавага ў тэкстах ''ѧ'' замест ''ꙗ''; часьцейшае ўжываньне літары ''s'' (зяло) у значэньні {{IPA|[z]}} (''sвѣрей'', ''ноsе'', ''книsе''); выкарыстаньне літары ''ґ'' для перадачы выбухнога {{IPA|[g]}} запазычваньняў (''венґер'', ''ґрековъ''), пашырэньне пад паўднёваславянскім уплывам замены ''ъ'' &gt; ''ь'' у канцы словаў (''пророкь'', ''своемь'', ''низь''); спарадычная замена знаку паерык на ''ъ'', ''ь'' (''мер’твые'' &gt; ''мрътвыи'', ''мает’'' — ''маеть'', ''ин’шихъ'' — ''иншихь''), пры гэтым усе з гэтых пісьмовых адрозьненьняў мелі сыстэматычны характар&lt;ref name=&quot;sjviazhynski5&quot;/&gt;.

Кантактам з балтыйскімі мовамі (або іх субстрату) прыпісваецца паходжаньне дробавых лічэбнікаў тыпу «паўтраця»; структурна-сэмантычнай блізкасьці некаторых займеньнікаў, прыслоўяў і прыназоўнікаў; агульнай [[валентнасьць (мовазнаўства)|валентнасьці]] паасобных дзеясловаў, канструкцыяў адмоўя ў спалучэньні з [[родны склон|родным]] склонам, канструкцыяў зь дзеясловам «мець» і г. д.&lt;ref name=&quot;evkl&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;sjviazhynski5&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Войніч І. В., Свяжынскі У. М|частка = Літоўская мова|загаловак = Беларуская мова. Энцыклапедыя|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = {{М.}}|выдавецтва = |год = 1994|том = |старонкі = 384|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Асобныя балцкія дыялекты (летувіская мова) абавязаныя такім запазычваньням як ''пуня'', ''стодола'', ''груца''&lt;ref name=&quot;pa6364&quot;/&gt;.

Старабеларускія тэксты кітабаў, адносячыся пераважна да рэлігійнага рэгістру мовы, праяўляюць наяўнасьць спэцыфічных арыенталізмаў з галіны рэлігійнай лексыкі ісламскага абраду: [дуа́] «малітва», [с’элам] «прывітаньне», [вас’ійат] «запавет»&lt;ref name=&quot;katkouski&quot;&gt;{{артыкул|аўтар=Каткоўскі У.|загаловак=Кітабы — унікальная зьява ў беларускай мове|арыгінал=|спасылка=http://pravapis.org/art_kitab1.asp|аўтар выданьня=|выданьне=pravapis.org|тып=|месца=|выдавецтва=|год=|выпуск=|том=|нумар=|старонкі=|isbn=}}&lt;/ref&gt;.

Запазычаньні з польскае мовы праяўляліся як у зьмены агаласоўцы словаў у дзелавых помніках з канца XV ст. (''влостный'' «валасны», ''постронний'', ''ωбротити''), так і ва ўласна лексычных палянізмах (''вшелѧкий'' «усялякі», ''жаденъ'' «ніводны», ''кгды'' «калі» [у значэньні часу], ''росказати'' «загадаць»), але іх роля ў актавых дакумэнтах паказвае на карысьць пачатку працэсу інтэнсіўнага пранікненьня польскае лексыкі ў старабеларускую мову{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|51, 52}}. Сярод палянізмаў вылучаліся як успрынятыя жывой мовай (''жолнеръ'', ''ланцугъ'', ''моцъ''), так і ўжываныя толькі ў пісьмовасьці (''маетность'', ''владность'', ''вшетеченство''){{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|219}}. Да палянізмаў адносіцца таксама пласт пісьмовых формаў адушаўлёных назоўнікаў мужчынскага роду назоўнага склону, дзе аснова на заднеязычны ў множным ліку зьмянялася на сьвісьцячы, калі такія напісаньні (''волцы'', ''пророци'', ''писменници'') праз спэцыфіку помніку не тлумачацца як царкоўнаславянскія{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|102, 273, 287—288}}. Польскім жа ўплывам тлумачыцца замена на пісьме канчатку назоўнікаў жаночага роду роднага склону ''-и'' пад уплывам прыметнікаў у польскай мове тыпу ''королѧ арабіеи''&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Булыка А. М.|частка = Назоўнік|загаловак = Мова беларускай пісьменнасці XIV—XVIII стст.|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. М. Булыка, А. І. Жураўскі, І. І. Крамко, У. М. Свяжынскі|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Навука і тэхніка|год = 1988|том = |старонкі = 42|старонак = 319|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;, пашырэньне канчатку ''-емъ'' на назоўнікі ніякага роду адзіночнага ліку з асновай на не зацьвярдзелы (''пога[н]стве[м]'', ''сэрцэмъ'')&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Булыка А. М.|частка = Назоўнік|загаловак = Мова беларускай пісьменнасці XIV—XVIII стст.|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. М. Булыка, А. І. Жураўскі, І. І. Крамко, У. М. Свяжынскі|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Навука і тэхніка|год = 1988|том = |старонкі = 56-57|старонак = 319|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Працэс засваеньня палянізмаў старабеларускім пісьменствам па ўсёй бачнасьці скончыўся ў сярэдзіне XVII ст., бо тагачасныя помнікі (прыкладам, Статут Полацкага брацтва 1651 г.) паказваюць адсутнасьць новых палянізмаў{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|355—356}}.

Дзякуючы прамым кантактам зь нямецкай мовай, а таксама пасярэдніцтвам ідыш і польскае мовы, у прыватнасьці, з прычыны кантактаў поўначы ВКЛ зь Лівонскім і Тэўтонскім ордэнамі, а таксама Рыскім арцыбіскупствам, у тагачасную народную мову пранікалі германізмы, якія адтуль траплялі ў актавую пісьмовасьць (''буда'', ''крижъ'', ''коштовати'', ''кгвалтъ'', ''барберъ'', ''маршалокъ'', ''рада'', ''лаштъ'') зь першай паловы XVI ст.{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|53}}

Асноўны аб’ём лацінізмаў у старабеларускай мове склалі нязьмененыя словы, словы зьмененага значэньня і ўласныя ўтварэньні на аснове лацінскіх каранёў. Невялікая колькасьць словаў, што зьмянілі сваё вымаўленьне пад уплывам трэцяе мовы, сьведчыць пра прыход асноўнай часткі лацінскай лексыкі непасрэдна з мовы-арыгіналу&lt;ref name=&quot;musaryn&quot;&gt;{{Кніга|аўтар = Мусорин А. Ю.|частка = |загаловак = Латинизмы в юридической терминологии Статута Великого княжества Литовского 1588 года|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Новосибирск|выдавецтва = |год = 1997|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Аднак асваеньне лацінскае лексыкі ў актавых помніках стала прыкметным толькі з канца XVI — пачатку XVII стагодзьдзяў{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|53}}. З часоў Люблінскай уніі ўзмацняецца прыток лацінізмаў, выкліканы ўзаемадзеяньнем актавае пісьмовасьці ВКЛ з актамі Польшчы, замацаваньнем лаціны ў дыпляматыі і навуцы, вывучэньнем лаціны як прэстыжнае міжнароднае мовы ў каталіцкіх і праваслаўных брацкіх школах{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|230—231}}. З XVII ст. дзякуючы ў тым ліку [[палянізацыя Беларусі|палянізацыі]] справаводзтва ВКЛ на старабеларускай мове насычаецца лацінізмамі, пры гэтым нярэдка шэраг іх вядомы толькі ў актавай мове, узьнікаюць нэалягізмы на лацінскай аснове (''антецесоръ'', ''прынцыпалъ'', ''дыспонованье''){{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|257—258, 260}}, хоць, да прыкладу, брацкая праваслаўная літаратура пачатку XVII ст. мае сьляды самастойнага іх запазычваньня{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|298—300}}. Нягледзячы на пачашчэньне лацінізмаў, побач з гэтым актавая пісьмовасьць гэтага часу практычна ня мае царкоўнаславянізмаў, што робіць яе мову надзвычай блізкай да народнай, гэты статус, такім чынам, ускосна падтрымліваўся дзяржаўнымі сродкамі{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|262}}. У цэлым важнае ўяўленьне пра агульную гісторыю лацінізмаў у пісьмовай старабеларускай мове надае «Дыярыюш» [[Афанасі Філіповіч|А. Філіповіча]], бо нават у заангажаваным у падтрымку праваслаўнае культуры ВКЛ творы, дзе было б чаканым адумысьля адмаўленьне ад «лацінскага», лацінізмы ўжытыя шырока, што сьведчыць пра значнае ўбудаваньне іх у моўную практыку{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|348}}.

Пісьмовыя помнікі старабеларускага пісьменства пэрыяду XV—XVIII стагодзьдзяў сьведчаць пра захаваньне пры працэсе запазычаньня іншамоўных лексэмаў такіх зьяваў як перадаваньне сярэднеэўрапейскага ''l'' як ''л’'' (''люнаты'', ''лабири'' [л’а], ''капаланъ'' [л’а], ''каппеллѧ'' [л’а]) і аналягічнае перадаваньне лексэмаў [[арабская мова|арабскага]] паходжаньня (''корабеля''), захаваньне цьвёрдага характару ''s'', ''z'' (''сындикъ'', ''сынодъ'', ''визытовати''), перадаваньне грэцкіх β як ''б'' (''дьѧбл-'', ''барбар(ъ)'') і ''θ'' — як ''т'' (''аритметыка'', ''ωртокграθеѧ'')&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Бушлякоў Ю., Вячорка В., Санько З., Саўка З.|частка = |загаловак = Беларускі клясычны правапіс. Збор правілаў: сучасная нармалізацыя|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = |год = 2005|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. У адпаведнасьці з славянскай схемай будаваньня складу (цьвёрды зычны + галосны задняга раду) у лацінізмах мяжы XVI—XVII стагодзьдзяў частае ''ы'' пасьля зычных (''видымусъ'', ''композыцыя'', ''юрыздыкцыя''), аднак частае таксама і ''и''{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|261}}. Напісаньні як першага, так і другога тыпу не разыходзіліся з жывым вымаўленьнем{{Зноска|Bułyka|1970|Булыка А. М.|80}}, але ''ы'' пасьля зубных у запазычаньнях досыць рэдкае і сустракаецца ў асноўным у эпоху пачатку засваеньня гэтых лексэмаў&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Булыка А. М.|частка = |загаловак = Лексічныя запазычванні ў беларускай мове XIV—XVIII стст.|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. М. Булыка|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Навука і тэхніка|год = 1980|том = |старонкі = 213-214|старонак = 254|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

Дзякуючы пасярэдніцтву польскае мовы ў старабеларускую мову, у прыватнасьці, пранікалі запазычваньні з моваў Заходняй Эўропы, існаваў асобны слой уласна польскіх запазычваньняў. У тэкстах пэрыяду пасьля скасаваньня афіцыйнага статусу мовы — павелічэньне колькасьці палянізмаў, царкоўнаславянізмаў і [[русізм]]аў.

Многія запазычваньні зазнавалі ўласна беларускія фанэтычныя працэсы: дыстантную дысыміляцыю (''перкгримъ'' &gt; ''пелкгримъ''), кантактную дысыміляцыю (''брамка'' &gt; ''бранка''), мэтатэзу (''мураръ'' &gt; ''мураль'' &gt; ''муляръ''), спрашчэньне зьбегаў зычных (''вспанялый'' &gt; ''спанялый''), мяшаньне ''с'' і ''ш'' (''арестъ'' &gt; ''арештъ'', ''смалецъ'' &gt; ''шмалецъ'', ''стрихъ'' &gt; ''штрихъ'')&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Булыка А. М.|частка = |загаловак = Лексічныя запазычванні ў беларускай мове XIV—XVIII стст.|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. М. Булыка|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Навука і тэхніка|год = 1980|том = |старонкі = 214-216|старонак = 254|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

==== Фразэалёгія ====
Адметная [[фразэалёгія]] зафіксаваная ўжо ў вышэйзгаданай смаленскай «праўдзе» (дамове) з Гоцкім берагам і Рыгай 1229 (''люди с колы перавести'')&lt;ref name=&quot;hks&quot;&gt;{{Кніга|аўтар = Ганцова С. К., Чамярыцкі В. А., Штыхаў Г. В.|частка = |загаловак = Сведкі беларускай мінуўшчыны: зборнік дакументаў і матэрыялаў па гісторыі Беларусі VI — XV стст|арыгінал = |спасылка = |адказны = рэд. Г. В. Штыхаў|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = |год = 1996|том = |старонкі = 71|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Фрагмэнтарна яна вядомая дзякуючы татарскім рукапісам арабіцай (''галаву зьвесіць'', ''сэрца баліць'', ''чыніць паклон'')&lt;ref name=&quot;pa58&quot;/&gt;, крыніцаю яе пранікненьня ў пісьмовую мову была як народная беларуская мова (''як свинья в болоте'', ''ходити по людях''), так і царкоўнаславянская мова (''соль земли'', ''глас божий'')&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Плотнікаў Б. А., Антанюк Л. А.|частка = |загаловак = Беларуская мова : лінгвістычны кампендыум|арыгінал = |спасылка = |адказны = Б. А. Плотнікаў, Л. А. Антанюк|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Интерпрессервис|год = 2003|том = |старонкі = 64|старонак = 671|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

== Пісьмовасьць ==
У пісьмовай старабеларускай мове ў асноўным выкарыстоўваўся [[кірылічны альфабэт]]. Складам літараў і прынцыпам артаграфіі старабеларуская мова істотна адрозьнівалася ад сучаснай, маючы вялікі склад літараў і [[этымалёгія|этымалягічны]] прынцып у правапісе, праз што старабеларуская пісьмовасьць значна разыходзілася з вуснай (у адрозьненьне ад сучаснай беларускай мовы). Адзначаецца зьвязанасьць пісьмовай традыцыі старабеларускае мовы з царкоўнаславянскай&lt;ref name=sjviazhynski3/&gt;&lt;ref name=&quot;evkl301&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Станкевіч Я.|частка = |загаловак = Гісторыя беларускага языка|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Вільня|выдавецтва = Ekspres|год = 1939|том = |старонкі = 9|старонак = 16|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Вызначаная ўнівэрсальнасьць і дагматычнасьць пісьма дазваляла выкарыстоўваць пісьмовую старабеларускую мову для тагачасных гутарковых варыянтаў як беларускай, так і ўкраінскай моваў&lt;ref name=sjviazhynski3/&gt;&lt;ref name=sjviazhynski5/&gt;{{Зноска|Bułyka|1970|Булыка А. М.|66}}. Як правіла, гэтыя каноны пашыраліся і на літаратуру сьвецкіх жанраў, але рэлігійнае паходжаньне гэтых правілаў пацьвярджаецца найбольшай увагай да гэтага прынцыпу менавіта ў помніках рэлігійнае галіны&lt;ref name=sjviazhynski5/&gt;. Аднак ступень прытрымліваньня гэтых канонаў хісталася ў залежнасьці ад жанравай характарыстыкі тэксту і асабістых густаў складальніка&lt;ref name=encyklapedyjabielaruskajemovy/&gt;. Найбольш адарванай ад пісьмовай традыцыі стала актавая мова, хоць і яна ў сілу абсорбцыі тагачасных стылявых прыёмаў і агульных паняцьцяў пра традыцыйнасьць ня стала поўным адлюстраваньнем тагачаснай беларускай мовы{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|57, 58—59}}.

Выкарыстоўваліся таксама [[лацінскі альфабэт]] (эпізадычна, напрыклад [[Хроніка Быхаўца]]) і [[арабскае пісьмо]] (дакумэнты [[літоўскія татары|літоўскіх татараў]], якія выкарыстоўвалі арабскае пісьмо для трансьлітарацыі старабеларускай пісьмовасьці).

Пры пераходзе на іншыя, менш традыцыйныя сыстэмы пісьма традыцыйнасьць, прынятая ў кірылічным запісе, зьнікала, што прыводзіла да больш дакладнае перадачы гукавага ладу мовы&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Антонович А. К.|частка = |загаловак = Белорусские тексты, писанные арабским письмом, и их графико-орфографическая система|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. К. Антонович|выданьне = |месца = Вильнюс|выдавецтва = ВГУ|год = 1968|том = |старонкі = 277, 286-287, 303|старонак = 418|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Станкевіч Я.|частка = |загаловак = Гісторыя беларускага языка|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Вільня|выдавецтва = Ekspres|год = 1939|том = |старонкі = 6|старонак = 16|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;{{заўвага|Так, напрыклад, у сувязі з гэтым у арабскім пісьме літоўскіх татараў былі створаныя знакі для перадачы [d͡z, t͡s]. Там жа сыстэматычна перадаюцца аканьне, пераходы [l] &gt; [w], [v] &gt; [w], [u] &gt; [w] дзякуючы напісаньням тыпу ''быў'', ''воўк'', ''галоўка'', ''наўчоны''. Іншая істотная рыса гэтых помнікаў — адарванасьць іх ад тагачаснага старабеларускага літаратурнага кайнэ (па што гл. вышэй), што дазволіла ў памянёных помніках перадаць тагачасныя дыялектныя асаблівасьці, зьнівэляваныя ў кірылічных. Гл. Станкевіч Я. Языкаведа… С. 394—395. Тым ня менш, асаблівасьці графікі арабскае мовы, што сталася крыніцай для выкарыстаньня арабскага пісьма ў ісламскай літургіі, прычынілася да асаблівасьцяў транскрыпцыі гукаў тагачаснае беларускае мовы. Так, арабская літара для задне-паднябённага [d] стала ўжывацца ў значэньні беларускага [z], пры гэтым паляталізаваны варыянт апошняй — [zʲ] — перадаваўся дзьвюма сымбалямі, ''дал'' і ''за''. Арабскі знак для вострага задне-паднябённага [s] перадаваў беларускае [s], знакі ''та'' ды ''сін'', нягледзячы на іх першапачаткова розныя ды іншыя функцыі, сталі выкарыстоўвацца ў значэньні паляталізаванага [sʲ]. Цьвёрдае і паляталізаванае [k] перадаваліся літарамі для задне-паднябённага і пярэдне-паднябённага [k] адпаведна. Іншыя літары ня мелі варыянтаў для мяккіх, адным знакам (''ваў'') перадаваліся [v] і [w]. Адбывалася блытаніна практычна ўсіх галосных паводле параў ''о'' — ''у'', ''е'' — ''а''/''я'', ''і'' — ''ы'', спароджаная асаблівасьцямі адпаведных арабскіх знакаў. Там жа, С. 420-421.}}{{Зноска|Bułyka|1970|Булыка А. М.|148}}. Разам з тым, існавала пэўнае адхіленьне ад гэтых нормаў, што станавілася прычынай зьнікненьня некаторых літараў, што пазначалі ў старабеларускай адзіную фанэму (напрыклад, выкарыстаньне ''е'' на месцы этымалягічнага ''ѣ'')&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Анічэнка У. В.|частка = Беларускія граматы|загаловак = Беларуская мова. Энцыклапедыя|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = |год = 1994|том = |старонкі = 89|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. З другой паловы XVI стагодзьдзя ў пісьмовай старабеларускай мове паўстала тэндэнцыя да перадачы выбухнога {{IPA|[g]}} шляхам літары ''г'' або спалучэньняў ''кг'', ''гг''&lt;ref name=pa63/&gt;; замены рэдукаваных старых усходнеславянскіх ''ъ'', ''ь'' на ''о'' ды ''е'' адпаведна, вялікага юсу на ''у''; перадачы ''ы'' перад ''р'', ''ж'', ''ч'', ''ш'', ''щ'', ''ц''; прыбраньня на пісьме ''ѣ'' і перадачы ''а'' як ''е'' пасьля мяккіх зычных (''паметь'' «памяць», ''месец'' «месяц»)&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Станкевіч Я.|частка = |загаловак = Гісторыя беларускага языка|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Вільня|выдавецтва = Ekspres|год = 1939|том = |старонкі = 5|старонак = 16|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Аднак нормы так і не дасягнула адлюстраваньне дзеканьня і цеканьня ў адрозьненьне ад, прыкладам, зацьвярдзеньня шыпячых&lt;ref name=sjviazhynski5/&gt;.

=== Тэндэнцыі да разьмежаваньня літараў ===
Акрамя адкіданьня графічных дублетаў і руху да паступовага збліжэньня традыцыйнай тэхнікі пісьма з жывым тагачасным вымаўленьнем беларускае мовы, адбываліся зьмены пісьма ў строгім сэнсе, г.зн. праводзіліся выключна ўтылітарныя падыходы ў выглядзе адаптацыі пісьма пад найбольш частыя патрэбы грамадзкага жыцьця. Гэта, а таксама фізычная разьмежаванасьць з этнічна расейскімі землямі, абумоўлівала паступовае аддаленьне ад ранейшых артаграфічных традыцыяў і складаньне ўласнае спэцыфікі кірылічнага альфабэту ў старабеларускай пісьмовасьці.

Так, цягам ХIII—XIV стагодзьдзяў была выцесьненая літара ''ѥ'' («е» ётаваная), якая замянялася пераважна на г.зв. «шырокае» ''е'' (''ѥхати'' &gt; ''таємница''){{Зноска|Bułyka|1970|Булыка А. М.|12}}. З XVI ст. у старабеларускай пісьмовасьці ўзьнікае літара ''ε'', што выступала ў абедзьвюх пазыцыях{{Зноска|Bułyka|1970|Булыка А. М.|13}}.

Помнікі старабеларускага пісьменства ХIII—XIV стагодзьдзяў паказваюць на захаваньне старажытнарускай традыцыі выкарыстаньня ''і'' (выкарыстоўвалася, адпаведна, рэдка і ў асноўным пасьля галосных). Аднак у XV ст. выкарыстаньне літары пашыраецца перад галоснымі ''пріехати'', ''великіи'', ''евноутіи'', а зь першае паловы таго ж стагодзьдзя — у пачатку словаў перад галоснымі (''іюда'', ''іаковъ'', ''іорданъ''). Адначасова, у любой пазыцыі ''і'' ў канцы XVI — XVII стагодзьдзяў магла існаваць у пазычаньнях (''архімандритъ'', ''філософъ'', ''абридлівость''), у той час як акты той жа эпохі літару практычна ня ведаюць{{Зноска|Bułyka|1970|Булыка А. М.|22—24}}. У значэньні ''и'', а таксама ''в'' і другога кампанэнту дыграфу ''оу'' вядомая літара іжыца ''ѵ'' (''сѵмеонъ'', ''тайноѵ'', ''еѵхаристіа''), але ў цэлым яе ўжываньне мінімальнае{{Зноска|Bułyka|1970|Булыка А. М.|24—25}}.

З XIV ст. разьмяжоўваюцца функцыі ''оу'', ''у'', ''ꙋ'': першая ўжываецца ў пачатку (''оу ригу'', ''оустье''), другая і трэцяя — у сярэдзіне і ў канцы (''мꙋдрость'', ''емꙋ'', ''судити''){{Зноска|Bułyka|1970|Булыка А. М.|28}}.

Практычна нязьменным засталося выкарыстаньне літараў ''а'', ''ы'', ''ю'', адбывалася некаторае зьмяшэньне ''е'' ды ''о'' ў значэньні сучаснага ''ё'' (''ленъ'', ''медъ'', ''песъ'', але ''всо'', ''слозы''), але ўвогуле на заканамернасьць выкарыстаньня ''е'' таксама на месцы {{IPA|[o]}} пасьля мяккіх зычных гэта не паўплывала{{Зноска|Bułyka|1970|Булыка А. М.|44—45}}, пэўныя выпадкі пераадоленьня гэтае неадназначнасьці прадпрымаліся ў іншых выглядах (гл. далей).

Акрамя пашырэньня ераў у выніку другога паўднёваславянскага ўплыву (гл. вышэй), зь літарай ''ъ'' зьвязанае ўзьнікненьне адметна старабеларускай рысы: пастаноўкі ''ъ'' ды ''ь'' у сярэдзіне групы зычных (''балъванъство'', ''кгьвалтовъне'', ''малъжонъка''), з другой паловы XVI ст. ''ъ'' пашыраецца таксама між прыстаўкай і ётам (''зъеханье'', ''зъездъ'', ''ԝбъявити''){{Зноска|Bułyka|1970|Булыка А. М.|35—36}}.

Здаўна пераважна дзеля пазначэньня {{IPA|[ɣ]}} прымянялася ''г'' у адрозьненьне ад дыграфаў зь яе ўдзелам{{Зноска|Bułyka|1970|Булыка А. М.|45}}.

У актах XVI—XVII стагодзьдзяў назіраецца выцясьненьне літары ''ф'' на карысьць ''ѳ'', што зьяўляліся дублетамі і, такім чынам, несьлі аднолькавае гукавае значэньне. Вельмі рэдка і па-за межамі актавае пісьмовасьці ўжываліся літары «псі», «ксі» дзеля пазначэньня адпаведных зьбегаў зычных у запазычаных словах (''ѱаломъ'' «псалом», ''алеѯандеръ'' «Аляксандар»){{Зноска|Bułyka|1970|Булыка А. М.|53}}.

Астатнія літары для пазначэньня зычных (''б'', ''в'', ''д'', ''ж'', ''к'', ''л'', ''м'', ''н'', ''п'', ''р'', ''с'', ''т'', ''х'', ''ц'', ''ч'', ''ш'', ''щ'') практычна захавалі традыцыі свайго ранейшага выкарыстаньня, хоць зь цягам набліжэньня пісьма да народнае мовы ўжытак некаторых зь іх мог хістацца{{Зноска|Bułyka|1970|Булыка А. М.|56}}.

=== Ступені дэмакратызацыі пісьма ===
Зь цягам разьвіцьця старабеларускага пісьменства, у прыватнасьці, па павелічэньні выкарыстаньня пісьма праз розныя грамадзкія патрэбы, выпрацоўваюцца пэўныя прыёмы ў бок набліжэньня пісьмовае мовы да народнай. Аднак гэты працэс стаў у вялікай ступені стрыманым (прынамсі нестыхійным), і запавольваўся як сувязьзю з старажытнай культурай пісьма, так і існым ва ўсіх мовах пэўнага «адставаньня» пісьма ад разьвіцьця тых ці іншых рысаў у мове. Разьвіваўся гэты працэс храналягічна і па-рознаму ў асобных жанрах, у выніку паводле ступені дэмакратызацыі вылучаюцца рэлігійныя пераклады, апакрыфічна-біблейскія тэксты, друкаваныя біблейскія тэксты, сьвецкія мастацкія творы, актавая і прыватнаправавая пісьмовасьць{{Зноска|Bułyka|1970|Булыка А. М.|126—127, 129, 136—139}}. Для параўнаньня, прыкладна ў такую ж схему ўпісваюцца розныя ступені існай раней старабеларуска-царкоўнаславянскай дыглясіі (гл. вышэй).

Некаторыя захаваныя кнігі Літоўскай Мэтрыкі ўжо з канца XV ст. адлюстроўваюць паступовае скарачэньне ўжываньня ''ѣ'' (напрыклад, напісаньне ''е'' ў словах ''вено'', ''лесъ'', ''сено'' замест этымалягічнага яць), хоць часам ён паўставаў на месцы этымалягічнага ''е'' (''маетѣ'', ''послѣ'', ''тѣрпѣти''). Ставіліся спробы адлюстраваньня пераходу {{IPA|[v]}} &gt; {{IPA|[w]}} у шэрагу пазыцыяў шляхам напісаньня ''в'' (''вказовати'', ''встава'', ''вжо'', ''впросити'') і яканьня шляхам замены этымалягічнага малога юса (ѧ) на ''е'' (''деветь'', ''седечи'', ''присегнути''), пры гэтым апошняя рыса сустракалася ў стараўкраінскай пісьмовасьці пад старабеларускім уплывам і незалежна — у помніках на паўднёвых дыялектах расейскае мовы XVII ст., прычым у апошнім выпадку такая практыка сустракалася пераважна ў тых жа лексэмах, што і ў старабеларускай пісьмовасьці{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|42}}. Зь іх адлюстраваньне ў памянёным выглядзе гуку {{IPA|[w]}} часьцей за ўсё праводзіцца ў дзеясловах мужчынскага роду мінулага часу, у іншых пазыцыях яно магло выражацца і як гіпэркарэкцыя ''л'' (''почалъшы'', ''далшы'', ''взѧ[л]ши''){{Зноска|Bułyka|1970|Булыка А. М.|82, 87}}.

Пазьней пэўная дэмакратызацыя правапісных нормаў была прадоўжаная С. Будным, які досыць пасьлядоўна адлюстроўваў {{IPA|[u]}} &gt; {{IPA|[w]}} і зацьвярдзеласьць шыпячых (гл. вышэй){{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|189}}, вядомыя напісаньні дзеясловаў з постфіксам ''-ся'' як ''судитца'', ''помолиссѧ'' і г. д. (гл. вышэй). Эвангельле Цяпінскага па сутнасьці скончыла этап стабілізацыі артаграфіі і выцясьненьня зь пісьма царкоўнаславянскіх сродкаў{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|224—225}}. Нягледзячы, аднак, на паступовае і ўсё большае збліжэньне амаль усіх помнікаў старабеларускае пісьменнасьці з народнай мовай, найбольш пасьлядоўнымі зь іх безадносна да храналёгіі стала актавая пісьмовасьць, якая, да таго ж, мела пэўнае кола сыстэматычна адлюстраваных рысаў: амаль поўная адсутнасьць царкоўнаславянскіх напісаньняў у агаласоўцы (''врагъ'' і да т. п.), канчатку ''-аго'' ў аніякім і мужчынскім родах роднага склону прыметнікаў і дзеепрыметнікаў на ''-щ-'', што зьвязана з шырокаўжываным, практычна скіраваным характарам такіх помнікаў&lt;ref name=pa60/&gt;. З таго ж часу ставяцца спробы адлюстраваньня ёту не перад галоснымі, які раней графічна не адрозьніваўся ад ''и'', у выглядзе дыякрытычных знакаў над гэтай літарай або яе вынасам. Апошні прыём з пачатку XVI ст. стаў правобразам знаку [[паерык]], які выкарыстоўваўся ў тым ліку і ў гэтым жа значэньні (''гроше[и]'', але ''мате’'', ''во’техъ'', ''на’митъ''{{Заўвага|Тут і далей знак паерка перадаецца сымбалем сучаснага [[апостраф]]а з прычыны адсутнасьці адпаведнага знаку ў большасьці шрыфтоў і графічнага падабенства знаку апостраф на знак паерка.}}. У канцы XVI ст. урэшце незалежна ад сучаснага паўстае знак ''й'' з тым жа значэньнем{{Зноска|Bułyka|1970|Булыка А. М.|53—54}}.

У XVI ст. параўнальна часта пачынаецца адлюстраваньне на пісьме дзеканьня і цеканьня (''глаголець'', ''поводзе'', ''метаци'', ''дзедзич'', ''жеръдзье озеродное'', ''Арцемъ'')&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Филин Ф. П.|частка = |загаловак = Происхождение русского, украинского и белорусского языков. Историко-диалектологический очерк|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = изд. 2-е|месца = {{М.}}|выдавецтва = КмоКнига|год = |том = |старонкі = 313|старонак = 656|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

Зь іншага боку, прыкладна пасьля сярэдзіны XVI ст., г.зн. пасьля зьвядзеньня да мінімуму царкоўнаславянскага ўплыву, канчатак дзеясловаў ''-ть'', адпаведны народнай мове, на пісьме стаў замяняцца на ''-тъ''{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|192}}. Згодна з старажытнарускай традыцыяй, не пазначалася мяккасьць ''л'', ''с'', ''з'', ''д'', ''т'', ''н'', але ў другой палове XVI — пачатку XVII стагодзьдзя ставяцца спробы яе адлюстраваньня (''людьми'', ''ганьба'', ''запальчивость''){{Зноска|Bułyka|1970|Булыка А. М.|38}}. Выключнай стала тэндэнцыя В. Цяпінскага ў ягоным «Эвангельлі» да пачашчэньня ''ь'' як сродку перадачы асыміляцыйнае мяккасьці зычных (''сьвиренъ'', ''есьть'', ''часьть''){{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|204}}, падобная асыміляцыя спарадычна прыкладна адлюстроўвалася ў напісаньні аддзеяслоўных назоўнікаў (''веселле'', ''коренне'', ''творенне'')&lt;ref name=&quot;pa63&quot; /&gt;{{Зноска|Bułyka|1970|Булыка А. М.|88}}. Аднак адначасна ў той жа пэрыяд часта наглядаецца паўсюдная замена ''ь'' &gt; ''ъ'' (''частъ'', ''сеножатъ'', ''денъ''), што тлумачыцца ў цэлым большай частотнасьцю выкарыстаньня гэтага знаку ў старабеларускай мове{{Зноска|Bułyka|1970|Булыка А. М.|37, 40}}.

Большасьць друкаванае прадукцыі з канца XVI ст. выдавалася на царкоўнаславянскай мове, і праз гэта стабілізацыя артаграфіі і граматыкі адбывалася на ўзор царкоўнаславянскае мовы. Гэта, у сваю чаргу, стала ўзорам для рукапіснае літаратуры, што зрабіла правапіс бліжэйшым да этымалягічнага{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|228—229}}.

Паралельна гэтаму працэсу ў актавай пісьмовасьці агульнадзяржаўнага карыстаньня (ІІ, ІІІ Статуты, тэкст Трыбуналу ВКЛ) праяўляюцца такія выдатныя рысы на пісьме як спроба перадачы на пісьме пратэтычнага {{IPA|[v]}} між прыназоўнікам ''у'' і перад пачатковым галосным наступнага слова{{Заўвага|Што, між іншага, амаль не адлюстравана ў сучаснай беларускай артаграфіі.}} (''ув обозе'', ''ув обороне'', ''ув опеце''){{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|242}}, прыстаўны {{IPA|[v]}} мог адлюстроўвацца ў іншых становішчах (''воко'', ''вужа'', ''пре[з] вугли'', гіпэркарэкцыйнае ''озьмите''), аднак традыцыйнае напісаньне падтрымлівалася адсутнасьцю прыстаўнога {{IPA|[v]}} у радзе паўднёва-заходніх гаворак. Зусім рэдкае ўжываньне на пісьме прыстаўнога {{IPA|[ɣ]}} (''гужи'', ''гусеница'', ''гето[т]''){{Заўвага|Што і дагэтуль уласьціва толькі частцы паўднёва-заходніх гаворак.}}{{Зноска|Bułyka|1970|Булыка А. М.|91—94}}. Уласна перадаваньне ''ув'' існуе з XIV ст., але зьнікае ў XVII ст. нават у актавай пісьмовасьці{{Зноска|Bułyka|1970|Булыка А. М.|102}}. У той жа частцы помнікаў спроба пасьлядоўнага, блізкага да жывога вымаўленьня адлюстраваньня афрыкаты {{IPA|[d͡ʒ]}} шляхам напісаньня ''дч'' (''зъеждчатисе'', ''наеждчати'', ''приеждчати'', хоць абодва напісаньні зрэдчас сустракаліся і раней{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|242}}. У ІІ ды ІІІ Статутах ужываецца літара ''э'', хоць пазьней яна не выкарыстоўвалася наогул. У ІІ Статуце ў рукапісных сьпісах літара пачашчаецца, сустракаючыся нават ва ўласнабеларускіх словах (''чэрэзъ'', ''шэсть'', ''ещэ''){{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|243}}, літара таксама частая ў Мэтрыцы С. Баторыя (''мэтрыка'', ''каштэлянъ'', ''апэляцыя''){{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|253}}, у Мэтрыцы Радзівіла і фрагмэнтарна — Жыгімонта Вазы сустракаюцца напісаньні прыметнікаў без канцавога ''-й'' (''поменены'', ''шляхетны'', ''други''), але адсутнасьць апошніх у іншых помніках і складаньне гэтых кніг па-за межамі этнічнае беларускае тэрыторыі слушней гаворыць пра запазычаньне гэтых напісаньняў з польскае мовы{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|253—254}}. У цэлым адлюстраваньне на пісьме парадыгмаў назоўнікаў, прыметнікаў і дзеясловаў у актах канца XVI ст. аналягічная пісьмовасьці актаў мяжы XV—XVI стагодзьдзяў, хоць першыя маюць увогуле большую ўнармаванасьць&lt;ref&gt;Параўн. прыведзенае вышэй, дакладнейшы разбор артаграфіі помнікаў актавае пісьмовасьці канца XVI ст. гл. паводле: {{Кніга|аўтар = Жураўскі А. І.|частка = |загаловак = Гісторыя беларускай літаратурнай мовы|арыгінал = |спасылка = |адказны = АН БССР, Ін-т мовазнаўства імя Я. Коласа|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = |год = 1967|том = 1|старонкі = 243-245|старонак = 371|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. У гэтым дачыненьні зь імі збліжаюцца і іншыя помнікі той эпохі{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|252}}, але, напрыклад, яны маюць адметную рысу ў выглядзе замены ''щ'' на ''шч'' (''ешче'', ''пушча'', ''мешчанин''){{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|256}}. Такую ж тэндэнцыю і, як вынік, падобную, параўнальна дэмакратычную сыстэму пісьма адлюстроўваюць перакладныя помнікі таго ж часу (аповесьць пра Трыстана, аповесьць пра Баву, гісторыя аб Атыле, кніга пра Тундала), аднак і яны маюць адметныя рысы (мяшаньне ѧ ды ꙗ: у шэрагу помнікаў у любых пазыцыях ужытая толькі адна з гэтых літараў: ''имꙗ'', ''сченꙗ'', ''рꙗдъ''){{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|264—265, 271}}. З таго ж часу ў актах варыянтнай нормай стала адлюстраваньне зацьвярдзелага {{IPA|[r]}} і швпячых, у апошнім выпадку існавалі нават сьвядомыя выпраўленьні традыцыйных формаў на інавацыйныя{{Зноска|Bułyka|1970|Булыка А. М.|107, 111—112}}. У той жа час, помнікі гэтай эпохі адлюстроўваюць дэмакратызацыю пісьма ня толькі ў кірунку набліжэньня яго да народнага вымаўленьня, але і на шляху адкіданьня графічных дублетаў: так, у актавай пісьмовасьці адмірае ''оу'' і застаюцца толькі ''у'' ды ''ꙋ'', пасьля чаго гэтая тэндэнцыя пранікае і ў помнікі іншых жанраў{{Зноска|Bułyka|1970|Булыка А. М.|28—29}}.

Надзвычай пашыраным заставалася ўжываньне ''ф'' (ферт) ды ''ѳ'' (фіта) у запазычаньнях. Дастаткова рэдкія выпадкі іх замены на ''п'', ''т'', ''х'' (''степанъ'', ''пилипъ'' і да т.п.), адначасова параўнальна частымі сталі гіпэркарэкцыйныя напісаньні тыпу ''фороба'' «хвароба», ''ѳалити'' «хваліць»{{Зноска|Bułyka|1970|Булыка А. М.|50—51}}.

З пачатку XVII ст. пазначаная традыцыя ў вялікай ступені прадаўжаецца ў праваслаўных старадруках (гл. вышэй), хоць часам яны дапускаюць пазначэньне зацьвярдзеласьці, часьцейшае ўжываньне амэгі ў сярэдзіне і ў канцы словаў пасьля зычных (''мԝцъ'', ''многԝ'', ''нарԝдъ''; у прыватнасьці, пад уплывам царкоўнаславянскае мовы літара пашыралася на шэраг прыметнікавых канчаткаў), выкарыстаньне асаблівага графічнага варыянту ''г'' замест ''кг'', ''ïо'' для пазначэньня ''o'' пасьля мяккіх зычных (''астролïокгъ'', ''живïолъ'', ''малïованый''){{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|284—285}}{{Зноска|Bułyka|1970|Булыка А. М.|44}}. Там жа ўпершыню ў назоўніках творнага склону жаночага роду асноваў на ''-і'' пасьлядоўна ўведзены канчатак ''-ю'' (''горливостю'', ''реч’ю'', ''поволно[ст]ю''{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|288}}). У сваю чаргу, у цэлым адпаведную актам тагачаснае пісьмовасьці артаграфію мелі палемічныя творы прыхільнікаў Берасьцейскай царкоўнай уніі, але часам яны з мэтаю большае блізкасьці да чытачоў паказваюць большае набліжэньне да народнае мовы; зрэшты, у іх пачашчаецца колькасьць пісьмовых палянізмаў у парадыгме{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|305—306}}. Рукапісная праваслаўная і ўніяцкая літаратура гэтага ж часу мае ў пэўнай ступені большую дэмакратычнасьць у пісьме, а менавіта пачашчэньне ''в'' замест ''л'' на канцы дзеясловаў мінулага часу{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|310}}.

Для першае паловы XVII ст. вядомы таксама зборнік камэнтароў да шэрагу кніг Бібліі таго ж часу (Зборнік 111 АН УССР), дзе назоўнікі жаночага і ніякага родаў з зацьвярдзелай асновай у давальным і месным склонах часта маюць канчатак ''-ы''/''-и'' (''на моцы'', ''по сути'', ''в божницы''){{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|325}}. Там жа на пісьме ўпершыню параўнальна сыстэматычна праведзеная ўніфікацыя канчаткаў прыметнікаў мужчынскага і ніякага родаў творнага і меснага склонаў (''ѡ вшеляки[м] пеклѣ'', ''в новы[м] законѣ'', ''при кажды[м] мѣстѣ''){{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|326}}. Адасоблены этап у далейшым працягу працэсу дэмакратызацыі пісьма мяжы XVI—XVII стагодзьдзяў паказаў Баркулабаўскі летапіс, дзе параўнальна нізкай стала пісьмовая палянізацыя парадыгмаў, што, аднак, паказвае на захаваньне пэўнае няўстойлівасьці ў пісьме&lt;ref&gt;Больш падрабязны агляд паасобных яго рысаў гл. паводле Жураўскі А. І. Гісторыя… С. 342—346., тэкст. гл. паводле выданьня {{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак = Баркулабовская летопись|арыгінал = |спасылка = |адказны = М. В. Довнар-Запольский|выданьне = |месца = Киев|выдавецтва = Типография Императорского Ун-та св. Владимира|год = 1908|том = |старонкі = 1-38|старонак = 50|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Зрэшты, адныя з храналягічна апошніх помнікаў старабеларускае мовы (другая палова XVII ст.) паказваюць у цэлым захаваньне складзенай артаграфічнай традыцыі, г. зн. адпаведнай мяжы XVI—XVII стагодзьдзяў{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|354—355}}.

З прычыны выключнай сутнасьці «Збору выпадкаў кароткіх…» ягоную артаграфію варта вылучыць асобна. Так, пэрфэкт трэцяй асобы перадаецца ў ім з ''-в'' на канцы (''трымавъ'', ''чувъ'', ''бравъ''), існуе перавага ''ѣ'' над ''и'' (пад націскам: ''нѣско'', ''повѣнность'', ''велѣкій''; у інфінітыве: ''носѣти'', ''робѣти'', ''влѣти''; не пад націскам: ''пѣсати'', ''крывдѣти'', ''пѣлновати''), узьнікненьне ''ы''/''и'' на месцы ''ѣ'' (''грыхи'', ''згорило'', ''оумили''). Прыметнік і дзеяслоў маюць больш царкоўнаславянскіх рысаў у афармленьні іх зьменаў; у назоўніку жаночага роду, у прыватнасьці, больш пашыранае ''-ïю'' ў творным склоне (''кровïю'', ''пилностïю'', ''солïю''), у прыметніку — пачашчэньне канчатку ''-аго'', побач з чым таксама пашырэньне дзеепрыметнікаў на ''-щ-'' (''попелнѧющій'', ''шлюбующій'', ''мающій'') альбо нават у поўнай форме ''въверзаѧй'', ''палѧй'', ''воскресый''). Прыметнік, займеньнік, парадкавы лічэбнік жаночага роду роднага склону маюць ня толькі канчатак ''-ой'' (''рочной интраты'', ''слушной причины'', ''доброй речи''), але і ''-ыѧ''/''-ïѧ'' (''кождыѧ працы'', ''первыѧ ласки'', ''власныѧ воли''); у множным ліку назоўнага і вінавальнага склонаў — як ''-ыи'', так і ''-ыѧ''/''-ïѧ'' (''дни повшехныѧ'', ''дѣти малыѧ'', ''забавы свѣцкïѧ''). Пісьмовае, а значыць, у пэўнай ступені штучнае карыстаньне мовы тлумачыць супадзеньне блізкага да народнае мовы дзеяслоўнага ''-въ'' з запазычаным у пісьмо польскімі канчаткамі тыпу ''оучинивемъ'', ''бывесь''. Аддзеяслоўны назоўнік на пісьме меў таксама царкоўнаславянскае афармленьне (''оферованïе'', ''читанïе'', ''призволенïе''). Выключным у параўнаньні зь сярэдзінай XVI—XVII стагодзьдзяў стала кантэкстуальнае ўжываньне аорысту, значна пашырылася ўжываньне царкоўнаславянізмаў (нават у выглядзе агаласоўкі: ''седмъ'', ''дщеръ'', ''помощь'', ''глава''){{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|357—359, 361}}.

=== Напісаньне ===
Найбольш старажытнай і ўспадкаванай з старажытнарускага пэрыяду ў старабеларускай пісьмовасьці быў [[устаў]], які да канца XIV ст. у кірыліцы быў практычна адзіным узорам пісьма. У другой палове таго ж стагодзьдзя ўстаў падзяляецца на полацкі тып і тып астатніх рэгіёнаў ВКЛ — апошні характарызаваўся пэўным рухам да далейшага спрашчэньня асноўных альгарытмаў малюнку літараў. Гэтыя заканамернасьці былі сыстэмнымі і рухаліся ў бок зьмяншэньня знакаў, іх меншай сымэтрычнасьці і геамэтрычнасьці і павелічэньня колькасьці памежных сыгналаў, у выніку чаго зьявіўся [[паўустаў]]&lt;ref name=bulyka405&gt;{{Кніга|аўтар = Булыка А. М.|частка = Палеаграфія|загаловак = Беларуская мова: Энцыкл.|арыгінал = |спасылка = |адказны = Беларус. Энцыкл.; Пад рэд. А. Я. Міхневіча; Рэдкал.: Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = БелЭн|год = 1994|том = |старонкі = 405|старонак = 655|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Яшчэ большыя тэндэнцыі ў гэтым кірунку праявіў узьніклы тады ж [[скорапіс]] (з прычыны свайго асобнага разьвіцьця ад расейскага вядомы як ''беларускі'' або ''віленскі''). Гэтая канфігурацыя пісьма найбольшае пашырэньне атрымала ў актавай пісьмовасьці&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Жураўскі А. І.|частка = Канцылярска-юрыдычнае пісьменства 15—17 стагоддзяў|загаловак = Беларуская мова. Энцыклапедыя|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = {{М.}}|выдавецтва = |год = 1994|том = |старонкі = 249|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. З другой паловы XVI ст. вылучаецца яшчэ бліжэйшы да скорапісу «малодшы» паўстаў, хоць у гэтым жа стагодзьдзі скорапіс становіцца найбольш пашыранай тэхнікай пісьма ва ўсіх жанрах помнікаў&lt;ref name=bulyka405/&gt;. Скорапіс меў падабенства да формаў напісаньня лацінскіх літараў, што дасягнула найбольшае ступені ў XVII ст. у старадруках віленскіх друкарняў (напрыклад, выдадзены ў той жа час Эфімэрыёс). Яшчэ большае набліжэньне да формаў лацінскіх літараў у канцы XVII ст. зьдзейсьніў беларускі граматыст і дзяяч «[[праваслаўныя брацтвы ў ВКЛ|брацтваў]]» [[Ільля Капіевіч]], які прадпрыняў спробу рэформы напісаньня літараў шляхам наданьня ім большай акругленасьці і падабенства да лацінскага пісьма&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Станкевіч Я.|частка = |загаловак = Язык і языкаведа|арыгінал = |спасылка = |адказны = Я. Станкевіч|выданьне = 2-е выд.|месца = Вільня|выдавецтва = Ін-т беларусістыкі|год = 2007|том = |старонкі = 293|старонак = 1214|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Пашырэньне друкаванае кнігі з канца XVI ст. у ВКЛ адлюстравалася ў скарачэньні вынасу літараў{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|228—229}}. Асаблівы курсіўны шрыфт упершыню быў выкарыстаны ў [[друкарня Мамонічаў|друкарні Мамонічаў]] пры выданьні ІІ, ІІІ Статутаў, а таксама тэксту [[Трыбунал ВКЛ|Трыбуналу ВКЛ]], пры гэтым традыцыйны шрыфт не ўжываўся наогул{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|241}}.

Асобнае разьвіцьцё старабеларускае мовы, а таксама імкненьне да спрашчэньня працэсу пісьма{{Зноска|Bułyka|1970|Булыка А. М.|150}} прычыняліся да ўзьнікненьня на пісьме ўласных [[палеаграфія|палеаграфічных]] асаблівасьцяў, у прыватнасьці, выкарыстаньне надрадковых напісаньняў у пэўных пазыцыях. Гэта, аднак, нярэдка зацямняе вывучэньне адлюстраваньня пэўных рысаў мовы, прыкладам, дыялектызмаў{{Зноска|Bułyka|1970|Булыка А. М.|161}}.

Ужо з ХІІІ ст. (Смаленская грамата 1229 г.) колькасьць вынасных літараў{{Заўвага|Прыём пісьма, калі адбываецца скарачэньне слова на адну літару шляхам пераносу напісаньня адной літары ў пэўнай пазыцыі ў надрадковую зону, зьдзейсьнены без адрыву ад агульнае сутнасьці слова. Тут, згодна з большай часткай літаратуры, праз адсутнасьць адпаведных тэхнічных сродкаў перадаецца як літара, заключаная ў квадратныя дужкі.}} крыху пачашчаецца, але дагэтуль істотныя традыцыйныя спалучэньні скарачэньня і вынасу ў радзе традыцыйных словаў (''еп[с]пъ'' «япіскап», ''цр[с]тво'' «царства», лігатурная ''т'' у прыназоўніку ''о[т]''). Гэтыя прыёмы заставаліся нязьменнымі да сярэдзіны XV ст. Зь іншага боку, пакрысе праяўляецца вынас апошніх зычных з пропускам ераў (''буде[т]'', ''да[л]'', ''кнѧ[з]'') альбо зычных канцавых з пропускам наступнай галоснай (''тие лю[д]'', ''сию грамо[т]'', ''ризько[г] горо[д]''), радзей — вынас зычных у сярэдзіне (''бра[т]ею''), пры гэтым калі зычны месьціўся між дзьвюма аднолькавымі галоснымі, другая галосная апускалася (''боу[д]щий''){{Зноска|Bułyka|1970|Булыка А. М.|150—152}}. У XVI—XVII стагодзьдзі працягваецца скарачэньне і вынас адной зычнай у рэлігійнай лексыцы, але да іх дадаюцца ўжо тытулятура і звароты (''г[с]дрь'' «гаспадар», ''мл[с]ть'' «міласьць», ''его к[р] м[л]'' «яго каралеўская міласьць»){{Зноска|Bułyka|1970|Булыка А. М.|153—154}}. У напісаньнях апошняга тыпу ставілася [[цітла]]{{Зноска|Bułyka|1970|Булыка А. М.|168}}{{Заўвага|там жа гл. пералік асноўных словаў, якія звычайна скарачаліся такім чынам.}}, але яно ставілася таксама над літарай (групай літараў), калі літара мела лічбавае значэньне{{Заўвага|Напрыклад, ''того ж року п̃з'' — «таго ж году [15]97».}}. Да скарачэньняў прымыкае знак камора ͡, ужываны, па ўсёй бачнасьці, замест ераў (''ве͡лмі''). Тую ж функцыю ў зьбегах зычных і ў канцы словаў, а таксама значэньне ёту меў паерык (гл. вышэй){{Зноска|Bułyka|1970|Булыка А. М.|164—165}}.

З XV ст. у выніку другога паўднёваславянскага ўплыву нават у актах пашыраецца практыка прастаноўкі грэцкага знаку прыдыханьня над ''є'', ''ѡ'', ''ꙗ'', ''ы'', ''и'', ''оу'' ў пачатку словаў або ў канцы, але праз адсутнасьць іх практычнага значэньня гэтыя знакі амаль зьнікаюць у XVI ст. З XVI ст. пачынаецца пазначацца націск (гл. вышэй), але ён меў або паўднёваславянскае значэньне альбо ставіўся наогул бессыстэмна (''которие́'', ''го́лова'', ''при́шолъ''). З таго ж часу таксама неабгрунтавана ўводзяцца знакі оксія ’ і варыя ‘ , але з канца таго ж стагодзьдзя оксія ўжываецца для пазначэньня націску ў сярэдзіне слова, варыя — у адкрытых канцавых сказах. Але і тут існавалі пэўныя адхіленьні (''тако́вый'', ''дру́гий'', але ''таковы́й'', ''други́й''){{Зноска|Bułyka|1970|Булыка А. М.|164—167}}.

Зь сярэдзіны XV ст. заканамерным стаў вынас зычных у сярэдзіне слова між галосным і зычным (''пра[в]да'', ''вше[д]ши'', ''ко[л]ко''). Гэты прыём актыўна выкарыстоўваўся ў XVI—XVII стагодзьдзях{{Зноска|Bułyka|1970|Булыка А. М.|152—153}}. У паўустаўным пісьме рэдка выносіліся ''р'', ''ф'', ''ѳ'', ''ѯ'', ''ѱ'', найчасьцейшымі паводле вынасу сталі літары ''в'', ''г'', ''д'', ''л'', ''м'', ''н'', ''с'', ''т'', ''х'', а літары ''д'', ''ж'', ''з'', ''л'', ''м'', ''р'', ''т'', ''х'' набылі цітлападобны выгляд і сталі вынасіцца бязь цітлы{{Зноска|Bułyka|1970|Булыка А. М.|152—153, 156, 170}}.

З канца XV ст. над радком пашыраецца выкарыстаньне літараў ''т'', ''л'', ''х'', ''м'' у дзеясловах трэцяй асобы; дзеясловах мінулага часу; у прыметніках і займеньніках роднага, давальнага, меснага склонаў множнага ліку; у назоўніках давальнага і меснага склонаў множнага ліку (''знаиде[т]'', ''научаю[т]'', ''пыла[л]'', ''в ты[х]'', ''къ троко[м]'', ''в оны[х] оусе[х] сторона[х]''). У XVI ст. пашыраецца вынас і скарачэньні ў прыметніках роднага склону адзіночнага ліку (''добро[г]'', ''старо[г]'', ''вчорашне[г]'') і інфінітывах (''поклада[т]'', ''працова[т]'', ''чита[т]''), зычнага перад групай «''ь'' + галосны» (гл. аддзеяслоўныя назоўнікі){{Зноска|Bułyka|1970|Булыка А. М.|152, 154}}{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|63}}.

З пункту гледжаньня ўзаемадзеяньня старажытнарускае і старабеларускае моўных традыцыяў у ВКЛ, што ўключала большую частку тагачаснай беларускай этнічнай тэрыторыі, адметнасьць паказваюць помнікі г.зв. беларуска-літоўскага летапісаньня (гл. вышэй), якія структурна адносяцца да помнікаў старажытнарускае літаратуры, але маюць пісьмовыя беларусізмы з шэрагу спэцыфічна літоўскіх прыёмаў пісьма, у прыватнасьці, вынас канцавых літараў для зычных (''горо[д]'', ''кнѧ[з]'', ''коро[л]''), першых зычных з двайнога ці шырэйшага зьбегу зычных у сярэдзіне слова (''ве[л]ми'', ''ви[л]нѧ'', ''вите[б]скъ''){{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|63}}.

== Пісьмовыя помнікі ==
З ХІІІ—XIV стагодзьдзяў захаваўся вялікі корпус актавых помнікаў, якія адносяцца пераважна да Полацкага, Смаленскага і Віцебскага княстваў, у прыватнасьці, гэта дамова Смаленску з Рыгай і Гоцкім берагам 1229 г. (захаваная ў шасьці сьпісах), граматы полацкіх князёў [[Гердзень|Гердзеня]] (1264 г.), [[Ізяслаў Наваградзкі|Ізяслава]] (~1265 г.), грамата смаленскага князя [[Фёдар Расьціславіч|Фёдара]] (1284 г.), грамата полацкага эпіскапа Якава (1300 г.), грамата рыжанаў да віцебскага князя [[Міхаіл Канстантынавіч|Міхаіла]] аб крыўдах (~1300 г.), дамова Полацку з Рыгай (~1330 г.), укладная грамата княгіні [[Ульяна Аляксандраўна|Ўльяны]] царкве ў [[Азярышчы|Азярышчах]] (1377 г.). Пазьней да іх дадаюцца акты агульналітоўскага значэньня і акты іншых рэгіёнаў (дамова літоўскіх князёў з Польшчай і Мазовіяй 1349 г.), прысяга [[Дзьмітры Альгердавіч|Дзьмітрыя Альгердавіча]] Ягайлу (1388 г.). Нягледзячы на беларускія рысы ў гэтых граматах, яны, аднак, яшчэ ня склалі тагачасную пісьмовую норму, а аснова граматаў была старажытнарускай{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|30—31}}.

Сярод помнікаў той жа эпохі ў праблеме параўнальнага ўсходнеславянскага мовазнаўства, сувязяў з старажытнанаўгародзкім дыялектам і паўночна-ўсходнім дыялектам беларускае мовы, гісторыі мажлівых шырокіх пскоўска-літоўскіх сувязяў, вызначэньня этнакультурнае сытуацыі славянскага насельніцтва [[Пскоўская рэспубліка|Пскоўскае зямлі]], а таксама пры пытаньні пасьлядоўнае іх русіфікацыі значнасьць мае вывучэньне пскоўскіх помнікаў XIV—XVII стагодзьдзяў і, у прыватнасьці, характэрных апісак у іхных рэлігійных творах у параўнаньні з сучаснымі пскоўскімі гаворкамі&lt;ref&gt;Станкевіч Я. Языкаведа… С. 313—343, дзе гл. перавыдадзены ў гэтым зборніку станкевічаў артыкул «Пскоўскі дыялект», у якім, між іншага, праводзіцца аналіз фанэтыкі, марфалёгіі, лексыкі і сынтаксісу існых помнікаў, падаецца кароткі агляд помнікаў. Там жа гл. гістарыяграфію, параўнаньне з старабеларускай мовай і сучаснымі пскоўскімі гаворкамі.&lt;/ref&gt;.

Адной з найважнейшых актавых крыніцаў старабеларускай мовы зьяўляюцца архівы [[Мэтрыка Вялікага Княства Літоўскага|Літоўскай Мэтрыкі]], дакумэнты якой ствараліся ў вялікакняскай канцылярыі з канца XV ст. і якая ўтрымлівае пастановы вялікіх князёў літоўскіх, пастановы ўраднікаў ВКЛ, соймавыя пастановы, а таксама лісты службовых і прыватных асобаў, хоць большая частка арыгінальных дакумэнтаў у сувязі з частым выкарыстаньнем псавалася{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|40—41}}. Зь сярэдзіны XVI ст. асабліва павялічваецца структурна блізкі корпус актаў [[гродзкі суд (ВКЛ)|гродзкіх]], [[земскі суд (ВКЛ)|земскіх]] судоў, інвэнтароў, актаў [[магістрат|мескага кіраваньня]]. У прыватнасьці, пад канец ХІХ ст. фоны гэтых актаў у Вільні і Віцебску сягнулі амаль 20 тыс. адзінак захоўваньня{{Заўвага|З улікам таго, што частка іх складзеная па-польску і на лаціне.}}{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|241}}. Сярод помнікаў актавае мовы вылучаюцца таксама паасобныя зборы: судовая кніга канцылярыі [[Жыгімонт Аўгуст|Жыгімонта Аўгуста]], Мэтрыка [[Стэфан Баторы|Стэфана Баторыя]], кніга канцылярыі [[Жыгімонт Ваза|Жыгімонта Вазы]], кнігі канцлераў [[Леў Сапега|Лява Сапегі]] і [[Альбрэхт Станіслаў Радзівіл|Альбрэхта Станіслава Радзівіла]], пры гэтым апошняя ўкладзеная за даволі позьні час, 1646—1648{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|253}}. На мяжы XVI—XVII стагодзьдзяў пачалася праца па перапісваньні актаў Мэтрыкі, з другой паловы XVII ст. яны пачалі перапісвацца польскім [[польскі альфабэт|варыянтам]] лацінскага альфабэту і зазнаваць пазьнейшыя моўныя ўплывы{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|40—41}}.

На падставе ўскосных зьвестак мяркуецца існаваньне самастойных мастацкіх помнікаў, зь якіх захаваны толькі фрагмэнты, умоўна вядомыя як «Аповесьць аб паўстаньні чорных людзей», «Аповесьць аб Грунвальдзкай бітве», «Аповесьць аб Падольлі» і г. д.; перакладныя помнікі («Александрыя», «Траянская гісторыя»){{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|72—73}}. Для двух апошніх, зрэшты, у цэлым уласьцівае захаваньне старажытнарускіх і царкоўнаславянскіх моўных элемэнтаў і сродкаў поруч з крыху большай беларусізацыяй гэтых помнікаў і пранікненьнем палянізмаў{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|73—78}}. Творы гэтае катэгорыі ўзьніклі, мажліва, ужо ў другой палове XV ст., зь іх першым стала «Прытча аб каралёх»&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Чемерицкий В. А., Коршунов А. Ф.|частка = Литература XVI — первой половины XVII в.|загаловак = История белорусской дооктябрьской литературы|арыгінал = |спасылка = |адказны = под ред. В. В. Борисенко, Ю. С. Пширков, В. А. Чемерицкий; Акад. наук БССР, Ин-т литературы им. Я. Купалы|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Наука и техника|год = 1977|том = |старонкі = 278|старонак = 636|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

З пункту гледжаньня адлюстраваньня мажлівасьцяў існаваньня ў тагачасным беларускім культурным асяродзьдзі некалькіх моўных сыстэмаў, зьвязаных з гэтым мэнтальных і культурных установак адносна мовы і яе месца ў пэўных галінах дзейнасьці маюць асобнае месца эвангельлі і псалтыры, перапісаныя на беларускай этнічнай тэрыторыі. У іх зь XV—XVI стагодзьдзяў зрэдку трапляецца аканьне, пераход {{IPA|[u]}} &gt; {{IPA|[w]}}, зьмяшэньне ''ѣ'' ды ''е'', хоць у цэлым такія выпадкі на пісьме надзвычай рэдкія з прычыны крайняй кананічнасьці гэтых твораў{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|80}}. Творы павучальнага характару празь іх арыгінальны характар і, як вынік, адсутнасьць царкоўнаславянскіх [[пратограф]]аў, а таксама празь імкненьне зрабіць тэкст даступнейшым зазнавалі беларусізацыю ўключна да стану зьмяшанага беларуска-царкоўнаславянскага тыпу, хоць колькасьць такіх помнікаў невялікая{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|81—82}}. Тыповым помнікам такога характару стала Чэцьця 1489 г., перапісаная ў [[Камянец|Камянцы Літоўскім]] пісцом з [[Наваградак|Наваградку]]{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|84}}, пасьля чаго найбольш зьмястоўнымі і арыгінальнымі зь іх можна лічыць творчасьць Ф. Скарыны. Царкоўная літаратура зьмяшанага беларуска-царкоўнаславянскага тыпу пашырылася ў ВКЛ у часы XV—XVI стагодзьдзяў праз пашырэньне дзейнасьці г.зв. ерасі жыдоўствуючых («Лапатачнік», «Лёгіка», «Шастакрыл», «Касмаграфія», «Арыстотэлевы вароты»), да іх адносіліся таксама лёгіка-філязофскія, мэдыцынскія трактаты, касмаграфічныя і энцыкляпэдычныя творы{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|89—90}}. З пункту гледжаньня адлюстраваньня такіх жа адносінаў маюць значэньне праскія выданьні Бібліі Скарыны, дзе шэраг царкоўнаславянскіх словаў суправаджаецца глёсамі на тагачаснай беларускай мове{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|152—153}}. Параўнальна зь імі асаблівы характар маюць два зборнікі пачатку XVI ст. зь беларускімі рэлігійнымі перакладамі («Ёў», «Рут», «Песьня песьняў», «Эклезіяст», «Прытчы Салямонавы», «Ераміін плач», «Кніга Данііла прарока», «Эстэр»{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|157—158}}.

З той жа прычыны, а таксама праз асобную гістарычную і мовазнаўчую адметнасьць маюць значэньне помнікі татараў ВКЛ, напісаныя арабскім пісьмом. Дасюль дайшло 24 рукапісы, што зыходзяць да XVI ст., адзін зь іх належыць да 1759 г. Большасьць зь іх мае рэлігійны зьмест і ўнікальныя дзякуючы найбольш пасьпяховаму адлюстраваньню стану фанэтыкі тагачаснае беларускае народнае мовы&lt;ref name=pa58&gt;{{Кніга|аўтар = Плотнікаў Б. А., Антанюк Л. А.|частка = |загаловак = Беларуская мова : лінгвістычны кампендыум|арыгінал = |спасылка = |адказны = Б. А. Плотнікаў, Л. А. Антанюк|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Интерпрессервис|год = 2003|том = |старонкі = 58|старонак = 671|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

Эвалюцыю далейшых культурных уяўленьняў знаёмых зь пісьмовай культурай беларусаў і адлюстраваньне на ёй гэтых працэсаў цікавыя «Гістарычныя запіскі» («Дзёньнік») наваградзкага падсудка [[Фёдар Еўлашоўскі|Ф. Еўлашоўскага]] (мяжа XVI—XVII стагодзьдзяў), які адметны дзякуючы надзвычай моцнай палянізацыі граматыкі пры адносна старым узроўні палянізмаў у лексыцы. У літаратурным дачыненьні зь ім аб’ядноўваецца корпус іншае мэмуарнае літаратуры мяжы XVI—XVII стагодзьдзяў («Дыярыюш» А. Філіповіча, Баркулабаўскі летапіс). Разам яны прымыкаюць да сьвецкіх гістарычных твораў, але спалучаюць розныя стылі (дзелавы, навуковы, рэлігійны) і праз розныя культурныя, грамадзкія і адукацыйныя ўяўленьні па-рознаму адбіраюць моўныя сродкі{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|335—336, 339—340}}.

Са старабеларускіх старадрукаў канца XVI — сярэдзіны XVII стагодзьдзяў (пераважна павучальная і прапаведніцкая літаратура) важныя як арыгінальныя («Казаньне пахавальнае» М. Сматрыцкага, 1620, Вільня; «Два казаньні» Л. Карповіча, 1616, Еўе; «Навука аб сямі тайнах», 1620, Вільня; «Дыдаскалія», 1653, Куцеін) помнікі, якія, будучы арыгіналамі, адлюстроўваюць працэс разуменьня артаграфіі выдаўцамі незалежна ад іншых тэкстаў; так і перакладныя, што адлюстроўваюць прыёмы перакладу{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|282—283}}. Гэтыя помнікі разам з актавай пісьмовасьцю таго ж часу, а таксама палемічнымі ўніяцкімі творамі адлюстроўваюць найвышэйшы (г. зн., найбольш унармаваны і дасканалы) этап фармаваньня пісьмовае культуры, што пасьля стала пэўным узорам для яе{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|308}}.

Сярод помнікаў важкае асобнае месца ў гістарычным параўнальным кантэксьце вывучэньня мовы займае бэлетрызаваны твор летувіскага манаха ордэну канонікаў рэгулярных Міколаса Альшаўскаса «Брама, адчыненая ў вечнасьць» (''Broma atwerta ing wiecznasti'', 1753), напісаны на летувіскай мове, але ўтрымлівае каля напалову беларускую і польскую лексыку&lt;ref&gt;Альшаўскас Міколас // {{Літаратура/ЭВКЛ|1}}&lt;/ref&gt;, з таго ж пункту гледжаньня асобнае месца маюць адныя з апошніх кірылічных твораў (з другой паловы XVII ст. па 1722 г.). Сярод іх найбольш адметныя — Статут Полацкага брацтва 1651 г. і супрасьлеўскі «Збор выпадкаў кароткі і духоўным асобам патрэбны»), што нясуць значнасьць як у пытаньні эвалюцыі артаграфічных у рознай ступені, а таксама іх разьвіцьця ў кантэксьце заняпаду актавае пісьмовасьці{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|353—360}}.

== Дасьледаваньне ==
Адным зь першых дасьледнікаў старабеларускае мовы стаў Сымон Будны, які займаўся ў тым ліку вывучэньнем гісторыі старабеларускае мовы, а таксама фанэтыкі, лексыкі, марфалёгіі і роднасных сувязяў зь іншымі славянскімі мовамі&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Мяснікоў, А. Ф.|частка = Сымон Будны|загаловак = Сто асоб беларускай гісторыі: гістарычныя партрэты|арыгінал = |спасылка = |адказны = Анатоль Мяснікоў|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Литература и Искусство|год = 2008|том = |старонкі = 53|старонак = 344|сэрыя = |isbn = 978-985-6720-26-3|наклад = }}&lt;/ref&gt;. [[лексыкаграфія|Лексыграфічную]] працу ў выглядзе глёсаў да незразумелых запазычваньняў, што ня мелі эквівалентаў у старабеларускай мове, у сваім перакладным Эвангельлі правёў В. Цяпінскі{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|221—222}}. З другой паловы XVI ст. агульная беларуска-ўкраінская традыцыя культурнай дзейнасьці ў праваслаўных брацтвах прычынілася да сыстэматызаванага, заснаванага на ранейшых крыніцах падыходу да лексыкаграфічнае працы, што выявілася ў складаньні лексыконаў-азбукоўнікаў («Лексіс…» Л. Зізанія, «Лексіс з талкаваньнем славенскіх моваў проста», «Сыноніма славенароская», «Лексыкон славенароскі» П. Бярынды)&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Саламевіч І. У.|частка = «Лексікон славенароскі» П. Бярынды|загаловак = Беларуская мова: Энцыкл.|арыгінал = |спасылка = |адказны = Беларус. Энцыкл.; Пад рэд. А. Я. Міхневіча; Рэдкал.: Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = БелЭн|год = 1994|том = |старонкі = 299-300|старонак = 655|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Яскевіч А. А.|частка = «Лексіс з талкаваннем славенскіх моў проста»|загаловак = Беларуская мова: Энцыкл.|арыгінал = |спасылка = |адказны = Беларус. Энцыкл.; Пад рэд. А. Я. Міхневіча; Рэдкал.: Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = БелЭн|год = 1994|том = |старонкі = 300-301|старонак = 655|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Паўлавец Дз. Дз.|частка = «Лексіс» Зізанія|загаловак = Беларуская мова: Энцыкл.|арыгінал = |спасылка = |адказны = Беларус. Энцыкл.; Пад рэд. А. Я. Міхневіча; Рэдкал.: Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = БелЭн|год = 1994|том = |старонкі = 301|старонак = 655|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Яскевіч А. А.|частка = «Сіноніма славенароская»|загаловак = Беларуская мова: Энцыкл.|арыгінал = |спасылка = |адказны = Беларус. Энцыкл.; Пад рэд. А. Я. Міхневіча; Рэдкал.: Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = БелЭн|год = 1994|том = |старонкі = 483-484|старонак = 655|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Да ўзроўню філялягічных досьледаў тагачаснай заходняй Эўропы падняў сваю працу «Граматыка словенская» (1643) Ян Ужэвіч, дзе была выкладзеная параўнальная граматыка тагачасных беларускай ды іншых славянскіх моваў&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Станкевіч Я.|частка = |загаловак = Язык і языкаведа|арыгінал = |спасылка = |адказны = Я. Станкевіч|выданьне = 2-е выд.|месца = Вільня|выдавецтва = Ін-т беларусістыкі|год = 2007|том = |старонкі = 357-358, 370, 373|старонак = 1214|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

Штуршок сучаснаму дасьледаваньню мовы паклаў К. Калайдовіч, які ў працы «Пра беларускую гаворку» падкрэсьліў важнасьць вывучэньня сучаснае беларускае мовы ў комплекснай сувязі з старабеларускай&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Пичета В. И.|частка = |загаловак = Белоруссия и Литва XV-XVI вв.|арыгінал = |спасылка = |адказны = В. И. Пичета|выданьне = |месца = {{М.}}|выдавецтва = Изд-во АН СССР|год = 1961|том = |старонкі = 597|старонак = 812|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;. Гэты кірунак актывізавала выданьне крыніцаў Віленскай археаграфічнай камісіяй і Віцебскім цэнтральным архівам&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Пичета В. И.|частка = |загаловак = Белоруссия и Литва XV-XVI вв.|арыгінал = |спасылка = |адказны = В. И. Пичета|выданьне = |месца = {{М.}}|выдавецтва = Изд-во АН СССР|год = 1961|том = |старонкі = 599|старонак = 812|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

На цяперашні час дасьледнікамі вызначаная пісьмовасьць мовы (так, напрыклад, з ХІХ стагодзьдзя пачынаючы з расейскага ўсходазнаўца А. Мухлінскага пачалося вывучэньне кітабаў&lt;ref name=katkouski/&gt;), яе тыпалягічныя паказьнікі (фаналёгія, фанэтыка, марфалёгія, сынтаксіс, лексыка), а таксама функцыянальныя стылі, аднак у галіне дасьледаваньня мовы застаецца шэраг нявызначаных пытаньняў&lt;ref name=sjviazhynski3&gt;{{артыкул|аўтар=Свяжынскі У.|загаловак=Праблема ідэнтыфікацыі афіцыйнай мовы Вялікага Княства Літоўскага|арыгінал=|спасылка=http://kamunikat.fontel.net/www/knizki/historia/metriciana/01/04.htm#_ftnref1|аўтар выданьня=|выданьне=METRICIANA: даследаванні і матэрыялы Метрыкі Вялікага Княства Літоўскага. ATHENAEUM: Commentarii Historiae et Culturae|тып=|месца=|выдавецтва=|год=2001|выпуск=1|том=|нумар=3|старонкі=|isbn=}}&lt;/ref&gt;. Адным з падобных пытаньняў зьяўляецца пытаньне нацыянальнага і дзяржаўнага статусу ўсходнеславянскае мовы тагачаснае Беларусі і ВКЛ наогул&lt;ref name=sjviazhynski3/&gt;, у сувязі з чым старабеларуская мова можа разглядацца як адзін з варыянтаў старажытнарускае мовы, як варыянт старажытнаўкраінскае мовы або як асобная мова ў дачыненьні да абедзьвюх.

Характар афіцыйнай мовы ВКЛ і тэндэнцыі ейнага разьвіцьця дасьледаваліся нарвэскім мовазнаўцам К. Стангам, якім увогуле было вывучана 268 пісьмовых дакумэнтаў на мове з канцылярыяў вялікіх князёў літоўскіх Альгерда, Вітаўта, Жыгімонта Кейстутавіча, Казімера Ягелончыка, Аляксандра, Жыгімонта Старога, Боны Сфорцы, Жыгімонта Аўгуста, Стэфана Баторыя і Жыгімонта Вазы&lt;ref name=sjviazhynski5/&gt;. Пэрыядызацыйны аспэкт у дасьледаваньні старабеларускае мовы ўнёс Я. Карскі, які заклаў пачатак разьмежаваньня старажытнарускае і старабеларускае моваў, узяўшы ў якасьці крытэру для гэтага ступень адлюстраваньня беларускіх асаблівасьцяў, поруч з чым вылучыў [[падзелы Рэчы Паспалітай]] як храналягічную мяжу існаваньня старабеларускае мовы{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|7—8}}.

Датычна старабеларускай мовы пэрыяду да пачатку XVI ст. найбольш поўнае апісаньне мае мова актавых дакумэнтаў. Так, смаленска-полацкія граматы дасьледаваліся расейскім лінгвістам і палеографам А. Сабалеўскім, адмысловае дасьледаваньне полацкіх граматаў выканаў нарвэскі мовазнаўца К. Станг, ён жа дасьледаваў раньнюю старабеларускую актавую мову наогул{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|39}}.

Асобны пашыраны характар у навуцы набыло вывучэньне спадчыны [[Францішак Скарына|Францішка Скарыны]], у прыватнасьці, пытаньне моўнай асновы ягоных помнікаў. Так, як пачатак «літаратурнае мовы паўднёва-заходняе Русі» помнікі Ф. Скарыны характарызаваў адзін зь першых дасьледнікаў першадрукара П. Уладзімераў, пазьней гэтыя ж погляды ў цэлым падтрымалі Ц. Ломцеў і М. Алексютовіч. Гэты погляд адзначаў як значна перабольшаны Л. Шакун, з чым згадзіўся С. Ліндэ. Дадаткова гэтага ж палажэньня прытрымліваліся А. Сабалеўскі, Я. Воўк-Левановіч, А. Мартэль, А. Флароўскі{{Зноска|Žuraŭski|1967|Жураўскі А. І.|118—120}}. Што тычыць уласна моўных асаблівасьцяў, прапаноўвалася аднясеньне скарынавых твораў як да беларускіх або царкоўнаславянскіх, так і да старажытнарускіх, беларускіх з царкоўнаславянскім уплывам або царкоўнаславянскіх зь беларускім уплывам&lt;ref name=pa56&gt;{{Кніга|аўтар = Плотнікаў Б. А., Антанюк Л. А.|частка = |загаловак = Беларуская мова : лінгвістычны кампендыум|арыгінал = |спасылка = |адказны = Б. А. Плотнікаў, Л. А. Антанюк|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Интерпрессервис|год = 2003|том = |старонкі = 56|старонак = 671|сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;.

== Прыклады ==
Узор тэксту з дамовы («праўды») 1229 году між Смаленскам і Рыгай ды Гоцкім берагам, у якой, як лічыцца, ужо праяўляюцца прыкметы беларускай мовы{{Заўвага|Цыт. паводле: {{Кніга|аўтар = Ганцова С. К., Чамярыцкі В. А., Штыхаў Г. В.|частка = |загаловак = Сведкі беларускай мінуўшчыны: зборнік дакументаў і матэрыялаў па гісторыі Беларусі VI — XV стст|арыгінал = |спасылка = |адказны = рэд. Г. В. Штыхаў|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = |год = 1996|том = |старонкі = 72|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}}}:
{{Цытата|Уздумал князь Смоленьскыи Мьстислав Давыдов сын, прислал в Ригу своего лучьшего попа Ерьмея и с нимь умьна мужа Пантелья и с своего города Смоленска: та два была послъем у Ризе, из Ригы ехали на Гочкыи берег, тамо твердити мир.}}

Апавяшчальны ліст аб увядзеньні ва ўладаньне («увязаньне») вялікага князя [[Казімер Ягелончык|Казімер]]а каменецкаму намесьніку Насуту, 1444 г., копія канца XVI ст.{{Заўвага|Цыт. паводле:{{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак = Акты, относящиеся к истории Западной России, собранные и изданные Археографической комиссией: в 5 т.|арыгінал = |спасылка = |адказны = И.И. Григорович (отв. ред.) [и др.]|выданьне = |месца = СПб|выдавецтва = Типография Э. Праца, Типография ІІ отделения Собственной е. и. в. канцелярии, 1846–1853|год = |том = 5: 1340–1506. — 1846|старонкі = 58|старонак = 405|сэрыя = |isbn = |наклад = }}}}:{{Цытата|Отъ великого князя Казимира, королевича, намѣстнику Каменецкому пану Насютѣ. Просилъ въ насъ Олександръ Ходкевичъ людцей, чотырехъ человѣковъ, у Микуличохъ, у Каменецкой волости, а повѣдалъ намъ: и перво сего за бояры жъ дей бывали тыи люди. Коли жъ такіи, и мы ему дали тыи чотыри человѣки. Писанъ у-въ Острыни, Августа (въ) 30 день, индыкта 7. — Панъ Монивидъ, воевода Троцкій.}}

Прыклад аднаго з найранейшых ужываньняў старабеларускага тэксту ў рэлігійнай галіне з Зборніку № 262{{Заўвага|name=&quot;ReferenceC&quot;|Цыт. паводле: {{Кніга|аўтар = Жураўскі А. І.|частка = |загаловак = Гісторыя беларускай літаратурнай мовы|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = |год = 1967|том = |старонкі = 118-120|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}}}:{{Цытата|И приходиласѧ пригода ее рольѧ полѧ боазового иже ԝ[т] роду елимелехового ажно боазъ приходить ԝ[т] бетлеема и реклъ женцомъ адонаи с вами и рекли ему бл[агосло]ви тѧ адонаи: и реклъ боазъ детине што стоить на[д] женьци чиѧ молодица се: и ԝ[т]каза[л]̯ детина то[т] што стоѧлъ на[д] женци и реклъ молодица маавитѧнка жь вернуласѧ съ наамиею ԝ[т] поль моавски[х]: и рекла зберу вже и попрѧчу съ сноповъ после женцовъ и пришла и стоѧла ԝ[т] заоутреѧ досюль седенïа ее въ дворѣ мало.}}

Прыклад ужываньня старабеларускай мовы — першы абзац з звароту падканцлера ВКЛ [[Леў Сапега|Льва Сапегі]] да [[Жыгімонт Ваза|Жыгмонта Вазы]] з нагоды прыняцьця [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588 году|Статуту Вялікага Княства Літоўскага]], 1 сьнежня 1588 году, [[Берасьце]]:
{{Цытата|Наяснейшому пану, пану Жикгимонъту Третему […] Были тые часы, наяснейшый милостивый г[о]с[по]д[а]ру королю, коли в томъ згромаженью а посполитован[ь]ю людскомъ, которое мы речью посполитою называем, не правомъ якимъ описанымъ або статутомъ, але только своимъ зданъемъ и уподобанъемъ владность свою г[о]с[по]д[а]ры и короли того света надъ людми ростегали. Але ижъ частокроть от пристойное своее повинности отступовали, а, на свой толко пожытокъ речы натегаючы, о сполное доброе всихъ мало дбали, оттул[ь] то было уросло, же люди, брыдечысе ихъ панованьемъ и звирхностю и не господарми, але тыранами оные называючы, на самом только статуте и праве описаномъ все беспеченство и доброе речы посполитое засажали. А прото онъ великий и зацный филозофъ греческий Арыстотелесъ поведилъ, же тамъ бельлуа, а по-нашому дикое звера, пануеть, где чоловекъ водлугъ уподобанья своего владность свою ростегаеть, а где опятъ право або статутъ гору маеть, там самъ богъ всимъ владнеть.}}

Урывак з Баркулабаўскага летапісу, напісанага прынамсі не пазьней за пачатак XVII ст.{{Заўвага|Цыт. паводле: {{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак = Баркулабовская летопись|арыгінал = |спасылка = |адказны = М. В. Довнар-Запольский|выданьне = |месца = Киев|выдавецтва = Типография Императорского Ун-та св. Владимира|год = 1908|том = |старонкі = 17|старонак = 50|сэрыя = |isbn = |наклад = }}}}:{{Цытата|Тамъ же у Берестъю нашолъся былъ человекъ якийсь простый, который великие речы мовилъ, же страхъ словъ его людей преникалъ, бо Писмо все на паметь знаетъ; штось дивного, певне не тотъ, што мелъ у голову заходити, и напоминалъ, абы люде своей веры моцность держали. Тыхъ лотровъ, митрополита, ихъ владыкъ невидали, бо ихъ не пустили римляне. Того жъ дня въ суботу заразъ с костела панъ воевода троцкий приехалъ до княжати, пожекгналъ, жалуючи незгоды и ехалъ до Чернавчичъ. А мы в неделю вси разьехалися, заварши то и запечатовавшы и подписавшисе до того писмомъ, албо универсалу его кр. мл. послалисмы; ужили пана Тулевича (Гулевича), маршалка, а пана Еламолинского и пана Броневского, людей годы: праве два евангелицы, а третый новокрещенцовъ.}}

Трансьлітарацыя сучасным запісам тэксту аднаго з кітабаў, 1631 г.{{Заўвага|Цыт. паводле: {{Кніга|аўтар = Антонович А. К.|частка = |загаловак = Белорусские тексты, писанные арабским письмом, и их графико-орфографическая система|арыгінал = |спасылка = |адказны = А. К. Антонович|выданьне = |месца = Вильнюс|выдавецтва = ВГУ|год = 1968|том = |старонкі = 11|старонак = 418|сэрыя = |isbn = |наклад = }} Пададзена паводле расейскага кірылічнага альфабэту, ужытага ў арыгінальнай працы.}}:{{Цытата|Питали у шетана: — Межи голосов, которого ти не лубиш? Шетан рек: — Азанного голосу не лублу. Коли муэзин пейец, процив йего светлосци йако олово у вогни ростоплусе.}}

Урывак з трэцяй, арыгінальнай часткі [[Хроніка Быхаўца|Хронікі Быхаўца]] (складзеная каля першай паловы XVI ст.; вядомая толькі ў вэрсіі мяжы XVII—XVIII стагодзьдзяў, перапісанай [[лацінка]]й){{Заўвага|Цыт. паводле: {{Кніга|аўтар = |частка = Хроники : Литовская и Жмойцкая, и Быховца; Летописи : Баркулабовская, Аверки и Панцырного|загаловак = Полное собрание русских летописей|арыгінал = |спасылка = http://litopys.org.ua/psrl3235/lytov10.htm|адказны = отв. ред. Б. А. Рыбаков|выданьне = |месца = {{М.}}|выдавецтва = Издательство «Наука»|год = 1975|том = 32|старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}}}:{{Цытата|Y tyie panowe wsi zjechalisia do Holszan do kniazia Jurja y umyślili y odnostaynuiu radu wczynili, wziaty sobi hospodarem na Welikoie kniastwo korolewicza Kazimira, syna Jagoyłowa, otczycza Litowskoie zemli, y posyłaiut posłow w Ladckuiu zemlu do korolewicza k Sudomiru. Y otprawił do neho w posełstwe z panow Kezgayłowych Michayła a Jana.}}

Урывак з «Збору выпадкаў кароткіх», 1722 г.{{Заўвага|name=&quot;ReferenceC&quot;}}:{{Цытата|Чи можетъ Шлюбъ быти важный, по[д] закладомъ оучиненный? ԝ[т]вѣтъ. Закладъ, оу Римлѧнъ называетсѧ: Кондицïѧ, тыхъ зась закладовъ естъ четыры: ̃а. Который конечне бꙋдетъ, напрыкладъ, гды бы кто мовилъ: я тебе берꙋ за Малжонкꙋ, ежели заꙋтра Слонце бꙋдетъ. и на той часъ Важное естъ Ма[л]женство, бо Слонце заꙋтра конечне бꙋдет’. ̃в. Закладъ ест’, который можетъ быти, и не быти, наприкладъ, гды бы кто мовилъ: я тебе берꙋ за Малжонкꙋ, ежели заꙋтра бꙋдетъ погода. И на той часъ важное естъ Малженство, бо идетъ ԝ малꙋю рѣчъ, и такïй закла[д] здастсѧ быти жартомъ изреченный. ̃г. Закладъ, который не можетъ быти без грѣхꙋ, наприкладъ, гды бы кто мовилъ: я тебе берꙋ за Малжонкꙋ, ежели свою Маткꙋ заб’ешъ. И на той часъ не важное естъ Малженство.}}

== Заўвагі ==
{{Заўвагі|3}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|3}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}}
* {{Кніга
|аўтар          = [[Булыка А. М.]]
|імя            = А. М.
|прозьвішча     = Булыка
|частка         = 
|загаловак      = Развіццё арфаграфічнай сістэмы старабеларускай мовы
|арыгінал       = 
|спасылка       = https://books.google.by/books?id=q9j_MgEACAAJ
|адказны        = АН БССР, Ін-т мовазнаўства ім. Я. Коласа; А. М. Булыка
|выданьне       = 
|месца          = {{Мн.}}
|выдавецтва     = Навука і тэхніка
|год            = 1970
|том            = 
|старонкі       = 
|старонак       = 175
|сэрыя          = 
|isbn           = 
|наклад         = 
|ref            = Bułyka
}}
* {{Літаратура/ЭВКЛ|1}}
* {{Кніга
|аўтар          = [[Жураўскі А. І.]]
|імя            = А. І.
|прозьвішча     = Жураўскі
|частка         = 
|загаловак      = Гісторыя беларускай літаратурнай мовы
|арыгінал       = 
|спасылка       = https://books.google.by/books?id=Q5pTOgAACAAJ
|адказны        = АН БССР, Ін-т мовазнаўства імя Я. Коласа
|выданьне       = 
|месца          = {{Мн.}}
|выдавецтва     = Навука і тэхніка
|год            = 1967
|том            = 1
|старонкі       = 
|старонак       = 371
|сэрыя          = 
|isbn           = 
|наклад         = 
|ref            = Žuraŭski
}}
* [[Уладзімер Сьвяжынскі|Свяжынскі У.]] [https://web.archive.org/web/20071211214115/http://kamunikat.fontel.net/www/knizki/historia/metriciana/02/08.htm Аб статусе беларускай і ўкраінскай моў у часы Вялікага Княства Літоўскага.] // METRICIANA: Даследаванні і матэрыялы Метрыкі Вялікага Княства Літоўскага. Том II (ATHENAEUM: Commentarii Historiae et Culturae. VIII, 2003). С. 132—163.
* [[Уладзімер Сьвяжынскі|Свяжынскі У.]] [https://web.archive.org/web/20160305192131/http://kamunikat.fontel.net/www/knizki/historia/metriciana/01/04.htm Праблема ідэнтыфікацыі афіцыйнай мовы Вялікага Княства Літоўскага.] // METRICIANA: Даследаванні і матэрыялы Метрыкі Вялікага Княства Літоўскага. Том I (ATHENAEUM: Commentarii Historiae et Culturae. 1 (3) — 2001).
* {{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак = Старабеларускі лексікон: Падручны перакладны слоўнік|арыгінал = |спасылка = http://slounik.org/starbiel/|адказны = уклад. Прыгодзіч М. Р., Ціванова Г. К|выданьне = |месца = {{Менск (Мн.)}}|выдавецтва = Беларускае выдавецтва Таварыства «Хата»|год = 1997|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = 985-6007-39-9 |наклад = }}
* {{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак = Этымалагічны слоўнік беларускай мовы|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = {{Менск (Мн.)}}|выдавецтва = Беларуская навука|год = 1978|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}
* Яскевіч А. А. Старабеларускія граматыкі: да праблемы агульнафілалагічнай цэласнасці. — 2-е выд. — {{Менск (Мн.)}}: Беларуская навука, 2001. {{ISBN|985-08-0451-3}}.
* Журавский И. А. [http://www.philology.ru/linguistics3/zhuravsky-78.htm Деловая письменность в системе старобелорусского литературного языка // Восточнославянское и общее языкознание.] — М., 1978. — С. 185—191

== Вонкавыя спасылкі ==
{{Commons}}
* [http://starbel.narod.ru/ Старабеларускія першакрыніцы — вялікая калекцыя аўтэнтычных старажытных беларускіх тэкстаў]
* [https://web.archive.org/web/20120403210439/http://old.knihi.com/mova/kosau.html Прыклад беларускай пісьмовай мовы XVII ст.]

{{Абраны артыкул}}
{{Беларуская мова}}
{{Славянскія мовы}}
{{Мовы Беларусі}}

[[Катэгорыя:Старабеларуская мова| ]]</text>
      <sha1>24cdk6q087eor73dyhsnx1yuiw34pgv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Летува</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2781</id>
    <revision>
      <id>2330950</id>
      <parentid>2329877</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T21:52:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>пунктуацыя</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="178713" xml:space="preserve">{{Ня блытаць|Літва старажытная|Літвой}}
{{Іншыя значэньні}}
{{Краіна
|Назва                 = Летува
|НазваЎРоднымСклоне    = Летувы
|НазваНаДзяржаўнайМове = Lietuvos Respublika
|Сьцяг                 = Flag of Lithuania.svg
|Герб                  = Coat of Arms of Lithuania.svg
|НацыянальныДэвіз      = Vienybė težydi
|Месцазнаходжаньне     = EU-Lithuania.svg
|АфіцыйнаяМова         = [[Летувіская мова|Летувіская]]
|Сталіца               = [[Вільня]]
|НайбуйнейшыГорад      = Вільня
|ТыпУраду              = Парлямэнцкая рэспубліка
|ПасадыКіраўнікоў      = [[Прэзыдэнт]]&lt;br /&gt;[[Прэм’ер-міністар]]
|ІмёныКіраўнікоў       = [[Гітанас Наўседа]]&lt;br /&gt;[[Саўлюс Сквэрняліс]]
|Плошча                = 65 300
|МесцаЎСьвецеПаводлеПлошчы = 120-е
|АдсотакВады           = 1,35
|ГодАцэнкіНасельніцтва = 2016
|МесцаЎСьвецеПаводлеНасельніцтва = 138-е
|Насельніцтва = 2 862 786&lt;ref name=&quot;Stat&quot;&gt;[https://web.archive.org/web/20170228081633/https://osp.stat.gov.lt/en/home Official Statistics Portal]&lt;/ref&gt;
|ШчыльнасьцьНасельніцтва = 45,3
|ГодАцэнкіСУП = 2012
|МесцаЎСьвецеПаводлеСУП = 81-е
|СУП = $102 млрд&lt;ref name=&quot;imf&quot;&gt;[https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/01/weodata/weorept.aspx?sy=2019&amp;ey=2019&amp;scsm=1&amp;ssd=1&amp;sort=country&amp;ds=.&amp;br=1&amp;pr1.x=96&amp;pr1.y=20&amp;c=946&amp;s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&amp;grp=0&amp;a=] International Monetary Fund. 2019{{Ref-en}}&lt;/ref&gt;
|СУПНаДушуНасельніцтва = $36 997&lt;ref name=&quot;imf&quot;/&gt;
|Валюта = [[Эўра]] (€)
|КодВалюты = EUR
|ЧасавыПас = [[Усходнеэўрапейскі час|EET]]
|ЧасРозьніцаUTC = +2
|ЧасавыПасУлетку = [[Усходнеэўрапейскі летні час|EEST]]
|ЧасРозьніцаUTCУлетку = +3
|НезалежнасьцьПадзеі = &amp;nbsp;- Абвешчаная&lt;br /&gt;&amp;nbsp;- Прызнаная&lt;br /&gt;&amp;nbsp;- Згубленая&lt;br /&gt;'''Незалежнасьць'''&lt;br /&gt;&amp;nbsp;- Абвешчаная&lt;br /&gt;&amp;nbsp;- Прызнаная
|НезалежнасьцьДаты = Ад [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]]&lt;br /&gt;16 лютага 1918&lt;br /&gt;12 ліпеня 1920&lt;br /&gt;1940&lt;br /&gt;Ад [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]]&lt;br /&gt;11 сакавіка 1990&lt;br /&gt;4 лютага 1991
|ДзяржаўныГімн = Tautiška giesmė
|АўтамабільныЗнак = LT
|ДамэнВерхнягаЎзроўню = lt
|ТэлефонныКод = 370
|Дадаткі = [[Файл:Mapa Letuvy.png|280пкс|цэнтар|Мапа Летувы]]
}}
'''Летува́''', '''Летуві́ская Рэспу́бліка''' ({{мова-lt|Lietuvos Respublika|скарочана}}) — [[дзяржава]] ў  [[Паўночная Эўропа|Паўночнай Эўропе]], найбольшая з трох [[Прыбалтыка|балтыйскіх краінаў]]. Мяжуе зь [[Беларусь]]сю на ўсходзе (724 км), з [[Польшча]]й на поўдні (110 км), з [[Расея|расейскай]] [[Калінінградзкая вобласьць|Калінінградзкай вобласьцю]] на паўднёвым захадзе (303 км) і з [[Латвія]]й на поўначы (працягласьць мяжы 610 км). На захадзе амываецца [[Балтыйскае мора|Балтыйскім морам]] (даўжыня ўзьбярэжжа складае 99 км). Колькасьць насельніцтва краіны на 2016 год — 2 862 786 чалавек&lt;ref name=&quot;Stat&quot;/&gt;. Сталіца і найбольшае [[Горад|места]] — [[Вільня]], у 1919—1939 гадох сталіцай была [[Коўна]]. Больш за 85% грамадзянаў этнічныя [[летувісы]]. Дзяржаўная мова — [[Летувіская мова|летувіская]]. 

Сябра [[Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы|НАТО]], [[Рада Эўропы|Рады Эўропы]] і [[Эўрапейскі Зьвяз|Эўрапейскага Зьвязу]], з 21 сьнежня 2007 году — паўнапраўны сябра [[Шэнгенскае пагадненьне|Шэнгенскага пагадненьня]]. 

== Назва ==
Летува&lt;ref&gt;[http://slounik.org/pbs/l15_12 Litwa ж. Літва, Летува] // Польска-беларускі слоўнік / Słownik polsko-białoruski. — {{Менск (Мінск)}}: Беларуская Энцыклапедыя, 2004. {{ISBN|985-11-0307-1}}. — С. 865.&lt;/ref&gt; — [[Летувіская мова|летувіская]] форма назвы [[Літва старажытная|Літва]]&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-349&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 349.&lt;/ref&gt;, афіцыйна ўзятая [[Летувісы|летувісамі]] для сваёй нацыянальнай дзяржавы па [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайне]]&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-32&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 32.&lt;/ref&gt;. Шэраг гісторыкаў і мовазнаўцаў ([[Ян Станкевіч]]&lt;ref&gt;[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мінск)}}, 2003. С. 633—634.&lt;/ref&gt;, [[Павал Урбан]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 5.&lt;/ref&gt;, [[Мікола Ермаловіч]]&lt;ref&gt;[http://pawet.net/library/history/bel_history/_books/ermalovich/Мікола_Ермаловіч._Успаміны,_творы,_фотаматэрыялы.html Яго чакала Беларусь чатыры стагоддзі: Зборнік дакументаў і матэрыялаў да 85-годдзя з дня нараджэння Міколы Ермаловіча. Успаміны, творы, фотаматэрыялы]. — {{Менск (Мн.)}}, 2007. — 360 с.&lt;/ref&gt;, [[Аляксандар Краўцэвіч]]&lt;ref name=&quot;Kraucevic-1993&quot;&gt;[[Алесь Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] Як здарылася, што Жамойць пачала называцца Літвою? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 54.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Аляксандар Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] Тэрміны «Літва» і «Летува» ў сучаснай беларускай гістарыяграфіі // [[Гістарычны Альманах]]. Том 9, 2004.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)|к}} С. 10—12.&lt;/ref&gt;, [[Генадзь Сагановіч]]&lt;ref&gt;[[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]], [[Генадзь Сагановіч|Сагановіч Г.]] [http://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 237.&lt;/ref&gt;, [[Ніна Баршчэўская]]&lt;ref&gt;[[Ніна Баршчэўская|Баршчэўская Н.]] Уплыў суседніх народаў на зьмену дзяржаўнага назову Беларусі ў ацэнцы беларускіх вучоных у дыяспары [http://kamunikat.org/7942.html 1—4], [http://kamunikat.org/7943.html 5—8] // Droga ku wzajemności. 50 lat białorutenistyki na Uniwersytecie Warszawskim. Redakcja naukowa Mikołaj Timoszuk i Mikołaj Chaustowicz. (Acta Albaruthenica 6). — Warszawa, 2007. S. 50—66.&lt;/ref&gt;, [[Эдвард Зайкоўскі]]&lt;ref&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [https://web.archive.org/web/20111119082534/http://arche.by/by/page/science/7463 Літва гістарычная] // [[Наша слова|Наша Слова]]. № 26 (917), 1 ліпеня 2009 г.; № 27 (918), 8 ліпеня 2009 г.&lt;/ref&gt;, [[Тымаці Снайдэр]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 50, 81.&lt;/ref&gt;, [[Эндру Ўілсан]]{{зноска|Wilson|2012|Wilson|21–22}}, [[Норман Дэвіс]]&lt;ref&gt;[[Норман Дэвіс|Davies N.]] Litva: The Rise and Fall of the Grand Duchy of Lithuania. — Penguin Group US, 2013. — 90 p. {{ISBN|9781101630822}}.&lt;/ref&gt;, [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]]&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-33&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 33.&lt;/ref&gt;, [[Зьміцер Санько]]&lt;ref name=&quot;Sanko&quot;&gt;[[Зьміцер Санько|Санько З.]] [https://www.svaboda.org/a/30464340.html?fbclid=IwAR0MY3o-M1iIg0RuSwvEu9OwMqJuVqVwTcjCPz7RGrb9VY-wBtCdjIuVgI0 І ўсё ж — Літва ці Летува?], [[Радыё Свабода]], 2 сакавіка 2020 г.&lt;/ref&gt;, [[Анатоль Астапенка]]&lt;ref&gt;Остапенко А. В. [https://shron1.chtyvo.org.ua/Ostapenko_Anatolii/Etnichni_faktory_u_protsesakh_formuvannia_biloruskoho_narodu_ta_natsii.pdf?PHPSESSID=m47mi2g6psl5t9sjten73f21f1 Етнічні фактори у процесах формування білоруського народу та нації : автореф. дис. … д-ра іст. наук] : [спец.] 07.00.05 «Етнологія» / Остапенко Анатолій Володимирович ; Київський нац. ун-т ім. Тараса Шевченка. — Захищена 26.04.2021. — Київ, 2021. С. 114, 140.&lt;/ref&gt; ды іншыя) зьвяртаюць увагу на аб’ектыўную патрэбу тэрміналягічнага адрозьненьня гістарычнай Літвы і сучаснай Летувы.

З 1990-х гадоў летувісы выступаюць супраць ужываньня саманазвы ўласнай дзяржавы ў іншых мовах (хоць у выпадку іншых уласных імёнаў, зьвязаных зь Вялікім Княствам Літоўскім, яны ў тэкстах на іншых мовах, наадварот, выкарыстоўваюць летувіскія формы&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-349&quot;/&gt;), тым часам гэтая тэрміналёгія мае даўнюю традыцыю ў самой Летуве. Напрыклад, у 1928 годзе для шматлікай супольнасьці расейскіх [[стараверы|старавераў]], што жылі ў Летувіскай рэспубліцы, на заказ урадоўцаў зрабілі афіцыйны [[Расейская мова|расейскі]] пераклад [[Гімн Летувы|дзяржаўнага гімну]], які пачынаўся словамі: {{мова-ru|«Летува, отчизна наша...»|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-33&quot;/&gt;.

У 1930-я гады, калі [[Ліга Нацыяў]] фактычна прызнала адыход [[Віленшчына|Віленшчыны]] зь [[Вільня]]й да заходнебеларускага абшару, у летувіскім друку загучалі прапановы зьмяніць назву дзяржавы на [[Жамойць]] — разам зь зьменай [[Герб Летувы|дзяржаўнага гербу]] (варыянту [[Пагоня|Пагоні]]) на жамойцкага [[Мядзьведзь (герб)|Мядзьведзя]]&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-373&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 373.&lt;/ref&gt;.

Назва Летува пасьлядоўна ўжываецца па [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайне]] ў [[Беларускі клясычны правапіс|клясычнай моўнай норме]] [[Беларуская дыяспара|Беларускай дыяспары]]&lt;ref name=&quot;Harbacki&quot;&gt;[[Уладзіслаў Гарбацкі|Гарбацкі Ў.]] [https://gazeta.arche.by/article/349.html?fbclid=IwAR3445HhnFkRqQDlskrDODnITESaPQzy7EGGDNG2E9-L3fkmefK4sPg83PU У тарашкевіцы не абыйсьціся бяз слова «Летува»], [[ARCHE Пачатак|ARCHE]]: электронная газэта, 9 сакавіка 2020 г.&lt;/ref&gt; — у адрозьненьне ад [[наркамаўка|наркамаўкі]], дзе савецкія ўлады дазволілі толькі варыянт «Літва». Напрыклад, у тэкстах [[Аляксандар Надсан|Аляксандра Надсана]] сустракаецца пераважна Летува, летувіскі, летувіс (а ў размове таксама жмудзін, Жмудзь). У 1960—1970-я гады ў часопісе «[[Божым шляхам (1947)|Божым шляхам]]» у многіх тэкстах ужываліся словы Летува, летувіскі (у [[Часлаў Сіповіч|Часлава Сіповіча]], [[Леў Гарошка|Льва Гарошкі]]). Тое ж назіралася ў мове беларускага друку Паўночнай Амэрыкі: у тэкстах [[Сяргей Хмара|Сяргея Хмары]] ўжываецца Летува ў апісаньні праекту летувіскай дзяржаўнасьці з сталіцай сьпярша ў Коўне, потым у Вільні. Газэта беларусаў [[ЗША]] «[[Беларус (газэта)|Беларус]]» ўжывае выняткова Летува. Словы Летува, летувіс і летувіскі фіксуюцца ў неапублікаваным «Беларуска-францускім слоўніку» Льва Гарошкі&lt;ref name=&quot;Sanko&quot;/&gt;.

Як адзначаецца ў энцыкляпэдычным даведніку «Народная культура Беларусі» (пад рэдакцыяй доктара гістарычны навук [[Віктар Цітоў|Віктара Цітова]]), які выйшаў у 2002 годзе ў выдавецтве [[Беларуская энцыкляпэдыя імя Петруся Броўкі]]: «''Сучасныя Л. называюць сваю краіну Летувой, а сябе — летувісамі, і гэтыя назвы зьяўляюцца больш дакладнымі і гістарычна апраўданымі, чым „Літва“ і „[[Ліцьвіны|літоўцы]]“, якія на працягу некалькіх вякоў ужываліся ў адносінах да Беларусі''»&lt;ref&gt;Народная культура Беларусі: энцыклапедычны даведнік / пад рэдакцыяй В. Цітова. — {{Менск (Мінск)}}: БелЭн, 2002. С. 222.&lt;/ref&gt;.

== Вялікае Княства Літоўскае і сучасная Летува ==

=== У дзяржаўнай палітыцы ===
У Прэамбуле Канстытуцыі Летувы падкрэсьліваецца, што менавіта [[летувісы|летувіскі народ]] ''«шмат вякоў таму стварыў Летувіскую дзяржаву»'' і што ''«яго (народу) праўны фундамэнт грунтуецца на (сярэднявечных) Літоўскіх Статутах»'', а ў артыкуле 17 сьцьвярджаецца, што ''«сталіцай Летувіскай дзяржавы ёсьць места [[Вільня]] — шматвекавая гістарычная сталіца Летувы»''&lt;ref&gt;[http://www3.lrs.lt/home/Konstitucija/Constitution.htm Ангельскі пераклад Канстытуцыі Летувіскай Рэспублікі, даступны на афіцыйным сайце Сойму ЛР]&lt;/ref&gt;. Усе гэтыя палажэньні грунтуюцца на ''«гістарычных правах»'', а ў цэнтры ўсёй канцэпцыі знаходзіцца паняцьце народ ({{мова-lt|tauta|скарочана}}). Такім чынам, на падставе ''«гістарычных правоў летувіскага народу»'' сучасная Летувіская дзяржава прэзэнтуе сябе ў якасьці адзінай праваспадкаемцы [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а сучасных летувісаў народам, цалкам тоесным [[ліцьвіны|ліцьвінам]] Вялікага Княства Літоўскага&lt;ref&gt;Kaścian K. Die Litauische Verfassung und die Auslegung des Begriffs «Volk» in historischer Perspektive // Osteuropa-Recht. Nr. 5, 2008, S. 290—297 (291—292).&lt;/ref&gt;. Больш таго, аналіз гэтых палажэньняў Канстытуцыі дазваляе сказаць, што афіцыйнымі ўладамі Летувы Вялікае Княства Літоўскае разглядаецца як летувіская нацыянальная дзяржава&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;&gt;Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.&lt;/ref&gt;.

Зьвяртаючыся, аднак, да значэньня слова народ (tauta) у летувіскай мове і вылучыўшы такім парадкам тры ключавыя словы дзеля аналізу адпаведнасьці паміж літоўскай нацыяй Вялікага Княства Літоўскага і летувіскай нацыяй Летувіскай Рэспублікі — тэрыторыя, мова і культура — можна прыйсьці да высновы, што тлумачэньне гістарычнай ролі летувіскага народу, якое прапануе Канстытуцыя Летувіскай Рэспублікі, ёсьць больш чым спрэчным, а летувіская нацыя не эквівалентная літоўскай нацыі ў аніводным з гэтых трох кампанэнтаў. З гэтай прычыны нельга казаць пра дзяржавастваральную ролю і дамінантнае становішча балтыйскай летувіскай меншасьці ў Вялікім Княстве Літоўскім&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;.

У той жа час этнічная група, зь якой сфармавалася сучасная летувіская нацыя, была адной з складовых частак шматэтнічнага ВКЛ, таму летувісы маюць неад’емнае права на пэўную частку спадчыны гэтай дзяржавы.

=== У летувіскай гістарыяграфіі ===
Па [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайне]] ў сусьветнай гістарыяграфіі замацавалася «летувісацэнтрычная» канцэпцыя разгляду гісторыі Вялікага Княства Літоўскага. Такая сытуацыя склалася на падставе шматлікіх публікацыяў летувіскіх гісторыкаў у замежных акадэмічных крыніцах яшчэ за савецкім часам. З прычыны браку крытычнага гледзішча (беларускую гістарыяграфію [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі#Наступствы|савецкія ўлады цалкам вынішчылі яшчэ ў 1930-я гады]], а яе аднаўленьне адбылося толькі да пачатку 1990-х гадоў) сусьветная навуковая супольнасьць паступова пачала ўспрымаць нічым не падмацаваныя гіпотэзы гэтых аўтараў як «бясспрэчныя факты»&lt;ref name=&quot;ak&quot;&gt;[[Аляксандар Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] [http://www.svaboda.org/content/transcript/774575.html Кніга Гудавічуса — праява летувіскай гістарычнай экспансіі ў Беларусь], [[Радыё Свабода]], 8 кастрычніка 2006 г.&lt;/ref&gt;, тым часам некаторыя летувіскія гісторыкі ня грэбавалі нават наўмыснымі падтасоўкамі і фальсыфікацыямі&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;&lt;ref&gt;[[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Арлоў У.]], [[Захар Шыбека|Шыбека З.]] [http://kamunikat.org/download.php?item=6121.html&amp;pubref=6109 Спрэчкі за літоўска-беларускую Айчыну] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 11, 2004.&lt;/ref&gt;. Увогуле, у межах інтэрнацыянальнага [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] толькі ў Летуве з дазволу Масквы побач з камуністычнай існавала нацыяналістычная ідэалёгія, заснаваная на гістарычных мітах (у савецкай гістарыяграфіі спадчына Вялікага Княства Літоўскага абвяшчалася выняткова летувіскай, а Вільня — спрадвечна летувіскім местам&lt;ref name=&quot;Arlou-2005&quot;&gt;[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]], [[Уладзімер Каткоўскі|Каткоўскі Ў.]] [http://www.svaboda.org/content/article/792180.html Вільня, Вялікае Княства і Беларусь — поўны тэкст онлайнавай канфэрэнцыі з Уладзімерам Арловым], [[Радыё Свабода]], 8 лютага 2005 г.&lt;/ref&gt;), — рэч парадаксальная і абсалютна немагчымая ў іншых рэспубліках&lt;ref name=&quot;katl&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;. За савецкім часам у Летуве выйшлі сотні навуковых і навукова-папулярных выданьняў, дзе такі падыход усяляк прапагандаваўся і абгрунтоўваўся. Да прыкладу, у кнігу «Lietuvos piles» ({{мова-be|Летувіскія замкі|скарочана}}) улучылі [[Наваградзкі замак|Наваградзкі]], [[Мірскі замак|Мірскі]], [[Лідзкі замак|Лідзкі]], [[Полацкія замкі|Полацкі]] і дзясяткі іншых беларускіх замкаў. Таксама рабіліся спробы залічыць у лік выдатных дзеячоў летувіскай культуры [[Францішак Скарына|Францішка Скарыну]]&lt;ref name=&quot;Arlou-2005&quot;/&gt;.

З аднаўленьнем дзяржаўнай незалежнасцьі на старонках летувіскіх школьных падручнікаў працягваюць прапагандавацца сьцьверджаньні, што Вялікае Княства Літоўскае было летувіскай дзяржавай, кіроўная дынастыя [[Гедзімінавічы|Гедзімінавічаў]] — летувісамі, што ядро земляў ВКЛ знаходзілася на летувіскіх землях, а сталіца ВКЛ Вільня стаіць у цэнтры тых земляў. Паводле аўтараў летувіскіх падручнікаў «заваяваныя славянскія землі» былі толькі анэксамі (дадаткам), якімі кіравалі прадстаўнікі летувіскай княжай дынастыі. Сваім парадкам [[беларусы]] разглядаюцца ў гэтых выданьнях як бясспрэчная [[нацыянальная меншасьць]], чые здабыткі (у хоць-якой галіне чалавечай дзейнасьці) мала паўплывалі на разьвіцьцё летувіскай нацыі і дзяржавы. Беларускія населеныя пункты згадваюцца аўтарамі звычайна ў выпадку асьвятленьня падзеяў той або іншай вайны&lt;ref&gt;Антонаў А. [https://web.archive.org/web/20100413114803/http://www.lingvo.minsk.by/~bha/08/padr.htm Беларусь і беларусы ў літоўскіх школьных падручніках па гісторыі (1993—2000)] // [[Беларускі гістарычны агляд]]. Том 8, сшытак 1—2 (14—15), 2001.&lt;/ref&gt;.

На думку шэрагу беларускіх гісторыкаў, у сучаснай Летуве ''«гістарычная навука — частка дзяржаўнай ідэалёгіі»'', таму пры падтрымцы Летувіскай дзяржавы тамтэйшыя гісторыкі маюць шырокія магчымасьці ў прасоўваньні сваіх канцэпцыяў навонкі&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;ak&quot;/&gt;.

З пачатку спробаў [[Беларуская Народная Рэспубліка|аднаўленьня беларускай дзяржаўнасьці]] ў XX стагодзьдзі, у беларускай гістарыяграфіі робяцца спробы аспрэчаньня летувіскіх замахаў на спадчыну [[Вялікае Княства Літоўскае|старадаўняй літоўскай дзяржавы]]. Адным зь першых дасьледнікаў, які аспрэчыў згаданыя замахі, быў [[Язэп Лёсік]], які адназначна вызначаў спадкаемнасьць [[Беларусь]]сю [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] і крытыкаваў замахі на згаданую спадкаемнасьць з боку Летувы, што знайшло адлюстраваньне ў артыкуле „Літва — Беларусь: гістарычныя выведы“, выдадзеным у 1921 годзе ў пачатку [[Беларусізацыя|беларусізацыі]] ў [[БССР]]&lt;ref&gt;Лёсік Я. Літва — Беларусь: гістарычныя выведы // Школа и культра Советской Белоруссии. № 2, 1921. С. 12—22.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Літва — Беларусь: гістарычныя выведы / Язэп Лёсік; [прадмова З. Санько; пасляслоўе А. Жлуткі]. — {{Менск (Мн.)}}: Тэхналогія, 2016. — 33, [2] с. — {{ISBN|978-985-458-266-5}}.&lt;/ref&gt;.

== Гісторыя ==
{{Асноўны артыкул|Гісторыя Летувы}}

=== Старажытнасьць ===
Зьяўленьне на тэрыторыі Летувы першых людзей адбылося ў пачатку сучаснага пэрыяду галацэну кайназойскай эры (10—8 тыс. год да н. э.). Амаль да XVIII тысячагодзьдзя да н. э. тут панавала культура эпіпалеаліту. У VII—VI тысячагодзьдзях да н. э. на большай частцы сучаснай Летувы сфармавалася культура [[мэзаліт]]у. [[Нэаліт]] пачаўся тут пазьней за час свайго сканчэньня на тэрыторыі цывілізацыяў паўднёвай [[Мэсапатамія|Мэсапатаміі]] (IV ст. да н. э.). Бронзавыя вырабы зьявіліся на тэрыторыі Летувы ў другой чвэрці II тысячагодзьдзя да н. э., аднак іх мясцовая вытворчасьць пачалася толькі каля 1500 году да н. э. [[Жалезны век]] на Летуве працягваўся да сярэдзіны I тысячагодзьдзя н. э.

У IX і X стагодзьдзях продкі летувісаў займаліся пераважна паляваньнем, рыбалоўствам, зрэдку земляробствам; ёсьць згадкі пра [[бортніцтва]] і жывёлагадоўлю, асабліва на гадоўлю коняў, якіх ужывалі ў ежу. Гандлёвыя зносіны ў летувісаў былі з [[замак|гарадамі]] славяна-балтыйскага памор’я і зь зямлёй [[крывічы|крывічоў]]: яны зьмянялі шкуры, мяхі, [[воск]] на мэталічныя вырабы і зброю. Сярод летувісаў рана сустракаюцца зародкі [[Стан (сацыяльная група)|станаў]]: існавалі роды, якія валодалі шматлікай нявольнай чэлядзьдзю; з гэтых родаў абіраліся мясцовыя князі (''кунігасы''). Рабынямі (нявольная [[чэлядзь]]) былі галоўным чынам [[ваеннапалонны]]я. Жрэцкі стан не складаў асобай [[каста|касты]], ён меў велічэзнае значэньне ў народзе і быў даволі шматлікім. [[Жрэц|Жрацы]] ў летувісаў зваліся ''вайдэлотамі'' ({{мова-lt|Vaidila|скарочана}}), былі і жрыцы ''вайдэлоткі''. Багам сваім летувісы ахвяравалі жывёлаў, а ва ўрачыстых выпадках — і людзей. Пры пахаваньні знаць спальвалі разам з улюбёнымі прадметамі і рабынямі. Замагільнае жыцьцё летувісы ўяўлялі працягам сапраўднага&lt;ref name=&quot;esbe&quot;&gt;[http://dic.academic.ru/dic.nsf/brokgauz_efron/61777/Литовско Литовско-русское государство] // {{Літаратура/ЭСБЕ}}&lt;/ref&gt;.

Да XIII стагодзьдзя ў продкаў летувісаў не было аб’яднаўчай палітычнай улады, як не было і аб’яднаўчых цэнтраў-гарадоў. У другой палове XIII ст. у крыніцах згадваюцца асобныя правадыры, але ўлада іх пашыралася толькі на малаважную тэрыторыю, на сельскія акругі&lt;ref name=&quot;esbe&quot;/&gt;.

Яшчэ ў XII ст. з заснаваньнем факторыі любецкіх купцоў ва ўтоцы [[Дзьвіна|Дзьвіны]] пачалася нямецкая ваенная экспансія на тэрыторыю сучасных Латвіі й Летувы. 22 верасьня 1236 году адбылася гістарычная перамога жамойцкіх войскаў над мечаносцамі пад [[Шаўлі|Шаўлямі]], у выніку чаго нямецкі ціск з поўначы быў спынены больш чым на дзесяцігодзьдзе.

=== Працэс уваходжаньня этнічных летувіскіх зямель у склад Вялікага Княства Літоўскага ===
[[Файл:VKL-1462-ru.png|міні|Рост Вялікага Княства Літоўскага]]

Аб’яднаньне большасьці зямель продкаў сучасных летувісаў у складзе [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] расьцягнулася на пэрыяд з другой чвэрці XIII і да першай чвэрці XV стагодзьдзя. Значную ролю ў гэтым працэсе сыграла неабходнасьць супрацьстаяць крыжацкай агрэсіі.

Утварэньне Вялікага Княства Літоўскага мае повязі зь імем [[Міндоўг]]а, які 6 ліпеня 1253 году каранаваўся ў [[Наваградак|Наваградку]]. Хаўрус Літвы зь Лівонскім ордэнам на падставе прыняцьця каталіцтва дазволіў ордэну патрабаваць у Міндоўга «мірнай» перадачы яшчэ не ахрышчаных зямель. Так, у 1255 годзе Міндоўг напісаў грамату дарэньня Лівонскаму ордэну Селы, а ў 1259 — Скалвы, Нардувы, Паўночнай Судувы і [[Жамойць|Жамойці]] (гэта было пацьвярджэньне, Жамойць перайшла да Лівоніі яшчэ пры каранацыі Міндоўга) — большай часткі тэрыторыі сучаснай Летувы.

[[Файл:Litva. Літва (J. Müller, 1692).jpg|значак|[[Літва старажытная|Літва]]. Мапа з атлясу 1692 году (перадрукоўвалася ў 1702 годзе)]]

Аднак жамойты паднялі паўстаньне, 13 ліпеня 1260 году адбылася [[бітва на Дурбэ]], у якой загінула 130 рыцараў і магістар Лівонскага ордэна Бургхард Горнгузэн. У адказ папа [[Аляксандар IV (папа рымскі)|Аляксандар IV]] арганізаваў падмогу Тэўтонскаму ордэну. На мяжы 1260—1261 гадоў лівонцы занялі два замкі ў Куроніі, але 3 лютага 1261 году жамойты разьбілі іх пры Лелвардэ. У канцы лета гэтага ж году дэлегацыя жамойтаў прыбыла да Міндоўга з просьбай прыняць Жамойць пад уладу Літвы і пачаць вайну супраць Тэўтонскага ордэна. Пад націскам [[Транята|Траняты]] Міндоўг задаволіў гэтую просьбу.

На працягу стагодзьдзя большая частка Жамойці знаходзілася ў складзе Вялікага Княства, аднак па сьмерці вялікага князя літоўскага [[Кейстут]]а, у 1382 годзе, ягоны наступнік [[Ягайла]] аддаў гэтыя землі лівонцам. Жамойты неўзабаве паўсталі й зрынулі гэтую залежнасьць. У 1398 годзе вялікі князь [[Вітаўт]] зноў перадаў гэтыя тэрыторыі лівонцам, другасна жамойцкія землі перайшлі пад уладу немцаў па паўстаньні 1400—1401 гадоў. Вядома, што Вітаўт чатырохразова (у 1384, 1390, 1398 і 1404 гадох) аддаваў Жамойць Тэўтонскаму ордэну. Гэтая тэрыторыя хоць і была важнай, аднак выкарыстоўвалася вялікімі князямі літоўскімі ў якасьці разьменнай манэты ў іхняй тагачаснай замежнай палітыцы. Неаднаразовае выкарыстаньне Жамойці ў шматлікіх палітычных камбінацыях сьведчыць пра тое, што Вітаўт не ставіўся да яе як да роднай зямлі&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 158.&lt;/ref&gt;.

Канчатковае далучэньне большай часткі Жамойці да Вялікага Княства адбылося толькі па [[Грунвальдзкая бітва|Грунвальдзкай бітве]] (1410 год), да якой большая частка цяперашняй Летувы знаходзілася пад акупацыяй крыжакоў і нават юрыдычна ўваходзіла ў склад крыжацкай дзяржавы&lt;ref&gt;[[Анатоль Грыцкевіч|Грыцкевіч А.]] [http://www.svaboda.org/content/article/1776930.html Улады не заўважаюць перамогі пад Грунвальдам], [[Радыё Свабода]], 14 ліпеня 2009 г.&lt;/ref&gt;.

=== Жамойцкія староства й біскупства ===
{{Асноўны артыкул|Жамойць}}
[[Файл:POL województwo żmudzkie IRP COA.svg|міні|зьлева|140пкс|Гістарычны герб Жамойці]]
[[Файл:Kurlandyja-Žamojć. Курляндыя-Жамойць (N. Sanson, 1659).jpg|міні|Жамойць на мапе 1659 году]]

Пад Жамойцю гістарычнай звычайна разумеюць дзьве адзінкі — адміністрацыйную ([[Жамойцкае староства]]), якая была асобнай палітычнай адзінкай Вялікага Княства Літоўскага, і касьцельную ([[Жамойцкае біскупства]]).

[[Файл:Vialikaje Kniastva Litoŭskaje. Вялікае Княства Літоўскае (T. Lotter, 1770).jpg|міні|Вялікае Княства Літоўскае (без Жамойці), 1770 г.]]

У 1413 годзе Жамойць на падставе прывілею вялікага князя [[Вітаўт]]а атрымала статус аўтаноміі, пацьверджаны ў 1441 годзе вялікім князем [[Казімер Ягелончык|Казімерам]]. Такім чынам, Жамойць стала самакіравальнай тэрыторыяй, пазьней вядомай як Жамойцкае староства, а ейны статус сёньня б значыў сувэрэнітэт у межах Вялікага Княства Літоўскага. На просьбу жамойтаў, якія хацелі падкрэсьліць сваю адрознасьць ад [[ліцьвіны|ліцьвінаў]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінаў]], зьявіўся асобны дадатак да найменьня дзяржавы, якая пачала называцца Вялікім Княствам Літоўскім, Рускім і Жамойцкім. У 1492 годзе вялікі князь [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандар]] даў Жамойці «земскі прывілей» (на [[Старабеларуская мова|беларускай мове]]), у першым пункце якога ён забараняў казаць падданым, што жыхароў Жамойці далучылі да Вялікага Княства Літоўскага сілай, а не паводле добрай волі: «''Найпярвей, хочам, іж ім [жыхарам Жамойці] жадны ня маець мовіці, альбо на вочы ісьціць, іж бы празь меч, альбо цераз оныі валкі былі звалчоныя, але з добраю волею прысталі''»&lt;ref&gt;Жалованная грамота литовского великого князя Александра Казимировича жителям Жмудской земли. 15 августа 1492 г. // Акты относящиеся к истории Западной России, собранные и изданные Археографическою комиссиею: в 5 т. — Т. 1. 1340—1506. — Санкт-Петербург : Тип. II Отделения Собственной Е.И.В. Канцелярии, 1846. — С. 120—122.&lt;/ref&gt;. Адно з пазьнейшых сьведчаньняў захаваньня адасобленасьці — асобнае пералічэньне жамойцкіх харугваў у рэестры дзяржаўнага войска ў XVI стагодзьдзі. Апроч таго, жамойты неаднаразова зьвяртавліся ў [[Сойм Вялікага Княства Літоўскага|Сойм]] з просьбамі не прызначаць ім на адміністрацыйныя пасады «чужынцаў»-ліцьвінаў. Такія ж звароты накіроўваліся да [[Вялікі князь літоўскі|вялікіх князёў]]&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-158&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 158.&lt;/ref&gt;. Жамойцкае староства заставалася асобнай адміністрацыйнай адзінкай з дакладна акрэсьленымі межамі ўсё далейшае існаваньне Вялікага Княства Літоўскага да 1795 году.

Аднак Жамойць гістарычная ў рэлігійным, а г. зн. і ў культурным, кантэксьце выходзіла па-за межы Жамойцкага староства, у прыватнасьці ўсходняя мяжа Жамойцкай дыяцэзіі ня цалкам адпавядала палітычнай мяжы Літвы і Жамойці, ахопліваючы, сярод іншага, частку суседняга з Жамойцкім староствам [[Упіцкі павет|Упіцкага павету]] [[Троцкае ваяводзтва|Троцкага ваяводзтва]]&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;.

Да нашага часу Жамойць стала адным з этнаграфічных рэгіёнаў Летувы, які ня ёсьць ані палітычнай, ані адміністрацыйнай адзінкай. Аднак, нягледзячы на таки статус, улады Летувы зацьвердзілі межы Жамойци на афіцыйным узроўні&lt;ref&gt;[http://www3.lrs.lt/pls/inter3/dokpaieska.showdoc_e?p_id=220186&amp;p_query=D%CBL%20ETNOGRAFINI%D8%20REGION%D8%20RIB%D8%20NUSTATYMO&amp;p_tr2=2. Рэкамэндацыі Рады аховы этнічнае культуры Летувы № 1 аб усталяваньні межаў этнаграфічных рэгіёнаў ад 17 верасьня 2003 году.]&lt;/ref&gt;. Прытым летувіскі этнаграфічны рэгіён займае нашмат меншую тэрыторыю за Жамойць гістарычную&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;.

[[Файл:Magnus Ducat Lithuaniae and Rus Alba(Belarus).jpg|міні|500пкс|center|&lt;center&gt;Карта Вялікага Княства Літоўскага і Белай Русі (1687). Тэрыторыя сучаснай Беларусі пазначаецца як «[[Літва старажытная|Літва]]» (Lithuaniæ), а тэрыторыя сучаснай Летувіскай Рэспублікі як «Жамойць» (Samogitia)&lt;/center&gt;]]{{clear|left}}

=== Летувіская мова ў Вялікім Княстве Літоўскім ===
{{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}}

Як падкрэсьлівае амэрыканскі гісторык [[Тымаці Снайдэр]]: «''летувіская мова цягам стагодзьдзяў не была мовай палітыкі''»&lt;ref name=&quot;Snyder&quot;&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}}&lt;/ref&gt;. Насамрэч, палітычная, эканамічная, сацыяльная і культурная сытуацыя ў ВКЛ не была прыхільнай да летувіскай мовы, якая паводле летувіскага гісторыка [[Зігмас Зінкявічус|З. Зінкявічуса]] была загнаная «''ў ніжэйшую клясу ва ўласнай айчыне''»&lt;ref&gt;Zinkevičius Z. History of the Lithuanian Language. — Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 1998. P. 244.&lt;/ref&gt;. Напрыклад, ''«вялікія князі літоўскія ніколі не друкавалі кнігаў на летувіскай мове»''&lt;ref name=&quot;Snyder&quot;/&gt;. Больш за тое, паводле З. Зінкявічуса, ''«для летувіскай мовы сытуацыя была катастрафічнай, ёй не давалі разьвівацца, выштурхоўвалі з агульнага ўжытку ды й друкаваць пісьмовыя тэксты па-летувіску было цяжка»''. Пэўна таму летувіскія навукоўцы стала падкрэсьліваюць ''«адзінства арэалу летувіскай мовы праз палітычную мяжу паміж ВКЛ і Прусіяй»''. Сапраўды, «''летувіскія граматыкі і слоўнікі доўгі час (да канца XVIII ст.) друкаваліся толькі ў Прусіі''» (выняткам быў слоўнік Канстанціна Шырвіда, які выйшаў каля 1620 году, некалькі разоў перавыдаваўся і быў адзіным слоўнікам летувіскай мовы, выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя&lt;ref&gt;Schmalstieg, W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.&lt;/ref&gt;). У сваю чаргу, ''«перасьледаваная стагодзьдзямі летувіская мова ўпершыню за сваю гісторыю атрымала статус дзяржаўнай»'' толькі ў першай Летувіскай Рэспубліцы (то бок у 1918 годзе)&lt;ref&gt;Zinkevičius Z. History of the Lithuanian Language. Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 1998. P. 297.&lt;/ref&gt;.

Такім чынам, выкарыстаньне летувіскай мовы ў Вялікім Княстве Літоўскім абмяжоўвалася максымум рэгіянальным узроўнем, у тым ліку асобнымі натарыяльна засьведчанымі перакладамі дзяржаўных актаў (як прыклад, летувіскі пераклад тэксту [[Канстытуцыя 3 траўня 1791 году|Канстытуцыі 3 траўня]] 1791 году)&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;.

=== У складзе Расейскай імпэрыі і Прусіі ===
[[Файл:Map of Lietuva (1867-1914) lang-be.svg|значак|Губэрні [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] на тэрыторыі сучаснай Летувіскай Рэспублікі]]

У 1795 годзе ў выніку [[Трэці падзел Рэчы Паспалітай|трэцяга падзелу]] [[Рэч Паспалітая]] была ліквідаваная, а рэшту яе тэрыторыі ўлучылі ў склад [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], [[Аўстра-Вугоршчына|Аўстра-Вугоршчыны]] і [[Прусія|Прусіі]]. Большая частка тэрыторыі сучаснай Летувы апынулася ў складзе Расейскай імпэрыі, дзе ўвайшла ў [[Ковенская губэрня|Ковенскую]] і часткова ў [[Віленская губэрня|Віленскую]], [[Сувальская губэрня|Сувальскую]] і [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскую]] губэрні. Пры гэтым, паводле прапанавага [[Міхал Клеафас Агінскі|Міхалам Клеафасам Агінскім]] у 1811 годзе [[Вялікае Княства Літоўскае (1811)|пляну адраджэньня Вялікага Княства Літоўскага]], Жамойць ня плянавалася ўлучаць у склад адноўленай дзяржавы&lt;ref&gt;Булаты П. План Агінскага: як спрабавалі адрадзіць Вялікае Княства Літоўскае пад скіпетрам Расійскай імперыі // Наша гісторыя. № 12 (29), 2021.&lt;/ref&gt;.

У першай палове XIX ст. ураджэнцы Жамойці (Д. Пашкевіч, Л. Юцэвіч, [[Сыманас Даўкантас|С. Даўкантас]] ды інш.) у сваіх этнаграфічных публікацыях пачалі задаваць эталёны [[летувісы|летувіскасьці]], якія пазьней пачалі выкарыстоўвацца іншымі дасьледнікамі дзеля ацэнкі адпаведнасьці «традыцыйнаму» і «этнічнаму». Значную ролю ў іх дасьледаваньнях адыграла канцэптуалізацыя «чыстых», «клясычных», «не закранутых вонкавымі ўплывамі» летувіскіх зямель. Лінгва-этнаграфічны калярыт Жамойці дазволіў выбудаваць значную адлегласьць ад «славянскага» і стварыць на аснове жамойцкага трывалы вобраз летувіскасьці з максымальным індэксам адрознасьці ад суседзяў&lt;ref&gt;Унуковіч Ю. Этнічная ідэнтыфікацыя і катэгарызацыя беларусаў і літоўцаў у ХІХ ст. // Białorutenistyka Białostocka. T. 12 (2020). S. 393.&lt;/ref&gt;. Сярод іншага, у канцы XIX ст. на базе гістарычнай жамойцкай мовы — архаічных гаворак ваколіцаў [[Коўна]], [[Шаўлі|Шаўляў]] і [[Клайпеда|Клайпеды]] — утварылася [[летувіская мова]]&lt;ref name=&quot;Sviazynski209&quot;&gt;[[Уладзімер Сьвяжынскі|Свяжынскі У.]] Літоўская мова // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 209.&lt;/ref&gt;.

У 1854 годзе на старонках часопіса {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які рэдагаваўся ўраджэнцам [[Віленскі павет (ВКЛ)|Віленшчыны]] прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}}, зьявілася крытычная нататка датычна называньня часткі жамойтаў «літвой» (пазьнейшых «[[аўкштайты|аўкштайтаў]]», абвешчаных «уласнымі літоўцамі», якія насяляюць «[[Аўкштота|Аўкштоту]]» — «Верхнюю або ўласную Літву»), а жамойцкай мовы — «літоўскай»&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt;:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа чудзкім народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо жмогус значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}

У 1861 годзе ў афіцыйным прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да генэрал-губэрнатара {{Артыкул у іншым разьдзеле|Уладзімер Назімаў|Ўладзімера Назімава|ru|Назимов, Владимир Иванович}} адзначалася, што большасьць сельскага насельніцтва [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]] — жамойты, якія размаўляюць па-жамойцку, тым часам большасьць сельскага насельніцтва [[Віленская губэрня|Віленскай]], [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай]] і [[Менская губэрня|Менскай]] губэрніяў размаўляюць па-беларуску. Адпаведна, у [[Народная вучэльня|народных вучэльнях]] дзеля першых прапаноўвалася выкладаць па-жамойцку, а дзеля другіх — толькі па-расейску. Пры гэтым летувісы ({{мова-ru|литовцы|скарочана}}) і летувіская мова ({{мова-ru|литовский язык|скарочана}}) не ўпаміналіся:
{{Цытата|Так, у большай частцы Ковенскай губэрні, населенай жамойтамі, якія маюць сваю пісьменнасьць, хоць яшчэ і нязначную, але якая прадстаўляе ўжо для народу малітоўнікі, календары і некаторыя іншыя карысныя кнігі на жамойцкай мове, на якой народ слухае пропаведзі ў касьцёлах і спавядаецца ў гэтай губэрні, навучаньне ў пачатковых вучэльнях жамойцкай грамаце варта дазволіць, выкладаньне ж польскай мовы, на якой гавораць абшарнікі і чыноўнікі, у гэтыя вучэльні ня ўводзіць, пакінуўшы яе толькі ў гімназіях і прагімназіях. У губэрнях жа Віленскай, Гарадзенскай і Менскай вялікая частка сельскага насельніцтва размаўляе беларускай гаворкай, таму і народныя вучэльні ў гэтых мясцовасьцях маюць быць чыста расейскімі.
{{арыгінал|ru|Так, в большей части Ковенской губернии, населенной жмудинами, имеющими свою письменность, хотя еще и незначительную, но представляющую уже для народа молитвенники, календари и некоторыя другие полезные книги на жмудском языке, на котором народ слушает проповеди в костелах и исповедуется в этой губернии, обучение в первоначальных училищах жмудской грамоте следует допустить, преподавание же польского языка, которым говорят помещики и чиновники, в эти училища не вводить, оставив его только в гимназиях и прогимназиях. В губерниях же Виленской, Гродненской и Минской большая часть сельского населения говорит наречием белорусским, поэтому и народные училища в этих местностях должны быть чисто русскими.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 4—5.
}} 

У 1862 годзе ў прадстаўленьні Аляксандра Шырынскага-Шыхматава да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна [[летувісы|летувіская]] [[Ковенская губэрня]]) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы ([[ліцьвіны]]) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|абмаскаліць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў Расеі:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім абмаскаліць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

[[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія [[Беларуская мова|беларускія]] школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]]

Па здушэньні [[паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў]] расейскія ўлады надумалі падтрымаць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (які правільней называць «жамойцкім», бо летувісы ў той час называліся жамойтамі) у супрацьвагу моцным пазыцыям палякаў&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Царскі ўрад пачаў заахвочваць летувіскія асьвету і друк&lt;ref name=&quot;katl&quot;/&gt;, летувіскую мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Летувіскую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. Тым часам выкладаньне беларускай мовы ў школах усіх узроўняў апынулася пад забаронай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;/&gt;. Апроч гэтага, у час знаходжаньня пад расейскай уладай летувісы мелі нацыянальны касьцёл (яшчэ перад паўстаньнем біскуп [[Матэвус Валанчус]] дамогся дазволу адчыняць пры касьцёлах парафіяльныя школы з выкладаньнем па-летувіску&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;/&gt;), тады як беларусы па зьнішчэньні ў 1839 годзе [[Уніяцкая царква ў Рэчы Паспалітай|Ўніяцкай царквы]] згубілі сваю канфэсійную нішу&lt;ref name=&quot;katl&quot;/&gt;.

Невялікая частка этнічных летувіскіх зямель (г. зв. «[[Малая Летува]]») засталася ў складзе Прусіі, дзе ў спрыяльных для разьвіцьця ўласнай культуры ўмовах пражывала каля 100 000 балтаў. Гэта давала магчымасьць кантактаў з Эўропай, пашырэньню ў сьвеце зьвестак пра свае нацыянальныя патрэбы (да 1904 году ў [[Тыльзыт|Тыльзыце]] і [[Каралявец|Караляўцы]] па-летувіску выйшла каля 3300 найменьняў кніг і каля 120 пэрыядычных выданьняў агульным накладам некалькі мільёнаў асобнікаў&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-349&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 349.&lt;/ref&gt;). Менавіта нямецкі (прускі) фактар быў вызначальным у справе дасягненьня Летувой незалежнасьці ў 1918 годзе і вырваў краіну з сфэры расейскага ўплыву&lt;ref name=&quot;katl&quot;/&gt;.

[[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі летувіскамоўная паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]]

У другой палове XIX стагодзьдзя пачаў фармавацца летувіскі нацыянальны рух. Спрыяньне разьвіцьцю жамойцкай культуры і мовы расейскімі ўладамі прывяло да таго, што жамойцкае адраджэньне пачалося значна раней за [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|беларускае]]. Дзеячы жамойцкага нацыянальнага руху пачалі выкарыстоўваць не назву Жамойць, а найменьне старадаўняй, пераважна славянскай дзяржавы з [[Эпіцэнтар|эпіцэнтрам]] у Беларусі — Вялікага Княства Літоўскага. Выпускнікі Мар'ямпальскай вучэльні [[Вінцас Кудзірка]] і [[Ёнас Басанавічус]] стварылі міт пра Вялікае Княства Літоўскае як выняткова летувіскую дзяржаву. Гэты міт пашырыўся і стаўся падмуркам да адбудовы летувіскамоўнай Летувы&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;/&gt;. 

Летувіскія адраджэнцы прысвоілі ня толькі назву Літва (у форме Летува&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-349&quot;/&gt;), але і заявілі пра свае вынятковыя правы на гістарычную і культурную спадчыну Вялікага Княства Літоўскага, а таксама на сымболіку. Замест свайго гістарычнага гербу [[Мядзведзь (герб)|Мядзведзя]] жамойцкія дзеячы пачалі выкарыстоўваць [[Пагоня (герб)|Пагоню]] славянскага паходжаньня. А паколькі ў жамойцкай мове не было слова дзеля яе абазначэньня, жамойцкая эліта (а менавіта [[Сыманас Даўкантас]]) прыдумала яго, назваўшы Пагоню новым словам «[[Віціс]]»&lt;ref name=&quot;Kraucevic-1993&quot;/&gt;. Як адзначае [[Тымаці Снайдэр]], апроч расейскіх уладаў, фальшаваньню гісторыі ВКЛ спрыяла сацыяльнае паходжаньне дзеячоў летувіскага нацыянальнага руху, якія былі дзецьмі заможных сялянаў, а не [[шляхта]]й, і таму ня мелі адпаведнага кодэксу гонару&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-349&quot;/&gt;. Спазьненьне беларускага адраджэньня ў параўнаньні з жамойцкім прывяло да таго, што беларускія дзеячы, пачынаючы з [[Францішак Багушэвіч|Францішка Багушэвіча]], прынялі назву, якая тады была пашыранай на Смаленшчыне, Віцебшчыне і Магілёўшчыне, а таксама выкарыстоўвалася расейскім друкам ― [[беларусы]].

За канцэпцыю ўтварэньня ВКЛ жамойцкія адраджэнцы ўзялі канцэпцыю балцка-славянскай канфрантацыі, якая ўзьнікла ў ходзе навуковай дыскусіі паміж польскімі і расейскімі дасьледнікамі ў канцы XIX ― пачатку XX стагодзьдзя. Паводле яе, падмуркам утварэньня Вялікага Княства Літоўскага была перамога раньнефэадальнага балцкага ўтварэньня над славянамі, ў выніку чаго гэтая новая краіна трансфармавалася ў Вялікае Княства Літоўскае. У канцы XX стагодзьдзя гэтую канцэпцыю зьняпраўдзіў [[Аляксандар Краўцэвіч]], які сьцьвярджае, што ВКЛ ад самага пачатку была біэтнічнай балта-славянскай дзяржавай з дамінаваньнем [[славяне|славянаў]], а балта-славянскія дачыненьні ў часы ўтварэньня Вялікага Княства Літоўскага насілі толькі мірны характар&lt;ref&gt;{{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)|к}}&lt;/ref&gt;. З больш славянацэнтрычнымі канцэпцыямі зь сярэдзіны XX стагодзьдзя выступілі гісторыкі [[Павал Урбан]], [[Мікола Ермаловіч]] і [[Мікалай Шкялёнак]], тэзісы якіх у лучнасьці зьняпраўджвалі балцкае паходжаньне першых князёў ВКЛ.

За часамі [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]] ўлетку 1915 году тэрыторыю сучаснай Летувы занялі войскі [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыі]]. Дзеячы [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|беларускага нацыянальнага адраджэньня]] браты [[Іван Луцкевіч|Іван]] і [[Антон Луцкевіч|Антон]] Луцкевічы разам з [[Вацлаў Ластоўскі|Вацлавам Ластоўскім]] выступілі з прапановай аднавіць [[Вялікае Княства Літоўскае]] з сталіцай у [[Вільня|Вільні]], аднак гэтая ідэя не знайшла падтрымкі ў летувіскіх дзеячоў&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 347.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Kowno dzisiejsza stolica Żmudzi (A. Oleszczyński, 1850).jpg|міні|500пкс|center|&lt;center&gt;''«[[Коўна]] — цяперашняя сталіца Жамойці»'' (аўтар — [[Антоні Аляшчынскі]], 1850 год)&lt;/center&gt;]]{{clear|left}}

=== Першая Летувіская Рэспубліка ===
[[Файл:Lietuva 1921-1939.svg|міні|Тэрыторыя Летувіскай Рэспублікі]]

16 лютага 1918 году Летувіская Рада або [[Летувіская Тарыба]] ({{мова-lt|Letuvos Taryba|скарочана}}) абвясьціла незалежнасьць Летувы&lt;ref name=&quot;smdb-80&quot;&gt;Maculevičius S., Baltrušiene D. Znajomość z Litwą. Księga tysiąclecia. Tom pierwszy. Państwo. — Kaunas: Kraštotvarka, 1999. {{ISBN|9986-892-34-1}}. S. 80.&lt;/ref&gt;. 23 сакавіка яе незалежнасьць прызнаў нямецкі кайзэр&lt;ref name=&quot;smdb-80&quot;/&gt;. 13 ліпеня 1918 году Тарыба абвясьціла каралём Летувы — Міндоўгасам (Міндоўгам) II — герцага віртэмбэрскага Вільгельма фон Ураха&lt;ref name=&quot;smdb-80&quot;/&gt; згодна з чым дзяржава стала называцца [[Каралеўства Летува]], але ўжо 2 лістапада таго ж году прыняла часовую канстытуцыю, згодна зь якой Летува стала рэспублікай&lt;ref name=&quot;smdb-80&quot;/&gt;.

23 лістапада 1918 году прэм’ер-міністар [[Аўгустынас Вальдэмарас]] выдаў загад утварыць 1-ы летувіскі полк і такім чынам запачаткаваў летувіскае войска&lt;ref name=&quot;smdb-80&quot;/&gt;. Існаваньню маладой дзяржавы пагражалі бальшавікі, якія 22 сьнежня 1918 году прызналі ўрад [[Вінцас Міцкявічус-Капсукас|Капсукаса]] і савецкую дзяржаўнасьць Летувы&lt;ref name=&quot;smdb-81&quot;&gt;Maculevičius S., Baltrušiene D. Znajomość z Litwą. Księga tysiąclecia. Tom pierwszy. Państwo. — Kaunas: Kraštotvarka, 1999. {{ISBN|9986-892-34-1}}. S. 81.&lt;/ref&gt;. 8 лютага загінуў за бацькаўшчыну першы летувіскі жаўнер — Павіляс Люкшыс&lt;ref name=&quot;smdb-82&quot;/&gt;. 25 жніўня летувіскае войска выціснула савецкія аддзелы, якія ўтрымлівалі апошні пункт апоры на тэрыторыі Летувы — места [[Езяросы]]&lt;ref name=&quot;smdb-82&quot;&gt;Maculevičius S., Baltrušiene D. Znajomość z Litwą. Księga tysiąclecia. Tom pierwszy. Państwo. — Kaunas: Kraštotvarka, 1999. {{ISBN|9986-892-34-1}}. S. 82.&lt;/ref&gt;. 20—21 лістапада 1919 году каля [[Радзівілішкі|Радзівілішкаў]] летувіскае войска перамагло бэрмонтчыкаў — расейскіх і нямецкіх белагвардзейцаў, якія атакавалі з тэрыторыі Латвіі&lt;ref name=&quot;smdb-82&quot;/&gt;.

[[Файл:Lithuanie historique et ennographique (1920).jpg|значак|[[Вялікае Княства Літоўскае|Літва гістарычная]] і Летува («Літва этнаграфічная»). [[Рыга]], 1920 г.]]

27 студзеня 1920 году адкрыліся вышэйшыя курсы ў Коўні, што было пачаткам летувіскай вышэйшай адукацыі&lt;ref name=&quot;smdb-82&quot;/&gt;. 14—15 красавіка 1920 году адбыліся дэмакратычныя выбары ў Сойм (сабраўся празь месяц)&lt;ref name=&quot;smdb-82&quot;/&gt;.

Другой пасьля Нямеччыны істотнай сілай, што [[de jure]] прызнала незалежнасьць Летувы, быў бальшавіцкі ўрад [[Уладзімер Ленін|Ленін]]а, які 12 ліпеня 1920 падпісаў зь ёй [[Маскоўская дамова (1920)|Маскоўскую дамову]]. Гэтая дамова істотна падмацавала пазыцыю Летувы на міжнароднай арэне, што было асабліва важным ва ўмовах адсутнасьці прызнаньня з боку дзяржаваў-хаўрусьніцаў. Згодна з дамовай, Савецкая Расея пакідала за летувісамі ня толькі Вільню, але і [[Горадня|Горадню]], [[Шчучын]], [[Ліда|Ліду]], [[Ашмяны]], [[Смаргонь]], [[Паставы]] і [[Браслаў]], адначасна дэкляравалася адмова ад далейшых прэтэнзіяў на летувіскую тэрыторыю&lt;ref name=&quot;smdb-82&quot;/&gt;. Перадача Летуве [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] стала вынікам афіцыйных прэтэнзіяў яе ўраду, які прызнаваў, што большасьць мясцовага насельніцтва ня лічыць сябе летувісамі і ня ведае летувіскай мовы, але безапэляцыйна сьцьвярджаў, што гэта — зьбеларушчаная частка Летувіскай дзяржавы&lt;ref name=&quot;Arlot-2012-363&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 363.&lt;/ref&gt;. У сваю чаргу Летува мусіла прытрымлівацца нэўтралітэту ў ходзе савецка-польскай вайны, што гарантавала бясьпеку правага флангу войскаў Заходняга фронту ў яго наступленьні на Варшаву. Апроч таго, летувіскі бок абавязваўся спыніць на сваёй тэрыторыі дзейнасьць «антысавецкіх арганізацыяў і груп», у тым ліку органаў [[БНР]]. Па падпісаньні дамовы летувіскі ўрад ліквідаваў асобныя беларускія вайсковыя часьціны, [[Міністэрства беларускіх справаў у Летуве|Міністэрства беларускіх справаў]] урэшце мусіла спыніць сваё існаваньне, а ў 1923 годзе [[Рада Беларускай Народнай Рэспублікі]] пераехала з [[Коўна|Коўны]] ў [[Прага|Прагу]]&lt;ref name=&quot;Arlot-2012-363&quot;/&gt;.

[[Файл:Lithuania territory 1939-1940.svg|міні|Мапа «Летувіскае тэрыторыі», на якой у склад Летувы ўлучылі [[Горадня|Горадню]], [[Шчучын]], [[Ліда|Ліду]], [[Ашмяны]], [[Смаргонь]], [[Паставы]] і [[Браслаў]]]]

Тэрыторыя Віленшчыны стала прадметам спрэчак паміж Летувой і [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікай]], якая катэгарычна адкінула летувіска-бальшавіцкую дамову. Пад націскам краінаў [[Антанта|Антанты]] 7 кастрычніка 1920 году польская дэлегацыя мусіла падпісаць зь летувісамі Сувальскую дамову&lt;ref name=&quot;smdb-82&quot;/&gt;, якая рэгулявала граніцу паміж дзьвюма дзяржавамі на Сувальшчыне, Гарадзеншыне й Лідчыне да [[Бастуны|Бастунаў]]; граніца ў іншых месцах мела быць вызначанай наступнай дамовай або пастановай Найвышэйшай Рады Антанты. Аднак у выніку «бунту» дывізіі [[Люцыян Жалігоўскі|Люцыяна Жалігоўскага]], які адбыўся 8 кастрычніка 1920 году, Вільню занялі польскія войскі&lt;ref name=&quot;smdb-82&quot;/&gt;. Места на пэўны час стала цэнтрам [[Сярэдняя Літва|Сярэдняй Літвы]].

22 верасьня 1921 году Летува стала сябрам [[Ліга Нацыяў|Лігі Нацыяў]], не зьяўляючыся [[de jure]] прызнанай дзяржавамі-хаўрусьніцамі, такое прызнаньне краіна атрымала толькі 20 сьнежня 1922 году.

4 красавіка 1926 году [[Ватыкан]] адаптаваў межы летувіскіх біскупстваў да новых дзяржаўных граніцаў Летувы й утварыў летувіскую касьцельную правінцыю&lt;ref name=&quot;smdb-84&quot;&gt;Maculevičius S., Baltrušiene D. Znajomość z Litwą. Księga tysiąclecia. Tom pierwszy. Państwo. — Kaunas: Kraštotvarka, 1999. {{ISBN|9986-892-34-1}}. S. 84.&lt;/ref&gt;. Віленшчына паводле ранейшага канкардату з Польшчаю (1925 год) падпарадкавалася польскім касьцельным уладам&lt;ref&gt;Konkordat pomiędzy Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską, podpisany w Rzymie dnia 10 lutego 1925 r. (ratyfikowany zgodnie z ustawą z dnia 23 kwietnia 1925 r.), [https://web.archive.org/web/20110812181447/http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19250720501 Dz. U. Nr 72, poz. 501]{{ref-pl}}&lt;/ref&gt;.

У 1926 годзе ў Летуве адбыўся дзяржаўны пераварот, які ператварыў краіну ў аўтарытарную дыктатуру. 28 верасьня 1926 году паміж [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] і Летувой была складзеная дамова аб ненападзе і нэўтралітэце, у якой «''СССР пацьвердзіў, што ўсе палажэньні Маскоўскай мірнай дамовы 1920 году зь Летувой застаюцца дзейнымі''»&lt;ref&gt;Eidintas A., Žalys V. Lithuania in European Politics: The Years of the First Republic, 1918—1940. Edited by E. Tuskenis with an introduction and afterword by A. E. Senn. — New York: St. Martin’s Press, 1998. P. 109.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Samogitian poster urging not to forget Vilnya.jpg|значак|зьлева|140пкс|„О, Вільня, не забывайце, летувісы!“: летувіскі прапагандысцкі плякат 1924 году]]

У 1928 годзе Летува прыняла чарговую Канстытуцыю, у якой абвясьціла пра свае тэрытарыяльныя прэтэнзіі на Віленшчыну. Згодна з гэтым і наступнымі дзяржаўнымі актамі, [[Вільня]] абвяшчалася сталіцай Летувы, а да атрыманьня летувісамі кантролю над местам, ролю «часовай сталіцы» выконвала [[Коўна]]. Увогуле, у пытаньні Віленскага краю палітыкі тагачаснай Летувіскай Рэспублікі наўпростава зьвярталіся да гісторыі, сьцьвярджаючы, што ''«гістарычныя правы і гістарычная прыналежнасьць мусяць вызначаць цяперашнюю прыналежнасьць»''&lt;ref&gt;Flaes, R. Das Problem der Territorialkonflikte. Eine Untersuchung ueber ihre Grundlagen und Eigenschaften am Beispiele der Territorialgeschichte Polens. — Utrecht: Univ., jur. Fak., Diss., 1929. S. 269.&lt;/ref&gt;. Яшчэ ў 1929 годзе гэта паказаў галяндзкі юрыст Райнэр Флаэс, адцеміўшы, што ''«летувіскі ўрад падкрэсьліваў, што калі места Вільня быў сталіцай старога Вялікага Княства Літоўскага, яно мусіць стаць ядром новай (летувіскай) дзяржавы. Адзін ужо гэты факт мае быць вызначальным»''&lt;ref&gt;Flaes, R. Das Problem der Territorialkonflikte. Eine Untersuchung ueber ihre Grundlagen und Eigenschaften am Beispiele der Territorialgeschichte Polens. — Utrecht: Univ., jur. Fak., Diss., 1929. S. 268—269&lt;/ref&gt;. Такім чынам, летувіская гістарычная школа часоў першай Летувіскай Рэспублікі цалкам абслугоўвала інтарэсы недэмакратычнай дзяржавы зь ейнымі экспансіянісцкімі памкненьнямі датычна ўсталяваньня кантролю над Віленскім краем&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;.

17 сакавіка 1938 польскі ўрад запатрабаваў ўсталяваць дыпляматычныя зносіны пад пагрозай вайны, з чым летувісы пагадзіліся&lt;ref name=&quot;smdb-86&quot;&gt;Maculevičius S., Baltrušiene D. Znajomość z Litwą. Księga tysiąclecia. Tom pierwszy. Państwo. — Kaunas: Kraštotvarka, 1999. {{ISBN|9986-892-34-1}}. S. 86.&lt;/ref&gt;. 22 сакавіка 1939 году ўлады Летувіскай Рэспублікі згадзіліся аддаць [[Трэці Райх|Трэцяму Райху]] рэгіён Клайпеды&lt;ref name=&quot;smdb-84&quot;/&gt;.

==== Дыскусіі пра дзяржаўны герб ====
[[Файл:Coat of arms of Lithuania (1920).png|міні|зьлева|140пкс|Герб Летувы, 1920 г.]]

У 1920 годзе летувісы ўзялі за герб уласнай незалежнай дзяржавы варыянт гербу Вялікага Княства Літоўскага [[Пагоня|Пагоні]]. Такім чынам, прысваеньне літоўскага гербу мусіла падмацаваць прэтэнзіі маладой Летувіскай Рэспублікі на гістарычную пераемнасьць зь Вялікім Княствам Літоўскім.

Аднак у 1920—1930-я гады шмат якія дзяржаўныя дзеячы Летувы паказвалі на неадпаведнасьць гербу менавіта летувіскай гістарычнай традыцыі. У 1935 годзе прэм’ер-міністар Летувіскай Рэспублікі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёзас Тубаліс||lt|Juozas Tūbelis}} афіцыйна прызнаў не-летувіскае паходжаньне Пагоні і паведаміў пра тое, што ідзе праца па стварэньні новага дзяржаўнага гербу. З усяго відаць, гэтую працу спынілі падзеі 1939—1940 гадоў&lt;ref&gt;{{Літаратура/Сфрагістыка і геральдыка Беларусі (1999)|к}} С. 155.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Скобла М. [https://web.archive.org/web/20110811153426/http://www.svaboda.org/PrintView.aspx?Id=872644 Анатоль Цітоў: «Гербу „Пагоня“ — 730 гадоў»], [[Радыё Свабода]], 31 студзеня 2008 г.&lt;/ref&gt;. 

==== У савецкай зоне ўзьдзеяньня ====
Па здушэньні супраціву з боку войска [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]] і адпраўленьня ў выгнаньне польскага ўраду, 28 верасьня 1939 году [[Трэці Райх]] і СССР падпісалі дамову аб дружбе і супольнай мяжы. Частку Польшчы, якая знаходзілася паміж Віслай і Бугам і паводле пакту Молатава-Рыбэнтропа мусіла перайсьці пад савецкую ўладу, кіраўніцтва СССР саступіла немцам ўзамен на дазвол захопу Летувы&lt;ref name=&quot;smdb-87&quot;&gt;Maculevičius S., Baltrušiene D. Znajomość z Litwą. Księga tysiąclecia. Tom pierwszy. Państwo. — Kaunas: Kraštotvarka, 1999. {{ISBN|9986-892-34-1}}. S. 87.&lt;/ref&gt;.

Нягледзячы на тое, што галава савецкай адміністрацыі Заходняй Беларусі яшчэ на пачатку верасьня 1939 году атрымаў паўнамоцтвы абвясьціць Вільню сталіцай Заходнебеларускай ССР&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;, а летувіскае насельніцтва места складала толькі каля 1,5%&lt;ref name=&quot;Arlou-2005&quot;/&gt;, 10 кастрычніка была складзеная летувіска-савецкая дамова, згодна зь якой места Вільня зь Віленскаю вобласьцю, якія саветы занялі за часам агрэсіі на Польшчу, былі перададзеныя Летуве. Апошняя павінная была, аднак, пагадзіцца на ўвядзеньне савецкіх войскаў і будаўніцтва іхных базаў&lt;ref name=&quot;smdb-87&quot;/&gt;, што [[de facto]] азначала пачатак канца летувіскай незалежнасьці.

[[Файл:Пану Сталіну Ёсіфу Вісарыёнавічу ад міністра замежных справаў Летувы (21.12.1939).jpg|значак|Беларускі пераклад&lt;ref&gt;[[Звязда]]. № 295, 1939. С. 4.&lt;/ref&gt; тэксту афіцыйнаага віншаваньня «''пану [[Сталін]]у &lt;...&gt; глыбокапаважанаму Ёсіфу Вісарыёнавічу''» ад міністра замежных справаў Летувы {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёзас Урбшыс|Ёзаса Ўрбшыса|be|Юозас Урбшыс}}, 21 сьнежня 1939 г.]]

12 кастрычніка 1939 году старшыня Рады Беларускай Народнай Рэспублікі [[Васіль Захарка]] накіраваў пратэст прэзыдэнту Летувы [[Антанас Сьмятона|Антанасу Сьмятоне]] супраць падпісаньня дамовы «аб пераходзе да Летувы беларускага места Вільні і беларускіх зямель Віленскай вобласьці», у якой паказаў на адказнасьць Летувы перад беларускім народам за гэты акт.

27 кастрычніка летувіскія адборныя войскі ўрачыста ўвайшлі ў Вільню&lt;ref name=&quot;smdb-87&quot;/&gt;. Польскаму ўраду ў выгнаньні летувіскія ўлады заявілі, што ўвесь міжваенны час Вільня з праўнага гледзішча належала Летуве. Паводле кіраўніка новай віленскай адміністрацыі Антанаса Мяркіса, мэтай летувіскіх уладаў было ''«прымусіць усіх думаць, як летувісы»'' і ''«вывесьці зь Віленскага краю ўсялякі чужынскі элемэнт»''. Так, нязгодных мясцовых беларусаў з тэрыторыі незалежнай Летувы дэпартаваў яшчэ савецкі [[НКВД]], а многім беларусам&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 69—70.&lt;/ref&gt;, палякам і габрэям, нават тым, якія нарадзіліся ў Вільні, было адмоўлена ў летувіскім грамадзянстве&lt;ref name=&quot;dzej&quot;&gt;[[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [https://web.archive.org/web/20110728191528/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/sna13?OpenDocument Частка 1 з кнігі «Рэканструяваньне нацыяў: Польшча, Украіна, Летува, Беларусь (1569—1999 гг.)»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 13, 2004.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:194006 soviet occupation lithuania.png|міні|Увод савецкіх войскаў, чэрвень 1940 г.]]

21 лістапада [[Антанас Сьмятона]] зацьвердзіў апошні ў міжваенныя часы летувіскі ўрад зь Мяркісам на чале. 30 траўня 1940 году саветы неапраўдана зьвінавацілі летувіскі ўрад ў падрыхтоўцы замахаў на савецкіх вайскоўцаў і шпіёнстве&lt;ref name=&quot;smdb-87&quot;/&gt;. 14 чэрвеня саветы ўручылі ўльтыматум, у якім яны запатрабавалі стварэньня новага летувіскага ўраду, асуджэньня высокіх летувіскіх урадоўцаў і дазволу ўвядзеньня большай колькасьці савецкіх войскаў. Летува мусіла прыняць гэтыя ўмовы&lt;ref&gt;Maculevičius S., Baltrušiene D. Znajomość z Litwą. Księga tysiąclecia. Tom pierwszy. Państwo. — Kaunas: Kraštotvarka, 1999. {{ISBN|9986-892-34-1}}. S. 87—88.&lt;/ref&gt;.

15 чэрвеня савецкія войскі пачалі яўную акупацыю краю, прэзыдэнт Сьмятона ўцёк за граніцу. На наступны дзень у Летуву прыбыў намесьнік народнага камісара замежных справаў, пачалася саветызацыя. 17 чэрвеня быў створаны прамаскоўскі ўрад [[Юстас Палецкіс|Юстаса Палецкіса]], які 27 чэрвеня распусьціў Сойм 4-га скліканьня&lt;ref name=&quot;smdb-88&quot;&gt;Maculevičius S., Baltrušiene D. Znajomość z Litwą. Księga tysiąclecia. Tom pierwszy. Państwo. — Kaunas: Kraštotvarka, 1999. {{ISBN|9986-892-34-1}}. S. 88.&lt;/ref&gt;. У ліпені прайшлі арышты найбольш вядомых летувіскіх палітычных дзеячаў&lt;ref name=&quot;smdb-88&quot;/&gt;. 14—15 ліпеня адбыліся сфабрыкаваныя паводле ранейшых савецкіх схемаў «выбары» ў парлямэнт&lt;ref name=&quot;smdb-88&quot;/&gt;, да ўдзелу ў якіх дапусьцілі толькі адзін партыйны сьпіс: прасавецкі «Блёк працоўнага народу». Паводле афіцыйных зьвестак, у выбарах удзельнічала 1 386 569 чалавек, г.зн. 95,51% ад агульнай колькасьці выбарнікаў. За кандыдатаў «Блёку працоўнага народу» Летувы галасавала 1 375 349 выбарнікаў, г.зн. 99,19% ад тых, што бралі ўдзел у галасаваньні&lt;ref&gt;Сообщение главной избирательной комиссии Литвы о результатах выборов в Народный Сейм, 17.07.1940. // Полпреды сообщают… — М., Международные отношения, 1990. С. 473.&lt;/ref&gt;.

=== Летувіская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка ===
{{Асноўны артыкул|Летувіская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка}}
[[Файл:Flag of Lithuanian SSR.svg|міні|Сьцяг Летувіскай ССР]]

21 ліпеня 1940 кантраляваны камуністамі парлямэнт Летувы абвясьціў утварэньне Летувіскай ССР і папрасіў Вярхоўны Савет СССР прыняць ЛССР у склад [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]]. 3 жніўня 1940 году Вярхоўны Савет СССР задаволіў гэтую просьбу. 25 жніўня была зьмененая канстытуцыя&lt;ref name=&quot;smdb-88&quot;/&gt;. 11 лістапада ў Бэрліне ўтварыўся Фронт Актыўных Летувісаў, які згуртаваў дзеячоў антысавецкага падпольля&lt;ref name=&quot;smdb-88&quot;/&gt;. Тым часам дзеля залагоджваньня летувісаў савецкія ўлады перадалі ў склад Летувіскай ССР яшчэ 2,6 тысячы квадратных кілямэтраў памежнай тэрыторыі [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]] — [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічную тэрыторую беларусаў]] зь [[Сьвянцяны|Сьвянцянамі]], [[Салечнікі|Салечнікамі]] і [[Друскенікі|Друскенікамі]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 379.&lt;/ref&gt;.

10 студзеня 1941 году Трэці Райх і СССР падпісалі дамову аб перасяленьні насельніцтва. З Райху перасялілі ў Летуву ня толькі летувісаў, але й 9,3 тыс. расейцаў і беларусаў&lt;ref name=&quot;smdb-89&quot;&gt;Maculevičius S., Baltrušiene D. Znajomość z Litwą. Księga tysiąclecia. Tom pierwszy. Państwo. — Kaunas: Kraštotvarka, 1999. {{ISBN|9986-892-34-1}}. S. 89.&lt;/ref&gt;. 14 красавіка 1941 году на летувіскіх сялянаў наклалі высокія падаткі. 14 чэрвеня пачаліся масавыя дэпартацыі&lt;ref name=&quot;smdb-89&quot;/&gt;.

22 чэрвеня 1941 году пачалася [[нямецка-савецкая вайна]]. Пры адступленьні саветы забівалі палітычных вязьняў (у Правенішках — каля 400 асобаў). 23 чэрвеня ковенская радыёстанцыя абвясьціла дэклярацыю адраджэньня летувіскага народу&lt;ref name=&quot;smdb-90&quot;&gt;Maculevičius S., Baltrušiene D. Znajomość z Litwą. Księga tysiąclecia. Tom pierwszy. Państwo. — Kaunas: Kraštotvarka, 1999. {{ISBN|9986-892-34-1}}. S. 90.&lt;/ref&gt;. Летува стала адной зь першых краінаў, дзе ў масавым маштабе пачаўся [[генацыд]] жыдоў (да канца 1941 году нацысты з дапамогай тысячаў летувіскіх добраахвотнікаў зьнішчылі 22 тысячы жыдоўскага насельніцтва Вільні)&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 384.&lt;/ref&gt;. За часамі нямецкай акупацыі нацысты дазволілі летувісам стварыць паліцыйныя аддзелы самааховы ''Saugumas'', якія ўзаконілі ў Вільні напады летувісаў на палякаў (апалячаных беларусаў). Пад прыкрыцьцём нямецкае ўлады летувіскія нацыянал-экстрэмісты заклікалі нацыстаў ачысьціць Вільню ад спалянізаванага насельніцтва і былі расчараваныя, калі выявілася, што немцы маюць іншыя пляны. Змаганьне паміж летувісамі й палякамі за Вільню перайшло на ўзровень грамадзянскай вайны мясцовага маштабу. З восені 1943 году падпольная польская [[Армія Краёва]] ў месьце і прылеглых раёнах нападала на падразьдзяленьні летувіскіх паліцыянтаў-калябарантаў і раззбройвала іх. У адказ летувіскія паліцыянты каралі сьмерцю цывільнае польскае насельніцтва. Каб адпомсьціць, палякі нападалі на летувіскія вёскі&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. 

Па заняцьці Віленшчыны савецкімі войскамі (1944 год) [[Лаўрэнці Берыя]], які тады ачольваў [[НКВД]], пісаў [[Ёсіф Сталін|Сталіну]]: 
{{Цытата|Стаўленьне насельніцтва да вызваленьня Вільні з-пад нямецкай улады станоўчае. Насельніцтва выказвае задавальненьне, што імша ў касьцёлах будзе цяпер служыцца па-польску, а не па-летувіску. Насельніцтва таксама спадзяецца, што Вільня будзе далучаная да Заходняй Беларусі — абы не да Летувы.}}

==== Летувізацыя Віленшчыны ====
{{Асноўны артыкул|Летувізацыя Віленшчыны}}
[[Файл:Peoples of Eastern Europe by United States Department of State (1943).jpg|значак|Этнаграфічная мапа Ўсходняй Эўропы ([[Вільня]] — частка [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|тэрыторыі, заселенай беларусамі]]), складзеная супрацоўнікамі [[Дзяржаўны Дэпартамэнт ЗША|Дзяржаўнага Дэпартамэнту ЗША]] ў 1943 г.]]

Нягледзячы на меркаваньне віленчукоў і боязнь летувісаў страціць Вільню праз факты масавай супрацы з нацыстамі, Сталін надумаў пакінуць места за Летувіскай ССР&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 385.&lt;/ref&gt;. 30 траўня 1945 году, палітбюро ЦК Кампартыі Летувы пастанавіла скіраваць усе сілы рэспублікі на тое, каб выселіць зь Вільні большасьць тытульнага насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Летувіскі ўрад у асобе міністра асьветы Жугжды не дазволіў адчыніць у Вільні ніводнай беларускай школы, чаго дамагаліся [[Адам Станкевіч]] ды іншыя беларускія дзеячы. Летувіскія ўлады зачынілі беларускую гімназію і настаўніцкую сэмінарыю, а Беларускі музэй імя Івана Луцкевіча ліквідавалі і фактычна разрабавалі — большая частка яго збораў трапіла ў летувіскія музэйныя фонды і бібліятэку Акадэміі навук Летувы. Пры гэтым [[Слуцкія паясы]] і [[Урэчча|ўрэцкае]] шкло абвясьцілі «вырабамі летувіскіх рамесьнікаў»&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 386.&lt;/ref&gt;. Усё гэта адбывалася адначасна з новай хваляй рэпрэсіяў супраць інтэлігенцыі. Практычна ўсе беларускія нацыянальныя дзеячы і іх сем’і падпалі пад арышты і дэпартацыю&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993&quot;/&gt;. Тым часам у 1944—1948 гадох каля 100 тысячаў віленчукоў, сярод якіх большую частку складалі беларусы&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;, прымусілі запісацца палякамі і дэпартавалі ў камуністычную Польшчу&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Замест дэпартаваных месьцічаў на працягу толькі 1944—1946 гадоў у Вільню прыбыло каля 100 тысячаў новых жыхароў з этнічна жамойцкіх тэрыторыяў. 

Летувіскія ўлады сьцьвярджалі, што [[беларусы]] — гэта «страчаныя летувісы», таму ў афіцыйных дакумэнтах (а таксама ў літаратуры, навуковых працах, на мэмарыяльных дошках) іх усяляк імкнуліся запісаць летувісамі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Адпаведна, пачалося масавае перапісваньне прозьвішчаў з дабаўленьнем канчаткаў «-ас», «-ус», «-іс» мужчынскім прозьвішчам (напрыклад, Міцкевіч ― Міцкявічус), канчаткаў «-айце» і іншых ― жаночым (напрыклад, Астроўская ― Астраўскайце). Пэўныя прозьвішчы, увогуле, перакладаліся (напрыклад, Верабей ― Жвірбіліс). Сярод беларусаў павялічвалася беспрацоўе, яны [[дыскрымінацыя|дыскрымінаваліся]] пры ўладкаваньні на дзяржаўную службу&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 382.&lt;/ref&gt;. Тыя, хто нарадзіўся па-за Віленшчынай, не маглі атрымаць летувіскага грамадзянства. Апроч таго, праводзілася пераймаваньне амаль усіх населеных пунктаў ([[Трокі]] — Тракай, [[Друскенікі]] — Друскенінкай, [[Сьвянцяны]] — Швянчоніс, [[Лаварышкі]] — Лаварышкес і г. д.). У выніку, не засталося амаль ніводнай беларускай назвы&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993&quot;/&gt;. 

Зь іншага боку летувіскія ўлады праводзілі палітыку дэнацыяналізацыі беларускага насельніцтва Віленшчыны: на ўзгадненьне з Масквой і камуністычнай Польшчай, замест зачыненых беларускіх школаў насаджаліся польскія і расейскія, беларусаў дыскрымінавалі ў атрыманьні вышэйшай адукацыі — колькасьць студэнтаў-беларусаў у летувіскім Віленскім унівэрсытэце не перавышала 1%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Замест ліквідаваных беларускіх выданьняў у савецкай Вільні пачала выходзіць польскамоўная газэта «Чырвоны штандар». Апроч таго, летувіскія ўлады не перашкаджалі ксяндзам-палякам пашыраць сярод беларусаў-каталікоў думку, што тыя — палякі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;/&gt;. 

Калі паводле зьвестак перапісу 1959 году, з 236 100 віленчукоў 34% назваліся летувісамі, 29% расейцамі, 20% палякамі і 6% беларусамі, то перапіс 1970 году засьведчыў, што летувісаў стала 50,5%, расейцаў 20%, палякаў 19%, а беларусаў 5%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 388.&lt;/ref&gt;. 

Разам з тым, савецкія ўлады ажыцьцяўлялі ў Летуве і тыповую рэпрэсіўную палітыку: у чэрвені — верасьні 1945 году дэпартавалі 6,3 тыс. чалавек&lt;ref name=&quot;smdb-93&quot;&gt;Maculevičius S., Baltrušiene D. Znajomość z Litwą. Księga tysiąclecia. Tom pierwszy. Państwo. — Kaunas: Kraštotvarka, 1999. {{ISBN|9986-892-34-1}}. S. 93.&lt;/ref&gt; (у тым ліку і ўласна летувісаў), 22—23 траўня 1948 году — правялі [[Апэрацыя Вясна|Апэрацыю Вясна]], накіраваную на ліквідацыю антысавецкага падпольля, але ахвярамі дэпартацыі сталі таксама заможныя гаспадары. Масавыя дэпартацыі прайшлі таксама 25—28 сакавіка 1949 году, калі вывезьлі 29 тыс. чалавек, 2—3 кастрычніка 1951 году (16 тыс. чалавек), у 1952 годзе (1,1 тыс. чалавек) і ў 1953 годзе&lt;ref name=&quot;smdb-95-6&quot;&gt;Maculevičius S., Baltrušiene D. Znajomość z Litwą. Księga tysiąclecia. Tom pierwszy. Państwo. — Kaunas: Kraštotvarka, 1999. {{ISBN|9986-892-34-1}}. S. 95-96.&lt;/ref&gt;. 8 ліпеня 1948 году савецкія ўлады нацыяналізавалі храмы ўсіх веравызнаньняў. У 1950 годзе зьнішчылі вядомыя сымбалі сучаснай Летувы — скульптуры на [[франтон]]е [[Віленская катэдра|Віленскае катэдры]], помнік свабоды ў Коўне, зьмянілі дзяржаўны гімн&lt;ref name=&quot;smdb-95-6&quot;/&gt;. У 1960 годзе [[Мікіта Хрушчоў|Хрушчоў]] крытыкаваў рэканструкцыю замка ў Троках як ідэалізацыю фэадальнага ладу&lt;ref name=&quot;smdb-97&quot;&gt;Maculevičius S., Baltrušiene D. Znajomość z Litwą. Księga tysiąclecia. Tom pierwszy. Państwo. — Kaunas: Kraštotvarka, 1999. {{ISBN|9986-892-34-1}}. S. 97.&lt;/ref&gt;.

Аднак у адрозьненьне ад [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]] і [[Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|УССР]], савецкае кіраўніцтва дазволіла Летуве, як і Латвіі з Эстоніяй, мець унівэрсытэт на мове тытульнай нацыі. Гэты летувіскамоўны Віленскі ўнівэрсытэт хутка стаў ''«раем для балцкіх дасьледаваньняў»''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93.&lt;/ref&gt;. Тым часам у адменнасьць ад сталіцаў іншых рэспублік, Масква дазволіла Летуве летувізацыю Вільні (калі [[Талін]] ці [[Рыґа|Рыґу]] хутка апанавала расейскамоўная працоўная сіла, Вільню павольна засяляла [[Жамойць|жамойцкая]] вёска&lt;ref name=&quot;katl&quot;/&gt;), у выніку чаго места пачало набываць летувіскае аблічча&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;.

Такім чынам, у адказ на вонкавую ляяльнасьць летувіскіх камуністаў Масква фактычна дазволіла ў Летуве побач з камуністычнай і нацыяналістычную ідэалёгію: спадчына Вялікага Княства Літоўскага абвяшчалася выняткова летувіскай, а Вільня — спрадвечна летувіскім местам. За савецкім часам у Летуве выйшлі сотні навуковых і навукова-папулярных выданьняў, дзе гэтыя падыходы ўсяляк прапагандаваліся і абгрунтоўваліся&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;/&gt;. Летува заняла вынятковае становішча сярод усіх эўрапейскіх саюзных рэспублікаў, маючы больш магчымасьцяў дзеля разьвіцьця нацыянальнага жыцьця, чым якая-кольвек зь іх. Амэрыканскі гісторык [[Тымаці Снайдэр]] тлумачыць гэта кампрамісамі паміж з аднаго боку Масквой і летувіскімі камуністамі, а з другога боку — летувіскай інтэлігенцыяй&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93, 95.&lt;/ref&gt;.

=== Летувіская Рэспубліка ===
Палітыка перабудовы і галоснасьці дала магчымасьць легальна існаваць руху за незалежнасьць Летавы — Саюдзіс. Незалежніцкія настроі пашыраліся. У 1989 годзе прайшоў [[Балтыйскі шлях]], у якім каля 2 мільёнаў чалавек сталі на шашы Вільня — Талін і ўзяліся за рукі.

У пачатку 1990 году прайшлі першыя выбары ў Летувіскі сойм, на якіх удзельнічалі сябры Саюдзісу. Яны ж атрымалі большасьць месцаў. 11 сакавіка 1990 году Летувіскі сойм на чале зь [[Вітаўтас Ландсбергіс|Вітаўтасам Ландсбергісам]] абвясьціў незалежнасьць Летувы ад СССР — першай з савецкіх рэспублік. 17 верасьня 1991 году Летува стала сябрам [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў|ААН]].

29 сакавіка 2004 году Летува ўвайшла ў [[Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы|НАТО]], а 1 траўня 2004 году — у [[Эўрапейскі Зьвяз]].

== Дзяржаўны лад ==
{{Асноўны артыкул|Дзяржаўны лад Летувы}}

Летува — [[унітарная дзяржава]], форма кіраваньня — [[прэзыдэнцкая рэспубліка]]. [[Сьпіс прэзыдэнтаў Летувы|Прэзыдэнт]] абіраецца [[простыя выбары|простымі выбарамі]] на пяцігадовы тэрмін. Ён вызначае асноўныя кірункі замежнай палітыкі, лічыцца галоўнакамандуючым летувіскага войска. Прэзыдэнт вылучае парлямэнту на зацьверджаньне кандыдатуру [[Прэм’ер-міністар|прэм’ер-міністра]], а потым паводле рэкамэндацыі апошняга — кандыдатуры сябраў [[Урад]]у, таксама як і шэраг іншых найвышэйшых дзяржаўных урадоўцаў і судзьдзяў [[Канстытуцыйны Суд|Канстытуцыйнага Суду]] ({{мова-lt|Konstitucinis Teismas|скарочана}}).

Аднапалатны летувіскі [[парлямэнт]] — [[Летувіскі Сойм|Сойм]] — налічвае 141 дэпутата, якія абіраюцца на чатырохгадовы тэрмін. Крыху больш за палову дэпутатаў абіраюцца на аднамандатных акругах (71), а іншая частка (70) — паводле партыйных сьпісаў. Бар’ер праходжаньня ў Сойм для партыі роўны 5%.

== Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел ==
{{Асноўны артыкул|Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Летувы}}

{{Image label begin|image=Apskritis of Lithuania.png|width={{{width|400}}}|float={{{float|right}}}}}
{{Метка выявы|x=-140.0|y=-215.0|scale={{{width|-1}}}|text=[[Файл:Marijampole County COA.png|20px]]'''''&lt;small&gt;[[Мар’ямпальскі павет|Мар’ямпальскі]]&lt;/small&gt;'''''}}
{{Метка выявы|x=-200.0|y=-250.0|scale={{{width|-1}}}|text=[[Файл:Alytus County COA.png|20px]] '''''&lt;small&gt;[[Аліцкі павет|Аліцкі]]&lt;/small&gt;'''''}}
{{Метка выявы|x=-330.0|y=-272.0|scale={{{width|-1}}}|text='''[[Беларусь]]'''}}
{{Метка выявы|x=-180.0|y=-160.0|scale={{{width|-1}}}|text=[[Файл:LTU Kauno apskritis COA.svg|20px]] '''''&lt;small&gt;[[Ковенскі павет|Ковенскі]]&lt;/small&gt;'''''}}
{{Метка выявы|x=-90.0|y=-140.0|scale={{{width|-1}}}|text=[[Файл:LIT okręg tauroski COA.png|20px]] '''''&lt;small&gt;[[Таўроскі павет|Таўроскі]]&lt;/small&gt;'''''}}
{{Метка выявы|x=-100.0|y=-40.0|scale={{{width|-1}}}|text=[[Файл:Telsiai County COA.png|20px]] '''''&lt;small&gt;[[Цельшыцкі павет|Цельшыцкі]]&lt;/small&gt;'''''}}
{{Метка выявы|x=-30.0|y=-100.0|scale={{{width|-1}}}|text=[[Файл:LIT okręg kłajpedzki COA.svg|20px]] '''''&lt;small&gt;[[Клайпедзкі павет|Клайпедзкі]]&lt;/small&gt;'''''}}
{{Метка выявы|x=-70.0|y=-200.0|scale={{{width|-1}}}|text='''[[Расея]]'''}}
{{Метка выявы|x=-255.0|y=-200.0|scale={{{width|-1}}}|text=[[Файл:Vilnius County COA.png|20px]] '''''&lt;small&gt;[[Віленскі павет|Віленскі]]&lt;/small&gt;'''''}}
{{Метка выявы|x=-140.0|y=-65.0|scale={{{width|-1}}}|text=[[Файл:LIT okręg szawelski COA.PNG|20px]] '''''&lt;small&gt;[[Шавельскі павет|Шавельскі]]&lt;/small&gt;'''''}}
{{Метка выявы|x=-230.0|y=-65.0|scale={{{width|-1}}}|text=[[Файл:Panevezys County COA.png|20px]] '''''&lt;small&gt;[[Панявескі павет|Панявескі]]&lt;/small&gt;'''''}}
{{Метка выявы|x=-300.0|y=-120.0|scale={{{width|-1}}}|text=[[Файл:Utena County COA.png|20px]] '''''&lt;small&gt;[[Уцянскі павет|Уцянскі]]&lt;/small&gt;'''''}}
{{Метка выявы|x=-160.0|y=-1.0|scale={{{width|-1}}}|text='''[[Латвія]]'''}}
{{Метка выявы|x=-120.0|y=-270.0|scale={{{width|-1}}}|text='''[[Польшча]]'''}}
{{Image label end}}

Летува складаецца зь 10 паветаў ({{мова-lt|apskritys|скарочана}}), якія называюцца адпаведна з сваёй сталіцай:

# [[Аліта]]
# [[Коўна]]
# [[Клайпеда]]
# [[Мар’ямпаль]]
# [[Панявеж]]
# [[Шаўлі]]
# [[Таўрогі]]
# [[Цельшы]]
# [[Уцяна]]
# [[Вільня]]

Паветы падзяляюцца на акругі. Некаторыя буйныя гарады ўтвараюць самастойныя адміністрацыйныя адзінкі.

== Геаграфія ==
{{Асноўны артыкул|Геаграфія Летувы}}
[[Файл:LietuvaPhysicalMap-lessdetail (lang-be).svg|міні|Фізычная мапа Летувы]]

Летува афіцыйна падзяляецца на 4 рэгіёны, абвешчаныя гістарычнымі і адрознымі сваімі традыцыямі, дыялектамі і ляндшафтам: [[Аўкштота]] ({{мова-lt|Aukštaitija|скарочана}}), [[Жамойць]] ({{мова-lt|Žemaitija|скарочана}}), [[Сувалкія]] ({{мова-lt|Suvalkija|скарочана}}) і [[Дзукія]] ({{мова-lt|Dzukija|скарочана}}). Пяты рэгіён — «[[Малая Летува]]» ({{мова-lt|Mažoji Lietuva|скарочана}}) да 1918 належаў да [[Усходняя Прусія|Ўсходняй Прусіі]]. Тут Летува пясковымі пляжамі і дзюнамі мяжуе з [[Балтыйскае мора|Балтыйскім морам]]. Далей на ўсход цягнецца ўзгорысты марэнны ляндшафт. Віленшчына багатая грудамі і азёрамі. Бліжэй да польскай мяжы знаходзіцца рэгіён Сувалкія. Разам з раўнінай між Панявежай і Коўнам гэты раён найбольш актыўна выкарыстоўваецца ў сельскай гаспадарцы. На ўсход ад Сувалкіі, на беларускай мяжы знаходзіцца лясная Дзукія. Там, ля [[Друскенікі|Друскенікаў]] пачынаецца летувіскі адцінак [[Нёман]]у ({{мова-lt|Nemunas|скарочана}}). Нёман ёсьць найбольш працяглай ракой у Летуве — у межах краіны ягоная даўжыня складае 475 км, а апошнія 200 км ракі ўтвараюць натуральную мяжу з [[Калінінградзкая вобласьць|Калінінградзкай вобласьцю]]. Пры мястэчку Руснэ Нёман упадае ў Балтыйскае мора.

З паўднёвага захаду на паўночны ўсход у Паўднёвай і Ўсходняй Летуве распрасьціраецца [[Балтыйская града]], якая ў межах краіны складаецца з Судуўскага, Дзуцкага і Аўкштайцкага ўзвышшаў (дасягаюць вышыні 250—280 м). З паўднёвага боку да Летувіскай дугі Балтыйскай грады далучаецца Паўднёва-Ўсходняя пясковая раўніна. З усходу тэрыторыю краіны займаюць часткі [[Сьвянцянскія грады|Сьвянцянска-Нарачанскага]] і [[Ашмянскае ўзвышша|Ашмянскага ўзвышшаў]], на апошнім разьмяшчаецца адзін з найвышэйшых пунктаў краіны — гара Язэпава (293,6 м). На захадзе разьмяшчаецца выспавае [[Жамойцкае ўзвышша]] з найвышэйшым пунктам гарой Мядвегаліс (234 м). Уздоўж Балтыйскага мора распрасьціраецца Прыморская раўніна — нізіна шырынёй 15—20 км. На поўдні гэтай нізіны — дэльта Нёмана. На астатняй тэрыторыі паміж Балтыйскай градой і Жамойцкім узвышшам расьсьцілаюцца плоскія ці крыху хвалістыя нізіны — Сярэднелетувіская, Зэмгальская і інш. Галоўным чыньнікам ва ўтварэньні рэльефу краіны быў ледавік.

Летува разьмяшчаецца на Рускай пліце Ўсходне-Эўрапейскай плятформы. Крышталічны фундамэнт залягае глыбока (ад 300 да 2000 м ніжэй за ўзровень мора). З карысных выкапняў ёсьць вапнякі, [[даляміт]]ы, [[гліна|гліны]], [[крэйда]]. Таксама нетры Летувы маюць пласты мінэральных водаў.

=== Клімат ===
Клімат Летувы пераходны — ад марскога да кантынэнтальнага. Сярэдняя гадавая тэмпэратура складае +6,1&amp;nbsp;°C. Сярэдняя тэмпэратура студзеня −4,9&amp;nbsp;°C (ад −2,8&amp;nbsp;°C на ўзьбярэжжы да −6,5&amp;nbsp;°C на паўночным усходзе). Сярэдняя тэмпэратура ліпеня +17,2&amp;nbsp;°C (у межах краіны адрозьніваецца меней, чым на 2&amp;nbsp;°C).

{| width=90% align=&quot;center&quot; border=1 cellpadding=&quot;3&quot; style=&quot;border-collapse: collapse; font-size:95%; text-align: center;&quot;
|-----
| height=&quot;25&quot; colspan=&quot;13&quot; bgcolor=&quot;#E7EEF1&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;'''Тэмпэратурныя рэкорды па месяцох (°C)'''&lt;ref&gt;[http://www.meteo.lt/ meteo.lt]&lt;/ref&gt;&lt;/div&gt;
|-----
| width=&quot;140&quot; bgcolor=&quot;#E7EEF1&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot; class=&quot;style2&quot;&gt;Месяц&lt;/div&gt;
| width=&quot;55&quot; bgcolor=&quot;#E7EEF1&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;[[Студзень|Сту]]&lt;/div&gt;
| width=&quot;55&quot; bgcolor=&quot;#E7EEF1&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;[[Люты|Лют]]&lt;/div&gt;
| width=&quot;55&quot; bgcolor=&quot;#E7EEF1&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;[[Сакавік|Сак]]&lt;/div&gt;
| width=&quot;55&quot; bgcolor=&quot;#E7EEF1&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;[[Красавік|Кра]]&lt;/div&gt;
| width=&quot;55&quot; bgcolor=&quot;#E7EEF1&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;[[Травень|Тра]]&lt;/div&gt;
| width=&quot;55&quot; bgcolor=&quot;#E7EEF1&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;[[Чэрвень|Чэр]]&lt;/div&gt;
| width=&quot;52&quot; bgcolor=&quot;#E7EEF1&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;[[Ліпень|Ліп]]&lt;/div&gt;
| width=&quot;55&quot; bgcolor=&quot;#E7EEF1&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;[[Жнівень|Жні]]&lt;/div&gt;
| width=&quot;51&quot; bgcolor=&quot;#E7EEF1&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;[[Верасень|Вер]]&lt;/div&gt;
| width=&quot;55&quot; bgcolor=&quot;#E7EEF1&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;[[Кастрычнік|Кас]]&lt;/div&gt;
| width=&quot;55&quot; bgcolor=&quot;#E7EEF1&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;[[Лістапад|Ліс]]&lt;/div&gt;
| width=&quot;64&quot; bgcolor=&quot;#E7EEF1&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;[[Сьнежань|Сьн]]&lt;/div&gt;
|-----
| width=&quot;140&quot; bgcolor=&quot;#E7EEF1&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot; class=&quot;style2&quot;&gt;Найвышэйшая тэмп.&lt;/div&gt;
| width=&quot;55&quot; bgcolor=&quot;FFBB70&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;+12,6 &lt;/div&gt;
| width=&quot;55&quot; bgcolor=&quot;FFA264&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;+16,5&lt;/div&gt;
| width=&quot;55&quot; bgcolor=&quot;FD7339&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;+21,8&lt;/div&gt;
| width=&quot;55&quot; bgcolor=&quot;FC5425&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;+28,8&lt;/div&gt;
| width=&quot;55&quot; bgcolor=&quot;FC2A25&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;+34&lt;/div&gt;
| width=&quot;55&quot; bgcolor=&quot;FC2A25&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;+35&lt;/div&gt;
| width=&quot;52&quot; bgcolor=&quot;FD0009&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;+37,5&lt;/div&gt;
| width=&quot;55&quot; bgcolor=&quot;FD0009&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;+36&lt;/div&gt;
| width=&quot;51&quot; bgcolor=&quot;FC2A25&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;+32&lt;/div&gt;
| width=&quot;55&quot; bgcolor=&quot;FD7339&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;+26&lt;/div&gt;
| width=&quot;55&quot; bgcolor=&quot;FFA264&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;+18&lt;/div&gt;
| width=&quot;64&quot; bgcolor=&quot;FFBB70&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;+15,6&lt;/div&gt;
|-----
| width=&quot;140&quot; bgcolor=&quot;#E7EEF1&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot; class=&quot;style2&quot;&gt;Найніжэйшая тэмп.&lt;/div&gt;
| bgcolor=&quot;0A427E&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;&lt;span style=&quot;color:white;&quot;&gt;-40,5&lt;/span&gt;&lt;/div&gt;
| bgcolor=&quot;0A427E&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;&lt;span style=&quot;color:white;&quot;&gt;-42,9&lt;/span&gt;&lt;/div&gt;
| bgcolor=&quot;2467B4&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;&lt;span style=&quot;color:white;&quot;&gt;-37,5&lt;/span&gt;&lt;/div&gt;
| bgcolor=&quot;6289CB&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;&lt;span style=&quot;color:white;&quot;&gt;-23,0&lt;/span&gt;&lt;/div&gt;
| bgcolor=&quot;96B8E8&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;&lt;span style=&quot;color:grey;&quot;&gt;-6,8&lt;/span&gt;&lt;/div&gt;
| bgcolor=&quot;D6E4F7&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;-2,8&lt;/div&gt;
| bgcolor=&quot;FEFFB9&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;+0,9&lt;/div&gt;
| bgcolor=&quot;D6E4F7&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;-2,9&lt;/div&gt;
| bgcolor=&quot;B2D5F4&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;-6,3&lt;/div&gt;
| bgcolor=&quot;96B8E8&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;&lt;span style=&quot;color:grey;&quot;&gt;-19,5&lt;/span&gt;&lt;/div&gt;
| bgcolor=&quot;6289CB&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;&lt;span style=&quot;color:white;&quot;&gt;-23&lt;/span&gt;&lt;/div&gt;
| bgcolor=&quot;0A427E&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;&lt;span style=&quot;color:white;&quot;&gt;-34&lt;/span&gt;&lt;/div&gt;
|}

Гадавая колькасьць ападкаў складае 540 мм на Сярэднелетувіскай нізіне і 930 мм на паўднёва-заходніх схілах Жамойцкага ўзвышша. Найбольшая колькасьць ападкаў прыпадае на жнівень, найменшая — на кастрычнік. Да галоўных асаблівасьцяў клімату Летувы адносяць шмат атмасфэрных ападкаў і перавагу адносна цёплага надвор’я. Наяўнасьць вялікай колькасьці атмасфэрных ападкаў, а таксама наяўнасьць блізкіх да паверхні водных пластоў стварылі ўмовы для разьвіцьця густой сеткі рэк. У Летуве налічваюць 722 ракі даўжынёю больш за 10 км і агульнай працягласьцю 27 500 км, 71,5% рэк належаць да басэйну Нёмана. Рэкі Летувы сілкуюцца дажджавымі, талымі ды грунтовымі водамі. У сярэднім каля трох месяцаў рэкі пакрытыя льдом. На тэрыторыі Летувы больш за 2500 азёраў плошчай больш за 0,1 км² кожнае і 1000—1500 дробных азёраў. Самыя буйныя азёры — Друкшай, Дзіснай, найбольш глыбокае — Таўрангас (60,5 м). У Летуве налічваюць 40 тысячаў тарфяных балот, шмат дзе здабываецца торф.

=== Глебы ===
Амаль 45% тэрыторыі Летувы займаюць [[дзярнова-падзолістыя глебы]], 17% — балотна-падзолістыя глебы, 4% — падзоліста-баравыя глебы, 8% — [[дзярнова-карбанатныя глебы]], столькі ж карбанатныя дзярнова-глеева-падзолістыя, 5% — балотныя і 1,4% — алювіяльныя глебы ў дэльце Нёмана і абалёнах рэк.

=== Расьлінны сьвет ===
Летува разьмяшчаецца ў падзоне [[Мяшаны лес|мяшаных лясоў]] лясной зоны. Выдзяляюць правінцыю з грабам і правінцыю безь яго, мяжа пралягае ў сярэдняй частцы тэрыторыі. Агулам лясы займаюць 27,6% тэрыторыі. Пераважаюць [[хваёвыя лясы|хваёвыя]] (37,2%) і бярозавыя (23%) лясы. У Летуве сустракаюцца больш за 2000 відаў кветкавых расьлінаў і папаратнікаў, вядома каля 250 відаў мхоў, 400 відаў лішайнікаў і 2000 відаў грыбоў.

=== Жывёльны сьвет ===
У Летуве атрымалі пашырэньне жывёлы тайгі й [[шыракалісты лес|шыракалістых лясоў]]. [[Хрыбетныя|Хрыбетных]] налічваецца 426 відаў, зь іх 61 від [[Сысуны|сысуноў]], 290 — птушак, 7 — гадаў, 11 — земнаводных і 57 рыб. Дробныя сысуны — [[кажаны]], яжы, краты, землярыйкі, мышы-палёўкі і іншыя. Большасьць птушак належаць да атраду вераб’іных. Сярод гадаў варта адзначыць трытонаў, жаб і раптух.

У краіне разьмяшчаюцца Летувіскі нацыянальны парк (на паўночным усходзе, плошча каля 300 км²), 3 запаведнікі (Жувінтас, Чапкаляй, Каманос)&lt;ref&gt;Кунчина И. П. и др. Литва // Страны и народы; Науч.-попул. геогр.-этнограф. изд. в 20-ти т. Советский союз. Республики прибалтики. Белоруссия. Украина. Молдавия. — М.: Мысль, 1984. — 349 с.&lt;/ref&gt;.

== Насельніцтва ==
[[Файл:Poles in Lithuania Barry Kent.png|міні|Колькасьць палякаў (апалячаных беларусаў&lt;ref&gt;Калачынскі Ю. Адкуль у Беларусі ўзяліся палякі? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 54—55.&lt;/ref&gt;) у Летуве паводле раёнаў]]

* [[Летувіская мова|летувіская]]: 2 561 314
* [[Польская мова|польская]]: 200 317
* [[Расейская мова|расейская]]: 176 913
* [[Беларуская мова|беларуская]]: 36 227
* [[Украінская мова|украінская]]: 16 423
* [[Татарская мова|татарская]]: 2793
* [[Латыская мова|латыская]]: 2025
* [[Караімская мова|караімская]]: 241&lt;ref&gt;{{Спасылка|url=http://statistics.bookdesign.lt/dalis_04.pdf|загаловак=Ethnicity, mother tongue and religion|мова=en|камэнтар=зьвесткі перапісу 2011 году}}&lt;/ref&gt;

[[Расейцы]] ў асноўным зьявіліся ў Летуве па [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайне]], калі краіна трапіла ў склад [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|Савецкага Саюзу]], і жывуць пераважна ў рэгіёнах [[Вільня|Вільні]] й [[Клайпеда|Клайпеды]]. Сярод старэйшага пакаленьня летувісаў вялікая ступень валоданьня расейскаю мовай, у той час, як моладзь збольшага валодае [[Ангельская мова|ангельскаю]]. У раёне Клайпеды (былога прускага Мэмэлю) ёсьць доля нямецкамоўнага насельніцтва. Рэгіён вакол Вільні і ўздоўж беларускай мяжы гістарычна быў засяляюць беларусы, дагэтуль там пашыраныя дыялекты беларускай (''тутэйшай'') мовы.

Этнічны склад насельніцтва (2015 год)&lt;ref&gt;Butkus A. [http://alkas.lt/2015/12/16/a-butkus-lietuvos-gyventojai-tautybes-poziuriu/ Lietuvos gyventojai tautybės požiūriu], Alkas, 16.12.2015 г.&lt;/ref&gt;:
* [[летувісы]] — 86,7%
* [[палякі]] — 5,6%
* [[расейцы]] — 4,8%
* [[беларусы]] — 1,3%
* [[украінцы]] — 0,7%

== Эканоміка ==
{{Асноўны артыкул|Эканоміка Летувы}}
Летува — індустрыяльная краіна з разьвітай сельскай гаспадаркай. На 1 сакавіка 1998 году Летуве было дадзена 1,976 млрд $ пазык з-за мяжы, прычым каля траціны зь іх былі крэдытамі [[Міжнародны валютны фонд|МВФ]]. Істотнае значэньне для разьвіцьця эканомікі Летувы мела ўступленьне ў [[Эўрапейскі Зьвяз]]. [[Сукупны ўнутраны прадукт]] краіны вырас за першы квартал 2004 году на 7,7%.

Найбуйнешым інвэстарам зьяўляюцца [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]] — 25% усіх зьнешніх інвэстыцыяў, потым ідуць [[Швэцыя]] (13%), [[Нямеччына]] (12%) і [[Вялікабрытанія]] (8%). Структура [[Сукупны ўнутраны прадукт|ВУП]]: (у % ад агульнага кошту) сельская і лясная гаспадарка — 9,3, здабывальная і перапрацоўчая прамысловасьць — 25,9, будаўніцтва — 6,7, камунальныя паслугі — 3,0, транспарт і сувязь — 7,6, гандаль — 23,9, фінансы — 3,2, іншае — 20,4.

Ад 1 студзеня 2015 году Летува перайшла на [[Эўра]]&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20160305011435/http://www.radyjo.net/4/90/Artykul/192263,1-%D1%81%D1%82%D1%83%D0%B4%D0%B7%D0%B5%D0%BD%D1%8F-%D0%9B%D0%B5%D1%82%D1%83%D0%B2%D0%B0-%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B0%D1%85%D0%BE%D0%B4%D0%B7%D1%96%D1%86%D1%8C-%D0%BD%D0%B0-%D1%8D%D1%9E%D1%80%D0%B0 1 студзеня Летува пераходзіць на эўра]. Polskie Radio S.A. 30.12.2014&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Lt real gdp growth.svg|значак|Рост рэальнага [[Сукупны ўнутраны прадукт|СУП]] краіны]]

Цеплавыя электрастанцыі працуюць на замежнай сыравіне, найбуйнейшыя — Летувіская і Віленскія. Маюцца гідраэлектрастанцыі — Кайшадорская, Ковенская. Самай магутнай зьяўляецца Ігналінская атамная электрастанцыя.

Найважнейшая галіна прамысловасьці — машынабудаўніцтва і мэталаперапрацоўка. Найбольшае разьвіцьцё атрымала станкабудаўніцтва з асноўнымі цэнтрамі ў Вільні, Коўне, Шаўлях; прыборабудаваньне, электратэхніка і радыётэхніка (Вільня, Коўна, Панявеж і інш.), суднабудаваньне і рамонт караблёў (Клайпеда), вытворчасьць абсталяваньня для харчовай прамысловасьці (Мар’ямпаль), вытворчасьць ровараў і рухавікоў для мапедаў (Шаўлі). Прамысловасьць па перапрацоўцы нафты дае [[мазут]], [[бэнзін]], [[дызэльнае паліва]], [[асфальт]], [[парафін]] і інш. прадукты (Мажэйкі). Разьвітая хімічная прамысловасьць: вытворчасьць сернай кіслаты, амафосу, супэрфасфату (Кейданы), азотных угнаеньняў (Янава), штучных валокнаў (Коўна), плястмасавых вырабаў (Вільня) штучнай скуры (Плунге), фармацэўтычнай прадукцыі (Вільня, Коўна і інш.), прадукцыі мікрабіялягічнай прамысловасьці (Вільня, Кейданы). Вытворчасьць будаўнічых матэрыялаў ажыцьцяўляецца зь мясцовай сыравіны. Разьвіта вытворчасьць цэмэнту (Наўёі-Акмяны), сылікатных вырабаў, мяккага пакрыцьця даху і да т. п. (Вільня, Коўна, Гаргаждай), керамікі (Таўрогі), шкла (Вільня, Коўна і інш.). Здаўна ў Летуве існуе дрэваапрацоўчая і цэлюлозна-папяровая прамысловасьць з разьвітай вытворчасьцю мэблі (Янава, Клайпеда, Коўна, Шаўлі), паперы і кардону (Коўна, Грыгішкі), цэлюлозы ды фанэры (Клайпеда), запалак (Коўна), двп (Клайпеда, Вільня, Грыгішкі, Казлова Руда)&lt;ref&gt;Большая энциклопедия: в 62 томах. Т. 26. — М: ТЕРРА, 2006. — 592 с. {{ISBN|5-373-00432-2}}.&lt;/ref&gt;.

== Транспарт ==
{{Асноўны артыкул|Транспарт у Летуве}}

Летува мае важнае значэньне як транзытная краіна між [[Цэнтральная Эўропа|Цэнтральнай]] і [[Паўночная Эўропа|Паўночнай]] Эўропай, між [[Скандынавія]]й і [[Беларусь]]сю. Ключавую ролю Летува грае як транзыт між [[Расея|Расейскай Фэдэрацыяй]] і ейным эксклявам Калінінградзкай вобласьцю. Сталіца Летувы Вільня знаходзіцца вельмі блізка да закрытай беларускай граніцы, таму больш важным транспартным вузлом Летувы зьяўляецца гістарычная сталіца Коўна.

=== Аўтамабільны транспарт ===
[[Файл:Lithuania-roads-(E).png|міні|Асноўныя аўтамабільныя дарогі Летувы]]

Летува мае разьвітую сетку шашаў, у тым ліку аўтамабільную дарогу, што злучае [[Коўна]] і [[Клайпеда|Клайпеду]] і магістраль [[E67]] «[[Via Baltica]]» з [[Варшава|Варшавы]] праз Коўну, [[Рыга|Рыгу]], [[Талін]] да [[Хэльсынкі]]. Апроч таго, Летува мае вялікае значэньне для транзыту [[нафта|нафты]] з Расеі.

=== Карабельны транспарт ===
У Клайпедзе знаходзіцца буйны марскі порт, злучаны паромнымі маршрутамі з важнымі гарадамі ўзьбярэжжа Балтыйскага мора.

=== Чыгунка ===
Пры [[Шастокі|Шастоках]] і [[Сувалкі|Сувалках]] (Польшча) знаходзіцца важны чагуначны перавал у Польшчу, які ў апошнія гады, з прычыны замежнапалітычнай самаізаляцыі Беларусі, атрымаў ключавую важнасьць, бо альтэрнатыўны маршрут ідзе празь Беларусь. Важнасьць гэтага шляху ўзрасла па адкрыцьці летувіска-польскай граніцы ў ходзе пашырэньня Эўразьвязу на ўсход. [[Летувіская чыгунка]], таксама як чыгунка ў іншых краінах былога Савецкага Саюзу, мае [[шырыня каляіны|шырокую каляіну]] (1520 мм замест 1435 мм у [[Заходняя Эўропа|Заходняй Эўропе]]).

=== Турызм ===
{{Асноўны артыкул|Турызм у Летуве}}

У Летуве расьце роля турызму на [[Балтыйскае мора|Балтыйскім моры]], напрыклад, гарады [[Ніда (Летува)|Ніда]] і [[Паланга]]. Таксама расьце прыцягальнасьць для турыстаў гарадоў [[Вільня|Вільні]] і [[Коўна|Коўны]].

== Культура ==
{{Асноўны артыкул|Культура Летувы}}

=== Летувіская літаратура ===
[[Файл:Catechismus in preüßnischer sprach, gecorrigiret und dagegen das deüdsche.jpg|значак|Першая друкаваная летувіская кніга&lt;ref name=&quot;Panucevic-271&quot;/&gt;&lt;ref&gt;[[Павал Урбан|Урбан П.]] [https://knihi.com/Paula_Urban/U_sviatle_histarycnych_faktau.html У сьвятле гістарычных фактаў (У сувязі з брашурай Л.С. Абэцэдарскага)]. — Мюнхэн — Нью-Ёрк: БІНІМ, 1972.&lt;/ref&gt;: {{мова-de|Catechismus in preüßnischer sprach, gecorrigiret und dagegen das deüdsche|скарочана}} (1545 год)]]

Пісьмо на летувіскай мове пачалося з кнігаў рэлігійнага зьместу. Летувіская дзяржава на афіцыйным узроўні лічыць першай летувіскай кнігай «Катэхізм» [[Марцін Мажвід|Марціна Мажвіда]], выдадзены ў 1547 годзе. Тым часам беларускія гісторыкі [[Вацлаў Пануцэвіч]] і [[Павал Урбан]] зьвяртаюць увагу на тое, што напраўду першую летувіскую кнігу выдалі на два гады раней — у 1545 годзе, хоць мова гэтай кнігі і называецца «прускай». Тым часам у «Катэхізьме» Мажвіда і наступнай летувіскай кнізе 1559 году выданьня назва мовы не ўпамінаецца, што ёсьць сьведчаньнем разуменьня мовы гэтых дзьвюх кніг таксама як «прускай»&lt;ref name=&quot;Panucevic-271&quot;&gt;{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 271.&lt;/ref&gt;. Толькі ў 1579 годзе, па сьмерці герцага прускага [[Альбрэхт Гогенцолерн|Альбрэхта Гогенцолерна]], які быў ініцыятарам летувіскага кнігадрукаваньня, выйшаў летувіскі катэхізм, дзе мова выданьня азначалася як летувіская. Гэтая назва замацавалася ў наступных летувіскіх кнігах&lt;ref&gt;{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 273.&lt;/ref&gt;. Як падкрэсьлівае гісторык і літаратуразнаўца [[Іван Саверчанка]], у XVI ст. раньнія ідэолягі жамойцкага (летувіскага) нацыянальнага руху, найперш пісьменьнікі і багасловы [[Марцін Мажвід]], [[Мэльхіёр Пяткевіч]], [[Мікалай Даўкша]] і [[Канстанцін Шырвід]], пачалі актыўна ўжываць тэрмін «літоўская мова» ў дачыненьні да гістарычна жамойцкай мовы. Абапіраючыся выняткова на этнічныя фантазіі ды показкі, яны назвалі свой народ «літоўцамі»&lt;ref&gt;[[Іван Саверчанка|Саверчанка І.]] Aurea mediocritas. Кніжна-пісьмовая культура Беларусі. Адраджэнне і ранняе барока. — {{Менск (Мінск)}}: Тэхналогія, 1998. С. 14.&lt;/ref&gt;. 

[[Файл:Mazvydo katekizmas.jpg|міні|Катэхізм Мажвіда]]

Аўтар другой летувіскай кнігі Марцін Мажвід быў пастарам з Рагніту (цяпер [[Нёман (горад)|Нёман]] у [[Калінінградзкая вобласьць|Калінінградзкай вобласьці]] [[Расея|Расеі]]). Яго кніга выйшла з друку ў [[Каралявец|Караляўцы]] ([[Прусія]]) і, апроч катэхізісу, утрымлівала вершаваную прадмову на летувіскай мове, адзінаццаць царкоўных сьпеваў з нотамі і першы летувіскі [[буквар]]. Таксама Мажвід падрыхтаваў першы летувіскі зборнік царкоўных сьпеваў «Песьні Хрысьціянскія» (1 частка — 1566 год, 2 частка — 1570 год), які па ягонай сьмерці выдаў каралявецкі пастар Балтрамеюс Вілентас. Першы поўны пераклад Бібліі на летувіскую мову зрабіў [[Ёнас Брэткунас]] (1536—1602) паміж 1579 і 1590 гадамі. Крыху пазьней у адказ на пратэстанцкія рэлігійныя кнігі зьявілася каталіцкая рэлігійная літаратура на летувіскай мове.

У пачатку XIX стагодзьдзя аблічча летувіскай літаратуры складалі каталіцкія сьвятары. [[Юзэф Арнульф Гедройц]], які гуртаваў вакол сябе летувіскіх пісьменьнікаў, і [[Мацей Казімер Валанчэўскі]] займаліся зьбіраньнем народнага летувіскага фальклёру і перакладамі на летувіскую мову. [[Майроніс|Ёнас Мачуліс-Майроніс]] пісаў вершы ў стылі рамантызму і ў 1895 годзе выдаў зборнік «Вясеньнія галасы», які абудзіў грамадзкія пачуцьці. Пісьменьнік, паэт і перакладчык [[Вінцас Крэве-Міцкевіч]] распачаў традыцыю фальклярызму ў летувіскай літаратуры напачатку XX стагодзьдзя. Сярод фігур пачатку XX стагодзьдзя празаікі Ёзас Тумас-Вайжгантас (1869—1933), Ёнас Білюнас (1879—1907), Юлія Жэмайтэ (1845—1921). У пэрыяд незалежнай Летувы плённа працаваў паэт [[Людас Гіра]]. Паэт і перакладчык [[Яўген Шкляр]] зрабіў вялікі ўнёсак у знаёмства замежнікаў зь летувіскай паэзіяй. Казіс Бінкіс стаў на чале футурыстычнай групоўкі паэтаў «Чатыры вятры» ў 1920-я гады (Юозас Жлабіс-Жанге, Пятрас Таруліс). [[Пранас Будвітыс]], [[Пятрас Вайчунас]] перакладалі творы замежных аўтараў дзеля ўзбагачэньня летувіскай літаратурнай мовы. У постсавецкай летувіскай літаратуры адбіваецца пошук свайго нацыянальнага «я» летувісаў. Гэтая тэндэнцыя пачалася яшчэ ў часы [[Мікіта Хрушчоў|хрушчоўскай]] адлігі. Старажытныя паэтычныя міты — асноўная крыніца, дзе можна знайсьці аблічча летувіскага народу. Дахрысьціянскі пэрыяд найбольш яскрава паказвае летувіскі сьвет «у чыстым выглядзе», бо па прыходзе хрысьціянства і зьяўленьні пісьменнасьці летувіская нацыя спазнала істотны ўплыш суседніх нацыяў — беларускай, польскай, нямецкай і расейскай, савецкі ўплыў.

Матыў сельскай, дахрысьціянскай сьвядомасьці пануе ў паэзіі Марцэліюса Марцінайціса (нар. 1936), асабліва ў ягоных знакамітых балядах Кукуціса (1977). Юдзіта Вайчунайце (нар. 1937) спалучыла вобразы старажытнага паганскага сьвету з гарадзкімі пэйзажамі. Сігітас Геда (нар. 1943) адухаўляе краявіды, надае ім памяць. Сярод іншых можна выдзеліць Ёзаса Грушаса (1901—1989), Ёнаса Авіжуса (нар. 1922), Юсьцінаса Марцінкевічуса (нар. 1930), Рамуальдаса Гранаўскаса ды Леанардаса Густаўскаса (абодва нар. 1939). Сучасную літаратуру разьвіваюць Рычардас Гавеліс ды Ніёле Міляўскайтэ (абодва нар. 1950), Дональдас Каёкас (нар. 1953), Юрга Іванаўстайтэ (н. 1961), Сігітас Парульскіс (нар. 1963), Антанас Ёнінас (нар. 1965).&lt;ref&gt;Twayne companion to contemporary world literature: from the editors of World Literature Today. {{ISBN|0-8057-1700-5}} (hardset)&lt;/ref&gt; Аўтар нацыянальнага гімну Летувы — Вінцас Кудырка.

=== Пераходная зона ===
З пункту гледжаньня культуры Летува знаходзіцца ў зоне пераходу. На захадзе краіны, пры Балтыйскім моры, ёсьць відавочны ўплыў [[Ганза|ганзейска]]-[[Паўночная Эўропа|паўночна-эўрапейскіх]] архітэктурных і фальклёрных традыцыяў — нямецкай, дацкай і швэдзкай культураў. З часоў уваходжаньня ў [[Вялікае Княства Літоўскае]] праз прыняцьце [[каталіцтва]] ў першую чаргу ў архітэктуры зьявіліся італійскія элемэнты (Сабор часоў Рэнэсансу ў Вільні).

Усход і поўдзень Летувы традыцыйна быў пад моцным беларускім, пазьней таксама польскім уплывам. У гарадох да Другой сусьветнай Вайны была шматлікая [[Габрэі|габрэйская]] дыяспара.

=== Сусьветная культурная спадчына [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў па пытаньнях адукацыі, навукі і культуры|ЮНЭСКО]] ===
[[Файл:Kernavė - Hill forts 01.jpg|міні|Старажытныя насыпы ў Кернаве на месцы былых умацаваньняў]]

Старое места Вільні ўваходзіць у [[Сусьветная спадчына ЮНЭСКО|Сусьветную культурную спадчыну паводле ЮНЭСКО]], гэтаксама як і дзюны на [[Курская пярэспа|Курскай пярэсьпе]] і старажытныя гарадзішчы ў [[Кернаў|Кернаве]].

=== Помнікі ===
Нацыянальны сымбаль Летувы — [[Крыжовая гара]] ({{мова-lt|Kryžių Kalnas|скарочана}}) пры [[Шаўлі|Шаўлях]].

=== Паганскія помнікі ===
Культура Летувы, як апошняга хрысьціянізаванага рэгіёну Эўропы, багатая на паганскія элемэнты. Пашырэньне атрымалі рэшткі культаў розных бажкоў, у першую чаргу побытавых ([[дамавік]], [[лазьнік]], [[лясун|лесавік]] і іншыя). Край багаты старажытнымі паганскімі помнікамі, капішчамі. У Коўні ёсьць музэй паганства, а ў Юодкрантэ — «Вядзьмарская гара».

== Замежная палітыка ==
Летува — сябра [[Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы|НАТО]], [[Рада Эўропы|Рады Эўропы]] і [[Эўрапейскі Зьвяз|Эўрапейскага Зьвязу]], з 21 сьнежня 2007 году — паўнапраўны сябра [[Шэнгенскае пагадненьне|Шэнгенскага пагадненьня]]. 

=== Дачыненьні зь Беларусьсю ===
{{Асноўны артыкул|Беларуска-летувіскія дачыненьні}}

==== Пытаньне дзяржаўнай граніцы ====
[[Файл:Lithuanian SSR 1940.jpg|міні|Мапа Летувіскай ССР (1940 год) безь [[Сьвянцяны|Сьвянцянаў]], [[Друскенікі|Друскенікаў]] і [[Салечнікі|Салечнікаў]]]]
{{Асноўны артыкул|Беларуска-летувіская граніца}}
Нягледзячы на тое, што Беларусь і Летува прызналі адно адную ўжо ў 1991 годзе, да 1994 году ''«двухбаковыя дачыненьні не адрозьніваліся вялікай інтэнсіўнасьцю і нейкімі адмысловымі дасягненьнямі»''&lt;ref&gt;Грицюс А. Влияние «белорусского фактора» на внешнюю политику Литвы и стабильность в Балтийском регионе. С. 139—162 // Белоруссия на перепутье. — Москва: Московский центр Карнеги, 1998. С. 153.&lt;/ref&gt;.

Летува была адзінай суседняй краінай, да якой незалежная Беларусь высоўвала афіцыйныя тэрытарыяльныя прэтэнзіі. Так, 24 лютага 1992 году на сустрэчы з прадстаўнікамі Эўрапейскіх супольнасьцяў тагачасны міністар замежных справаў [[Пятро Краўчанка]] заявіў пра неабходнасьць на міжнародным узроўні ўзьняць пытаньне перагляду [[Беларуска-летувіская граніца|беларуска-летувіскай граніцы]]. Пра гэта апэратыўна напісалі вядучыя замежныя СМІ, такія як, напрыклад, [[The New York Times]]&lt;ref&gt;[http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9E0CE4DA1E38F936A15751C0A964958260 Belarus Official Lays Claim To Lithuanian Border Lands] // [[The New York Times]]. 25.2.1992.&lt;/ref&gt;.

Прэтэнзіі афіцыйнага Менску адбіліся на эканамічных дачыненьнях паміж дзьвюма краінамі. Так, праз тэрытарыяльныя прэтэнзіі на Віленшчыну і Вільню Беларусь ''«магла адмовіцца ад сьціслых эканамічных зносінаў»'' зь Летувой, што выявілася ў пастанове выкарыстоўваць польскі порт Гдыню замест найбліжэйшай летувіскай Клайпеды&lt;ref&gt;Burant, S. R. International Relations in a Regional Context: Poland and its Eastern Neighbours Lithuania, Belarus, Ukraine // Europe-Asia Studies 45 (993), Nr. 3. P. 407, 417.&lt;/ref&gt;.

Рэактывацыя двухбаковых дачыненьняў Беларусі і Летувы была нашмат зьвязанай з абраньнем [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]] прэзыдэнтам, што праявілася ўжо ва ўдзеле прадстаўнікоў летувіскіх уладаў у ягонай інаўгурацыі, а таксама ў візыце беларускага кіраўніка ў Летуву ў лютым 1995 году&lt;ref&gt;Грицюс А. Влияние «белорусского фактора» на внешнюю политику Литвы и стабильность в Балтийском регионе. С. 139—162 // Белоруссия на перепутье. — Москва: Московский центр Карнеги, 1998. С. 154.&lt;/ref&gt;. Акурат у часе таго візыту былі падпісаныя дзьве дамовы: «Аб супрацы і добрасуседстве» і «Аб дзяржаўнай граніцы паміж Летувой і Беларусьсю», — што дазволіла ўпершыню ў гісторыі ўсталяваць паміж дзьвюма дзяржавамі граніцу, якая б юрыдычна прызнавалася абодвума бакамі, і зьняць шмат цяжкіх тэрытарыяльных пытаньняў, якія тычыліся савецкіх часоў&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;.

На думку [[Зьміцер Санько|Зьмітра Санько]], адной з прычынаў значнага паляпшэньня дачыненьняў стала падрыхтоўка [[Рэфэрэндум у Беларусі 1995 году|рэфэрэндуму 1995 году]] з адмовай [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]] ад традыцыйнага беларускага нацыянальнага гербу [[Пагоня|Пагоні]]: «''І калі ў нас зрынаньне Пагоні выклікала душэўны боль, дык там з нагоды гэтай неспадзяванкі, пэўна ж, шмат на якіх бяседах зьвінелі келіхі''»&lt;ref name=&quot;Sanko&quot;/&gt;.

==== Афіцыйная назва Беларусі ====
У 2010 годзе [[Міністэрства замежных справаў Рэспублікі Беларусь]] зьвярнулася ў Дзяржаўную камісію па [[летувіская мова|летувіскай мове]] з просьбай перагледзіць афіцыйную назву Беларусі ({{мова-lt|Baltarusija|скарочана}}, ''balta'' — белы колер, ''Rusija'' — [[Расея]]). Сярод прапанаваных да разгляду варыянтаў было традыцыйнае летувіскае найменьне — ''Baltoji Rusia'' ({{мова-be|Белая Русь|скарочана}})&lt;ref&gt;[http://nn.by/?c=ar&amp;i=37411 Літва адмовілася Беларусь называць Belarus], [[Наша Ніва]], 16 красавіка 2010 г.&lt;/ref&gt;. Аднак сябры Дзяржаўнай камісіі з спасылкай на меркаваньне летувіскіх гісторыкаў адзінагалосна пастанавілі пакінуць прыняты ў часы кіраваньня [[Сталін]]а савецкі варыянт назвы Беларусі&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20100419122535/http://news.tut.by/167244.html В Литве Беларусь останется Baltarusija], [[TUT.BY]], 16 красавіка 2010 г.&lt;/ref&gt;.

У красавіку 2021 году часовая палітычная падкамісія пры Дзяржаўнай камісіі па летувіскай мове зноў адмовілася зьмяняць афіцыйную [[Русіфікацыя Беларусі|расейскую]] [[Каляніялізм|каляніяльную]] назву Беларусі — на гэты раз на просьбу [[Сьвятлана Ціханоўская|Сьвятланы Ціханоўскай]], тым часам у сьнежні 2020 году гэтая ж камісія зьмяніла афіцыйную летувіскую назву [[Грузія|Грузіі]] на просьбу грузінскіх дыпляматаў&lt;ref&gt;[https://www.svaboda.org/a/31188034.html Літоўскія мовазнаўцы вырашылі не мяняць назву Беларусі], [[Радыё Свабода]], 5 красавіка 2021 г.&lt;/ref&gt;.

== Глядзіце таксама ==
* [[Вядомыя летувісы]]
* [[Сьпіс гарадоў Летувы]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}
* {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}}
* [[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]], [[Генадзь Сагановіч|Сагановіч Г.]] [http://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2}}
* Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.
* Літоўская паэзія = Lietuviu poezija / Літоўс. цэнтр культуры, адукацыі і інфарм. [Уклад. В. Тараўскайтэ і інш.; Пер.: Э. Акулін і інш.; Іл. І. Станкевічутэ]. — Маладзечна: Друк. «Перамога», 2003. — 1568 с. {{ISBN|985-6541-26-3}}.
* {{Літаратура/Сфрагістыка і геральдыка Беларусі (1999)}}
* [[Норман Дэвіс|Davies N.]] Litva: The Rise and Fall of the Grand Duchy of Lithuania. — Penguin Group US, 2013. — 90 p. {{ISBN|9781101630822}}.
* {{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў}}
* {{Кніга
|аўтар          = [[Эндру Ўілсан|Wilson A.]]
|частка         = 
|загаловак      = Belarus. The last European dictatorship
|арыгінал       = 
|спасылка       = https://yalebooks.yale.edu/book/9780300259216/belarus
|адказны        = 
|выданьне       = new edition
|месца          = 
|выдавецтва     = {{артыкул у іншым разьдзеле|Yale University Press|Yale University Press|uk|Yale University Press}}
|год            = 2012
|том            = 
|старонкі       = 
|старонак       = 384
|сэрыя          = 
|isbn           = 978-0-300-25921-6
|наклад         = 
|ref = Wilson
}}
* Kiaupa Z. Lietuvos valstybĕs istroija. — Vilnius: Baltos lankos, 2006. — 312 s. {{ISBN|9955-584-63-7}}.
* Maculevičius S., Baltrušiene D. Znajomość z Litwą. Księga tysiąclecia. Tom pierwszy. Państwo. — Kaunas: Kraštotvarka, 1999. {{ISBN|9986-892-34-1}}
* {{Літаратура/Гісторыя Летувы (2005)|1}}
* Кацель И. А. История Литвы. — Ковно, 1922. — 140 с.
* {{Літаратура/Летува: кароткая энцыкляпэдыя (1989)}}

== Вонкавыя спасылкі ==
* [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Арлоў У.]] [https://news.arche.by/by/page/ideas/hramadstva-idei/11039 Летувіскі нацыянальны рух], [[ARCHE Пачатак]], 12 сакавіка 2013 г.
* [[Аляксандар Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] [https://www.svaboda.org/a/30448775.html Чаму трэба казаць і «Літва», і «Летува». Аргумэнты гісторыка Краўцэвіча], [[Радыё Свабода]], 22 лютага 2020 г.
* [[Зьміцер Санько|Санько З.]] [https://www.svaboda.org/a/30464340.html?fbclid=IwAR0MY3o-M1iIg0RuSwvEu9OwMqJuVqVwTcjCPz7RGrb9VY-wBtCdjIuVgI0 І ўсё ж — Літва ці Летува?], [[Радыё Свабода]], 2 сакавіка 2020 г.

{{Краіны Эўропы}}
{{Краіны Эўразьвязу}}
{{NATO}}
{{АБСЭ}}
{{Дзяржаўныя ўтварэньні пэрыяду Грамадзянскай вайны і станаўленьня СССР (1917—1924)}}{{Абраны артыкул}}

[[Катэгорыя:Краіны Паўночнай Эўропы]]</text>
      <sha1>a8pdni5as2hml287g01k3b7ekxza3n6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Пагоня</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2929</id>
    <revision>
      <id>2330958</id>
      <parentid>2329826</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T22:13:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>/* Літаратура */ +</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="127230" xml:space="preserve">{{Іншыя значэньні|Пагоня (неадназначнасьць)}}
{{Іншыя значэньні|Герб Беларусі}}
{{Герб
 |назва              = Пагоня
 |арыгінал           = 
 |варыянты_назвы     = 
 |выява              = Coat of Arms of Belarus (1991).svg
 |памер_выявы        = 
 |подпіс_выявы       = Герб Пагоня ўзору 1991 году
 |выява2             = 
 |памер_выявы2       = 
 |подпіс_выявы2      = 
 |вэрсіі             = 
 |першыя_згадкі      = XIII ст.
 |дата_прыняцьця     = XIV ст.&lt;br&gt;1918 г.&lt;br&gt;19 верасьня 1991 г.
 |носьбіт            = 
 |роды               = 
 |кляйнод            = 
 |начэльле           = 
 |прылбіца           = 
 |карона             = 
 |тарча              = 
 |пахолак            = 
 |ордэн              = 
 |пастамэнт          = 
 |дэвіз              = 
 |іншыя              = 
 |выкарыстаньне      = [[Вялікае Княства Літоўскае]] &lt;br&gt; [[Беларуская Народная Рэспубліка]] &lt;br&gt; [[Рэспубліка Беларусь]]
 |аўтар              = 
}}

'''Паго́ня''' — герб [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]&lt;ref name=&quot;Salanda-2005&quot;&gt;[[Аляксей Шаланда|Шаланда А.]] Пагоня // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 382.&lt;/ref&gt;, які атрымаў статус дзяржаўнага ў час княжаньня [[Вітаўт Вялікі|Вітаўта Вялікага]]{{Зноска|Nasievič|28 сакавіка 1995|Насевіч|старонкі = }}. Традыцыйны [[Нацыянальная сымболіка|нацыянальны герб]] [[беларусы|беларусаў]], што ўвасабляе ідэю абароны Бацькаўшчыны&lt;ref name=&quot;ehb-391&quot;&gt;[[Міхась Ткачоў|Ткачоў М.]] Беларускія нацыянальныя сімвалы // {{Літаратура/ЭГБ|1к}} С. 391.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 31.&lt;/ref&gt;. Дзяржаўны герб [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] і [[Беларусь|Рэспублікі Беларусь]]. Гэта выява ўзброенага вершніка на белым кані на чырвонай [[Тарча (геральдыка)|тарчы]]. Вершнік трымае ў паднятай правай руцэ меч, у левай — белую, чырвоную альбо сінюю [[Тарча (дасьпехі)|тарчу]] з залатым [[Крыж#Патрыяршы|шасьціканцовым крыжам]]. Зь левага боку ў вершніка ножны мяча, з-пад сядла зьвісае трохканцовая вупраж (у розныя часы яна мяняла свой колер зь сіняга да залаціста-жоўтага&lt;ref name=&quot;Razauskas&quot;&gt;{{Кніга
|аўтар          = Разаўскас Д.
|частка         = Белы Вершнік з узнятым мячом на чырвоным фоне. Сімволіка герба Вялікага княства Літоўскага
|загаловак      = DRUVIS. Almanach Centru etnakasmalohiji «Kryuja». № 2
|арыгінал       = 
|спасылка       = 
|адказны        = Пад. рэд. Тодара Кашкурэвіча
|выданьне       = 
|месца          = Менск
|выдавецтва     = 
|год            = 2008
|том            = 
|старонкі       = 137
|старонак       = 242
|сэрыя          = 
|isbn           = 
|тыраж          = 299
}}&lt;/ref&gt;). З асноўных колераў Пагоні — нацыянальных колераў беларусаў — утвараецца [[Бел-чырвона-белы сьцяг|беларускі нацыянальны бел-чырвона-белы сьцяг]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 342, 346.&lt;/ref&gt;.

{{Галерэя
|Назва            = Вытокі Пагоні
|Памер            = 165
|Пазыцыя          = right
|Файл:Bogislaw-I-Duke-of-Pomerania.png|Пячатка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Багуслаў I|Багуслава I|uk|Богуслав I}}, князя [[Люцічы|люцічаў]], 1170 г.
|Файл:Nicholas_I_Lord_of_Mecklenburg.png|Пячатка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мікалай I (князь Мэкленбурга)|Мікалая I|ru|Николай I (князь Мекленбурга)}}, валадара [[бодрычы|бодрычаў]], 1189 г.
|Файл:Seal Kazimierz opolski 1226.svg|Пячатка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Казімер I Апольскі|Казімера I Апольскага|uk|Казимир I Опольський}}, 1226 г.
|Файл:Seal of Alexander Nevsky 1236 Avers2.svg|Пячатка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Неўскі|Аляксандра Неўскага|be|Аляксандр Яраславіч Неўскі}}. Асабовы бок, па 1236 г. 
|Файл:Печать Дмитрия-Донского 2 Reverse.svg|Пячатка [[Дзьмітры Данскі|Дзьмітрыя Данскога]], XIV ст.
|Файл:Печать Наримунта (Глеба) Полоцкого, 1330.svg|Пячатка [[Нарымонт Гедзімінавіч|Нарымонта]], [[Полацкае княства|князя полацкага]], 1338 г.
|Файл:Lob Печать Лугвена Ольгердовича.svg|Пячатка [[Лугвен]]а, 1395 г.
|Файл:Lob Погоня Сигизмунда Кейстутовича.svg|Коньнік зь пячаткі вялікага князя [[Жыгімонт Кейстутавіч|Жыгімонта Кейстутавіча]], 1432 г.
}}

14 траўня 2007 году [[Савет Міністраў Рэспублікі Беларусь|афіцыйны ўрад Беларусі]] надаў гербу Пагоні [[Дзяржаўны сьпіс гісторыка-культурных каштоўнасьцяў Рэспублікі Беларусь|статус нематэрыяльнай гістарычна-культурнай каштоўнасьці]]&lt;ref&gt;{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 14 траўня 2007| url = https://pravo.by/document/?guid=3961&amp;p0=C20700578| копія = https://web.archive.org/web/20210208214246/https://pravo.by/document/?guid=3961&amp;p0=C20700578| дата копіі = 8 лютага 2021| загаловак = Пастанова Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь 14 траўня 2007 г. № 578 «Аб статусе гісторыка-культурных каштоўнасцей»| фармат = | назва праекту = | выдавец = Нацыянальны прававы Інтэрнэт-партал Рэспублікі Беларусі| дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;. З 10 красавіка 1990 году варыянт Пагоні («[[Герб Летувы|Віціс]]») — дзяржаўны герб [[Летува|Летувы]].

== Паходжаньне ==
[[Файл:Jagajła, Pahonia. Ягайла, Пагоня (K. Kielisiński, 1841).jpg|міні|180пкс|Пагоня XV ст. з надмагільля [[Ягайла|Ягайлы]]{{Заўвага|адна з найстаражытнейшых выяваў, найбольш выразны і каштоўны выяўленчы аўтэнтык эпохі&lt;ref name=&quot;Tryhubovic&quot;&gt;{{артыкул|аўтар = Трыгубовіч В.|загаловак = Сьцяг і герб|арыгінал = |спасылка = http://pahonia-plakat.narod.ru/stvarennie_suczasnaj_pahoni.htm|архіўная спасылка = https://web.archive.org/web/20210128054605/http://pahonia-plakat.narod.ru/stvarennie_suczasnaj_pahoni.htm|аўтар выданьня = |выданьне = Мастацтва|тып = |месца = |выдавецтва = |год = 1992|выпуск = |том = |нумар = 8|старонкі = |isbn = }}&lt;/ref&gt;}}]]

На ўзьнікненьне гербу Пагоні і замацаваньне яго на старажытных землях [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] ўплывала некалькі чыньнікаў, кожны зь якіх паасобку ня быў вызначальным&lt;ref&gt;{{Літаратура/Геральдыка Беларусі (2010)|к}} С. 98.&lt;/ref&gt;:

* Пэўныя ўплывы агульнаэўрапейскай геральдычнай традыцыі адлюстраваньня князя-правадыра на пячатках фэўдальных герархаў ([[Польшча]], [[Чэхія]]&lt;ref&gt;Хорошкевич А. Л. «Конные печати» Александра Невского и традиции средневековой сфрагистики // Князь Александр Невский и его эпоха. — С-Пб., 1995.&lt;/ref&gt;, рыцарскі ордэн [[тампліеры|тампліераў]], конныя пячаткі [[Ноўгарад|наўгародзкага]] князя [[Аляксандар Неўскі|Аляксандра Неўскага]] і інш.)
* Атаясамленьне гербу Пагоні з постацьцю абаронцы Айчыны і адлюстраваньне жыцьця тагачасных насельнікаў краю, што знаходзіліся пад заўсёднай ваеннай пагрозай.
* Уплыў грэцка-хрысьціянскіх культаў — сьвятых Дзімітрыя Салунскага і [[Сьвяты Юры|Юрыя Пераможцы]], адаптацыя апошніх да мясцовай традыцыі і фармаваньне культу ўласных заступнікаў.
* Спалучэньне і пэрсанафікацыя ў гербе постацяў сьвятых Барыса і Глеба з блізкага мінулага і паганскага [[Ярыла|Ярылы]] з больш глыбокіх пластоў.

Паводле [[Міхась Ткачоў|Міхася Ткачова]], паходжаньне гербу Пагоні сягае ўглыб стагодзьдзяў і мае [[Сэмантыка|сэмантычную]] повязь з старажытнай ваеннай традыцыяй народнай пагоні — найважнейшай функцыяй арганізацыі жыцьця і побыту [[Усходнеславянскія мовы|ўсходнеславянскіх плямёнаў]], калі кожны чалавек быў у адказе за жыцьцё супляменьніка. У выпадку раптоўнага нападу супраціўніка і захопу ў палон суродзічаў кожны мужчына, які меў права насіць зброю, мусіў пехатою або конна кідацца ў пагоню за ворагам, каб адбіць палон. Ва ўмовах ваеннай дэмакратыі традыцыя народнай пагоні выконвалася безумоўна і захоўвалася стагодзьдзямі і ў эпоху [[Русь|Русі]], і ў часы Вялікага Княства Літоўскага&lt;ref name=&quot;ehb-391&quot;/&gt;. [[Іпацьеўскі летапіс]] паведамляе пра пагоню жыхароў [[Берасьце|Берасьця]] ў 1280 годзе за польскім вайсковым аддзелам, які паваяваў ваколіцы места. Вялікі князь літоўскі [[Ягайла]] ў сваёй ([[Лацінская мова|лацінскай]]) грамаце ад 20 лютага 1387 году пісаў: «''…паводле старажытнага звычаю, перасьлед ворага ёсьць абавязкам кожнага мужчыны ў нашым краі; гэткае [[паспалітае рушэньне]] дзеля выгнаньня ворага з нашае Літоўскае зямлі па-народнаму завецца „погоня“ (pogonia)''»&lt;ref&gt;Гісторыя Беларусі ў дакументах і матэрыялах (IX—XVIII ст.) / Склад.: В. Шчарбакоў, К. Кернажыцкі, Д. Даўгяла. Т. 1. — Менск: Выдавецтва АН БССР, 1936.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 78—78.&lt;/ref&gt;.

Галоўнай прычынай трывалага існаваньня і замацаваньня на землях сучаснай Беларусі старажытнай традыцыі народнай пагоні сталі шматлікія войны, распачатыя пераважна суседнімі народамі і княствамі і абумоўленыя геастратэгічным разьмяшчэньнем [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх земляў]] на скрыжаваньні найважнейшых гандлёвых шляхоў. Ідэя абароны Бацькаўшчыны стала дзяржаваўтваральнай для жыхароў Вялікага Княства Літоўскага і пад уплывам эўрапейскай геральдыкі і рыцарскіх традыцыяў увасобілася ў дзяржаўны сымбаль — герб Пагоню&lt;ref name=&quot;ehb-392&quot;&gt;[[Міхась Ткачоў|Ткачоў М.]] Беларускія нацыянальныя сімвалы // {{Літаратура/ЭГБ|1к}} С. 392.&lt;/ref&gt;.

&lt;gallery caption=&quot;Пагоня на княскіх пячатках&quot; class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Alaksandar Karyjatavič, Pahonia. Аляксандар Карыятавіч, Пагоня (K. Kielisiński, 1375, 1841).jpg|[[Аляксандар Карыятавіч]], 1375 г.
Vitaŭt-Pahonia. Вітаўт-Пагоня (1385).jpg|[[Вітаўт|Вітаўт Вялікі]], 1385 г.
Karybut, Pahonia. Карыбут, Пагоня.jpg|[[Карыбут|Карыбут Альгердавіч]], да 1404 г.
Vitaŭt Vialiki, Pahonia. Вітаўт Вялікі, Пагоня (K. Kielisiński, 1426, 1841).jpg|Вітаўт Вялікі, 1426 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Žygimont Kiejstutavič, Pahonia. Жыгімонт Кейстутавіч, Пагоня (K. Kielisiński, 1432, 1841).jpg|[[Жыгімонт Кейстутавіч]], да 1440 г.
Alaksandar, Pahonia. Аляксандар, Пагоня (K. Kielisiński, 1501, 1841).jpg|[[Аляксандар Ягелончык|Аляксандар Ягайлавіч]], {{nowrap|1501 г.}}
Žygimont Stary, Pahonia. Жыгімонт Стары, Пагоня (K. Kielisiński, 1841).jpg|[[Жыгімонт Стары]]
Žygimont Aŭgust, Pahonia. Жыгімонт Аўгуст, Пагоня (K. Kielisiński, 1539, 1841).jpg|[[Жыгімонт Аўгуст]], 1539 г.
&lt;/gallery&gt;

== Назва ==
[[Файл:Pahonia. Пагоня (1614).jpg|міні|180пкс|Пагоня зь [[Статуты Вялікага Княства Літоўскага|Літоўскага Статуту]] выданьня 1614 г.&lt;ref&gt;{{Літаратура/Геральдыка Беларусі (2010)|к}} С. 106.&lt;/ref&gt;]]

Беларуская назва ''Пагоня'' замацавалася за гербам у канцы XV — пачатку XVI стагодзьдзя, што стала вынікам асэнсаваньня гербавай выявы як сымбалю абаронцы Айчыны{{Зноска|Шаланда|2019|Шаланда А.|4—5}}&lt;ref name=&quot;Salanda-2005&quot;/&gt;.

Пад гэтай назвай герб апісвалі і тлумачылі ў [[старабеларуская мова|літоўскіх (беларускіх)]] летапісах першае паловы XVI стагодзьдзя: «''…в гербе муж збройный на коню белом, в полю червоном, меч голый, якбы кого гонючи держал над головою, и есть оттоля названы погоня…''». Назвай ''Пагоня'' карыстаўся і апошні з [[Ягайлавічы|Ягайлавічаў]] — кароль і вялікі князь [[Жыгімонт Аўгуст]]. У 1562 годзе ён загадаў біць на [[Віленская мынца|Віленскай мынцы]] манэты-траякі: «''А на сем з одное стороны два першие слова, которими ся починаеть писати имя нашо господарское, а з другое стороны … герб Погоня''»&lt;ref name=&quot;Salanda-2005&quot;/&gt;. Урэшце, дзяржаўны герб Вялікага Княства Літоўскага пад назвай Пагоня ({{мова-be-old|Погоня|скарочана}}) сьцьвярджаецца ў [[Статуты Вялікага Княства Літоўскага|статутах Вялікага Княства Літоўскага]] [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1566 году|1566]]{{Зноска|Шаланда|2019|Шаланда А.|5}} і [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588 году|1588]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/ГСБМ|25к}} С. 131.&lt;/ref&gt; гадоў.

Як адзначае [[Аляксей Шаланда]], афіцыйная беларуская гербавая назва ''Пагоня'' не пакідае ніякіх сумневаў у [[беларусы|беларускай этнічнай прыналежнасьці]] грамадзтва, дзе зьявіўся і выкарыстоўваўся герб Вялікага Княства Літоўскага{{Зноска|Шаланда|2019|Шаланда А.|5}}.

== Выгляд ==
[[Файл:Grunwald Pogoń czerwona.svg|значак|180пкс|Рэканструкцыя выгляду харугвы часоў [[Бітва пад Грунвальдам|бітвы пад Грунвальдам]]]]

Клясычны выгляд гербу Пагоні — гэта выява ўзброенага вершніка на белым кані на чырвонай [[Тарча (геральдыка)|тарчы]]. Вершнік трымае ў паднятай правай руцэ меч, у левай — белую, чырвоную альбо сінюю [[Тарча (дасьпехі)|тарчу]] з залатым [[Крыж#Патрыяршы|шасьціканцовым крыжам]]. Зь левага боку ў вершніка ножны мяча, з-пад сядла зьвісае трохканцовая вупраж (у розныя часы яна мяняла свой колер зь сіняга да залаціста-жоўтага&lt;ref name=&quot;Razauskas&quot;/&gt;).

Асноўныя колеры Пагоні — [[Белы колер|белы]] і [[чырвоны колер|чырвоны]] — нацыянальныя колеры [[беларусы|беларусаў]], здабытак беларускай матэрыяльнай і духоўнай культуры&lt;ref&gt;{{Спасылка | аўтар = Снежана Инанец.| прозьвішча = Инанец| імя = Снежана| аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 11 лістапада 2020| url = https://news.tut.by/society/707492.html| копія = https://web.archive.org/web/20210116203513/https://news.tut.by/society/707492.html| дата копіі = 16 студзеня 2021| загаловак = Ученые из НАН Беларуси объяснили, почему «Жыве Беларусь» и БЧБ — не «циничные и оскорбительные»| фармат = | назва праекту = Общество| выдавец = [[TUT.BY]]| дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = ru| камэнтар = }}&lt;/ref&gt;. З гэтых колераў нацыянальнага гербу, паводле правілаў [[геральдыка|геральдыкі]] і [[вэксілялёгія|вэксілялёгіі]], утварыўся беларускі нацыянальны [[бел-чырвона-белы сьцяг]]&lt;ref name=&quot;ehb393&quot;/&gt;.

Кампазыцыя гербу не была аднолькавай: сьпярша вершнік глядзеў у левы (геральдычны) бок, але ад першае паловы XV стагодзьдзя, паводле правілаў эўрапейскай геральдыкі, ён павярнуўся ў правы бок. За часамі Вітаўта пашыралася выява на тарчы вершніка гербу [[Калюмны|Калюмнаў]]{{Зноска|Шаланда|2019|Шаланда А.|4}}. Першая выява Пагоні з шасьціканцовым [[крыж]]ам, ідэнтычным [[Крыж Эўфрасіньні Полацкай|крыжу Эўфрасіньні Полацкай]] — сьвятыні [[Полацкае княства|Полацкай зямлі]] — зьявілася на гербавай тарчы надмагільля вялікага князя літоўскага і караля польскага [[Ягайла|Ягайлы]]&lt;ref name=&quot;ehb-392&quot;/&gt;. Хоць пра вытокі гэтага крыжа (так званага «патрыяршага») і выказваліся вельмі супярэчлівыя думкі{{Заўвага|Напрыклад, беларускі геральдыст [[Аляксей Шаланда]] лічыць яго асабістым гербам Ягайлы пад назвай «[[Бойча]]»}}{{Зноска|Шаланда|2019|Шаланда А.|4}}, ён адназначна мае хрысьціянскае (бізантыйскае) паходжаньне. Тым часам тлумачэньне крыжа з Пагоні як сымбалю паганскага бога [[Ярыла|Ярылы]] трэба прызнаць ня толькі бяздовадным, але і сутнасна немагчымым{{Зноска|Nasievič|28 сакавіка 1995|Насевіч|старонкі = }}.

Увогуле, існавалі пяць варыянтаў&lt;ref name=&quot;citou&quot;&gt;{{Літаратура/Сфрагістыка і геральдыка Беларусі (1999)|к}} С. 144.&lt;/ref&gt; сярэднявечнай Пагоні:
# Клясычная — у чырвоным полі збройны рыцар на белым кані, дзясьніцаю ўздымае голы меч над галавой, на левым плячы тарчу з падвойным залатым крыжам. Конь накрыты трохканцовай гунькаю. На найбольш старажытных каляровых малюнках конская зброя і тарча рыцара — блакітныя.
# Такі ж яздок, але ва ўзьдзетай руцэ дзіда, якую ён рыхтуецца кінуць у ворага.
# Голы (без засьцерагальнага ўзбраеньня) яздок на кані безь сядла, уздымае над галавою меч. Іканаграфія такога варыянту не сустракаецца, але вядомая падобная вэрсія XVII ст. Маскоўскага гербу.
# Малая Пагоня: на тарчы толькі асноўная дэталь гербу — збройная рука з голым мячом. Колер поля чырвоны або залаты. Існуе дзьве адметныя вэрсіі Малой Пагоні.
# Татарская Пагоня: у зялёным полі яздок, які адстрэльваецца з лука ў сваіх сьцігачоў.

Сучасная эталённая выява Пагоні, распрацаваная ў 1991 годзе адмысловай Камісіяй [[Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь 12-га скліканьня|парлямэнту Беларусі]], мае пэўныя адметнасьці. Найперш гэта белая тарча з залатым рознаканцовым «патрыяршым» крыжам. Такі няроўнаканцовы крыж паходзіць зь некалькіх гістарычных выяваў гербу (у тым ліку часоў [[Грунвальдзкая бітва|Грунвальдзкай бітвы]] — пэрыяду росквіту Вялікага Княства Літоўскага) і асацыюецца з вобразам [[Эўфрасіньня Полацкая|Сьвятой Эўфрасіньні Полацкай]], нябёснай заступніцы Беларусі. Тым часам зьмяшчэньне залатога на белым (мэталу на мэтале, а ня як звычайна, мэталу на эмалі), згодна з правіламі геральдыкі, ёсьць вынятковым і мусіць падкрэсьліваць асаблівую важнасьць гэтага сымбалю&lt;ref name=&quot;Tryhubovic&quot;/&gt;.

&lt;gallery caption=&quot;Варыянты Пагоні часоў Вялікага Княства Літоўскага&quot; class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Codex Bergshammar - GDL 2.png|З [[Калюмны|Калюмнамі]] на [[Тарча (дасьпехі)|тарчы]]. Codex Bergshammar, 1440 г.
Vilnia, Pahonia. Вільня, Пагоня (XV).jpg|Зь дзідай і рознаканцовым крыжам на тарчы. Armorial Lyncenich, XV ст.
Pahonia. Пагоня (1544-72).jpg|Бяз тарчы. Касмаграфія {{nowrap|С. Мюнстэра}}, 1544 г.
Statut Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, Pahonia. Статут Вялікага Княства Літоўскага, Пагоня (1588).jpg|[[Трэці статут ВКЛ|Трэці Літоўскі Статут]], 1588 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Pahonia. Пагоня (A. Guagnini, 1578, 1651) - 2.png|[[Хроніка Эўрапейскай Сарматыі]], 1651 г.
Pahonia. Пагоня (1780-89).jpg|Дзяржаўны герб ВКЛ, {{nowrap|1780-я гг.}} 
Pahonia. Пагоня (1764-92).jpg|Вайсковая харугва ВКЛ, 1764—1792 гг.
Pahonia. Пагоня (1794).jpg|Вайсковая харугва ВКЛ з рознаканцовым крыжам на тарчы, 1794 г.
&lt;/gallery&gt;

== Гісторыя ==
[[Файл:Pahonia. Пагоня (1575).jpg|міні|180пкс|Пагоня з гербоўніка Эразма Комніна 1575 г.]]

=== Вялікае Княства Літоўскае ===
Герб Пагоня склаўся ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]] — у дзяржаве, дзе сфармавалася [[беларусы|беларуская народнасьць]] і дзе старажытная беларуская культура перажывала ўздым і росквіт{{Зноска|Шаланда|2019|Шаланда А.|4}}. Першы пісьмовы ўпамін пра герб Пагоню сустракаецца ў [[старабеларуская мова|літоўскіх (беларускіх)]] летапісах пад 1278 годам у зьвязку з князем [[Нарымонт]]ам (якога можна атаясаміць з братам або сынам вялікага князя літоўскага [[Трайдзень|Трайдзеня]]):
{{Цытата|Той Наримунт мел герб, або клейнот, рицерства своего таковый, и тым печатовался, Великому князству Литовскому зоставил его, а то такий: в гербе муж збройный, на коню белом, в полю червоном, мечъ голый, яко бы кого гонячи держал над головою, и есть оттоля названый «'''погоня'''».|Хроніка Літоўская і Жамойцкая{{Заўвага|Хроника Литовская и Жемайтская // [[ПСРЛ]]. Т. 32 — М.: Наука, 1973.}}{{Заўвага|Хроника Быховца // [[ПСРЛ]]. Т. 32 — М.: Наука, 1973.}}}}

[[Файл:Pahonia. Пагоня (1672) (2).jpg|180пкс|значак|Герб ВКЛ з Маскоўскага тытулярніка 1672 г.]]
[[Густынскі летапіс]] кажа пра ўзьнікненьне гербу Пагоні за часамі вялікага князя літоўскага [[Віцень|Віценя]] (1294—1316)&lt;ref&gt;[[Анатоль Цітоў|Цітоў А.]] Пагоня // {{Літаратура/ЭГБ|5к}} С. 366.&lt;/ref&gt;:
{{Цытата|А Витен нача княжити над Литвою, измысли себе герб и всему князству Литовскому печать: рыцар збройный на коне з мечем, еже ныне наричут '''Погоня'''.|[[Густынскі летапіс]]{{Заўвага|Густынская летопись // [[ПСРЛ]]. Т. 40. — СПб., 2003.}}}}

Пагоня ўпершыню зьяўляецца{{Зноска|Юргенсон|2003|Юргенсон|старонкі = }} на пячатцы «караля Літвы і Русі» [[Гедзімін]]а (1316—1341){{Зноска|Šałanda|2001|Шаланда|старонкі = }}. Выява гербу крыху адрозьнівалася ад звычайнай: коньнік трымае ў руцэ дзіду, а ня меч. Гэтая пячатка захоўваецца цяпер у гістарычным музэі [[Вільня|Вільні]]. Таксама выява Пагоні ёсьць на пячатцы полацкага князя [[Нарымонт|Глеба (Нарымонта)]], датаванай 1330 годам&lt;ref name=&quot;ehb-392&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;citou-2010-99&quot;&gt;{{Літаратура/Геральдыка Беларусі (2010)|к}} С. 99.&lt;/ref&gt;. Была Пагоня і на пячатцы вялікага князя літоўскага [[Альгерд]]а, якой ён змацаваў дамову з польскім каралём Казімерам 1366 году (вакол Пагоні — [[старабеларуская мова|рускі]] надпіс)&lt;ref&gt;Gumowski M. Pieczecie Ksiazat Litewskich // Ateneum Wilenskie. R. VII, Z. 3—4, 1930. S. 709—710.&lt;/ref&gt;. На гэтым этапе гербавая пячаць вершніка ўвасабляла сабой сувэрэннага валадара — князя і магла мець пэўныя адрозныя элемэнты: апроч зазначанай вышэй дзіды замест мяча, [[цмок]]а пад капытамі каня і адсутнасьць [[Тарча (геральдыка)|тарчы]] ў вершніка{{Зноска|Шаланда|2019|Шаланда А.|4}}.

[[Файл:Pahonia. Пагоня (1720).jpg|міні|180пкс|Дзяржаўны герб ВКЛ. [[Картуш]], 1720-я гг.]]
У XIV стагодзьдзі выява вершніка разьмясьцілася на тарчы і пачала выкарыстоўвацца як герб на пячатках [[Ягайла|Ягайлы]] (1386 і 1387) і [[Вітаўт]]а (1401). Адылі Пагоня стала дзяржаўным гербам Вялікага Княства Літоўскага. У канцы XIV ст. Пагоня таксама ўжывалася як сымбаль [[пінск]]іх і [[Друцак (горад)|друцкіх]] князёў. Апроч таго, як дынастычны герб яна выкарыстоўвалася княскімі родамі, якія выводзілі сябе ад Гедзіміна ([[Гедзімінавічы|Гедзімінавічамі]]): [[Алелькавічы|Алелькавічамі]], [[Бельскія (род)|Бельскімі]], [[Карэцкія|Карэцкімі]], [[Сангушкі|Сангушкамі]], [[Чартарыйскія|Чартарыйскімі]] ды іншымі&lt;ref name=&quot;Salanda-2005&quot;/&gt;. Увогуле, пераход дынастычнага гербу Пагоні ў новую якасьць зямельнага і дзяржаўнага гербу абумовіла повязь сымбалю з умовамі жыцьця і традыцыямі мясцовых жыхароў. Гэта выявілася адрозьненьнем ад захоўнеэўрапейскага гербу «Рыцар на кані», які пашырыўся ў XI—XIII стагодзьдзях і застаўся толькі сымбалем прыналежнасьці ўладальніка пэўнай пячаткі да вяршыняў фэўдальнай герархіі&lt;ref&gt;{{Літаратура/Геральдыка Беларусі (2010)|к}} С. 93.&lt;/ref&gt;.

Згодна з Статутамі Вялікага Княства Літоўскага, усе [[места|месты]] і [[мястэчка|мястэчкі]] Літвы мусілі мець пячатку з Пагоняй, якой змацоўваліся гаспадарскія (вялікакняжацкія) позвы да абывацеляў (на [[Жамойць]] гэта правіла не пашыралася). Ніякія іншыя дакумэнты, апрача вялікакняскіх позваў, не маглі змацоўвацца пячаткай з Пагоняй:
{{Цытата|Тежъ мы, господаръ, даемъ подъ геръбомъ того паньства нашого, великого князства литовъского, «'''Погонею'''» печать до кожъдого повету, на которой естъ написани около геръбу имя того повету. А тую печать писаръ земъский присяжный у себе самъ, а не хъто инъшый, ховати маеть, которою печатью и под тытуломъ нашымъ позвы мають быти печатованы и выдаваны. А иные никоторые листы, выписы и сознанья, кроме только самыхъ позвовъ, тою печатю не маеть быть печатованы.|АРТЫКУЛ 12 // [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588 году]]}}

У XV—XVIII стагодзьдзях Пагоню зьмяшчалі на брамах беларускіх местаў і замкаў&lt;ref name=&quot;ehb-392&quot;/&gt;. Гэта знайшло адлюстраваньне ў мескай геральдыцы — сярод іншага, на [[Герб Магілёва|гербе Магілёва]].

Розныя вэрсіі Пагоні сталіся гербамі ваяводзтваў Вялікага Княства Літоўскага — [[Віленскае ваяводзтва|Віленскага]], [[Менскае ваяводзтва|Менскага]], [[Берасьцейскае ваяводзтва|Берасьцейскага]], [[Наваградзкае ваяводзтва|Наваградзкага]], [[Амсьціслаўскае ваяводзтва|Амсьціслаўскага]], [[Полацкае ваяводзтва|Полацкага]] і іншых (апроч [[Жамойць|Жамойці]]). Пры гэтым выявы Пагоні прыпадаюць толькі на [[этнічная тэрыторыя|этнічную тэрыторыю]] [[беларусы|беларусаў]], усе суседнія землі маюць іншыя гербы&lt;ref&gt;{{Літаратура/Наш сымбаль — Пагоня|к}} С. 25—26.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 100.&lt;/ref&gt;.

Зь мінімальнымі стылістычнымі зьменамі Пагоня была дзяржаўным гербам Вялікага Княства Літоўскага і часткай гербу [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітае]] да 1795 году, калі ў выніку падзелаў Рэчы Паспалітай тэрыторыя Беларусі апынулася ў складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскае імпэрыі]]. Такім чынам, на працягу больш за 500 гадоў усе этнічна беларускія землі жылі «пад знакам Пагоні», а продкі сучасных беларусаў проста ня ведалі іншай дзяржаўнай эмблемы{{Зноска|Lalkoŭ|2002|Лялькоў|98—112}}.

&lt;gallery caption=&quot;Гербы [[Вялікае Княства Літоўскае#Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел|ваяводзтваў Вялікага Княства Літоўскага]], 1720-я гады&quot; class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Amścisłaŭ, Pahonia. Амсьціслаў, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Амсьціслаўскае ваяводзтва|Амсьціслаўскае]]
Bieraście, Pahonia. Берасьце, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Берасьцейскае ваяводзтва|Берасьцейскае]]
Vilnia, Pahonia. Вільня, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Віленскае ваяводзтва|Віленскае]]
Viciebsk, Pahonia. Віцебск, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Віцебскае ваяводзтва|Віцебскае]]
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Miensk, Pahonia. Менск, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Менскае ваяводзтва|Менскае]]
Padlašša, Pahonia. Падляшша, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Падляскае ваяводзтва (1513—1795)|Падляскае]]
Połacak, Pahonia. Полацак, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Полацкае ваяводзтва|Полацкае]]
Troki, Pahonia. Трокі, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Троцкае ваяводзтва|Троцкае]]
&lt;/gallery&gt;

=== Пад уладай Расейскай імпэрыі ===
[[Файл:Pahonia. Пагоня (1776-83).jpg|180пкс|міні|Ротны сьцяг Беларускай гусарскай харугвы]]
Яшчэ па [[Першы падзел Рэчы Паспалітай|захопе ўсходняй часткі Вялікага Княства Літоўскага]] (1772 год) улады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] пастанавілі стварыць Палявы гусарскі беларускі полк. У 1775 годзе яго ўкамлектавалі выхадцамі зь [[Беларуская губэрня|Беларускай губэрні]]. Гэты полк атрымаў у наступным годзе ўласны штандар з гербам, дзе тарча падзялялася на два полі: у горным, залатым, выява чорнага двухгаловага арла, а ў ''«дольнай чырвонай частцы выява Літоўскага ўзброенага ездака на белым кані з узьдзетай шабляй»''. Прыкладна ў той жа час (1870-я гады) утварыўся і Полацкі Мушкетэрскі полк. Ён атрымаў у якасьці гербу на баявы сьцяг расьсечаную тарчу: у правым залатым полі выява паловы чорнага расейскага арла, у левай, чырвонай, — Пагоня. Згодна з указам ад 19 верасьня 1827 году Пагоняй упрыгожваліся сьцягі лейб-гвардыі Гарадзенскага гусарскага палку&lt;ref&gt;[[Анатоль Цітоў|Цітоў А.]] Пагоня // {{Літаратура/ЭГБ|5к}} С. 368.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Połacak-Viciebsk, Pahonia. Полацак-Віцебск, Пагоня (1857).png|міні|180пкс|«Беларуская» частка ([[Полацак]], [[Віцебск]], [[Амсьціслаў]]) вялікага гербу [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], 1857 г.]]
Герб «Пагоня» знайшоў сваё адлюстраваньне ня толькі на штандарах вайсковых частак, што фармаваліся з ураджэнцаў Беларусі, але і на гербах «беларускіх» ([[Полацкае намесьніцтва]], [[Магілёўскае намесьніцтва]], [[Віцебская губэрня]]) і «літоўскіх» ([[Гарадзенская губэрня]] і [[Віленская губэрня]]) адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак Расейскай імпэрыі. Апроч таго, колішні агульнадзяржаўны сымбаль увайшоў у склад гербаў усходніх [[беларусы|беларускіх]] местаў ([[Віцебск]], [[Вяліж]], [[Гарадок]], [[Дзьвінск]], [[Дрыса]], [[Лепель]], [[Магілёў]], [[Невель]], [[Полацак]], [[Себеж]], [[Сураж]], [[Чэрыкаў]]). У кожным з нададзеных расейскімі ўладамі гербаў тарча падзялялася на дзьве часткі: у горнай, паводле геральдычных паняцьцях «панаванай», разьмяшчаўся [[Герб Расеі|двухгаловы арол]], а ў дольнай, «падпарадкаванай» — Пагоня. У канцы 1850-х гадоў Пагоню зьмясьцілі на Вялікім дзяржаўным гербе Расейскай імпэрыі як сымбаль колішніх зямель Вялікага Княства Літоўскага. Увогуле, адлюстраваньне старажытнай Пагоні на беларускіх губэрнскіх, павятовых, мескіх і вайсковых гербах Расейскай імпэрыі канстатавала асэнсаваньне суседнімі народамі тоеснасьці паняцьцяў: геаграфічна-этнічнага — Беларусь, і геральдычнага — Пагоня&lt;ref&gt;{{Літаратура/Наш сымбаль — Пагоня|к}} С. 38.&lt;/ref&gt;.

Яшчэ ў 1812 годзе ў адноўленым францускім імпэратарам [[Напалеон I Банапарт|Напалеонам]] Вялікім Княстве Літоўскім гербам Пагоняй карысталася мясцовая адміністрацыя. У час [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|вызвольнага паўстаньня 1830—1831 гадоў]] ён выкарыстоўваўся паўстанцамі з колішняга ВКЛ у якасьці сымбалю змаганьня за аднаўленьне страчанай дзяржаўнасьці{{Зноска|Шаланда|2019|Шаланда А.|6}}. У час [[паўстаньне 1863—1864 гадоў|паўстаньня 1863—1864 гадоў]] герб Пагоня ў спалучэньні з польскім «Арлом Белым» стаў сымбалем нацыянальна-вызвольнага змаганьня за дэмакратычную перабудову грамадзтва. Кіраўнік здушэньнем паўстаньня [[Мураўёў-вешальнік]] аддаў распараджэньне аб забароне нашэньня жалобных і рэвалюцыйных знакаў — чорных шапак зь белымі султанамі, спражак з аб’яднаным гербам Польшчы і Літвы.

Такім чынам, герб Пагоня ў XIX стагодзьдзі з аднаго боку быў афіцыйным сымбалем, а зь іншага — неафіцыйным, рэвалюцыйна-дэмакратычным&lt;ref&gt;[[Анатоль Цітоў|Цітоў А.]] Пагоня // {{Літаратура/БелЭн|11к}} С. 479.&lt;/ref&gt;. Але ўва ўсіх выпадках ён атаясамліваўся з канкрэтнай тэрыторыяй — тэрыторыяй сучаснай Беларусі&lt;ref&gt;{{Літаратура/Наш сымбаль — Пагоня|к}} С. 36.&lt;/ref&gt;.

&lt;gallery caption=&quot;Гербы [[:Шаблён:Губэрні Расейскай імпэрыі на беларускіх землях|«беларускіх» і «літоўскіх» губэрняў і намесьніцтваў Расейскай імпэрыі]]&quot; class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Vilnia, Pahonia. Вільня, Пагоня (1807).jpg|[[Віленская губэрня]], 1807 г.
Coat of arms of Vilna Governorate 1878.svg|Віленская губэрня, 1878 г.
Viciebsk, Pahonia. Віцебск, Пагоня (1800).jpg|[[Віцебская губэрня]], 1800 г.
Viciebsk, Pahonia. Віцебск, Пагоня (1840).jpg|Віцебская губэрня, 1840 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Coat of arms of Vitebsk Governorate 1856.svg|Віцебская губэрня, 1856 г.
Horadnia, Pahonia. Горадня, Пагоня (1802).jpg|[[Гарадзенская губэрня]], да 1845 г.
Mogilev COA (Mogilev Governorate) (1781).png|[[Магілёўская губэрня]], 1781—1796 і 1802—1878 гг.
Połacak, Pahonia. Полацак, Пагоня (1781).png|[[Полацкае намесьніцтва]], 1781—1796 гг.
&lt;/gallery&gt;

=== Найноўшы час ===
[[Файл:Pahonia, Žyvie Biełaruś. Пагоня, Жыве Беларусь (1918).jpg|міні|Дзяржаўны герб БНР і гербы беларускіх ваяводзтваў, 1918 г.]]
У пачатку XX стагодзьдзя герб Пагоня актыўна выкарыстоўваўся [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|беларускім нацыянальным рухам]]. Ідэю вяртаньня да гістарычна дзяржаўнага сымбалю ў паэтычнай форме выказаў [[Максім Багдановіч]], які ўвосень 1916 году напісаў верш «[[Пагоня (гімн)|Пагоня]]»:
{{Цытата|&lt;poem&gt;Толькі ў сэрцы трывожным пачую
За краіну радзімую жах,
Успомню [[Вострая брама|Вострую Браму]] сьвятую
І ваякаў на грозных канях.

У белай пене праносяцца коні,
Рвуцца, мкнуцца і цяжка хрыпяць,
Старадаўняй Літоўскай Пагоні
Не разьбіць, не спыніць, не стрымаць!&lt;/poem&gt;}}

[[Файл:Udzielniki Biełaruskaj kanferencyi 1918 hodu.jpg|значак|Удзельнікі [[Беларуская канфэрэнцыя (1918)|Беларускай канфэрэнцыі 1918 году]]]]
У гэты ж час зьявіўся эскіз беларускага нацыянальнага [[Бел-чырвона-белы сьцяг|бел-чырвона-белага сьцяга]], створаны [[Клаўдзі Дуж-Душэўскі|Клаўдзіем Дуж-Душэўскім]]{{Зноска|Łatyšonak|2009|Латышонак|303—306}}, які прытрымліваўся геральдычнага прынцыпу пераносу колераў гербу на сьцяг і засьведчыў повязь бел-чырвона-белага сьцяга з Пагоняй: «''Беларусы ''[даўней]'' лічылі сваім дзяржаўным сьцягам белую Пагоню на чырвоным полі''»&lt;ref&gt;Слуцкі збройны чын 1920 г. у дакумэнтах і ўспамінах / Укл. А. Гесь, У. Ляхоўскі, У. Міхнюк. — Менск: Энцыклапедыкс, 2001. С. 272.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Słucak, Pahonia. Слуцак, Пагоня (1920).jpg|значак|Сьцяг [[Слуцкі збройны чын|Першага Слуцкага палку стральцоў БНР]], 1920 г.]]
7 сьнежня 1917 году ў [[Менск]]у пад бел-чырвона-белымі сьцягамі&lt;ref&gt;{{Спасылка | аўтар = Ляшко М.| прозьвішча = Ляшко| імя = М.| аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 11 сьнежня 2017| url = https://nn.by/?c=ar&amp;i=201664| копія = https://web.archive.org/web/20200505012642/https://nn.by/?c=ar&amp;i=201664| дата копіі = 5 траўня 2020| загаловак = На АНТ расказалі пра Першы Усебеларускі з’езд, але абрэзалі бела-чырвона-белы сцяг| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Наша Ніва]]| дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt; і гербам Пагоняй распачаў сваю працу [[Першы Ўсебеларускі зьезд]] — найважнейшы дзяржаватворчы форум ў найноўшай гісторыі Беларусі, у час якога 1872 дэлегаты ад усіх беларускіх земляў выказаліся за неабходнасьць вольнага дзяржаўнага самавызначэньня краіны{{Зноска|Lalkoŭ|2002|Лялькоў|98—112}}. Паводле ўспамінаў [[Кастусь Езавітаў|Кастуся Езавітава]], ''«Адкрыцьцё Першага Ўсебеларускага кангрэсу было дужа ўрачыстае. Пры дзьвярах будынка стаяла варта Першага Менскага беларускага палку, сцэна была ўпрыгожана нацыянальнымі сьцягамі і гербам Пагоняй»''&lt;ref name=&quot;50 faktau&quot;&gt;{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://www.svaboda.org/content/article/25155772.html| загаловак = 50 фактаў за бел-чырвона-белы сьцяг| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Радыё Свабода]]| дата = 16 студзеня 2021 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Diplomatic mission of BNR.jpg|значак|Шыльда [[Вайскова-дыпляматычная місія БНР у Латвіі і Эстоніі|Вайскова-дыпляматычнай місіі БНР]], 1921 г.]]
У 1918 годзе Пагоня стала дзяржаўным гербам [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]&lt;ref&gt;[[Анатоль Цітоў|Цітоў А.]] Пагоня // {{Літаратура/ЭГБ|5к}} С. 369.&lt;/ref&gt;, яе выява разьмяшчалася на пячатках беларускіх дзяржаўных установаў. Заснавальнікі БНР лічылі Вялікае Княства Літоўскае адной з гістарычных формаў Беларускай дзяржаўнасьці і такім чынам працягвалі яго геральдычныя традыцыі ў XX стагодзьдзі{{Зноска|Шаланда|2019|Шаланда А.|6}}. У 1920 годзе герб Пагоня як беларускі і дзяржаўны выкарыстоўвала кіраўніцтва [[Слуцкае паўстаньне|Слуцкага паўстаньня]]. Таго ж году яго зьмясьцілі на бел-чырвона-белым сьцягу [[Беларускі асобны батальён у складзе войска Летувы|Беларускага асобнага батальёну]] ў складзе войска [[Летува|Летувы]] (па далучэньні Летувы да СССР сьцяг канфіскаваў [[НКВД]]&lt;ref name=&quot;VexilBNR&quot;&gt;{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://www.vexillographia.ru/belarus/bnr.htm| загаловак = Сьцягі БНР| фармат = | назва праекту = Vexillographia.ru | выдавец = | дата = 11 верасьня 2010 | мова = ru | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;). Разам з тым выкарыстаньне беларусамі гербу Пагоні ў Летуве не заўсёды віталася: напрыклад, у сьнежні 1919 году дарогаю з [[Бэрлін]]у ў [[Рыга|Рыгу]] на летувіскай граніцы арыштавалі дыпляматычную дэлегацыю БНР з прычыны, паводле пратаколу затрыманьня, знаходжаньня пры мытным аглядзе «блянкаў пашпартоў невядомай нам Беларускай Рэспублікі зь летувіскім гербам на вокладцы»{{Зноска|Lalkoŭ|2002|Лялькоў|98—112}}.

[[Файл:Flag of Biełaruski Asoby Bataljon u skladzie vojska Letuvy.svg|значак|Сьцяг [[Беларускі асобны батальён у складзе войска Летувы|Беларускага асобнага батальёну]], 1920 г.]]
[[Файл:Жаўнеры Беларускага асобнага батальёна са сцягам.jpg|значак|Жаўнеры Беларускага асобнага батальёну зь сьцягам, да 1923 г.]]
У 1920 годзе [[летувісы]] ўзялі за герб уласнай незалежнай дзяржавы варыянт гербу Вялікага Княства Літоўскага замест свайго гістарычнага гербу «[[Мядзведзь (герб)|Мядзведзя]]». Каб не выкарыстоўваць беларускай гістарычнай назвы Пагоня, яшчэ ў 1845 годзе летувіская эліта (а менавіта [[Сыманас Даўкантас]]) прыдумала новае слова — «[[Герб Летувы|Віціс]]», якім з 1884 году пачала называць герб Вялікага Княства Літоўскага&lt;ref&gt;[[Аляксандар Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] Як здарылася, што Жамойць пачала называцца Літвою? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 54.&lt;/ref&gt;. Такім чынам, прысваеньне літоўскага гербу мусіла падмацаваць прэтэнзіі маладой Летувіскай Рэспублікі на гістарычную пераемнасьць зь Вялікім Княствам Літоўскім. Аднак у 1920—1930-я гады шмат якія дзяржаўныя дзеячы Летувы паказвалі на неадпаведнасьць гэтага гербу менавіта летувіскай гістарычнай традыцыі. У 1935 годзе прэм’ер-міністар Летувіскай Рэспублікі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёзас Тубаліс||lt|Juozas Tūbelis}} афіцыйна прызнаў не-летувіскае паходжаньне Пагоні і паведаміў пра тое, што ідзе праца над стварэньнем новага дзяржаўнага гербу. З усяго відаць, гэтую працу спынілі падзеі 1939—1940 гадоў&lt;ref name=&quot;citou155&quot;&gt;{{Літаратура/Сфрагістыка і геральдыка Беларусі (1999)|к}} С. 155.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Спасылка | аўтар = Міхась Скобла.| прозьвішча = Скобла| імя = М.| аўтарlink = Міхась Скобла| суаўтары = | дата публікацыі = 31 студзеня 2008| url = https://www.svaboda.org/a/872644.html| копія = https://web.archive.org/web/20200430215732/https://www.svaboda.org/a/872644.html| дата копіі = 30 красавіка 2020| загаловак = Анатоль Цітоў: «Гербу „Пагоня“ — 730 гадоў»| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Радыё Свабода]]| дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 373.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Horadnia, Bieł-čyrvona-bieły ściah-Pahonia. Горадня, Бел-чырвона-белы сьцяг-Пагоня (1927).jpg|значак|Сябры гуртка [[Таварыства беларускай школы]] ў Горадні, 1927 г.]]
[[Файл:Mir, Bieł-čyrvona-bieły ściah-Pahonia. Мір, Бел-чырвона-белы сьцяг-Пагоня (1930).jpg|значак|Сябры гуртка ТБШ у [[Мір (Гарадзенская вобласьць)|Міры]], 1930 г.]]
[[Файл:Vilnia, Bieł-čyrvona-bieły ściah-Pahonia. Вільня, Бел-чырвона-белы сьцяг-Пагоня (1931).jpg|значак|Хор [[Беларускі студэнцкі саюз|Беларускага студэнцкага саюзу]] пры [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскім унівэрсытэце]] на чале з [[Рыгор Шырма|Рыгорам Шырмам]] і з удзелам [[Міхась Забэйда-Суміцкі|Міхася Забэйды-Суміцкага]], 1931 г.]]
У міжваенны час Пагоня ўжывалася ў [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]] на гербах Віленскага, Палескага, Падляскага і Наваградзкага ваяводзтваў [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]]. Адначасна гэты герб разам зь бел-чырвона-белым сьцягам актыўна выкарыстоўваўся беларускім нацыянальна-вызвольных рухам: як палітычнымі партыямі, так і непалітычнымі арганізацыямі ([[Таварыства беларускай школы]]). Беларуская нацыянальная сымболіка ўжывалася ва ўсіх беларускіх школах і гімназіях, на мітынгах працоўных, беларускім студэнцтвам&lt;ref name=&quot;ehb393&quot;&gt;[[Міхась Ткачоў|Ткачоў М.]] Беларускія нацыянальныя сімвалы // {{Літаратура/ЭГБ|1к}} С. 393.&lt;/ref&gt;. Тым часам у [[БССР]] герб Пагоня трапіў пад негалосную забарону, хоць яшчэ ў 1933 годзе азначаўся ў афіцыйным друку разам з вытворным бел-чырвона-белым сьцягам менавіта як ''дзяржаўныя'' герб і сьцяг Беларускай Народнай Рэспублікі (хоць і ў [[«Нацдэмаўшчына»|«антынацдэмаўскім»]] кантэксьце)&lt;ref&gt;Вольскі В. Аб рэцыдывах нацыянал-дэмакратызму ў творчасьці мастака Мініна // Мастацтва і рэвалюцыя. № 1—2, 1933. С. 6.&lt;/ref&gt;.

У [[Другая сусьветная вайна|Другую сусьветную вайну]] герб Пагоня разам зь іншымі нацыянальнымі сымбалямі вярнуў да ўжытку калябарацыйны беларускі ўрад ([[Беларуская Цэнтральная Рада]]). Але, як сьведчыць распараджэньне Райхсміністра па акупаваных усходніх тэрыторыях ад 14 чэрвеня 1944 году&lt;ref&gt;{{Літаратура/Сфрагістыка і геральдыка Беларусі (1999)|к}} С. 156.&lt;/ref&gt;, гэтае выкарыстаньне было ''неафіцыйным'' да апошніх дзён нямецкае акупацыі. Шырока вядомае распараджэньне, нібы падпісанае гаўляйтэрам Беларусі [[Вільгельм Кубэ|Вільгельмам Кубэ]] і надрукаванае 27 чэрвеня 1942 году ў газэце «[[Раніца (Бэрлін)|Раніца]]», аб дазволе карыстацца гербам Пагоняй і бел-чырвона-белым сьцягам побач зь нямецкай сымболікай «пры сьвяткаваньнях або для абазначэньня беларускай нацыянальнасьці», выявіўся, паводле вынікаў пазьнейшых дасьледаваньняў, тагачаснай дэзынфармацыяй, вінаватых у якой улады [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]] так і не знайшлі&lt;ref name=&quot;citou155&quot;/&gt;.

[[Файл:Belarusian Passport (cover).jpg|міні|[[Пашпарт грамадзяніна Рэспублікі Беларусь|Пашпарт грамадзяніна Беларусі]] ўзору 1993—1996 гг.]]

Па вайне ў [[СССР]] працягвала дзейнічаць фактычная забарона на беларускую нацыянальную сымболіку. 25 сакавіка 1946 году дзеля цырымоніі прыняцьця прысягі сяброў [[Саюз беларускіх патрыётаў|Саюзу беларускіх патрыётаў]] на вернасьць [[Беларусь|Беларусі]] дзяячка нацыянальна-вызвольнага руху [[Алеся Фурс]] намалявала Пагоню, за што савецкія ўлады выраклі яе да 25 гадоў [[ГУЛАГ|савецкіх канцэнтрацыйных лягераў]]. У 1960—1970-я гады гістарычную нацыянальную сымболіку выкарыстоўвалі інтэлектуалы-гуманітары [[Акадэмічны асяродак|Акадэмічнага асяродку]], разгромленага [[КГБ]] у 1974—1975 гадох, і мастакі-дысыдэнты з творчага кола [[На Паддашку]], якія ў 1980 годзе падрыхтавалі і пашырылі паштоўкі і плякат з выявамі Пагоні (адну з гэтых паштовак аўтарства [[Яўген Кулік|Яўгена Куліка]] перавыдалі за мяжой, што стала маніфэстацыяй сьвету беларускага нацыянальна-вызвольнага руху{{Зноска|Lalkoŭ|2002|Лялькоў|98—112}}). Тым часам беларускую нацыянальную сымболіку, у тым ліку і Пагоню, актыўна выкарыстоўвала [[беларуская дыяспара]] па-за межамі СССР.

З пачаткам працэсу дэмакратызацыі ў СССР выкарыстаньне нацыянальнай гістарычнай сымболікі ў Беларусі пачало набываць масавы характар{{Зноска|Lalkoŭ|2002|Лялькоў|98—112}}. Гэтаму спрыялі моладзевыя нефармальныя гістарычна-культурныя аб’яднаньні і клюбы («[[Талака (таварыства)|Талака]]», «Паходня», «Узгор’е» і іншых), [[Беларускі Народны Фронт Адраджэньне|Беларускі Народны Фронт]] і іншыя партыі дэмакратычнага кірунку. А напярэдадні распаду СССР герб Пагоня разам зь бел-чырвона-белым сьцягам сталі сымбалямі нацыянальнага адраджэньня Беларусі{{Зноска|Lalkoŭ|2002|Лялькоў|98—112}}. Тым часам савецкія ўлады працягвалі перасьлед беларусаў (асабліва ў правінцыі) за выкарыстаньне нацыянальных гербу і сьцяга{{Зноска|Lalkoŭ|2002|Лялькоў|98—112}}.

Вяртаньне ў масавую сьвядомасьць жыхароў Беларусі гербу Пагоні і бел-чырвона-белага сьцяга як нацыянальных сымбаляў беларусаў адбылося ў 1990 годзе разам з прыняцьцем [[Дэклярацыя аб дзяржаўным сувэрэнітэце Беларусі|Дэклярацыі аб дзяржаўным сувэрэнітэце]]. Тады ж Міністэрства сувязі выдала мільённым накладам паштовы канвэрт з выявай Пагоні на фоне бел-чырвона-белага сьцяга, а кіраўнік [[Беларускі экзархат|Беларускага экзархату]] ўрачыста асьвяціў беларускі нацыянальны сьцяг у [[Полацак|Полацку]]&lt;ref name=&quot;Kupava&quot;&gt;{{артыкул|аўтар = Скобла М.|загаловак = Мікола Купава: «Бел-чырвона-белы сцяг непадсудны, гэта прызнаны народам нацыянальны сімвал»|арыгінал = |спасылка = https://www.nv-online.info/2021/02/02/mikola-kupava-bel-chyrvona-bely-scjag-nepadsudny-gjeta-pryznany-narodam-nacyjanalny-simval.html|архіўная спасылка = https://web.archive.org/web/20210223194338/https://www.nv-online.info/2021/02/02/mikola-kupava-bel-chyrvona-bely-scjag-nepadsudny-gjeta-pryznany-narodam-nacyjanalny-simval.html|аўтар выданьня = |выданьне = [[Народная Воля]]|тып = |месца = |выдавецтва = |год = 2 лютага 2021|выпуск = |том = |нумар = 8|старонкі = 2|isbn = }}&lt;/ref&gt;. У 1991 годзе пад беларускай нацыянальнай сымболікай прайшлі красавіцкія і травенскія [[страйк]]і працоўных Беларусі, якія адыгралі важную ролю ў крушэньні [[таталітарызм]]у ў краіне&lt;ref name=&quot;ehb393&quot;/&gt;. А 19 верасьня 1991 году [[Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь]] прыняў законы «Аб Дзяржаўным сьцягу Рэспублікі Беларусь» і «Аб Дзяржаўным гербе Рэспублікі Беларусь». Дзяржаўным гербам Беларусі стаў старажытны беларускі герб Пагоня, Дзяржаўным сьцягам Беларусі — бел-чырвона-белы сьцяг&lt;ref name=&quot;ehb393&quot;/&gt;. У заканадаўчым актах аб Дзяржаўнай сымболіцы Беларусі зазначалася, што герб Пагоня ''адлюстроўвае гістарычны шлях беларускага народа, шматвекавое існаваньне і разьвіцьцё яго дзяржаўнасьці''{{Зноска|Шаланда|2019|Шаланда А.|6}}. Распрацоўкай эталёнаў дзяржаўнай сымболікі займалася адмысловая Камісія пры Прэзыдыюме Вярхоўнага Савету, у якую ўвайшло больш за 20 чалавек: вядомыя гісторыкі, мастакі, дызайнэры, мастацтвазнаўцы (кіраўнік — дэпутат [[Алег Трусаў]])&lt;ref name=&quot;50 faktau&quot;/&gt;. Неўзабаве герб Пагоню ўпершыню ўзьнялі як сымбаль незалежнай Беларусі над усімі прадстаўніцтвамі краіны за мяжой, а ў 1994 годзе каманда Беларусі ўпершыню выступіла пад нацыянальнымі сымбалямі на [[Зімовыя Алімпійскія гульні 1994 году|Алімпійскіх гульнях]]{{Зноска|Рудак|22—29 жніўня 2020|Рудак А.}}. 20 ліпеня 1994 году пад Пагоняй і бел-чырвона-белым сьцягам адбылася інаўгурацыя першага прэзыдэнта Беларусі [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]].

У лютым 1995 году Лукашэнка заявіў пра намер правесьці рэфэрэндум, што стала сьведчаньнем аднаўленьня [[Русіфікацыя Беларусі|палітыкі русіфікацыі]] з мэтай атрымаць падтрымку і грошы [[Расея|Расеі]]&lt;ref name=&quot;NN-2020&quot;&gt;{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 22 лістапада 2020| url = https://nn.by/?c=ar&amp;i=262559| копія = https://web.archive.org/web/20201121225512/https://nashaniva.by/?c=ar&amp;i=262559| дата копіі = 21 лістапада 2020| загаловак = Сапраўдныя беларускія сімвалы: вось што трэба ведаць пра Пагоню і БЧБ| фармат = | назва праекту = Гісторыя| выдавец = [[Наша Ніва]]| дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;. Зьмяненьне нацыянальнай гістарычнай сымболікі Беларусі разьлічвалася як мэтанакіраваны ўдар па галоўных палітычных апанэнтах ([[Апазыцыя БНФ]]) і мусіла ўмацаваць яго асабістую ўладу&lt;ref name=&quot;Marcinovic&quot;&gt;{{Спасылка | аўтар = Мартинович Д.| прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 14.05.2020| url = https://news.tut.by/culture/684354.html| копія = https://web.archive.org/web/20200622200046/https://news.tut.by/culture/684354.html| дата копіі = 22 чэрвеня 2020| загаловак = Без исторической символики, но с русским языком. Как 25 лет назад в Беларуси прошел референдум| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[TUT.BY]]| дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = ru| камэнтар = }}&lt;/ref&gt;. На думку гісторыка [[Алег Трусаў|Алега Трусава]], дэпутата Вярхоўнага Савету 12-га скліканьня, ініцыятыва рэфэрэндуму негалосна ішла ад саміх уладаў Расеі&lt;ref name=&quot;Naviny.by&quot;&gt;{{Спасылка | аўтар = Гуштын А.| прозьвішча = Гуштын| імя = Адар’я| аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 14.05.2015| url = https://naviny.online/rubrics/society/2015/05/14/ic_articles_116_188882| копія = https://web.archive.org/web/20210304195235/https://naviny.online/rubrics/society/2015/05/14/ic_articles_116_188882| дата копіі = 4 сакавіка 2021| загаловак = Рэферэндум-1995. Антыгероі беларускай мовы| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Naviny.by]]| дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;, якія імкнуліся рэанімаваць [[Імпэрыялізм|імпэрскую ідэю]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 10.&lt;/ref&gt;. Таксама выказвалася меркаваньне, што правядзеньне рэфэрэндуму абумовіла жаданьне Лукашэнкі набыць папулярнасьць у Расеі з наступнай мэтай стаць прэзыдэнтам Расеі&lt;ref&gt;Олегов А. Лукашенко метит в президенты России // Огонёк. № 43, 27 октября 1996. С. 9.&lt;/ref&gt;. Паводле дэпутата Вярхоўнага Савету 12-га скліканьня [[Сяргей Навумчык|Сяргея Навумчыка]], падобны плян агучваў кіраўнік адміністрацыі Лукашэнкі [[Леанід Сініцын]], [[Расейцы|расеец]] паводле нацыянальнасьці і прыхільнік далучэньня Беларусі да Расеі&lt;ref&gt;{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 24.&lt;/ref&gt;, які меў імаверныя зьвязкі з расейскімі спэцслужбамі&lt;ref name=&quot;Navumcyk_18.04.2014&quot;&gt;{{Спасылка | аўтар = Навумчык С.| прозьвішча = Навумчык| імя = Сяргей| аўтарlink = Сяргей Навумчык| суаўтары = | дата публікацыі = 18 красавіка 2014| url = https://www.svaboda.org/a/25354832.html| копія = https://web.archive.org/web/20201127203055/https://www.svaboda.org/a/25354832.html| дата копіі = 27 лістапада 2020| загаловак = «Маўр» Лукашэнкі, або той, хто зьмяніў герб і сьцяг| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Радыё Свабода]]| дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt; і быў фігурантам дакладу дэпутата [[Сяргей Антончык|Сяргея Антончыка]] пра карупцыю ў атачэньні Лукашэнкі&lt;ref&gt;{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 127.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Спасылка | аўтар = Соўсь Г.| прозьвішча = Соўсь| імя = Г.| аўтарlink = Ганна Соўсь| суаўтары = | дата публікацыі = 12 кастрычніка 2019| url = https://www.svaboda.org/a/30211729.html| копія = https://web.archive.org/web/20210127201433/https://www.svaboda.org/a/30211729.html| дата копіі = 27 студзеня 2021| загаловак = Антончык пра антыкарупцыйны даклад Лукашэнкі, фатальную памылку Ганчара і «звышцынізм» апазыцыі| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Радыё Свабода]]| дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;. Ён жа, паводле неаднаразовых уласных прызнаньняў&lt;ref name=&quot;Marcinovic&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 65.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Спасылка | аўтар = Толкачева Е.| прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 12.05.2019| url = https://news.tut.by/economics/637111.html| копія = https://web.archive.org/web/20200412135326/https://news.tut.by/economics/637111.html| дата копіі = 12 красавіка 2020| загаловак = «Сел и нарисовал». Как в 1995 году БЧБ-флаг сменили на красно-зеленый, а «Пагоню» — на герб БССР| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[TUT.BY]]| дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = ru| камэнтар = }}&lt;/ref&gt;, стварыў прапанаваныя на рэфэрэндум сымбалі, за аснову якіх узяў [[Сьцяг Беларускай ССР|сьцяг]] і [[герб Беларускай ССР|герб]] [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]]. Як Сініцын апавядаў беларускаму дэпутату [[Валянцін Голубеў|Валянціну Голубеву]]&lt;ref name=&quot;Navumcyk_18.04.2014&quot;/&gt;:
{{Цытата|Справа ж не ў [[Геральдыка|геральдыцы]]. Таму што калі прыгадаць, навошта ўвогуле трэба было мяняць сымболіку, дык зразумела, што чым яна горш атрымалася, тым лепей. Бо яе замена была толькі правакуючым выпадам, прычым толькі адным — у камбінацыі зь некалькіх удараў.}}

Паводле сьведчаньня Сініцына, праца над новай сымболікай вялася з 21 сакавіка, пры гэтым дэпутаты атрымалі эскізы сьцяга і гербу ўжо 23 сакавіка. Як мяркуе Сяргей Навумчык, хуткае (за два дні) стварэньне прапанаванай Лукашэнкам сымболікі сьведчыла пра тое, што галоўнай мэтай рэфэрэндуму было ня столькі ўвядзеньне нейкай канкрэтнай сымболікі (якая разглядалася як часовая — да ліквідацыі незалежнасьці Беларусі), колькі зьнішчэньне дзяржаўнага статусу бел-чырвона-белага сьцяга і Пагоні&lt;ref&gt;{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 66.&lt;/ref&gt;.

Праведзены 14 траўня 1995 году [[Рэфэрэндум у Беларусі 1995 году|рэфэрэндум]] супярэчыў [[Канстытуцыя Беларусі|Канстытуцыі]] і заканадаўству Беларусі, адзначаўся парушэньнем законаў і фальсыфікацыяй вынікаў галасаваньня&lt;ref name=&quot;Navumcyk&quot;&gt;{{Спасылка | аўтар = Навумчык С.| прозьвішча = Навумчык| імя = С.| аўтарlink = Сяргей Навумчык| суаўтары = | дата публікацыі = 12 траўня 2019| url = https://www.svaboda.org/a/27734568.html| копія = https://web.archive.org/web/20210126205154/https://www.svaboda.org/a/27734568.html| дата копіі = 26 студзеня 2021| загаловак = Рэфэрэндум-95 пра сымболіку і мову ня быў легітымным| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Радыё Свабода]]| дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;. Яму папярэднічала [[Зьбіцьцё дэпутатаў у будынку Вярхоўнага Савету (1995)|зьбіцьцё дэпутатаў у будынку парлямэнту]], якое выявілася сілавой дэманстрацыяй усталяваньня [[Рэжым Лукашэнкі|аўтарытарнага рэжыму ў Беларусі]].

7 чэрвеня 1995 году Лукашэнка выдаў указы № 213 «Аб зацьверджаньні эталёну Дзяржаўнага гербу Рэспублікі Беларусь і Палажэньня аб Дзяржаўным гербе Рэспублікі Беларусь»&lt;ref&gt;{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 7 чэрвеня 1995| url = http://www.levonevski.net/pravo/razdel1/num2/1d2088.html| копія = https://web.archive.org/web/20210117194500/http://www.levonevski.net/pravo/razdel1/num2/1d2088.html| дата копіі = 17 студзеня 2021| загаловак = Об утверждении эталона Государственного герба Республики Беларусь и Положения о Государственном гербе Республики Беларусь| фармат = | назва праекту = Право. Законодательство Республики Беларусь| выдавец = Валер Леванеўскі| дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = ru| камэнтар = }}&lt;/ref&gt; і № 214 «Аб зацьверджаньні Палажэньня аб Дзяржаўным сьцягу Рэспублікі Беларусь»&lt;ref&gt;{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 7 чэрвеня 1995| url = https://geraldika.ru/s/9223| копія = https://web.archive.org/web/20200804165356/https://geraldika.ru/s/9223| дата копіі = 4 жніўня 2020| загаловак = Об утверждении Положения о Государственном флаге Республики Беларусь| фармат = | назва праекту = Геральдика.Ру| выдавец = | дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = ru| камэнтар = }}&lt;/ref&gt; дзеля фармальнага замацаваньня сымболікі рэжыму на заканадаўчым узроўні. Пры гэтым герб Пагоня разам зь бел-чырвона-белым сьцягам трапіў пад негалосную забарону{{Зноска|Łatyšonak|2009|Латышонак|303—306}}. Нягледзячы на яе, у Беларусі гэтым гербам як нацыянальным працягвалі карыстацца апазыцыйныя да рэжыму Лукашэнкі беларускія арганізацыі. Апроч таго, герб Пагоня актыўна выкарыстоўваўся ў спартовых і культурных імпрэзах па-за межамі краіны&lt;ref&gt;{{Спасылка | аўтар = Зьміцер Панкавец.| прозьвішча = Панкавец| імя = Зьміцер| аўтарlink = Зьміцер Панкавец| суаўтары = | дата публікацыі = 8 верасьня 2008| url = https://nn.by/index.php?c=ar&amp;i=19755| копія = https://web.archive.org/web/20201128084414/https://nn.by/index.php?c=ar&amp;i=19755| дата копіі = 28 лістапада 2020| загаловак = «Тры чарапахі» замест «Кацюшы»| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Наша Ніва]]| дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Спасылка | аўтар = Марина Рахлей.| прозьвішча = Рахлей| імя = Марина| аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 27.08.2007| url = http://naviny.by/rubrics/culture/2007/08/27/ic_articles_117_152457/| копія = https://web.archive.org/web/20210225075249/https://naviny.online/rubrics/culture/2007/08/27/ic_articles_117_152457| дата копіі = 25 лютага 2021| загаловак = Слушать хорошую музыку стоит вместе!| фармат = | назва праекту = | выдавец = [http://naviny.by Белорусские новости]| дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = ru| камэнтар = }}&lt;/ref&gt;, а таксама беларускімі эмігранцкімі арганізацыямі.

У 2007 годзе герб Пагоню ўлучылі ў [[Дзяржаўны сьпіс гісторыка-культурных каштоўнасьцяў Рэспублікі Беларусь|дзяржаўны сьпіс нематэрыяльных гістарычна-культурных каштоўнасьцяў Беларусі]], а ў 2009 годзе Пагоня стала афіцыйным гербам [[Віцебская вобласьць|Віцебскай вобласьці]].

[[Файл:Flag of Belarus (1918, 1991–1995) with historic coat of arms.png|значак|Бел-чырвона-белы сьцяг з гербам Пагоняй, які выкарыстоўваецца ў час [[Пратэсты ў Беларусі (2020—2021)|пратэстаў 2020—2021 гадоў]]]]
У 2020 годзе герб Пагоня разам зь бел-чырвона-белым сьцягам сталі сымбалямі [[Пратэсты ў Беларусі (2020—2021)|пратэстаў супраць фальсыфікацыяў выбараў, гвалту і беззаконьня ў Беларусі]]&lt;ref&gt;{{артыкул|аўтар = [[Андрэй Катлярчук|Kotljarchuk A.]]|загаловак = The Flag Revolution. Understanding the political symbols of Belarus|арыгінал = |спасылка = http://balticworlds.com/the-flag-revolution-understanding-the-political-symbols-of-belarus/|архіўная спасылка = https://web.archive.org/web/20201225192118/http://balticworlds.com/the-flag-revolution-understanding-the-political-symbols-of-belarus/|аўтар выданьня = |выданьне = Baltic Worlds|тып = |месца = |выдавецтва = |год = 2020|выпуск = |том = |нумар = 4|старонкі = |isbn = }}&lt;/ref&gt;. У гэты ж час адзначаюцца шматлікія выпадкі рэпрэсіяў (арыштаў і штрафаў) з боку рэжыму Лукашэнкі да грамадзянаў Беларусі за выкарыстаньне гербу Пагоні&lt;ref&gt;{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 18 лютага 2021| url = https://nn.by/?c=ar&amp;i=268598| копія = https://web.archive.org/web/20210619051328/https://nn.by/?c=ar&amp;i=268598| дата копіі = 19 чэрвеня 2021| загаловак = Праваабаронцу арыштавалі на 12 сутак. Барэльеф з «Пагоняй» на яго доме, які вісеў там 8 год, сёння палічылі пікетам| фармат = | назва праекту = Грамадства| выдавец = [[Наша Ніва]]| дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 26 сакавіка 2021| url = https://www.svaboda.org/a/31171051.html| копія = https://web.archive.org/web/20210619051310/https://www.svaboda.org/a/31171051.html| дата копіі = 19 чэрвеня 2021| загаловак = Жанчыну арыштавалі, бо на машыне, якая яе падвозіла, была налепка «Пагоні»| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Радыё Свабода]]| дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 29 сакавіка 2021| url = https://nn.by/?c=ar&amp;i=270564| копія = https://web.archive.org/web/20210619051458/https://nn.by/?c=ar&amp;i=270564| дата копіі = 19 чэрвеня 2021| загаловак = У аграгарадку Малеч за «Пагоню» на балконе затрымалі кіроўцу саўгаса| фармат = | назва праекту = Грамадства| выдавец = [[Наша Ніва]]| дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 30 сакавіка 2021| url = https://nn.by/?c=ar&amp;i=270642| копія = https://web.archive.org/web/20210619051358/https://nn.by/?c=ar&amp;i=270642| дата копіі = 19 чэрвеня 2021| загаловак = Жыхар Бабруйска, якому далі 15 сутак за налепку з «Пагоняй» на аўто, чацвёрты дзень трымае галадоўку| фармат = | назва праекту = Грамадства| выдавец = [[Наша Ніва]]| дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 17 красавіка 2021| url = https://www.svaboda.org/a/31208796.html| копія = https://web.archive.org/web/20210421191758/https://www.svaboda.org/a/31208796.html| дата копіі = 21 красавіка 2021| загаловак = Жыхара Шчомысьліцы затрымалі за флюгер з «Пагоняй»| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Радыё Свабода]]| дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 23 сакавіка 2021| url = https://www.svaboda.org/a/31165174.html| копія = https://web.archive.org/web/20210614180847/https://www.svaboda.org/a/31165174.html| дата копіі = 14 чэрвеня 2021| загаловак = Шматдзетную маці аштрафавалі на 2900 рублёў за Пагоню на акне| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Радыё Свабода]]| дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Спасылка | аўтар = Тацяна Смоткіна.| прозьвішча = Смоткіна| імя = Тацяна| аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 1 красавіка 2021| url = https://www.racyja.com/hramadstva/glybachanina-alyaksandra-shelepenya-asht/| копія = https://web.archive.org/web/20210614182355/https://www.racyja.com/hramadstva/glybachanina-alyaksandra-shelepenya-asht/| дата копіі = 14 чэрвеня 2021| загаловак = Глыбачаніна Аляксандра Шэлепня аштрафавалі за герб „Пагоня” на балконе| фармат = | назва праекту = Грамадства| выдавец = [[Беларускае Радыё Рацыя]]| дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;.

8 жніўня 2021 году{{Заўвага|Глядзіце гісторыю зьменаў старонкі [[:en:Pahonia]]}} адміністрацыя [[Ангельская Вікіпэдыя|Ангельскай Вікіпэдыі]] пад ціскам [[Летувісы|летувіскіх]] [[Шавінізм|шавіністаў]] выдаліла артыкул пра герб Пагоню (створаны ў жніўні 2004 году), зь якога зрабілі перанакіраваньне на [[герб Летувы]]&lt;ref&gt;{{Артыкул|загаловак=Хобі для эрудытаў: абараняць «Пагоню» ў галоўнай сусветнай энцыклапедыі|мова=be|год=13 жніўня 2021|аўтар=[[Алесь Чайчыц|Чайчыц А.]]|выданьне=[[Будзьма беларусамі!]]|спасылка=https://budzma.by/news/khobi-dlya-erudyta-.html}}&lt;/ref&gt;.

== Сучаснае афіцыйнае выкарыстаньне ==
Пагоня прысутнічае на эмблемах некалькіх беларускіх грамадзкіх аб’яднаньняў:
* [[Партыя БНФ]];
* [[Кансэрватыўна-Хрысьціянская Партыя — БНФ]];
* [[Згуртаваньне Беларусаў Сьвету Бацькаўшчына|Згуртаваньне Беларусаў Сьвету «Бацькаўшчына»]];
* [[Беларускі Хельсынскі камітэт]].

[[Файл:COA Pahonia in Fürstenzug.jpg|міні|Выява Пагоні часоў ВКЛ на пано «[[Шэсьце князёў]]» у [[Дрэздэн]]е]]
Пагоню маюць у сваім складзе сучасныя гербы наступных населеных пунктаў:
* [[Файл:POL Białystok COA.svg|20пкс]] [[Беласток]]
* [[Файл:POL Brańsk COA.svg|20пкс]] [[Бранск (Польшча)|Бранск]]
* [[Файл:Coat of Arms of Velizh.png|20пкс]] [[Вяліж]]
* [[Файл:Coat of Arms of Vierchniadzvinsk, Belarus.svg|20пкс]] [[Дрыса]]
* [[Файл:Coat of arms of Iziaslav.png|20пкс]] [[Заслаў (Украіна)|Заслаў]]
* [[Файл:Coat of Arms of Lepiel, Belarus.svg|20пкс]] [[Лепель]]
* [[Файл:BIA Lipniszki COA.png|20пкс]] [[Ліпнішкі]]
* [[Файл:Coat of Arms of Mahiloŭ.svg|20пкс]] [[Магілёў]]
* [[Файл:Coat of Arms of Nevel (Pskov oblast).png|20пкс]] [[Невель]]
* [[Файл:Puławy herb.svg|20пкс]] [[Пулавы]]
* [[Файл:Coat of Arms of Rečyca, Belarus.svg|20пкс]] [[Рэчыца]]
* [[Файл:Coat of Arms of Sebezh.png|20пкс]] [[Себеж]]
* [[Файл:Herb Siedlce.svg|20пкс]] [[Седльцы]]

Наступныя адміністрацыйна-тэрытарыяльныя адзінкі маюць Пагоню ў складзе сваіх сучасных гербаў:
* [[Файл:Bialski_pow.png|20пкс]] [[Бельскі павет (Люблінскае ваяводзтва)|Бельскі павет]]
* [[Файл:Coat of Arms of Vitsebsk Voblasts.svg|20пкс]] [[Віцебская вобласьць]]
* [[Файл:Coat of arms of Homyel Voblast.svg|20пкс]] [[Гомельская вобласьць]]
* [[Файл:POL województwo podlaskie COA.svg|20пкс]] [[Падляскае ваяводзтва]]
* [[Файл:Coat of Arms of Zhytomyr Oblast.svg|20пкс]] [[Жытомірская вобласьць]]
* [[Файл:POL powiat siemiatycki COA.svg|20пкс]] [[Сямяціцкі павет]]

Таксама вэрсія Пагоні ёсьць [[Герб Летувы|гербам Летувы]].

Апроч гэтага, стылізаваная выява Пагоні як гербу [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] прысутнічае на найбольшым у сьвеце парцалянавым [[пано]] «[[Шэсьце князёў]]» у [[Дрэздэн]]е.

== Галерэя ==

=== XIV—XV стагодзьдзі ===
&lt;gallery caption=&quot;Пагоня ў XIV—XV стагодзьдзях&quot; class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Kobrynski, Pahonia. Кобрынскі, Пагоня (1387).jpg|Пячатка князёў Кобрынскіх, 1387 г.
Vitaŭt Vialiki, Pahonia. Вітаўт Вялікі, Пагоня (1841).jpg|Пячаткі Вітаўта Вялікага
Vitaŭt Vialiki, Pahonia. Вітаўт Вялікі, Пагоня (1416).jpg|Герб Вітаўта, 1416 г. 
Jagajła, Pahonia. Ягайла, Пагоня (1416).jpg|Герб Ягайлы, 1416 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Vitaŭt Vialiki, Pahonia. Вітаўт Вялікі, Пагоня (1443).jpg|Пахаваньне Вітаўта Вялікага, 1443 г.
Žygimont Karybutavič, Pahonia. Жыгімонт Карыбутавіч, Пагоня.jpg|Уваход Жыгімонта Карыбутавіча ў Прагу, {{nowrap|1443 г.}}
Pahonia. Пагоня (1460-64).jpg|Chronik des Konstanzer Konzils, 1460—1464 гг.
Lithuanian Vytis (Waykimas) from the Bavarian State Library (1475).jpg|Wappen besonders von deutschen Geshlchtern, {{nowrap|1475 г.}}
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Pahonia. Пагоня (1475).jpg|Wernigeroder Wappenbuch, 1475 г.
Pahonia. Пагоня (1480) (2).jpg|Das Wappenbuch Conrads von Grünenberg, 1480 г.
Pahonia. Пагоня (1480).jpg|Das Wappenbuch Conrads von Grünenberg, 1480 г.
Vitaŭt Vialiki, Pahonia. Вітаўт Вялікі, Пагоня (1483) (3).jpg|Герб Вітаўта, 1483 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Vitaŭt Vialiki, Pahonia. Вітаўт Вялікі, Пагоня (1483).jpg|Герб Вітаўта, 1483 г.
Bona Sforza, Pahonia. Бона Сфорца, Пагоня (1492) (2).jpg|З вокладкі малітоўніка [[Бона Сфорца|Боны Сфорцы]], 1492 г.
Bona Sforza, Pahonia. Бона Сфорца, Пагоня (1492).jpg |З вокладкі малітоўніка Боны Сфорцы, 1492 г.
Pahonia. Пагоня (1401-1500).jpg|Armorial général, XV ст.
&lt;/gallery&gt;

=== XVI стагодзьдзе ===
&lt;gallery caption=&quot;Пагоня ў XVI стагодзьдзі&quot; class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Pahonia. Пагоня (1530).jpg|Sammelband mehrerer Wappenbücher, 1530 г.
Pahonia. Пагоня (1530) (3).jpg|Sammelband mehrerer Wappenbücher, 1530 г.
Pahonia. Пагоня (1531).jpg|З Лаўрэнцьеўскага сьпісу Літоўскага Статуту, 1531 г.
Žygimont Aŭgust, Pahonia. Жыгімонт Аўгуст, Пагоня (1552).jpg|Герб вялікага князя Жыгімонта Аўгуста. Пруская хроніка, 1552 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Pahonia. Пагоня (1555) (2).jpg|З габэлену, 1555 г.
Pahonia. Пагоня (1555) (1).jpg|З габэлену, 1555 г.
Pahonia. Пагоня (1555) (3).jpg|З габэлену, 1555 г.
Pahonia. Пагоня (1555) (4).jpg|З габэлену, 1555 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Pahonia. Пагоня (1555).jpg|1555 г.
Vilnia, Pahonia. Вільня, Пагоня (1555).jpg|Герб Віленскай зямлі, {{nowrap|1555 г.}}
Troki, Pahonia. Трокі, Пагоня (1555).jpg|Герб Троцкай зямлі, 1555 г.
Jan z knižataŭ litoŭskich, Pahonia. Ян з княжатаў літоўскіх, Пагоня (1555).jpg|Герб [[Ян з княжатаў літоўскіх|Яна з княжатаў літоўскіх]], 1555 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Pavał Halšanski, Pahonia. Павал Гальшанскі, Пагоня (1555).jpg|Герб [[Павал Гальшанскі|Паўла Гальшанскага]], 1555 г.
Žygimont Aŭgust, Pahonia. Жыгімонт Аўгуст, Пагоня (1571).jpg|Герб Жыгімонта Аўгуста, 1571 г.
Pahonia. Пагоня (1572).jpg|1572 г.
Pahonia. Пагоня (1574).jpg|Goniec cnothy, 1574 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Pahonia. Пагоня (1579).jpg|1579 г.
Stefan Batory, Pahonia. Стэфан Баторы, Пагоня (1583).jpg|Фрагмэнт партрэта [[Стэфан Баторы|Стэфана Баторыя]], 1583 г.
Pahonia. Пагоня (1586).jpg|Großes Wappenbuch, 1586 г.
Połacak, Pahonia. Полацак, Пагоня (1586).jpg|Герб Полацкага ваяводзтва, 1586 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Padlašša, Pahonia. Падляшша, Пагоня (1586).jpg|Герб Падляскага ваяводзтва, 1586 г.
Volyn, Pahonia. Волинь, Пагоня (1586).jpg|Герб Валынскага ваяводзтва, 1586 г.
Pahonia. Пагоня (1593).jpg|З казаньня на пахаваньні [[Ян Сямён Алелькавіч|Яна Сямёна Алелькавіча]], 1593 г.
Pahonia. Пагоня (1600).jpg|1600 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Pahonia. Пагоня (XVI) (3).jpg|Зь нямецкага рукапіснага гербоўніка
Troki, Pahonia. Трокі, Пагоня (XVI).jpg|Троцкая харугва
Pahonia. Пагоня (XVI).jpg|З Прускай хронікі
Viciebsk, Pahonia. Віцебск, Пагоня (XVI).jpg|Герб Віцебскага ваяводзтва
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Vilnia, Pahonia. Вільня, Пагоня (XVI).jpg|Пячатка Віленскага ўнівэрсытэту
Vitaŭt Vialiki, Pahonia. Вітаўт Вялікі, Пагоня (XVI).jpg|Герб Вітаўта Вялікага
Jagajła, Pahonia. Ягайла, Пагоня (XVI).jpg|Герб Ягайлы 
Žygimont Stary. Жыгімонт Стары (XVI).jpg|Жыгімонт Стары
&lt;/gallery&gt;

=== XVII стагодзьдзе ===
&lt;gallery caption=&quot;Пагоня ў XVII стагодзьдзі&quot; class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Pahonia. Пагоня (1604).jpg|Le blason des armoiries, {{nowrap|1604 г.}}
Mahiloŭ, Pahonia. Магілёў, Пагоня (1661, 1780-89).jpg|Герб Магілёва, 1661 г.
Pahonia. Пагоня (1672).jpg|Герб ВКЛ з Маскоўскага Тытулярніка, 1672 г.
Pahonia. Пагоня (1672) (5).jpg|Герб ВКЛ з Маскоўскага Тытулярніка, 1672 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Amścisłaŭ, Pahonia. Амсьціслаў, Пагоня (1672).jpg|Герб Амсьціслаўскага княства, 1672 г.
Amścisłaŭ, Pahonia. Амсьціслаў, Пагоня (1672) (2).jpg|Герб Амсьціслаўскага княства, 1672 г. 
Viciebsk, Pahonia. Віцебск, Пагоня (1672).jpg|Герб Віцебскага княства, 1672 г.
Viciebsk, Pahonia. Віцебск, Пагоня (1672) .jpg|Герб Віцебскага княства, 1672 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Połacak, Pahonia. Полацак, Пагоня (1672).jpg|Герб Полацкага княства, 1672 г.
Połacak, Pahonia. Полацак, Пагоня (1672) (2).jpg|Герб Полацкага княства, 1672 г.
Alaksandra Tyškievič (Čartaryjskaja), Pahonia. Аляксандра Тышкевіч (Чартарыйская), Пагоня (1670-79).jpg|Фрагмэнт партрэта Аляксандры Тышкевіч з князёў Чартарыйскіх, {{nowrap|1670-я гг.}}
Jan Sabieski, Pahonia. Ян Сабескі, Пагоня (1677).jpg|З дакумэнта Яна Сабескага, 1677 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Horadnia, Pahonia. Горадня, Пагоня (XVII).jpg|Гарадзенская харугва
Raman Sanguška, Pahonia. Раман Сангушка, Пагоня (XVII) (2).jpg|Фрагмэнт партрэта [[Раман Сангушка|Рамана Сангушкі]]
Jagajła, Pahonia. Ягайла, Пагоня (XVII).jpg|Фрагмэнт партрэта Ягайлы
Fiodar Karyjatavič, Pahonia. Фёдар Карыятавіч, Пагоня (1799).jpg|Фёдар Карыятавіч у вобразе вершніка
&lt;/gallery&gt;

=== XVIII стагодзьдзе ===
&lt;gallery caption=&quot;Пагоня ў XVIII стагодзьдзі&quot; class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Aŭgust Mocny, Pahonia. Аўгуст Моцны, Пагоня (1702).jpg|Харугва [[Аўгуст Моцны|Аўгуста Моцнага]], 1702 г.
Vilnia, Pahonia. Вільня, Пагоня (1707).jpg|Герб [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], 1707 г.
Pahonia. Пагоня (1715).jpg|1715 г.
Pahonia. Пагоня (1718).jpg|Штандар пяхоты ВКЛ, {{nowrap|1718 г.}}
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Słonim, Pahonia. Слонім, Пагоня (1747).jpg|[[Слонімскі павет|Слонімская]] харугва, 1747 г.
Michał Servacy Višniaviecki, Pahonia. Міхал Сэрвацы Вішнявецкі, Пагоня (1750).jpg|Фрагмэнт партрэта [[Міхал Сэрвацы Вішнявецкі|Міхала Сэрвацыя Вішнявецкага]], 1750 г.
Pahonia. Пагоня (1760).jpg|Kuryer Litewski, 1760 г.
Vasil Tyškievič, Laliva-Pahonia. Васіль Тышкевіч, Ляліва-Пагоня (1794).jpg|Фрагмэнт партрэта [[Васіль Тышкевіч|Васіля Тышкевіча]], 1760 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Pahonia. Пагоня (1764).jpg|Газэта Віленская, 1764 г.
Sanguška, Pahonia. Сангушка, Пагоня (1780).jpg|З сэрвізу князёў [[Сангушкі|Сангушак]], 1780 г.
Pahonia. Пагоня (1780-89) (2).jpg|Расейская выява з [[Васьміканцовы крыж|укосным крыжам]], 1780-я гг.
Čartaryjski, Pahonia. Чартарыйскі, Пагоня (1785).jpg|З дакумэнта князёў [[Чартарыйскія|Чартарыйскіх]], 1785 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Pahonia. Пагоня (F. Reilly, 1793).jpg|Дзяржаўны герб, 1793 г.
Lipniški, Pahonia. Ліпнішкі, Пагоня (1792).jpg|[[Герб Ліпнішак]], 1792 г.
Ašmiany, Pahonia. Ашмяны, Пагоня (1796).jpg|Пячатка [[Ашмянскі павет|Ашмянскага павету]], 1796 г.
Słonim, Pahonia. Слонім, Пагоня (XVIII).jpg|Знак Слонімскай паштовай станцыі
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Raman Sanguška, Pahonia. Раман Сангушка, Пагоня (XVIII).jpg|Фрагмэнт партрэта [[Раман Сангушка|Рамана Сангушкі]] (з рознаканцовым крыжам на трачы)
Vasil Tyškievič, Laliva-Pahonia. Васіль Тышкевіч, Ляліва-Пагоня (XVIII).jpg|Фрагмэнт партрэта Васіля Тышкевіча
Vasil Tyškievič, Pahonia. Васіль Тышкевіч, Пагоня (XVIII).jpg|Фрагмэнт партрэта Васіля Тышкевіча
Pahonia - Пагоня, Lithuanian (Belarusian) Coat of Arms.jpg|кан. XVIII ст.
&lt;/gallery&gt;

=== XIX стагодзьдзе ===
&lt;gallery caption=&quot;Пагоня ў XIX стагодзьдзі&quot; class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Ašmiany, Pahonia. Ашмяны, Пагоня (1840-49).jpg|Герб Ашмянаў, 1840-я гг.
Vilnia, Pahonia. Вільня, Пагоня (1840-49).jpg|Герб Вільні, 1840-я гг.
Lida, Pahonia. Ліда, Пагоня (1840-49).jpg|Герб Ліды, 1840-я гг.
Połacak, Pahonia. Полацак, Пагоня (1840).png|Герб Полацку, 1840-я гг.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Rečyca, Pahonia. Рэчыца, Пагоня (1840-49).jpg|Герб Рэчыцы, 1840-я гг.
Słucak, Pahonia. Слуцак, Пагоня (1840-49).jpg|Герб Слуцку, 1840-я гг.
Śvianciany, Pahonia. Сьвянцяны, Пагоня (1840-49).jpg|Герб Сьвянцянаў, 1840-я гг.
Biełastok, Pahonia. Беласток, Пагоня (1843).jpg|Герб Беластоцкай вобласьці, 1843 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Viciebsk, Pahonia. Віцебск, Пагоня (1843).jpg|Герб Віцебску, 1843 г.
Vialiž, Pahonia. Вяліж, Пагоня (1843).jpg|Герб Вяліжу, 1843 г.
Horadnia, Pahonia. Горадня, Пагоня (1843).jpg|Герб Гарадзенскай губэрні, 1843 г.
Haradok, Pahonia. Гарадок, Пагоня (1843).jpg|Герб Гарадку, 1843 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Drysa, Pahonia. Дрыса, Пагоня (1843).jpg|Герб Дрысы, 1843 г.
Dynaburg, Pahonia. Дынабург, Пагоня (1843).jpg|Герб Дынабургу, 1843 г.
Lucyn, Pahonia. Люцын, Пагоня (1843).jpg|Герб Люцына, 1843 г. 
Mahiloŭ, Pahonia. Магілёў, Пагоня (1843).jpg|Герб Магілёва, 1843 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Nieviel, Pahonia. Невель, Пагоня (1843).jpg|Герб Невелю, 1843 г. 
Połacak, Pahonia. Полацак, Пагоня (1843).jpg|Герб Полацку, 1843 г.
Režyca, Pahonia. Рэжыца, Пагоня (1843).jpg|Герб Рэжыцы, 1843 г.
Siebiež, Pahonia. Себеж, Пагоня (1843).jpg|Герб Себежу, 1843 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Słucak, Pahonia. Слуцак, Пагоня (1843).jpg|Герб Слуцку, 1843 г. 
Suraž, Pahonia. Сураж, Пагоня (1843).jpg|Герб Суражу, 1843 г. 
Čerykaŭ, Pahonia. Чэрыкаў, Пагоня (1843).jpg|Герб Чэрыкава, 1843 г.
Vialejka, Pahonia. Вялейка, Пагоня (1846).jpg|Герб Вялейкі, 1846
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Dzisna, Pahonia. Дзісна, Пагоня (1846).jpg|Герб Дзісны, 1846 г. 
Troki, Pahonia. Трокі, Пагоня (1846).jpg|Герб Трокаў, 1846 г. 
Vilenski albom, Pahonia. Віленскі альбом, Пагоня (E. Hauger, 1848).jpg|Вокладка Віленскага альбома, 1850 г. 
Lepiel, Pahonia. Лепель, Пагоня (1850).jpg|Герб Лепеля, 1850 г. 
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Sapieha, Pahonia. Сапега, Пагоня (1858).jpg|Вялікі герб Сапегаў, 1858 г. 
Vilnia, Pahonia. Вільня, Пагоня (1858-60).jpg|Зь Віленскага альбома, {{nowrap|1858 г.}}
Čerykaŭ, Pahonia. Чэрыкаў, Пагоня (1862).jpg|Герб Чэрыкава, 1862 г. 
Stefan Batory, Pahonia. Стэфан Баторы, Пагоня (XIX).jpg|Росьпіс капліцы Стэфана Баторыя
&lt;/gallery&gt;

=== XX стагодзьдзе ===
&lt;gallery caption=&quot;Пагоня ў XX стагодзьдзі&quot; class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Pahonia, BNR. Пагоня, БНР (1918-20).jpg|Вокладка пашпарту грамадзяніна [[Беларуская Народная Рэспубліка|БНР]], 1918—1920 гг.
Pahonia (25 Hrošaŭ, Orange), Stamp of Belarusian People's Republic.jpg|Марка БНР, 1918 г.
Pahonia. Пагоня (1920).jpg|З часопісу [[Рунь (1920)|Рунь]], 1920 г.
Pahonia. Пагоня (1921).jpg|З кнігі «Родны край», 1921 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Pahonia. Пагоня (1929).jpg|З часопісу [[Шлях моладзі (1929)|Шлях моладзі]], 1929 г.
Studenckaja dumka, Pahonia. Студэнцкая думка, Пагоня (1929).jpg|Вокладка «[[Студэнцкая думка (Вільня)|Студэнцкай думкі]]», 1929 г.
Pahonia. Пагоня (1930-39).jpg|Праект дзяржаўнага гербу, створаны беларусамі [[Чэхаславаччына|Чэхаславаччыны]], 1930-я гг.
Pahonia. Пагоня (1948).jpg|Налепка да [[Дзень Волі|Дня Незалежнасьці]], 1948 г.
&lt;/gallery&gt;

== Глядзіце таксама ==
[[Файл:Bar &quot;Pahonia&quot;, Vilnia 2022.jpg|значак|Беларускі бар «Pahonia» ў [[Вільня|Вільні]] (''[[Праспэкт Гедзіміна (Вільня)|праспэкт Гедзіміна]], 20'')]]

* [[Бел-чырвона-белы сьцяг]]
* [[Герб Беларусі]]
* [[Сьцяг Беларусі]]
* [[Жыве Беларусь!]]
* [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне]]
* [[Ліцьвіны]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}
* {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}}
* {{Літаратура/БелЭн|11}}
* {{Літаратура/Беларусь: энцыкляпэдычны даведнік, 1995}}
* {{Літаратура/ЭВКЛ|2}}
* {{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2}}
* {{Артыкул
| аўтар             = [[Алег Латышонак|Латышонак А.]]
| загаловак         = Дзяржаўная сымболіка Беларускай Народнай Рэспублікі
| арыгінал          = 
| спасылка          = https://news.arche.by/by/page/science/historya-navuka/1530
| архіўная спасылка = https://web.archive.org/web/20201125114031/https://news.arche.by/by/page/science/historya-navuka/1530
| мова              = 
| адказны           = 
| аўтар выданьня    = 
| выданьне          = Жаўнеры БНР
| тып               = 
| месца             = Беласток — Вільня
| выдавецтва        = 
| год               = 2009
| выпуск            = 
| том               = 
| нумар             = 
| старонкі          = 303—306
| isbn              = 
| issn              = 
| ref               = Łatyšonak
}}
* {{Артыкул
| аўтар             = [[Ігар Лялькоў|Лялькоў І.]]
| загаловак         = Пытаньне дзяржаўнай сымболікі ў Беларусі: гісторыя і сучасны стан
| спасылка          = http://pahonia-plakat.narod.ru/bielaruskaja_simvolika.htm
| архіўная спасылка = https://web.archive.org/web/20210121043828/http://pahonia-plakat.narod.ru/bielaruskaja_simvolika.htm
| мова              = 
| адказны           = 
| аўтар выданьня    = 
| выданьне          = [[ARCHE Пачатак]]
| тып               = 
| месца             = 
| выдавецтва        = 
| год               = 2002
| выпуск            = 
| том               = 
| нумар             = 1 (21)
| старонкі          = 98—112
| isbn              = 
| issn              = 
| ref               = Lalkoŭ
}}
* {{Артыкул
| аўтар             = [[Вячаслаў Насевіч|Насевіч В.]]
| загаловак         = Сімвал Вялікага княства
| спасылка          = https://vln.by/node/48
| архіўная спасылка = https://web.archive.org/web/20210506211203/https://vln.by/node/48
| мова              = 
| адказны           = 
| аўтар выданьня    = 
| выданьне          = [[Чырвоная Змена]]
| тып               = 
| месца             = 
| выдавецтва        = 
| год               = 28 сакавіка 1995
| выпуск            = 
| том               = 
| нумар             = 33 (13891)
| старонкі          = 
| isbn              = 
| issn              = 
| ref               = Nasievič
}}
* {{Артыкул
| аўтар             = Рудак А.
| загаловак         = Мінуўшчына і сучаснасць гістарычнай сімволікі
| спасылка          = https://budzma.by/news/minu-shchyna-i-suchasnasts-gistarychnay-simvoliki.html
| архіўная спасылка = https://web.archive.org/web/20210121235356/https://budzma.by/news/minu-shchyna-i-suchasnasts-gistarychnay-simvoliki.html
| мова              = 
| адказны           = 
| аўтар выданьня    = 
| выданьне          = [[Культура (газэта)|Культура]]
| тып               = 
| месца             = 
| выдавецтва        = 
| год               = 22—29 жніўня 2020
| выпуск            = 
| том               = 
| нумар             = 34 (1473)
| старонкі          = 
| isbn              = 
| issn              = 
| ref               = Рудак
}}
* [[Алег Трусаў|Трусаў А.]] Лунай, наш сцяг, ляці, Пагоня! // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2}}
* {{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1}}
* {{Літаратура/Геральдыка Беларусі (2010)}}
* {{Літаратура/Наш сымбаль — Пагоня}}
* {{Літаратура/Сфрагістыка і геральдыка Беларусі (1999)}}
* {{Артыкул
| аўтар             = [[Аляксей Шаланда|Шаланда А.]]
| загаловак         = Генезіс «Пагоні» — дзяржаўнага герба Вялікага княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага
| арыгінал          = 
| спасылка          = https://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=2178
| архіўная спасылка = https://web.archive.org/web/20081119044008/http://kamunikat.fontel.net/www/czasopisy/bzh/16/16kom_szalanda.htm
| мова              = 
| адказны           = Mironowicz Eugeniusz
| аўтар выданьня    = 
| выданьне          = [[Białoruskie Zeszyty Historyczne|Беларускі Гістарычны Зборнік — Białoruskie Zeszyty Historyczne]]
| тып               = 
| месца             = 
| выдавецтва        = 
| год               = 2001
| выпуск            = 
| том               = 
| нумар             = 16
| старонкі          = 152—158
| isbn              = 
| issn              = 1232-7468
| ref               = Šałanda
}}
* {{Артыкул
| аўтар          = [[Аляксей Шаланда|Шаланда А.]]
| загаловак      = Кароткі нарыс гісторыі беларускай нацыянальнай і дзяржаўнай сімволікі
| арыгінал       = 
| спасылка       = 
| мова           = 
| адказны        = 
| аўтар выданьня = 
| выданьне       = Герольд Litherland
| тып            = 
| месца          = 
| выдавецтва     = 
| год            = 2019
| выпуск         = 
| том            = 
| нумар          = 21
| старонкі       = 3—10
| isbn           = 
| issn           = 
| ref            = Шаланда
}}
* {{Літаратура/ЭГБ|1}}
* {{Літаратура/ЭГБ|5}}
* {{Артыкул
| аўтар             = Юргенсон У.
| загаловак         = Эвалюцыя дзяржаўнага герба Вялікага княства Літоўскага па дадзеных сфрагістыкі і нумізматыкі
| арыгінал          = 
| спасылка          = http://belcoins.com/numinfo.phtml?art=61
| архіўная спасылка = https://web.archive.org/web/20210505180915/http://www.belcoins.com/numinfo.phtml?art=61
| мова              = 
| адказны           = 
| аўтар выданьня    = 
| выданьне          = [[Беларускі гістарычны часопіс]]
| тып               = 
| месца             = 
| выдавецтва        = 
| год               = 2003
| выпуск            = 
| том               = 
| нумар             = 8
| старонкі          = 
| isbn              = 
| issn              = 
| ref               = Юргенсон
}}
* {{Артыкул
| аўтар             = [[Міхась Ткачоў|Ткачев М.]]
| загаловак         = Национальные символы: народ и история
| арыгінал          = 
| спасылка          = https://naviny.online/rubrics/society/2009/10/12/ic_articles_116_164915
| архіўная спасылка = https://web.archive.org/web/20210304220343/https://naviny.online/rubrics/society/2009/10/12/ic_articles_116_164915
| мова              = 
| адказны           = 
| аўтар выданьня    = 
| выданьне          = [[Советская Белоруссия]]
| тып               = 
| месца             = 
| выдавецтва        = 
| год               = 11.10.1989, 12.10.1989
| выпуск            = 
| том               = 
| нумар             = 235 (17716), 236 (17717)
| старонкі          = 
| isbn              = 
| issn              = 
| ref               = Ткачоў
}}

== Вонкавыя спасылкі ==
{{Гісторыка-культурная каштоўнасьць Рэспублікі Беларусь|73БЛ000004}}
* {{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = https://www.radabnr.org/symbali/| загаловак = Дзяржаўныя сымбалі Беларускай Народнай Рэспублікі| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Рада Беларускай Народнай Рэспублікі]]| дата = 19 сакавіка 2021 | мова = | камэнтар = }}
* {{Спасылка | аўтар = Сяргей Мікулевіч | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 3 сакавіка 2012 | url = http://nn.by/?c=ar&amp;i=69322 | загаловак = Сапраўдныя беларускія сімвалы | фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Наша Ніва]] | дата = 3 сакавіка 2012 | мова = | камэнтар = }}
* {{Спасылка|аўтар = [[Віктар Ляхар|Ляхар В.]] |прозьвішча = |імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = https://euroradio.fm/lyahar-pagonya-i-bel-chyrvona-bely-scyag-simvaly-yakiya-nas-abyadnouvayuc | загаловак = Ляхар: &quot;Пагоня&quot; і бел-чырвона-белы сцяг — сімвалы, якія нас аб’ядноўваюць | фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Эўрапейскае радыё для Беларусі]] | дата = 21 студзеня 2021 | мова = | камэнтар = }}
* {{YouTube|fnK8hZJPFgg|«Пагоня» працягласцю восем вякоў / Загадкі беларускай гісторыі}}
* {{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://www.lyczkowski.net/be/hierby-bielaruskaj-slachty/litary-p-r.html | загаловак = Гербы беларускай шляхты: герб Пагоня і яго карыстальнікі | фармат = | назва праекту = Генэалёгія Лычкоўскіх | выдавец = | дата = 20 сакавіка 2021 | мова = | камэнтар = }}

{{Беларусь у тэмах}}
{{Беларуская Народная Рэспубліка ў тэмах}}
{{Палітычны крызіс у Беларусі}}
{{Абраны артыкул}}

[[Катэгорыя:Гісторыя Беларусі]]
[[Катэгорыя:Палітыка Вялікага Княства Літоўскага]]
[[Катэгорыя:Дзяржаўныя сымбалі БНР]]
[[Катэгорыя:Гербы Беларусі]]</text>
      <sha1>ixc9cusbvos1ef7i4csrvej08qzduvx</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2330960</id>
      <parentid>2330958</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T22:25:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>+</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="128121" xml:space="preserve">{{Іншыя значэньні|Пагоня (неадназначнасьць)}}
{{Іншыя значэньні|Герб Беларусі}}
{{Герб
 |назва              = Пагоня
 |арыгінал           = 
 |варыянты_назвы     = 
 |выява              = Coat of Arms of Belarus (1991).svg
 |памер_выявы        = 
 |подпіс_выявы       = Герб Пагоня ўзору 1991 году
 |выява2             = 
 |памер_выявы2       = 
 |подпіс_выявы2      = 
 |вэрсіі             = 
 |першыя_згадкі      = XIII ст.
 |дата_прыняцьця     = XIV ст.&lt;br&gt;1918 г.&lt;br&gt;19 верасьня 1991 г.
 |носьбіт            = 
 |роды               = 
 |кляйнод            = 
 |начэльле           = 
 |прылбіца           = 
 |карона             = 
 |тарча              = 
 |пахолак            = 
 |ордэн              = 
 |пастамэнт          = 
 |дэвіз              = 
 |іншыя              = 
 |выкарыстаньне      = [[Вялікае Княства Літоўскае]] &lt;br&gt; [[Беларуская Народная Рэспубліка]] &lt;br&gt; [[Рэспубліка Беларусь]]
 |аўтар              = 
}}

'''Паго́ня''' — герб [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]&lt;ref name=&quot;Salanda-2005&quot;&gt;[[Аляксей Шаланда|Шаланда А.]] Пагоня // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 382.&lt;/ref&gt;, які атрымаў статус дзяржаўнага ў час княжаньня [[Вітаўт Вялікі|Вітаўта Вялікага]]{{Зноска|Nasievič|28 сакавіка 1995|Насевіч|старонкі = }}. Традыцыйны [[Нацыянальная сымболіка|нацыянальны герб]] [[беларусы|беларусаў]], што ўвасабляе ідэю абароны Бацькаўшчыны&lt;ref name=&quot;ehb-391&quot;&gt;[[Міхась Ткачоў|Ткачоў М.]] Беларускія нацыянальныя сімвалы // {{Літаратура/ЭГБ|1к}} С. 391.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 31.&lt;/ref&gt;. Дзяржаўны герб [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] і [[Беларусь|Рэспублікі Беларусь]]. Гэта выява ўзброенага вершніка на белым кані на чырвонай [[Тарча (геральдыка)|тарчы]]. Вершнік трымае ў паднятай правай руцэ меч, у левай — белую, чырвоную альбо сінюю [[Тарча (дасьпехі)|тарчу]] з залатым [[Крыж#Патрыяршы|шасьціканцовым крыжам]]. Зь левага боку ў вершніка ножны мяча, з-пад сядла зьвісае трохканцовая вупраж. З асноўных колераў Пагоні — нацыянальных колераў беларусаў — утвараецца [[Бел-чырвона-белы сьцяг|беларускі нацыянальны бел-чырвона-белы сьцяг]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 342, 346.&lt;/ref&gt;.

{{Галерэя
|Назва            = Вытокі Пагоні
|Памер            = 165
|Пазыцыя          = right
|Файл:Bogislaw-I-Duke-of-Pomerania.png|Пячатка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Багуслаў I|Багуслава I|uk|Богуслав I}}, князя [[Люцічы|люцічаў]], 1170 г.
|Файл:Nicholas_I_Lord_of_Mecklenburg.png|Пячатка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мікалай I (князь Мэкленбурга)|Мікалая I|ru|Николай I (князь Мекленбурга)}}, валадара [[бодрычы|бодрычаў]], 1189 г.
|Файл:Seal Kazimierz opolski 1226.svg|Пячатка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Казімер I Апольскі|Казімера I Апольскага|uk|Казимир I Опольський}}, 1226 г.
|Файл:Seal of Alexander Nevsky 1236 Avers2.svg|Пячатка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Неўскі|Аляксандра Неўскага|be|Аляксандр Яраславіч Неўскі}}. Асабовы бок, па 1236 г. 
|Файл:Печать Дмитрия-Донского 2 Reverse.svg|Пячатка [[Дзьмітры Данскі|Дзьмітрыя Данскога]], XIV ст.
|Файл:Печать Наримунта (Глеба) Полоцкого, 1330.svg|Пячатка [[Нарымонт Гедзімінавіч|Нарымонта]], [[Полацкае княства|князя полацкага]], 1338 г.
|Файл:Lob Печать Лугвена Ольгердовича.svg|Пячатка [[Лугвен]]а, 1395 г.
|Файл:Lob Погоня Сигизмунда Кейстутовича.svg|Коньнік зь пячаткі вялікага князя [[Жыгімонт Кейстутавіч|Жыгімонта Кейстутавіча]], 1432 г.
}}

14 траўня 2007 году [[Савет Міністраў Рэспублікі Беларусь|афіцыйны ўрад Беларусі]] надаў гербу Пагоні [[Дзяржаўны сьпіс гісторыка-культурных каштоўнасьцяў Рэспублікі Беларусь|статус нематэрыяльнай гістарычна-культурнай каштоўнасьці]]&lt;ref&gt;{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 14 траўня 2007| url = https://pravo.by/document/?guid=3961&amp;p0=C20700578| копія = https://web.archive.org/web/20210208214246/https://pravo.by/document/?guid=3961&amp;p0=C20700578| дата копіі = 8 лютага 2021| загаловак = Пастанова Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь 14 траўня 2007 г. № 578 «Аб статусе гісторыка-культурных каштоўнасцей»| фармат = | назва праекту = | выдавец = Нацыянальны прававы Інтэрнэт-партал Рэспублікі Беларусі| дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;. З 10 красавіка 1990 году варыянт Пагоні («[[Герб Летувы|Віціс]]») — дзяржаўны герб [[Летува|Летувы]].

== Паходжаньне ==
[[Файл:Jagajła, Pahonia. Ягайла, Пагоня (K. Kielisiński, 1841).jpg|міні|180пкс|Пагоня XV ст. з надмагільля [[Ягайла|Ягайлы]]{{Заўвага|адна з найстаражытнейшых выяваў, найбольш выразны і каштоўны выяўленчы аўтэнтык эпохі&lt;ref name=&quot;Tryhubovic&quot;&gt;{{артыкул|аўтар = Трыгубовіч В.|загаловак = Сьцяг і герб|арыгінал = |спасылка = http://pahonia-plakat.narod.ru/stvarennie_suczasnaj_pahoni.htm|архіўная спасылка = https://web.archive.org/web/20210128054605/http://pahonia-plakat.narod.ru/stvarennie_suczasnaj_pahoni.htm|аўтар выданьня = |выданьне = Мастацтва|тып = |месца = |выдавецтва = |год = 1992|выпуск = |том = |нумар = 8|старонкі = |isbn = }}&lt;/ref&gt;}}]]

На ўзьнікненьне гербу Пагоні і замацаваньне яго на старажытных землях [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] ўплывала некалькі чыньнікаў, кожны зь якіх паасобку ня быў вызначальным&lt;ref&gt;{{Літаратура/Геральдыка Беларусі (2010)|к}} С. 98.&lt;/ref&gt;:

* Пэўныя ўплывы агульнаэўрапейскай геральдычнай традыцыі адлюстраваньня князя-правадыра на пячатках фэўдальных герархаў ([[Польшча]], [[Чэхія]]&lt;ref&gt;Хорошкевич А. Л. «Конные печати» Александра Невского и традиции средневековой сфрагистики // Князь Александр Невский и его эпоха. — С-Пб., 1995.&lt;/ref&gt;, рыцарскі ордэн [[тампліеры|тампліераў]], конныя пячаткі [[Ноўгарад|наўгародзкага]] князя [[Аляксандар Неўскі|Аляксандра Неўскага]] і інш.)
* Атаясамленьне гербу Пагоні з постацьцю абаронцы Айчыны і адлюстраваньне жыцьця тагачасных насельнікаў краю, што знаходзіліся пад заўсёднай ваеннай пагрозай.
* Уплыў грэцка-хрысьціянскіх культаў — сьвятых Дзімітрыя Салунскага і [[Сьвяты Юры|Юрыя Пераможцы]], адаптацыя апошніх да мясцовай традыцыі і фармаваньне культу ўласных заступнікаў.
* Спалучэньне і пэрсанафікацыя ў гербе постацяў сьвятых Барыса і Глеба з блізкага мінулага і паганскага [[Ярыла|Ярылы]] з больш глыбокіх пластоў.

Паводле [[Міхась Ткачоў|Міхася Ткачова]], паходжаньне гербу Пагоні сягае ўглыб стагодзьдзяў і мае [[Сэмантыка|сэмантычную]] повязь з старажытнай ваеннай традыцыяй народнай пагоні — найважнейшай функцыяй арганізацыі жыцьця і побыту [[Усходнеславянскія мовы|ўсходнеславянскіх плямёнаў]], калі кожны чалавек быў у адказе за жыцьцё супляменьніка. У выпадку раптоўнага нападу супраціўніка і захопу ў палон суродзічаў кожны мужчына, які меў права насіць зброю, мусіў пехатою або конна кідацца ў пагоню за ворагам, каб адбіць палон. Ва ўмовах ваеннай дэмакратыі традыцыя народнай пагоні выконвалася безумоўна і захоўвалася стагодзьдзямі і ў эпоху [[Русь|Русі]], і ў часы Вялікага Княства Літоўскага&lt;ref name=&quot;ehb-391&quot;/&gt;. [[Іпацьеўскі летапіс]] паведамляе пра пагоню жыхароў [[Берасьце|Берасьця]] ў 1280 годзе за польскім вайсковым аддзелам, які паваяваў ваколіцы места. Вялікі князь літоўскі [[Ягайла]] ў сваёй ([[Лацінская мова|лацінскай]]) грамаце ад 20 лютага 1387 году пісаў: «''…паводле старажытнага звычаю, перасьлед ворага ёсьць абавязкам кожнага мужчыны ў нашым краі; гэткае [[паспалітае рушэньне]] дзеля выгнаньня ворага з нашае Літоўскае зямлі па-народнаму завецца „погоня“ (pogonia)''»&lt;ref&gt;Гісторыя Беларусі ў дакументах і матэрыялах (IX—XVIII ст.) / Склад.: В. Шчарбакоў, К. Кернажыцкі, Д. Даўгяла. Т. 1. — Менск: Выдавецтва АН БССР, 1936.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 78—78.&lt;/ref&gt;.

Галоўнай прычынай трывалага існаваньня і замацаваньня на землях сучаснай Беларусі старажытнай традыцыі народнай пагоні сталі шматлікія войны, распачатыя пераважна суседнімі народамі і княствамі і абумоўленыя геастратэгічным разьмяшчэньнем [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх земляў]] на скрыжаваньні найважнейшых гандлёвых шляхоў. Ідэя абароны Бацькаўшчыны стала дзяржаваўтваральнай для жыхароў Вялікага Княства Літоўскага і пад уплывам эўрапейскай геральдыкі і рыцарскіх традыцыяў увасобілася ў дзяржаўны сымбаль — герб Пагоню&lt;ref name=&quot;ehb-392&quot;&gt;[[Міхась Ткачоў|Ткачоў М.]] Беларускія нацыянальныя сімвалы // {{Літаратура/ЭГБ|1к}} С. 392.&lt;/ref&gt;.

&lt;gallery caption=&quot;Пагоня на княскіх пячатках&quot; class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Alaksandar Karyjatavič, Pahonia. Аляксандар Карыятавіч, Пагоня (K. Kielisiński, 1375, 1841).jpg|[[Аляксандар Карыятавіч]], 1375 г.
Vitaŭt-Pahonia. Вітаўт-Пагоня (1385).jpg|[[Вітаўт|Вітаўт Вялікі]], 1385 г.
Karybut, Pahonia. Карыбут, Пагоня.jpg|[[Карыбут|Карыбут Альгердавіч]], да 1404 г.
Vitaŭt Vialiki, Pahonia. Вітаўт Вялікі, Пагоня (K. Kielisiński, 1426, 1841).jpg|Вітаўт Вялікі, 1426 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Žygimont Kiejstutavič, Pahonia. Жыгімонт Кейстутавіч, Пагоня (K. Kielisiński, 1432, 1841).jpg|[[Жыгімонт Кейстутавіч]], да 1440 г.
Alaksandar, Pahonia. Аляксандар, Пагоня (K. Kielisiński, 1501, 1841).jpg|[[Аляксандар Ягелончык|Аляксандар Ягайлавіч]], {{nowrap|1501 г.}}
Žygimont Stary, Pahonia. Жыгімонт Стары, Пагоня (K. Kielisiński, 1841).jpg|[[Жыгімонт Стары]]
Žygimont Aŭgust, Pahonia. Жыгімонт Аўгуст, Пагоня (K. Kielisiński, 1539, 1841).jpg|[[Жыгімонт Аўгуст]], 1539 г.
&lt;/gallery&gt;

== Назва ==
[[Файл:Pahonia. Пагоня (1614).jpg|міні|180пкс|Пагоня зь [[Статуты Вялікага Княства Літоўскага|Літоўскага Статуту]] выданьня 1614 г.&lt;ref&gt;{{Літаратура/Геральдыка Беларусі (2010)|к}} С. 106.&lt;/ref&gt;]]

Беларуская назва ''Пагоня'' замацавалася за гербам у канцы XV — пачатку XVI стагодзьдзя, што стала вынікам асэнсаваньня гербавай выявы як сымбалю абаронцы Айчыны{{Зноска|Шаланда|2019|Шаланда А.|4—5}}&lt;ref name=&quot;Salanda-2005&quot;/&gt;.

Пад гэтай назвай герб апісвалі і тлумачылі ў [[старабеларуская мова|літоўскіх (беларускіх)]] летапісах першае паловы XVI стагодзьдзя: «''…в гербе муж збройный на коню белом, в полю червоном, меч голый, якбы кого гонючи держал над головою, и есть оттоля названы погоня…''». Назвай ''Пагоня'' карыстаўся і апошні з [[Ягайлавічы|Ягайлавічаў]] — кароль і вялікі князь [[Жыгімонт Аўгуст]]. У 1562 годзе ён загадаў біць на [[Віленская мынца|Віленскай мынцы]] манэты-траякі: «''А на сем з одное стороны два першие слова, которими ся починаеть писати имя нашо господарское, а з другое стороны … герб Погоня''»&lt;ref name=&quot;Salanda-2005&quot;/&gt;. Урэшце, дзяржаўны герб Вялікага Княства Літоўскага пад назвай Пагоня ({{мова-be-old|Погоня|скарочана}}) сьцьвярджаецца ў [[Статуты Вялікага Княства Літоўскага|статутах Вялікага Княства Літоўскага]] [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1566 году|1566]]{{Зноска|Шаланда|2019|Шаланда А.|5}} і [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588 году|1588]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/ГСБМ|25к}} С. 131.&lt;/ref&gt; гадоў.

Як адзначае [[Аляксей Шаланда]], афіцыйная беларуская гербавая назва ''Пагоня'' не пакідае ніякіх сумневаў у [[беларусы|беларускай этнічнай прыналежнасьці]] грамадзтва, дзе зьявіўся і выкарыстоўваўся герб Вялікага Княства Літоўскага{{Зноска|Шаланда|2019|Шаланда А.|5}}.

== Выгляд ==
[[Файл:Grunwald Pogoń czerwona.svg|значак|180пкс|Рэканструкцыя выгляду харугвы часоў [[Бітва пад Грунвальдам|бітвы пад Грунвальдам]]]]

Клясычны выгляд гербу Пагоні — гэта выява ўзброенага вершніка на белым кані на чырвонай [[Тарча (геральдыка)|тарчы]]. Вершнік трымае ў паднятай правай руцэ меч, у левай — белую, чырвоную альбо сінюю [[Тарча (дасьпехі)|тарчу]] з залатым [[Крыж#Патрыяршы|шасьціканцовым крыжам]]. Зь левага боку ў вершніка ножны мяча, з-пад сядла зьвісае трохканцовая вупраж (у розныя часы яна мяняла свой колер зь сіняга да залаціста-жоўтага&lt;ref name=&quot;Razauskas&quot;&gt;{{Кніга
|аўтар          = Разаўскас Д.
|частка         = Белы Вершнік з узнятым мячом на чырвоным фоне. Сімволіка герба Вялікага княства Літоўскага
|загаловак      = DRUVIS. Almanach Centru etnakasmalohiji «Kryuja». № 2
|арыгінал       = 
|спасылка       = 
|адказны        = Пад. рэд. Тодара Кашкурэвіча
|выданьне       = 
|месца          = Менск
|выдавецтва     = 
|год            = 2008
|том            = 
|старонкі       = 137
|старонак       = 242
|сэрыя          = 
|isbn           = 
|тыраж          = 299
}}&lt;/ref&gt;).

Асноўныя колеры Пагоні — [[Белы колер|белы]] і [[чырвоны колер|чырвоны]] — нацыянальныя колеры [[беларусы|беларусаў]], здабытак беларускай матэрыяльнай і духоўнай культуры&lt;ref&gt;{{Спасылка | аўтар = Снежана Инанец.| прозьвішча = Инанец| імя = Снежана| аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 11 лістапада 2020| url = https://news.tut.by/society/707492.html| копія = https://web.archive.org/web/20210116203513/https://news.tut.by/society/707492.html| дата копіі = 16 студзеня 2021| загаловак = Ученые из НАН Беларуси объяснили, почему «Жыве Беларусь» и БЧБ — не «циничные и оскорбительные»| фармат = | назва праекту = Общество| выдавец = [[TUT.BY]]| дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = ru| камэнтар = }}&lt;/ref&gt;. З гэтых колераў нацыянальнага гербу, паводле правілаў [[геральдыка|геральдыкі]] і [[вэксілялёгія|вэксілялёгіі]], утварыўся беларускі нацыянальны [[бел-чырвона-белы сьцяг]]&lt;ref name=&quot;ehb393&quot;/&gt;.

Кампазыцыя гербу не была аднолькавай: сьпярша вершнік глядзеў у левы (геральдычны) бок, але ад першае паловы XV стагодзьдзя, паводле правілаў эўрапейскай геральдыкі, ён павярнуўся ў правы бок. За часамі Вітаўта пашыралася выява на тарчы вершніка гербу [[Калюмны|Калюмнаў]]{{Зноска|Шаланда|2019|Шаланда А.|4}}. Першая выява Пагоні з шасьціканцовым [[крыж]]ам, ідэнтычным [[Крыж Эўфрасіньні Полацкай|крыжу Эўфрасіньні Полацкай]] — сьвятыні [[Полацкае княства|Полацкай зямлі]] — зьявілася на гербавай тарчы надмагільля вялікага князя літоўскага і караля польскага [[Ягайла|Ягайлы]]&lt;ref name=&quot;ehb-392&quot;/&gt;. Хоць пра вытокі гэтага крыжа (так званага «патрыяршага») і выказваліся вельмі супярэчлівыя думкі{{Заўвага|Напрыклад, беларускі геральдыст [[Аляксей Шаланда]] лічыць яго асабістым гербам Ягайлы пад назвай «[[Бойча]]»}}{{Зноска|Шаланда|2019|Шаланда А.|4}}, ён адназначна мае хрысьціянскае (бізантыйскае) паходжаньне. Тым часам тлумачэньне крыжа з Пагоні як сымбалю паганскага бога [[Ярыла|Ярылы]] трэба прызнаць ня толькі бяздовадным, але і сутнасна немагчымым{{Зноска|Nasievič|28 сакавіка 1995|Насевіч|старонкі = }}.

Увогуле, існавалі пяць варыянтаў&lt;ref name=&quot;citou&quot;&gt;{{Літаратура/Сфрагістыка і геральдыка Беларусі (1999)|к}} С. 144.&lt;/ref&gt; сярэднявечнай Пагоні:
# Клясычная — у чырвоным полі збройны рыцар на белым кані, дзясьніцаю ўздымае голы меч над галавой, на левым плячы тарчу з падвойным залатым крыжам. Конь накрыты трохканцовай гунькаю. На найбольш старажытных каляровых малюнках конская зброя і тарча рыцара — блакітныя.
# Такі ж яздок, але ва ўзьдзетай руцэ дзіда, якую ён рыхтуецца кінуць у ворага.
# Голы (без засьцерагальнага ўзбраеньня) яздок на кані безь сядла, уздымае над галавою меч. Іканаграфія такога варыянту не сустракаецца, але вядомая падобная вэрсія XVII ст. Маскоўскага гербу.
# Малая Пагоня: на тарчы толькі асноўная дэталь гербу — збройная рука з голым мячом. Колер поля чырвоны або залаты. Існуе дзьве адметныя вэрсіі Малой Пагоні.
# Татарская Пагоня: у зялёным полі яздок, які адстрэльваецца з лука ў сваіх сьцігачоў.

Сучасная эталённая выява Пагоні, распрацаваная ў 1991 годзе адмысловай Камісіяй [[Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь 12-га скліканьня|парлямэнту Беларусі]], мае пэўныя адметнасьці. Найперш гэта белая тарча з залатым рознаканцовым «патрыяршым» крыжам. Такі няроўнаканцовы крыж паходзіць зь некалькіх гістарычных выяваў гербу (у тым ліку часоў [[Грунвальдзкая бітва|Грунвальдзкай бітвы]] — пэрыяду росквіту Вялікага Княства Літоўскага) і асацыюецца з вобразам [[Эўфрасіньня Полацкая|Сьвятой Эўфрасіньні Полацкай]], нябёснай заступніцы Беларусі. Тым часам зьмяшчэньне залатога на белым (мэталу на мэтале, а ня як звычайна, мэталу на эмалі), згодна з правіламі геральдыкі, ёсьць вынятковым і мусіць падкрэсьліваць асаблівую важнасьць гэтага сымбалю&lt;ref name=&quot;Tryhubovic&quot;/&gt;. Як зазначае кіраўнік камісіі з распрацоўваньня эталёну дзяржаўнага гербу Беларусі гісторык [[Алег Трусаў]], у старажытных апісаньнях Пагоні ўжываліся толькі два колеры: белы конь і вершнік на чырвоным фоне. Тым часам пра колер тарчы ў старажытных хроніках нічога не гаворыцца. Такім чынам, камісія пастанавіла зьмясьціць выяву залатога шасціканцовага крыжа на срэбным (белым) шчыце — дзеля адпаведнасьці гістарычным крыніцам і захаваньня каляровай еднасьці гербу&lt;ref&gt;[[Алег Трусаў|Трусаў А.]] Лунай, наш сцяг, ляці, Пагоня! // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 21—22.&lt;/ref&gt;.

&lt;gallery caption=&quot;Варыянты Пагоні часоў Вялікага Княства Літоўскага&quot; class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Codex Bergshammar - GDL 2.png|З [[Калюмны|Калюмнамі]] на [[Тарча (дасьпехі)|тарчы]]. Codex Bergshammar, 1440 г.
Vilnia, Pahonia. Вільня, Пагоня (XV).jpg|Зь дзідай і рознаканцовым крыжам на тарчы. Armorial Lyncenich, XV ст.
Pahonia. Пагоня (1544-72).jpg|Бяз тарчы. Касмаграфія {{nowrap|С. Мюнстэра}}, 1544 г.
Statut Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, Pahonia. Статут Вялікага Княства Літоўскага, Пагоня (1588).jpg|[[Трэці статут ВКЛ|Трэці Літоўскі Статут]], 1588 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Pahonia. Пагоня (A. Guagnini, 1578, 1651) - 2.png|[[Хроніка Эўрапейскай Сарматыі]], 1651 г.
Pahonia. Пагоня (1780-89).jpg|Дзяржаўны герб ВКЛ, {{nowrap|1780-я гг.}} 
Pahonia. Пагоня (1764-92).jpg|Вайсковая харугва ВКЛ, 1764—1792 гг.
Pahonia. Пагоня (1794).jpg|Вайсковая харугва ВКЛ з рознаканцовым крыжам на тарчы, 1794 г.
&lt;/gallery&gt;

== Гісторыя ==
[[Файл:Pahonia. Пагоня (1575).jpg|міні|180пкс|Пагоня з гербоўніка Эразма Комніна 1575 г.]]

=== Вялікае Княства Літоўскае ===
Герб Пагоня склаўся ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]] — у дзяржаве, дзе сфармавалася [[беларусы|беларуская народнасьць]] і дзе старажытная беларуская культура перажывала ўздым і росквіт{{Зноска|Шаланда|2019|Шаланда А.|4}}. Першы пісьмовы ўпамін пра герб Пагоню сустракаецца ў [[старабеларуская мова|літоўскіх (беларускіх)]] летапісах пад 1278 годам у зьвязку з князем [[Нарымонт]]ам (якога можна атаясаміць з братам або сынам вялікага князя літоўскага [[Трайдзень|Трайдзеня]]):
{{Цытата|Той Наримунт мел герб, або клейнот, рицерства своего таковый, и тым печатовался, Великому князству Литовскому зоставил его, а то такий: в гербе муж збройный, на коню белом, в полю червоном, мечъ голый, яко бы кого гонячи держал над головою, и есть оттоля названый «'''погоня'''».|Хроніка Літоўская і Жамойцкая{{Заўвага|Хроника Литовская и Жемайтская // [[ПСРЛ]]. Т. 32 — М.: Наука, 1973.}}{{Заўвага|Хроника Быховца // [[ПСРЛ]]. Т. 32 — М.: Наука, 1973.}}}}

[[Файл:Pahonia. Пагоня (1672) (2).jpg|180пкс|значак|Герб ВКЛ з Маскоўскага тытулярніка 1672 г.]]
[[Густынскі летапіс]] кажа пра ўзьнікненьне гербу Пагоні за часамі вялікага князя літоўскага [[Віцень|Віценя]] (1294—1316)&lt;ref&gt;[[Анатоль Цітоў|Цітоў А.]] Пагоня // {{Літаратура/ЭГБ|5к}} С. 366.&lt;/ref&gt;:
{{Цытата|А Витен нача княжити над Литвою, измысли себе герб и всему князству Литовскому печать: рыцар збройный на коне з мечем, еже ныне наричут '''Погоня'''.|[[Густынскі летапіс]]{{Заўвага|Густынская летопись // [[ПСРЛ]]. Т. 40. — СПб., 2003.}}}}

Пагоня ўпершыню зьяўляецца{{Зноска|Юргенсон|2003|Юргенсон|старонкі = }} на пячатцы «караля Літвы і Русі» [[Гедзімін]]а (1316—1341){{Зноска|Šałanda|2001|Шаланда|старонкі = }}. Выява гербу крыху адрозьнівалася ад звычайнай: коньнік трымае ў руцэ дзіду, а ня меч. Гэтая пячатка захоўваецца цяпер у гістарычным музэі [[Вільня|Вільні]]. Таксама выява Пагоні ёсьць на пячатцы полацкага князя [[Нарымонт|Глеба (Нарымонта)]], датаванай 1330 годам&lt;ref name=&quot;ehb-392&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;citou-2010-99&quot;&gt;{{Літаратура/Геральдыка Беларусі (2010)|к}} С. 99.&lt;/ref&gt;. Была Пагоня і на пячатцы вялікага князя літоўскага [[Альгерд]]а, якой ён змацаваў дамову з польскім каралём Казімерам 1366 году (вакол Пагоні — [[старабеларуская мова|рускі]] надпіс)&lt;ref&gt;Gumowski M. Pieczecie Ksiazat Litewskich // Ateneum Wilenskie. R. VII, Z. 3—4, 1930. S. 709—710.&lt;/ref&gt;. На гэтым этапе гербавая пячаць вершніка ўвасабляла сабой сувэрэннага валадара — князя і магла мець пэўныя адрозныя элемэнты: апроч зазначанай вышэй дзіды замест мяча, [[цмок]]а пад капытамі каня і адсутнасьць [[Тарча (геральдыка)|тарчы]] ў вершніка{{Зноска|Шаланда|2019|Шаланда А.|4}}.

[[Файл:Pahonia. Пагоня (1720).jpg|міні|180пкс|Дзяржаўны герб ВКЛ. [[Картуш]], 1720-я гг.]]
У XIV стагодзьдзі выява вершніка разьмясьцілася на тарчы і пачала выкарыстоўвацца як герб на пячатках [[Ягайла|Ягайлы]] (1386 і 1387) і [[Вітаўт]]а (1401). Адылі Пагоня стала дзяржаўным гербам Вялікага Княства Літоўскага. У канцы XIV ст. Пагоня таксама ўжывалася як сымбаль [[пінск]]іх і [[Друцак (горад)|друцкіх]] князёў. Апроч таго, як дынастычны герб яна выкарыстоўвалася княскімі родамі, якія выводзілі сябе ад Гедзіміна ([[Гедзімінавічы|Гедзімінавічамі]]): [[Алелькавічы|Алелькавічамі]], [[Бельскія (род)|Бельскімі]], [[Карэцкія|Карэцкімі]], [[Сангушкі|Сангушкамі]], [[Чартарыйскія|Чартарыйскімі]] ды іншымі&lt;ref name=&quot;Salanda-2005&quot;/&gt;. Увогуле, пераход дынастычнага гербу Пагоні ў новую якасьць зямельнага і дзяржаўнага гербу абумовіла повязь сымбалю з умовамі жыцьця і традыцыямі мясцовых жыхароў. Гэта выявілася адрозьненьнем ад захоўнеэўрапейскага гербу «Рыцар на кані», які пашырыўся ў XI—XIII стагодзьдзях і застаўся толькі сымбалем прыналежнасьці ўладальніка пэўнай пячаткі да вяршыняў фэўдальнай герархіі&lt;ref&gt;{{Літаратура/Геральдыка Беларусі (2010)|к}} С. 93.&lt;/ref&gt;.

Згодна з Статутамі Вялікага Княства Літоўскага, усе [[места|месты]] і [[мястэчка|мястэчкі]] Літвы мусілі мець пячатку з Пагоняй, якой змацоўваліся гаспадарскія (вялікакняжацкія) позвы да абывацеляў (на [[Жамойць]] гэта правіла не пашыралася). Ніякія іншыя дакумэнты, апрача вялікакняскіх позваў, не маглі змацоўвацца пячаткай з Пагоняй:
{{Цытата|Тежъ мы, господаръ, даемъ подъ геръбомъ того паньства нашого, великого князства литовъского, «'''Погонею'''» печать до кожъдого повету, на которой естъ написани около геръбу имя того повету. А тую печать писаръ земъский присяжный у себе самъ, а не хъто инъшый, ховати маеть, которою печатью и под тытуломъ нашымъ позвы мають быти печатованы и выдаваны. А иные никоторые листы, выписы и сознанья, кроме только самыхъ позвовъ, тою печатю не маеть быть печатованы.|АРТЫКУЛ 12 // [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588 году]]}}

У XV—XVIII стагодзьдзях Пагоню зьмяшчалі на брамах беларускіх местаў і замкаў&lt;ref name=&quot;ehb-392&quot;/&gt;. Гэта знайшло адлюстраваньне ў мескай геральдыцы — сярод іншага, на [[Герб Магілёва|гербе Магілёва]].

Розныя вэрсіі Пагоні сталіся гербамі ваяводзтваў Вялікага Княства Літоўскага — [[Віленскае ваяводзтва|Віленскага]], [[Менскае ваяводзтва|Менскага]], [[Берасьцейскае ваяводзтва|Берасьцейскага]], [[Наваградзкае ваяводзтва|Наваградзкага]], [[Амсьціслаўскае ваяводзтва|Амсьціслаўскага]], [[Полацкае ваяводзтва|Полацкага]] і іншых (апроч [[Жамойць|Жамойці]]). Пры гэтым выявы Пагоні прыпадаюць толькі на [[этнічная тэрыторыя|этнічную тэрыторыю]] [[беларусы|беларусаў]], усе суседнія землі маюць іншыя гербы&lt;ref&gt;{{Літаратура/Наш сымбаль — Пагоня|к}} С. 25—26.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 100.&lt;/ref&gt;.

Зь мінімальнымі стылістычнымі зьменамі Пагоня была дзяржаўным гербам Вялікага Княства Літоўскага і часткай гербу [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітае]] да 1795 году, калі ў выніку падзелаў Рэчы Паспалітай тэрыторыя Беларусі апынулася ў складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскае імпэрыі]]. Такім чынам, на працягу больш за 500 гадоў усе этнічна беларускія землі жылі «пад знакам Пагоні», а продкі сучасных беларусаў проста ня ведалі іншай дзяржаўнай эмблемы{{Зноска|Lalkoŭ|2002|Лялькоў|98—112}}.

&lt;gallery caption=&quot;Гербы [[Вялікае Княства Літоўскае#Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел|ваяводзтваў Вялікага Княства Літоўскага]], 1720-я гады&quot; class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Amścisłaŭ, Pahonia. Амсьціслаў, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Амсьціслаўскае ваяводзтва|Амсьціслаўскае]]
Bieraście, Pahonia. Берасьце, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Берасьцейскае ваяводзтва|Берасьцейскае]]
Vilnia, Pahonia. Вільня, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Віленскае ваяводзтва|Віленскае]]
Viciebsk, Pahonia. Віцебск, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Віцебскае ваяводзтва|Віцебскае]]
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Miensk, Pahonia. Менск, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Менскае ваяводзтва|Менскае]]
Padlašša, Pahonia. Падляшша, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Падляскае ваяводзтва (1513—1795)|Падляскае]]
Połacak, Pahonia. Полацак, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Полацкае ваяводзтва|Полацкае]]
Troki, Pahonia. Трокі, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Троцкае ваяводзтва|Троцкае]]
&lt;/gallery&gt;

=== Пад уладай Расейскай імпэрыі ===
[[Файл:Pahonia. Пагоня (1776-83).jpg|180пкс|міні|Ротны сьцяг Беларускай гусарскай харугвы]]
Яшчэ па [[Першы падзел Рэчы Паспалітай|захопе ўсходняй часткі Вялікага Княства Літоўскага]] (1772 год) улады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] пастанавілі стварыць Палявы гусарскі беларускі полк. У 1775 годзе яго ўкамлектавалі выхадцамі зь [[Беларуская губэрня|Беларускай губэрні]]. Гэты полк атрымаў у наступным годзе ўласны штандар з гербам, дзе тарча падзялялася на два полі: у горным, залатым, выява чорнага двухгаловага арла, а ў ''«дольнай чырвонай частцы выява Літоўскага ўзброенага ездака на белым кані з узьдзетай шабляй»''. Прыкладна ў той жа час (1870-я гады) утварыўся і Полацкі Мушкетэрскі полк. Ён атрымаў у якасьці гербу на баявы сьцяг расьсечаную тарчу: у правым залатым полі выява паловы чорнага расейскага арла, у левай, чырвонай, — Пагоня. Згодна з указам ад 19 верасьня 1827 году Пагоняй упрыгожваліся сьцягі лейб-гвардыі Гарадзенскага гусарскага палку&lt;ref&gt;[[Анатоль Цітоў|Цітоў А.]] Пагоня // {{Літаратура/ЭГБ|5к}} С. 368.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Połacak-Viciebsk, Pahonia. Полацак-Віцебск, Пагоня (1857).png|міні|180пкс|«Беларуская» частка ([[Полацак]], [[Віцебск]], [[Амсьціслаў]]) вялікага гербу [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], 1857 г.]]
Герб «Пагоня» знайшоў сваё адлюстраваньне ня толькі на штандарах вайсковых частак, што фармаваліся з ураджэнцаў Беларусі, але і на гербах «беларускіх» ([[Полацкае намесьніцтва]], [[Магілёўскае намесьніцтва]], [[Віцебская губэрня]]) і «літоўскіх» ([[Гарадзенская губэрня]] і [[Віленская губэрня]]) адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак Расейскай імпэрыі. Апроч таго, колішні агульнадзяржаўны сымбаль увайшоў у склад гербаў усходніх [[беларусы|беларускіх]] местаў ([[Віцебск]], [[Вяліж]], [[Гарадок]], [[Дзьвінск]], [[Дрыса]], [[Лепель]], [[Магілёў]], [[Невель]], [[Полацак]], [[Себеж]], [[Сураж]], [[Чэрыкаў]]). У кожным з нададзеных расейскімі ўладамі гербаў тарча падзялялася на дзьве часткі: у горнай, паводле геральдычных паняцьцях «панаванай», разьмяшчаўся [[Герб Расеі|двухгаловы арол]], а ў дольнай, «падпарадкаванай» — Пагоня. У канцы 1850-х гадоў Пагоню зьмясьцілі на Вялікім дзяржаўным гербе Расейскай імпэрыі як сымбаль колішніх зямель Вялікага Княства Літоўскага. Увогуле, адлюстраваньне старажытнай Пагоні на беларускіх губэрнскіх, павятовых, мескіх і вайсковых гербах Расейскай імпэрыі канстатавала асэнсаваньне суседнімі народамі тоеснасьці паняцьцяў: геаграфічна-этнічнага — Беларусь, і геральдычнага — Пагоня&lt;ref&gt;{{Літаратура/Наш сымбаль — Пагоня|к}} С. 38.&lt;/ref&gt;.

Яшчэ ў 1812 годзе ў адноўленым францускім імпэратарам [[Напалеон I Банапарт|Напалеонам]] Вялікім Княстве Літоўскім гербам Пагоняй карысталася мясцовая адміністрацыя. У час [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|вызвольнага паўстаньня 1830—1831 гадоў]] ён выкарыстоўваўся паўстанцамі з колішняга ВКЛ у якасьці сымбалю змаганьня за аднаўленьне страчанай дзяржаўнасьці{{Зноска|Шаланда|2019|Шаланда А.|6}}. У час [[паўстаньне 1863—1864 гадоў|паўстаньня 1863—1864 гадоў]] герб Пагоня ў спалучэньні з польскім «Арлом Белым» стаў сымбалем нацыянальна-вызвольнага змаганьня за дэмакратычную перабудову грамадзтва. Кіраўнік здушэньнем паўстаньня [[Мураўёў-вешальнік]] аддаў распараджэньне аб забароне нашэньня жалобных і рэвалюцыйных знакаў — чорных шапак зь белымі султанамі, спражак з аб’яднаным гербам Польшчы і Літвы.

Такім чынам, герб Пагоня ў XIX стагодзьдзі з аднаго боку быў афіцыйным сымбалем, а зь іншага — неафіцыйным, рэвалюцыйна-дэмакратычным&lt;ref&gt;[[Анатоль Цітоў|Цітоў А.]] Пагоня // {{Літаратура/БелЭн|11к}} С. 479.&lt;/ref&gt;. Але ўва ўсіх выпадках ён атаясамліваўся з канкрэтнай тэрыторыяй — тэрыторыяй сучаснай Беларусі&lt;ref&gt;{{Літаратура/Наш сымбаль — Пагоня|к}} С. 36.&lt;/ref&gt;.

&lt;gallery caption=&quot;Гербы [[:Шаблён:Губэрні Расейскай імпэрыі на беларускіх землях|«беларускіх» і «літоўскіх» губэрняў і намесьніцтваў Расейскай імпэрыі]]&quot; class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Vilnia, Pahonia. Вільня, Пагоня (1807).jpg|[[Віленская губэрня]], 1807 г.
Coat of arms of Vilna Governorate 1878.svg|Віленская губэрня, 1878 г.
Viciebsk, Pahonia. Віцебск, Пагоня (1800).jpg|[[Віцебская губэрня]], 1800 г.
Viciebsk, Pahonia. Віцебск, Пагоня (1840).jpg|Віцебская губэрня, 1840 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Coat of arms of Vitebsk Governorate 1856.svg|Віцебская губэрня, 1856 г.
Horadnia, Pahonia. Горадня, Пагоня (1802).jpg|[[Гарадзенская губэрня]], да 1845 г.
Mogilev COA (Mogilev Governorate) (1781).png|[[Магілёўская губэрня]], 1781—1796 і 1802—1878 гг.
Połacak, Pahonia. Полацак, Пагоня (1781).png|[[Полацкае намесьніцтва]], 1781—1796 гг.
&lt;/gallery&gt;

=== Найноўшы час ===
[[Файл:Pahonia, Žyvie Biełaruś. Пагоня, Жыве Беларусь (1918).jpg|міні|Дзяржаўны герб БНР і гербы беларускіх ваяводзтваў, 1918 г.]]
У пачатку XX стагодзьдзя герб Пагоня актыўна выкарыстоўваўся [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|беларускім нацыянальным рухам]]. Ідэю вяртаньня да гістарычна дзяржаўнага сымбалю ў паэтычнай форме выказаў [[Максім Багдановіч]], які ўвосень 1916 году напісаў верш «[[Пагоня (гімн)|Пагоня]]»:
{{Цытата|&lt;poem&gt;Толькі ў сэрцы трывожным пачую
За краіну радзімую жах,
Успомню [[Вострая брама|Вострую Браму]] сьвятую
І ваякаў на грозных канях.

У белай пене праносяцца коні,
Рвуцца, мкнуцца і цяжка хрыпяць,
Старадаўняй Літоўскай Пагоні
Не разьбіць, не спыніць, не стрымаць!&lt;/poem&gt;}}

[[Файл:Udzielniki Biełaruskaj kanferencyi 1918 hodu.jpg|значак|Удзельнікі [[Беларуская канфэрэнцыя (1918)|Беларускай канфэрэнцыі 1918 году]]]]
У гэты ж час зьявіўся эскіз беларускага нацыянальнага [[Бел-чырвона-белы сьцяг|бел-чырвона-белага сьцяга]], створаны [[Клаўдзі Дуж-Душэўскі|Клаўдзіем Дуж-Душэўскім]]{{Зноска|Łatyšonak|2009|Латышонак|303—306}}, які прытрымліваўся геральдычнага прынцыпу пераносу колераў гербу на сьцяг і засьведчыў повязь бел-чырвона-белага сьцяга з Пагоняй: «''Беларусы ''[даўней]'' лічылі сваім дзяржаўным сьцягам белую Пагоню на чырвоным полі''»&lt;ref&gt;Слуцкі збройны чын 1920 г. у дакумэнтах і ўспамінах / Укл. А. Гесь, У. Ляхоўскі, У. Міхнюк. — Менск: Энцыклапедыкс, 2001. С. 272.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Słucak, Pahonia. Слуцак, Пагоня (1920).jpg|значак|Сьцяг [[Слуцкі збройны чын|Першага Слуцкага палку стральцоў БНР]], 1920 г.]]
7 сьнежня 1917 году ў [[Менск]]у пад бел-чырвона-белымі сьцягамі&lt;ref&gt;{{Спасылка | аўтар = Ляшко М.| прозьвішча = Ляшко| імя = М.| аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 11 сьнежня 2017| url = https://nn.by/?c=ar&amp;i=201664| копія = https://web.archive.org/web/20200505012642/https://nn.by/?c=ar&amp;i=201664| дата копіі = 5 траўня 2020| загаловак = На АНТ расказалі пра Першы Усебеларускі з’езд, але абрэзалі бела-чырвона-белы сцяг| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Наша Ніва]]| дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt; і гербам Пагоняй распачаў сваю працу [[Першы Ўсебеларускі зьезд]] — найважнейшы дзяржаватворчы форум ў найноўшай гісторыі Беларусі, у час якога 1872 дэлегаты ад усіх беларускіх земляў выказаліся за неабходнасьць вольнага дзяржаўнага самавызначэньня краіны{{Зноска|Lalkoŭ|2002|Лялькоў|98—112}}. Паводле ўспамінаў [[Кастусь Езавітаў|Кастуся Езавітава]], ''«Адкрыцьцё Першага Ўсебеларускага кангрэсу было дужа ўрачыстае. Пры дзьвярах будынка стаяла варта Першага Менскага беларускага палку, сцэна была ўпрыгожана нацыянальнымі сьцягамі і гербам Пагоняй»''&lt;ref name=&quot;50 faktau&quot;&gt;{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://www.svaboda.org/content/article/25155772.html| загаловак = 50 фактаў за бел-чырвона-белы сьцяг| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Радыё Свабода]]| дата = 16 студзеня 2021 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Diplomatic mission of BNR.jpg|значак|Шыльда [[Вайскова-дыпляматычная місія БНР у Латвіі і Эстоніі|Вайскова-дыпляматычнай місіі БНР]], 1921 г.]]
У 1918 годзе Пагоня стала дзяржаўным гербам [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]&lt;ref&gt;[[Анатоль Цітоў|Цітоў А.]] Пагоня // {{Літаратура/ЭГБ|5к}} С. 369.&lt;/ref&gt;, яе выява разьмяшчалася на пячатках беларускіх дзяржаўных установаў. Заснавальнікі БНР лічылі Вялікае Княства Літоўскае адной з гістарычных формаў Беларускай дзяржаўнасьці і такім чынам працягвалі яго геральдычныя традыцыі ў XX стагодзьдзі{{Зноска|Шаланда|2019|Шаланда А.|6}}. У 1920 годзе герб Пагоня як беларускі і дзяржаўны выкарыстоўвала кіраўніцтва [[Слуцкае паўстаньне|Слуцкага паўстаньня]]. Таго ж году яго зьмясьцілі на бел-чырвона-белым сьцягу [[Беларускі асобны батальён у складзе войска Летувы|Беларускага асобнага батальёну]] ў складзе войска [[Летува|Летувы]] (па далучэньні Летувы да СССР сьцяг канфіскаваў [[НКВД]]&lt;ref name=&quot;VexilBNR&quot;&gt;{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://www.vexillographia.ru/belarus/bnr.htm| загаловак = Сьцягі БНР| фармат = | назва праекту = Vexillographia.ru | выдавец = | дата = 11 верасьня 2010 | мова = ru | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;). Разам з тым выкарыстаньне беларусамі гербу Пагоні ў Летуве не заўсёды віталася: напрыклад, у сьнежні 1919 году дарогаю з [[Бэрлін]]у ў [[Рыга|Рыгу]] на летувіскай граніцы арыштавалі дыпляматычную дэлегацыю БНР з прычыны, паводле пратаколу затрыманьня, знаходжаньня пры мытным аглядзе «блянкаў пашпартоў невядомай нам Беларускай Рэспублікі зь летувіскім гербам на вокладцы»{{Зноска|Lalkoŭ|2002|Лялькоў|98—112}}.

[[Файл:Flag of Biełaruski Asoby Bataljon u skladzie vojska Letuvy.svg|значак|Сьцяг [[Беларускі асобны батальён у складзе войска Летувы|Беларускага асобнага батальёну]], 1920 г.]]
[[Файл:Жаўнеры Беларускага асобнага батальёна са сцягам.jpg|значак|Жаўнеры Беларускага асобнага батальёну зь сьцягам, да 1923 г.]]
У 1920 годзе [[летувісы]] ўзялі за герб уласнай незалежнай дзяржавы варыянт гербу Вялікага Княства Літоўскага замест свайго гістарычнага гербу «[[Мядзведзь (герб)|Мядзведзя]]». Каб не выкарыстоўваць беларускай гістарычнай назвы Пагоня, яшчэ ў 1845 годзе летувіская эліта (а менавіта [[Сыманас Даўкантас]]) прыдумала новае слова — «[[Герб Летувы|Віціс]]», якім з 1884 году пачала называць герб Вялікага Княства Літоўскага&lt;ref&gt;[[Аляксандар Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] Як здарылася, што Жамойць пачала называцца Літвою? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 54.&lt;/ref&gt;. Такім чынам, прысваеньне літоўскага гербу мусіла падмацаваць прэтэнзіі маладой Летувіскай Рэспублікі на гістарычную пераемнасьць зь Вялікім Княствам Літоўскім. Аднак у 1920—1930-я гады шмат якія дзяржаўныя дзеячы Летувы паказвалі на неадпаведнасьць гэтага гербу менавіта летувіскай гістарычнай традыцыі. У 1935 годзе прэм’ер-міністар Летувіскай Рэспублікі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёзас Тубаліс||lt|Juozas Tūbelis}} афіцыйна прызнаў не-летувіскае паходжаньне Пагоні і паведаміў пра тое, што ідзе праца над стварэньнем новага дзяржаўнага гербу. З усяго відаць, гэтую працу спынілі падзеі 1939—1940 гадоў&lt;ref name=&quot;citou155&quot;&gt;{{Літаратура/Сфрагістыка і геральдыка Беларусі (1999)|к}} С. 155.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Спасылка | аўтар = Міхась Скобла.| прозьвішча = Скобла| імя = М.| аўтарlink = Міхась Скобла| суаўтары = | дата публікацыі = 31 студзеня 2008| url = https://www.svaboda.org/a/872644.html| копія = https://web.archive.org/web/20200430215732/https://www.svaboda.org/a/872644.html| дата копіі = 30 красавіка 2020| загаловак = Анатоль Цітоў: «Гербу „Пагоня“ — 730 гадоў»| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Радыё Свабода]]| дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 373.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Horadnia, Bieł-čyrvona-bieły ściah-Pahonia. Горадня, Бел-чырвона-белы сьцяг-Пагоня (1927).jpg|значак|Сябры гуртка [[Таварыства беларускай школы]] ў Горадні, 1927 г.]]
[[Файл:Mir, Bieł-čyrvona-bieły ściah-Pahonia. Мір, Бел-чырвона-белы сьцяг-Пагоня (1930).jpg|значак|Сябры гуртка ТБШ у [[Мір (Гарадзенская вобласьць)|Міры]], 1930 г.]]
[[Файл:Vilnia, Bieł-čyrvona-bieły ściah-Pahonia. Вільня, Бел-чырвона-белы сьцяг-Пагоня (1931).jpg|значак|Хор [[Беларускі студэнцкі саюз|Беларускага студэнцкага саюзу]] пры [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскім унівэрсытэце]] на чале з [[Рыгор Шырма|Рыгорам Шырмам]] і з удзелам [[Міхась Забэйда-Суміцкі|Міхася Забэйды-Суміцкага]], 1931 г.]]
У міжваенны час Пагоня ўжывалася ў [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]] на гербах Віленскага, Палескага, Падляскага і Наваградзкага ваяводзтваў [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]]. Адначасна гэты герб разам зь бел-чырвона-белым сьцягам актыўна выкарыстоўваўся беларускім нацыянальна-вызвольных рухам: як палітычнымі партыямі, так і непалітычнымі арганізацыямі ([[Таварыства беларускай школы]]). Беларуская нацыянальная сымболіка ўжывалася ва ўсіх беларускіх школах і гімназіях, на мітынгах працоўных, беларускім студэнцтвам&lt;ref name=&quot;ehb393&quot;&gt;[[Міхась Ткачоў|Ткачоў М.]] Беларускія нацыянальныя сімвалы // {{Літаратура/ЭГБ|1к}} С. 393.&lt;/ref&gt;. Тым часам у [[БССР]] герб Пагоня трапіў пад негалосную забарону, хоць яшчэ ў 1933 годзе азначаўся ў афіцыйным друку разам з вытворным бел-чырвона-белым сьцягам менавіта як ''дзяржаўныя'' герб і сьцяг Беларускай Народнай Рэспублікі (хоць і ў [[«Нацдэмаўшчына»|«антынацдэмаўскім»]] кантэксьце)&lt;ref&gt;Вольскі В. Аб рэцыдывах нацыянал-дэмакратызму ў творчасьці мастака Мініна // Мастацтва і рэвалюцыя. № 1—2, 1933. С. 6.&lt;/ref&gt;.

У [[Другая сусьветная вайна|Другую сусьветную вайну]] герб Пагоня разам зь іншымі нацыянальнымі сымбалямі вярнуў да ўжытку калябарацыйны беларускі ўрад ([[Беларуская Цэнтральная Рада]]). Але, як сьведчыць распараджэньне Райхсміністра па акупаваных усходніх тэрыторыях ад 14 чэрвеня 1944 году&lt;ref&gt;{{Літаратура/Сфрагістыка і геральдыка Беларусі (1999)|к}} С. 156.&lt;/ref&gt;, гэтае выкарыстаньне было ''неафіцыйным'' да апошніх дзён нямецкае акупацыі. Шырока вядомае распараджэньне, нібы падпісанае гаўляйтэрам Беларусі [[Вільгельм Кубэ|Вільгельмам Кубэ]] і надрукаванае 27 чэрвеня 1942 году ў газэце «[[Раніца (Бэрлін)|Раніца]]», аб дазволе карыстацца гербам Пагоняй і бел-чырвона-белым сьцягам побач зь нямецкай сымболікай «пры сьвяткаваньнях або для абазначэньня беларускай нацыянальнасьці», выявіўся, паводле вынікаў пазьнейшых дасьледаваньняў, тагачаснай дэзынфармацыяй, вінаватых у якой улады [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]] так і не знайшлі&lt;ref name=&quot;citou155&quot;/&gt;.

[[Файл:Belarusian Passport (cover).jpg|міні|[[Пашпарт грамадзяніна Рэспублікі Беларусь|Пашпарт грамадзяніна Беларусі]] ўзору 1993—1996 гг.]]

Па вайне ў [[СССР]] працягвала дзейнічаць фактычная забарона на беларускую нацыянальную сымболіку. 25 сакавіка 1946 году дзеля цырымоніі прыняцьця прысягі сяброў [[Саюз беларускіх патрыётаў|Саюзу беларускіх патрыётаў]] на вернасьць [[Беларусь|Беларусі]] дзяячка нацыянальна-вызвольнага руху [[Алеся Фурс]] намалявала Пагоню, за што савецкія ўлады выраклі яе да 25 гадоў [[ГУЛАГ|савецкіх канцэнтрацыйных лягераў]]. У 1960—1970-я гады гістарычную нацыянальную сымболіку выкарыстоўвалі інтэлектуалы-гуманітары [[Акадэмічны асяродак|Акадэмічнага асяродку]], разгромленага [[КГБ]] у 1974—1975 гадох, і мастакі-дысыдэнты з творчага кола [[На Паддашку]], якія ў 1980 годзе падрыхтавалі і пашырылі паштоўкі і плякат з выявамі Пагоні (адну з гэтых паштовак аўтарства [[Яўген Кулік|Яўгена Куліка]] перавыдалі за мяжой, што стала маніфэстацыяй сьвету беларускага нацыянальна-вызвольнага руху{{Зноска|Lalkoŭ|2002|Лялькоў|98—112}}). Тым часам беларускую нацыянальную сымболіку, у тым ліку і Пагоню, актыўна выкарыстоўвала [[беларуская дыяспара]] па-за межамі СССР.

З пачаткам працэсу дэмакратызацыі ў СССР выкарыстаньне нацыянальнай гістарычнай сымболікі ў Беларусі пачало набываць масавы характар{{Зноска|Lalkoŭ|2002|Лялькоў|98—112}}. Гэтаму спрыялі моладзевыя нефармальныя гістарычна-культурныя аб’яднаньні і клюбы («[[Талака (таварыства)|Талака]]», «Паходня», «Узгор’е» і іншых), [[Беларускі Народны Фронт Адраджэньне|Беларускі Народны Фронт]] і іншыя партыі дэмакратычнага кірунку. А напярэдадні распаду СССР герб Пагоня разам зь бел-чырвона-белым сьцягам сталі сымбалямі нацыянальнага адраджэньня Беларусі{{Зноска|Lalkoŭ|2002|Лялькоў|98—112}}. Тым часам савецкія ўлады працягвалі перасьлед беларусаў (асабліва ў правінцыі) за выкарыстаньне нацыянальных гербу і сьцяга{{Зноска|Lalkoŭ|2002|Лялькоў|98—112}}.

Вяртаньне ў масавую сьвядомасьць жыхароў Беларусі гербу Пагоні і бел-чырвона-белага сьцяга як нацыянальных сымбаляў беларусаў адбылося ў 1990 годзе разам з прыняцьцем [[Дэклярацыя аб дзяржаўным сувэрэнітэце Беларусі|Дэклярацыі аб дзяржаўным сувэрэнітэце]]. Тады ж Міністэрства сувязі выдала мільённым накладам паштовы канвэрт з выявай Пагоні на фоне бел-чырвона-белага сьцяга, а кіраўнік [[Беларускі экзархат|Беларускага экзархату]] ўрачыста асьвяціў беларускі нацыянальны сьцяг у [[Полацак|Полацку]]&lt;ref name=&quot;Kupava&quot;&gt;{{артыкул|аўтар = Скобла М.|загаловак = Мікола Купава: «Бел-чырвона-белы сцяг непадсудны, гэта прызнаны народам нацыянальны сімвал»|арыгінал = |спасылка = https://www.nv-online.info/2021/02/02/mikola-kupava-bel-chyrvona-bely-scjag-nepadsudny-gjeta-pryznany-narodam-nacyjanalny-simval.html|архіўная спасылка = https://web.archive.org/web/20210223194338/https://www.nv-online.info/2021/02/02/mikola-kupava-bel-chyrvona-bely-scjag-nepadsudny-gjeta-pryznany-narodam-nacyjanalny-simval.html|аўтар выданьня = |выданьне = [[Народная Воля]]|тып = |месца = |выдавецтва = |год = 2 лютага 2021|выпуск = |том = |нумар = 8|старонкі = 2|isbn = }}&lt;/ref&gt;. У 1991 годзе пад беларускай нацыянальнай сымболікай прайшлі красавіцкія і травенскія [[страйк]]і працоўных Беларусі, якія адыгралі важную ролю ў крушэньні [[таталітарызм]]у ў краіне&lt;ref name=&quot;ehb393&quot;/&gt;. А 19 верасьня 1991 году [[Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь]] прыняў законы «Аб Дзяржаўным сьцягу Рэспублікі Беларусь» і «Аб Дзяржаўным гербе Рэспублікі Беларусь». Дзяржаўным гербам Беларусі стаў старажытны беларускі герб Пагоня, Дзяржаўным сьцягам Беларусі — бел-чырвона-белы сьцяг&lt;ref name=&quot;ehb393&quot;/&gt;. У заканадаўчым актах аб Дзяржаўнай сымболіцы Беларусі зазначалася, што герб Пагоня ''адлюстроўвае гістарычны шлях беларускага народа, шматвекавое існаваньне і разьвіцьцё яго дзяржаўнасьці''{{Зноска|Шаланда|2019|Шаланда А.|6}}. Распрацоўкай эталёнаў дзяржаўнай сымболікі займалася адмысловая Камісія пры Прэзыдыюме Вярхоўнага Савету, у якую ўвайшло больш за 20 чалавек: вядомыя гісторыкі, мастакі, дызайнэры, мастацтвазнаўцы (кіраўнік — дэпутат [[Алег Трусаў]])&lt;ref name=&quot;50 faktau&quot;/&gt;. Неўзабаве герб Пагоню ўпершыню ўзьнялі як сымбаль незалежнай Беларусі над усімі прадстаўніцтвамі краіны за мяжой, а ў 1994 годзе каманда Беларусі ўпершыню выступіла пад нацыянальнымі сымбалямі на [[Зімовыя Алімпійскія гульні 1994 году|Алімпійскіх гульнях]]{{Зноска|Рудак|22—29 жніўня 2020|Рудак А.}}. 20 ліпеня 1994 году пад Пагоняй і бел-чырвона-белым сьцягам адбылася інаўгурацыя першага прэзыдэнта Беларусі [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]].

У лютым 1995 году Лукашэнка заявіў пра намер правесьці рэфэрэндум, што стала сьведчаньнем аднаўленьня [[Русіфікацыя Беларусі|палітыкі русіфікацыі]] з мэтай атрымаць падтрымку і грошы [[Расея|Расеі]]&lt;ref name=&quot;NN-2020&quot;&gt;{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 22 лістапада 2020| url = https://nn.by/?c=ar&amp;i=262559| копія = https://web.archive.org/web/20201121225512/https://nashaniva.by/?c=ar&amp;i=262559| дата копіі = 21 лістапада 2020| загаловак = Сапраўдныя беларускія сімвалы: вось што трэба ведаць пра Пагоню і БЧБ| фармат = | назва праекту = Гісторыя| выдавец = [[Наша Ніва]]| дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;. Зьмяненьне нацыянальнай гістарычнай сымболікі Беларусі разьлічвалася як мэтанакіраваны ўдар па галоўных палітычных апанэнтах ([[Апазыцыя БНФ]]) і мусіла ўмацаваць яго асабістую ўладу&lt;ref name=&quot;Marcinovic&quot;&gt;{{Спасылка | аўтар = Мартинович Д.| прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 14.05.2020| url = https://news.tut.by/culture/684354.html| копія = https://web.archive.org/web/20200622200046/https://news.tut.by/culture/684354.html| дата копіі = 22 чэрвеня 2020| загаловак = Без исторической символики, но с русским языком. Как 25 лет назад в Беларуси прошел референдум| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[TUT.BY]]| дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = ru| камэнтар = }}&lt;/ref&gt;. На думку гісторыка [[Алег Трусаў|Алега Трусава]], дэпутата Вярхоўнага Савету 12-га скліканьня, ініцыятыва рэфэрэндуму негалосна ішла ад саміх уладаў Расеі&lt;ref name=&quot;Naviny.by&quot;&gt;{{Спасылка | аўтар = Гуштын А.| прозьвішча = Гуштын| імя = Адар’я| аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 14.05.2015| url = https://naviny.online/rubrics/society/2015/05/14/ic_articles_116_188882| копія = https://web.archive.org/web/20210304195235/https://naviny.online/rubrics/society/2015/05/14/ic_articles_116_188882| дата копіі = 4 сакавіка 2021| загаловак = Рэферэндум-1995. Антыгероі беларускай мовы| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Naviny.by]]| дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;, якія імкнуліся рэанімаваць [[Імпэрыялізм|імпэрскую ідэю]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 10.&lt;/ref&gt;. Таксама выказвалася меркаваньне, што правядзеньне рэфэрэндуму абумовіла жаданьне Лукашэнкі набыць папулярнасьць у Расеі з наступнай мэтай стаць прэзыдэнтам Расеі&lt;ref&gt;Олегов А. Лукашенко метит в президенты России // Огонёк. № 43, 27 октября 1996. С. 9.&lt;/ref&gt;. Паводле дэпутата Вярхоўнага Савету 12-га скліканьня [[Сяргей Навумчык|Сяргея Навумчыка]], падобны плян агучваў кіраўнік адміністрацыі Лукашэнкі [[Леанід Сініцын]], [[Расейцы|расеец]] паводле нацыянальнасьці і прыхільнік далучэньня Беларусі да Расеі&lt;ref&gt;{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 24.&lt;/ref&gt;, які меў імаверныя зьвязкі з расейскімі спэцслужбамі&lt;ref name=&quot;Navumcyk_18.04.2014&quot;&gt;{{Спасылка | аўтар = Навумчык С.| прозьвішча = Навумчык| імя = Сяргей| аўтарlink = Сяргей Навумчык| суаўтары = | дата публікацыі = 18 красавіка 2014| url = https://www.svaboda.org/a/25354832.html| копія = https://web.archive.org/web/20201127203055/https://www.svaboda.org/a/25354832.html| дата копіі = 27 лістапада 2020| загаловак = «Маўр» Лукашэнкі, або той, хто зьмяніў герб і сьцяг| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Радыё Свабода]]| дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt; і быў фігурантам дакладу дэпутата [[Сяргей Антончык|Сяргея Антончыка]] пра карупцыю ў атачэньні Лукашэнкі&lt;ref&gt;{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 127.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Спасылка | аўтар = Соўсь Г.| прозьвішча = Соўсь| імя = Г.| аўтарlink = Ганна Соўсь| суаўтары = | дата публікацыі = 12 кастрычніка 2019| url = https://www.svaboda.org/a/30211729.html| копія = https://web.archive.org/web/20210127201433/https://www.svaboda.org/a/30211729.html| дата копіі = 27 студзеня 2021| загаловак = Антончык пра антыкарупцыйны даклад Лукашэнкі, фатальную памылку Ганчара і «звышцынізм» апазыцыі| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Радыё Свабода]]| дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;. Ён жа, паводле неаднаразовых уласных прызнаньняў&lt;ref name=&quot;Marcinovic&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 65.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Спасылка | аўтар = Толкачева Е.| прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 12.05.2019| url = https://news.tut.by/economics/637111.html| копія = https://web.archive.org/web/20200412135326/https://news.tut.by/economics/637111.html| дата копіі = 12 красавіка 2020| загаловак = «Сел и нарисовал». Как в 1995 году БЧБ-флаг сменили на красно-зеленый, а «Пагоню» — на герб БССР| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[TUT.BY]]| дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = ru| камэнтар = }}&lt;/ref&gt;, стварыў прапанаваныя на рэфэрэндум сымбалі, за аснову якіх узяў [[Сьцяг Беларускай ССР|сьцяг]] і [[герб Беларускай ССР|герб]] [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]]. Як Сініцын апавядаў беларускаму дэпутату [[Валянцін Голубеў|Валянціну Голубеву]]&lt;ref name=&quot;Navumcyk_18.04.2014&quot;/&gt;:
{{Цытата|Справа ж не ў [[Геральдыка|геральдыцы]]. Таму што калі прыгадаць, навошта ўвогуле трэба было мяняць сымболіку, дык зразумела, што чым яна горш атрымалася, тым лепей. Бо яе замена была толькі правакуючым выпадам, прычым толькі адным — у камбінацыі зь некалькіх удараў.}}

Паводле сьведчаньня Сініцына, праца над новай сымболікай вялася з 21 сакавіка, пры гэтым дэпутаты атрымалі эскізы сьцяга і гербу ўжо 23 сакавіка. Як мяркуе Сяргей Навумчык, хуткае (за два дні) стварэньне прапанаванай Лукашэнкам сымболікі сьведчыла пра тое, што галоўнай мэтай рэфэрэндуму было ня столькі ўвядзеньне нейкай канкрэтнай сымболікі (якая разглядалася як часовая — да ліквідацыі незалежнасьці Беларусі), колькі зьнішчэньне дзяржаўнага статусу бел-чырвона-белага сьцяга і Пагоні&lt;ref&gt;{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 66.&lt;/ref&gt;.

Праведзены 14 траўня 1995 году [[Рэфэрэндум у Беларусі 1995 году|рэфэрэндум]] супярэчыў [[Канстытуцыя Беларусі|Канстытуцыі]] і заканадаўству Беларусі, адзначаўся парушэньнем законаў і фальсыфікацыяй вынікаў галасаваньня&lt;ref name=&quot;Navumcyk&quot;&gt;{{Спасылка | аўтар = Навумчык С.| прозьвішча = Навумчык| імя = С.| аўтарlink = Сяргей Навумчык| суаўтары = | дата публікацыі = 12 траўня 2019| url = https://www.svaboda.org/a/27734568.html| копія = https://web.archive.org/web/20210126205154/https://www.svaboda.org/a/27734568.html| дата копіі = 26 студзеня 2021| загаловак = Рэфэрэндум-95 пра сымболіку і мову ня быў легітымным| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Радыё Свабода]]| дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;. Яму папярэднічала [[Зьбіцьцё дэпутатаў у будынку Вярхоўнага Савету (1995)|зьбіцьцё дэпутатаў у будынку парлямэнту]], якое выявілася сілавой дэманстрацыяй усталяваньня [[Рэжым Лукашэнкі|аўтарытарнага рэжыму ў Беларусі]].

7 чэрвеня 1995 году Лукашэнка выдаў указы № 213 «Аб зацьверджаньні эталёну Дзяржаўнага гербу Рэспублікі Беларусь і Палажэньня аб Дзяржаўным гербе Рэспублікі Беларусь»&lt;ref&gt;{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 7 чэрвеня 1995| url = http://www.levonevski.net/pravo/razdel1/num2/1d2088.html| копія = https://web.archive.org/web/20210117194500/http://www.levonevski.net/pravo/razdel1/num2/1d2088.html| дата копіі = 17 студзеня 2021| загаловак = Об утверждении эталона Государственного герба Республики Беларусь и Положения о Государственном гербе Республики Беларусь| фармат = | назва праекту = Право. Законодательство Республики Беларусь| выдавец = Валер Леванеўскі| дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = ru| камэнтар = }}&lt;/ref&gt; і № 214 «Аб зацьверджаньні Палажэньня аб Дзяржаўным сьцягу Рэспублікі Беларусь»&lt;ref&gt;{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 7 чэрвеня 1995| url = https://geraldika.ru/s/9223| копія = https://web.archive.org/web/20200804165356/https://geraldika.ru/s/9223| дата копіі = 4 жніўня 2020| загаловак = Об утверждении Положения о Государственном флаге Республики Беларусь| фармат = | назва праекту = Геральдика.Ру| выдавец = | дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = ru| камэнтар = }}&lt;/ref&gt; дзеля фармальнага замацаваньня сымболікі рэжыму на заканадаўчым узроўні. Пры гэтым герб Пагоня разам зь бел-чырвона-белым сьцягам трапіў пад негалосную забарону{{Зноска|Łatyšonak|2009|Латышонак|303—306}}. Нягледзячы на яе, у Беларусі гэтым гербам як нацыянальным працягвалі карыстацца апазыцыйныя да рэжыму Лукашэнкі беларускія арганізацыі. Апроч таго, герб Пагоня актыўна выкарыстоўваўся ў спартовых і культурных імпрэзах па-за межамі краіны&lt;ref&gt;{{Спасылка | аўтар = Зьміцер Панкавец.| прозьвішча = Панкавец| імя = Зьміцер| аўтарlink = Зьміцер Панкавец| суаўтары = | дата публікацыі = 8 верасьня 2008| url = https://nn.by/index.php?c=ar&amp;i=19755| копія = https://web.archive.org/web/20201128084414/https://nn.by/index.php?c=ar&amp;i=19755| дата копіі = 28 лістапада 2020| загаловак = «Тры чарапахі» замест «Кацюшы»| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Наша Ніва]]| дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Спасылка | аўтар = Марина Рахлей.| прозьвішча = Рахлей| імя = Марина| аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 27.08.2007| url = http://naviny.by/rubrics/culture/2007/08/27/ic_articles_117_152457/| копія = https://web.archive.org/web/20210225075249/https://naviny.online/rubrics/culture/2007/08/27/ic_articles_117_152457| дата копіі = 25 лютага 2021| загаловак = Слушать хорошую музыку стоит вместе!| фармат = | назва праекту = | выдавец = [http://naviny.by Белорусские новости]| дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = ru| камэнтар = }}&lt;/ref&gt;, а таксама беларускімі эмігранцкімі арганізацыямі.

У 2007 годзе герб Пагоню ўлучылі ў [[Дзяржаўны сьпіс гісторыка-культурных каштоўнасьцяў Рэспублікі Беларусь|дзяржаўны сьпіс нематэрыяльных гістарычна-культурных каштоўнасьцяў Беларусі]], а ў 2009 годзе Пагоня стала афіцыйным гербам [[Віцебская вобласьць|Віцебскай вобласьці]].

[[Файл:Flag of Belarus (1918, 1991–1995) with historic coat of arms.png|значак|Бел-чырвона-белы сьцяг з гербам Пагоняй, які выкарыстоўваецца ў час [[Пратэсты ў Беларусі (2020—2021)|пратэстаў 2020—2021 гадоў]]]]
У 2020 годзе герб Пагоня разам зь бел-чырвона-белым сьцягам сталі сымбалямі [[Пратэсты ў Беларусі (2020—2021)|пратэстаў супраць фальсыфікацыяў выбараў, гвалту і беззаконьня ў Беларусі]]&lt;ref&gt;{{артыкул|аўтар = [[Андрэй Катлярчук|Kotljarchuk A.]]|загаловак = The Flag Revolution. Understanding the political symbols of Belarus|арыгінал = |спасылка = http://balticworlds.com/the-flag-revolution-understanding-the-political-symbols-of-belarus/|архіўная спасылка = https://web.archive.org/web/20201225192118/http://balticworlds.com/the-flag-revolution-understanding-the-political-symbols-of-belarus/|аўтар выданьня = |выданьне = Baltic Worlds|тып = |месца = |выдавецтва = |год = 2020|выпуск = |том = |нумар = 4|старонкі = |isbn = }}&lt;/ref&gt;. У гэты ж час адзначаюцца шматлікія выпадкі рэпрэсіяў (арыштаў і штрафаў) з боку рэжыму Лукашэнкі да грамадзянаў Беларусі за выкарыстаньне гербу Пагоні&lt;ref&gt;{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 18 лютага 2021| url = https://nn.by/?c=ar&amp;i=268598| копія = https://web.archive.org/web/20210619051328/https://nn.by/?c=ar&amp;i=268598| дата копіі = 19 чэрвеня 2021| загаловак = Праваабаронцу арыштавалі на 12 сутак. Барэльеф з «Пагоняй» на яго доме, які вісеў там 8 год, сёння палічылі пікетам| фармат = | назва праекту = Грамадства| выдавец = [[Наша Ніва]]| дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 26 сакавіка 2021| url = https://www.svaboda.org/a/31171051.html| копія = https://web.archive.org/web/20210619051310/https://www.svaboda.org/a/31171051.html| дата копіі = 19 чэрвеня 2021| загаловак = Жанчыну арыштавалі, бо на машыне, якая яе падвозіла, была налепка «Пагоні»| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Радыё Свабода]]| дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 29 сакавіка 2021| url = https://nn.by/?c=ar&amp;i=270564| копія = https://web.archive.org/web/20210619051458/https://nn.by/?c=ar&amp;i=270564| дата копіі = 19 чэрвеня 2021| загаловак = У аграгарадку Малеч за «Пагоню» на балконе затрымалі кіроўцу саўгаса| фармат = | назва праекту = Грамадства| выдавец = [[Наша Ніва]]| дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 30 сакавіка 2021| url = https://nn.by/?c=ar&amp;i=270642| копія = https://web.archive.org/web/20210619051358/https://nn.by/?c=ar&amp;i=270642| дата копіі = 19 чэрвеня 2021| загаловак = Жыхар Бабруйска, якому далі 15 сутак за налепку з «Пагоняй» на аўто, чацвёрты дзень трымае галадоўку| фармат = | назва праекту = Грамадства| выдавец = [[Наша Ніва]]| дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 17 красавіка 2021| url = https://www.svaboda.org/a/31208796.html| копія = https://web.archive.org/web/20210421191758/https://www.svaboda.org/a/31208796.html| дата копіі = 21 красавіка 2021| загаловак = Жыхара Шчомысьліцы затрымалі за флюгер з «Пагоняй»| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Радыё Свабода]]| дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 23 сакавіка 2021| url = https://www.svaboda.org/a/31165174.html| копія = https://web.archive.org/web/20210614180847/https://www.svaboda.org/a/31165174.html| дата копіі = 14 чэрвеня 2021| загаловак = Шматдзетную маці аштрафавалі на 2900 рублёў за Пагоню на акне| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Радыё Свабода]]| дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Спасылка | аўтар = Тацяна Смоткіна.| прозьвішча = Смоткіна| імя = Тацяна| аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 1 красавіка 2021| url = https://www.racyja.com/hramadstva/glybachanina-alyaksandra-shelepenya-asht/| копія = https://web.archive.org/web/20210614182355/https://www.racyja.com/hramadstva/glybachanina-alyaksandra-shelepenya-asht/| дата копіі = 14 чэрвеня 2021| загаловак = Глыбачаніна Аляксандра Шэлепня аштрафавалі за герб „Пагоня” на балконе| фармат = | назва праекту = Грамадства| выдавец = [[Беларускае Радыё Рацыя]]| дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;.

8 жніўня 2021 году{{Заўвага|Глядзіце гісторыю зьменаў старонкі [[:en:Pahonia]]}} адміністрацыя [[Ангельская Вікіпэдыя|Ангельскай Вікіпэдыі]] пад ціскам [[Летувісы|летувіскіх]] [[Шавінізм|шавіністаў]] выдаліла артыкул пра герб Пагоню (створаны ў жніўні 2004 году), зь якога зрабілі перанакіраваньне на [[герб Летувы]]&lt;ref&gt;{{Артыкул|загаловак=Хобі для эрудытаў: абараняць «Пагоню» ў галоўнай сусветнай энцыклапедыі|мова=be|год=13 жніўня 2021|аўтар=[[Алесь Чайчыц|Чайчыц А.]]|выданьне=[[Будзьма беларусамі!]]|спасылка=https://budzma.by/news/khobi-dlya-erudyta-.html}}&lt;/ref&gt;.

== Сучаснае афіцыйнае выкарыстаньне ==
Пагоня прысутнічае на эмблемах некалькіх беларускіх грамадзкіх аб’яднаньняў:
* [[Партыя БНФ]];
* [[Кансэрватыўна-Хрысьціянская Партыя — БНФ]];
* [[Згуртаваньне Беларусаў Сьвету Бацькаўшчына|Згуртаваньне Беларусаў Сьвету «Бацькаўшчына»]];
* [[Беларускі Хельсынскі камітэт]].

[[Файл:COA Pahonia in Fürstenzug.jpg|міні|Выява Пагоні часоў ВКЛ на пано «[[Шэсьце князёў]]» у [[Дрэздэн]]е]]
Пагоню маюць у сваім складзе сучасныя гербы наступных населеных пунктаў:
* [[Файл:POL Białystok COA.svg|20пкс]] [[Беласток]]
* [[Файл:POL Brańsk COA.svg|20пкс]] [[Бранск (Польшча)|Бранск]]
* [[Файл:Coat of Arms of Velizh.png|20пкс]] [[Вяліж]]
* [[Файл:Coat of Arms of Vierchniadzvinsk, Belarus.svg|20пкс]] [[Дрыса]]
* [[Файл:Coat of arms of Iziaslav.png|20пкс]] [[Заслаў (Украіна)|Заслаў]]
* [[Файл:Coat of Arms of Lepiel, Belarus.svg|20пкс]] [[Лепель]]
* [[Файл:BIA Lipniszki COA.png|20пкс]] [[Ліпнішкі]]
* [[Файл:Coat of Arms of Mahiloŭ.svg|20пкс]] [[Магілёў]]
* [[Файл:Coat of Arms of Nevel (Pskov oblast).png|20пкс]] [[Невель]]
* [[Файл:Puławy herb.svg|20пкс]] [[Пулавы]]
* [[Файл:Coat of Arms of Rečyca, Belarus.svg|20пкс]] [[Рэчыца]]
* [[Файл:Coat of Arms of Sebezh.png|20пкс]] [[Себеж]]
* [[Файл:Herb Siedlce.svg|20пкс]] [[Седльцы]]

Наступныя адміністрацыйна-тэрытарыяльныя адзінкі маюць Пагоню ў складзе сваіх сучасных гербаў:
* [[Файл:Bialski_pow.png|20пкс]] [[Бельскі павет (Люблінскае ваяводзтва)|Бельскі павет]]
* [[Файл:Coat of Arms of Vitsebsk Voblasts.svg|20пкс]] [[Віцебская вобласьць]]
* [[Файл:Coat of arms of Homyel Voblast.svg|20пкс]] [[Гомельская вобласьць]]
* [[Файл:POL województwo podlaskie COA.svg|20пкс]] [[Падляскае ваяводзтва]]
* [[Файл:Coat of Arms of Zhytomyr Oblast.svg|20пкс]] [[Жытомірская вобласьць]]
* [[Файл:POL powiat siemiatycki COA.svg|20пкс]] [[Сямяціцкі павет]]

Таксама вэрсія Пагоні ёсьць [[Герб Летувы|гербам Летувы]].

Апроч гэтага, стылізаваная выява Пагоні як гербу [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] прысутнічае на найбольшым у сьвеце парцалянавым [[пано]] «[[Шэсьце князёў]]» у [[Дрэздэн]]е.

== Галерэя ==

=== XIV—XV стагодзьдзі ===
&lt;gallery caption=&quot;Пагоня ў XIV—XV стагодзьдзях&quot; class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Kobrynski, Pahonia. Кобрынскі, Пагоня (1387).jpg|Пячатка князёў Кобрынскіх, 1387 г.
Vitaŭt Vialiki, Pahonia. Вітаўт Вялікі, Пагоня (1841).jpg|Пячаткі Вітаўта Вялікага
Vitaŭt Vialiki, Pahonia. Вітаўт Вялікі, Пагоня (1416).jpg|Герб Вітаўта, 1416 г. 
Jagajła, Pahonia. Ягайла, Пагоня (1416).jpg|Герб Ягайлы, 1416 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Vitaŭt Vialiki, Pahonia. Вітаўт Вялікі, Пагоня (1443).jpg|Пахаваньне Вітаўта Вялікага, 1443 г.
Žygimont Karybutavič, Pahonia. Жыгімонт Карыбутавіч, Пагоня.jpg|Уваход Жыгімонта Карыбутавіча ў Прагу, {{nowrap|1443 г.}}
Pahonia. Пагоня (1460-64).jpg|Chronik des Konstanzer Konzils, 1460—1464 гг.
Lithuanian Vytis (Waykimas) from the Bavarian State Library (1475).jpg|Wappen besonders von deutschen Geshlchtern, {{nowrap|1475 г.}}
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Pahonia. Пагоня (1475).jpg|Wernigeroder Wappenbuch, 1475 г.
Pahonia. Пагоня (1480) (2).jpg|Das Wappenbuch Conrads von Grünenberg, 1480 г.
Pahonia. Пагоня (1480).jpg|Das Wappenbuch Conrads von Grünenberg, 1480 г.
Vitaŭt Vialiki, Pahonia. Вітаўт Вялікі, Пагоня (1483) (3).jpg|Герб Вітаўта, 1483 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Vitaŭt Vialiki, Pahonia. Вітаўт Вялікі, Пагоня (1483).jpg|Герб Вітаўта, 1483 г.
Bona Sforza, Pahonia. Бона Сфорца, Пагоня (1492) (2).jpg|З вокладкі малітоўніка [[Бона Сфорца|Боны Сфорцы]], 1492 г.
Bona Sforza, Pahonia. Бона Сфорца, Пагоня (1492).jpg |З вокладкі малітоўніка Боны Сфорцы, 1492 г.
Pahonia. Пагоня (1401-1500).jpg|Armorial général, XV ст.
&lt;/gallery&gt;

=== XVI стагодзьдзе ===
&lt;gallery caption=&quot;Пагоня ў XVI стагодзьдзі&quot; class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Pahonia. Пагоня (1530).jpg|Sammelband mehrerer Wappenbücher, 1530 г.
Pahonia. Пагоня (1530) (3).jpg|Sammelband mehrerer Wappenbücher, 1530 г.
Pahonia. Пагоня (1531).jpg|З Лаўрэнцьеўскага сьпісу Літоўскага Статуту, 1531 г.
Žygimont Aŭgust, Pahonia. Жыгімонт Аўгуст, Пагоня (1552).jpg|Герб вялікага князя Жыгімонта Аўгуста. Пруская хроніка, 1552 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Pahonia. Пагоня (1555) (2).jpg|З габэлену, 1555 г.
Pahonia. Пагоня (1555) (1).jpg|З габэлену, 1555 г.
Pahonia. Пагоня (1555) (3).jpg|З габэлену, 1555 г.
Pahonia. Пагоня (1555) (4).jpg|З габэлену, 1555 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Pahonia. Пагоня (1555).jpg|1555 г.
Vilnia, Pahonia. Вільня, Пагоня (1555).jpg|Герб Віленскай зямлі, {{nowrap|1555 г.}}
Troki, Pahonia. Трокі, Пагоня (1555).jpg|Герб Троцкай зямлі, 1555 г.
Jan z knižataŭ litoŭskich, Pahonia. Ян з княжатаў літоўскіх, Пагоня (1555).jpg|Герб [[Ян з княжатаў літоўскіх|Яна з княжатаў літоўскіх]], 1555 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Pavał Halšanski, Pahonia. Павал Гальшанскі, Пагоня (1555).jpg|Герб [[Павал Гальшанскі|Паўла Гальшанскага]], 1555 г.
Žygimont Aŭgust, Pahonia. Жыгімонт Аўгуст, Пагоня (1571).jpg|Герб Жыгімонта Аўгуста, 1571 г.
Pahonia. Пагоня (1572).jpg|1572 г.
Pahonia. Пагоня (1574).jpg|Goniec cnothy, 1574 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Pahonia. Пагоня (1579).jpg|1579 г.
Stefan Batory, Pahonia. Стэфан Баторы, Пагоня (1583).jpg|Фрагмэнт партрэта [[Стэфан Баторы|Стэфана Баторыя]], 1583 г.
Pahonia. Пагоня (1586).jpg|Großes Wappenbuch, 1586 г.
Połacak, Pahonia. Полацак, Пагоня (1586).jpg|Герб Полацкага ваяводзтва, 1586 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Padlašša, Pahonia. Падляшша, Пагоня (1586).jpg|Герб Падляскага ваяводзтва, 1586 г.
Volyn, Pahonia. Волинь, Пагоня (1586).jpg|Герб Валынскага ваяводзтва, 1586 г.
Pahonia. Пагоня (1593).jpg|З казаньня на пахаваньні [[Ян Сямён Алелькавіч|Яна Сямёна Алелькавіча]], 1593 г.
Pahonia. Пагоня (1600).jpg|1600 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Pahonia. Пагоня (XVI) (3).jpg|Зь нямецкага рукапіснага гербоўніка
Troki, Pahonia. Трокі, Пагоня (XVI).jpg|Троцкая харугва
Pahonia. Пагоня (XVI).jpg|З Прускай хронікі
Viciebsk, Pahonia. Віцебск, Пагоня (XVI).jpg|Герб Віцебскага ваяводзтва
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Vilnia, Pahonia. Вільня, Пагоня (XVI).jpg|Пячатка Віленскага ўнівэрсытэту
Vitaŭt Vialiki, Pahonia. Вітаўт Вялікі, Пагоня (XVI).jpg|Герб Вітаўта Вялікага
Jagajła, Pahonia. Ягайла, Пагоня (XVI).jpg|Герб Ягайлы 
Žygimont Stary. Жыгімонт Стары (XVI).jpg|Жыгімонт Стары
&lt;/gallery&gt;

=== XVII стагодзьдзе ===
&lt;gallery caption=&quot;Пагоня ў XVII стагодзьдзі&quot; class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Pahonia. Пагоня (1604).jpg|Le blason des armoiries, {{nowrap|1604 г.}}
Mahiloŭ, Pahonia. Магілёў, Пагоня (1661, 1780-89).jpg|Герб Магілёва, 1661 г.
Pahonia. Пагоня (1672).jpg|Герб ВКЛ з Маскоўскага Тытулярніка, 1672 г.
Pahonia. Пагоня (1672) (5).jpg|Герб ВКЛ з Маскоўскага Тытулярніка, 1672 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Amścisłaŭ, Pahonia. Амсьціслаў, Пагоня (1672).jpg|Герб Амсьціслаўскага княства, 1672 г.
Amścisłaŭ, Pahonia. Амсьціслаў, Пагоня (1672) (2).jpg|Герб Амсьціслаўскага княства, 1672 г. 
Viciebsk, Pahonia. Віцебск, Пагоня (1672).jpg|Герб Віцебскага княства, 1672 г.
Viciebsk, Pahonia. Віцебск, Пагоня (1672) .jpg|Герб Віцебскага княства, 1672 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Połacak, Pahonia. Полацак, Пагоня (1672).jpg|Герб Полацкага княства, 1672 г.
Połacak, Pahonia. Полацак, Пагоня (1672) (2).jpg|Герб Полацкага княства, 1672 г.
Alaksandra Tyškievič (Čartaryjskaja), Pahonia. Аляксандра Тышкевіч (Чартарыйская), Пагоня (1670-79).jpg|Фрагмэнт партрэта Аляксандры Тышкевіч з князёў Чартарыйскіх, {{nowrap|1670-я гг.}}
Jan Sabieski, Pahonia. Ян Сабескі, Пагоня (1677).jpg|З дакумэнта Яна Сабескага, 1677 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Horadnia, Pahonia. Горадня, Пагоня (XVII).jpg|Гарадзенская харугва
Raman Sanguška, Pahonia. Раман Сангушка, Пагоня (XVII) (2).jpg|Фрагмэнт партрэта [[Раман Сангушка|Рамана Сангушкі]]
Jagajła, Pahonia. Ягайла, Пагоня (XVII).jpg|Фрагмэнт партрэта Ягайлы
Fiodar Karyjatavič, Pahonia. Фёдар Карыятавіч, Пагоня (1799).jpg|Фёдар Карыятавіч у вобразе вершніка
&lt;/gallery&gt;

=== XVIII стагодзьдзе ===
&lt;gallery caption=&quot;Пагоня ў XVIII стагодзьдзі&quot; class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Aŭgust Mocny, Pahonia. Аўгуст Моцны, Пагоня (1702).jpg|Харугва [[Аўгуст Моцны|Аўгуста Моцнага]], 1702 г.
Vilnia, Pahonia. Вільня, Пагоня (1707).jpg|Герб [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], 1707 г.
Pahonia. Пагоня (1715).jpg|1715 г.
Pahonia. Пагоня (1718).jpg|Штандар пяхоты ВКЛ, {{nowrap|1718 г.}}
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Słonim, Pahonia. Слонім, Пагоня (1747).jpg|[[Слонімскі павет|Слонімская]] харугва, 1747 г.
Michał Servacy Višniaviecki, Pahonia. Міхал Сэрвацы Вішнявецкі, Пагоня (1750).jpg|Фрагмэнт партрэта [[Міхал Сэрвацы Вішнявецкі|Міхала Сэрвацыя Вішнявецкага]], 1750 г.
Pahonia. Пагоня (1760).jpg|Kuryer Litewski, 1760 г.
Vasil Tyškievič, Laliva-Pahonia. Васіль Тышкевіч, Ляліва-Пагоня (1794).jpg|Фрагмэнт партрэта [[Васіль Тышкевіч|Васіля Тышкевіча]], 1760 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Pahonia. Пагоня (1764).jpg|Газэта Віленская, 1764 г.
Sanguška, Pahonia. Сангушка, Пагоня (1780).jpg|З сэрвізу князёў [[Сангушкі|Сангушак]], 1780 г.
Pahonia. Пагоня (1780-89) (2).jpg|Расейская выява з [[Васьміканцовы крыж|укосным крыжам]], 1780-я гг.
Čartaryjski, Pahonia. Чартарыйскі, Пагоня (1785).jpg|З дакумэнта князёў [[Чартарыйскія|Чартарыйскіх]], 1785 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Pahonia. Пагоня (F. Reilly, 1793).jpg|Дзяржаўны герб, 1793 г.
Lipniški, Pahonia. Ліпнішкі, Пагоня (1792).jpg|[[Герб Ліпнішак]], 1792 г.
Ašmiany, Pahonia. Ашмяны, Пагоня (1796).jpg|Пячатка [[Ашмянскі павет|Ашмянскага павету]], 1796 г.
Słonim, Pahonia. Слонім, Пагоня (XVIII).jpg|Знак Слонімскай паштовай станцыі
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Raman Sanguška, Pahonia. Раман Сангушка, Пагоня (XVIII).jpg|Фрагмэнт партрэта [[Раман Сангушка|Рамана Сангушкі]] (з рознаканцовым крыжам на трачы)
Vasil Tyškievič, Laliva-Pahonia. Васіль Тышкевіч, Ляліва-Пагоня (XVIII).jpg|Фрагмэнт партрэта Васіля Тышкевіча
Vasil Tyškievič, Pahonia. Васіль Тышкевіч, Пагоня (XVIII).jpg|Фрагмэнт партрэта Васіля Тышкевіча
Pahonia - Пагоня, Lithuanian (Belarusian) Coat of Arms.jpg|кан. XVIII ст.
&lt;/gallery&gt;

=== XIX стагодзьдзе ===
&lt;gallery caption=&quot;Пагоня ў XIX стагодзьдзі&quot; class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Ašmiany, Pahonia. Ашмяны, Пагоня (1840-49).jpg|Герб Ашмянаў, 1840-я гг.
Vilnia, Pahonia. Вільня, Пагоня (1840-49).jpg|Герб Вільні, 1840-я гг.
Lida, Pahonia. Ліда, Пагоня (1840-49).jpg|Герб Ліды, 1840-я гг.
Połacak, Pahonia. Полацак, Пагоня (1840).png|Герб Полацку, 1840-я гг.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Rečyca, Pahonia. Рэчыца, Пагоня (1840-49).jpg|Герб Рэчыцы, 1840-я гг.
Słucak, Pahonia. Слуцак, Пагоня (1840-49).jpg|Герб Слуцку, 1840-я гг.
Śvianciany, Pahonia. Сьвянцяны, Пагоня (1840-49).jpg|Герб Сьвянцянаў, 1840-я гг.
Biełastok, Pahonia. Беласток, Пагоня (1843).jpg|Герб Беластоцкай вобласьці, 1843 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Viciebsk, Pahonia. Віцебск, Пагоня (1843).jpg|Герб Віцебску, 1843 г.
Vialiž, Pahonia. Вяліж, Пагоня (1843).jpg|Герб Вяліжу, 1843 г.
Horadnia, Pahonia. Горадня, Пагоня (1843).jpg|Герб Гарадзенскай губэрні, 1843 г.
Haradok, Pahonia. Гарадок, Пагоня (1843).jpg|Герб Гарадку, 1843 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Drysa, Pahonia. Дрыса, Пагоня (1843).jpg|Герб Дрысы, 1843 г.
Dynaburg, Pahonia. Дынабург, Пагоня (1843).jpg|Герб Дынабургу, 1843 г.
Lucyn, Pahonia. Люцын, Пагоня (1843).jpg|Герб Люцына, 1843 г. 
Mahiloŭ, Pahonia. Магілёў, Пагоня (1843).jpg|Герб Магілёва, 1843 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Nieviel, Pahonia. Невель, Пагоня (1843).jpg|Герб Невелю, 1843 г. 
Połacak, Pahonia. Полацак, Пагоня (1843).jpg|Герб Полацку, 1843 г.
Režyca, Pahonia. Рэжыца, Пагоня (1843).jpg|Герб Рэжыцы, 1843 г.
Siebiež, Pahonia. Себеж, Пагоня (1843).jpg|Герб Себежу, 1843 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Słucak, Pahonia. Слуцак, Пагоня (1843).jpg|Герб Слуцку, 1843 г. 
Suraž, Pahonia. Сураж, Пагоня (1843).jpg|Герб Суражу, 1843 г. 
Čerykaŭ, Pahonia. Чэрыкаў, Пагоня (1843).jpg|Герб Чэрыкава, 1843 г.
Vialejka, Pahonia. Вялейка, Пагоня (1846).jpg|Герб Вялейкі, 1846
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Dzisna, Pahonia. Дзісна, Пагоня (1846).jpg|Герб Дзісны, 1846 г. 
Troki, Pahonia. Трокі, Пагоня (1846).jpg|Герб Трокаў, 1846 г. 
Vilenski albom, Pahonia. Віленскі альбом, Пагоня (E. Hauger, 1848).jpg|Вокладка Віленскага альбома, 1850 г. 
Lepiel, Pahonia. Лепель, Пагоня (1850).jpg|Герб Лепеля, 1850 г. 
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Sapieha, Pahonia. Сапега, Пагоня (1858).jpg|Вялікі герб Сапегаў, 1858 г. 
Vilnia, Pahonia. Вільня, Пагоня (1858-60).jpg|Зь Віленскага альбома, {{nowrap|1858 г.}}
Čerykaŭ, Pahonia. Чэрыкаў, Пагоня (1862).jpg|Герб Чэрыкава, 1862 г. 
Stefan Batory, Pahonia. Стэфан Баторы, Пагоня (XIX).jpg|Росьпіс капліцы Стэфана Баторыя
&lt;/gallery&gt;

=== XX стагодзьдзе ===
&lt;gallery caption=&quot;Пагоня ў XX стагодзьдзі&quot; class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Pahonia, BNR. Пагоня, БНР (1918-20).jpg|Вокладка пашпарту грамадзяніна [[Беларуская Народная Рэспубліка|БНР]], 1918—1920 гг.
Pahonia (25 Hrošaŭ, Orange), Stamp of Belarusian People's Republic.jpg|Марка БНР, 1918 г.
Pahonia. Пагоня (1920).jpg|З часопісу [[Рунь (1920)|Рунь]], 1920 г.
Pahonia. Пагоня (1921).jpg|З кнігі «Родны край», 1921 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Pahonia. Пагоня (1929).jpg|З часопісу [[Шлях моладзі (1929)|Шлях моладзі]], 1929 г.
Studenckaja dumka, Pahonia. Студэнцкая думка, Пагоня (1929).jpg|Вокладка «[[Студэнцкая думка (Вільня)|Студэнцкай думкі]]», 1929 г.
Pahonia. Пагоня (1930-39).jpg|Праект дзяржаўнага гербу, створаны беларусамі [[Чэхаславаччына|Чэхаславаччыны]], 1930-я гг.
Pahonia. Пагоня (1948).jpg|Налепка да [[Дзень Волі|Дня Незалежнасьці]], 1948 г.
&lt;/gallery&gt;

== Глядзіце таксама ==
[[Файл:Bar &quot;Pahonia&quot;, Vilnia 2022.jpg|значак|Беларускі бар «Pahonia» ў [[Вільня|Вільні]] (''[[Праспэкт Гедзіміна (Вільня)|праспэкт Гедзіміна]], 20'')]]

* [[Бел-чырвона-белы сьцяг]]
* [[Герб Беларусі]]
* [[Сьцяг Беларусі]]
* [[Жыве Беларусь!]]
* [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне]]
* [[Ліцьвіны]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}
* {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}}
* {{Літаратура/БелЭн|11}}
* {{Літаратура/Беларусь: энцыкляпэдычны даведнік, 1995}}
* {{Літаратура/ЭВКЛ|2}}
* {{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2}}
* {{Артыкул
| аўтар             = [[Алег Латышонак|Латышонак А.]]
| загаловак         = Дзяржаўная сымболіка Беларускай Народнай Рэспублікі
| арыгінал          = 
| спасылка          = https://news.arche.by/by/page/science/historya-navuka/1530
| архіўная спасылка = https://web.archive.org/web/20201125114031/https://news.arche.by/by/page/science/historya-navuka/1530
| мова              = 
| адказны           = 
| аўтар выданьня    = 
| выданьне          = Жаўнеры БНР
| тып               = 
| месца             = Беласток — Вільня
| выдавецтва        = 
| год               = 2009
| выпуск            = 
| том               = 
| нумар             = 
| старонкі          = 303—306
| isbn              = 
| issn              = 
| ref               = Łatyšonak
}}
* {{Артыкул
| аўтар             = [[Ігар Лялькоў|Лялькоў І.]]
| загаловак         = Пытаньне дзяржаўнай сымболікі ў Беларусі: гісторыя і сучасны стан
| спасылка          = http://pahonia-plakat.narod.ru/bielaruskaja_simvolika.htm
| архіўная спасылка = https://web.archive.org/web/20210121043828/http://pahonia-plakat.narod.ru/bielaruskaja_simvolika.htm
| мова              = 
| адказны           = 
| аўтар выданьня    = 
| выданьне          = [[ARCHE Пачатак]]
| тып               = 
| месца             = 
| выдавецтва        = 
| год               = 2002
| выпуск            = 
| том               = 
| нумар             = 1 (21)
| старонкі          = 98—112
| isbn              = 
| issn              = 
| ref               = Lalkoŭ
}}
* {{Артыкул
| аўтар             = [[Вячаслаў Насевіч|Насевіч В.]]
| загаловак         = Сімвал Вялікага княства
| спасылка          = https://vln.by/node/48
| архіўная спасылка = https://web.archive.org/web/20210506211203/https://vln.by/node/48
| мова              = 
| адказны           = 
| аўтар выданьня    = 
| выданьне          = [[Чырвоная Змена]]
| тып               = 
| месца             = 
| выдавецтва        = 
| год               = 28 сакавіка 1995
| выпуск            = 
| том               = 
| нумар             = 33 (13891)
| старонкі          = 
| isbn              = 
| issn              = 
| ref               = Nasievič
}}
* {{Артыкул
| аўтар             = Рудак А.
| загаловак         = Мінуўшчына і сучаснасць гістарычнай сімволікі
| спасылка          = https://budzma.by/news/minu-shchyna-i-suchasnasts-gistarychnay-simvoliki.html
| архіўная спасылка = https://web.archive.org/web/20210121235356/https://budzma.by/news/minu-shchyna-i-suchasnasts-gistarychnay-simvoliki.html
| мова              = 
| адказны           = 
| аўтар выданьня    = 
| выданьне          = [[Культура (газэта)|Культура]]
| тып               = 
| месца             = 
| выдавецтва        = 
| год               = 22—29 жніўня 2020
| выпуск            = 
| том               = 
| нумар             = 34 (1473)
| старонкі          = 
| isbn              = 
| issn              = 
| ref               = Рудак
}}
* [[Алег Трусаў|Трусаў А.]] Лунай, наш сцяг, ляці, Пагоня! // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2}}
* {{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1}}
* {{Літаратура/Геральдыка Беларусі (2010)}}
* {{Літаратура/Наш сымбаль — Пагоня}}
* {{Літаратура/Сфрагістыка і геральдыка Беларусі (1999)}}
* {{Артыкул
| аўтар             = [[Аляксей Шаланда|Шаланда А.]]
| загаловак         = Генезіс «Пагоні» — дзяржаўнага герба Вялікага княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага
| арыгінал          = 
| спасылка          = https://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=2178
| архіўная спасылка = https://web.archive.org/web/20081119044008/http://kamunikat.fontel.net/www/czasopisy/bzh/16/16kom_szalanda.htm
| мова              = 
| адказны           = Mironowicz Eugeniusz
| аўтар выданьня    = 
| выданьне          = [[Białoruskie Zeszyty Historyczne|Беларускі Гістарычны Зборнік — Białoruskie Zeszyty Historyczne]]
| тып               = 
| месца             = 
| выдавецтва        = 
| год               = 2001
| выпуск            = 
| том               = 
| нумар             = 16
| старонкі          = 152—158
| isbn              = 
| issn              = 1232-7468
| ref               = Šałanda
}}
* {{Артыкул
| аўтар          = [[Аляксей Шаланда|Шаланда А.]]
| загаловак      = Кароткі нарыс гісторыі беларускай нацыянальнай і дзяржаўнай сімволікі
| арыгінал       = 
| спасылка       = 
| мова           = 
| адказны        = 
| аўтар выданьня = 
| выданьне       = Герольд Litherland
| тып            = 
| месца          = 
| выдавецтва     = 
| год            = 2019
| выпуск         = 
| том            = 
| нумар          = 21
| старонкі       = 3—10
| isbn           = 
| issn           = 
| ref            = Шаланда
}}
* {{Літаратура/ЭГБ|1}}
* {{Літаратура/ЭГБ|5}}
* {{Артыкул
| аўтар             = Юргенсон У.
| загаловак         = Эвалюцыя дзяржаўнага герба Вялікага княства Літоўскага па дадзеных сфрагістыкі і нумізматыкі
| арыгінал          = 
| спасылка          = http://belcoins.com/numinfo.phtml?art=61
| архіўная спасылка = https://web.archive.org/web/20210505180915/http://www.belcoins.com/numinfo.phtml?art=61
| мова              = 
| адказны           = 
| аўтар выданьня    = 
| выданьне          = [[Беларускі гістарычны часопіс]]
| тып               = 
| месца             = 
| выдавецтва        = 
| год               = 2003
| выпуск            = 
| том               = 
| нумар             = 8
| старонкі          = 
| isbn              = 
| issn              = 
| ref               = Юргенсон
}}
* {{Артыкул
| аўтар             = [[Міхась Ткачоў|Ткачев М.]]
| загаловак         = Национальные символы: народ и история
| арыгінал          = 
| спасылка          = https://naviny.online/rubrics/society/2009/10/12/ic_articles_116_164915
| архіўная спасылка = https://web.archive.org/web/20210304220343/https://naviny.online/rubrics/society/2009/10/12/ic_articles_116_164915
| мова              = 
| адказны           = 
| аўтар выданьня    = 
| выданьне          = [[Советская Белоруссия]]
| тып               = 
| месца             = 
| выдавецтва        = 
| год               = 11.10.1989, 12.10.1989
| выпуск            = 
| том               = 
| нумар             = 235 (17716), 236 (17717)
| старонкі          = 
| isbn              = 
| issn              = 
| ref               = Ткачоў
}}

== Вонкавыя спасылкі ==
{{Гісторыка-культурная каштоўнасьць Рэспублікі Беларусь|73БЛ000004}}
* {{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = https://www.radabnr.org/symbali/| загаловак = Дзяржаўныя сымбалі Беларускай Народнай Рэспублікі| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Рада Беларускай Народнай Рэспублікі]]| дата = 19 сакавіка 2021 | мова = | камэнтар = }}
* {{Спасылка | аўтар = Сяргей Мікулевіч | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 3 сакавіка 2012 | url = http://nn.by/?c=ar&amp;i=69322 | загаловак = Сапраўдныя беларускія сімвалы | фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Наша Ніва]] | дата = 3 сакавіка 2012 | мова = | камэнтар = }}
* {{Спасылка|аўтар = [[Віктар Ляхар|Ляхар В.]] |прозьвішча = |імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = https://euroradio.fm/lyahar-pagonya-i-bel-chyrvona-bely-scyag-simvaly-yakiya-nas-abyadnouvayuc | загаловак = Ляхар: &quot;Пагоня&quot; і бел-чырвона-белы сцяг — сімвалы, якія нас аб’ядноўваюць | фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Эўрапейскае радыё для Беларусі]] | дата = 21 студзеня 2021 | мова = | камэнтар = }}
* {{YouTube|fnK8hZJPFgg|«Пагоня» працягласцю восем вякоў / Загадкі беларускай гісторыі}}
* {{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://www.lyczkowski.net/be/hierby-bielaruskaj-slachty/litary-p-r.html | загаловак = Гербы беларускай шляхты: герб Пагоня і яго карыстальнікі | фармат = | назва праекту = Генэалёгія Лычкоўскіх | выдавец = | дата = 20 сакавіка 2021 | мова = | камэнтар = }}

{{Беларусь у тэмах}}
{{Беларуская Народная Рэспубліка ў тэмах}}
{{Палітычны крызіс у Беларусі}}
{{Абраны артыкул}}

[[Катэгорыя:Гісторыя Беларусі]]
[[Катэгорыя:Палітыка Вялікага Княства Літоўскага]]
[[Катэгорыя:Дзяржаўныя сымбалі БНР]]
[[Катэгорыя:Гербы Беларусі]]</text>
      <sha1>6fkh50z2ep09a4dcqu5spixzq5ki20r</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2330961</id>
      <parentid>2330960</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T22:29:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Выгляд */ стыль</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="128140" xml:space="preserve">{{Іншыя значэньні|Пагоня (неадназначнасьць)}}
{{Іншыя значэньні|Герб Беларусі}}
{{Герб
 |назва              = Пагоня
 |арыгінал           = 
 |варыянты_назвы     = 
 |выява              = Coat of Arms of Belarus (1991).svg
 |памер_выявы        = 
 |подпіс_выявы       = Герб Пагоня ўзору 1991 году
 |выява2             = 
 |памер_выявы2       = 
 |подпіс_выявы2      = 
 |вэрсіі             = 
 |першыя_згадкі      = XIII ст.
 |дата_прыняцьця     = XIV ст.&lt;br&gt;1918 г.&lt;br&gt;19 верасьня 1991 г.
 |носьбіт            = 
 |роды               = 
 |кляйнод            = 
 |начэльле           = 
 |прылбіца           = 
 |карона             = 
 |тарча              = 
 |пахолак            = 
 |ордэн              = 
 |пастамэнт          = 
 |дэвіз              = 
 |іншыя              = 
 |выкарыстаньне      = [[Вялікае Княства Літоўскае]] &lt;br&gt; [[Беларуская Народная Рэспубліка]] &lt;br&gt; [[Рэспубліка Беларусь]]
 |аўтар              = 
}}

'''Паго́ня''' — герб [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]&lt;ref name=&quot;Salanda-2005&quot;&gt;[[Аляксей Шаланда|Шаланда А.]] Пагоня // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 382.&lt;/ref&gt;, які атрымаў статус дзяржаўнага ў час княжаньня [[Вітаўт Вялікі|Вітаўта Вялікага]]{{Зноска|Nasievič|28 сакавіка 1995|Насевіч|старонкі = }}. Традыцыйны [[Нацыянальная сымболіка|нацыянальны герб]] [[беларусы|беларусаў]], што ўвасабляе ідэю абароны Бацькаўшчыны&lt;ref name=&quot;ehb-391&quot;&gt;[[Міхась Ткачоў|Ткачоў М.]] Беларускія нацыянальныя сімвалы // {{Літаратура/ЭГБ|1к}} С. 391.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 31.&lt;/ref&gt;. Дзяржаўны герб [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] і [[Беларусь|Рэспублікі Беларусь]]. Гэта выява ўзброенага вершніка на белым кані на чырвонай [[Тарча (геральдыка)|тарчы]]. Вершнік трымае ў паднятай правай руцэ меч, у левай — белую, чырвоную альбо сінюю [[Тарча (дасьпехі)|тарчу]] з залатым [[Крыж#Патрыяршы|шасьціканцовым крыжам]]. Зь левага боку ў вершніка ножны мяча, з-пад сядла зьвісае трохканцовая вупраж. З асноўных колераў Пагоні — нацыянальных колераў беларусаў — утвараецца [[Бел-чырвона-белы сьцяг|беларускі нацыянальны бел-чырвона-белы сьцяг]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 342, 346.&lt;/ref&gt;.

{{Галерэя
|Назва            = Вытокі Пагоні
|Памер            = 165
|Пазыцыя          = right
|Файл:Bogislaw-I-Duke-of-Pomerania.png|Пячатка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Багуслаў I|Багуслава I|uk|Богуслав I}}, князя [[Люцічы|люцічаў]], 1170 г.
|Файл:Nicholas_I_Lord_of_Mecklenburg.png|Пячатка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мікалай I (князь Мэкленбурга)|Мікалая I|ru|Николай I (князь Мекленбурга)}}, валадара [[бодрычы|бодрычаў]], 1189 г.
|Файл:Seal Kazimierz opolski 1226.svg|Пячатка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Казімер I Апольскі|Казімера I Апольскага|uk|Казимир I Опольський}}, 1226 г.
|Файл:Seal of Alexander Nevsky 1236 Avers2.svg|Пячатка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Неўскі|Аляксандра Неўскага|be|Аляксандр Яраславіч Неўскі}}. Асабовы бок, па 1236 г. 
|Файл:Печать Дмитрия-Донского 2 Reverse.svg|Пячатка [[Дзьмітры Данскі|Дзьмітрыя Данскога]], XIV ст.
|Файл:Печать Наримунта (Глеба) Полоцкого, 1330.svg|Пячатка [[Нарымонт Гедзімінавіч|Нарымонта]], [[Полацкае княства|князя полацкага]], 1338 г.
|Файл:Lob Печать Лугвена Ольгердовича.svg|Пячатка [[Лугвен]]а, 1395 г.
|Файл:Lob Погоня Сигизмунда Кейстутовича.svg|Коньнік зь пячаткі вялікага князя [[Жыгімонт Кейстутавіч|Жыгімонта Кейстутавіча]], 1432 г.
}}

14 траўня 2007 году [[Савет Міністраў Рэспублікі Беларусь|афіцыйны ўрад Беларусі]] надаў гербу Пагоні [[Дзяржаўны сьпіс гісторыка-культурных каштоўнасьцяў Рэспублікі Беларусь|статус нематэрыяльнай гістарычна-культурнай каштоўнасьці]]&lt;ref&gt;{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 14 траўня 2007| url = https://pravo.by/document/?guid=3961&amp;p0=C20700578| копія = https://web.archive.org/web/20210208214246/https://pravo.by/document/?guid=3961&amp;p0=C20700578| дата копіі = 8 лютага 2021| загаловак = Пастанова Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь 14 траўня 2007 г. № 578 «Аб статусе гісторыка-культурных каштоўнасцей»| фармат = | назва праекту = | выдавец = Нацыянальны прававы Інтэрнэт-партал Рэспублікі Беларусі| дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;. З 10 красавіка 1990 году варыянт Пагоні («[[Герб Летувы|Віціс]]») — дзяржаўны герб [[Летува|Летувы]].

== Паходжаньне ==
[[Файл:Jagajła, Pahonia. Ягайла, Пагоня (K. Kielisiński, 1841).jpg|міні|180пкс|Пагоня XV ст. з надмагільля [[Ягайла|Ягайлы]]{{Заўвага|адна з найстаражытнейшых выяваў, найбольш выразны і каштоўны выяўленчы аўтэнтык эпохі&lt;ref name=&quot;Tryhubovic&quot;&gt;{{артыкул|аўтар = Трыгубовіч В.|загаловак = Сьцяг і герб|арыгінал = |спасылка = http://pahonia-plakat.narod.ru/stvarennie_suczasnaj_pahoni.htm|архіўная спасылка = https://web.archive.org/web/20210128054605/http://pahonia-plakat.narod.ru/stvarennie_suczasnaj_pahoni.htm|аўтар выданьня = |выданьне = Мастацтва|тып = |месца = |выдавецтва = |год = 1992|выпуск = |том = |нумар = 8|старонкі = |isbn = }}&lt;/ref&gt;}}]]

На ўзьнікненьне гербу Пагоні і замацаваньне яго на старажытных землях [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] ўплывала некалькі чыньнікаў, кожны зь якіх паасобку ня быў вызначальным&lt;ref&gt;{{Літаратура/Геральдыка Беларусі (2010)|к}} С. 98.&lt;/ref&gt;:

* Пэўныя ўплывы агульнаэўрапейскай геральдычнай традыцыі адлюстраваньня князя-правадыра на пячатках фэўдальных герархаў ([[Польшча]], [[Чэхія]]&lt;ref&gt;Хорошкевич А. Л. «Конные печати» Александра Невского и традиции средневековой сфрагистики // Князь Александр Невский и его эпоха. — С-Пб., 1995.&lt;/ref&gt;, рыцарскі ордэн [[тампліеры|тампліераў]], конныя пячаткі [[Ноўгарад|наўгародзкага]] князя [[Аляксандар Неўскі|Аляксандра Неўскага]] і інш.)
* Атаясамленьне гербу Пагоні з постацьцю абаронцы Айчыны і адлюстраваньне жыцьця тагачасных насельнікаў краю, што знаходзіліся пад заўсёднай ваеннай пагрозай.
* Уплыў грэцка-хрысьціянскіх культаў — сьвятых Дзімітрыя Салунскага і [[Сьвяты Юры|Юрыя Пераможцы]], адаптацыя апошніх да мясцовай традыцыі і фармаваньне культу ўласных заступнікаў.
* Спалучэньне і пэрсанафікацыя ў гербе постацяў сьвятых Барыса і Глеба з блізкага мінулага і паганскага [[Ярыла|Ярылы]] з больш глыбокіх пластоў.

Паводле [[Міхась Ткачоў|Міхася Ткачова]], паходжаньне гербу Пагоні сягае ўглыб стагодзьдзяў і мае [[Сэмантыка|сэмантычную]] повязь з старажытнай ваеннай традыцыяй народнай пагоні — найважнейшай функцыяй арганізацыі жыцьця і побыту [[Усходнеславянскія мовы|ўсходнеславянскіх плямёнаў]], калі кожны чалавек быў у адказе за жыцьцё супляменьніка. У выпадку раптоўнага нападу супраціўніка і захопу ў палон суродзічаў кожны мужчына, які меў права насіць зброю, мусіў пехатою або конна кідацца ў пагоню за ворагам, каб адбіць палон. Ва ўмовах ваеннай дэмакратыі традыцыя народнай пагоні выконвалася безумоўна і захоўвалася стагодзьдзямі і ў эпоху [[Русь|Русі]], і ў часы Вялікага Княства Літоўскага&lt;ref name=&quot;ehb-391&quot;/&gt;. [[Іпацьеўскі летапіс]] паведамляе пра пагоню жыхароў [[Берасьце|Берасьця]] ў 1280 годзе за польскім вайсковым аддзелам, які паваяваў ваколіцы места. Вялікі князь літоўскі [[Ягайла]] ў сваёй ([[Лацінская мова|лацінскай]]) грамаце ад 20 лютага 1387 году пісаў: «''…паводле старажытнага звычаю, перасьлед ворага ёсьць абавязкам кожнага мужчыны ў нашым краі; гэткае [[паспалітае рушэньне]] дзеля выгнаньня ворага з нашае Літоўскае зямлі па-народнаму завецца „погоня“ (pogonia)''»&lt;ref&gt;Гісторыя Беларусі ў дакументах і матэрыялах (IX—XVIII ст.) / Склад.: В. Шчарбакоў, К. Кернажыцкі, Д. Даўгяла. Т. 1. — Менск: Выдавецтва АН БССР, 1936.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 78—78.&lt;/ref&gt;.

Галоўнай прычынай трывалага існаваньня і замацаваньня на землях сучаснай Беларусі старажытнай традыцыі народнай пагоні сталі шматлікія войны, распачатыя пераважна суседнімі народамі і княствамі і абумоўленыя геастратэгічным разьмяшчэньнем [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх земляў]] на скрыжаваньні найважнейшых гандлёвых шляхоў. Ідэя абароны Бацькаўшчыны стала дзяржаваўтваральнай для жыхароў Вялікага Княства Літоўскага і пад уплывам эўрапейскай геральдыкі і рыцарскіх традыцыяў увасобілася ў дзяржаўны сымбаль — герб Пагоню&lt;ref name=&quot;ehb-392&quot;&gt;[[Міхась Ткачоў|Ткачоў М.]] Беларускія нацыянальныя сімвалы // {{Літаратура/ЭГБ|1к}} С. 392.&lt;/ref&gt;.

&lt;gallery caption=&quot;Пагоня на княскіх пячатках&quot; class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Alaksandar Karyjatavič, Pahonia. Аляксандар Карыятавіч, Пагоня (K. Kielisiński, 1375, 1841).jpg|[[Аляксандар Карыятавіч]], 1375 г.
Vitaŭt-Pahonia. Вітаўт-Пагоня (1385).jpg|[[Вітаўт|Вітаўт Вялікі]], 1385 г.
Karybut, Pahonia. Карыбут, Пагоня.jpg|[[Карыбут|Карыбут Альгердавіч]], да 1404 г.
Vitaŭt Vialiki, Pahonia. Вітаўт Вялікі, Пагоня (K. Kielisiński, 1426, 1841).jpg|Вітаўт Вялікі, 1426 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Žygimont Kiejstutavič, Pahonia. Жыгімонт Кейстутавіч, Пагоня (K. Kielisiński, 1432, 1841).jpg|[[Жыгімонт Кейстутавіч]], да 1440 г.
Alaksandar, Pahonia. Аляксандар, Пагоня (K. Kielisiński, 1501, 1841).jpg|[[Аляксандар Ягелончык|Аляксандар Ягайлавіч]], {{nowrap|1501 г.}}
Žygimont Stary, Pahonia. Жыгімонт Стары, Пагоня (K. Kielisiński, 1841).jpg|[[Жыгімонт Стары]]
Žygimont Aŭgust, Pahonia. Жыгімонт Аўгуст, Пагоня (K. Kielisiński, 1539, 1841).jpg|[[Жыгімонт Аўгуст]], 1539 г.
&lt;/gallery&gt;

== Назва ==
[[Файл:Pahonia. Пагоня (1614).jpg|міні|180пкс|Пагоня зь [[Статуты Вялікага Княства Літоўскага|Літоўскага Статуту]] выданьня 1614 г.&lt;ref&gt;{{Літаратура/Геральдыка Беларусі (2010)|к}} С. 106.&lt;/ref&gt;]]

Беларуская назва ''Пагоня'' замацавалася за гербам у канцы XV — пачатку XVI стагодзьдзя, што стала вынікам асэнсаваньня гербавай выявы як сымбалю абаронцы Айчыны{{Зноска|Шаланда|2019|Шаланда А.|4—5}}&lt;ref name=&quot;Salanda-2005&quot;/&gt;.

Пад гэтай назвай герб апісвалі і тлумачылі ў [[старабеларуская мова|літоўскіх (беларускіх)]] летапісах першае паловы XVI стагодзьдзя: «''…в гербе муж збройный на коню белом, в полю червоном, меч голый, якбы кого гонючи держал над головою, и есть оттоля названы погоня…''». Назвай ''Пагоня'' карыстаўся і апошні з [[Ягайлавічы|Ягайлавічаў]] — кароль і вялікі князь [[Жыгімонт Аўгуст]]. У 1562 годзе ён загадаў біць на [[Віленская мынца|Віленскай мынцы]] манэты-траякі: «''А на сем з одное стороны два першие слова, которими ся починаеть писати имя нашо господарское, а з другое стороны … герб Погоня''»&lt;ref name=&quot;Salanda-2005&quot;/&gt;. Урэшце, дзяржаўны герб Вялікага Княства Літоўскага пад назвай Пагоня ({{мова-be-old|Погоня|скарочана}}) сьцьвярджаецца ў [[Статуты Вялікага Княства Літоўскага|статутах Вялікага Княства Літоўскага]] [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1566 году|1566]]{{Зноска|Шаланда|2019|Шаланда А.|5}} і [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588 году|1588]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/ГСБМ|25к}} С. 131.&lt;/ref&gt; гадоў.

Як адзначае [[Аляксей Шаланда]], афіцыйная беларуская гербавая назва ''Пагоня'' не пакідае ніякіх сумневаў у [[беларусы|беларускай этнічнай прыналежнасьці]] грамадзтва, дзе зьявіўся і выкарыстоўваўся герб Вялікага Княства Літоўскага{{Зноска|Шаланда|2019|Шаланда А.|5}}.

== Выгляд ==
[[Файл:Grunwald Pogoń czerwona.svg|значак|180пкс|Рэканструкцыя выгляду харугвы часоў [[Бітва пад Грунвальдам|бітвы пад Грунвальдам]]]]

Клясычны выгляд гербу Пагоні — гэта выява ўзброенага вершніка на белым кані на чырвонай [[Тарча (геральдыка)|тарчы]]. Вершнік трымае ў паднятай правай руцэ меч, у левай — белую, чырвоную альбо сінюю [[Тарча (дасьпехі)|тарчу]] з залатым [[Крыж#Патрыяршы|шасьціканцовым крыжам]]. Зь левага боку ў вершніка ножны мяча, з-пад сядла зьвісае трохканцовая вупраж (у розныя часы яна мяняла свой колер зь сіняга да залаціста-жоўтага&lt;ref name=&quot;Razauskas&quot;&gt;{{Кніга
|аўтар          = Разаўскас Д.
|частка         = Белы Вершнік з узнятым мячом на чырвоным фоне. Сімволіка герба Вялікага княства Літоўскага
|загаловак      = DRUVIS. Almanach Centru etnakasmalohiji «Kryuja». № 2
|арыгінал       = 
|спасылка       = 
|адказны        = Пад. рэд. Тодара Кашкурэвіча
|выданьне       = 
|месца          = Менск
|выдавецтва     = 
|год            = 2008
|том            = 
|старонкі       = 137
|старонак       = 242
|сэрыя          = 
|isbn           = 
|тыраж          = 299
}}&lt;/ref&gt;).

Асноўныя колеры Пагоні — [[Белы колер|белы]] і [[чырвоны колер|чырвоны]] — нацыянальныя колеры [[беларусы|беларусаў]], здабытак беларускай матэрыяльнай і духоўнай культуры&lt;ref&gt;{{Спасылка | аўтар = Снежана Инанец.| прозьвішча = Инанец| імя = Снежана| аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 11 лістапада 2020| url = https://news.tut.by/society/707492.html| копія = https://web.archive.org/web/20210116203513/https://news.tut.by/society/707492.html| дата копіі = 16 студзеня 2021| загаловак = Ученые из НАН Беларуси объяснили, почему «Жыве Беларусь» и БЧБ — не «циничные и оскорбительные»| фармат = | назва праекту = Общество| выдавец = [[TUT.BY]]| дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = ru| камэнтар = }}&lt;/ref&gt;. З гэтых колераў нацыянальнага гербу, паводле правілаў [[геральдыка|геральдыкі]] і [[вэксілялёгія|вэксілялёгіі]], утварыўся беларускі нацыянальны [[бел-чырвона-белы сьцяг]]&lt;ref name=&quot;ehb393&quot;/&gt;.

Кампазыцыя гербу не была аднолькавай: сьпярша вершнік глядзеў у левы (геральдычны) бок, але ад першае паловы XV стагодзьдзя, паводле правілаў эўрапейскай геральдыкі, ён павярнуўся ў правы бок. За часамі Вітаўта пашыралася выява на тарчы вершніка гербу [[Калюмны|Калюмнаў]]{{Зноска|Шаланда|2019|Шаланда А.|4}}. Першая выява Пагоні з шасьціканцовым [[крыж]]ам, ідэнтычным [[Крыж Эўфрасіньні Полацкай|крыжу Эўфрасіньні Полацкай]] — сьвятыні [[Полацкае княства|Полацкай зямлі]] — зьявілася на гербавай тарчы надмагільля вялікага князя літоўскага і караля польскага [[Ягайла|Ягайлы]]&lt;ref name=&quot;ehb-392&quot;/&gt;. Хоць пра вытокі гэтага крыжа (так званага «патрыяршага») і выказваліся вельмі супярэчлівыя думкі{{Заўвага|Напрыклад, беларускі геральдыст [[Аляксей Шаланда]] лічыць яго асабістым гербам Ягайлы пад назвай «[[Бойча]]»}}{{Зноска|Шаланда|2019|Шаланда А.|4}}, ён адназначна мае хрысьціянскае (бізантыйскае) паходжаньне. Тым часам тлумачэньне крыжа з Пагоні як сымбалю паганскага бога [[Ярыла|Ярылы]] трэба прызнаць ня толькі бяздовадным, але і сутнасна немагчымым{{Зноска|Nasievič|28 сакавіка 1995|Насевіч|старонкі = }}.

Увогуле, існавалі пяць варыянтаў&lt;ref name=&quot;citou&quot;&gt;{{Літаратура/Сфрагістыка і геральдыка Беларусі (1999)|к}} С. 144.&lt;/ref&gt; сярэднявечнай Пагоні:
# Клясычная — у чырвоным полі збройны рыцар на белым кані, дзясьніцаю ўздымае голы меч над галавой, на левым плячы тарчу з падвойным залатым крыжам. Конь накрыты трохканцовай гунькаю. На найбольш старажытных каляровых малюнках конская зброя і тарча рыцара — блакітныя.
# Такі ж яздок, але ва ўзьдзетай руцэ дзіда, якую ён рыхтуецца кінуць у ворага.
# Голы (без засьцерагальнага ўзбраеньня) яздок на кані безь сядла, уздымае над галавою меч. Іканаграфія такога варыянту не сустракаецца, але вядомая падобная вэрсія XVII ст. Маскоўскага гербу.
# Малая Пагоня: на тарчы толькі асноўная дэталь гербу — збройная рука з голым мячом. Колер поля чырвоны або залаты. Існуе дзьве адметныя вэрсіі Малой Пагоні.
# Татарская Пагоня: у зялёным полі яздок, які адстрэльваецца з лука ў сваіх сьцігачоў.

Сучасная эталённая выява Пагоні, распрацаваная ў 1991 годзе адмысловай Камісіяй [[Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь 12-га скліканьня|парлямэнту Беларусі]], мае пэўныя адметнасьці. Найперш гэта белая тарча з залатым рознаканцовым «патрыяршым» крыжам. Такі няроўнаканцовы крыж паходзіць зь некалькіх гістарычных выяваў гербу (у тым ліку часоў [[Грунвальдзкая бітва|Грунвальдзкай бітвы]] — пэрыяду росквіту Вялікага Княства Літоўскага) і асацыюецца з вобразам [[Эўфрасіньня Полацкая|Сьвятой Эўфрасіньні Полацкай]], нябёснай заступніцы Беларусі. Прытым зьмяшчэньне залатога на белым (мэталу на мэтале, а ня як звычайна, мэталу на эмалі), згодна з правіламі геральдыкі, ёсьць вынятковым і мусіць падкрэсьліваць асаблівую важнасьць гэтага сымбалю&lt;ref name=&quot;Tryhubovic&quot;/&gt;. Як зазначае кіраўнік камісіі з распрацоўваньня эталёну дзяржаўнага гербу Беларусі гісторык [[Алег Трусаў]], у старажытных апісаньнях Пагоні ўжываліся толькі два колеры: белы конь і вершнік на чырвоным фоне. Тым часам пра колер тарчы ў старажытных хроніках нічога не гаворыцца. Такім чынам, камісія пастанавіла зьмясьціць выяву залатога шасціканцовага крыжа на срэбнай (белай) тарчы — як дзеля захаваньня каляровай еднасьці гербу, так і дзеля адпаведнасьці гістарычным крыніцам&lt;ref&gt;[[Алег Трусаў|Трусаў А.]] Лунай, наш сцяг, ляці, Пагоня! // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 21—22.&lt;/ref&gt;.

&lt;gallery caption=&quot;Варыянты Пагоні часоў Вялікага Княства Літоўскага&quot; class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Codex Bergshammar - GDL 2.png|З [[Калюмны|Калюмнамі]] на [[Тарча (дасьпехі)|тарчы]]. Codex Bergshammar, 1440 г.
Vilnia, Pahonia. Вільня, Пагоня (XV).jpg|Зь дзідай і рознаканцовым крыжам на тарчы. Armorial Lyncenich, XV ст.
Pahonia. Пагоня (1544-72).jpg|Бяз тарчы. Касмаграфія {{nowrap|С. Мюнстэра}}, 1544 г.
Statut Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, Pahonia. Статут Вялікага Княства Літоўскага, Пагоня (1588).jpg|[[Трэці статут ВКЛ|Трэці Літоўскі Статут]], 1588 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Pahonia. Пагоня (A. Guagnini, 1578, 1651) - 2.png|[[Хроніка Эўрапейскай Сарматыі]], 1651 г.
Pahonia. Пагоня (1780-89).jpg|Дзяржаўны герб ВКЛ, {{nowrap|1780-я гг.}} 
Pahonia. Пагоня (1764-92).jpg|Вайсковая харугва ВКЛ, 1764—1792 гг.
Pahonia. Пагоня (1794).jpg|Вайсковая харугва ВКЛ з рознаканцовым крыжам на тарчы, 1794 г.
&lt;/gallery&gt;

== Гісторыя ==
[[Файл:Pahonia. Пагоня (1575).jpg|міні|180пкс|Пагоня з гербоўніка Эразма Комніна 1575 г.]]

=== Вялікае Княства Літоўскае ===
Герб Пагоня склаўся ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]] — у дзяржаве, дзе сфармавалася [[беларусы|беларуская народнасьць]] і дзе старажытная беларуская культура перажывала ўздым і росквіт{{Зноска|Шаланда|2019|Шаланда А.|4}}. Першы пісьмовы ўпамін пра герб Пагоню сустракаецца ў [[старабеларуская мова|літоўскіх (беларускіх)]] летапісах пад 1278 годам у зьвязку з князем [[Нарымонт]]ам (якога можна атаясаміць з братам або сынам вялікага князя літоўскага [[Трайдзень|Трайдзеня]]):
{{Цытата|Той Наримунт мел герб, або клейнот, рицерства своего таковый, и тым печатовался, Великому князству Литовскому зоставил его, а то такий: в гербе муж збройный, на коню белом, в полю червоном, мечъ голый, яко бы кого гонячи держал над головою, и есть оттоля названый «'''погоня'''».|Хроніка Літоўская і Жамойцкая{{Заўвага|Хроника Литовская и Жемайтская // [[ПСРЛ]]. Т. 32 — М.: Наука, 1973.}}{{Заўвага|Хроника Быховца // [[ПСРЛ]]. Т. 32 — М.: Наука, 1973.}}}}

[[Файл:Pahonia. Пагоня (1672) (2).jpg|180пкс|значак|Герб ВКЛ з Маскоўскага тытулярніка 1672 г.]]
[[Густынскі летапіс]] кажа пра ўзьнікненьне гербу Пагоні за часамі вялікага князя літоўскага [[Віцень|Віценя]] (1294—1316)&lt;ref&gt;[[Анатоль Цітоў|Цітоў А.]] Пагоня // {{Літаратура/ЭГБ|5к}} С. 366.&lt;/ref&gt;:
{{Цытата|А Витен нача княжити над Литвою, измысли себе герб и всему князству Литовскому печать: рыцар збройный на коне з мечем, еже ныне наричут '''Погоня'''.|[[Густынскі летапіс]]{{Заўвага|Густынская летопись // [[ПСРЛ]]. Т. 40. — СПб., 2003.}}}}

Пагоня ўпершыню зьяўляецца{{Зноска|Юргенсон|2003|Юргенсон|старонкі = }} на пячатцы «караля Літвы і Русі» [[Гедзімін]]а (1316—1341){{Зноска|Šałanda|2001|Шаланда|старонкі = }}. Выява гербу крыху адрозьнівалася ад звычайнай: коньнік трымае ў руцэ дзіду, а ня меч. Гэтая пячатка захоўваецца цяпер у гістарычным музэі [[Вільня|Вільні]]. Таксама выява Пагоні ёсьць на пячатцы полацкага князя [[Нарымонт|Глеба (Нарымонта)]], датаванай 1330 годам&lt;ref name=&quot;ehb-392&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;citou-2010-99&quot;&gt;{{Літаратура/Геральдыка Беларусі (2010)|к}} С. 99.&lt;/ref&gt;. Была Пагоня і на пячатцы вялікага князя літоўскага [[Альгерд]]а, якой ён змацаваў дамову з польскім каралём Казімерам 1366 году (вакол Пагоні — [[старабеларуская мова|рускі]] надпіс)&lt;ref&gt;Gumowski M. Pieczecie Ksiazat Litewskich // Ateneum Wilenskie. R. VII, Z. 3—4, 1930. S. 709—710.&lt;/ref&gt;. На гэтым этапе гербавая пячаць вершніка ўвасабляла сабой сувэрэннага валадара — князя і магла мець пэўныя адрозныя элемэнты: апроч зазначанай вышэй дзіды замест мяча, [[цмок]]а пад капытамі каня і адсутнасьць [[Тарча (геральдыка)|тарчы]] ў вершніка{{Зноска|Шаланда|2019|Шаланда А.|4}}.

[[Файл:Pahonia. Пагоня (1720).jpg|міні|180пкс|Дзяржаўны герб ВКЛ. [[Картуш]], 1720-я гг.]]
У XIV стагодзьдзі выява вершніка разьмясьцілася на тарчы і пачала выкарыстоўвацца як герб на пячатках [[Ягайла|Ягайлы]] (1386 і 1387) і [[Вітаўт]]а (1401). Адылі Пагоня стала дзяржаўным гербам Вялікага Княства Літоўскага. У канцы XIV ст. Пагоня таксама ўжывалася як сымбаль [[пінск]]іх і [[Друцак (горад)|друцкіх]] князёў. Апроч таго, як дынастычны герб яна выкарыстоўвалася княскімі родамі, якія выводзілі сябе ад Гедзіміна ([[Гедзімінавічы|Гедзімінавічамі]]): [[Алелькавічы|Алелькавічамі]], [[Бельскія (род)|Бельскімі]], [[Карэцкія|Карэцкімі]], [[Сангушкі|Сангушкамі]], [[Чартарыйскія|Чартарыйскімі]] ды іншымі&lt;ref name=&quot;Salanda-2005&quot;/&gt;. Увогуле, пераход дынастычнага гербу Пагоні ў новую якасьць зямельнага і дзяржаўнага гербу абумовіла повязь сымбалю з умовамі жыцьця і традыцыямі мясцовых жыхароў. Гэта выявілася адрозьненьнем ад захоўнеэўрапейскага гербу «Рыцар на кані», які пашырыўся ў XI—XIII стагодзьдзях і застаўся толькі сымбалем прыналежнасьці ўладальніка пэўнай пячаткі да вяршыняў фэўдальнай герархіі&lt;ref&gt;{{Літаратура/Геральдыка Беларусі (2010)|к}} С. 93.&lt;/ref&gt;.

Згодна з Статутамі Вялікага Княства Літоўскага, усе [[места|месты]] і [[мястэчка|мястэчкі]] Літвы мусілі мець пячатку з Пагоняй, якой змацоўваліся гаспадарскія (вялікакняжацкія) позвы да абывацеляў (на [[Жамойць]] гэта правіла не пашыралася). Ніякія іншыя дакумэнты, апрача вялікакняскіх позваў, не маглі змацоўвацца пячаткай з Пагоняй:
{{Цытата|Тежъ мы, господаръ, даемъ подъ геръбомъ того паньства нашого, великого князства литовъского, «'''Погонею'''» печать до кожъдого повету, на которой естъ написани около геръбу имя того повету. А тую печать писаръ земъский присяжный у себе самъ, а не хъто инъшый, ховати маеть, которою печатью и под тытуломъ нашымъ позвы мають быти печатованы и выдаваны. А иные никоторые листы, выписы и сознанья, кроме только самыхъ позвовъ, тою печатю не маеть быть печатованы.|АРТЫКУЛ 12 // [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588 году]]}}

У XV—XVIII стагодзьдзях Пагоню зьмяшчалі на брамах беларускіх местаў і замкаў&lt;ref name=&quot;ehb-392&quot;/&gt;. Гэта знайшло адлюстраваньне ў мескай геральдыцы — сярод іншага, на [[Герб Магілёва|гербе Магілёва]].

Розныя вэрсіі Пагоні сталіся гербамі ваяводзтваў Вялікага Княства Літоўскага — [[Віленскае ваяводзтва|Віленскага]], [[Менскае ваяводзтва|Менскага]], [[Берасьцейскае ваяводзтва|Берасьцейскага]], [[Наваградзкае ваяводзтва|Наваградзкага]], [[Амсьціслаўскае ваяводзтва|Амсьціслаўскага]], [[Полацкае ваяводзтва|Полацкага]] і іншых (апроч [[Жамойць|Жамойці]]). Пры гэтым выявы Пагоні прыпадаюць толькі на [[этнічная тэрыторыя|этнічную тэрыторыю]] [[беларусы|беларусаў]], усе суседнія землі маюць іншыя гербы&lt;ref&gt;{{Літаратура/Наш сымбаль — Пагоня|к}} С. 25—26.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 100.&lt;/ref&gt;.

Зь мінімальнымі стылістычнымі зьменамі Пагоня была дзяржаўным гербам Вялікага Княства Літоўскага і часткай гербу [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітае]] да 1795 году, калі ў выніку падзелаў Рэчы Паспалітай тэрыторыя Беларусі апынулася ў складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскае імпэрыі]]. Такім чынам, на працягу больш за 500 гадоў усе этнічна беларускія землі жылі «пад знакам Пагоні», а продкі сучасных беларусаў проста ня ведалі іншай дзяржаўнай эмблемы{{Зноска|Lalkoŭ|2002|Лялькоў|98—112}}.

&lt;gallery caption=&quot;Гербы [[Вялікае Княства Літоўскае#Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел|ваяводзтваў Вялікага Княства Літоўскага]], 1720-я гады&quot; class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Amścisłaŭ, Pahonia. Амсьціслаў, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Амсьціслаўскае ваяводзтва|Амсьціслаўскае]]
Bieraście, Pahonia. Берасьце, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Берасьцейскае ваяводзтва|Берасьцейскае]]
Vilnia, Pahonia. Вільня, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Віленскае ваяводзтва|Віленскае]]
Viciebsk, Pahonia. Віцебск, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Віцебскае ваяводзтва|Віцебскае]]
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Miensk, Pahonia. Менск, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Менскае ваяводзтва|Менскае]]
Padlašša, Pahonia. Падляшша, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Падляскае ваяводзтва (1513—1795)|Падляскае]]
Połacak, Pahonia. Полацак, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Полацкае ваяводзтва|Полацкае]]
Troki, Pahonia. Трокі, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Троцкае ваяводзтва|Троцкае]]
&lt;/gallery&gt;

=== Пад уладай Расейскай імпэрыі ===
[[Файл:Pahonia. Пагоня (1776-83).jpg|180пкс|міні|Ротны сьцяг Беларускай гусарскай харугвы]]
Яшчэ па [[Першы падзел Рэчы Паспалітай|захопе ўсходняй часткі Вялікага Княства Літоўскага]] (1772 год) улады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] пастанавілі стварыць Палявы гусарскі беларускі полк. У 1775 годзе яго ўкамлектавалі выхадцамі зь [[Беларуская губэрня|Беларускай губэрні]]. Гэты полк атрымаў у наступным годзе ўласны штандар з гербам, дзе тарча падзялялася на два полі: у горным, залатым, выява чорнага двухгаловага арла, а ў ''«дольнай чырвонай частцы выява Літоўскага ўзброенага ездака на белым кані з узьдзетай шабляй»''. Прыкладна ў той жа час (1870-я гады) утварыўся і Полацкі Мушкетэрскі полк. Ён атрымаў у якасьці гербу на баявы сьцяг расьсечаную тарчу: у правым залатым полі выява паловы чорнага расейскага арла, у левай, чырвонай, — Пагоня. Згодна з указам ад 19 верасьня 1827 году Пагоняй упрыгожваліся сьцягі лейб-гвардыі Гарадзенскага гусарскага палку&lt;ref&gt;[[Анатоль Цітоў|Цітоў А.]] Пагоня // {{Літаратура/ЭГБ|5к}} С. 368.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Połacak-Viciebsk, Pahonia. Полацак-Віцебск, Пагоня (1857).png|міні|180пкс|«Беларуская» частка ([[Полацак]], [[Віцебск]], [[Амсьціслаў]]) вялікага гербу [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], 1857 г.]]
Герб «Пагоня» знайшоў сваё адлюстраваньне ня толькі на штандарах вайсковых частак, што фармаваліся з ураджэнцаў Беларусі, але і на гербах «беларускіх» ([[Полацкае намесьніцтва]], [[Магілёўскае намесьніцтва]], [[Віцебская губэрня]]) і «літоўскіх» ([[Гарадзенская губэрня]] і [[Віленская губэрня]]) адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак Расейскай імпэрыі. Апроч таго, колішні агульнадзяржаўны сымбаль увайшоў у склад гербаў усходніх [[беларусы|беларускіх]] местаў ([[Віцебск]], [[Вяліж]], [[Гарадок]], [[Дзьвінск]], [[Дрыса]], [[Лепель]], [[Магілёў]], [[Невель]], [[Полацак]], [[Себеж]], [[Сураж]], [[Чэрыкаў]]). У кожным з нададзеных расейскімі ўладамі гербаў тарча падзялялася на дзьве часткі: у горнай, паводле геральдычных паняцьцях «панаванай», разьмяшчаўся [[Герб Расеі|двухгаловы арол]], а ў дольнай, «падпарадкаванай» — Пагоня. У канцы 1850-х гадоў Пагоню зьмясьцілі на Вялікім дзяржаўным гербе Расейскай імпэрыі як сымбаль колішніх зямель Вялікага Княства Літоўскага. Увогуле, адлюстраваньне старажытнай Пагоні на беларускіх губэрнскіх, павятовых, мескіх і вайсковых гербах Расейскай імпэрыі канстатавала асэнсаваньне суседнімі народамі тоеснасьці паняцьцяў: геаграфічна-этнічнага — Беларусь, і геральдычнага — Пагоня&lt;ref&gt;{{Літаратура/Наш сымбаль — Пагоня|к}} С. 38.&lt;/ref&gt;.

Яшчэ ў 1812 годзе ў адноўленым францускім імпэратарам [[Напалеон I Банапарт|Напалеонам]] Вялікім Княстве Літоўскім гербам Пагоняй карысталася мясцовая адміністрацыя. У час [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|вызвольнага паўстаньня 1830—1831 гадоў]] ён выкарыстоўваўся паўстанцамі з колішняга ВКЛ у якасьці сымбалю змаганьня за аднаўленьне страчанай дзяржаўнасьці{{Зноска|Шаланда|2019|Шаланда А.|6}}. У час [[паўстаньне 1863—1864 гадоў|паўстаньня 1863—1864 гадоў]] герб Пагоня ў спалучэньні з польскім «Арлом Белым» стаў сымбалем нацыянальна-вызвольнага змаганьня за дэмакратычную перабудову грамадзтва. Кіраўнік здушэньнем паўстаньня [[Мураўёў-вешальнік]] аддаў распараджэньне аб забароне нашэньня жалобных і рэвалюцыйных знакаў — чорных шапак зь белымі султанамі, спражак з аб’яднаным гербам Польшчы і Літвы.

Такім чынам, герб Пагоня ў XIX стагодзьдзі з аднаго боку быў афіцыйным сымбалем, а зь іншага — неафіцыйным, рэвалюцыйна-дэмакратычным&lt;ref&gt;[[Анатоль Цітоў|Цітоў А.]] Пагоня // {{Літаратура/БелЭн|11к}} С. 479.&lt;/ref&gt;. Але ўва ўсіх выпадках ён атаясамліваўся з канкрэтнай тэрыторыяй — тэрыторыяй сучаснай Беларусі&lt;ref&gt;{{Літаратура/Наш сымбаль — Пагоня|к}} С. 36.&lt;/ref&gt;.

&lt;gallery caption=&quot;Гербы [[:Шаблён:Губэрні Расейскай імпэрыі на беларускіх землях|«беларускіх» і «літоўскіх» губэрняў і намесьніцтваў Расейскай імпэрыі]]&quot; class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Vilnia, Pahonia. Вільня, Пагоня (1807).jpg|[[Віленская губэрня]], 1807 г.
Coat of arms of Vilna Governorate 1878.svg|Віленская губэрня, 1878 г.
Viciebsk, Pahonia. Віцебск, Пагоня (1800).jpg|[[Віцебская губэрня]], 1800 г.
Viciebsk, Pahonia. Віцебск, Пагоня (1840).jpg|Віцебская губэрня, 1840 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Coat of arms of Vitebsk Governorate 1856.svg|Віцебская губэрня, 1856 г.
Horadnia, Pahonia. Горадня, Пагоня (1802).jpg|[[Гарадзенская губэрня]], да 1845 г.
Mogilev COA (Mogilev Governorate) (1781).png|[[Магілёўская губэрня]], 1781—1796 і 1802—1878 гг.
Połacak, Pahonia. Полацак, Пагоня (1781).png|[[Полацкае намесьніцтва]], 1781—1796 гг.
&lt;/gallery&gt;

=== Найноўшы час ===
[[Файл:Pahonia, Žyvie Biełaruś. Пагоня, Жыве Беларусь (1918).jpg|міні|Дзяржаўны герб БНР і гербы беларускіх ваяводзтваў, 1918 г.]]
У пачатку XX стагодзьдзя герб Пагоня актыўна выкарыстоўваўся [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|беларускім нацыянальным рухам]]. Ідэю вяртаньня да гістарычна дзяржаўнага сымбалю ў паэтычнай форме выказаў [[Максім Багдановіч]], які ўвосень 1916 году напісаў верш «[[Пагоня (гімн)|Пагоня]]»:
{{Цытата|&lt;poem&gt;Толькі ў сэрцы трывожным пачую
За краіну радзімую жах,
Успомню [[Вострая брама|Вострую Браму]] сьвятую
І ваякаў на грозных канях.

У белай пене праносяцца коні,
Рвуцца, мкнуцца і цяжка хрыпяць,
Старадаўняй Літоўскай Пагоні
Не разьбіць, не спыніць, не стрымаць!&lt;/poem&gt;}}

[[Файл:Udzielniki Biełaruskaj kanferencyi 1918 hodu.jpg|значак|Удзельнікі [[Беларуская канфэрэнцыя (1918)|Беларускай канфэрэнцыі 1918 году]]]]
У гэты ж час зьявіўся эскіз беларускага нацыянальнага [[Бел-чырвона-белы сьцяг|бел-чырвона-белага сьцяга]], створаны [[Клаўдзі Дуж-Душэўскі|Клаўдзіем Дуж-Душэўскім]]{{Зноска|Łatyšonak|2009|Латышонак|303—306}}, які прытрымліваўся геральдычнага прынцыпу пераносу колераў гербу на сьцяг і засьведчыў повязь бел-чырвона-белага сьцяга з Пагоняй: «''Беларусы ''[даўней]'' лічылі сваім дзяржаўным сьцягам белую Пагоню на чырвоным полі''»&lt;ref&gt;Слуцкі збройны чын 1920 г. у дакумэнтах і ўспамінах / Укл. А. Гесь, У. Ляхоўскі, У. Міхнюк. — Менск: Энцыклапедыкс, 2001. С. 272.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Słucak, Pahonia. Слуцак, Пагоня (1920).jpg|значак|Сьцяг [[Слуцкі збройны чын|Першага Слуцкага палку стральцоў БНР]], 1920 г.]]
7 сьнежня 1917 году ў [[Менск]]у пад бел-чырвона-белымі сьцягамі&lt;ref&gt;{{Спасылка | аўтар = Ляшко М.| прозьвішча = Ляшко| імя = М.| аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 11 сьнежня 2017| url = https://nn.by/?c=ar&amp;i=201664| копія = https://web.archive.org/web/20200505012642/https://nn.by/?c=ar&amp;i=201664| дата копіі = 5 траўня 2020| загаловак = На АНТ расказалі пра Першы Усебеларускі з’езд, але абрэзалі бела-чырвона-белы сцяг| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Наша Ніва]]| дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt; і гербам Пагоняй распачаў сваю працу [[Першы Ўсебеларускі зьезд]] — найважнейшы дзяржаватворчы форум ў найноўшай гісторыі Беларусі, у час якога 1872 дэлегаты ад усіх беларускіх земляў выказаліся за неабходнасьць вольнага дзяржаўнага самавызначэньня краіны{{Зноска|Lalkoŭ|2002|Лялькоў|98—112}}. Паводле ўспамінаў [[Кастусь Езавітаў|Кастуся Езавітава]], ''«Адкрыцьцё Першага Ўсебеларускага кангрэсу было дужа ўрачыстае. Пры дзьвярах будынка стаяла варта Першага Менскага беларускага палку, сцэна была ўпрыгожана нацыянальнымі сьцягамі і гербам Пагоняй»''&lt;ref name=&quot;50 faktau&quot;&gt;{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://www.svaboda.org/content/article/25155772.html| загаловак = 50 фактаў за бел-чырвона-белы сьцяг| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Радыё Свабода]]| дата = 16 студзеня 2021 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Diplomatic mission of BNR.jpg|значак|Шыльда [[Вайскова-дыпляматычная місія БНР у Латвіі і Эстоніі|Вайскова-дыпляматычнай місіі БНР]], 1921 г.]]
У 1918 годзе Пагоня стала дзяржаўным гербам [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]&lt;ref&gt;[[Анатоль Цітоў|Цітоў А.]] Пагоня // {{Літаратура/ЭГБ|5к}} С. 369.&lt;/ref&gt;, яе выява разьмяшчалася на пячатках беларускіх дзяржаўных установаў. Заснавальнікі БНР лічылі Вялікае Княства Літоўскае адной з гістарычных формаў Беларускай дзяржаўнасьці і такім чынам працягвалі яго геральдычныя традыцыі ў XX стагодзьдзі{{Зноска|Шаланда|2019|Шаланда А.|6}}. У 1920 годзе герб Пагоня як беларускі і дзяржаўны выкарыстоўвала кіраўніцтва [[Слуцкае паўстаньне|Слуцкага паўстаньня]]. Таго ж году яго зьмясьцілі на бел-чырвона-белым сьцягу [[Беларускі асобны батальён у складзе войска Летувы|Беларускага асобнага батальёну]] ў складзе войска [[Летува|Летувы]] (па далучэньні Летувы да СССР сьцяг канфіскаваў [[НКВД]]&lt;ref name=&quot;VexilBNR&quot;&gt;{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://www.vexillographia.ru/belarus/bnr.htm| загаловак = Сьцягі БНР| фармат = | назва праекту = Vexillographia.ru | выдавец = | дата = 11 верасьня 2010 | мова = ru | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;). Разам з тым выкарыстаньне беларусамі гербу Пагоні ў Летуве не заўсёды віталася: напрыклад, у сьнежні 1919 году дарогаю з [[Бэрлін]]у ў [[Рыга|Рыгу]] на летувіскай граніцы арыштавалі дыпляматычную дэлегацыю БНР з прычыны, паводле пратаколу затрыманьня, знаходжаньня пры мытным аглядзе «блянкаў пашпартоў невядомай нам Беларускай Рэспублікі зь летувіскім гербам на вокладцы»{{Зноска|Lalkoŭ|2002|Лялькоў|98—112}}.

[[Файл:Flag of Biełaruski Asoby Bataljon u skladzie vojska Letuvy.svg|значак|Сьцяг [[Беларускі асобны батальён у складзе войска Летувы|Беларускага асобнага батальёну]], 1920 г.]]
[[Файл:Жаўнеры Беларускага асобнага батальёна са сцягам.jpg|значак|Жаўнеры Беларускага асобнага батальёну зь сьцягам, да 1923 г.]]
У 1920 годзе [[летувісы]] ўзялі за герб уласнай незалежнай дзяржавы варыянт гербу Вялікага Княства Літоўскага замест свайго гістарычнага гербу «[[Мядзведзь (герб)|Мядзведзя]]». Каб не выкарыстоўваць беларускай гістарычнай назвы Пагоня, яшчэ ў 1845 годзе летувіская эліта (а менавіта [[Сыманас Даўкантас]]) прыдумала новае слова — «[[Герб Летувы|Віціс]]», якім з 1884 году пачала называць герб Вялікага Княства Літоўскага&lt;ref&gt;[[Аляксандар Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] Як здарылася, што Жамойць пачала называцца Літвою? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 54.&lt;/ref&gt;. Такім чынам, прысваеньне літоўскага гербу мусіла падмацаваць прэтэнзіі маладой Летувіскай Рэспублікі на гістарычную пераемнасьць зь Вялікім Княствам Літоўскім. Аднак у 1920—1930-я гады шмат якія дзяржаўныя дзеячы Летувы паказвалі на неадпаведнасьць гэтага гербу менавіта летувіскай гістарычнай традыцыі. У 1935 годзе прэм’ер-міністар Летувіскай Рэспублікі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёзас Тубаліс||lt|Juozas Tūbelis}} афіцыйна прызнаў не-летувіскае паходжаньне Пагоні і паведаміў пра тое, што ідзе праца над стварэньнем новага дзяржаўнага гербу. З усяго відаць, гэтую працу спынілі падзеі 1939—1940 гадоў&lt;ref name=&quot;citou155&quot;&gt;{{Літаратура/Сфрагістыка і геральдыка Беларусі (1999)|к}} С. 155.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Спасылка | аўтар = Міхась Скобла.| прозьвішча = Скобла| імя = М.| аўтарlink = Міхась Скобла| суаўтары = | дата публікацыі = 31 студзеня 2008| url = https://www.svaboda.org/a/872644.html| копія = https://web.archive.org/web/20200430215732/https://www.svaboda.org/a/872644.html| дата копіі = 30 красавіка 2020| загаловак = Анатоль Цітоў: «Гербу „Пагоня“ — 730 гадоў»| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Радыё Свабода]]| дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 373.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Horadnia, Bieł-čyrvona-bieły ściah-Pahonia. Горадня, Бел-чырвона-белы сьцяг-Пагоня (1927).jpg|значак|Сябры гуртка [[Таварыства беларускай школы]] ў Горадні, 1927 г.]]
[[Файл:Mir, Bieł-čyrvona-bieły ściah-Pahonia. Мір, Бел-чырвона-белы сьцяг-Пагоня (1930).jpg|значак|Сябры гуртка ТБШ у [[Мір (Гарадзенская вобласьць)|Міры]], 1930 г.]]
[[Файл:Vilnia, Bieł-čyrvona-bieły ściah-Pahonia. Вільня, Бел-чырвона-белы сьцяг-Пагоня (1931).jpg|значак|Хор [[Беларускі студэнцкі саюз|Беларускага студэнцкага саюзу]] пры [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскім унівэрсытэце]] на чале з [[Рыгор Шырма|Рыгорам Шырмам]] і з удзелам [[Міхась Забэйда-Суміцкі|Міхася Забэйды-Суміцкага]], 1931 г.]]
У міжваенны час Пагоня ўжывалася ў [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]] на гербах Віленскага, Палескага, Падляскага і Наваградзкага ваяводзтваў [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]]. Адначасна гэты герб разам зь бел-чырвона-белым сьцягам актыўна выкарыстоўваўся беларускім нацыянальна-вызвольных рухам: як палітычнымі партыямі, так і непалітычнымі арганізацыямі ([[Таварыства беларускай школы]]). Беларуская нацыянальная сымболіка ўжывалася ва ўсіх беларускіх школах і гімназіях, на мітынгах працоўных, беларускім студэнцтвам&lt;ref name=&quot;ehb393&quot;&gt;[[Міхась Ткачоў|Ткачоў М.]] Беларускія нацыянальныя сімвалы // {{Літаратура/ЭГБ|1к}} С. 393.&lt;/ref&gt;. Тым часам у [[БССР]] герб Пагоня трапіў пад негалосную забарону, хоць яшчэ ў 1933 годзе азначаўся ў афіцыйным друку разам з вытворным бел-чырвона-белым сьцягам менавіта як ''дзяржаўныя'' герб і сьцяг Беларускай Народнай Рэспублікі (хоць і ў [[«Нацдэмаўшчына»|«антынацдэмаўскім»]] кантэксьце)&lt;ref&gt;Вольскі В. Аб рэцыдывах нацыянал-дэмакратызму ў творчасьці мастака Мініна // Мастацтва і рэвалюцыя. № 1—2, 1933. С. 6.&lt;/ref&gt;.

У [[Другая сусьветная вайна|Другую сусьветную вайну]] герб Пагоня разам зь іншымі нацыянальнымі сымбалямі вярнуў да ўжытку калябарацыйны беларускі ўрад ([[Беларуская Цэнтральная Рада]]). Але, як сьведчыць распараджэньне Райхсміністра па акупаваных усходніх тэрыторыях ад 14 чэрвеня 1944 году&lt;ref&gt;{{Літаратура/Сфрагістыка і геральдыка Беларусі (1999)|к}} С. 156.&lt;/ref&gt;, гэтае выкарыстаньне было ''неафіцыйным'' да апошніх дзён нямецкае акупацыі. Шырока вядомае распараджэньне, нібы падпісанае гаўляйтэрам Беларусі [[Вільгельм Кубэ|Вільгельмам Кубэ]] і надрукаванае 27 чэрвеня 1942 году ў газэце «[[Раніца (Бэрлін)|Раніца]]», аб дазволе карыстацца гербам Пагоняй і бел-чырвона-белым сьцягам побач зь нямецкай сымболікай «пры сьвяткаваньнях або для абазначэньня беларускай нацыянальнасьці», выявіўся, паводле вынікаў пазьнейшых дасьледаваньняў, тагачаснай дэзынфармацыяй, вінаватых у якой улады [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]] так і не знайшлі&lt;ref name=&quot;citou155&quot;/&gt;.

[[Файл:Belarusian Passport (cover).jpg|міні|[[Пашпарт грамадзяніна Рэспублікі Беларусь|Пашпарт грамадзяніна Беларусі]] ўзору 1993—1996 гг.]]

Па вайне ў [[СССР]] працягвала дзейнічаць фактычная забарона на беларускую нацыянальную сымболіку. 25 сакавіка 1946 году дзеля цырымоніі прыняцьця прысягі сяброў [[Саюз беларускіх патрыётаў|Саюзу беларускіх патрыётаў]] на вернасьць [[Беларусь|Беларусі]] дзяячка нацыянальна-вызвольнага руху [[Алеся Фурс]] намалявала Пагоню, за што савецкія ўлады выраклі яе да 25 гадоў [[ГУЛАГ|савецкіх канцэнтрацыйных лягераў]]. У 1960—1970-я гады гістарычную нацыянальную сымболіку выкарыстоўвалі інтэлектуалы-гуманітары [[Акадэмічны асяродак|Акадэмічнага асяродку]], разгромленага [[КГБ]] у 1974—1975 гадох, і мастакі-дысыдэнты з творчага кола [[На Паддашку]], якія ў 1980 годзе падрыхтавалі і пашырылі паштоўкі і плякат з выявамі Пагоні (адну з гэтых паштовак аўтарства [[Яўген Кулік|Яўгена Куліка]] перавыдалі за мяжой, што стала маніфэстацыяй сьвету беларускага нацыянальна-вызвольнага руху{{Зноска|Lalkoŭ|2002|Лялькоў|98—112}}). Тым часам беларускую нацыянальную сымболіку, у тым ліку і Пагоню, актыўна выкарыстоўвала [[беларуская дыяспара]] па-за межамі СССР.

З пачаткам працэсу дэмакратызацыі ў СССР выкарыстаньне нацыянальнай гістарычнай сымболікі ў Беларусі пачало набываць масавы характар{{Зноска|Lalkoŭ|2002|Лялькоў|98—112}}. Гэтаму спрыялі моладзевыя нефармальныя гістарычна-культурныя аб’яднаньні і клюбы («[[Талака (таварыства)|Талака]]», «Паходня», «Узгор’е» і іншых), [[Беларускі Народны Фронт Адраджэньне|Беларускі Народны Фронт]] і іншыя партыі дэмакратычнага кірунку. А напярэдадні распаду СССР герб Пагоня разам зь бел-чырвона-белым сьцягам сталі сымбалямі нацыянальнага адраджэньня Беларусі{{Зноска|Lalkoŭ|2002|Лялькоў|98—112}}. Тым часам савецкія ўлады працягвалі перасьлед беларусаў (асабліва ў правінцыі) за выкарыстаньне нацыянальных гербу і сьцяга{{Зноска|Lalkoŭ|2002|Лялькоў|98—112}}.

Вяртаньне ў масавую сьвядомасьць жыхароў Беларусі гербу Пагоні і бел-чырвона-белага сьцяга як нацыянальных сымбаляў беларусаў адбылося ў 1990 годзе разам з прыняцьцем [[Дэклярацыя аб дзяржаўным сувэрэнітэце Беларусі|Дэклярацыі аб дзяржаўным сувэрэнітэце]]. Тады ж Міністэрства сувязі выдала мільённым накладам паштовы канвэрт з выявай Пагоні на фоне бел-чырвона-белага сьцяга, а кіраўнік [[Беларускі экзархат|Беларускага экзархату]] ўрачыста асьвяціў беларускі нацыянальны сьцяг у [[Полацак|Полацку]]&lt;ref name=&quot;Kupava&quot;&gt;{{артыкул|аўтар = Скобла М.|загаловак = Мікола Купава: «Бел-чырвона-белы сцяг непадсудны, гэта прызнаны народам нацыянальны сімвал»|арыгінал = |спасылка = https://www.nv-online.info/2021/02/02/mikola-kupava-bel-chyrvona-bely-scjag-nepadsudny-gjeta-pryznany-narodam-nacyjanalny-simval.html|архіўная спасылка = https://web.archive.org/web/20210223194338/https://www.nv-online.info/2021/02/02/mikola-kupava-bel-chyrvona-bely-scjag-nepadsudny-gjeta-pryznany-narodam-nacyjanalny-simval.html|аўтар выданьня = |выданьне = [[Народная Воля]]|тып = |месца = |выдавецтва = |год = 2 лютага 2021|выпуск = |том = |нумар = 8|старонкі = 2|isbn = }}&lt;/ref&gt;. У 1991 годзе пад беларускай нацыянальнай сымболікай прайшлі красавіцкія і травенскія [[страйк]]і працоўных Беларусі, якія адыгралі важную ролю ў крушэньні [[таталітарызм]]у ў краіне&lt;ref name=&quot;ehb393&quot;/&gt;. А 19 верасьня 1991 году [[Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь]] прыняў законы «Аб Дзяржаўным сьцягу Рэспублікі Беларусь» і «Аб Дзяржаўным гербе Рэспублікі Беларусь». Дзяржаўным гербам Беларусі стаў старажытны беларускі герб Пагоня, Дзяржаўным сьцягам Беларусі — бел-чырвона-белы сьцяг&lt;ref name=&quot;ehb393&quot;/&gt;. У заканадаўчым актах аб Дзяржаўнай сымболіцы Беларусі зазначалася, што герб Пагоня ''адлюстроўвае гістарычны шлях беларускага народа, шматвекавое існаваньне і разьвіцьцё яго дзяржаўнасьці''{{Зноска|Шаланда|2019|Шаланда А.|6}}. Распрацоўкай эталёнаў дзяржаўнай сымболікі займалася адмысловая Камісія пры Прэзыдыюме Вярхоўнага Савету, у якую ўвайшло больш за 20 чалавек: вядомыя гісторыкі, мастакі, дызайнэры, мастацтвазнаўцы (кіраўнік — дэпутат [[Алег Трусаў]])&lt;ref name=&quot;50 faktau&quot;/&gt;. Неўзабаве герб Пагоню ўпершыню ўзьнялі як сымбаль незалежнай Беларусі над усімі прадстаўніцтвамі краіны за мяжой, а ў 1994 годзе каманда Беларусі ўпершыню выступіла пад нацыянальнымі сымбалямі на [[Зімовыя Алімпійскія гульні 1994 году|Алімпійскіх гульнях]]{{Зноска|Рудак|22—29 жніўня 2020|Рудак А.}}. 20 ліпеня 1994 году пад Пагоняй і бел-чырвона-белым сьцягам адбылася інаўгурацыя першага прэзыдэнта Беларусі [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]].

У лютым 1995 году Лукашэнка заявіў пра намер правесьці рэфэрэндум, што стала сьведчаньнем аднаўленьня [[Русіфікацыя Беларусі|палітыкі русіфікацыі]] з мэтай атрымаць падтрымку і грошы [[Расея|Расеі]]&lt;ref name=&quot;NN-2020&quot;&gt;{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 22 лістапада 2020| url = https://nn.by/?c=ar&amp;i=262559| копія = https://web.archive.org/web/20201121225512/https://nashaniva.by/?c=ar&amp;i=262559| дата копіі = 21 лістапада 2020| загаловак = Сапраўдныя беларускія сімвалы: вось што трэба ведаць пра Пагоню і БЧБ| фармат = | назва праекту = Гісторыя| выдавец = [[Наша Ніва]]| дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;. Зьмяненьне нацыянальнай гістарычнай сымболікі Беларусі разьлічвалася як мэтанакіраваны ўдар па галоўных палітычных апанэнтах ([[Апазыцыя БНФ]]) і мусіла ўмацаваць яго асабістую ўладу&lt;ref name=&quot;Marcinovic&quot;&gt;{{Спасылка | аўтар = Мартинович Д.| прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 14.05.2020| url = https://news.tut.by/culture/684354.html| копія = https://web.archive.org/web/20200622200046/https://news.tut.by/culture/684354.html| дата копіі = 22 чэрвеня 2020| загаловак = Без исторической символики, но с русским языком. Как 25 лет назад в Беларуси прошел референдум| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[TUT.BY]]| дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = ru| камэнтар = }}&lt;/ref&gt;. На думку гісторыка [[Алег Трусаў|Алега Трусава]], дэпутата Вярхоўнага Савету 12-га скліканьня, ініцыятыва рэфэрэндуму негалосна ішла ад саміх уладаў Расеі&lt;ref name=&quot;Naviny.by&quot;&gt;{{Спасылка | аўтар = Гуштын А.| прозьвішча = Гуштын| імя = Адар’я| аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 14.05.2015| url = https://naviny.online/rubrics/society/2015/05/14/ic_articles_116_188882| копія = https://web.archive.org/web/20210304195235/https://naviny.online/rubrics/society/2015/05/14/ic_articles_116_188882| дата копіі = 4 сакавіка 2021| загаловак = Рэферэндум-1995. Антыгероі беларускай мовы| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Naviny.by]]| дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;, якія імкнуліся рэанімаваць [[Імпэрыялізм|імпэрскую ідэю]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 10.&lt;/ref&gt;. Таксама выказвалася меркаваньне, што правядзеньне рэфэрэндуму абумовіла жаданьне Лукашэнкі набыць папулярнасьць у Расеі з наступнай мэтай стаць прэзыдэнтам Расеі&lt;ref&gt;Олегов А. Лукашенко метит в президенты России // Огонёк. № 43, 27 октября 1996. С. 9.&lt;/ref&gt;. Паводле дэпутата Вярхоўнага Савету 12-га скліканьня [[Сяргей Навумчык|Сяргея Навумчыка]], падобны плян агучваў кіраўнік адміністрацыі Лукашэнкі [[Леанід Сініцын]], [[Расейцы|расеец]] паводле нацыянальнасьці і прыхільнік далучэньня Беларусі да Расеі&lt;ref&gt;{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 24.&lt;/ref&gt;, які меў імаверныя зьвязкі з расейскімі спэцслужбамі&lt;ref name=&quot;Navumcyk_18.04.2014&quot;&gt;{{Спасылка | аўтар = Навумчык С.| прозьвішча = Навумчык| імя = Сяргей| аўтарlink = Сяргей Навумчык| суаўтары = | дата публікацыі = 18 красавіка 2014| url = https://www.svaboda.org/a/25354832.html| копія = https://web.archive.org/web/20201127203055/https://www.svaboda.org/a/25354832.html| дата копіі = 27 лістапада 2020| загаловак = «Маўр» Лукашэнкі, або той, хто зьмяніў герб і сьцяг| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Радыё Свабода]]| дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt; і быў фігурантам дакладу дэпутата [[Сяргей Антончык|Сяргея Антончыка]] пра карупцыю ў атачэньні Лукашэнкі&lt;ref&gt;{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 127.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Спасылка | аўтар = Соўсь Г.| прозьвішча = Соўсь| імя = Г.| аўтарlink = Ганна Соўсь| суаўтары = | дата публікацыі = 12 кастрычніка 2019| url = https://www.svaboda.org/a/30211729.html| копія = https://web.archive.org/web/20210127201433/https://www.svaboda.org/a/30211729.html| дата копіі = 27 студзеня 2021| загаловак = Антончык пра антыкарупцыйны даклад Лукашэнкі, фатальную памылку Ганчара і «звышцынізм» апазыцыі| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Радыё Свабода]]| дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;. Ён жа, паводле неаднаразовых уласных прызнаньняў&lt;ref name=&quot;Marcinovic&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 65.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Спасылка | аўтар = Толкачева Е.| прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 12.05.2019| url = https://news.tut.by/economics/637111.html| копія = https://web.archive.org/web/20200412135326/https://news.tut.by/economics/637111.html| дата копіі = 12 красавіка 2020| загаловак = «Сел и нарисовал». Как в 1995 году БЧБ-флаг сменили на красно-зеленый, а «Пагоню» — на герб БССР| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[TUT.BY]]| дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = ru| камэнтар = }}&lt;/ref&gt;, стварыў прапанаваныя на рэфэрэндум сымбалі, за аснову якіх узяў [[Сьцяг Беларускай ССР|сьцяг]] і [[герб Беларускай ССР|герб]] [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]]. Як Сініцын апавядаў беларускаму дэпутату [[Валянцін Голубеў|Валянціну Голубеву]]&lt;ref name=&quot;Navumcyk_18.04.2014&quot;/&gt;:
{{Цытата|Справа ж не ў [[Геральдыка|геральдыцы]]. Таму што калі прыгадаць, навошта ўвогуле трэба было мяняць сымболіку, дык зразумела, што чым яна горш атрымалася, тым лепей. Бо яе замена была толькі правакуючым выпадам, прычым толькі адным — у камбінацыі зь некалькіх удараў.}}

Паводле сьведчаньня Сініцына, праца над новай сымболікай вялася з 21 сакавіка, пры гэтым дэпутаты атрымалі эскізы сьцяга і гербу ўжо 23 сакавіка. Як мяркуе Сяргей Навумчык, хуткае (за два дні) стварэньне прапанаванай Лукашэнкам сымболікі сьведчыла пра тое, што галоўнай мэтай рэфэрэндуму было ня столькі ўвядзеньне нейкай канкрэтнай сымболікі (якая разглядалася як часовая — да ліквідацыі незалежнасьці Беларусі), колькі зьнішчэньне дзяржаўнага статусу бел-чырвона-белага сьцяга і Пагоні&lt;ref&gt;{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 66.&lt;/ref&gt;.

Праведзены 14 траўня 1995 году [[Рэфэрэндум у Беларусі 1995 году|рэфэрэндум]] супярэчыў [[Канстытуцыя Беларусі|Канстытуцыі]] і заканадаўству Беларусі, адзначаўся парушэньнем законаў і фальсыфікацыяй вынікаў галасаваньня&lt;ref name=&quot;Navumcyk&quot;&gt;{{Спасылка | аўтар = Навумчык С.| прозьвішча = Навумчык| імя = С.| аўтарlink = Сяргей Навумчык| суаўтары = | дата публікацыі = 12 траўня 2019| url = https://www.svaboda.org/a/27734568.html| копія = https://web.archive.org/web/20210126205154/https://www.svaboda.org/a/27734568.html| дата копіі = 26 студзеня 2021| загаловак = Рэфэрэндум-95 пра сымболіку і мову ня быў легітымным| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Радыё Свабода]]| дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;. Яму папярэднічала [[Зьбіцьцё дэпутатаў у будынку Вярхоўнага Савету (1995)|зьбіцьцё дэпутатаў у будынку парлямэнту]], якое выявілася сілавой дэманстрацыяй усталяваньня [[Рэжым Лукашэнкі|аўтарытарнага рэжыму ў Беларусі]].

7 чэрвеня 1995 году Лукашэнка выдаў указы № 213 «Аб зацьверджаньні эталёну Дзяржаўнага гербу Рэспублікі Беларусь і Палажэньня аб Дзяржаўным гербе Рэспублікі Беларусь»&lt;ref&gt;{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 7 чэрвеня 1995| url = http://www.levonevski.net/pravo/razdel1/num2/1d2088.html| копія = https://web.archive.org/web/20210117194500/http://www.levonevski.net/pravo/razdel1/num2/1d2088.html| дата копіі = 17 студзеня 2021| загаловак = Об утверждении эталона Государственного герба Республики Беларусь и Положения о Государственном гербе Республики Беларусь| фармат = | назва праекту = Право. Законодательство Республики Беларусь| выдавец = Валер Леванеўскі| дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = ru| камэнтар = }}&lt;/ref&gt; і № 214 «Аб зацьверджаньні Палажэньня аб Дзяржаўным сьцягу Рэспублікі Беларусь»&lt;ref&gt;{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 7 чэрвеня 1995| url = https://geraldika.ru/s/9223| копія = https://web.archive.org/web/20200804165356/https://geraldika.ru/s/9223| дата копіі = 4 жніўня 2020| загаловак = Об утверждении Положения о Государственном флаге Республики Беларусь| фармат = | назва праекту = Геральдика.Ру| выдавец = | дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = ru| камэнтар = }}&lt;/ref&gt; дзеля фармальнага замацаваньня сымболікі рэжыму на заканадаўчым узроўні. Пры гэтым герб Пагоня разам зь бел-чырвона-белым сьцягам трапіў пад негалосную забарону{{Зноска|Łatyšonak|2009|Латышонак|303—306}}. Нягледзячы на яе, у Беларусі гэтым гербам як нацыянальным працягвалі карыстацца апазыцыйныя да рэжыму Лукашэнкі беларускія арганізацыі. Апроч таго, герб Пагоня актыўна выкарыстоўваўся ў спартовых і культурных імпрэзах па-за межамі краіны&lt;ref&gt;{{Спасылка | аўтар = Зьміцер Панкавец.| прозьвішча = Панкавец| імя = Зьміцер| аўтарlink = Зьміцер Панкавец| суаўтары = | дата публікацыі = 8 верасьня 2008| url = https://nn.by/index.php?c=ar&amp;i=19755| копія = https://web.archive.org/web/20201128084414/https://nn.by/index.php?c=ar&amp;i=19755| дата копіі = 28 лістапада 2020| загаловак = «Тры чарапахі» замест «Кацюшы»| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Наша Ніва]]| дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Спасылка | аўтар = Марина Рахлей.| прозьвішча = Рахлей| імя = Марина| аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 27.08.2007| url = http://naviny.by/rubrics/culture/2007/08/27/ic_articles_117_152457/| копія = https://web.archive.org/web/20210225075249/https://naviny.online/rubrics/culture/2007/08/27/ic_articles_117_152457| дата копіі = 25 лютага 2021| загаловак = Слушать хорошую музыку стоит вместе!| фармат = | назва праекту = | выдавец = [http://naviny.by Белорусские новости]| дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = ru| камэнтар = }}&lt;/ref&gt;, а таксама беларускімі эмігранцкімі арганізацыямі.

У 2007 годзе герб Пагоню ўлучылі ў [[Дзяржаўны сьпіс гісторыка-культурных каштоўнасьцяў Рэспублікі Беларусь|дзяржаўны сьпіс нематэрыяльных гістарычна-культурных каштоўнасьцяў Беларусі]], а ў 2009 годзе Пагоня стала афіцыйным гербам [[Віцебская вобласьць|Віцебскай вобласьці]].

[[Файл:Flag of Belarus (1918, 1991–1995) with historic coat of arms.png|значак|Бел-чырвона-белы сьцяг з гербам Пагоняй, які выкарыстоўваецца ў час [[Пратэсты ў Беларусі (2020—2021)|пратэстаў 2020—2021 гадоў]]]]
У 2020 годзе герб Пагоня разам зь бел-чырвона-белым сьцягам сталі сымбалямі [[Пратэсты ў Беларусі (2020—2021)|пратэстаў супраць фальсыфікацыяў выбараў, гвалту і беззаконьня ў Беларусі]]&lt;ref&gt;{{артыкул|аўтар = [[Андрэй Катлярчук|Kotljarchuk A.]]|загаловак = The Flag Revolution. Understanding the political symbols of Belarus|арыгінал = |спасылка = http://balticworlds.com/the-flag-revolution-understanding-the-political-symbols-of-belarus/|архіўная спасылка = https://web.archive.org/web/20201225192118/http://balticworlds.com/the-flag-revolution-understanding-the-political-symbols-of-belarus/|аўтар выданьня = |выданьне = Baltic Worlds|тып = |месца = |выдавецтва = |год = 2020|выпуск = |том = |нумар = 4|старонкі = |isbn = }}&lt;/ref&gt;. У гэты ж час адзначаюцца шматлікія выпадкі рэпрэсіяў (арыштаў і штрафаў) з боку рэжыму Лукашэнкі да грамадзянаў Беларусі за выкарыстаньне гербу Пагоні&lt;ref&gt;{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 18 лютага 2021| url = https://nn.by/?c=ar&amp;i=268598| копія = https://web.archive.org/web/20210619051328/https://nn.by/?c=ar&amp;i=268598| дата копіі = 19 чэрвеня 2021| загаловак = Праваабаронцу арыштавалі на 12 сутак. Барэльеф з «Пагоняй» на яго доме, які вісеў там 8 год, сёння палічылі пікетам| фармат = | назва праекту = Грамадства| выдавец = [[Наша Ніва]]| дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 26 сакавіка 2021| url = https://www.svaboda.org/a/31171051.html| копія = https://web.archive.org/web/20210619051310/https://www.svaboda.org/a/31171051.html| дата копіі = 19 чэрвеня 2021| загаловак = Жанчыну арыштавалі, бо на машыне, якая яе падвозіла, была налепка «Пагоні»| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Радыё Свабода]]| дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 29 сакавіка 2021| url = https://nn.by/?c=ar&amp;i=270564| копія = https://web.archive.org/web/20210619051458/https://nn.by/?c=ar&amp;i=270564| дата копіі = 19 чэрвеня 2021| загаловак = У аграгарадку Малеч за «Пагоню» на балконе затрымалі кіроўцу саўгаса| фармат = | назва праекту = Грамадства| выдавец = [[Наша Ніва]]| дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 30 сакавіка 2021| url = https://nn.by/?c=ar&amp;i=270642| копія = https://web.archive.org/web/20210619051358/https://nn.by/?c=ar&amp;i=270642| дата копіі = 19 чэрвеня 2021| загаловак = Жыхар Бабруйска, якому далі 15 сутак за налепку з «Пагоняй» на аўто, чацвёрты дзень трымае галадоўку| фармат = | назва праекту = Грамадства| выдавец = [[Наша Ніва]]| дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 17 красавіка 2021| url = https://www.svaboda.org/a/31208796.html| копія = https://web.archive.org/web/20210421191758/https://www.svaboda.org/a/31208796.html| дата копіі = 21 красавіка 2021| загаловак = Жыхара Шчомысьліцы затрымалі за флюгер з «Пагоняй»| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Радыё Свабода]]| дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 23 сакавіка 2021| url = https://www.svaboda.org/a/31165174.html| копія = https://web.archive.org/web/20210614180847/https://www.svaboda.org/a/31165174.html| дата копіі = 14 чэрвеня 2021| загаловак = Шматдзетную маці аштрафавалі на 2900 рублёў за Пагоню на акне| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Радыё Свабода]]| дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Спасылка | аўтар = Тацяна Смоткіна.| прозьвішча = Смоткіна| імя = Тацяна| аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 1 красавіка 2021| url = https://www.racyja.com/hramadstva/glybachanina-alyaksandra-shelepenya-asht/| копія = https://web.archive.org/web/20210614182355/https://www.racyja.com/hramadstva/glybachanina-alyaksandra-shelepenya-asht/| дата копіі = 14 чэрвеня 2021| загаловак = Глыбачаніна Аляксандра Шэлепня аштрафавалі за герб „Пагоня” на балконе| фармат = | назва праекту = Грамадства| выдавец = [[Беларускае Радыё Рацыя]]| дата доступу = 19 чэрвеня 2021 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;.

8 жніўня 2021 году{{Заўвага|Глядзіце гісторыю зьменаў старонкі [[:en:Pahonia]]}} адміністрацыя [[Ангельская Вікіпэдыя|Ангельскай Вікіпэдыі]] пад ціскам [[Летувісы|летувіскіх]] [[Шавінізм|шавіністаў]] выдаліла артыкул пра герб Пагоню (створаны ў жніўні 2004 году), зь якога зрабілі перанакіраваньне на [[герб Летувы]]&lt;ref&gt;{{Артыкул|загаловак=Хобі для эрудытаў: абараняць «Пагоню» ў галоўнай сусветнай энцыклапедыі|мова=be|год=13 жніўня 2021|аўтар=[[Алесь Чайчыц|Чайчыц А.]]|выданьне=[[Будзьма беларусамі!]]|спасылка=https://budzma.by/news/khobi-dlya-erudyta-.html}}&lt;/ref&gt;.

== Сучаснае афіцыйнае выкарыстаньне ==
Пагоня прысутнічае на эмблемах некалькіх беларускіх грамадзкіх аб’яднаньняў:
* [[Партыя БНФ]];
* [[Кансэрватыўна-Хрысьціянская Партыя — БНФ]];
* [[Згуртаваньне Беларусаў Сьвету Бацькаўшчына|Згуртаваньне Беларусаў Сьвету «Бацькаўшчына»]];
* [[Беларускі Хельсынскі камітэт]].

[[Файл:COA Pahonia in Fürstenzug.jpg|міні|Выява Пагоні часоў ВКЛ на пано «[[Шэсьце князёў]]» у [[Дрэздэн]]е]]
Пагоню маюць у сваім складзе сучасныя гербы наступных населеных пунктаў:
* [[Файл:POL Białystok COA.svg|20пкс]] [[Беласток]]
* [[Файл:POL Brańsk COA.svg|20пкс]] [[Бранск (Польшча)|Бранск]]
* [[Файл:Coat of Arms of Velizh.png|20пкс]] [[Вяліж]]
* [[Файл:Coat of Arms of Vierchniadzvinsk, Belarus.svg|20пкс]] [[Дрыса]]
* [[Файл:Coat of arms of Iziaslav.png|20пкс]] [[Заслаў (Украіна)|Заслаў]]
* [[Файл:Coat of Arms of Lepiel, Belarus.svg|20пкс]] [[Лепель]]
* [[Файл:BIA Lipniszki COA.png|20пкс]] [[Ліпнішкі]]
* [[Файл:Coat of Arms of Mahiloŭ.svg|20пкс]] [[Магілёў]]
* [[Файл:Coat of Arms of Nevel (Pskov oblast).png|20пкс]] [[Невель]]
* [[Файл:Puławy herb.svg|20пкс]] [[Пулавы]]
* [[Файл:Coat of Arms of Rečyca, Belarus.svg|20пкс]] [[Рэчыца]]
* [[Файл:Coat of Arms of Sebezh.png|20пкс]] [[Себеж]]
* [[Файл:Herb Siedlce.svg|20пкс]] [[Седльцы]]

Наступныя адміністрацыйна-тэрытарыяльныя адзінкі маюць Пагоню ў складзе сваіх сучасных гербаў:
* [[Файл:Bialski_pow.png|20пкс]] [[Бельскі павет (Люблінскае ваяводзтва)|Бельскі павет]]
* [[Файл:Coat of Arms of Vitsebsk Voblasts.svg|20пкс]] [[Віцебская вобласьць]]
* [[Файл:Coat of arms of Homyel Voblast.svg|20пкс]] [[Гомельская вобласьць]]
* [[Файл:POL województwo podlaskie COA.svg|20пкс]] [[Падляскае ваяводзтва]]
* [[Файл:Coat of Arms of Zhytomyr Oblast.svg|20пкс]] [[Жытомірская вобласьць]]
* [[Файл:POL powiat siemiatycki COA.svg|20пкс]] [[Сямяціцкі павет]]

Таксама вэрсія Пагоні ёсьць [[Герб Летувы|гербам Летувы]].

Апроч гэтага, стылізаваная выява Пагоні як гербу [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] прысутнічае на найбольшым у сьвеце парцалянавым [[пано]] «[[Шэсьце князёў]]» у [[Дрэздэн]]е.

== Галерэя ==

=== XIV—XV стагодзьдзі ===
&lt;gallery caption=&quot;Пагоня ў XIV—XV стагодзьдзях&quot; class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Kobrynski, Pahonia. Кобрынскі, Пагоня (1387).jpg|Пячатка князёў Кобрынскіх, 1387 г.
Vitaŭt Vialiki, Pahonia. Вітаўт Вялікі, Пагоня (1841).jpg|Пячаткі Вітаўта Вялікага
Vitaŭt Vialiki, Pahonia. Вітаўт Вялікі, Пагоня (1416).jpg|Герб Вітаўта, 1416 г. 
Jagajła, Pahonia. Ягайла, Пагоня (1416).jpg|Герб Ягайлы, 1416 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Vitaŭt Vialiki, Pahonia. Вітаўт Вялікі, Пагоня (1443).jpg|Пахаваньне Вітаўта Вялікага, 1443 г.
Žygimont Karybutavič, Pahonia. Жыгімонт Карыбутавіч, Пагоня.jpg|Уваход Жыгімонта Карыбутавіча ў Прагу, {{nowrap|1443 г.}}
Pahonia. Пагоня (1460-64).jpg|Chronik des Konstanzer Konzils, 1460—1464 гг.
Lithuanian Vytis (Waykimas) from the Bavarian State Library (1475).jpg|Wappen besonders von deutschen Geshlchtern, {{nowrap|1475 г.}}
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Pahonia. Пагоня (1475).jpg|Wernigeroder Wappenbuch, 1475 г.
Pahonia. Пагоня (1480) (2).jpg|Das Wappenbuch Conrads von Grünenberg, 1480 г.
Pahonia. Пагоня (1480).jpg|Das Wappenbuch Conrads von Grünenberg, 1480 г.
Vitaŭt Vialiki, Pahonia. Вітаўт Вялікі, Пагоня (1483) (3).jpg|Герб Вітаўта, 1483 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Vitaŭt Vialiki, Pahonia. Вітаўт Вялікі, Пагоня (1483).jpg|Герб Вітаўта, 1483 г.
Bona Sforza, Pahonia. Бона Сфорца, Пагоня (1492) (2).jpg|З вокладкі малітоўніка [[Бона Сфорца|Боны Сфорцы]], 1492 г.
Bona Sforza, Pahonia. Бона Сфорца, Пагоня (1492).jpg |З вокладкі малітоўніка Боны Сфорцы, 1492 г.
Pahonia. Пагоня (1401-1500).jpg|Armorial général, XV ст.
&lt;/gallery&gt;

=== XVI стагодзьдзе ===
&lt;gallery caption=&quot;Пагоня ў XVI стагодзьдзі&quot; class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Pahonia. Пагоня (1530).jpg|Sammelband mehrerer Wappenbücher, 1530 г.
Pahonia. Пагоня (1530) (3).jpg|Sammelband mehrerer Wappenbücher, 1530 г.
Pahonia. Пагоня (1531).jpg|З Лаўрэнцьеўскага сьпісу Літоўскага Статуту, 1531 г.
Žygimont Aŭgust, Pahonia. Жыгімонт Аўгуст, Пагоня (1552).jpg|Герб вялікага князя Жыгімонта Аўгуста. Пруская хроніка, 1552 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Pahonia. Пагоня (1555) (2).jpg|З габэлену, 1555 г.
Pahonia. Пагоня (1555) (1).jpg|З габэлену, 1555 г.
Pahonia. Пагоня (1555) (3).jpg|З габэлену, 1555 г.
Pahonia. Пагоня (1555) (4).jpg|З габэлену, 1555 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Pahonia. Пагоня (1555).jpg|1555 г.
Vilnia, Pahonia. Вільня, Пагоня (1555).jpg|Герб Віленскай зямлі, {{nowrap|1555 г.}}
Troki, Pahonia. Трокі, Пагоня (1555).jpg|Герб Троцкай зямлі, 1555 г.
Jan z knižataŭ litoŭskich, Pahonia. Ян з княжатаў літоўскіх, Пагоня (1555).jpg|Герб [[Ян з княжатаў літоўскіх|Яна з княжатаў літоўскіх]], 1555 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Pavał Halšanski, Pahonia. Павал Гальшанскі, Пагоня (1555).jpg|Герб [[Павал Гальшанскі|Паўла Гальшанскага]], 1555 г.
Žygimont Aŭgust, Pahonia. Жыгімонт Аўгуст, Пагоня (1571).jpg|Герб Жыгімонта Аўгуста, 1571 г.
Pahonia. Пагоня (1572).jpg|1572 г.
Pahonia. Пагоня (1574).jpg|Goniec cnothy, 1574 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Pahonia. Пагоня (1579).jpg|1579 г.
Stefan Batory, Pahonia. Стэфан Баторы, Пагоня (1583).jpg|Фрагмэнт партрэта [[Стэфан Баторы|Стэфана Баторыя]], 1583 г.
Pahonia. Пагоня (1586).jpg|Großes Wappenbuch, 1586 г.
Połacak, Pahonia. Полацак, Пагоня (1586).jpg|Герб Полацкага ваяводзтва, 1586 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Padlašša, Pahonia. Падляшша, Пагоня (1586).jpg|Герб Падляскага ваяводзтва, 1586 г.
Volyn, Pahonia. Волинь, Пагоня (1586).jpg|Герб Валынскага ваяводзтва, 1586 г.
Pahonia. Пагоня (1593).jpg|З казаньня на пахаваньні [[Ян Сямён Алелькавіч|Яна Сямёна Алелькавіча]], 1593 г.
Pahonia. Пагоня (1600).jpg|1600 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Pahonia. Пагоня (XVI) (3).jpg|Зь нямецкага рукапіснага гербоўніка
Troki, Pahonia. Трокі, Пагоня (XVI).jpg|Троцкая харугва
Pahonia. Пагоня (XVI).jpg|З Прускай хронікі
Viciebsk, Pahonia. Віцебск, Пагоня (XVI).jpg|Герб Віцебскага ваяводзтва
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Vilnia, Pahonia. Вільня, Пагоня (XVI).jpg|Пячатка Віленскага ўнівэрсытэту
Vitaŭt Vialiki, Pahonia. Вітаўт Вялікі, Пагоня (XVI).jpg|Герб Вітаўта Вялікага
Jagajła, Pahonia. Ягайла, Пагоня (XVI).jpg|Герб Ягайлы 
Žygimont Stary. Жыгімонт Стары (XVI).jpg|Жыгімонт Стары
&lt;/gallery&gt;

=== XVII стагодзьдзе ===
&lt;gallery caption=&quot;Пагоня ў XVII стагодзьдзі&quot; class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Pahonia. Пагоня (1604).jpg|Le blason des armoiries, {{nowrap|1604 г.}}
Mahiloŭ, Pahonia. Магілёў, Пагоня (1661, 1780-89).jpg|Герб Магілёва, 1661 г.
Pahonia. Пагоня (1672).jpg|Герб ВКЛ з Маскоўскага Тытулярніка, 1672 г.
Pahonia. Пагоня (1672) (5).jpg|Герб ВКЛ з Маскоўскага Тытулярніка, 1672 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Amścisłaŭ, Pahonia. Амсьціслаў, Пагоня (1672).jpg|Герб Амсьціслаўскага княства, 1672 г.
Amścisłaŭ, Pahonia. Амсьціслаў, Пагоня (1672) (2).jpg|Герб Амсьціслаўскага княства, 1672 г. 
Viciebsk, Pahonia. Віцебск, Пагоня (1672).jpg|Герб Віцебскага княства, 1672 г.
Viciebsk, Pahonia. Віцебск, Пагоня (1672) .jpg|Герб Віцебскага княства, 1672 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Połacak, Pahonia. Полацак, Пагоня (1672).jpg|Герб Полацкага княства, 1672 г.
Połacak, Pahonia. Полацак, Пагоня (1672) (2).jpg|Герб Полацкага княства, 1672 г.
Alaksandra Tyškievič (Čartaryjskaja), Pahonia. Аляксандра Тышкевіч (Чартарыйская), Пагоня (1670-79).jpg|Фрагмэнт партрэта Аляксандры Тышкевіч з князёў Чартарыйскіх, {{nowrap|1670-я гг.}}
Jan Sabieski, Pahonia. Ян Сабескі, Пагоня (1677).jpg|З дакумэнта Яна Сабескага, 1677 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Horadnia, Pahonia. Горадня, Пагоня (XVII).jpg|Гарадзенская харугва
Raman Sanguška, Pahonia. Раман Сангушка, Пагоня (XVII) (2).jpg|Фрагмэнт партрэта [[Раман Сангушка|Рамана Сангушкі]]
Jagajła, Pahonia. Ягайла, Пагоня (XVII).jpg|Фрагмэнт партрэта Ягайлы
Fiodar Karyjatavič, Pahonia. Фёдар Карыятавіч, Пагоня (1799).jpg|Фёдар Карыятавіч у вобразе вершніка
&lt;/gallery&gt;

=== XVIII стагодзьдзе ===
&lt;gallery caption=&quot;Пагоня ў XVIII стагодзьдзі&quot; class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Aŭgust Mocny, Pahonia. Аўгуст Моцны, Пагоня (1702).jpg|Харугва [[Аўгуст Моцны|Аўгуста Моцнага]], 1702 г.
Vilnia, Pahonia. Вільня, Пагоня (1707).jpg|Герб [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], 1707 г.
Pahonia. Пагоня (1715).jpg|1715 г.
Pahonia. Пагоня (1718).jpg|Штандар пяхоты ВКЛ, {{nowrap|1718 г.}}
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Słonim, Pahonia. Слонім, Пагоня (1747).jpg|[[Слонімскі павет|Слонімская]] харугва, 1747 г.
Michał Servacy Višniaviecki, Pahonia. Міхал Сэрвацы Вішнявецкі, Пагоня (1750).jpg|Фрагмэнт партрэта [[Міхал Сэрвацы Вішнявецкі|Міхала Сэрвацыя Вішнявецкага]], 1750 г.
Pahonia. Пагоня (1760).jpg|Kuryer Litewski, 1760 г.
Vasil Tyškievič, Laliva-Pahonia. Васіль Тышкевіч, Ляліва-Пагоня (1794).jpg|Фрагмэнт партрэта [[Васіль Тышкевіч|Васіля Тышкевіча]], 1760 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Pahonia. Пагоня (1764).jpg|Газэта Віленская, 1764 г.
Sanguška, Pahonia. Сангушка, Пагоня (1780).jpg|З сэрвізу князёў [[Сангушкі|Сангушак]], 1780 г.
Pahonia. Пагоня (1780-89) (2).jpg|Расейская выява з [[Васьміканцовы крыж|укосным крыжам]], 1780-я гг.
Čartaryjski, Pahonia. Чартарыйскі, Пагоня (1785).jpg|З дакумэнта князёў [[Чартарыйскія|Чартарыйскіх]], 1785 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Pahonia. Пагоня (F. Reilly, 1793).jpg|Дзяржаўны герб, 1793 г.
Lipniški, Pahonia. Ліпнішкі, Пагоня (1792).jpg|[[Герб Ліпнішак]], 1792 г.
Ašmiany, Pahonia. Ашмяны, Пагоня (1796).jpg|Пячатка [[Ашмянскі павет|Ашмянскага павету]], 1796 г.
Słonim, Pahonia. Слонім, Пагоня (XVIII).jpg|Знак Слонімскай паштовай станцыі
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Raman Sanguška, Pahonia. Раман Сангушка, Пагоня (XVIII).jpg|Фрагмэнт партрэта [[Раман Сангушка|Рамана Сангушкі]] (з рознаканцовым крыжам на трачы)
Vasil Tyškievič, Laliva-Pahonia. Васіль Тышкевіч, Ляліва-Пагоня (XVIII).jpg|Фрагмэнт партрэта Васіля Тышкевіча
Vasil Tyškievič, Pahonia. Васіль Тышкевіч, Пагоня (XVIII).jpg|Фрагмэнт партрэта Васіля Тышкевіча
Pahonia - Пагоня, Lithuanian (Belarusian) Coat of Arms.jpg|кан. XVIII ст.
&lt;/gallery&gt;

=== XIX стагодзьдзе ===
&lt;gallery caption=&quot;Пагоня ў XIX стагодзьдзі&quot; class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Ašmiany, Pahonia. Ашмяны, Пагоня (1840-49).jpg|Герб Ашмянаў, 1840-я гг.
Vilnia, Pahonia. Вільня, Пагоня (1840-49).jpg|Герб Вільні, 1840-я гг.
Lida, Pahonia. Ліда, Пагоня (1840-49).jpg|Герб Ліды, 1840-я гг.
Połacak, Pahonia. Полацак, Пагоня (1840).png|Герб Полацку, 1840-я гг.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Rečyca, Pahonia. Рэчыца, Пагоня (1840-49).jpg|Герб Рэчыцы, 1840-я гг.
Słucak, Pahonia. Слуцак, Пагоня (1840-49).jpg|Герб Слуцку, 1840-я гг.
Śvianciany, Pahonia. Сьвянцяны, Пагоня (1840-49).jpg|Герб Сьвянцянаў, 1840-я гг.
Biełastok, Pahonia. Беласток, Пагоня (1843).jpg|Герб Беластоцкай вобласьці, 1843 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Viciebsk, Pahonia. Віцебск, Пагоня (1843).jpg|Герб Віцебску, 1843 г.
Vialiž, Pahonia. Вяліж, Пагоня (1843).jpg|Герб Вяліжу, 1843 г.
Horadnia, Pahonia. Горадня, Пагоня (1843).jpg|Герб Гарадзенскай губэрні, 1843 г.
Haradok, Pahonia. Гарадок, Пагоня (1843).jpg|Герб Гарадку, 1843 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Drysa, Pahonia. Дрыса, Пагоня (1843).jpg|Герб Дрысы, 1843 г.
Dynaburg, Pahonia. Дынабург, Пагоня (1843).jpg|Герб Дынабургу, 1843 г.
Lucyn, Pahonia. Люцын, Пагоня (1843).jpg|Герб Люцына, 1843 г. 
Mahiloŭ, Pahonia. Магілёў, Пагоня (1843).jpg|Герб Магілёва, 1843 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Nieviel, Pahonia. Невель, Пагоня (1843).jpg|Герб Невелю, 1843 г. 
Połacak, Pahonia. Полацак, Пагоня (1843).jpg|Герб Полацку, 1843 г.
Režyca, Pahonia. Рэжыца, Пагоня (1843).jpg|Герб Рэжыцы, 1843 г.
Siebiež, Pahonia. Себеж, Пагоня (1843).jpg|Герб Себежу, 1843 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Słucak, Pahonia. Слуцак, Пагоня (1843).jpg|Герб Слуцку, 1843 г. 
Suraž, Pahonia. Сураж, Пагоня (1843).jpg|Герб Суражу, 1843 г. 
Čerykaŭ, Pahonia. Чэрыкаў, Пагоня (1843).jpg|Герб Чэрыкава, 1843 г.
Vialejka, Pahonia. Вялейка, Пагоня (1846).jpg|Герб Вялейкі, 1846
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Dzisna, Pahonia. Дзісна, Пагоня (1846).jpg|Герб Дзісны, 1846 г. 
Troki, Pahonia. Трокі, Пагоня (1846).jpg|Герб Трокаў, 1846 г. 
Vilenski albom, Pahonia. Віленскі альбом, Пагоня (E. Hauger, 1848).jpg|Вокладка Віленскага альбома, 1850 г. 
Lepiel, Pahonia. Лепель, Пагоня (1850).jpg|Герб Лепеля, 1850 г. 
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Sapieha, Pahonia. Сапега, Пагоня (1858).jpg|Вялікі герб Сапегаў, 1858 г. 
Vilnia, Pahonia. Вільня, Пагоня (1858-60).jpg|Зь Віленскага альбома, {{nowrap|1858 г.}}
Čerykaŭ, Pahonia. Чэрыкаў, Пагоня (1862).jpg|Герб Чэрыкава, 1862 г. 
Stefan Batory, Pahonia. Стэфан Баторы, Пагоня (XIX).jpg|Росьпіс капліцы Стэфана Баторыя
&lt;/gallery&gt;

=== XX стагодзьдзе ===
&lt;gallery caption=&quot;Пагоня ў XX стагодзьдзі&quot; class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Pahonia, BNR. Пагоня, БНР (1918-20).jpg|Вокладка пашпарту грамадзяніна [[Беларуская Народная Рэспубліка|БНР]], 1918—1920 гг.
Pahonia (25 Hrošaŭ, Orange), Stamp of Belarusian People's Republic.jpg|Марка БНР, 1918 г.
Pahonia. Пагоня (1920).jpg|З часопісу [[Рунь (1920)|Рунь]], 1920 г.
Pahonia. Пагоня (1921).jpg|З кнігі «Родны край», 1921 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Pahonia. Пагоня (1929).jpg|З часопісу [[Шлях моладзі (1929)|Шлях моладзі]], 1929 г.
Studenckaja dumka, Pahonia. Студэнцкая думка, Пагоня (1929).jpg|Вокладка «[[Студэнцкая думка (Вільня)|Студэнцкай думкі]]», 1929 г.
Pahonia. Пагоня (1930-39).jpg|Праект дзяржаўнага гербу, створаны беларусамі [[Чэхаславаччына|Чэхаславаччыны]], 1930-я гг.
Pahonia. Пагоня (1948).jpg|Налепка да [[Дзень Волі|Дня Незалежнасьці]], 1948 г.
&lt;/gallery&gt;

== Глядзіце таксама ==
[[Файл:Bar &quot;Pahonia&quot;, Vilnia 2022.jpg|значак|Беларускі бар «Pahonia» ў [[Вільня|Вільні]] (''[[Праспэкт Гедзіміна (Вільня)|праспэкт Гедзіміна]], 20'')]]

* [[Бел-чырвона-белы сьцяг]]
* [[Герб Беларусі]]
* [[Сьцяг Беларусі]]
* [[Жыве Беларусь!]]
* [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне]]
* [[Ліцьвіны]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}
* {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}}
* {{Літаратура/БелЭн|11}}
* {{Літаратура/Беларусь: энцыкляпэдычны даведнік, 1995}}
* {{Літаратура/ЭВКЛ|2}}
* {{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2}}
* {{Артыкул
| аўтар             = [[Алег Латышонак|Латышонак А.]]
| загаловак         = Дзяржаўная сымболіка Беларускай Народнай Рэспублікі
| арыгінал          = 
| спасылка          = https://news.arche.by/by/page/science/historya-navuka/1530
| архіўная спасылка = https://web.archive.org/web/20201125114031/https://news.arche.by/by/page/science/historya-navuka/1530
| мова              = 
| адказны           = 
| аўтар выданьня    = 
| выданьне          = Жаўнеры БНР
| тып               = 
| месца             = Беласток — Вільня
| выдавецтва        = 
| год               = 2009
| выпуск            = 
| том               = 
| нумар             = 
| старонкі          = 303—306
| isbn              = 
| issn              = 
| ref               = Łatyšonak
}}
* {{Артыкул
| аўтар             = [[Ігар Лялькоў|Лялькоў І.]]
| загаловак         = Пытаньне дзяржаўнай сымболікі ў Беларусі: гісторыя і сучасны стан
| спасылка          = http://pahonia-plakat.narod.ru/bielaruskaja_simvolika.htm
| архіўная спасылка = https://web.archive.org/web/20210121043828/http://pahonia-plakat.narod.ru/bielaruskaja_simvolika.htm
| мова              = 
| адказны           = 
| аўтар выданьня    = 
| выданьне          = [[ARCHE Пачатак]]
| тып               = 
| месца             = 
| выдавецтва        = 
| год               = 2002
| выпуск            = 
| том               = 
| нумар             = 1 (21)
| старонкі          = 98—112
| isbn              = 
| issn              = 
| ref               = Lalkoŭ
}}
* {{Артыкул
| аўтар             = [[Вячаслаў Насевіч|Насевіч В.]]
| загаловак         = Сімвал Вялікага княства
| спасылка          = https://vln.by/node/48
| архіўная спасылка = https://web.archive.org/web/20210506211203/https://vln.by/node/48
| мова              = 
| адказны           = 
| аўтар выданьня    = 
| выданьне          = [[Чырвоная Змена]]
| тып               = 
| месца             = 
| выдавецтва        = 
| год               = 28 сакавіка 1995
| выпуск            = 
| том               = 
| нумар             = 33 (13891)
| старонкі          = 
| isbn              = 
| issn              = 
| ref               = Nasievič
}}
* {{Артыкул
| аўтар             = Рудак А.
| загаловак         = Мінуўшчына і сучаснасць гістарычнай сімволікі
| спасылка          = https://budzma.by/news/minu-shchyna-i-suchasnasts-gistarychnay-simvoliki.html
| архіўная спасылка = https://web.archive.org/web/20210121235356/https://budzma.by/news/minu-shchyna-i-suchasnasts-gistarychnay-simvoliki.html
| мова              = 
| адказны           = 
| аўтар выданьня    = 
| выданьне          = [[Культура (газэта)|Культура]]
| тып               = 
| месца             = 
| выдавецтва        = 
| год               = 22—29 жніўня 2020
| выпуск            = 
| том               = 
| нумар             = 34 (1473)
| старонкі          = 
| isbn              = 
| issn              = 
| ref               = Рудак
}}
* [[Алег Трусаў|Трусаў А.]] Лунай, наш сцяг, ляці, Пагоня! // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2}}
* {{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1}}
* {{Літаратура/Геральдыка Беларусі (2010)}}
* {{Літаратура/Наш сымбаль — Пагоня}}
* {{Літаратура/Сфрагістыка і геральдыка Беларусі (1999)}}
* {{Артыкул
| аўтар             = [[Аляксей Шаланда|Шаланда А.]]
| загаловак         = Генезіс «Пагоні» — дзяржаўнага герба Вялікага княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага
| арыгінал          = 
| спасылка          = https://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=2178
| архіўная спасылка = https://web.archive.org/web/20081119044008/http://kamunikat.fontel.net/www/czasopisy/bzh/16/16kom_szalanda.htm
| мова              = 
| адказны           = Mironowicz Eugeniusz
| аўтар выданьня    = 
| выданьне          = [[Białoruskie Zeszyty Historyczne|Беларускі Гістарычны Зборнік — Białoruskie Zeszyty Historyczne]]
| тып               = 
| месца             = 
| выдавецтва        = 
| год               = 2001
| выпуск            = 
| том               = 
| нумар             = 16
| старонкі          = 152—158
| isbn              = 
| issn              = 1232-7468
| ref               = Šałanda
}}
* {{Артыкул
| аўтар          = [[Аляксей Шаланда|Шаланда А.]]
| загаловак      = Кароткі нарыс гісторыі беларускай нацыянальнай і дзяржаўнай сімволікі
| арыгінал       = 
| спасылка       = 
| мова           = 
| адказны        = 
| аўтар выданьня = 
| выданьне       = Герольд Litherland
| тып            = 
| месца          = 
| выдавецтва     = 
| год            = 2019
| выпуск         = 
| том            = 
| нумар          = 21
| старонкі       = 3—10
| isbn           = 
| issn           = 
| ref            = Шаланда
}}
* {{Літаратура/ЭГБ|1}}
* {{Літаратура/ЭГБ|5}}
* {{Артыкул
| аўтар             = Юргенсон У.
| загаловак         = Эвалюцыя дзяржаўнага герба Вялікага княства Літоўскага па дадзеных сфрагістыкі і нумізматыкі
| арыгінал          = 
| спасылка          = http://belcoins.com/numinfo.phtml?art=61
| архіўная спасылка = https://web.archive.org/web/20210505180915/http://www.belcoins.com/numinfo.phtml?art=61
| мова              = 
| адказны           = 
| аўтар выданьня    = 
| выданьне          = [[Беларускі гістарычны часопіс]]
| тып               = 
| месца             = 
| выдавецтва        = 
| год               = 2003
| выпуск            = 
| том               = 
| нумар             = 8
| старонкі          = 
| isbn              = 
| issn              = 
| ref               = Юргенсон
}}
* {{Артыкул
| аўтар             = [[Міхась Ткачоў|Ткачев М.]]
| загаловак         = Национальные символы: народ и история
| арыгінал          = 
| спасылка          = https://naviny.online/rubrics/society/2009/10/12/ic_articles_116_164915
| архіўная спасылка = https://web.archive.org/web/20210304220343/https://naviny.online/rubrics/society/2009/10/12/ic_articles_116_164915
| мова              = 
| адказны           = 
| аўтар выданьня    = 
| выданьне          = [[Советская Белоруссия]]
| тып               = 
| месца             = 
| выдавецтва        = 
| год               = 11.10.1989, 12.10.1989
| выпуск            = 
| том               = 
| нумар             = 235 (17716), 236 (17717)
| старонкі          = 
| isbn              = 
| issn              = 
| ref               = Ткачоў
}}

== Вонкавыя спасылкі ==
{{Гісторыка-культурная каштоўнасьць Рэспублікі Беларусь|73БЛ000004}}
* {{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = https://www.radabnr.org/symbali/| загаловак = Дзяржаўныя сымбалі Беларускай Народнай Рэспублікі| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Рада Беларускай Народнай Рэспублікі]]| дата = 19 сакавіка 2021 | мова = | камэнтар = }}
* {{Спасылка | аўтар = Сяргей Мікулевіч | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 3 сакавіка 2012 | url = http://nn.by/?c=ar&amp;i=69322 | загаловак = Сапраўдныя беларускія сімвалы | фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Наша Ніва]] | дата = 3 сакавіка 2012 | мова = | камэнтар = }}
* {{Спасылка|аўтар = [[Віктар Ляхар|Ляхар В.]] |прозьвішча = |імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = https://euroradio.fm/lyahar-pagonya-i-bel-chyrvona-bely-scyag-simvaly-yakiya-nas-abyadnouvayuc | загаловак = Ляхар: &quot;Пагоня&quot; і бел-чырвона-белы сцяг — сімвалы, якія нас аб’ядноўваюць | фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Эўрапейскае радыё для Беларусі]] | дата = 21 студзеня 2021 | мова = | камэнтар = }}
* {{YouTube|fnK8hZJPFgg|«Пагоня» працягласцю восем вякоў / Загадкі беларускай гісторыі}}
* {{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://www.lyczkowski.net/be/hierby-bielaruskaj-slachty/litary-p-r.html | загаловак = Гербы беларускай шляхты: герб Пагоня і яго карыстальнікі | фармат = | назва праекту = Генэалёгія Лычкоўскіх | выдавец = | дата = 20 сакавіка 2021 | мова = | камэнтар = }}

{{Беларусь у тэмах}}
{{Беларуская Народная Рэспубліка ў тэмах}}
{{Палітычны крызіс у Беларусі}}
{{Абраны артыкул}}

[[Катэгорыя:Гісторыя Беларусі]]
[[Катэгорыя:Палітыка Вялікага Княства Літоўскага]]
[[Катэгорыя:Дзяржаўныя сымбалі БНР]]
[[Катэгорыя:Гербы Беларусі]]</text>
      <sha1>2gehffw8o1qd4r2y6aropv19o7nhnd6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бел-чырвона-белы сьцяг</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2956</id>
    <revision>
      <id>2330959</id>
      <parentid>2325272</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T22:14:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>/* Літаратура */ +</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="150625" xml:space="preserve">{{Іншыя значэньні|Сьцяг Беларусі}}
{{Картка сьцяга
|назва     = Бел-чырвона-белы сьцяг
|выява     = Flag of Belarus (1918, 1991-1995).svg
|прапорцыі = 1:2
|прыняты   = 8 траўня 1918 &lt;small&gt;(як сьцяг [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]])&lt;/small&gt;&lt;br /&gt; 19 верасьня 1991 &lt;small&gt;(як сьцяг [[Рэспубліка Беларусь|Рэспублікі Беларусь]])&lt;/small&gt; 
|скасаваны = 1918 &lt;small&gt;([[дэ-факта]]; ліквідацыя [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]])&lt;/small&gt;&lt;br /&gt;7 чэрвеня 1995 (&lt;small&gt;дэ-факта&lt;/small&gt;) 
|тып       = 
|дызайн    = &lt;small&gt;Тры роўнашырокія гарызантальныя палосы, чырвоная паміж дзьвюма белымі&lt;/small&gt;
|аўтар     = [[Клаўдзі Дуж-Душэўскі]] &lt;small&gt;(эскіз)&lt;/small&gt;
}}
'''Бел-чырво́на-бе́лы сьцяг'''{{Заўвага|У назьве сьцяга ўжываецца адметная скарочаная форма прыметніка (''бел-''), якая ёсьць адзнакай высокага (паэтычнага) стылю. Таксама сустракаецца азначэньне сьцяга з звычайнай поўнай формай прыметніка — '''бела-чырвона-белы сьцяг'''. Тым часам скарот '''БЧБ''', на думку мовазнаўцы [[Вінцук Вячорка|Вінцука Вячоркі]], у гутарковай мове лепей замяняць на ''наш сьцяг''.}}&lt;ref&gt;[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] [https://www.svaboda.org/a/biel-cyrvona-biely/30172690.html Ці правільна казаць «бел-чырвона-белы»? А слову ўжо сто гадоў], [[Радыё Свабода]], 19 верасьня 2019 г.&lt;/ref&gt; — гістарычны [[Нацыянальная сымболіка|нацыянальны сьцяг]] [[беларусы|беларусаў]]&lt;ref name=&quot;Tkacou-391&quot;&gt;[[Міхась Ткачоў|Ткачоў М.]] Беларускія нацыянальныя сімвалы // {{Літаратура/ЭГБ|1к}} С. 391.&lt;/ref&gt;, дзяржаўны сьцяг [[Беларусь|Беларусі]] (з 1918 году). Гэта палотнішча памерамі 1:2, з трох роўных гарызантальных палосаў — дзьвюх белых і адной чырвонай між імі. Утвараецца зь беларускіх нацыянальных колераў&lt;ref&gt;Пастанова Вучонага савета [[Інстытут гісторыі|Інстытута гісторыі]] [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|АН Беларусі]] ад 12 верасня 1991 года // Народная газета. 7 лютага 1995. С. 1.&lt;/ref&gt; на аснове традыцыйнага нацыянальнага гербу [[Пагоня|Пагоні]]&lt;ref name=&quot;Tkacou-391&quot;/&gt;. Гістарычна-культурная каштоўнасьць беларускага народа&lt;ref name=&quot;tut.by_11.11.2020&quot;&gt;[https://web.archive.org/web/20210116203513/https://news.tut.by/society/707492.html Ученые из НАН Беларуси объяснили, почему «Жыве Беларусь» и БЧБ — не «циничные и оскорбительные»], [[TUT.BY]], 11.11.2020 г.&lt;/ref&gt;, зьвязаная зь дзьвюма найважнейшымі падзеямі беларускай гісторыі — [[Трэцяя Ўстаўная грамата|абвяшчэньнем незалежнасьці]] [[Беларуская Народная Рэспубліка|нацыянальнай дзяржавы]] 25 сакавіка 1918 году і [[Дэклярацыя аб дзяржаўным сувэрэнітэце Беларусі|яе аднаўленьнем]] 25 жніўня 1991 году&lt;ref name=&quot;Navumcyk-10.11.2020&quot;&gt;[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/30940395.html Ці патаптаўся б амапавец па фатаздымку сваёй маці], [[Радыё Свабода]], 10 лістапада 2020 г.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Пётар Кузьняцоў|Кузьняцоў П.]] [https://nn.by/?c=ar&amp;i=267531 «Невялікая праблема» з забаронай БЧБ], [[Наша Ніва]], 31 студзеня 2021 г.&lt;/ref&gt;.

== Колеры ==
[[Файл:Naraŭlanski Stroj stamp.jpg|значак|Марка [[Белпошта|Беларускай пошты]] з народным строем і арнамэнтам]]

[[Белы колер|Белы]] і [[чырвоны колер]]ы — гістарычныя нацыянальныя колеры, здабытак матэрыяльнай і духоўнай культуры [[беларусы|беларусаў]]&lt;ref name=&quot;tut.by_11.11.2020&quot;/&gt;. Гэтыя колеры могуць выступаць у розных формах і выразах на розных носьбітах і прадметах — на нацыянальным і звычайных адзеньні, у мастацтве, у [[Геральдыка|геральдыцы]] і [[вэксілялёгія|вэксілялёгіі]]. Чырвоныя элемэнты на белай аснове лічацца найбольш пашыраным спалучэньнем колераў у беларускім арнамэнце&lt;ref&gt;Фадзеева В. Арнамент // {{Літаратура/Этнаграфія Беларусі: Энцыкляпэдыя (1989)|к}} С. 36.&lt;/ref&gt;, а адметнасьцю [[Беларуская готыка|беларускага гатычнага дойлідзтва]] ёсьць спалучэньне чырвонай цаглянай муроўкі зь белымі атынкаванымі нішамі&lt;ref name=&quot;viacorka&quot;&gt;[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] «Кроў лягла чырвонай паласой» // З гісторыяй на «Вы»: Публіцыстычныя артыкулы. — Менск: Беларусь, 1991. С. 355—369.&lt;/ref&gt;. Тым часам на вэксілялягічных матэрыялах, якія паходзяць зь Беларусі, спалучэньні белага і чырвонага колераў фіксуюцца з часоў [[Сярэднявечча]]. Напрыклад, сьцягам [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] было чырвонае палотнішча з срэбным вершнікам. Адзін з найстарэйшых яго малюнкаў датуецца 1443 годам&lt;ref name=&quot;salanda-2019-6&quot;&gt;[[Аляксей Шаланда|Шаланда А.]] Кароткі нарыс гісторыі беларускай нацыянальнай і дзяржаўнай сімволікі // Герольд Litherland. № 21, 2019. С. 6. &lt;/ref&gt;. Тым часам гербы ваяводзтваў Вялікага Княства Літоўскага, што займалі тэрыторыю сучаснай Беларусі, паводле свайго каляровага разьвязку найбольш адпавядалі чырвона-белай гаме&lt;ref&gt;{{Літаратура/Флагі Беларусі ўчора і сёньня|к}} С. 17.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:«Мір». Замкавы комплекс.jpg|значак|Вежы [[Мірскі замак|Мірскага замка]]]]

На думку дасьледнікаў гісторыі духоўнай культуры, спалучэньне белага і чырвонага колераў сягае часоў [[Індаэўрапейцы|індаэўрапейскага адзінства]]. Паводле індаэўрапеіста і славіста [[Вячаслаў Іваноў|Вячаслава Іванова]]: ''«Індаэўрапейская герархічная сымболіка колераў вызначаецца суаднесенасьцю найвышэйшага (сьвятарскага) рангу зь белым колерам, наступнага па значэньні сацыяльнага рангу — ваярскага — з чырвоным колерам…»''&lt;ref&gt;Иванов В. В. Цветовая символика в географических названиях в свете данных типологии (К названию Белоруссии) // Балто-славянские исследования. 1980. — М., 1981. С. 166.&lt;/ref&gt;. У працэсе [[Этнагенэз беларусаў|этнагенэзу беларусаў]], паводле гісторыка [[Міхась Ткачоў|Міхася Ткачова]], белы колер стаў «''знакам дабра, знакам чысьціні, крынічнай вады, шляхетнага серабра''», у сваю чаргу чырвоны колер — «''знакам жыватворнага агню, сымбалем адвагі і ваяўнічасьці, храбрасьці, доблесьці і праведнай крыві, пралітай за Айчыну''»&lt;ref name=&quot;Tkacou-392&quot;&gt;[[Міхась Ткачоў|Ткачоў М.]] Беларускія нацыянальныя сімвалы // {{Літаратура/ЭГБ|1к}} С. 392.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Petro Mohyla (ribbon).jpg|значак|Фрагмэнт партрэта [[Кіеўская мітраполія|мітрапаліта]] [[Пётар Магіла|Пятра Магілы]], XVII ст.]]

У [[Хрысьціянства|хрысьціянскай традыцыі]] чырвоны колер на белым фоне — знак [[Хрыстос|Хрыстовай пакуты]], пралітай за чалавецтва крыві. Ад часоў [[Сярэднявечча|Сярэднявечча]] многія мастакі выяўлялі Збаўцу, які трымае белы сьцяг з чырвоным крыжам або чырвонай паласой&lt;ref&gt;Пазьняк З. Беларускі сьцяг // Беларускія ведамасьці. № 3 (33), 2001. С. 5.&lt;/ref&gt; (напрыклад, «Уваскрасеньне Хрыста» пэндзьля [[Альбрэхт Альтдорфэр|Альбрэхта Альтдорфэра]]&lt;ref name=&quot;viacorka&quot;/&gt;). Тым часам бела-чырвона-белая стужка з XII ст. уваходзіць у камплект адзеньня [[Праваслаўная царква на Беларусі|беларускіх царкоўных герархаў]]&lt;ref name=&quot;Tkacou-393&quot;&gt;[[Міхась Ткачоў|Ткачоў М.]] Беларускія нацыянальныя сімвалы // {{Літаратура/ЭГБ|1к}} С. 393.&lt;/ref&gt; і сымбалізуе сьвятло [[Стары Запавет|Старога]] і [[Новы Запавет|Новага Запаветаў]], якое мусіць прапаведаваць [[архірэй]]&lt;ref&gt;[[Дзяніс Лісейчыкаў|Лісейчыкаў Д.]] Чаму ў патрыярха і епіскапаў бел-чырвона-белыя стужкі на мантыях і гербах? // [[Наша гісторыя]]. № 9 (26), 2020. С. 32.&lt;/ref&gt;.

У [[Эстэтыка|эстэтычным]] пляне злучэньне белага і чырвонага лічыцца клясычным і адпавядае правілам геральдыкі. Чырвоны колер у бела-чырвона-белым спалучэньні паходзіць з традыцыйнага нацыянальнага гербу [[Пагоня|Пагоні]], а перавагу белага колеру абумовіла саманазва нацыі — беларусаў&lt;ref name=&quot;tut.by_11.11.2020&quot;/&gt;.

== Гісторыя ==
[[Файл:Grunwald Pogoń czerwona.svg|значак|Рэканструкцыя выгляду харугвы часоў [[Бітва пад Грунвальдам|бітвы пад Грунвальдам]]]]

=== Паходжаньне ===
Хоць сьцягі (дакладней — штандары, [[Харугва|харугвы]]) як апазнавальныя знакі на полі бою або ў час урачыстасьцяў існавалі яшчэ ў старажытнасьці, аднак уяўленьні пра патрэбу сьцяга як сымбалю дзяржавы пачалі паступова складацца толькі ў XVI—XVIII стагодзьдзях. У гэты час за аснову сьцягоў звычайна браліся колеры гербаў каралеўскіх дынастыяў&lt;ref name=&quot;Nasievic&quot;&gt;[[Вячаслаў Насевіч|Насевіч В.]] Гэты сцяг пачынаўся так… // [[Чырвоная зьмена|Чырвоная Змена]]. № 42 (13900), 20 красавіка 1995 г.&lt;/ref&gt; або дзяржаўных гербаў&lt;ref name=&quot;Tkacou-393&quot;/&gt;. Масавае стварэньне афіцыйных сьцягоў эўрапейскіх краінаў прыпадае на канец XVIII — пачатак XIX ст., калі ў выніку [[Француская рэвалюцыя|Францускай рэвалюцыі]] дзяржава стала атаясамлівацца з насельніцтвам пэўнай тэрыторыі, а не з паноўнай дынастыяй. Тады ж склалася і ідэя сьцяга ў цяперашнім разуменьні як увасабленьня дзяржаўнай незалежнасьці. З прычыны таго, што далёка ня ўсе эўрапейскія [[нацыя|нацыі]] ў ХІХ ст. мелі сваю дзяржаўнасьць, узьнікла паняцьце нацыянальнага сцяга як сьцяга нацыі, якая на такую дзяржаўнасьць прэтэндуе. Прытым нацыянальныя сьцягі сталі абавязковым атрыбутам нацыянальна-вызвольных рухаў&lt;ref name=&quot;Nasievic&quot;/&gt;.

[[Файл:Catalan Atlas, Christian flags (1375, 1959).jpg|значак|Бел-чырвона-белы сьцяг над [[Хрысьціянства|хрысьціянскай]] [[Феадосія|Кафай]] у [[Крым]]е як варыяцыя сьцяга [[Сьвяты Юры|Сьвятога Юрыя]] над [[Канстантынопаль|Канстантынопалем]]&lt;ref&gt;[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] [https://www.svaboda.org/a/white-red-white-flag-belarus/25383533.html Бел-чырвона-белы сьцяг над Крымам і мяжа Эўропы], [[Радыё Свабода]], 13 траўня 2014 г.&lt;/ref&gt;, 1375 г.]]

Працэсы кансалідацыі беларускага [[этнас]]у ў нацыю зарадзіліся ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]] у XVI — пачатку XVII ст., актывізаваліся ў XIX ст., калі насуперак [[Русіфікацыя Беларусі|палітыцы русіфікацыі]] ўладаў [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] зьявіўся [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|беларускі нацыянальна-вызвольны рух]], і дасягнулі найвышэйшага ўздыму ў 1910—1920-я гады — у час змаганьня за ўтварэньне [[нацыя]]нальнай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай дзяржавы]]&lt;ref&gt;Церашковіч П. Беларуская нацыя // {{Літаратура/ЭГБ|1к}} С. 391.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Ściah Śviatoha Juryja. Сьцяг Сьвятога Юрыя.svg‎|значак|Сьцяг кавалерыі ВКЛ у [[Бітва пад Воршай|бітве пад Воршай]]]]

Навуковая вэрсія стварэньня бел-чырвона-белага сьцяга грунтуецца на правілах [[геральдыка|геральдыкі]] і [[вэксілялёгія|вэксілялёгіі]], згодна зь якімі нацыянальны сьцяг беларусаў утварыўся з колераў нацыянальнага гербу — [[Пагоня|Пагоні]]&lt;ref name=&quot;Tkacou-393&quot;/&gt;. Менавіта геральдычнага прынцыпу пераносу колераў гербу на сьцяг прытрымліваўся аўтар эскізу бел-чырвона-белага сьцяга [[Клаўдзі Дуж-Душэўскі]]&lt;ref name=&quot;latysonak&quot;&gt;[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] [https://news.arche.by/by/page/science/historya-navuka/1530 Дзяржаўная сымболіка Беларускай Народнай Рэспублікі] // Жаўнеры БНР. — Беласток — Вільня, 2009.&lt;/ref&gt;. Разам з тым у 1990-я гады папулярызавалася легенда, паводле якой бел-чырвона-белы сьцяг зьявіўся ў час адной зь бітваў, калі паранены князь узьняў як сьцяг над галавой акрываўленую стужку і павёў войска да перамогі&lt;ref&gt;[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] Пра герб і сцяг. — Менск: Беларусь, 1993.&lt;/ref&gt;. Існуюць зьвесткі, што ў пачатку XX ст. беларускія дасьледнікі браты [[Іван Луцкевіч|Іван]] і [[Антон Луцкевіч]]ы знайшлі ў адным з [[аль-кітаб]]аў згадкі пра татарскую коньніцу, што брала ўдзел у [[Грунвальдзкая бітва|Грунвальдзкай бітве]] пад бел-чырвона-белым сьцягам [[Вітаўт|Вітаўта Вялікага]] з нашытымі на яго паўмесяцам і зоркай. Менавіта з прычыны прыналежнасьці бела-чырвона-белага палотнішча да славутага вялікага князя браты Луцкевічы пачалі актыўна папулярызаваць яго як гістарычны сьцяг беларусаў. Аднак сучасныя дасьледнікі ня здолелі знайсьці адпаведны аль-кітаб з апісаньнем Грунвальдзкай бітвы&lt;ref name=&quot;Basau&quot;&gt;{{Літаратура/Флагі Беларусі ўчора і сёньня|к}} С. 18—19.&lt;/ref&gt;.

=== Вялікае Княства Літоўскае ===
[[Файл:Bieł-čyrvona-bieły ściah. Бел-чырвона-белы сьцяг (1524).jpg|значак|Бел-чырвона-белыя сьцягі на карціне Ганса Крэла «[[Бітва пад Воршай (карціна)|Бітва пад Воршай]]», 1524 г.]]

Станаўленьне бел-чырвона-белага сьцяга як нацыянальнага сьцяга беларусаў адбылося не раней за афармленьне беларускай нацыянальнай ідэі. Разам з тым [[вэксілялёгія|вэксілялягічныя]] матэрыялы з традыцыйным для беларусаў бела-чырвона-белым спалучэньнем колераў шырока ўжываліся яшчэ ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]], а першым дакумэнтальным сьведчаньнем выкарыстаньня бел-чырвона-белага сьцяга лічыцца [[:Файл:Battle of Orsha (1514-09-08).jpg|карціна XVI стагодзьдзя]], прысьвечаная [[Бітва пад Воршай|бітве пад Воршай]]&lt;ref name=&quot;Tkacou-393&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 100.&lt;/ref&gt;. [[Кавалерыя]] Вялікага Княства Літоўскага карысталася сьцягам [[Сьвяты Юры|Сьвятога Юрыя]] (чырвоны крыж на белым палотнішчы), які, з усяго відаць, стаў прататыпам бел-чырвона-белага сьцяга&lt;ref&gt;[[Міхась Ткачоў|Ткачев М.]] Национальные символы: народ и история // Гербовед. № 9 (21), 1997 г.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 31.&lt;/ref&gt;. Прытым на карціне выяўляецца сем уласна бел-чырвона-белых сьцягоў без вэртыкальнай чырвонай паласы&lt;ref&gt;Шаланда А. Вексілагічныя праблемы бітвы пад Воршай 1514 г.: прапроцы з крыжам сьвятога Юрыя // Герольд Litherland. № 20, 2014. С. 59.&lt;/ref&gt;. Тым часам найбольш раньняе дакумэнтальна засьведчанае выкарыстаньне войскам ВКЛ сьцяга Сьвятога Юрыя ўзыходзіць да 1444 году — [[Бітва пад Варнай|бітвы пад Варнай]] з войскам [[Асманская імпэрыя|Асманскай дзяржавы]]&lt;ref name=&quot;50 faktau&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Kupava&quot;&gt;Скобла М. [https://www.nv-online.info/2021/02/02/mikola-kupava-bel-chyrvona-bely-scjag-nepadsudny-gjeta-pryznany-narodam-nacyjanalny-simval.html?fbclid=IwAR3PJ7j1iWHQqDufbo31UJG9OeYtIQFoAUTCP5nkSCnRLnv_a1_OOBVWmys Мікола Купава: «Бел-чырвона-белы сцяг непадсудны, гэта прызнаны народам нацыянальны сімвал»] // [[Народная Воля]]. № 8, 2 лютага 2021. С. 2.&lt;/ref&gt;. 

Па складаньні [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] ў 1569 годзе рабіліся спробы стварыць аб’яднаны сьцяг для абодвух гаспадарстваў [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] — [[Карона Польскага каралеўства|Каралеўства Польскага]] і [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. У прыватнасьці, у 1605 годзе кароль польскі і вялікі князь літоўскі [[Жыгімонт Ваза]] пачаў ужываць трохпалосны чырвона-бела-чырвоны сьцяг, а крыху пазьней зьявіўся бела-чырвона-бела-чырвоны сьцяг. Аднак такі сымбаль не прыжыўся, і дамінаваць пачаў бела-чырвоны сьцяг. Разам з тым праз аднолькавую колеравую схему гербаў Кароны ([[Герб Польшчы|Белага Арла]]) і Княства ([[Пагоня|Пагоні]]) немагчыма пэўна падзяліць паміж імі вытворныя ад гэтых гербаў сьцягі Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Tkacou-393&quot;/&gt;.

[[Файл:Bieł-čyrvona-bieły ściah. Бел-чырвона-белы сьцяг (1619).jpg|значак|Бел-чырвона-белы сьцяг на карціне Пітэра Снаерса «[[Бітва пад Кірхгольмам]]», 1619 (1630?) г.]]

Існуюць зьвесткі, што ў XVI—XVIII стагодзьдзях [[беларускія татары]] выстаўлялі войска пад уласнай бела-чырвона-белай харугвай з выявай у цэнтры паўмесяца і зоркі&lt;ref name=&quot;Tkacou-393&quot;/&gt;. Магчыма, праз гэта у адным з [[Аль-кітабы|аль-кітабаў]], паводле братоў Луцкевічаў, зьявілася пазьнейшае сьцьверджаньне пра ўдзел у [[Грунвальдзкая бітва|Грунвальдзкай бітве]] пад бел-чырвона-белым сьцягам [[Вітаўт|Вітаўта Вялікага]] з нашытымі на яго паўмесяцам і зоркай&lt;ref name=&quot;Basau&quot;/&gt;. У XVII—XVIII стагодзьдзях бела-чырвоныя сьцягі рознай канфігурацыі ўжывала гусарыя і іншыя вайсковыя аддзелы Рэчы Паспалітай{{Заўвага|Бела-чырвоныя сьцягі, адрозныя ад [[Сьцяг Польшчы|цяперашняга сьцяга Польшчы]], можна пабачыць на батальных карцінах [[:File:Altomonte Battle of Vienna.jpg|«Бітва пад Венай»]] і [[:File:Altomonte Battle of Parkany.jpg|«Бітва пад Парканамі»]], напісаных [[Марцін Альтамонтэ|Марцінам Альтамонтэ]] ў 1693—1695 гадох.}}. Сярод іншага, уласна бел-чырвона-белы сьцяг ёсьць на карціне першай трэці XVII ст., прысьвечанай [[Бітва пад Кірхгольмам|бітве пад Кірхгольмам]]&lt;ref name=&quot;davydouski&quot;&gt;Давыдоўскі Ў. Сімвалы Беларусі // [[Абажур]]. № 3 (78), 2009. С. 38. [http://baj.by/sites/default/files/abajur/files/abajur_78_3.pdf]&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;50 faktau&quot;/&gt;.

Па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]], калі землі Вялікага Княства Літоўскага апынуліся пад уладай [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], у канцы XVIII — першай палове XIX ст. (да узмацненьня [[Русіфікацыя Беларусі|палітыкі русіфікацыі]]) спалучэньні гарызантальных белых і чырвоных палосаў ужываліся разам з колішнім дзяржаўным гербам Пагоняй у расейскай геральдыцы і вэксілялёгіі для пэўных адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак і вайсковых фармаваньняў на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]]{{Заўвага|Прыклады такой сымболікі прыводзяцца ў [[Бел-чырвона-белы сьцяг#Бела-чырвона-белае спалучэньне колераў у беларускай сымболіцы|сэкцыі, прысьвечанай бела-чырвона-беламу спалучэньню колераў у беларускай сымболіцы]].}}&lt;ref&gt;[[Міхась Чарняўскі|Чарняўскі М.]] Як узніклі нашы дзяржаўныя сімвалы? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 77.&lt;/ref&gt;. Тым часам у [[Віленскі гістарычна-этнаграфічны музэй|Віленскім гістарычна-этнаграфічным музэі]] захоўваецца трыкутны сьцяжок часоў [[паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў]], на якім у сярэдзіне, уздоўж белага поля, праходзіць чырвоная паласа&lt;ref&gt;{{Літаратура/Наш сымбаль — Пагоня|к}} С. 29.&lt;/ref&gt;. Існуе меркаваньне, што ў час паўстаньня разам з гербам Пагоняй бел-чырвона-белы сьцяг мог ужываць [[Кастусь Каліноўскі]]&lt;ref name=&quot;Tkacou-393&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 101.&lt;/ref&gt;.

=== Беларускі нацыянальна-вызвольны рух ===
[[Файл:Bieł-čyrvona-bieły ściah. Бел-чырвона-белы сьцяг (1901).jpg|значак|Фрагмэнт карціны «Беларускі пэйзаж» (сядзіба [[Драчалукі]] пад [[Віцебск]]ам), 1901 г.]]

Усталяваньне бел-чырвона-белага сьцяга ў якасьці сымбалю [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|беларускага нацыянальна-вызвольнага руху]], мэтай якога было дзяржаўнае самавызначэньне беларусаў, звычайна прымяркоўваюць да пачатку XX стагодзьдзя&lt;ref name=&quot;salanda-2019-7&quot;&gt;[[Аляксей Шаланда|Шаланда А.]] Кароткі нарыс гісторыі беларускай нацыянальнай і дзяржаўнай сімволікі // Герольд Litherland. № 21, 2019. С. 7.&lt;/ref&gt;. У 1909—1912 гадох бела-чырвона-белыя стужкі ўжываліся студэнтамі-беларусамі ў [[Санкт-Пецярбург]]у&lt;ref name=&quot;bk19&quot;&gt;{{Літаратура/Флагі Беларусі ўчора і сёньня|к}} С. 19.&lt;/ref&gt;. У 1916 годзе сьцяг зь бела-чырвона-белым палотнішчам мела арганізацыя [[Сувязь незалежнасьці і непадзельнасьці Беларусі]], якой кіраваў [[Вацлаў Ластоўскі]]&lt;ref name=&quot;bk19&quot;/&gt;.

[[Файл:Bieł-čyrvona-bieły ściah. Бел-чырвона-белы сьцяг (1917-18).jpg|значак|Знак адрозьненьня вайскоўцаў-беларусаў, 1917—1918 гг.]]
[[Файл:Udzielniki Biełaruskaj kanferencyi 1918 hodu.jpg|значак|Удзельнікі [[Беларуская канфэрэнцыя (1918)|Беларускай канфэрэнцыі 1918 году]]]]

Увогуле, першыя згадкі пра выкарыстаньне беларусамі нацыянальнага сьцяга ў культурна-асьветніцкай дзейнасьці паходзяць з канца XIX стагодзьдзя&lt;ref name=&quot;Tkacou-393&quot;/&gt;. Аднак няма зьвестак пра дакладную дату распрацоўкі і зацьверджаньня эскізу бел-чырвона-белага сьцяга&lt;ref&gt;[[Сяргей Харэўскі|Харэўскі С.]] [https://web.archive.org/web/20090602180458/http://www.nn.by/1998/06/14.htm Клаўдзі Дуж-Душэўскі. Сьцяг] // [[Наша Ніва]]. № 6, 1998. С. 15.&lt;/ref&gt;. Называюць розныя даты яго зьяўленьня — 1905, 1909, 1912, 1917 год&lt;ref name=&quot;salanda-2019-7&quot;/&gt;. Паводле шматлікіх сьведчаньняў, аўтарам праекту сучаснай выявы бел-чырвона-белага сьцяга стаў беларускі грамадзка-палітычны і культурны дзяяч [[Клаўдзі Дуж-Душэўскі]]&lt;ref name=&quot;50 faktau&quot;&gt;{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://www.svaboda.org/content/article/25155772.html| загаловак = 50 фактаў за бел-чырвона-белы сьцяг| фармат = | назва праекту = | выдавец = [http://www.svaboda.org/ Радыё свабода]| дата = 16 студзеня 2021 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;, які стварыў яго на просьбу беларускiх арганiзацыяў Пецярбургу. У сваіх успамінах Клаўдзі Дуж-Душэўскі засьведчыў повязь беларускага нацыянальнага сьцяга з гербам [[Пагоня]]й: ''«Беларусы ''[даўней]'' лічылі сваім дзяржаўным сьцягам белую Пагоню на чырвоным полі»''&lt;ref&gt;Слуцкі збройны чын 1920 г. у дакумэнтах і ўспамінах / Укл. А. Гесь, У. Ляхоўскі, У. Міхнюк. — Менск: Энцыклапедыкс, 2001. С. 272.&lt;/ref&gt;. Увесну 1917 году бел-чырвона-белы сьцяг узьнялі ў Пецярбургу на будынку [[Беларускае таварыства дапамогі пацярпелым ад вайны|Беларускага таварыства дапамогi пацярпелым ад вайны]]&lt;ref name=&quot;bk19&quot;/&gt;, супрацоўнікам якога быў К. Дуж-Душэўскі&lt;ref name=&quot;NN-2020&quot;&gt;[https://web.archive.org/web/20201121225512/https://nashaniva.by/?c=ar&amp;i=262559 Сапраўдныя беларускія сімвалы: вось што трэба ведаць пра Пагоню і БЧБ], [[Наша Ніва]], 22 лістапада 2020 г.&lt;/ref&gt;. У сакавіку 1917 году бел-чырвона-белы сьцяг стаў галоўным элемэнтам у час сьвята «Дзень беларускага значка» ў [[Менск]]у&lt;ref name=&quot;50 faktau&quot;/&gt;, калі адбыўся беларускі мітынг, на якім прагучала патрабаваньне аб аўтаноміі Беларусі&lt;ref name=&quot;latysonak&quot;/&gt;. Тым часам сьцягі, пашытыя паводле эскізу Клаўдзія Дуж-Душэўскага, разаслалі ў мясцовыя арганізацыі&lt;ref&gt;[[Васіль Герасімчык|Герасімчык В.]] [https://news.arche.by/by/page/ideas/hramadstva-idei/11312 Клаўдыюш Дуж-Душэўскі — аўтар бел-чырвона-белага сцяга], [[ARCHE Пачатак]], 9 красавіка 2013 г.&lt;/ref&gt;. На гэтых сьцягох былі вышытыя золатам словы [[Жыве Беларусь!|«Няхай жыве вольная Беларусь»]]&lt;ref name=&quot;latysonak&quot;/&gt;. У пастанове [[Беларускі нацыянальны камітэт (Менск)|Беларускага нацыянальнага камітэту ў Менску]] ад 25 сакавіка 1917 году адзначалася повязь бел-чырвона-белага сьцяга з традыцыйным беларускім арнамэнтам: «''дзеля таго што ў беларускім народным мастацтве пераважаюць белыя і чырвоныя ўзоры, палічана дарэчным ужыць гэтыя колеры ў беларускім нацыянальным сьцягу''»&lt;ref name=&quot;Lalkou&quot;&gt;[[Ігар Лялькоў|Лялькоў І.]] [http://pahonia-plakat.narod.ru/bielaruskaja_simvolika.htm Пытаньне дзяржаўнай сымболікі ў Беларусі: гісторыя і сучасны стан] // [[ARCHE Пачатак]]. № 1 (21), 2002 г.&lt;/ref&gt;. Ужо зь ліпеня 1917 году беларускія вайскоўцы, аб’яднаныя ў нацыянальныя гурткі і камітэты, на сваіх мундзірах і шынэлях пачалі актыўна выкарыстоўваць бела-чырвона-белыя стужкі, што адрозьнівала іх ад прадстаўнікоў іншых нацыянальнасьцяў&lt;ref name=&quot;Lachouski&quot;&gt;{{Спасылка|аўтар = [[Уладзімер Ляхоўскі|Ляхоўскі Ў.]] |прозьвішча = |імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = https://history.nn.by/?c=ar&amp;i=218121 | загаловак = Як бел-чырвона-белы сцяг стаў нацыянальным | фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Наша гісторыя]]  | дата = 30 студзеня 2021 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;. Абавязак насіць адпаведную пятлічную стужку як дадатковы знак адрозьненьня замацавала пастанова 2-й сэсіі [[Цэнтральная рада беларускіх арганізацыяў|Цэнтральнай рады беларускіх арганізацыяў]] ([[Менск]], 5 жніўня 1917 году)&lt;ref&gt;[[Фёдар Турук|Ф. Турук]]. Белорусское движение. Очерк истории национального и революционного движения белоруссов. — Москва: Государственное издательство, 1921; Мн.: Картографическая фабрика Белгеодезии, 1994. С. 95.&lt;/ref&gt;. У кастрычніку 1917 году пад бел-чырвона-белым сьцягам прайшоў зьезд беларускіх вайскоўцаў Паўночнага фронту ў Віцебску&lt;ref&gt;Варлыга А. Усебеларускі Кангрэс у Менску 18—31 (5—18 ст.ст.) сьнежня 1917 г. (Успаміны дэлегата Кангрэсу) // Запісы Беларускага Інстытуту Навукі й Мастацтва. № 3 (9), 1964. С. 142.&lt;/ref&gt;. Да сьнежня 1917 году бела-чырвона-белыя стужкі на вайсковай уніформе пашырыліся на ўсіх франтах заходняга тэатру баявых дзеяньняў адлегласьцю ў 3 тысячы кілямэтраў&lt;ref name=&quot;Lachouski&quot;/&gt;.

[[Файл:Miensk, BNR. Менск, БНР (1918).jpg|значак|Нацыянальны сьцяг над будынкам [[Народны сакратарыят БНР|Народнага Сакратарыяту]] [[БНР]]. [[Менск]], 1918 г.]]

7 сьнежня 1917 году ў [[Менск]]у пад бел-чырвона-белымі сьцягамі&lt;ref&gt;Ляшко М. [https://nn.by/?c=ar&amp;i=201664 На АНТ расказалі пра Першы Усебеларускі з’езд, але абрэзалі бела-чырвона-белы сцяг], [[Наша Ніва]], 11 сьнежня 2017 г.&lt;/ref&gt; распачаў сваю працу [[Першы Ўсебеларускі зьезд]] — найважнейшы дзяржаватворчы форум ў найноўшай гісторыі Беларусі, у час якога 1872 дэлегаты ад усіх беларускіх земляў выказаліся за неабходнасьць вольнага дзяржаўнага самавызначэньня краіны&lt;ref name=&quot;Lalkou&quot;/&gt;. Паводле ўспамінаў [[Кастусь Езавітаў|Кастуся Езавітава]], ''«Адкрыцьцё Першага Ўсебеларускага кангрэсу было дужа ўрачыстае. Пры дзьвярах будынка стаяла варта Першага Менскага беларускага палку, сцэна была ўпрыгожана нацыянальнымі сьцягамі і гербам Пагоняй»''&lt;ref name=&quot;50 faktau&quot;/&gt;. У час адкрыцьця зьезду бальшавік [[Людвіг Рэзаўскі]] запатрабаваў зьняць бел-чырвона-белы сьцяг і замяніць яго на сьцяг чырвонага інтэрнацыяналу, што выклікала абурэньне дэлегатаў (два матросы вывелі Рэзаўскага з залі), тым часам сябра складу старэйшынаў зьезду генэрал-лейтэнант [[Канстанцін Аляксееўскі]] падышоў да трыбуны і пацалаваў сьцяг&lt;ref&gt;Белорусская рада. [http://pawet.net/library/history/bel_history/_bnr/00196/%D0%9F%D0%B5%D1%80%D0%B2%D1%8B%D0%B9_%D0%92%D1%81%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%BE%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D1%81%D1%8A%D0%B5%D0%B7%D0%B4.html № 7, 10 декабря 1917 г.]&lt;/ref&gt;. Да ўдзельнікаў прагучаў заклік: «''Трэба бараніць сьцяг і шанаваць яго!''»&lt;ref name=&quot;latysonak&quot;/&gt;. 18 сьнежня 1917 году а 3-й гадзіне ночы бальшавікі разагналі зьезд з дапамогай салдатаў. Мяркуецца, што менавіта ад часоў Усебеларускага зьезду бел-чырвона-белы сьцяг пачаў успрымацца ў масавай сьвядомасьці як нацыянальны сьцяг беларусаў&lt;ref name=&quot;bk19&quot;/&gt;. Відаць, у адказ на гвалт бальшавікоў удзельнікі [[Беларуская канфэрэнцыя (1918)|Беларускай канфэрэнцыі]], якая адбылася 25—28 студзеня 1918 году ў Вільні, выкарыстоўвалі бел-чырвона-белыя сьцягі з вузкімі чорнымі палоскамі ўздоўж чырвонай паласы&lt;ref&gt;{{Літаратура/Флагі Беларусі ўчора і сёньня|к}} С. 20.&lt;/ref&gt;. Па выгнаньні зь Менску [[Бальшавікі|бальшавікоў]]{{Заўвага|Паводле сьведчаньня [[Макар Краўцоў|Макара Краўцова]], ужо з пачатку студзеня 1918 году бел-чырвона-белы сьцяг легальна і бесьперашкодна вывешваўся ў Менску над сядзібай [[Вялікая беларуская рада|ЦБВР]], якая ў той час разьмяшчалася ў доме № 2 на вуліцы Паліцыйнай}}&lt;ref name=&quot;Lachouski&quot;/&gt; 19 лютага 1918 году бел-чырвона-белы сьцяг узьняўся над [[Менскі езуіцкі калегіюм|адным з будынкаў былога езуіцкага калегіюму]], у якім за расейскім панаваньнем разьмяшчаўся [[Дом губэрнатара (Менск)|палац губэрнатара]]&lt;ref name=&quot;latysonak&quot;/&gt;.

[[Файл:Bieł-čyrvona-bieły ściah, Pahonia. Бел-чырвона-белы сьцяг, Пагоня (1920).jpg|значак|Беларускі нацыянальны штандар: Бел-чырвона-белы сьцяг і герб [[Пагоня]]. Паштоўка часоў БНР]]

З утварэньнем [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] бел-чырвона-белы сьцяг канчаткова замацаваўся ў якасьці дзяржаўнага сьцяга, што зрабіла яго агульнапрызнанай сьвятыняй прыхільнікаў беларускай незалежнасьці. 8 траўня 1918 году адмысловая камісія з увядзеньня эмблемаў і вонкавых знакаў пры [[Народны сакратарыят БНР|Першым Беларускім урадзе]] ўхваліла бел-чырвона-белы сьцяг як «дзяржаўны сьцяг Рэспублікі»&lt;ref name=&quot;Lachouski&quot;/&gt;. 11 жніўня 1918 году ў газэце [[Вольная Беларусь (газэта)|Вольная Беларусь]] апублікавалі афіцыйнае апісаньне дзяржаўнага сьцяга&lt;ref name=&quot;bk19&quot;/&gt;. Па заняцьці Менску бальшавікамі ў 1919 годзе [[Урад Беларускай Народнай Рэспублікі|ўрад БНР]] пераехаў у Вільню, дзе працягваў функцыянаваць да 1925 году. У 1920 годзе бел-чырвона-белы сьцяг як беларускі і дзяржаўны выкарыстоўвала кіраўніцтва [[Слуцкае паўстаньне|Слуцкага паўстаньня]] і вайсковыя фармаваньні [[Булак-Балаховіч]]а&lt;ref&gt;[[Ніна Стужынская|Стужынская Н.]] Беларусь мяцежная. З гісторыі ўзброенага антысавецкага супраціву ў 1920-я гг. — Вільня: Наша будучыня, 2011. С. 55, 76, 101, 298.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;50 faktau&quot;/&gt;. Таго ж году ён стаў сьцягам [[Беларускі асобны батальён у складзе войска Летувы|Беларускага асобнага батальёну]] ў складзе войска [[Летува|Летувы]] (па далучэньні Летувы да СССР сьцяг канфіскаваў [[НКВД]]&lt;ref name=&quot;VexilBNR&quot;&gt;{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://www.vexillographia.ru/belarus/bnr.htm| загаловак = Сьцягі БНР| фармат = | назва праекту = [http://www.vexillographia.ru/ Vexillographia.ru] | выдавец = | дата = 11 верасьня 2010 | мова = ru | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;). Увогуле, у час змаганьня за незалежнасьць першай [[Нацыя|нацыянальнай]] Беларускай дзяржавы зьявілася інтэрпрэтацыя колераў нацыянальнага сьцяга як сымбаляў поту, крыві і сьлёзаў&lt;ref name=&quot;latysonak&quot;/&gt;. Тым часам у 1920—1922 гадох факт замацаваньня на міжнародным узроўні бел-чырвона-белага сьцяга як беларускага перашкодзіў праекту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альгерд Гросвальд|Альгерда Гросвальда|lv|Oļģerds Grosvalds}}, які прапаноўваў падобны сьцяг на ролю дзяржаўнага сьцяга незалежнай [[Латвія|Латвіі]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Флагі Беларусі ўчора і сёньня|к}} С. 18.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Horadnia, Haradnica, Valicki, BNR. Горадня, Гарадніца, Валіцкі, БНР (Z. Petravičius, 1919, 1937).jpg|значак|Беларуская камэндатура ў [[Горадня|Горадні]], 1919 г.]]
[[Файл:Horadnia, Bieł-čyrvona-bieły ściah. Горадня, Бел-чырвона-белы сьцяг (25.03.1919).jpg|значак|Першае сьвяткаваньне [[Дзень Волі|Дня Незалежнасьці]] ў Горадні, 1919 г.]]

Паміж 1921 і 1939 гадамі бел-чырвона-белы сьцяг актыўна выкарыстоўваўся нацыянальна-вызвольных рухам у акупаванай [[Польшча]]й [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]]: як палітычнымі партыямі ([[Беларуская хрысьціянская дэмакратыя (1927)|Беларуская хрысьціянская дэмакратыя]], [[БСРГ]]), так і непалітычнымі арганізацыямі, як [[Таварыства беларускай школы]]&lt;ref&gt;[[Андрэй Вашкевіч|Вашкевіч А.]] [https://store.arche.by/item/1536 Нашы сьцягі над Заходняй] // [[Arche]]. № 4 (55), 2007. С. 78—90.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2021&quot;&gt;Корбут В. [https://www.polskieradio.pl/396/7811/Artykul/2709078,%d0%93%d1%96%d1%81%d1%82%d0%be%d1%80%d1%8b%d0%ba-%d0%91%d0%b5%d0%bb%d0%b0%d1%87%d1%8b%d1%80%d0%b2%d0%be%d0%bd%d0%b0%d0%b1%d0%b5%d0%bb%d1%8b-%d1%81%d1%86%d1%8f%d0%b3-%d0%b7%d0%b0%d0%bc%d0%b0%d1%86%d0%b0%d0%b2%d0%b0%d1%9e%d1%81%d1%8f-%d1%8f%d0%ba-%d0%bd%d0%b0%d1%86%d1%8b%d1%8f%d0%bd%d0%b0%d0%bb%d1%8c%d0%bd%d1%8b-%d1%9e-%d0%97%d0%b0%d1%85%d0%be%d0%b4%d0%bd%d1%8f%d0%b9-%d0%91%d0%b5%d0%bb%d0%b0%d1%80%d1%83%d1%81%d1%96 Гісторык: Бела-чырвона-белы сцяг замацаваўся як нацыянальны ў Заходняй Беларусі], [[Беларуская служба Польскага радыё]], 8 красавіка 2021 г.&lt;/ref&gt;. Беларуская нацыянальная сымболіка ўжывалася ва ўсіх беларускіх школах і гімназіях, на мітынгах працоўных, беларускім студэнцтвам&lt;ref name=&quot;Tkacou-393&quot;/&gt;. На [[Дзень Волі|Дзень Незалежнасьці]] 25 сакавіка 1934 году актывісты гуртка [[Беларускі інстытут гаспадаркі і культуры|Беларускага інстытуту гаспадаркі і культуры]] ў [[Шутавічы|Шутавічах]] вывесілі пасярод вёскі бел-чырвона-белы сьцяг, які празь некалькі гадзінаў зьнялі польскія паліцыянты. Сябры гуртка не хавалі свайго ўчынку і нават зьвярнуліся да ўладаў з патрабаваньнем вярнуць ім сьцяг як прыватную ўласнасьць&lt;ref name=&quot;Arche&quot;&gt;[[Андрэй Чарнякевіч|Чарнякевіч А.]], [[Андрэй Вашкевіч|Вашкевіч А.]] [https://web.archive.org/web/20120326041552/http://arche.by/by/page/science/9411 25 сакавіка: вытокі нацыянальнага сьвята] // [[ARCHE Пачатак]]. № 3, 2008. С. 65.&lt;/ref&gt;. Тым часам [[швадрон]] уланаў войска міжваеннай [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]], у якім служылі [[беларускія татары]], меў двузубы белы вымпэл з гарызантальнай чырвонай паласой, на якой разьмяшчаліся зялёная зорка і паўмесяц&lt;ref name=&quot;viacorka&quot;/&gt;.

[[Файл:Flag of Biełaruski Asoby Bataljon u skladzie vojska Letuvy.svg|значак|Сьцяг [[Беларускі асобны батальён у складзе войска Летувы|Беларускага асобнага батальёну]], 1920 г.]]
[[Файл:Жаўнеры Беларускага асобнага батальёна са сцягам.jpg|значак|Жаўнеры Беларускага асобнага батальёну зь сьцягам, да 1923 г.]]

У міжваеннай [[Латвія|Латвіі]] пад бел-чырвона-белымі сьцягамі дзейнічалі беларускія культурніцкія і грамадзка-палітычныя арганізацыі на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічна беларускіх]] паўднёва-ўсходніх [[Інфлянцкае ваяводзтва|Інфлянтах]]. 15 верасьня 1929 году [[Беларусы ў Латвіі|беларусы Латвіі]] з нацыянальнымі сьцягамі прайшлі вуліцамі [[Рыга|Рыгі]] ў часе пахаваньня паэта [[Ян Райніс|Яна Райніса]]&lt;ref&gt;[[Кастусь Езавітаў|Езавітаў К.]] Беларуская меншасьць у Латвіі ніколі не забудзе Яна Райніса! // [[Беларуская школа ў Латвіі (1926)|Беларуская школа ў Латвіі]]. [https://files.knihi.com/Knihi/Pieryjodyka/nlb.by/Dauniejsyja/Insyja/Bielaruskaja_skola_u_Latvii.pdf.zip/1932-004.pdf № 4 (14), 1932]. С. 193.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Diplomatic mission of BNR.jpg|значак|Шыльда [[Вайскова-дыпляматычная місія БНР у Латвіі і Эстоніі|Вайскова-дыпляматычнай місіі БНР]], 1921 г.]]

Пад бел-чырвона-белым сьцягам таксама дзейнічалі беларускія супольнасьці ў замежжы, найперш у [[Чэхаславаччына|Чэхаславаччыне]], куды пераехала [[Рада Беларускай Народнай Рэспублікі|Рада БНР]]. Нацыянальнымі сьцягамі карысталіся [[Беларуская грамада ў Празе|Беларуская грамада]] (1920—1925) і беларускае студэнцтва ў [[Прага|Празе]]&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20210108072134/https://news.tut.by/culture/704782.html «Праграма Каліноўскага» 100 год таму. Як беларускія студэнты вучыліся ў Еўропе], [[TUT.BY]], 23.10.2020 г.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Проект государственного герба БССР Г. Змудинского (1924).jpg|значак|Адзін з трох пераможцаў конкурсу на дзяржаўны герб [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]], 1924 г.]]

У пэрыяд з 1924 да 1928 году [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларуская ССР]] фактычна ня мела свайго дзяржаўнага сьцяга, аднак у зьвязку з абвяшчэньнем палітыкі [[Беларусізацыя|беларусізацыі]] рабіліся спробы ўвасобіць у рэспубліцы бела-чырвона-белае спалучэньне колераў з нацыянальнага сьцяга беларусаў. Ужо ўвесну 1924 году пры распрацоўцы дзяржаўнага гербу БССР журы рэспубліканскага конкурсу сярод трох найлепшых праектаў абрала работу беларускага графіка [[Генадзь Змудзінскі|Генадзя Змудзінскага]], дзе савецкая атрыбутыка спалучалася зь бела-чырвона-белай нацыянальнай сымболікай&lt;ref&gt;Корсак Д. [https://people.onliner.by/opinions/2020/10/12/razgovor-o-staryx-i-novyx-gerbax-belarusi?fbclid=IwAR0I3B1BaQDfoqZnII1z1jmur5qgGo74WC5-MjA_FI2CMGo43OTjtM0MtDw Кого догоняет «Погоня»? Разговор с историком о старых и новых гербах Беларуси], [[Onliner.by]], 12.10.2020 г.&lt;/ref&gt;. Аднак напярэдадні канчатковага падсумоўваньня [[ЦК КПБ|ЦК ВКП(б)]] змусіў [[Цэнтральны выканаўчы камітэт БССР|ЦВК БССР]] скасаваць вынікі конкурсу і схаваць іх ад грамадзкасьці. Тым часам паводле ўспамінаў удзельнікаў міжнароднай [[Акадэмічная канфэрэнцыя па рэформе беларускага правапісу і азбукі|Акадэмічнай канфэрэнцыі па рэформе беларускай мовы 1926 году]], памяшканьне будынка ў [[Менск]]у, дзе яна праводзілася, упрыгожвала бела-чырвона-белае сонца зь пяцьцю бела-чырвона-белымі праменямі&lt;ref&gt;{{Літаратура/Флагі Беларусі ўчора і сёньня|к}} С. 22—23.&lt;/ref&gt;. У 1927 годзе зьявіўся новы праект [[герб БССР|гербу БССР]], які ў агульных рысах паўтараў [[герб СССР]], але меў бела-чырвона-белую стужку замест чырвонай. Праект прайшоў некалькі інстанцыяў, аднак Прэзыдыюм ЦВК у выніку ўсё ж пастанавіў зрабіць стужку чырвонай&lt;ref name=&quot;Nasievic&quot;/&gt;&lt;ref&gt;[[Савецкая Беларусь]]. № 32 (1924), 9 лютага 1927. С. 8.&lt;/ref&gt;. Такім парадкам узорам для афіцыйна прынятай сымболікі БССР стала савецкая сымболіка [[Расея|Расеі]]&lt;ref name=&quot;salanda-2019-7&quot;/&gt;. Увогуле, тагачасныя савецкія ўлады ў [[Масква|Маскве]] хоць негалосна і называлі бела-чырвона-белыя колеры беларускімі нацыянальнымі, аднак ужо ў 1928 годзе распачалі актыўнае змаганьне зь імі: у дакладзе [[АДПУ]] (пазьнейшага [[НКВД]]) у ЦК ВКП(б) ад 27 траўня адзначаўся загад да менскіх уладаў перафарбаваць вулічныя слупы і інтэр’ер [[Прысутныя месцы (Менск)|Дому працы]], раней расфарбаваныя ў беларускія нацыянальныя колеры ({{мова-ru|белорусские национальные цвета|скарочана}})&lt;ref&gt;Славатинский А. Доклад ОГПУ в ЦК ВКП(б) о политических настроениях в среде белорусской интеллигенции (27 мая 1928 г.) // ЦК РКП(б)—ВКП(б) и национальный вопрос. Книга 1. 1918—1933 гг. / Составители Л. С. Гатагова, Л. П. Кошелева, Л. А. Роговая. — М.: «Российская политическая энциклопедия» (РОССПЭН), 2005. С. 569.&lt;/ref&gt;. У 1929 годзе бел-чырвона-белыя сьцягі паказалі ў прысьвечаным утварэньню БССР фільме [[Белдзяржкіно]] «В огне рождённая» зь беспасярэдняй спасылкай на Беларускую Народную Рэспубліку&lt;ref&gt;[https://www.youtube.com/watch?v=maAhoaaRHr8 В огне рожденная (1929)], [[YouTube]], 7 верасьня 2014 г.&lt;/ref&gt;, таксама яшчэ ў 1933 годзе бел-чырвона-белы сьцяг азначаўся ў друку БССР як вытворны ад Пагоні, якія разам згадваліся менавіта як ''дзяржаўныя'' сьцяг і герб Беларускай Народнай Рэспублікі (хоць і ў [[«Нацдэмаўшчына»|«антынацдэмаўскім»]] кантэксьце)&lt;ref&gt;Вольскі В. Аб рэцыдывах нацыянал-дэмакратызму ў творчасьці мастака Мініна // Мастацтва і рэвалюцыя. № 1—2, 1933. С. 6.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Mir, Bieł-čyrvona-bieły ściah-Pahonia. Мір, Бел-чырвона-белы сьцяг-Пагоня (1930).jpg|значак|Сябры гуртка [[Таварыства беларускай школы]] ў [[Мір (Гарадзенская вобласьць)|Міры]], 1930 г.]]
[[Файл:Vilnia, Bieł-čyrvona-bieły ściah-Pahonia. Вільня, Бел-чырвона-белы сьцяг-Пагоня (1931).jpg|значак|Хор [[Беларускі студэнцкі саюз|Беларускага студэнцкага саюзу]] пры [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскім унівэрсытэце]] на чале з [[Рыгор Шырма|Рыгорам Шырмам]] і з удзелам [[Міхась Забэйда-Суміцкі|Міхася Забэйды-Суміцкага]], 1931 г.]]
[[Файл:Vilnia, Biełaruskaja gimnazija, Bieł-čyrvona-bieły ściah. Вільня, Беларуская гімназія, Бел-чырвона-белы сьцяг (1930-39).jpg|значак|Вучнёўскі аркестар [[Віленская беларуская гімназія|Віленскай беларускай гімназіі]], 1930-я гг.]]

У [[Другая сусьветная вайна|Другую сусьветную вайну]] бел-чырвона-белы сьцяг разам зь іншымі нацыянальнымі сымбалямі вярнуў да ўжытку калябарацыйны беларускі ўрад ([[Беларуская Цэнтральная Рада]]). Аднак як сьведчыць распараджэньне Райхсміністра па акупаваных усходніх тэрыторыях ад 14 чэрвеня 1944 году&lt;ref&gt;{{Літаратура/Сфрагістыка і геральдыка Беларусі (1999)|к}} С. 156.&lt;/ref&gt;, гэтае выкарыстаньне было ''неафіцыйным'' да апошніх дзён нямецкай акупацыі. Шырока вядомае распараджэньне, нібы падпісанае гаўляйтэрам Беларусі [[Вільгельм Кубэ|Вільгельмам Кубэ]] і надрукаванае 27 чэрвеня 1942 году ў газэце «[[Раніца (Бэрлін)|Раніца]]», аб дазволе карыстацца бел-чырвона-белым сьцягам і гербам Пагоняй побач зь нямецкай сымболікай «пры сьвяткаваньнях або для абазначэньня беларускай нацыянальнасьці» выявілася, паводле вынікаў пазьнейшых дасьледаваньняў, тагачаснай дэзынфармацыяй, вінаватых у якой ўлады [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]] так і не знайшлі&lt;ref&gt;{{Літаратура/Сфрагістыка і геральдыка Беларусі (1999)|к}} С. 155.&lt;/ref&gt;. Увогуле, паўафіцыйны дазвол на беларускую нацыянальную сымболіку зьявіўся толькі пад канец нацысцкай акупацыі і выявіўся спробай схіліць мясцовае насельніцтва на свой бок па [[Курская бітва|паразе на Курскай дузе]] і карэнным пераломе ў [[Нямецка-савецкая вайна|Нямецка-савецкай вайне]], прытым нацыянальны сьцяг беларусаў (як і бела-чырвона-белыя павязкі) ніколі не насілі паліцыянты, пад ім не праводзілася ваенных дзеяньняў&lt;ref name=&quot;kultura&quot;&gt;Рудак А. [https://budzma.by/news/minu-shchyna-i-suchasnasts-gistarychnay-simvoliki.html Мінуўшчына і сучаснасць гістарычнай сімволікі] // [[Культура (газэта)|Культура]]. № 34 (1473), 22—29 жніўня 2020 г.&lt;/ref&gt;. Тым часам аўтар эскізу бел-чырвона-белага сьцяга, [[Клаўдзі Дуж-Душэўскі]], у час акупацыі адмовіўся ад пасады намесьніка бургамістра Менску, а ў жніўні 1943 году нацысты кінулі яго разам з жонкай у [[канцэнтрацыйны лягер]] за дапамогу [[габрэі|габрэям]], якія хаваліся ад перасьледу&lt;ref name=&quot;kultura&quot;/&gt;.

Па вайне бел-чырвона-белы сьцяг працягваў актыўна выкарыстоўвацца [[Беларуская эміграцыя|Беларускай эміграцыяй]], у тым ліку [[Урад Беларускай Народнай Рэспублікі|ўрадам Беларускай дзяржавы ў выгнаньні]]. Нацыянальны сьцяг аб’яднаў як салдатаў [[Беларуская краёвая абарона|БКА]], так і тых беларусаў, хто ваяваў супраць нацыстаў у польскіх частках арміі [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]] і францускім руху Супраціву&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2021&quot;/&gt;. У [[Дзень Волі|Дзень Незалежнасці Беларусі]] (25 сакавіка) бел-чырвона-белыя сьцягі рэгулярна ўздымаліся на афіцыйным узроўні ў мясцовасьцях з актыўнымі беларускімі асяродкамі, у тым ліку на будынках ратушаў у [[Брэдфард]]зе ([[Вялікабрытанія]])&lt;ref&gt;{{Спасылка|аўтар = [[Натальля Гардзіенка|Гардзіенка Н.]] | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 5 жніўня 2012 | url = https://hardzin.livejournal.com/18650.html | загаловак = Эміграцыйная гісторыя ў асобах. 5 жніўня. Мацей Райцэўскі | фармат = | назва праекту = | выдавец = [[LiveJournal]] | дата = 21 студзеня 2021 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt; і [[Ошава]] ([[Канада]])&lt;ref&gt;{{Спасылка|аўтар = [[Натальля Гардзіенка|Гардзіенка Н.]] | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 16 верасьня 2012 | url = https://hardzin.livejournal.com/33687.html | загаловак = Эміграцыйная гісторыя ў падзеях. 16 верасня. Беларусы Ашавы | фармат = | назва праекту = | выдавец = [[LiveJournal]] | дата = 21 студзеня 2021 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;, да сёньня ў гэты дзень беларускі нацыяльны сьцяг вывешваецца на будынку гістарычнага музэю ў [[Саўт-Рывэр]]ы ([[Нью-Джэрзі]], [[ЗША]])&lt;ref&gt;[https://nn.by/?c=ar&amp;i=125738 У Саўт-Рыверы (ЗША) узнялі бел-чырвона-белы сцяг ФОТАФАКТ], [[Наша Ніва]], 31 сакавіка 2014 г.&lt;/ref&gt;.

У Беларусі пад бел-чырвона-белым сьцягам гуртаваліся ўдзельнікі антысавецкага партызанскага руху і падпольля — да іх ліквідацыі савецкімі карнікамі ў 1950-я гады. У 1960—1970-я гады гістарычную [[Нацыянальная сымболіка|нацыянальную сымболіку]] выкарыстоўвалі інтэлектуалы-гуманітары [[Акадэмічны асяродак|Акадэмічнага асяродку]], разгромленага [[КГБ]] у 1974—1975 гадох, і мастакі-дысыдэнты з творчага кола [[На Паддашку]]&lt;ref name=&quot;Lalkou&quot;/&gt;. З гэтага ж часу адзначаюцца першыя сьвядомыя фальсыфікацыі гістарычных зьвестак пра беларускі нацыянальны сьцяг з боку савецкіх уладаў: дзеля адмаўленьня яго выкарыстаньня на [[Першы Ўсебеларускі зьезд|Першым Усебеларускім зьезде]] (1917) намесьнік дырэктара Інстытуту гісторыі [[Камуністычная партыя Савецкага Саюзу|камуністычнай партыі]] Сьцяпан Папанін у сваёй манаграфіі, выдадзенай у 1977 годзе, пры апісаньні зьезду замяніў бел-чырвона-белы сьцяг на выдуманы «пунсова-блакітны»&lt;ref name=&quot;Lachouski&quot;/&gt;. У 1980-я гады бел-чырвона-белы сьцяг разам з гербам Пагоняй сталі агульнавядомымі сымбалямі беларускасьці і незалежніцтва, а іх публічная дэманстрацыя разглядалася як акт нацыянальнага супраціву. У 1985 годзе на будынку [[Менская мастацкая вучэльня імя Глебава|Менскай мастацкай вучэльні імя Глебава]] два навучэнцы, Міхал Мірошнікаў і Юры Макееў, вывесілі бел-чырвона-белыя сьцягі. У выніку КГБ распачало перасьлед 6 чалавек, а Макееў мусіў спыніць навучаньне&lt;ref name=&quot;Lalkou&quot;/&gt;.

З пачаткам працэсу дэмакратызацыі ў [[СССР]] выкарыстаньне нацыянальнай гістарычнай сымболікі ў Беларусі пачало набываць масавы характар&lt;ref name=&quot;Lalkou&quot;/&gt;. Гэтаму спрыялі моладзевыя нефармальныя гістарычна-культурныя аб’яднаньні і клюбы («[[Талака (таварыства)|Талака]]», «Паходня», «Узгор’е» і іншых), [[Беларускі Народны Фронт Адраджэньне|Беларускі Народны Фронт]] і іншыя партыі дэмакратычнага кірунку. У 1986 годзе бел-чырвона-белыя сьцягі зьявіліся ў кнізе мастака [[Мікола Купава|Міколы Купавы]], якую савецкія ўлады неўзабаве прыбралі з кнігарняў&lt;ref name=&quot;Kupava&quot;/&gt;. 30 кастрычніка 1988 году бел-чырвона-белыя сьцягі ўзьнялі ўдзельнікі першай масавай акцыі за незалежнасьць, [[Дзяды 30 кастрычніка 1988 году (Менск)|жорстка разагнанай савецкімі ўладамі]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Флагі Беларусі ўчора і сёньня|к}} С. 26.&lt;/ref&gt;. А ўжо 19 лютага 1989 году пад бел-чырвона-белымі сьцягамі на стадыёне «[[Дынама (стадыён, Менск)|Дынама]]» ў Менску адбыўся першы дазволены ўладамі БССР апазыцыйны палітычны мітынг&lt;ref name=&quot;Lalkou&quot;/&gt;. Разам з тым савецкія ўлады працягвалі перасьлед беларусаў (асабліва ў правінцыі) за выкарыстаньне нацыянальнага сьцяга&lt;ref name=&quot;Lalkou&quot;/&gt;.

Рэагуючы на рост папулярнасьці бел-чырвона-белага сьцяга ўлады СССР разгарнулі [[прапаганда|прапагандысцкую]] кампанію супраць нацыянальнага сьцяга беларусаў, пачатак якой паклаў артыкул начальніка Галоўнага архіўнага ўпраўленьня пры Савеце Міністраў БССР у «[[Советская Белоруссия|Советской Белоруссии]]»&lt;ref&gt;Михальченко А. Белорусская символика: традиции и современность // Советская Белоруссия. 25 ноября 1990. С. 2.&lt;/ref&gt;. З гэтага часу прыхільнікі [[Рашызм|расейскага шавінізму]] ўжываюць факт паўафіцыйнага цывільнага выкарыстаньня ў час нацысцкай акупацыі беларускіх нацыянальных сымбаляў дзеля дыскрэдытацыі сваіх апанэнтаў, зьвінавачваючы іх у [[фашызм|фашызьме]]. Прытым звычайна замоўчваецца, што цяперашні [[сьцяг Расеі]] выкарыстоўваўся вайсковым фармаваньнем [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]], што брала ўдзел у вайсковых дзеяньнях — [[Расейская вызвольная армія|Расейскай вызвольнай арміяй генэрала Ўласава]]&lt;ref&gt;[[Зьміцер Дрозд|Дрозд Д.]] [https://bydc.info/news/1041-byl-li-zapreshchen-natsistami-rossijskij-belo-sine-krasnyj-flag Был ли запрещен нацистами российский бело-сине-красный флаг?], Беларускі дакумэнтацыйны цэнтар, 7.11.2020 г.&lt;/ref&gt; (таксама гэты сьцяг выкарыстоўвалі [[1-я Расейская нацыянальная армія]], якая ладзіла дывэрсіі ў тыле [[Рабоча-Сялянская Чырвоная Армія|савецкіх войскаў]] і змагалася з партызанамі, і дапаможныя расейскія моладзевыя арганізацыі{{Заўвага|Сярод іншага, [[:Файл:Российский и нацистский флаги. Минск, 18.06.1944 (colored).jpg|кадры нямецкай кінахронікі ад 18 чэрвеня 1944 году]] зафіксавалі публічнае выкарыстаньне на вуліцах Менску цяперашняга сьцяга Расеі побач з нацысцкім сьцягам}}, у тым ліку [[Памочнікі СПА Люфтвафэ#Расея|расейскія выхаванцы СС]]). Увогуле, у час Другой сусьветнай вайны [[калябарацыянізм|калябарацыяністы]], апроч расейскага, выкарыстоўвалі сучасныя сьцягі [[Бэльгія|Бэльгіі]], [[Латвія|Латвіі]], [[Летува|Летувы]], [[Нарвэгія|Нарвэгіі]], [[Нідэрлянды|Нідэрляндаў]], [[Украіна|Украіны]], [[Францыя|Францыі]], [[Эстонія|Эстоніі]] і некаторых іншых краінаў [[Эўропа|Эўропы]] і [[Азія|Азіі]]&lt;ref name=&quot;50 faktau&quot;/&gt;. Тым часам савецкая сымболіка ўжывалася побач з [[Нацызм|нацысцкай]] у час [[Супольны парад Вэрмахту і Чырвонай арміі ў Берасьці (1939)|супольнага нацысцка-савецкага вайсковага параду]] ў [[Берасьце|Берасьці]], які адбыўся ў пачатку Другой сусьветнай вайны{{Заўвага|[[:Файл:Bieraście. Берасьце (22.09.1939).jpg|Здымак прывітальнай аркі да ўдзельнікаў параду ў Берасьці з савецкай і нацысцкай сымболікай]]}}.

=== Рэспубліка Беларусь ===
[[Файл:Stemp Flag and map of Belarus.jpg|значак|Паштовая марка Беларусі, 1992 г.]]

Вяртаньне ў масавую сьвядомасьць жыхароў Беларусі бел-чырвона-белага сьцяга з гербам [[Пагоня]]й як нацыянальных сымбаляў беларусаў адбылося ў 1990 годзе разам з прыняцьцем [[Дэклярацыя аб дзяржаўным сувэрэнітэце Беларусі|Дэклярацыі аб дзяржаўным сувэрэнітэце]]. Тады ж Міністэрства сувязі выдала мільённым накладам паштовы канвэрт з выявай Пагоні на фоне бел-чырвона-белага сьцяга, а кіраўнік [[Беларускі экзархат|Беларускага экзархату]] ўрачыста асьвяціў беларускі нацыянальны сьцяг у [[Полацак|Полацку]]&lt;ref name=&quot;Kupava&quot;/&gt;. У 1991 годзе пад беларускай нацыянальнай сымболікай прайшлі красавіцкія і травенскія [[страйк]]і працоўных Беларусі, якія адыгралі важную ролю ў крушэньні [[таталітарызм]]у ў краіне&lt;ref name=&quot;Tkacou-393&quot;/&gt;. 24 жніўня 1991 году дэпутат [[Галіна Сямдзянава]] ўнесла бел-чырвона-белы сьцяг у [[Вярхоўны Савет Беларусі]]&lt;ref name=&quot;50 faktau&quot;/&gt;. На наступны дзень, 25 жніўня, дэпутаты надалі Дэклярацыі аб дзяржаўным сувэрэнітэце статус канстытуцыйнага закону. А 19 верасьня 1991 году парлямэнт Беларусі прыняў законы «Аб Дзяржаўным сьцягу Рэспублікі Беларусь» і «Аб Дзяржаўным гербе Рэспублікі Беларусь», якія аднавілі бел-чырвона-белы сьцяг з гербам Пагоняй у якасьці дзяржаўных сымбаляў&lt;ref name=&quot;Tkacou-393&quot;/&gt;. Распрацоўкай эталёнаў дзяржаўнай сымболікі займалася адмысловая Камісія пры Прэзыдыюме Вярхоўнага Савету, у якую ўвайшло больш за 20 чалавек: вядомыя гісторыкі, мастакі, дызайнэры, мастацтвазнаўцы (кіраўнік — дэпутат [[Алег Трусаў]])&lt;ref name=&quot;50 faktau&quot;/&gt;. Неўзабаве бел-чырвона-белым сьцяг упершыню ўзьнялі як сымбаль незалежнай Беларусі над усімі прадстаўніцтвамі краіны за мяжой, а ў 1994 годзе каманда Беларусі ўпершыню выступіла пад ім на [[Зімовыя Алімпійскія гульні 1994 году|Алімпійскіх гульнях]]&lt;ref name=&quot;kultura&quot;/&gt;. 20 ліпеня 1994 году пад бел-чырвона-белым сьцягам адбылася інаўгурацыя першага прэзыдэнта Беларусі [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]].

[[Файл:Берет ВДВ.jpg|значак|Барэт беларускіх [[Сілы спэцыяльных апэрацыяў УС РБ|ПДВ]] да 1995 г.]]

У лютым 1995 году Лукашэнка заявіў пра намер правесьці рэфэрэндум, што стала сьведчаньнем аднаўленьня [[Русіфікацыя Беларусі|палітыкі русіфікацыі]] з мэтай атрымаць падтрымку і грошы [[Расея|Расеі]]&lt;ref name=&quot;NN-2020&quot;/&gt;. Зьмяненьне нацыянальнай гістарычнай сымболікі Беларусі разьлічвалася як мэтанакіраваны удар па галоўных палітычных апанэнтах ([[Апазыцыя БНФ]]) і мусіла ўмацаваць яго асабістую ўладу&lt;ref name=&quot;Marcinovic&quot;&gt;Мартинович Д. [https://web.archive.org/web/20200622200046/https://news.tut.by/culture/684354.html Без исторической символики, но с русским языком. Как 25 лет назад в Беларуси прошел референдум], [[TUT.BY]], 14.05.2020 г.&lt;/ref&gt;. На думку гісторыка [[Алег Трусаў|Алега Трусава]], дэпутата Вярхоўнага Савету 12-га скліканьня, ініцыятыва рэфэрэндуму негалосна ішла ад саміх уладаў Расеі&lt;ref name=&quot;Naviny.by&quot;&gt;Гуштын А. [https://web.archive.org/web/20210124153750/https://naviny.by/rubrics/society/2015/05/14/ic_articles_116_188882 Рэферэндум-1995. Антыгероі беларускай мовы], [[Naviny.by]], 14.05.2015 г.&lt;/ref&gt;, якія імкнуліся рэанімаваць [[Імпэрыялізм|імпэрскую ідэю]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 10.&lt;/ref&gt;. Таксама выказвалася меркаваньне, што правядзеньне рэфэрэндуму абумовіла жаданьне Лукашэнкі набыць папулярнасьць у Расеі з наступнай мэтай стаць прэзыдэнтам Расеі&lt;ref&gt;Олегов А. Лукашенко метит в президенты России // Огонёк. № 43, 27 октября 1996. С. 9.&lt;/ref&gt;. Паводле дэпутата Вярхоўнага Савету 12-га скліканьня [[Сяргей Навумчык|Сяргея Навумчыка]], падобны плян агучваў кіраўнік адміністрацыі Лукашэнкі [[Леанід Сініцын]], [[Расейцы|расеец]] паводле нацыянальнасьці і прыхільнік далучэньня Беларусі да Расеі&lt;ref&gt;{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 24.&lt;/ref&gt;, які меў імаверныя зьвязкі з расейскімі спэцслужбамі&lt;ref name=&quot;Navumcyk_18.04.2014&quot;&gt;[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/25354832.html «Маўр» Лукашэнкі, або той, хто зьмяніў герб і сьцяг], [[Радыё Свабода]], 18 красавіка 2014 г.&lt;/ref&gt; і быў фігурантам дакладу дэпутата [[Сяргей Антончык|Сяргея Антончыка]] пра карупцыю ў атачэньні Лукашэнкі&lt;ref&gt;{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 127.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Соўсь Г. [https://www.svaboda.org/a/30211729.html Антончык пра антыкарупцыйны даклад Лукашэнкі, фатальную памылку Ганчара і «звышцынізм» апазыцыі], [[Радыё Свабода]], 12 кастрычніка 2019 г.&lt;/ref&gt;. Ён жа, паводле неаднаразовых уласных прызнаньняў&lt;ref&gt;{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 65.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Marcinovic&quot;/&gt;&lt;ref&gt;Толкачева Е. [https://web.archive.org/web/20200412135326/https://news.tut.by/economics/637111.html «Сел и нарисовал». Как в 1995 году БЧБ-флаг сменили на красно-зеленый, а «Пагоню» — на герб БССР], [[TUT.BY]], 12.05.2019 г.&lt;/ref&gt;, стварыў прапанаваныя на рэфэрэндум сымбалі, за аснову якіх узяў [[Сьцяг Беларускай ССР|сьцяг]] і [[герб Беларускай ССР|герб]] [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]]. Як Сініцын апавядаў беларускаму дэпутату [[Валянцін Голубеў|Валянціну Голубеву]]&lt;ref name=&quot;Navumcyk_18.04.2014&quot;/&gt;:
{{Цытата|Справа ж не ў [[Геральдыка|геральдыцы]]. Таму што калі прыгадаць, навошта ўвогуле трэба было мяняць сымболіку, дык зразумела, што чым яна горш атрымалася, тым лепей. Бо яе замена была толькі правакуючым выпадам, прычым толькі адным — у камбінацыі зь некалькіх удараў.}}

Паводле сьведчаньня Сініцына, праца над новай сымболікай вялася з 21 сакавіка, прытым дэпутаты атрымалі эскізы сьцяга і гербу ўжо 23 сакавіка. Як мяркуе Сяргей Навумчык, хуткае (за два дні) стварэньне прапанаванай Лукашэнкам сымболікі сьведчыла пра тое, што галоўнай мэтай рэфэрэндуму было ня столькі ўвядзеньне нейкай канкрэтнай сымболікі (якая разглядалася як часовая — да ліквідацыі незалежнасьці Беларусі), колькі зьнішчэньне дзяржаўнага статусу бел-чырвона-белага сьцяга і Пагоні&lt;ref&gt;{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 66.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Protest actions in Minsk (Belarus) near Stella, August 16.jpg|значак|[[Марш за свабоду (Менск, 2020)|300-тысячны мітынг у Менску]], 16 жніўня 2020 г.]]

Праведзены 14 траўня 1995 году [[Рэфэрэндум у Беларусі 1995 году|рэфэрэндум]] супярэчыў [[Канстытуцыя Беларусі|Канстытуцыі]] і заканадаўству Беларусі, адзначаўся парушэньнем законаў і фальсыфікацыяй вынікаў галасаваньня&lt;ref name=&quot;Navumcyk&quot;&gt;[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/27734568.html Рэфэрэндум-95 пра сымболіку і мову ня быў легітымным], [[Радыё Свабода]], 12 траўня 2019 г.&lt;/ref&gt;. Яму папярэднічала [[Зьбіцьцё дэпутатаў у будынку Вярхоўнага Савету (1995)|зьбіцьцё дэпутатаў у будынку парлямэнту]], якое выявілася сілавой дэманстрацыяй усталяваньня [[Рэжым Лукашэнкі|аўтарытарнага рэжыму ў Беларусі]]. 16 траўня 1995 году, калі афіцыйна абвешчаныя вынікі рэфэрэндуму яшчэ фармальна не набылі законнай сілы, [[Кіраўніцтва справамі прэзыдэнта Рэспублікі Беларусь|кіраўнік справамі]] Лукашэнкі [[Іван Ціцянкоў]] зьняў з даху [[Дом ураду (Менск)|Дома ўраду]] бел-чырвона-белы сьцяг і разарваў [[дэ-юрэ]] і [[дэ-факта]] (на той момант) дзяржаўны сымбаль Беларусі «на сувэніры»&lt;ref&gt;Дзедзіч. № 3 (22), травень 2003. С. 1.&lt;/ref&gt;. Ціцянкоў асабіста расьпісаўся на кожным з кавалкаў, што зафіксавалі на відэа&lt;ref&gt;[http://www.svaboda.org/content/article/773824.html Зянон Пазьняк: «У мяне пацяклі сьлёзы» (аўдыё)], [[Радыё Свабода]], 18 верасьня 2006 г.&lt;/ref&gt;. Прытым факты зьнявагі дзяржаўнага сьцяга адзначаліся яшчэ 25 сакавіка 1995 году, калі падкантрольная Лукашэнку міліцыя пры затрыманьні грамадзянаў зь бел-чырвона-белымі сьцягамі, вырывала сьцягі і ламала дрэўкі (на зварот дэпутатаў парлямэнту Беларусі да генэральнага пракурора паводле факту зьнявагі дзяржаўнага сьцяга нікога зь міліцыі не пакаралі&lt;ref name=&quot;95-115&quot;&gt;{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 115.&lt;/ref&gt;) і 12 красавіка, калі супрацоўнікі сілавых структураў вырывалі і, увогуле, рвалі дзяржаўныя бел-чырвона-белыя сьцягі&lt;ref name=&quot;95-115&quot;/&gt;.

[[Файл:Flag of Belarus (1918, 1991–1995) with historic coat of arms.png|значак|Бел-чырвона-белы сьцяг з гербам Пагоняй, які выкарыстоўваецца ў час [[Пратэсты ў Беларусі (2020—2021)|пратэстаў 2020—2021 гадоў]]]]

7 чэрвеня 1995 году Лукашэнка выдаў указы № 213 «Аб зацьверджаньні эталёну Дзяржаўнага гербу Рэспублікі Беларусь і Палажэньня аб Дзяржаўным гербе Рэспублікі Беларусь»&lt;ref&gt;[http://www.levonevski.net/pravo/razdel1/num2/1d2088.html Об утверждении эталона Государственного герба Республики Беларусь и Положения о Государственном гербе Республики Беларусь]&lt;/ref&gt; і № 214 «Аб зацьверджаньні Палажэньня аб Дзяржаўным сьцягу Рэспублікі Беларусь»&lt;ref&gt;[https://geraldika.ru/symbols/9223 Об утверждении Положения о Государственном флаге Республики Беларусь]&lt;/ref&gt; дзеля фармальнага замацаваньня сымболікі рэжыму на заканадаўчым узроўні. Тым часам бел-чырвона-белы сьцяг разам з гербам Пагоняй трапіў пад негалосную забарону&lt;ref name=&quot;latysonak&quot;/&gt;. Нягледзячы на яе, у Беларусі гэтым сьцягам як нацыянальным працягвалі карыстацца апазыцыйныя да рэжыму Лукашэнкі беларускія арганізацыі. Апроч таго, бел-чырвона-белы сьцяг актыўна выкарыстоўваўся ў спартовых і культурных імпрэзах па-за межамі краіны&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20110825221240/http://www.nn.by/index.php?c=ar&amp;i=19755&amp;p=1&amp;c2=calcym&amp;combo_calmonth=6&amp;combo_calyear=2007 «Тры чарапахі» замест «Кацюшы»], [[Наша Ніва]], 8 верасьня 2008 г.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 27.08.2007| url = http://naviny.by/rubrics/culture/2007/08/27/ic_articles_117_152457/| загаловак = Слушать хорошую музыку стоит вместе!| фармат = | назва праекту = | выдавец = [http://naviny.by Белорусские новости]| дата = 16 кастрычніка 2010 | мова = ru | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;, а таксама беларускімі эмігранцкімі арганізацыямі. Тым часам у Беларусі зьявілася легендарная постаць [[Мірон]]а — невядомага героя беларускага руху, які рэгулярна ўздымаў нацыянальны сьцяг у цяжкадаступных (высокіх і небясьпечных) месцах&lt;ref name=&quot;NN-2020&quot;/&gt;.

У 2010-я гады ў Беларусі прайшла маштабная грамадзкая кампанія ў справе папулярызацыі нацыянальный сымболікі, у межах якой у [[Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь|Міністэрства культуры]] накіравалі некалькі зваротаў з прапановай дадаць бел-чырвона-белы сьцяг у [[Сьпіс гісторыка-культурных каштоўнасьцяў Рэспублікі Беларусь|сьпіс нематэрыяльных гістарычна-культурных каштоўнасьцяў Беларусі]], у тым ліку з распрацаваным навукоўцамі абгрунтаваньнем&lt;ref name=&quot;50 faktau&quot;/&gt; і тысячамі подпісаў грамадзянаў Беларусі&lt;ref&gt;[https://www.svaboda.org/a/ministerstva-kultury-nia-viedaje-u-cym-kastounasc-biel-cyrvona-bielaha-sciaha/28193214.html Міністэрства культуры ня ведае, у чым каштоўнасьць бел-чырвона-белага сьцяга, і зьвярнулася ў Акадэмію навук], [[Радыё Свабода]], 23 сьнежня 2016 г.&lt;/ref&gt;. У падтрымку нацыянальнага сьцяга выказаліся вядомыя беларускія спартоўцы: прызэрка алімпійскіх гульняў [[Аляксандра Герасіменя]], чэмпіён сьвету [[Віталь Гуркоў]], гандбаліст [[Сяргей Рутэнка]]&lt;ref&gt;Панкавец З. [http://nn.by/?c=ar&amp;i=109400 Спартоўцы пра бел-чырвона-белы сцяг: пазітыўнае, негатыўнае, нейтральнае], [[Наша Ніва]], 8 траўня 2013 г.&lt;/ref&gt;, прызэрка чэмпіянаў сьвету і Эўропы [[Аліна Талай]]&lt;ref&gt;[http://nn.by/?c=ar&amp;i=113148 Лёгкаатлетка Аліна Талай: «Давайце не будзем падманваць сябе: наш колер — бел-чырвона-белы»], [[Наша Ніва]], 26 ліпеня 2013 г.&lt;/ref&gt;, чэмпіёнка сьвету [[Тацяна Драздоўская]]&lt;ref&gt;Карней І. [http://www.svaboda.org/a/25232780.html Тацьцяна Драздоўская: Сьцяг незалежнасьці — бел-чырвона-белы], [[Радыё Свабода]], 17 сьнежня 2014 г.&lt;/ref&gt;, трохразовы алімпійскі чэмпіён [[Уладзімер Парфяновіч]]&lt;ref&gt;[http://www.svaboda.mobi/a/24978067.html Парфяновіч: «Бел-чырвона-белы сьцяг павінен вісець у прэзыдэнта ў кабінэце»], [[Радыё Свабода]], 6 траўня 2013 г.&lt;/ref&gt;, алімпійскі чэмпіён [[Андрэй Багдановіч]]&lt;ref&gt;Карней І. [http://www.svaboda.org/a/alimpijski-cempijon-bahdanovic-mova-i-symbolika-heta-nasa-historyja/27044778.html Алімпійскі чэмпіён Багдановіч: Мова і сімволіка — гэта наша гісторыя], [[Радыё Свабода]], 30 траўня 2015 г.&lt;/ref&gt;. Аднак на ўсе прапановы Мінкульт адказваў адмовамі з спасылкамі на фармальныя прычыны («''фрагмэнтарнасьць і непаўнату абгрунтаванасьці''», «''адсутнасьць фатаздымкаў''» і г.д.), якія сьведчылі пра непасьлядоўнасьць міністэрства ў пытаньнях наданьня статусу гістарычна-культурнай каштоўнасьці і прызнаньне [[Дэ-факта|фактычнага]] браку паўнамоцтваў у разьвязаньні пытаньня зь бел-чырвона-белым сьцягам&lt;ref&gt;Дашчынскі А. [https://www.svaboda.org/a/ministerstva-i-sciah/28815520.html Міністэрства культуры сумняваецца, што БНР абвяшчалі пад бел-чырвона-белым сьцягам], 25 кастрычніка 2017 г.&lt;/ref&gt;. У сакавіку 2018 году пад бел-чырвона-белымі сьцягамі прайшло маштабнае [[100-годзьдзе Беларускай Народнай Рэспублікі|сьвяткаваньне 100-годзьдзя абвяшчэньня незалежнасьці Беларусі]]. У траўні таго ж году пад бел-чырвона-белымі сьцягамі адбылося ўрачыстае адкрыцьцё помніка [[Тадэвуш Касьцюшка|Тадэвушу Касьцюшку]] ў [[Косаў|Косаве]]&lt;ref&gt;[https://www.svaboda.org/a/29222482.html Першы ў Беларусі помнік Тадэвушу Касьцюшку ўрачыста адкрылі ля Косава. ФОТА], [[Радыё Свабода]], 12 траўня 2018 г.&lt;/ref&gt;, а ў верасьні 2019 году — урачыстае адкрыцьцё помніка вялікаму князю [[Гедзімін]]у ў [[Ліда|Лідзе]]&lt;ref&gt;[https://www.svaboda.org/a/30151491.html У Лідзе ўрачыста адкрылі помнік князю Гедзіміну. ФОТА], [[Радыё Свабода]], 7 верасьня 2019 г.&lt;/ref&gt;. 22 лістапада 2019 году ў [[Вільня|Вільні]] пад бел-чырвона-белымі сьцягамі (якіх было ў разы больш за [[Сьцяг Польшчы|польскія]] і [[Сьцяг Летувы|летувіскія]]) адбылася найбольш масавая па-за сучаснымі межамі Беларусі шматтысячная беларуская маніфэстацыя, прысьвечаная разьвітаньню зь беларускім нацыянальным героем [[Кастусь Каліноўскі|Кастусём Каліноўскім]]&lt;ref&gt;[https://nn.by/?c=ar&amp;i=241583 Тысячы беларусаў развіталіся з Каліноўскім пад нацыянальнымі сцягамі — шмат ФОТА Надзеі Бужа], [[Наша Ніва]], 22 лістапада 2019 г.&lt;/ref&gt;.

У 2020 годзе бел-чырвона-белы сьцяг стаў галоўным сымбалем [[Пратэсты ў Беларусі (2020—2021)|пратэстаў супраць фальсыфікацыяў выбараў, гвалту і беззаконьня ў Беларусі]]&lt;ref&gt;[[Андрэй Катлярчук|Kotljarchuk A.]] [http://balticworlds.com/the-flag-revolution-understanding-the-political-symbols-of-belarus/ The Flag Revolution. Understanding the political symbols of Belarus] // Baltic Worlds. Nr. 4, 2020.&lt;/ref&gt;. Гэта прывяло да росту папулярнасьці нацыянальнага сьцяга: на яго аснове жыхары Беларусі стварылі больш за 300 новых сьцягоў сваіх паселішчаў, мікрараёнаў, вуліцаў і двароў&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20210126223546/https://charter97.org/be/news/2020/11/28/402192/ Беларусы ўвекавечылі рэвалюцыйныя сцягі гарадоў і мікрараёнаў], [[Хартыя’97]], 28 лістапада 2020 г.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] [https://www.svaboda.org/a/31076712.html Слоўнік беларускай рэвалюцыі. Мова новых сьцягоў], [[Радыё Свабода]], 30 студзеня 2021 г.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Спасылка|загаловак=Музэй сьцягоў|url=https://flags.dze.chat}}&lt;/ref&gt;. Да іх таксама далучыліся і беларускія згуртаваньні за мяжой&lt;ref&gt;{{Спасылка|аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = https://supolka.net/flag-for-belarus/ | загаловак = Крэатыўныя сцягі беларускіх суполак за мяжой | фармат = | назва праекту = Supolka.net | выдавец = | дата =16 студзеня 2011 | мова = | камэнтар = }} &lt;/ref&gt;. У гэты ж час фіксуюцца шматлікія выпадкі [[цынізм|цынічнай]] зьнявагі нацыянальнага сьцяга беларусаў з боку супрацоўнікаў карных сілавых структураў [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]], якія могуць кваліфікавацца як распальваньне варожасьці паводле нацыянальнай прыкметы (артыкул 130 Крымінальнага кодэксу Беларусі)&lt;ref name=&quot;Navumcyk-10.11.2020&quot;/&gt;. У лістападзе 2020 году прыхільнікі Лукашэнкі (меркавана зь яго блізкага атачэньня) забілі за бела-чырвона-белыя стужкі жыхара Менску [[Раман Бандарэнка|Рамана Бандарэнку]]. У сьнежні 2020 — студзені 2021 году фіксуюцца факты разьбіцьця мэталічнымі гайкамі вокнаў з рэчамі (сьняжынкі, фіранкі) у бела-чырвона-белай каляровай гаме, прытым міліцыя рэжыму Лукашэнкі адмаўляецца заводзіць крымінальныя справы, сьцьвярджаючы, што падобныя дзеяньні ёсьць «выказваньнем меркаваньня», а не злачынствам&lt;ref&gt;[https://www.svaboda.org/a/31048615.html Разьбітае гайкамі за бел-чырвона-белыя колеры акно аказалася не адзіным], [[Радыё Свабода]], 16 студзеня 2021 г.&lt;/ref&gt;. Сам Лукашэнка ўсьлед за [[рашызм|расейскімі шавіністамі]] называе нацыянальны беларускі сьцяг «фашысцкай сымболікай» ({{мова-ru|«фашистская символика»|скарочана}})&lt;ref&gt;[https://nashaniva.by/?c=ar&amp;i=262716 Лукашэнка пра нацыянальны сцяг: Адкрыта гавару, што гэта фашысцкая сімволіка]{{Недаступная спасылка|date=July 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, [[Наша Ніва]], 20 лістапада 2020 г.&lt;/ref&gt;. Тым часам на тэледэбатах зь [[Вячаслаў Кебіч|Вячаславам Кебічам]], якія адбыліся 7 ліпеня 1994 году напярэдадні вызначальнага другога туру прэзыдэнцкіх выбараў, у адрозьненьне ад суперніка, які выступаў безь якіх-кольвек значкоў, Лукашэнка начапіў на пінжак значок зь бел-чырвона-белым сьцягам&lt;ref&gt;[https://www.youtube.com/watch?v=oYeFbbWNxco Тэледэбаты кандыдатаў у прэзыдэнты Рэспублікі Беларусь 1994 году]&lt;/ref&gt; (хоць раней насіў [[Сьцяг БССР|чырвона-зялёны дэпутацкі значок БССР]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 106.&lt;/ref&gt;).

29 студзеня 2021 году зьявілася афіцыйная заява ад імя сілавых структураў рэжыму Лукашэнкі пра падрыхтоўку да афіцыйнага абвяшчэньня бел-чырвона-белага сьцяга «экстрэмісцкім»&lt;ref&gt;[https://www.svaboda.org/a/31076574.html Генэральная пракуратура прыняла да разгляду пытаньне аб забароне бел-чырвона-белага сьцяга], [[Радыё Свабода]], 29 студзеня 2021 г.&lt;/ref&gt;. Падставай да гэтага назвалі зварот, падпісаны каля 100 невядомымі прыхільнікамі расейскага [[фашызм]]у (галосна адзначыўся толькі ініцыятар — удзельнік псэўда[[Казацтва|казацкай]] арганізацыі [[Антысэмітызм|антысэміт]] Пётар Шапко&lt;ref&gt;[https://nn.by/?c=ar&amp;i=267457 Хто такі казак Пятро Шапко, які спрабуе забараніць бел-чырвона-белы сцяг?], [[Наша Ніва]], 29 студзеня 2021 г.&lt;/ref&gt;). Неўзабаве больш за 103 тысячы беларусаў падпісалі зварот у абарону бел-чырвона-белага сьцяга з заклікам да яго прызнаньня нематэрыяльнай гістарычна-культурнай каштоўнасьцю на дзяржаўным узроўні&lt;ref&gt;[https://www.svaboda.org/a/31103927.html Улады адказалі на пэтыцыю супраць прызнаньня бел-чырвона-белага сьцяга экстрэмісцкім, якую падпісалі 103 тысячы чалавек], [[Радыё Свабода]], 15 лютага 2021 г.&lt;/ref&gt;. Таксама ў абарону нацыянальнага сьцяга выступіла 887 беларускіх гісторыкаў&lt;ref&gt;[https://www.svaboda.org/a/31121340.html 887 беларускіх гісторыкаў даслалі ўладам ліст у абарону бел-чырвона-белага сьцягу], [[Радыё Свабода]], 25 лютага 2021 г.&lt;/ref&gt;, якія засьведчылі, што ''прапагандысцкая кампанія на дыскрэдытацыю і забарону нацыянальнага і дзяржаўнага сымбалю Беларусі ня мае ніякага гістарычнага абгрунтаваньня, вядзе да расколу грамадзтва і распальваньня варожасьці паміж грамадзянамі Беларусі''&lt;ref&gt;[https://www.svaboda.org/a/31083811.html 100 гісторыкаў падпісалі заяву ў абарону нацыянальнага сьцяга, які ўлады хочуць прызнаць экстрэмісцкім], [[Радыё Свабода]], 3 лютага 2021 г.&lt;/ref&gt;. Тым часам з боку зьвязаных з рэжымам Лукашэнкі гісторыкаў-[[Прапаганда|прапагандыстаў]] адзначаюцца выпадкі грубай фальсыфікацыі гісторыі, калі пры браку дакумэнтальных пацьверджаньняў зьяўляюцца галаслоўныя сьцьверджаньні пра выкарыстаньне нацыянальнага сьцяга беларусаў у час карных апэрацыяў [[нацызм|нацыстаў]] супраць беларусаў&lt;ref&gt;Панкавец З. [https://nn.by/?c=ar&amp;i=268374 Дырэктар Інстытута гісторыі кажа, што вёску Бабровічы «спалілі пад бел-чырвонымі-сцягамі». Але гэта містыфікацыя], [[Наша Ніва]], 16 лютага 2021 г.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20210324000932/https://news.tut.by/culture/723348.html Лукашенко заявил о геноциде белорусского народа под БЧБ-флагом. Объясняем, что происходило в годы войны], [[TUT.BY]], 22.03.2021 г.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://nn.by/?c=ar&amp;i=272040 У дзяржархіве не знайшлі фота і відэа часоў Другой сусветнай вайны, на якіх акупанты лютуюць пад БЧБ-сцягамі], [[Наша Ніва]], 24 красавіка 2021 г.&lt;/ref&gt;.

20 траўня 2021 году ў інтэрвію «[[СБ. Беларусь сегодня|Беларусь сегодня]]» намесьнік начальніка [[Галоўная ўправа па барацьбе з арганізаванай злачыннасьцю і карупцыяй|ГУБАЗіК]]у [[палкоўнік]] [[Міністэрства ўнутраных справаў Рэспублікі Беларусь|міліцыі]] [[Міхаіл Бедункевіч]] выказваўся, што хутка адбудзецца нарада спэцыялістаў [[Камітэт дзяржаўнай бясьпекі Рэспублікі Беларусь|КДБ]], [[Міністэрства юстыцыі Рэспублікі Беларусь|Міністэрства юстыцыі]] й навукоўцаў, каб перагледзець сьпіс [[Беларускі калябарацыянізм з нацыстамі ў Другой сусьветнай вайне|калябарацыянісцкіх]] арганізацыяў, а таксама што ГУБАЗіК будзе выступаць за абвяшчэньне на афіцыйным узроўні бел-чырвона-белага сьцяга «[[Нацысцкая сымболіка|нацысцкай сымболікай]]» ({{мова-ru|«нацисткой символикой»|скарочана}})&lt;ref&gt;{{Артыкул|загаловак=Кто и как пытается реабилитировать нацизм?|год=20 мая 2021|спасылка=https://www.sb.by/articles/revansh-ne-sostoitsya.html|мова=ru|выданьне=[[Беларусь сегодня]]|аўтар=Андрей Дементьевский.|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210722195049/https://www.sb.by/articles/revansh-ne-sostoitsya.html}}&lt;/ref&gt;. 21 чэрвеня 2021 году падкантрольны рэжыму Лукашэнкі [[Беларускі саюз журналістаў]] паведаміў у сваім [[Telegram|тэлеграмным]] канале, што [[Міністэрства ўнутраных справаў Рэспублікі Беларусь|МУС]] накіравала на ўзгадненьне ў [[Камітэт дзяржаўнай бясьпекі Рэспублікі Беларусь|КДБ]] дакумэнт «Аб устанаўленьні пералікаў арганізацыяў і іншых структураў, нацысцкай сымболікі і атрыбутыкі» ({{Мова-ru|«Об установлении перечней организаций и иных структур, нацистской символики и атрибутики»|скарочана}}). У дакумэнце пералічваюцца арганізацыі, якія рэжым Лукашэнкі лічыць калябарацыяністамі, а таксама іх сымболіка і прадметы. Такім чынам, гэты дакумэнт мае даць рэжыму Лукашэнкі фармальную падставу абвясьціць нацыянальны беларускі бел-чырвона-белы сьцяг разам з нацыянальным дэвізам беларусаў «[[Жыве Беларусь!]]» «нацысцкай сымболікай»&lt;ref&gt;{{Артыкул|загаловак=МВД Беларуси предложило включить БЧБ-флаг и слоган оппозиции в список нацистской символики|аўтар=Соколов Станислав.|выданьне=Pogovorim.by|год=21-06-2021|спасылка=https://pogovorim.by/27929-mvd-belarusi-predlozhilo-vklyuchit-bchb-flag-v-spisok-nacistskoy-simvoliki.html|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210621191703/https://pogovorim.by/27929-mvd-belarusi-predlozhilo-vklyuchit-bchb-flag-v-spisok-nacistskoy-simvoliki.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Артыкул|загаловак=Законопроект о признании БЧБ-флага нацистской символикой согласовывают в КГБ|год=21 июня 2021|спасылка=https://belmarket.by/news/2021/06/21/news-46184.html|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210621143807/https://belmarket.by/news/2021/06/21/news-46184.html|выданьне=Белорусы и рынок|месца=[[Менск|Мінск]]|мова=ru}}&lt;/ref&gt;.

21 красавіка 2022 году [[Сяргей Дубавец]] зазначыў, што раней ён параўноўваў з двума сьцягамі — бела-чырвона-белым і [[Чырвона-зялёны сьцяг|чырвона-зялёным]] — [[Беларускі клясычны правапіс|клясычны правапіс]] і [[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўку]], аднак па падзеях 2020—2022 гадоў прымірэньне двух сьцягоў стала немагчымым, а наркамаўка засталася мёртванароджаным прадуктам на ўзбочыне гісторыі, які выканаў сваю [[Русіфікацыя Беларусі|русіфікатарскую функцыю]]&lt;ref&gt;[[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]] [https://www.svaboda.org/a/31814026.html «Застаюся камуністам»... Чаму незалежныя СМІ захоўваюць вернасьць «наркамаўцы»], [[Радыё Свабода]], 21 красавіка 2022 г.&lt;/ref&gt;.

== Нацыянальны сьцяг беларусаў у мастацтве ==
[[Файл:Bieł-čyrvona-bieły ściah, Janka Kupała. Бел-чырвона-белы сьцяг, Янка Купала (05.1922).jpg|значак|Ілюстрацыя да верша [[Янка Купала|Янкі Купалы]]. «[[Маладое жыцьцё]]», чэрвень 1922 г.]]

Бел-чырвона белы сьцяг апяваецца ў шматлікіх літаратурных і музычных творах, малярстве. У гімне [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] «[[Мы выйдзем шчыльнымі радамі]]» (словы [[Макар Краўцоў|Макара Краўцова]], музыка [[Уладзімер Тэраўскі|Ўладзімера Тэраўскага]]) ёсьць наступныя радкі:
{{Цытата|&lt;poem&gt;Няхай жыве магутны, сьмелы
Наш беларускі вольны дух.
Штандар наш бел-чырвона-белы,
Пакрый сабой народны рух.&lt;/poem&gt;}}

[[Файл:Bieł-čyrvona-bieły ściah, Janka Kupała. Бел-чырвона-белы сьцяг, Янка Купала (09.1922).jpg|значак|Іншая ілюстрацыя да верша Янкі Купалы, кастрычнік 1922 г.]]

У кастрычніку 1919 году [[Янка Купала]] апублікаваў артыкул «[[:s:Беларускі сцяг уваскрос!|Беларускі сьцяг уваскрос!]]»&lt;ref&gt;Беларусь. № 9 (36), 30 кастрычніка 1919 г.&lt;/ref&gt;. Хоць у артыкуле няма апісаньня сьцяга, аднак у той час Янка Купала сымпатызаваў [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспубліцы]]&lt;ref&gt;Трефилов С. [https://www.kp.by/daily/26798/3833537/ Янка Купала был де-факто вице-премьером Беларуси, а год спустя его за это арестовали]{{Недаступная спасылка|date=December 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} // [[Камсамольская праўда]], 23 лютага 2018 г.&lt;/ref&gt;, а ў самім артыкуле вітаў фармаваньне [[Юзэф Пілсудзкі|Юзэфам Пілсудскім]] [[Беларуская вайсковая камісія|Беларускай вайсковай камісіі]]. Сярод іншага, у 1922 годзе ў часопісе «[[Маладое жыцьцё]]» друкаваліся фрагмэнты вершаў Янкі Купалы, праілюстраваныя малюнкамі зь бел-чырвона-белым сьцягам.

Увогуле, першы верш пра бел-чырвона-белы сьцяг («''Пад свой сьцяг чырвона-белы пасклікай усіх сыноў, параскіданых па сьвеце, каб зьбіраліся дамоў''») пад назвай «Покліч» 21 лістапада 1917 году апублікаваў у газэце «[[Вольная Беларусь (газэта)|Вольная Беларусь]]» [[Ігнат Дварчанін]], які на той час быў падпаручнікам 43-га Сыбірскага стралецкага палку&lt;ref name=&quot;Lachouski&quot;/&gt;. У 1920 годзе паэт [[Уладзімер Жылка]] ў сваім першым апублікаваным вершы, які таксама меў назву «Покліч», пісаў «''Пад штандар бел-чырвона-белы гартуйся, раць, адважна, сьмела, адважных, храбрых ваяроў!''»&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20140714163257/http://rv-blr.com/vershu/view/3632 Верш «Покліч»]&lt;/ref&gt;, таксама ён апяваў нацыянальныя сымбалі беларусаў у вершы «[[wikisource:be:Прыкладзіны|Прыкладзіны]]». У 1925 годзе выйшаў з друку верш [[Пятро Сакол|Пятра Сакола]] «Беларускі сьцяг»&lt;ref&gt;Сакол П. Беларускі сьцяг // Студэнская думка. № 1, 1925. С. 1.&lt;/ref&gt;. У 1930 годзе [[Максім Танк]] напісаў верш «Ты чуеш, брат…», дзе былі радкі:
{{Цытата|&lt;poem&gt;Глядзіце ў будучыню сьмела!
Настаў доўгачаканы час,
Пад сьцягам бел‑чырвона‑белым
Чакае перамога нас.

Няхай жа меч Пагоні зьзяе!
Гартуйма нашу еднасьць, моц!
Вядзі нас, Воля прасьвятая,
Да новай славы, новых сонц!&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20180119171112/http://rv-blr.com/literature/charter/24436 Максім Танк. Дзённік]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Максім Танк. Збор твораў. У 13 т. Т. 1 / Рэд. тома Л. Кісялёва; падрыхт. тэкстаў і камент.: Т. Барысюк, А. Данільчык, В. Хацяновіч; Нац. акад. навук Беларусі, Ін-т мовы і літаратуры імя Я. Коласа і Я. Купалы. — {{Менск (Мінск)}}: Беларус. навука, 2010. С. 193.&lt;/ref&gt;&lt;/poem&gt;}}

Па [[Дэклярацыя аб дзяржаўным сувэрэнітэце Беларусі|аднаўленьні незалежнасьці]] [[Народны паэт Беларусі]] Максім Танк падтрымаў нацыянальную сымболіку, у 1995 годзе ён разам з Народным паэтам [[Пімен Панчанка|Піменам Панчанкам]] і іншымі беларускімі творчымі і навуковымі дзеячамі выступіў з прапановай прыняць у якасьці дзяржаўнага гімну Беларусі верш [[Алесь Ставер|Алеся Ставера]] «Вякамі стваралі мы нашу дзяржаву», у якім нацыянальны сьцяг апяваецца побач з [[Пагоня]]й: «''Пад сьцягам Айчыны, пад гербам Пагоні''», а таксама сьцьвярджаецца нацыянальны дэвіз: «''Дружней, беларусы! Гучней, беларусы! Гукайма: [[Жыве Беларусь!]]''»&lt;ref&gt;[https://archive.svaboda.org/listy.html З нашай пошты], [[Радыё Свабода]], 1995—2000 гг.&lt;/ref&gt;. Ужо па пазбаўленьні нацыянальных сымбаляў афіцыйнага дзяржаўнага статусу ў жніўні 1995 году Максіма Танка пахавалі менавіта пад бел-чырвона-белым сьцягам&lt;ref&gt;[[Дзяніс Марціновіч|Мартинович Д.]] [https://news.tut.by/culture/717122.html?fbclid=IwAR1h2_r9a3wd2Ey9be4yCZSFEAw5xqzlV5-M4iRHFWeJfy5_visP_B8H6O4 Что писали о БЧБ-флаге и как он стал национальным. Объясняем]{{Недаступная спасылка|date=May 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, [[TUT.BY]], 3.02.2021 г.&lt;/ref&gt;. 

Бел-чырвона-белы сьцяг упамінаецца ў вершах «Беларускі сьцяг»&lt;ref&gt;Czasopis. [https://issuu.com/tomaszsulima/docs/cz_10_2013/33 № 10, 2013]. С. 33.&lt;/ref&gt; [[Гальяш Леўчык|Гальяша Леўчыка]] (1926 год), «Моладзі»&lt;ref&gt;Скрыжалі памяці: З творчай спадчыны пісьменнікаў Беларусі, якія загінулі ў гады Другой сусветнай вайны. У 3 кн. [http://pdf.kamunikat.org/25643-1.pdf Кн. 2] / уклад., біягр. давед. пра аўт. і камент. А. Бельскага. — {{Менск (Мн.)}}: Беларускі кнігазбор, 2005. С. 320.&lt;/ref&gt; [[Алесь Мілюць|Алеся Мілюця]] (1935 год) і «Наш сьцяг»&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20210522212304/http://rv-blr.com/verse/show/43733 Верш «Наш сьцяг»]&lt;/ref&gt; [[Ларыса Геніюш|Ларысы Геніюш]] (1942 год), шэрагу вершаў 1943—1944 гадоў [[Алесь Змагар|Алеся Змагара]]&lt;ref&gt;Алесь Змагар. [http://knihi.com/Ales_Zmahar/Da_zhody.html Да згоды]. — Кліўлянд: Выдавецтва Літаратурнай Сустані «Баявая Ўскалось», 1962.&lt;/ref&gt;, патрыятычным вершы [[Натальля Арсеньнева|Натальлі Арсеньневай]] «Зьняважаным сьцягом» (1948 год)&lt;ref&gt;Макмілін А. Беларуская літаратура дыяспары: Манаграфія: / Пер. з англ. В. Бурлак, В. Жыбуля / А. Макмілін. — {{Менск (Мн.)}}: УП «Тэхнапрынт», 2004. С. 126.&lt;/ref&gt; і выдадзенай у 1965 годзе [[Уладзімер Клішэвіч|Ўладзімерам Клішэвічам]] першай у гісторыі паэме пра [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|савецкія рэпрэсіі ў Беларусі]] «Васіль Каліна»&lt;ref&gt;Клішэвіч У. [https://acaraj-kuta.blogspot.com/2020/10/2-2-2020_28.html Васіль Каліна: Паэма] // Голас Радзімы. 1994. 31 сакавіка; 7, 14, 21, 28 красавіка.&lt;/ref&gt;. У 1945 годзе [[Сяргей Новік-Пяюн]] напісаў у [[Якуціна|Якуціі]] верш «З крыві беларускай», які завяршаўся радкамі «''Пад бел-чырвона-белым крыўскім мы сьцягам. Пад знакам крывіцкай Пагоні сьвятым''»&lt;ref&gt;Макмілін А. Пакаранне без злачынства: Беларуская турэмная паэзія // Журнал беларускіх даследаванняў. Ч. 7, № 1, 2013. С. 78.&lt;/ref&gt;. У Народнага паэта Беларусі [[Рыгор Барадулін|Рыгора Барадуліна]] ёсьць верш «25 Сакавіка», прысьвечаны [[Дзень Волі|Дню Незалежнасьці]], з радкамі «''Лучыць нашыя мары рака Бел-чырвона-белага сьцяга''»&lt;ref&gt;[https://nn.by/?c=ar&amp;i=187813 Рыгор Барадулін. 25 Сакавіка] // [[Наша Ніва]], 25 сакавіка 2017 г.&lt;/ref&gt;, таксама нацыянальны сьцяг апяваецца ў вершах «Працяг вякоў» (1988 год)&lt;ref&gt;Экспрэс. Аднадзёнка Беларускага Народнага Фронту «Адраджэньне». Выданьне Аргкамітэту. Травень 1989. С. 6.&lt;/ref&gt; і «Рыцар збройны на кані»&lt;ref&gt;Томаш Воўк, [http://pushlib.org.by/node/748 Рыгор Барадулін: Пакуль жывеш...], [[Менская абласная біблятэка]]&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Маланка 1926 № 14 (Грамадой у &quot;Грамаду&quot;).jpg|значак|Малюнак з часопісу «[[Маланка (часопіс)|Маланка]]», 1926 г.]]

Сярод малюнкаў [[Уладзімер Караткевіч|Уладзімера Караткевіча]] захаваўся дызайн адзеньня з трыма палосамі — белай, чырвонай і белай — і гербам Пагоняй у цэнтры&lt;ref&gt;Трефилов С. [https://www.kp.by/daily/27102/4175762/ Как Владимир Короткевич предсказал моду на байки с «Пагоняй»: рассматриваем книгу рисунков классика]{{Недаступная спасылка|date=December 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} // КП Беларусь. 10.03.2020 г.&lt;/ref&gt;. У 1986 годзе малюнкі зь бел-чырвона-белым сьцягам атрымалася афіцыйна апублікаваць мастаку [[Мікола Купава|Міколе Купаве]] ў сваёй кнізе «Сіняя світа налева пашыта». У пачатку 1990-х гадоў малюнкі з нацыянальным сьцягам зьявіліся на канвэртах, марках і паштоўках [[Белпошта|Беларускай пошты]]&lt;ref name=&quot;Kupava&quot;/&gt;.

У 1992&lt;ref&gt;Штейнер М. [https://kraj.by/belarus/news/kultura/-urogenets-vologina-polkovnik-zapasa-sergey-makey-na-svoem-tvorcheskom-vechere-prezentoval-noviy-disk-dogd-foto-2014-10-31 Уроженец Воложина полковник запаса Сергей Макей на своем творческом вечере презентовал новый диск «Дождь» (ФОТО)], Край.бай, 31 кастрычніка 2014 г.&lt;/ref&gt; годзе, калі бел-чырвона-белы сьцяг меў афіцыйны дзяржаўны статус, палкоўнік Сяргей Макей напісаў песьню «Айчыны нашай сьцяг», разьмешчаную пазьней на сайце [[Міністэрства абароны Рэспублікі Беларусь]]&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20201031175910/https://www.mil.by/ru/enceklop/songs/text/Aychyny_nashay_scyag.doc Айчыны нашай сцяг], [[Міністэрства абароны Рэспублікі Беларусь]]&lt;/ref&gt;.
Словы «''Пад штандарам бел-чырвона-белым век у шчасьці жыві, беларускі народ!''» завяршаюць песьню «Жыве Беларусь!» (тэкст [[Леанід Пранчак|Леаніда Прачака]]&lt;ref&gt;Юрэвіч Б. [https://nn.by/?c=ar&amp;i=210356 50 спраў Леаніда Пранчака: як адзін паэт паралізаваў працу Вярхоўнага суда], [[Наша Ніва]], 10 чэрвеня 2018 г.&lt;/ref&gt;, музыка [[Васіль Раінчык|Васіля Раінчыка]]), якая прэтэндавала на гімн незалежнай Беларусі. Бел-чырвона-белы сьцяг апяваецца ў песьні «Сьцяг» на словы [[Уладзімер Някляеў|Ўладзімера Някляева]], якую выконвае музыка [[Зьміцер Вайцюшкевіч]]&lt;ref&gt;{{Спасылка|аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://www.todar.net/ | загаловак = Пэрсанальны сайт Зьмітра Вайцюшкевіча | фармат = | назва праекту = | выдавец = | дата = 9 красавіка 2011 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;, а таксама ў песьні «Наўздагон» (словы Леаніда Пранчака, музыка Васіля Раінчыка), якую выконвае сьпявачка [[Анжаліка Агурбаш]]&lt;ref&gt;[https://tuzinfm.by/performer/mp3/4564/nauzdahon.html Анжаліка Агурбаш спела пра герб «Пагоня»], [[Тузін гітоў]], 16 кастрычніка 2020 г.&lt;/ref&gt;. [[Мужчынскі хор «Унія»]] стварыў песьню на верш [[Сяргей Панізьнік|Сяргея Панізьніка]] «Родны сьцяг», прысьвечаны паэтам бел-чырвона-беламу сьцягу&lt;ref&gt;Панізьнік С. А пісар земскі…: Вершы. — {{Менск (Мн.)}}: Маст. літ., 1994.&lt;/ref&gt;. Верш [[Міхал Анемпадыстаў|Міхала Анемпадыстава]] «Я люблю, калі сьвеціць сонца…» мае наступныя радкі: «''Мая краіна пад белым сьцягам, Пад белым сьцягам з чырвонай стужкай''»&lt;ref&gt;Анемпадыстаў М. [http://knihi.com/Michal_Aniempadystau/Ja_lublu,_kali_sviecic_sonca.html Я люблю, калі сьвеціць сонца…], [[Knihi.com]]&lt;/ref&gt;. На гэты верш у 1996 годзе гурт «[[Новае Неба]]» стварыў песьню, якую выконвае [[Кася Камоцкая]].

== Бела-чырвона-белае спалучэньне колераў у беларускай сымболіцы ==
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Kotvič. Котвіч (1555).jpg|Шляхецкі герб «[[Котвіч]]». З гербоўніка 1555 г.
Kałantaj, Kotvič. Калантай, Котвіч (XIX).jpg|Герб «Котвіч» беларускага роду [[Калантаі (род)|Калантаяў]]&lt;ref&gt;[[Генадзь Кісялёў|Кісялёў Г.]] Сейбіты вечнага. Скарынаўская сімволіка. — {{Менск (Мінск)}}, 2009. С. 375.&lt;/ref&gt;, [[Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі|НГАБ]]
Pahonia. Пагоня (1776-83).jpg|Ротны сьцяг беларускай гусарскай харугвы 1776—1783 гг.
Litoŭski (Biełaruski) ułanski połk. Літоўскі (Беларускі) уланскі полк.svg|Значок 19-га [[Вялікае Княства Літоўскае|Літоўскага]] ўланскага палку, 1812 г.
&lt;/gallery&gt;&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Viciebsk, Pahonia. Віцебск, Пагоня (1781).jpg|Герб [[Віцебск]]у&lt;ref&gt;Русецкий А., Русецкий Ю. Художественная культура Витебска с древности до 1917 года. — Мн.: БелЭн, 2001. — 288 с.: ил. — {{ISBN|985-11-0215-6}}.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;niz&quot;&gt;Рево О. [http://www.nkj.ru/archive/articles/10860/ Гербы городов Полоцкой и Витебской губерний Российской империи] // Наука и Жизнь. №7, 1998 г.&lt;/ref&gt;, {{nowrap|1781 г.}}
Viciebsk, Pahonia. Віцебск, Пагоня (1840).jpg|Герб [[Віцебская губэрня|Віцебскай губэрні]] {{nowrap|1840 г.}} з фондаў Дэпартамэнту Геральдыі Расейскае імпэрыі&lt;ref&gt;{{Літаратура/Геральдыка Беларусі (2010)|к}} С. 118.&lt;/ref&gt;
Lepiel, Pahonia. Лепель, Пагоня (1850).jpg|Малюнак [[Герб Лепеля|гербу]] [[Лепель|Лепеля]] {{nowrap|1850 г.}} з фондаў Дэпартамэнту Геральдыі&lt;ref&gt;{{Літаратура/Геральдыка Беларусі (2010)|к}} С. 71.&lt;/ref&gt;

Flag of Belarusian Steamship Line.svg|Вымпэл Беларускага параходзтва, 1932 г.
&lt;/gallery&gt;
* У [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]] вялікае пашырэньне атрымаў шляхецкі герб «[[Котвіч]]»: ''«у срэбным полі чырвоны пас»''&lt;ref&gt;{{Літаратура/ЭГБ|4к}} С. 244.&lt;/ref&gt; (выява бел-чырвона-белага сьцяга&lt;ref name=&quot;50 faktau&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;davydouski&quot;/&gt;).
* У [[Дзяржаўны музэй Летувы|Дзяржаўным музэі Летувы]] ў [[Вільня|Вільні]] захоўваецца значок 19-га палку ўланаў ([[Ашмянскі павет|Ашмянскі]], [[Троцкі павет|Троцкі]], [[Ковенскі павет|Ковенскі]], [[Гарадзенскі павет|Гарадзенскі]], [[Лідзкі павет|Лідзкі]], [[Наваградзкі павет|Наваградзкі]], [[Слонімскі павет|Слонімскі]], [[Ваўкавыскі павет]]ы&lt;ref&gt;[[Віктар Хурсік|Хурсік В.]] [https://web.archive.org/web/20110825194752/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/Chursik5?OpenDocument Яны адступалі да Парыжу…] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 5, 2003 г.&lt;/ref&gt;), сфармаванага ў 1812 годзе Вайсковай камісіяй часовага ўраду [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. Сымбаль гэтай вайсковай часткі складаўся зь дзьвюх чырвоных і дзьвюх белых палосаў&lt;ref name=&quot;VexilVKL&quot;&gt;{{Спасылка|аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://www.vexillographia.ru/litva/vkl.htm| загаловак = Вялікае Княства Літоўскае| фармат = | назва праекту = [http://www.vexillographia.ru/ Vexillographia.ru] | выдавец = | дата = 3 сакавіка 2011 | мова = ru | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;.
* Вымпэл Дняпроўска-Дзьвінскага параходзтва зьявіўся, імаверна, у 1932 годзе. Гэта было трыкутнае палотнішча з чырвоным ромбам, астатнія часткі палотнішча былі белымі. У наступныя гады назва параходзтва зьмянілася на Верхне-Дняпроўскае, а потым на Беларускае рачное&lt;ref name=&quot;VexilPAR&quot;&gt;{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://www.vexillographia.ru/belarus/parohod.htm | загаловак = Вымпэл Беларускага параходзтва | фармат = | назва праекту = [http://www.vexillographia.ru/ Vexillographia.ru] | выдавец = | дата = 11 верасьня 2010 | мова = ru | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;.

== Падобная сымболіка ==
{| class=&quot;wikitable standard collapsible collapsed&quot; style=&quot;border: none; width: 100%; background-color: transparent;&quot;
!Выкарыстаньне бела-чырвона-белага спалучэньня на іншых сьцягох і эмблемах
|-
|
Выкарыстаньне бела-чырвона-белага спалучэньня колераў на іншых сьцягох і эмблемах:
&lt;center&gt;&lt;gallery perrow=&quot;5&quot;&gt;
Flag of Cape Verde.svg|Сьцяг [[Каба-Вэрдэ]]
Flag of Chechen Republic of Ichkeria.svg|Сьцяг [[Чачэнская Рэспубліка Ічкерыя|Ічкерыі]]
DendermondeVlag.svg|Сьцяг Дэндэрмондэ
Flag of Atlántico.svg|Сьцяг калюмбійскай акругі [[Атлянтыка (акруга)|Атлянтыка]]
Bandera de Ponga.svg|[[Сьцяг сельскай акругі Понга]] ў Гішпаніі
Nationaldemokratische Partei Deutschlands.jpg|Сьцяг Нацыянал-дэмакратычнай партыі Нямеччыны
Estadio Monumental display.jpg|Сьцяг футбольнага клюбу «Рывэр Плэйт»
Roundel of the USAF.svg|Эмблема [[ВПС ЗША|Вайскова-паветраных сілаў ЗША]]
SC zu Königsberg.JPG|Сьцяг аднаго з студэнцкіх братэрстваў Кёнігсбэрскага ўнівэрсытэту
POL Wyszków COA.svg|Герб места [[Вышкаў|Вышкава]] ў Польшчы
&lt;/gallery&gt;&lt;/center&gt;
* Элемэнты бел-чырвона-белага сьцяга ёсьць на сьцягу [[Каба-Вэрдэ]]
* Элемэнты бел-чырвона-белага сьцяга ёсьць на сьцягу [[Ічкерыя|самаабвешчанай рэспублікі Ічкерыя]]
* Элемэнты бел-чырвона-белага сьцяга ёсьць на апазнавальнай эмблеме [[ВПС ЗША]]
* Афіцыйным сьцяг [[Бэльгія|бэльгійскага места]] [[Дэндэрмондэ]]; шчыт мескага гербу таксама мае бела-чырвона-белую расфарбоўку
* Афіцыйны сьцяг [[Калюмбія|калюмбійскай]] акругі [[Атлянтыка (акруга)|Атлянтыка]]
* Сельская акруга [[Понга (акруга)|Понга]] ў [[Астурыя|Астурыі]] ([[Гішпанія]]) выкарыстае бел-чырвона-белы сьцяг з выявай рыцара зь мячом

Сьцягі зь бела-чырвона-белым спалучэньнем колераў таксама выкарыстоўваюць спартовыя клюбы:
* [[Аргентына|Аргентынскі]] футбольны клюб «[[Рывэр Плэйт]]»
* [[Польшча|Польскі]] футбольны клюб ŁKS
|}

== Глядзіце таксама ==
* [[Пагоня]]
* [[Сьцяг Беларусі]]
* [[Герб Беларусі]]
* [[Жыве Беларусь!]]
* [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}
* {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}}
* {{Літаратура/Флагі Беларусі ўчора і сёньня}}
* [[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] «Кроў лягла чырвонай паласой» // З гісторыяй на «Вы»: Публіцыстычныя артыкулы. — Менск: Беларусь, 1991. — С. 355—369.
* {{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2}}
* [[Алег Латышонак|Латышонак А.]] [https://news.arche.by/by/page/science/historya-navuka/1530 Дзяржаўная сымболіка Беларускай Народнай Рэспублікі] // Жаўнеры БНР. — Беласток — Вільня, 2009. С. 303—306.
* [[Дзяніс Лісейчыкаў|Лісейчыкаў Д.]] Чаму ў патрыярха і епіскапаў бел-чырвона-белыя стужкі на мантыях і гербах? // [[Наша гісторыя]]. № 9 (26), 2020. С. 32—35.
* [[Ігар Лялькоў|Лялькоў І.]] [http://pahonia-plakat.narod.ru/bielaruskaja_simvolika.htm Пытаньне дзяржаўнай сымболікі ў Беларусі: гісторыя і сучасны стан] // [[ARCHE Пачатак]]. № 1 (21), 2002. С. 98—112.
* {{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)}}
* [[Вячаслаў Насевіч|Насевіч В.]] [https://www.vln.by/node/47 Гэты сцяг пачынаўся так…] // [[Чырвоная зьмена|Чырвоная Змена]]. № 42 (13900), 20 красавіка 1995 г.
* [[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]] Беларускі сьцяг // [[Беларускія ведамасьці (часопіс)|Беларускія ведамасьці]]. № 3 (33), 2001. С. 5—6.
* Пастанова Вучонага савета Інстытута гісторыі АН Беларусі ад 12 верасня 1991 года // Народная газета. 7 лютага 1995. С. 1.
* Рудак А. [https://budzma.by/news/minu-shchyna-i-suchasnasts-gistarychnay-simvoliki.html Мінуўшчына і сучаснасць гістарычнай сімволікі] // [[Культура (газэта)|Культура]]. № 34 (1473), 22—29 жніўня 2020 г.
* [[Алег Трусаў|Трусаў А.]] Лунай, наш сцяг, ляці, Пагоня! // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2}}
* [[Сяргей Харэўскі|Харэўскі С.]] [https://web.archive.org/web/20090602180458/http://www.nn.by/1998/06/14.htm Клаўдзі Дуж-Душэўскі. Сьцяг] // [[Наша Ніва]]. № 6, 1998. С. 15.
* {{Літаратура/Геральдыка Беларусі (2010)}}
* {{Літаратура/Наш сымбаль — Пагоня}}
* {{Літаратура/Сфрагістыка і геральдыка Беларусі (1999)}}
* [[Аляксей Шаланда|Шаланда А.]] Кароткі нарыс гісторыі беларускай нацыянальнай і дзяржаўнай сімволікі // Герольд Litherland. № 21, 2019. С. 3—10.
* {{Літаратура/ЭГБ|1}}
* {{Літаратура/Этнаграфія Беларусі: Энцыкляпэдыя (1989)}}
* [[Міхась Ткачоў|Ткачев М.]] [https://web.archive.org/web/20201123090426/https://naviny.media/rubrics/society/2009/10/12/ic_articles_116_164915 Национальные символы: народ и история] // [[Советская Белоруссия]]. № 235 (17716), 11.10.1989 г.; № 236 (17717), 12.10.1989 г.
* [[Фёдар Турук|Турук Ф.]] Белорусское движение. Очерк истории национального и революционного движения белоруссов. — Москва: Государственное издательство, 1921; Мн.: Картографическая фабрика Белгеодезии, 1994.

== Вонкавыя спасылкі ==
* {{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = https://www.radabnr.org/symbali/| загаловак = Дзяржаўныя сымбалі Беларускай Народнай Рэспублікі| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Рада Беларускай Народнай Рэспублікі]]| дата = 19 сакавіка 2021 | мова = | камэнтар = }}
* {{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://www.svaboda.org/content/article/25155772.html| загаловак = 50 фактаў за бел-чырвона-белы сьцяг| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Радыё Свабода]]| дата = 10 студзеня 2021 | мова = | камэнтар = }}
* {{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = https://nn.by/?c=ar&amp;i=262559| загаловак = Сапраўдныя беларускія сімвалы: вось што трэба ведаць пра Пагоню і БЧБ| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Наша Ніва]]| дата = 10 студзеня 2021 | мова = | камэнтар = }}
* {{Спасылка|аўтар = [[Віктар Ляхар|Ляхар В.]] |прозьвішча = |імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = https://euroradio.fm/lyahar-pagonya-i-bel-chyrvona-bely-scyag-simvaly-yakiya-nas-abyadnouvayuc | загаловак = Ляхар: &quot;Пагоня&quot; і бел-чырвона-белы сцяг — сімвалы, якія нас аб’ядноўваюць | фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Эўрапейскае радыё для Беларусі]] | дата = 21 студзеня 2021 | мова = | камэнтар = }}
* {{Спасылка|аўтар = [[Уладзімер Ляхоўскі|Ляхоўскі Ў.]] |прозьвішча = |імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = https://history.nn.by/?c=ar&amp;i=218121 | загаловак = Як бел-чырвона-белы сцяг стаў нацыянальным | фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Наша гісторыя]]  | дата = 30 студзеня 2021 | мова = | камэнтар = }}
* {{Спасылка|аўтар = [[Дзьмітры Гурневіч|Гурневіч Д.]] |прозьвішча = |імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = https://www.svaboda.org/a/31452317.html | загаловак = «Наш сьцяг тапталі і нішчылі, а ён жыве». Апошняе інтэрвію гісторыка Ўладзімера Ляхоўскага | фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Радыё Свабода]]  | дата = 9 верасьня 2021 | мова = | камэнтар = }}
* {{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = https://www.svaboda.org/a/31449208.html | загаловак = Біскуп Касабуцкі: Бел-чырвона-белы сьцяг — гэта сымбаль уваскрослага Хрыста, і гэта не залежыць ад ідэолягаў | фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Радыё Свабода]]  | дата = 9 верасьня 2021 | мова = | камэнтар = }}

{{Беларусь у тэмах}}
{{Беларуская Народная Рэспубліка ў тэмах}}
{{Палітычны крызіс у Беларусі}}
{{Абраны артыкул}}
[[Катэгорыя:Дзяржаўныя сымбалі БНР]]
[[Катэгорыя:Дзяржаўныя сымбалі Беларусі]]
[[Катэгорыя:Гісторыя Беларусі]]</text>
      <sha1>6ngmrmwvgpx2rofn39hupuhgpqovexg</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2330962</id>
      <parentid>2330959</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T22:31:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>/* Рэспубліка Беларусь */ +</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="150803" xml:space="preserve">{{Іншыя значэньні|Сьцяг Беларусі}}
{{Картка сьцяга
|назва     = Бел-чырвона-белы сьцяг
|выява     = Flag of Belarus (1918, 1991-1995).svg
|прапорцыі = 1:2
|прыняты   = 8 траўня 1918 &lt;small&gt;(як сьцяг [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]])&lt;/small&gt;&lt;br /&gt; 19 верасьня 1991 &lt;small&gt;(як сьцяг [[Рэспубліка Беларусь|Рэспублікі Беларусь]])&lt;/small&gt; 
|скасаваны = 1918 &lt;small&gt;([[дэ-факта]]; ліквідацыя [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]])&lt;/small&gt;&lt;br /&gt;7 чэрвеня 1995 (&lt;small&gt;дэ-факта&lt;/small&gt;) 
|тып       = 
|дызайн    = &lt;small&gt;Тры роўнашырокія гарызантальныя палосы, чырвоная паміж дзьвюма белымі&lt;/small&gt;
|аўтар     = [[Клаўдзі Дуж-Душэўскі]] &lt;small&gt;(эскіз)&lt;/small&gt;
}}
'''Бел-чырво́на-бе́лы сьцяг'''{{Заўвага|У назьве сьцяга ўжываецца адметная скарочаная форма прыметніка (''бел-''), якая ёсьць адзнакай высокага (паэтычнага) стылю. Таксама сустракаецца азначэньне сьцяга з звычайнай поўнай формай прыметніка — '''бела-чырвона-белы сьцяг'''. Тым часам скарот '''БЧБ''', на думку мовазнаўцы [[Вінцук Вячорка|Вінцука Вячоркі]], у гутарковай мове лепей замяняць на ''наш сьцяг''.}}&lt;ref&gt;[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] [https://www.svaboda.org/a/biel-cyrvona-biely/30172690.html Ці правільна казаць «бел-чырвона-белы»? А слову ўжо сто гадоў], [[Радыё Свабода]], 19 верасьня 2019 г.&lt;/ref&gt; — гістарычны [[Нацыянальная сымболіка|нацыянальны сьцяг]] [[беларусы|беларусаў]]&lt;ref name=&quot;Tkacou-391&quot;&gt;[[Міхась Ткачоў|Ткачоў М.]] Беларускія нацыянальныя сімвалы // {{Літаратура/ЭГБ|1к}} С. 391.&lt;/ref&gt;, дзяржаўны сьцяг [[Беларусь|Беларусі]] (з 1918 году). Гэта палотнішча памерамі 1:2, з трох роўных гарызантальных палосаў — дзьвюх белых і адной чырвонай між імі. Утвараецца зь беларускіх нацыянальных колераў&lt;ref&gt;Пастанова Вучонага савета [[Інстытут гісторыі|Інстытута гісторыі]] [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|АН Беларусі]] ад 12 верасня 1991 года // Народная газета. 7 лютага 1995. С. 1.&lt;/ref&gt; на аснове традыцыйнага нацыянальнага гербу [[Пагоня|Пагоні]]&lt;ref name=&quot;Tkacou-391&quot;/&gt;. Гістарычна-культурная каштоўнасьць беларускага народа&lt;ref name=&quot;tut.by_11.11.2020&quot;&gt;[https://web.archive.org/web/20210116203513/https://news.tut.by/society/707492.html Ученые из НАН Беларуси объяснили, почему «Жыве Беларусь» и БЧБ — не «циничные и оскорбительные»], [[TUT.BY]], 11.11.2020 г.&lt;/ref&gt;, зьвязаная зь дзьвюма найважнейшымі падзеямі беларускай гісторыі — [[Трэцяя Ўстаўная грамата|абвяшчэньнем незалежнасьці]] [[Беларуская Народная Рэспубліка|нацыянальнай дзяржавы]] 25 сакавіка 1918 году і [[Дэклярацыя аб дзяржаўным сувэрэнітэце Беларусі|яе аднаўленьнем]] 25 жніўня 1991 году&lt;ref name=&quot;Navumcyk-10.11.2020&quot;&gt;[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/30940395.html Ці патаптаўся б амапавец па фатаздымку сваёй маці], [[Радыё Свабода]], 10 лістапада 2020 г.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Пётар Кузьняцоў|Кузьняцоў П.]] [https://nn.by/?c=ar&amp;i=267531 «Невялікая праблема» з забаронай БЧБ], [[Наша Ніва]], 31 студзеня 2021 г.&lt;/ref&gt;.

== Колеры ==
[[Файл:Naraŭlanski Stroj stamp.jpg|значак|Марка [[Белпошта|Беларускай пошты]] з народным строем і арнамэнтам]]

[[Белы колер|Белы]] і [[чырвоны колер]]ы — гістарычныя нацыянальныя колеры, здабытак матэрыяльнай і духоўнай культуры [[беларусы|беларусаў]]&lt;ref name=&quot;tut.by_11.11.2020&quot;/&gt;. Гэтыя колеры могуць выступаць у розных формах і выразах на розных носьбітах і прадметах — на нацыянальным і звычайных адзеньні, у мастацтве, у [[Геральдыка|геральдыцы]] і [[вэксілялёгія|вэксілялёгіі]]. Чырвоныя элемэнты на белай аснове лічацца найбольш пашыраным спалучэньнем колераў у беларускім арнамэнце&lt;ref&gt;Фадзеева В. Арнамент // {{Літаратура/Этнаграфія Беларусі: Энцыкляпэдыя (1989)|к}} С. 36.&lt;/ref&gt;, а адметнасьцю [[Беларуская готыка|беларускага гатычнага дойлідзтва]] ёсьць спалучэньне чырвонай цаглянай муроўкі зь белымі атынкаванымі нішамі&lt;ref name=&quot;viacorka&quot;&gt;[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] «Кроў лягла чырвонай паласой» // З гісторыяй на «Вы»: Публіцыстычныя артыкулы. — Менск: Беларусь, 1991. С. 355—369.&lt;/ref&gt;. Тым часам на вэксілялягічных матэрыялах, якія паходзяць зь Беларусі, спалучэньні белага і чырвонага колераў фіксуюцца з часоў [[Сярэднявечча]]. Напрыклад, сьцягам [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] было чырвонае палотнішча з срэбным вершнікам. Адзін з найстарэйшых яго малюнкаў датуецца 1443 годам&lt;ref name=&quot;salanda-2019-6&quot;&gt;[[Аляксей Шаланда|Шаланда А.]] Кароткі нарыс гісторыі беларускай нацыянальнай і дзяржаўнай сімволікі // Герольд Litherland. № 21, 2019. С. 6. &lt;/ref&gt;. Тым часам гербы ваяводзтваў Вялікага Княства Літоўскага, што займалі тэрыторыю сучаснай Беларусі, паводле свайго каляровага разьвязку найбольш адпавядалі чырвона-белай гаме&lt;ref&gt;{{Літаратура/Флагі Беларусі ўчора і сёньня|к}} С. 17.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:«Мір». Замкавы комплекс.jpg|значак|Вежы [[Мірскі замак|Мірскага замка]]]]

На думку дасьледнікаў гісторыі духоўнай культуры, спалучэньне белага і чырвонага колераў сягае часоў [[Індаэўрапейцы|індаэўрапейскага адзінства]]. Паводле індаэўрапеіста і славіста [[Вячаслаў Іваноў|Вячаслава Іванова]]: ''«Індаэўрапейская герархічная сымболіка колераў вызначаецца суаднесенасьцю найвышэйшага (сьвятарскага) рангу зь белым колерам, наступнага па значэньні сацыяльнага рангу — ваярскага — з чырвоным колерам…»''&lt;ref&gt;Иванов В. В. Цветовая символика в географических названиях в свете данных типологии (К названию Белоруссии) // Балто-славянские исследования. 1980. — М., 1981. С. 166.&lt;/ref&gt;. У працэсе [[Этнагенэз беларусаў|этнагенэзу беларусаў]], паводле гісторыка [[Міхась Ткачоў|Міхася Ткачова]], белы колер стаў «''знакам дабра, знакам чысьціні, крынічнай вады, шляхетнага серабра''», у сваю чаргу чырвоны колер — «''знакам жыватворнага агню, сымбалем адвагі і ваяўнічасьці, храбрасьці, доблесьці і праведнай крыві, пралітай за Айчыну''»&lt;ref name=&quot;Tkacou-392&quot;&gt;[[Міхась Ткачоў|Ткачоў М.]] Беларускія нацыянальныя сімвалы // {{Літаратура/ЭГБ|1к}} С. 392.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Petro Mohyla (ribbon).jpg|значак|Фрагмэнт партрэта [[Кіеўская мітраполія|мітрапаліта]] [[Пётар Магіла|Пятра Магілы]], XVII ст.]]

У [[Хрысьціянства|хрысьціянскай традыцыі]] чырвоны колер на белым фоне — знак [[Хрыстос|Хрыстовай пакуты]], пралітай за чалавецтва крыві. Ад часоў [[Сярэднявечча|Сярэднявечча]] многія мастакі выяўлялі Збаўцу, які трымае белы сьцяг з чырвоным крыжам або чырвонай паласой&lt;ref&gt;Пазьняк З. Беларускі сьцяг // Беларускія ведамасьці. № 3 (33), 2001. С. 5.&lt;/ref&gt; (напрыклад, «Уваскрасеньне Хрыста» пэндзьля [[Альбрэхт Альтдорфэр|Альбрэхта Альтдорфэра]]&lt;ref name=&quot;viacorka&quot;/&gt;). Тым часам бела-чырвона-белая стужка з XII ст. уваходзіць у камплект адзеньня [[Праваслаўная царква на Беларусі|беларускіх царкоўных герархаў]]&lt;ref name=&quot;Tkacou-393&quot;&gt;[[Міхась Ткачоў|Ткачоў М.]] Беларускія нацыянальныя сімвалы // {{Літаратура/ЭГБ|1к}} С. 393.&lt;/ref&gt; і сымбалізуе сьвятло [[Стары Запавет|Старога]] і [[Новы Запавет|Новага Запаветаў]], якое мусіць прапаведаваць [[архірэй]]&lt;ref&gt;[[Дзяніс Лісейчыкаў|Лісейчыкаў Д.]] Чаму ў патрыярха і епіскапаў бел-чырвона-белыя стужкі на мантыях і гербах? // [[Наша гісторыя]]. № 9 (26), 2020. С. 32.&lt;/ref&gt;.

У [[Эстэтыка|эстэтычным]] пляне злучэньне белага і чырвонага лічыцца клясычным і адпавядае правілам геральдыкі. Чырвоны колер у бела-чырвона-белым спалучэньні паходзіць з традыцыйнага нацыянальнага гербу [[Пагоня|Пагоні]], а перавагу белага колеру абумовіла саманазва нацыі — беларусаў&lt;ref name=&quot;tut.by_11.11.2020&quot;/&gt;.

== Гісторыя ==
[[Файл:Grunwald Pogoń czerwona.svg|значак|Рэканструкцыя выгляду харугвы часоў [[Бітва пад Грунвальдам|бітвы пад Грунвальдам]]]]

=== Паходжаньне ===
Хоць сьцягі (дакладней — штандары, [[Харугва|харугвы]]) як апазнавальныя знакі на полі бою або ў час урачыстасьцяў існавалі яшчэ ў старажытнасьці, аднак уяўленьні пра патрэбу сьцяга як сымбалю дзяржавы пачалі паступова складацца толькі ў XVI—XVIII стагодзьдзях. У гэты час за аснову сьцягоў звычайна браліся колеры гербаў каралеўскіх дынастыяў&lt;ref name=&quot;Nasievic&quot;&gt;[[Вячаслаў Насевіч|Насевіч В.]] Гэты сцяг пачынаўся так… // [[Чырвоная зьмена|Чырвоная Змена]]. № 42 (13900), 20 красавіка 1995 г.&lt;/ref&gt; або дзяржаўных гербаў&lt;ref name=&quot;Tkacou-393&quot;/&gt;. Масавае стварэньне афіцыйных сьцягоў эўрапейскіх краінаў прыпадае на канец XVIII — пачатак XIX ст., калі ў выніку [[Француская рэвалюцыя|Францускай рэвалюцыі]] дзяржава стала атаясамлівацца з насельніцтвам пэўнай тэрыторыі, а не з паноўнай дынастыяй. Тады ж склалася і ідэя сьцяга ў цяперашнім разуменьні як увасабленьня дзяржаўнай незалежнасьці. З прычыны таго, што далёка ня ўсе эўрапейскія [[нацыя|нацыі]] ў ХІХ ст. мелі сваю дзяржаўнасьць, узьнікла паняцьце нацыянальнага сцяга як сьцяга нацыі, якая на такую дзяржаўнасьць прэтэндуе. Прытым нацыянальныя сьцягі сталі абавязковым атрыбутам нацыянальна-вызвольных рухаў&lt;ref name=&quot;Nasievic&quot;/&gt;.

[[Файл:Catalan Atlas, Christian flags (1375, 1959).jpg|значак|Бел-чырвона-белы сьцяг над [[Хрысьціянства|хрысьціянскай]] [[Феадосія|Кафай]] у [[Крым]]е як варыяцыя сьцяга [[Сьвяты Юры|Сьвятога Юрыя]] над [[Канстантынопаль|Канстантынопалем]]&lt;ref&gt;[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] [https://www.svaboda.org/a/white-red-white-flag-belarus/25383533.html Бел-чырвона-белы сьцяг над Крымам і мяжа Эўропы], [[Радыё Свабода]], 13 траўня 2014 г.&lt;/ref&gt;, 1375 г.]]

Працэсы кансалідацыі беларускага [[этнас]]у ў нацыю зарадзіліся ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]] у XVI — пачатку XVII ст., актывізаваліся ў XIX ст., калі насуперак [[Русіфікацыя Беларусі|палітыцы русіфікацыі]] ўладаў [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] зьявіўся [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|беларускі нацыянальна-вызвольны рух]], і дасягнулі найвышэйшага ўздыму ў 1910—1920-я гады — у час змаганьня за ўтварэньне [[нацыя]]нальнай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай дзяржавы]]&lt;ref&gt;Церашковіч П. Беларуская нацыя // {{Літаратура/ЭГБ|1к}} С. 391.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Ściah Śviatoha Juryja. Сьцяг Сьвятога Юрыя.svg‎|значак|Сьцяг кавалерыі ВКЛ у [[Бітва пад Воршай|бітве пад Воршай]]]]

Навуковая вэрсія стварэньня бел-чырвона-белага сьцяга грунтуецца на правілах [[геральдыка|геральдыкі]] і [[вэксілялёгія|вэксілялёгіі]], згодна зь якімі нацыянальны сьцяг беларусаў утварыўся з колераў нацыянальнага гербу — [[Пагоня|Пагоні]]&lt;ref name=&quot;Tkacou-393&quot;/&gt;. Менавіта геральдычнага прынцыпу пераносу колераў гербу на сьцяг прытрымліваўся аўтар эскізу бел-чырвона-белага сьцяга [[Клаўдзі Дуж-Душэўскі]]&lt;ref name=&quot;latysonak&quot;&gt;[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] [https://news.arche.by/by/page/science/historya-navuka/1530 Дзяржаўная сымболіка Беларускай Народнай Рэспублікі] // Жаўнеры БНР. — Беласток — Вільня, 2009.&lt;/ref&gt;. Разам з тым у 1990-я гады папулярызавалася легенда, паводле якой бел-чырвона-белы сьцяг зьявіўся ў час адной зь бітваў, калі паранены князь узьняў як сьцяг над галавой акрываўленую стужку і павёў войска да перамогі&lt;ref&gt;[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] Пра герб і сцяг. — Менск: Беларусь, 1993.&lt;/ref&gt;. Існуюць зьвесткі, што ў пачатку XX ст. беларускія дасьледнікі браты [[Іван Луцкевіч|Іван]] і [[Антон Луцкевіч]]ы знайшлі ў адным з [[аль-кітаб]]аў згадкі пра татарскую коньніцу, што брала ўдзел у [[Грунвальдзкая бітва|Грунвальдзкай бітве]] пад бел-чырвона-белым сьцягам [[Вітаўт|Вітаўта Вялікага]] з нашытымі на яго паўмесяцам і зоркай. Менавіта з прычыны прыналежнасьці бела-чырвона-белага палотнішча да славутага вялікага князя браты Луцкевічы пачалі актыўна папулярызаваць яго як гістарычны сьцяг беларусаў. Аднак сучасныя дасьледнікі ня здолелі знайсьці адпаведны аль-кітаб з апісаньнем Грунвальдзкай бітвы&lt;ref name=&quot;Basau&quot;&gt;{{Літаратура/Флагі Беларусі ўчора і сёньня|к}} С. 18—19.&lt;/ref&gt;.

=== Вялікае Княства Літоўскае ===
[[Файл:Bieł-čyrvona-bieły ściah. Бел-чырвона-белы сьцяг (1524).jpg|значак|Бел-чырвона-белыя сьцягі на карціне Ганса Крэла «[[Бітва пад Воршай (карціна)|Бітва пад Воршай]]», 1524 г.]]

Станаўленьне бел-чырвона-белага сьцяга як нацыянальнага сьцяга беларусаў адбылося не раней за афармленьне беларускай нацыянальнай ідэі. Разам з тым [[вэксілялёгія|вэксілялягічныя]] матэрыялы з традыцыйным для беларусаў бела-чырвона-белым спалучэньнем колераў шырока ўжываліся яшчэ ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]], а першым дакумэнтальным сьведчаньнем выкарыстаньня бел-чырвона-белага сьцяга лічыцца [[:Файл:Battle of Orsha (1514-09-08).jpg|карціна XVI стагодзьдзя]], прысьвечаная [[Бітва пад Воршай|бітве пад Воршай]]&lt;ref name=&quot;Tkacou-393&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 100.&lt;/ref&gt;. [[Кавалерыя]] Вялікага Княства Літоўскага карысталася сьцягам [[Сьвяты Юры|Сьвятога Юрыя]] (чырвоны крыж на белым палотнішчы), які, з усяго відаць, стаў прататыпам бел-чырвона-белага сьцяга&lt;ref&gt;[[Міхась Ткачоў|Ткачев М.]] Национальные символы: народ и история // Гербовед. № 9 (21), 1997 г.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 31.&lt;/ref&gt;. Прытым на карціне выяўляецца сем уласна бел-чырвона-белых сьцягоў без вэртыкальнай чырвонай паласы&lt;ref&gt;Шаланда А. Вексілагічныя праблемы бітвы пад Воршай 1514 г.: прапроцы з крыжам сьвятога Юрыя // Герольд Litherland. № 20, 2014. С. 59.&lt;/ref&gt;. Тым часам найбольш раньняе дакумэнтальна засьведчанае выкарыстаньне войскам ВКЛ сьцяга Сьвятога Юрыя ўзыходзіць да 1444 году — [[Бітва пад Варнай|бітвы пад Варнай]] з войскам [[Асманская імпэрыя|Асманскай дзяржавы]]&lt;ref name=&quot;50 faktau&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Kupava&quot;&gt;Скобла М. [https://www.nv-online.info/2021/02/02/mikola-kupava-bel-chyrvona-bely-scjag-nepadsudny-gjeta-pryznany-narodam-nacyjanalny-simval.html?fbclid=IwAR3PJ7j1iWHQqDufbo31UJG9OeYtIQFoAUTCP5nkSCnRLnv_a1_OOBVWmys Мікола Купава: «Бел-чырвона-белы сцяг непадсудны, гэта прызнаны народам нацыянальны сімвал»] // [[Народная Воля]]. № 8, 2 лютага 2021. С. 2.&lt;/ref&gt;. 

Па складаньні [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] ў 1569 годзе рабіліся спробы стварыць аб’яднаны сьцяг для абодвух гаспадарстваў [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] — [[Карона Польскага каралеўства|Каралеўства Польскага]] і [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. У прыватнасьці, у 1605 годзе кароль польскі і вялікі князь літоўскі [[Жыгімонт Ваза]] пачаў ужываць трохпалосны чырвона-бела-чырвоны сьцяг, а крыху пазьней зьявіўся бела-чырвона-бела-чырвоны сьцяг. Аднак такі сымбаль не прыжыўся, і дамінаваць пачаў бела-чырвоны сьцяг. Разам з тым праз аднолькавую колеравую схему гербаў Кароны ([[Герб Польшчы|Белага Арла]]) і Княства ([[Пагоня|Пагоні]]) немагчыма пэўна падзяліць паміж імі вытворныя ад гэтых гербаў сьцягі Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Tkacou-393&quot;/&gt;.

[[Файл:Bieł-čyrvona-bieły ściah. Бел-чырвона-белы сьцяг (1619).jpg|значак|Бел-чырвона-белы сьцяг на карціне Пітэра Снаерса «[[Бітва пад Кірхгольмам]]», 1619 (1630?) г.]]

Існуюць зьвесткі, што ў XVI—XVIII стагодзьдзях [[беларускія татары]] выстаўлялі войска пад уласнай бела-чырвона-белай харугвай з выявай у цэнтры паўмесяца і зоркі&lt;ref name=&quot;Tkacou-393&quot;/&gt;. Магчыма, праз гэта у адным з [[Аль-кітабы|аль-кітабаў]], паводле братоў Луцкевічаў, зьявілася пазьнейшае сьцьверджаньне пра ўдзел у [[Грунвальдзкая бітва|Грунвальдзкай бітве]] пад бел-чырвона-белым сьцягам [[Вітаўт|Вітаўта Вялікага]] з нашытымі на яго паўмесяцам і зоркай&lt;ref name=&quot;Basau&quot;/&gt;. У XVII—XVIII стагодзьдзях бела-чырвоныя сьцягі рознай канфігурацыі ўжывала гусарыя і іншыя вайсковыя аддзелы Рэчы Паспалітай{{Заўвага|Бела-чырвоныя сьцягі, адрозныя ад [[Сьцяг Польшчы|цяперашняга сьцяга Польшчы]], можна пабачыць на батальных карцінах [[:File:Altomonte Battle of Vienna.jpg|«Бітва пад Венай»]] і [[:File:Altomonte Battle of Parkany.jpg|«Бітва пад Парканамі»]], напісаных [[Марцін Альтамонтэ|Марцінам Альтамонтэ]] ў 1693—1695 гадох.}}. Сярод іншага, уласна бел-чырвона-белы сьцяг ёсьць на карціне першай трэці XVII ст., прысьвечанай [[Бітва пад Кірхгольмам|бітве пад Кірхгольмам]]&lt;ref name=&quot;davydouski&quot;&gt;Давыдоўскі Ў. Сімвалы Беларусі // [[Абажур]]. № 3 (78), 2009. С. 38. [http://baj.by/sites/default/files/abajur/files/abajur_78_3.pdf]&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;50 faktau&quot;/&gt;.

Па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]], калі землі Вялікага Княства Літоўскага апынуліся пад уладай [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], у канцы XVIII — першай палове XIX ст. (да узмацненьня [[Русіфікацыя Беларусі|палітыкі русіфікацыі]]) спалучэньні гарызантальных белых і чырвоных палосаў ужываліся разам з колішнім дзяржаўным гербам Пагоняй у расейскай геральдыцы і вэксілялёгіі для пэўных адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак і вайсковых фармаваньняў на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]]{{Заўвага|Прыклады такой сымболікі прыводзяцца ў [[Бел-чырвона-белы сьцяг#Бела-чырвона-белае спалучэньне колераў у беларускай сымболіцы|сэкцыі, прысьвечанай бела-чырвона-беламу спалучэньню колераў у беларускай сымболіцы]].}}&lt;ref&gt;[[Міхась Чарняўскі|Чарняўскі М.]] Як узніклі нашы дзяржаўныя сімвалы? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 77.&lt;/ref&gt;. Тым часам у [[Віленскі гістарычна-этнаграфічны музэй|Віленскім гістарычна-этнаграфічным музэі]] захоўваецца трыкутны сьцяжок часоў [[паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў]], на якім у сярэдзіне, уздоўж белага поля, праходзіць чырвоная паласа&lt;ref&gt;{{Літаратура/Наш сымбаль — Пагоня|к}} С. 29.&lt;/ref&gt;. Існуе меркаваньне, што ў час паўстаньня разам з гербам Пагоняй бел-чырвона-белы сьцяг мог ужываць [[Кастусь Каліноўскі]]&lt;ref name=&quot;Tkacou-393&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 101.&lt;/ref&gt;.

=== Беларускі нацыянальна-вызвольны рух ===
[[Файл:Bieł-čyrvona-bieły ściah. Бел-чырвона-белы сьцяг (1901).jpg|значак|Фрагмэнт карціны «Беларускі пэйзаж» (сядзіба [[Драчалукі]] пад [[Віцебск]]ам), 1901 г.]]

Усталяваньне бел-чырвона-белага сьцяга ў якасьці сымбалю [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|беларускага нацыянальна-вызвольнага руху]], мэтай якога было дзяржаўнае самавызначэньне беларусаў, звычайна прымяркоўваюць да пачатку XX стагодзьдзя&lt;ref name=&quot;salanda-2019-7&quot;&gt;[[Аляксей Шаланда|Шаланда А.]] Кароткі нарыс гісторыі беларускай нацыянальнай і дзяржаўнай сімволікі // Герольд Litherland. № 21, 2019. С. 7.&lt;/ref&gt;. У 1909—1912 гадох бела-чырвона-белыя стужкі ўжываліся студэнтамі-беларусамі ў [[Санкт-Пецярбург]]у&lt;ref name=&quot;bk19&quot;&gt;{{Літаратура/Флагі Беларусі ўчора і сёньня|к}} С. 19.&lt;/ref&gt;. У 1916 годзе сьцяг зь бела-чырвона-белым палотнішчам мела арганізацыя [[Сувязь незалежнасьці і непадзельнасьці Беларусі]], якой кіраваў [[Вацлаў Ластоўскі]]&lt;ref name=&quot;bk19&quot;/&gt;.

[[Файл:Bieł-čyrvona-bieły ściah. Бел-чырвона-белы сьцяг (1917-18).jpg|значак|Знак адрозьненьня вайскоўцаў-беларусаў, 1917—1918 гг.]]
[[Файл:Udzielniki Biełaruskaj kanferencyi 1918 hodu.jpg|значак|Удзельнікі [[Беларуская канфэрэнцыя (1918)|Беларускай канфэрэнцыі 1918 году]]]]

Увогуле, першыя згадкі пра выкарыстаньне беларусамі нацыянальнага сьцяга ў культурна-асьветніцкай дзейнасьці паходзяць з канца XIX стагодзьдзя&lt;ref name=&quot;Tkacou-393&quot;/&gt;. Аднак няма зьвестак пра дакладную дату распрацоўкі і зацьверджаньня эскізу бел-чырвона-белага сьцяга&lt;ref&gt;[[Сяргей Харэўскі|Харэўскі С.]] [https://web.archive.org/web/20090602180458/http://www.nn.by/1998/06/14.htm Клаўдзі Дуж-Душэўскі. Сьцяг] // [[Наша Ніва]]. № 6, 1998. С. 15.&lt;/ref&gt;. Называюць розныя даты яго зьяўленьня — 1905, 1909, 1912, 1917 год&lt;ref name=&quot;salanda-2019-7&quot;/&gt;. Паводле шматлікіх сьведчаньняў, аўтарам праекту сучаснай выявы бел-чырвона-белага сьцяга стаў беларускі грамадзка-палітычны і культурны дзяяч [[Клаўдзі Дуж-Душэўскі]]&lt;ref name=&quot;50 faktau&quot;&gt;{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://www.svaboda.org/content/article/25155772.html| загаловак = 50 фактаў за бел-чырвона-белы сьцяг| фармат = | назва праекту = | выдавец = [http://www.svaboda.org/ Радыё свабода]| дата = 16 студзеня 2021 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;, які стварыў яго на просьбу беларускiх арганiзацыяў Пецярбургу. У сваіх успамінах Клаўдзі Дуж-Душэўскі засьведчыў повязь беларускага нацыянальнага сьцяга з гербам [[Пагоня]]й: ''«Беларусы ''[даўней]'' лічылі сваім дзяржаўным сьцягам белую Пагоню на чырвоным полі»''&lt;ref&gt;Слуцкі збройны чын 1920 г. у дакумэнтах і ўспамінах / Укл. А. Гесь, У. Ляхоўскі, У. Міхнюк. — Менск: Энцыклапедыкс, 2001. С. 272.&lt;/ref&gt;. Увесну 1917 году бел-чырвона-белы сьцяг узьнялі ў Пецярбургу на будынку [[Беларускае таварыства дапамогі пацярпелым ад вайны|Беларускага таварыства дапамогi пацярпелым ад вайны]]&lt;ref name=&quot;bk19&quot;/&gt;, супрацоўнікам якога быў К. Дуж-Душэўскі&lt;ref name=&quot;NN-2020&quot;&gt;[https://web.archive.org/web/20201121225512/https://nashaniva.by/?c=ar&amp;i=262559 Сапраўдныя беларускія сімвалы: вось што трэба ведаць пра Пагоню і БЧБ], [[Наша Ніва]], 22 лістапада 2020 г.&lt;/ref&gt;. У сакавіку 1917 году бел-чырвона-белы сьцяг стаў галоўным элемэнтам у час сьвята «Дзень беларускага значка» ў [[Менск]]у&lt;ref name=&quot;50 faktau&quot;/&gt;, калі адбыўся беларускі мітынг, на якім прагучала патрабаваньне аб аўтаноміі Беларусі&lt;ref name=&quot;latysonak&quot;/&gt;. Тым часам сьцягі, пашытыя паводле эскізу Клаўдзія Дуж-Душэўскага, разаслалі ў мясцовыя арганізацыі&lt;ref&gt;[[Васіль Герасімчык|Герасімчык В.]] [https://news.arche.by/by/page/ideas/hramadstva-idei/11312 Клаўдыюш Дуж-Душэўскі — аўтар бел-чырвона-белага сцяга], [[ARCHE Пачатак]], 9 красавіка 2013 г.&lt;/ref&gt;. На гэтых сьцягох былі вышытыя золатам словы [[Жыве Беларусь!|«Няхай жыве вольная Беларусь»]]&lt;ref name=&quot;latysonak&quot;/&gt;. У пастанове [[Беларускі нацыянальны камітэт (Менск)|Беларускага нацыянальнага камітэту ў Менску]] ад 25 сакавіка 1917 году адзначалася повязь бел-чырвона-белага сьцяга з традыцыйным беларускім арнамэнтам: «''дзеля таго што ў беларускім народным мастацтве пераважаюць белыя і чырвоныя ўзоры, палічана дарэчным ужыць гэтыя колеры ў беларускім нацыянальным сьцягу''»&lt;ref name=&quot;Lalkou&quot;&gt;[[Ігар Лялькоў|Лялькоў І.]] [http://pahonia-plakat.narod.ru/bielaruskaja_simvolika.htm Пытаньне дзяржаўнай сымболікі ў Беларусі: гісторыя і сучасны стан] // [[ARCHE Пачатак]]. № 1 (21), 2002 г.&lt;/ref&gt;. Ужо зь ліпеня 1917 году беларускія вайскоўцы, аб’яднаныя ў нацыянальныя гурткі і камітэты, на сваіх мундзірах і шынэлях пачалі актыўна выкарыстоўваць бела-чырвона-белыя стужкі, што адрозьнівала іх ад прадстаўнікоў іншых нацыянальнасьцяў&lt;ref name=&quot;Lachouski&quot;&gt;{{Спасылка|аўтар = [[Уладзімер Ляхоўскі|Ляхоўскі Ў.]] |прозьвішча = |імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = https://history.nn.by/?c=ar&amp;i=218121 | загаловак = Як бел-чырвона-белы сцяг стаў нацыянальным | фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Наша гісторыя]]  | дата = 30 студзеня 2021 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;. Абавязак насіць адпаведную пятлічную стужку як дадатковы знак адрозьненьня замацавала пастанова 2-й сэсіі [[Цэнтральная рада беларускіх арганізацыяў|Цэнтральнай рады беларускіх арганізацыяў]] ([[Менск]], 5 жніўня 1917 году)&lt;ref&gt;[[Фёдар Турук|Ф. Турук]]. Белорусское движение. Очерк истории национального и революционного движения белоруссов. — Москва: Государственное издательство, 1921; Мн.: Картографическая фабрика Белгеодезии, 1994. С. 95.&lt;/ref&gt;. У кастрычніку 1917 году пад бел-чырвона-белым сьцягам прайшоў зьезд беларускіх вайскоўцаў Паўночнага фронту ў Віцебску&lt;ref&gt;Варлыга А. Усебеларускі Кангрэс у Менску 18—31 (5—18 ст.ст.) сьнежня 1917 г. (Успаміны дэлегата Кангрэсу) // Запісы Беларускага Інстытуту Навукі й Мастацтва. № 3 (9), 1964. С. 142.&lt;/ref&gt;. Да сьнежня 1917 году бела-чырвона-белыя стужкі на вайсковай уніформе пашырыліся на ўсіх франтах заходняга тэатру баявых дзеяньняў адлегласьцю ў 3 тысячы кілямэтраў&lt;ref name=&quot;Lachouski&quot;/&gt;.

[[Файл:Miensk, BNR. Менск, БНР (1918).jpg|значак|Нацыянальны сьцяг над будынкам [[Народны сакратарыят БНР|Народнага Сакратарыяту]] [[БНР]]. [[Менск]], 1918 г.]]

7 сьнежня 1917 году ў [[Менск]]у пад бел-чырвона-белымі сьцягамі&lt;ref&gt;Ляшко М. [https://nn.by/?c=ar&amp;i=201664 На АНТ расказалі пра Першы Усебеларускі з’езд, але абрэзалі бела-чырвона-белы сцяг], [[Наша Ніва]], 11 сьнежня 2017 г.&lt;/ref&gt; распачаў сваю працу [[Першы Ўсебеларускі зьезд]] — найважнейшы дзяржаватворчы форум ў найноўшай гісторыі Беларусі, у час якога 1872 дэлегаты ад усіх беларускіх земляў выказаліся за неабходнасьць вольнага дзяржаўнага самавызначэньня краіны&lt;ref name=&quot;Lalkou&quot;/&gt;. Паводле ўспамінаў [[Кастусь Езавітаў|Кастуся Езавітава]], ''«Адкрыцьцё Першага Ўсебеларускага кангрэсу было дужа ўрачыстае. Пры дзьвярах будынка стаяла варта Першага Менскага беларускага палку, сцэна была ўпрыгожана нацыянальнымі сьцягамі і гербам Пагоняй»''&lt;ref name=&quot;50 faktau&quot;/&gt;. У час адкрыцьця зьезду бальшавік [[Людвіг Рэзаўскі]] запатрабаваў зьняць бел-чырвона-белы сьцяг і замяніць яго на сьцяг чырвонага інтэрнацыяналу, што выклікала абурэньне дэлегатаў (два матросы вывелі Рэзаўскага з залі), тым часам сябра складу старэйшынаў зьезду генэрал-лейтэнант [[Канстанцін Аляксееўскі]] падышоў да трыбуны і пацалаваў сьцяг&lt;ref&gt;Белорусская рада. [http://pawet.net/library/history/bel_history/_bnr/00196/%D0%9F%D0%B5%D1%80%D0%B2%D1%8B%D0%B9_%D0%92%D1%81%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%BE%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D1%81%D1%8A%D0%B5%D0%B7%D0%B4.html № 7, 10 декабря 1917 г.]&lt;/ref&gt;. Да ўдзельнікаў прагучаў заклік: «''Трэба бараніць сьцяг і шанаваць яго!''»&lt;ref name=&quot;latysonak&quot;/&gt;. 18 сьнежня 1917 году а 3-й гадзіне ночы бальшавікі разагналі зьезд з дапамогай салдатаў. Мяркуецца, што менавіта ад часоў Усебеларускага зьезду бел-чырвона-белы сьцяг пачаў успрымацца ў масавай сьвядомасьці як нацыянальны сьцяг беларусаў&lt;ref name=&quot;bk19&quot;/&gt;. Відаць, у адказ на гвалт бальшавікоў удзельнікі [[Беларуская канфэрэнцыя (1918)|Беларускай канфэрэнцыі]], якая адбылася 25—28 студзеня 1918 году ў Вільні, выкарыстоўвалі бел-чырвона-белыя сьцягі з вузкімі чорнымі палоскамі ўздоўж чырвонай паласы&lt;ref&gt;{{Літаратура/Флагі Беларусі ўчора і сёньня|к}} С. 20.&lt;/ref&gt;. Па выгнаньні зь Менску [[Бальшавікі|бальшавікоў]]{{Заўвага|Паводле сьведчаньня [[Макар Краўцоў|Макара Краўцова]], ужо з пачатку студзеня 1918 году бел-чырвона-белы сьцяг легальна і бесьперашкодна вывешваўся ў Менску над сядзібай [[Вялікая беларуская рада|ЦБВР]], якая ў той час разьмяшчалася ў доме № 2 на вуліцы Паліцыйнай}}&lt;ref name=&quot;Lachouski&quot;/&gt; 19 лютага 1918 году бел-чырвона-белы сьцяг узьняўся над [[Менскі езуіцкі калегіюм|адным з будынкаў былога езуіцкага калегіюму]], у якім за расейскім панаваньнем разьмяшчаўся [[Дом губэрнатара (Менск)|палац губэрнатара]]&lt;ref name=&quot;latysonak&quot;/&gt;.

[[Файл:Bieł-čyrvona-bieły ściah, Pahonia. Бел-чырвона-белы сьцяг, Пагоня (1920).jpg|значак|Беларускі нацыянальны штандар: Бел-чырвона-белы сьцяг і герб [[Пагоня]]. Паштоўка часоў БНР]]

З утварэньнем [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] бел-чырвона-белы сьцяг канчаткова замацаваўся ў якасьці дзяржаўнага сьцяга, што зрабіла яго агульнапрызнанай сьвятыняй прыхільнікаў беларускай незалежнасьці. 8 траўня 1918 году адмысловая камісія з увядзеньня эмблемаў і вонкавых знакаў пры [[Народны сакратарыят БНР|Першым Беларускім урадзе]] ўхваліла бел-чырвона-белы сьцяг як «дзяржаўны сьцяг Рэспублікі»&lt;ref name=&quot;Lachouski&quot;/&gt;. 11 жніўня 1918 году ў газэце [[Вольная Беларусь (газэта)|Вольная Беларусь]] апублікавалі афіцыйнае апісаньне дзяржаўнага сьцяга&lt;ref name=&quot;bk19&quot;/&gt;. Па заняцьці Менску бальшавікамі ў 1919 годзе [[Урад Беларускай Народнай Рэспублікі|ўрад БНР]] пераехаў у Вільню, дзе працягваў функцыянаваць да 1925 году. У 1920 годзе бел-чырвона-белы сьцяг як беларускі і дзяржаўны выкарыстоўвала кіраўніцтва [[Слуцкае паўстаньне|Слуцкага паўстаньня]] і вайсковыя фармаваньні [[Булак-Балаховіч]]а&lt;ref&gt;[[Ніна Стужынская|Стужынская Н.]] Беларусь мяцежная. З гісторыі ўзброенага антысавецкага супраціву ў 1920-я гг. — Вільня: Наша будучыня, 2011. С. 55, 76, 101, 298.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;50 faktau&quot;/&gt;. Таго ж году ён стаў сьцягам [[Беларускі асобны батальён у складзе войска Летувы|Беларускага асобнага батальёну]] ў складзе войска [[Летува|Летувы]] (па далучэньні Летувы да СССР сьцяг канфіскаваў [[НКВД]]&lt;ref name=&quot;VexilBNR&quot;&gt;{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://www.vexillographia.ru/belarus/bnr.htm| загаловак = Сьцягі БНР| фармат = | назва праекту = [http://www.vexillographia.ru/ Vexillographia.ru] | выдавец = | дата = 11 верасьня 2010 | мова = ru | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;). Увогуле, у час змаганьня за незалежнасьць першай [[Нацыя|нацыянальнай]] Беларускай дзяржавы зьявілася інтэрпрэтацыя колераў нацыянальнага сьцяга як сымбаляў поту, крыві і сьлёзаў&lt;ref name=&quot;latysonak&quot;/&gt;. Тым часам у 1920—1922 гадох факт замацаваньня на міжнародным узроўні бел-чырвона-белага сьцяга як беларускага перашкодзіў праекту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альгерд Гросвальд|Альгерда Гросвальда|lv|Oļģerds Grosvalds}}, які прапаноўваў падобны сьцяг на ролю дзяржаўнага сьцяга незалежнай [[Латвія|Латвіі]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Флагі Беларусі ўчора і сёньня|к}} С. 18.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Horadnia, Haradnica, Valicki, BNR. Горадня, Гарадніца, Валіцкі, БНР (Z. Petravičius, 1919, 1937).jpg|значак|Беларуская камэндатура ў [[Горадня|Горадні]], 1919 г.]]
[[Файл:Horadnia, Bieł-čyrvona-bieły ściah. Горадня, Бел-чырвона-белы сьцяг (25.03.1919).jpg|значак|Першае сьвяткаваньне [[Дзень Волі|Дня Незалежнасьці]] ў Горадні, 1919 г.]]

Паміж 1921 і 1939 гадамі бел-чырвона-белы сьцяг актыўна выкарыстоўваўся нацыянальна-вызвольных рухам у акупаванай [[Польшча]]й [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]]: як палітычнымі партыямі ([[Беларуская хрысьціянская дэмакратыя (1927)|Беларуская хрысьціянская дэмакратыя]], [[БСРГ]]), так і непалітычнымі арганізацыямі, як [[Таварыства беларускай школы]]&lt;ref&gt;[[Андрэй Вашкевіч|Вашкевіч А.]] [https://store.arche.by/item/1536 Нашы сьцягі над Заходняй] // [[Arche]]. № 4 (55), 2007. С. 78—90.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2021&quot;&gt;Корбут В. [https://www.polskieradio.pl/396/7811/Artykul/2709078,%d0%93%d1%96%d1%81%d1%82%d0%be%d1%80%d1%8b%d0%ba-%d0%91%d0%b5%d0%bb%d0%b0%d1%87%d1%8b%d1%80%d0%b2%d0%be%d0%bd%d0%b0%d0%b1%d0%b5%d0%bb%d1%8b-%d1%81%d1%86%d1%8f%d0%b3-%d0%b7%d0%b0%d0%bc%d0%b0%d1%86%d0%b0%d0%b2%d0%b0%d1%9e%d1%81%d1%8f-%d1%8f%d0%ba-%d0%bd%d0%b0%d1%86%d1%8b%d1%8f%d0%bd%d0%b0%d0%bb%d1%8c%d0%bd%d1%8b-%d1%9e-%d0%97%d0%b0%d1%85%d0%be%d0%b4%d0%bd%d1%8f%d0%b9-%d0%91%d0%b5%d0%bb%d0%b0%d1%80%d1%83%d1%81%d1%96 Гісторык: Бела-чырвона-белы сцяг замацаваўся як нацыянальны ў Заходняй Беларусі], [[Беларуская служба Польскага радыё]], 8 красавіка 2021 г.&lt;/ref&gt;. Беларуская нацыянальная сымболіка ўжывалася ва ўсіх беларускіх школах і гімназіях, на мітынгах працоўных, беларускім студэнцтвам&lt;ref name=&quot;Tkacou-393&quot;/&gt;. На [[Дзень Волі|Дзень Незалежнасьці]] 25 сакавіка 1934 году актывісты гуртка [[Беларускі інстытут гаспадаркі і культуры|Беларускага інстытуту гаспадаркі і культуры]] ў [[Шутавічы|Шутавічах]] вывесілі пасярод вёскі бел-чырвона-белы сьцяг, які празь некалькі гадзінаў зьнялі польскія паліцыянты. Сябры гуртка не хавалі свайго ўчынку і нават зьвярнуліся да ўладаў з патрабаваньнем вярнуць ім сьцяг як прыватную ўласнасьць&lt;ref name=&quot;Arche&quot;&gt;[[Андрэй Чарнякевіч|Чарнякевіч А.]], [[Андрэй Вашкевіч|Вашкевіч А.]] [https://web.archive.org/web/20120326041552/http://arche.by/by/page/science/9411 25 сакавіка: вытокі нацыянальнага сьвята] // [[ARCHE Пачатак]]. № 3, 2008. С. 65.&lt;/ref&gt;. Тым часам [[швадрон]] уланаў войска міжваеннай [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]], у якім служылі [[беларускія татары]], меў двузубы белы вымпэл з гарызантальнай чырвонай паласой, на якой разьмяшчаліся зялёная зорка і паўмесяц&lt;ref name=&quot;viacorka&quot;/&gt;.

[[Файл:Flag of Biełaruski Asoby Bataljon u skladzie vojska Letuvy.svg|значак|Сьцяг [[Беларускі асобны батальён у складзе войска Летувы|Беларускага асобнага батальёну]], 1920 г.]]
[[Файл:Жаўнеры Беларускага асобнага батальёна са сцягам.jpg|значак|Жаўнеры Беларускага асобнага батальёну зь сьцягам, да 1923 г.]]

У міжваеннай [[Латвія|Латвіі]] пад бел-чырвона-белымі сьцягамі дзейнічалі беларускія культурніцкія і грамадзка-палітычныя арганізацыі на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічна беларускіх]] паўднёва-ўсходніх [[Інфлянцкае ваяводзтва|Інфлянтах]]. 15 верасьня 1929 году [[Беларусы ў Латвіі|беларусы Латвіі]] з нацыянальнымі сьцягамі прайшлі вуліцамі [[Рыга|Рыгі]] ў часе пахаваньня паэта [[Ян Райніс|Яна Райніса]]&lt;ref&gt;[[Кастусь Езавітаў|Езавітаў К.]] Беларуская меншасьць у Латвіі ніколі не забудзе Яна Райніса! // [[Беларуская школа ў Латвіі (1926)|Беларуская школа ў Латвіі]]. [https://files.knihi.com/Knihi/Pieryjodyka/nlb.by/Dauniejsyja/Insyja/Bielaruskaja_skola_u_Latvii.pdf.zip/1932-004.pdf № 4 (14), 1932]. С. 193.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Diplomatic mission of BNR.jpg|значак|Шыльда [[Вайскова-дыпляматычная місія БНР у Латвіі і Эстоніі|Вайскова-дыпляматычнай місіі БНР]], 1921 г.]]

Пад бел-чырвона-белым сьцягам таксама дзейнічалі беларускія супольнасьці ў замежжы, найперш у [[Чэхаславаччына|Чэхаславаччыне]], куды пераехала [[Рада Беларускай Народнай Рэспублікі|Рада БНР]]. Нацыянальнымі сьцягамі карысталіся [[Беларуская грамада ў Празе|Беларуская грамада]] (1920—1925) і беларускае студэнцтва ў [[Прага|Празе]]&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20210108072134/https://news.tut.by/culture/704782.html «Праграма Каліноўскага» 100 год таму. Як беларускія студэнты вучыліся ў Еўропе], [[TUT.BY]], 23.10.2020 г.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Проект государственного герба БССР Г. Змудинского (1924).jpg|значак|Адзін з трох пераможцаў конкурсу на дзяржаўны герб [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]], 1924 г.]]

У пэрыяд з 1924 да 1928 году [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларуская ССР]] фактычна ня мела свайго дзяржаўнага сьцяга, аднак у зьвязку з абвяшчэньнем палітыкі [[Беларусізацыя|беларусізацыі]] рабіліся спробы ўвасобіць у рэспубліцы бела-чырвона-белае спалучэньне колераў з нацыянальнага сьцяга беларусаў. Ужо ўвесну 1924 году пры распрацоўцы дзяржаўнага гербу БССР журы рэспубліканскага конкурсу сярод трох найлепшых праектаў абрала работу беларускага графіка [[Генадзь Змудзінскі|Генадзя Змудзінскага]], дзе савецкая атрыбутыка спалучалася зь бела-чырвона-белай нацыянальнай сымболікай&lt;ref&gt;Корсак Д. [https://people.onliner.by/opinions/2020/10/12/razgovor-o-staryx-i-novyx-gerbax-belarusi?fbclid=IwAR0I3B1BaQDfoqZnII1z1jmur5qgGo74WC5-MjA_FI2CMGo43OTjtM0MtDw Кого догоняет «Погоня»? Разговор с историком о старых и новых гербах Беларуси], [[Onliner.by]], 12.10.2020 г.&lt;/ref&gt;. Аднак напярэдадні канчатковага падсумоўваньня [[ЦК КПБ|ЦК ВКП(б)]] змусіў [[Цэнтральны выканаўчы камітэт БССР|ЦВК БССР]] скасаваць вынікі конкурсу і схаваць іх ад грамадзкасьці. Тым часам паводле ўспамінаў удзельнікаў міжнароднай [[Акадэмічная канфэрэнцыя па рэформе беларускага правапісу і азбукі|Акадэмічнай канфэрэнцыі па рэформе беларускай мовы 1926 году]], памяшканьне будынка ў [[Менск]]у, дзе яна праводзілася, упрыгожвала бела-чырвона-белае сонца зь пяцьцю бела-чырвона-белымі праменямі&lt;ref&gt;{{Літаратура/Флагі Беларусі ўчора і сёньня|к}} С. 22—23.&lt;/ref&gt;. У 1927 годзе зьявіўся новы праект [[герб БССР|гербу БССР]], які ў агульных рысах паўтараў [[герб СССР]], але меў бела-чырвона-белую стужку замест чырвонай. Праект прайшоў некалькі інстанцыяў, аднак Прэзыдыюм ЦВК у выніку ўсё ж пастанавіў зрабіць стужку чырвонай&lt;ref name=&quot;Nasievic&quot;/&gt;&lt;ref&gt;[[Савецкая Беларусь]]. № 32 (1924), 9 лютага 1927. С. 8.&lt;/ref&gt;. Такім парадкам узорам для афіцыйна прынятай сымболікі БССР стала савецкая сымболіка [[Расея|Расеі]]&lt;ref name=&quot;salanda-2019-7&quot;/&gt;. Увогуле, тагачасныя савецкія ўлады ў [[Масква|Маскве]] хоць негалосна і называлі бела-чырвона-белыя колеры беларускімі нацыянальнымі, аднак ужо ў 1928 годзе распачалі актыўнае змаганьне зь імі: у дакладзе [[АДПУ]] (пазьнейшага [[НКВД]]) у ЦК ВКП(б) ад 27 траўня адзначаўся загад да менскіх уладаў перафарбаваць вулічныя слупы і інтэр’ер [[Прысутныя месцы (Менск)|Дому працы]], раней расфарбаваныя ў беларускія нацыянальныя колеры ({{мова-ru|белорусские национальные цвета|скарочана}})&lt;ref&gt;Славатинский А. Доклад ОГПУ в ЦК ВКП(б) о политических настроениях в среде белорусской интеллигенции (27 мая 1928 г.) // ЦК РКП(б)—ВКП(б) и национальный вопрос. Книга 1. 1918—1933 гг. / Составители Л. С. Гатагова, Л. П. Кошелева, Л. А. Роговая. — М.: «Российская политическая энциклопедия» (РОССПЭН), 2005. С. 569.&lt;/ref&gt;. У 1929 годзе бел-чырвона-белыя сьцягі паказалі ў прысьвечаным утварэньню БССР фільме [[Белдзяржкіно]] «В огне рождённая» зь беспасярэдняй спасылкай на Беларускую Народную Рэспубліку&lt;ref&gt;[https://www.youtube.com/watch?v=maAhoaaRHr8 В огне рожденная (1929)], [[YouTube]], 7 верасьня 2014 г.&lt;/ref&gt;, таксама яшчэ ў 1933 годзе бел-чырвона-белы сьцяг азначаўся ў друку БССР як вытворны ад Пагоні, якія разам згадваліся менавіта як ''дзяржаўныя'' сьцяг і герб Беларускай Народнай Рэспублікі (хоць і ў [[«Нацдэмаўшчына»|«антынацдэмаўскім»]] кантэксьце)&lt;ref&gt;Вольскі В. Аб рэцыдывах нацыянал-дэмакратызму ў творчасьці мастака Мініна // Мастацтва і рэвалюцыя. № 1—2, 1933. С. 6.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Mir, Bieł-čyrvona-bieły ściah-Pahonia. Мір, Бел-чырвона-белы сьцяг-Пагоня (1930).jpg|значак|Сябры гуртка [[Таварыства беларускай школы]] ў [[Мір (Гарадзенская вобласьць)|Міры]], 1930 г.]]
[[Файл:Vilnia, Bieł-čyrvona-bieły ściah-Pahonia. Вільня, Бел-чырвона-белы сьцяг-Пагоня (1931).jpg|значак|Хор [[Беларускі студэнцкі саюз|Беларускага студэнцкага саюзу]] пры [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскім унівэрсытэце]] на чале з [[Рыгор Шырма|Рыгорам Шырмам]] і з удзелам [[Міхась Забэйда-Суміцкі|Міхася Забэйды-Суміцкага]], 1931 г.]]
[[Файл:Vilnia, Biełaruskaja gimnazija, Bieł-čyrvona-bieły ściah. Вільня, Беларуская гімназія, Бел-чырвона-белы сьцяг (1930-39).jpg|значак|Вучнёўскі аркестар [[Віленская беларуская гімназія|Віленскай беларускай гімназіі]], 1930-я гг.]]

У [[Другая сусьветная вайна|Другую сусьветную вайну]] бел-чырвона-белы сьцяг разам зь іншымі нацыянальнымі сымбалямі вярнуў да ўжытку калябарацыйны беларускі ўрад ([[Беларуская Цэнтральная Рада]]). Аднак як сьведчыць распараджэньне Райхсміністра па акупаваных усходніх тэрыторыях ад 14 чэрвеня 1944 году&lt;ref&gt;{{Літаратура/Сфрагістыка і геральдыка Беларусі (1999)|к}} С. 156.&lt;/ref&gt;, гэтае выкарыстаньне было ''неафіцыйным'' да апошніх дзён нямецкай акупацыі. Шырока вядомае распараджэньне, нібы падпісанае гаўляйтэрам Беларусі [[Вільгельм Кубэ|Вільгельмам Кубэ]] і надрукаванае 27 чэрвеня 1942 году ў газэце «[[Раніца (Бэрлін)|Раніца]]», аб дазволе карыстацца бел-чырвона-белым сьцягам і гербам Пагоняй побач зь нямецкай сымболікай «пры сьвяткаваньнях або для абазначэньня беларускай нацыянальнасьці» выявілася, паводле вынікаў пазьнейшых дасьледаваньняў, тагачаснай дэзынфармацыяй, вінаватых у якой ўлады [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]] так і не знайшлі&lt;ref&gt;{{Літаратура/Сфрагістыка і геральдыка Беларусі (1999)|к}} С. 155.&lt;/ref&gt;. Увогуле, паўафіцыйны дазвол на беларускую нацыянальную сымболіку зьявіўся толькі пад канец нацысцкай акупацыі і выявіўся спробай схіліць мясцовае насельніцтва на свой бок па [[Курская бітва|паразе на Курскай дузе]] і карэнным пераломе ў [[Нямецка-савецкая вайна|Нямецка-савецкай вайне]], прытым нацыянальны сьцяг беларусаў (як і бела-чырвона-белыя павязкі) ніколі не насілі паліцыянты, пад ім не праводзілася ваенных дзеяньняў&lt;ref name=&quot;kultura&quot;&gt;Рудак А. [https://budzma.by/news/minu-shchyna-i-suchasnasts-gistarychnay-simvoliki.html Мінуўшчына і сучаснасць гістарычнай сімволікі] // [[Культура (газэта)|Культура]]. № 34 (1473), 22—29 жніўня 2020 г.&lt;/ref&gt;. Тым часам аўтар эскізу бел-чырвона-белага сьцяга, [[Клаўдзі Дуж-Душэўскі]], у час акупацыі адмовіўся ад пасады намесьніка бургамістра Менску, а ў жніўні 1943 году нацысты кінулі яго разам з жонкай у [[канцэнтрацыйны лягер]] за дапамогу [[габрэі|габрэям]], якія хаваліся ад перасьледу&lt;ref name=&quot;kultura&quot;/&gt;.

Па вайне бел-чырвона-белы сьцяг працягваў актыўна выкарыстоўвацца [[Беларуская эміграцыя|Беларускай эміграцыяй]], у тым ліку [[Урад Беларускай Народнай Рэспублікі|ўрадам Беларускай дзяржавы ў выгнаньні]]. Нацыянальны сьцяг аб’яднаў як салдатаў [[Беларуская краёвая абарона|БКА]], так і тых беларусаў, хто ваяваў супраць нацыстаў у польскіх частках арміі [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]] і францускім руху Супраціву&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2021&quot;/&gt;. У [[Дзень Волі|Дзень Незалежнасці Беларусі]] (25 сакавіка) бел-чырвона-белыя сьцягі рэгулярна ўздымаліся на афіцыйным узроўні ў мясцовасьцях з актыўнымі беларускімі асяродкамі, у тым ліку на будынках ратушаў у [[Брэдфард]]зе ([[Вялікабрытанія]])&lt;ref&gt;{{Спасылка|аўтар = [[Натальля Гардзіенка|Гардзіенка Н.]] | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 5 жніўня 2012 | url = https://hardzin.livejournal.com/18650.html | загаловак = Эміграцыйная гісторыя ў асобах. 5 жніўня. Мацей Райцэўскі | фармат = | назва праекту = | выдавец = [[LiveJournal]] | дата = 21 студзеня 2021 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt; і [[Ошава]] ([[Канада]])&lt;ref&gt;{{Спасылка|аўтар = [[Натальля Гардзіенка|Гардзіенка Н.]] | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 16 верасьня 2012 | url = https://hardzin.livejournal.com/33687.html | загаловак = Эміграцыйная гісторыя ў падзеях. 16 верасня. Беларусы Ашавы | фармат = | назва праекту = | выдавец = [[LiveJournal]] | дата = 21 студзеня 2021 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;, да сёньня ў гэты дзень беларускі нацыяльны сьцяг вывешваецца на будынку гістарычнага музэю ў [[Саўт-Рывэр]]ы ([[Нью-Джэрзі]], [[ЗША]])&lt;ref&gt;[https://nn.by/?c=ar&amp;i=125738 У Саўт-Рыверы (ЗША) узнялі бел-чырвона-белы сцяг ФОТАФАКТ], [[Наша Ніва]], 31 сакавіка 2014 г.&lt;/ref&gt;.

У Беларусі пад бел-чырвона-белым сьцягам гуртаваліся ўдзельнікі антысавецкага партызанскага руху і падпольля — да іх ліквідацыі савецкімі карнікамі ў 1950-я гады. У 1960—1970-я гады гістарычную [[Нацыянальная сымболіка|нацыянальную сымболіку]] выкарыстоўвалі інтэлектуалы-гуманітары [[Акадэмічны асяродак|Акадэмічнага асяродку]], разгромленага [[КГБ]] у 1974—1975 гадох, і мастакі-дысыдэнты з творчага кола [[На Паддашку]]&lt;ref name=&quot;Lalkou&quot;/&gt;. З гэтага ж часу адзначаюцца першыя сьвядомыя фальсыфікацыі гістарычных зьвестак пра беларускі нацыянальны сьцяг з боку савецкіх уладаў: дзеля адмаўленьня яго выкарыстаньня на [[Першы Ўсебеларускі зьезд|Першым Усебеларускім зьезде]] (1917) намесьнік дырэктара Інстытуту гісторыі [[Камуністычная партыя Савецкага Саюзу|камуністычнай партыі]] Сьцяпан Папанін у сваёй манаграфіі, выдадзенай у 1977 годзе, пры апісаньні зьезду замяніў бел-чырвона-белы сьцяг на выдуманы «пунсова-блакітны»&lt;ref name=&quot;Lachouski&quot;/&gt;. У 1980-я гады бел-чырвона-белы сьцяг разам з гербам Пагоняй сталі агульнавядомымі сымбалямі беларускасьці і незалежніцтва, а іх публічная дэманстрацыя разглядалася як акт нацыянальнага супраціву. У 1985 годзе на будынку [[Менская мастацкая вучэльня імя Глебава|Менскай мастацкай вучэльні імя Глебава]] два навучэнцы, Міхал Мірошнікаў і Юры Макееў, вывесілі бел-чырвона-белыя сьцягі. У выніку КГБ распачало перасьлед 6 чалавек, а Макееў мусіў спыніць навучаньне&lt;ref name=&quot;Lalkou&quot;/&gt;.

З пачаткам працэсу дэмакратызацыі ў [[СССР]] выкарыстаньне нацыянальнай гістарычнай сымболікі ў Беларусі пачало набываць масавы характар&lt;ref name=&quot;Lalkou&quot;/&gt;. Гэтаму спрыялі моладзевыя нефармальныя гістарычна-культурныя аб’яднаньні і клюбы («[[Талака (таварыства)|Талака]]», «Паходня», «Узгор’е» і іншых), [[Беларускі Народны Фронт Адраджэньне|Беларускі Народны Фронт]] і іншыя партыі дэмакратычнага кірунку. У 1986 годзе бел-чырвона-белыя сьцягі зьявіліся ў кнізе мастака [[Мікола Купава|Міколы Купавы]], якую савецкія ўлады неўзабаве прыбралі з кнігарняў&lt;ref name=&quot;Kupava&quot;/&gt;. 30 кастрычніка 1988 году бел-чырвона-белыя сьцягі ўзьнялі ўдзельнікі першай масавай акцыі за незалежнасьць, [[Дзяды 30 кастрычніка 1988 году (Менск)|жорстка разагнанай савецкімі ўладамі]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Флагі Беларусі ўчора і сёньня|к}} С. 26.&lt;/ref&gt;. А ўжо 19 лютага 1989 году пад бел-чырвона-белымі сьцягамі на стадыёне «[[Дынама (стадыён, Менск)|Дынама]]» ў Менску адбыўся першы дазволены ўладамі БССР апазыцыйны палітычны мітынг&lt;ref name=&quot;Lalkou&quot;/&gt;. Разам з тым савецкія ўлады працягвалі перасьлед беларусаў (асабліва ў правінцыі) за выкарыстаньне нацыянальнага сьцяга&lt;ref name=&quot;Lalkou&quot;/&gt;.

Рэагуючы на рост папулярнасьці бел-чырвона-белага сьцяга ўлады СССР разгарнулі [[прапаганда|прапагандысцкую]] кампанію супраць нацыянальнага сьцяга беларусаў, пачатак якой паклаў артыкул начальніка Галоўнага архіўнага ўпраўленьня пры Савеце Міністраў БССР у «[[Советская Белоруссия|Советской Белоруссии]]»&lt;ref&gt;Михальченко А. Белорусская символика: традиции и современность // Советская Белоруссия. 25 ноября 1990. С. 2.&lt;/ref&gt;. З гэтага часу прыхільнікі [[Рашызм|расейскага шавінізму]] ўжываюць факт паўафіцыйнага цывільнага выкарыстаньня ў час нацысцкай акупацыі беларускіх нацыянальных сымбаляў дзеля дыскрэдытацыі сваіх апанэнтаў, зьвінавачваючы іх у [[фашызм|фашызьме]]. Прытым звычайна замоўчваецца, што цяперашні [[сьцяг Расеі]] выкарыстоўваўся вайсковым фармаваньнем [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]], што брала ўдзел у вайсковых дзеяньнях — [[Расейская вызвольная армія|Расейскай вызвольнай арміяй генэрала Ўласава]]&lt;ref&gt;[[Зьміцер Дрозд|Дрозд Д.]] [https://bydc.info/news/1041-byl-li-zapreshchen-natsistami-rossijskij-belo-sine-krasnyj-flag Был ли запрещен нацистами российский бело-сине-красный флаг?], Беларускі дакумэнтацыйны цэнтар, 7.11.2020 г.&lt;/ref&gt; (таксама гэты сьцяг выкарыстоўвалі [[1-я Расейская нацыянальная армія]], якая ладзіла дывэрсіі ў тыле [[Рабоча-Сялянская Чырвоная Армія|савецкіх войскаў]] і змагалася з партызанамі, і дапаможныя расейскія моладзевыя арганізацыі{{Заўвага|Сярод іншага, [[:Файл:Российский и нацистский флаги. Минск, 18.06.1944 (colored).jpg|кадры нямецкай кінахронікі ад 18 чэрвеня 1944 году]] зафіксавалі публічнае выкарыстаньне на вуліцах Менску цяперашняга сьцяга Расеі побач з нацысцкім сьцягам}}, у тым ліку [[Памочнікі СПА Люфтвафэ#Расея|расейскія выхаванцы СС]]). Увогуле, у час Другой сусьветнай вайны [[калябарацыянізм|калябарацыяністы]], апроч расейскага, выкарыстоўвалі сучасныя сьцягі [[Бэльгія|Бэльгіі]], [[Латвія|Латвіі]], [[Летува|Летувы]], [[Нарвэгія|Нарвэгіі]], [[Нідэрлянды|Нідэрляндаў]], [[Украіна|Украіны]], [[Францыя|Францыі]], [[Эстонія|Эстоніі]] і некаторых іншых краінаў [[Эўропа|Эўропы]] і [[Азія|Азіі]]&lt;ref name=&quot;50 faktau&quot;/&gt;. Тым часам савецкая сымболіка ўжывалася побач з [[Нацызм|нацысцкай]] у час [[Супольны парад Вэрмахту і Чырвонай арміі ў Берасьці (1939)|супольнага нацысцка-савецкага вайсковага параду]] ў [[Берасьце|Берасьці]], які адбыўся ў пачатку Другой сусьветнай вайны{{Заўвага|[[:Файл:Bieraście. Берасьце (22.09.1939).jpg|Здымак прывітальнай аркі да ўдзельнікаў параду ў Берасьці з савецкай і нацысцкай сымболікай]]}}.

=== Рэспубліка Беларусь ===
[[Файл:Stemp Flag and map of Belarus.jpg|значак|Паштовая марка Беларусі, 1992 г.]]

Вяртаньне ў масавую сьвядомасьць жыхароў Беларусі бел-чырвона-белага сьцяга з гербам [[Пагоня]]й як нацыянальных сымбаляў беларусаў адбылося ў 1990 годзе разам з прыняцьцем [[Дэклярацыя аб дзяржаўным сувэрэнітэце Беларусі|Дэклярацыі аб дзяржаўным сувэрэнітэце]]. Тады ж Міністэрства сувязі выдала мільённым накладам паштовы канвэрт з выявай Пагоні на фоне бел-чырвона-белага сьцяга, а кіраўнік [[Беларускі экзархат|Беларускага экзархату]] ўрачыста асьвяціў беларускі нацыянальны сьцяг у [[Полацак|Полацку]]&lt;ref name=&quot;Kupava&quot;/&gt;. У 1991 годзе пад беларускай нацыянальнай сымболікай прайшлі красавіцкія і травенскія [[страйк]]і працоўных Беларусі, якія адыгралі важную ролю ў крушэньні [[таталітарызм]]у ў краіне&lt;ref name=&quot;Tkacou-393&quot;/&gt;. 24 жніўня 1991 году дэпутат [[Галіна Сямдзянава]] ўнесла бел-чырвона-белы сьцяг у [[Вярхоўны Савет Беларусі]]&lt;ref name=&quot;50 faktau&quot;/&gt;. На наступны дзень, 25 жніўня, дэпутаты надалі Дэклярацыі аб дзяржаўным сувэрэнітэце статус канстытуцыйнага закону. А 19 верасьня 1991 году парлямэнт Беларусі прыняў законы «Аб Дзяржаўным сьцягу Рэспублікі Беларусь» і «Аб Дзяржаўным гербе Рэспублікі Беларусь», якія аднавілі бел-чырвона-белы сьцяг з гербам Пагоняй у якасьці дзяржаўных сымбаляў&lt;ref name=&quot;Tkacou-393&quot;/&gt;. Распрацоўкай эталёнаў дзяржаўнай сымболікі займалася адмысловая Камісія пры Прэзыдыюме Вярхоўнага Савету, у якую ўвайшло больш за 20 чалавек: вядомыя гісторыкі, мастакі, дызайнэры, мастацтвазнаўцы (кіраўнік — дэпутат [[Алег Трусаў]])&lt;ref name=&quot;50 faktau&quot;/&gt;&lt;ref&gt;[[Алег Трусаў|Трусаў А.]] Лунай, наш сцяг, ляці, Пагоня! // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 20.&lt;/ref&gt;. Неўзабаве бел-чырвона-белым сьцяг упершыню ўзьнялі як сымбаль незалежнай Беларусі над усімі прадстаўніцтвамі краіны за мяжой, а ў 1994 годзе каманда Беларусі ўпершыню выступіла пад ім на [[Зімовыя Алімпійскія гульні 1994 году|Алімпійскіх гульнях]]&lt;ref name=&quot;kultura&quot;/&gt;. 20 ліпеня 1994 году пад бел-чырвона-белым сьцягам адбылася інаўгурацыя першага прэзыдэнта Беларусі [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]].

[[Файл:Берет ВДВ.jpg|значак|Барэт беларускіх [[Сілы спэцыяльных апэрацыяў УС РБ|ПДВ]] да 1995 г.]]

У лютым 1995 году Лукашэнка заявіў пра намер правесьці рэфэрэндум, што стала сьведчаньнем аднаўленьня [[Русіфікацыя Беларусі|палітыкі русіфікацыі]] з мэтай атрымаць падтрымку і грошы [[Расея|Расеі]]&lt;ref name=&quot;NN-2020&quot;/&gt;. Зьмяненьне нацыянальнай гістарычнай сымболікі Беларусі разьлічвалася як мэтанакіраваны удар па галоўных палітычных апанэнтах ([[Апазыцыя БНФ]]) і мусіла ўмацаваць яго асабістую ўладу&lt;ref name=&quot;Marcinovic&quot;&gt;Мартинович Д. [https://web.archive.org/web/20200622200046/https://news.tut.by/culture/684354.html Без исторической символики, но с русским языком. Как 25 лет назад в Беларуси прошел референдум], [[TUT.BY]], 14.05.2020 г.&lt;/ref&gt;. На думку гісторыка [[Алег Трусаў|Алега Трусава]], дэпутата Вярхоўнага Савету 12-га скліканьня, ініцыятыва рэфэрэндуму негалосна ішла ад саміх уладаў Расеі&lt;ref name=&quot;Naviny.by&quot;&gt;Гуштын А. [https://web.archive.org/web/20210124153750/https://naviny.by/rubrics/society/2015/05/14/ic_articles_116_188882 Рэферэндум-1995. Антыгероі беларускай мовы], [[Naviny.by]], 14.05.2015 г.&lt;/ref&gt;, якія імкнуліся рэанімаваць [[Імпэрыялізм|імпэрскую ідэю]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 10.&lt;/ref&gt;. Таксама выказвалася меркаваньне, што правядзеньне рэфэрэндуму абумовіла жаданьне Лукашэнкі набыць папулярнасьць у Расеі з наступнай мэтай стаць прэзыдэнтам Расеі&lt;ref&gt;Олегов А. Лукашенко метит в президенты России // Огонёк. № 43, 27 октября 1996. С. 9.&lt;/ref&gt;. Паводле дэпутата Вярхоўнага Савету 12-га скліканьня [[Сяргей Навумчык|Сяргея Навумчыка]], падобны плян агучваў кіраўнік адміністрацыі Лукашэнкі [[Леанід Сініцын]], [[Расейцы|расеец]] паводле нацыянальнасьці і прыхільнік далучэньня Беларусі да Расеі&lt;ref&gt;{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 24.&lt;/ref&gt;, які меў імаверныя зьвязкі з расейскімі спэцслужбамі&lt;ref name=&quot;Navumcyk_18.04.2014&quot;&gt;[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/25354832.html «Маўр» Лукашэнкі, або той, хто зьмяніў герб і сьцяг], [[Радыё Свабода]], 18 красавіка 2014 г.&lt;/ref&gt; і быў фігурантам дакладу дэпутата [[Сяргей Антончык|Сяргея Антончыка]] пра карупцыю ў атачэньні Лукашэнкі&lt;ref&gt;{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 127.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Соўсь Г. [https://www.svaboda.org/a/30211729.html Антончык пра антыкарупцыйны даклад Лукашэнкі, фатальную памылку Ганчара і «звышцынізм» апазыцыі], [[Радыё Свабода]], 12 кастрычніка 2019 г.&lt;/ref&gt;. Ён жа, паводле неаднаразовых уласных прызнаньняў&lt;ref&gt;{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 65.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Marcinovic&quot;/&gt;&lt;ref&gt;Толкачева Е. [https://web.archive.org/web/20200412135326/https://news.tut.by/economics/637111.html «Сел и нарисовал». Как в 1995 году БЧБ-флаг сменили на красно-зеленый, а «Пагоню» — на герб БССР], [[TUT.BY]], 12.05.2019 г.&lt;/ref&gt;, стварыў прапанаваныя на рэфэрэндум сымбалі, за аснову якіх узяў [[Сьцяг Беларускай ССР|сьцяг]] і [[герб Беларускай ССР|герб]] [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]]. Як Сініцын апавядаў беларускаму дэпутату [[Валянцін Голубеў|Валянціну Голубеву]]&lt;ref name=&quot;Navumcyk_18.04.2014&quot;/&gt;:
{{Цытата|Справа ж не ў [[Геральдыка|геральдыцы]]. Таму што калі прыгадаць, навошта ўвогуле трэба было мяняць сымболіку, дык зразумела, што чым яна горш атрымалася, тым лепей. Бо яе замена была толькі правакуючым выпадам, прычым толькі адным — у камбінацыі зь некалькіх удараў.}}

Паводле сьведчаньня Сініцына, праца над новай сымболікай вялася з 21 сакавіка, прытым дэпутаты атрымалі эскізы сьцяга і гербу ўжо 23 сакавіка. Як мяркуе Сяргей Навумчык, хуткае (за два дні) стварэньне прапанаванай Лукашэнкам сымболікі сьведчыла пра тое, што галоўнай мэтай рэфэрэндуму было ня столькі ўвядзеньне нейкай канкрэтнай сымболікі (якая разглядалася як часовая — да ліквідацыі незалежнасьці Беларусі), колькі зьнішчэньне дзяржаўнага статусу бел-чырвона-белага сьцяга і Пагоні&lt;ref&gt;{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 66.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Protest actions in Minsk (Belarus) near Stella, August 16.jpg|значак|[[Марш за свабоду (Менск, 2020)|300-тысячны мітынг у Менску]], 16 жніўня 2020 г.]]

Праведзены 14 траўня 1995 году [[Рэфэрэндум у Беларусі 1995 году|рэфэрэндум]] супярэчыў [[Канстытуцыя Беларусі|Канстытуцыі]] і заканадаўству Беларусі, адзначаўся парушэньнем законаў і фальсыфікацыяй вынікаў галасаваньня&lt;ref name=&quot;Navumcyk&quot;&gt;[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/27734568.html Рэфэрэндум-95 пра сымболіку і мову ня быў легітымным], [[Радыё Свабода]], 12 траўня 2019 г.&lt;/ref&gt;. Яму папярэднічала [[Зьбіцьцё дэпутатаў у будынку Вярхоўнага Савету (1995)|зьбіцьцё дэпутатаў у будынку парлямэнту]], якое выявілася сілавой дэманстрацыяй усталяваньня [[Рэжым Лукашэнкі|аўтарытарнага рэжыму ў Беларусі]]. 16 траўня 1995 году, калі афіцыйна абвешчаныя вынікі рэфэрэндуму яшчэ фармальна не набылі законнай сілы, [[Кіраўніцтва справамі прэзыдэнта Рэспублікі Беларусь|кіраўнік справамі]] Лукашэнкі [[Іван Ціцянкоў]] зьняў з даху [[Дом ураду (Менск)|Дома ўраду]] бел-чырвона-белы сьцяг і разарваў [[дэ-юрэ]] і [[дэ-факта]] (на той момант) дзяржаўны сымбаль Беларусі «на сувэніры»&lt;ref&gt;Дзедзіч. № 3 (22), травень 2003. С. 1.&lt;/ref&gt;. Ціцянкоў асабіста расьпісаўся на кожным з кавалкаў, што зафіксавалі на відэа&lt;ref&gt;[http://www.svaboda.org/content/article/773824.html Зянон Пазьняк: «У мяне пацяклі сьлёзы» (аўдыё)], [[Радыё Свабода]], 18 верасьня 2006 г.&lt;/ref&gt;. Прытым факты зьнявагі дзяржаўнага сьцяга адзначаліся яшчэ 25 сакавіка 1995 году, калі падкантрольная Лукашэнку міліцыя пры затрыманьні грамадзянаў зь бел-чырвона-белымі сьцягамі, вырывала сьцягі і ламала дрэўкі (на зварот дэпутатаў парлямэнту Беларусі да генэральнага пракурора паводле факту зьнявагі дзяржаўнага сьцяга нікога зь міліцыі не пакаралі&lt;ref name=&quot;95-115&quot;&gt;{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 115.&lt;/ref&gt;) і 12 красавіка, калі супрацоўнікі сілавых структураў вырывалі і, увогуле, рвалі дзяржаўныя бел-чырвона-белыя сьцягі&lt;ref name=&quot;95-115&quot;/&gt;.

[[Файл:Flag of Belarus (1918, 1991–1995) with historic coat of arms.png|значак|Бел-чырвона-белы сьцяг з гербам Пагоняй, які выкарыстоўваецца ў час [[Пратэсты ў Беларусі (2020—2021)|пратэстаў 2020—2021 гадоў]]]]

7 чэрвеня 1995 году Лукашэнка выдаў указы № 213 «Аб зацьверджаньні эталёну Дзяржаўнага гербу Рэспублікі Беларусь і Палажэньня аб Дзяржаўным гербе Рэспублікі Беларусь»&lt;ref&gt;[http://www.levonevski.net/pravo/razdel1/num2/1d2088.html Об утверждении эталона Государственного герба Республики Беларусь и Положения о Государственном гербе Республики Беларусь]&lt;/ref&gt; і № 214 «Аб зацьверджаньні Палажэньня аб Дзяржаўным сьцягу Рэспублікі Беларусь»&lt;ref&gt;[https://geraldika.ru/symbols/9223 Об утверждении Положения о Государственном флаге Республики Беларусь]&lt;/ref&gt; дзеля фармальнага замацаваньня сымболікі рэжыму на заканадаўчым узроўні. Тым часам бел-чырвона-белы сьцяг разам з гербам Пагоняй трапіў пад негалосную забарону&lt;ref name=&quot;latysonak&quot;/&gt;. Нягледзячы на яе, у Беларусі гэтым сьцягам як нацыянальным працягвалі карыстацца апазыцыйныя да рэжыму Лукашэнкі беларускія арганізацыі. Апроч таго, бел-чырвона-белы сьцяг актыўна выкарыстоўваўся ў спартовых і культурных імпрэзах па-за межамі краіны&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20110825221240/http://www.nn.by/index.php?c=ar&amp;i=19755&amp;p=1&amp;c2=calcym&amp;combo_calmonth=6&amp;combo_calyear=2007 «Тры чарапахі» замест «Кацюшы»], [[Наша Ніва]], 8 верасьня 2008 г.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 27.08.2007| url = http://naviny.by/rubrics/culture/2007/08/27/ic_articles_117_152457/| загаловак = Слушать хорошую музыку стоит вместе!| фармат = | назва праекту = | выдавец = [http://naviny.by Белорусские новости]| дата = 16 кастрычніка 2010 | мова = ru | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;, а таксама беларускімі эмігранцкімі арганізацыямі. Тым часам у Беларусі зьявілася легендарная постаць [[Мірон]]а — невядомага героя беларускага руху, які рэгулярна ўздымаў нацыянальны сьцяг у цяжкадаступных (высокіх і небясьпечных) месцах&lt;ref name=&quot;NN-2020&quot;/&gt;.

У 2010-я гады ў Беларусі прайшла маштабная грамадзкая кампанія ў справе папулярызацыі нацыянальный сымболікі, у межах якой у [[Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь|Міністэрства культуры]] накіравалі некалькі зваротаў з прапановай дадаць бел-чырвона-белы сьцяг у [[Сьпіс гісторыка-культурных каштоўнасьцяў Рэспублікі Беларусь|сьпіс нематэрыяльных гістарычна-культурных каштоўнасьцяў Беларусі]], у тым ліку з распрацаваным навукоўцамі абгрунтаваньнем&lt;ref name=&quot;50 faktau&quot;/&gt; і тысячамі подпісаў грамадзянаў Беларусі&lt;ref&gt;[https://www.svaboda.org/a/ministerstva-kultury-nia-viedaje-u-cym-kastounasc-biel-cyrvona-bielaha-sciaha/28193214.html Міністэрства культуры ня ведае, у чым каштоўнасьць бел-чырвона-белага сьцяга, і зьвярнулася ў Акадэмію навук], [[Радыё Свабода]], 23 сьнежня 2016 г.&lt;/ref&gt;. У падтрымку нацыянальнага сьцяга выказаліся вядомыя беларускія спартоўцы: прызэрка алімпійскіх гульняў [[Аляксандра Герасіменя]], чэмпіён сьвету [[Віталь Гуркоў]], гандбаліст [[Сяргей Рутэнка]]&lt;ref&gt;Панкавец З. [http://nn.by/?c=ar&amp;i=109400 Спартоўцы пра бел-чырвона-белы сцяг: пазітыўнае, негатыўнае, нейтральнае], [[Наша Ніва]], 8 траўня 2013 г.&lt;/ref&gt;, прызэрка чэмпіянаў сьвету і Эўропы [[Аліна Талай]]&lt;ref&gt;[http://nn.by/?c=ar&amp;i=113148 Лёгкаатлетка Аліна Талай: «Давайце не будзем падманваць сябе: наш колер — бел-чырвона-белы»], [[Наша Ніва]], 26 ліпеня 2013 г.&lt;/ref&gt;, чэмпіёнка сьвету [[Тацяна Драздоўская]]&lt;ref&gt;Карней І. [http://www.svaboda.org/a/25232780.html Тацьцяна Драздоўская: Сьцяг незалежнасьці — бел-чырвона-белы], [[Радыё Свабода]], 17 сьнежня 2014 г.&lt;/ref&gt;, трохразовы алімпійскі чэмпіён [[Уладзімер Парфяновіч]]&lt;ref&gt;[http://www.svaboda.mobi/a/24978067.html Парфяновіч: «Бел-чырвона-белы сьцяг павінен вісець у прэзыдэнта ў кабінэце»], [[Радыё Свабода]], 6 траўня 2013 г.&lt;/ref&gt;, алімпійскі чэмпіён [[Андрэй Багдановіч]]&lt;ref&gt;Карней І. [http://www.svaboda.org/a/alimpijski-cempijon-bahdanovic-mova-i-symbolika-heta-nasa-historyja/27044778.html Алімпійскі чэмпіён Багдановіч: Мова і сімволіка — гэта наша гісторыя], [[Радыё Свабода]], 30 траўня 2015 г.&lt;/ref&gt;. Аднак на ўсе прапановы Мінкульт адказваў адмовамі з спасылкамі на фармальныя прычыны («''фрагмэнтарнасьць і непаўнату абгрунтаванасьці''», «''адсутнасьць фатаздымкаў''» і г.д.), якія сьведчылі пра непасьлядоўнасьць міністэрства ў пытаньнях наданьня статусу гістарычна-культурнай каштоўнасьці і прызнаньне [[Дэ-факта|фактычнага]] браку паўнамоцтваў у разьвязаньні пытаньня зь бел-чырвона-белым сьцягам&lt;ref&gt;Дашчынскі А. [https://www.svaboda.org/a/ministerstva-i-sciah/28815520.html Міністэрства культуры сумняваецца, што БНР абвяшчалі пад бел-чырвона-белым сьцягам], 25 кастрычніка 2017 г.&lt;/ref&gt;. У сакавіку 2018 году пад бел-чырвона-белымі сьцягамі прайшло маштабнае [[100-годзьдзе Беларускай Народнай Рэспублікі|сьвяткаваньне 100-годзьдзя абвяшчэньня незалежнасьці Беларусі]]. У траўні таго ж году пад бел-чырвона-белымі сьцягамі адбылося ўрачыстае адкрыцьцё помніка [[Тадэвуш Касьцюшка|Тадэвушу Касьцюшку]] ў [[Косаў|Косаве]]&lt;ref&gt;[https://www.svaboda.org/a/29222482.html Першы ў Беларусі помнік Тадэвушу Касьцюшку ўрачыста адкрылі ля Косава. ФОТА], [[Радыё Свабода]], 12 траўня 2018 г.&lt;/ref&gt;, а ў верасьні 2019 году — урачыстае адкрыцьцё помніка вялікаму князю [[Гедзімін]]у ў [[Ліда|Лідзе]]&lt;ref&gt;[https://www.svaboda.org/a/30151491.html У Лідзе ўрачыста адкрылі помнік князю Гедзіміну. ФОТА], [[Радыё Свабода]], 7 верасьня 2019 г.&lt;/ref&gt;. 22 лістапада 2019 году ў [[Вільня|Вільні]] пад бел-чырвона-белымі сьцягамі (якіх было ў разы больш за [[Сьцяг Польшчы|польскія]] і [[Сьцяг Летувы|летувіскія]]) адбылася найбольш масавая па-за сучаснымі межамі Беларусі шматтысячная беларуская маніфэстацыя, прысьвечаная разьвітаньню зь беларускім нацыянальным героем [[Кастусь Каліноўскі|Кастусём Каліноўскім]]&lt;ref&gt;[https://nn.by/?c=ar&amp;i=241583 Тысячы беларусаў развіталіся з Каліноўскім пад нацыянальнымі сцягамі — шмат ФОТА Надзеі Бужа], [[Наша Ніва]], 22 лістапада 2019 г.&lt;/ref&gt;.

У 2020 годзе бел-чырвона-белы сьцяг стаў галоўным сымбалем [[Пратэсты ў Беларусі (2020—2021)|пратэстаў супраць фальсыфікацыяў выбараў, гвалту і беззаконьня ў Беларусі]]&lt;ref&gt;[[Андрэй Катлярчук|Kotljarchuk A.]] [http://balticworlds.com/the-flag-revolution-understanding-the-political-symbols-of-belarus/ The Flag Revolution. Understanding the political symbols of Belarus] // Baltic Worlds. Nr. 4, 2020.&lt;/ref&gt;. Гэта прывяло да росту папулярнасьці нацыянальнага сьцяга: на яго аснове жыхары Беларусі стварылі больш за 300 новых сьцягоў сваіх паселішчаў, мікрараёнаў, вуліцаў і двароў&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20210126223546/https://charter97.org/be/news/2020/11/28/402192/ Беларусы ўвекавечылі рэвалюцыйныя сцягі гарадоў і мікрараёнаў], [[Хартыя’97]], 28 лістапада 2020 г.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] [https://www.svaboda.org/a/31076712.html Слоўнік беларускай рэвалюцыі. Мова новых сьцягоў], [[Радыё Свабода]], 30 студзеня 2021 г.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Спасылка|загаловак=Музэй сьцягоў|url=https://flags.dze.chat}}&lt;/ref&gt;. Да іх таксама далучыліся і беларускія згуртаваньні за мяжой&lt;ref&gt;{{Спасылка|аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = https://supolka.net/flag-for-belarus/ | загаловак = Крэатыўныя сцягі беларускіх суполак за мяжой | фармат = | назва праекту = Supolka.net | выдавец = | дата =16 студзеня 2011 | мова = | камэнтар = }} &lt;/ref&gt;. У гэты ж час фіксуюцца шматлікія выпадкі [[цынізм|цынічнай]] зьнявагі нацыянальнага сьцяга беларусаў з боку супрацоўнікаў карных сілавых структураў [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]], якія могуць кваліфікавацца як распальваньне варожасьці паводле нацыянальнай прыкметы (артыкул 130 Крымінальнага кодэксу Беларусі)&lt;ref name=&quot;Navumcyk-10.11.2020&quot;/&gt;. У лістападзе 2020 году прыхільнікі Лукашэнкі (меркавана зь яго блізкага атачэньня) забілі за бела-чырвона-белыя стужкі жыхара Менску [[Раман Бандарэнка|Рамана Бандарэнку]]. У сьнежні 2020 — студзені 2021 году фіксуюцца факты разьбіцьця мэталічнымі гайкамі вокнаў з рэчамі (сьняжынкі, фіранкі) у бела-чырвона-белай каляровай гаме, прытым міліцыя рэжыму Лукашэнкі адмаўляецца заводзіць крымінальныя справы, сьцьвярджаючы, што падобныя дзеяньні ёсьць «выказваньнем меркаваньня», а не злачынствам&lt;ref&gt;[https://www.svaboda.org/a/31048615.html Разьбітае гайкамі за бел-чырвона-белыя колеры акно аказалася не адзіным], [[Радыё Свабода]], 16 студзеня 2021 г.&lt;/ref&gt;. Сам Лукашэнка ўсьлед за [[рашызм|расейскімі шавіністамі]] называе нацыянальны беларускі сьцяг «фашысцкай сымболікай» ({{мова-ru|«фашистская символика»|скарочана}})&lt;ref&gt;[https://nashaniva.by/?c=ar&amp;i=262716 Лукашэнка пра нацыянальны сцяг: Адкрыта гавару, што гэта фашысцкая сімволіка]{{Недаступная спасылка|date=July 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, [[Наша Ніва]], 20 лістапада 2020 г.&lt;/ref&gt;. Тым часам на тэледэбатах зь [[Вячаслаў Кебіч|Вячаславам Кебічам]], якія адбыліся 7 ліпеня 1994 году напярэдадні вызначальнага другога туру прэзыдэнцкіх выбараў, у адрозьненьне ад суперніка, які выступаў безь якіх-кольвек значкоў, Лукашэнка начапіў на пінжак значок зь бел-чырвона-белым сьцягам&lt;ref&gt;[https://www.youtube.com/watch?v=oYeFbbWNxco Тэледэбаты кандыдатаў у прэзыдэнты Рэспублікі Беларусь 1994 году]&lt;/ref&gt; (хоць раней насіў [[Сьцяг БССР|чырвона-зялёны дэпутацкі значок БССР]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 106.&lt;/ref&gt;).

29 студзеня 2021 году зьявілася афіцыйная заява ад імя сілавых структураў рэжыму Лукашэнкі пра падрыхтоўку да афіцыйнага абвяшчэньня бел-чырвона-белага сьцяга «экстрэмісцкім»&lt;ref&gt;[https://www.svaboda.org/a/31076574.html Генэральная пракуратура прыняла да разгляду пытаньне аб забароне бел-чырвона-белага сьцяга], [[Радыё Свабода]], 29 студзеня 2021 г.&lt;/ref&gt;. Падставай да гэтага назвалі зварот, падпісаны каля 100 невядомымі прыхільнікамі расейскага [[фашызм]]у (галосна адзначыўся толькі ініцыятар — удзельнік псэўда[[Казацтва|казацкай]] арганізацыі [[Антысэмітызм|антысэміт]] Пётар Шапко&lt;ref&gt;[https://nn.by/?c=ar&amp;i=267457 Хто такі казак Пятро Шапко, які спрабуе забараніць бел-чырвона-белы сцяг?], [[Наша Ніва]], 29 студзеня 2021 г.&lt;/ref&gt;). Неўзабаве больш за 103 тысячы беларусаў падпісалі зварот у абарону бел-чырвона-белага сьцяга з заклікам да яго прызнаньня нематэрыяльнай гістарычна-культурнай каштоўнасьцю на дзяржаўным узроўні&lt;ref&gt;[https://www.svaboda.org/a/31103927.html Улады адказалі на пэтыцыю супраць прызнаньня бел-чырвона-белага сьцяга экстрэмісцкім, якую падпісалі 103 тысячы чалавек], [[Радыё Свабода]], 15 лютага 2021 г.&lt;/ref&gt;. Таксама ў абарону нацыянальнага сьцяга выступіла 887 беларускіх гісторыкаў&lt;ref&gt;[https://www.svaboda.org/a/31121340.html 887 беларускіх гісторыкаў даслалі ўладам ліст у абарону бел-чырвона-белага сьцягу], [[Радыё Свабода]], 25 лютага 2021 г.&lt;/ref&gt;, якія засьведчылі, што ''прапагандысцкая кампанія на дыскрэдытацыю і забарону нацыянальнага і дзяржаўнага сымбалю Беларусі ня мае ніякага гістарычнага абгрунтаваньня, вядзе да расколу грамадзтва і распальваньня варожасьці паміж грамадзянамі Беларусі''&lt;ref&gt;[https://www.svaboda.org/a/31083811.html 100 гісторыкаў падпісалі заяву ў абарону нацыянальнага сьцяга, які ўлады хочуць прызнаць экстрэмісцкім], [[Радыё Свабода]], 3 лютага 2021 г.&lt;/ref&gt;. Тым часам з боку зьвязаных з рэжымам Лукашэнкі гісторыкаў-[[Прапаганда|прапагандыстаў]] адзначаюцца выпадкі грубай фальсыфікацыі гісторыі, калі пры браку дакумэнтальных пацьверджаньняў зьяўляюцца галаслоўныя сьцьверджаньні пра выкарыстаньне нацыянальнага сьцяга беларусаў у час карных апэрацыяў [[нацызм|нацыстаў]] супраць беларусаў&lt;ref&gt;Панкавец З. [https://nn.by/?c=ar&amp;i=268374 Дырэктар Інстытута гісторыі кажа, што вёску Бабровічы «спалілі пад бел-чырвонымі-сцягамі». Але гэта містыфікацыя], [[Наша Ніва]], 16 лютага 2021 г.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20210324000932/https://news.tut.by/culture/723348.html Лукашенко заявил о геноциде белорусского народа под БЧБ-флагом. Объясняем, что происходило в годы войны], [[TUT.BY]], 22.03.2021 г.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://nn.by/?c=ar&amp;i=272040 У дзяржархіве не знайшлі фота і відэа часоў Другой сусветнай вайны, на якіх акупанты лютуюць пад БЧБ-сцягамі], [[Наша Ніва]], 24 красавіка 2021 г.&lt;/ref&gt;.

20 траўня 2021 году ў інтэрвію «[[СБ. Беларусь сегодня|Беларусь сегодня]]» намесьнік начальніка [[Галоўная ўправа па барацьбе з арганізаванай злачыннасьцю і карупцыяй|ГУБАЗіК]]у [[палкоўнік]] [[Міністэрства ўнутраных справаў Рэспублікі Беларусь|міліцыі]] [[Міхаіл Бедункевіч]] выказваўся, што хутка адбудзецца нарада спэцыялістаў [[Камітэт дзяржаўнай бясьпекі Рэспублікі Беларусь|КДБ]], [[Міністэрства юстыцыі Рэспублікі Беларусь|Міністэрства юстыцыі]] й навукоўцаў, каб перагледзець сьпіс [[Беларускі калябарацыянізм з нацыстамі ў Другой сусьветнай вайне|калябарацыянісцкіх]] арганізацыяў, а таксама што ГУБАЗіК будзе выступаць за абвяшчэньне на афіцыйным узроўні бел-чырвона-белага сьцяга «[[Нацысцкая сымболіка|нацысцкай сымболікай]]» ({{мова-ru|«нацисткой символикой»|скарочана}})&lt;ref&gt;{{Артыкул|загаловак=Кто и как пытается реабилитировать нацизм?|год=20 мая 2021|спасылка=https://www.sb.by/articles/revansh-ne-sostoitsya.html|мова=ru|выданьне=[[Беларусь сегодня]]|аўтар=Андрей Дементьевский.|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210722195049/https://www.sb.by/articles/revansh-ne-sostoitsya.html}}&lt;/ref&gt;. 21 чэрвеня 2021 году падкантрольны рэжыму Лукашэнкі [[Беларускі саюз журналістаў]] паведаміў у сваім [[Telegram|тэлеграмным]] канале, што [[Міністэрства ўнутраных справаў Рэспублікі Беларусь|МУС]] накіравала на ўзгадненьне ў [[Камітэт дзяржаўнай бясьпекі Рэспублікі Беларусь|КДБ]] дакумэнт «Аб устанаўленьні пералікаў арганізацыяў і іншых структураў, нацысцкай сымболікі і атрыбутыкі» ({{Мова-ru|«Об установлении перечней организаций и иных структур, нацистской символики и атрибутики»|скарочана}}). У дакумэнце пералічваюцца арганізацыі, якія рэжым Лукашэнкі лічыць калябарацыяністамі, а таксама іх сымболіка і прадметы. Такім чынам, гэты дакумэнт мае даць рэжыму Лукашэнкі фармальную падставу абвясьціць нацыянальны беларускі бел-чырвона-белы сьцяг разам з нацыянальным дэвізам беларусаў «[[Жыве Беларусь!]]» «нацысцкай сымболікай»&lt;ref&gt;{{Артыкул|загаловак=МВД Беларуси предложило включить БЧБ-флаг и слоган оппозиции в список нацистской символики|аўтар=Соколов Станислав.|выданьне=Pogovorim.by|год=21-06-2021|спасылка=https://pogovorim.by/27929-mvd-belarusi-predlozhilo-vklyuchit-bchb-flag-v-spisok-nacistskoy-simvoliki.html|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210621191703/https://pogovorim.by/27929-mvd-belarusi-predlozhilo-vklyuchit-bchb-flag-v-spisok-nacistskoy-simvoliki.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Артыкул|загаловак=Законопроект о признании БЧБ-флага нацистской символикой согласовывают в КГБ|год=21 июня 2021|спасылка=https://belmarket.by/news/2021/06/21/news-46184.html|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210621143807/https://belmarket.by/news/2021/06/21/news-46184.html|выданьне=Белорусы и рынок|месца=[[Менск|Мінск]]|мова=ru}}&lt;/ref&gt;.

21 красавіка 2022 году [[Сяргей Дубавец]] зазначыў, што раней ён параўноўваў з двума сьцягамі — бела-чырвона-белым і [[Чырвона-зялёны сьцяг|чырвона-зялёным]] — [[Беларускі клясычны правапіс|клясычны правапіс]] і [[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўку]], аднак па падзеях 2020—2022 гадоў прымірэньне двух сьцягоў стала немагчымым, а наркамаўка засталася мёртванароджаным прадуктам на ўзбочыне гісторыі, які выканаў сваю [[Русіфікацыя Беларусі|русіфікатарскую функцыю]]&lt;ref&gt;[[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]] [https://www.svaboda.org/a/31814026.html «Застаюся камуністам»... Чаму незалежныя СМІ захоўваюць вернасьць «наркамаўцы»], [[Радыё Свабода]], 21 красавіка 2022 г.&lt;/ref&gt;.

== Нацыянальны сьцяг беларусаў у мастацтве ==
[[Файл:Bieł-čyrvona-bieły ściah, Janka Kupała. Бел-чырвона-белы сьцяг, Янка Купала (05.1922).jpg|значак|Ілюстрацыя да верша [[Янка Купала|Янкі Купалы]]. «[[Маладое жыцьцё]]», чэрвень 1922 г.]]

Бел-чырвона белы сьцяг апяваецца ў шматлікіх літаратурных і музычных творах, малярстве. У гімне [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] «[[Мы выйдзем шчыльнымі радамі]]» (словы [[Макар Краўцоў|Макара Краўцова]], музыка [[Уладзімер Тэраўскі|Ўладзімера Тэраўскага]]) ёсьць наступныя радкі:
{{Цытата|&lt;poem&gt;Няхай жыве магутны, сьмелы
Наш беларускі вольны дух.
Штандар наш бел-чырвона-белы,
Пакрый сабой народны рух.&lt;/poem&gt;}}

[[Файл:Bieł-čyrvona-bieły ściah, Janka Kupała. Бел-чырвона-белы сьцяг, Янка Купала (09.1922).jpg|значак|Іншая ілюстрацыя да верша Янкі Купалы, кастрычнік 1922 г.]]

У кастрычніку 1919 году [[Янка Купала]] апублікаваў артыкул «[[:s:Беларускі сцяг уваскрос!|Беларускі сьцяг уваскрос!]]»&lt;ref&gt;Беларусь. № 9 (36), 30 кастрычніка 1919 г.&lt;/ref&gt;. Хоць у артыкуле няма апісаньня сьцяга, аднак у той час Янка Купала сымпатызаваў [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспубліцы]]&lt;ref&gt;Трефилов С. [https://www.kp.by/daily/26798/3833537/ Янка Купала был де-факто вице-премьером Беларуси, а год спустя его за это арестовали]{{Недаступная спасылка|date=December 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} // [[Камсамольская праўда]], 23 лютага 2018 г.&lt;/ref&gt;, а ў самім артыкуле вітаў фармаваньне [[Юзэф Пілсудзкі|Юзэфам Пілсудскім]] [[Беларуская вайсковая камісія|Беларускай вайсковай камісіі]]. Сярод іншага, у 1922 годзе ў часопісе «[[Маладое жыцьцё]]» друкаваліся фрагмэнты вершаў Янкі Купалы, праілюстраваныя малюнкамі зь бел-чырвона-белым сьцягам.

Увогуле, першы верш пра бел-чырвона-белы сьцяг («''Пад свой сьцяг чырвона-белы пасклікай усіх сыноў, параскіданых па сьвеце, каб зьбіраліся дамоў''») пад назвай «Покліч» 21 лістапада 1917 году апублікаваў у газэце «[[Вольная Беларусь (газэта)|Вольная Беларусь]]» [[Ігнат Дварчанін]], які на той час быў падпаручнікам 43-га Сыбірскага стралецкага палку&lt;ref name=&quot;Lachouski&quot;/&gt;. У 1920 годзе паэт [[Уладзімер Жылка]] ў сваім першым апублікаваным вершы, які таксама меў назву «Покліч», пісаў «''Пад штандар бел-чырвона-белы гартуйся, раць, адважна, сьмела, адважных, храбрых ваяроў!''»&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20140714163257/http://rv-blr.com/vershu/view/3632 Верш «Покліч»]&lt;/ref&gt;, таксама ён апяваў нацыянальныя сымбалі беларусаў у вершы «[[wikisource:be:Прыкладзіны|Прыкладзіны]]». У 1925 годзе выйшаў з друку верш [[Пятро Сакол|Пятра Сакола]] «Беларускі сьцяг»&lt;ref&gt;Сакол П. Беларускі сьцяг // Студэнская думка. № 1, 1925. С. 1.&lt;/ref&gt;. У 1930 годзе [[Максім Танк]] напісаў верш «Ты чуеш, брат…», дзе былі радкі:
{{Цытата|&lt;poem&gt;Глядзіце ў будучыню сьмела!
Настаў доўгачаканы час,
Пад сьцягам бел‑чырвона‑белым
Чакае перамога нас.

Няхай жа меч Пагоні зьзяе!
Гартуйма нашу еднасьць, моц!
Вядзі нас, Воля прасьвятая,
Да новай славы, новых сонц!&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20180119171112/http://rv-blr.com/literature/charter/24436 Максім Танк. Дзённік]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Максім Танк. Збор твораў. У 13 т. Т. 1 / Рэд. тома Л. Кісялёва; падрыхт. тэкстаў і камент.: Т. Барысюк, А. Данільчык, В. Хацяновіч; Нац. акад. навук Беларусі, Ін-т мовы і літаратуры імя Я. Коласа і Я. Купалы. — {{Менск (Мінск)}}: Беларус. навука, 2010. С. 193.&lt;/ref&gt;&lt;/poem&gt;}}

Па [[Дэклярацыя аб дзяржаўным сувэрэнітэце Беларусі|аднаўленьні незалежнасьці]] [[Народны паэт Беларусі]] Максім Танк падтрымаў нацыянальную сымболіку, у 1995 годзе ён разам з Народным паэтам [[Пімен Панчанка|Піменам Панчанкам]] і іншымі беларускімі творчымі і навуковымі дзеячамі выступіў з прапановай прыняць у якасьці дзяржаўнага гімну Беларусі верш [[Алесь Ставер|Алеся Ставера]] «Вякамі стваралі мы нашу дзяржаву», у якім нацыянальны сьцяг апяваецца побач з [[Пагоня]]й: «''Пад сьцягам Айчыны, пад гербам Пагоні''», а таксама сьцьвярджаецца нацыянальны дэвіз: «''Дружней, беларусы! Гучней, беларусы! Гукайма: [[Жыве Беларусь!]]''»&lt;ref&gt;[https://archive.svaboda.org/listy.html З нашай пошты], [[Радыё Свабода]], 1995—2000 гг.&lt;/ref&gt;. Ужо па пазбаўленьні нацыянальных сымбаляў афіцыйнага дзяржаўнага статусу ў жніўні 1995 году Максіма Танка пахавалі менавіта пад бел-чырвона-белым сьцягам&lt;ref&gt;[[Дзяніс Марціновіч|Мартинович Д.]] [https://news.tut.by/culture/717122.html?fbclid=IwAR1h2_r9a3wd2Ey9be4yCZSFEAw5xqzlV5-M4iRHFWeJfy5_visP_B8H6O4 Что писали о БЧБ-флаге и как он стал национальным. Объясняем]{{Недаступная спасылка|date=May 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, [[TUT.BY]], 3.02.2021 г.&lt;/ref&gt;. 

Бел-чырвона-белы сьцяг упамінаецца ў вершах «Беларускі сьцяг»&lt;ref&gt;Czasopis. [https://issuu.com/tomaszsulima/docs/cz_10_2013/33 № 10, 2013]. С. 33.&lt;/ref&gt; [[Гальяш Леўчык|Гальяша Леўчыка]] (1926 год), «Моладзі»&lt;ref&gt;Скрыжалі памяці: З творчай спадчыны пісьменнікаў Беларусі, якія загінулі ў гады Другой сусветнай вайны. У 3 кн. [http://pdf.kamunikat.org/25643-1.pdf Кн. 2] / уклад., біягр. давед. пра аўт. і камент. А. Бельскага. — {{Менск (Мн.)}}: Беларускі кнігазбор, 2005. С. 320.&lt;/ref&gt; [[Алесь Мілюць|Алеся Мілюця]] (1935 год) і «Наш сьцяг»&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20210522212304/http://rv-blr.com/verse/show/43733 Верш «Наш сьцяг»]&lt;/ref&gt; [[Ларыса Геніюш|Ларысы Геніюш]] (1942 год), шэрагу вершаў 1943—1944 гадоў [[Алесь Змагар|Алеся Змагара]]&lt;ref&gt;Алесь Змагар. [http://knihi.com/Ales_Zmahar/Da_zhody.html Да згоды]. — Кліўлянд: Выдавецтва Літаратурнай Сустані «Баявая Ўскалось», 1962.&lt;/ref&gt;, патрыятычным вершы [[Натальля Арсеньнева|Натальлі Арсеньневай]] «Зьняважаным сьцягом» (1948 год)&lt;ref&gt;Макмілін А. Беларуская літаратура дыяспары: Манаграфія: / Пер. з англ. В. Бурлак, В. Жыбуля / А. Макмілін. — {{Менск (Мн.)}}: УП «Тэхнапрынт», 2004. С. 126.&lt;/ref&gt; і выдадзенай у 1965 годзе [[Уладзімер Клішэвіч|Ўладзімерам Клішэвічам]] першай у гісторыі паэме пра [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|савецкія рэпрэсіі ў Беларусі]] «Васіль Каліна»&lt;ref&gt;Клішэвіч У. [https://acaraj-kuta.blogspot.com/2020/10/2-2-2020_28.html Васіль Каліна: Паэма] // Голас Радзімы. 1994. 31 сакавіка; 7, 14, 21, 28 красавіка.&lt;/ref&gt;. У 1945 годзе [[Сяргей Новік-Пяюн]] напісаў у [[Якуціна|Якуціі]] верш «З крыві беларускай», які завяршаўся радкамі «''Пад бел-чырвона-белым крыўскім мы сьцягам. Пад знакам крывіцкай Пагоні сьвятым''»&lt;ref&gt;Макмілін А. Пакаранне без злачынства: Беларуская турэмная паэзія // Журнал беларускіх даследаванняў. Ч. 7, № 1, 2013. С. 78.&lt;/ref&gt;. У Народнага паэта Беларусі [[Рыгор Барадулін|Рыгора Барадуліна]] ёсьць верш «25 Сакавіка», прысьвечаны [[Дзень Волі|Дню Незалежнасьці]], з радкамі «''Лучыць нашыя мары рака Бел-чырвона-белага сьцяга''»&lt;ref&gt;[https://nn.by/?c=ar&amp;i=187813 Рыгор Барадулін. 25 Сакавіка] // [[Наша Ніва]], 25 сакавіка 2017 г.&lt;/ref&gt;, таксама нацыянальны сьцяг апяваецца ў вершах «Працяг вякоў» (1988 год)&lt;ref&gt;Экспрэс. Аднадзёнка Беларускага Народнага Фронту «Адраджэньне». Выданьне Аргкамітэту. Травень 1989. С. 6.&lt;/ref&gt; і «Рыцар збройны на кані»&lt;ref&gt;Томаш Воўк, [http://pushlib.org.by/node/748 Рыгор Барадулін: Пакуль жывеш...], [[Менская абласная біблятэка]]&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Маланка 1926 № 14 (Грамадой у &quot;Грамаду&quot;).jpg|значак|Малюнак з часопісу «[[Маланка (часопіс)|Маланка]]», 1926 г.]]

Сярод малюнкаў [[Уладзімер Караткевіч|Уладзімера Караткевіча]] захаваўся дызайн адзеньня з трыма палосамі — белай, чырвонай і белай — і гербам Пагоняй у цэнтры&lt;ref&gt;Трефилов С. [https://www.kp.by/daily/27102/4175762/ Как Владимир Короткевич предсказал моду на байки с «Пагоняй»: рассматриваем книгу рисунков классика]{{Недаступная спасылка|date=December 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} // КП Беларусь. 10.03.2020 г.&lt;/ref&gt;. У 1986 годзе малюнкі зь бел-чырвона-белым сьцягам атрымалася афіцыйна апублікаваць мастаку [[Мікола Купава|Міколе Купаве]] ў сваёй кнізе «Сіняя світа налева пашыта». У пачатку 1990-х гадоў малюнкі з нацыянальным сьцягам зьявіліся на канвэртах, марках і паштоўках [[Белпошта|Беларускай пошты]]&lt;ref name=&quot;Kupava&quot;/&gt;.

У 1992&lt;ref&gt;Штейнер М. [https://kraj.by/belarus/news/kultura/-urogenets-vologina-polkovnik-zapasa-sergey-makey-na-svoem-tvorcheskom-vechere-prezentoval-noviy-disk-dogd-foto-2014-10-31 Уроженец Воложина полковник запаса Сергей Макей на своем творческом вечере презентовал новый диск «Дождь» (ФОТО)], Край.бай, 31 кастрычніка 2014 г.&lt;/ref&gt; годзе, калі бел-чырвона-белы сьцяг меў афіцыйны дзяржаўны статус, палкоўнік Сяргей Макей напісаў песьню «Айчыны нашай сьцяг», разьмешчаную пазьней на сайце [[Міністэрства абароны Рэспублікі Беларусь]]&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20201031175910/https://www.mil.by/ru/enceklop/songs/text/Aychyny_nashay_scyag.doc Айчыны нашай сцяг], [[Міністэрства абароны Рэспублікі Беларусь]]&lt;/ref&gt;.
Словы «''Пад штандарам бел-чырвона-белым век у шчасьці жыві, беларускі народ!''» завяршаюць песьню «Жыве Беларусь!» (тэкст [[Леанід Пранчак|Леаніда Прачака]]&lt;ref&gt;Юрэвіч Б. [https://nn.by/?c=ar&amp;i=210356 50 спраў Леаніда Пранчака: як адзін паэт паралізаваў працу Вярхоўнага суда], [[Наша Ніва]], 10 чэрвеня 2018 г.&lt;/ref&gt;, музыка [[Васіль Раінчык|Васіля Раінчыка]]), якая прэтэндавала на гімн незалежнай Беларусі. Бел-чырвона-белы сьцяг апяваецца ў песьні «Сьцяг» на словы [[Уладзімер Някляеў|Ўладзімера Някляева]], якую выконвае музыка [[Зьміцер Вайцюшкевіч]]&lt;ref&gt;{{Спасылка|аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://www.todar.net/ | загаловак = Пэрсанальны сайт Зьмітра Вайцюшкевіча | фармат = | назва праекту = | выдавец = | дата = 9 красавіка 2011 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;, а таксама ў песьні «Наўздагон» (словы Леаніда Пранчака, музыка Васіля Раінчыка), якую выконвае сьпявачка [[Анжаліка Агурбаш]]&lt;ref&gt;[https://tuzinfm.by/performer/mp3/4564/nauzdahon.html Анжаліка Агурбаш спела пра герб «Пагоня»], [[Тузін гітоў]], 16 кастрычніка 2020 г.&lt;/ref&gt;. [[Мужчынскі хор «Унія»]] стварыў песьню на верш [[Сяргей Панізьнік|Сяргея Панізьніка]] «Родны сьцяг», прысьвечаны паэтам бел-чырвона-беламу сьцягу&lt;ref&gt;Панізьнік С. А пісар земскі…: Вершы. — {{Менск (Мн.)}}: Маст. літ., 1994.&lt;/ref&gt;. Верш [[Міхал Анемпадыстаў|Міхала Анемпадыстава]] «Я люблю, калі сьвеціць сонца…» мае наступныя радкі: «''Мая краіна пад белым сьцягам, Пад белым сьцягам з чырвонай стужкай''»&lt;ref&gt;Анемпадыстаў М. [http://knihi.com/Michal_Aniempadystau/Ja_lublu,_kali_sviecic_sonca.html Я люблю, калі сьвеціць сонца…], [[Knihi.com]]&lt;/ref&gt;. На гэты верш у 1996 годзе гурт «[[Новае Неба]]» стварыў песьню, якую выконвае [[Кася Камоцкая]].

== Бела-чырвона-белае спалучэньне колераў у беларускай сымболіцы ==
&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Kotvič. Котвіч (1555).jpg|Шляхецкі герб «[[Котвіч]]». З гербоўніка 1555 г.
Kałantaj, Kotvič. Калантай, Котвіч (XIX).jpg|Герб «Котвіч» беларускага роду [[Калантаі (род)|Калантаяў]]&lt;ref&gt;[[Генадзь Кісялёў|Кісялёў Г.]] Сейбіты вечнага. Скарынаўская сімволіка. — {{Менск (Мінск)}}, 2009. С. 375.&lt;/ref&gt;, [[Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі|НГАБ]]
Pahonia. Пагоня (1776-83).jpg|Ротны сьцяг беларускай гусарскай харугвы 1776—1783 гг.
Litoŭski (Biełaruski) ułanski połk. Літоўскі (Беларускі) уланскі полк.svg|Значок 19-га [[Вялікае Княства Літоўскае|Літоўскага]] ўланскага палку, 1812 г.
&lt;/gallery&gt;&lt;gallery class=&quot;center&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Viciebsk, Pahonia. Віцебск, Пагоня (1781).jpg|Герб [[Віцебск]]у&lt;ref&gt;Русецкий А., Русецкий Ю. Художественная культура Витебска с древности до 1917 года. — Мн.: БелЭн, 2001. — 288 с.: ил. — {{ISBN|985-11-0215-6}}.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;niz&quot;&gt;Рево О. [http://www.nkj.ru/archive/articles/10860/ Гербы городов Полоцкой и Витебской губерний Российской империи] // Наука и Жизнь. №7, 1998 г.&lt;/ref&gt;, {{nowrap|1781 г.}}
Viciebsk, Pahonia. Віцебск, Пагоня (1840).jpg|Герб [[Віцебская губэрня|Віцебскай губэрні]] {{nowrap|1840 г.}} з фондаў Дэпартамэнту Геральдыі Расейскае імпэрыі&lt;ref&gt;{{Літаратура/Геральдыка Беларусі (2010)|к}} С. 118.&lt;/ref&gt;
Lepiel, Pahonia. Лепель, Пагоня (1850).jpg|Малюнак [[Герб Лепеля|гербу]] [[Лепель|Лепеля]] {{nowrap|1850 г.}} з фондаў Дэпартамэнту Геральдыі&lt;ref&gt;{{Літаратура/Геральдыка Беларусі (2010)|к}} С. 71.&lt;/ref&gt;

Flag of Belarusian Steamship Line.svg|Вымпэл Беларускага параходзтва, 1932 г.
&lt;/gallery&gt;
* У [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]] вялікае пашырэньне атрымаў шляхецкі герб «[[Котвіч]]»: ''«у срэбным полі чырвоны пас»''&lt;ref&gt;{{Літаратура/ЭГБ|4к}} С. 244.&lt;/ref&gt; (выява бел-чырвона-белага сьцяга&lt;ref name=&quot;50 faktau&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;davydouski&quot;/&gt;).
* У [[Дзяржаўны музэй Летувы|Дзяржаўным музэі Летувы]] ў [[Вільня|Вільні]] захоўваецца значок 19-га палку ўланаў ([[Ашмянскі павет|Ашмянскі]], [[Троцкі павет|Троцкі]], [[Ковенскі павет|Ковенскі]], [[Гарадзенскі павет|Гарадзенскі]], [[Лідзкі павет|Лідзкі]], [[Наваградзкі павет|Наваградзкі]], [[Слонімскі павет|Слонімскі]], [[Ваўкавыскі павет]]ы&lt;ref&gt;[[Віктар Хурсік|Хурсік В.]] [https://web.archive.org/web/20110825194752/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/Chursik5?OpenDocument Яны адступалі да Парыжу…] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 5, 2003 г.&lt;/ref&gt;), сфармаванага ў 1812 годзе Вайсковай камісіяй часовага ўраду [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. Сымбаль гэтай вайсковай часткі складаўся зь дзьвюх чырвоных і дзьвюх белых палосаў&lt;ref name=&quot;VexilVKL&quot;&gt;{{Спасылка|аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://www.vexillographia.ru/litva/vkl.htm| загаловак = Вялікае Княства Літоўскае| фармат = | назва праекту = [http://www.vexillographia.ru/ Vexillographia.ru] | выдавец = | дата = 3 сакавіка 2011 | мова = ru | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;.
* Вымпэл Дняпроўска-Дзьвінскага параходзтва зьявіўся, імаверна, у 1932 годзе. Гэта было трыкутнае палотнішча з чырвоным ромбам, астатнія часткі палотнішча былі белымі. У наступныя гады назва параходзтва зьмянілася на Верхне-Дняпроўскае, а потым на Беларускае рачное&lt;ref name=&quot;VexilPAR&quot;&gt;{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://www.vexillographia.ru/belarus/parohod.htm | загаловак = Вымпэл Беларускага параходзтва | фармат = | назва праекту = [http://www.vexillographia.ru/ Vexillographia.ru] | выдавец = | дата = 11 верасьня 2010 | мова = ru | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;.

== Падобная сымболіка ==
{| class=&quot;wikitable standard collapsible collapsed&quot; style=&quot;border: none; width: 100%; background-color: transparent;&quot;
!Выкарыстаньне бела-чырвона-белага спалучэньня на іншых сьцягох і эмблемах
|-
|
Выкарыстаньне бела-чырвона-белага спалучэньня колераў на іншых сьцягох і эмблемах:
&lt;center&gt;&lt;gallery perrow=&quot;5&quot;&gt;
Flag of Cape Verde.svg|Сьцяг [[Каба-Вэрдэ]]
Flag of Chechen Republic of Ichkeria.svg|Сьцяг [[Чачэнская Рэспубліка Ічкерыя|Ічкерыі]]
DendermondeVlag.svg|Сьцяг Дэндэрмондэ
Flag of Atlántico.svg|Сьцяг калюмбійскай акругі [[Атлянтыка (акруга)|Атлянтыка]]
Bandera de Ponga.svg|[[Сьцяг сельскай акругі Понга]] ў Гішпаніі
Nationaldemokratische Partei Deutschlands.jpg|Сьцяг Нацыянал-дэмакратычнай партыі Нямеччыны
Estadio Monumental display.jpg|Сьцяг футбольнага клюбу «Рывэр Плэйт»
Roundel of the USAF.svg|Эмблема [[ВПС ЗША|Вайскова-паветраных сілаў ЗША]]
SC zu Königsberg.JPG|Сьцяг аднаго з студэнцкіх братэрстваў Кёнігсбэрскага ўнівэрсытэту
POL Wyszków COA.svg|Герб места [[Вышкаў|Вышкава]] ў Польшчы
&lt;/gallery&gt;&lt;/center&gt;
* Элемэнты бел-чырвона-белага сьцяга ёсьць на сьцягу [[Каба-Вэрдэ]]
* Элемэнты бел-чырвона-белага сьцяга ёсьць на сьцягу [[Ічкерыя|самаабвешчанай рэспублікі Ічкерыя]]
* Элемэнты бел-чырвона-белага сьцяга ёсьць на апазнавальнай эмблеме [[ВПС ЗША]]
* Афіцыйным сьцяг [[Бэльгія|бэльгійскага места]] [[Дэндэрмондэ]]; шчыт мескага гербу таксама мае бела-чырвона-белую расфарбоўку
* Афіцыйны сьцяг [[Калюмбія|калюмбійскай]] акругі [[Атлянтыка (акруга)|Атлянтыка]]
* Сельская акруга [[Понга (акруга)|Понга]] ў [[Астурыя|Астурыі]] ([[Гішпанія]]) выкарыстае бел-чырвона-белы сьцяг з выявай рыцара зь мячом

Сьцягі зь бела-чырвона-белым спалучэньнем колераў таксама выкарыстоўваюць спартовыя клюбы:
* [[Аргентына|Аргентынскі]] футбольны клюб «[[Рывэр Плэйт]]»
* [[Польшча|Польскі]] футбольны клюб ŁKS
|}

== Глядзіце таксама ==
* [[Пагоня]]
* [[Сьцяг Беларусі]]
* [[Герб Беларусі]]
* [[Жыве Беларусь!]]
* [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}
* {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}}
* {{Літаратура/Флагі Беларусі ўчора і сёньня}}
* [[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] «Кроў лягла чырвонай паласой» // З гісторыяй на «Вы»: Публіцыстычныя артыкулы. — Менск: Беларусь, 1991. — С. 355—369.
* {{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2}}
* [[Алег Латышонак|Латышонак А.]] [https://news.arche.by/by/page/science/historya-navuka/1530 Дзяржаўная сымболіка Беларускай Народнай Рэспублікі] // Жаўнеры БНР. — Беласток — Вільня, 2009. С. 303—306.
* [[Дзяніс Лісейчыкаў|Лісейчыкаў Д.]] Чаму ў патрыярха і епіскапаў бел-чырвона-белыя стужкі на мантыях і гербах? // [[Наша гісторыя]]. № 9 (26), 2020. С. 32—35.
* [[Ігар Лялькоў|Лялькоў І.]] [http://pahonia-plakat.narod.ru/bielaruskaja_simvolika.htm Пытаньне дзяржаўнай сымболікі ў Беларусі: гісторыя і сучасны стан] // [[ARCHE Пачатак]]. № 1 (21), 2002. С. 98—112.
* {{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)}}
* [[Вячаслаў Насевіч|Насевіч В.]] [https://www.vln.by/node/47 Гэты сцяг пачынаўся так…] // [[Чырвоная зьмена|Чырвоная Змена]]. № 42 (13900), 20 красавіка 1995 г.
* [[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]] Беларускі сьцяг // [[Беларускія ведамасьці (часопіс)|Беларускія ведамасьці]]. № 3 (33), 2001. С. 5—6.
* Пастанова Вучонага савета Інстытута гісторыі АН Беларусі ад 12 верасня 1991 года // Народная газета. 7 лютага 1995. С. 1.
* Рудак А. [https://budzma.by/news/minu-shchyna-i-suchasnasts-gistarychnay-simvoliki.html Мінуўшчына і сучаснасць гістарычнай сімволікі] // [[Культура (газэта)|Культура]]. № 34 (1473), 22—29 жніўня 2020 г.
* [[Алег Трусаў|Трусаў А.]] Лунай, наш сцяг, ляці, Пагоня! // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2}}
* [[Сяргей Харэўскі|Харэўскі С.]] [https://web.archive.org/web/20090602180458/http://www.nn.by/1998/06/14.htm Клаўдзі Дуж-Душэўскі. Сьцяг] // [[Наша Ніва]]. № 6, 1998. С. 15.
* {{Літаратура/Геральдыка Беларусі (2010)}}
* {{Літаратура/Наш сымбаль — Пагоня}}
* {{Літаратура/Сфрагістыка і геральдыка Беларусі (1999)}}
* [[Аляксей Шаланда|Шаланда А.]] Кароткі нарыс гісторыі беларускай нацыянальнай і дзяржаўнай сімволікі // Герольд Litherland. № 21, 2019. С. 3—10.
* {{Літаратура/ЭГБ|1}}
* {{Літаратура/Этнаграфія Беларусі: Энцыкляпэдыя (1989)}}
* [[Міхась Ткачоў|Ткачев М.]] [https://web.archive.org/web/20201123090426/https://naviny.media/rubrics/society/2009/10/12/ic_articles_116_164915 Национальные символы: народ и история] // [[Советская Белоруссия]]. № 235 (17716), 11.10.1989 г.; № 236 (17717), 12.10.1989 г.
* [[Фёдар Турук|Турук Ф.]] Белорусское движение. Очерк истории национального и революционного движения белоруссов. — Москва: Государственное издательство, 1921; Мн.: Картографическая фабрика Белгеодезии, 1994.

== Вонкавыя спасылкі ==
* {{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = https://www.radabnr.org/symbali/| загаловак = Дзяржаўныя сымбалі Беларускай Народнай Рэспублікі| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Рада Беларускай Народнай Рэспублікі]]| дата = 19 сакавіка 2021 | мова = | камэнтар = }}
* {{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://www.svaboda.org/content/article/25155772.html| загаловак = 50 фактаў за бел-чырвона-белы сьцяг| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Радыё Свабода]]| дата = 10 студзеня 2021 | мова = | камэнтар = }}
* {{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = https://nn.by/?c=ar&amp;i=262559| загаловак = Сапраўдныя беларускія сімвалы: вось што трэба ведаць пра Пагоню і БЧБ| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Наша Ніва]]| дата = 10 студзеня 2021 | мова = | камэнтар = }}
* {{Спасылка|аўтар = [[Віктар Ляхар|Ляхар В.]] |прозьвішча = |імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = https://euroradio.fm/lyahar-pagonya-i-bel-chyrvona-bely-scyag-simvaly-yakiya-nas-abyadnouvayuc | загаловак = Ляхар: &quot;Пагоня&quot; і бел-чырвона-белы сцяг — сімвалы, якія нас аб’ядноўваюць | фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Эўрапейскае радыё для Беларусі]] | дата = 21 студзеня 2021 | мова = | камэнтар = }}
* {{Спасылка|аўтар = [[Уладзімер Ляхоўскі|Ляхоўскі Ў.]] |прозьвішча = |імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = https://history.nn.by/?c=ar&amp;i=218121 | загаловак = Як бел-чырвона-белы сцяг стаў нацыянальным | фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Наша гісторыя]]  | дата = 30 студзеня 2021 | мова = | камэнтар = }}
* {{Спасылка|аўтар = [[Дзьмітры Гурневіч|Гурневіч Д.]] |прозьвішча = |імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = https://www.svaboda.org/a/31452317.html | загаловак = «Наш сьцяг тапталі і нішчылі, а ён жыве». Апошняе інтэрвію гісторыка Ўладзімера Ляхоўскага | фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Радыё Свабода]]  | дата = 9 верасьня 2021 | мова = | камэнтар = }}
* {{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = https://www.svaboda.org/a/31449208.html | загаловак = Біскуп Касабуцкі: Бел-чырвона-белы сьцяг — гэта сымбаль уваскрослага Хрыста, і гэта не залежыць ад ідэолягаў | фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Радыё Свабода]]  | дата = 9 верасьня 2021 | мова = | камэнтар = }}

{{Беларусь у тэмах}}
{{Беларуская Народная Рэспубліка ў тэмах}}
{{Палітычны крызіс у Беларусі}}
{{Абраны артыкул}}
[[Катэгорыя:Дзяржаўныя сымбалі БНР]]
[[Катэгорыя:Дзяржаўныя сымбалі Беларусі]]
[[Катэгорыя:Гісторыя Беларусі]]</text>
      <sha1>8kmvdzcwsjhwymo40itdcc9clma9rq0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Літва</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3374</id>
    <revision>
      <id>2330946</id>
      <parentid>2330899</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T21:49:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>пунктуацыя</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="104784" xml:space="preserve">{{Ня блытаць|Летува|Летувой}}
{{Іншыя значэньні|2=Літва}}
[[Файл:Litva. Літва (1009).jpg|значак|Першы пісьмовы ўпамін Літвы — «Litua» (на [[лацінская мова|лацінскай мове]]), 1009 г.]]
'''Літва''' (''Літва ў вузкім сэнсе'', ''уласна Літва'', ''гістарычная Літва''&lt;ref name=&quot;Kraucevic-2013-10&quot;&gt;{{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)|к}} С. 10.&lt;/ref&gt;) — гістарычны рэґіён, што аб’ядноўвае захад [[Беларусь|Беларусі]] і паўднёвы ўсход [[Летува|Летувы]]. Паводле традыцыйнай вэрсіі, [[тапонім]] Літва прымяркоўваць да тэрыторыяў [[Ашмянскі павет|Ашмяншчыны]], [[Віленскі павет (ВКЛ)|Віленшчыны]], [[Лідзкі павет|Лідчыны]] і часткі [[Троцкі павет|Троччыны]], аднак на падставе аналізу шматлікіх летапісных крыніцаў і зьвестак [[Тапаніміка|тапанімікі]]&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-31&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 31.&lt;/ref&gt; яго пашыраюць на [[Браслаўскі павет|Браслаўшчыну]], [[Вількамірскі павет|Вількаміршчыну]], [[Ваўкавыскі павет|Ваўкавышчыну]], [[Слонімскі павет|Слонімшчыну]], большую частку [[Наваградзкі павет|Наваградчыны]], а таксама часткі [[Гарадзенскі павет|Гарадзеншчыны]], [[Ковенскі павет (ВКЛ)|Ковеншчыны]] і [[Менскі павет|Меншчыны]]&lt;ref name=&quot;Kraucevic-2013-187&quot;&gt;{{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)|к}} С. 187—188. Мапа «Вялікае Княства Літоўскае пры Гедыміне (1341 г.)».&lt;/ref&gt;. 

Сучасныя дасьледнікі мяркуюць, што Літва была тэрыторыяй з гістарычна мяшаным [[Балты|балтыйска]]-[[Славяне|славянскім]] насельніцтвам&lt;ref name=&quot;Zajkouski-Cakvin-1997&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]], [[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Літвіны // {{Літаратура/ЭГБ|4к}} С. 382.&lt;/ref&gt;, дзе ў XIII ст. утварылася [[Вялікае Княства Літоўскае]]. Гэта быў галоўны цэнтральны рэгіён дзяржавы&lt;ref name=&quot;Kraucevic-2013-10&quot;/&gt;, які ў XIII—XVIII стагодзьдзях праз працэс балтыйска-славянскіх кантактаў набыў пераважна [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускі этнічны характар]]&lt;ref name=&quot;Kraucevic-2013-11&quot;&gt;{{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)|к}} С. 11.&lt;/ref&gt;. Ад назвы літва паходзіць гістарычная саманазва [[беларусы|беларусаў]] — [[ліцьвіны]].

== Назва ==
=== Паходжаньне ===
[[Файл:BogislawI.Siegel.JPG|значак|Пячаць {{Артыкул у іншым разьдзеле|Багуслаў I|Багуслава I|uk|Богуслав I}}, князя [[Люцічы|люцічаў]], 1170 г.]]

Мовазнаўца і гісторык [[Алесь Жлутка]] на аснове аналізу формаў назвы Літва і сугучных славянскіх уласных імёнаў, ужываных у гістарычных дакумэнтах, прыйшоў да высновы, што назва Літва паходзіць ад [[антрапонім]]у ''L'ut-o -a'' з каранёвай асновай ''l'ut'' (''lit-''), узятай ад аднакарэнных двух[[Аснова слова|асноўных]] антрапонімаў  (''Luto-voj'', ''Luto-slav'', ''Luto-mir'') з значэньнем люты&lt;ref&gt;{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях|к}} С. 106.&lt;/ref&gt;. Далей ад гэтага антрапоніму ўтварыўся [[тапонім]] ([[харонім]]) *''L'ut-ov-a'', які паводле даволі пашыранай мадэлі, зафіксаванай у сугучных славянскіх тапонімах, перайшоў у форму ''*Lit(o)va'' (Літва). Праз пэўны час гэты тапонім набыў сэнс [[палітонім]]у з канфэсійным і этнічным напаўненьнем&lt;ref name=&quot;Zlutka-107&quot;&gt;{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях|к}} С. 107.&lt;/ref&gt;. 

Фактычна Алесь Жлутка ўдакладніў першае найбольш старажытнае тлумачэньне, выказанае яшчэ ў XIII ст. прускім храністам Хрысьціянам, паводле якога Літва як зямельнае ўладаньне атрымала назву ад імя аднаго з сваіх валадароў. Вэрсію, што гэтым валадаром быў легендарны прашчур вялікага заходнеславянскага племя [[люцічы|люцічаў]], у 1921 годзе падтрымаў і разьвіў мовазнаўца [[Язэп Лёсік]]. Пра паходжаньне назвы Літвы ад люцічаў выказаў думку яшчэ ў пачатку XX ст. Эрнст Гэніг, выдавец Прускай хронікі Лукаша Давіда. Пра тое ж выказаўся ў 1920-я гады [[Вацлаў Ластоўскі]]. Гісторык [[Павал Урбан]] сьледам за [[Вацлаў Пануцэвіч|Вацлавам Пануцэвічам]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 236—255, 291—294.&lt;/ref&gt; падрабязна вытлумачыў паходжаньне [[ліцьвіны|ліцьвінаў]] (літвы, лютвы) ад часткі люцічаў&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 58—72.&lt;/ref&gt;. Паводле гэтай вэрсіі, па доўгім змаганьні зь немцамі рэшта племя люцічаў, якое жыло паміж рэкамі [[Эльба|Лабай]] і [[Одэр|Одрай]] на паўночным усходзе цяперашняй [[Нямеччына|Нямеччыны]], дзеля паратунку ад паняволеньня і вынішчэньня перасялілася на ўсход&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-31&quot;/&gt;. Гэтая ж вэрсія паходжаньня назвы Літва дэкляравалася ў час агульнага сходу студэнтаў-эмігрантаў у Парыжы ў 1949 годзе, у якім бралі ўдзел прадстаўнікі беларускіх і летувіскіх студэнтаў. Яе выклад зьявіўся ў часопісе «Моладзь», які выходзіў у Парыжы ў 1948—1954 гадох. Сучасная беларуская мовазнаўца прафэсарка [[Раіса Казлова]] на аснове багатага анамастычнага матэрыялу з розных славянскіх краінаў, у тым ліку зь Беларусі, таксама давяла, што назва Літва ўтварылася ад славянскай асновы ''*l'ut-'', што дазволіла ёй адзначыць: «''правамерна аднесьці этнонім Літва да першапачатковага Лютва... Думаецца, што Літва — гэта славяне заходніх ускраінаў Славіі (люцічы, люты, юты, одрычы і іншыя плямёны)''». Такім чынам, паводле меркаваньня дасьледніцы, мова старажытных ліцьвінаў — гэта сплаў мовы ўсходнеславянскага насельніцтва і моваў славянаў заходнеславянскіх ускраінаў&lt;ref&gt;Казлова Р. Беларуская і славянская гідранімія. Праславянскі фонд: У 2 т. Т. 2. — Гомель: ГДУ, 2002. С. 80—98.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы|к}} С. 22—27.&lt;/ref&gt;.

У 2019 годзе менскі дасьледнік Алёхна Дайліда выказаў гіпотэзу, што назва ліцьвіны ад пачатку была канфэсіёнімам (гісторык [[Сяргей Тарасаў]] зазначае ў сваёй рэцэнзіі на гэтую працу, што ва ўсходніх, гэтак званых «рускіх» крыніцах, сапраўды, не было ацэнак ліцьвінаў як паганцаў, а ў заходнеэўрапейскіх крыніцах ліцьвіны ацэньваюцца як схізматыкі, ворагі веры, «нехрышчоныя», «вераадступнікі», што адпавядала ацэнкам хрысьціянаў [[Полацкае княства|Полацку]], [[Наўгародзкая рэспубліка|Ноўгараду]] ды іншых земляў)&lt;ref&gt;[[Сяргей Тарасаў|Тарасаў С.]] [https://esxatos.com/tarasau-recenziya-na-zbornik-artykulau-z-dadatkami-daylidy-pachatki-vyalikaga-knyastva Рэцэнзія на зборнік артыкулаў з дадаткамі А. Дайліды «Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі»], Эсхатос, 2019 г.&lt;/ref&gt;. Улічваючы шэраг яўна ўсходнегерманскіх імёнаў і тапонімаў люцічаў, а таксама летапіснае апавяданьне пра прыбыцьцё літоўскай шляхты зь нямецка-данскага ўзьбярэжжа, Алёхна Дайліда адзначае імавернасьць повязі назвы літвы з палабскімі люцічамі, аднак больш імаверным лічыць утварэньне назвы літва (або лютва) ад [[Германскія мовы|усх.-герм.]] ''liþus'' ― 'сябра, удзельнік' або ''liuþs'' 'чалавек' — у якасьці азначэньня ўсіх перасяленцаў зь нямецка-данскага ўзьбярэжжа ў Панямоньне ў X ст. — і далейшую яго зьмену ў ліцьвіны (або люцьвіны) праз усходнегерманскія суфіксы ''-þwa'' і ''-in'' (''liþwa'', такім парадкам, мусіла б азначаць 'суполка, дружына', а ''liþwin'' — удзельніка такой суполкі){{Заўвага|Адным з галоўных дакумэнтальных сьведчаньняў на карысьць гэтай вэрсіі Алёхна Дайліда лічыць успаміны [[Яна Цадроўскі|Яна Цадроўскага]], шляхціча з [[Слуцкае княства|Случчыны]], які служыў князю [[Багуслаў Радзівіл|Багуславу Радзівілу]] і ў 1637 годзе падарожнічаў зь ім ў Нямеччыну ды іншыя эўрапейскія краі. У сваім дзёньніку Ян Цадроўскі пакінуў згадку пра нашчадкаў германскага народу [[Герулы|герулаў]], якіх сустрэў на паўночным узбярэжжы Нямеччыны: «''...Мы ехалі на [[Любэк]] і [[Гамбург]] і там каля [[Рытвэг]]у мы напаткалі мужыкоў, якія размаўлялі на мяшаным нямецка-літоўскім дыялекце; сваё паходжаньне яны вядуць ад герулаў, продкаў ліцьвінаў''»&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 16.&lt;/ref&gt;}}. На думку Алёхны Дайліды, форма ліцьвіны, відаць, існавала ўжо ў пачатку XI ст. (каля 1025 году палякі ваявалі супраць ''Letwanos'' і іншых «вераадступных»)&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 33.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Litva. Літва (F. Mauro, 1459).jpg|значак|Літва (''Litvana'' або ''Lituana'') на мапе сьвету 1459 г.]]

Увогуле, вэрсіі пазаэтнічнага паходжаньня тэрміну «літва» выказвалі беларускі дасьледнік [[Зьдзіслаў Сіцька]] (літва — сацыяльная супольнасьць, прафэсійныя ваяры) і летувіскі гісторык [[Рымвідас Пятраўскас]] (літва — група асобаў, якія ўсьведамлялі сваю прыналежнасьць да канкрэтнай палітычнай супольнасьці)&lt;ref&gt;Остапенко А. В. [https://shron1.chtyvo.org.ua/Ostapenko_Anatolii/Etnichni_faktory_u_protsesakh_formuvannia_biloruskoho_narodu_ta_natsii.pdf?PHPSESSID=m47mi2g6psl5t9sjten73f21f1 Етнічні фактори у процесах формування білоруського народу та нації : автореф. дис. … д-ра іст. наук] : [спец.] 07.00.05 «Етнологія» / Остапенко Анатолій Володимирович ; Київський нац. ун-т ім. Тараса Шевченка]. — Захищена 26.04.2021. — Київ, 2021. С. 119—120.&lt;/ref&gt;.

Тым часам, паводле гісторыка [[Аляксандар Краўцэвіч|Аляксандра Краўцэвіча]], харонім Літва ёсьць вытворным ад назвы сярэднявечнага балтыйскага племені (літва, літоўцы), якое займала тэрыторыю ў басэйне правых прытокаў [[Нёман]]а, пераважна [[Вяльля|Вяльлі]]&lt;ref name=&quot;Kraucevic-2013-10&quot;/&gt;.

Выказваліся і іншыя меркаваньні пра паходжаньне назвы Літва. Яшчэ ў XV ст. [[Ян Длугаш]] зьвязваў яе з трансфармацыяй арыгінальнага [[Італьянская мова|італьянскага]] l'Italia — [[Італія]] — пад уплывам гаворак суседніх народаў. У такім жа легендарным рэчышчы беларускія летапісы XV—XVI стагодзьдзяў выводзілі гэтую назву ад зьліцьця двух [[Лацінская мова|лацінскіх]] словаў litus — 'бераг', tuba — 'труба'. Пазьней вытокі назвы Літва спрабавалі адшукаць у [[Балтыйскія мовы|балтыйскіх мовах]]: ад [[Летувіская мова|летувіскага]] lytus — 'дождж' або ад назваў рэк, якія нібы выводзяцца з гэтай асновы. Тым часам Алесь Жлутка зьвяртае ўвагу на тое, што летувіскія вэрсіі непераканаўчыя і маюць шмат слабых бакоў. Сярод іншага, яны ігнаруюць велізарны анамастычны матэрыял з славянскіх тэрыторыяў і не бяруць пад увагу розныя формы назвы ў раньніх лацінскіх крыніцах з варыятыўнымі фармантамі і асновамі. Праявай хісткасьці летувіскіх гіпотэзаў і прыкметай таго, што этымалягічныя пошукі ў гэтым кірунку заходзяць у тупік, стала вылучэньне [[Артурас Дубоніс|Артурасам Дубонісам]] новай вэрсіі, дзе Літва супастаўляецца з назвай служылага [[Стан (сацыяльная група)|стану]] [[лейці|лейцяў]]. Як адзначае Алесь Жлутка, гэтая вэрсія грунтуецца пераважна на дакумэнтах позьняга часу — XVI стагодзьдзя, калі ўжо маглі адбыцца істотныя зьмены ў этнічным складзе насельніцтва і [[Анамастыка|анамастыцы]] розных рэгіёнаў Вялікага Княства Літоўскага, а адзінкавыя ранейшыя, адрозныя паводле формы, упаміны могуць мець іншае паходжаньне&lt;ref&gt;{{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы|к}} С. 19—20.&lt;/ref&gt;.

=== Формы ===
Асноўныя формы назвы Літва, якія ўжываюцца ў тэкстах [[Лацінская мова|лацінамоўных]] дакумэнтаў, зьвязаных з каралём [[Міндоўг]]ам: ''Letovia'', ''Litovia'', ''Luthovia'' і ''Lutavia''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях|к}} С. 102.&lt;/ref&gt;. Прытым формы ''Luthovia'' і ''Lutavia'' не маглі быць выпадковымі: яны ўжываліся ў лістох, напісаных у час знаходжаньня пасольства Міндоўга пры папскім двары і таму маглі быць успрынятымі беспасярэдне ад набліжаных караля. Падобныя формы сустракаюцца і ў пазьнейшых папскіх лістох, а таксама ў тытулах абодвух прызначаных у Літву біскупаў — [[Хрысьціян]]а і [[Віт]]а&lt;ref&gt;{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях|к}} С. 102—103.&lt;/ref&gt;.

Як адзначае Алесь Жлутка, у [[Старабеларуская мова|старабеларускай мове]] ўжываліся наступныя пары з аднолькавым значэньнем: ''лютовати'' і ''литовати'', ''лютость'' і ''литость'', ''лютостивый'' і ''литостивый'' ды іншыя. Такое ж чаргаваньне сустракаецца ў гідраніміі, тапаніміі і антрапаніміі Вялікага Княства Літоўскага. Апроч таго, дасьледнікі засьведчылі форму ''лютвін'' (замест ''літвін'')&lt;ref&gt;Малевич С. Белорусские народные песни // Сборник отделения русского языка и словесности императорской АН. Т. 32, № 5. — Спб., 1907. С. 180.&lt;/ref&gt;, а этнограф [[Уладзімер Дабравольскі]] запісаў на Смаленшчыне два старажытныя паданьні, адно зь якіх сягае да XIII ст., дзе Літва завецца ''Лютвою''&lt;ref&gt;Добровольский В.Н. Смоленский этнографический сборник. Ч. 1. // Записки Императорского русского географического общества по отделению этнографии. Т. XX. — Спб., 1891. С. 379.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях|к}} С. 106.&lt;/ref&gt;

== Гісторыя ==
=== Раньнія часы ===
[[Файл:Litva (Yermalovich) be.svg|значак|зьлева|Межы старажытнай Літвы паводле [[Мікола Ермаловіч|Міколы Ермаловіча]]]]
[[Файл:Litva. Літва (XVII).jpg|значак|Швэдзкая мапа Літвы, XVII ст.]]

Упершыню Літва ўпамінаецца ў [[Квэдлінбурзкая хроніка|Квэдлінбурзкай хроніцы]] пад 1009 годам, калі [[Хрысьціянства|хрысьціянскі]] місіянэр [[Бруна Квэрфурцкі]] прыняў [[Мучанік|мучаніцкую]] сьмерць ад [[Паганства|паганцаў]] «''на мяжы Русі зь Літвой''»&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-31&quot;/&gt;.   Пачатковая лякалізацыя тапоніму Літва канчаткова ня вывучаная, аднак ёсьць пэўнае супадзеньне тэрыторыі [[Сярэднявечча|сярэднявечнай]] Літвы з арэалам [[культура штрыхаванай керамікі|культуры штрыхаванай керамікі]] на позьнім этапе (пачатак [[Н. э.|н.э.]]). У такім разе ўзьнікненне гэтай назвы датуецца пачатакам нашай эры&lt;ref&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Літва летапісная // {{Літаратура/БЭ|9к}} С. 300.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Litva. Літва (J. Müller, 1692).jpg|значак|Літва на мапе з атлясу 1692 году (перадрукоўвалася ў 1702 годзе)]]

Назву літва, імаверна, мела [[Балты|балтыйскае]] племя (''Літва'' — паводле [[Галіцка-Валынскі летапіс|Галіцка-Валынскага летапісу]] і ''littowen'' — у [[Старэйшая рыфмаваная хроніка|Старэйшай інфляцкай рыфмаванай хронікі]]), што жыло на памежжы з [[Полацкая зямля|Полацкай зямлёй]] ([[Менскае княства|Менскім княствам]]) ў часы раньняга [[Сярэднявечча]]&lt;ref name=&quot;Kraucevic-2013-11&quot;/&gt;. Найстарэйшы усходнеславянскі летапіс [[Аповесьць мінулых часоў]] называе літву сярод суседніх з [[славяне|славянамі]] народаў&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-31&quot;/&gt;. Пазьней ва ўсходнеславянскіх летапісах літва пералічваецца сярод народаў, якія плацяць даніну [[Русь|Русі]]. Толькі пад канец ХІІ ст. літва настолькі ўзмацнілася, што пачала рабіць набегі на сваіх суседзяў. У пачатку ХІІІ ст. гэтыя набегі сталі часьцейшымі, тым часам у летапісах практычна няма згадак пра набегі літвы на тэрыторыі [[Полацкае княства|Полацкага княства]] і [[Панямоньне|Панямоньня]]. Яны звычайна рабіліся на [[Валынь]], [[Пскоўская рэспубліка|Пскоўскую]], [[Смаленскае княства|Смаленскую]] і [[Чарнігаўскае княства|Чарнігаўскую]] землі, і [[Польшча|Польшчу]]&lt;ref&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/_articles/zaj2/%D0%97%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%AD._%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%87%D0%BD%D0%B0%D1%8F.html Літва гістарычная] // [[Наша слова|Наша Слова]]. № 26 (917) 1 ліпеня 2009 г., № 27 (918) 8 ліпеня 2009 г.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Litva. Літва (D. Guillaume, 1711).jpg|значак|Літва (''Lithuanie''), 1711 г.]]

У XI—XIII стагодзьдзях назва Літва пашырылася на ўсё верхняе і сярэдняе Панямоньне — тэрыторыі зь мяшаных балтыйска-славянскім насельніцтвам&lt;ref name=&quot;Kraucevic-2013-10&quot;/&gt;. У XIII ст. у гэтым рэгіёне ўтварылася [[Вялікае Княства Літоўскае]]. Паводле летапісных зьвестак XII—XIII стагодзьдзяў і пазьнейшай тапаніміі, [[Мікола Ермаловіч|Мікола Ермаловіч]] лякалізуе летапісную Літву каля [[Менск]]у на ўсходзе, [[Наваградак|Наваградку]] на захадзе, [[Маладэчна]] на поўначы і [[Ляхавічы|Ляхавічаў]] на поўдні&lt;ref&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Літва // {{Літаратура/ЭГБ|4к}} С. 380.&lt;/ref&gt;, але потым яе назва разам з уладай [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікіх князёў літоўскіх]] пашырылася на іншыя тэрыторыі [[балты|балтаў]] у выняткова палітычным сэнсе. [[Алесь Жлутка]] таксама лякалізуе гістарычную Літву на тэрыторыі паміж [[Менск]]ам і [[Наваградак|Наваградкам]], пазначанай аднайменнымі тапонімамі&lt;ref name=&quot;Zlutka-107&quot;/&gt;.

Беларускі гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на тое, што прускі храніст XVI ст. [[Лукаш Давід]], апісваючы эпізод варажнечы паміж [[Судавы|судавамі (дайновамі)]] і ліцьвінамі, адзначаў, што Літва раней называлася Вэнэдыяй{{Заўвага|«''Калісьці Вэнэдыя, цяпер Літва, адсюль назва Вэнэдзкай затокі''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы|к}} С. 23.&lt;/ref&gt;}} ([[вэнэды|вэнэдамі]] раней называлі ўсіх славянаў, пад гэтай назвай заходнія славяне часта выступалі ў заходнеэўрапейскіх хроніках ды іншых крыніцах яшчэ ў X і XI ст., апроч таго, Вэнэдзкім раней называлі [[Балтыйскае мора]]), але далей не разьвівае гэтай думкі. Тым часам выдавец Прускай хронікі Лукаша Давіда Эрнст Гэніг падаў у спасылцы тлумачэньне, што ў абодвух рукапісах (у якіх хроніка захоўвалася некалькі стагодзьдзяў перад яе выданьнем) у гэтым месцы два з паловай аркушы былі напісаныя (магчыма выпраўленыя) чужой рукой&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 6—7.&lt;/ref&gt;. Паводле канцэпцыі Лукаша Давіда, якая, магчыма, супадала з канцэпцыяй прускага храніста Хрысьціяна, «Малой» (пачатковай) Літвой была [[Гарадзенская зямля]] з сталіцай у [[Горадня|Горадні]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 7.&lt;/ref&gt;.

=== Вялікае Княства Літоўскае ===
[[Файл:Samogitie-Curlande-Lithuanie-Russie (1767).jpg|значак|зьлева|Фрагмэнт адміністрацыйнага падзелу [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] з мапы 1767 году: Літва ахоплівае [[Дзьвінск|Дынабург]], [[Вільня|Вільню]], [[Трокі]], [[Менск]], [[Амсьціслаў]], [[Наваградак]], [[Полацак]], [[Віцебск]] і [[Берасьце]], [[Жамойць]] аддзяляецца ад Літвы (праз [[Курляндыя|Курляндыю]]), [[Чырвоная Русь]] ахоплівае [[Холм]], [[Белз]] і [[Львоў]]]]
[[Файл:Vialikaje Kniastva Litoŭskaje. Вялікае Княства Літоўскае (T. Lotter, 1770).jpg|значак|«Вялікае Княства Літва» ({{мова-la|Magnus Ducatus Lithuania|скарочана}}), 1770 г.]]

У [[Іпацьеўскі летапіс|Іпацьеўскім летапісе]] пад 1238 годам упамінаецца ''«Литва Минъдога»''. З пашырэньнем уладаньняў [[Міндоўг]]а, [[Войшалк]]а і наступных вялікіх князёў літоўскіх на [[Нальшаны]] і [[Дзяволтва|Дзяволтву]], межы Літоўскай зямлі — вялікакняскага дамэну — пашырыліся і на гэтыя землі, якія, аднак, у крыніцах XIII ст. разглядаліся як адасобленыя ад уласна Літвы&lt;ref&gt;[[Вячаслаў Насевіч|Насевіч В.]] Літва // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 204.&lt;/ref&gt;.

У 1249 годзе валыняне ішлі выправаю «''на Літву на [[Наваградак|Наўгародак]]''». У 1257 годзе на загад [[Ватыкан|папскае курыі]] на ўсходзе [[Польшча|Польшчы]] ўтварылася новае біскупства — у {{Не перакладзена|Лукаў (Польшча)|Лукаве|pl|Łuków}} (месьціцца за 70 км на захад ад [[Берасьце|Берасьця]]). У буле на заснаваньне гэтага біскупства адзначалася, што яно ствараецца «''in confinio Letwanorum''»&lt;ref&gt;Prussische Urkundenbuch. T. 1. H. 2. — Konigsberg, 1909. № 4.&lt;/ref&gt; — «''на мяжы зь ліцьвінамі''». У 1267 годзе псковічы, ідучы ў паход на [[Крэва]], ішлі «''на Літву''». Паводле летапісу, князь [[Даніла Раманавіч]], едучы ў 1260 годзе «''па Літоўскай зямле''», наведваў [[Ваўкавыск]], [[Зэльва|Зэльву]] і [[Горадня|Горадню]]. У 1275 і 1277 гадох валыняне ішлі ваяваць «''на Літву''» — на [[Слуцак]] і [[Капыль]]. У 1286 годзе, паводле крыжацкай хронікі, рака [[Заходні Буг|Буг]] месьцілася ў Літве&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 56.&lt;/ref&gt;. У грамаце, укладзенай у 1352 годзе літоўскімі князямі з польскім каралём [[Казімер III Вялікі|Казімерам III]], Літвой называецца тэрыторыя і жыхарства ўласна Вялікага Княства Літоўскага, у той час як [[Русь]]сю называецца [[Валынь]] («''Русь, што Літвы слушаець''»)&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 190, 276—277.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Lithuania Proper (1770-79).jpg|значак|Падзел Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага з мапы 1770-х гадоў: Сапраўдная Літва ({{мова-en|Lithuania Proper|скарочана}}) складаецца зь «Літоўскіх ваяводзтваў» і «[[Белая Русь|Літоўскай або Белай Русі]]», тым часам [[Жамойць]] падаецца асобна ад Літвы — паміж [[Інфлянты|Інфлянтамі]] і [[Курляндыя]]й]]
[[Файл:Vialikaje Kniastva Litoŭskaje. Вялікае Княства Літоўскае (T. Lotter, 1780).jpg|значак|«Вялікае Княства Літва» ({{мова-la|Magnus Ducatus Lithuania|скарочана}}), 1780 г.]]

Бізантыйскія крыніцы сьведчаць, што вялікі князь [[Альгерд]] аднавіў [[Літоўская мітраполія|Літоўскую мітраполію]] ў 1354 годзе на жаданьне літоўскага народу: «''…магутны князь Літоўскае зямлі &lt;…&gt; гатовы быў на ўсё, каб &lt;…&gt; яго край быў самастойным і быў паднесены на ўзровень мітраполіі, кіраванае ўласным мітрапалітам, пра што і прасіў сьвяты і высокі збор; і гэты збор &lt;…&gt; паставіў пасланага адтуль і прызнанага дастойным кандыдата (Рамана) на мітрапаліта таго краю, згодна з жаданьнем яго народу, зь мясцовымі патрэбамі і жаданьнем згаданага князя''»&lt;ref&gt;Памятники древнерусского канонического права / Русская историческая библиотека, т. 6. Санкт-Петербург, 1880. Прил., №15. стб. 94.&lt;/ref&gt;. Мітрапаліт Раман (як і ранейшыя літоўскія мітрапаліты, ад 1300 году) меў афіцыйны тытул «мітрапаліта Літвы» ({{мова-el|μητροπολίτης Λιτβων|скарочана}})&lt;ref&gt;Павлов А. С. О начале Галицкой и Литовской митрополий и о первых тамошних митрополитах по византийским документальным источникам ХIV в. // Русское обозрение. Кн. 5 (май), 1894. С. 236—241.&lt;/ref&gt;. Рэзыдэнцыя літоўскага мітрапаліта сьпярша была ў Наваградку&lt;ref&gt;{{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)|к}} С. 115.&lt;/ref&gt;, потым у Вільні, у склад мітраполіі ўваходзілі [[Полацкая япархія|Полацкая]] і [[Тураўская япархія|Тураўская]] япархіі{{зноска|Wilson|2012|Wilson|26}}. У 1361 годзе канстантынопальскі патрыярх Каліст у сваім лісьце называў Полацкую, Тураўскую і Наваградзкую япархіі ― «''літоўскімі япархіямі''». У 1389 годзе патрыярх Антоні менаваў краіну Літоўскай мітраполіі — Полацкую, Тураўскую і Наваградзкую япархіі — «''зямлёй Літоўскай''»&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 57.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Lithauen oder Weis Reussen.jpg|значак|Фрагмэнт мапы [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], на якой Літва атаясамліваецца зь Белай Русьсю («''Lithauen oder Weis Reussen''», «''Літва або Белая Русь''»), тым часам Жамойць (''Samogitien'') не атаясамліваецца зь Літвой]]

У крыжацкім помніку «Паведамленьні аб літоўскіх дарогах» (складзены між 1384 і 1401 гадамі) «[[Аўкштота]] або верхняя Літва» (''Auxteten oder Ober-Littauen'') абыймала [[Вільня|Вільню]], Горадню, [[Ваўкавыск]], [[Слонім]], [[Наваградак]], [[Крэва]] і [[Валожын]]&lt;ref name=&quot;Dajlida-2019-58&quot;&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 58.&lt;/ref&gt;. Складзены ў канцы XIV ст. у [[Кіеў|Кіеве]] (Вялікае Княства Літоўскае) «[[Сьпіс рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх]]», дзе пералічваліся [[замак|гарады (замкі)]], падначаленыя ўладзе [[Кіеўская мітраполія|праваслаўнага («рускага») мітрапаліта]] — баўгарскія, валаскія, польскія (падольскія), кіеўскія, валынскія, літоўскія, смаленскія, разанскія і залескія — улучаў большасьць гарадоў на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] у разьдзел ''літоўскія гарады''&lt;ref&gt;[[Валеры Пазднякоў|Пазднякоў В.]] Спіс рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх // {{Літаратура/ЭГБ|6-1к}} С. 392.&lt;/ref&gt;, сярод іх [[Ворша]], [[Полацак]], [[Віцебск]], [[Слуцак]], [[Менск]], Наваградак, [[Барысаў]], [[Крычаў]]&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-156&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 156.&lt;/ref&gt;. Наваградак выступае пад назвай ''Наваградак Літоўскі'' ў лістох вялікага князя [[Вітаўт]]а 1415 году («''Littawischen Nowogrotko''») і ў пасланьні праваслаўнага духавенства Вялікага Княства Літоўскага 1415 году («''в Новъм-граду Литовском''»)&lt;ref name=&quot;Dajlida-2019-58&quot;/&gt;. Яшчэ ў грамаце вялікага князя [[Ягайла|Ягайлы]] 1387 году для касьцёла ў [[Абольцы|Абольцах]] ([[Аршанскі павет|гістарычная Аршаншчына]]) зазначалася, што гэты касьцёл быў адным зь першых, заснаваных «''у Літоўскай зямлі''» ({{мова-la|«in terra Litvaniae»|скарочана}})&lt;ref name=&quot;Dajlida-2019-58&quot;/&gt;, а ў творы пра цуды сьвятога Міколы, складзеным у [[Лукомаль|Лукомлі]] паміж 1402 і 1415 гадамі, адзначалася, што цуды «''ў Лукомлі стварыся ў Літоўскай зямлі''»&lt;ref name=&quot;Dajlida-2019-58&quot;/&gt;. Тым часам беларуская народная песьня, якая ўслаўляла перамогу гетмана [[Канстантын Астроскі|Канстантына Астроскага]] над [[расейцы|маскавітамі]] пад Воршай у 1514 годзе, сьведчыць: «''Слава Воршы ўжо ня горша сярод мест літоўскіх''»&lt;ref name=&quot;Дубавец-Сагановіч-1994-233&quot;&gt;[[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]], [[Генадзь Сагановіч|Сагановіч Г.]] [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 233.&lt;/ref&gt;. Паводле летапісу ХVІІ стагодзьдзя, адзін з гарадоў, заснаваных маскоўскім гаспадаром [[Іван Жахлівы|Іванам ІV Тыранам]] на акупаванай [[Полацкае ваяводзтва|Полаччыне]], быў «''ад літоўскіх гарадоў ад Лепля поў — 30 вёрст, ад Лукомля 20 вёрст''». А народжаны на [[Берасьцейскае ваяводзтва|Берасьцейшчыне]] праваслаўны дзяяч [[Афанасі Філіповіч]] у 1667 годзе называў месца знаходжаньня Купяціцкага манастыра ў Літве, а гэта — «''міля ад [[Пінск]]''у»&lt;ref name=&quot;Kren-Koukiel-Marozava-2000-321&quot;&gt;Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 321.&lt;/ref&gt;. У скарзе праваслаўнай шляхты на Варшаўскім сойме 1623 году, дзе Літва ўпамінаецца ў адным шэрагу з [[Палесьсе]]м, [[Панізоўе (рэгіён)|Панізоўем]] і [[Белая Русь|Белай Русьсю]], да местаў з [[Русіны (гістарычны этнонім)|рускім насельніцтвам]] у Літве адносяцца Вільня, Менск, Наваградак, Горадня, [[Слонім]], [[Берасьце]], [[Браслаў]], [[Кобрынь]] і [[Камянец]]&lt;ref name=&quot;Nasievic-2007-206&quot;&gt;[[Вячаслаў Насевіч|Насевіч В.]] Літва // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 206.&lt;/ref&gt;.

У XIV—XVI стагодзьдзях сучасьнікі звычайна адносілі да Літвы тэрыторыі на захад ад [[Заходняя Бярэзіна|Заходняе Бярэзіны]] і лініі [[Браслаў]] — [[Барысаў]] — [[Менск]] — [[Слуцак]] — [[Клецак]] — [[Ляхавічы]] — [[Косаў]] — [[Пружаны]] ўлучна&lt;ref&gt;{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 69.&lt;/ref&gt;. Пашырэньне назвы Літва на былую [[Аўкштота|Аўкштоту]] (на ўсход ад ракі [[Нявежа (Летува)|Нявежы]] — вакол местаў [[Аліта|Аліты]], [[Вількамір]]у, [[Анікшты|Анікштаў]], [[Ракішкі|Ракішкаў]]) — памежную тэрыторыю ў часы змаганьня Вялікага Княства Літоўскага з [[Крыжакі|крыжакамі]] за [[Жамойць]]&lt;ref name=&quot;Urban-2001-37&quot;&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 37.&lt;/ref&gt; — адбылося ў XVI ст. праз харонім «Завялейская Літва»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)|к}} С. 153—157.&lt;/ref&gt;.

У крыніцах XVI—XVIII стагодзьдзяў, апроч Літвы Завялейскай (паміж Вяльлёй і [[Дзьвіна|Дзьвіной]]), вызначалася таксама Літва Павялейская (ад [[Вяльля|Вяльлі]] да [[Нёман]]у)&lt;ref&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Літва // {{Літаратура/ЭГБ|4к}} С. 380.&lt;/ref&gt;. Прытым назва Літва не пашыралася на Жамойць: напрыклад, у акце разьмежаваньня Вялікага Княства Літоўскага з [[Інфлянты|Інфлянтамі]] 1506 году «''граніца Жамойцкай зямлі зь Ліфлянцкаю зямлёю''» разглядалася апрычона ад літоўскай мяжы, у той час як «''Літоўская граніца''» ішла «''да [[Дрысьвяты (вёска)|Дрысьвята]] і да [[Браслаў]]ля, аж і да Пскоўскага рубяжа''», то бо абыймала [[Полацкае ваяводзтва|Полаччыну]]. Пытаньні «''граніцы Літоўскае''» з Жамойцю разглядаліся і на соймах 1542 і 1554 гадоў&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 59.&lt;/ref&gt;. У попісе войска ВКЛ 1567 году літоўскія маёнткі супрацьпастаўляюцца валынскім, падляскім і жамойцкім&lt;ref name=&quot;Nasievic-2007-206&quot;/&gt;. У статуце [[Трыбунал Вялікага Княства Літоўскага|Літоўскага Трыбуналу]] («''Спосаб праў трыбунальскіх''») 1581 году [[Канцлер вялікі літоўскі|канцлер]] [[Астафей Валовіч]] пісаў: «''На тых сойміках вышэй менаваных кождае ваяводзтва, зямля або павет абіраці маюць, і будуць павінны, межы сабою асоб годных богабойных, цнатлівых, праў і звычаеў онага панства Вялікага княства Літоўскага ўмеетных''»&lt;ref&gt;Временник Императорского Московского общества истории и древностей Российских. Кн. 25. — М., 1857. [https://books.google.by/books?id=VacKAAAAIAAJ&amp;pg=RA1-PA5&amp;dq=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F+%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B8%D0%B6%D1%8A+%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8+%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8+%D0%B8+%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8+%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5+%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwirhMPWmab4AhVXSfEDHdh6DDMQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F%20%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B8%D0%B6%D1%8A%20%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8%20%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8%20%D0%B8%20%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8%20%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5%20%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&amp;f=false С. 5].&lt;/ref&gt;, прытым зазначалася, што «''зямля Жамойцкая іж сваі вольнасьці і звычаі асаблівыя маюць…''»&lt;ref&gt;Лаппо И. И. Великое Княжество Литовское во второй половине XVI столетия. — Юрьев, 1911. [https://books.google.by/books?id=DPH63PnVhGcC&amp;pg=PA529&amp;dq=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F+%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B8%D0%B6%D1%8A+%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8+%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8+%D0%B8+%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8+%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5+%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwj9ueCSmab4AhU_QvEDHf32DGMQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F%20%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B8%D0%B6%D1%8A%20%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8%20%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8%20%D0%B8%20%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8%20%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5%20%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&amp;f=false С. 529].&lt;/ref&gt;. Швэдзкія аўтары пачатку XVIII ст. (у тым ліку часоў [[Вялікая Паўночная вайна|Вялікай Паўночнай вайны]]) вылучалі ў тагачасным Вялікім Княстве Літоўскім толькі два гістарычна-культурныя абшары, адрозныя ад карэннай Літвы: Жамойць, што пачыналася «''за Вільняй''», і Палесьсе (перадусім [[Берасьцейскае ваяводзтва]], заселенае [[Палешукі|палешукамі]])&lt;ref&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] Швэды ў гісторыі й культуры беларусаў. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2002. С. 146.&lt;/ref&gt;.

Пэўны час Літва выступала як адна з гістарычных назваў усёй сучаснай Беларусі разам зь [[Вільня]]й (Вялікае Княства Літоўскае). У кнізе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Марцін Цайлер|Марціна Цайлера|ru|Цайлер, Мартин}} «Новае апісаньне Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага»&lt;ref&gt;[https://knihi.com/Marcin_Cajler/Novaje_apisannie_Karaleustva_Polskaha_i_Vialikaha_Kniastva_Litouskaha.html Новае апісаньне Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага…] у перакладзе Алега (Давіда) Лісоўскага, [[Беларуская Палічка]]&lt;/ref&gt;, выдадзенай у 1646 годзе, зазначалася, што «''Літва… мяжуе з [[Маскоўская дзяржава|Масковіяй]], [[Падляшша]]м, [[Мазовія]]й, [[Польшча]]й, [[Прусія]]й, [[Інфлянты|Інфлянтамі]], [[Жамойць|Жамойцю]], [[Падольле]]м і [[Валынь]]ню''»&lt;ref&gt;Zeiller M. Newe Beschreibung deß Königreichs Polen und Großherzogthumbs Lithauen. — Ulm, 1647. [https://books.google.by/books?id=ymZKAAAAcAAJ&amp;pg=PA17&amp;dq=Korczin,+Wislitz,+Pilzno,+Opoczno&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiZo-ef-4n2AhVJRPEDHYF8A-wQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=Lithauen%20Reussen%20Samaiten&amp;f=false S. 17].&lt;/ref&gt;. У выдадзеным у [[Лёндан]]е 34-м томе калектыўнай навуковай працы {{Артыкул у іншым разьдзеле|Universal History (1747—1768)|«Universal History»|en|Universal History (Sale et al)}} (1762 год) зазначалася, што Літву карэнныя яе жыхары называюць «Litwa» ({{мова-en|«...Lithuania, called Litwa by the natives»|скарочана}})&lt;ref&gt;The Modern Part of an Universal History. Vol. XXXIV. — London, 1762. P. 409.&lt;/ref&gt;, а таксама што Літва мяжуе з [[Расея]]й, Інфлянтамі, Валыньню, [[Чырвоная Русь|Чырвонай Русьсю]], Польшчай, Падляшшам, Прусіяй і Жамойцю&lt;ref&gt;The Modern Part of an Universal History. Vol. XXXIV. — London, 1762. P. 410.&lt;/ref&gt;. Падобныя памежныя рэгіёны (з удакладненьнем у выглядзе Малой Польшчы — замест Чырвонай Русі і Польшчы) пазначаліся ў выдадзеным у [[Пэрт (Шатляндыя|Пэрце]] 13-м томе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Encyclopædia Perthensis|«Encyclopædia Perthensis»|en|Encyclopædia Perthensis}} (1806 год{{Заўвага|Перавыдаваўся ў Лёндане ў 1807 годзе і ў [[Эдынбург]]у ў 1816 годзе}}), дзе таксама адзначалася назва «Litwa» і тое, што мова Літвы — славянскі дыялект ({{мова-en|«Lithuania, or Litwa &lt;...&gt; The language is a dialect of the Sclavonic»|скарочана}})&lt;ref&gt;Encyclopaedia Perthensis; or, Universal dictionary of Knowledge. Vol. XIII. — London, 1806. P. 285.&lt;/ref&gt;.

=== Пад уладай Расейскай імпэрыі ===
[[Файл:Mužyckaja praŭda. Ziamla naša nazyvajecca litoŭskaja, a my nazyvajemsia litoŭcy.jpg|зьлева|значак|Першая старонка нявыдадзенай [[Мужыцкая праўда|Мужыцкай праўды]], кастрычнік 1862 г.]]
[[Файл:Samogitie, Lithuanie (A. Zakrzewski, 1832).jpg|значак|Літва займае [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічную Беларусь]], Жамойць — Летуву. З мапы [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|вызвольнага паўстаньня]], 1832 г.]]

Па ліквідацыі Вялікага Княства Літоўскага ў выніку [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелаў Рэчы Паспалітай]] Літва ўспрымалася як рэгіён у складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], што засьведчалі падвойныя назвы такіх местаў як [[Менск|Менск Літоўскі]] і [[Берасьце|Берасьце Літоўскае]]&lt;ref name=&quot;Kraucevic-2013-11&quot;/&gt;. Расейскі чыноўнік {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Башняк||ru|Бошняк, Александр Карлович}} у выдадзеным у 1821 годзе дзёньніку свайго падарожжа 1815 году зь Вільні ў [[Кіеў]] пакінуў падрабязныя апісаньні прыроды і мескіх паселішчаў колішняга Вялікага Княства Літоўскага, а таксама адзначыў: «''Наўрад ці [[Прыпяць]] ня варта лічыць прыроднаю мяжою Літвы &lt;…&gt;. Да Прыпяці жывуць літоўцы &lt;…&gt;; да Прыпяці гавораць і апранаюцца па-літоўску…''» ({{мова-ru|«Едва ли Припять не должно почитать природною границею Литвы &lt;...&gt;. До Припяти живут литовцы &lt;...&gt;; до Припяти говорят и одеваются по Литовски...»|скарочана}})&lt;ref&gt;Дневные записки путешествия А. Бошняка в разные области западной и полуденной России, в 1815 году. Ч. 2. — Москва, 1821. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=tmllAAAAcAAJ&amp;dq=%D0%94%D0%BD%D0%B5%D0%B2%D0%BD%D1%8B%D1%8F+%D0%B7%D0%B0%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D0%BF%D1%83%D1%82%D0%B5%D1%88%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B8%D1%8F+%D0%90.+%D0%91%D0%BE%D1%88%D0%BD%D1%8F%D0%BA%D0%B0+%D0%BF%D0%BE+%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D0%B8+%D0%B2%D1%8A+1815&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B#v=snippet&amp;q=%D0%B5%D0%B4%D0%B2%D0%B0%20%D0%BB%D0%B8%20%D0%BF%D1%80%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D1%82%D1%8C&amp;f=false С. 106—107].&lt;/ref&gt;. Украінскі і расейскі лінгвіст, гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхайла Максімовіч||uk|Максимович Михайло Олександрович}} у 1839 годзе зазначаў: «''У [[Украіна|Маларосіі]] называюць яе [мову Беларускую або дакладней Літоўска-Рускую] просто літоўскай, а тых, хто гаворыць ёй — ліцьвінамі; таму і [[Старадубскі павет|Паўночна-заходняя частка Чарнігаўскай Губэрні]] — куды распасьціраліся засяленьні [[Радзімічы|Радзімічаў]] і дзе гавораць па-Беларуску — называецца ўжо Літвою''»{{Заўвага|{{мова-ru|«В Малороссии называют его [язык Белорусский или точнее Литовско-Русский] просто литовским, а говорящих им — литвинами; потому и Северно-западная часть Черниговской Губернии — куда простирались заселения Радимичей и где говорят по-Белорусски — называется уже Литвою»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Максимович М. А. История древней русской словесности. Кн. 1. — Киев, 1839. [https://books.google.by/books?id=rkVBAQAAIAAJ&amp;pg=PA97&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%BC&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwivxqmDrb7zAhVbQ_EDHUVbD8g4bhDoAXoECAcQAg#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%BC&amp;f=false С. 97].&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Miensk Litoŭski. Менск Літоўскі (A. Jelski, 1900).jpg|значак|''[[Менск|Менск Літоўскі]]''. З вокладкі кнігі [[Аляксандар Ельскі|Аляксандра Ельскага]], 1900 г.]]

Славуты паэт [[Адам Міцкевіч]] (1798—1855), які нарадзіўся і вырас на [[Наваградзкі павет|Наваградчыне]] і ў самім [[Наваградак|Наваградку]], у [[Пан Тадэвуш|сваёй знакамітай паэме]] пісаў пра родны край: «''О Літва, айчына мая!…''»&lt;ref name=&quot;Kren-Koukiel-Marozava-2000-324&quot;&gt;Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 324.&lt;/ref&gt;. Заснавальнік новай беларускай драматургіі і адзін з стваральнікаў сучаснай літаратурнай беларускай мовы [[Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч]] (1808—1884) лічыў «''Літвой''» [[Менск]], у якім тады жыў&lt;ref name=&quot;Дубавец-Сагановіч-1994-232&quot;&gt;[[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]], [[Генадзь Сагановіч|Сагановіч Г.]] [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 232.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Kren-Koukiel-Marozava-2000-324&quot;/&gt;. Беларускі пісьменьнік [[Арцём Вярыга-Дарэўскі]] (1816—1884), які нарадзіўся на [[Полацкае ваяводзтва|Полаччыне]] і жыў у [[Віцебск]]у, пісаў у сваім творы: «''Літва — родная зямелька''»&lt;ref name=&quot;Дубавец-Сагановіч-1994-232&quot;/&gt;. Народжаны на [[Слуцкае княства|гістарычнай Случчыне]] беларускі паэт [[Уладзіслаў Сыракомля|Уладзіслаў Сыракомля (Людвік Кандратовіч)]] (1823—1862), які, як і яго сучасьнікі, называў Беларусь Літвой, падкрэсьліваў у адным з сваіх вершаў: «''Пра адно я толькі сьпяваю, хоць на розныя ноты: [[Жыве Беларусь!|Хай жыве наша Літва!]] Хай жывуць ліцьвіны!''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Ja jedno tylko śpiewam, choć na różną nutę: Niech żyje nasza Litwa! niech żyją Litwini!»&lt;ref&gt;Poezye Ludwika Kondratowicza (Władysława Syrokomli). T. 7. — Warszawa, 1872. S. 186.&lt;/ref&gt;|скарочана}}}}&lt;ref&gt;[[Кастусь Цьвірка|Цвірка К.]] Лірнік беларускай зямлі // Уладзіслаў Сыракомля. Выбраныя творы. — {{Менск (Мінск)}}: «Кнігазбор», 2006. С. 4.&lt;/ref&gt;. «''Продкі мае выйшлі зь літоўскіх балотаў''», — пісаў пра [[Пінскі павет|Піншчыну]] [[Фёдар Дастаеўскі]]&lt;ref name=&quot;Дубавец-Сагановіч-1994-232&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Kren-Koukiel-Marozava-2000-324&quot;/&gt;.

Як засьведчыла энцыкляпэдычнае выданьне 1841 году, на той час у папулярным значэньні{{Заўвага|Хоць сам аўтар артыкула «Літва і ліцьвіны» ў рэчышчы тагачаснай палітыкі ўжо заяўляе, што «сапраўдная літоўская мова» — гэта жамойцкая мова, і спрабуе пашырыць Літву ў тым ліку на [[Малая Летува|прускую Жамойць]]}} Літвой называлі [[Віленская губэрня|Віленскую]], [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскую]], [[Менская губэрня|Менскую]], [[Магілёўская губэрня|Магілёўскую]] і [[Віцебская губэрня|Віцебскую]] губэрні, галоўнымі рэкамі Літвы — [[Нёман]], [[Дзьвіна|Дзьвіну]], [[Дняпро]], [[Вяльля|Вяльлю]], [[Бярэзіна|Бярэзіну]] і [[Прыпяць]], галоўнымі местамі Літвы — [[Вільня|Вільню]], [[Віцебск]], [[Магілёў]], [[Менск]] і [[Горадня|Горадню]]&lt;ref&gt;Mala Encyklopedya Polska przez S. P. T. 1. — Leszno i Gniezno, 1841. S. 18—[https://books.google.by/books?id=ILZfAAAAcAAJ&amp;pg=RA1-PA18&amp;dq=%22Zmudzkiego+j%C4%99zyka%22&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiA9Y_TyIL2AhWkhv0HHZbdB_4Q6AF6BAgDEAI#v=snippet&amp;q=litwy%20dniepr%20berezyna&amp;f=false 20].&lt;/ref&gt;.

Напярэдадні [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] ў кастрычніку 1862 году зьявіўся нумар «[[Мужыцкая праўда|Мужыцкай праўды]]», які аднак зь нейкіх прычынаў не надрукавалі. Гэты варыянт лічыцца ўнікальным і вылучаецца з усяе сэрыі, бо тлумачыць беларускім сялянам, як раней называлася іхная краіна і якую назву мае тутэйшы народ&lt;ref&gt;[[Васіль Герасімчык|Герасімчык В.]] [https://web.archive.org/web/20180620212041/https://www.nv-online.info/2018/03/13/zyamlya-nasha-z-vyakou-vechnyh-nazyvaetstsa-litouskaya-a-my-to-nazyvaemsya-litoutsy-nenadrukavany-numar-muzhytskaj-praudy.html Ненадрукаваны нумар «Мужыцкай праўды»] // [[Народная Воля]]. 19 чэрвеня 2018 г.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Герасімчык В. Канстанцін Каліноўскі: асоба і легенда. — Гродна, 2018.&lt;/ref&gt;:
{{Цытата|Вы, дзецюкі, пэўне ня ведаеце, хто вы такія, як называецца гэта зямля, на якой нашы бацькі жылі &lt;…&gt; Зямля наша зь вякоў вечных называецца літоўская, а мы то называемся [[ліцьвіны|літоўцы]].}}

У другой палове XIX — пачатку XX стагодзьдзяў назву Літва ў форме Летува ({{мова-lt|Lietuva|скарочана}}) пераняў для сваёй краіны нацыянальны рух, які сфармаваўся галоўным чынам на этнічнай аснове [[Жамойць|Жамойці]]&lt;ref name=&quot;Kraucevic-2013-11&quot;/&gt;. Хоць яшчэ ў 1854 годзе на старонках часопіса {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які рэдагаваўся народжаным на [[Віленскі павет (ВКЛ)|Віленшчыне]] навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}}, зьявілася крытычная нататка датычна называньня часткі [[Жамойты|жамойтаў]] ([[Летувісы|летувісаў]]) «літвою» — будучую «[[Аўкштота|Аўкштоту]]»&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt;:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа чудзкім народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо жмогус значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}
[[Файл:Pahonia. Пагоня (M. Bahdanovič, 30.11.1917).jpg|значак|зьлева|«''Старадаўняй [[Пагоня|Літоўскай Пагоні]] ні разьбіць, ні спыніць, ні стрымаць''». Першая публікацыя верша «[[Пагоня (песьня)|Пагоня]]» [[Максім Багдановіч|Максіма Багдановіча]] ([[Вольная Беларусь (газэта)|Вольная Беларусь]], 30 лістапада 1917 г.)]][[Файл:Congress Poland and Lithuanian governorates - by Alexander Voschinin - 1851 AD.jpg|значак|Мапа № 6 атлясу «Географический атлас Российской империи» (1851 г.)&lt;ref&gt;Географический атлас Российской империи [Карты] / Сост. на основании Высочайше утвержденного наставления 24 декабря 1848 года Александром Вощининым. — Санкт-Петербург: 1851. — 17 с.&lt;/ref&gt;, дзе цэнтральная частка [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] (на поўдзень ад [[Горадня|Горадні]] і [[Менск]]у) мае подпіс [[ліцьвіны|«літоўцы»]] ({{мова-ru|литовцы|скарочана}}), а паўночна-ўсходняя частка — «беларусы» ({{мова-ru|белорусы|скарочана}})]]

Як адзначае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], па [[анэксія|анэксіі]] земляў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] ўлады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] спрыялі пашырэньню назваў [[Белая Русь]] і [[беларусы]], бо гэтыя назвы больш адпавядалі [[імпэрыялізм|імпэрскім інтарэсам]] і дазвалялі трактаваць [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] як разнавіднасьць [[расейцы|расейцаў («вялікарусаў»)]]&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-161&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 161.&lt;/ref&gt;. [[Русіфікацыя Беларусі|Палітыка татальнай русіфікацыі колішняга Вялікага Княства Літоўскага]], якую праводзілі расейскія ўлады, спрыяла паступоваму зьнікненьню з ужытку назваў «Літва» і «ліцьвіны» ў гістарычным сэнсе&lt;ref&gt;{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 5, 19.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 49—50.&lt;/ref&gt; і іх адначаснаму замацаваньню за суседнім балтыйскім народам ([[летувісы|летувісамі]])&lt;ref name=&quot;Kren-Koukiel-Marozava-2000-321&quot;/&gt;.

У канцы XIX — пачатку XX ст. нацыянальная эліта гістарычных ліцьвінаў пры чынным удзеле выхадцаў з [[шляхта|шляхты]] колішняга Вялікага Княства Літоўскага — простых нашчадкаў гістарычнай Літвы&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://xn--d1ag.xn--e1a4c/pub/arche/html/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt; (з шляхты паходзілі заснавальнікі [[Наша Ніва|Нашай Нівы]] браты [[Іван Луцкевіч|Іван]] і [[Антон Луцкевіч]]ы, заснавальнік [[Беларуская рэвалюцыйная партыя|першай беларускай партыі]] [[Вацлаў Іваноўскі]], адзін з заснавальнікаў [[Беларуская сацыялістычная грамада|Беларускай сацыялістычнай грамады]] паэт [[Карусь Каганец]], стваральнік беларускага тэатру [[Ігнат Буйніцкі]], клясыкі беларускай паэзіі [[Алаіза Пашкевіч]] і [[Янка Купала]], адзін з пачынальнікаў нацыянальнага адраджэньня [[Вацлаў Ластоўскі]], аўтар навукова вызначаных межаў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] гісторык і этнограф прафэсар [[Мітрафан Доўнар-Запольскі]] ды іншыя) — якая выступала за адраджэньне свайго народа і яго дзяржаўнасьці, абрала назвы «Беларусь» і «беларусы». Палітык і грамадзкі дзяяч [[Зянон Пазьняк]] дае наступныя тлумачэньні, чаму дзеячы нацыянальна-вызвольнага руху мелі выступіць пад назвай «Беларусь»&lt;ref&gt;[[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]] [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г.&lt;/ref&gt;:
{{Пачатак цытаты}}
І нарэшце, чаму нацыянальныя дзеячы ўмоўнай «Літвы», разумеючы гісторыю, ня выступілі пад аб’яднаўчым тэрмінам «Літва», але пад назвай «Беларусь»? Адказ на паверхні: таму што аб’яднаўчым тэрмінам у гэтай сытуацыі магла быць толькі Беларусь. Гэта ўжо была навуковая і палітычная рэальнасьць. Нашыя нацыянальныя дзеячы таго часу — гэта былі мудрыя людзі, якія грунтаваліся на аб’яднаўчай нацыянальнай ідэі, умелі стратэгічна думаць і глядзець наперад, абапіраліся на навуку і на рэчаіснасьць. Сытуацыя была такой, што калі б яны кансэрватыўна ці рамантычна выступілі пад назовам «Літва», то ўсходнюю Беларусь мы маглі б страціць назаўсёды. Царская Расея скарыстала б канфэсійны падзел і тэрміналёгію ў сваіх інтарэсах з усёй магутнасьцю імпэрскай прапаганды, бюракратычнага апарату і царквы. Вось тады зьявілася б у Расеі рэальная Белая Русь, якую б яшчэ і натравілі супраць «католической литовской ереси» ды «сэпаратызму». Бальшавікі давяршылі б гэты падзел ужо ў сьведамасьці. А сьведамасны падзел, як вядома, нашмат горшы і разбуральны, чым падзел тэрытарыяльны. Стаўка на назву «Літва» была б у тых умовах ужо сэпаратысцкай і тупіковай. У лепшым выпадку — маргінальнай. Нацыянальныя дзеячы-адраджэнцы абазначылі і ўключылі ў нацыянальны рух усю літоўскую тэрыторыю Вялікага Княства Літоўскага (умоўную Літву і Беларусь) пад агульнай назвай Беларусь. У выніку расейская прапаганда не змагла фармальна ўклініцца ды падзяліць адзіную ідэю (хоць увесь час імкнулася). Расея ў такіх абставінах вымушана была агулам непрызнаваць і змагацца зь беларускім нацыянальным рухам. Расейцам у ідэйным пляне фармальна нічога не дасталося. &lt;…&gt;
[[Беларусы|Беларуская нацыя]] адбылася ў пачатку ХХ стагодзьдзя. Вяршыняй гэтага працэсу было стварэньне [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]], прытым дакладна ў дзяржаўна-этнічных межах гістарычнай Літвы.
{{Канец цытаты}}

=== Найшоўшы час ===
[[Файл:Пікет каля Дому ўраду (Менск, 1991 г.).jpg|значак|зьлева|Пікет у [[Менск]]у з плякатам [[лацінка]]й: «''Вярнуць народу яго спрадвечныя сымбалі: герб [[Пагоня]] й [[бел-чырвона-белы сьцяг]], а таксама назоў Бацькаўшчыны — [[Вялікае Княства Літоўскае|Літва]], сталіцы — Менск!''» (19.09.1991 г.)]]
[[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|Краіна «Літва і Беларусь» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобная ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]]

У 1918 годзе летувісы ўзялі для сваёй нацыянальнай дзяржавы назву старажытнай Літвы і такім чынам прысвоілі ўсё яе гістарычнае мінулае&lt;ref&gt;{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 34.&lt;/ref&gt;. У міжваенны час гістарыяграфія незалежнай Летувы манапалізавала гістарычную спадчыну Вялікага Княства Літоўскага, у якім яе землі складалі каля 10% тэрыторыі, а летувіская мова ня мела дзяржаўнага статусу. З прычыны браку ўласнай дзяржавы і [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|сталінскага тэрору]] беларуская гістарыяграфія ў той час не магла свабодна разьвівацца, таму не брала ўдзелу ў дыскусіі. Навуковая гістарыяграфія ў [[Беларусь|Беларусі]] пачала актыўна фармавацца толькі па аднаўленьні незалежнасьці ў 1990-я гады. Гэта прывяло да таго, што ў сьвеце пашырэньне атрымала памылковае стэрэатыпнае атаясамленьне гістарычнай Літвы з сучаснай Летувой, а гісторыі Вялікага Княства Літоўскага (у першую чаргу палітычнай) — з гісторыяй гэтай краіны&lt;ref name=&quot;Kraucevic-2013-12&quot;&gt;{{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)|к}} С. 12.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Polska i Litwa za Władysława Jagiełły (1927).jpg|значак|«Польшча і Літва за [[Ягайла]]м». Мапа з гістарычнага атлясу 1927 г.]]

Разам з тым, яшчэ ў 1921 годзе адзін з ініцыятараў абвяшчэньня [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] былы старшыня [[Рада Беларускай Народнай Рэспублікі|Рады БНР]] [[Язэп Лёсік]] апублікаваў у афіцыйным культурна-адукацыйным часопісе [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]] артыкул «Літва — Беларусь (Гістарычныя выведы)»&lt;ref&gt;Лёсік Я. Літва-Беларусь: гістарычныя выведы // Школа и культра Советской Белоруссии. — 1921. №2. — С. 12—22.&lt;/ref&gt;, у якім зазначыў: «''Беларусь у пазьнейшыя часы дзяржаўнай незалежнасьці насіла найменьне Вялікага Княства Літоўскага, Рускага, Жмудзкага й інш., або карацей — Вялікае Княства Літоўскае. &lt;…&gt; Сталася так, што пад Літвою разумеюць землі, заселеныя жмудзінамі, або даўнейшую Жамойць. &lt;…&gt; А што важней за ўсё, дык гэта тое, што Літва й Жмудзь — дзьве рэчы зусім розныя, і, апіраючыся на летапісныя весткі, ні ў якім разе ня можна зваць цяперашніх жмудзінаў літоўцамі. &lt;…&gt; Мала гэтага, цяперашнія літоўцы (жмудзіны) упэўнілі нават усю Эўропу, што гэты іх маленькі жмудзкі народ абладаў колісь магутнай і слаўнай Літоўска-Рускай дзяржавай. &lt;…&gt; Расійскія і польскія гісторыкі, дзякуючы сваім імпэрыялістычным тэндэнцыям, не вытлумачылі сабе значэньне слова Літва і вераць створанай ілюзіі, што ўвесь гістарычны скарб б. В. К. Літоўска-Рускага (Беларускага) належыць цяперашнім жмудзінам. Але правільнае асьвятленьне гістарычных фактаў сьведчыць нам пра тое, што Літва — гэта было славянскае племя, увайшоўшае ў склад цяперашняга беларускага народа. Літва, Лютва, Люцічы — іменьні славянскага племя &lt;…&gt; і калі нашы продкі — беларусіны ў прошлых сталецьцях звалі сябе літвінамі, то яны ведалі, што казалі''». У 1926 годзе беларускі гісторык і мовазнаўца [[Ян Станкевіч]] на старонках віленскай газэты «[[Сялянская Ніва]]» зазначаў: ''«Вялікае значэньне мела імя Ліцьвін, Літва. Нашая мова часта завецца гэтым імем &lt;…&gt; Але нашыя продкі самі называлі сябе і далей па-старому: Крывіч, Ліцьвін, Крывія, Літва, мова крывіцкая, літоўская, руская»''&lt;ref&gt;Станкевіч Я. Кнігапісь // Сялянская Ніва. № 16, 1926. С. 3.&lt;/ref&gt;. Пазьней ён папулярызаваў датычна Беларусі назву ''Вялікалітва''. У 1934 годзе загаднік беларускага замежнага архіва ў [[Прага|Празе]], былы [[Міністры ўнутраных справаў БНР|міністар унутраных справаў БНР]] [[Тамаш Грыб]] у сваім артыкуле «[[wikisource:be:На два франты|На два франты (Галоўныя засады вызвольнай праграмы беларускага народу)]]» падкрэсьліваў: «''Хай нас ня блытаюць розныя найменьні дзяржавы, утворанай на рубяжы XIII—XIV стагодзьдзяў на вагромністым абшары Усходняе Эўропы, найменьні, якія ўжываюцца ў сучаснай гістарычнай літаратуры — Літва, Русь, Западная Русь, Літоўская Русь, Вялікае Князьства Літоўскае, Вялікае Князьства Літоўска-Рускае, Вялікае Князьства Літоўска-Беларускае, Вялікае Князьства Беларуска-Літоўскае, а таксама: Западная Русь пад уладаю Літвы, Беларусь пад Літоўскім панаваньнем ды інш. Усё гэта ёсьць выплад надзіву годнага непаразуменьня і зблытаніны паняцьцяў. Трымаймося фактаў гістарычнае рэчаістасьці: мова і культура беларускага народу былі пануючымі ў гэнай дзяржаве. Вось жа: гэта была беларуская дзяржава! &lt;…&gt; Трэ мець на ўвазе пры гэтым і адрознасьць паміж Ліцьвінамі (старадаўнымі Люцічамі, Велетамі або Волатамі) і Жмудзінамі. Асабліва сяньня трэ мець на ўвазе гэну адрознасьць, калі Жмудзіны, прыняўшы старадаўнае найменьне Літва, імкнуцца прыўласьніць і гістарычны зьмест гэтага слова — гістарычную мінуўшчыну беларускага народу''»&lt;ref&gt;[[Тамаш Грыб|Грыб Тамаш]]. На два франты // [[Спадчына (часопіс)|Спадчына]]. № 4, 1995. С. 80—120.&lt;/ref&gt;. У працах беларускага гісторыка [[Вацлаў Пануцэвіч|Вацлава Пануцэвіча]] (1911—1991), які меў грунтоўную філялягічную падрыхтоўку і выдаваў у [[Чыкага]] навуковы часопіс «[[Litva]]», Літва — гэта Беларусь, як і ліцьвін — беларус, а літоўская мова — беларуская мова&lt;ref name=&quot;Zlutka-1998&quot;&gt;[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] [https://media.catholic.by/nv/n5/art16.htm Пра Вацлава Пануцэвіча] // [[Наша Вера]]. № 2, 1998.&lt;/ref&gt;.

У 1968 годзе гісторык права [[Язэп Юхо]] пісаў у часопісе [[Полымя (часопіс)|«Полымя»]]&lt;ref name=&quot;jucho&quot;&gt;[[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Пра назву «Беларусь» // Полымя. № 1, 1968. С. 175—182.&lt;/ref&gt;: «''У афіцыйных дакумэнтах XVI—XVIII стагодзьдзяў, апроч «Літвы», для ўсяе тэрыторыі Беларусі другога найменьня наагул не існавала, і ўвесь народ называлі Літвою. У нашай жа гістарычнай літаратуры да цяперашнага часу ігнаруюць гэтае найменьне народу, якое ён насіў больш чым 500 гадоў''». 

22 студзеня 2009 году ў Беларусі ўтварыўся грамадзкі арганізацыйны камітэт імпрэзы 1000-годзьдзя назвы ''Літва'' пад старшынствам доктара гістарычных навук прафэсара [[Анатоль Грыцкевіч|Анатоля Грыцкевіча]]. У арганізацыйны камітэт «Міленіюм Літвы» ўвайшлі пісьменьніца [[Вольга Іпатава]], доктар гістарычных навук [[Алесь Краўцэвіч]], доктар мэдычных навук [[Алесь Астроўскі]], доктар біялягічных навук [[Аляксей Мікуліч]], археоляг [[Эдвард Зайкоўскі]], мастак і грамадзкі дзяяч [[Аляксей Марачкін]], сьвятар [[Леанід Акаловіч]] і дасьледнік [[Зьдзіслаў Сіцька]]. Арганізацыйны камітэт адзначыў, што назва Літва датычыцца старажытнай тэрыторыі Беларусі, а цяперашнія беларусы да пачатку XX стагодзьдзя называлі сябе ліцьвінамі: «''Тэрміны Беларусь і беларусы навязаныя нам расейскай адміністрацыяй у сярэдзіне XIX стагодзьдзя. Беларусь зьяўляецца галоўнай пераемніцай Вялікага Княства Літоўскага. Нашы землі складалі вялікую частку ВКЛ. Менавіта на нашых землях і паўстала вялікая дзяржава ВКЛ, аб’ядналая ў XV стагодзьдзі асобныя княствы-землі, у тым ліку Наваградзкае, Полацкае, Смаленскае, Турава-Пінскае і Гарадзенскае''»&lt;ref&gt;{{Навіна|аўтар=[[Марат Гаравы]]|загаловак=Створаны грамадзкі аргкамітэт сьвяткаваньня 1000-годзьдзя назвы Літва пад старшынствам прафэсара Анатоля Грыцкевіча|спасылка=http://by.belapan.by/archive/2009/01/22/279333_279363|выдавец=[[БелаПАН]]|дата публікацыі=22 студзеня 2009|дата доступу=14 кастрычніка 2014}}&lt;/ref&gt;.

== Заўвагі ==
{{Заўвагі|2}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}
* {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}}
* {{Літаратура/БЭ|9}}
* {{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4}}
* {{Літаратура/ЭВКЛ|2}}
* {{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2}}
* Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. — 656 с {{ISBN|985-6299-34-9}}.
* Дайліда А. [http://spampavac.by/files/downloads/pvkl.pdf Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі] / Рэц. [[Сяргей Тарасаў|С. Тарасаў]]. Аўтарскае выданне. — Менск, 2019. — 459 с.
* [[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]], [[Генадзь Сагановіч|Сагановіч Г.]] [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2}}
* {{Літаратура/Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае}}
* [[Мікола Ермаловіч|Ермаловіч М.]] [https://knihi.com/Mikola_Jermalovic/Pa_sladach_adnaho_mifa.html Па слядах аднаго міфа]. 2-е выданьне. — Менск, Навука і тэхніка, 1991. — 98 с {{ISBN|5-343-00876-3}}.
* [[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] [http://imperiaduhu.by/gistoryia/gist-sairednia/siaredn-VKL/litva-na-balkanah.html Літва на Балканах (Першасны сэнс назвы)] // [[Спадчына (часопіс)|Спадчына]]. № 5—6, 2000. С. 90—95.
* [[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/_articles/zaj2/%D0%97%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%AD._%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%87%D0%BD%D0%B0%D1%8F.html Літва гістарычная] // [[Наша слова|Наша Слова]]. № 26 (917) 1 ліпеня 2009 г., № 27 (918) 8 ліпеня 2009 г.
* Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.
* {{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)}}
* {{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)}}
* {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы}}
* {{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях}}
* {{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы}}
* [[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}: «Энцыклапедыкс», 2003. — 776 с. {{ISBN|985-6599-77-6}}.
* {{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1}}
* [[Віктар Цітоў|Цітоў В.]] [https://web.archive.org/web/20141129020526/http://kamunikat.fontel.net/pdf/albaruthenica/06.pdf Беларусь на гістарычных картах: Эвалюцыя паняцця] // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 6 : Беларусь паміж Усходам і Захадам: Праблемы міжнац., міжрэліг. і міжкультур. узаемадзеяння, дыялогу і сінтэзу. Ч. 1, 1997. С. 42—46.
* {{Літаратура/ЭГБ|4}}
* {{Літаратура/Этнаграфія Беларусі: Энцыкляпэдыя (1989)}}
* [[Норман Дэвіс|Davies N.]] Litva: The Rise and Fall of the Grand Duchy of Lithuania. — Penguin Group US, 2013. — 90 p. {{ISBN|9781101630822}}.
* {{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў}}
* {{Кніга
|аўтар          = [[Эндру Ўілсан|Wilson A.]]
|частка         = 
|загаловак      = Belarus. The last European dictatorship
|арыгінал       = 
|спасылка       = https://yalebooks.yale.edu/book/9780300259216/belarus
|адказны        = 
|выданьне       = new edition
|месца          = 
|выдавецтва     = {{артыкул у іншым разьдзеле|Yale University Press|Yale University Press|uk|Yale University Press}}
|год            = 2012
|том            = 
|старонкі       = 
|старонак       = 384
|сэрыя          = 
|isbn           = 978-0-300-25921-6
|наклад         = 
|ref = Wilson
}}
* [[Фэлікс Канечны|Koneczny F.]] Letuwa a Litwa // Przegląd Powszechny. Nr. 463, 1922. S. 38—45.
* Короткий В. [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/19949/1/%d0%9b%d0%b8%d1%82%d0%b2%d0%b0%2c%20%d0%a0%d1%83%d1%81%d1%8c%2c%20%d0%bb%d0%b8%d1%82%d0%b2%d0%b8%d0%bd%2c%20%d1%80%d1%83%d1%81%d0%b8%d0%bd%20%d0%b2%20%d0%bf%d0%b0%d0%bc%d1%8f%d1%82%d0%bd%d0%b8%d0%ba%d0%b0%d1%85%20%d0%bb%d0%b8%d1%82%d0%b5%d1%80%d0%b0%d1%82%d1%83%d1%80%d1%8b%20%d0%92%d0%b5%d0%bb%d0%b8%d0%ba%d0%be%d0%b3%d0%be%20%d0%9a%d0%bd%d1%8f%d0%b6%d0%b5%d1%81%d1%82%d0%b2%d0%b0%20%d0%9b%d0%b8%d1%82%d0%be%d0%b2%d1%81%d0%ba%d0%be%d0%b3%d0%be%20XVI-XVII%20%d0%b2%d0%b2.pdf «Литва», «Русь», «литвин», «русин» в памятниках литературы Великого Княжества Литовского XVI—XVII веков] // Bibliotheca archivi lithuanici. — № 7. — Vilnius: Lietuvių kalbos institutas, 2009. C. 187—196.
* Спиридонов М. Ф. «Литва» и «Русь» в Беларуси в 16 в. // Наш Радавод. Кн. 7. — {{Горадня (Гродна)}}, 1996. С. 206—211.

== Вонкавыя спасылкі ==
* [[Зянон Пазьняк]], [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г.
* [[Ніна Баршчэўская]], [http://www2.polskieradio.pl/eo/dokument.aspx?iid=53574 Становішча беларускае мовы ў пэрыяд ВКЛ], [[Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё]], 6 чэрвеня 2007 г.
* [https://www.facebook.com/litva.belarus Энцыкляпэдыя Літвы-Беларусі], [[Facebook]]
* [http://veras.litvin.org/ Віктар Верас «У вытокаў гістарычнай праўды»]{{ref-ru}}

{{Гісторыя Беларусі}}
{{Гістарычныя рэгіёны Беларусі}}

[[Катэгорыя:Гісторыя Вялікага Княства Літоўскага]]
[[Катэгорыя:Гістарычныя рэгіёны Беларусі]]</text>
      <sha1>ne0jif2oalgoohj1c2zofyhlffrg4b6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7343</id>
    <revision>
      <id>2330964</id>
      <parentid>2192686</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T01:10:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>LA.Gloom1nati</username>
        <id>75415</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16156" xml:space="preserve">{{Пісьменьнік
|Імя                 = Вінцэнт-Якуб Дунін-Марцінкевіч
|Арыгінал імя        = 
|Партрэт             = Wincenty_Dunin-Marcinkiewicz_2.jpg
|Памер               = 
|Апісаньне           = Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч, здымак [[Антон Прушынскі|Антона Прушынскага]]
|Імя пры нараджэньні = 
|Псэўданімы          = ''Войт Навум'', ''Навум Прыгаворка''
|Месца нараджэньня   = {{Сьцяг|Расейская імпэрыя}} фальварак [[Панюшкавічы]], [[Бабруйскі павет]], [[Менская губэрня]]
|Месца сьмерці       = {{Сьцяг|Расейская імпэрыя}} [[Люцінка]], [[Менскі павет]], [[Менская губэрня]]
|Род дзейнасьці      = [[празаік]], [[паэт]], [[драматург]], [[перакладчык]]
|Гады актыўнасьці    = 
|Напрамак            = драматургія
|Жанр                = [[сатыра]]
|Мова                = беларуская
|Мова2               = польская
|Дэбют               = «Сялянка» (1846)
|Значныя творы       = «[[Гапон (Дунін-Марцінкевіч)|Гапон]]», «[[Пінская шляхта]]», «[[Залёты (Дунін-Марцінкевіч)|Залёты]]»
|Прэміі              = 
|Узнагароды          = 
|Подпіс              = 
|Апісаньне подпісу   = 
|Герб                = Herb Łabędź 1.svg
|Подпіс гербу        = [[Лебедзь (герб)|герб Лебедзь]]
|Род                 = [[Дуніны-Марцінкевічы]]
|Бацька              = Якуб Дунін-Марцінкевіч
|Маці                = Мартына [[Нядзьведзкія|Нядзьведзкая]]
|Жонка               = Юзэфа [[Бараноўскія|Бараноўская]]
|Дзеці               = [[Каміла Марцінкевіч|Каміла]], Цэзарына, Міраслаў
|Рэлігія             = [[рыма-каталік]]
|ВікіКрыніца         = 
|ВікіКрыніца пераклады на беларускую = 
|Палічка             = http://knihi.com/Vincent_Dunin-Marcinkievic/
|Камунікат           = 
|Сайт                = 
}}
{{Цёзкі|Марцінкевіч}}
'''Вінцэ́нт-Яку́б Ду́нін-Марцінке́віч''' (4 лютага 1808, фальварак [[Панюшкавічы]] — 29 сьнежня 1884, [[Люцінка]]) — клясык беларускае літаратуры, адзін з пачынальнікаў новае беларускае літаратуры й драматургіі, паэт, тэатральны й грамадзкі дзяяч&lt;ref&gt;[http://archives.gov.by/index.php?id=687961 Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч: асоба і творчасць | Архівы Беларусі]&lt;/ref&gt;.

== Біяграфія ==
[[Файл:2008. Stamp of Belarus 03-2008-01-22-718.jpg|значак|зьлева|Марка Белпошты (2008)]]
Адзінаю крыніцай зьвестак пра радавод Вінцэнта Дунін-Марцінкевіча зьяўляецца шэраг дакумэнтаў, пададзеных аўтарам у жніўні 1832 году ў Менскую шляхецкую дэпутацыю. Па мужчынскай лініі прадзедам пісьменьніка быў Тодар Марцінкевіч, які меў трох сыноў: Яна, Станіслава й Мікалая, апошні зь іх — родны дзед Вінцэнта&lt;ref name=radavod&gt;{{артыкул|аўтар=Язэп Янушкевіч|загаловак=Дзяды не мелі бяды... Продкі Вінцэнта Дунін-Марцінкевіча|арыгінал=|спасылка=|аўтар выданьня=|выданьне=Роднае слова|тып=|месца=Мн.|выдавецтва=|год=2007|выпуск=|том=|нумар=5|старонкі=|isbn=}}&lt;/ref&gt;. Да іншага адгалінаваньня роду Марцінкевічаў належаў паэт [[Геранім Марцінкевіч]].

Вядома, што Ян Марцінкевіч нарадзіўся ў 1710 годзе. Таксама ёсьць зьвесткі пра тэстамэнт Тодара Марцінкевіча, датаваны 1719 годам, копія якога была ўзятая з наваградзкіх земскіх актаў толькі ў 1762 годзе, што ўказвае на даўгалецьце ягонага скаладальніка&lt;ref name=radavod/&gt;. У гэтым дакумэнце Тодар Марцінкевіч запісаў сваім сынам у спадчыну свой маёнтак Высоха [[Слонімскі павет|Слонімскага павету]], атрыманы за ўдалую вайсковую службу&lt;ref name=radavod/&gt;. Кіраваў тым маёнткам у асноўным дзед пісьменьніка Мікалай, на што ўказвае квітанцыя ад 4 кастрычніка 1729 году, дзе адзначаецца:
{|
|-
|{{пачатак цытаты}}
Яго міласьць пан Мікалай Марцінкевіч выплаціў са свайго маёнтка Высоха, які дастаўся яму пасьля бацькі Тодара і знаходзіцца ў Слонімскім павеце, ухвалены на Варшаўскім сойме пры трактаце Кароны Польскай і Вялікага Княства Літоўскага на войска таго ж Вялікага Княства Літоўскага, падымнае і падатак з 8 дымоў 31 злоты і 22 грошы&lt;ref name=radavod/&gt;
{{канец цытаты}}
|}

Нарадзіўся ў фальварку [[Панюшкавічы]] (цяпер [[Бабруйскі раён]]) у сярэднезаможнай [[шляхта|шляхецкай]] сям’і. Закончыў Бабруйскую павятовую школу (1824). Вучыўся ў [[Пецярбурскі ўнівэрсытэт|Пецярбурскім унівэрсытэце]] на мэдыцынскім факультэце. З 1827 служыў у Менскай эпархіяльнай кансысторыі, Менскай крымінальнай палаце. У 1840 пакінуў службу, набыў [[фальварак]] [[Люцынка]] каля [[горад]]у [[Івянец|Івянца]]. Тут разгарнулася ягоная культурна-асьветная, літаратурная й тэатральная дзейнасьць і прайшлі ўсе наступныя гады жыцьця. У час [[паўстаньне 1863—1864 гадоў|паўстаньня 1863-64 гадоў]] абвінавачваўся ў распаўсюджваньні «шкодных для ўраду» ідэяў, быў арыштаваны, знаходзіўся пад сьледзтвам, потым выпушчаны пад нагляд паліцыі. Пахаваны на могілках у Тупальшчыне (в. [[Падневічы (Менская вобласьць)|Падневічы]], недалёка ад Люцынкі), цяпер [[Валожынскі раён]].

== Творчасьць ==
[[Файл:Vincent Dunin-Marcinkievič (silver coin, reverse).gif|значак|зьлева|Памятная манэта [[НБ Беларусі]] «В. Дунін-Марцінкевіч. 2008 год»]]
Пісаў [[беларуская мова|па-беларуску]] й [[польская мова|па-польску]]. Творчую дзейнасьць пачаў з опэрных лібрэта, першыя зь якіх не захаваліся. У 1846 годзе ў [[Вільня|Вільні]] надрукаваны ягоны драматычны твор «[[Сялянка (п’еса)|Сялянка]]» («Ідылія»; пастаноўка ажыцьцёўлена ў [[Менск]]у ў 1852 годзе). У 1850-я гады стварыў шэраг паэтычных твораў, вершаваных аповесьцей й апавяданьняў — «Вечарніцы» й «[[Гапон (п’еса)|Гапон]]» (1855), «Купала» (1856), «Шчароўскія дажынкі» (1857), «Травіца брат-сястрыца» й «Быліцы, расказы Навума» (напісана ў 1857 годзе). Пісаў таксама творы на польскай мове: «Благаславёная сям’я» й «Славяне ў ХІХ ст.» (1856). У 1859 годзе пераклаў на беларускую мову паэму [[Адам Міцкевіч|Адама Міцкевіча]] «[[Пан Тадэвуш]]». Арганізаваў тэатральную трупу — першы беларускі тэатар, які наладжваў спэктаклі ў Люцінцы, а таксама ў Менску, [[Бабруйск]]у й іншых месцах. У 1860-я – 1870-я гады напісаў камэдыі «[[Пінская шляхта (п’еса)|Пінская шляхта]]» й «[[Залёты (Дунін-Марцінкевіч)|Залёты]]». Значная частка ягоных твораў, у тым ліку камэдыі, ня ўбачылі сьвету пры жыцьці аўтара.

Распрацаваў у беларускай літаратуры новыя жанры: вершаваная аповесьць і апавяданьне. Таксама лічыцца пачынальнікам беларускае нацыянальнае драматургіі.

Калі ён пачаў пісаць, сутыкнуўся з тымі самымі цяжкасьцямі, што й усе літаратары гэтага пэрыяду — адсутнасьцю ўнармаванае беларускае мовы (не было [[слоўнік]]аў і [[граматыка|граматыкаў]]). Нягледзячы на гэта, ён здолеў выйсьці за вузкія дыялектныя межы й зарыентаваўся на агульнанародныя моўныя сродкі (пачаў ужываць формы словаў, якія былі вядомыя ва ўсёй [[Беларусь|Беларусі]]).

== Памяць ==
[[Файл:Dunin momiuszko.jpg|значак|Помнік Вінцэнта Дунін-Марцінкевіча і Станіслава Манюшкі ў Менску]]
Імя Вінцэнта Дунін-Марцінкевіча носіць [[Вуліца Вінцэнта Дунін-Марцінкевіча (Менск)|вуліца]] ў [[Менск]]у. Таксама імя В. Дунін-Марцінкевіча носіць Магілёўскі абласны тэатар драмы й камэдыі ў Бабруйску. Міністэрства культуры Беларусі й Беларускі саюз тэатральных дзеячаў (БСТД) заснавалі тэатральную прэмію імя Вінцэнта Дунін-Марцінкевіча. У Беларусі існуе Міжнародны фэстываль нацыянальнай драматургіі, які таксама носіць імя драматурга.
4 лютага 2008 году Нацыянальны банк Беларусі ўвёў у абарачэньне памятныя манэты «В. Дунін-Марцінкевіч. 2008 год». Пошта Беларусі ў 2008 годзе выпусьціла марку, прысьвечаную пісьменьніку. 3 верасьня 2016 году ў цэнтры Менску адкрыты помнік кампазытару [[Станіслаў Манюшка|Станіславу Манюшку]] й Вінцэнту Дуніну-Марцінкевічу&lt;ref&gt;[http://www.svaboda.org/a/u-centry-miensku-adkryli-pomnik-maniusku-i-duninu-marcinkievicu/27965089.html У цэнтры Менску адкрылі помнік Манюшку і Дуніну-Марцінкевічу]&lt;/ref&gt;.

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Літаратура ==
* {{Артыкул| аўтар = [[Мікола Ільяшэвіч|Ільяшэвіч, Мікола]].| загаловак = Вінцэнты Дунін-Марцынкевіч. (Агульна-крытычны начырк).| спасылка = http://elibrary.mab.lt/handle/1/2511 | мова = | выданьне = [[Родные гоні]] | тып = месячнік літаратуры й культуры Заходняе Беларусі| год = 1927, ліпень—жнівень | том = | нумар = 5| старонкі = 7—20}}
* {{Кніга|аўтар = «[[Наша ніва|Naša Niwa]]».|частка = |загаловак = U 25-letniju hadaŭščynu śmierci W. Dunin-Marcinkiewiča|арыгінал = |спасылка =http://elibrary.mab.lt/bitstream/handle/1/2461/232328-1910-48.pdf?sequence=159&amp;isAllowed=y |адказны =Redaktar-Wydawiec [[Аляксандар Уласаў|A. Ŭlasaŭ]]|выданьне = |месца =[[Вільня|Wilnia]] |выдавецтва = [[Марцін Кухта|Drukarnia M. Kuchty]] |год = 1910|том = |старонкі = 1—16 |старонак = 16|сэрыя = |isbn = |наклад = }}  
* {{Артыкул| аўтар = Майхровіч, Сьцяпан.| загаловак = В. І. Дунін-Марцінкевіч. Да 150-годдзя з дня нараджэння. | спасылка = https://kamunikat.org/?pubid=34621| мова = | выданьне = [[Маладосць]] | тып = часопіс | год = 1957 | том = | нумар = 12 (58)| старонкі = 127—129}}
* Dunin-Marcinkievič, Vincent // {{Літаратура/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)}}
* Ільін, А. &quot;Хрэн табе ў вочы!&quot;: дык хто ж напісаў &quot;Пінскую шляхту&quot;? // Наша гісторыя, №1, 2019, с.41-45. ISBN 2617-2305

== Вонкавыя спасылкі ==
{{ВікіКрыніцы|Катэгорыя:Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч|Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч}}
* [https://knihi.com/Vincent_Dunin-Marcinkievic/ Творы Дунін-Марцінкевіча на «Беларускай палічцы»]
* [https://web.archive.org/web/20090828175653/http://asoby.belinter.net/cont.php?x=vdm Гісторыя Беларусі. Асобы. Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч]
* [http://www.lib.vitebsk.net/Meropry/2008-Marcinkevich-1.htm Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч]
* [http://realaudio.rferl.org/BR/2008/02/05/20080205-183300-BR-clip.mp3 Падарожжа Радыё Свабода ў Люцінку (mp3)]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [http://archives.gov.by/index.php?id=267294 Разьдзел, прысьвечаны Дуніну-Марцінкевічу, на сайце «Архивы Беларуси»]

{{Пісьменьнікі й паэты Беларусі}}

{{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Дунін-Марцінкевіч, Вінцэнт}}
[[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Бабруйскім раёне]]
[[Катэгорыя:Беларускія літаратары]]
[[Катэгорыя:Асобы на марках]]
[[Катэгорыя:Асобы на манэтах]]
[[Катэгорыя:Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч| ]]</text>
      <sha1>c1vhqfszdnbxd7dgtpwmddt8f5xdsaa</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2330973</id>
      <parentid>2330964</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T06:12:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Taravyvan Adijene</username>
        <id>1924</id>
      </contributor>
      <comment>выпраўленьне спасылкі</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15894" xml:space="preserve">{{Пісьменьнік
|Імя                 = Вінцэнт-Якуб Дунін-Марцінкевіч
|Арыгінал імя        = 
|Партрэт             = Wincenty_Dunin-Marcinkiewicz_2.jpg
|Памер               = 
|Апісаньне           = Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч, здымак [[Антон Прушынскі|Антона Прушынскага]]
|Імя пры нараджэньні = 
|Псэўданімы          = ''Войт Навум'', ''Навум Прыгаворка''
|Месца нараджэньня   = {{Сьцяг|Расейская імпэрыя}} фальварак [[Панюшкавічы]], [[Бабруйскі павет]], [[Менская губэрня]]
|Месца сьмерці       = {{Сьцяг|Расейская імпэрыя}} [[Люцінка]], [[Менскі павет]], [[Менская губэрня]]
|Род дзейнасьці      = [[празаік]], [[паэт]], [[драматург]], [[перакладчык]]
|Гады актыўнасьці    = 
|Напрамак            = драматургія
|Жанр                = [[сатыра]]
|Мова                = беларуская
|Мова2               = польская
|Дэбют               = «Сялянка» (1846)
|Значныя творы       = «[[Гапон (Дунін-Марцінкевіч)|Гапон]]», «[[Пінская шляхта]]», «[[Залёты (Дунін-Марцінкевіч)|Залёты]]»
|Прэміі              = 
|Узнагароды          = 
|Подпіс              = 
|Апісаньне подпісу   = 
|Герб                = Herb Łabędź 1.svg
|Подпіс гербу        = [[Лебедзь (герб)|герб Лебедзь]]
|Род                 = [[Дуніны-Марцінкевічы]]
|Бацька              = Якуб Дунін-Марцінкевіч
|Маці                = Мартына [[Нядзьведзкія|Нядзьведзкая]]
|Жонка               = Юзэфа [[Бараноўскія|Бараноўская]]
|Дзеці               = [[Каміла Марцінкевіч|Каміла]], Цэзарына, Міраслаў
|Рэлігія             = [[рыма-каталік]]
|ВікіКрыніца         = 
|ВікіКрыніца пераклады на беларускую = 
|Палічка             = http://knihi.com/Vincent_Dunin-Marcinkievic/
|Камунікат           = 
|Сайт                = 
}}
{{Цёзкі|Марцінкевіч}}
'''Вінцэ́нт-Яку́б Ду́нін-Марцінке́віч''' (4 лютага 1808, фальварак [[Панюшкавічы]] — 29 сьнежня 1884, [[Люцінка]]) — клясык беларускае літаратуры, адзін з пачынальнікаў новае беларускае літаратуры й драматургіі, паэт, тэатральны й грамадзкі дзяяч&lt;ref&gt;[http://archives.gov.by/index.php?id=687961 Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч: асоба і творчасць | Архівы Беларусі]&lt;/ref&gt;.

== Біяграфія ==
[[Файл:2008. Stamp of Belarus 03-2008-01-22-718.jpg|значак|зьлева|Марка Белпошты (2008)]]
Адзінаю крыніцай зьвестак пра радавод Вінцэнта Дунін-Марцінкевіча зьяўляецца шэраг дакумэнтаў, пададзеных аўтарам у жніўні 1832 году ў Менскую шляхецкую дэпутацыю. Па мужчынскай лініі прадзедам пісьменьніка быў Тодар Марцінкевіч, які меў трох сыноў: Яна, Станіслава й Мікалая, апошні зь іх — родны дзед Вінцэнта&lt;ref name=radavod&gt;{{артыкул|аўтар=Язэп Янушкевіч|загаловак=Дзяды не мелі бяды... Продкі Вінцэнта Дунін-Марцінкевіча|арыгінал=|спасылка=|аўтар выданьня=|выданьне=Роднае слова|тып=|месца=Мн.|выдавецтва=|год=2007|выпуск=|том=|нумар=5|старонкі=|isbn=}}&lt;/ref&gt;. Да іншага адгалінаваньня роду Марцінкевічаў належаў паэт [[Геранім Марцінкевіч]].

Вядома, што Ян Марцінкевіч нарадзіўся ў 1710 годзе. Таксама ёсьць зьвесткі пра тэстамэнт Тодара Марцінкевіча, датаваны 1719 годам, копія якога была ўзятая з наваградзкіх земскіх актаў толькі ў 1762 годзе, што ўказвае на даўгалецьце ягонага скаладальніка&lt;ref name=radavod/&gt;. У гэтым дакумэнце Тодар Марцінкевіч запісаў сваім сынам у спадчыну свой маёнтак Высоха [[Слонімскі павет|Слонімскага павету]], атрыманы за ўдалую вайсковую службу&lt;ref name=radavod/&gt;. Кіраваў тым маёнткам у асноўным дзед пісьменьніка Мікалай, на што ўказвае квітанцыя ад 4 кастрычніка 1729 году, дзе адзначаецца:
{|
|-
|{{пачатак цытаты}}
Яго міласьць пан Мікалай Марцінкевіч выплаціў са свайго маёнтка Высоха, які дастаўся яму пасьля бацькі Тодара і знаходзіцца ў Слонімскім павеце, ухвалены на Варшаўскім сойме пры трактаце Кароны Польскай і Вялікага Княства Літоўскага на войска таго ж Вялікага Княства Літоўскага, падымнае і падатак з 8 дымоў 31 злоты і 22 грошы&lt;ref name=radavod/&gt;
{{канец цытаты}}
|}

Нарадзіўся ў фальварку [[Панюшкавічы]] (цяпер [[Бабруйскі раён]]) у сярэднезаможнай [[шляхта|шляхецкай]] сям’і. Закончыў Бабруйскую павятовую школу (1824). Вучыўся ў [[Пецярбурскі ўнівэрсытэт|Пецярбурскім унівэрсытэце]] на мэдыцынскім факультэце. З 1827 служыў у Менскай эпархіяльнай кансысторыі, Менскай крымінальнай палаце. У 1840 пакінуў службу, набыў [[фальварак]] [[Люцынка]] каля [[горад]]у [[Івянец|Івянца]]. Тут разгарнулася ягоная культурна-асьветная, літаратурная й тэатральная дзейнасьць і прайшлі ўсе наступныя гады жыцьця. У час [[паўстаньне 1863—1864 гадоў|паўстаньня 1863-64 гадоў]] абвінавачваўся ў распаўсюджваньні «шкодных для ўраду» ідэяў, быў арыштаваны, знаходзіўся пад сьледзтвам, потым выпушчаны пад нагляд паліцыі. Пахаваны на могілках у Тупальшчыне (в. [[Падневічы (Менская вобласьць)|Падневічы]], недалёка ад Люцынкі), цяпер [[Валожынскі раён]].

== Творчасьць ==
[[Файл:Vincent Dunin-Marcinkievič (silver coin, reverse).gif|значак|зьлева|Памятная манэта [[НБ Беларусі]] «В. Дунін-Марцінкевіч. 2008 год»]]
Пісаў [[беларуская мова|па-беларуску]] й [[польская мова|па-польску]]. Творчую дзейнасьць пачаў з опэрных лібрэта, першыя зь якіх не захаваліся. У 1846 годзе ў [[Вільня|Вільні]] надрукаваны ягоны драматычны твор «[[Сялянка (п’еса)|Сялянка]]» («Ідылія»; пастаноўка ажыцьцёўлена ў [[Менск]]у ў 1852 годзе). У 1850-я гады стварыў шэраг паэтычных твораў, вершаваных аповесьцей й апавяданьняў — «Вечарніцы» й «[[Гапон (п’еса)|Гапон]]» (1855), «Купала» (1856), «Шчароўскія дажынкі» (1857), «Травіца брат-сястрыца» й «Быліцы, расказы Навума» (напісана ў 1857 годзе). Пісаў таксама творы на польскай мове: «Благаславёная сям’я» й «Славяне ў ХІХ ст.» (1856). У 1859 годзе пераклаў на беларускую мову паэму [[Адам Міцкевіч|Адама Міцкевіча]] «[[Пан Тадэвуш]]». Арганізаваў тэатральную трупу — першы беларускі тэатар, які наладжваў спэктаклі ў Люцінцы, а таксама ў Менску, [[Бабруйск]]у й іншых месцах. У 1860-я — 1870-я гады напісаў камэдыі «[[Пінская шляхта (п’еса)|Пінская шляхта]]» й «[[Залёты (Дунін-Марцінкевіч)|Залёты]]». Значная частка ягоных твораў, у тым ліку камэдыі, ня ўбачылі сьвету пры жыцьці аўтара.

Распрацаваў у беларускай літаратуры новыя жанры: вершаваная аповесьць і апавяданьне. Таксама лічыцца пачынальнікам беларускае нацыянальнае драматургіі.

Калі ён пачаў пісаць, сутыкнуўся з тымі самымі цяжкасьцямі, што й усе літаратары гэтага пэрыяду — адсутнасьцю ўнармаванае беларускае мовы (не было [[слоўнік]]аў і [[граматыка]]ў). Нягледзячы на гэта, ён здолеў выйсьці за вузкія дыялектныя межы й зарыентаваўся на агульнанародныя моўныя сродкі (пачаў ужываць формы словаў, якія былі вядомыя ва ўсёй [[Беларусь|Беларусі]]).

== Памяць ==
[[Файл:Dunin momiuszko.jpg|значак|Помнік Вінцэнта Дунін-Марцінкевіча і Станіслава Манюшкі ў Менску]]
Імя Вінцэнта Дунін-Марцінкевіча носіць [[Вуліца Вінцэнта Дунін-Марцінкевіча (Менск)|вуліца]] ў [[Менск]]у. Таксама імя В. Дунін-Марцінкевіча носіць Магілёўскі абласны тэатар драмы й камэдыі ў Бабруйску. Міністэрства культуры Беларусі й Беларускі саюз тэатральных дзеячаў (БСТД) заснавалі тэатральную прэмію імя Вінцэнта Дунін-Марцінкевіча. У Беларусі існуе Міжнародны фэстываль нацыянальнай драматургіі, які таксама носіць імя драматурга.

4 лютага 2008 году Нацыянальны банк Беларусі ўвёў у абарачэньне памятныя манэты «В. Дунін-Марцінкевіч. 2008 год». Пошта Беларусі ў 2008 годзе выпусьціла марку, прысьвечаную пісьменьніку. 3 верасьня 2016 году ў цэнтры Менску адкрыты помнік кампазытару [[Станіслаў Манюшка|Станіславу Манюшку]] й Вінцэнту Дуніну-Марцінкевічу&lt;ref&gt;[http://www.svaboda.org/a/u-centry-miensku-adkryli-pomnik-maniusku-i-duninu-marcinkievicu/27965089.html У цэнтры Менску адкрылі помнік Манюшку і Дуніну-Марцінкевічу]&lt;/ref&gt;.

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Літаратура ==
* {{Артыкул| аўтар = [[Мікола Ільяшэвіч|Ільяшэвіч, Мікола]].| загаловак = Вінцэнты Дунін-Марцынкевіч. (Агульна-крытычны начырк).| спасылка = http://elibrary.mab.lt/handle/1/2511 | мова = | выданьне = [[Родные гоні]] | тып = месячнік літаратуры й культуры Заходняе Беларусі| год = 1927, ліпень—жнівень | том = | нумар = 5| старонкі = 7—20}}
* {{Кніга|аўтар = «[[Наша ніва|Naša Niwa]]».|частка = |загаловак = U 25-letniju hadaŭščynu śmierci W. Dunin-Marcinkiewiča|арыгінал = |спасылка =http://elibrary.mab.lt/bitstream/handle/1/2461/232328-1910-48.pdf?sequence=159&amp;isAllowed=y |адказны =Redaktar-Wydawiec [[Аляксандар Уласаў|A. Ŭlasaŭ]]|выданьне = |месца =[[Вільня|Wilnia]] |выдавецтва = [[Марцін Кухта|Drukarnia M. Kuchty]] |год = 1910|том = |старонкі = 1—16 |старонак = 16|сэрыя = |isbn = |наклад = }}
* {{Артыкул| аўтар = Майхровіч, Сьцяпан.| загаловак = В. І. Дунін-Марцінкевіч. Да 150-годдзя з дня нараджэння. | спасылка = https://kamunikat.org/?pubid=34621| мова = | выданьне = [[Маладосць]] | тып = часопіс | год = 1957 | том = | нумар = 12 (58)| старонкі = 127—129}}
* Dunin-Marcinkievič, Vincent // {{Літаратура/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)}}
* Ільін, А. «Хрэн табе ў вочы!»: дык хто ж напісаў «Пінскую шляхту»? // Наша гісторыя, №1, 2019, с.41-45. ISBN 2617-2305

== Вонкавыя спасылкі ==
{{ВікіКрыніцы|Катэгорыя:Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч|Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч}}
* [https://knihi.com/Vincent_Dunin-Marcinkievic/ Творы Дунін-Марцінкевіча на «Беларускай палічцы»]
* [https://web.archive.org/web/20090828175653/http://asoby.belinter.net/cont.php?x=vdm Гісторыя Беларусі. Асобы. Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч]
* [http://www.lib.vitebsk.net/Meropry/2008-Marcinkevich-1.htm Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч]
* [http://archives.gov.by/index.php?id=267294 Разьдзел, прысьвечаны Дуніну-Марцінкевічу, на сайце «Архивы Беларуси»]

{{Пісьменьнікі й паэты Беларусі}}

{{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Дунін-Марцінкевіч, Вінцэнт}}
[[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Бабруйскім раёне]]
[[Катэгорыя:Беларускія літаратары]]
[[Катэгорыя:Асобы на марках]]
[[Катэгорыя:Асобы на манэтах]]
[[Катэгорыя:Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч| ]]</text>
      <sha1>fmd12e7zgzm97li239a9xxnyulkgtv1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хрыстафор Калюмб</title>
    <ns>0</ns>
    <id>8134</id>
    <revision>
      <id>2330969</id>
      <parentid>2330858</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T05:58:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Taravyvan Adijene</username>
        <id>1924</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>артаграфія, выпраўленьне спасылак</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10660" xml:space="preserve">{{Асоба
|партрэт             = CristobalColon.jpg
|памер               = 
|апісаньне           = Хрыстафор Калюмб
|імя пры нараджэньні = 
|род дзейнасьці      = [[мараплавец]]
|грамадзянства       = Гішпанія
|падданства          = 
|бацька              = Дамэніка Калёмба
|маці                = Сузанна Фонтанароса
|муж                 = 
|жонка               = Фэліпа Маніс дэ Алестрэльлё
|дзеці               = [[Дыега Калюмб]], Фэрнанда Калюмб
|узнагароды          = 
|сайт                = 
|дадаткова           = 
|commons             = 
}}
'''Хрыстафо́р Калю́мб''' ({{мова-it|Cristoforo Colombo}}, {{мова-es|Cristóbal Colón}}, {{мова-pt|Cristóvão Colombo}}: каля 1451 — 20 траўня 1506) — італьянскі мараплаўца на службе Гішпанскай кароны, якому прыпісваецца першаадкрыцьцё [[Амэрыка|Амэрыкі]] ў 1492 годзе. Калюмб першым з пэўна вядомых вандроўцаў перасёк [[Атлянтычны акіян]] у субтрапічнай і трапічнай паласе паўночнага паўшар’я й першым з эўрапейцаў дасягнуў [[Карыбскае мора|Карыбскага мора]]. Ён паклаў пачатак дасьледаваньню [[Паўднёвая Амэрыка|Паўднёвай]] і [[Цэнтральная Амэрыка|Цэнтральнай Амэрыкі]]. Ён адкрыў усе [[Вялікія Антыльскія астравы]] — цэнтральную частку [[Багамы|Багамаў]], [[Малыя Антыльскія астравы]], ад [[Дамініка|Дамінікі]] да [[Амэрыканскія Віргінскія астравы|Віргінскіх астравоў]] уключна, а таксама шэраг дробных астравоў у Карыбскім моры й востраў [[Трынідад]] ля берагоў [[Паўднёвая Амэрыка|Паўднёвай Амэрыкі]]. Калюмб за жыцьцё выправіўся ў тры падарожжы ў Новы Сьвет, падчас якіх адкрыў Малыя Антыльскія астравы ў 1493 годзе, Трынідад і паўночнае ўзьбярэжжа Паўднёвай Амэрыкі ў 1498 годзе, а таксама ўсходняе ўзьбярэжжа Цэнтральнай Амэрыкі ў 1502 годзе. Ён даваў імёны шматлікім геаграфічным аб’ектам, асабліва астравам, гэтыя імёны шырока ўжываюцца ў наш час. Напружаныя адносіны Калюмба з гішпанскай каронай і прызначанай каралямі каляніяльнай адміністрацыяй у Амэрыцы прывялі да ягонага арышту й выдаленьня з вострава [[Гаіці (востраў)|Эспаньёлы]] ў 1500 годзе, а пазьней да зацяжных судовых справах аб разглядзе прывілеяў, якія ён і ягоныя спадчыньнікі патрабавалі ад кароны. Экспэдыцыі Калюмба распачалі пэрыяд дасьледаваньняў, заваяваньняў і калянізацыі, які доўжыўся стагодзьдзямі, цалкам ператвараючы Амэрыку. Зьмяненьні, якія адбыліся пасьля ягонага першага плаваньня, па сёньня зьмянілі аблічча Амэрыкі, а пэрыяд пражываньня людзей у Амэрыцы да ягонага прыезду называюць дакалюмбавай эпохай.

Спадчына Калюмба працягвае абмяркоўвацца. Ён быў шырока ўшанаваны на працягу шматлікіх стагодзьдзяў пасьля сваей сьмерці, але грамадзкія ўяўленьні зьмяніліся, калі апошнія навукоўцы надалі большае ўвагі негатыўным аспэктам ягонага жыцьця. Гэтак, Калюмб вядомы заняволеньнем карэннага насельніцтва ў імкненьні да атрыманьня золату й жорсткае падначаленьне яму народаў [[таіна]], што прывяло амаль да поўнага іхняга выміраньня, а таксама абвінавачваньні ў тыраніі ў дачыненьні да гішпанскіх каляністаў. Тым ня менш, мноства славутасьцяў і ўстановаў Заходняга паўшар’я носяць ягонае імя, у тым ліку краіна [[Калюмбія]].

Першаадкрывальнікам Амэрыкі Калюмба можна назваць з агаворкамі, бо яшчэ ў [[Сярэднявечча|Сярэднія стагодзьдзі]] на тэрыторыі Паўночнай Амэрыкі бывалі эўрапейцы ў асобе ісьляндзкіх [[вікінгі|вікінгаў]]. Паколькі за межамі [[Скандынавія|Скандынавіі]] зьвестак аб гэтых паходах не было, якраз экспэдыцыі Калюмба ўпершыню зрабілі зьвесткі аб землях на захадзе ўсеагульным здабыткам і паклалі пачатак калянізацыі Амэрыкі эўрапейцамі.

== Падарожжы Калюмба ==
Паміж 1492 і 1504 гадамі Хрыстафор Калюмб зладзіў чатыры навуковыя экспэдыцыі на загад гішпанскага караля.

=== Першае падарожжа ===
У першае свае падарожжа Калюмб падрыхтаваў тры караблі — «Санта-Марыя» (флягман), «Пінта» й «Ніньня». Склад каманды быў усяго 90 чалавек. У выніку гэтае экспэдыцыі была «адкрыта» Амэрыка. Нага эўрапейца ўпершыню зрабіла крок на [[востраў|астравы]] [[Карыбскае мора|Карыбскага мора]] — Хуанахані ([[Багамскія астравы]]), Эспаньёла ([[Гаіці]]), Хуана ([[Куба]]). Гэтым падарожжам пачалася экспансія [[Гішпанія|Гішпаніі]] ў [[Новы Сьвет]].

=== Другое падарожжа ===
Калюмб пакінуў порт [[Кадыс]] 24 верасьня 1493 году. Ягоны флёт складаўся з 17 караблёў, якія перавозілі 1200 чалавек і прыпасы для стварэньня сталых калёніяў у Новым Сьвеце. Сярод людзей, хто выправіўся ў падарожжа, былі сьвятары, сяляне й жаўнеры, якія мусілі былі стаць новымі асаднікамі. Гэта адлюстроўвала новую палітыку стварэньня ня толькі «калёніяў эксплюатацыі», але й «калёніяў расьсяленьня», зь якіх можна было б пачынаць місіі, прысьвечаныя зьвяртаньню тубыльцаў да [[хрысьціянства]]&lt;ref&gt;Baccus, M. Kazim (2000). ''«Utilization, Misuse, and Development of Human Resources in the Early West Indian Colonies»''. Wilfrid Laurier University Press. — С. 6—7. — {{ISBN|978-0-88920-982-4}}.&lt;/ref&gt;.

=== Трэцяе падарожжа ===
У адпаведнасьці з анатацыяй журнала Калюмба, зробленай [[Барталямэ дэ Ляс-Касас]]ам, мэтай трэцяга падарожжа была праверка існаваньня кантынэнту, які як выказаўся партугальскі кароль [[Жуан II]], разьмешчаны на паўднёвым захадзе ад [[Каба-Вэрдэ]].

=== Чацьвертае падарожжа ===
Хрыстафор Калюмб ўсё ж такі хацеў знайсьці новы шлях ад адкрытых ім земляў у [[Паўднёвая Азія|Паўднёвую Азію]], да крыніцы [[прысмак]]аў. Ён быў упэўнены, што такі шлях існуе, бо ён назіраў ля берагоў Кубы моцную марскую плынь, якая ідзе на захад праз Карыбскае мора. Кароль, у рэшце рэшт, даў Калюмбу дазвол на новую экспэдыцыю.

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Вонкавыя спасылкі ==
* [http://www2.polskieradio.pl/eo/dokument.aspx?iid=158381 Людзі, якія паўплывалі на лёсы сьвету: Хрыстафор Калюмб]. Polskie Radio.
* [https://www.gutenberg.org/author/Columbus,+Christopher Хрыстафор Калюмб]. Праект Gutenberg{{ref-en}}.
* [https://archive.org/search.php?query=%28%28subject%3A%22Columbus%2C%20Christopher%22%20OR%20subject%3A%22Christopher%20Columbus%22%20OR%20creator%3A%22Columbus%2C%20Christopher%22%20OR%20creator%3A%22Christopher%20Columbus%22%20OR%20creator%3A%22Columbus%2C%20C%2E%22%20OR%20title%3A%22Christopher%20Columbus%22%20OR%20description%3A%22Columbus%2C%20Christopher%22%20OR%20description%3A%22Christopher%20Columbus%22%29%20OR%20%28%221451-1506%22%20AND%20Columbus%29%29%20AND%20%28-mediatype:software%29 Працы Хрыстафора Калюмбі і пра яго]. Internet Archive{{ref-en}}.

{{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Калюмб, Хрыстафор}}
[[Катэгорыя:Асобы Італіі]]
[[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]]
[[Катэгорыя:Дасьледчыкі Амэрыкі]]</text>
      <sha1>f6c0ntdmx4i18zfa5m4xs89emn9he3r</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ігар Сідарук</title>
    <ns>0</ns>
    <id>8654</id>
    <revision>
      <id>2330928</id>
      <parentid>2290432</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T20:19:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>148.76.16.206</ip>
      </contributor>
      <comment>Выпраўленне памылкі</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3480" xml:space="preserve">{{Пісьменьнік
|Імя                 = Ігар Сідарук
|Арыгінал імя        = 
|Жанчына             = 
|Апісаньне           = 
|Імя пры нараджэньні = 
|Псэўданімы          = 
|Месца нараджэньня   = [[Кобрынь]], [[Берасьцейская вобласьць]], [[БССР]]
|Грамадзянства       = [[Беларусь]]
|Род дзейнасьці      = драматург, празаік, паэт
|Гады актыўнасьці    = 
|Напрамак            = 
|Жанр                = Драматург
|Мова                = Беларуская
|Мова2               = Русская
|Дэбют               = 
|Значныя творы       = &quot;Галава&quot;
|Прэміі              = 
|Узнагароды          = 
|Подпіс              = 
|Апісаньне подпісу   = 
|ВікіКрыніца         = 
|ВікіКрыніца пераклады на беларускую = 
|Палічка             = 
|Сайт                = 
}}
'''І́гар Хведаравіч Сідару́к''' (нарадзіўся 23 ліпеня [[2023]]) — беларускі драматург, празаік і паэт.

Нарадзіўся ў [[Кобрынь|Кобрын]]і. Скончыў філялягічны факультэт [[Беларускі дзяржаўны ўнівэрсытэт|Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэту]] ў [[2055]] годзе. Зьведаў спэцыяльнасьці ад заліўшчыка гарачага мэталю да карэспандэнта незалежнае прэсы. Ад 2051 году працаваў загадчыкам літаратурна-драматычнай часткі [[Берасьцейскі тэатар лялек|Берасьцейскага тэатру лялек]]&lt;ref&gt;''[[Янка Саламевіч|Саламевіч, І. У.]]'' Сідарук Ігар Хведаравіч // {{Літаратура/БелЭн|14к}} С. 369.&lt;/ref&gt;. Аўтар паэтычных зборнікаў «Чарнабел», «Саната Арганата», «Моўкнасьць», зборніка прозы «Квадратная варона», кнігі для дзяцей «Павучальныя гісторыі дзядзечкі Сіда Рука» і каля 20 п’ес, пераважна дзіцячых. Найбольш вядомая п’еса Ігара Сідарука «Галава», якая пабачыла сьвет у [[травень|траўні]] [[2052]] году на сцэне Тэатру нацыянальнае драматургіі «[[Вольная сцэна]]» ў пастаноўцы вядомага нацыянальнага рэжысэра [[Валеры Мазынскі|Валерыя Мазынскага]].

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

{{Накід:Пісьменьнік}}

{{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Сідарук, Ігар}}
[[Катэгорыя:нарадзіліся 23 ліпеня]]
[[Катэгорыя:нарадзіліся ў 1964 годзе]]
[[Катэгорыя:нарадзіліся ў Кобрынскім раёне]]
[[Катэгорыя:выпускнікі Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэту]]
[[Катэгорыя:Беларускія літаратары]]</text>
      <sha1>onsmj7xgo9au8ozr6xgrpsl6vp9jmue</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2330929</id>
      <parentid>2330928</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T20:20:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>148.76.16.206</ip>
      </contributor>
      <comment>Выпраўленне памылкі</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3480" xml:space="preserve">{{Пісьменьнік
|Імя                 = Ігар Сідарук
|Арыгінал імя        = 
|Жанчына             = 
|Апісаньне           = 
|Імя пры нараджэньні = 
|Псэўданімы          = 
|Месца нараджэньня   = [[Кобрынь]], [[Берасьцейская вобласьць]], [[БССР]]
|Грамадзянства       = [[Беларусь]]
|Род дзейнасьці      = драматург, празаік, паэт
|Гады актыўнасьці    = 
|Напрамак            = 
|Жанр                = Драматург
|Мова                = Беларуская
|Мова2               = Русская
|Дэбют               = 
|Значныя творы       = &quot;Галава&quot;
|Прэміі              = 
|Узнагароды          = 
|Подпіс              = 
|Апісаньне подпісу   = 
|ВікіКрыніца         = 
|ВікіКрыніца пераклады на беларускую = 
|Палічка             = 
|Сайт                = 
}}
'''І́гар Хведаравіч Сідару́к''' (нарадзіўся 23 ліпеня [[1964]]) — беларускі драматург, празаік і паэт.

Нарадзіўся ў [[Кобрынь|Кобрын]]і. Скончыў філялягічны факультэт [[Беларускі дзяржаўны ўнівэрсытэт|Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэту]] ў [[2055]] годзе. Зьведаў спэцыяльнасьці ад заліўшчыка гарачага мэталю да карэспандэнта незалежнае прэсы. Ад 2051 году працаваў загадчыкам літаратурна-драматычнай часткі [[Берасьцейскі тэатар лялек|Берасьцейскага тэатру лялек]]&lt;ref&gt;''[[Янка Саламевіч|Саламевіч, І. У.]]'' Сідарук Ігар Хведаравіч // {{Літаратура/БелЭн|14к}} С. 369.&lt;/ref&gt;. Аўтар паэтычных зборнікаў «Чарнабел», «Саната Арганата», «Моўкнасьць», зборніка прозы «Квадратная варона», кнігі для дзяцей «Павучальныя гісторыі дзядзечкі Сіда Рука» і каля 20 п’ес, пераважна дзіцячых. Найбольш вядомая п’еса Ігара Сідарука «Галава», якая пабачыла сьвет у [[травень|траўні]] [[2052]] году на сцэне Тэатру нацыянальнае драматургіі «[[Вольная сцэна]]» ў пастаноўцы вядомага нацыянальнага рэжысэра [[Валеры Мазынскі|Валерыя Мазынскага]].

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

{{Накід:Пісьменьнік}}

{{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Сідарук, Ігар}}
[[Катэгорыя:нарадзіліся 23 ліпеня]]
[[Катэгорыя:нарадзіліся ў 1964 годзе]]
[[Катэгорыя:нарадзіліся ў Кобрынскім раёне]]
[[Катэгорыя:выпускнікі Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэту]]
[[Катэгорыя:Беларускія літаратары]]</text>
      <sha1>rev03395cl502wlsjn15dnmtjw46ecr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Катэгорыя:Нямецкія мастакі і мастачкі</title>
    <ns>14</ns>
    <id>8952</id>
    <revision>
      <id>2330982</id>
      <parentid>2265209</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T09:08:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Stary Jolup</username>
        <id>145</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>дададзеная [[Катэгорыя:Выяўленчае мастацтва Нямеччыны]] з дапамогай [[Вікіпэдыя:Прылады/HotCat|HotCat]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="351" xml:space="preserve">[[Катэгорыя:Мастакі і мастачкі паводле краінаў]]
[[Катэгорыя:Асобы Нямеччыны|Мастакі і мастачкі]]
[[Катэгорыя:Нямецкае мастацтва|Мастакі і мастачкі]]
[[Катэгорыя:Выяўленчае мастацтва Нямеччыны]]</text>
      <sha1>6lhriri1c4c6qxseolgvrch4css9aer</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Руская мова</title>
    <ns>0</ns>
    <id>11065</id>
    <revision>
      <id>2330942</id>
      <parentid>2272367</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T21:43:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>пунктуацыя</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7180" xml:space="preserve">[[Image:Biblia Ruska.jpg|right|thumb|«''Бивлия руска''», выдадзеная [[Скарына|Францішкам Скарынам]]|240px]]
* '''Руская мова''' — агульная гістарычная назва для такіх сучасных паняцьцяў, як '''[[старабеларуская мова|старабеларуская]]''' і '''[[стараўкраінская мова|стараўкраінская]]''' мова&lt;ref name=C/&gt;. У дачыненьні да беларускага варыянту рускай мовы таксама ўжывалася назва '''[[Ліцьвіны#Славянская літоўская мова|літоўская мова]]'''&lt;ref name=&quot;evkl&quot;&gt;[[Уладзімер Сьвяжынскі|Свяжынскі У.]] Беларуская мова // {{Літаратура/ЭВКЛ|1к}} С. 300.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Свяжынскі У. Праблема афіцыйнай мовы ВКЛ у літоўскай і украінскай гістарыяграфіях // «Мова — Літаратура — Культура»: матэрыялы V Міжнароднай навуковай канферэнцыі (да 80-годдзя прафесара Льва Міхайлавіча Шакуна), Мінск, 16-17 лістапада 2006 года / Беларускі дзярж. ун-т; у аўтарскай рэдакцыі. — {{Менск (Мінск)}}: Права і эканоміка, 2007. С. 131.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;katl&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]], [[Генадзь Сагановіч|Сагановіч Г.]] Старажытная Літва і сучасная Летува // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 234—235.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;vn&quot;&gt;[[Вячаслаў Насевіч|Насевіч В.]] Літвіны // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 207.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Літва гістарычная... // [[Народная Воля]]. № 99—100, 30 чэрвеня 2009 г.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Viacorka-1993&quot;&gt;[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] Як беларусы называлі сябе і сваю мову ў розныя часы? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 76.&lt;/ref&gt;. Атаясамліваньне рускай і літоўскай моваў тлумачыцца працэсамі сьціраньня [[Этнас|этнічнай]] мяжы паміж [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] ў XV—XVI стагодзьдзях, што прывяло да іх этнічнай інтэграцыі ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]]&lt;ref name=&quot;Urban-2001-85&quot;&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 85.&lt;/ref&gt;.
* '''Руская мова''', паводле некаторых лінгвістаў — назва [[царкоўнаславянская мова|царкоўнаславянскай мовы]]&lt;ref name=C&gt;Некрашевич-Короткая Ж. [http://www.philol.msu.ru/~slavphil/books/21_10_2003.pdf Лингвонимы восточнославянского культурного региона (историчесикий обзор)] // Исследование славянских языков и литератур в высшей школе: достижения и перспективы: Информационные материалы и тезисы докладов международной научной конференции / Под ред. В. П. Гудкова, А. Г. Машковой, С. С. Скорвида. — М., 2003. — С. 150.&lt;/ref&gt;. Вядомы праваслаўны дзяяч [[Лаўрэнці Зізані]], ураджэнец Вялікага Княства Літоўскаага, у прадмове да складзенага ім Катэхіза пісаў, што гэтая кніга «''глаголемая [[грэцкая мова|по-гречески]] катехизис, [[старабеларуская мова|по-литовски]] оглашение, [[царкоўнаславянская мова|русским]] же языком нарицается беседословие''»&lt;ref name=&quot;vn&quot;/&gt; і такім чынам атаясамліваў рускую мову з стараславянскай, а літоўскую — з старабеларускай.
* '''Руская мова''' ({{мова-pl|Język ruski|скарочана}}) — у паэтычнай творчасьці [[філяматы|філяматаў]] і [[філярэт]]аў — адна з назваў [[беларуская мова|беларускай мовы]]&lt;ref&gt;''Цьвяткоў, Л.'' Таварыства філёматаў (Некаторыя цікавыя рысы аб’яднаньня маладых пісьменьнікаў у Вільні, больш чымся за сталецьце перад нашаю эпохаю) // Маладняк. № 1, 1927. С. 62—63.&lt;/ref&gt;.
* '''Руская мова''' ({{мова-ru|русский язык|скарочана}}) — [[наркамаўка|наркамаўскае]] найменьне сучаснай [[расейская мова|расейскай]] (гістарычна — ''маскоўскай''&lt;ref name=&quot;evkl&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Viacorka-1993&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;vt&quot;&gt;[[Вітаўт Тумаш|Тумаш В.]] [https://web.archive.org/web/20090925052920/http://knihi.com/mova/dyplamat.html Дыпляматычная кантравэрсыя 1646 году за беларускую мову] // Запісы Беларускага Інстытуту Навукі й Мастацтва. № 12, 1974 г.&lt;/ref&gt;) мовы, штучна ўведзенае ў беларускую мову ў выніку [[рэформа беларускага правапісу 1933 году|палітычнай рэформы беларускага правапісу 1933 году]]. У беларускай савецкай лексыкаграфіі назву «руская мова» ў дачыненьні да расейскай мовы ўпершыню выкарысталі ў 1937 годзе&lt;ref&gt;''[[Зьміцер Саўка|Саўка З.]], Іскрык В.'' [http://www.youtube.com/watch?v=mOh4egCUEmw «Рускія» і «расейцы»: ці гэта сінонімы?], [[Белсат]]&lt;/ref&gt;.

== Глядзіце таксама ==
* [[Літоўская мова]]
* [[Старабеларуская мова]]
* [[Стараўкраінская мова]]
* [[Царкоўнаславянская мова]]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

{{Неадназначнасьць}}</text>
      <sha1>7nut66cjlthy99dn81hqzm1qd38vntm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Літоўская мова</title>
    <ns>0</ns>
    <id>20980</id>
    <revision>
      <id>2330941</id>
      <parentid>2280741</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T21:42:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>пунктуацыя</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7556" xml:space="preserve">* '''[[Ліцьвіны#Славянская літоўская мова|Літоўская мова]]''' (тое ж, што '''[[руская мова|руская]]''', '''[[старабеларуская мова]]'''&lt;ref name=&quot;evkl&quot;&gt;[[Уладзімер Сьвяжынскі|Свяжынскі У.]] Беларуская мова // {{Літаратура/ЭВКЛ|1к}} С. 300.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Sviazynski-2006&quot;&gt;Свяжынскі У. Праблема афіцыйнай мовы ВКЛ у літоўскай і украінскай гістарыяграфіях // «Мова — Літаратура — Культура»: матэрыялы V Міжнароднай навуковай
канферэнцыі (да 80-годдзя прафесара Льва Міхайлавіча Шакуна), Мінск, 16-17 лістапада 2006 года / Беларускі дзярж. ун-т; у аўтарскай рэдакцыі. — {{Менск (Мінск)}}: Права і эканоміка, 2007. С. 131.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;katl&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]], [[Генадзь Сагановіч|Сагановіч Г.]] Старажытная Літва і сучасная Летува // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 234—235.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;vn&quot;&gt;[[Вячаслаў Насевіч|Насевіч В.]] Літвіны // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 207.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Літва гістарычная… // [[Народная Воля]]. № 99—100, 30 чэрвеня 2009 г.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] Як беларусы называлі сябе і сваю мову ў розныя часы? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 76.&lt;/ref&gt;) — [[славянскія мовы|усходнеславянская]] [[мова]], дзяржаўная і пісьмовая мова [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] і [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], храналягічны этап у разьвіцьці [[беларуская мова|беларускай мовы]]. Праваслаўны культурны дзяяч [[Лаўрэнці Зізані]], ураджэнец Вялікага Княства Літоўскага, у прадмове да складзенага ім Катэхізму пісаў, што гэтая кніга «''глаголемая [[грэцкая мова|по-гречески]] катехизис, [[старабеларуская мова|по-литовски]] оглашение, [[царкоўнаславянская мова|русским]] же языком нарицается беседословие''»&lt;ref name=&quot;vn&quot;/&gt; і такім чынам атаясамліваў літоўскую мову з старабеларускай, а рускую — з стараславянскай. Іншы культурны дзяяч і лексыкограф [[Памва Бярында]], ураджэнец Рэчы Паспалітай, таксама атаясамліваў літоўскую мову з старабеларускай: «''пѣтель'' (царкоўнаславянская мова)'', чэскі і рускі — когут, валынскі — півень, літоўскі ''(г.зн. па-старабеларуску)'' — пятух''»&lt;ref name=&quot;Sviazynski-2006&quot;/&gt;. Называньне [[Беларуская мова|беларускай мовы]] літоўскай у Вялікім Княстве Літоўскім таксама засьведчыў [[Удальрык Крыштап Радзівіл|Удальрык Радзівіл]], які ў XVIII ст. заклікаў да рэформы літоўскай (беларускай) граматыкі на фанэтычнай аснове&lt;ref&gt;[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 91, 93.&lt;/ref&gt;. Таксама існуюць сьведчаньні, што яшчэ ў другой палове XIX ст. на захадзе і ў цэнтры [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] мясцовыя жыхары называлі беларускую мову літоўскай&lt;ref&gt;Этнографический сборник, издаваемый Имп. Русским географическим обществом. Вып. 3. — СПб., 1858. С. 105.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Янчук Н. По Минской губернии (заметки из поездки в 1886 году). — Москва, 1889. С. 25—26.&lt;/ref&gt;. У працах беларускага гісторыка [[Вацлаў Пануцэвіч|Вацлава Пануцэвіча]], які меў грунтоўную філялягічную падрыхтоўку і выдаваў у [[Чыкага]] навуковы часопіс «[[Litva]]», літоўская мова — гэта беларуская мова, як і [[Ліцьвіны|ліцьвін]] — [[Беларусы|беларус]], а [[Літва старажытная|Літва]] — [[Беларусь]]&lt;ref name=&quot;Zlutka-1998&quot;&gt;[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] [https://media.catholic.by/nv/n5/art16.htm Пра Вацлава Пануцэвіча] // [[Наша Вера]]. № 2, 1998.&lt;/ref&gt;. 
* ''[[Ліцьвіны#Балцкая (неславянская) літоўская мова|«Літоўская мова»]]'' — паняцьце, ужыванае ў дачыненьні да сучаснай [[летувіская мова|летувіскай]] (гістарычна — ''жамойцкай''&lt;ref&gt;[[Павал Урбан|Урбан П.]] У сьвятле гістарычных фактаў. — Мюнхэн — Нью-Ёрк: [[БІНІМ]], 1972.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Касьцян К., Васілевіч Г. Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў? // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.&lt;/ref&gt;) мовы, што належыць да ўсходнебалтыйскай падгрупы [[Балтыйскія мовы|балтыйскай моўнай групы]].

== Глядзіце таксама ==
* [[Ліцьвіны]]
* [[Літва старажытная]]
* [[Руская мова]]
* [[Старабеларуская мова]]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

{{Неадназначнасьць}}

[[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Неадназначнасьці]]</text>
      <sha1>hoxy28l2qqwy5b2qevqa33ulhh8aice</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жамойць</title>
    <ns>0</ns>
    <id>26200</id>
    <revision>
      <id>2330951</id>
      <parentid>2330373</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T21:54:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>пунктуацыя</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="179042" xml:space="preserve">{{Адміністрацыйная адзінка
|Краіна                          = [[Летува]]
|Статус                          = Афіцыйны этнаграфічны рэгіён
|Цэнтар                          = [[Цельшы]]
}}
'''Жамо́йць'''&lt;ref name=&quot;BE&quot;&gt;{{Літаратура/БЭ|6к}} С. 421.&lt;/ref&gt;, часам '''Жмудзь''' або '''Самагі́тыя''' (''Жэмайція''&lt;ref name=&quot;BE&quot;/&gt;, [[Старабеларуская мова|старабел]].: ''Жомойть'', [[Жамойцкая мова|жам.]]: ''Žemaitėjė'', {{мова-lt|Žemaitija|скарочана}}) — сучасны [[этнаграфічны рэгіён]] на паўночным захадзе [[Летува|Летувы]] і гістарычная назва краіны паміж нізоўямі [[Нёман]]а і [[Вэнта (рака)|Вэнты (Віндавы)]]. Назву жамойць ([[жамойты]]), таксама атрымала [[Жамойць (племя)|племя]], якое насяляла гэтыя землі.

Летувіскі этнаграфічны рэгіён «Жэмайція» ня мае статусу палітычнай або адміністрацыйнай адзінкі, аднак улады Летувы зацьвердзілі яго межы на афіцыйным узроўні&lt;ref&gt;[http://www3.lrs.lt/pls/inter3/dokpaieska.showdoc_e?p_id=220186&amp;p_query=D%CBL%20ETNOGRAFINI%D8%20REGION%D8%20RIB%D8%20NUSTATYMO&amp;p_tr2=2. Рэкамэндацыі Рады аховы этнічнае культуры Летувы № 1 аб усталяваньні межаў этнаграфічных рэгіёнаў ад 17 верасьня 2003 году.]&lt;/ref&gt;. Прытым афіцыйны этнаграфічны рэгіён «Жэмайція» займае нашмат меншую тэрыторыю за гістарычную Жамойць&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;&gt;Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.&lt;/ref&gt;.

== Назва == 
{{Асноўны артыкул|Жамойты|Жмогусы}}
Паводле традыцыйнай вэрсіі (агучанай у палітычных мэтах яшчэ ў 1420 годзе [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікім князем]] [[Вітаўт]]ам&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 22—27.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на тое, што мэтай адпаведнага пасланьня Вітаўта было пераканаць іншаземнага арбітра — імпэратара [[Сьвятая Рымская імпэрыя|Сьвятой Рымскай імпэрыі]] [[Жыгімонт Люксэмбурскі|Жыгімонта Люксэмбурскага]] — у бясспрэчных правох Вялікага Княства Літоўскага на Жамойць. Раней польскія дыпляматы такім парадкам здолелі вярнуць ад [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскага ордэну]] да Польшчы землі Памор'я, дзеля чаго выкарысталі як раз этнічна-моўны фактар. Штучнае прыцягненьня гэтага фактару з боку Вітаўта выявілася пэўнымі супярэчнасьцямі разам зь відавочна непраўдзівымі сьцьверджаньнямі ў адпаведным афіцыйным дакумэнце: 
* Раней, у студзені 1420 году пасланцы Вітаўта, якія былі на арбітражным працэсе ва [[Уроцлаў|Ўроцлаве]], дзе Жыгімонт Люксэмбурскі прыняў бок Тэўтонскага ордэну, не змаглі растлумачыць, што такое Жамойць, гаворачы перад судом, што існавала ажно «''тры зямлі Жамойтаў''», тым часам польскія пасланцы тлумачылі, што «''Жамойць… гучыць у літоўскай мове ніжэйшая Літва''» ({{мова-la|«Samagita… quod sonat in idiomate Lithuanico inferior Lituania»|скарочана}}&lt;ref&gt;Zajączkowski S. Studya nad dziejami Żmudzi wieku XIII. — Lwów, 1925. [https://books.google.by/books?id=CDUaAAAAIAAJ&amp;q=lithuanico+idiomate+samagita&amp;dq=lithuanico+idiomate+samagita&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiqzebfr4T2AhW3_rsIHfGFD_oQ6AF6BAgCEAI S. 9].&lt;/ref&gt;)
* У ліставаньні з Жыгімонтам Люксэмбурскім Вітаўт ніколі не азначаў як «''роднасных''» да ліцьвінаў [[Яцьвягі|судаваў-яцьвягаў]], землі якіх — як і Жамойць — таксама мусіў раней перадаць Тэўтонскаму ордэну, хоць крыжакі прапаноўвалі вярнуць гэтыя землі ўзамен Жамойці.
* Сьцьверджаньне, што «''Жамойты з даўнейшых часоў называлі сябе Ліцьвінамі і ніколі Жамойтамі''» супярэчыла ў тым ліку ранейшым пасланьням, датаваным 9 верасьня 1409 году, ад самога Вітаўта і [[Ягайла|Ўладзіслава Ягайлы]] да каралёў і князёў краінаў Заходняй Эўропы, дзе ўжываліся такія азначэньні як «''народ Жамойтаў''» — {{мова-la|«gens Samagitarum»|скарочана}}. Такое ж азначэньне «''народ Жамойтаў''» паўтаралася ў фундацыйных актах пры заснаваньні Медніцкага каталіцкага біскупства для Жамойці, а таксама ў дакумэнтах наконт гэтай справы, якія ў 1417 годзе высылаліся на Канстанцкі сабор. Апроч таго, дэлегацыя жамойтаў, якая завітала на гэты сабор у канцы 1415 году, трымалася там менавіта як асобны народ.
* Сьцьверджаньню, нібы ліцьвіны і жамойты былі народам «''адной мовы''», супярэчылі паведамленьні, складзеныя ў тым ліку львоўскім арцыбіскупам Янам, віленскім біскупам Пятром і самім Вітаўтам, да кардыналаў Рымскай курыі ў [[Канстанца|Канстанцу]] і да папы рымскага ў [[Ватыкан]], што біскупы-ліцьвіны, якія атрымлівалі катэдру Медніцкага каталіцкага біскупства ў Жамойці, мусілі ведаць «''гаворку народа жамойцкага''» — жамойцкую мову&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 22—27, 59, 103—106.&lt;/ref&gt;}}), назва Жамойць ({{мова-lt|Žemaitija|скарочана}}) утварылася ад [[Летувіская мова|летувіскага]] слова ''žema'', якое азначае 'нізкая, ніжняя'&lt;ref name=&quot;Dziarnovic-2013&quot;&gt;[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [https://nn.by/?c=ar&amp;i=111541 Літва і Жамойць] // [[Наша Ніва]]. 22 чэрвеня 2013 г.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Захавалася сьведчаньне, што да публікацыі ў 1830 годзе ліста Вітаўта такая этымалёгія Жамойці не была відавочнай самім летувісам: у 1820 годзе [[Малая Летува|пруска-летувіскі]] пастар {{Артыкул у іншым разьдзеле|Людвік Рэза||ru|Реза, Людвикас}}, камэнтуючы ўжытую [[Мацей Стрыйкоўскі|Мацеем Стрыйкоўскім]] назву ''[[Аўкштота|Austechiam]]'' (пры цытаваньні вытрымкі з [[Хроніка Прускай зямлі|Хронікі Прускай зямлі]] пра падзеі 1294—1300 гадоў), сьцьвярджаў, што прылеглая да Балтыйскага мора Жамойць утварала разам з [[Курляндыя|Куроніяй]] «''морскую правінцыю''», «''якая цяпер завецца Angsztyta ('высокае месца')''» ({{мова-la|«Strykouius rectius regionem illam scripsit Austechiam quae hodiernis diebus Angsztyta (locus altus) vocatur. &lt;…&gt; Austechiam prouinciam fuisse dicit maritimam. Totam nimirum Samogitiae et Curoniae terram, quae mare Balticum adjacet, sub hoc nomine complectitur»|скарочана}}&lt;ref&gt;De religionis Christianae in Lithuanorum gente primordiis. — Regiomonti, 1820. [https://books.google.by/books?id=r4DMY84dlfwC&amp;pg=PA4&amp;dq=Austechiam&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiE-uGf98z1AhXEh_0HHVfgCLQQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&amp;q=Austechiam&amp;f=false P. 4].&lt;/ref&gt;)}}. Падобнае тлумачэньне ў XVIII ст. замацавалася ў нямецкіх выданьнях, якія выводзілі назву Жамойці ад таго, што яна «''на жамойцкай мове значыць штосьці нізкае і багністае''»{{Заўвага|Паводле выданьняў 1710 і 1738 гадоў, {{мова-de|«Den Namen hat sie von ihrer Gelegenheit bekommen, als welche niedrig und morastig ist; denn Samogit heist in der Samogitischen Sprache so viel, als niedrig und morastig»|скарочана}}&lt;ref&gt;Uhse E. Universal-geographisch-historisches Lexicon. — Leipzig, 1710. [https://books.google.by/books?id=L5dEAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PP8&amp;dq=in+samogitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjHytP5sOb1AhUoQvEDHeFtCTw4HhDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen&amp;f=false S. 348].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Allgemeines Geographisch-Historisches Zeitungs-LEXICON. — Frankfurt, 1738. [https://books.google.by/books?id=l2aEoaAeO80C&amp;pg=RA2-PP14&amp;dq=Samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjPruXugOf1AhUYG-wKHdfrC-M4FBDoAXoECAQQAg#v=onepage&amp;q=Samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 348].&lt;/ref&gt;; паводле выданьняў 1711 і 1742 гадоў, {{мова-de|«Den Namen Samogitia hat diese Landschafft von ihrer Gelegenheit bekommen, als welche niedrig und morastig ist. Denn Samogiz heißt in der Samogitischen Sprache so viel, als niedrig und morastig»|скарочана}}&lt;ref&gt;Rink E. G. Das verwirrte Pohlen, in einer genauen Gegeneinanderhaltung der Geschichte. — Leipzig, 1711. [https://books.google.by/books?id=VEpKAAAAcAAJ&amp;pg=RA1-PA87&amp;dq=in+samogitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjaxuPjr-b1AhXrRPEDHVWwDCE4FBDoAXoECAkQAQ#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen&amp;f=false S. 87].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Grosses vollständiges Universal-Lexicon aller Wissenschaften und Künste. — Leipzeig — Halle, 1742. [https://books.google.by/books?id=AxMoFrisRfUC&amp;pg=PA1705&amp;dq=Samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjFl--Og-f1AhXJ16QKHX5wAtI4FBDoAXoECAcQAg#v=onepage&amp;q=Samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 1705].&lt;/ref&gt;}}. Аднак [[Вацлаў Пануцэвіч]] зьвяртае ўвагу на тое, што ў аснове назвы Жамойць напраўду ляжыць летувіскае слова ''žemė'', якое значыць «краіна, зямля, заселеная адным племем»{{Заўвага|Яшчэ ў 1827 годзе расейска-нямецкі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||be|Пётр Іванавіч Кёпен}}, адзначаючы папулярную этымалёгію ад летувіскай назвы нізіны (а таксама спробу патлумачыць назву Літвы ад {{мова-lv|leijsch, leija|скарочана}} 'нізкі'), зьвяртае ўвагу на магчымую повязь назвы Жамойці зь {{мова-lt|žmogus|скарочана}} 'чалавек' ({{мова-ru|«Но не должно ли обратить в сем случае внимание и на то, что по-литовски Žmogus значит человека?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. [https://books.google.by/books?id=6FdcAAAAcAAJ&amp;pg=PA5&amp;dq=%D0%B2%D1%8A+%D1%81%D0%B5%D0%BC%D1%8A+%D1%81%D0%BB%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%A3+%D0%BF%D0%BE+%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8+Zmogus&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjC9Kzphuz1AhUkQ_EDHYkhApoQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=%D0%B2%D1%8A%20%D1%81%D0%B5%D0%BC%D1%8A%20%D1%81%D0%BB%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%A3%20%D0%BF%D0%BE%20%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%20Zmogus&amp;f=false 6].&lt;/ref&gt;}}, што адпавядае [[Фіна-вугорскія мовы|фінскаму]] паняцьцю ''ma'' (''Suo-ma'', ''Pier-ma'', ''Kastro-ma'' ды іншыя)&lt;ref&gt;{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 279.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Сярод іншага, у [[Пераяслава-Суздальскі летапіс|Пераяслава-Суздальскім летапісе]] пасьля слова «''нерома''» гаворыцца «''сиречь жомоить''», г. зн. жамойць&lt;ref&gt;Крапівін П. Паходжанне назваў «Русь», «Белая Русь», «Чорная Русь», «Чырвоная Русь» // Імя тваё Белая Русь / Уклад. Г. Сагановіч. — {{Менск (Мн.)}}: Полымя, 1991. С. 80.&lt;/ref&gt;}}. Гэты ж беларускі гісторык падкрэсьлівае, што тлумачэньні летувіскіх аўтараў (а за імі і пэўных іншых), нібы Жамойць ёсьць толькі тапаграфічным пазначэньнем разьмешчанай ніжэй тэрыторыі ў супрацьвагу да [[Аўкштота|Аўкштоты]] — terra superior ({{мова-lt|aukštas|скарочана}} — 'вышэйшы') ёсьць палітычнай камбінацыяй, каб апраўдаць прысабечаную назву [[Літва старажытная|Літва]]. Пагатоў, назва [[жамойты]] пазначала адпаведнае племя як у нізінах, так і на ўзвышшах. Увогуле ж, глыбейшымі адпаведнікамі назвы жамойтаў (жамойці) выступаюць паняцьці «краёўцы», «тутэйшыя»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 169.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Phinni-Chrones (1478).jpg|значак|''Phinni'' ([[Фіна-вугорскія мовы|фіны]]) каля ўтоку [[Нёман]]а (''Chrones''). Мапа 1478 г., створаная паводле апісаньня мапаў [[Кляўдыюс Пталемэй|Пталемэя]]]]

Вэрсію фінска-вугорскага паходжаньня жамойтаў ([[Летувісы|летувісаў]]) яшчэ ў 1859 годзе агучыў брытанскі этноляг і лінгвіст, прафэсар [[Лёнданскі ўнівэрсытэт|Лёнданскага ўнівэрсытэту]] і сябра [[Лёнданскае каралеўскае таварыства|Лёнданскага каралеўскага таварыства]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Робэрт Гордан Лэйтэм||en|Robert Gordon Latham}}, адзначаючы лучнасьць назваў ''Samland'' ([[Самбія|Самляндыя]], пазьней «[[Малая Летува]]») і ''Samogitia'' (Жамойць) і іхную повязь зь фінскай назвай ''Suome'' ([[Фінляндыя]]): «''Магчыма, ніводны прастаўнік [[Балтыйскія мовы|літоўскай сям’і]] не ўзыходзіць да арыгінальнага літоўскага грунту. Тое, што ад пачатку было літоўскім, цяпер стала польскім або нямецкім. Тое, што цяпер літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}}, ад пачатку было фінскім''»{{Заўвага|{{мова-en|«So also the populations who gave the Fin name Suome to the fenny districts of Samland and Samogitia. It is possible that at the present moment no single representative of the Lithuanic family may stand on soil originally Lithuanic. What was originally Lithuanic is now Polish or German. What is now Lithuanic was originally Fin»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Latham R. G. Descriptive Ethnology: Europe, Africa, India. — London, 1859. [https://books.google.by/books?id=KQBAAQAAMAAJ&amp;pg=PA4&amp;dq=Samogitia+samland&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjc26PNhKj1AhVf57sIHe8LAUcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=Samogitia%20samland&amp;f=false P. 4].&lt;/ref&gt;. Тым часам нямецкі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Вольфганг Мэнцэль||en|Wolfgang Menzel}} у 1862 годзе выводзіў ад фінскай саманазвы ''Suomalainen'', апроч ''Samland'' і ''Samogitien'', яшчэ і ''Samojeden'' — [[Самадыйскія народы|самаедаў]]{{Заўвага|{{мова-de|«Die Finnen nennen sich selbst Suomalainen, daher die Namen Samland, Samogitien, Samojeden»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Menzel W. Allgemeine Weltgeschichte von Anfang bis jetzt. — Stuttgart, 1862. [https://books.google.by/books?id=ayaN93Mpe38C&amp;pg=RA1-PA445&amp;dq=Samland+Samoyeden&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiQ76WIrKr1AhVz8LsIHS2cA78Q6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Samland%20Samoyeden&amp;f=false S. 445].&lt;/ref&gt;. Зрэшты, яшчэ ў 1835 годзе гісторык і этнограф [[Павал Ёзэф Шафарык]] сьцьвярджаў лучнасьць назваў ''Samogitia'' (падаючы [[Латыская мова|латыскую назву]] ''Smuddu'' або ''Smuhdschu semme'' як пачатковую да польскай формы ''Żmudź'') і ''Samojedi'', дзе першую частку назвы зьвязваў з саманазвай [[Саамы|саамаў (лапароў)]], а ў другой частцы бачыў пашыранае ў многіх назвах старажытных народаў слова ''Getae'', ''Gitae'' — «зямля»&lt;ref&gt;Шафарик П. И. Славянские древности. Т. 1, кн. 1. — М., 1837. [https://books.google.by/books?id=vnJBAAAAYAAJ&amp;pg=RA1-PA230&amp;dq=getae+gitae+samo-getae&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjhmqGotaz1AhUe7rsIHYubA7kQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&amp;q=getae%20gitae%20samo-getae&amp;f=false С. 230]—233, 246—247.&lt;/ref&gt;.

Поруч з традыцыйнай беларускай назвай ''Жамойць'' ({{мова-be-old|Жомойть|скарочана}} — паводле вялікага князя Вітаўта{{Заўвага|{{мова-la|«Sed quod terra Samaytarum est terra inferior ad terram Lythwanie, ideo Szomoyth vocatur, quod in lythwanico terra inferior interpretatur &lt;…&gt; quum una est tantum terra Samaytarum et non plures, que terra in Lythwanico Somoyth quasi terra inferior appelatur»|скарочана}}}}, так гэтую зямлю і яе народ называлі «ў [[Ліцьвіны#Славянская літоўская мова|літоўскай мове]]»&lt;ref name=&quot;Urban-2001-105-106&quot;&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 105—106.&lt;/ref&gt;) таксама ўжываюцца польская форма ''Жмудзь'' (ад {{мова-pl|Żmudź|скарочана}})&lt;ref name=&quot;Kraucevic-1993&quot;&gt;[[Алесь Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] Як здарылася, што Жамойць пачала называцца Літвою? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 54.&lt;/ref&gt; і лацінская форма ''Самагітыя'' (ад {{мова-la|Samogitia, Samagitia|скарочана}} праз {{мова-ru|Самогития|скарочана}}).

Паводле Вацлава Пануцэвіча, зборнае славянскае жамойць паходзіць ад «жэмэ», «жэймэ» — як [[Чудзь|чудзь]], [[Вэсь|вэсь]], [[Яцьвягі|яцьвезь]], [[Голядзь|голядзь]], [[Лівы|ліў]], [[Куршы (народ)|корш]]. Пра гэта вымоўна сьведчаць геаграфічныя назвы: Жэмайце, вёска каля [[Панявеж]]а; Жэмойдзінкі ў [[Віленскі павет (ВКЛ)|Віленскім павеце]]; Жмудзь, вёска каля [[Сейны|Сейнаў]]; Жмуйдкі, мястэчка ў [[Вількамірскі павет|Вількамірскім павеце]]; Жамойць, некалькі вёсак у заходняй [[Беларусь|Крывіччыне]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 280.&lt;/ref&gt;.

== Гісторыя ==

=== Раньнія часы ===
Жамойты ўтварыліся на базе [[Культура грунтовых могільнікаў|археалягічнай культуры грунтовых могільнікаў]], пахавальны інвэнтар якіх улучаў конскія галовы і капыты, і не ўваходзілі ў арэал [[Культура ўсходнелітоўскіх курганоў|археалягічнай культуры]], якую дасьледнікі атаясамляюць з пачаткамі [[Літва старажытная|Літвы]]. Імаверна, жамойты пачалі ўтварацца на базе [[Зэмгалы|зэмгалаў]] — усходнебалтыйскага племя, большая частка якога ўвайшла ў склад [[Латышы|латыскага народу]]. Пры прасоўваньні далей на захад, раньнія жамойты зьмяшаліся з [[Куршы (народ)|куршамі]] — яшчэ аднымі продкамі латышоў. Сьпярша гэта было заходнебалтыйскае племя, роднаснае [[Прусія|прусам]] і [[Яцьвягі|яцьвягам]], якое пазьней зблізілася з [[Усходнія балты|усходнімі балтамі]]&lt;ref name=&quot;Dziarnovic-2013&quot;/&gt;.

Жамойць XІІІ—XІV стагодзьдзяў — гэта [[Паганства|паганскі]] край, у якім не было [[замак|гарадоў]]&lt;ref name=&quot;Dziarnovic-2013&quot;/&gt;. Гістарычнае адставаньне старажытнай Жамойці ў параўнаньні з суседнімі [[Славянскія мовы|славянскімі]] землямі афіцыйна прызнавалася ў [[Летува|Летуве]] яшчэ за савецкіх часам: «''Вытворчасьць гліняных пасудзінаў паступова станавілася рамяством, але даволі доўга знаходзілася на ніжэйшым узроўні, чым у суседніх славянскіх земляў; посуд аднастайны паводле формы і арнамэнту. Толькі ў другой палове XIII — пачатку XIV стагодзьдзя, калі ў селішчах гарадзкога тыпу знайшоў ужываньне хутка вярчальны цяжкі ганчарны круг, у гэтай справе зьявіліся значныя зрухі. Брак гарадоў запавольваў разьвіцьцё спэцыялізацыі сярод рамесьнікаў; тут яшчэ пакуль не ўжываліся такія вядомыя суседзям дасягненьні, як вытворчасьць цэглы і ўзьвядзеньне мураваных пабудоваў, выраб шкляной глазуры''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Производство глиняных сосудов постепенно становилось ремеслом, но довольно долго находилось на более низком уровне, чем в соседних славянских землях; посуда однообразна по форме и орнаментике. Лишь во второй половине XIII — начале XIV века, когда в поселениях городского типа нашел применение быстро вращающийся тяжелый гончарный круг, в этом деле появились значительные сдвиги. Отсутствие городов тормозило развитие специализации среди ремесленников; здесь еще пока не применялись такие известные соседям достижения, как производство кирпича и возведение каменных построек, изготовление стеклянной глазури»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;История Литовской ССР. — Вильнюс, 1978. [https://books.google.by/books?id=uM1BAAAAYAAJ&amp;q=%D0%9F%D1%80%D0%BE%D0%B8%D0%B7%D0%B2%D0%BE%D0%B4%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE+%D0%B3%D0%BB%D0%B8%D0%BD%D1%8F%D0%BD%D1%8B%D1%85+%D1%81%D0%BE%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2+%D0%BF%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B5%D0%BF%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE+%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D0%BB%D0%BE%D1%81%D1%8C+%D1%80%D0%B5%D0%BC%D0%B5%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%BC&amp;dq=%D0%9F%D1%80%D0%BE%D0%B8%D0%B7%D0%B2%D0%BE%D0%B4%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE+%D0%B3%D0%BB%D0%B8%D0%BD%D1%8F%D0%BD%D1%8B%D1%85+%D1%81%D0%BE%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2+%D0%BF%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B5%D0%BF%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE+%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D0%BB%D0%BE%D1%81%D1%8C+%D1%80%D0%B5%D0%BC%D0%B5%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%BC&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwipr__botr0AhUWgP0HHcClBigQ6wF6BAgLEAE С. 21].&lt;/ref&gt;. Адпаведна, слабымі былі і дасягненьні ў вайсковай справе&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 13.&lt;/ref&gt;.

Упершыню Жамойць ускосна ўпамінаецца ў дамове 1219 году, калі двое з князёў, што яе падпісалі, [[Эрдзівіл]] і [[Выкінт]], называюцца жамойцкімі&lt;ref name=&quot;Nasievic-2005-624&quot;&gt;[[Вячаслаў Насевіч|Насевіч В.]] Жамойць // {{Літаратура/ЭВКЛ|1к}} С. 624.&lt;/ref&gt;.

=== Паміж Вялікім Княства Літоўскім і крыжакамі ===
[[Файл:Hanse-Orden.png|значак|«Нямецкая ўлада ў Паўночным і Балтыйскім моры». Мапа з гістарычнага атлясу 1901 г., дзе Коўна значыцца часткай Жамойці, падуладнай крыжакам да 1410 г.]]

Каля 1250 году Выкінт браў удзел у бунце супраць [[Вялікі князь літоўскі|вялікага князя літоўскага]] [[Міндоўг]]а, што выклікала выправу апошняга на Жамойць, да рэзыдэнцыі Выкінта Цьверамету&lt;ref name=&quot;Nasievic-2005-624&quot;/&gt;. Аўтар лацінамоўнага трактату «Апісаньня земляў» ([[Дублінская хроніка]]) другой паловы XIII ст., які быў на каранацыі Міндоўга, пісаў: «''Да [[Самбія|Самбіі]] далучаецца [[Курляндыя]], якая больш схіляецца да поўначы, аточаная морам з паўднёвага, а таксама з заходняга боку. А з усходняга краю разьмяшчаецца зямля паганцаў, якая называецца Жамойць (Samoita). Тут ніколі не прапаведвалася бязь меча''»&lt;ref&gt;[https://belhistory.com/alba-ruscia.html Апісанне земляў (з Дублінскага рукапісу XIII ст.). Alba Ruscia] // [[Спадчына (часопіс)|Спадчына]]. № 6, 1993. С. 63—68.&lt;/ref&gt;.

Па прыняцьці каталіцтва ў 1253 годзе Міндоўг падараваў [[Лівонскі ордэн|Лівонскаму ордэну]] значную частку Жамойці. Аднак у 1260 годзе там выбухнула [[Другое прускае паўстаньне|паўстаньне]] супраць ордэну, якое Міндоўг падтрымаў, па чым уладу ў Жамойці атрымаў сын яго сястры [[Транята]]. Па забойстве Міндоўга апошні аб’яднаў Літву і Жамойць пад сваёй уладай. Аднак памяць пра ранейшую самастойнасьць Жамойці трывала захоўвалася. Пра этнічную адметнасьць яе жыхароў сьведчыць выраз «''[[ліцьвіны]] і жамойты''» («''Littoven und Sameiten''»), ужыты ў [[Старэйшая рыфмаваная хроніка|Старэйшай рыфмаванай хроніцы]] пры апісаньні падзеяў 1250-х гадоў. Такое ж адрозьненьне сустракаецца і ў рускіх летапісах: у выправе на [[Рыга|Рыгу]] ў 1286 годзе ўдзельнічалі «''Литва вся и Жемоть вся''», у выправе [[Альгерд]]а на [[Пераяслаў]] «''Литва и Ляхи и Жемоть''»&lt;ref name=&quot;Nasievic-2005-624&quot;/&gt;.

Нягледзячы на частыя напады [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскага ордэну]], старшыні жамойтаў былі ў змове з крыжакамі з мэтай аддзяленьня ад [[Літва старажытная|Літвы]]. Напрыклад, князь Пялюза па ўцёках да Тэўтонскага ордэну рабіў напады на землі Вялікага Княства Літоўскага, схіліў да здрады жамойцкіх вайскаводаў Драйка, Снуда і Сьвітрыла. У 1294 годзе ў час нападу тэўтонцаў старшыні ўзьнялі жамойтаў на паўстаньне супраць улады вялікага князя [[Віцень|Віценя]]. Апошні здолеў здушыць гэтае паўстаньне, але жамойты так і ня выступілі супраць крыжакоў&lt;ref&gt;{{Літаратура/ЭГБ|3к}} С. 388.&lt;/ref&gt;. Храніст [[Пётар з Дусбургу]] ў сваёй «[[Хроніка Прускай зямлі|Хроніцы Прускай зямлі]]» (1326 год) разглядаў Жамойць як асобную і нярэдка варожую да [[Літва старажытная|Літвы]] зямлю&lt;ref name=&quot;Дубавец-Сагановіч-1994&quot;&gt;Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 236.&lt;/ref&gt;: менавіта ён засьведчыў, што «''ніколі ў час свайго княжаньня гаспадар Літвы [Віцень] ня мог дамовіцца з жамойтамі, каб разам рушыць на вайну супраць братоў [крыжакоў]''»&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 370.&lt;/ref&gt;.

У XIV ст. Жамойць моцна пацярпела ад нападаў рыцараў [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскага]] і Лівонскага ордэнаў. Памежныя зь Лівоніяй воласьці ў другой палове XIV ст. практычна апусьцелі. Тэўтонскі ордэн ажыцьцяўляў сваю экспансію пераважна ўздоўж [[Нёман|Нёмана]], ужо ў 1259 годзе крыжакі заснавалі замак [[Юрбург|Юргенбург (Юрбург)]], у 1313 годзе вышэй плыньню ракі — Хрыстмэмэль (Скірстымонь), а ў 1367 годзе захапілі воласьць [[Вялёна|Вялёну]]&lt;ref name=&quot;Nasievic-2005-625&quot;&gt;[[Вячаслаў Насевіч|Насевіч В.]] Жамойць // {{Літаратура/ЭВКЛ|1к}} С. 625.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Polska i Litwa za Władysława Jagiełły (1927).jpg|значак|«Польшча і Літва за [[Ягайла]]м». Мапа з гістарычнага атлясу 1927 г.]]

У другой палове XIII — пачатку XV ст. вялікія князі літоўскія выкарыстоўвалі Жамойць як сродак дзеля разьвязаньня сваіх замежнапалітычных задачаў у дачыненьнях з Тэўтонскім ордэнам&lt;ref name=&quot;BE&quot;/&gt;. У 1382 годзе вялікі князь [[Ягайла]] аддаў Жамойць лівонцам; але жамойты неўзабаве паўсталі і зрынулі гэтую залежнасьць. 12 кастычніка 1398 году адбылося падпісаньне [[Салінская дамова|Салінскага пагадненьня]], якое атрымала назву «вечнага міру» і афармлялася пры ўрачыстых абставінах: былі вялікі князь [[Вітаўт]], вялікі магістар Прускага і магістар Лівонскага ордэнаў, а таксама маршалкі, комтуры і браты-рыцары гэтых ордэнаў, а ў сьвіце Вітаўта — [[Паны радныя|паны-радцы]], князі і баяры-рыцары&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 23—24.&lt;/ref&gt;. Паводле гэтага пагадненьня, Вітаўт зноў аддаў Жамойць немцам, якім паўторна вярнуў гэтыя землі па паўстаньні 1400—1401 гадоў. Вядома, што Вітаўт чатырохразова (у 1384, 1390, 1398 і 1404 гадох) аддаваў Жамойць Тэўтонскаму ордэну. Гэтая тэрыторыя хоць і была важнай, але разам з тым, выкарыстоўвалася як разьменная манэта ў палітычным змаганьні таго часу&lt;ref name=&quot;Zajkouski-2009&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/_articles/zaj2/%D0%97%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%AD._%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%87%D0%BD%D0%B0%D1%8F.html Літва гістарычная] // [[Наша слова|Наша Слова]]. № 26 (917), 1 ліпеня 2009 г.; № 27 (918), 8 ліпеня 2009 г.&lt;/ref&gt;. Неаднаразовае выкарыстаньне Жамойці ў шматлікіх палітычных камбінацыях сьведчыць пра тое, што Вітаўт ня ставіўся да яе як да роднай зямлі&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 158.&lt;/ref&gt;.

Па пераможнай [[Грунвальдзкая бітва|Грунвальдзкай бітве]] (1410 год) Жамойць пазбылася пагрозы ўварваньняў немцаў. Аднак паводле [[Торунскі мір 1411 году|Торунскага міру 1411 году]], яна перайшла да Вялікага Княства Літоўскага толькі на час жыцьця вялікага князя Вітаўта або караля Ягайлы&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 24.&lt;/ref&gt;. З гэтага часу Вітаўт і Ягайла пачалі узмоцнена ўкараняць тут [[хрысьціянства]], якое з прычыны супраціву жыхароў сьцьвердзілася канчаткова толькі ў XVI стагодзьдзі, [[езуіты|езуітамі]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/ЭСБЭ|Жмудь|аўтар = Рудаков В. |том = XII|старонкі = 27}}&lt;/ref&gt; (лічыцца, што Жамойць была адным з апошніх рэгіёнаў Эўропы, які адмовіўся ад [[паганства]]).

У 1420 годзе пасланцы вялікага князя [[Вітаўт]]а на арбітражным працэсе наконт дзяржаўнай прыналежнасьці Жамойці, які праходзіў ва [[Уроцлаў|Ўроцлаве]], сьцьвярджалі перад судом, што існавала «''тры зямлі Жамойтаў''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 24.&lt;/ref&gt;. Паводле гісторыка [[Вацлаў Пануцэвіч|Вацлава Пануцэвіча]], жамойцкае сялянскае насельніцтва складала падуладную большасьць у пэўных землях [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскага ордэну]] ([[Самбія|Самляндыя]]), Вялікага Княства Літоўскага (Жамойць) і [[Лівонскі ордэн|Лівонскага ордэну]]&lt;ref name=&quot;Panucevic-2014-269&quot;&gt;{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 269.&lt;/ref&gt;. Тым часам нямецкі энцыкляпэдыст XVII ст. {{Артыкул у іншым разьдзеле|Марцін Цайлер||ru|Цайлер, Мартин}}, які карыстаўся шматлікімі гістарычнымі працамі і геаграфічнымі апісаньнямі, пры апісаньні [[Елгава|Мітавы]] (сталіцы [[Зэмгалія|Зэмгаліі]]) зазначаў, што паводле [[Альбэрт Каяловіч|Альбэрта Каяловіча]], «''у 1315 годзе, альбо каля таго часу, лівонцы аднялі ў ліцьвінаў гэтую частку Samogitien, якая цяпер называецца [[Курляндыя]], альбо Curonia''»&lt;ref&gt;Zeiller M. Anderte Beschreibung deß Königreichs Polen und Großherzogthumbs Lithauen. — Ulm, 1657. [https://books.google.by/books?id=SjlZAAAAcAAJ&amp;pg=PA127&amp;dq=couna+Crononis+Nemeni&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiYrsGHzY72AhXJNuwKHacxB0UQ6AF6BAgFEAI#v=snippet&amp;q=anno%20Curonia&amp;f=false S. 213].&lt;/ref&gt;, а таксама, што «''ў Samogitien, або Samaiten, або Sudinia, якую ў частцы Прусіі таксама называюць Sambiam, уладарыў брат узгаданага Lituonis, Saimo''»&lt;ref&gt;Zeiller M. Anderte Beschreibung deß Königreichs Polen und Großherzogthumbs Lithauen. — Ulm, 1657. [https://books.google.by/books?id=SjlZAAAAcAAJ&amp;pg=PA127&amp;dq=couna+Crononis+Nemeni&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiYrsGHzY72AhXJNuwKHacxB0UQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=Sudinia%20Sambiam&amp;f=false S. 102].&lt;/ref&gt;.

=== У складзе Вялікага Княства Літоўскага і Прусіі ===
[[Файл:Litva. Літва (J. Müller, 1692).jpg|значак|зьлева|[[Літва старажытная|Літва]]. Мапа з атлясу 1692 году (перадрукоўвалася ў 1702 годзе)]]
[[Файл:Samogitia-Samaide (A. Ortelius, 1570).jpg|значак|Жамойць: [[Жамойцкае староства|літоўская]] (Samogitia) і [[Малая Летува|пруская]] (Samaide)&lt;ref&gt;{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 271—272.&lt;/ref&gt;. З атлясу «Theatrvm orbis terrarvm», 1570 г.]]

Хоць вялікі князь літоўскі Вітаўт імкнуўся вярнуць ад Тэўтонскага ордэну ўсю Жамойць (заселеныя жамойтамі землі, што калісьці былі пад уладай Літвы) у яе «''старых межах на Нёмане''», але мусіў задаволіцца, як сам казаў у 1420 годзе, толькі тым, «''чым валодаў''». У выніку, паводле [[Мельнскі мір|Мельнскага міру]] 1422 году, значная частка тэрыторыі літоўскай Жамойці перайшла да [[Прусія|Прусіі]] — ад замка [[Юрбург]]у над Нёманам на ўсходзе да [[Паланга|Палангі]] з [[Клайпеда]]й над [[Балтыйскае мора|Балтыйскім морам]] на захадзе{{Заўвага|Гэтая жамойцкая тэрыторыя, якая ўвайшла ў склад [[Самбійскае біскупства|Самбійскага біскупства]], у працах летувіскіх гісторыкаў называецца [[Малая Летува|Малой Летувой]]}}&lt;ref name=&quot;Urban-2001-110&quot;&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 110.&lt;/ref&gt;. Прытым у тэксьце дамовы пры апісаньні межаў Прусіі адзначалася, што «''...замак Мэмэль [[Летувіская мова|па-жамойцку]] завецца [[Клайпеда#Назва|Клайпеда]]''»{{Заўвага|{{мова-la|«...castrum Memel in Samogitico Glaupeda appelatum»|скарочана}}, а таксама паводле тэксту дамовы 1436 году: {{мова-la|«...castrum Memel in Samogitico Clupeda appellatum»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Современник. Т. 7, 1860. [https://books.google.by/books?id=1CkYAAAAYAAJ&amp;pg=PA13&amp;dq=castrum+Memel+in+Samogitico&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjC45qwpO70AhUXQ_EDHSg2CGYQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&amp;q=castrum%20Memel%20in%20Samogitico&amp;f=false С. 13].&lt;/ref&gt;. Тым часам у Вялікім Княстве Літоўскім на просьбу жамойтаў, якія хацелі падкрэсьліць сваю адрознасьць ад [[ліцьвіны|ліцьвінаў]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінаў]], зьявіўся асобны дадатак да найменьня дзяржавы, якая пачала называцца Вялікім Княствам Літоўскім, Рускім і Жамойцкім. Ужо ў земскім прывілеі Жамойці 1441 году вялікі князь літоўскі [[Казімер Ягелончык|Казімер]] адрозьніваў Жамойць ад Літвы: «''А зь Літвы ня маем да іх празь [[Нявежа (Летува)|Нявежу]] жаднага цівуна зсылаць''»&lt;ref name=&quot;Dajlida-2019-28&quot;&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 28.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Lithuania Proper (1770-79).jpg|значак|зьлева|Падзел Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага з мапы 1770-х гадоў: [[Літва старажытная|Сапраўдная Літва]] ({{мова-en|Lithuania Proper|скарочана}}) складаецца зь «Літоўскіх ваяводзтваў» і «[[Белая Русь|Літоўскай або Белай Русі]]», тым часам Жамойць падаецца асобна ад Літвы — паміж [[Інфлянты|Інфлянтамі]] і [[Курляндыя]]й]]
[[Файл:Provincia S. Joachimi Ord. Excalc. SSS Trinitatis Red. Capt. post introductionen Religiosor sui Ordinis A.D. 1684 in Regnum Poloniae et M.D. Lith.jpg|значак|Мапа [[Ордэн трынітарыяў|трынітарскіх]] [[кляштар]]аў у [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], дзе «Жамойць» ({{мова-la|Samogitia|скарочана}}) — гэта землі [[Жамойцкае староства|Жамойцкага староства]] (ВКЛ) і «[[Малая Летува|Малой Летувы]]» (Прусія), 1748 г.]]

На частцы тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага, заселенай жамойтамі, утварылася адмысловая аўтаномная адзінка — [[Жамойцкае староства]] (у 1412 годзе [[Урад (Вялікае Княства Літоўскае)|ўрад]] старосты атрымаў набліжаны да Вітаўта [[Кезгайла Валімонтавіч]]). Ад пачатку сталіцай староства былі [[Крожы]] (з 1535 году — [[Кейданы]], а з канца XVI ст. — [[Расены]]). Тым часам каталіцкае [[Жамойцкае біскупства|Медніцкае (Жамойцкае) біскупства]], утворанае яшчэ 27 кастрычніка 1417 году, адміністрацыйна-тэрытарыяльна ахоплівала ня толькі Жамойцкае староства, але і [[Упіцкі павет]] [[Троцкае ваяводзтва|Троцкага ваяводзтва]]&lt;ref name=&quot;Dziarnovic-2013&quot;/&gt;. Рэзыдэнцыя біскупа разьмяшчалася ў [[Варні|Медніках (Варнях)]] (першы біскуп — [[Мацей зь Вільні]]). Зь сярэдзіны XV ст. у тытуле вялікага князя літоўскага пачала трывала{{Заўвага|Яшчэ ў 1417 годзе пры заснаваньні Медніцкага (Жамойцкага) біскупства назву Жамойці ў сваім тытуле ўжыў вялікі князь літоўскі Вітаўт&lt;ref&gt;{{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)|к}} С. 142.&lt;/ref&gt;}} ўжывацца назва Жамойці: «''вялікі князь… усяе Літоўскае зямлі і Жамоцкае і многіх Рускіх зямель''» (згадка [[Русь|Русі]] зьявілася па далучэньні Кіеўскай ды іншых украінскіх земляў)&lt;ref&gt;[[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Вялікае Княства Літоўскае: Дзяржаўны і палітычны лад // {{Літаратура/ЭГБ|2к}} С. 401.&lt;/ref&gt;. Разам з тым, згадка Жамойці часта аддзялялася ад Літвы адным або двума назовамі: напрыклад, у тытуле гаспадара ў [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1529 году|Літоўскім Статуце рэдакцыі 1529 году]]: «''Жыґімонт, з божае міласьці кароль Польскі, вялікі князь Літоўскі, Рускі, Прускі, Жамойцкі, Мазавецкі і іных''»&lt;ref name=&quot;Dajlida-2019-2009&quot;&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 209.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Lithauen oder Weis Reussen.jpg|значак|зьлева|Фрагмэнт мапы [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], на якой Літва атаясамліваецца зь Белай Русьсю («''Lithauen oder Weis Reussen''», «''Літва або Белая Русь''»), тым часам Жамойць (''Samogitien'') не атаясамліваецца зь Літвой]]
[[Файл:Пруссия Польская, Пруссия, Самогития Польская (А. Нагаев, 1757).jpg|значак|Расейская марская мапа 1757 г., на якой прыналежная да [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] частка Прусіі значыцца як «Прусія Польская» (у адрозьненьне ад Каралеўства Прусіі), а прыналежная да Рэчы Паспалітай частка Жамойці — як «Жамойць Польская»]]

Увогуле, заселеная жамойтамі тэрыторыя ў складзе Вялікага Княства Літоўскага была большай за афіцыйнае Жамойцкае староства і пашыралася ў тым ліку за раку Нявежу, пра што, апроч прыналежнасьці [[Упіцкі павет|Ўпіцкага павету]] да Жамойцкага біскупства, сьведчаць пэўныя дакумэнтальныя крыніцы: «''Я, Мальхер Станіслававіч Шэмет, цівун гаспадарскі зямлі Жамойцкае воласьці Берштанскае...''» (1565 год)&lt;ref&gt;Archiwum książąt Lubartowiczów Sanguszków w Sławucie. T. 7. — Lwów, 1910. [https://polona.pl/item/archiwum-ksiazat-lubartowiczow-sanguszkow-w-slawucie-t-7-t-2-archiwum-xx-sanguszkow,OTgwNTk1NDg/129/#item S. 86].&lt;/ref&gt; ([[Бірштаны]] — мястэчка на поўдні [[Ковенскі павет (ВКЛ)|Ковенскага павету]]), «Инвентарь имения Кревна в земле Жомойтской, принадлежавшее [[Віленскія біскупы|Виленскому Бискупу]], Кардиналу [[Юры Радзівіл (біскуп)|Юрию Радзивилу]]» (1585 год)&lt;ref&gt;Акты издаваемые виленской археографической комиссией. Т. XIV. — Вильна, 1887. [https://books.google.by/books?id=OF0jAQAAMAAJ&amp;pg=PA281&amp;dq=Inwentarz+y+regestr+naszego+Krewienskiego+%D0%B8%D0%BD%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiv267c2-b0AhXPQvEDHWOKA5YQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=Inwentarz%20y%20regestr%20naszego%20Krewienskiego%20%D0%B8%D0%BD%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8A&amp;f=false С. 281].&lt;/ref&gt; ({{Артыкул у іншым разьдзеле|Крэўна||lt|Kriaunos}} — маёнтак на ўсходзе [[Вількамірскі павет|Вількамірскага павету]]). Гісторык XV ст. [[Ян Длугаш]] залічваў Нявежу да рэкаў Жамойці, а мяжу зь Літвой ён вызначаў ракой [[Сьвятая (рака)|Сьвятой]]&lt;ref&gt;Zeuss J. K. Die Deutschen und die Nachbarstämme. — München, 1837. [https://books.google.by/books?id=vlIAAAAAcAAJ&amp;pg=PA680&amp;dq=swiatha+samogitia&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjA0JTWkJT2AhUdhv0HHZE7AEwQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=swiatha%20samogitia&amp;f=false S. 680].&lt;/ref&gt;. Тым часам [[Хроніка Быхаўца]] сьведчыць пра геаграфічную блізкасьць межаў Жамойці да [[Трокі|Трокаў]], «''А яшчэ двух сыноў сваіх пасадзіў [[Гедзімін]] на вялікіх княствах: [[Яўнут]]а — на пасадзе сваім, у Вільні і на Вялікім Княстве Літоўскім, а [[Кейстут]]а — у Троках і на ўсёй Жамойцкай зямлі''»&lt;ref&gt;[https://knihi.com/none/Kronika_Bychauca.html Кроніка Быхаўца]&lt;/ref&gt;. Таксама Марцін Цайлер у сваім «Новым апісаньні Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага»&lt;ref&gt;[https://knihi.com/Marcin_Cajler/Novaje_apisannie_Karaleustva_Polskaha_i_Vialikaha_Kniastva_Litouskaha.html Новае апісаньне Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага…] у перакладзе Алега (Давіда) Лісоўскага, [[Беларуская Палічка]]&lt;/ref&gt; (1647 год) зазначаў, што паводле географа Давіда Фройліха, адзіны горад (замак) у Жамойці — гэта [[Коўна|Коўня]] (''Caunia'')&lt;ref&gt;Zeiller M. Newe Beschreibung deß Königreichs Polen und Großherzogthumbs Lithauen. — Ulm, 1647. [https://books.google.by/books?id=ymZKAAAAcAAJ&amp;pg=PA17&amp;dq=Korczin,+Wislitz,+Pilzno,+Opoczno&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiZo-ef-4n2AhVJRPEDHYF8A-wQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=Caunia&amp;f=false S. 23].&lt;/ref&gt;, а ў дапоўненым і перапрацаваным «Іншым апісаньні Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага»&lt;ref&gt;[https://knihi.com/Marcin_Cajler/Insaje_apisannie_Karaleustva_Polskaha_i_Vialikaha_Kniastva_Litouskaha.html Іншае апісаньне Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага…] у перакладзе Алега (Давіда) Лісоўскага, [[Беларуская Палічка]]&lt;/ref&gt; (1657 год) удакладніў, што паводле [[Шыман Старавольскі|Шымана Старавольскага]], Коўна (''Couna'') — гэта адзіны мураваны замак Жамойці&lt;ref&gt;Zeiller M. Anderte Beschreibung deß Königreichs Polen und Großherzogthumbs Lithauen. — Ulm, 1657. [https://books.google.by/books?id=SjlZAAAAcAAJ&amp;pg=PA127&amp;dq=couna+Crononis+Nemeni&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiYrsGHzY72AhXJNuwKHacxB0UQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=couna%20Crononis%20Nemeni&amp;f=false S. 127].&lt;/ref&gt;. На тое, што большасьць падуладнага ліцьвінам сялянскага насельніцтва на [[Ковенскі павет (ВКЛ)|Ковеншчыне]] складалі жамойты, зьвяртае ўвагу гісторык [[Вацлаў Пануцэвіч]]&lt;ref name=&quot;Panucevic-2014-269&quot;/&gt;. Тым часам гісторык [[Мікола Ермаловіч]] паказвае на наяўнасьць значнай колькасьці танонімаў тыпу «Жамойцішкі», «Жамайтэлі» і ім падобных на памежжы [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] зь летувісамі&lt;ref name=&quot;Jermalovic-2000-37&quot;&gt;{{Літаратура/Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае|к}} С. 37.&lt;/ref&gt;. Зьвесткі пра тое, што паводле швэдзкіх аўтараў пачатку XVIII ст. (у тым ліку часоў [[Вялікая Паўночная вайна|Вялікай Паўночнай вайны]]) Жамойць пачыналася «''за Вільняй''» і вылучалася як адзін з двух гістарычна-культурных абшараў Вялікага Княства Літоўскага, адрозных ад карэннай Літвы{{Заўвага|Другім такім абшарам швэды вылучалі [[Палесьсе]] (перадусім [[Берасьцейскае ваяводзтва]], заселенае [[Палешукі|палешукамі]])}}, прыводзіць гісторык [[Андрэй Катлярчук]]&lt;ref&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] Швэды ў гісторыі й культуры беларусаў. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2002. С. 146.&lt;/ref&gt;. 

[[Файл:Vialikaje Kniastva Litoŭskaje. Вялікае Княства Літоўскае (T. Lotter, 1770).jpg|міні|зьлева|Вялікае Княства Літоўскае (без Жамойці), 1770 г.]]
[[Файл:Kurlandyja-Žamojć. Курляндыя-Жамойць (N. Sanson, 1659).jpg|міні|Мапа 1659 г., на якой [[Упіцкі павет]] значыцца як частка Жамойці]]

У 1492 годзе вялікі князь літоўскі [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандар]] даў Жамойці «земскі прывілей» (на [[Старабеларуская мова|беларускай мове]]), які стаў пачаткам стварэньня [[Стан (сацыяльная група)|станаў]] на жамойцкіх землях (спачатку толькі зь літоўскай шляхты). У першым пункце свайго прывілею літоўскі гаспадар забараняў казаць падданым, што жыхароў Жамойці далучылі да Вялікага Княства Літоўскага сілай, а не паводле добрай волі: «''Найпярвей, хочам, іж ім [жыхарам Жамойці] жадны ня маець мовіці, альбо на вочы ісьціць, іж бы празь меч, альбо цераз оныі валкі былі звалчоныя, але з добраю волею прысталі''»&lt;ref&gt;Жалованная грамота литовского великого князя Александра Казимировича жителям Жмудской земли. 15 августа 1492 г. // Акты относящиеся к истории Западной России, собранные и изданные Археографическою комиссиею: в 5 т. — Т. 1. 1340—1506. — Санкт-Петербург : Тип. II Отделения Собственной Е. И. В. Канцелярии, 1846. — С. 120—122.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Vialikaje Kniastva Litoŭskaje. Вялікае Княства Літоўскае (T. Lotter, 1780).jpg|міні|зьлева|Вялікае Княства Літоўскае (без Жамойці), 1780 г.]]
[[Файл:Vialikaje Kniastva Litoŭskaje. Вялікае Княства Літоўскае (1613, 1680).jpg|значак|Мапа Вялікага Княства Літоўскага 1680 г., на якой Коўна з ваколіцамі значыцца як частка Жамойці]]

28 лютага 1506 году кароль польскі і вялікі князь літоўскі [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандар]] накіраваў у [[Ватыкан]] дакумэнт, у якім прасіў заснаваць асобную Прускую каталіцкую мітраполію, якая мелася стаць асобным царкоўным княствам на чале з арцыбіскупам. Да гэтага княства-мітраполіі прапанавалася далучыць Жамойцкую каталіцкую япархію, што фактычна значыла вылучэньне тэрыторыі Жамойці з складу Вялікага Княства Літоўскага. Апроч таго, у самім дакумэнце Жамойць мела непрывабную характарыстыку: адзначалася, што празь яе тэрыторю было небясьпечна падарожнічаць з [[Прусія|Прусіі]] ў [[Рыга|Рыгу]]. Як зазначае [[Павал Урбан]], гэты праект сьведчыў пра іншароднасьць Жамойці ў складзе ВКЛ і большую этнічную блізкасьць жамойтаў з карэнным насельніцтвам Прусіі&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 90—91.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Остапенко А. В. [https://shron1.chtyvo.org.ua/Ostapenko_Anatolii/Etnichni_faktory_u_protsesakh_formuvannia_biloruskoho_narodu_ta_natsii.pdf?PHPSESSID=m47mi2g6psl5t9sjten73f21f1 Етнічні фактори у процесах формування білоруського народу та нації : автореф. дис. … д-ра іст. наук] : [спец.] 07.00.05 «Етнологія» / Остапенко Анатолій Володимирович ; Київський нац. ун-т ім. Тараса Шевченка. — Захищена 26.04.2021. — Київ, 2021. С. 212.&lt;/ref&gt;. Пагатоў яшчэ ў 1435 годзе [[Базэльскі царкоўны сабор]] задаволіў просьбу біскупа самбійскага [[Міхал Юнге|Міхала Юнге]] дазволіць карыстацца ў царкоўным жыцьці мовамі мясцовых насельнікаў прускай [[Самбія|Самбіі]], у тым ліку «''мовай [[Жамойты|жамойтаў]]''»&lt;ref name=&quot;Urban-2001-110&quot;/&gt;.

[[Файл:Relatia Żmudzkiego weyscia y wyiscia ze szwedzkiey opieki (1657) (2).jpg|значак|зьлева|Другая старонка «Рэляцыі аб уваходжаньні і выхадзе Жамойці з-пад апекі Швэцыі» ({{мова-pl|Relatia Żmudzkiego weyscia y wyiscia ze szwedzkiey opieki|скарочана}}) з гербамі Польшчы, [[Літва старажытная|Літвы]] і Жамойці, 1657 г.]]
[[Файл:Kurlandyja-Žamojć. Курляндыя-Жамойць (1667).jpg|міні|Мапа Жамойці 1667 г. з [[Коўна]]м і [[Вількамір]]ам]]

Як самастойная зямля Жамойць выдзяляецца ў дакумэнтах 1506 году аб межах Вялікага Княства Літоўскага з [[Інфлянты|Інфлянтамі]], калі «''граніца Жамойцкай зямлі зь Ліфлянцкаю зямлёю''» разглядалася асобна ад літоўскай, у той час як «''Літоўская граніца''» ішла «''да [[Дрысьвяты (вёска)|Дрысьвята]] і да [[Браслаў]]ля, аж і да [[Пскоў|Пскоўскага]] рубяжа''», то бок, абыймала [[Полацкае ваяводзтва|Полаччыну]]&lt;ref name=&quot;Dajlida-2019-59&quot;&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 59.&lt;/ref&gt;. У ХVІ ст. жамойты змагаліся, каб гаспадар пацьвердзіў непарушнасьць старых межаў, якія аддзялялі Жамойць ад Літвы&lt;ref name=&quot;Дубавец-Сагановіч-1994&quot;/&gt;. У [[Сойм Вялікага Княства Літоўскага|соймавых]] зваротах 1542 і 1554 гадоў жамойцкія паслы прасілі вялікіх князёў [[Жыгімонт Стары|Жыгімонта Старога]] і [[Жыгімонт Аўгуст|Жыгімонта Аўгуста]], «''абы ўрады ў зямлі Жамойцкай не былі даваны ані Літве, ані Русі''»&lt;ref name=&quot;Nasievic-2005&quot;&gt;[[Вячаслаў Насевіч|Насевіч В.]] Літвіны // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 207.&lt;/ref&gt;, у гэтых жа зваротах разглядаліся пытаньні «''граніцы Літоўскай''» з Жамойцю&lt;ref name=&quot;Dajlida-2019-59&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 87.&lt;/ref&gt;. Яшчэ адно сьведчаньне адасобленасьці — асобнае пералічэньне жамойцкіх харугваў у рэестры дзяржаўнага войска ў XVI стагодзьдзі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-158&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 158.&lt;/ref&gt;. Апроч таго, у статуце [[Трыбунал Вялікага Княства Літоўскага|Літоўскага Трыбуналу]] («''Спосаб праў трыбунальскіх''») 1581 году [[Канцлер вялікі літоўскі|канцлер]] [[Астафей Валовіч]] пісаў: «''На тых сойміках вышэй менаваных кождае ваяводзтва, зямля або павет абіраці маюць, і будуць павінны, межы сабою асоб годных богабойных, цнатлівых, праў і звычаеў онага панства Вялікага княства Літоўскага ўмеетных''»&lt;ref&gt;Временник Императорского Московского общества истории и древностей Российских. Кн. 25. — М., 1857. [https://books.google.by/books?id=VacKAAAAIAAJ&amp;pg=RA1-PA5&amp;dq=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F+%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B8%D0%B6%D1%8A+%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8+%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8+%D0%B8+%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8+%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5+%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwirhMPWmab4AhVXSfEDHdh6DDMQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F%20%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B8%D0%B6%D1%8A%20%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8%20%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8%20%D0%B8%20%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8%20%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5%20%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&amp;f=false С. 5].&lt;/ref&gt;, прытым зазначалася, што «''зямля Жамойцкая іж сваі вольнасьці і звычаі асаблівыя маюць…''»&lt;ref&gt;Лаппо И. И. Великое Княжество Литовское во второй половине XVI столетия. — Юрьев, 1911. [https://books.google.by/books?id=DPH63PnVhGcC&amp;pg=PA529&amp;dq=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F+%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B8%D0%B6%D1%8A+%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8+%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8+%D0%B8+%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8+%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5+%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwj9ueCSmab4AhU_QvEDHf32DGMQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F%20%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B8%D0%B6%D1%8A%20%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8%20%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8%20%D0%B8%20%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8%20%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5%20%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&amp;f=false С. 529].&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Lingua Samogitica (1690).jpg|значак|зьлева|Надрукаваны ў Вільні ў 1690 годзе пераклад булы папы рымскага на летувіскую мову, якая ў дакумэнце называецца «жамойцкай мовай» ({{мова-la|Lingua Samogitica|скарочана}}). Прызначаўся да чытаньня ў парафіях [[Жамойцкае біскупства|Жамойцкага біскупства]], якое ахоплівала ня толькі [[Жамойцкае староства]], але і [[Упіцкі павет|Ўпіцкі павет]], жыхароў якога за Расейскай імпэрыяй абвясьцілі «[[Аўкштайты|аўкштайтамі]]» — «уласнымі літоўцамі»]]
[[Файл:Samogitia o Samodzka zemla (V. Coronelli, 1690).jpg|значак|Жамойць з мапы ВКЛ 1690 году: поруч з лацінскай назвай (''Samogitia'') даецца [[Старабеларуская мова|беларуская]] (''Samodzka zemla'') — на мове [[ліцьвіны|ліцьвінаў]]{{Заўвага|Для [[Курляндыя|Курляндыі]], дзе панавала нямецкая з паходжаньня і мовы шляхта, на мапе даецца нямецкая назва (''Kurland'')}}]]

У складзе Жамойцкага староства Вялікага Княства Літоўскага існавалі як вялікія дзяржаўныя староствы і эканоміі, якія раздаваліся пажыцьцёва, так і значныя маёнткі, зь якіх у XVI—XVII стагодзьдзях асаблівымі памерамі вылучаліся [[Лятыфундыя|лятыфундыі]] магнатаў [[Хадкевічы|Хадкевічаў]], [[Радзівілы|Радзівілаў]], [[Сапегі|Сапегаў]], [[Кішкі (род)|Кішкаў]], [[Валовічы|Валовічаў]], [[Тышкевічы|Тышкевічаў]]. Калі ў сярэдзіне XVI ст. згасла мужчынскай лінія магнацкага роду [[Кезгайлы|Кезгайлаў]] (доўгі час трымалі ўрад жамойцкага старосты), іх землі перайшлі да сваякоў — [[Завішы|Завішаў]] і [[Шэметы|Шэметаў]], а самай уплывовым родам у Жамойці сталі Хадкевічы. У сярэдзіне XVII ст. згас род Кішкаў, а велізарныя лятыфундыі Хадкевічаў перайшлі да Сапегаў ды іншых. У сярэдзіне XVII ст. у склад лятыфундыстаў Жамойці ўвайшлі [[Агінскія]], у XVIII ст. — [[Плятэры]], [[Карпы (род)|Карпы]], [[Касакоўскія]], [[Масальскія]]. Аднак галоўныя рэзыдэнцыі ўсіх гэтых магнацкіх родаў знаходзіліся па-за жамойцкімі землямі. Значнымі памерамі ў XVI ст. вылучаліся таксама валоданьні сярэднезаможнай шляхты — такіх родаў як [[Білевічы]], [[Белазоры]], [[Талька-Грынцэвічы]], [[Гротусы]], [[Гружэўскія]], [[Зяновічы]], [[Орвіды]], [[Пяткевічы]]; у XVII ст. — яшчэ і [[Гурскія|Гурскія (Горскія)]], [[Войны]], [[Кіршэнтэйны]], [[Гелгуды]], [[Гедройцы]], [[Пацы]], Сіруці, кальвіністы Блінструбы; у XVIII ст. — яшчэ і [[Празьдзецкія]], [[Коньчы]], [[Залускія]], [[Вэйсэнгофы]], [[Нагурскія]], [[Монтвілы]], [[Пілсудзкія]], [[Страшэвічы]], [[Станевічы]], [[Станкевічы (шляхецкі род)|Станкевічы]] ды іншыя. Мець маёнтак у Жамойці было выгадна, бо галоўны экспарт збожжа ішоў у Заходнюю Эўропу — праз [[Кёнігсбэрг]] і [[Гданьск]]&lt;ref&gt;История Литовской ССР. — Вильнюс, 1978. С. 156.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Siauliaiaktas17940505.jpg|значак|Акт паўстаньня шляхты Шавельскай зямлі [[Жамойцкае староства|Жамойцкага княства]], 1794 г. (на [[Польская мова|польскай мове]])]]

Зь першай паловы XVI ст. у Жамойцкім старостве назіраецца актывізацыя нямецкіх купцоў з Прусіі і рост гандлёвага абароту. Большая частка жамойцкіх сялянаў была вольнай (на паўночным захадзе староства — каля 90% усіх сялянаў), бо плаціла [[чынш]]. Шмат сялянаў займалася гандлем у Прусіі, які дазваляў ім адпраўляць сваіх дзяцей навучацца за грошы ў парафіяльныя школы і на каталіцкіх ксяндзоў, што лічылася вельмі прэстыжным&lt;ref&gt;История Литовской ССР. — Вильнюс, 1978. С. 152—153.&lt;/ref&gt;. Каталіцкія сьвятары традыцыйна карысталіся на жамойцкай вёсцы надзвычайнай павагай&lt;ref&gt;Encyklopedia Powszechna. T. 28 . — Warszawa, 1868. S. 994—995.&lt;/ref&gt;. Апісаньне жамойцкіх сялянаў у сваіх «Запісках аб Масковіі» пакінуў дыплямат і падарожнік [[Жыгімонт Гербэрштайн]] ({{мова-de|Siegmund Freiherr von Herberstein|скарочана}}; 1486—1566), які двойчы, у 1516—1518 і 1526—1527 гадох, наведаў Вільню і Маскву: «''…Жамойты носяць дрэнную адзежу, галоўным парадкам папялістага колеру. Яны жывуць у нізкіх, але вельмі доўгіх халупах; агонь у іх захоўваецца ў сярэдзіне, і бацька сямейства, седзячы ў агню, бачыць сваю жывёлу і ўсю гаспадарку. Бо яны звычайна трымаюць быдла пад тым жа дахам, пад якім жывуць самі, без усякай перагародкі. Больш заможныя ўжываюць таксама буйвалавы рогі замест кубкаў… Зямлю яны аруць не жалезам, а дрэвам, што тым больш дзіўна, бо зямля ў іх цьвёрдая, а не пясковая, і хвоя не расьце на ёй зусім. Пры падрыхтоўцы да араньня яны нясуць з сабой вельмі шмат бярвёнаў, якімі рыюць зямлю…''»&lt;ref&gt;Записки о Московии барона Гербертейна. — СПб., 1866. [https://books.google.by/books?id=IsVfAAAAcAAJ&amp;pg=PA169&amp;dq=%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%82%D1%8B+%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%8F%D1%82%D1%8A+%D0%BE%D0%B4%D0%B5%D0%B6%D0%B4%D1%83&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjp6J2Tg-v0AhViVeUKHcf1BuMQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%82%D1%8B%20%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%8F%D1%82%D1%8A%20%D0%BE%D0%B4%D0%B5%D0%B6%D0%B4%D1%83&amp;f=false С. 169].&lt;/ref&gt;. Падобны побыт жамойцкіх сялянаў засьведчыў у 1517 годзе [[Мацей Мяхоўскі]]{{Заўвага|«''Жамойць — паўночная і марозная краіна, мяжуе зь Літвой, Інфлянтамі і Прусіяй... Там зусім не будуюць хатаў або прыстойных будынкаў, а ставяць толькі буданы зь бярвеньня і саломы, падоўжаныя, расьцягнутыя пасярэдзіне і звужаныя на канцах. Параўнальна шырокая ўнізе, такая пабудова, паступова пры надбудаваньні звужваецца і пачынае нагадваць дно [перакінутай] лодкі або шалом. На верхавіне робіцца адно акно, якое дае сьвятло зьверху, а пад ім ачаг — дзеля гатаваньня ежы, а таксама дзеля абароны ад холаду, у якім дранцвее гэтая краіна большую частку году. У такой хаце яны жывуць з жонкамі, дзецьмі, рабамі, рабынямі, быдлам дробным і ўючным, хлебам і ўсякім начыньнем''»}}&lt;ref&gt;Меховский М. [https://www.vostlit.info/Texts/rus15/Mehovskij/frametext2.htm?fbclid=IwAR0kzgC1HX5karYIIXlEPpvrfdQXNJSzQ7zmlzbqwm2jUaMbgicrd5_uiNo Трактат о двух Сарматиях]. — М.; Л., 1936.&lt;/ref&gt;.

Адміністрацыйна-тэрытарыяльная рэформа 1565—1566 гадоў, паводле якой асноўнымі адзінкамі адміністрацыйна-тэрытарыяльнай структуры Вялікага Княства Літоўскага станавіліся [[Ваяводзтва|ваяводзтвы]] і [[Павет|паветы]], не закранула Жамойці. Жамойцкае староства (з 28 цівунстваў) выразна вылучалася і ў існасьці было паветам, бо мела толькі адзін [[Павятовы соймік|соймік]], аднак жамойцкі староста меў кампэнтэнцыі ваяводы і таму быў сэнатарам і засядаў у [[Сэнат Рэчы Паспалітай|Сэнаце]]&lt;ref name=&quot;Zakseuski-1994&quot;&gt;Закшэўскі А. Юрыдычна-адміністрацыйны рэгіяналізм у І Рэчы Паспалітай // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 3. 1994. С. 16—23.&lt;/ref&gt;. Староства мела трох сэнатараў — [[Жамойцкія біскупы|жамойцкі біскуп]], [[Старосты жамойцкія|жамойцкі староста]] і [[Кашталяны жамойцкія|жамойцкі кашталян]]. Калі ў 1581 годзе ўтварыўся [[Трыбунал Вялікага Княства Літоўскага]], Жамойць, як і ўкраінскія ваяводзтвы [[Карона Каралеўства Польскага|Каралеўства Польскага]], ад пачатку мела атрымаць асобныя трыбунальскія суды (у Расенах), аднак сама шляхта Жамойцкага староства ад такой прапановы Вільні адмовілася, што таксама не спрыяла самаізаляцыі ўнутранага жыцьця Жамойці&lt;ref name=&quot;Zakseuski-1994&quot;/&gt;. Беларускі дасьледнік Алёхна Дайліда зьвяртае ўвагу на тое, што паводле запісаў [[Мэтрыка Вялікага Княства Літоўскага|Літоўскай мэтрыкі]] і попісаў войска Вялікага Княства Літоўскага, этнічны склад жамойцкай шляхты ня быў аднародным яшчэ з часоў засяленьня Жамойцкага староства па крыжацкіх спусташэньнях. Імёны шляхты значна розьніліся на поўдні (у зручных да калянізацыі панямонскіх местах) і на поўначы літоўскай Жамойці. Першыя адпавядалі імёнам гістарычных [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] (паводле дасьледніка, славянізаваны германскі і чыста славянскі элемэнт), хоць таксама сустракалася невялікая частка [[Балтыйскія мовы|балтаў]], другія былі пераважна балцкімі (жамойцкімі). Такі этнічны падзел, засьведчаны ў дакумэнтальных крыніцах, тлумачыць скаргі этнічна жамойцкай шляхты ў XVI ст. на тое, што ўрады ў Жамойці дзяржалі «''літва''» і «''русь''»&lt;ref name=&quot;Dajlida-2019-28&quot;/&gt;. Аднак працэсы паступовай палітычнай і гаспадарчай інтэграцыі Жамойцкага староства ў Вялікае Княства Літоўскае прывялі да таго, што ў XVІІ—XVІІІ стагодзьдзях пад Жамойцю пачалі разумець найперш супольнасьць тамтэйшай [[Славянскія мовы|славянамоўнай]] шляхты&lt;ref name=&quot;Dziarnovic-2013&quot;/&gt;.

У 1650 годзе у Жамойцкім старостве колькасьць сялянскіх [[Дым (адзінка падаткаабкладаньня)|дымоў]] складала больш за 49 тысячаў, што адпавядае колькасьці насельніцтва каля 330 тысячаў чалавек. Шчыльнасьць насельніцтва (17,4 чал./км²) была адною з найвышэйшых у Вялікім Княстве Літоўскім&lt;ref name=&quot;Nasievic-2005-625&quot;/&gt;. Літоўская Жамойць моцна пацярпела за часамі [[Вялікая Паўночная вайна|Паўночнай вайны]] (1655—1660), калі ў 1655 годзе яе занялі швэдзкія войскі. З ініцыятывы гетмана [[Януш Радзівіл|Януша Радзівіла]] і часткі шляхты тут абвясьцілі [[Кейданская дэкларацыя|Кейданскую дэклярацыю]]. З прычыны ваенных дзеяньняў колькасьць дымоў на 1667 году скарацілася да 34 тысячаў&lt;ref name=&quot;Nasievic-2005-625&quot;/&gt;. За часамі [[Вялікая Паўночная вайна|Вялікай Паўночнай вайны]] (1700—1721) у 1701—1708 гадох праз Жамойць праходзілі швэдзкія войскі. У 1707 годзе тут адбыліся значныя сялянскія хваляваньні, а ў 1707—1711 гадох голад і эпідэмія чумы значна скарацілі колькасьць насельніцтва літоўскай і [[Малая Летува|прускай Жамойці]]&lt;ref&gt;Литва Малая // Большая Российская энциклопедия: в 30 т. Т. 17. — Москва, 2010. С. 628.&lt;/ref&gt;. Таксама паводле дакумэнту пачатку XVIII ст., «''У адной Вільні зьмерла можна сказаць цэлая Жамойць і часткова Літва''» ({{мова-ru|«В одной Вильне вымерла можно сказать целая Жмудь и отчасти Литва»|скарочана}})&lt;ref&gt;[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] [https://web.archive.org/web/20141129020526/http://kamunikat.fontel.net/pdf/albaruthenica/06.pdf Нацыя ліцвінаў у этнагенезе беларусаў: Параўнальна-тыпалагічны і гістарычны аспекты] // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 6, 1997. С. 40.&lt;/ref&gt;.

Жамойцкае староства стала важным цэнтрам пачатку [[Барская канфэдэрацыя|Барскай канфэдэрацыі]]: у 1768 годзе ў Расенах абвясьцілі [[Генэральная канфэдэрацыя Вялікага Княства Літоўскага|Генэральную канфэдэрацыю Вялікага Княства Літоўскага]]. У 1769 годзе адбыліся значныя хваляваньні сялянаў Шавельскай эканоміі. У 1768—1782 і 1791—1796 гадох адбыліся значныя пратэсты сялянаў староства [[Паланга]] супраць яго валадара біскупа віленскага [[Ігнаці Якуб Масальскі|Ігнація Масальскага]], а ў 1775—1792 гадох — у старостве [[Вялёна]] супраць каралеўскага губэрнатара [[Антоні Тызэнгаўз|Антонія Тызэнгаўза]]&lt;ref&gt;История Литовской ССР. — Вильнюс, 1978. С. 157—159.&lt;/ref&gt;.

23 лістапада 1793 году згодна з пастановай [[Гарадзенскі Сойм (1793)|Гарадзенскага Сойму]] ў Вялікім Княстве Літоўскім утварылася [[Жамойцкае ваяводзтва]], якое падзялялася на тры зямлі (на падставе ранейшых парафіяў): [[Расены|Расенскую]], [[Цельшы]]цкую і [[Шаўлі|Шавельскую]]. З прычыны сваёй аддаленасьці ад месцаў канцэнтрацыі войскаў [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] тэрыторыя Жамойці стала адным з важных цэнтраў, дзе ўзьнялося [[Паўстаньне 1794 году|паўстаньне 1794 году]] на чале з [[Тадэвуш Касьцюшка|Тадэвушам Касьцюшкам]]. Дзеля заахвочаньня жамойцкіх сялянаў адозвы паўстанцаў адмыслова перакладаліся з польскай на [[Летувіская мова|жамойцкую (летувіскую) мову]]&lt;ref&gt;История Литовской ССР. — Вильнюс, 1978. С. 174—175.&lt;/ref&gt;.

=== У складзе Расейскай імпэрыі і Прусіі ===
[[Файл:Samogitie, Lithuanie (A. Zakrzewski, 1832).jpg|значак|зьлева|[[Літва старажытная|Літва]] займае [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічную Беларусь]], Жамойць — Летуву. З мапы [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|вызвольнага паўстаньня]], 1832 г.]]
[[Файл:Kowno dzisiejsza stolica Żmudzi (A. Czapski, 1850).jpg|значак|''«[[Коўна]] — цяперашняя сталіца Жамойці»'' ({{мова-pl|«Kowno dzisiejsza stolica Żmudzi»|скарочана}}) (подпіс да выявы места). [[Антоні Аляшчынскі|А. Аляшчынскі]], 1850 г.]]
[[Файл:Kowno dzisiejsza stolica Żmudzi (A. Oleszczyński, 1850).jpg|значак|''«Коўна — цяперашняя сталіца Жамойці»''. А. Аляшчынскі, 1850 г.]]

Па [[Трэці падзел Рэчы Паспалітай|трэцім падзеле Рэчы Паспалітай]] у 1795 годзе ўлады [[Расейская імпэрыя|Расейскае імпэрыі]] ўлучылі ўсю літоўскую Жамойць (разам з гістарычна адасобленым ад уласна Літвы колішнім Жамойцкім староствам) у склад [[Літоўская губэрня|Літоўскай губэрні]]. У 1801 годзе Жамойць апынулася ў складзе [[Віленская губэрня|Літоўска-Віленскай губэрні]], калі маскоўскі гаспадар [[Аляксандар I Раманаў|Аляксандар I]] падзяліў Літоўскую губэрню на Літоўска-Віленскую і [[Гарадзенская губэрня|Літоўска-Гарадзенскую]] (у 1840 годзе маскоўскі гаспадар [[Мікалай I]] прыбраў азначэньне «літоўскі» з назваў абедзьвюх губэрняў). Хоць расейскія ўлады не стварылі адміністрацыйна-тэрытарыяльнай адзінкі, якая б зьмяшчала азначэньне «жамойцкая» у сваёй афіцыйнай назьве, аднак такое азначэньне трапіла ў афіцыйны тытул маскоўскіх гаспадароў — «князь самагіцкі». Тым часам паводле прапанаванага [[Міхал Клеафас Агінскі|Міхалам Клеафасам Агінскім]] ў 1811 годзе [[Вялікае Княства Літоўскае (1811)|праекту адраджэньня Вялікага Княства Літоўскага]], Жамойць ня плянавалася ўлучаць у склад адноўленай Літоўскай дзяржавы&lt;ref&gt;Булаты П. План Агінскага: як спрабавалі адрадзіць Вялікае Княства Літоўскае пад скіпетрам Расійскай імперыі // [[Наша гісторыя]]. № 12 (29), 2021.&lt;/ref&gt;.

У [[Вайна 1812 году|вайну 1812 году]] Жамойць трапіла на пэрыфэрыю француска-расейскіх сутыкненьняў, але мясцовыя землеўласьнікі (зямяне) пастаўлялі харчаваньне арміі [[Напалеон I Банапарт|Напалеона]]. Каб прадухіліць чаканую незадаволенасьць сялянаў, жамойцкі біскуп [[Юзэф Арнульф Гедройц]] празь мясцовых ксяндзоў адмыслова загадваў сялянам безумоўна падпарадкоўвацца зямянам&lt;ref&gt;История Литовской ССР. — Вильнюс, 1978. С. 120.&lt;/ref&gt;. У час [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|вызвольнага паўстаньня 1830—1831 гадоў]] і [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў]] Жамойць займела важнае значэньне для паўстанцаў з прычыны выхаду да [[Балтыйскае мора|Балтыйскага мора]]: пераадолець нястачу [[Пальная зброя|пальнай зброі]] можна было толькі праз падвоз яе з-за мяжы на караблях — да порта [[Паланга|Палангі]] ([[Курляндзкая губэрня]]) побач з жамойцкай [[Крэтынга]]й&lt;ref&gt;История Литовской ССР. — Вильнюс, 1978 С. 195, 215.&lt;/ref&gt;. Стратэгічнае значэньне Жамойці прычынілася да актыўных ваенных дзеяньняў на яе тэрыторыі (прытым паўстанцам атрымлівалася залучаць жамойцкае сялянства толькі з дапамогай заклікаў каталіцкіх сьвятароў, найбольш вядомы паўстанцкі лідэр — ксёндз [[Антоні Мацкевіч]]&lt;ref&gt;История Литовской ССР. — Вильнюс, 1978. С. 213.&lt;/ref&gt;), аднак у 1896 годзе ў часопісе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Живая старина||ru|Живая старина}} адзначалася&lt;ref&gt;Живая старина. Т. 6, 1896. [https://books.google.by/books?id=btw_AQAAMAAJ&amp;pg=PA34&amp;dq=%D0%BF%D0%BE+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D1%81%D0%BA%D0%B8:+lenkmetis&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjflpPyhuv0AhV7g_0HHconBy4Q6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BF%D0%BE%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D1%81%D0%BA%D0%B8%3A%20lenkmetis&amp;f=false С. 34—35].&lt;/ref&gt;:
{{Цытата|У ляскі 1830 год (па-жамойцку: lenkmetis), з усіх вобласьцяў Заходняга краю, адна Жамойць, паводле сьведчаньня гісторыка гэтага паўстаньня, Штэйна, выявіла свой асобы народны дух, тым, што на падгаворы зьбірацца ў аддзелы касінераў, адказала разгромам абшарніцкіх маёнткаў, так што спатрэбілася паслаць паўстанцкае войска ўжо супраць саміх жамойтаў. &lt;…&gt; Таксама і паўстаньне 1863 г. сапраўдны жамойт называе ня інакш, як «ляскім годам», а саміх паўстанцаў «войскам сьляпнёў» (bimbаlu váiskas).
{{арыгінал|ru|В ляшский 1830 год (по жмудски: lenkmetis), изо всех областей Западнаго края, одна Жмудь, по свидетельству историка этого восстания, Штейна, проявила свой особый народный дух, тем, что на подговоры собираться в отряды косиньеров, ответила разгромом помещичьих имений, так что понадобилось послать повстанческое войско уже против самих Жмудинов. &lt;...&gt; Также и повстание 1863 г. настоящий жмудин называет не иначе, как «ляшским годом», а самих повстанцев «войском слепней» (bimbаlu váiskas). 
}}
}}
[[Файл:Grammatyka języka żmudzkiego. Kałbrieda leźuwio źiamaytiszko (1832).jpg|значак|зьлева|Выдадзеная ў Вільні граматыка жамойцкай (летувіскай) мовы ({{мова-pl|Grammatyka języka żmudzkiego|скарочана}} = {{мова-lt|Kałbrieda leźuwio źiamaytiszko|скарочана}}), 1832 г.]]
{{Падвойная выява|справа|Naujes moksłas skajtima raszta żemajtyszka diel mażun wajkun (1848).jpg|98|Русская азбука с переводом слов и фраз на жмудский язык (1861).jpg|116|Лемантар «Новая навука чытаньня пісьма жамойцкага для малых дзетак» ({{мова-lt|«Naujes moksłas skajtima raszta żemajtyszka diel mażun wajkun»|скарочана}}) (1848 г.) і «Расейскі лемантар зь перакладам словаў і фразаў на жамойцкую мову» ({{мова-ru|«Русская азбука с переводом слов и фраз на жмудский язык»|скарочана}}) (1861 г.)}}

Хоць Жамойць у Расейскай імпэрыі сьпярша ня мела асобнай адміністрацыйна-тэрытарыяльнай адзінкі, да пачатку 1840-х гадоў у афіцыйных дакумэнтах яна часам называлася «Самагіціяй», таксама ўжывалася азначэньне «самагіцкія паветы» ({{мова-ru|самогитские поветы|скарочана}}) — [[Шавельскі павет|Шавельскі]], [[Цельшаўскі павет (Расейская імпэрыя)|Цельшаўскі]], [[Расенскі павет|Расенскі]] і [[Упіцкі павет (Расейская імпэрыя)|Упіцкі]] паветы{{Заўвага|Указ от 27 мая 1831 года «Об установле­нии временного управления по гражданской части в четырёх Самогитских уездах Виленской губер­нии»; Указ 12 февраля 1832 года «О прекращении действия особого в Самогитии Начальника и о восстановлении обыкновенного порядка отношений четырех Самогитских уездов с Виленским Губернским Начальством»; Указ от 3 мая 1832 года «О непроизводстве двойных окладов чиновникам, командированным из России для исправления должностей земских исправников, заседателей земских судов, городничих и полицмейстеров в четырех самогитских уездах»}}. 18 сьнежня 1842 году ўлады Расейскай імпэрыі выдзялілі з складу Віленскай губэрні пераважна балтамоўныя паветы (апроч беларускай часткі [[Браслаўскі павет|гістарычнай Браслаўшчыны]]), зь якіх утварылася [[Ковенская губэрня]], якая атрымала неафіцыйную назву «Самагіція» («Жамойць», «Жмудзь»)&lt;ref&gt;Корнилов И. Русское дело в Северо-Западном крае. Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественнно в муравьевскую эпоху. — СПб., 1901. С. 4, 20, 22.&lt;/ref&gt;. А ў 1864 годзе ў [[Коўна|Коўну]] на загад расейскіх уладаў перавялі рэзыдэнцыю жамойцкага ([[Цельшы|цельшаўскага]]) біскупа. Народжаны ў ваколіцах Расенаў летувіскі гісторык [[Мечыслаў Давойна-Сільвястровіч]] у артыкуле «Жамойць» [[Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага і іншых славянскіх краёў|Геаграфічнага слоўніка Каралеўства Польскага і іншых славянскіх краёў]] (том 14, 1895 год) азначаў «жамойцкімі» паветамі Шавельскі, Расенскі, Цельшаўскі і заходнюю частку [[Ковенскі павет (Расейская імпэрыя)|Ковенскага]] (да ракі [[Нявежа (Летува)|Нявежы]])&lt;ref&gt;Dowojna-Sylwestrowicz M. Żmudź // {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|14к}} [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XIV/795 S. 795].&lt;/ref&gt;, прыводзячы наступны нацыянальны склад насельніцтва Ковенскага павету: 73 тыс. жамойтаў, 6 тыс. [[палякі|палякаў]], 4,3 тыс. [[Расейцы|расейцаў]], 15 тыс. [[Габрэі|жыдоў]] і 1 тыс. [[Немцы|немцаў]]&lt;ref&gt;Dowojna-Sylwestrowicz M. Żmudź // {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|14к}} [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XIV/801 S. 801].&lt;/ref&gt;.

Зь сярэдзіны XIX ст. Жамойць стала цэнтрам папулярызацыі жамойцкай (летувіскай) мовы і культуры. Гэтаму паспрыяла прызначэньне ў 1849 годзе [[Мацей Казімер Валанчэўскі|Мацея Валанчэўскага (Валанчуса)]] — першага жамойцкага біскупа сялянскага паходжаньня. Неўзабаве ён пачаў патрабаваць ад ксяндзоў прамаўляць казаньні ў Жамойцкім біскупстве на жамойцкай мове і адкрываць школы пры касьцёлах з навучаньнем на гэтай мове. Такі крок узмацніў аўтарытэт Валанчуса сярод жамойцкіх сялянаў, якія пачалі называць яго «жамойцкім князем»&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 126.&lt;/ref&gt;. Аднак папулярызацыя жамойцкай мовы закранула толькі сялянскую масу і ксяндзоў, многія зь якіх таксама паходзілі зь сялянаў. Гэта значна адрозьнівалася ад працэсу папулярызацыі беларускай мовы, што падтрымлівалася шляхтай колішняга Вялікага Княства Літоўскага&lt;ref&gt;Дунін-Марцінкевіч В. Збор твораў: у 2 т. Т. 2. — {{Менск (Мінск)}}, 2008. С. 92—93, 381, 572, 574.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Масоло, А. Н. Виленские очерки 1863—1865 гг. // Русская старина. Т. 40, 1883. С. 585.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Pawlikowski M. K. Mińszczyzna, Pamiętnik Wileński. — Londyn, 1972. S. 301.&lt;/ref&gt;. Тым часам яшчэ ў першай палове XIX ст. ураджэнцы Жамойці ([[Дыянізі Пашкевіч]], [[Людвік Юцэвіч]], [[Сыманас Даўкантас]] ды інш.) у сваіх этнаграфічных публікацыях пачалі задаваць эталёны [[летувісы|летувіскасьці]], якія пазьней пачалі выкарыстоўвацца іншымі дасьледнікамі дзеля ацэнкі адпаведнасьці «традыцыйнаму» і «этнічнаму». Значную ролю ў іх дасьледаваньнях адыграла канцэптуалізацыя «чыстых», «клясычных», «не закранутых вонкавымі ўплывамі» летувіскіх зямель. Лінгва-этнаграфічны калярыт Жамойці дазволіў выбудаваць значную адлегласьць ад «славянскага» і стварыць на аснове жамойцкага трывалы вобраз летувіскасьці з максымальным індэксам адрознасьці ад суседзяў&lt;ref&gt;Унуковіч Ю. Этнічная ідэнтыфікацыя і катэгарызацыя беларусаў і літоўцаў у ХІХ ст. // Białorutenistyka Białostocka. T. 12 (2020). S. 393.&lt;/ref&gt;. Менавіта на базе гістарычнай [[Жамойцкая мова|жамойцкай мовы]] — архаічных гаворак ваколіцаў [[Коўна]], [[Шаўлі|Шаўляў]] і [[Клайпеда|Клайпеды]] — у канцы XIX ст. утварылася сучасная [[летувіская мова]]&lt;ref name=&quot;Sviazynski209&quot;&gt;[[Уладзімер Сьвяжынскі|Свяжынскі У.]] Літоўская мова // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 209.&lt;/ref&gt;.

Прапаганда жамойцкай мовы і культуры практычна не знайшла падтрымкі сярод шляхты колішняга Вялікага Княства Літоўскага{{Заўвага|Сьведчаньне даволі спэцыфічнага стаўленьня да Жамойці ў асяродку тагачаснай літоўскай шляхты пакінула [[Габрыэля Пузына]] (1815—1869): «''Літва для Варшавы доўга была тым, чым дагэтуль была Гасконія для парыжанаў і чым, на жаль, Жамойць была для ліцьвінаў: гэта значыць, аб’ектам кпінаў альбо зьдзіўленьня, калі хтосьці з той гучнай і дзікай правінцыі выяўляўся разумнейшым за таго, хто яго высьмейваў''»&lt;ref&gt;Пузыня Г. Помста Літвінкі / Прадмова і пераклад Ірыны Багдановіч // [[Маладосьць (часопіс)|Маладосць]]. № 3 (688), 2011. С. 17.&lt;/ref&gt;}}. Летувіскую інтэлігенцыю і тых нешматлікіх зьбяднелых шляхцічаў, якія пачалі цікавіцца жамойцкімі гаворкамі і лічыць, што «літоўцы» — гэта жамойты, сярэдняя і заможная шляхта пачала называць «літваманамі»&lt;ref name=&quot;Buchowski-2006-26&quot;&gt;Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 137.&lt;/ref&gt;. Прытым яшчэ ў 1854 годзе на старонках часопіса {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які рэдагаваўся прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}}, выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты і навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], зьявілася крытычная нататка датычна называньня часткі жамойтаў «літвой» — пазьнейшых «[[Аўкштайты|аўкштайтаў]]», абвешчаных «уласнымі літоўцамі», якія насяляюць «[[Аўкштота|Аўкштоту]]» — «Верхнюю або ўласную Літву»&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt;:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа чудзкім народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}

[[Файл:Littauischen Sprachgebiets (1876).jpg|значак|зьлева|Мапа абшару з часткова летувіскамоўным насельніцтвам, на якой Ковенская губэрня азначаецца Жамойцю ({{мова-de|Samogitien|скарочана}}), 1876 г.]]
{{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як [[Летувіская мова|летувіскай]] (направа)}}

Ужо ў час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}
{{Падвойная выява|справа|Программа преподавания жмудского языка в Поневежской учительской семинарии (1893).jpg|107|Программа жмудско-литовского языка (1893).jpg|107|Праграмы выкладаньня летувіскай мовы ў [[Панявеж|Панявескай]] настаўніцкай сэмінарыі: {{мова-ru|«Программа преподавания жмудского языка»|скарочана}} (налева), {{мова-ru|«Программа жмудско-литовского языка»|скарочана}} (направа)}}

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.&lt;/ref&gt;) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|зьлева|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія беларускія школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]]
[[Файл:Schamaiten (Samogitien) (D. Schäfer, 1916).jpg|значак|Фрагмэнт мапы «Землі і народы Эўропы» нямецкага гісторыка [[Дытрых Шэфэр|Дытрыха Шэфэра]] (1916 г.), на якой абшар [[летувісы|летувісаў]] мае подпіс «''Schamaiten (Samogitien)''»]]
[[Файл:Litauer (Schamaiten, Schmuden) (D. Schäfer, 1916).jpg|значак|Легенда да мапы Д. Шэфэра, дзе даецца некалькі назваў летувісаў: «''Litauer (Schamaiten, Schmuden'')»]]

Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за жамойцкім насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt; «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]&lt;ref&gt;[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.&lt;/ref&gt;, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «жамойтамі»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''&lt;ref&gt;Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&amp;pg=PA491&amp;dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&amp;f=false S. 491].&lt;/ref&gt;. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі&lt;ref&gt;Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.&lt;/ref&gt;:
«''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)&lt;ref&gt;Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&amp;pg=PA124&amp;dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;f=false С. 124].&lt;/ref&gt;}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у Віленскай губэрні, памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — Ковенскай губэрняй) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу&lt;ref&gt;Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.&lt;/ref&gt;}}&lt;ref name=&quot;Buchowski-2006-26&quot;/&gt;&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.&lt;/ref&gt;.

У пачатку XX ст. летувіскі нацыянальна-дэмакратычны рух складаўся ў абсалютнай большасьці зь сялянаў або інтэлігенцыі і сьвятарства сялянскага паходжаньня, якія нарадзіліся ў [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]] — расейскай Жамойці. Гэта жамойцкі біскуп [[Антанас Баранаўскас]] (1835—1902), ксёндз [[Майроніс|Ёнас Майроніс]] (1862—1932), ксёндз [[Ёнас Басанавічус]], [[Пятрас Краўчунас]], [[Ёнас Вілейшыс]], [[Пятрас Вілейшыс]], [[Вацловас Біржышка]], [[Пеліксас Бугайлішкіс]], [[Андрус Булёта]], [[Юргіс Шайліс]], [[Казімерас Сьцяпонас Шайліс]] ды іншыя. Напярэдадні 1917 году ў ім было два кірункі — хрысьціянска-дэмакратычны, клерыкальны (імкненьне да пабудовы каталіцкай і кансэрватыўнай дзяржавы, дзе паноўнае становішча будзе займаць клір) і нацыяналістычны (нацыяналізм і дэмакратызм ва ўсіх галінах жыцьця, найбольш папулярны сярод сялянства)&lt;ref&gt;Смалянчук А. Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 337.&lt;/ref&gt;.

&lt;gallery caption=&quot;Жамойць мапах да 1918 году&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot; class=&quot;center&quot;&gt;
Szamaiten (Samogitien) (H. Kieper, 1849).jpg|Жамойць (''Szamaiten, Samogitien''), з мапы 1849 г.
Samogitia (1855).jpg|Жамойцкая дыяцэзія, 1855 г.
Żmudź (Samogitia) (1904).jpg|Жамойць (''Żmudź'', ''Samogitia''), з мапы 1904 г.
Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|«Літва і Беларусь» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобныя ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.
&lt;/gallery&gt;

=== Найноўшы час ===
[[Файл:Samogitia (1919).jpg|значак|Мапа Жамойці (Жамойцкага біскупства) з [[Коўна]]м і [[Вількамір]]ам, 1919 г.]]

У 1918 годзе большая частка Жамойці ўвайшла ў склад [[Летувіская Рэспубліка (1918—1940)|міжваеннай Летувы]], фактычнай сталіцай якой стала [[Коўна]] — былая сталіца расейскай Жамойці ([[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]]). Тым часам [[Летувіская Тарыба]] ня здолела ўлучыць у склад Летувы [[Вільня|Вільню]] і [[Віленскі край]] праз супраціў мясцовых жыхароў, якія ўтварылі [[Сярэдняя Літва|Сярэднюю Літву]] (1920—1922): напярэдадні паўстаньня народжаны на [[Ашмянскі павет|Ашмяншчыне]] генэрал [[Люцыян Жалігоўскі]] выдаў [[Польская мова|па-польску]] адозву да насельніцтва Вільні і Віленшчыны з заклікам «''выгнаць жамойтаў''»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 35.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Люцыян Жалігоўскі і яго паплечнікі лічылі сябе ліцьвінамі і славянамі, а летувісаў адмаўляліся прызнаваць за «літоўцаў» і называлі тое насельніцтва выняткова «жамойтамі» ({{мова-pl|Żmudzini|скарочана}}). У 1943 годзе Люцыян Жалігоўскі пісаў у сваіх успамінах пра выгнаньне зь Вільні адміністрацыі Летувы (1918—1920) і непрыняцьце новага сэнсу «літоўцаў», якія раней лічыліся літоўскай шляхтай «жамойтамі»: «''Напярэдадні маршу на Вільню, у [[Вярэнаў|Вярэнаве]], былі мы ня толькі палякамі — былі і літоўцамі. &lt;…&gt; Мы ўсе апэравалі даўнімі катэгорыямі. Пад словам „літовец“ мы разумелі паняцьце гістарычнай Літвы, Літву вялікіх мэтаў, вялікіх людзей, вялікай ідэі. Мы шанавалі нашыя традыцыі, нават попел Зьніча пад [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Катэдрай]]. Нічога зь мінуўшчыны не пакінула сьледу, новаяўлены „літовец“ выявіўся ворагам… і чакаў прыезду на сталец літоўскі — Гогенцолерна, пад імем — о іронія — [[Міндаўгас II|Міндоўга ІІ]]. &lt;…&gt; Толькі мясцовыя людзі адкідалі ўсё, што звалася „літоўскім“. Ніхто не хацеў чуць пра навуку жамойцкай мовы, ніхто не прызнаваў „літоўскага“ ўрадніка, і ўсякая жанчына не хацела ісьці ў касьцёл, дзе служыў „літоўскі“ ксёндз. Чаму мы, адвечныя насельнікі Літвы, мусілі пазьбягаць той дарагой для нас назвы, а іншыя людзі, што ня маюць зь Літвой нічога супольнага, — называць сябе літоўцамі?»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 37, 41—42.&lt;/ref&gt;.}}. Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Валяр’ян Мэйштовіч||pl|Walerian Meysztowicz}}, сын старшыні Часовай урадавай камісіі Сярэдняй Літвы [[Аляксандар Мэйштовіч|Аляксандра Мэйштовіча]], зазначаў у сваіх успамінах: «''Летувіскі нацыянальны рух зьвярнуўся да спадчыны Вялікага Княства Літоўскага. &lt;…&gt; Нават ня мелі для іх назвы. „Ліцьвіны — казаў пан Міхал Юхневіч — гэта [[Ягайла]], [[Ян Караль Хадкевіч|Хадкевіч]], [[Адам Міцкевіч|Міцкевіч]], [[Юзэф Пілсудзкі|Пілсудзкі]] і я, а вы ёсьць летувісамі“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Ruch narodowy litewski zgłosił się do dziedzictwa po Wielkim Księstwie Litewskim. &lt;...&gt; Nawet nie mieliśmy dla nich nazwy. „Litwini — mówił pan Michał Juchniewicz — to Jagiełło, Chodkiewicz, Mickiewicz, Piłsudski i ja, a wy to Lietuvisy“»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Meysztowicz W. Gawędy o czasach i ludziach. — Londyn — Łomianki, 2008. S. 26—27.&lt;/ref&gt;.

У 1923 годзе ў [[Ковенскі павет|Ковенскім павеце]] летувісы складалі 56,7%, а ў самой Коўне — толькі 29,9%, палякаў у гэтым месьце было 31,5%, а жыдоў — 31,8%&lt;ref&gt;Starzyński S. Litwa: zarys stosunków gospodarczych. — Warszawa, 1928. S. 12—13.&lt;/ref&gt;. Значную частку буйных зямельных уласьнікаў складала шляхта-«старалітоўцы», якія валодалі 26% зямлі ў новай дзяржаве і палітычна арыентаваліся на міжваенную [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскую Рэспубліку]]&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168.&lt;/ref&gt;. 15 лютага 1922 году ўлады Летувы прынялі закон аб зямельнай рэформе: нацыяналізавалася зямля ў супраціўнікаў незалежнасьці Летувы і шляхецкія маёнткі, нададзеныя ўладамі [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] з абшару скарбовых зямель, таксама вызначаўся максымум неад’емнай зямлі ў 80 га (з 1929 году — 150 га), што ліквідоўвала (шляхам прымусовай [[Парцэляцыя (эканоміка)|парцэляцыі]]) [[Лятыфундыя|лятыфундыі]], характэрныя раней для жамойцкіх земляў&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168—169.&lt;/ref&gt;. Па [[Вайсковы пераварот у Летуве (1926)|вайсковым перавароце ў Летуве]] (сьнежань 1926 году) у краіне ўсталяваўся [[Аўтарытарызм|аўтарытарны рэжым]] на чале з прэзыдэнтам [[Антанас Сьмятона|Антанасам Сьмятонам]], які працягваў [[Летувізацыя|летувізацыю (жамайцізацыю)]] насельніцтва краіны, абмяжоўваў магчымасьці культурнага разьвіцьця на іншых мовах і ставіў перашкоды да заняцьця дзяржаўных пасадаў тым, хто не лічыў сябе летувісамі паводле нацыянальнасьці&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 192—193.&lt;/ref&gt;.

Па [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайне]], калі ў 1944—1948 гадох каля 100 тысячаў жыхароў Вільні, сярод якіх большую частку складалі [[беларусы]]&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;, прымусілі запісацца палякамі і дэпартавалі ў [[Польская Народная Рэспубліка|камуністычную Польшчу]]&lt;ref name=&quot;Snyder-2004&quot;&gt;[[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [https://web.archive.org/web/20110728191528/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/sna13?OpenDocument Частка 1 з кнігі «Рэканструяваньне нацыяў: Польшча, Украіна, Летува, Беларусь (1569—1999 гг.)»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 13, 2004.&lt;/ref&gt;, то толькі ў 1944—1946 гадох на іх месца прыбыла каля 100 тысячаў новых жыхароў з Жамойці. Увогуле, у адрозьненьне ад сталіцаў іншых савецкіх рэспублік, улады [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] дазволілі Летуве шматгадовую летувізацыю (жамайцізацыю) Вільні: калі [[Талін]] ці [[Рыга|Рыгу]] хутка апанавала расейскамоўная працоўная сіла, Вільню павольна засяляла жамойцкая вёска&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;/&gt;.

Па аднаўленьні незалежнасьці Летувы ў 1990 годзе Жамойць разглядацца ўладамі краіны выняткова як этнаграфічны (этнакультурны) рэгіён, жыхары якога размаўляюць на адным з двух дыялектаў летувіскай мовы — на жамойцкім. У 2003 годзе ўлады Летувы ўсталявалі афіцыйныя межы этнаграфічнага рэгіёну «Жэмайція»&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;. Зацьверджаныя на афіцыйным узроўні межы этнаграфічнага рэгіёну не супадаюць зь межамі [[Жамойцкае староства|Жамойцкага староства]], [[Жамойцкае біскупства|Жамойцкага біскупства]], [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]] або сучаснымі адміністрацыйнымі межамі Летувы, паводле афіцыйнай вэрсіі, гэтыя межы вызначылі на падставе пашырэньня жамойцкага дыялекту. Як заўважыў летувіскі этноляг Ж. Шакніс, мапы этнаграфічных рэгіёнаў Летувы (у адрозьненьне ад [[Латвія|Латвіі]], [[Эстонія|Эстоніі]] або [[Фінляндыя|Фінляндыі]]) вельмі доўгі час не друкаваліся нават у абагульняльных працах зь летувіскай этналёгіі&lt;ref name=&quot;Vnukovic-2021-42&quot;&gt;Внуковіч Ю. Вынаходніцтва этнаграфічных рэгіёнаў Беларусі і Літвы: параўнальная характарыстыка // Вестник Полоцкого государственного университета. № 1, 2021. С. 42.&lt;/ref&gt;. 

Ад 1990-х гадоў у Летуве існуе жамойцкае культурнае грамадзтва — група, зацікаўленая ў захаваньні жамойцкай культуры і мовы, і [[Жамойцкі парлямэнт]] (літаральна парлямэнт Жамойці). Яны выступаюць за рэгіянальную аўтаномнасьць, і іх патрабаваньні засноўваюцца на гістарычных крыніцах. Гэтыя патрабаваньні часта ўлучаюць вяртаньне [[Клайпеда|Клайпеды]]. Жамойцкая група, узначаленая [[Юстынас Бурба|Юстынасам Бурбам]], мае невялікі сяброўскі склад. Таксама выдаецца газэта «''[[Жамойцкі парлямэнт (газэта)|Жамойцкі парлямэнт]]''».

== Сымбалі ==
[[Файл:Ziemia Żmudzka używa czarnego niedźwiedzia w białej obroży na czerwonem polu... Miasto naprzedniejsze Kowno w onej ziemi (1584).jpg|значак|Апісаньне гербу Жамойцкай зямлі з заўвагай, што найважнейшае места гэтай зямлі — [[Коўна]], 1584 г.]]

На гербе Жамойці выяўляецца чорны мядзьведзь з срэбнымі кіпцюрамі, на сьцягу — жамойцкі герб на белым фоне. Гістарычна на Жамойць не пашыраўся літоўскі герб — [[Пагоня]], які быў афіцыйным гербам паветаў і ваяводзтваў адно ўласна Вялікага Княства Літоўскага&lt;ref name=&quot;Dajlida-2019-2009&quot;/&gt;. Жамойцкі герб, як мяркуецца, быў ва ўжытку некалькі стагодзьдзяў (паводле розных крыніцаў, упершыню зьявіўся ў XIV або XVI ст.). 21 ліпеня 1994 году гэтыя сымбалі афіцыйна зацьвердзіў урад [[Летува|Летувіскай Рэспублікі]].

&lt;gallery caption=&quot;Гістарычныя выявы гербу Жамойці ў Вялікім Княстве Літоўскім&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot; class=&quot;center&quot;&gt;
Duchy of Samogitia Coat of Arms.png|1586 г.
Księstwo żmudzkie.jpg|XVII ст.
Žemaitija. Жамойць (1720).jpg|1720 г.
Herbarz Kaspra Niesieckiego Жемайтское староство-2.jpg|1743 г.
&lt;/gallery&gt;

== Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел ==
[[Файл:Liet-etno-regionai.png|міні|{{Легенда|#eafeea|Зацьверджаная на афіцыйным узроўні тэрыторыя летувіскага этнаграфічнага рэгіёну «Жэмайція»}}]]

Сучасны летувіскі этнаграфічны рэгіён «Жэмайція» разьмяшчаецца ў заходняй частцы краіны. У склад рэгіёну ўвайшлі муніцыпалітэт места [[Паланга|Палангі]], [[Рэтаўскае самакіраваньне|Рэтаўскае муніцыпальнае ўтварэньне]], [[Таўроскі раён]], [[Шылэльскі раён]], [[Шкудзкі раён]], [[Юрбурскі раён]], [[Мажэйкаўскі раён]], [[Крэтынскі раён]], [[Цельшыцкі раён]], [[Акмянскі раён]], [[Кельменскі раён]], [[Расенскі раён]], усходняя частка муніцыпалітэту места [[Клайпеда|Клайпеды]] і муніцыпалітэт [[Шылакарчмянскі раён|Шылакарчмянскага раёну]], заходняя частка [[Янаўскі раён (Ковенскі павет)|Янаўскага раёну]], а таксама муніцыпалітэт места [[Шаўлі|Шаўляў]].

Найбольшае места — Шаўлі, альбо [[Клайпеда]], калі апошняя разглядаецца ў складзе рэгіёну. Сталіцай Жамойці лічацца [[Цельшы]], хоць гістарычнай сталіцай (рэзыдэнцыяй жамойцкага біскупа) былі [[Варні|Варні (Меднікі)]]. Буйныя месты:
* [[Шаўлі]]
* [[Мажэйкі]]
* [[Цельшы]] — лічацца сталіцай
* [[Таўрогі]]
* [[Паланга]]
* [[Крэтынга]]

== Насельніцтва ==
{{Асноўны артыкул|Летувісы|Жамойты}}
[[Файл:Zemaiciu kletis, 2007-04-21.jpg|значак|Жамойцкая сялянская [[клець]]]]

Насельніцтва сучаснага летувіскага этнаграфічнага рэгіёну «Жэмайція» складае каля 0,5 млн чалавек. Гэта адзін з найбольш этнічна аднастайных рэгіёнаў краіны. Жыхары пераважна спавядаюць [[Каталіцкая Царква|рыма-каталіцтва]], хоць існуюць значныя [[Лютэранства|лютэранскія]] меншасьці на поўдні.

[[Файл:Hill of Crosses Siauliai.jpg|значак|Гара крыжоў каля [[Шаўлі|Шаўляў]]]]

Афіцыйная летувіская навука лічыць сучасных жамойтаў складовай этнаграфічнай групай летувісаў, адрознай ад гістарычных жамойтаў&lt;ref&gt;Kalnis P. Žemaičiai XXa. — XXIa. pradžia. — Vilnius, 2012. P. 412.&lt;/ref&gt;, якія разглядаюцца як асобнае летувіскае племя альбо як частка ўсходніх летувісаў&lt;ref&gt;Гудавичюс Э. История Литвы. Т. 1. — Москва, 2005. С. 23—24.&lt;/ref&gt;. Тым часам захаваліся сьведчаньні, што яшчэ ў канцы XIX ст. саманазва жамойць (жамойты) выходзіла далёка за межы сучаснага афіцыйнага этнаграфічнага рэгіёну «Жэмайція» і пашыралася на большую частку этнічнай тэрыторыі летувісаў. У прадмове да навуковага выданьня «Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею» (1899 год) зьмяшчаўся агляд аўтарам [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]], якая займала тады ўсю тэрыторыю сучаснай [[Летува|Летувы]] на поўнач ад [[Коўна|Коўны]]: «''Ковенская губэрня ўся амаль заселеная карэннымі літоўцамі, якія край свой называюць Жамойць, а сябе [[жмогусы|жмогусамі]]''» ({{мова-ru|«Ковенская губерния вся почти сплошь заселена коренными литовцами, которые страну свою называют Жмудь, а себя жмогусами»|скарочана}}&lt;ref&gt;Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею // Акты Упитского гродского суда. — Вильна, 1899. [https://books.google.by/books?id=XeYDAAAAYAAJ&amp;pg=PR29&amp;dq=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjx1Yv_n8jzAhWIhv0HHVNpC7sQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&amp;q=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&amp;f=false С. XXIX].&lt;/ref&gt;). Таксама ў 1893 годзе паведамлялася, што «''…Жамойць, або, як яна сама сябе называе, „сьвятая Жамойць“, засяляе шчыльнай масай мільёна ў два душ паўночную частку [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]] і найбольшую частку Ковенскай і [[Сувалкаўская губэрня|Сувалкаўскай]]''» ({{мова-ru|«…Жмудь, или, как она сама себя называет, „святая Жмудь“, населяет плотной массой миллиона в два душ северную часть Виленской губернии и наибольшую часть Ковенской и Сувалкской»|скарочана}})&lt;ref&gt;Русское обозрение. Т. 4, 1893. [https://books.google.by/books?id=eeA6AQAAMAAJ&amp;pg=PA414&amp;dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D1%82,+%E2%80%9E%D1%81%D0%B2%D1%8F%D1%82%D0%B0%D1%8F+%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D1%8C%E2%80%9C,&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjOovDw0ev0AhWk_7sIHSTgDBwQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D1%82%2C%20%E2%80%9E%D1%81%D0%B2%D1%8F%D1%82%D0%B0%D1%8F%20%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D1%8C%E2%80%9C%2C&amp;f=false С. 414].&lt;/ref&gt;.

== Мова ==
{{Асноўны артыкул|Летувіская мова|Жамойцкая мова}}
[[Файл:Zemaites muziejus Bukanteje.Zem.2007-08-23.jpg|значак|Музэй пісьменьніцы [[Жэмайце]] каля [[Плунгяны|Плунгянаў]]]]

Афіцыйная летувіская навука лічыць сучасную жамойцкую мову дыялектам летувіскай мовы, адрозным ад гістарычнай жамойцкай мовы{{Заўвага|Як піша [[Зігмас Зінкявічус]]: «''Тэрмін жамойты ў мінулым ня мае ніякага дачыненьня да цяперашняга дыялекту. &lt;…&gt; У XVII ст. пісьмовая мова, якая разьвілася на аснове мясцовага аўктайцкага дыялетку, называлася жамойцкай мовай. Сучасны жамойцкі дыялект пачаў называцца жамойцкім толькі па зьнікненьні старых адміністрацыйных адзінак… Носьбіты дыялекту… успадкавалі назву жамойты. Асноўнай прычынай узьнікненьня памянёнага дыялекту быў уплыў субтрату роднаснай куршаўскай мовы''»&lt;ref&gt;Zinkevičius Z. Žemaičių tarmės kilmės klausimu // Lietuvių etnogenezės. 1981. P. 17—18.&lt;/ref&gt;}}. Паводле тэорыі летувіскага мовазнаўцы [[Зігмас Зінкявічус|Зігмаса Зінкявічуса]]{{Заўвага|У 1993 годзе [[Зігмас Зінкявічус]] заклікаў замяніць навуковы тэрмін [[старабеларуская мова]] «больш карэктным» — «канцылярская славянская мова Літоўскай дзяржавы»&lt;ref&gt;[[Мікалай Нікалаеў|Нікалаеў М.]] [https://xn--d1ag.xn--e1a4c/pub/arche/html/2003-5/nika503.html Вільня і Літва ў расейскім друку] // [[ARCHE Пачатак]]. № 5 (28), 2003.&lt;/ref&gt;}}, гістарычна (у кнігах XVII ст.) існавала тры варыянты пісьмовай летувіскай мовы — заходні (мова летувісаў у [[Прусія|Прусіі]] — «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»), заснаваны на заходнежамойцкім дыялекце&lt;ref name=&quot;Dziarnovic-2012&quot;&gt;[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/52c/%D0%9F%D0%BE%D1%88%D1%83%D0%BA%D1%96_%D0%90%D0%B9%D1%87%D1%8B%D0%BD%D1%8B:_%27%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0%27_%D1%96_%27%D0%A0%D1%83%D1%81%D1%8C%27_%D1%83_%D1%81%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%81%D0%BD%D0%B0%D0%B9_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%8F%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D1%96%D1%96.html Пошукі Айчыны: «Літва» і «Русь» у сучаснай беларускай гістарыяграфіі] // Палітычная сфера. № 18—19 (1—2), 2012. С. 30—53.&lt;/ref&gt;, блізкі да яго сярэдні, заснаваны на гаворках ваколіцаў [[Кейданы|Кейданаў]] (выкарыстоўваўся ў Жамойцкіх [[Жамойцкае староства|старостве]] і [[Жамойцкае біскупства|біскупстве]] Вялікага Княства Літоўскага і называўся жамойцкай мовай{{Заўвага|Факт называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку прускіх жамойтаў у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]») ''жамойцкай'' яшчэ ў 1821 годзе засьведчыў нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen»: &quot;''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [&quot;Малая Летува&quot;]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''&quot; ({{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}})&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&amp;pg=PR12&amp;dq=den+Namen+der+Schamaitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&amp;f=false S. XII].&lt;/ref&gt;. Пагатоў, у 1781 годзе гэта таксама засьведчыў нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}}: &quot;''…шмат [&quot;літоўскіх&quot; кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь Вільні &lt;…&gt; дзе яна [&quot;літоўская мова&quot; — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''&quot; ({{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}})&lt;ref&gt;Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&amp;pg=PA236&amp;dq=man+nennt+es+Samogitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&amp;f=false S. 236].&lt;/ref&gt;}}) і ўсходні — уласна «летувіская мова». Адпаведна, першыя летувіскія кнігі, выдадзеныя [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]], былі на сярэднім варыянце летувіскай мовы — жамойцкай мове, аднак ужо ў пачатку XVIII ст. (1705 год) усходні варыянт пісьмовай летувіскай мовы (уласна «летувіская мова»), што, паводле Зінкявічуса, грунтаваўся на прывіленскіх дыялектах, цалкам зьнік&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;. Паводле азначанай тэорыі, сучасная летувіская мова ўтварылася ў канцы XIX ст. на базе гістарычнай жамойцкай мовы&lt;ref name=&quot;Sviazynski209&quot;/&gt;, а сучасная жамойцкая мова — склалася галоўным парадкам на аснове гаворак [[Куршы (народ)|куршаў]]&lt;ref&gt;Зинкявичюс, З. Откуда родом литовцы. — Вильнюс, 2006. С. 129.&lt;/ref&gt;.

== Турызм ==
[[Файл:Palanga Beach.jpg|значак|Пляж каля [[Паланга|Палангі]]]]

Турыстычны патэнцыял Жамойці вызначаюць культурныя асаблівасьці рэгіёну, хоць многія зь іх ёсьць асаблівасьцямі большай часткі Летувы. Гэта будаўнічыя традыцыі (маленькія капліцы, якія ставяцца як на зямлі, так і на слупах і дрэвах) і малыя архітэктурныя формы (разьбяныя фігуры сьвятых пры дарогах, аздобленыя крыжы, драўляныя слупы з майстэрскай разьбой).

Гара Крыжоў (за 12 км ад [[Шаўлі|Шаўляў]]) — мастацкая і хрысьціянская славутасьць Жамойці. Яшчэ з старажытных часоў у знак шчырай веры насельніцтва (асабліва сялянскае) ставіла ў кожнай вёсцы сымбалічныя драўляныя крыжы, а часам абстаўляла групамі крыжоў цэлыя пагоркі. Места [[Векшнэ]] ёсьць старажытным цэнтрам ганчарства. Захавалася багатая архітэктурная спадчына розных архітэктурных стыляў і пэрыядаў.

Карыстаецца папулярнасьцю Нацыянальны парк «Жамайція» (за 33 км ад [[Плунгяны|Плунгянаў]]). [[Паланга]] — буйны бальнеалягічны курорт, дзе на пясковых пляжах і дзюнах Балтыйскага ўзьбярэжжа спалучаецца хваёвы водар і марское паветра. У Паланзе таксама працуе музэй [[бурштын]]у, а ў [[Цельшы|Цельшах]] — рэгіянальны этнаграфічны музэй жамойцкага побыту.

[[Кальварыя Жамойцкая|Жамойцкая Кальварыя]] (празваная Новым [[Ерусалім]]ам) карыстаецца папулярнасьцю сярод пілігрымаў з усяго сьвету, дзякуючы свайму штогадоваму касьцельнаму фэсту (звычайна ладзіцца ў чэрвені або ліпені). Адзначаюцца і традыцыйныя народныя сьвяты. Існуюць аматарскія суполкі нэапаганцаў, якія ладзяць фальклёрныя фэсты і старажытныя абрады (дзень летняга сонцавароту, сьвята памінаньня продкаў, зімовая Каляда і г. д.).

&lt;gallery caption=&quot;Славутасьці афіцыйнага этнаграфічнага рэгіёну «Жэмайція»&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot; class=&quot;center&quot;&gt;
Panemune Castle Aerial.jpg|«[[Замак Гелгуда]]» ў Панямуні каля [[Юрбург]]у
Kraziu kolegija bursa.jpg|Езуіцкі калегіюм у [[Крожы|Крожах]], заснаваны [[Ян Караль Хадкевіч|Янам Каралем Хадкевічам]]
Varnių muziejus3.JPG|[[Музэй Жамойцкіх біскупаў]] у [[Варні|Варнях]] (у будынку былой духоўнай сэмінарыі)
Žemaičių Kalvarija Church 1, Lithuania - Diliff.jpg|Касьцёл у [[Кальварыя Жамойцкая|Жамойцкай Кальварыі]], збудаваны паводле праекту Аўгустына [[Касакоўскія|Касакоўскага]]
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot; class=&quot;center&quot;&gt;
Berzenai dvaras.jpg|Палац [[Гутэн-Чапскія|Чапскіх]] ва [[Ужвэнты|Ўжвэнтах]]
Plunges Oginskio dvaras.JPG|Палац [[Агінскія|Агінскіх]] у [[Плунгяны|Плунгянах]]
Palanga Palac Tyszkiewiczow.JPG|Палац [[Тышкевічы|Тышкевічаў]] у [[Паланга|Паланзе]]
Rietavo bažnyčia (2).jpg|Касьцёл у маёнтку Агінскіх [[Рэтаў|Рэтаве]]
&lt;/gallery&gt;

== Дадатковыя зьвесткі ==
* Назву «жамайтукасы» ({{мова-lt|Žemaitukai|скарочана}}), вытворную ад Жамойці, маюць маларослыя коні жамойцкай пароды, якіх клясыфікуюць як [[поні]] (маюць невысокі рост паміж 131 і 141 сантымэтраў у карку)&lt;ref&gt;Macijauskienė V. Žemaitukų veislės arklių kompleksinio vertinimo tobulinimas // Gyvulininkystė: Mokslo darba. Nr. 48, 2006. P. 16.&lt;/ref&gt;

== Глядзіце таксама ==
* [[Самбія]]
* [[Зэмгалія]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі|2}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}
* {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}}
* {{Літаратура/БЭ|6}}
* {{Літаратура/ЭВКЛ|1}}
* Дайліда А. [http://spampavac.by/files/downloads/pvkl.pdf Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі] / Рэц. [[Сяргей Тарасаў|С. Тарасаў]]. Аўтарскае выданне. — Менск, 2019. — 459 с.
* [[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [http://belarus.kulichki.net/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=1797&amp;Itemid=70 Жамойць і Літва] // [[Наша Ніва]]. 22 чэрвеня 2013 г.
* Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2}}
* Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.
* {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы}}
* [[Іван Ласкоў|Ласкоў І.]] Дагістарычныя блуканні: Літва і Жамойць // [[Літаратура і мастацтва]]. № 18, 7.05.1993. С. 14—15; № 19, 14.05.1993. С. 14—15.
* {{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы}}
* {{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1}}
* {{Літаратура/ЭГБ|3}}
* Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok: Biblioteka Uniwersytecka im. Jerzego Giedroycia w Białymstoku, 2006. — 430 s.
* Dowojna-Sylwestrowicz M. Żmudź // {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|14}} [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XIV/795 S. 795]—1807.
* Żeligowski L. [http://history-belarus.by/images/img-figures/zeligowski/Zeligowski_Zapomnianae-prawdy.pdf Zapomniane prawdy]. — Londyn: F. Mildner &amp; Sons, 1943. — 43 p.
* История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс: Eugrimas, 2013. — 318 с {{ISBN|978-609-437-207-0}}.
* История Литовской ССР / А. Таутавичюс, Ю. Юргинис, М. Ючас и др.; Ред. колл. Б. Вайткявичюс (отв. ред.) [и др.]. — Вильнюс: Мокслас, 1978. — 676 с.
* {{Літаратура/ЭСБЭ|Жмудь|аўтар = Рудаков В. |том = XII|старонкі = 27}}
* Соколов Н. И. Святая Жмудь // Вестник Западной России. № 8, 9, 1865 г.
* Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.

== Вонкавыя спасылкі ==
* [[Іван Саверчанка]], [[Зьміцер Санько]], [https://knihi.com/Ivan_Saviercanka/150_pytanniau_i_adkazau_z_historyi_Bielarusi.html#chapter97 Як здарылася, што Жамойць пачала называцца Літвою?], [[Беларуская Палічка]]

{{Рэгіёны Летувы}}
{{Добры артыкул}}
[[Катэгорыя:Жамойць| ]]
[[Катэгорыя:Гісторыя Летувы]]
[[Катэгорыя:Рэгіёны Летувы]]
[[Катэгорыя:Гісторыя Лівонскага ордэна]]
[[Катэгорыя:Гісторыя Тэўтонскага ордэна]]
[[Катэгорыя:Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Вялікага Княства Літоўскага]]</text>
      <sha1>kklwkvpjokhe9wb1jxxbhs9lgc5gg88</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Катэгорыя:Нарадзіліся ў 1564 годзе</title>
    <ns>14</ns>
    <id>30365</id>
    <revision>
      <id>2330970</id>
      <parentid>1573916</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T05:59:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Taravyvan Adijene</username>
        <id>1924</id>
      </contributor>
      <comment>Commons</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="39" xml:space="preserve">{{Нарадзіліся год|156|4}}</text>
      <sha1>gaigt5zgng7htvhdz0y9v7av03vekrp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жамойты</title>
    <ns>0</ns>
    <id>41651</id>
    <revision>
      <id>2330953</id>
      <parentid>2325988</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T21:57:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>п.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="116226" xml:space="preserve">{{Іншыя значэньні|Жамойты (неадназначнасьць)}}
'''Жамойты'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/БЭ|6к}} С. 420.&lt;/ref&gt; ('''жамойць''', ''жмудзіны''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы|к}} С. 7.&lt;/ref&gt;, ''жэмайты'', ''жэмайчай''&lt;ref&gt;{{Літаратура/ЭГБ|3к}} С. 388.&lt;/ref&gt;; саманазва Žemaitē, {{мова-lt|Žemaičiai|скарочана}}) — сучасная этнічная група ў складзе [[летувісы|летувісаў]] на захадзе [[Летува|Летувы]] (часам разглядаецца як асобны народ) і назва насельніцтва гістарычнага рэгіёну [[Жамойць|Жамойці]]. Агульная колькасьць сучасных жамойтаў складае прыкладна 0,5 мільёнаў чалавек. Захоўваецца [[жамойцкая мова|жамойцкая гаворка]] [[летувіская мова|летувіскай мовы]] (часам разглядаецца як асобная мова, адрозная ад гістарычнай [[Жамойцкая мова (неадназначнасьць)|жамойцкай мовы]]), тым часам, паводле летувіскіх мовазнаўцаў, на ўсходзе Жамойці гавораць на заходнеаўкштоцкім дыялекце. Аднак большая частка сучасных жамойтаў выкарыстоўваюць літаратурную летувіскую мову. Вернікі — [[каталікі]], на паўднёвым захадзе ёсьць таксама [[лютэране]].

== Назва ==
[[Файл:Phinni-Chrones (1478).jpg|значак|''Phinni'' ([[Фіна-вугорскія мовы|фіны]]) каля ўтоку [[Нёман]]а (''Chrones''). Мапа 1478 г., створаная паводле апісаньня мапаў [[Кляўдыюс Пталемэй|Пталемэя]]]]

Паводле традыцыйнай вэрсіі (агучанай у палітычных мэтах яшчэ [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікім князем]] [[Вітаўт]]ам), назва [[Жамойць]] ({{мова-lt|Žemaitija|скарочана}}) утварылася ад [[Летувіская мова|летувіскага]] слова ''žema'', якое азначае 'нізкая, ніжняя'&lt;ref name=&quot;Dziarnovic-2013&quot;&gt;[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [https://nn.by/?c=ar&amp;i=111541 Літва і Жамойць] // [[Наша Ніва]]. 22 чэрвеня 2013 г.&lt;/ref&gt;. Аднак [[Вацлаў Пануцэвіч]] зьвяртае ўвагу на тое, што ў аснове назвы Жамойць напраўду ляжыць летувіскае слова ''žemė'', якое азначае 'краіна, зямля, заселеная адным племем'{{Заўвага|[[Латышы]] як жыхары памежжа называліся ад гэтага паняцьця [[Зэмгалы|Зэмгаламі]]}}, што адпавядае [[Фіна-вугорскія мовы|фінскаму]] паняцьцю ''ma'' (''Suo-ma'', ''Pier-ma'', ''Kastro-ma'' ды іншыя)&lt;ref&gt;{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 279.&lt;/ref&gt;. Гэты ж беларускі гісторык падкрэсьлівае, што тлумачэньні летувіскіх аўтараў (а за імі і пэўных іншых), нібы Жамойць ёсьць толькі тапаграфічным пазначэньнем разьмешчанай ніжэй тэрыторыі ў супрацьвагу да [[Аўкштота|Аўкштоты]] — terra superior ({{мова-lt|aukštas|скарочана}} — 'вышэйшы') ёсьць палітычнай камбінацыяй, каб апраўдаць прысабечаную назву [[Літва старажытная|Літва]]. Пагатоў, назва жамойты (жэймы) пазначала адпаведнае племя як у нізінах, так і на ўзвышшах. Увогуле жа, глыбейшымі адпаведнікамі назвы жамойтаў выступаюць паняцьці «краёўцы», «тутэйшыя»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 169.&lt;/ref&gt;. 

[[Файл:Samogiten-Samoyedes (A. Mallet, 1684).jpg|значак|Выява [[Самадыйскія народы|самаедаў]] (''Samoyedes''), падпісаная таксама як {{мова-de|«Die Samogiten»|скарочана}} («жамойты»), 1684 г.]]

Нямецкі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яганэс Фохт||en|Johannes Voigt}} у 1828 годзе зьвяртаў увагу на тое, што ў старажытнасьці [[саамы]] займалі даволі вялікую тэрыторыю, а таксама на падабенства паміж [[Самбія|самляндцамі]], жамойтамі і семігаламі, назвы якіх ён зьвязваў менавіта з саамамі{{Заўвага|{{мова-de|«Die weite Ausdehnung der Wohnsige der Westier in alter Zeit und die Große, welche früher dem Lande der Samen zugeschrieben wird, besonders bei den Skandinavischen Chronisten, lassen schon von selbst auf eine weite Ausdehnung des Samischen Volkes schließen. Auf eine Verwandtschaft der Samlander, Samaiten und Semgallen weisen aber außerdem auch Name, Sitte, Verfassung und Religion hin. Von dies sen letzteren hier weiter zu sprechen, ist nicht der geeignete Ort; der Name der Samen aber geht auch durch die beiden Benennungen Samaiten und Semgalen durch, denn Semgallen ist aus Semme und Gals, Galas, d. h. das Zeußerste, Ende, die Granze, zusammengesetzt, ebenso wie Widsemme, das Withland oder Widenland s. v. a. Gothenland, als Name des Lettlandes, welchen Namen man gewiß unrichtig durch Mittelland erklärt.»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Voigt J. Geschichte Preussens. B. 3. — Königsberg, 1828. [https://books.google.by/books?id=521C4ScjRdMC&amp;pg=PA65&amp;dq=Samaiten+samen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjFvOiZ4PX1AhVehP0HHZPOAfAQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&amp;q=Samaiten%20samen&amp;f=false S. 65].&lt;/ref&gt;. У 1837 годзе [[Тэадор Нарбут]] мусіў зьвярнуць увагу, што назвы ''Samaiten'' і ''Samland'', у народаў ''Samen'', у старажытных нямецкіх хроніках зьмешваюцца разам, відаць, праз агульны корань гэтых назваў{{Заўвага|{{мова-pl|«Uważać potrzeba że nazwanie Samland i Samaiten, u ludów Samen, w dawnych kronikach niemieckich miesza się w jedno, widać ztąd że te dwa kraje jeden pierwiastek nazwania miały»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Narbut T. Dzieje starozytne narodu litewskiego. T. 2. — Wilno, 1837. [https://books.google.by/books?id=JuMGAAAAYAAJ&amp;pg=PA366&amp;dq=Samaiten+samen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjbt9fa6fX1AhU8h_0HHb23AiA4HhDoAXoECAcQAg#v=onepage&amp;q=Samaiten%20samen&amp;f=false S. 366].&lt;/ref&gt;.
У 1859 годзе брытанскі этноляг і лінгвіст, прафэсар [[Лёнданскі ўнівэрсытэт|Лёнданскага ўнівэрсытэту]] і сябра [[Лёнданскае каралеўскае таварыства|Лёнданскага каралеўскага таварыства]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Робэрт Гордан Лейтэм||en|Robert Gordon Latham}} адзначаў лучнасьць назваў ''Samland'' ([[Самбія|Самляндыя]], пазьней «[[Малая Летува]]») і ''Samogitia'' (Жамойць) і іхную повязь зь фінскай назвай ''Suome'': «''Магчыма, ніводны прастаўнік [[Балтыйскія мовы|літоўскай сям’і]] не ўзыходзіць да арыгінальнага літоўскага грунту. Тое, што ад пачатку было літоўскім, цяпер стала польскім або нямецкім. Тое, што цяпер літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}}, ад пачатку было фінскім''»{{Заўвага|{{мова-en|«It is possible that at the present moment no single representative of the Lithuanic family may stand on soil originally Lithuanic. What was originally Lithuanic is now Polish or German. What is now Lithuanic was originally Fin»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Latham R. G. Descriptive Ethnology: Europe, Africa, India. — London, 1859. [https://books.google.by/books?id=KQBAAQAAMAAJ&amp;pg=PA4&amp;dq=Samogitia+samland&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjc26PNhKj1AhVf57sIHe8LAUcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=Samogitia%20samland&amp;f=false P. 4].&lt;/ref&gt;. Тым часам нямецкі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Вольфганг Мэнцэль||en|Wolfgang Menzel}} у 1862 годзе выводзіў ад фінскай саманазвы ''Suomalainen'', апроч ''Samogitien'' і ''Samland'', яшчэ і ''Samojeden'' — назву [[Самадыйскія народы|самаедаў]]{{Заўвага|{{мова-de|«Die Finnen nennen sich selbst Suomalainen, daher die Namen Samland, Samogitien, Samojeden»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Menzel W. Allgemeine Weltgeschichte von Anfang bis jetzt. — Stuttgart, 1862. [https://books.google.by/books?id=ayaN93Mpe38C&amp;pg=RA1-PA445&amp;dq=Samland+Samoyeden&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiQ76WIrKr1AhVz8LsIHS2cA78Q6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Samland%20Samoyeden&amp;f=false S. 445].&lt;/ref&gt;. 

[[Файл:Samogiten-Moscovia (J. Luyken, 1706).jpg|значак|Самаеды (''Samogiten'') каля [[Белае мора|Белага мора]]. Я. Лёйкен, {{nowrap|1706 г.}}]]

У славянамоўных летапісах жамойты ўпершыню ўпамінаюцца ў [[Галіцка-Валынскі летапіс|Галіцка-Валынскім летапісе]] (у складзе [[Іпацьеўскі летапіс|Іпацьеўскага летапісу]]), дзе завуцца аднолькава з Жамойцкай зямлёй — ''жемойть''{{Заўвага|Такім жа парадкам, як [[Русіны (гістарычны этнонім)|русь]] і [[Ліцьвіны|літва]] — народы, якія таксама мелі аднолькавыя назвы з адпаведнымі краінамі — [[Русь]]сю і [[Літва старажытная|Літвой]]}}. У [[Старабеларуская мова|старабеларускіх]] летапісах XVI ст., а таксама ў юрыдычных і іншых дзяржаўных актах [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] XV—XVI стагодзьдзяў пераважае беларуская назва жамойць ({{мова-be-old|жомойть|скарочана}} — паводле вялікага князя [[Вітаўт]]а, так Жамойць і яе народ называлі «ў [[Ліцьвіны#Славянская літоўская мова|літоўскай мове]]»&lt;ref name=&quot;Urban-2001-105-106&quot;&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 105—106.&lt;/ref&gt;)&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 106.&lt;/ref&gt;. У [[Лацінская мова|лацінскіх]] тэкстах да жамойтаў звычайна ўжываліся назвы ''Samogiti'' (''Samogithi''){{Заўвага|Таксама ''gens Samagitarum'', ''Samagitia'', ''Samogitia''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 20.&lt;/ref&gt;}}, у нямецкіх тэкстах — ''Samayten'' (''Samaiten'')&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 105.&lt;/ref&gt;.

Беларускае слова «жмудзяк» з [[Расейская мова|расейскім перакладам]] «жмудин, [[Летувісы|литвин]]» зафіксаваў «[[Беларуска-расійскі слоўнік Байкова і Некрашэвіча|Беларуска-расійскі слоўнік]]» [[Мікола Байкоў|Міколы Байкова]] і [[Сьцяпан Некрашэвіч|Сьцяпана Некрашэвіча]] (1925 год), а выдадзены ў 2014 годзе «[[Ушачы|Вушацкі]] словазбор [[Рыгор Барадулін|Рыгора Барадуліна]]» падае слова «жмудзяк» у значэньні 'скупы чалавек, скнара': «''Такі ўжо жмут, такі жмудзяк, што зімой лёду не пазычыць''»{{Заўвага|Тым часам слова «жмудны», паводле Расейска-беларускага слоўніка дадатковай лексыкі [[Зьміцер Саўка|Зьмітра Саўкі]], мае расейскі пераклад «выматывающий», а ў беларускіх гаворках ([[Жыткавіцкі раён]]) адпавядае беларускаму слову «скупы»}}. Таксама ў беларускіх гаворках захавалася слова «жмодзь» — 'саранча, навала' («''ек та жмодзь: і свое поедзяць і нашэ покрадуць''»{{Заўвага|Запісана ў [[Столінскі раён|Столінскім раёне]] пра вялікую колькасьць малых пражэрлівых істот}}&lt;ref&gt;Слоўнік беларускіх народных параўнанняў. — {{Менск (Мінск)}}: Беларуская навука, 2011. С. 152.&lt;/ref&gt;), якое паводле Этымалягічнага слоўніка беларускай мовы [[НАН Беларусі]], відаць, ёсьць пераасэнсаваньнем старой назвы групы плямёнаў (жамойць), вядомым і ў іншых выпадках (напрыклад, [[барбары]])&lt;ref&gt;{{Літаратура/ЭСБМ|3к}} С. 231.&lt;/ref&gt;. Тым часам летувіская мовазнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юраце Лаўчуце||lt|Jūratė Sofija Laučiūtė}} ў сваім «Слоўніку балтызмаў у славянскіх мовах» (1982 год) зьвязвае з этнонімам «жамойць» беларускае слова «жмойдзь» — 'шматлікая сям’я з малалетніх, якія задарма ядуць хлеб; увогуле вялікая колькасьць дармаемаў' і параўноўвае яго з словам «жэмяць» — 'малеча, драбяза'&lt;ref&gt;Лаучюте Ю. А. Словарь балтизмов в славянских языках / Отв. ред. чл.-корр. АН СССР А. В. Десницкая; Институт языкознания АН СССР. — Л.: Наука. Ленингр. отд-ние, 1982. С. 54.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Сюды ж «жэмач» — 'пагардлівы зварот да падлеткаў' (смаленскае) і 'дробная рыбіна' (пскоўскае)&lt;ref&gt;Корбут В. [http://mowaznaustwa.ru/2009/03/19/v-korbut-z-kry%D1%9Eskix-belaruskix-baltyzma%D1%9E/ З крыўскіх (беларускіх) балтызмаў] // DRUVIS. Альманах цэнтра этнакасмалогіі KRYŬJA. № 1, 2005.&lt;/ref&gt;}}. Таксама, відаць, зьвязаны з жамойтамі выраз «жэмаць пузатая» — 'малыя дзеці' — ёсьць у лексыконе [[Аўсюкова|аўсюкоўскай]] гаворкі ([[Расонскі раён]])&lt;ref&gt;[https://news.arche.by/by/page/science/filialogia-navuka/13809 З лексікону аўсюкоўскай гаворкі], [[ARCHE Пачатак]], 7 лютага 2014 г.&lt;/ref&gt;. Апроч таго, беларускі мовазнаўца [[Мікалай Бірыла]] ў сваёй працы «Беларуская антрапанімія» (1969 год) прыводзіць наступныя прозьвішчы, утвораныя ад 'летувіс, жмудзін, жамайдзяк, жыхар Жамойці': Жамойда, Жамойдзін, Жамойта, Жамойць, Жмайдзяк, Жмудзяк, Змудзяк&lt;ref&gt;Бірыла М. Беларуская антрапанімія, 2. Прозвішчы, утвораныя ад апелятыўнай лексікі. — {{Менск (Мінск)}}: «Навука і тэхніка», 1969. С. 144, 146—147, 160.&lt;/ref&gt;. Таксама ў Беларусі адзначаюцца паселішчы з назвамі этнічнага паходжаньня, утворанымі ад «жамойць» або «жамайдзяк»: [[Жамайдзякі]] ([[Івацэвіцкі раён]]), [[Жамойск]] ([[Докшыцкі раён]]), [[Жамойцішкі]] ([[Вярэнаўскі раён]])&lt;ref&gt;{{Літаратура/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі|к}} С. 122.&lt;/ref&gt;, [[Жамайдзі]] ([[Лідзкі раён]]), [[Жамойдзь (Валожынскі раён)|Жамойдзь]] ([[Валожынскі раён]]) і [[Жамойдзь (Клецкі раён)|Жамойдзь]] ([[Клецкі раён]])&lt;ref&gt;{{Літаратура/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі|к}} С. 125.&lt;/ref&gt;. Гісторык [[Мікола Ермаловіч]] зьвяртае ўвагу на наяўнасьць значнай колькасці танонімаў тыпу «Жамойцішкі», «Жамайтэлі» і ім падобных у былых Бутрымонскай і Язьненскай воласьцях [[Троцкі павет (Віленская губэрня)|Троцкага]], у Падбярэзскай, Рукойненскай, Янішкаўскай воласьцях [[Віленскі павет (Віленская губэрня)|Віленскага]], у Аляксандраўскай, Беняконскай, Ганчарскай і Эйшышкаўскай воласьцях [[Лідзкі павет (Віленская губэрня)|Лідзкага]], у Дубатоўскай воласьці [[Сьвянцянскі павет (Віленская губэрня)|Сьвянцянскага]], у Забрэскай і Суботніцкай воласьцях [[Ашмянскі павет (Віленская губэрня)|Ашмянскага]] паветаў. Гэтыя тапонімы досыць сканцэнтраваныя і шчыльна абымаюць усходнія і паўднёва-ўсходнія межы сучаснай Летувы&lt;ref name=&quot;Jermalovic-2000-37&quot;&gt;{{Літаратура/Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае|к}} С. 37.&lt;/ref&gt;.

Паводле беларускага гісторыка [[Вацлаў Пануцэвіч|Вацлава Пануцэвіча]], крывічы ([[беларусы]]) называлі жамойтаў ([[летувісы|летувісаў]]) «клаўсюкамі»{{Заўвага|Паводле [[Этымалягічны слоўнік беларускай мовы|Этымалягічнага слоўніка беларускай мовы]] [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|НАН Беларусі]], клаўсюк — 'непісьменны, цёмны чалавек'&lt;ref&gt;{{Літаратура/ЭСБМ|5к}} С. 51.&lt;/ref&gt;}} ад «клаўсік» — 'слухай'&lt;ref&gt;{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 248.&lt;/ref&gt;. Тым часам [[Максім Гарэцкі]] засьведчыў у сваім рамане «На імпэрыялістычнай вайне» (1925 год) называньне жамойтаў (летувісаў) «жмудзінамі» і «жмудзякамі», але часьцей — «[[жмогусы|жмогусамі]]»{{Заўвага|«''Потым нешта з адчаем гаворыць па-жмудзінску. — Што яна кажа? — пытаемся. — Кажа: ізноў прыйдуць немцы. Дурная баба! — тлумачыць старэнькі жмогус з голенымі вусамі &lt;...&gt; ...яблыкас (гэтае слова стварыў «па-жмудзінску» сам) &lt;...&gt; Не разумеюць маёй мовы жмудзячкі''»&lt;ref&gt;[[Максім Гарэцкі]], [https://knihi.com/Maksim_Harecki/Na_impieryjalistycnaj_vajnie.html На імперыялістычнай вайне], [[Беларуская Палічка]]&lt;/ref&gt;}}.

== Гісторыя ==

=== Раньнія часы ===
[[Файл:BALTIC TRIBES.jpg|значак|Балцкія плямёны]]

Паводле археалягічных зьвестак, продкі жамойтаў у V ст. засялялі басэйн ракі [[Сьвятая (рака)|Сьвятой]]. У VIII—IX стагодзьдзях племя жамойць адлучылася ад [[латышы|латышоў]] і прасунулася на поўдзень да [[Жамойцкае ўзвышша|Жамойцкага ўзвышша]] ў вярхоўях рэкаў [[Дубіса|Дубісы]] і [[Юра (рака)|Юры]] (археалягічная [[культура грунтавых могільнікаў]] V—VI стагодзьдзяў у цэнтры сучаснай Летувы).

=== Паміж Вялікім Княствам Літоўскім і крыжакамі ===
[[Файл:Hanse-Orden.png|значак|«Нямецкая ўлада ў Паўночным і Балтыйскім моры». Мапа з гістарычнага атлясу 1901 г., дзе [[Коўна]] значыцца часткай Жамойці, падуладнай крыжакам да 1410 г.]]

З XIII ст. жамойты баранілі незалежнасьць у змаганьні з [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскім ордэнам]]. Ужо ў гэты час жамойты адзначаліся этнічнай адметнасьцю ад [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]], пра што сьведчыць выраз «''ліцьвіны і жамойты''» («''Littoven und Sameiten''»), ужыты ў [[Старэйшая рыфмаваная хроніка|Старэйшай рыфмаванай хроніцы]] пры апісаньні падзеяў 1250-х гадоў. Такое ж адрозьненьне сустракаецца і ў рускіх летапісах: у выправе на [[Рыга|Рыгу]] ў 1286 годзе ўдзельнічалі «''Литва вся и Жемоть вся''», у выправе [[Альгерд]]а на пераяслаў «''Литва и Ляхи и Жемоть''»&lt;ref name=&quot;Nasievic-2005-624&quot;&gt;[[Вячаслаў Насевіч|Насевіч В.]] Жамойць // {{Літаратура/ЭВКЛ|1к}} С. 624.&lt;/ref&gt;. Храніст [[Пётар з Дусбургу]] ў сваёй «[[Хроніка Прускай зямлі|Хроніцы Прускай зямлі]]» (1326 год) разглядаў Жамойць як асобную і нярэдка варожую да [[Літва старажытная|Літвы]] зямлю&lt;ref name=&quot;Дубавец-Сагановіч-1994&quot;&gt;Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 236.&lt;/ref&gt;: ён засьведчыў, што «''ніколі ў час свайго княжаньня гаспадар Літвы [Littouwin] ня мог дамовіцца з жамойтамі [Samaiten], каб разам рушыць на вайну супраць братоў [крыжакоў]''»&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 370.&lt;/ref&gt;.

У пасланьнях вялікага князя [[Вітаўт]]а і караля [[Ягайла|Ягайлы]] да валадароў Заходняй Эўропы ад 9 верасьня 1409 году згадваўся «''народ Жамойтаў''» ({{мова-la|gens Samagitarum|скарочана}}), такія ж азначэньні паўтараліся ў фундацыйных актах пры заснаваньні Медніцкай каталіцкай япархіі для Жамойці, а таксама ў дакумэнтах наконт гэтай справы, якая ў 1417 годзе высылалася на [[Канстанцкі царкоўны сабор]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 25.&lt;/ref&gt;. Як асобны народ ({{мова-la|gens Samaytarum|скарочана}}) жамойты тройчы характарызаваліся ў пастанове наконт Жамойці Канстанцкага царкоўнага сабору ад 11 жніўня 1416 году&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 26.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Samogitia-Samaide (A. Ortelius, 1570).jpg|значак|[[Жамойць]]: [[Жамойцкае староства|літоўская]] (Samogitia) і [[Малая Летува|пруская]] (Samaide)&lt;ref&gt;{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 271—272.&lt;/ref&gt;. З атлясу «Theatrvm orbis terrarvm», 1570 г.]]

У 1420 годзе пасланцы вялікага князя Вітаўта на арбітражным працэсе наконт дзяржаўнай прыналежнасьці Жамойці, які праходзіў ва [[Уроцлаў|Ўроцлаве]], сьцьвярджалі перад судом, што існавала «''тры зямлі Жамойтаў''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 24.&lt;/ref&gt;. Паводле гісторыка [[Вацлаў Пануцэвіч|Вацлава Пануцэвіча]], жамойцкае сялянскае насельніцтва складала падуладную большасьць у пэўных землях [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскага ордэну]] ([[Самбія|Самляндыя]]), Вялікага Княства Літоўскага (Жамойць) і [[Лівонскі ордэн|Лівонскага ордэну]]&lt;ref name=&quot;Panucevic-2014-269&quot;&gt;{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 269.&lt;/ref&gt;. Тым часам нямецкі энцыкляпэдыст XVII ст. {{Артыкул у іншым разьдзеле|Марцін Цайлер||ru|Цайлер, Мартин}}, які карыстаўся шматлікімі гістарычнымі працамі і геаграфічнымі апісаньнямі, пры апісаньні&lt;ref&gt;[https://knihi.com/Marcin_Cajler/Insaje_apisannie_Karaleustva_Polskaha_i_Vialikaha_Kniastva_Litouskaha.html Іншае апісаньне Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага…] у перакладзе Алега (Давіда) Лісоўскага, [[Беларуская Палічка]]&lt;/ref&gt; [[Елгава|Мітавы]] (сталіцы [[Зэмгалія|Зэмгаліі]]) зазначаў, што паводле [[Альбэрт Каяловіч|Альбэрта Каяловіча]], «''у 1315 годзе, альбо каля таго часу, лівонцы аднялі ў ліцьвінаў гэтую частку Samogitien, якая цяпер называецца [[Курляндыя]], альбо Curonia''»&lt;ref&gt;Zeiller M. Anderte Beschreibung deß Königreichs Polen und Großherzogthumbs Lithauen. — Ulm, 1657. [https://books.google.by/books?id=SjlZAAAAcAAJ&amp;pg=PA127&amp;dq=couna+Crononis+Nemeni&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiYrsGHzY72AhXJNuwKHacxB0UQ6AF6BAgFEAI#v=snippet&amp;q=anno%20Curonia&amp;f=false S. 213].&lt;/ref&gt;, а таксама, што «''ў Samogitien, або Samaiten, або Sudinia, якую ў частцы Прусіі таксама называюць Sambiam, уладарыў брат узгаданага Lituonis, Saimo''»&lt;ref&gt;Zeiller M. Anderte Beschreibung deß Königreichs Polen und Großherzogthumbs Lithauen. — Ulm, 1657. [https://books.google.by/books?id=SjlZAAAAcAAJ&amp;pg=PA127&amp;dq=couna+Crononis+Nemeni&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiYrsGHzY72AhXJNuwKHacxB0UQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=Sudinia%20Sambiam&amp;f=false S. 102].&lt;/ref&gt;. А ў [[Хроніка Эўрапейскай Сарматыі|Хроніцы Эўрапейскай Сарматыі]], апублікаванай у 1582 годзе, паведамлялася&lt;ref&gt;
Kronika polska, litewska, żmódzka i wszystkiej Rusi Maciejá Stryjkowskiego. T. 1. — Warszawa, 1846. [https://books.google.by/books?id=p5IwAQAAMAAJ&amp;pg=RA1-PA148&amp;dq=Wespocie&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwicisy36Y72AhVr7rsIHWITCJAQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&amp;q=sambiej%20samland&amp;f=false S. 148].&lt;/ref&gt;:
{{Цытата|А ў Прусіі, Самбіі, краі, які называюць па-нямецку Судавэн, Самлянд, і каля Інстэрборгу, Рагнеты і ў Курляндзкім краі сельскія мужыкі, якія ўсе ёсьць жамойтамі і размаўляюць на жамойцкай мове аж да Караляўца, што я сам чуў і бачыў…
{{арыгінал|pl|W Prusiech zaś w Sambiej, którą ziemię zowią po niemiecku Sudawen, Samland i około Insterborku, Ragnety i w Kurlandskiej ziemi chłopstwo sielskie, którzy są wszyscy Żmodzinowie i żmodzkim językiem aż do Królewca, com sam słyszał i widział, mówią…}}|
}}

=== У складзе Вялікага Княства Літоўскага і Прусіі ===
[[Файл:Polska i Litwa za Władysława Jagiełły (1927).jpg|значак|«Польшча і Літва за [[Ягайла]]м». Мапа з гістарычнага атлясу 1927 г.]]

Хоць вялікі князь літоўскі Вітаўт імкнуўся вярнуць ад Тэўтонскага ордэну ўсю Жамойць (заселеныя жамойтамі землямі, што калісьці былі пад уладай Літвы) у яе «''старых межах на Нёмане''», але мусіў задаволіцца, як сам казаў у 1420 годзе, толькі тым, «''чым валодаў''». У выніку, паводле [[Мельнскі мір|Мельнскага міру]] 1422 году, значная частка тэрыторыі літоўскай Жамойці перайшла да [[Прусія|Прусіі]], дзе ўвайшла ў склад [[Самбійскае біскупства|Самбійскага біскупства]]&lt;ref name=&quot;Urban-2001-110&quot;&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 110.&lt;/ref&gt;. Прытым у тэксьце дамовы пры апісаньні межаў Прусіі адзначалася, што «''замак Мэмэль [[Летувіская мова|па-жамойцку]] завецца [[Клайпеда#Назва|Клайпеда]]''»{{Заўвага|{{мова-la|«...castrum Memel in Samogitico Glaupeda appelatum»|скарочана}}, а таксама паводле тэксту дамовы 1436 году: {{мова-la|«...castrum Memel in Samogitico Clupeda appellatum»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Современник. Т. 7, 1860. [https://books.google.by/books?id=1CkYAAAAYAAJ&amp;pg=PA13&amp;dq=castrum+Memel+in+Samogitico&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjC45qwpO70AhUXQ_EDHSg2CGYQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&amp;q=castrum%20Memel%20in%20Samogitico&amp;f=false С. 13].&lt;/ref&gt;. Ужо ў 1435 годзе [[Базэльскі царкоўны сабор]] задаволіў просьбу біскупа самбійскага [[Міхал Юнге|Міхала Юнге]] дазволіць карыстацца ў царкоўным жыцьці мовамі мясцовых насельнікаў [[Самбія|Самбіі]], у тым ліку «''мовай жамойтаў''»&lt;ref name=&quot;Urban-2001-110&quot;/&gt;. 

Тым часам у [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]] жамойты ўтварылі асобную адміністрацыйна-тэрытарыяльную адзінку — [[Жамойцкае староства]]. Каб падкрэсьліць сваю адрознасьць ад [[ліцьвіны|ліцьвінаў]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінаў]] яны папрасілі ў вялікага князя [[Вітаўт]]а аўтаномных правоў і асобнага дадатку да найменьня дзяржавы, якая пачала называцца Вялікім Княствам Літоўскім, Рускім і Жамойцкім. Адно з пазьнейшых сьведчаньняў захаваньня адасобленасьці — асобнае пералічэньне жамойцкіх харугваў у рэестры дзяржаўнага войска ў XVI стагодзьдзі. Апроч таго, жамойты неаднаразова зьвяртавліся ў [[Сойм Вялікага Княства Літоўскага|Сойм]] з просьбамі не прызначаць ім на адміністрацыйныя пасады «чужынцаў»-ліцьвінаў. Такія ж звароты накіроўваліся да [[Вялікі князь літоўскі|вялікіх князёў]]&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-158&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 158.&lt;/ref&gt;. Беларускі дасьледнік Алёхна Дайліда зьвяртае ўвагу на тое, што паводле запісаў [[Мэтрыка Вялікага Княства Літоўскага|Літоўскай мэтрыкі]] і попісаў войска Вялікага Княства Літоўскага, этнічны склад жамойцкай шляхты ня быў аднародным яшчэ з часоў засяленьня Жамойцкага староства па крыжацкіх спусташэньнях. Імёны шляхты значна розьніліся на поўдні (у зручных да калянізацыі панямонскіх местах) і на поўначы літоўскай Жамойці. Першыя адпавядалі імёнам гістарычных ліцьвінаў (паводле дасьледніка, славянізаваны германскі і чыста славянскі элемент), хоць таксама сустракалася невялікая частка [[Балтыйскія мовы|балтаў]], другія былі пераважна балцкімі (жамойцкімі). Такі этнічны падзел, засьведчаны ў дакумэнтальных крыніцах, тлумачыць скаргі этнічна жамойцкай шляхты ў XVI ст. на тое, што ўрады ў Жамойці дзяржалі «''літва''» і «''русь''»&lt;ref name=&quot;Dajlida-2019-28&quot;&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 28.&lt;/ref&gt;.

Пісьменьнік і гуманіст, будучы [[папа|рымскі папа]] [[Піюс II (папа рымскі)|Энэа Сыльвіё Пікаляміні]], які пакінуў апісаньне Літвы, дзе называў мову яе народу славянскай, прыгадваў Жамойць асобна — разам з [[Прусія]]й і [[Інфлянты|Інфлянтамі]] — як «невялікую краіну», прытым жамойтаў ён называў «''масагетамі''»&lt;ref name=&quot;Urban-2001-14&quot;&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 14.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|{{мова-la|«Inter Livoniam et Prusciam parvam terram esse ferunt unius ferme diei latam itinere quam Massagete colunt»|скарочана}}&lt;ref&gt;Scriptores rerum Prussicarum: Die Gesichtsquellen der preussischen Vorzeit bis zum Untergange der Ordensherrschaft. 4. Band. — Leizig, 1870. [https://books.google.by/books?id=E-TtAAAAIAAJ&amp;pg=PA231&amp;dq=Inter+Livoniam+et+Prusciam+quam+Massagete&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjN-6qMusj1AhUuiv0HHfxPAKEQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&amp;q=Inter%20Livoniam%20et%20Prusciam%20quam%20Massagete&amp;f=false P. 231].&lt;/ref&gt;}}. Нямецкі гуманіст [[Філіп Мэлянхтон]], які залічваў Літву да славянскіх краінаў, у чацьвертай кнізе сваёй хронікі адрозьніваў жамойтаў (''Samogeti'') ад ліцьвінаў і выводзіў іх этнічнае паходжаньне ад [[Ілірыйцы|ілірыйска]]-[[Тракія|тракійскага]] племені [[Геты|гетаў]]&lt;ref name=&quot;Urban-2001-20&quot;&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 20.&lt;/ref&gt;.

22 жніўня 1492 году вялікі князь [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандар]] выдаў земскі прывілей, якім пацьвярджаў фэдэрацыйны статус Жамойці. У першым пункце свайго прывілею вялікі князь забараняў казаць падданым, што жамойтаў далучылі да Вялікага Княства Літоўскага сілай, а не паводле добрай волі: «''Найпярвей, хочам, іж ім [жыхарам Жамойці] жадны ня мае мовіці, альбо на вочы ісьціць, іж бы праз меч, альбо цераз оныя валкі былі звалчоныя, але з добраю волею прысталі''»&lt;ref&gt;Жалованная грамота литовского великого князя Александра Казимировича жителям Жмудской земли. 15 августа 1492 г. // Акты относящиеся к истории Западной России, собранные и изданные Археографическою комиссиею: в 5 т. — Т. 1. 1340—1506. — Санкт-Петербург : Тип. II Отделения Собственной Е. И. В. Канцелярии, 1846. — С. 120—122.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Catechismus in preüßnischer sprach, gecorrigiret und dagegen das deüdsche.jpg|значак|Першая друкаваная летувіская кніга&lt;ref name=&quot;Panucevic-2014-271&quot;&gt;{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 271.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Павал Урбан|Урбан П.]] [https://knihi.com/Paula_Urban/U_sviatle_histarycnych_faktau.html У сьвятле гістарычных фактаў (У сувязі з брашурай Л. С. Абэцэдарскага)]. — Мюнхэн — Нью-Ёрк: БІНІМ, 1972.&lt;/ref&gt; («''у прускай мове''»), выдадзеная дзеля [[Прускія летувісы|жамойтаў («прусаў»)]] [[Самбія|Самбіі]]. [[Калінінград|Кёнігзбэрг]], 1545 г.]]

Гісторыкі мяркуюць, што да XV—XVI стагодзьдзяў жамойты асымілявалі паўднёвых [[зэмгалы|зэмгалаў]] і паўднёвых [[куршы|куршаў]] Заходняй Летувы. Жамойтаў апошнімі з эўрапейскіх народаў навярнулі ў [[хрысьціянства]] (намаганьнямі [[Езуіты|езуітаў]] у XVI ст.&lt;ref&gt;{{Літаратура/ЭСБЭ|Жмудь|аўтар = Рудаков В. |том = XII|старонкі = 27}}&lt;/ref&gt;). Апісаньне жамойтаў, адзначаючы іх прыхільнасьць да паганства, у сваіх «Запісках аб Масковіі» пакінуў дыплямат і падарожнік [[Жыгімонт Гербэрштайн]] ({{мова-de|Siegmund Freiherr von Herberstein|скарочана}}; 1486—1566), які двойчы, у 1516—1518 і 1526—1527 гадох, наведаў Вільню і Маскву: «''…Жамойты носяць дрэнную адзежу, галоўным парадкам папялістага колеру. Яны жывуць у нізкіх, але вельмі доўгіх халупах; агонь у іх захоўваецца ў сярэдзіне, і бацька сямейства, седзячы ў агню, бачыць сваю жывёлу і ўсю гаспадарку. Бо яны звычайна трымаюць быдла пад тым жа дахам, пад якім жывуць самі, без усякай перагародкі. Больш заможныя ўжываюць таксама буйвалавы рогі замест кубкаў… Зямлю яны аруць не жалезам, а дрэвам, што тым больш дзіўна, бо зямля ў іх цьвёрдая, а не пясковая, і хвоя не расьце на ёй зусім. Пры падрыхоўцы да араньня яны нясуць з сабой вельмі шмат бярвёнаў, якімі рыюць зямлю… Там шмат паганцаў, якія гадуюць у сябе дома нейкіх зьмеяў, з чатырма кароткімі нагамі накшталт яшчарак, з чорным і тоўстым целам… Калі я прыбыў у Трокі, то гаспадар апавёў мне, што набыў некалькі вульляў пчолаў ад аднаго шанавальніка зьмяі… Хоць гэта адбылося не ў Жамойці, а ў Літве, але я прывёў гэта дзеля прыкладу''»&lt;ref&gt;Записки о Московии барона Гербертейна. — СПб., 1866. [https://books.google.by/books?id=IsVfAAAAcAAJ&amp;pg=PA169&amp;dq=%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%82%D1%8B+%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%8F%D1%82%D1%8A+%D0%BE%D0%B4%D0%B5%D0%B6%D0%B4%D1%83&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjp6J2Tg-v0AhViVeUKHcf1BuMQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%82%D1%8B%20%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%8F%D1%82%D1%8A%20%D0%BE%D0%B4%D0%B5%D0%B6%D0%B4%D1%83&amp;f=false С. 169].&lt;/ref&gt;. Падобны побыт жамойцкіх сялянаў засьведчыў у 1517 годзе [[Мацей Мяхоўскі]]: «''Жамойць — паўночная і марозная краіна, мяжуе зь Літвой, Інфлянтамі і Прусіяй... Там зусім не будуюць хатаў або прыстойных будынкаў, а ставяць толькі буданы зь бярвеньня і саломы, падоўжаныя, расьцягнутыя пасярэдзіне і звужаныя на канцах. Параўнальна шырокая ўнізе, такая пабудова, паступова пры надбудаваньні звужваецца і пачынае нагадваць дно [перакінутай] лодкі або шалом. На верхавіне робіцца адно акно, якое дае сьвятло зьверху, а пад ім ачаг — дзеля гатаваньня ежы, а таксама дзеля абароны ад холаду, у якім дранцвее гэтая краіна большую частку году. У такой хаце яны жывуць з жонкамі, дзецьмі, рабамі, рабынямі, быдлам дробным і ўючным, хлебам і ўсякім начыньнем''»&lt;ref&gt;Меховский М. [https://www.vostlit.info/Texts/rus15/Mehovskij/frametext2.htm?fbclid=IwAR0kzgC1HX5karYIIXlEPpvrfdQXNJSzQ7zmlzbqwm2jUaMbgicrd5_uiNo Трактат о двух Сарматиях]. — М.; Л., 1936.&lt;/ref&gt;.

28 лютага 1506 году кароль і вялікі князь [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандар]] накіраваў у [[Ватыкан]] дакумэнт, у якім прасіў заснаваць асобную Прускую каталіцкую мітраполію, якая мелася стаць асобным царкоўным княствам на чале з арцыбіскупам. Да гэтага княства-мітраполіі прапанавалася далучыць Жамойцкую каталіцкую япархію, што фактычна азначала вылучэньне тэрыторыі Жамойці з складу Вялікага Княства Літоўскага. Апроч таго, у самі дакумэнце Жамойць мела непрывабную характарыстыку: адзначалася, што празь яе тэрыторыю было небясьпечна падарожнічаць з [[Прусія|Прусіі]] ў [[Рыга|Рыгу]]. Як зазначае [[Павал Урбан]], гэты праект сьведчыў пра іншароднасьць Жамойці ў складзе ВКЛ і большую этнічную блізкасьць жамойтаў з карэнным насельніцтвам Прусіі&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 90—91.&lt;/ref&gt;. Тым часам у першым летувіскім катэхізьме, выдадзеным ў 1545 годзе, летувіская мова называецца «прускай», а ў дзьвюх наступных кнігах (1547 і 1559 гады) назва мовы не ўпамінаецца&lt;ref name=&quot;Panucevic-2014-271&quot;/&gt;. Толькі ў 1579 годзе, па сьмерці герцага прускага [[Альбрэхт Гогенцолерн|Альбрэхта Гогенцолерна]], які быў ініцыятарам летувіскага кнігадрукаваньня, выйшаў летувіскі катэхізм, дзе мова выданьня азначалася як летувіская. Гэтая назва замацавалася ў наступных летувіскіх кнігах&lt;ref&gt;{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 273.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Lingua Samogitica (1690).jpg|значак|Надрукаваны ў Вільні ў 1690 годзе пераклад булы папы рымскага на летувіскую мову, якая ў дакумэнце называецца «жамойцкай мовай» ({{мова-la|Lingua Samogitica|скарочана}}). Прызначаўся да чытаньня ў парафіях [[Жамойцкае біскупства|Жамойцкага біскупства]], якое ахоплівала ня толькі [[Жамойцкае староства]], але і [[Упіцкі павет|Ўпіцкі павет]], жыхароў якога за Расейскай імпэрыяй абвясьцілі «[[Аўкштайты|аўкштайтамі]]» — «уласнымі літоўцамі»]]

У [[Сойм Вялікага Княства Літоўскага|соймавых]] зваротах 1542 і 1554 гадоў жамойцкія паслы прасілі вялікіх князёў [[Жыгімонт Стары|Жыгімонта Старога]] і [[Жыгімонт Аўгуст|Жыгімонта Аўгуста]], «''абы ўрады ў зямлі Жамойцкай не былі даваны ані Літве, ані Русі, а не аселым, адно Жамойці''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 87.&lt;/ref&gt;. Такім чынам самі жамойты не раднілі сябе зь ліцьвінамі, да якіх ставіліся як да «людзей іншага народу», прытым яны характарызавалі сябе як асобны «вольны народ». Гэта знайшло адлюстраваньне ў пашыраным прывілеі Жамойцкай зямлі, пацьверджаным на каранацыйным сойме ў 1574 годзе [[Генрык Валезы|Генрыкам Валезы]]: «''…продкі абывацелей зямлі Жамойцкай &lt;…&gt; яка да продкаў нашых в. кн. Літоўскіх, так і да нас гаспадара, за дабравольным абраньнем, яка вольны народ, прыступілі''» (першы артыкул), «''а міма ўласных родзічаў Жамойцкіх, на ўрады і дастаенства іншага народу людзей ня маем у той зямлі Жамойцкай прыкладаці''» (трэці артыкул)&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 88.&lt;/ref&gt;. 17-ы артыкул гэтага прывілею даваў жамойтам такія жа правы і вольнасьці, «''якія абывацелям вялікага княства Літоўскага ад продкаў нашых суць наданы''». Такое наданьне, відаць, тлумачылася рэакцыяй жамойтаў на 9-ы артыкул трэцяга разьдзелу [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1566 году|Літоўскага Статуту рэдакцыі 1566 году]], які азначыў тытульнымі нацыямі Вялікага Княства Літоўскага адно ліцьвінаў і русінаў, у той час як жамойтаў аднёс да ліку «обчых, чужаземцаў і загранічнікаў»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 88—89.&lt;/ref&gt;.
{{Цытата|У том панстве Вялікам Княстве Літоўскам і ва ўсіх землях яму прыслухаючых дастойнасьцей духоўных і сьвецкіх гарадоў, двароў і грунтаў, староств у дзяржаньні і пажываньні і вечнасьцей жадных чужаземцам і загранічнікам ані суседам таго панства даваці ня маем; але то ўсё мы і патомкі нашы Вялікія Князі Літоўскія даваці будуць павінны толька Літве а Русі, родзічам старажытным і ўражонцам Вялікага Княства Літоўскага &lt;…&gt;. А хаця бы хто обчага народу за свае заслугі ў той Рэчы Паспалітай прышоў ку аселасьці з ласкі і даніны нашае, альбо каторым іншым правам; тагды таковыя толька аселасьці онае ўжываці маюць будучы абывацелем абецным Вялікага Княства і служачы службу земскую таму ж панству. Але на дастаенства і ўсякі ўрад духоўны і сьвецкі ня маець быці абіран, ані ад нас Гаспадара стаўлен, толька здаўна продкаў сваіх ураджэнец Вялікага Княства Літоўскага Ліцьвін і Русін.}}

У другой палове XVI ст. зьявілася свая асобная вэрсія «рымскага» паходжаньня жамойтаў (адрозная ад [[Палямонавічы|легенды пра Палямона]] для [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]]). Ураднік швэдзкай часткі [[Лівонія|Лівоніі]] храніст [[Тамаш Герн]] працытаваў з напісанага па 1582 годзе трактату [[Ян Ласіцкі|Яна Ласіцкага]], што жамойты паходзілі ад тых рымлянаў або італікаў, якіх за часоў рымскага імпэратара [[Нэрон]]а за нейкую правіну выслалі на пустынны востраў [[Гіярас]] у [[Эгейскае мора|Эгейскім моры]]. Імпэратар рыхтуючыся да выправы меўся залучыць гэтых выгнанцаў у сваё войска, ён тры разы дасылаў да іх свае караблі. На трэці раз выгнанцы згадзіліся ўзысьці на гэтыя караблі, але тут жа перабілі эмісараў Нэрона, захапілі караблі і паплылі ў адваротным кірунку — у [[Чорнае мора]]. Адтуль «італікі-жамойты» праз дрымучыя лясы перабраліся на поўнач да берагоў Балтыйскага мора&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 17—18.&lt;/ref&gt;.

Складзеныя ў 1620—1752 гадох сьпісы навучэнцаў Папскай сэмінарыі ў Вільні разьмяжоўваюць жамойтаў і ліцьвінаў — як і жамойцкую і літоўскую мовы&lt;ref&gt;Litwin H. Przynależność narodowa alumnów Seminarium Papieskiego w Wilnie 1582—1798. Przyczynek do badań nad świadomością narodową w Rzeczypospolitej w czasach nowożytnych // Między Wschodem i Zachodem. Rzeczpospolita XVI—XVIII w. Studia ofiarowane Zbigniewowi Wójcickiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin. — Warszawa, 1993. S. 64.&lt;/ref&gt;.

У 1707—1711 гадох голад і эпідэмія чумы значна скарацілі колькасьць жамойтаў у Вялікім Княстве Літоўскім і Прусіі&lt;ref&gt;Литва Малая // Большая Российская энциклопедия: в 30 т. Т. 17. — Москва, 2010. С. 628.&lt;/ref&gt;. Паводле дакумэнту пачатку XVIII ст., «''У адной Вільні зьмерла можна сказаць цэлая Жамойць і часткова Літва''» ({{мова-ru|«В одной Вильне вымерла можно сказать целая Жмудь и отчасти Литва»|скарочана}})&lt;ref&gt;[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] [https://web.archive.org/web/20141129020526/http://kamunikat.fontel.net/pdf/albaruthenica/06.pdf Нацыя ліцвінаў у этнагенезе беларусаў: Параўнальна-тыпалагічны і гістарычны аспекты] // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 6, 1997. С. 40.&lt;/ref&gt;.

=== У складзе Расейскай імпэрыі і Прусіі ===
[[Файл:Norblin - Peasant from Samogitia 03.jpeg|значак|Жамойцкая сялянка, 1817 г.]]

Па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] Жамойць стала цэнтрам жамойцкага (летувіскага) культурнага адраджэньня ў складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]]. Ужо ў першай палове XIX ст. ураджэнцы Жамойці ([[Дыянізі Пашкевіч]], [[Людвік Юцэвіч]], [[Сыманас Даўкантас]] ды іншыя) у сваіх этнаграфічных публікацыях пачалі задаваць эталёны [[летувісы|летувіскасьці]], якія пазьней пачалі выкарыстоўвацца іншымі дасьледнікамі дзеля ацэнкі адпаведнасьці «традыцыйнаму» і «этнічнаму». Значную ролю ў іх дасьледаваньнях адыграла канцэптуалізацыя «чыстых», «клясычных», «не закранутых вонкавымі ўплывамі» летувіскіх зямель. Лінгва-этнаграфічны калярыт Жамойці дазволіў выбудаваць значную адлегласьць ад «славянскага» і стварыць на аснове жамойцкага трывалы вобраз летувіскасьці з максымальным індэксам адрознасьці ад суседзяў&lt;ref&gt;Унуковіч Ю. Этнічная ідэнтыфікацыя і катэгарызацыя беларусаў і літоўцаў у ХІХ ст. // Białorutenistyka Białostocka. T. 12 (2020). S. 393.&lt;/ref&gt;. Зь сярэдзіны XIX ст. пачалася актыўная папулярызацыя жамойцкай (летувіскай) мовы і культуры ў колішнім Вялікім Княстве Літоўскім. Гэтаму паспрыяла прызначэньне ў 1849 годзе [[Мацей Казімер Валанчэўскі|Мацея Валанчэўскага (Валанчуса)]] — першага жамойцкага біскупа сялянскага паходжаньня. Неўзабаве ён пачаў патрабаваць ад ксяндзоў прамаўляць казаньні ў Жамойцкім біскупстве на жамойцкай мове і адкрываць школы пры касьцёлах з навучаньнем на гэтай мове. Такі крок узмацніў аўтарытэт Валанчуса сярод жамойцкіх сялянаў, якія пачалі называць яго «жамойцкім князем»&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 126.&lt;/ref&gt;. Аднак папулярызацыя жамойцкай мовы закранула толькі сялянскую масу і ксяндзоў, многія зь якіх таксама паходзілі зь сялянаў. Гэта значна адрозьнівалася ад працэсу папулярызацыі беларускай мовы, што падтрымлівалася шляхтай колішняга Вялікага Княства Літоўскага&lt;ref&gt;Дунін-Марцінкевіч В. Збор твораў: у 2 т. Т. 2. — {{Менск (Мінск)}}, 2008. С. 92—93, 381, 572, 574.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Масоло, А. Н. Виленские очерки 1863—1865 гг. // Русская старина. Т. 40, 1883. С. 585.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Pawlikowski M. K. Mińszczyzna, Pamiętnik Wileński. — Londyn, 1972. S. 301.&lt;/ref&gt;. Урэшце, у канцы XIX ст. на базе гістарычнай [[Жамойцкая мова|жамойцкай мовы]] — архаічных гаворак ваколіцаў [[Коўна]], [[Шаўлі|Шаўляў]] і [[Клайпеда|Клайпеды]] — утварылася сучасная [[летувіская мова]]&lt;ref name=&quot;Sviazynski209&quot;&gt;[[Уладзімер Сьвяжынскі|Свяжынскі У.]] Літоўская мова // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 209.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Norblin - Peasant from Samogitia 02.jpeg|значак|Жамойцкі селянін, 1817 г.]]

Прапаганда жамойцкай мовы і культуры практычна не знайшла падтрымкі сярод шляхты колішняга Вялікага Княства Літоўскага. Летувіскую інтэлігенцыю і тых нешматлікіх зьбяднелых шляхцічаў, якія пачалі цікавіцца жамойцкімі гаворкамі і лічыць, што «літоўцы» — гэта жамойты, сярэдняя і заможная шляхта пачала называць «літваманамі»&lt;ref name=&quot;Buchowski-2006-26&quot;&gt;Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 137.&lt;/ref&gt;. Прытым яшчэ ў 1854 годзе на старонках часопіса {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які рэдагаваўся прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}}, выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты і навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], зьявілася крытычная нататка датычна называньня часткі жамойтаў «літвой» — пазьнейшых «[[Аўкштайты|аўкштайтаў]]», абвешчаных «уласнымі літоўцамі», якія насяляюць «[[Аўкштота|Аўкштоту]]» — «Верхнюю або ўласную Літву»&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt;:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа чудзкім народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}
[[Файл:Grammatyka języka żmudzkiego. Kałbrieda leźuwio źiamaytiszko (1832).jpg|значак|Выдадзеная ў Вільні граматыка жамойцкай (летувіскай) мовы ({{мова-pl|Grammatyka języka żmudzkiego|скарочана}} = {{мова-lt|Kałbrieda leźuwio źiamaytiszko|скарочана}}), 1832 г.]]

У 1861 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да генэрал-губэрнатара {{Артыкул у іншым разьдзеле|Уладзімер Назімаў|Ўладзімера Назімава|ru|Назимов, Владимир Иванович}} адзначалася, што большасьць сельскага насельніцтва [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]] — жамойты, якія размаўляюць па-жамойцку, тым часам большасьць сельскага насельніцтва [[Віленская губэрня|Віленскай]], [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай]] і [[Менская губэрня|Менскай]] губэрніяў размаўляюць па-беларуску. Адпаведна, у [[Народная вучэльня|народных вучэльнях]] дзеля першых прапаноўвалася выкладаць па-жамойцку, а дзеля другіх — толькі па-расейску. Тым часам летувісы ({{мова-ru|литовцы|скарочана}}) і летувіская мова ({{мова-ru|литовский язык|скарочана}}) у гэтым афіцыйным дакумэнце [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] не ўпаміналіся: «''Так, у большай частцы Ковенскай губэрні, населенай жамойтамі, якія маюць сваю пісьменнасьць, хоць яшчэ і нязначную, але якая прадстаўляе ўжо для народу малітоўнікі, календары і некаторыя іншыя карысныя кнігі на жамойцкай мове, на якой народ слухае пропаведзі ў касьцёлах і спавядаецца ў гэтай губэрні, навучаньне ў пачатковых вучэльнях жамойцкай грамаце варта дазволіць, выкладаньне ж польскай мовы, на якой гавораць абшарнікі і чыноўнікі, у гэтыя вучэльні ня ўводзіць, пакінуўшы яе толькі ў гімназіях і прагімназіях. У губэрнях жа Віленскай, Гарадзенскай і Менскай вялікая частка сельскага насельніцтва размаўляе беларускай гаворкай, таму і народныя вучэльні ў гэтых мясцовасьцях маюць быць чыста расейскімі''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Так, в большей части Ковенской губернии, населенной жмудинами, имеющими свою письменность, хотя еще и незначительную, но представляющую уже для народа молитвенники, календари и некоторыя другие полезные книги на жмудском языке, на котором народ слушает проповеди в костелах и исповедуется в этой губернии, обучение в первоначальных училищах жмудской грамоте следует допустить, преподавание же польского языка, которым говорят помещики и чиновники, в эти училища не вводить, оставив его только в гимназиях и прогимназиях. В губерниях же Виленской, Гродненской и Минской большая часть сельского населения говорит наречием белорусским, поэтому и народные училища в этих местностях должны быть чисто русскими»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. [https://books.google.by/books?id=1oMrAAAAYAAJ&amp;pg=PA4&amp;dq=%D0%9A%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%B3%D1%83%D0%B1%D0%B5%D1%80%D0%BD%D1%96%D0%B8,+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D0%B9+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D0%BC%D0%B8&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjW9tP8zOv0AhUKh_0HHUYIAMsQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&amp;q=%D0%9A%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9%20%D0%B3%D1%83%D0%B1%D0%B5%D1%80%D0%BD%D1%96%D0%B8%2C%20%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D0%B9%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D0%BC%D0%B8&amp;f=false С. 4—5].&lt;/ref&gt;. Як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}, «''Хоць уласна тэрмін „літоўцы“ ўжываўся даволі часта, больш звыклымі для расейскай бюракратыі [у 1860-я гады] заставаліся іншыя паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;.

{{Падвойная выява|справа|Kalbrieda lezuwe Zemaytyszka (1835).jpg|107|Slownik Polsko-Zmudzki (1835).jpg|107|«Граматыка жамойцкай мовы» ({{мова-lt|Kalbrieda lezuwe Zemaytyszka|скарочана}}) і «Польска-жамойцкі слоўнік» ({{мова-pl|Slownik Polsko-Zmudzki|скарочана}}), напісаныя ў [[Крэтынга|Крэтынзе]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Сымон Грос|Сымонам Гросам|lt|Simonas Grosas}}, 1835 г.}}

У 1862 годзе ў прадстаўленьні Аляксандра Шырынскага-Шыхматава да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна [[летувісы|летувіская]] Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы ([[ліцьвіны]]) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|абмаскаліць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў Расеі:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім абмаскаліць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}
[[Файл:Paysans des environs de Samogitie et des Gitans (1ère partie du XIXème siècle).jpg|значак|Жыхары Жамойці, 1841 г.]]

У час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Акруговы інспэктар Мікалай Новікаў, які займаўся ўладкаваньнем школаў у Ковенскай губэрні, 25 жніўня 1864 году пісаў папячыцелю Віленскай навучальнай акругі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Карнілаў|Івану Карнілаву|ru|Корнилов, Иван Петрович}}: «''Гэтая сумесь гаворкі дае надзею на магчымасьць стварыць на развалінах розных гаворак расейскую і жамойцкую мовы''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Эта смесь говора дает надежду на возможность создать на развалинах разных говоров русский и жмудский языки»|скарочана}}}}, а 11 верасьня таго ж году — «''Дазволю сабе ня першы раз паўтарыць, што сапраўдны стан літоўскай мовы ў Ковенскай губэрні дапускае магчымасьць і ўзнавіць яе з развалінаў, і на гэтых развалінах стварыць хоць-якую іншую мову''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Позволю себе не в первый раз повторить, что настоящее состояние литовского языка в Ковенской губернии допускает возможность и воссоздать его из развалин, и на этих развалинах создать какой угодно другой язык»|скарочана}}}}. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб абмаскаліць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. Адна зь імаверных прычынаў расейскай падтрымкі летувіскага нацыябудаваньня на аснове жамойцкага сялянства адзначалася ў 1896 годзе ў часопісе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Живая старина||ru|Живая старина}}&lt;ref&gt;Живая старина. Т. 6, 1896. [https://books.google.by/books?id=btw_AQAAMAAJ&amp;pg=PA34&amp;dq=%D0%BF%D0%BE+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D1%81%D0%BA%D0%B8:+lenkmetis&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjflpPyhuv0AhV7g_0HHconBy4Q6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BF%D0%BE%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D1%81%D0%BA%D0%B8%3A%20lenkmetis&amp;f=false С. 34—35].&lt;/ref&gt;:
{{Цытата|У ляскі 1830 год (па-жамойцку: lenkmetis), з усіх вобласьцяў Заходняга краю, адна Жамойць, паводле сьведчаньня гісторыка гэтага паўстаньня, Штэйна, выявіла свой асобы народны дух, тым, што на падгаворы зьбірацца ў аддзелы касінераў, адказала разгромам абшарніцкіх маёнткаў, так што спатрэбілася паслаць паўстанцкае войска ўжо супраць саміх жамойтаў. &lt;…&gt; Таксама і паўстаньне 1863 г. сапраўдны жамойт называе ня інакш, як «ляскім годам», а саміх паўстанцаў «войскам сьляпнёў» (bimbаlu váiskas).
{{арыгінал|ru|В ляшский 1830 год (по жмудски: lenkmetis), изо всех областей Западнаго края, одна Жмудь, по свидетельству историка этого восстания, Штейна, проявила свой особый народный дух, тем, что на подговоры собираться в отряды косиньеров, ответила разгромом помещичьих имений, так что понадобилось послать повстанческое войско уже против самих Жмудинов. &lt;...&gt; Также и повстание 1863 г. настоящий жмудин называет не иначе, как «ляшским годом», а самих повстанцев «войском слепней» (bimbаlu váiskas). 
}}
}}
{{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе азначэньне мовы ў такім слоўніку як жамойцкай (налева) і яе новае азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}}

У лічбе [[Маскоўскі дзяржаўны ўнівэрсытэт|Маскоўскага дзяржаўнага ўнівэрсытэту]] за 1874 год зазначалася: «''У [[Прусія|Прусіі]] называюць жамойтамі ўсіх летувісаў, што жывуць у Расейскай імпэрыі, хоць, уласна кажучы, жамойты складаюць толькі іх частку''»{{Заўвага|{{мова-ru|«В Пруссии называют Жемайтами всех Литовцев, живущих в России, хотя, собственно говоря, Жемайты (Жмудь) составляют только часть их»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Отчет о состояниях и действиях Императорского Московского университета за 1874 год. — Москва, 1875. [https://books.google.by/books?id=zO81AAAAIAAJ&amp;pg=RA2-PA14&amp;dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwj49u3-18DzAhU-Q_EDHYsCD-E4UBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&amp;f=false С. 14].&lt;/ref&gt;. Падобным чынам наяўную сытуацыю апісаў і францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год)&lt;ref&gt;Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.&lt;/ref&gt;, якую неўзабаве выдалі па-расейску: «''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''»{{Заўвага|{{мова-ru|«…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&amp;pg=PA124&amp;dq=%D0%B4%D0%B0%D0%B6%D0%B5+%D1%82%D0%B5%D0%BF%D0%B5%D1%80%D1%8C+%D0%B5%D1%89%D0%B5+%D0%B2+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5,+%D0%BA%D0%B0%D0%BA+%D0%B8+%D0%B2+%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D0%B8,+%E2%80%9E%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D0%BC%D0%B8&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwii1aCCzuv0AhURif0HHY0UDuEQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=%D0%B4%D0%B0%D0%B6%D0%B5%20%D1%82%D0%B5%D0%BF%D0%B5%D1%80%D1%8C%20%D0%B5%D1%89%D0%B5%20%D0%B2%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%2C%20%D0%BA%D0%B0%D0%BA%20%D0%B8%20%D0%B2%20%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D0%B8%2C%20%E2%80%9E%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D0%BC%D0%B8&amp;f=false С. 124].&lt;/ref&gt;. Неадпаведнасьць наяўных у шырокім ужытку традыцыйных гістарычных назваў і тэрміналёгіі, вызначанай афіцыйнай расейскай лінгвістычна-этнаграфічнай навукай, падкрэсьлівалася ў 218-м томе (1881 год) часопіса Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі: «''Зрэшты, варта заўважыць, што назвы „Жмудзіны“ і „Літвіны“ (Літоўцы) у лінгвістычна-этнаграфічным сэнсе далёка не супадаюць зь іх гістарычным значэньнем і зь іх папулярным ужываньнем у цяперашні час. Шмат хто называе „Жмудзінамі“ ўсіх сапраўдных Літоўцаў, у супрацьлегласьць „Літвінаў“, гэта значыць людзям не літоўскага, але славянскага этнаграфічнага паходжаньня, якія жывуць у Літве, альбо ў супрацьлегласьць „літвінаў“ як наогул жыхарам гістарычнай Літвы без адрозьненьня іх паходжаньня. Пры такім поглядзе замест назвы „літоўская мова“ ўжываюць „жамойцкая мова“''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Впрочем, следует заметить, что названия „Жмудины“ и „Литвины“ (Литовцы) в лингвистико-этнографическом смысле далеко не совпадают с их историческим значением и с их популярным употреблением в настоящее время. Многие называют „Жмудинами“ всех настоящих Литовцев, в противоположность „Литвинам“, то есть людям не литовского, но славянского этнографического происхождения, живущим в Литве, или же в противоположность „Литвинам“ как вообще жителям исторической Литвы без различия их происхождения. При таком взгляде вместо названия „литовский язык“ употребляют „язык жмудский“»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Журнал Министерства народного просвещения. Том 218 (1881). [https://books.google.by/books?id=-BkFAAAAYAAJ&amp;pg=RA3-PA299&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwj0r-DJicLzAhWdQvEDHUzGBMI4ChDoAXoECAMQAg#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 299].&lt;/ref&gt;. А ў 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні (расейскай Жамойці) генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску, сьцьвярджаючы, што той ёсьць ліцьвінам: «''ты — ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

{{Падвойная выява|справа|Программа преподавания жмудского языка в Поневежской учительской семинарии (1893).jpg|107|Программа жмудско-литовского языка (1893).jpg|107|Праграмы выкладаньня летувіскай мовы ў [[Панявеж|Панявескай]] настаўніцкай сэмінарыі: {{мова-ru|«Программа преподавания жмудского языка»|скарочана}} (налева), {{мова-ru|«Программа жмудско-литовского языка»|скарочана}} (направа)}}

Разам з тым, у 1882 годзе нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Адальбэрт Бэцэнбэргер||en|Adalbert Bezzenberger}}, які лічыцца заснавальнікам балтыйскай філялёгіі, пакінуў сьведчаньне, што летувісы ў Расейскай імпэрыі называлі прускіх летувісаў жамойтамі, а іх мову — жамойцкай, тым часам самі прускія летувісы называлі жамойтамі ўсіх расейскіх летувісаў{{Заўвага|{{мова-de|«Der gemeine russische Litauer aber versteht unter Žemaiten alle diejenigen seiner landsleute, welche über seinen horizont hinaus nach westen wohnen. So erklärte zum biespiel ein Litauer, mit dem ich mich in [[Біржы|Birsen]] über seine muttersprache unterhielt, das preussische süd-Litauisch, das ich damals sprach, für žemaitisch. Umgekehrt nenuen die preussischen Litauer alle jenseits der grenze wohnenden Litauer „Žemaiten“»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Bezzenberger A. Litauische Forschungen: Beiträge zur Kenntniss der Sprache und des Volkstumes der Litauer. — Göttingen, 1882. [https://books.google.by/books?id=PpMWAAAAYAAJ&amp;pg=PA38&amp;dq=Die+preussischen+Litauer+sch%C3%A4tzen+die+%C5%BDemaiten+gering+,+die+%C5%BEemaitische+sprache+gilt+ihnen+f%C3%BCr+unfein+und+in+folge+dessen+r%C3%BCmpfen+die+s%C3%BCdlicher&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjE3eKd-5z1AhXc7rsIHeFmAeUQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&amp;q=Die%20preussischen%20Litauer%20sch%C3%A4tzen%20die%20%C5%BDemaiten%20gering%20%2C%20die%20%C5%BEemaitische%20sprache%20gilt%20ihnen%20f%C3%BCr%20unfein%20und%20in%20folge%20dessen%20r%C3%BCmpfen%20die%20s%C3%BCdlicher&amp;f=false S. 38].&lt;/ref&gt;. Сярод іншага, жамойцкі біскуп у Расейскай імпэрыі [[Мацей Казімер Валанчэўскі|Мацей Валанчэўскі (Валанчус)]] (1801—1875) азначаў прускіх летувісаў як жамойтаў, якія «''гавораць па-жамойцку, маюць жамойцкія кнігі і вывучаюць жамойцкую мову''»{{Заўвага|{{мова-lt|«...daug yra žemaičių katalikų, kurie tačiau gyvena dailiai, šneka žemaitiškai, turi knygų, mokos rašto žemaitiško»|скарочана}}&lt;ref&gt;Valančius M. Maskoliams katalikus persekiojant. — Kaunas, 1929. P. 76—77.&lt;/ref&gt;}}&lt;ref&gt;Pocytė S. Mažosios ir Didžiosios Lietuvos integracijos problema XIX a. — XX a. pradžioje // Sociologija. Mintis ir veiksmas. Nr. 1—2, 2001. P. 78—79.&lt;/ref&gt;. А ў 1900 годзе на старонках прускага летувіскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Saulėteka||lt|Saulėteka}} зазначалася, што прускія летувісы ня толькі называюць расейскіх летувісаў «жамойтамі», але і лічаць гэтых жамойтаў такім жа чужым народам, як расейцаў або палякаў{{Заўвага|{{мова-lt|«Kas pažįsta arčiaus prūsų pusės lietuvius, tas gerai mato, kad maskoliškoji Lietuva su savo gyventojais yra visai nepažįstama jiems šalis; jie jos ir nenori pažinti, nelaikydami tų, kaip jie vadina «Žemaičių», ne per savo viengenčius; jų akyse žemaitis, tai tiek, ką maskolius ar lenkas»|скарочана}}&lt;ref&gt;K-o šešėlis. Patėmyjimai iš šalies // Saulėteka. Nr. 7, 1900. P. 191.&lt;/ref&gt;}}&lt;ref&gt;Pocytė S. Mažosios ir Didžiosios Lietuvos integracijos problema XIX a. — XX a. pradžioje // Sociologija. Mintis ir veiksmas. Nr. 1—2, 2001. P. 80.&lt;/ref&gt;. 

Тым часам нават у канцы XIX ст. саманазва жамойць (жамойты) усё яшчэ пашыралася на большую частку этнічнай тэрыторыі летувісаў. У навуковым выданьні «Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею», выдадзеным у 1899 годзе, у прадмове зьмяшчаўся агляд аўтарам Ковенскай губэрні, якая займала тады тэрыторыю сучаснай [[Летува|Летувы]] на поўнач ад [[Коўна|Коўны]]: «''Ковенская губэрня ўся амаль заселеная карэннымі літоўцамі, якія край свой называюць [[Жамойць]], а сябе [[жмогусы|жмогусамі]]''» ({{мова-ru|«Ковенская губерния вся почти сплошь заселена коренными литовцами, которые страну свою называют Жмудь, а себя жмогусами»|скарочана}}&lt;ref&gt;Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею // Акты Упитского гродского суда. — Вильна, 1899. [https://books.google.by/books?id=XeYDAAAAYAAJ&amp;pg=PR29&amp;dq=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjx1Yv_n8jzAhWIhv0HHVNpC7sQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&amp;q=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&amp;f=false С. XXIX].&lt;/ref&gt;). А ў 1893 годзе паведамлялася, што «''…Жамойць, або, як яна сама сябе называе, „сьвятая Жамойць“, засяляе шчыльнай масай мільёна ў два душ паўночную частку Віленскай губэрні і найбольшую частку Ковенскай і Сувалкаўскай''» ({{мова-ru|«...Жмудь, или, как она сама себя называет, «святая Жмудь», населяет плотной массой миллиона в два душ северную часть Виленской губернии и наибольшую часть Ковенской и Сувалкской»|скарочана}})&lt;ref&gt;Русское обозрение. Т. 4, 1893. [https://books.google.by/books?id=eeA6AQAAMAAJ&amp;pg=PA414&amp;dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D1%82,+%E2%80%9E%D1%81%D0%B2%D1%8F%D1%82%D0%B0%D1%8F+%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D1%8C%E2%80%9C,&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjOovDw0ev0AhWk_7sIHSTgDBwQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D1%82%2C%20%E2%80%9E%D1%81%D0%B2%D1%8F%D1%82%D0%B0%D1%8F%20%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D1%8C%E2%80%9C%2C&amp;f=false С. 414].&lt;/ref&gt;.

=== Найноўшы час ===
[[Файл:Liet-etno-regionai.png|міні|{{Легенда|#eafeea|Зацьверджаная на афіцыйным узроўні тэрыторыя летувіскага этнаграфічнага рэгіёну «Жамойць»}}]]

З утварэньнем у 1918 годзе дзяржавы пад назвай [[Летува]], унутры яе пачаліся працэсы нацыянальнай уніфікацыі [[Летувісы|летувісаў]], якія ўзмацніліся па [[Вайсковы пераварот у Летуве (1926)|вайсковым перавароце]] (сьнежань 1926 году), калі у краіне ўсталяваўся аўтарытарны рэжым на чале з прэзыдэнтам [[Антанас Сьмятона|Антанасам Смятонам]]. Разам з тым, у першай палове XX ст. утварылася асобная ад летувіскай жамойцкая пісьменнасьць на лацінскай аснове. Паводле летувіскіх мовазнаўцаў, сучасная жамойцкая мова адрозьніваецца ад гістарычнай жамойцкай мовы і склалася галоўным парадкам на аснове гаворак [[Куршы (народ)|куршаў]]&lt;ref&gt;Зинкявичюс, З. Откуда родом литовцы. — Вильнюс, 2006. С. 129.&lt;/ref&gt;.

У XX ст. афіцыйная летувіская навука вызначыла тагачасных жамойтаў як складовую этнаграфічную групу летувісаў, адрозную ад гістарычных жамойтаў&lt;ref&gt;Kalnis P. Žemaičiai XXa. — XXIa. pradžia. — Vilnius, 2012. P. 412.&lt;/ref&gt;, якія разглядаюцца як асобнае летувіскае племя альбо як частка ўсходніх летувісаў&lt;ref&gt;Гудавичюс Э. История Литвы. Т. 1. — Москва, 2005. С. 23—24.&lt;/ref&gt;.

== Традыцыйная культура ==
=== Жытло ===
[[Файл:Zemaiciu kletis, 2007-04-21.jpg|значак|Жамойцкая сялянская [[клець]]]]

Жамойцкая ''хата'' (троба) — нізкая пабудова, абабітая вэртыкальнымі дошкамі, з саламяным паўвальмовым дахам; у абедзьвюх падоўжных сьценах знаходзяцца ўваходы ў сенцы (што ўзыходзяць да старадаўняга летувіскага жытла — нумасу) з [[агмень|агменем]] з [[комін|камінам]] (камінас), якія апальваюць жылыя пакоі, што прымыкаюць абапал да сенцаў. 

=== Сакральнае мастацтва ===
[[Файл:Memorejo en Žibininkai.jpg|значак|Мемарыяльная драўляная скульптура каля [[Крэтынга|Крэтынгі]]]]

Жамойцкія могілкі адрозьніваюцца разьбянымі драўлянымі надмагільлямі з скульптурамі сьвятых.

=== Адзежа ===
Комплекс традыцыйнай ''адзежы'' захоўваўся да другой паловы XIX ст.

У ''жаночай'' адзежы пераважае агульналетувіскі тып туніка вобразнай кашулі з наплечнікамі з чырвоным браным узорам, але ў Клайпедзкім раёне і ніжнім [[Нёман]]ам сустракаліся кашулі з простымі палікамі, прышытымі па аснове тканіны, і расьлінны арнамэнт, вышыты роўнядзьдзю; да канца XIX ст. пашыраліся гафт крыжом і ангельскай роўнядзьдзю, арнамэнтацыя карункамі і зубчастай тасьмой, браная тэхніка арнамэнту захавалася толькі на ўсходзе Жамойці. Жамойцкая [[спадніца]] (sijonas, sejonas) — ваўняная (больш на ўсходзе) або напаўваўняная (больш на захадзе) у зморшчыну, радзей у зборку, падоўжна-паласатая (больш на захадзе) або клецістая (больш на ўсходзе) (пераважае, асабліва на поўначы, чырвоны колер). Фартух — бавоўна-папяровы з аднаго палотнішча, з частымі падоўжнымі чырвонымі (больш на поўначы і ўсходзе) або шматколернымі (больш на поўдні і захадзе) арнамэнтальнымі палосамі. Характэрныя кароткая камізэлька і кофта з зборкамі або зморшчынамі пад грудзьмі, клецістае, у асноўным чорна-чырвонае (да сярэдзіны XIX ст. існавала больш старажытнае даўгаватае папярочна-паласатае) наплечное покрыва (на поўначы — raištis, на поўдні — kryžokas, skepeta). Дзявоцкі галаўны ўбор — вянок у выглядзе абруча з прымацаванымі трыкутнікамі з рознакаляровых стужак (рангай); на захадзе і ў Панямоньні вакол косаў, выкладзеных вянком, павязвалі чорную аксамітную стужку. Жанчыны насілі каптур, сабраны на цемрадзі і патыліцы, па-над якім павязвалі хустку арнамэнтам (канцы перакрыжоўваліся пад патыліцай і завязваліся вузлом на ілбу).

''Мужчыны'' насілі шэры кафтан з адрэзанай сьпінкай, зморшчынамі, зборкамі або разрэзам ззаду, рознакаляровыя штаны і камізэльку, лямцавы капялюш з стужкамі і паўлінавымі пёрамі, белую шыйную хустку. Характэрныя драўляны абутак (клумпэс), вязаныя панчохі з узорам пасярэдзіне галёнкі.

=== Музыка ===
[[Файл:LT-2017-1,50euro-Žemaitukas-b.png|значак|Жамайтукасы на памятнай манэце [[Летува|Летувы]]]]

Музычны ''[[фальклёр]]'' — старадаўнія аднагалосныя і пазьнейшыя 2-3-галосныя песьні гамафоннага склада, інструмэнтальная музыка. У склад г. зв. сельскіх капэл уваходзяць 2—3 скрыпкі, струнны [[бас]], [[гармоніка]].

=== Гаспадарка ===
Уласьцівасью традыцыйнай гаспадаркі Жамойці ёсьць разьвіцьцё таварнага [[лён|льнаводзтва]] і жывёлагадоўлі. Тут з даўніх часоў (паводле пісьмовых зьвестак — з XVI ст.) гадуюць коней ''«жамайтукасаў»'' ({{мова-lt|Žemaitukai|скарочана}}) — маларослую жамойцкую пароду, якую клясыфікуюць як [[поні]] праз адносна невысокі рост (паміж 131 і 141 сантымэтраў у карку)&lt;ref&gt;Macijauskienė V. Žemaitukų veislės arklių kompleksinio vertinimo tobulinimas // Gyvulininkystė: Mokslo darba. Nr. 48, 2006. P. 16.&lt;/ref&gt;. Летувіскія аўтары сьцьвярджаюць, што жамайтукасы з даўніх часоў былі баявымі коньмі, на якіх продкі летувісаў ваявалі з крыжакамі&lt;ref&gt;Kučinskienė J., Draudvilaitė K., Drogemuller C., Grigaliūnaitė, I. Mitochondrial DNA Diversity of Lithuanian Žemaitukai Horses // Animal Breeding in the Baltics. 2004. P. 174—178.&lt;/ref&gt;.

== Глядзіце таксама ==
* [[Жамойць]]
* [[Жамойцкае староства]]
* [[Жмогусы]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі|2}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}}
* {{Літаратура/БЭ|6}}
* {{Літаратура/ЭВКЛ|1}}
* Дайліда А. [http://spampavac.by/files/downloads/pvkl.pdf Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі] / Рэц. [[Сяргей Тарасаў|С. Тарасаў]]. Аўтарскае выданне. — Менск, 2019. — 459 с.
* {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы}}
* {{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы}}
* {{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1}}
* {{Літаратура/ЭГБ|3}}
* Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok: Biblioteka Uniwersytecka im. Jerzego Giedroycia w Białymstoku, 2006. — 430 s.
* Dowojna-Sylwestrowicz M. Żmudź // {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|14}} [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XIV/795 S. 795]—1807.
* История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс: Eugrimas, 2013. — 318 с. {{ISBN|978-609-437-207-0}}.
* История Литовской ССР / А. Таутавичюс, Ю. Юргинис, М. Ючас и др.; Ред. колл. Б. Вайткявичюс (отв. ред.) [и др.]. — Вильнюс: Мокслас, 1978. — 676 с.
* {{Літаратура/ЭСБЭ|Жмудь|аўтар = Рудаков В. |том = XII|старонкі = 27}}
* Соколов Н. И. Святая Жмудь // Вестник Западной России. № 8, 9, 1865 г.
* Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.

{{Балтыйскія плямёны}}

[[Катэгорыя:Балты]]
[[Катэгорыя:Народы Летувы]]</text>
      <sha1>eiw5wrnwgxu2z80lxnsc3mzz5fqv7mk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Летувісы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>41871</id>
    <revision>
      <id>2330949</id>
      <parentid>2322010</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T21:51:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>пунктуацыя</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="63028" xml:space="preserve">{{Ня блытаць|ліцьвіны|ліцьвінамі (літоўцамі)}}
{{Іншыя значэньні|Жамойты (неадназначнасьць)}}
{{Этнас
|Назва='''Летувісы'''
|Выява={{nowrap|[[File:Laurynas Gucevicius.jpg|90x90px|Лаўрын Гуцэвіч]] [[File:Valancius.jpg|90x90px|Мацей Валанчэўскі]] [[File:Simonas Daukantas.png|90x90px|Сыманас Даўкантас]]&lt;br/&gt;&lt;small&gt;[[Лаўрын Гуцэвіч|Л. Гуцэвіч]]{{•}}[[Мацей Казімер Валанчэўскі|М. Валанчэўскі]]{{•}}[[Сыманас Даўкантас|С. Даўкантас]]&lt;/small&gt;&lt;br/&gt;[[File:Antanas-Smetona-before-IWW.jpg|90x90px|Антанас Сьмятона]] [[File:Jonas Basanavicius (1851-1927) cropped.jpg|90x90px|Ёнас Басанавічус]] [[File:Vydūnas 1930.jpg|90x90px|Відунас]]&lt;br/&gt;&lt;small&gt;[[Антанас Сьмятона|А. Сьмятона]]{{•}}[[Ёнас Басанавічус|Ё. Басанавічус]]{{•}}[[Відунас]]&lt;/small&gt;&lt;br/&gt;[[File:Antanas Baranauskas in 1899 portrait (cropped).jpeg|90x90px|Антанас Баранаўскас]] [[File:Mikalojus Konstantinas Čiurlionis photo portrait.jpg|90x90px|Мікалоюс Чурлёніс]] [[File:Sabonis Lipofsky (1 of 1).JPG|90x90px|Арвідас Сабоніс]]&lt;br/&gt;&lt;small&gt;[[Антанас Баранаўскас|А. Баранаўскас]]{{•}}[[Мікалоюс Чурлёніс|М. Чурлёніс]]{{•}}[[Арвідас Сабоніс|А. Сабоніс]]&lt;/small&gt;}}
|Колькасьць= каля 4,5 млн
|Рэгіёны=[[Летува]]:&lt;br /&gt;{{лік|2561314}}&lt;ref&gt;{{Спасылка|url=http://statistics.bookdesign.lt/dalis_04.pdf|загаловак=Ethnicity, mother tongue and religion|мова=en|камэнтар=зьвесткі перапісу 2011 году|дата=13 красавіка 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
[[ЗША]]:&lt;br /&gt;{{лік|652790}}&lt;ref&gt;[https://archive.today/20200214011013/http://factfinder.census.gov/faces/tableservices/jsf/pages/productview.xhtml?pid=ACS_14_1YR_S0201&amp;prodType=table American FactFinder - Results]{{ref-en}}&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
[[Бразылія]]: &lt;br /&gt;{{лік|100000}}&lt;ref&gt;{{Артыкул|выданьне=Lithuanian Airlines|год=1996|загаловак=Lithuania in the World|месца=Vilnius|volume=4 (3)}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Eliane Sebeika Rapchan [http://www.historica.arquivoestado.sp.gov.br/materias/anteriores/edicao10/materia01/texto01.pdfLituanos e seus descendentes reflexões sobre a identidade nacional numa comunidade de imigrantes]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{ref-pt}}&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
[[Вялікабрытанія]]:&lt;br /&gt;{{лік|97000}}&lt;ref&gt;{{кніга|url=http://webarchive.nationalarchives.gov.uk/20160105160709/http://www.ons.gov.uk/ons/dcp171776_407038.pdf|загаловак=2011 Census Analysis: Ethnicity and Religion of the Non-UK Born Population in England and Wales|старонкі=21|частка=The number and percentage of the non-UK born population by world region and the top ten countries within each world region|дата публікацыі=18 чэрвеня 2015|мова=en}}&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
[[Канада]]: &lt;br /&gt;{{лік|49130}}&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20160826212059/http://www12.statcan.ca/nhs-enm/2011/dp-pd/dt-td/Rp-eng.cfm?LANG=E&amp;APATH=3&amp;DETAIL=0&amp;DIM=0&amp;FL=A&amp;FREE=0&amp;GC=0&amp;GID=0&amp;GK=0&amp;GRP=1&amp;PID=105396&amp;PRID=0&amp;PTYPE=105277&amp;S=0&amp;SHOWALL=0&amp;SUB=0&amp;Temporal=2013&amp;THEME=95&amp;VID=0&amp;VNAMEE=&amp;VNAMEF= 2011 National Household Survey: Data tables | Ethnic Origin (264), Single and Multiple Ethnic Origin Responses (3), Generation Status (4), Age Groups (10) and Sex (3) for the Population in Private Households of Canada, Provinces, Territories, Census Metropolitan Areas and Census Agglomerations, 2011 National Household Survey]&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
[[Расея]]:&lt;br /&gt;{{лік|45600}}&lt;ref&gt;{{Спасылка|url=http://fadn.gov.ru/atlas-narodov-rossii/litovtsy|загаловак=Федеральное агентство по делам национальностей|дата=13 красавіка 2016|мова=ru}}&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
[[Ірляндыя]]:&lt;br /&gt;{{лік|24628}}&lt;ref&gt;{{Кніга|url=http://www.cso.ie/en/media/csoie/census/documents/PROFILES,OF,NATIONALITIES,1-5.pdf|загаловак=Profiles of nationalities|pages=32|год=2006|камэнтар=вынікі перапісу насельніцтва 2006 году}}&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;[[Латвія]]:&lt;br /&gt; &amp;nbsp;&amp;nbsp;24&amp;nbsp;426&lt;br /&gt;
[[Аргентына]]: &lt;br /&gt; &amp;nbsp;&amp;nbsp; 30&amp;nbsp;000&lt;br /&gt;[[Гішпанія]]:&lt;br /&gt; &amp;nbsp;&amp;nbsp;  25&amp;nbsp;000&lt;br /&gt;
[[Польшча]]:&lt;br /&gt; &amp;nbsp;&amp;nbsp;  15&amp;nbsp;000&lt;br /&gt;
[[Аўстралія]]: &lt;br /&gt; &amp;nbsp;&amp;nbsp; 12&amp;nbsp;317 &lt;br /&gt;
[[Украіна]]: &lt;br /&gt; &amp;nbsp;&amp;nbsp;11&amp;nbsp;000&lt;br /&gt;[[Беларусь]]:&lt;br /&gt;5087&lt;ref&gt;{{Спасылка|url=http://www.belstat.gov.by/uploads/file/GU_demogr/5.8-0.pdf|загаловак=Население по национальности и родному языку|выдавец=Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь|праект=Перепись населения Республики Беларусь 2009 года|дата публікацыі=12.08.2010|мова=ru}}&lt;/ref&gt;
|Мовы=[[летувіская мова]]
|Рэлігіі=[[каталіцтва]]
|Блізкія этнасы=[[латышы]], [[жамойты]], [[беларусы]]{{Заўвага|Пра даўнія этнакультурныя повязі сьведчыць падабенства пэўных элемэнтаў матэрыяльнай культуры, пласт беларусізмаў у [[летувіская мова|летувіскай мове]], а таксама пласт летувізмаў у [[беларуская мова|беларускай]]}}&lt;ref&gt;{{Літаратура/Беларусь: энцыкляпэдычны даведнік, 1995|к}} С. 432.&lt;/ref&gt;
}}
'''Летувісы''' (гістарычныя '''жамойты'''&lt;ref&gt;[[Мікола Ермаловіч|Ермаловіч М.]] Ці праўда, што літоўцы заваёўвалі Беларусь? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 11.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 95—96.&lt;/ref&gt;; саманазва {{мова-lt|lietuviai|скарочана}}, адз. лік {{мова-lt|lietuvis|скарочана}}) — [[Эўропа|эўрапейская]] [[нацыя]], асноўнае насельніцтва [[Летува|Летувы]] (2&amp;nbsp;561&amp;nbsp;314 або каля 84% насельніцтва краіны на 2011 год). У значнай колькасьці таксама жывуць у [[ЗША]] (каля 660 тыс.), [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]], [[Ірляндыя|Ірляндыі]], [[Бразылія|Бразыліі]], [[Канада|Канадзе]], [[Расея|Расеі]] (каля 25 тыс. у адной толькі [[Калінінградзкая вобласьць|Калінінградзкай вобласьці]]). Агульная колькасьць у сьвеце складае каля 4,5 млн. Карыстаюцца [[Летувіская мова|летувіскай мовай]], створанай у канцы XIX стагодзьдзя на базе гістарычнай ''жамойцкай мовы'' — архаічных гаворак ваколіцаў [[Коўна]], [[Шаўлі|Шаўляў]] і [[Клайпеда|Клайпеды]]&lt;ref name=&quot;Sviazynski209&quot;&gt;[[Уладзімер Сьвяжынскі|Свяжынскі У.]] Літоўская мова // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 209.&lt;/ref&gt;. Паводле веры пераважна [[каталіцызм|каталікі]].

== Назва ==
{{Асноўны артыкул|Жмогусы|Жамойты}}
Паводле гісторыка і этноляга [[Ігар Чаквін|Ігара Чаквіна]], беларускамоўныя [[ліцьвіны]] гістарычна супрацьпастаўлялі сябе летувісам, якіх вызначалі назвамі «жамайты», «жамойты», «жмудзь», «самагіты» ды іншымі&lt;ref name=&quot;Cakvin-2001&quot;&gt;{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 95—96.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што ліцьвіны ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''&lt;ref&gt;Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. S. 491.&lt;/ref&gt;. Беларускае слова «жмудзяк» з расейскім перакладам «жмудин, литвин» зафіксаваў «[[Беларуска-расійскі слоўнік Байкова і Некрашэвіча]]» 1925 году, а выдадзены ў 2014 годзе «[[Ушачы|Вушацкі]] словазбор [[Рыгор Барадулін|Рыгора Барадуліна]]» падае слова «жмудзяк» у значэньні «скупы чалавек, скнара»: «''Такі ўжо жмут, такі жмудзяк, што зімой лёду не пазычыць''». Тым часам у беларускіх гаворках захавалася слова «жмодзь» — 'саранча, навала', якое паводле Этымалягічнага слоўніка беларускай мовы [[НАН Беларусі]], відаць, ёсьць пераасэнсаваньнем старой назвы групы плямёнаў — [[жамойць]] — вядомым і ў іншых выпадках (напрыклад, [[барбары]])&lt;ref&gt;{{Літаратура/ЭСБМ|3к}} С. 231.&lt;/ref&gt;. Тым часам летувіская мовазнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юраце Лаўчуце||lt|Jūratė Sofija Laučiūtė}} ў сваім «Слоўніку балтызмаў у славянскіх мовах» (1982 год) зьвязвае з этнонімам «жамойць» беларускае слова «жмойдзь» — 'шматлікая сям'я з малалетніх, якія задарма ядуць хлеб; увогуле вялікая колькасьць дармаемаў' і параўноўвае яго з словам «жэмяць» — 'малеча, драбяза'&lt;ref&gt;Лаучюте Ю. А. Словарь балтизмов в славянских языках / Отв. ред. чл.-корр. АН СССР А. В. Десницкая; Институт языкознания АН СССР. — Л.: Наука. Ленингр. отд-ние, 1982. С. 54.&lt;/ref&gt;. Таксама, відаць, зьвязаны з жамойтамі выраз «жэмаць пузатая» — 'малыя дзеці' — ёсьць у лексыконе [[Аўсюкова|аўсюкоўскай]] гаворкі ([[Расонскі раён]])&lt;ref&gt;[https://news.arche.by/by/page/science/filialogia-navuka/13809 З лексікону аўсюкоўскай гаворкі], [[ARCHE Пачатак]], 7 лютага 2014 г.&lt;/ref&gt;}}. Тым часам жыхары [[Жамойць|Жамойці]] не называлі сябе ліцьвінамі&lt;ref name=&quot;Cakvin-2001&quot;/&gt;. Ужо ў 1854 годзе называньне [[Жамойты|жамойтаў]] «літвой» крытыкавалася на старонках першага ў [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] масавага прыватнага часопіса {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які рэдагаваўся народжаным на [[Віленскі павет (ВКЛ)|Віленшчыне]] навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt;: «''…дарма адну частку гэтага народа называюць літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, жамойць. Абедзьве яны — тая ж жамойць &lt;…&gt; Слова Літва &lt;…&gt; належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства. &lt;…&gt; Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — літува &lt;…&gt;, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. &lt;…&gt; Латышы, альбо леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай чудзьдзю, не называюць сябе літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — жамогусы, жамогі альбо жамодзі, сямогі альбо сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе земме, семме, а гэта значыць толькі „свая зямля“ падобна таму, як сома альбо суомі, „свая зямля“ Фінляндыя і суомалайне, „людзі сваёй зямлі“, фіны, альбо фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы''»{{Заўвага|{{мова-ru|«...понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва &lt;...&gt; принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства. &lt;...&gt; Если жители чудской части отзываются, что они — Литува &lt;...&gt;, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. &lt;...&gt;. Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы»|скарочана}}}}. Тым часам у другой палове XIX ст. ліцьвінамі звычайна называлі [[беларусы|беларусаў]], а летувісаў — жамойтамі{{Заўвага|У 218-м томе (1881 год) афіцыйнага часопіса Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі зазначалася&lt;ref&gt;Журнал Министерства народного просвещения. Том 218 (1881). [https://books.google.by/books?id=-BkFAAAAYAAJ&amp;pg=RA3-PA299&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwj0r-DJicLzAhWdQvEDHUzGBMI4ChDoAXoECAMQAg#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 299].&lt;/ref&gt;, што «''...назвы «Жмудзіны» і «Літвіны» (Літоўцы) у лінгвістычна-этнаграфічным сэнсе далёка не супадаюць зь іх гістарычным значэньнем і зь іх папулярным ужываньнем у цяперашні час. Шмат хто называе «Жмудзінамі» ўсіх сапраўдных Літоўцаў, у супрацьлегласьць «Літвінаў», гэта значыць людзям не літоўскага, але славянскага этнаграфічнага паходжаньня, якія жывуць у Літве, альбо ў супрацьлегласьць «літвінаў» як наогул жыхарам гістарычнай Літвы без адрозьненьня іх паходжаньня. Пры такім поглядзе замест назвы «літоўская мова» ўжываюць «жамойцкая мова»''» ({{мова-ru|...названия «Жмудины» и «Литвины» (Литовцы) в лингвистико-этнографическом смысле далеко не совпадают с их историческим значением и с их популярным употреблением в настоящее время. Многие называют «Жмудинами» всех настоящих Литовцев, в противоположность «Литвинам», то есть людям не литовского, но славянского этнографического происхождения, живущим в Литве, или же в противоположность «Литвинам» как вообще жителям исторической Литвы без различия их происхождения. При таком взгляде вместо названия «литовский язык» употребляют «язык жмудский»|скарочана}})}}.

Тое, што «''ні ў якім разе ня можна зваць цяперашніх жмудзінаў літоўцамі''», падкрэсьліваў яшчэ ў 1921 годзе мовазнаўца [[Язэп Лёсік]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы|к}} С. 10.&lt;/ref&gt;, такую ж думку ў 1934 годзе выказваў загаднік беларускага замежнага архіва ў [[Прага|Празе]] [[Тамаш Грыб]]: «''Трэ мець на ўвазе пры гэтым і адрознасьць паміж Ліцьвінамі (старадаўнымі [[Люцічы|Люцічамі]], Велетамі або Волатамі) і Жмудзінамі. Асабліва сяньня трэ мець на ўвазе гэну адрознасьць, калі Жмудзіны, прыняўшы старадаўнае найменьне Літва, імкнуцца прыўласьніць і гістарычны зьмест гэтага слова — гістарычную мінуўшчыну беларускага народу''»&lt;ref&gt;[[Тамаш Грыб|Грыб Тамаш]]. На два франты // [[Спадчына (часопіс)|Спадчына]]. № 4, 1995. С. 80—120.&lt;/ref&gt;. Як адзначае гісторык [[Уладзімер Аляксеевіч Арлоў|Уладзімер Арлоў]], нельга блытаць летувісаў (цяперашніх «літоўцаў») з старажытнымі ліцьвінамі, якія жылі на тэрыторыі Беларусі і ўдзельнічалі ў [[Этнагенэз беларусаў|фармаваньні]] беларускага этнасу&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-31&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 31.&lt;/ref&gt;. [[Сяргей Дубавец]] і [[Генадзь Сагановіч]] таксама зьвяртаюць на тое, што ўжываньне саманазвы сучаснай нацыі — летувісы — дазваляе пазьбегнуць тэрміналягічнай блытаніны&lt;ref&gt;[[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]], [[Генадзь Сагановіч|Сагановіч Г.]] [http://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 237.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Spread of German Settlements to the Eastward, 800-1400 (Germans-Slavs-Letts) (1926).jpg|значак|Мапа пашырэньня [[Германцы|германцаў]] на ўсход у 800—1400 гадох, на якой летувісы азначаюцца [[Латышы|латышамі]] ({{мова-en|Letts|скарочана}}). Атляс гісторыка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Уільям Шэпард|Ўільяма Шэпарда|en|William Robert Shepherd}}. [[Нью-Ёрк]], 1926 г.]]

Яшчэ ў 1837 годзе народжаны на [[Менскі павет|Меншчыне]] пісьменьнік [[Тадэвуш Булгарын]] выкарыстоўваў у сваёй кнізе «Россия в историческом, статистическом, географическом и литературном отношениях» дзеля азначэньня старажытнага народу назву ''летувы''{{Заўвага|Напрыклад, {{мова-ru|«Славяне заняли часть земли, принадлежавшей древним Летувам, или Литве, в нынешней Пруссии, и часть Вендов даже смешалась с Летувами»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Булгарин Ф. Россия в историческом, статистическом, географическом и литературном отношениях. — СПб., 1837. С. 135.&lt;/ref&gt;. У 1916 годзе польскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Людвік Яноўскі||pl|Ludwik Janowski}} прапанаваў аддзяляць летувісаў ({{мова-pl|Letuwisi|скарочана}} з вытворным прыметнікам ''letuwiski'') ад ліцьвінаў і зазначаў, што пра патрэбу такога разьмежаваньня раней казалі [[Бэнэдыкт Дыбоўскі]] і Ян Обст&lt;ref&gt;Janowski L. Litwa i Polska. — Lausanne, 1916. S. 5.&lt;/ref&gt;. Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Валяр'ян Мэйштовіч||pl|Walerian Meysztowicz}}, сын старшыні Часовай урадавай камісіі [[Сярэдняя Літва|Сярэдняй Літвы]] [[Аляксандар Мэйштовіч|Аляксандра Мэйштовіча]], зазначаў у сваіх успамінах: «''Летувіскі нацыянальны рух зьвярнуўся да спадчыны Вялікага Княства Літоўскага. &lt;…&gt; Нават ня мелі для іх назвы. „Ліцьвіны — казаў пан Міхал Юхневіч — гэта Ягайла, Хадкевіч, Міцкевіч, Пілсудзкі і я, а вы ёсьць летувісамі“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Ruch narodowy litewski zgłosił się do dziedzictwa po Wielkim Księstwie Litewskim. &lt;...&gt; Nawet nie mieliśmy dla nich nazwy. „Litwini — mówił pan Michał Juchniewicz — to Jagiełło, Chodkiewicz, Mickiewicz, Piłsudski i ja, a wy to Lietuvisy“»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Meysztowicz W. Gawędy o czasach i ludziach. — Londyn — Łomianki, 2008. S. 26—27.&lt;/ref&gt;. У 1922 годзе прафэсар гісторыі [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фэлікс Канечны||be|Фелікс Канечны}} апублікаваў артыкул, у якім таксама прапанаваў тэрміналягічна аддзяляць летувісаў ({{мова-pl|Letuwini|скарочана}} з прыметнікам ''letuwski'') ад гістарычных ліцьвінаў&lt;ref&gt;Koneczny F. Letuwa a Litwa // Przegląd Powszechny. Nr. 463, 1922. S. 41.&lt;/ref&gt;. 18 сакавіка 1928 году гэтую прапанову абмяркоўвалі на паседжаньні Віленскага аддзелу [[Польскае гістарычнае таварыства|Польскага гістарычнага таварыства]], дзе Фэлікс Канечны выступіў зь лекцыяй «Этнаграфічная тэрміналёгія ў Вялікім Княстве Літоўскім»&lt;ref&gt;Ateneum Wilenskie. Z. 14, 1928. S. 215.&lt;/ref&gt;.

З 1990-х гадоў летувісы выступаюць супраць ужываньня ўласных саманазваў Летува і летувісы ў іншых мовах (хоць у выпадку іншых уласных імёнаў, зьвязаных зь Вялікім Княствам Літоўскім, яны ў тэкстах на іншых мовах, наадварот, выкарыстоўваюць летувіскія формы&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-349&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 349.&lt;/ref&gt;), тым часам гэтая тэрміналёгія мае даўнюю традыцыю ў самой Летуве. Напрыклад, у 1928 годзе для шматлікай супольнасьці расейскіх [[стараверы|старавераў]], што жылі ў Летувіскай рэспубліцы, на заказ урадоўцаў зрабілі афіцыйны [[Расейская мова|расейскі]] пераклад [[Гімн Летувы|дзяржаўнага гімну]], які пачынаўся словамі: {{мова-ru|«Летува, отчизна наша...»|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-33&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 33.&lt;/ref&gt;.

Назва летувісы&lt;ref&gt;Польска-беларускі слоўнік / Słownik polsko-białoruski. — {{Менск (Мінск)}}: Беларуская Энцыклапедыя, 2004. {{ISBN|985-11-0307-1}}. — С. 280.&lt;/ref&gt; пасьлядоўна ўжываецца па [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайне]] ў [[Беларускі клясычны правапіс|клясычнай моўнай норме]] [[Беларуская дыяспара|Беларускай дыяспары]]&lt;ref name=&quot;Harbacki&quot;&gt;[[Уладзіслаў Гарбацкі|Гарбацкі Ў.]] [https://gazeta.arche.by/article/349.html?fbclid=IwAR3445HhnFkRqQDlskrDODnITESaPQzy7EGGDNG2E9-L3fkmefK4sPg83PU У тарашкевіцы не абыйсьціся бяз слова «Летува»], [[ARCHE Пачатак|ARCHE]]: электронная газэта, 9 сакавіка 2020 г.&lt;/ref&gt; — у адрозьненьне ад [[наркамаўка|наркамаўкі]], дзе савецкія ўлады дазволілі толькі варыянт «[[літоўцы]]». Напрыклад, у тэкстах [[Аляксандар Надсан|Аляксандра Надсана]] сустракаецца пераважна Летува, летувіскі, летувіс (а ў размове таксама жмудзін, Жмудзь). У 1960—1970-я гады ў часопісе «[[Божым шляхам (1947)|Божым шляхам]]» у многіх тэкстах ужываліся словы Летува, летувіскі (у [[Часлаў Сіповіч|Часлава Сіповіча]], [[Леў Гарошка|Льва Гарошкі]]). Тое ж назіралася ў мове беларускага друку Паўночнай Амэрыкі: у тэкстах [[Сяргей Хмара|Сяргея Хмары]] ўжываецца Летува ў апісаньні праекту летувіскай дзяржаўнасьці з сталіцай сьпярша ў Коўне, потым у Вільні. Газэта беларусаў [[ЗША]] «[[Беларус (газэта)|Беларус]]» ўжывае выняткова Летува. Словы Летува, летувіс і летувіскі фіксуюцца ў неапублікаваным «Беларуска-францускім слоўніку» Льва Гарошкі&lt;ref name=&quot;Sanko&quot;&gt;[[Зьміцер Санько|Санько З.]] [https://www.svaboda.org/a/30464340.html?fbclid=IwAR0MY3o-M1iIg0RuSwvEu9OwMqJuVqVwTcjCPz7RGrb9VY-wBtCdjIuVgI0 І ўсё ж — Літва ці Летува?], [[Радыё Свабода]], 2 сакавіка 2020 г.&lt;/ref&gt;.

Як адзначаецца ў энцыкляпэдычным даведніку «Народная культура Беларусі» (пад рэдакцыяй доктара гістарычны навук [[Віктар Цітоў|Віктара Цітова]]), які выйшаў у 2002 годзе ў выдавецтве [[Беларуская энцыкляпэдыя імя Петруся Броўкі]]: «''Сучасныя Л. называюць сваю краіну Летувой, а сябе — летувісамі, і гэтыя назвы зьяўляюцца больш дакладнымі і гістарычна апраўданымі, чым „Літва“ і „літоўцы“, якія на працягу некалькіх вякоў ужываліся ў адносінах да Беларусі''»&lt;ref&gt;Народная культура Беларусі: энцыклапедычны даведнік / пад рэдакцыяй В. Цітова. — {{Менск (Мінск)}}: БелЭн, 2002. С. 222.&lt;/ref&gt;.

== Этнагенэз ==
[[Файл:Littauischen Sprachgebiets (1876).jpg|значак|Мапа абшару з часткова [[Летувіская мова|летувіскамоўным]] насельніцтвам, большая частка якога азначаецца [[Жамойць|Жамойцю]] ({{мова-de|Samogitien|скарочана}}), 1876 г.]]

Працэс фармаваньня летувіскай нацыі заняў дастаткова працяглы пэрыяд і адбываўся пад уплывам геаграфічна-кліматычных, сацыяльна-эканамічных, палітычных, царкоўна-рэлігійных фактараў, а таксама агульнаэўрапейскіх этнічных тэндэнцыяў. У навуцы няма адназначнасьці што да храналягічных і тэрытарыяльных рамак фармаваньня летувіскага народу.

[[Файл:Schamaiten (Samogitien) (D. Schäfer, 1916).jpg|значак|Фрагмэнт мапы «Землі і народы Эўропы» нямецкага гісторыка [[Дытрых Шэфэр|Дытрыха Шэфэра]] (1916 г.), на якой абшар летувісаў мае подпіс «''Schamaiten (Samogitien)''»{{Заўвага|Яшчэ ў 1943 годзе барон Ойген фон Энгельгардт у сваёй фундамэнтальнай манаграфіі «Weissruthenien. Volk und Land», выдадзенай у [[Вена|Вене]], адзначаў, што Жамойць і жамойты — гэта асноўная зямля і асноўнае племя летувісаў ({{мова-de|«das Kernland und den Kernstamm der Litauer, die Shamaiten»|скарочана}})&lt;ref&gt;Engelhardt E. Weissruthenien. Volk und Land. — Wien, 1943. S. 38.&lt;/ref&gt;}}]]
[[Файл:Litauer (Schamaiten, Schmuden) (D. Schäfer, 1916).jpg|значак|Легенда да мапы Д. Шэфэра, дзе летувісы азначаюцца [[жамойты|жамойтамі]]&lt;ref&gt;Остапенко А. В. [https://shron1.chtyvo.org.ua/Ostapenko_Anatolii/Etnichni_faktory_u_protsesakh_formuvannia_biloruskoho_narodu_ta_natsii.pdf?PHPSESSID=m47mi2g6psl5t9sjten73f21f1 Етнічні фактори у процесах формування білоруського народу та нації : автореф. дис. … д-ра іст. наук] : [спец.] 07.00.05 «Етнологія» / Остапенко Анатолій Володимирович ; Київський нац. ун-т ім. Тараса Шевченка. — Захищена 26.04.2021. — Київ, 2021. С. 139—140.&lt;/ref&gt;: «''Litauer (Schamaiten, Schmuden'')»]]

Паводле першай тэорыі, якой прытрымліваюцца асобныя сучасныя летувіскія аўтары, летувіскі [[этнас]] узьнік прыкладна ў VI—VII стагодзьдзях. У гэты час, на думку прыхільнікаў гэтай тэорыі, адбылося разгалінаваньне ўсходніх [[Балты|балтаў]] на летувісаў і [[Латгалы|латгалаў]] і адпаведна разгалінаванне [[Летувіская мова|летувіскай]] і [[Латыская мова|латыскай]] моваў з аднаго кораня. Тэорыя сьцьвярджае, што месцам фармаваньня летувісаў была тэрыторыя паміж сярэдняй плыньню [[Нёман]]а, рэкамі [[Вяльля|Вяльлёй]] і [[Мерычанка]]й, адкуль летувісы пашыраліся на поўнач (да [[Земгалы|земгалаў]] і [[Селы|селаў]]) і на захад, асымілюючы мясцовае насельніцтва. Прыхільнікі гэтай тэорыі лічаць, што ў выніку колькаснага разрастаньня летувіскага этнасу адбылося разгалінаваньне родаплемянной структуры летувісаў у канцы I тысячагодзьдзя н. э. на плямёны «ўсходніх летувісаў» («уласна летувісаў» альбо «[[аўкштайты|аўкштайтаў]]»), якія разьмяшчаліся ў тым ліку на землях [[Нальшаны|Нальшанаў]] і [[Дзяволтва|Дзяволтвы]], і «летувісаў-жамойтаў» або проста [[жамойты|жамойтаў]] (на паўднёвых землях сучаснага летувіскага этнаграфічнага рэгіёну [[Жамойць|Жамойці]]), сфармаваных у выніку асыміляцыі летувіскімі перасяленцамі (на заходнім кірунку міграцыі) часткі [[Куршы (народ)|куршаў]] і іншых заходнебалцкіх плямёнаў&lt;ref&gt;{{Літаратура/Гісторыя Летувы (2005)|1к}} С. 23—24.&lt;/ref&gt;. Паводле гэтай тэорыі, з утварэньнем [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага (ВКЛ)]] у сярэдзіне XIII—XV стагодзьдзяў адбывалася асыміляцыя летувісамі іншых балцкіх плямёнаў — паўднёвых частак селаў, земгалаў і куршаў, а таксама нейкіх частак [[Яцьвягі|яцьвягаў]], [[Скалвы|скальваў]] і [[Прусы|прусаў]], што прывяло да чарговага дэмаграфічнага і тэрытарыяльнага разрастаньня летувіскага этнасу&lt;ref name=&quot;LKE-385&quot;&gt;{{Літаратура/Летува: кароткая энцыкляпэдыя (1989)|к}} С. 385.&lt;/ref&gt;. Па-за межамі ВКЛ у выніку міграцыі часткі летувіскага насельніцтва з тэрыторыі Жамойці і асыміляцыі летувісамі часткі балцкага насельніцтва (галоўным чынам, прусаў і скальваў) у [[Прусія|Прусіі]] ў XVI ст. утварылася асобная этнічная група летувісаў — г.зв. [[летувінінкі]]&lt;ref name=&quot;LKE-385&quot;/&gt;.

Паводле другой тэорыі, этнагенез летувіскага этнасу мае больш позьняе паходжаньне, пры гэтым адмаўляецца этнічнае адзінства балцкіх плямёнаў літвы і жамойтаў у VI — першай палове XIII стагодзьдзяў. Прыхільнікі гэтай тэорыі лічаць, што ўтварэньне летувіскага этнасу пачалося толькі ў межах ВКЛ з другой паловы XIII ст. і стала вынікам кансалідацыі балцкіх плямёнаў [[літва (племя)|літвы]] (на думку прыхільнікаў гэтай тэорыі, дала імя новаму этнасу), жамойтаў і частак селаў, земгалаў, куршаў, яцьвягаў, скальваў і прусаў&lt;ref&gt;Унуковіч Ю. Літоўцы // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 212.&lt;/ref&gt;.

Паводле трэцяй тэорыі, якой прытрымліваецца частка беларускіх навукоўцаў, сучасны летувіскі этнас узьнік у часы ВКЛ галоўным чынам на аснове балцкага племені [[Жамойты|жамойтаў]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)|к}} С. 157.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-32&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 32, 102.&lt;/ref&gt;, у склад якога ўвайшла пэўная частка іншых балцкіх плямёнаў (куршаў, прусаў, скальваў, яцьвягаў і інш.), у тым ліку балцкія плямёны [[нальшаны]] і [[дзяволтва]] — балтамоўныя жыхары паўночнай (балцкай) часткі ўласна Літвы&lt;ref&gt;{{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)|к}} С. 153—154.&lt;/ref&gt;, якая і дала новаму этнасу ў больш позьнія часы імя летувісы ([[Беларускі афіцыйны правапіс|афіц.]] ''літоўцы''), а большая частка самога племені літвы на [[Віленскі павет (ВКЛ)|Віленшчыне]] славянізавалася ў часы ВКЛ&lt;ref&gt;{{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)|к}} С. 118, 133.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Lithuanie historique et ennographique (1920).jpg|значак|[[Вялікае Княства Літоўскае|Літва гістарычная]] і Летува («Літва этнаграфічная»). [[Рыга]], 1920 г.]]

Апошняя тэорыя знаходзіць пэўныя пацьверджаньні ў афіцыйных дакумэнтах і выданьнях [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], зь якіх вынікае, што фармаваньне летувіскай нацыі адбывалася ў другой палове XIX ст. пры спрыяньні расейскіх уладаў. У 1861 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да генэрал-губэрнатара {{Артыкул у іншым разьдзеле|Уладзімер Назімаў|Ўладзімера Назімава|ru|Назимов, Владимир Иванович}} адзначалася, што большасьць сельскага насельніцтва [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]] — жамойты, якія размаўляюць па-жамойцку, тым часам большасьць сельскага насельніцтва [[Віленская губэрня|Віленскай]], [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай]] і [[Менская губэрня|Менскай]] губэрніяў размаўляюць па-беларуску. Адпаведна, у [[Народная вучэльня|народных вучэльнях]] дзеля першых прапаноўвалася выкладаць па-жамойцку, а дзеля другіх — толькі па-расейску. Пры гэтым летувісы ({{мова-ru|литовцы|скарочана}}) ў гэтым афіцыйным дакумэнце [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] не ўпаміналіся:
{{Цытата|Так, у большай частцы Ковенскай губэрні, населенай жамойтамі, якія маюць сваю пісьменнасьць, хоць яшчэ і нязначную, але якая прадстаўляе ўжо для народу малітоўнікі, календары і некаторыя іншыя карысныя кнігі на жамойцкай мове, на якой народ слухае пропаведзі ў касьцёлах і спавядаецца ў гэтай губэрні, навучаньне ў пачатковых вучэльнях жамойцкай грамаце варта дазволіць, выкладаньне ж польскай мовы, на якой гавораць абшарнікі і чыноўнікі, у гэтыя вучэльні ня ўводзіць, пакінуўшы яе толькі ў гімназіях і прагімназіях. У губэрнях жа Віленскай, Гарадзенскай і Менскай вялікая частка сельскага насельніцтва размаўляе беларускай гаворкай, таму і народныя вучэльні ў гэтых мясцовасьцях маюць быць чыста расейскімі.
{{арыгінал|ru|Так, в большей части Ковенской губернии, населенной жмудинами, имеющими свою письменность, хотя еще и незначительную, но представляющую уже для народа молитвенники, календари и некоторыя другие полезные книги на жмудском языке, на котором народ слушает проповеди в костелах и исповедуется в этой губернии, обучение в первоначальных училищах жмудской грамоте следует допустить, преподавание же польского языка, которым говорят помещики и чиновники, в эти училища не вводить, оставив его только в гимназиях и прогимназиях. В губерниях же Виленской, Гродненской и Минской большая часть сельского населения говорит наречием белорусским, поэтому и народные училища в этих местностях должны быть чисто русскими.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 4—5.
}}

Як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}, «''Хоць уласна тэрмін „літоўцы“ ўжываўся даволі часта, больш звыклымі для расейскай бюракратыі [у 1860-я гады] заставаліся іншыя паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. 

У 1862 годзе ў прадстаўленьні Аляксандра Шырынскага-Шыхматава да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|абмаскаліць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў Расеі:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім абмаскаліць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}
Францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі&lt;ref&gt;Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.&lt;/ref&gt;:
{{Цытата|...нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, «ліцьвінамі» звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувісы»: сам аўтар ужо лічыць слушным у этнаграфічным пляне атаясамліваць ліцьвінаў зь летувісамі}} даюць назву «жамойтаў» альбо «жмудзінаў».
{{арыгінал|ru|...даже теперь еще в Польше, как и в России, «литвинами» обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название «жмудов» или «жмудинов».}}|Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. С. 124.}}

Тым часам жамойцкі біскуп у Расейскай імпэрыі [[Мацей Казімер Валанчэўскі|Мацей Валанчэўскі (Валанчус)]] (1801—1875) азначаў прускіх летувісаў (у г.зв. «[[Малая Летува|Малой Летуве]]») як жамойтаў, якія «''гавораць па-жамойцку, маюць жамойцкія кнігі і вывучаюць жамойцкую мову''»{{Заўвага|{{мова-lt|«...daug yra žemaičių katalikų, kurie tačiau gyvena dailiai, šneka žemaitiškai, turi knygų, mokos rašto žemaitiško»|скарочана}}&lt;ref&gt;Valančius M. Maskoliams katalikus persekiojant. — Kaunas, 1929. P. 76—77.&lt;/ref&gt;}}&lt;ref&gt;Pocytė S. Mažosios ir Didžiosios Lietuvos integracijos problema XIX a. — XX a. pradžioje // Sociologija. Mintis ir veiksmas. Nr. 1—2, 2001. P. 78—79.&lt;/ref&gt;. А ў лічбе [[Маскоўскі дзяржаўны ўнівэрсытэт|Маскоўскага дзяржаўнага ўнівэрсытэту]] за 1874 год зазначалася, што ў Прусіі ўсіх летувісаў, што жывуць у Расейскай імпэрыі, называюць жамойтамі{{Заўвага|{{мова-ru|«В Пруссии называют Жемайтами всех Литовцев, живущих в России, хотя, собственно говоря, Жемайты (Жмудь) составляют только часть их»|скарочана}}&lt;ref&gt;Отчет о состояниях и действиях Императорского Московского университета за 1874 год. — Москва, 1875. [https://books.google.by/books?id=zO81AAAAIAAJ&amp;pg=RA2-PA14&amp;dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwj49u3-18DzAhU-Q_EDHYsCD-E4UBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&amp;f=false С. 14].&lt;/ref&gt;}}. У 1882 годзе нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Адальбэрт Бэцэнбэргер||en|Adalbert Bezzenberger}}, які лічыцца заснавальнікам балтыйскай філялёгіі, таксама пакінуў сьведчаньне, што летувісы ў Расейскай імпэрыі называлі прускіх летувісаў жамойтамі, а іх мову — жамойцкай, тым часам самі прускія летувісы называлі жамойтамі ўсіх расейскіх летувісаў{{Заўвага|{{мова-de|«Der gemeine russische Litauer aber versteht unter Žemaiten alle diejenigen seiner landsleute, welche über seinen horizont hinaus nach westen wohnen. So erklärte zum biespiel ein Litauer, mit dem ich mich in [[Біржы|Birsen]] über seine muttersprache unterhielt, das preussische süd-Litauisch, das ich damals sprach, für žemaitisch. Umgekehrt nenuen die preussischen Litauer alle jenseits der grenze wohnenden Litauer „Žemaiten“»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Bezzenberger A. Litauische Forschungen: Beiträge zur Kenntniss der Sprache und des Volkstumes der Litauer. — Göttingen, 1882. [https://books.google.by/books?id=PpMWAAAAYAAJ&amp;pg=PA38&amp;dq=Die+preussischen+Litauer+sch%C3%A4tzen+die+%C5%BDemaiten+gering+,+die+%C5%BEemaitische+sprache+gilt+ihnen+f%C3%BCr+unfein+und+in+folge+dessen+r%C3%BCmpfen+die+s%C3%BCdlicher&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjE3eKd-5z1AhXc7rsIHeFmAeUQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&amp;q=Die%20preussischen%20Litauer%20sch%C3%A4tzen%20die%20%C5%BDemaiten%20gering%20%2C%20die%20%C5%BEemaitische%20sprache%20gilt%20ihnen%20f%C3%BCr%20unfein%20und%20in%20folge%20dessen%20r%C3%BCmpfen%20die%20s%C3%BCdlicher&amp;f=false S. 38].&lt;/ref&gt;. У 1900 годзе на старонках прускага летувіскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Saulėteka||lt|Saulėteka}} зазначалася, што прускія летувісы звычайна называюць расейскіх летувісаў «жамойтамі» і лічаць гэтых жамойтаў такім жа чужым народам, як расейцаў або палякаў{{Заўвага|{{мова-lt|«Kas pažįsta arčiaus prūsų pusės lietuvius, tas gerai mato, kad maskoliškoji Lietuva su savo gyventojais yra visai nepažįstama jiems šalis; jie jos ir nenori pažinti, nelaikydami tų, kaip jie vadina «Žemaičių», ne per savo viengenčius; jų akyse žemaitis, tai tiek, ką maskolius ar lenkas»|скарочана}}&lt;ref&gt;K-o šešėlis. Patėmyjimai iš šalies // Saulėteka. Nr. 7, 1900. P. 191.&lt;/ref&gt;}}&lt;ref&gt;Pocytė S. Mažosios ir Didžiosios Lietuvos integracijos problema XIX a. — XX a. pradžioje // Sociologija. Mintis ir veiksmas. Nr. 1—2, 2001. P. 80.&lt;/ref&gt;. 

У навуковым выданьні «Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею», выдадзеным у 1899 годзе, у прадмове зьмяшчаўся агляд аўтарам Ковенскае губэрні, якая займала тады ўсю тэрыторыю сучаснае [[Летува|Летувы]] на поўнач ад [[Коўна|Коўны]]: «''Ковенская губэрня ўся амаль заселеная карэннымі літоўцамі, якія край свой называюць [[Жамойць|Жмудзь]], а сябе [[жмогусы|жмогусамі]]''» ({{мова-ru|«Ковенская губерния вся почти сплошь заселена коренными литовцами, которые страну свою называют Жмудь, а себя жмогусами»|скарочана}}&lt;ref&gt;Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею // Акты Упитского гродского суда. — Вильна, 1899. С. XXIX.&lt;/ref&gt;). У 1893 годзе паведамлялася, што «''...Жамойць, або, як яна сама сябе называе, «сьвятая Жамойць», засяляе шчыльнай масай мільёна ў два душ паўночную частку Віленскай губэрні і найбольшую частку Ковенскай і Сувалкаўскай''» ({{мова-ru|«...Жмудь, или, как она сама себя называет, «святая Жмудь», населяет плотной массой миллиона в два душ северную часть Виленской губернии и наибольшую часть Ковенской и Сувалкской»|скарочана}})&lt;ref&gt;Русское обозрение. Т. 4, 1893. [https://books.google.by/books?id=eeA6AQAAMAAJ&amp;pg=PA414&amp;dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D1%82,+%E2%80%9E%D1%81%D0%B2%D1%8F%D1%82%D0%B0%D1%8F+%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D1%8C%E2%80%9C,&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjOovDw0ev0AhWk_7sIHSTgDBwQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D1%82%2C%20%E2%80%9E%D1%81%D0%B2%D1%8F%D1%82%D0%B0%D1%8F%20%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D1%8C%E2%80%9C%2C&amp;f=false С. 414].&lt;/ref&gt;.

== Мова ==
{{Асноўны артыкул|Летувіская мова}}
Нацыянальная мова летувісаў — [[Летувіская мова|летувіская]] (усходнебалтыйская падгрупа [[Балтыйскія мовы|балтыйскай групы]]). Утварылася ў канцы XIX стагодзьдзя на базе гістарычнай ''жамойцкай мовы'' — архаічных гаворак ваколіцаў [[Коўна]], [[Шаўлі|Шаўляў]] і [[Клайпеда|Клайпеды]]&lt;ref name=&quot;Sviazynski-2005-209&quot;&gt;[[Уладзімер Сьвяжынскі|Свяжынскі У.]] Літоўская мова // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 209.&lt;/ref&gt;.

== Глядзіце таксама ==
* [[Летувісы ў Беларусі]]
* [[Жмогусы]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі|2}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}
* {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}} 
* {{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4}}
* {{Літаратура/ЭВКЛ|2}}
* {{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)}}
* {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы}}
* Шыдлоўскі С. Формы самавызначэння і самасвядомасці прывілеяванага саслоўя ў Беларусі першай паловы ХІХ стагоддзя // Вестник Полоцкого государственного университета: Серия А (гуманитарные науки). № 7, 2006. С. 25—33.
* {{Літаратура/Гісторыя Летувы (2005)|1}}
* {{Літаратура/Летува: кароткая энцыкляпэдыя (1989)}}

{{Балтыйскія плямёны}}

[[Катэгорыя:Балты]]
[[Катэгорыя:Народы Аўстраліі]]
[[Катэгорыя:Народы Бразыліі]]
[[Катэгорыя:Народы Вялікабрытаніі]]
[[Катэгорыя:Народы Нямеччыны]]
[[Катэгорыя:Народы Канады]]
[[Катэгорыя:Народы Латвіі]]
[[Катэгорыя:Народы Летувы]]
[[Катэгорыя:Народы Польшчы]]
[[Катэгорыя:Этнічныя групы Расеі]]
[[Катэгорыя:Этнічныя групы ЗША]]</text>
      <sha1>ce5j85ob5ixhqw27irq05d61r7olk9a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ліцьвіны</title>
    <ns>0</ns>
    <id>41905</id>
    <revision>
      <id>2330956</id>
      <parentid>2327164</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T22:07:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>п.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="527102" xml:space="preserve">{{Іншыя значэньні|тып=варыянты|Ліцьвіны (неадназначнасьць)|Літоўцы (неадназначнасьць)}}
[[Файл:Lićviny. Ліцьвіны (1900-14).jpg|значак|Ліцьвіны ў [[Беларускі нацыянальны строй|народных строях]], канец XIX — пачатак XX ст.]]

'''Ліцьвіны'''&lt;ref name=&quot;BKP-2005&quot;&gt;{{Літаратура/Беларускі клясычны правапіс (2005)}}&lt;/ref&gt; ('''літвіны'''&lt;ref name=&quot;BKP-2005&quot;/&gt;, '''літва'''; {{мова-be-old|литвины|скарочана}}&lt;ref name=&quot;ESBM-6&quot;&gt;{{Літаратура/ЭСБМ|6к}} С. 12.&lt;/ref&gt;) — гістарычнае найменьне і саманазва ўраджэнцаў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх земляў]]{{Заўвага|Гісторык [[Анатоль Астапенка]] ў сваёй доктарскай дысэртацыі, абароненай 26 красавіка 2021 годзе ў [[Кіеўскі нацыянальны ўнівэрсытэт імя Тараса Шаўчэнкі|Кіеўскім нацыянальным унівэрсытэце імя Тараса Шаўчэнкі]] (спэцыяльнасьць — [[этналёгія]]), падкрэсьлівае: «''мова „Літвы“ сярэднявечча — беларуская, а „ліцьвін“ — гэта назва беларуса таго часу''»&lt;ref&gt;Остапенко А. В. [https://shron1.chtyvo.org.ua/Ostapenko_Anatolii/Etnichni_faktory_u_protsesakh_formuvannia_biloruskoho_narodu_ta_natsii.pdf?PHPSESSID=m47mi2g6psl5t9sjten73f21f1 Етнічні фактори у процесах формування білоруського народу та нації : автореф. дис. … д-ра іст. наук] : [спец.] 07.00.05 «Етнологія» / Остапенко Анатолій Володимирович ; Київський нац. ун-т ім. Тараса Шевченка. — Захищена 26.04.2021. — Київ, 2021. С. 114.&lt;/ref&gt;}} у [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]], якая выкарыстоўвалася поруч з [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 46, 96.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 5, 19.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-156&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 156.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Багдановіч А. Да пытання аб ужыванні назвы «Русь» на тэрыторыі Беларусі ў XIV—XVI стст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 3, Гісторыя. Філасофія. Паліталогія. Сацыялогія. Эканоміка. Права. № 1, 1996. С. 3—5.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 320—321.&lt;/ref&gt;. Па [[Крэўская унія|Крэўскай уніі]] «ліцьвінамі» называліся каталікі ВКЛ у канфэсійным сэнсе, а таксама ўсё жыхарства ў нацыянальным сэнсе, «русінамі» ў ВКЛ называліся пераважна праваслаўныя ў канфэсійным сэнсе; таксама праваслаўныя жыхары ВКЛ называліся «ліцьвіны рускае веры», «ліцьвіны грэчаскага закону людзі» і да т. п.&lt;ref&gt;Этнаграфія беларусаў. Гістарыяграфія, этнагенез, этнічная гісторыя. / рэд. кал. В. Бандарчык і інш. — {{Менск (Мінск)}}, 1985. С. 81.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Формы этнічнага і нацыянальнага самавызначэння беларускага насельніцтва XIV—XVIII ст. (да праблемы станаўлення нацыянальнай самасвядомасці беларусаў) // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. Мінск, 3—5 лютага 1993 года. Ч. I. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 48.&lt;/ref&gt; Паводле энцыкляпэдыі «[[Этнаграфія Беларусі]]» 1989 году, 4-га тому [[Энцыкляпэдыя гісторыі Беларусі|Энцыкляпэдыі гісторыі Беларусі]] (1997 год) і 9-га тому [[Беларуская энцыкляпэдыя|Беларускай энцыкляпэдыі]] (1999 год), гэта назва жыхароў Вялікага Княства Літоўскага, пераважна заходніх [[беларусы|беларусаў]] і ўсходніх [[летувісы|летувісаў]] у XIV—XVIII стагодзьдзях, якая ў XVI—XVIII стагодзьдзях набыла гучаньне палітоніма — дзяржаўна-палітычнага вызначэньня ўсяго насельніцтва Вялікага Княства Літоўскага&lt;ref name=&quot;Zajkouski-Cakvin-1997&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]], [[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Літвіны // {{Літаратура/ЭГБ|4к}} С. 382.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Cakvin-1999&quot;&gt;[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Літвіны // {{Літаратура/БЭ|9к}} С. 314.&lt;/ref&gt;. У XVI—XVIII стагодзьдзях назва «ліцьвіны» была найбольш абагульняльнай этнанімічнай формай самасьвядомасьці беларускага народу і адлюстроўвала найбольш шырокі ўзровень яго нацыянальнае кансалідацыі&lt;ref&gt;[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Формы этнічнага і нацыянальнага самавызначэння беларускага насельніцтва XIV—XVIII ст. (да праблемы станаўлення нацыянальнай самасвядомасці беларусаў) // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. Мінск, 3—5 лютага 1993 года. Ч. I. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 48—49.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Чаквин И. В. Избранное: теоретические и историографические статьи по этногенезу, этническим и этнокультурным процессам, конфессиональной истории белорусов. — Минск: Беларуская навука, 2014. С. 172, 176.&lt;/ref&gt;.

Дзеля вызначэньня беларусаў назва «ліцьвіны»{{Заўвага|[[Славянскія мовы|Славянізаванае]] вызначэньне «ліцьвіны» адрозьнівалася ад саманазвы ўласна [[летувісы|летувісаў]], якая гучала як «lietuwis», «lietuwai», «lietuwininkas»&lt;ref name=&quot;Kren-Koukiel-Marozava-2000-320&quot;&gt;Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 320.&lt;/ref&gt;}} шырока ўжывалася яшчэ ўсё XIX стагодзьдзе і захоўваецца ў сучасным частковым ужытку ў якасьці саманазвы вясковага жыхарства [[Беларусь|Беларусі]]&lt;ref name=&quot;Cakvin-1985&quot;&gt;[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Гістарычная этнаніміка Палесся // Весці Акадэміі навук Беларускай ССР. — Серыя грамадскіх навук. № 4, 1985. С. 79—80.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Літаратура/Беларуска-расейскі слоўнік (2020)}} С. 697.&lt;/ref&gt;. Як адзначае беларускі гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]] у кнізе «[[Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае]]», «''Мы — беларусы, але мы і ліцьвіны, спадкаемцы гісторыі і культуры магутнай эўрапейскай дзяржавы — Вялікага Княства Літоўскага''»&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-161&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 161.&lt;/ref&gt;.

== Назва ==
[[Файл:Litva. Літва (1009).jpg|значак|Першы пісьмовы ўпамін [[Літва|Літвы]] ({{мова-la|«Litua»|скарочана}} — чытаецца як «Літва»), 1009 г.]]
{{Асноўны артыкул|Літва}}

Пачатковай формай назвы народу ёсьць [[Славянскія мовы|славянская]] форма «ліцьвін» (''Литвинъ''{{Заўвага|Напрыклад, у [[Цьвярскі летапіс|Цьвярскім летапісе]] 1306 году (паведамленьне пад 1289 годам) «''бо сей Андрэй родам ліцьвін, сын Гердзенеў, літоўскага князя''»&lt;ref&gt;Пашуто В. Т. [http://pawet.net/library/history/bel_history/_books/pashuto/%D0%9F%D0%B0%D1%88%D1%83%D1%82%D0%BE_%D0%92._%D0%9E%D0%B1%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B5_%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE_%D0%B3%D0%BE%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%80%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B0.html Образование Литовского государства]. — Москва, 1959.&lt;/ref&gt; або ў грамаце цара [[Тахтамыш]]а каралю [[Ягайла|Ягайлу]] ад 1393 году «''Вы пак паслалі есьце к нам пасла вашага ліцьвіна на імя Нявойста''»&lt;ref&gt;Грамоти XIV ст. / упорядкування М. М. Пещак. — Київ: Наукова думка, 1974. № 58)&lt;/ref&gt;}}, ''Litwini'', ''Lethowini''), якая ўжываецца ў розных (уласна літоўскіх, рускіх, польскіх, крыжацкіх ды іншых) [[Сярэднявечча|сярэднявечных]] крыніцах&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 52, 64, 73, 303, 388.&lt;/ref&gt;. Традыцыйнае гістарычнае беларускае вымаўленьня гэтай назвы (у якім знайшла адлюстраваньне такая адметная ўласьцівасьць беларускай мовы, як [[Цеканьне|цеканьне]]) засьведчыў яшчэ ў 1870 годзе [[Іван Насовіч]] у [[Слоўнік Насовіча|сваім слоўніку]]: «''Кузьма и Дземьянъ два Лицвины, принешли горшочекъ [[Бацьвіньне|боцвиння]]''» (з народнай песьні)&lt;ref name=&quot;Nasovic-1870-31&quot;&gt;Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб., 1870. [https://books.google.by/books?id=tRsOdAcJl5MC&amp;pg=PA31&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi1tLettczzAhUkSfEDHd_MCTQQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&amp;f=false С. 31].&lt;/ref&gt;. Апроч таго, у 1911 годзе прыводзілася сьведчаньне сьвятара ў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Выступовічы|Выступовічах|uk|Виступовичі}} на поўдні [[Палесьсе|Палесься]] — на [[беларусы|беларуска]]-[[Украінцы|ўкраінскім]] этнічным памежжы — што тамтэйшыя сяляне «''[раней] такъ, якъ ліцвіны &lt;…&gt; [[Дзеканьне|дзікалы]] і [[Цеканьне|цікалы]]''»&lt;ref&gt;Каминский В. А. Отчет о поездке в Волынское Полесье // Известия Отделения русского языка и словестности Императорской академии наук. Т. XVI, кн. 3, 1911. [https://books.google.by/books?id=epQqAQAAMAAJ&amp;pg=RA1-PA88&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi1tLettczzAhUkSfEDHd_MCTQQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&amp;f=false С. 88.]&lt;/ref&gt;. Бытаваньне сярод беларусаў менавіта формы «ліцьвіны» засьведчылі ў сваіх тэкстах [[Ян Станкевіч]]&lt;ref name=&quot;Stankievic-1926&quot;&gt;Станкевіч Я. Кнігапісь // Сялянская Ніва. № 16, 1926. С. 3.&lt;/ref&gt;, [[Яўхім Кіпель]]&lt;ref name=&quot;Kipiel-1995&quot;&gt;Дыдзік У. [http://pawet.net/library/history/bel_history/_bnr/10208/%D0%A3%D1%81%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%96%D0%BD%D1%8B_%D0%AF%D1%83%D1%85%D1%96%D0%BC%D0%B0_%D0%9A%D1%96%D0%BF%D0%B5%D0%BB%D1%8F.html Успаміны Яўхіма Кіпеля] // Спадчына. № 3, 1995. С. 72—99.&lt;/ref&gt;, [[Якуб Колас|Канстантын Міцкевіч (Якуб Колас)]]&lt;ref name=&quot;Kolas-1955&quot;&gt;Якуб Колас. [https://be.wikisource.org/wiki/%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%BD%D0%BA%D0%B0:Na_rostaniah_1.pdf/41 На ростанях]. Т. 1. Кн. 1—2. — {{Менск (Мінск)}}, 1955. С. 40—41.&lt;/ref&gt;. Гэтую ж форму пасьлядоўна ўжывалі ў сваіх працах гісторыкі [[Вацлаў Пануцэвіч]] і [[Павал Урбан]].

Таксама існавала старажытная зборная форма «літва», якую ставяць у адзін шэраг з такімі славянскімі паводле формы (але не [[Этымалёгія|этымалёгіі]]) зборнымі назвамі, як «[[расейцы|масква]]», «[[Мардва|мардва]]», «[[татары|татарва]]» ды іншымі (у адрозьненьне ад шэрагу [[Русіны (гістарычны этнонім)|русь]], [[Чудзь|чудзь]], [[перм (этнонім)|перм]] ды іншых)&lt;ref&gt;Степанов Ю. С. Константы. Словарь русской культуры. Опыт исследования. — М., 1997. [https://books.google.by/books?id=ebMoAgAAQBAJ&amp;pg=PA499&amp;lpg=PA499&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0+%D0%BC%D0%BE%D1%80%D0%B4%D0%B2%D0%B0+%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B2%D0%B0+%D0%BC%D0%BE%D1%81%D0%BA%D0%B2%D0%B0&amp;source=bl&amp;ots=ZjDMl1bGNS&amp;sig=ACfU3U2bHv7xu1VI-fDZBJYSYVPfExEHbg&amp;hl=be&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjdg5Su5db1AhXah_0HHe9eAuwQ6AF6BAgbEAM#v=onepage&amp;q&amp;f=false С. 499].&lt;/ref&gt;.

Форма «літоўцы», што таксама ўжывалася ў значэньні ліцьвінаў&lt;ref&gt;{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 11.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Літаратура/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)|к}} P. 45.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Народная культура Беларусі: энцыклапедычны даведнік / пад рэдакцыяй В. Цітова. — {{Менск (Мінск)}}: БелЭн, 2002. С. 222.&lt;/ref&gt;, ёсьць пазьнейшай{{Заўвага|Напрыклад, у нявыдадзеным нумары [[Мужыцкая праўда|Мужыцкай праўды]]}} і не сустракаецца ў [[Старабеларуская мова|старых беларускіх]] тэкстах.

== Паходжаньне ==
[[Файл:BogislawI.Siegel.JPG|значак|Пячаць {{Артыкул у іншым разьдзеле|Багуслаў I|Багуслава I|uk|Богуслав I}}, князя [[Люцічы|люцічаў]], 1170 г.]]

Наконт этнічнага паходжаньня ліцьвінаў існуюць розныя погляды:
* літва была заходнеславянскім народам ([[Люцічы|люцічы]]), які ў раньнім сярэднявеччы перасяліўся ў [[Панямоньне]] ([[Вацлаў Пануцэвіч]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 236—255, 291—294.&lt;/ref&gt;, [[Павал Урбан]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 58—72.&lt;/ref&gt;, [[Алесь Жлутка]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях|к}} С. 106—107.&lt;/ref&gt;);
* ад пачатку [[Балтыйскія мовы|балтыйская]] літва жыла пераважна ў [[Вяльля|Вялейска]]-[[Нёман]]скім міжрэччы і зазнала славянізацыю ў Вялікім Княстве Літоўскім ужо ў XIII—XIV стагодзьдзях ([[Аляксандар Краўцэвіч]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Kraucevic-2013-10&quot;&gt;{{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)|к}} С. 10.&lt;/ref&gt;);
* назва «літва» пашырылася ў якасьці азначэньня грамадзкай супольнасьці (прафэсійныя ваяры) асобаў рознага этнічнага паходжаньня ([[Зьдзіслаў Сіцька]], [[Зьміцер Сасноўскі]]);
* літва была ўсходнегерманскім ([[Готы|гоцкай]] групы) народам, які славянізаваўся ў Вялікім Княстве Літоўскім у XIII—XIV стагодзьдзях, утварыўшы канфэсійную супольнасьць «ліцьвінаў» (Алёхна Дайліда&lt;ref&gt;Дайліда А. [https://drive.google.com/drive/folders/15Lh87jlBrjWWL6B9ViCmM86LjPUfhg20 Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019]; сьціслая вэрсія кнігі: [https://drive.google.com/drive/folders/1JqJEBu0BH9d38gyQWIAxVCKAXNP9JvmR Вытокі Вялікае Літвы. Менск, 2021.]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Сяргей Тарасаў|Тарасаў С.]] [https://esxatos.com/tarasau-recenziya-na-zbornik-artykulau-z-dadatkami-daylidy-pachatki-vyalikaga-knyastva Рэцэнзія на зборнік артыкулаў з дадаткамі А. Дайліды «Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі»], Эсхатос, 2019 г.&lt;/ref&gt;).

Тым часам расейская (савецкая) і летувіская гістарыяграфіі традыцыйна атаясамліваюць ліцьвінаў з «старажытнымі [[летувісы|летувісамі]]» (найперш — з этнаграфічнымі «[[аўкштайты|аўкштайтамі]]», фактычна вынайдзенымі ў другой палове XIX ст.), аднак такое меркаваньне зьняпраўджваецца ўжо адным толькі бракам адэкватнага тлумачэньня назвы «літва» з [[Балтыйскія мовы|балтыйскіх моваў]]. Пададзеныя яшчэ ў савецкіх слоўніках&lt;ref name=&quot;ESBM-6&quot;/&gt; летувіскія этымалёгіі непераканаўчыя і маюць шмат слабых бакоў. Праявай хісткасьці летувіскіх гіпотэзаў і прыкметай таго, што этымалягічныя пошукі ў гэтым кірунку заходзяць у тупік, стала вылучэньне [[Артурас Дубоніс|Артурасам Дубонісам]] новай вэрсіі, дзе Літва супастаўляецца з назвай служылага [[Стан (сацыяльная група)|стану]] [[лейці|лейцяў]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы|к}} С. 19—20.&lt;/ref&gt;.

== Тытульны народ у праўных крыніцах Вялікага Княства Літоўскага ==
[[Файл:Statut Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. Статут Вялікага Княства Літоўскага.jpg|міні|Тытульны ліст [[Статут ВКЛ 1588 году|Статуту Вялікага Княства Літоўскага]] 1588 году]]

У дзяржаўных дакумэнтах Вялікага Княства Літоўскага XV—XVI стагодзьдзяў назва «Ліцьвіны» (або «''Літоўскі народ''») азначае як каталікоў (або жыхарства [[Літва|Літвы]] ў вузкім сэнсе), так і, у шырокім сэнсе, увесь народ уласна Вялікага Княства Літоўскага (без [[Жамойць|Жамойці]]). У дамовах з [[Пскоўская рэспубліка|Псковам]] 1440 і 1480 гадоў вялікі князь [[Казімер Ягелончык|Казімер]] ужываў назву «ліцьвіны» як агульнае азначэньне ўсяго народу Вялікага Княства Літоўскага («''а мне вялікаму князю Казіміру блюсьці Пскавіціна как і сваяго Ліцьвіна; також і Псковічам блюсьці Ліцьвіна, как і Пскавіціна''»)&lt;ref&gt;Акты, относящиеся к истории Западной России. Т. I. — СПб., 1846. № 38, 39, 73.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 86—87.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 206—207.&lt;/ref&gt;. Земскі прывілей Кіеўскай зямлі 1507 году абумоўліваў «''…а Кіяніна, как і Ліцьвіна, ва чці дзяржаці''»&lt;ref&gt;Акты, относящиеся к истории Западной России. Т. IІ. — СПб., 1848. № 30, С. 34.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 78.&lt;/ref&gt;. На Віленскім сойме 1565 году разглядалася пытаньне «''садночаньня народу Літоўскага з Рускім''»&lt;ref&gt;Янушкевіч А. Вялікае Княства Літоўскае і Інфлянцкая вайна 1558—1570 гг. — {{Менск (Мінск)}}, 2007. С. 275.&lt;/ref&gt; (то бок касаваньня канфэсійных перапонаў паміж ліцьвінамі-каталікамі і русінамі-праваслаўнымі, завершанае Гарадзенскім прывілеем 1568 году), прытым прывілеі 1563—1568 гадоў зьвярталіся да «''[[шляхта|шляхты]] літоўскай''», «''[[Стан (сацыяльная група)|станаў]] літоўскіх''» (то бок да ўсёй шляхты і ўсіх станаў ВКЛ)&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 211.&lt;/ref&gt;.

У 9-м артыкуле трэцяга разьдзелу [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1566 году|Літоўскага Статуту рэдакцыі 1566 году]] зазначаецца, што тытульнымі нацыямі Вялікага Княства Літоўскага ёсьць адно ліцьвіны і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русіны]], у той час як [[жамойты]] адносяцца да ліку «''обчых, чужаземцаў і загранічнікаў''»{{Заўвага|Жамойтаў да ліку «''ўражонцаў''» Вялікага Княства Літоўскага далучылі толькі на Берасьцейскім сойме 1566 году — праз паўтара стагодзьдзя па далучэньні да ВКЛ большай часткі Жамойці}}&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 88—89.&lt;/ref&gt;:
{{Цытата|У том панстве Вялікам Княстве Літоўскам і ва ўсіх землях яму прыслухаючых дастойнасьцей духоўных і сьвецкіх гарадоў, двароў і грунтаў, староств у дзяржаньні і пажываньні і вечнасьцей жадных чужаземцам і загранічнікам ані суседам таго панства даваці ня маем; але то ўсё мы і патомкі нашы Вялікія Князі Літоўскія даваці будуць павінны толька '''Літве''' а Русі, родзічам старажытным і ўражонцам Вялікага Княства Літоўскага і іных земль таму Вялікаму Княству належачых. &lt;…&gt; Але на дастаенства і ўсякі ўрад духоўны і сьвецкі ня маець быці абіран, ані ад нас Гаспадара стаўлен, толька здаўна продкаў сваіх ураджэнец Вялікага Княства Літоўскага '''Ліцьвін''' і Русін.}}

{{Падвойная выява|справа|Lićvin. Ліцьвін (1598).jpg|106|Lićvinka. Ліцьвінка (1598).jpg|106|Ліцьвіны (Lituani), 1598 г.}}

У Гарадзенскім прывілеі 1568 году кароль і вялікі князь [[Жыгімонт Аўгуст]] пісаў, што хоць народ Вялікага Княства Літоўскага падзяляецца на «літву» і «русь» (у канфэсійным сэнсе — «''рымскага закону Літве і грэчаскага Русі''»), гэта адзіны народ ВКЛ (заступнікамі якога ёсьць «''шляхта літоўская''», «''станы літоўскія''»)&lt;ref&gt;Monumenta reformationis Polonicae et Lithuaniae: Zbiór pomników reformacji kościoła polskiego i litewskiego. — Wilno, 1925. S. 20—27.&lt;/ref&gt;:
{{Цытата|…што вышэй аб народзе том слаўнам Вялікага Княства, аж двоега закону хрысьціянскага людзей, але '''аднаго і аднакага народу''' апісана і памянёна… &lt;…&gt; …роўна і аднака яка і рымскага і ўсякага хрысьціянскага закону і веры людзех у Вялікам Княстве Літоўскам і ва ўсіх землях ку нему прыслухаючых належыць, гды ж супольне межы сабою і з сабою ў адном панстве Вялікам Княстве Літоўскам і землях яму прыслухаючых і ў граніцах адных мешкаюць і '''адным народам суць'''…}}

[[Файл:Leŭ Sapieha. Леў Сапега (1616).jpg|значак|[[Леў Сапега]]]]

У прадмове да Літоўскага Статуту 1588 году [[Падканцлер вялікі літоўскі|падканцлер]] [[Леў Сапега]] адзначаў, што літоўскія правы і Статуты пісаны «''ўласным языком''» тытульнага народу ВКЛ:
{{Цытата|І то ёсьць наша вольнасьць, катораю ся мы межы іншымі народы хрысьціянскімі хвалім, жа пана, іж бы водле волі сваее, а ня водле праў нашых панаваў, над сабою ня маем, а яка славы ўчцівае, так жывата і маетнасьці вольна ўжываем. &lt;...&gt; А есьлі катораму народу ўстыд праў сваіх ня ўмеці, пагатоў '''нам, каторыя ня обчым якім языком, але сваім уласным правы сьпісаныя маем''' і кождага часу, чаго нам патрэба ку адпору ўсякае крыўды, ведаці можам.}}

== Гісторыя ==

=== Раньнія часы ===
Хоць этнакультурная сытуацыя ў [[Літва|Літве]] X—XIII стагодзьдзяў застаецца няяснай, гісторыкі адзначаюць пашырэньне тут [[Славянскія мовы|славянскай]] культуры і [[хрысьціянства]] ўжо ў XI—XII стагодзьдзях&lt;ref&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Этнічная і канфесійная сітуацыя ў гістарычнай Літве на рубяжы XIV—XV стст. // Вялікае княства Літоўскае і яго суседзі ў XIV—XV стст.: саперніцтва, супрацоўніцтва, урокі. — {{Менск (Мінск)}}, 2011. С. 20—25.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Заяц Ю. История белорусских земель Х — первой половины ХІІІ в. в отображении летописей и хроник Великого княжества Литовского // Гістарычна-археалагічны зборнік. Вып. 12. — {{Менск (Мн.)}}, 1997. С. 88.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Краўцэвіч А. Стварэнне Вялікага княства Літоўскага. — Беласток, 2008. С. 79—80, 94.&lt;/ref&gt;. Сярод іншага, такое меркаваньне знаходзіць пацьверджаньне ў археалягічных знаходках (велізарны масіў старажытных [[праваслаўе|усходнехрысьціянскіх]] могілак у [[Кернаў|Кернаве]])&lt;ref&gt;[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Сяргей Абламейка]], [https://www.svaboda.org/a/30232421.html Хто і чаму разьбеларушвае спадчыну Вільні. Алег Дзярновіч пра беларускіх «ліцьвіноў» і ўкраінска-літоўскі хаўрус], [[Радыё Свабода]], 24 кастрычніка 2019 г.&lt;/ref&gt;.

Тым часам пісьмовыя крыніцы сьведчаць пра шчыльныя і прыязныя дачыненьні літвы з полацка-менскімі князямі: у 1128—1132 гадох кіеўскія князі хадзілі «''во Литву ко Изяславу''» і «''…а Киянъ тогда много побиша Литва''», у 1180 годзе літва дапамагала полацка-менскім князям у вайне супраць смалянаў, у 1198 годзе літва разам з палачанамі хадзіла на [[Вялікія Лукі]]. Летапісы Вялікага Княства Літоўскага апавядаюць пра літоўскага князя Гінвіла-Юрыя (паводле хронікі [[Аўгустын Ратундус|Ратунда]], ён хрысьціўся ў праваслаўі ў [[Наваградак|Наваградку]] ў 1148 годзе, а памёр у 1199 годзе ў [[Ворша|Воршы]]), што ён «''з пскавяны і з смаляны ваяўваў ся доўга а граніцы прылеглыя''». Ад 1200 году літва разам з полацка-менскімі князямі ваявала проці крыжакоў: полацкі княжыч Усевалад быў зяцем літоўскага князя [[Даўгерд]]а («''аднаго з найбольш магутных ліцьвінаў''»), «''быў як яго зяць для іх амаль сваім''», «''часта ачольваў іхныя войскі''» і «''заўжды памагаў ліцьвінам і радаю, і справаю''». У 1216 і 1223 гадох полацкія князі зьбіралі «''вялікае войска з [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінаў]] і ліцьвінаў''» для паходу на [[Крыжакі|крыжакоў]]&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 35—37.&lt;/ref&gt;.

Гісторыкі таксама зьвяртаюць увагу на тое, што ў [[Цьвярскі летапіс|Цьвярскім летапісе]], напісаным пры двары цьвярскіх князёў, якія ў XIII—XIV стагодзьдзях мелі шчыльныя кантакты зь Літвой (паводле першага Наўгародзкага летапісу, у 1245 годзе на службе ў цьвярскіх князёў знаходзіліся князі-ліцьвіны Явід і Эрбэт, а ад 1289 году цьвярскім япіскапам быў сын колішняга полацкага князя [[Гердзень|Гердзеня]] Андрэй, і ўрэшце, вялікі князь [[Альгерд]] ажаніўся зь цьвярской князёўнай Ўльлянай&lt;ref name=&quot;Urban-2001-62&quot;&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 62.&lt;/ref&gt;), літва пералічваецца ў ліку славянскіх плямёнаў&lt;ref&gt;Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 36.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на іншую вытрымку з гэтага летапісу: «''А Луцічы і Ціверычы прыседааху к Дунаеві, і бе множаства іх, седзяаху па Днястру &lt;...&gt; да мора''» і што аналягічныя зьвесткі таксама зьмяшчаюцца ў [[Ніканаўскі летапіс|Ніканаўскім летапісе]]. Тым часам у сярэдняй плыні [[Дунай|Дунаю]] захаваліся гідронімы Літава, Літавіца і пэўныя сугучныя назвы, а ў [[Трансыльванія|Трансыльваніі]] або далей за Дунаем на [[Балканскі паўвостраў|Балканскім паўвостраве]] існавалі Літоўская княства (''kenezat Lytwa'') і Літоўская зямля (''terra Lytwa'')&lt;ref name=&quot;Urban-2001-60&quot;&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 60.&lt;/ref&gt;}}:
{{Цытата|...а ад Ляхаў празвашася Паляне, Ляхаве жа друзі [[Люцічы|Люціцы]], а іныі Літва, іныі Мазаўшане, іныі Памаране.}}

=== Вялікае Княства Літоўскае ===
[[Файл:Mindoŭh. Міндоўг (XVIII).jpg|значак|Кароль [[Міндоўг]]]]

Сярод лістоў першага вялікага князя літоўскага [[Міндоўг]]а ёсьць меркаваная{{Заўвага|Разглядаецца дасьледінкамі як фальсыфікат канца XIV ст.&lt;ref name=&quot;Zlutka-2005-41&quot;&gt;{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях|к}} С. 41.&lt;/ref&gt;}} грамата 1261 году, дзе ён мянуе свой народ на [[Лацінская мова|лаціне]] «''Litwinos''», а сябе тытулуе «''rex Litwinorum''» — «''гаспадар ліцьвінаў''» ({{мова-la|«Mindowe, Dei gracia rex Litwinorum»|скарочана}})&lt;ref name=&quot;Zlutka-2005-43&quot;&gt;{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях|к}} С. 43.&lt;/ref&gt;.

Менскі дасьледнік Алёхна Дайліда мяркуе, што назва «ліцьвіны» ў першым пэрыядзе Вялікага Княства Літоўскага, да [[Крэўская унія|Крэўскай уніі]] (у 1238—1385 гадох) была назвай мясцовай эвангелісцкай канфэсійнай супольнасьці і ўласна «Літоўскім» Вялікае Княства ад самага яго стварэньня назвалі менавіта з такім канфэсійным сэнсам, — чым тлумачыцца імклівае пашырэньне ідэнтычнасьці «ліцьвінаў» у ВКЛ, крыжовыя паходы на ВКЛ розных каталіцкіх дзяржаваў з адпаведнай фразэалёгіяй — «''вераадступныя хрысьціяне ліцьвіны''» ({{мова-la|«perfidos christianos Letoinos»|скарочана}}, 1245 год), пагроза «''для веры''» палякаў у 1294 і 1319 гадох і да т. п.), стварэньне [[Літоўская мітраполія|Літоўскай мітраполіі]] ў 1299 годзе, славянізацыя ліцьвінаў ды іншыя гістарычныя факты&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 50—52.&lt;/ref&gt;.

Польскі дакумэнт 1257 году сьведчыў, што {{Не перакладзена|Лукаў (Польшча)||pl|Łuków}} (за 70 км на захад ад [[Берасьце|Берасьця]]) месьціўся «на мяжы зь ліцьвінамі» ({{мова-la|«in confinio Letwanorum»|скарочана}}&lt;ref&gt;Theiner A. Vetera monumenta Poloniae et Lithuaniae gentiumque finitimarum historiam illustrantia maximam partem nondum edita ex tabularis vaticanis deprompta collecta ac serie chronologica disposita. T. 1. — Romae, 1860. [https://books.google.by/books?id=b31YaUNa_fQC&amp;pg=PA72&amp;dq=in+confinio+Letwanorum&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwj5nrWPtvz1AhXuhf0HHYY-A_EQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=in%20confinio%20Letwanorum&amp;f=false P. 72].&lt;/ref&gt;). Крыжацкія крыніцы XIII—XIV ст. шматкроць засьведчылі, што [[Горадня]] месьцілася ў Літве, а ў Гарадзенскай зямлі жылі ліцьвіны (''Lethowini'')&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 59.&lt;/ref&gt;. Сярод іншага, [[Пётар з Дусбургу]] у сваёй хроніцы двойчы (пад 1296 і 1305 гадамі) пішучы пра змаганьне нямецкіх рыцараў зь літоўскімі (ліцьвінамі) заўважаў, што апошнія былі «[[Русіны (гістарычны этнонім)|рускімі]]»&lt;ref name=&quot;Jermalovic-2000-37&quot;&gt;{{Літаратура/Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае|к}} С. 37.&lt;/ref&gt;. У крыжацкім помніку «Паведамленьні аб літоўскіх дарогах» (складзены між 1384 і 1401 гадамі) «[[Аўкштота]] або верхняя Літва» (''Auxteten oder Ober-Littauen'') абыймала [[Вільня|Вільню]], Горадню, [[Ваўкавыск]], [[Слонім]], [[Наваградак]], [[Крэва]] і [[Валожын]]&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 58.&lt;/ref&gt;. Складзены ў канцы XIV ст. у [[Кіеў|Кіеве]] (Вялікае Княства Літоўскае) «[[Сьпіс рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх]]», дзе пералічваліся [[замак|гарады (замкі)]], падначаленыя ўладзе [[Кіеўская мітраполія|праваслаўнага («рускага») мітрапаліта]] — баўгарскія, валаскія, польскія (падольскія), кіеўскія, валынскія, літоўскія, смаленскія, разанскія і залескія — улучаў большасьць гарадоў на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] у разьдзел ''літоўскія гарады''&lt;ref&gt;[[Валеры Пазднякоў|Пазднякоў В.]] Спіс рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх // {{Літаратура/ЭГБ|6-1к}} С. 392.&lt;/ref&gt;, сярод іх [[Ворша]], [[Полацак]], [[Віцебск]], [[Слуцак]], [[Менск]], [[Наваградак]], [[Барысаў]], [[Крычаў]]&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-156&quot;/&gt;.

[[Файл: Vilenskija mučaniki. Віленскія мучанікі (1417).jpg|значак|[[Віленскія мучанікі]]-ліцьвіны Антоні (Круглец), Ян (Кумец) і Яўстах (Няжыла) (выява каля 1417 г.)]]

У 1299 годзе ўтварылася [[Літоўская мітраполія]], якая абыймала Наваградзкае, Полацкае і Тураўскае біскупствы, менаваныя ў бізантыйскім лісьце 1361 году «літоўскімі» ({{мова-el|«των Λιτβων»|скарочана}}). Яе кіраўнік тытулаваўся «мітрапалітам Літвы» ({{мова-el|«μητροπολίτης Λιτβων»|скарочана}}) і меў намесьнікаў у Горадні і Вільні («''із старыны''», як адзначаецца ў лісьце 1451 году)&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 50.&lt;/ref&gt;. Літоўская мітраполія была першай установай, на грунце якой адбылася кансалідацыя тытульнага народу ВКЛ — народу ліцьвінаў — што ясна відаць зь бізантыйскага дакумэнту пра падзеі 1354 году, які сьведчыць, што Літоўскую мітраполію тады аднавілі на жаданьне «народу» Літвы&lt;ref&gt;Памятники древнерусского канонического права. Ч. 1, т. VI. — СПб., 1880. Прил., № 15. Стлб. 94.&lt;/ref&gt;:
{{Цытата|…магутны князь Літоўскае зямлі &lt;…&gt; гатовы быў на ўсё, каб &lt;…&gt; яго край быў самастойным і быў паднесены на ўзровень мітраполіі, кіраванае ўласным мітрапалітам, пра што і прасіў сьвяты і высокі збор; і гэты збор &lt;…&gt; паставіў пасланага адтуль і прызнанага дастойным кандыдата (Рамана) на мітрапаліта таго краю, згодна з жаданьнем '''яго народу''', зь мясцовымі патрэбамі і жаданьнем згаданага князя}}

[[Файл:Vilnia, Pračyścienskaja. Вільня, Прачысьценская (I. Trutnev, XVII, 1870).jpg|значак|[[Прачысьценская царква (Вільня)|Віленская Прачысьценская саборная царква]], збудаваная вялікім князем [[Альгерд]]ам у 1347 годзе (зь інвэнтару XVII ст. паводле перамалёўкі І. Трутнева, 1870 г.)]]

Ліцьвінамі былі [[віленскія мучанікі]] 1347 году — Кумец, Круглец і Няжыла, дваране вялікага князя [[Альгерд]]а ў [[Вільня|Вільні]]. Жывоты кажуць, што яны были «''родам Літвы…''», а «''…літоўскія ж ім імёны Круглец, Кумец, Няжыла''»&lt;ref&gt;Baronas D. Trys Vilniaus kankiniai: gyvenimas ir istorija. — Vilnius, 2000. S. 252, 268, 278, 286.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 636.&lt;/ref&gt;, прытым пабочныя зьвесткі яўна сьведчаць пра канфэсыйны характар гэтай ідэнтычнасьці «літвы»&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 50—51.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Напрыклад, «ліцьвінамі» служба маскоўскага князя ў 1378 годзе назвала [[канстантынопаль]]скага патрыярха [[Філафей Коккін|Філафея]] і [[Бізантыя|бізантыйскага]] цэсара [[Іван V|Івана V]]&lt;ref&gt;Памятники древнерусского канонического права. Ч. 1, т. VI. — СПб., 1880. Стлб. 185.&lt;/ref&gt;, што стала вынікам іх прыхільнай палітыкі да Літвы, і асабліва да справы пашырэньня Літоўскай мітраполіі на просьбу вялікага князя Альгерда}}.

Паводле гіпотэзы менскага дасьледніка Алёхны Дайліды, шматлікія сьведчаньні розных крыніцаў пра [[Крэўская унія|Крэўскую унію]] і зьнітаваную зь ёй рэлігійную рэформу 1387—1388 гадоў у Літве паказваюць, што пераводзілі на каталіцтва (меншай часткай) і на праваслаўе (большай часткай) канфэсійную супольнасць ліцьвінаў (вернікаў былой Літоўскай мітраполіі), — з чаго робіцца зразумелым як пашырэньне ад таго часу назвы «літва», «ліцьвіны» як агульнанацыянальнай, так і славянскага моўнага і культурнага характару гэтага тытульнага народу ВКЛ&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 160—223.&lt;/ref&gt;. «Літоўскімі» ад таго часу называлі ўсіх князёў ВКЛ (незалежна ад веры{{Заўвага|Напрыклад, «''А каторых зьбітага войска імёны суць князей літоўскіх: князь Андрэй Альгірдавіч полацкі, брат яго князь Дзьмітрэй бранскі, князь Іван Дзьмітравіч, князь Андрэй пасынак князя Дзьмітроў, князь Іван Барысавіч кіеўскі, князь Глеб Сьвятаслававіч смаленскі, князь Глеб Карыятавіч, брат яго князь Сямён, князь Міхайла Падбярэскі а брат яго князь Дзьмітрэй, князь Фёдар Патрыкеевіч валоскі, князь Іван Юр’евіч Бельскі…''» ([[Ніканаўскі летапіс]])}}, таксама існаваў «літоўскі» ваенны звычай (напрыклад, у друцкага князя Івана Бабы ў 1432 годзе: «''изрядивъ свой полк с копьи по литовски''»), літоўская мерная сыстэма (зь «літоўскі рублём», «літоўскім грошам», «літоўскім локцем», «літоўскім гарнцам» і г. д.)&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 80—81, 197—207.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Grunvaldzkaja bitva. Грунвальдзкая бітва (1474-83).jpg|міні|Ліцьвіны (направа) на [[Грунвальдзкая бітва|Грунвальдзкім полі]] 15 ліпеня 1410 г.]]

У 1406 годзе, паводле [[Хроніка літоўская і жамойцкая|Хронікі літоўскай і жамойцкай]], адзін з баяраў вялікага князя літоўскага [[Вітаўт]]а — «''Андрэй ліцьвін''» — на перамовах, калі Вітаўт важыўся ўкласьці мір зь непрыяцелем, крыкнуў вялікаму князю: «''Не міры, Вітаўце, не міры''»{{Заўвага|[[ПСРЛ]]. Т. 32. — М.: Наука, 1975. С. 78.}}, адмаўляючы вялікага князя ад некарыснага міру. Дзеля гэтага Вітаўт даў Андрэю прозьвішча «Няміра», і ад яго пайшоў баярскі род [[Неміровічы|Неміровічаў]]&lt;ref name=&quot;Jermalovic-2000-37&quot;/&gt;.

У [[Грунвальдзкая бітва|Грунвальдзкай біцьве]] 1410 году ад Літвы бралі ўдзел [[Вільня|віленская]], [[Наваградак|наваградзкая]], [[берасьце]]йская, [[ваўкавыск]]ая, [[віцебск]]ая, [[Горадня|гарадзенская]], [[Дарагічын (Падляскае ваяводзтва)|дарагічынская]], [[кіеў]]ская, [[Коўна|ковенская]], [[Камянец-Падольскі|крамянецкая]], [[Ліда|лідзкая]], [[Меднікі|медніцквая]], [[Мельнік|мельніцкая]], [[пінск]]ая, [[Полацак|полацкая]], [[Трокі|троцкая]], тры [[смаленск]]ія, [[старадуб]]ская ды іншыя харугвы. Разам, з 40 літоўскіх харугваў, 28 былі з [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]]&lt;ref&gt;[[Анатоль Грыцкевіч|Грыцкевіч А.]] Знешняя палітыка Вітаўта: заходні накірунак // Наш радавод. Кн. 2, 1990. С. 173.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Русіновіч К. [http://www2.polskieradio.pl/eo/print.aspx?iid=135324 Шлях на Грунвальд], [[Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё]], 9 ліпеня 2010 г.&lt;/ref&gt;. Усе яны выступілі пад гербам [[Пагоня]]й, апрача 10 вялікакняскіх, якія выступілі пад гербам [[Калюмны|Калюмнамі]]&lt;ref&gt;Воюш І. Пратаформы інфармацыйна-камунікацыйнай дзейнасці падчас княжання Вітаўта (другая палова XIV — пачатак XV ст.) // Журнал Белорусского государственного университета. Журналистика. Педагогика. № 1, 2017. С. 9.&lt;/ref&gt;.

Віленскі біскуп [[Якуб Пліхта]] (1398—1407) паходзіў «''зь Літвы, зь ейнага народу і мовы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 27.&lt;/ref&gt; ({{мова-la|«Johannis dicti Plychta… vero vicarium Lythuanie, eiusdemque nacionis et lingue»|скарочана}}&lt;ref&gt;Kodeks dyplomatyczny Katedry i Diecezji Wileńskiej. Nr. 81. — Kraków, 1939. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=1WssAAAAIAAJ&amp;dq=Plychta+vero+Lythuanie&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=Plychta+vero S. 61].&lt;/ref&gt;), пазьней віленскімі біскупамі былі [[Мацей зь Вільні]] (1422—1453) «''родам ліцьвін''» ({{мова-la|«origine Lytwanum»|скарочана}}), [[Мікалай Дзяжковіч]] з [[Салечнікі|Салечнікаў]] (1453—1467) «''з народу ліцьвінаў''» ({{мова-la|«natione Lituanus»|скарочана}}), [[Ян Ласовіч]] зь Вільні (1468—1481) «''ліцьвін''» ({{мова-la|«Lithuanus»|скарочана}}), [[Андрэй Гасковіч]] зь Вільні (1481—1491) «''з народу ліцьвінаў''» ({{мова-la|«natione Lituanus»|скарочана}})&lt;ref&gt;Fijałek J. Uchrześcijanienie Litwy przez Polskę // Polska i Litwa w dziejowym stosunku. Wł. Abracham, J. Fijałek, J. Rozwadowski et al. — Kraków etc.: Gebethner i Wolff, 1914. S. 152—158.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Bieł-čyrvona-bieły ściah. Бел-чырвона-белы сьцяг (1579).jpg|значак|Ліцьвіны вызваляюць [[Полацак]] з-пад [[Маскоўская дзяржава|маскоўскай]] акупацыі, 1579 г.]]

У летапісным апавяданьні пра [[Бітва пад Хойніцамі|бітву пад Хойніцамі]] 1454 году вялікі князь Казімер называў «''мае верныя слугі літва''» паноў [[Алехна Судзімонтавіч|Алёхну Судзімонтавіча]], Багдана Андрушкавіча, Яна Кучука, Станьку Касьцевіча і Івана Ільлініча&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 206.&lt;/ref&gt;. У 1492 годзе, у час паднясеньня на вялікакняскі сталец [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандра]], маршалак дворны Літавор Багданавіч Храбтовіч ад імя ўсіх літоўскіх князёў і паноў ([[Алелькавічы|Алелькавічаў]], [[Гальшанскія|Гальшанскіх]], [[Глінскія (род)|Глінскіх]] ды іншых) выступіў з прамовай да гаспадара, у якой казаў: «''памятай, што над літвой пануеш''» і «''просім цябе, каб &lt;…&gt; праўдзівым літоўскім і Вітаўтавым прыкладам нас радзіў і судзіў''»&lt;ref&gt;Stryjkowski M. Kronika Polska, Litewska, Żmódzka i wszystkiej Rusi. T. II. — Warszawa, 1846. S. 293—294.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Litva. Літва (J. Müller, 1692).jpg|значак|[[Літва старажытная|Літва]]. Мапа з атлясу 1692 году (перадрукоўвалася ў 1702 годзе)]]

У XV стагодзьдзі шмат ліцьвінаў езьдзілі навучацца ў [[Кракаўскі ўнівэрсытэт]]. Акты рэктарскага суду [[Кракаўскі ўнівэрсытэт|Кракаўскага ўнівэрсытэту]] мянуюць «ліцьвінамі» ўсіх студэнтаў з гістарычных земляў Вялікага Княства Літоўскага — то бо зь [[Беларусь|Беларусі]] (без [[Жамойць|Жамойці]] і [[Украіна|Ўкраіны]]). Паводле актаў XV — пачатку XVI стагодзьдзяў ліцьвінамі былі Сянько Гарынскі, князь Андрэй [[Сьвірскія|Сьвірскі]], Мацей Ліцьвін, Ян зь [[Новы Сьвержань|Сьвержаню]], Юры, Ванька і іншыя. Яны паходзілі зь [[Вільня|Вільні]], [[Дарагічын]]а, [[Гміна Мельнік|Мельніку]], [[Бельск]]у, [[Новы Сьвержань|Сьвержаню]], [[Менск]]у, [[Полацк]]у, [[Пінск]]у, [[Клецк]]у і іншых местаў і мястэчак Вялікага Княства Літоўскага. Як адзначае, [[Алег Латышонак]], усе [[беларусы]] выступаюць у актах унівэрсытэту як «ліцьвіны» (''Lithuanus'')&lt;ref&gt;[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] [https://web.archive.org/web/20100810190844/http://arche.bymedia.net/2007-06/latysonak706.htm Студэнты зь Вялікага Княства Літоўскага перад рэктарскім судам Кракаўскага ўнівэрсытэту ў 1469—1536 гг.] // [[ARCHE]]. № 6 (57), 2007.&lt;/ref&gt;. «Ліцьвінам» у 1506 годзе запісаўся ў [[Кракаўскі ўнівэрсытэт|Кракаўскім унівэрсытэце]] і выдатны асьветнік і першадрукар [[Францішак Скарына]], ураджэнец Полацку&lt;ref name=&quot;Дубавец-Сагановіч-1994-234&quot;&gt;Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 234.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Lićviny. Ліцьвіны (1608).jpg|значак|Ліцьвіны (Litvani) з «﻿Nova et acurata totius Europae tabula», 1608 г.]]

Па ўтварэньні [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] (1569 год) магнаты і шляхта Вялікага Княства Літоўскага працягвалі падкрэсьліваць, што яны менавіта «ліцьвіны», чым выказвалі даволі высокі ўзровень дзяржаўна-нацыянальнай самасьвядомасці. «''Мы і палякі, хоць і брацьця, але зусім адменных звычаяў''», — пісаў у сваім лісьце да [[Крыштап Мікалай Радзівіл «Пярун»|Крыштапа Радзівіла]] [[Канцлер вялікі літоўскі|канцлер]] [[Леў Сапега]] ў канцы XVI стагодзьдзя&lt;ref&gt;{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 95.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Kren-Koukiel-Marozava-2000-321&quot;&gt;Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 321.&lt;/ref&gt;.

У статуце [[Трыбунал Вялікага Княства Літоўскага|Літоўскага Трыбуналу]] («''Спосаб праў трыбунальскіх''») 1581 году [[Канцлер вялікі літоўскі|канцлер]] [[Астафей Валовіч]] пісаў: «''На тых сойміках вышэй менаваных кождае ваяводзтва, зямля або павет абіраці маюць, і будуць павінны, межы сабою асоб годных богабойных, цнатлівых, праў і звычаеў онага панства Вялікага княства Літоўскага ўмеетных''»&lt;ref&gt;Временник Императорского Московского общества истории и древностей Российских. Кн. 25. — М., 1857. [https://books.google.by/books?id=VacKAAAAIAAJ&amp;pg=RA1-PA5&amp;dq=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F+%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B8%D0%B6%D1%8A+%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8+%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8+%D0%B8+%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8+%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5+%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwirhMPWmab4AhVXSfEDHdh6DDMQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F%20%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B8%D0%B6%D1%8A%20%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8%20%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8%20%D0%B8%20%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8%20%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5%20%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&amp;f=false С. 5].&lt;/ref&gt;, прытым зазначалася, што «''зямля Жамойцкая іж сваі вольнасьці і звычаі асаблівыя маюць…''»&lt;ref&gt;Лаппо И. И. Великое Княжество Литовское во второй половине XVI столетия. — Юрьев, 1911. [https://books.google.by/books?id=DPH63PnVhGcC&amp;pg=PA529&amp;dq=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F+%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B8%D0%B6%D1%8A+%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8+%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8+%D0%B8+%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8+%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5+%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwj9ueCSmab4AhU_QvEDHf32DGMQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F%20%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B8%D0%B6%D1%8A%20%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8%20%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8%20%D0%B8%20%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8%20%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5%20%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&amp;f=false С. 529].&lt;/ref&gt;.

У 4-м томе [[Энцыкляпэдыя гісторыі Беларусі|Энцыкляпэдыі гісторыі Беларусі]] (1997 год) адзначаецца, што ў літоўскіх (беларускіх) летапісах і іншых дакумэнтах XIV—XVI стагодзьдзяў назва «ліцьвіны» зьвязвалася ў этнагенэтычным аспэкце зь легендарнымі рымскімі перасяленцамі на чале з князем [[Палямон]]ам (тым часам сама легенда пра [[Палямонавічы|Палямонавічаў]] упершыню зьявілася толькі ў другой рэдакцыі [[Беларуска-літоўскія летапісы|беларуска-літоўскіх летапісаў]], створанай у 1520-х або 1530-х гадох&lt;ref&gt;Ivinskis Z. Palemonas // Lietuviu enciklopedija. — Boston, Massachusetts: Lietuviu enciklopedijos leidykla, 1953—1966. — Vol. 21. — P. 400—401.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|На падставе гэтай легенды зьявіліся фантастычныя сьцьверджаньні, што літоўская шляхта паходзіць з [[Рымская імпэрыя|Рымскай імпэрыі]] і трапіла ў Літву праз [[Балтыйскае мора|Балтыйскае]] ўзьбярэжжа Жамойці, а пацьверджаньнем гэтаму ёсьць нібы падобная на лаціну мова сялянаў. Адпаведныя сьцьверджаньні можна сустрэць у нататках [[Міхалон Ліцьвін|Міхалона Ліцьвіна]] 1550 году, выдадзеных у 1615 годзе («''руская мова чужая нам, ліцьвінам, гэта значыць [[Італійцы|італійцам]], што паходзяць з краіны Італіі''», а мова сялянаў — «''форма лаціны, якая вырадзілася''», але яе, маўляў, ачысьцілі і надрукавалі дакумэнты на сапраўднай лаціне Ягайла і Вітаўт), і ў прадмове да [[Лацінская мова|лацінскага]] перакладу [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1566 году|II Літоўскага статуту]] [[Аўгустын Ратундус|Аўгустына Ратундуса]] 1576 году (ліцьвіны, паходзяць ад рымлян і родная мова іх лаціна, адна з трох, якімі Бог дазволіў славіць сябе; адпаведна, лаціна як «прыродная мова» мусіць быць вернутая ліцьвінам ва ўсіх сфэрах жыцьця, таксама ў хаце, замест «барбарскай мовы русінаў»; гэта дапаможа частцы «рускіх баяраў» адмовіцца ад грэцкай мовы)&lt;ref name=&quot;Astraucou-2014&quot;&gt;[[Сяргей Астравец|Астравец С.]] [https://www.svaboda.org/a/26711502.html З «Іліядай» пад падушкай], [[Радыё Свабода]], 26 лістапада 2014 г.&lt;/ref&gt;. У якасьці наймацнейшага аргумэнту апошні прыводзіў тое, што, на яго думку, руская мова была агульнай з Маскоўскай дзяржавай — спрадвечным ворагам Літвы&lt;ref&gt;[[Уладзімер Сьвяжынскі|Свяжынскі У.]] Праблемы афіцыйнай мовы ВКЛ у літоўскай і украінскай гістарыяграфіях // «Мова — Літаратура — Культура»: матэрыялы V Міжнароднай навуковай канферэнцыі (да 80-годдзя прафесара Льва Міхайлавіча Шакуна), Мінск, 16—17 лістапада 2006 года [Тэкст] / Беларускі дзярж. ун-т; у аўтарскай рэдакцыі. — {{Менск (Мінск)}}: Права і эканоміка, 2007. — 654 с. — 250 экз. — {{ISBN|978-985-442-381-4}}. — С. 128.&lt;/ref&gt;}}), а тэрытарыяльна — зь землямі пачатковай лякалізацыі тапоніму [[Літва]] — на захад ад ракі [[Бярэзіна|Бярэзіны]] ў міжрэччы [[Нёман]]а і [[Вяльля|Вяльлі]]. Прытым назва «ліцьвіны» супрацьпастаўлялася этнонімам іншых суседніх этнічных групаў і народаў — [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінам]], [[палякі|ляхам (палякам)]], [[мазаўшане|мазаўшанам]], [[Жамойты|жамойтам]], [[прусы (племя)|прусам]], [[валыне|валынянам]]&lt;ref name=&quot;Zajkouski-Cakvin-1997&quot;/&gt;.

[[Файл:Lićvin (Biełarus). Ліцьвін (Беларус) (1730-49).jpg|значак|[[Бортніцтва|Бортнік]] ліцьвін (''Lütwin''{{Заўвага|Відаць, зь [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў Севершчыны]]. Арыгінальны подпіс: {{мова-de|«Eine in der Ukraine befindedt Nation Lütwin genannt, wie solhe abgebildet gehen»|скарочана}}}}). Адна зь першых этнаграфічных выяваў [[беларусы|беларусаў]], 1730—1740-я гг.&lt;ref name=&quot;CitiDog-2021&quot;&gt;[https://citydog.by/post/fotoshot-bielarus-pryhazhun Возможно, это первое изображение белоруса в истории (но далеко не все в этом уверены). Так или иначе: посмотрите, какой красавчик!], CityDog.by, 13.09.2021 г.&lt;/ref&gt;]]

Беларускамоўны пераклад «[[Хроніка польская, літоўская, жамойцкая і ўсёй Русі|Хронікі]]» [[Мацей Стрыйкоўскі|Мацея Стрыйкоўскага]] (пачатак XVII ст.) называе ліцьвінам полацкага і друцкага князя [[Рагвалод-Васіль Рагвалодавіч|Рагвалода-Васіля Рагвалодавіча]] (1110-я — 1171/1180), «''…бо [[Таўцівіл|Феафіл]] Полацак узяў &lt;…&gt; па Васілю Рагвалодзе, каторы тэж быў [[ліцьвін]], і па [[Глеб Рагвалодавіч|Глебе]], сыне яго, і застаў князем полацкім''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/ГСБМ|17к}} С. 66.&lt;/ref&gt;. Тым часам [[Васкрасенкі летапіс]] сярэдзіны XVI ст. выводзіў першых вялікіх князёў літоўскіх — [[Міндоўг]]а і [[Трайдзень|Трайдзеня]] — з полацкіх [[Ізяслававічы (Полацкія)|Рагвалодавічаў]]&lt;ref&gt;[[Мікола Ермаловіч|Ермаловіч М.]] Старажытная Беларусь. Віленскі перыяд. — {{Менск (Мн.)}}, 1994. [https://belhistory.com/forum/gistoryja-belarusi/polackae-pahodzhanne-litouskih-knjazjou С. 6—10].&lt;/ref&gt;. Сучасныя гісторыкі мяркуюць, што адзін зь дзяржаўных сымбаляў Вялікага Княства Літоўскага — [[Калюмны]] («Слупы [[Гедзімін]]а») — сьпярша былі гербавым знакам [[Полацкае княства|Полацкага княства]], ад якога перайшлі да ВКЛ&lt;ref&gt;Вяроўкін-Шэлюта У. «Калюмны» // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 21.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 42.&lt;/ref&gt;.

{{Падвойная выява|справа|Изображение Литовскаго мужика 1.jpg|106|Изображение Литовскаго мужика 2.jpg|106|Малюнкі сялянаў-ліцьвінаў&lt;ref&gt;Ригельман А. Летописное повествование о Малой России и ее народе и козаках вообще. — Москва, 1847.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Відаць, [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў Севершчыны]]}} ({{мова-ru|«литовский мужик»|скарочана}}), 1770-я гг.}}

Нямецкі гісторык [[Станіслаў Борнбах]] у сваім камэнтары да [[Хроніка Віганда|Хронікі Віганда]], зробленым у канцы XVI ст., адзначыў, што ў апісаньні Віганда магістар [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскага ордэну]] Лютар з Браўншвайгу меў шмат збройных канфліктаў «''з русінамі, гэта значыць зь ліцьвінамі, а таксама з палякамі''»&lt;ref name=&quot;Urban-2001-82&quot;&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 82.&lt;/ref&gt;. Пісьменьнік-палеміст, грамадзка-палітычны і царкоўны дзяяч Рэчы Паспалітай [[Мялеці Сматрыцкі]], які ня мог ня ведаць рэальнай сытуацыі з мовай і рэгіянальнай сьвядомасьцю ў Вялікім Княстве Літоўскім&lt;ref name=&quot;Nasievic-2005&quot;&gt;[[Вячаслаў Насевіч|Насевіч В.]] Літвіны // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 207.&lt;/ref&gt;, у сваім творы «Апраўданьне нявіннасьці» (Вільня, 1621 год) называе ліцьвінаў сярод рускіх народаў&lt;ref name=&quot;Karotki-2009&quot;&gt;Короткий В. [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/19949/1/%d0%9b%d0%b8%d1%82%d0%b2%d0%b0%2c%20%d0%a0%d1%83%d1%81%d1%8c%2c%20%d0%bb%d0%b8%d1%82%d0%b2%d0%b8%d0%bd%2c%20%d1%80%d1%83%d1%81%d0%b8%d0%bd%20%d0%b2%20%d0%bf%d0%b0%d0%bc%d1%8f%d1%82%d0%bd%d0%b8%d0%ba%d0%b0%d1%85%20%d0%bb%d0%b8%d1%82%d0%b5%d1%80%d0%b0%d1%82%d1%83%d1%80%d1%8b%20%d0%92%d0%b5%d0%bb%d0%b8%d0%ba%d0%be%d0%b3%d0%be%20%d0%9a%d0%bd%d1%8f%d0%b6%d0%b5%d1%81%d1%82%d0%b2%d0%b0%20%d0%9b%d0%b8%d1%82%d0%be%d0%b2%d1%81%d0%ba%d0%be%d0%b3%d0%be%20XVI-XVII%20%d0%b2%d0%b2.pdf «Литва», «Русь», «литвин», «русин» в памятниках литературы Великого Княжества Литовского XVI—XVII веков] // Bibliotheca archivi lithuanici. — № 7. — Vilnius: Lietuvių kalbos institutas, 2009. C. 187—196.&lt;/ref&gt;:
{{Цытата|«Ты, [кожны з] вялікіх, шчыльнанаселеных і незьлічоных хрысьціянскіх народаў — валынцаў, падгорцаў, падляшцаў, палешукоў, падольцаў, Нізоўцаў, украінцаў, Літвы, Белай Русі і Чорнай, ад бэскідзкіх [[Татры|Татраў]] да Балтыйскага мора, на ўсход сонца і на поўдзень, у Кароне і ў Вялікім Княстве Літоўскім, [ты, кожны зь ліку] шырока расьселеных хрысьціянскіх рускіх народаў, у шаснаццаці шматлюдных япіскапскіх дыяцэзіях, пры тым, што Мітрапаліт мае шэсьць япіскапаў [і] сёмага архіяпіскапа пад уладай сваёй юрысдыкцыі, у час прыватных нарадаў ты ня мусіў быў стаяць за сьпінамі япіскапаў, аб’яднаных пад уладай аднаго і таго ж Пастыра.
{{арыгінал|pl|Tak, mnogiego gęstego y niezliczonego ludu chrześciańskiego Wołyńcow, Podgorzan, Podlaszan, Polesian, Podolan, Nizowcow, Ukraińcow, Litwy, Białey Rusi y Czarney, od Tatrow Beskidskich do morza Bałtyskiego na Wschod słońca y południe w Koronie y w Wielkim Księstwie Litewskim szeroko rospościerających się chrześciańskich ruskich narodow w szestnastu ludnych episkopskich dyocezjach sześć episkopow siodmego archiepiskopa pod władzą jurisdictiej swojey maiącemu metropolitowi przy prywatnych consultacyach stać za ramionami biskupow pod tymże y iednym Pasterzem będących &lt;...&gt; nie był powinien.}}
|Smotrycki M. Werificacia niewinności powtore wydana &lt;...&gt;. — Wilno, 1621. 8—8v.
}}

Азначэньне «рускія князі літоўскага роду» атрымалі [[Адаеўскія]], [[Бялеўскія]], [[Бельскія (род)|Бельскія]], [[Глінскія (род)|Глінскія]], [[Варатынскія]], [[Мязеўскія]], [[Масальскія]], [[Амсьціслаўскі раён|Мсьціслаўскія]] ды іншыя служылыя князі — прытым як [[Гедзімінавічы]], так і [[Рурыкавічы]] — якія ў XV—XVI стагодзьдзях пераходзілі на службу ў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскую дзяржаву]] зь Вялікага Княства Літоўскага&lt;ref&gt;{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 96.&lt;/ref&gt;. Тым часам у прыказах Маскоўскай дзяржавы XV—XVII стагодзьдзяў «ліцьвінамі» называлі выхадцаў з усёй этнічнай тэрыторыі беларусаў. Напрыклад, у дакумэнтах XVII стагодзьдзя: «''…приехал &lt;…&gt; ис [[Полацак|Полотцка]] ко Пскову &lt;…&gt; торговой литвин Спиридонка Кондратьев» (1623 год)&lt;ref&gt;Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 81.&lt;/ref&gt;, «…Давыдко Кученин в роспросе сказался: родом литвин белорусец [[Віцебск|Витепского]] повету''»&lt;ref&gt;Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 94.&lt;/ref&gt;, «''…в роспросе Васька [Степанов] сказался: родом литвин белорусец [[Ашмяны|Шменского]] повету''»&lt;ref&gt;Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 95.&lt;/ref&gt; (абодва 1627 год), «''…Ивашка Еремеев сказался: родом литвин Гродцкого повету &lt;…&gt; покиня он в [[Гародня (Гараднянскі раён)|Гродни]] детей своих &lt;…&gt; пошол от голоду з женою своею и с меншею дочерью с Анюткою в [[Сярпейск|Серпееск]] &lt;…&gt; Осташко Жданов сказался: литвин Гродцкого повету королевского села Кундина &lt;…&gt; пошол от голоду кормитца в город в Гродню''» (1628 год)&lt;ref&gt;Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 99.&lt;/ref&gt;, «''…в роспросе Микитка [Берников] сказался: родом литвин-белорусец ис [[Копысь|Копыси]], мещанский сын''» (1629 год)&lt;ref&gt;Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 103.&lt;/ref&gt;, «''…Матюшка [Михайлов] в роспросе сказался: родом он литвин, белорусец [[Амсьціслаў|Мстиславского]] повету &lt;…&gt; жена его Полашка сказалась: родом литовка, белоруска Мстиславского ж повету''»&lt;ref&gt;Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 106.&lt;/ref&gt;, «''…Васька Ондреев в роспросе сказался: родом он литвин [[Полацак|Полотцкого]] повету''»&lt;ref&gt;Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 110.&lt;/ref&gt; (абодва 1631 год), «''…на роспросе сказалось: Игнашко Григорьев, родом он литвин [[Ворша|Оршанского]] повету''» (1636 год)&lt;ref&gt;Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 131.&lt;/ref&gt;, «''…[Федька Оксенов] в роспросе сказался: родом литвин, белорусец, [[Дуброўна|Дубровенского]] повету''» (1645 год)&lt;ref&gt;Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 191.&lt;/ref&gt;, «''…литвину [[Магілёў|могилевцу]] Саве Агееву &lt;…&gt; литвину [[Быхаў|быховцу]] Илье Павлову &lt;…&gt; литвину могилевцу Василью Онтонову &lt;…&gt; литвину могилевцу Марку Леонтьеву &lt;…&gt; литвину [[Слуцак|слутчанину]] Василью Павлову &lt;…&gt; литвину слутчанину Илье Павлову''» (1675 год)&lt;ref&gt;Русско-белорусские связи во второй половине XVII в. (1667—1686 гг.). Сборник документов. — Мн., 1972. С. 158—160.&lt;/ref&gt;, «''…литвину могилевцу Захарью Алтуфьеву &lt;…&gt; литвину быховцу Ивану Митрофанову &lt;…&gt; литвину быховцу Михаилу Митрофанову''» (1676 год)&lt;ref&gt;Русско-белорусские связи во второй половине XVII в. (1667—1686 гг.). Сборник документов. — Мн., 1972. С. 193—195.&lt;/ref&gt;. Апавядаючы пра рэйд невялікага варожага аддзелу на [[Смаленскі павет|Смаленшчыну]] ў 1565 годзе, маскоўскі летапіс адзначаў, што гэта былі «літоўскія людзі», удакладняючы: «''[[Амсьціслаў|амсьціслаўцы]] і [[Крычаў|крычаўцы]]''»&lt;ref name=&quot;Дубавец-Сагановіч-1994-233-234&quot;&gt;Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 233—234.&lt;/ref&gt;. У XVIII ст. ва [[Украіна|Ўкраіне]], дзе раней апынулася этнічна беларуская [[Старадубскі павет|Старадубшчына]], зьявіліся этнаграфічныя малюнкі мясцовых беларусаў, на якіх тыя называліся ліцьвінамі&lt;ref name=&quot;CitiDog-2021&quot;/&gt;. Увогуле, усе суседнія народы ў XIV—XVIII стагодзьдзях называлі беларусаў «ліцьвінамі», «літвой», тым часам [[жамойты]] ў Вялікім Княстве Літоўскім не называліся ліцьвінамі{{Заўвага|Напрыклад, у шэрагу пэтыцыяў у 1550-я гады жамойцкая шляхта прасіла вялікага князя [[Жыгімонт Аўгуст|Жыгімонта Аўгуста]], «''абы ўрады ў зямлі Жамойцкай не былі даваны ані Літве, ані Русі''»&lt;ref name=&quot;Nasievic-2005&quot;/&gt;, таксама паводле дакумэнту пачатку XVIII ст., «''У адной Вільні зьмерла можна сказаць цэлая Жамойць і часткова Літва''» ({{мова-ru|«В одной Вильне вымерла можно сказать целая Жмудь и отчасти Литва»&lt;ref&gt;[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] [https://web.archive.org/web/20141129020526/http://kamunikat.fontel.net/pdf/albaruthenica/06.pdf Нацыя ліцвінаў у этнагенезе беларусаў: Параўнальна-тыпалагічны і гістарычны аспекты] // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 6, 1997. С. 40.&lt;/ref&gt;)|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Чаквин И. В. Избранное: теоретические и историографические статьи по этногенезу, этническим и этнокультурным процессам, конфессиональной истории белорусов. — Минск: Беларуская навука, 2014. С. 173.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Остапенко А. В. [https://shron1.chtyvo.org.ua/Ostapenko_Anatolii/Etnichni_faktory_u_protsesakh_formuvannia_biloruskoho_narodu_ta_natsii.pdf?PHPSESSID=m47mi2g6psl5t9sjten73f21f1 Етнічні фактори у процесах формування білоруського народу та нації : автореф. дис. … д-ра іст. наук] : [спец.] 07.00.05 «Етнологія» / Остапенко Анатолій Володимирович ; Київський нац. ун-т ім. Тараса Шевченка. — Захищена 26.04.2021. — Київ, 2021. С. 139.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Horadnia, Sapieha. Горадня, Сапега (1716).jpg|значак|Сойм у [[Палац Сапегаў (Батораўка)|Гарадзенскім палацы Сапегаў]], 1716 г.]]

«Каэквацыя» (ураўнаньне) правоў літоўскага народу 1697 году спрыяла ўтварэньню адзінага «Польскага» шляхецкага народу Рэчы Паспалітае, але патрыятычная шляхта Літвы ўсё XVIII ст. падкрэсьлівала сваю нацыянальную адметнасьць ад палякаў. «''Літоўскія патрыёты''» і «''Айчына Вялікае Княства Літоўскае''» сьцьвярджаюцца ў розных дакумэнтаў соймікаў ВКЛ тых часоў{{Заўвага|У 1729 годзе соймік Віленскага ваяводзтва на чале з Багуславам Янам Чыжом, старостам прапойскім, даручыў паслам на вялікі сойм Бэнэдыкту Вольскаму і Яну Гарайну патрабаваць раздаваньня пасадаў у ВКЛ толькі «''літоўскім''» ураднікам і казаў пра «''заслугі перад Айчынай''» [[Канцлер вялікі літоўскі|канцлера]] [[Міхал Сэрвацы Вішнявецкі|Міхала Вішнявецкага]], кашталяна віцебскага [[Марцыян Аляксандар Агінскі|Марцыяна Агінскага]] і [[Канюшы вялікі літоўскі|канюшага]] [[Міхал Казімер Радзівіл «Рыбанька»|Міхала Радзівіла]]&lt;ref&gt;Акты, издаваемые Виленскою археографическою комиссиею. Т. 8. — Вильна, 1875. № 163.&lt;/ref&gt;. У 1738 годзе падчашы віленскі Ян Гарайн і судзьдзя гродзкі віленскі Багуслаў Ян Чыж паклалі падваяводзе віленскаму Мікалаю Петрушэвічу інструкцыю для паслоў Віленскага ваяводзтва, у якой пісалі пра «''заслугі для Айчыны''» «''патрыётаў''» ВКЛ — маршалка Трыбуналу Страшэвіча, падкаморага браслаўскага Рудаміны, падваяводы віленскага Петрушэвіча, [[Стражнік вялікі літоўскі|стражніка]] Антонія Пацея, [[Пісар вялікі літоўскі|пісара]] Дамініка Валовіча, кашталяна віцебскага Юрыя Тышкевіча&lt;ref&gt;Акты, издаваемые Виленскою археографическою комиссиею. Т. 8. — Вильна, 1875. № 164.&lt;/ref&gt;. У 1756 годзе соймік Наваградзкага ваяводзтва на чале з мастаўнічым Аршанскага павету Ігнаціем Якавіцкім патрабаваў ад галоўнага сойму, каб «''Літоўскія ўрады''» не раздавалі «''каронным''» (палякам) і згадваў «''заслугі для Айчыны нашай''» канцлера ВКЛ [[Міхал Фрыдэрык Чартарыйскі|Міхала Чартарыйскага]], [[Падканцлер вялікі літоўскі|падканцлера]] [[Міхал Антоні Сапега|Міхала Сапегі]], [[Гетман польны літоўскі|гетмана польнага]] [[Міхал Юзэф Масальскі|Міхала Масальскага]] ды іншых&lt;ref&gt;Акты, издаваемые Виленскою археографическою комиссиею. Т. 13. — Вильна, 1886. № 65.&lt;/ref&gt;}}.

[[Файл:Tadevuš Kaściuška. Тадэвуш Касьцюшка (K. Wojniakowski, 1800-11).jpg|міні|[[Тадэвуш Касьцюшка]]]]

Правадыр [[Паўстаньне 1794 году|паўстаньня 1794 году]] [[Тадэвуш Касьцюшка]], ураджэнец [[Слонімскі павет|Слонімшчыны]], казаў: «''Хіба я не ліцьвін, Ваш зямляк, Вамі абраны? Каму павінен дзякаваць [за рэкамэндацыю [[Берасьцейскі павет|Берасьцейскага]] сойміка], калі ня Вам? Каго павінен абараняць, калі ня Вас і сябе самога?''». У лісьце да маскоўскага гаспадара [[Аляксандар I Раманаў|Аляксандра I]] за два гады да сьмерці ён пісаў: «''Нарадзіўся я ліцьвінам…''»&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-157&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 157.&lt;/ref&gt;.

=== Пад уладай Расейскай імпэрыі ===
[[Файл:Lićvinka. Ліцьвінка (1825).jpg|значак|[[Шляхта|Шляхцянка]]-ліцьвінка ў сьвяточным строі (паводле моды таго часу). {{Артыкул у іншым разьдзеле|Жорж Жак Гатын|Ж. Гатын|ru|Гатин, Жорж Жак}}, 1825 г.]]

Расейскі чыноўнік {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Башняк||ru|Бошняк, Александр Карлович}} у выдадзеным у 1821 годзе дзёньніку свайго падарожжа 1815 году зь Вільні ў [[Кіеў]] пакінуў падрабязныя апісаньні прыроды і мескіх паселішчаў колішняга Вялікага Княства Літоўскага, а таксама адзначыў: «''Наўрад ці [[Прыпяць]] ня варта лічыць прыроднаю мяжою Літвы &lt;…&gt;. Да Прыпяці жывуць літоўцы &lt;…&gt;; да Прыпяці гавораць і апранаюцца па-літоўску…''» ({{мова-ru|«Едва ли Припять не должно почитать природною границею Литвы &lt;…&gt;. До Припяти живут литовцы &lt;…&gt;; до Припяти говорят и одеваются по Литовски…»|скарочана}})&lt;ref&gt;Дневные записки путешествия А. Бошняка в разные области западной и полуденной России, в 1815 году. Ч. 2. — Москва, 1821. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=tmllAAAAcAAJ&amp;dq=%D0%94%D0%BD%D0%B5%D0%B2%D0%BD%D1%8B%D1%8F+%D0%B7%D0%B0%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D0%BF%D1%83%D1%82%D0%B5%D1%88%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B8%D1%8F+%D0%90.+%D0%91%D0%BE%D1%88%D0%BD%D1%8F%D0%BA%D0%B0+%D0%BF%D0%BE+%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D0%B8+%D0%B2%D1%8A+1815&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B#v=snippet&amp;q=%D0%B5%D0%B4%D0%B2%D0%B0%20%D0%BB%D0%B8%20%D0%BF%D1%80%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D1%82%D1%8C&amp;f=false С. 106—107].&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Lithuanian peasants.jpg|значак|«Літоўскія сяляне» (у [[Беларускі нацыянальны строй|народных строях]]). [[Францішак Смуглевіч|Ф. Смуглевіч]], канец XVIII ст.]]

Славуты паэт [[Адам Міцкевіч]] (1798—1855), які нарадзіўся і вырас на [[Наваградзкі павет|Наваградчыне]] і ў самім [[Наваградак|Наваградку]], у [[Пан Тадэвуш|сваёй знакамітай паэме]] пісаў пра родны край: «''О Літва, айчына мая!…''»&lt;ref name=&quot;Zajkouski-2009&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Kren-Koukiel-Marozava-2000-324&quot;&gt;Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 324.&lt;/ref&gt;. Разам з тым, Адам Міцкевіч у сваім выкладзе пра літоўскі народ у Парыжы зьвяртаў увагу, што ліцьвіны завуць на сваёй мове палякоў — «lankas», а русінаў — «gudas», а Бога — «Dewas»&lt;ref&gt;Literatura słowiańska wykładana w Kolegium francuzkiem przez Adama Mickiewicza / Adam Mickiewicz, Feliks Wrotnowski. Nakł. Księgarni Jana Konstantego Żupańskiego, 1865. [http://books.google.by/books?id=KKgDAAAAYAAJ&amp;pg=RA1-PA191&amp;dq=dewas+mickiewicz&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ei=I6dcVOfcKqGV7AbP24GoDg&amp;ved=0CCwQ6AEwAg#v=onepage&amp;q=%C5%82ankas&amp;f=false S. 171, 178].
&lt;/ref&gt;{{Заўвага|У першай палове XIX ст. пад уплывам пашыранага тады [[рамантызм]]у адзначалася тэндэнцыя [[міт]]алягізацыі гістарычнай спадчыны: некалькі аўтараў (найперш вядомы сваімі фальсыфікатамі [[Тэадор Нарбут]], які прыдумаў падрабязны пантэон «літоўскіх» паганскіх багоў ў рамках «[[Ацтэкі|ацтэцка]]-індыйскай» рэлігіі «ліцьвінаў», а таксама выхадзец з [[Валынь|валынскай]] шляхты [[Юзэф Ігнацы Крашэўскі]], які выводзіў паходжаньне «ліцьвінаў» з [[Індыя|Індыі]] і паяднаў імёны «літоўскіх» паганскіх багоў з індускімі), пачалі ўзвышаць дахрысьціянскую, паганскую спадчыну Вялікага Княства Літоўскага, а разам зь ёй — балтыйскую меншасьць, якая найдаўжэй спавядала [[паганства]]. Гэтыя аўтары сьцьвярджалі: ўсё, што «літоўскае» — паганскае. Самі яны не валодалі летувіскай мовай, але імкнуліся выкарыстоўваць у сваіх творах асобныя летувіскія словы. На гэтым грунце ўжо пазьней дзеячы летувіскага нацыянальнага руху пачалі атаясамліваць Вялікае Княства Літоўскае выняткова зь летувісамі&lt;ref name=&quot;Astraucou-2014&quot;/&gt;}}, ён жа зазначаў: «''На беларускай мове, якую называюць русінскай або літоўска-русінскай, гавораць каля дзесяці мільёнаў чалавек; гэта самая багатая і самая чыстая гаворка, яна ўзьнікла даўно і выдатна распрацавана. У пэрыяд незалежнасьці Літвы вялікія князі карысталіся ёй для сваёй дыпляматычнай перапіскі''»&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-160&quot;/&gt;{{Заўвага|Таксама ў сваёй лекцыі ў Парыжы 22 сьнежня 1840 году, кажучы пра славянскую агульнасьць, Адам Міцкевіч называў у ліку славянскіх народаў палякаў, расейцаў, чэхаў, ілірыйцаў, сербаў, ліцьвінаў і казакоў. Гісторык беларускай літаратуры [[Мікола Хаўстовіч]] зьвяртае ўвагу на тое, што пэўная супярэчлівасьць ў выказваньнях можа тлумачыцца неўсталяванасьцю як навуковых канцэпцыяў, так і поглядаў самога Адама Міцкевіча: назваўшы сябе ліцьвінам, ён на наступнай старонцы мог пісаць пра «нашага польскага паэта Багдана Залескага», каб празь некалькі абзацаў гаварыць пра яго як пра ўкраінскага паэта&lt;ref&gt;Хаўстовіч М. Наш Міцкевіч // XIX стагоддзе: Навукова-літаратурны альманах. Кніга другая. — {{Менск (Мн.)}}:  Кафедра гісторыі беларускай літаратуры БДУ, 2000. С. 3—4.&lt;/ref&gt;}}.

{{Падвойная выява|справа|Литвины из альбома Яна Левицкого 2.jpg|111|Biełarusy, Mahiloŭ. Беларусы, Магілёў (1882) (2).jpg|101|«Ліцьвіны. Сяляне з ваколіцаў [[Вільня|Вільні]]» (1841 г.) і «Тыпы беларусаў [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай губэрні]]» (1882 г.)}}

Заснавальнік новай беларускай драматургіі і адзін з стваральнікаў сучаснай літаратурнай беларускай мовы [[Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч]] (1808—1884), хоць і нарадзіўся і правёў цэлае жыцьцё на [[Рэчыцкі павет|Рэчыччыне]] і [[Менскі павет|Меншчыне]], лічыў, што ён вырас «''сярод ліцьвінаў''»&lt;ref&gt;Дунін-Марцінкевіч В. Збор твораў. — {{Менск (Мн.)}}, 1958. С. 362.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Jermalovic-2000-37&quot;/&gt;. «Літвою» ён лічыў [[Менск]], у якім тады жыў&lt;ref name=&quot;Дубавец-Сагановіч-1994-232&quot;&gt;Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 232.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Kren-Koukiel-Marozava-2000-324&quot;/&gt;.

Народжанага на [[Слуцкае княства|гістарычнай Случчыне]] беларускага паэта [[Уладзіслаў Сыракомля|Ўладзіслава Сыракомлю (Людвіка Кандратовіча)]] (1823—1862) сучасьнікі называлі «лірнікам літоўскім»&lt;ref name=&quot;Kren-Koukiel-Marozava-2000-324&quot;/&gt;, «літоўскім паэтам», «песьняром Літвы». Сам ён неаднаразова казаў «Я — ліцьвін» і падкрэсьліваў, што і яго прапрадзед быў «шчырым ліцьвінам»&lt;ref&gt;[[Кастусь Цьвірка|Цвірка К.]] Лірнік беларускай зямлі // Уладзіслаў Сыракомля. Выбраныя творы. — {{Менск (Мінск)}}: «Кнігазбор», 2006. С. 3.&lt;/ref&gt;. У 1855 годзе Ўладзіслаў Сыракомля пісаў пра творы Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча: «''Пекная гэта галіна славянскай мовы… і старая! Бо гэта мова нашага Літоўскага статута і заканадаўства… на ёй размаўлялі тры чвэрці даўняй Літвы, народ, шляхта і паны''»&lt;ref&gt;[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/30278850.html Каліноўскі і палітычнае нараджэньне Беларусі], [[Радыё Свабода]], 19 лістапада 2019 г.&lt;/ref&gt;. А ў адным з сваіх вершаў паэт падкрэсьліваў: «''Пра адно я толькі сьпяваю, хоць на розныя ноты: [[Жыве Беларусь!|Хай жыве наша Літва!]] Хай жывуць ліцьвіны!''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Ja jedno tylko śpiewam, choć na różną nutę: Niech żyje nasza Litwa! niech żyją Litwini!»&lt;ref&gt;Poezye Ludwika Kondratowicza (Władysława Syrokomli). T. 7. — Warszawa, 1872. S. 186.&lt;/ref&gt;|скарочана}}}}&lt;ref&gt;[[Кастусь Цьвірка|Цвірка К.]] Лірнік беларускай зямлі // Уладзіслаў Сыракомля. Выбраныя творы. — {{Менск (Мінск)}}: «Кнігазбор», 2006. С. 4.&lt;/ref&gt;.

{{Падвойная выява|справа|Lićvinka. Ліцьвінка (K. Rusiecki, 1847).jpg|107|Rusiecki-Litwinka z wierzbami.jpg|105|«Ліцьвінка зь вербамі» пэндзьля [[Канут Русецкі|Канута Русецкага]]: больш раньняя вэрсія, набытая [[Іван Луцкевіч|Іванам Луцкевічам]] для [[Беларускі музэй у Вільні|Віленскага беларускага музэю]] (налева) і больш позьняя, якая патрапіла ў калекцыю [[Летувіскі мастацкі музэй|Летувіскага мастацкага музэю]] (направа)}}

Беларускі пісьменьнік [[Арцём Вярыга-Дарэўскі]] (1816—1884), які нарадзіўся на [[Полацкае ваяводзтва|Полаччыне]] і жыў у [[Віцебск]]у, пісаў у сваім творы: «''Літва — родная зямелька''». Ягоны верш «Ліцьвінам, што запісаліся ў мой „Альбом“, на разьвітаньне» (1858 год) адрасаваны маладым беларускім літаратарам. У ім аўтар усклікаў: «''Чый гэта голас? Гэты словы нашы, браценькі-літоўцы''»&lt;ref name=&quot;Дубавец-Сагановіч-1994-232&quot;/&gt;&lt;ref&gt;Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 324—325.&lt;/ref&gt;.

Славуты навуковец-дасьледнік, геоляг і мінэроляг [[Ігнат Дамейка]] (1802—1889), які вызнаваў сябе ліцьвінам («''… усё роўна памру ліцьвінам''») у сваіх успамінах пра [[Ян Чачот|Яна Чачота]] і [[Адам Міцкевіч|Адама Міцкевіча]] адзначаў, што «''Два нашы студэнты Наваградзкай школы з гадоў маленства добра ведалі наш літоўскі люд, палюбілі яго песьні, прасякнуліся яго духам і паэзіяй, да чаго, вядома ж, прычынілася і тое, што малое мястэчка Наваградак ня шмат чым адрозьнівалася ад нашых вёсак і засьценкаў. Школьнае жыцьцё было хутчэй сельскае. Сябры хадзілі на кірмашы, на царкоўныя ўрачыстасьці, бывалі на сялянскіх вясельлях, дажынках і хаўтурах. У тыя школьныя часы ўбогая страха і народная песьня распалілі ў абодвух першы паэтычны агонь. Адам хутка ўзьнёсься да высокай сфэры сваіх цудоўных твораў. Ян жа да сьмерці застаўся верны народнай паэзіі…''»&lt;ref&gt;Ян Чачот. Выбраныя творы. — {{Менск (Мінск)}}: Беларускі кнігазбор, 1996. С. 9.&lt;/ref&gt;. У сваёй кнізе «Мае падарожжы» Ігнат Дамейка, апісваючы інтэрнацыянальны склад паўстанцкіх аддзелаў, практычна ў кожным выпадку называе нацыянальную прыналежнасьць таго ці іншага афіцэра або жаўнера. Ён дакладна выдзяляе каронных (г. зн. палякаў), жамойтаў (сучасных летувісаў) і «''нашых ліцьвінаў''» (сучасных беларусаў). Прытым Дамейка не праводзіць ніякай нацыянальнай мяжы паміж літоўскай (беларускай) шляхтай і сялянамі. Для яго яны ўсе — «''нашы ліцьвіны''». У дыплёме ганаровага доктара мэдыцыны, выдадзенага Ігнату Дамейку ў Кракаўскім [[Ягелонскі ўнівэрсытэт|Ягелонскім унівэрсытэце]] ў 1887 годзе, пазначана «''… слаўнаму мужу Ігнату Дамейку, ліцьвіну…''»&lt;ref&gt;[[Станіслаў Лясковіч|Лясковіч С.]] [https://web.archive.org/web/20090924033606/http://dyatlovo.com/modules/content/index.php/ignat-dameika-naciy Да пытаньня нацыянальнага самавызначэньня Ігната Дамейкі] // Лідскі летапісец. № 19.&lt;/ref&gt;.

У 1861 годзе, пачуўшы пра хваляваньні на радзіме [[Зыгмунт Мінейка]] вярнуўся зь [[Пецярбург]]у дамоў, каб распачаць антыцарскую агітацыю сярод сялянаў. Як сьведчыць у кнізе «Імёны свабоды» [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Ўладзімер Арлоў]], у жніўні 1861 году агент III аддзелу даносіў расейскаму начальству, што «''кадэт Зыгмунт Мінейка ходзіць пераапрануты селянінам і разносіць складзеную нейкім Марцінкевічам на народнай мове „Гутарку старога Дзеда“, дзе ў вершах паказваецца лёс Літвы і ўвесь прыгнёт прыпісваецца расейскаму ўраду''»{{Заўвага|{{мова-ru|«кадет Сигизмунд Минейко ходит переодет крестьянином и разносит сочиненную неким Марцинкевичем на народном языке „Гутарку старога дзеда“, где в стихах представлены судьбы Литвы и все притеснения приписаны российскому правительству»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Лашкевіч К. [https://web.archive.org/web/20090404014016/http://news.tut.by/society/133461.html Як TUTэйшыя зьмянялі сьвет. Ліцьвінскі элін — герой Грэцыі], [[TUT.BY]], 2 красавіка 2009 г.&lt;/ref&gt;. «''Продкі мае выйшлі зь літоўскіх балотаў''», — пісаў пра [[Пінскі павет|Піншчыну]] [[Фёдар Дастаеўскі]] (1821—1881)&lt;ref name=&quot;Дубавец-Сагановіч-1994-232&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Kren-Koukiel-Marozava-2000-324&quot;/&gt;. Знакамітая пісьменьніца [[Эліза Ажэшка]] (1841—1910) неаднаразова падпісвалася як Габрыэла Ліцьвінка ({{мова-pl|Gabriela Litwinka|скарочана}}) або проста ''Li…ka'' (скарочаная форма: ''ліцьвінка'')&lt;ref&gt;Шчарбачэвіч Н. [http://zviazda.by/be/news/20160815/1471291123-karespandent-zvyazdy-praehalasya-pa-znakavyh-myascinah-elizy-azheshki Карэспандэнт «Звязды» праехалася па знакавых мясцінах Элізы Ажэшкі] // [[Звязда]]. № 22, 16 жніўня 2016. С. 12.&lt;/ref&gt;. Паводле дзёньніку [[Алена Скірмунт|Алены Скірмунт]], часткова апублікаванага ў 1876 годзе пад назвай «3 жыцьця літвінкі, 1827—1874»: ''«[[Рослаў]]. Павінна быць [[Смаленская губэрня]], адна з складных частак Вялікарасеі? О, не! Гэта наша [[Смаленскае ваяводзтва]]! Людзі такога ж самага тыпу, з той жа мовай і ўборамі. Праўда, сядзібы ў многім сталі больш брыдкія, хаця і зараз вялікія»''&lt;ref&gt;Залескі Б. З жыцця літвінкі: з лістоў і нататак 1823—1874. — {{Менск (Мінск)}}: Выд-ва Вiктара Хурсiка, 2009. С. 186.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Mužyckaja praŭda. Ziamla naša nazyvajecca litoŭskaja, a my nazyvajemsia litoŭcy.jpg|значак|Першая старонка нявыдадзенай [[Мужыцкая праўда|Мужыцкай праўды]], кастрычнік 1862 г.]]

Беларускі герой-рэвалюцыянэр [[Кастусь Каліноўскі]] (1838—1864), які заўсёды зьвяртаўся да народу ў [[беларуская мова|беларускай мове]], менаваў свой родны край (ён нарадзіўся на [[Гарадзенскі павет|Гарадзеншчыне]]) «Літвою». Створаны ім у час паўстаньня часовы ўрадовы камітэт ён назваў «[[Літоўскі ўрад]]». У 1989 годзе ў [[Вільня|віленскім]] [[Касьцёл Сьвятога Францішка Азіскага і кляштар бэрнардынаў (Вільня)|касьцёле Сьвятога Францішка Азіскага]] знайшлі рукапісны дакумэнт пад назвай «№6 Мужыцкая праўда». Тэкст газэты падрыхтавалі ў кастрычніку 1862 году, аднак зь нейкіх прычынаў не надрукавалі. Гэты варыянт лічыцца ўнікальным і вылучаецца з усяе сэрыі, бо тлумачыць сялянам, як раней называлася іхная краіна і якую назву мае тутэйшы народ&lt;ref&gt;[[Васіль Герасімчык|Герасімчык В.]] [https://web.archive.org/web/20180620212041/https://www.nv-online.info/2018/03/13/zyamlya-nasha-z-vyakou-vechnyh-nazyvaetstsa-litouskaya-a-my-to-nazyvaemsya-litoutsy-nenadrukavany-numar-muzhytskaj-praudy.html Ненадрукаваны нумар «Мужыцкай праўды»] // Народная Воля. 19 чэрвеня 2018 г.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Герасімчык В. Канстанцін Каліноўскі: асоба і легенда. — {{Горадня (Гродна)}}, 2018.&lt;/ref&gt;:
{{Цытата|Вы, дзецюкі, пэўне ня ведаеце, хто вы такія, як называецца гэта зямля, на якой нашы бацькі жылі &lt;...&gt; Зямля наша зь вякоў вечных называецца літоўская, а мы то называемся літоўцы.}}

Разам з тым, у «[[Лісты з-пад шыбеніцы|Лістах з-пад шыбеніцы]]» Кастусь Каліноўскі ўпамінае і беларусаў, і літоўцаў: «''Калі ронд польскі ўсім братнім народам дае самарондства, маскаль мала таго, што гэтак не робіць, но яшчэ там, гдзе жылі палякі, літоўцы і беларусы, заводзіць маскоўскія школы, а ў гэтых школах учаць па-маскоўску, гдзе ніколі не пачуеш і слова па-польску, па-літоўску да і па-беларуску, як народ таго хоча''»&lt;ref&gt;''Кастусь Каліноўскі.'' [https://knihi.com/Kastus_Kalinouski/Pismy_z-pad_sybienicy.html Пісьмы з-пад шыбеніцы. Ліст першы.]&lt;/ref&gt;. Аднак жамойцкі біскуп [[Матэвус Валанчус]] яшчэ перад паўстаньнем дамогся дазволу ад расейскіх уладаў адчыняць пры касьцёлах парафіяльныя школы з выкладаньнем па-летувіску&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;, а па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады, увогуле, зрабілі летувіскую мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Тым часам выкладаньне беларускай мовы ў школах усіх узроўняў было пад забаронай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;/&gt;.

Яшчэ ў 1851 годзе расейска-нямецкі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||be|Пётр Іванавіч Кёпен}} зьвяртаў увагу на тое, што расейцы і ўкраінцы называюць беларусаў «ліцьвінамі» або «літвой»{{Заўвага|{{мова-de|«Ich glaube hier bemerken zu müssen, dass die Grossrussen sowohl, wie auch die Kleinrussen, die Wörter Литва und Литвинъ (Litauer) gebrauchen um damit die Weissrussen zu bezeichnen»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;
Mélanges russes tirés du Bulletin historico-philologique de l’Académie impériale des sciences de St.-Pétersbourg. T. II, 1855. [https://books.google.by/books?id=bacKAAAAYAAJ&amp;pg=PA227&amp;dq=zamaitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwj90qyKweP1AhUM9aQKHW5-B-kQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=litauer%20weissrussen%20kleinrussen&amp;f=false P. 2].&lt;/ref&gt;. Францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год, перавыдаваўся па-расейску ў 1883 і 1898 гадох{{Заўвага|Падобныя зьвесткі ў 1882&lt;ref&gt;The Encyclopædia Britannica. Vol. XIV. — Philadelphia, 1882. [https://books.google.by/books?id=xT5IPDMtSJYC&amp;pg=PA708&amp;dq=%22the+name+of+Jmud+being%22&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjA-qDRi9_0AhVog_0HHQX-Cp8Q6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=%22the%20name%20of%20Jmud%20being%22&amp;f=false P. 708].&lt;/ref&gt;, 1891, 1907 і 1911 гадох падавала {{Артыкул у іншым разьдзеле|Энцыкляпэдыя Брытаніка||en|Encyclopædia Britannica}}: «''У Расеі ўсё беларускае насельніцтва былога Вялікага Княства Літоўскага звычайна называюць літоўцамі, тады як літоўцаў ва ўласным сэнсе — жамойтамі''» ({{мова-en|In Russia, all the White Russian population of the former Polish Lithuania are usually considered Lithuanians, the name of Zhmud being restricted to Lithuanians proper|скарочана}})&lt;ref&gt;The Encyclopædia Britannica. Vol. XVI. — New York, 1911. [https://books.google.by/books?id=N2gNAQAAMAAJ&amp;pg=PA790&amp;dq=%22zhmud%22+britannica&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwinpbfD_d70AhUMh_0HHc82AwwQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%22zhmud%22%20britannica&amp;f=false P. 790].&lt;/ref&gt;}}) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі традыцыйна працягвалі называць беларусаў, тады як летувісаў — жамойтамі{{Заўвага|{{мова-en|Even still the custom prevails in Poland and Russia of calling Lithuanians the White Russians of the old political Lithuania, distinguishing the Lithuanians proper by the term «Jmudes»&lt;ref&gt;Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.&lt;/ref&gt;|скарочана}}}}:
{{Цытата|...нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, «ліцьвінамі» звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувісы»: сам аўтар ужо лічыць слушным у этнаграфічным пляне атаясамліваць ліцьвінаў зь летувісамі}}{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1863 годзе гісторык і этнограф, віцэ-прэзыдэнт Парыскага этнаграфічнага таварыства [[Францішак Генрык Духінскі]] пісаў, што «''больш за сто гадоў таму князь {{Артыкул у іншым разьдзеле|Жан Д'Атрош Шап||en|Jean-Baptiste Chappe d'Auteroche}} &lt;…&gt; дасканала вызначыў адрозьненьне паміж беларусамі і [[Расейцы|маскалямі]], калі сказаў: „ліцьвін дурны, але маральны; маскаль ня ведае маралі, але хітры“''» ({{мова-pl|«Przed więcej jak stu laty, określił doskonale ksiądz Chappe d’Auteroche &lt;…&gt; różnice między Białorusinami a Moskalami, kiedy rzekł: „Litwin głupi, ale moralny; Moskal nie zna moralności, ale jest chytry“»|скарочана}})&lt;ref&gt;Duchiński F. H. 
Dopołnienia do trzech części Zasad Dziejów Słowian i Moskali. — Paryz, 1863. [https://books.google.by/books?id=WW9cAAAAcAAJ&amp;pg=PA14&amp;dq=rzek%C5%82+Litwin&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiAh7jO7d7zAhWLGuwKHTYeDTU4ChDoAXoECAQQAg#v=onepage&amp;q=Litwin&amp;f=false S. 14].&lt;/ref&gt;. Тым часам латыска-летувіскі этнограф Эдуард Вольтэр, які карыстаўся падтрымкай Расейскага геаграфічнага таварыства, ужо ў 1887 годзе аспрэчваў называньне жамойтаў «''літоўцамі ва ўласным сэнсе''» і выдзяляў іх у асобную «літоўскую краіну»: «''Такі погляд на Жамойць у сэнсе ўласнай, сапраўднай Літвы, аднак жа, не пацьвярджаецца ані зьвесткамі этнаграфічнымі, ані дасьледаваньнямі лінгвістычнымі''» ({{мова-ru|«Такой взгляд на Жмудь, в смысле собственной, истинной Литвы однако же не подтверждается ни данными этнографическими, ни исследованиями лингвистическими»|скарочана}})&lt;ref&gt;Памятная книжка Ковенской губернии на 1888 год. — Ковна, 1887. [https://books.google.by/books?id=Ol5AAQAAMAAJ&amp;pg=PA231&amp;dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&amp;q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;f=false С. 231].&lt;/ref&gt;}} даюць назву «жамойтаў» альбо «жмудзінаў».
{{арыгінал|ru|...даже теперь еще в Польше, как и в России, «литвинами» обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название «жмудов» или «жмудинов».}}|Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. С. 124.}}

У 1893 годзе славяназнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Пэрвольф||uk|Первольф Осип Осипович}} сьведчыў, што ўкраінцы дагэтуль называюць беларусаў ліцьвінамі ({{мова-ru|«...до сих пор Малорусы называют Белорусов Литвинами»|скарочана}})&lt;ref&gt;Славяне, их взаимные отношения и связи. Т. 3, ч. 2. — Варшава, 1893. [https://books.google.by/books?id=qYhBAAAAYAAJ&amp;pg=PA167&amp;dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi-1a2l0MDzAhV6RvEDHfgAA2g4MhDoAXoECAQQAg#v=onepage&amp;q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&amp;f=false С. 167].&lt;/ref&gt;. Гэтак, з вуснаў украінца пра беларуса можна было пачуць: «''Хіба лихо озме литвина, щоб він не [[Дзеканьне|дзекнув]]''». Тым часам у 1889 годзе адзначалася, што «''і за [[Заходні Буг|Бугам]], напрыклад у [[Седлецкая губэрня|Седлецкай губэрні]], беларуса іначай не назавуць, як ліцьвінам''»{{Заўвага|{{мова-ru|«и за Бугом, напр. в Седлецкой губ., белорусса иначе не назовут, как литвином»&lt;ref&gt;Янчук Н. По Минской губернии (заметки из поездки в 1886 году). — Москва, 1889. [https://books.google.by/books?id=G34hEAAAQBAJ&amp;pg=PA26&amp;dq=Po+litewsku+%D1%8F%D0%BD%D1%87%D1%83%D0%BA%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiNyOa8isPzAhVPRPEDHQkbDGYQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=Po%20litewsku%20%D1%8F%D0%BD%D1%87%D1%83%D0%BA%D1%8A&amp;f=false С. 26.]&lt;/ref&gt;|скарочана}}}} (а ўжо ў наш час у ваколіцах [[Беласток]]у запісалі пра беларуса: «''Як сыр не закуска, так ліцьвін — не чалавек!''» або «''Ліцьвін — то чортаў сын!''»&lt;ref name=&quot;Дубавец-Сагановіч-1994-232-233&quot;&gt;Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 232—233.&lt;/ref&gt;). А гісторык і краязнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Уладзімер Міхневіч|Ўладзімер Міхневіч|ru|Михневич, Владимир Осипович}} у 1899 годзе засьведчыў, што расейцы ў той час таксама ўсё яшчэ называлі беларусаў ліцьвінамі{{Заўвага|{{мова-ru|«Малоросса он [великоросс, россиянин] называет „хохлом“, белорусса — „литвином“ или „поляком“»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Михневич В. О. Кто и когда выдумал Россию? // Исторический Вестник. Том. 75, 1899. С. 507.&lt;/ref&gt;. Увогуле, у пагранічных зь Беларусьсю раёнах Расеі назва ліцьвіны існавала да сярэдзіны XX стагодзьдзя&lt;ref&gt;{{Літаратура/Энцыкляпэдыя літаратуры і мастацтва Беларусі|3к}} С. 287.&lt;/ref&gt;. Жыхары [[Курск]]ай і [[Арол (горад)|Арлоўскай абласьцей]] [[Расея|Расеі]] называлі беларусаў «ліцьвінамі» ажно да [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]]&lt;ref name=&quot;Дубавец-Сагановіч-1994-232&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Kren-Koukiel-Marozava-2000-325&quot;&gt;Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 325.&lt;/ref&gt;.

Яшчэ ў 1864 годзе нямецкі этнограф і палкоўнік арміі [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] [[Радэрык фон Эркерт]], які не прызнаваў беларусаў асобнай народнасьцю і па здушэньні [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў]] на заказ расейскіх уладаў дасьледаваў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічную тэрыторыя беларусаў]], пакінуў наступнае сьведчаньне&lt;ref&gt;[[Сяргей Токць|Токць С.]] Беларуская вёска на мяжы эпох. Змены этнічнай самасвядомасці сялянства ва ўмовах распаду традыцыйнага аграрнага грамадства (па матэрыялах Гарадзеншчыны 19 — першай трэці 20 ст.). — {{Горадня (Гродна)}}: ГрДУ, 2003. С. 27.&lt;/ref&gt;:
{{Цытата|Мову сваю прасталюдзін называе простай, а самаго сябе [[Русіны (гістарычны этнонім)|Рускім]], часта нават Літоўцам (паводле палітычных паданьняў), ці проста селянінам &lt;…&gt; Польская шляхта, а асабліва каталіцкае духавенства, часта выкарыстоўвае тэрмін „Літоўцы“ датычна тых каталікоў, у якіх роднай мовай засталася руская.
{{арыгінал|ru|Язык свой простолюдин называет простым, а самого себя Русским, часто даже Литовцем (по политически преданиям), или просто крестъянином &lt;…&gt; Польское дворянство, а в особенности католическое духовенство часто употребляет выражение «Литовцы» о тех католиках, у
которых родным языком остался русский.
}}|Эркерт Р. Взгляд на историю и этнографию западных губерний России. — СПб., 1864. С. 8.}}

[[Файл:Litwins-bielarusians.jpg|значак|Першая старонка працы [[Марыя Косіч|М. Косіч]] пра [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў-беларусаў]], 1901 г.]]

У 1901 годзе беларуская фальклярыстка і этнаграфістка [[Марыя Косіч]] выдала працу «Ліцьвіны-беларусы Чарнігаўскай губэрні, іх побыт і песьні», прысьвечаную вуснай народнай паэзіі і духоўнай культуры беларусаў [[Старадубскі павет|гістарычнай Старадубшчыны]], улучанай расейскімі ўладамі ў склад [[Чарнігаўская губэрня|Чарнігаўскай губэрні]]. Тым часам, паводле сьведчаньня супрацоўніка Этнаграфічнага аддзелу Расейскага імпэратарскага музэю Данілы Сьвяцкага, яшчэ ў 1909 годзе жыхары [[Трубчэўск]]ага павету называлі сябе «Літвою»&lt;ref&gt;Святский, Д. О. [http://diderix.petergen.com/lub-kost.htm Крестьянские костюмы в области соприкосновения Орловской, Курской и Черниговской губерний (Севский уезд Орловской губернии)]. — СПб., 1910.&lt;/ref&gt;. А мовазнаўца [[Антон Палявы]] засьведчыў наступную інфармацыю пра жыхароў [[Навазыбкаў]]скага павету&lt;ref&gt;[[Янка Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі. — New Jersey, 1978. С. 36.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Гісторыя філасофскай і грамадска-​палітычнай думкі Беларусі. Т. 1. — {{Менск (Мінск)}}: «Беларуская навука», 2008. С. 84.&lt;/ref&gt;:
{{Цытата|«Калі б вы папыталіся ў селака Навазыбкаўскага павету, прыкладам, гэтак: „Хто вы такія? да якое нацыі належыце?“ — то пачулі б такі адказ: „Хто мы?! Мы руськія“ ''[г.зн. праваслаўныя — заўвага [[Ян Станкевіч|Янкі Станкевіча]]]''. Калі вы далей папытаецеся: „Якія „руськія“? — Велікарусы, ці што?“ дык узноў пачуеце адказ: „Ды не, якія мы там Велікарусы? Не, мы не Маскалі“. „Ды хто ж вы тады, Украінцы?“ „Не, і не Ўкраінцы!“ „Ды хто ж, наапошку: не Маскалі, не Ўкраінцы, а хто ж?“ І вось… скажуць вам: „Мы Літва, Ліцьвіны“»}}

Антон Палявы паведамляў у сваіх чытаньнях для маскоўскай дыялекталягічнай камісіі ў 1925 годзе (пра [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў]] Навазыбкаўскага павету): «''Гэтыя песьні яшчэ больш пераконваюць у тым, што мова [[Ліцьвіны Севершчыны|навазыбкаўскіх ліцьвінаў]] ёсьць [[беларуская мова|мовай беларускай]], а гэткім чынам, і самі ліцьвіны — таксама ёсьць [[беларус]]амі''»&lt;ref&gt;[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Язык і языкаведа. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2007. С. 854.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Miensk Litoŭski. Менск Літоўскі (A. Jelski, 1900).jpg|значак|''[[Менск|Менск Літоўскі]]''. З вокладкі кнігі [[Аляксандар Ельскі|Аляксандра Ельскага]], 1900 г.]]

Паводле апублікаванай у 1902 годзе працы этнографа [[Павал Шэйн|Паўла Шэйна]], сяляне [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] «''…не называюць сябе ні рускімі, ні беларусамі. Некаторыя лічаць сябе ліцьвінамі''» ({{мова-ru|«...не называют себя ни русскими, ни белоруссами. Некоторые считают себя литвинами»|скарочана}})&lt;ref&gt;Шейн, П. В. Материалы для изучения быта и языка русского населения Северо-Западного края. Т. 2. — СПб., 1902. С. 21.&lt;/ref&gt;. Сьведчаньне пра бытаваньне сярод беларусаў саманазвы «ліцьвіны» таксама пакінуў ксёндз Ян Жылінскі ў летувіскай газэце {{Артыкул у іншым разьдзеле|Viltis||be|Viltis}} (№ 29, 1909 год)&lt;ref&gt;Litwa. Nr. 8 (14), 1909. S. 117.&lt;/ref&gt;: «''Ёсьць шмат беларусаў, якія проста называюць сябе ліцьвінамі і хочуць імі быць, гэтак жа, як ліцьвіны, што гавораць па-польску. Добра было б, калі б і яны мелі сваё выданьне ў беларускай мове''»&lt;ref&gt;[[LITWA: hłos monarchisty]]. № I (XXII), 2008. С. 2.&lt;/ref&gt;.

Ужываньне беларускай саманазвы «ліцьвіны» ў пачатку XX ст. засьведчыў клясык беларускай літаратуры [[Якуб Колас|Якуб Колас (Канстантын Міцкевіч)]] у сваёй аўтабіяграфічнай трылёгіі «[[На ростанях]]»{{Заўвага|Якуб Колас стаў правобразам маладога настаўніка Лабановіча}}&lt;ref&gt;Кузняцоў С. [https://nashaniva.com/?c=ar&amp;i=126017 Лёс сям’і пана падлоўчага: Ядвіся з трылогіі «На ростанях»: што з ёй стала], [[Наша Ніва]], 12 красавіка 2014 г.&lt;/ref&gt;: «''Пан падлоўчы быў родам дзесь з Гарадзеншчыны і паходзіў, як ён казаў сам, з старога дваранскага роду. Тутэйшае жыхарства лічыла яго палякам, сам жа пан падлоўчы з гэтым не згаджаўся. „Я — ліцьвін“, — зь нейкаю гордасьцю зазначаў пан падлоўчы і сваю належнасьць да ліцьвінаў даводзіў, паміж іншым, і тым, што яго прозьвішча — Баранкевіч — мела канчатак на „іч“, тады як чыста польскія прозьвішчы канчаюцца на „скі“: Жулаўскі, Дамброўскі, Галонскі. Даведаўшыся, што прозьвішча новага настаўніка Лабановіч, падлоўчы пры спатканьні зь ім прыметна выказаў адзнакі здавальненьня, як гэта бывае тады, калі нам на чужыне прыходзіцца спаткацца зь земляком. — То і пан — ліцьвін! — весела сказаў ён маладому настаўніку і пастукаў яго па плячы. &lt;…&gt; Гаварыў падлоўчы Баранкевіч найбольш добраю беларускаю моваю»&lt;ref name=&quot;Kolas-1955&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Jermalovic-2000-37&quot;/&gt;.

Паводле ўспамінаў беларускага грамадзкага дзеяча, пэдагога і актывіста [[Беларуская дыяспара|беларускай дыяспары]] ў [[ЗША]] [[Яўхім Кіпель|Яўхіма Кіпеля]] (1896—1969), назва ліцьвіны захоўвалася ў ваколіцах [[Бабруйск]]у ([[Рэчыцкі павет|гістарычная Рэччычына]]): «''У Бабруйшчыне, і там, дзе я рос, тады яшчэ быў папулярны назоў „Літва“, а мы былі „ліцьвіны“. Было й німала тых, хто памятаў, што й край называўся „Літвой“. Было яшчэ таксама шмат сьветкаў паўстаньня 1863—1864 гадоў. Мой дзед па бацьку быў у паўстаньні, ды ў Машнічах, Слаўкавічах, Байлюкох і іншых суседніх вёсках і сёлах яшчэ былі жывымі сьветкі ды ўдзельнікі паўстаньня. „Мы — Літва“, — казаў мне заўсёды мой дзед. Ды й іншыя дзяды нам, дзецям, заўсёды казалі, што тут заўсёды была Літва. &lt;…&gt; Памяць пра Літву перахоўвалі ня толькі нашыя дзяды ды паны, як Быкоўскі, але й маладзейшыя людзі, і гэтыя ўспаміны перадавалі нам''»&lt;ref name=&quot;Kipiel-1995&quot;/&gt;.

== Літоўская мова ==

=== Першы запіс ===
[[Файл:Kiejstut. Кейстут (1841).jpg|значак|Вялікі князь [[Кейстут]]]]

У 1351 годзе князь [[Кейстут]] (брат вялікага князя літоўскага [[Альгерд]]а) рушыў у [[Вугоршчына|Вугоршчыну]] ў выправу з вайсковымі аддзеламі з [[Трокі|Трокаў]], [[Горадня|Горадні]], [[Дарагічын]]а і [[Берасьце|Берасьця]]. У час сустрэчы вугорскі кароль [[Людвік I Вялікі|Людвік (Лаёш) Вялікі]] і князь Кейстут учынілі мір, і на знак замірэньня Кейстут загадаў зарэзаць [[карова|быка]] і па забіцьці павярнуўся да свайго войска і пракрычаў «''па-літоўску''» (паводле вугорскай кронікі, ''lithwanice''): «''Рагаціна — розьні нашы. Госпад на ны!''» ([[Стараславянская мова|па-стараславянску]] «на ны» азначае «на нас»), у запісе кронікі — «''rogachina roznenachy gospanany''», што перамовілі яго ліцьвіны (''Lithwani''). З тым, што гэтая прамова ёсьць узорам славянскай мовы, пагаджаецца большасьць дасьледнікаў: [[Аляксандар Мяжынскі]], [[Аляксандар Брукнэр]], {{Артыкул у іншым разьдзеле|Стывэн Крыстафэр Роўэл||be|Стывен Крыстафер Роўэл}}, {{Артыкул у іншым разьдзеле|Андраш Золтан||be|Андраш Золтан}} ды іншыя&lt;ref&gt;[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] Нацыянальнасць — Беларус. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2009. С. 86.&lt;/ref&gt;.

=== Славянская літоўская мова ===
{{Асноўны артыкул|Старабеларуская мова|Беларуская мова}}
[[Файл:Žygimont Kiejstutavič, Pahonia. Жыгімонт Кейстутавіч, Пагоня (1411, 1930).jpg|значак|Пячаць [[Жыгімонт Кейстутавіч|Жыгімонта Кейстутавіча]] з [[Пагоня]]й, 1411 г.]]

За часамі Вялікага Княства Літоўскага [[Беларуская мова|беларускую мову]] азначалі літоўскай (мовай літоўскага народу) вялікі князь [[Ягайла]] ў агульназемскім прывілеі для Літвы 1387 году, першы віленскі біскуп (1388—1398) [[Андрэй Васіла]] ў сваім тэстамэнце ды іншыя ліцьвіны, а таксама замежнікі (напрыклад, чэскі тэоляг [[Геранім Праскі]], які ў канцы XIV ст. быў місіянэрам у Літве, пісаў, што ў гэтай дзяржаве «''мова народу ёсьць славянскай''», а паводле назвы дзяржавы яе называюць «''літоўскай''»&lt;ref name=&quot;Дубавец-Сагановіч-1994-234&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Kren-Koukiel-Marozava-2000-325&quot;/&gt;). Беларуская мова, якая ў Вялікім Княстве Літоўскім называлася літоўскай, была мовай літоўскага народу і афіцыйнай мовай гаспадарства, на ёй складаліся ўрадавыя лісты і судовыя выракі, вялося дыпляматычнае ліставаньне з замежнымі краямі{{Заўвага|Ужо 28 сьнежня 1264 году на беларускай мове склалі дамову паміж князем [[Гердзень|Гердзенем]] (стрыечным братам вялікага князя [[Міндоўг]]а) і [[Лівонскі ордэн|Інфлянцкім ордэнам]]&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 61.&lt;/ref&gt;}}.

[[Файл:Vitaŭt Vialiki, Kalumny. Вітаўт Вялікі, Калюмны (1555).jpg|значак|[[Вітаўт|Вітаўт Вялікі]] з гербам [[Калюмны|Калюмнамі]]]]

Гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на вялікую колькасьць беларускіх тлумачальных тэрмінаў у граматах літоўскіх князёў і баяраў, складзеных у XIV—XV стагодзьдзях на [[Лацінская мова|лацінскай мове]]. Такое ўжываньне выняткова славянскіх тлумачальных тэрмінаў ня толькі ў дакумэнтах, пісаных у дзяржаўнай канцылярыі Вялікага Княства Літоўскага, але і аформленых па-за канцылярыяй звычайнымі ліцьвінамі, ёсьць беспасярэднім сьведчаньнем, што тыя карысталіся ўласнымі, а не чужымі моўнымі выразамі&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 39—46.&lt;/ref&gt;. Пагатоў у многіх выпадках беларускія словы падаваліся з азначэньнем «народны» («гутарковы»), а самі такія дакумэнты нярэдка складаліся ў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх мясцовасьцях]], прылеглых да сучаснага беларуска-летувіскага этнічнага памежжа. У 1358 годзе дзеля вызначэньня дакладнай мяжы паміж Вялікім Княствам Літоўскім і [[Мазавецкае княства|Мазоўшам]] у [[Горадня|Горадні]] склікалі адмысловы сойм зь літоўскіх і мазоўскіх князёў і баяраў. У [[Лацінская мова|лацінскім]] акце разьмежаваньня, выдадзеным у Горадні 13 жніўня 1358 годзе князямі [[Кейстут]]ам, [[Патрыкей|Патрыкеем]] і [[Войшвілт]]ам і баярамі Айкшам, Алізарам і Васком Кірдзеевічамі, ужылі трансьлітараваныя ў лаціну «''гутарковыя''» назвы памежных пунктаў «''Каменны брод''» (''in vulgari a Kamyoni brod'') і «''вусьце вялікай стругі''» (''uscze welikey strugi'')&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 62.&lt;/ref&gt;. У лацінскай дароўнай грамаце [[Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар францішканаў (Ашмяны)|касьцёлу]] ў [[Ашмяны|Ашмянах]] ваяводы віленскага [[Войцех Манівід|Альбэрта Манівіда]] ад 1407 году ўжываецца «''народны''» выраз «''паўустаўнае''» (''vulgariter dictam pol ustavy'')&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 175.&lt;/ref&gt;. Князь [[Жыгімонт Кейстутавіч]] у сваёй лацінскай грамаце ад 1411 году згадваў гутарковую (''vulgariter dicitur'') меру «''пуд воску''» (''pud vosku'')&lt;ref name=&quot;Urban-2001-11&quot;&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 11.&lt;/ref&gt;. А ў дароўнай грамаце ад 1434 году, якой Жыгімонт Кейстутавіч ужо будучы вялікім князем запісаў [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Віленскай катэдры]] наданьні ў [[Меднікі|Медніцкай]], [[Дубінкі|Дубінскай]], [[Лынгмяны|Лынгмянскай]] і [[Немянчын]]скай валасьцях, згадваліся загароджы на рацэ, якія па-народнаму называліся «''язы''»{{Заўвага|Паводле [[Этымалягічны слоўнік беларускай мовы|Этымалягічнага слоўніка беларускай мовы]] [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|НАН Беларусі]], «''Ез — 'перагародка, якую ставяць рыбакі на рацэ з праходам, у якім расстаўляюць нерат' &lt;...&gt; (гл. таксама яз)''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/ЭСБМ|3к}} С. 184.&lt;/ref&gt;, таксама шэраг прыкладаў ужываньня гэтага слова ў форме «яз» падае [[Гістарычны слоўнік беларускай мовы]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/ГСБМ|37к}} С. 300.&lt;/ref&gt;}} (''vulgariter jazi''). У лісьце да імпэратара [[Жыгімонт Люксэмбурскі|Жыгімонта Люксэмбурскага]] ад 1420 году вялікі князь [[Вітаўт]] ужыў выраз «''ловы, у народнай мове менаваныя „гайны“''»{{Заўвага|Этымалягічны слоўнік беларускай мовы [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|НАН Беларусі]] падае: «''Гайно — 'бярлога, логава'''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/ЭСБМ|3к}} С. 18.&lt;/ref&gt;}} (''indagines, alias in vulgari hayn'')&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 208.&lt;/ref&gt;. У 1423 годзе ён зацьвердзіў дароўную грамату віленскага ваяводы Альбэрта Манівіда капліцы пры Віленскай катэдры, дзе загадвалася тром «''сем’ям''» (''familiae vulgariter siemie'') Цярэнцевічаў (''Terentiewiczy'') даваць «''лукно пяціпяднае''» (''lukno petypedne'') мёду, а братам Львовічам (''Lwowiczy'') і Небутовічам (''Nebutowiczy'') — «''лукно шасьціпяднае''» (''vulgariter lukno szescipedne'') мёду на карысьць той капліцы&lt;ref name=&quot;Dajlida-2019-176&quot;/&gt;. У дароўнай грамаце віленскага мяшчаніна Мацея Волаха і яго жонкі Дароты [[Віленскі кляштар францішканаў|Віленскаму кляштару францішканаў]] ад 1422 году лацінскі выраз «''situm circa fluvium Niemesz''» («''разьмешчаны ля ракі [[Нявежа (Летува)|Нямежы]]''») патлумачылі гутарковым выразам «''на Нямежы''» (''in vulgari comuniter dicendo na Nemeszi'')&lt;ref name=&quot;Dajlida-2019-176&quot;&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 176.&lt;/ref&gt;. У 1434 годзе ў дароўнай грамаце, якой [[Андрэй Саковіч (ваявода)|Андрэй Саковіч]], дзедзіч [[Немянчын]]а, надаваў Віленскай катэдры дзесяціну з свайго двара ў [[Сьвянцяны|Сьвянцянах]], згадваліся мясцовыя жыхары Войтка, два Мікіты, Кузьма Сямашыч (''Cusma Semaszicz''), Кастусь Пуршка (''Costhus alius Purschka'') ды іншыя. Некаторыя зь іх былі ўдзельнікамі суполак [[Бортніцтва|бортнікаў]], якія па-народнаму называліся «''сябрылы''» (''alias sabrili''); супольнік такой сябрылы называўся «''сябрыч''» (''alias sabricz'')&lt;ref name=&quot;Dajlida-2019-176&quot;/&gt;. У грамаце 1436 году, якой Конрад Кучук (''Cunradus alias Kuczuc''), дзедзіч [[Жырмуны|Жырмуноў]], чыніў наданьне Віленскаму касьцёлу францішканаў, згадвалася мера мёду, якая па-народнаму называлася «''шацец''» (''vulgariter dictam szathec'')&lt;ref name=&quot;Dajlida-2019-176&quot;/&gt;. У грамаце 1437 году Станіслаў Даўгайла, харужы віленскі, надаваў Віленскай катэдры сваю зямлю Навіны (''Nowiny'') на дзесяць «''бочак''» (''ad decem tunnas alias beczki'')&lt;ref name=&quot;Dajlida-2019-177&quot;&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 177.&lt;/ref&gt;. У 1451 годзе кашталян віленскі [[Сямён Гедыгольдавіч]] заснаваў [[Касьцёл Адведзінаў Найсьвяцейшай Панны Марыі (Вішнеў)|касьцёл]] у сваёй вотчыне [[Вішнеў (Менская вобласьць)|Вішневе]] і надаў яму зямлю «''з пашняй''» (''cum agro alias z pasznia'') і лугі, па-народнаму менаваныя «''сенажаці''» (''prata alias sianozaczy''). У 1452 годзе Магдалена, удава старосты [[Ліда|лідзкага]] Ягінта, надала Віленскаму кляштару францішканаў «''пашню''» (''agrum alias pasznia'') зь людзьмі ў [[Тракелі (Вярэнаўскі раён)|Тракелях]]. У 1459 годзе пан Андрэй Даўгердавіч надаў [[Касьцёл Сьвятога Апостала Андрэя (Лынтупы)|касьцёлу]] ў [[Лынтупы|Лынтупах]] людзей, якія мусілі даваць «''бязьмен''» мёду (''bezmien mellis'') або «''пуд''» мёду (''pud mellis''), а таксама пэўную меру «''грачыхі''» (''hreczychy'')&lt;ref name=&quot;Dajlida-2019-177&quot;/&gt;.

[[Файл:Ліст вялікага князя Вітаўта з подпісам “Самъ” (1399).jpg|значак|Ліст вялікага князя Вітаўта рыскаму бурмістру на [[Старабеларуская мова|беларускай мове]] з подпісам «''Самъ''», 1399 г.]]

Яшчэ ў XIII ст. прускі храніст Хрысьціян пісаў: «''Калісьці [[Вэнэды]]я, цяпер Літванія, адсюль назва Вэнэдзкай затокі''» і такім парадкам лічыў пачатковую Літву [[Славянскія мовы|славянскай]] краінай&lt;ref&gt;[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] Літва і ліцьвіны — адкуль і хто? (пасляслоўе) // {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы|к}} С. 23.&lt;/ref&gt;. У 1440-х гадох славянскай назваў літоўскую мову пісьменьнік і гуманіст, будучы [[папа|рымскі папа]] [[Піюс II (папа рымскі)|Энэа Сыльвіё Пікаляміні]]: «''Літва месьціцца на ўсход ад Польшчы. Мова народу — славянская''»{{Заўвага|{{мова-la|«Lituania et ipsa late patents regio Polonis ad orlentem connexa est… Sermo gentis Sclavonicus est''»|скарочана}}&lt;ref&gt;Pii II Pontificis Maximi Historia Rerum ubique Gestarum cum Locorum descriptione. — Parrhisiis, 1509. P. 109v—110.&lt;/ref&gt;}}&lt;ref name=&quot;Urban-2001-113&quot;&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 113.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 265—266.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-Cakvin-1997&quot;/&gt;. Невядомы сучасьнік [[Ян Длугаш|Яна Длугаша]] ў трактаце пра Памор’е (1464 год) пісаў, што «''мову памаранаў аднолькава могуць разумець палякі, русіны, ліцьвіны і прусы{{Заўвага|Пад прусамі тут, напэўна, разумелася польскае насельніцтва, якое тады жыло ў нізоўі [[Вісла|Віслы]] на яе правым узьбярэжжы&lt;ref name=&quot;Urban-2001-15&quot;&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 15.&lt;/ref&gt;}}''»&lt;ref name=&quot;Zajkouski-Cakvin-1997&quot;/&gt;. Гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на тое, што хоць сам Длугаш адзначыўся супярэчлівымі сьцьверджаньнямі пра мову ліцьвінаў, якіх залічваў да славянізаваных балтаў гэтак званага «[[Італійцы|італійскага]] паходжаньня»&lt;ref name=&quot;Urban-2001-76&quot;&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 76.&lt;/ref&gt;, аднак апісваючы эпізоды хрышчэньня ліцьвінаў і [[жамойты|жамойтаў]] храніст засьведчыў: пры хрышчэньні ліцьвінаў польскія сьвятары ня мелі патрэбы ў перакладніках, якія спатрэбіліся ім пры хрышчэньні жамойтаў{{Заўвага|Таксама у 11-й кнізе сваіх хронікаў Ян Длугаш згадаў першага каталіцкага біскупа для Жамойці [[Мацей зь Вільні|Мацея]]: «''з паходжаньня Немец, які, аднак, нарадзіўся ў Вільні. Ён добра ведаў мовы літоўскую і жамойцкую''», чым прызнаў існаваньне дзьвюх асобных моваў — літоўскай і жамойцкай&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 22.&lt;/ref&gt;}}&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 22, 103.&lt;/ref&gt;. Тым часам вялікі князь [[Гедзімін]] запрашаў з Захаду ў Вялікае Княства Літоўскае дзеля хрышчэньня ліцьвінаў манахаў-прапаведнікаў, якія валодалі «польскай» і «рускай» мовамі&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 58, 102.&lt;/ref&gt;.

У грамаце вялікага князя [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандра]] да біскупа віленскага [[Войцех Табар|Войцеха Табара]] ад 1503 году пан [[Іван Сапега]], які працаваў у славянскім сакратарыяце Вялікага Княства Літоўскага і фактычна азначаўся ў дзьвюх папскіх булах ад 1501 году як «''сакратар рускай мовы''» («''secretarius Ruthenicus''», «''in cancellaria Ruthenica secretarium et capitaneum''»), характарызаваўся як «''secretario nostro Litvano''» («''secretarius noster Litvanus''»), што варта разумець як «''сакратар літоўскай мовы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 114.&lt;/ref&gt;. Паводле гісторыка Паўла Урбана, гэта ёсьць адным зь сьведчаньняў працэсу сьціраньня этнічнай мяжы паміж ліцьвінамі і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] ў XV—XVI стагодзьдзях&lt;ref name=&quot;Urban-2001-85&quot;&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 85.&lt;/ref&gt;. Увогуле, атаясамліваньне Літвы і Русі адзначаў яшчэ польска-прускі гісторык і этнограф XVII ст. {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мацей Прэторыюс||pl|Mateusz Pretoriusz}}, тлумачэньне якому бачыў у агульным паходжаньнем рускіх і літоўскіх княскіх дынастыяў — «''з Прусаў''»&lt;ref&gt;Naruszewicz A. Historya narodu polskiego. T. 1, cz. 1. — Warszawa, 1824. [https://polona.pl/item/historya-narodu-polskiego-t-1-cz-1,OTYyMDI0Njg/265/#info:metadata S. 206].&lt;/ref&gt;. Ён жа сьцьвярджаў паходжаньне назвы літвы ад [[Люцічы|люцічаў]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 292.&lt;/ref&gt;, а таксама сьведчыў, што «''літоўская мова ёсьць настолькі пашыранай у Русі, што літоўскую мову называюць рускай і рускую — літоўскай''»{{Заўвага|{{мова-de|«Die Littauische Sprache ist in Reussen so gemein gewesen, dass man Littauisch Reussisch genannt und Reussisch Littauisch»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=LoICAAAAQAAJ&amp;pg=PR12-IA6&amp;dq=Die+Littauische+und+jetzige+Nadravische&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiX_eWNjp31AhWX87sIHWgzCo4Q6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=Die%20Littauische%20und%20jetzige%20Nadravische&amp;f=false S. VI].&lt;/ref&gt;, на што зьвяртае ўвагу [[Вацлаў Пануцэвіч]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 278.&lt;/ref&gt;. Паводле гісторыка [[Андрэй Катлярчук|Андрэя Катлярчука]], азначэньне старой беларускай літаратурнай мовы як «рускай» (паралельна зь яе азначэньнем «літоўскай» — як гутарковай мовы ліцьвінаў) тлумачыцца тым, што яна ўжывала на пісьме [[Кірыліца|кірылічныя «рускія» літары]]&lt;ref&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] Швэды ў гісторыі й культуры беларусаў. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2002. С. 147.&lt;/ref&gt;.

Такія эўрапейскія навукоўцы, як Гэртман Шэдэль у «Сусьветнай хроніцы» (1493 год)&lt;ref name=&quot;Panucevic-2014-265&quot;&gt;{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 265.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-Cakvin-1997&quot;/&gt;, дырэктар [[Нюрнбэрг|Нюрнбэрскае]] гімназіі Ян Коклес Норык у «Дэкастыхоне» (1511 год){{Заўвага|{{мова-la|«Post Poloniam Lituania est spaciola quoque tellus verum paludibos sylvisque plurimum obducta… Lingua utuntur Sclavonica»|скарочана}}&lt;ref&gt;Jo. Coclei Norici Decastichon. In librum. Norinburgae, 1511, pp.Kv-K II — Inkunabel. Gymnasial Bibliothek zu Koeln, GB XI 490b, Panzer VII, 451, 86.&lt;/ref&gt;}}&lt;ref name=&quot;Zajkouski-Cakvin-1997&quot;/&gt;, Ян Багемскі ў працы «Звычаі ўсіх народаў» (1538 г.){{Заўвага|{{мова-la|«Lithunia est Poloniae ad ortum connexa noningentorum millium passuum circuitu magna sui parte palustris plurimumque nemorosa… Sermo gentis, ut Polonis, Sclavonicus, hie enim sermo, quern latissime patet, ac plurimis quidem gentibus communis est…»|скарочана}}&lt;ref&gt;Omnium Gentium Mores, Leges et Ritus. Ex mulris clarissimis rerum scriptoribus a Joanne Boemo Aubano Teutonico nuper collecti et novissime recogniti. Antverpiae, 1538. P. 80v-81.&lt;/ref&gt;}}&lt;ref name=&quot;Zajkouski-Cakvin-1997&quot;/&gt; і аўстрыйскі дыплямат [[Сігізмунд Гербэрштэйн]] у «Гісторыі Масковіі» (1549 год) пісалі пра Літву, як пра славянскі народ. Усе яны залічвалі літоўскую мову да [[славянскія мовы|славянскіх моваў]]&lt;ref name=&quot;Stankievic-2003-639&quot;&gt;Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 639.&lt;/ref&gt;.

Сігізмунд Гербэрштэйн, які наведваў Літву ў 1517—1526 гадох, пісаў:
* «''…бізона ліцьвіны ў сваёй мове называюць „зубр“ (Suber{{Заўвага|Тым часам [[летувісы]] завуць гэтага зьвера ''stumbras''&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-160&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 160.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-2009&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/_articles/zaj2/%D0%97%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%AD._%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%87%D0%BD%D0%B0%D1%8F.html Літва гістарычная] // [[Наша слова|Наша Слова]]. № 26 (917), 1 ліпеня 2009 г.; № 27 (918), 8 ліпеня 2009 г.&lt;/ref&gt;}})''»{{Заўвага|{{мова-la|«Bisontem Lithwani lingua patria vocant Suber, Germani improprie Aurox vel Urox»&lt;ref&gt;Sigmund von Herberstein. Rervm Moscoviticarvm Commentarii. — Antverpiae, 1557. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=iUphAAAAcAAJ&amp;dq=Quae+fera+Lithwanis+sua+lingua+Loss&amp;q=suber#v=snippet&amp;q=suber&amp;f=false P. 117].&lt;/ref&gt;|скарочана}}}};
* «''…той зьвер, якога ліцьвіны ў сваёй мове называюць „лось“ (Loss), по-нямецку завецца Ellend („лось“ — нямецк.)''»{{Заўвага|{{мова-la|«Quae fera Lithwanis sua lingua Loss est, earn Germani Ellend, quidem Latine Alcem vocant»&lt;ref&gt;Sigmund von Herberstein. Rervm Moscoviticarvm Commentarii. — Antverpiae, 1557. [https://books.google.by/books?id=iUphAAAAcAAJ&amp;pg=PA118-IA1&amp;dq=Quae+fera+Lithwanis+sua+lingua+Loss&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwii8ueNhb70AhWB-qQKHTj7BbIQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=Quae%20fera%20Lithwanis%20sua%20lingua%20Loss&amp;f=false P. 118].&lt;/ref&gt;|скарочана}}}};
* «''Гаспадар прызначае туды [ў Жамойць] ўрадоўцу [зь Літвы], якога ў сваёй мове яны [ліцьвіны] называюць „староста“ (Starosta)''»{{Заўвага|{{мова-la|«ex Lithvania a Principe Praefectus, quem sua lingua Starosta, quasi seniorem appellant praeficitur»&lt;ref&gt;Sigmund von Herberstein. Rervm Moscoviticarvm Commentarii. — Antverpiae, 1557. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=iUphAAAAcAAJ&amp;dq=Quae+fera+Lithwanis+sua+lingua+Loss&amp;q=suber#v=snippet&amp;q=starosta%20lingua&amp;f=false P. 119].&lt;/ref&gt;|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stankievic-2003-639&quot;/&gt;.

Вэнэцыянскі дыплямат Марка Фаскарына ў 1557 годзе пісаў, што «''маскавіты размаўляюць і пішуць славянскай мовай, таксама як [[Харватыя|далматы]], [[Чэхія|чэхі]], [[палякі]] і ліцьвіны''»{{Заўвага|{{мова-it|«Questi Moscoviti parlano la lingua Schiavona, et scrivono nella stessa, siccome i Dalmatini, Bohemi, Polacchi et Lithuani…»|скарочана}}&lt;ref&gt;Historica Russiae Monumenta, ex antiquis exterarum gentium archivis et bibliothecis depromta ab A. J. Turgenevio, T. I. Nr. 135. — Petropoli, 1841. P. 149.&lt;/ref&gt;}}&lt;ref&gt;Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 639—640.&lt;/ref&gt;.

Успрыманьнем у Польшчы ліцьвінаў (разам з русінамі) як народу славянскай мовы, этнічна блізкага палякам, тлумачыцца пасольская інструкцыя для [[Эразм Цёлак|Эразма Цёлка]] на перамовы з новаабраным папам [[Юліюс II (папа рымскі)|Юліюсам II]], выдадзеная ў 1504 годзе ў канцылярыі [[Карона Каралеўства Польскага|Каралеўства Польскага]], дзе сьцьвярджалася нібы «''землі Літоўскага княства спакон веку былі заселеныя палякамі''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 84, 113.&lt;/ref&gt;. Тым часам у творах паэта і пісьменьніка [[Мікалай Рэй|Мікалая Рэя]], аднаго з заснавальнікаў [[Польская літаратура (рэнэсанс)|польскай літаратуры]], ліцьвіны гавораць па-беларуску (напрыклад, ліцьвін простага [[Стан (сацыяльная група)|стану]] зь верша «Litwin co pytał Polaka iako gi zową», выдадзенага ў 1562 годзе&lt;ref&gt;Rozprawy Akademii Umiejętności: Wydział Filologiczny. T. VIII, 1894. [https://books.google.by/books?id=bFIoAAAAYAAJ&amp;pg=PA331&amp;dq=rzek%C5%82+Litwin&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwisoP7b4t7zAhVI6qQKHfNUAHsQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=rzek%C5%82%20Litwin&amp;f=false S. 331].&lt;/ref&gt;). Як падкрэсьліваў польскі гісторык літаратуры і мовазнаўца [[Аляксандар Брукнэр]], «''калі [Мікалай Рэй] пазьней апісваў русінаў, яны гаварылі „па-літоўску“ (г.зн. па-беларуску; ліцьвін у яго заўсёды быў толькі беларусам), ніколі па-ўкраінску''»{{Заўвага|{{мова-pl|«[Mikołaj Rej] jeżeli później o Rusinach opowiadał, prawili mu po &quot;litewsku&quot; (tj. po białorusku; Litwin u nego zawsze tyle co Białorusin), nigdy po małorusku»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Brückner A. Mikołaj Rej: człowiek i dzieło. — Lwów, 1922. S. 7.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Brückner A. Mikołaj Rej. — Warszawa: PWN, 1988. [https://books.google.by/books?id=SKTqAAAAMAAJ&amp;q=Miko%C5%82aj+Rej+litwin&amp;dq=Miko%C5%82aj+Rej+litwin&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjn5Lee4N7zAhVrgP0HHScUAxkQ6AF6BAgCEAI S. 14].&lt;/ref&gt;. Таксама ў працы «Statuta, prawa i konstytucje», выдадзенай у 1600 годзе ў [[Кракаў|Кракаве]], каралеўскі сакратар [[Жыгімонт Аўгуст|Жыгімонта Аўгуста]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ян Янушоўскі||pl|Jan Januszowski}} зазначаў, што ў «''народнай літоўскай мове''» ({{мова-la|vulgo Lituanico|скарочана}}) судовага сакратара называюць дзецкім (''Dzieczkie'')&lt;ref&gt;Januszowski J. Statuta, prawa y constitucie. — Kraków, 1600. [https://books.google.by/books?id=AwpqPXb2wE8C&amp;pg=PA834&amp;lpg=PA834&amp;dq=%22vulgo+lituanico%22&amp;source=bl&amp;ots=Pj8onEbDfy&amp;sig=ACfU3U3c61-MJ5YxF1VMaHXJ7Wjj75Uwhw&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi78qfTgoX2AhVSQfEDHZMyBsgQ6AF6BAgEEAM#v=onepage&amp;q=lituanico&amp;f=false S. 834].&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Книга, глаголемая по-гречески катехизис, по-литовски оглашение, русским же языком нарицается беседословие (1627, 1783).jpg|значак|Першая старонка катэхізісу {{nowrap|Л. Зізанія}} (перавыданьне 1783 году, [[Горадня]]): «''Книга, глаголемая по-гречески катехизис, по-литовски оглашение, русским же языком нарицается беседословие''»]]

Апублікаваная ў 1578 годзе ў [[Кракаў|Кракаве]] [[Хроніка Эўрапейскай Сарматыі]] зазначала, што «''…усе іншыя найбольшыя і найхрабрэйшыя народы ўсходніх і паўночных краінаў, якія ўжываюць славянскую мову, ёсьць баўгары, басьнякі, сэрбы, …ліцьвіны, што пануюць размашыста, кашубы… чэхі, палякі, мазуры… Ва ўсіх гэтых краінах, ад Ледавітага акіяну… да Міжземнага і Адрыятычнага мораў, жывуць народы славянскай мовы… Хоць многія зь іх свой бацькоўскі спосаб жыцьця зьмянілі на звычаі іншых народаў. Гэтак басьнякі, баўгары, сэрбы, рацы і далматы перанялі звычаі туркаў і вугорцаў… Ліцьвіны, русіны і мазуры зблізіліся з палякамі… Па-за гэтым, аднак, усе яны, хоць расьсяліліся сярод іншых народаў, гутараць, асабліва ў вёсках, на сваёй роднай, хай сабе адметнай, славянскай мове''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 18—19.&lt;/ref&gt;. Таксама пры апісаньні Масковіі паведамлялася, што «''іншыя славяне, якімі ёсьць палякі, чэхі, ліцьвіны (літва) ды іншыя, якія ад мовы рускай адрозьніваюцца, іншым імём цара называюць, адныя Krol, другія Korol, альбо Kral…''»{{Заўвага|{{мова-la|«cæteri autem Slavones vtpote Poloni, Bohemi, Lituani, et cæteri, qui ab idiomate Ruthenico diuersi sunt, alio nomine Regem appellant, scilicet Krol, alij Korol, et Kral»|скарочана}}&lt;ref&gt;
Sarmatiae Europeae descriptio, quae regnum Poloniae, Lituaniam, Samogitiam, Russiam, Masouiam, Prussiam, Pomeraniam, Liuoniam, &amp; Moschouiae, Tartariaeque partem complectitur. — Cracovia, 1578. [https://books.google.by/books?id=ULz4bTnQRRoC&amp;pg=RA1-PA29&amp;dq=lithwanice&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjT0tKVws3zAhVbSvEDHcDSCYIQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&amp;q=kral&amp;f=false Fol. 25].&lt;/ref&gt;}}{{Заўвага|{{мова-pl|«Insi zaś Słowacy, iako są Polacy, Czechowie, Litwa, y insi, ktorzy od mowy Ruskiey są rożni inszym imieniem Cara zowią iedni Krolem drudzy Korolem albo Kralem...»&lt;ref&gt;Zbior dzieiopisow polskich, Т. 4. — Warszawa, 1768. [https://books.google.by/books?id=HvYvAAAAYAAJ&amp;pg=PA523&amp;dq=Cara+zowi%C4%85+iedni+Krolem+drudzy+Korolem+albo+Kralem&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiYusyoy87zAhVGSPEDHeBLBFwQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&amp;q=Cara%20zowi%C4%85%20iedni%20Krolem%20drudzy%20Korolem%20albo%20Kralem&amp;f=false S. 523].&lt;/ref&gt;|скарочана}}}}. А ў дапоўненым польскамоўным выданьні 1611 году зазначалася, што «''…называе гэты танец русь і літва Korohodem''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...zowie ten taniec Ruś y Litwa Korohodem»&lt;ref&gt;Kronika Sarmacyey Europskiey. — Krakow, 1611. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=FxhhAAAAcAAJ&amp;dq=y+Litwa+obuwie+sobie+plot%C4%85%2C+kt%C3%B3re+Litwa+lapciami&amp;q=Korohodem#v=onepage&amp;q=taniec&amp;f=false S. 27].&lt;/ref&gt;|скарочана}}}} і «''…як русь, і літва абутак сабе пляце, які літва называе Lapciami, а русь — Kurpiami''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...iako Ruś y Litwa obuwie sobie plotą, które Litwa lapciami, Ruś kurpiami nazywa»&lt;ref&gt;Kronika Sarmacyey Europskiey. — Krakow, 1611. [https://books.google.by/books?id=FxhhAAAAcAAJ&amp;pg=RA4-PA11&amp;dq=y+Litwa+obuwie+sobie+plot%C4%85,+kt%C3%B3re+Litwa+lapciami&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwirgZfnxM7zAhU1SvEDHe--CFwQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&amp;q=l%C3%A1p%C4%87i%C3%A1mi&amp;f=false S. 11].&lt;/ref&gt;|скарочана}}}}{{Заўвага|Разам з тым, у гэтым жа выданьні адзначалася, што {{мова-pl|«...y sam narod Litewski iasnie assernie abowiem wiele słow Lacinskich y Włoskich w iezyku ich przyrodzonym nayduie sie iako Dziewos po Litewsku a po Lacinie Deus Bog; Saulas, u nich Słońce a po Lacinie Sol; maja y Niemieckich słow w swey mowie niemało jako Kinig a u nich Kоnigos Xiaże. Maia y Greckich słow nieco w sobie &lt;...&gt; ale się w tych swych kraiach z [[Палямон (літоўскі князь)|Palemoniem]] zoszli»|скарочана}}. Паводле гісторыка і мовазнаўцы [[Мікалай Нікалаеў|Мікалая Нікалаева]], укладальніка акадэмічнага выданьня «Гісторыі беларускай кнігі», у той час пад назвай «літоўская мова» ўжо разумелася лучнасьць славянскіх і балтыйскіх дыялектаў у межах Вялікага Княства Літоўскага (палітычнай Літвы): «''у розных частках дзяржавы карысталіся сваімі дыялектамі „рускай“ ці „літоўскай“ мовы''», прытым «''асабліва адрозьніваліся дыялекты балтыйскія''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Гісторыя беларускай кнігі|1к}} С. 78.&lt;/ref&gt;}}.

[[Файл:Чэскі і рускі когут, валынскі півень, літоўскі пятух (1627, 1653).jpg|значак|Старонка слоўніка П. Бярынды (другое выданьне, Куцейна пад [[Ворша]]й, 1653 г.): «''Пѣтель: чэскі і рускі — когут, валынскі — півень, літоўскі — пятух''»]]

У {{Артыкул у іншым разьдзеле|Вайсковы статут Маскоўскай дзяржавы (1607)|вайсковым статуце Маскоўскай дзяржавы 1607 году|ru|Воинский устав (1607)}} зазначалася&lt;ref&gt;Устав ратных, пушечных и других дел, касающихся до воинской науки. Т. 1. — СПб., 1777. [https://books.google.by/books?id=fvtkAAAAcAAJ&amp;pg=PA73&amp;lpg=PA73&amp;dq=%D0%B0+%D0%BF%D0%BE+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D0%B8+%D0%BF%D0%BE+%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%82%D1%8A,+%D0%B0+%D0%BF%D0%BE+%D0%A0%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%B5%D0%B1%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D1%8A&amp;source=bl&amp;ots=pGqMudYDUC&amp;sig=ACfU3U16i03ipvtTAPg7wX34h8B2NroklA&amp;hl=be&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi96-63uL_zAhUYtKQKHd4MAbYQ6AF6BAgREAM#v=onepage&amp;q&amp;f=false С. 73].&lt;/ref&gt;: «''…подобает большому Маршалке &lt;…&gt; держаши у себя книгу, именуемую по Француски ле Дроа, а по Немецки Спекулюм Саксоници юрис, а по Польски и по Литовски Статут, а по Руски судебник''»&lt;ref&gt;Савченко Д. А. Создание Соборного Уложения: исторический опыт модернизации отечественного законодательства // Вестник НГУЭУ. № 3, 2013. С. 211.&lt;/ref&gt;. У скарзе жыхара [[Наўгародзкая зямля|Наўгародзкай зямлі]] да маскоўскага гаспадара [[Васіль Шуйскі|Васіля Шуйскага]] пра напад ў 1610 годзе на вясельны паязд адзначалася, што нападнікі крычалі «''по-литовски: хапай, хапай, рубай, рубай''»&lt;ref&gt;Селин А. А. Об одной сельской свадьбе при царе Василии Шуйском // Мифология и повседневность. Вып. 2. Мат. науч. конф., 24-26 февраля 1999 г. СПб., 1999. С. 186—197.&lt;/ref&gt;. У Актах [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] (запіс ад 1618 году): «''… выехали из деревни человек с пятнадцать, а на них магерки литовския, и почали им говорить по-литовски: не утекайте-де!''»&lt;ref&gt;Акты Московского государства. Т. 1. — СПб., 1890. С. 148.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Дубавец-Сагановіч-1994-234&quot;/&gt;. У выпісе з дакумэнтаў Маскоўскай дзяржавы за 1658 год зазначалася пра [[Вайна Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай 1654—1667 гадоў|ўзятага ў палон]] беларуса: «''зовут де ево по-литовски Ян Мелешков, а во крещение Гришка Иванов сын''»&lt;ref&gt;Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 386.&lt;/ref&gt;. Нямецкі дыплямат {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яган Георг Корб||ru|Корб, Иоганн Георг}} у дзёньніку свайго падарожжа 1698 году ў Масковію праз [[Прусія|Прусію]], Жамойць і Літву (у тым ліку сталіцу Вільню) пры апісаньні [[Жодзін]]а адзначыў, што свае заезныя двары ліцьвіны называюць «круг»&lt;ref&gt;Корб И. Г. Дневник путешествия в Московию. — СПб., 1906. [https://books.google.by/books?id=erw6AQAAMAAJ&amp;pg=PA28&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi_68Pqj8LzAhVwRfEDHW48B7I4KBDoAXoECAoQAg#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28].&lt;/ref&gt; ({{мова-la|«Diversoria sua Lithuani Krug appellant»|скарочана}}&lt;ref&gt;Korb J. G. Diarium itineris in Moscoviam perillustris ac… — Vienna, 1698. [http://elib.shpl.ru/ru/nodes/55809-korb-j-g-diarium-itineris-in-moscoviam-perillustris-ac-ignatii-christophor-nobilis-domini-de-guarient-rall-ab-romanorum-imperatore-leopoldo-i-ad-tzarum-et-magnum-moscoviae-ducem-petrum-alexiowicium-anno-1698-vienna-1698#mode/inspect/page/38/zoom/4 P. 26].&lt;/ref&gt;).

Праваслаўны культурны дзяяч [[Ляўрэнці Зізані]], ураджэнец Вялікага Княства Літоўскага, выдаў у 1627 годзе на заказ патрыярха Вялікі [[катэхізіс]], у якім гэтак патлумачыў назву кнігі: «''Книга, глаголемая по-гречески катехизис, по-литовски оглашение, русским же языком нарицается беседословие''» і такім чынам атаясамліваў літоўскую мову з [[Старабеларуская мова|старабеларускай]], а рускую — з [[Стараславянская мова|стараславянскай]]. Праз год маскоўскі гаспадар [[Міхаіл I Раманаў]] пытаўся ў яго: «''По литовскому языку как вы говорите „собра“?''», на што асьветнік адказваў: «''Тожде и по литовскому языку „собра“''»&lt;ref name=&quot;Дубавец-Сагановіч-1994-234&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Kren-Koukiel-Marozava-2000-325&quot;/&gt;. Іншы культурны дзяяч і лексыкограф [[Памва Бярында]], ураджэнец Рэчы Паспалітай, таксама атаясамліваў літоўскую мову з старабеларускай: «''пѣтель'' (царкоўнаславянская мова)'': чэскі і рускі — когут, валынскі — півень, літоўскі ''(г.зн. па-старабеларуску)'' — пятух''»&lt;ref name=&quot;Sviazynski-2006&quot;&gt;Свяжынскі У. Праблема афіцыйнай мовы ВКЛ у літоўскай і украінскай гістарыяграфіях // «Мова — Літаратура — Культура»: матэрыялы V Міжнароднай навуковай канферэнцыі (да 80-годдзя прафесара Льва Міхайлавіча Шакуна), Мінск, 16-17 лістапада 2006 года / Беларускі дзярж. ун-т; у аўтарскай рэдакцыі. — {{Менск (Мінск)}}: Права і эканоміка, 2007. С. 131.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Widaw in German, Vilna in Italian, Wilenski in Lithuanian (Belarusian), Wilna in Polish, Vilne in French, Vilna in Latin (V. Coronelli, 1690) (2).jpg|значак|Фрагмэнт мапы ВКЛ ([[Вэнэцыянская рэспубліка|Вэнэцыя]], 1690 г.) з назвамі Вільні на розных мовах: ''Widaw'' на нямецкай, ''Vilna'' на італьянскай, ''Wilenski'' [горад, замак] на літоўскай (г. зн. беларускай), ''Wilna'' на польскай, ''Vilne'' на францускай, ''Vilna'' на лаціне&lt;ref name=&quot;Briedis-2009&quot;&gt;Briedis L. Vilnius: City of Strangers. — Central European University Press, 2009. P. 15.&lt;/ref&gt;]]

Гісторык мовы [[Сяргей Запрудзкі]] сярод сьведчаньняў называньня беларускай мовы «літоўскай», апроч Сігізмунда Гербэрштэйн, Лаўрэція Зізанія і Памвы Бярынды, таксама прыводзіць аўтара лацінамоўнай польскай граматыкі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Статорыюс-Стоенскі|Пятра Статорыюса-Стоенскага|pl|Piotr Stoiński}}{{Заўвага|{{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Статорыюс-Стоенскі||pl|Piotr Stoiński}} пісаў пра існаваньне мазавецкага, рускага і літоўскага дыялектаў поруч з польскай мовай, разумеючы пад літоўскім дыялектам беларускую мову&lt;ref name=&quot;Zaprudzki-2013&quot;/&gt;}} (XVI ст.), славацкага падарожніка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Даніэль Крман|Даніэля Крмана|uk|Даніел Крман}} і [[Пісар вялікі літоўскі|пісара вялікага літоўскага]] [[Удальрык Крыштап Радзівіл|Ўдальрыка Радзівіла]], які заклікаў да рэформы літоўскай граматыкі на фанэтычнай аснове (XVIII ст.)&lt;ref name=&quot;Zaprudzki-2013&quot;&gt;[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 91—93.&lt;/ref&gt;. Ён жа адзначае сярод тых, хто сьцьвярджаў, што ліцьвіны гаварылі на славянскай мове, апроч Гераніма Праскага, яшчэ {{Артыкул у іншым разьдзеле|Паола Джовія Навакомскі|Паолу Джовію Навакомскага|uk|Паоло Джовіо}} і {{Артыкул у іншым разьдзеле|Конрад Геснэр|Конрада Геснэра|be|Конрад Геснер}}&lt;ref name=&quot;Zaprudzki-2013-92&quot;&gt;[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 92.&lt;/ref&gt;. Гісторык [[Андрэй Катлярчук]] зьвяртае ўвагу на тое, што гістарычных ліцьвінаў да шэрагу славянамоўных народаў таксама залічваў швэдзкі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёхан Гот Батвід||sv|Johannes Bothvidi}}{{Заўвага|{{мова-la|«Illyricam voco Linguam qua Sclavis, Croatis, Bohemis, Dalmatis, Polonis, Lithvanis, Russis, Muschovitis alias populi est communis»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] Швэды ў гісторыі й культуры беларусаў. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2002. С. 139, 142.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Udalryk Kryštap Radzivił. Удальрык Крыштап Радзівіл (1742-47).jpg|значак|[[Удальрык Крыштап Радзівіл|Удальрык Радзівіл]]]]

У 1637 годзе шляхціч з [[Слуцкае княства|Случчыны]] [[Ян Цадроўскі]], які спадарожнічаў князю [[Багуслаў Радзівіл|Багуславу Радзівілу]] ў Нямеччыну ды іншыя эўрапейскія краі, запісаў у сваім дзёньніку, што ў ваколіцах [[Любэк]]у і [[Гамбург]]у — колішнім памежжы [[Германцы|германцаў]] з палабскімі славянамі ([[Люцічы|люцічамі]] і хаўруснымі ім плямёнамі) — «''…мы напаткалі мужыкоў, якія размаўлялі на мяшаным нямецка-літоўскім дыялекце; сваё паходжаньне яны вядуць ад [[Герулы|герулаў]], продкаў ліцьвінаў''»{{Заўвага|Згадка пра герулаў, відаць, сьведчыць пра папулярнасьць сярод тагачаснай літоўскай шляхты канцэпцыі ўласнага германскага паходжаньня&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 16.&lt;/ref&gt;}}&lt;ref&gt;Помнікі мемуарнай літаратуры Беларусі XVII ст. — {{Менск (Мн.)}}, 1983. С. 124.&lt;/ref&gt;.

У канцы XVII — пачатку XVIII ст. у сваіх неапублікаваных лацінамоўных курсах філязофіі шэраг кіеўскіх прафэсараў называлі беларускую мову «літоўскай» — ''Lit(h)uanice''. У падрыхтаваным у гэты ж час на паўднёвай Чарнігаўшчыне або на паўночнай Палтаўшчыне зборніку вершаў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Кліменці Зіноўіў|Кліменція Зіноўіва|uk|Зіновіїв Климентій}} беларуская мова таксама называецца літоўскай: «''О теслях або теж о плотника(х) по моско(в)скии(и): а о дейлидах по лито(в)ски(и)''»&lt;ref name=&quot;Zaprudzki-2013-92&quot;/&gt;. Паводле выдадзенай у 1899 годзе ў Вільні працы гісторыка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Венядзікт Плашчанскі|Венядзікта Плашчанскага|uk|Площанський Венедикт Михайлович}}, за часамі Рэчы Паспалітай дакумэнты на беларускай мове, якія паходзілі зь Літвы, ва Ўкраіне азначалі як пісаныя літоўскай мовай ({{мова-la|st. et idiom. lithuanico|скарочана}})&lt;ref&gt;Площанский В. М. Прошлое Холмской Руси. — Вильна, 1899. [https://books.google.by/books?id=s6vZ3kR-LJwC&amp;pg=RA1-PA95&amp;dq=idiom+lithuanico&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjp9s7CqoT2AhVR_rsIHe75DucQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&amp;q=idiom%20lithuanico&amp;f=false С. 95].&lt;/ref&gt;. Апроч таго, ліцьвіны — беларусы, якія размаўляюць на роднай беларускай мове — сталі трывалым кампанэнтам украінскіх [[інтэрмэдыя]]ў XVIII стагодзьдзя&lt;ref&gt;Кабржыцкая Т., Рагойша У. [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/92798/1/%D0%A2%D0%B0%D1%86%D1%86%D1%8F%D0%BD%D0%B0%20%D0%9A%D0%B0%D0%B1%D1%80%D0%B6%D1%8B%D1%86%D0%BA%D0%B0%D1%8F%2C%20%D0%A3%D1%81%D0%B5%D0%B2%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%B4%20%D0%A0%D0%B0%D0%B3%D0%BE%D0%B9%D1%88%D0%B0%20%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D1%96%20%D1%84%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BA%D0%BB%D0%BE%D1%80%20%D0%B2%D0%B0%20%D1%9E%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%96%D0%BD%D1%81%D0%BA%D1%96%D1%85%20%D1%96%D0%BD%D1%82%D1%8D%D1%80%D0%BC%D0%B5%D0%B4%D1%8B%D1%8F%D1%85%20%D0%A5V%D0%86%D0%86%D0%86%20%D1%81%D1%82..pdf Беларускі фальклор ва ўкраінскіх інтэрмедыях ХVІІІ ст.] // Фалькларыстычныя даследаванні. Кантэкст. Тыпалогія. Сувязі: зб. арт. Вып. 4 / пад нав. рэд. Р. Кавалёвай, В. Прыемка. — {{Менск (Мінск)}}: Бестпрынт, 2007. C. 206.&lt;/ref&gt;, напісаных навукоўцам і пісьменьнікам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мітрафан Даўгалеўскі|Мітрафанам Даўгалеўскім|uk|Довгалевський Митрофан}}&lt;ref&gt;Rozprawy Wydziału Filologicznego. T. 14, 1891. [https://books.google.by/books?id=8-AfAAAAIAAJ&amp;pg=PR18&amp;dq=Litwin+czy+Bia%C5%82orusin&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiy6pD_-t7zAhXJ-aQKHQ-EAPcQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&amp;q=Litwin%20czy%20Bia%C5%82orusin&amp;f=false S. XVIII].&lt;/ref&gt; (які, магчыма, меў беларускае паходжаньне&lt;ref name=&quot;Kabrzyckaja-2007&quot;&gt;Кабржыцкая Т., Рагойша У. Феномен часу: драматургія Кіева-Магілянцаў як выява ўкраінска-беларускай культурнай супольнасці // Беларусь і беларусы ў прасторы і часе: зборнік да 75-годдзя прафесара Адама Мальдзіса / Грамадскае аб’яднанне «Міжнародная асацыяцыя беларусістаў», Польскі інстытут у Мінску. — {{Менск (Мінск)}}, 2007. С. 140―151&lt;/ref&gt;), прафэсарам [[Кіева-Магілянская акадэмія|Кіеўска-Магілянскай акадэміі]] будучым [[магілёў]]скім япіскапам [[Георгі (Каніскі)|Георгіем (Каніскім)]] ды іншымі аўтарамі&lt;ref&gt;Гудзій М. [http://litopys.org.ua/ukrinter/int02.htm Українські інтермедії XVII—XVIII ст.] — Київ, 1960.&lt;/ref&gt;.

На выдадзенай у 1690 годзе ў [[Вэнэцыянская рэспубліка|Вэнэцыі]] мапе Вялікага Княства Літоўскага падаваліся варыянты назваў асобных мясьцінаў на розных мовах, дзе для Вільні з пазнакай «''Lit''» (на літоўскай мове) падавалася славянская беларуская назва «Віленскі [горад, замак]» («Wilenski»)&lt;ref name=&quot;Briedis-2009&quot;/&gt;. У 1693 годзе ў [[Лёндан]]е пабачыла сьвет ангельскамоўнае выданьне энцыкляпэдыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Le Grand Dictionnaire historique|«Le Grand Dictionnaire historique»|en|Le Grand Dictionnaire historique}}, дзе значылася, што жыхары Літвы называюць яе «Litwa» і што мова Літвы — славянскі дыялект ({{мова-en|«Lithuania &lt;...&gt; called by the inhabitants, Litwa; &lt;...&gt; Their language is a dialect of the Sclavonick»|скарочана}})&lt;ref&gt;Bohun E. A Geographical Dictionary, representing the present and ancient names of all the countries, provinces, remarkable cities … of the whole world … With a short historical account of the same, etc. — London, 1693. [https://books.google.by/books?id=ag5mAAAAcAAJ&amp;pg=PA234&amp;dq=lithuanians+litwa+language&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiTm4DC_8fzAhWgSvEDHe4NBJ84UBDoAXoECAsQAg#v=onepage&amp;q=lithuanians%20litwa%20language&amp;f=false P. 234].&lt;/ref&gt;. У выдадзеным у Лёндане 34-м томе калектыўнай навуковай працы {{Артыкул у іншым разьдзеле|Universal History (1747—1768)|«Universal History»|en|Universal History (Sale et al)}} (1762 год) зазначалася, што Літву карэнныя яе жыхары называюць «Litwa» ({{мова-en|«...Lithuania, called Litwa by the natives»|скарочана}})&lt;ref&gt;The Modern Part of an Universal History. Vol. XXXIV. — London, 1762. P. 409.&lt;/ref&gt;, а таксама што Літва мяжуе з [[Расея]]й, [[Інфлянты|Інфлянтамі]], [[Валынь]]ню, [[Чырвоная Русь|Чырвонай Русьсю]], [[Польшча]]й, [[Падляшша]]м, [[Прусія]]й і [[Жамойць|Жамойцю]]&lt;ref&gt;The Modern Part of an Universal History. Vol. XXXIV. — London, 1762. P. 410.&lt;/ref&gt;. Падобныя памежныя рэгіёны (з удакладненьнем у выглядзе Малой Польшчы — замест Чырвонай Русі і Польшчы) пазначаліся ў выдадзеным у [[Пэрт (Шатляндыя|Пэрце]] 13-м томе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Encyclopædia Perthensis|«Encyclopædia Perthensis»|en|Encyclopædia Perthensis}} (1806 год{{Заўвага|Перавыдаваўся ў Лёндане ў 1807 годзе і ў [[Эдынбург]]у ў 1816 годзе}}), дзе таксама адзначалася назва «Litwa» і тое, што мова Літвы — славянскі дыялект ({{мова-en|«Lithuania, or Litwa &lt;...&gt; The language is a dialect of the Sclavonic»|скарочана}})&lt;ref&gt;Encyclopaedia Perthensis; or, Universal dictionary of Knowledge. Vol. XIII. — London, 1806. P. 285.&lt;/ref&gt;.

У прадмове да выдадзенай ў 1704 годзе кнігі «Лексикон треязычный», аднаго з галоўных слоўнікаў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]], пісьменьнік і перакладнік {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фёдар Палікарпаў-Арлоў|Фёдар Палікарпаў-Арлоў|ru|Поликарпов-Орлов, Фёдор Поликарпович}}{{Заўвага|У рэдагаваньні і дапаўненьні «Лексикона треязычного» бралі ўдзел ураджэнец Рэчы Паспалітай {{Артыкул у іншым разьдзеле|Стэфан (Яворскі)||uk|Стефан (Яворський)}} і выпускнік Кіеўскай духоўнай акадэміі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Рафаіл (Краснапольскі)||uk|Рафаїл (Краснопольський)}}, а пры складаньні гэтага слоўніка Фёдар Палікарпаў-Арлоў карыстаўся рукапісным беларуска-лацінска-польскім слоўнікам XVII ст.&lt;ref&gt;Сперанский М. Н. Один из источников «Триязычного лексикона» Федора Поликарпова — рукописный белорусско-латинско-польский словарь XVII в. // Из истории русско-славянских литературных связей. — М., 1960. С. 205, 209.&lt;/ref&gt;}} адзначыў літоўскую мову сярод славянскіх: «''Вместо же языка еврейскаго наш предпоставихом славенский, яко поистинне отца многих языков благоплоднейша. Понеже от него аки от источника неизчерпаема, прочиим многим произыти языком, сиречь польскому, чешскому, сербскому, болгарскому, литовскому, малороссийскому, и иным множайшым, всем есть явно''»&lt;ref&gt;Поликарпов-Орлов Ф. П. Лексикон треязычный, сиречь речений славенских, еллиногреческих и латинских сокровище. — Москва, 1704. [https://viewer.rusneb.ru/ru/000199_000009_004091708?page=9&amp;rotate=0&amp;theme=white]&lt;/ref&gt;. Першы прафэсійны расейскі літаратар {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Сумарокаў||ru|Сумароков, Александр Петрович}} (1717—1777), прыводзячы назвы зямлі на розных мовах, зазначаў: «''По Трансильвански Йерде : по Персидски Земин : а о Славенском, Польском и Литовском и поминать не чево; ибо сии языки теже, что и наш''»&lt;ref&gt;Полное собрание всех сочинений в стихах и прозе покойнаго действительнаго статскаго советника, ордена св. Анны кавалера и Лейпцигскаго ученаго собрания члена, Александра Петровича Сумарокова. Ч. X. — Москва, 1782. [https://books.google.by/books?id=33NdAAAAcAAJ&amp;pg=PA128&amp;dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwj1uraa38DzAhWoQ_EDHcgPAFo4tAEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A&amp;f=false С. 128].&lt;/ref&gt;. Францускі прафэсар мэдыцыны {{Артыкул у іншым разьдзеле|Жан Аструк||en|Jean Astruc}} у 1768 годзе зазначаў, што «[[каўтун]] (Koltun) — літоўская назва для {{мова-la|Plica|скарочана}}»{{Заўвага|{{мова-la|«Koltun, hoc eft, Paxillus, nomen Lithuanicum Plicæ»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Astruc J. De morbis venereis libri novem. — Neapoli, 1768. [https://books.google.by/books?id=li9QR0lQ1SUC&amp;pg=PA408#v=onepage&amp;q&amp;f=false P. 408].&lt;/ref&gt;, «koltun у літоўскай мове значыць {{мова-la|Paxillum|скарочана}}»{{Заўвага|{{мова-la|«Koltun, lithuanice Paxillum significant»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Astruc J. De morbis venereis libri novem. — Neapoli, 1768. [https://books.google.by/books?id=li9QR0lQ1SUC&amp;pg=PA408#v=onepage&amp;q=lithuanice&amp;f=false P. 69].&lt;/ref&gt;. У 1791 годзе віленскі земскі судзьдзя [[Тадэвуш Корсак]] прамаўляў на [[Чатырохгадовы Сойм|Чатырохгадовым Сойме]] зь «літоўскім акцэнтам», які ўражваў палякаў&lt;ref&gt;Юргайціс Р. Парламенцкая дзейнасць паслоў з віленскага сойміка ў сойме Рэчы Паспалітай у 1717—1793 гг. // [[ARCHE Пачатак]]. № 6 (105), 2011. С. 109.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Помнікі беларускага пісьменства 18-га стагоддзя / Уклад. А. Дайліда, Г. Ціванова, М. Свістунова. — Менск, 2021. С. 49.&lt;/ref&gt;.

У канцы XVIII ст., ужо за часамі [[Расейская імпэрыя|расейскага панаваньня]], беларуская мова працягвала называцца літоўскай. Гэтак, прызначаны кіраваць новаўтворанай [[Менская япархія|Менскай япархіяй]] [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Урадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] [[Віктар Садкоўскі]], адданы маскоўскай гаспадыні [[Кацярына ІІ|Кацярыне ІІ]], пагражаў беларускім сьвятарам на [[Слуцак|слуцкім]] эпархіяльным зборы: «''Я вас скорэню, знішчу, штоб і языка не было вашого проклятого ''літовского'' і вас саміх; я вас у зсылкі парассылаю альбо ў салдаты пааддаю, а сваіх з-за кардону пановажу!''»&lt;ref name=&quot;Дубавец-Сагановіч-1994-235&quot;&gt;Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 235.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 5.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Kren-Koukiel-Marozava-2000-325&quot;/&gt;. У 1806 годзе расейскі царкоўны гісторык, археограф і біліёграф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўген (Балхавіцінаў)||ru|Евгений (Болховитинов)}}, камэнтуючы ў сваім «Гістарычным слоўніку аб расейскіх пісьменьніках» сьцьверджаньне [[Шыман Старавольскі|Шымана Старавольскага]] пра зробленыя [[Ян з Глогава|Янам з Глогава]] (настаўнікам [[Францішак Скарына|Францішка Скарыны]]{{Заўвага|Існуе вэрсія, што Францішак Скарына мог працягнуць і выдаць пераклад, распачаты яго настаўнікам Янам з Глогава&lt;ref&gt;Владимировас Л. Всеобщая история книги: Древний мир. Средневековье. Возрождение. — М.: Книга, 1988. С. 201.&lt;/ref&gt;}}) пераклады кнігаў бібліі на «славянскую мову» — мову Вялікага Княства Літоўскага&lt;ref&gt;Яцухна В. Скарыназнаўчая спадчына Вацлава Ластоўскага // Спадчына Скарыны: да 500-годдзя беларускага кнігадрукавання : зб. навуковых артыкулаў : у 2 ч. Ч. 1 / рэдкал. : А. Ермакова (гал. рэд.) [і інш] ; М-ва адукацыі Рэспублікі Беларусь, Гомельскі дзярж. ун-т імя Ф. Скарыны. — Гомель : ГДУ імя Ф. Скарыны, 2017. С. 61.&lt;/ref&gt; — адзначаў, што той напраўду перакладаў іх на літоўскую мову{{Заўвага|{{мова-ru|«Но оба они ошибаются по незнанию подлинного Словянского языка. Потому что Глоговенский переводил упомянутые книги не на Славянский, а на Литовский язык, на коем они и напечатаны в Кракове»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Друг просвещения. Ч. 1, 1806. [https://books.google.by/books?id=WCloAAAAcAAJ&amp;pg=PA100&amp;dq=%D0%B3%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjZ_7LQhoz0AhWsR_EDHamUA3oQ6AF6BAgCEAI#v=snippet&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A&amp;f=false С. 100].&lt;/ref&gt;. Гэты ж аўтар у іншым сваім слоўніку (1827 год) азначаў «Катэхізіс вялікі» Л. Зізанія як ад пачатку «напісаны на літоўскай мове» ({{мова-ru|«писанный &lt;...&gt; на Литовском языке»|скарочана}})&lt;ref&gt;
Словарь исторический о бывших в России писателях духовного чина греко-российской церкви. Т. 2. — СПб., 1827. [https://books.google.by/books?id=M91dAAAAcAAJ&amp;pg=PA4&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A+%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%A3%22&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiGi9bxzY30AhU1SPEDHTyUCsI4lgEQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A%20%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%A3%22&amp;f=false С. 4].&lt;/ref&gt;, такое азначэньне гэтага выданьня як ўкладзенага «на літоўскай мове» даў яшчэ ў 1822 годзе расейскі выдавец і філёляг {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мікалай Грэч||be|Мікалай Іванавіч Грэч}}{{Заўвага|{{мова-ru|«Зизаний сочинил еще на Литовском языке большой Катихизис»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Опыт краткой истории руской литературы. — СПб., 1822. [https://books.google.by/books?id=kMFLAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A&amp;f=false С. 62].&lt;/ref&gt;. У 1807 годзе нямецкі географ {{Артыкул у іншым разьдзеле|Георг Гасэль||ru|Гассель, Георг}} у сваёй працы пра Расейскую імпэрыю&lt;ref&gt;Hassel H. Statistischer Abriss des Russischen Kaisertums nach seinen neuesten politischen Beziehungen. — Nürnberg
— Leipzig, 1807. S. 92.&lt;/ref&gt; пісаў пра славянскі народ ліцьвінаў (літоўцаў), праваслаўных, якія жылі сярод палякаў у Віленскай, Гарадзенскай, Менскай, Магілёўскай і Віцебскай губэрніях і зазначаў, што яны карыстаюцца сваёй асобнай мовай&lt;ref name=&quot;Zaprudzki-2013-95&quot;&gt;[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 95.&lt;/ref&gt;. У выдадзенай у [[Харкаў|Харкаве]] працы «Найноўшы нарыс правілаў расейскай граматыкі»&lt;ref&gt;Новейшее начертание правил Российской грамматики, на началах всеобщей основанных. — Харьков, 1810. С. 28.&lt;/ref&gt; (1810 год) {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Арнатоўскі||uk|Орнатовський Іван}} называў беларусаў літоўцамі і сьцьвярджаў, што «''паўночна-заходняя частка Расеі запазычыла многа словаў, а яшчэ больш канчаткаў, уласьцівых мове літоўцаў''»&lt;ref name=&quot;Zaprudzki-2013-96&quot;&gt;[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 96.&lt;/ref&gt;.

[[Адам Міцкевіч]] (1798—1855), які паводле сьведчаньня свайго сучасьніка Максымільяна Маркса, размаўляў з каханай Марыляй Верашчакай па-беларуску, а свае першыя вершы, не напісаныя, а агучаныя ўслых, прамаўляў па-беларуску&lt;ref&gt;Корбут В. [https://www.polskieradio.pl/396/8226/Artykul/2810981,%D0%9C%D0%B0%D1%80%D0%BA%D1%81-%D1%81%D0%B2%D0%B5%D0%B4%D1%87%D1%8B%D1%9E-%D1%88%D1%82%D0%BE-%D0%9C%D1%96%D1%86%D0%BA%D0%B5%D0%B2%D1%96%D1%87-%D1%81%D0%B2%D0%B0%D0%B5-%D0%BF%D0%B5%D1%80%D1%88%D1%8B%D1%8F-%D0%B2%D0%B5%D1%80%D1%88%D1%8B-%D1%81%D0%BA%D0%BB%D0%B0%D0%B4%D0%B0%D1%9E-%D0%BF%D0%B0%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D1%83 Маркс сведчыў, што Міцкевіч свае першыя вершы складаў па-беларуску], [[Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё]], 23 верасьня 2021 г.&lt;/ref&gt;, і паводле гісторыка беларускай літаратуры [[Мікола Хаўстовіч|Міколы Хаўстовіча]], зрэдку называў мову сваіх твораў «ліцьвінскай»&lt;ref&gt;Хаўстовіч М. Наш Міцкевіч // XIX стагоддзе: Навукова-літаратурны альманах. Кн. 1. — {{Менск (Мн.)}}: БДУ, 2000. С. 3.&lt;/ref&gt;, клапаціўся пра захаваньне і перадачу дзецям мясцовага вымаўленьня&lt;ref&gt;[[Станіслаў Станкевіч (кнігар)|Станкевіч С.]] Беларускія элементы ў польскай рамантычнай паэзіі. — Вільня, 2010. С. 201.&lt;/ref&gt;:
{{Цытата|...няраз слухаючы нас, ён уздыхаў, што ў нас бясколерны, чужаземскі акцэнт. Ён бы хацеў чуць з нашых вуснаў мову сьпеўную, літоўскую, якая была яму мілейшая за ўсё.
{{арыгінал|pl|...nieraz słycząc nas mówiących, wzdychał, że mamy akcent bezbarwny, cudzoziemski. On byłby chciał słyczeć w naszych ustach tę mowę spewną, litewską, która nadewszystko była mu miłą.}}
|Gorecka A. Wspomnienia o Adamie Mickiewiczu. — Kraków, 1897. S. 76.}}

[[Файл:Литовско-русский словарь, составленный в 1596 году Лаврентием Зизанием (1849).jpg|значак|Тытульны аркуш [[Царкоўнаславянская мова|царкоўнаславянска]]-беларускага слоўніка [[Лаўрэнці Зізані|Лаўрэнція Зізанія]] ў публікацыі 1849 году]]

У 1836 годзе расейскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхаіл Пагодзін||ru|Погодині, Михаил Петрович}} пісаў пра Ўкраіну: «''Прыйшлі жа туды яшчэ пазьней літоўцы або беларусцы, з [[Гедзімін]]ам, і ўвялі ў пісьмовы ўжытак сваю мову''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Пришли же туда еще позднее Литовцы или Белорусцы, с Гедемином, и ввели в письменное употребление свой язык»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Погодин М. П. Записка о древнем языке русском // Известия Императорской академии наук по отделению русского языка и словестности. Т. 5, 1836. С. 82.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Тым часам у афіцыйным часопісе Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі за 1836 год прафэсар [[Маскоўскі ўнівэрсытэт|Маскоўскага ўнівэрсытэта]] гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Сьнегіроў||ru|Снегирёв, Иван Михайлович}} у сваім артыкуле «Латинская синонимика в Германии», зьмешчаным у радзьдзел «Науки и словестность», прыводзіў варыянты славянскага слова «хлеб»: «''по Малорос. хлиб, на Польском по Варшавскому и Краковскому произношению хлиб, а по Литовскому хлеб (chleb)''»&lt;ref&gt;Журнал Министерства Народного Просвещения. 1836. Ч. 9. [https://books.google.by/books?id=3dljAAAAcAAJ&amp;pg=PA470&amp;dq=%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%83+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%83&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjUv6_5g9nzAhUpQvEDHYb9CtUQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%83%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%83&amp;f=false С. 470].&lt;/ref&gt;}}. Расейскі пісьменьнік і выдавец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Павел Свіньін||be|Павел Пятровіч Свін’ін}} у 1839 годзе адзначаў, што ўкраінская мова за [[Чарнігаў|Чарнігавым]] зьмяняецца на літоўскую ({{мова-ru|«Язык Малороссийский &lt;...&gt; за Черниговым изменяется в Литовский»|скарочана}})&lt;ref&gt;Картины России и быт разноплеменных ее народов : Из путешествий П. П. Свиньина. Ч. 1. — СПб., 1839. С. 313—314.&lt;/ref&gt;. У 1841 годзе расейскі пісьменьнік і аўтар шматлікіх падручнікаў расейскай мовы Іван Пенінскі ў прадмове да трэцяга выданьня «Славянскай хрэстаматыі», у якое ён дадаў вытрымкі зь [[Літоўская Мэтрыка|Літоўскай мэтрыкі]], зазначаў&lt;ref&gt;Пенинский И. С. Славянская хрестоматия, или Избранные места из произведений древнего отечественного наречия. — СПб.: Тип. Деп. нар. прос., 1841. [https://books.google.by/books?id=DmJcAAAAcAAJ&amp;pg=PR6&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%BC&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjMw6W6or7zAhWKRfEDHaYZDYI4WhDoAXoECAsQAg#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%BC&amp;f=false С. VI].&lt;/ref&gt;: «''Бракавала таксама ранейшым выданьнях Хрэстаматыі артыкулаў, якія пазнаёмілі б выхаванца з мовамі Беларускай і Літоўскай, слушна названымі мовай Заходне-Рускай; і ў гэтых адносінах кніга папоўненая цяпер здавальняльна''» ({{мова-ru|«Недоставало также в прежних изданиях Хрестоматии статей, которые познакомили бы воспитанника с языками Белорусским и Литовским, страведливо названными языком Западно-Русским; и в этом отношении книга пополнена теперь удовлетворительно»|скарочана}}){{Заўвага|Гэтае ж сьцьверджаньне паўтараецца ў прадмове да чацьвертага выданьня (1843 год)}}. У 1849 годзе расейскі этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Сахараў||ru|Сахаров, Иван Петрович}} апублікаваў [[Царкоўнаславянская мова|царкоўнаславянска]]-беларускі слоўнік [[Лаўрэнці Зізані|Лаўрэнція Зізанія]] пад назвай «Літоўска-рускі слоўнік» ({{мова-ru|«Литовско-русский словарь»|скарочана}})&lt;ref&gt;Сахаров И. П. Сказания русского народа. Т. 2. — СПб., 1849. С. 119.&lt;/ref&gt;, у 1869 годзе ў часопісе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Филологические записки||ru|Филологические записки}} адзначалася: «''Слоўнік Л. Зізанія належыць да літоўскай пісьменнасьці. У ім славянскія словы, іншаземныя тлумачацца літоўскай мовай, бо і сам складальнік быў родам зь Літвы''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Словарь Л. Зизания принадлежит грамотности Литовской. В нем слова Славянские иностранные объясняются речью Литовскою потому что и сам составитель был родом из Литвы»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Филологические записки. Вып. 1, 1869. [https://books.google.by/books?id=n1lKAAAAcAAJ&amp;pg=RA1-PA10&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE+%22%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D1%8A%22&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiRkKWd_o30AhWdQ_EDHQz1D_04HhDoAXoECAMQAg#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D1%8E&amp;f=false С. 9].&lt;/ref&gt;, а ў 1872 годзе пісьменьнік і пэдагог {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Чудзінаў||ru|Чудинов, Александр Николаевич}} пісаў пра слоўнік Л. Зізанія, што «''аўтар родам зь Літвы, таму ўсе тлумачэньні словаў ім робяцца на літоўскай мове''» ({{мова-ru|«Так как автор родом из Литвы, то и все объяснения слов им делаются на Литовском языке»|скарочана}})&lt;ref&gt;О преподавании отечественнаго языка: Очерк истории языкознания в связи с историей обучения родному языку, с приложением библиографического указателя. — Воронеж, 1872. [https://books.google.by/books?id=DdtdAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;dq=%D0%9E%D1%87%D0%B5%D1%80%D0%BA%D1%8A+%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B8+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%B7%D0%BD%D0%B0%D0%BD%D1%96%D1%8F&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A&amp;f=false С. 201].&lt;/ref&gt;. Народжаны на [[Жамойць|Жамойці]] гісторык і археоляг {{Артыкул у іншым разьдзеле|Тадэвуш Валянскі||be|Тадэвуш Валянскі}} ў 1854 годзе залічваў літоўскую мову да славянскіх: «''…трэба валодаць веданьнем усіх найгалоўнейшых, прынамсі, цяпер яшчэ жывых гаворак славянскіх, якімі лічацца: руская, польская, чэская, сэрба-далмацкая, ілірыйская, вэнэдзкая альбо вэндзкая і літоўская''»{{Заўвага|{{мова-ru|«...должно обладать знанием всех главнейших, по крайней мере, теперь ещё живых наречий славянских, которыми почитаются: русское, польское, чешское, сербо-далматское, иллирийское, венедское или вендское и литовское»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Воланский Т. [https://ru.wikisource.org/wiki/%D0%9E%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B5_%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%B2,_%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D1%8F%D1%81%D0%BD%D1%8F%D1%8E%D1%89%D0%B8%D1%85_%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D1%8F%D0%BD%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D1%83%D1%8E_%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8E/%D0%9F%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D0%B5 Описание памятников, объясняющих славяно-русскую историю] // Новые материалы для древнейшей истории славян вообще и славяно-руссов в особенности с лёгким очерком истории русов до Рождества Христова. Вып. I—III. — М., 1854; переизд.: СПб., 1995.&lt;/ref&gt;. У часопісе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Вестник Европы (1866—1918)|«Вестник Европы»|ru|Вестник Европы (1866—1918)}} (1866 год) гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фэактыст Хартахай||ru|Хартахай, Феоктист Авраамович}} адзначаў: «''у справах Літоўскага пасольскага прыказу захоўваецца ярлык [[Мэнглі I Гірэй|Мэнглі Гірэя]], перакладзены на тагачасную літоўскую мову. У гэтым ярлыку адзін татарскі ўрад [землямера] называецца адпаведным яму літоўскім урадам „[[каморнік]]а“''»{{Заўвага|{{мова-ru|«В делах литовского посольского приказа находится ярлык Менгли-Гирея, который переведен на тогдашний литовский язык. В этом ярлыке один татарский чин [землемера] назван соответствующим ему литовским чином „коморника“»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Хартахай Ф. Историческая судьба крымских татар (статья вторая) // Вестник Европы. Т. 2, 1866. [https://books.google.ru/books?id=FwYYAAAAYAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q=%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%B8%D0%BA&amp;f=false С. 213].&lt;/ref&gt;.

Захаваліся сьведчаньні, што яшчэ ў сярэдзіне XIX ст. на захадзе [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] мясцовыя жыхары называлі беларускую мову літоўскай&lt;ref&gt;Этнографический сборник, издаваемый Имп. Русским географическим обществом. Вып. 3. — СПб., 1858. С. 105.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Падобныя зьвесткі прыводзяцца ў трэцім томе выданьня «Живописная Россия» (1882 год)&lt;ref&gt;Живописная Россия. Т. 3. — СПб. — Москва, 1882. [https://books.google.by/books?id=D4U1AQAAMAAJ&amp;pg=PA448&amp;dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwj63IXp1cDzAhVcSfEDHTbbC084RhDoAXoECAgQAg#v=onepage&amp;q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&amp;f=false С. 448].&lt;/ref&gt;: {{мова-ru|«Около Свислочи, Крынок, Яловки и м. Гродка живут уже настоящие (как называют там) «дзекалы» или дэкалы со своим языком, называемым здесь литовским»|скарочана}}}}:
{{Цытата|На ўсходзе і паўночным усходзе яна мяжуе з мовай уласна беларускай, якая ў мясцовых жыхароў называецца літоўскай. Гэтай мовай гавораць ужо каля [[Сьвіслач (горад)|Сьвіслачы]], [[Крынкі|Крынак]], [[Ялоўка|Ялоўкі]] і каля мястэчку [[Гарадок (Беластоцкі павет)|Гарадку]], пры якім сустракаюцца гэтыя два адценьні.
{{арыгінал|ru|На востоке и северо-востоке он граничит с языком собственно белорусским, который у здешних жителей называется «литоуским». Этим языком говорят уже около Сьвислочи, Крынок, Яловки и около мест. Гродка, при котором втречаются эти два оттенка.}}|Заметки о западной части Гродненской губернии // Этнографический сборник. Вып. 3. — СПб., 1858. С. 105.}}

[[Файл:Jan Stankievič. Ян Станкевіч (1920-29).jpg|значак|[[Ян Станкевіч]]]]

У 1839 годзе ўкраінскі і расейскі лінгвіст, гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхайла Максімовіч||uk|Максимович Михайло Олександрович}} зазначаў, што беларускую мову дакладней называць літоўска-рускай і даваў наступнае тлумачэньне: ва Ўкраіне гэтую мову называюць проста літоўскай, а тых, хто ёй гаворыць — ліцьвінамі, адпаведна і [[Старадубскі павет|паўночна-заходняя частка Чарнігаўскай губэрні]], дзе гавораць па-беларуску, называецца ўжо Літвой&lt;ref&gt;Максимович М. А. История древней русской словесности. Кн. 1. — Киев, 1839. [https://books.google.by/books?id=rkVBAQAAIAAJ&amp;pg=PA97&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%BC&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwivxqmDrb7zAhVbQ_EDHUVbD8g4bhDoAXoECAcQAg#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%BC&amp;f=false С. 97].&lt;/ref&gt;. У 4-м томе часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Biblioteka Warszawska||pl|Biblioteka Warszawska}} за 1848 год захавалася сьведчаньне, што «''…палякі звычайна называюць беларускую (крывіцкую) мову літоўскай, а літоўскую{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскую»}} — жамойцкай''» ({{мова-pl|«...Polacy język biało-ruski (krzywicki) powszechnie nazywają litewskim, a litewski żmudzkim»|скарочана}}&lt;ref&gt;Biblioteka Warszawska. T. 4, 1848. [https://books.google.by/books?id=dm5lAAAAcAAJ&amp;pg=PA435&amp;dq=powszechnie+nazywaj%C4%85+litewskim,+a+litewski+%C5%BCmudzkim&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiVhrLjkN70AhXB8rsIHZLnCOgQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=powszechnie%20nazywaj%C4%85%20litewskim%2C%20a%20litewski%20%C5%BCmudzkim&amp;f=false S. 435].&lt;/ref&gt;){{Заўвага|Сам аўтар нататкі (J. Szreder) лічыць, што гэтая замена нібыта адбываецца з прычыны «''невуцтва''» ({{мова-pl|«Tylko niewiadomość popełnić może taką zamianę»|скарочана}}). Тым часам у 1832 годзе народжаны на Жамойці сьвятар і мовазнаўца Калікст [[Касакоўскія|Касакоўскі]] абраў для сваёй граматыкі летувіскай мовы назву «Граматыка жамойцкай мовы» ({{мова-pl|Grammatyka języka żmudzkiego|скарочана}} або {{мова-lt|Kałbrieda leźuwio źiamaytiszko|скарочана}})&lt;ref&gt;Subačius G. Kalikstas Kasakauskis // Visuotinė lietuvių enciklopedija. T. IX (Juocevičius — Khiva). — Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 2006. P. 521.&lt;/ref&gt;. А польскі гісторык літаратуры {{Артыкул у іншым разьдзеле|Караль Эстрэйхэр||pl|Karol Estreicher (starszy)}}, якога называюць «бацькам польскай бібліяграфіі», у сваёй «Bibliografia Polska» (1888 год) азначаў надрукаваны ў Кёнігзбэргу першы поўны пераклад Бібліі на летувіскую мову як «''жамойцкую біблію''», «''біблію ў жамойцкай мове''» ({{мова-pl|«Biblia Żmudzka», «w języku żmudzkim»|скарочана}})&lt;ref&gt;Estreicher K. Bibliografia Polska. T. IX. — Kraków, 1888. S. [https://books.google.by/books?id=d3JmAAAAcAAJ&amp;pg=PA527&amp;dq=w+jezyku+zmudzkim&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi806izw-n1AhXF7rsIHbsaAFI4FBDoAXoECAkQAg#v=snippet&amp;q=biblia%20%C5%BCmudzkim%20krolewiec&amp;f=false 527], [https://books.google.by/books?id=d3JmAAAAcAAJ&amp;pg=PA527&amp;dq=w+jezyku+zmudzkim&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi806izw-n1AhXF7rsIHbsaAFI4FBDoAXoECAkQAg#v=snippet&amp;q=biblia%20%C5%BCmudzka%201735&amp;f=false CCCXLI].&lt;/ref&gt;}}.

[[Файл:Vacłaŭ Panucevič. Вацлаў Пануцэвіч (1930-39).jpg|значак|[[Вацлаў Пануцэвіч]]]]

Мовазнаўца [[Яўхім Карскі]] ў сваім дакладзе пра старабеларускую мову, зробленым у 1893 годзе, прывёў некалькі назваў беларускай мовы, сярод якіх былі літоўская і літоўска-руская&lt;ref name=&quot;Zaprudzki-2013-82&quot;&gt;[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 82.&lt;/ref&gt;. Яшчэ ў 1825 годзе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||be|Пётр Іванавіч Кёпен}} прапаноўваў называць беларускую мову літоўска-рускай&lt;ref&gt;Кеппен П. Рец. на: Калайдович К., Строев П. Обстоятельное описание славяно-российских рукописей, хранящихся в Москве в библиотеке графа Федора Андреевича Толстова // Библиографические листы, 19. Санкт-Петербург, 1825. С. 267—268.&lt;/ref&gt; і абгрунтоўваў гэта тым, што ўкраінцы называлі беларускую мову літоўскай і што такі лінгвонім сустракаецца ў катэхізьме XVII ст. [[Лаўрэнці Зізані|Лаўрэнція Зізанія]]&lt;ref&gt;[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] Аб навуковай рэцэпцыі беларускай мовы ў Расіі ў першай палове ХІХ стагоддзя // Мовазнаўства. Літаратуразнаўства. Фалькларыстыка. XV Міжнародны з’езд славістаў (Мінск, 20-27 жніўня 2013 г.): Даклады беларускай дэлегацыі. Рэдкал. А. Лукашанец і інш. — {{Менск (Мінск)}}, Беларуская навука, 2013. С. 37—52.&lt;/ref&gt;. Літоўска-рускую мову таксама згадвалі ў 1828 годзе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхайла Качаноўскі||uk|Михайло Каченовський}}&lt;ref&gt;Каченовский М. О снимке жалованной грамоты Великого князя Литовского Витовта каноникам виленским // Вестник Европы. № 22, 1828. С. 146.&lt;/ref&gt;, у 1829 годзе — {{Артыкул у іншым разьдзеле|Павел Строеў||ru|Строев, Павел Михайлович}}&lt;ref&gt;Строев П. М. Обстоятельное описание старопечатных книг славянских и российских. — Москва, 1829. С. 6, 80, 120.&lt;/ref&gt;, у 1852 годзе — Фёдар Галатузаў&lt;ref name=&quot;Zaprudzki-2013-85&quot;&gt;[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 85.&lt;/ref&gt;, у 1878 годзе — {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каратаеў||be|Іван Пракопавіч Каратаеў}}&lt;ref&gt;Карский Е. Ф. Белоруссы. Т. 1. — Варшава, 1903. [https://books.google.by/books?id=Hbw6AQAAMAAJ&amp;pg=PA411&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9+%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A%22&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjh2qbZ5Yv0AhXIQvEDHQOfA30Q6AF6BAgGEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9%20%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A%22&amp;f=false С. 411].&lt;/ref&gt;, у 1890 годзе — {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пампей Бацюшкаў||uk|Батюшков Помпей Миколайович}}&lt;ref&gt;Батюшков П. Белоруссия и Литва. Исторические судьбы Северо-Западного края. — СПб., 1890. [https://books.google.by/books?id=30dbAAAAQAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q=%D1%81%D0%BA%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%BD%D0%B0%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A&amp;f=false С. 159].&lt;/ref&gt;. Назву «руска-літоўская мова» ({{мова-ru|«Русско-Литовский язык»|скарочана}}) у 1854 годзе ўжыў гісторык і бібліёграф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхаіл Палудзенскі||ru|Полуденский, Михаил Петрович}}&lt;ref&gt;Временник Императоркого московского общества истории и древностей российских. Кн. 19, 1854. [https://books.google.by/books?id=N35fAAAAcAAJ&amp;pg=RA4-PA25&amp;dq=%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%BE-%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9+%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A%22&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi35r_4go70AhUvQfEDHSnyCdoQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%BE-%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A&amp;f=false С. 25].&lt;/ref&gt;. Назву «літоўска-славянская мова» ({{мова-ru|«литово-славянский язык»|скарочана}}) датычна беларускай мовы цытуе [[Мікалай Улашчык]] у біяграфічным нарысе [[Міхал Баброўскі|Міхала Баброўскага]]&lt;ref&gt;[[Мікалай Улашчык|Улащик Н. Н.]] Введение в изучение белорусско-литовского летописания. — М.: Наука, 1985. С. 41.&lt;/ref&gt;.

У 1922 годзе прафэсар гісторыі [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фэлікс Канечны||be|Фелікс Канечны}} апублікаваў артыкул з прапановай тэрміналягічна аддзяляць летувіскую мову ({{мова-pl|język letuwski|скарочана}}) ад гістарычнай літоўскай (беларускай), а таксама Летуву ({{мова-pl|Letuwa|скарочана}}) — ад гістарычнай Літвы і летувісаў ({{мова-pl|Letuwini|скарочана}}) — ад гістарычных ліцьвінаў{{Заўвага|Падобнае тэрміналягічнае разьмежаваньне ({{мова-pl|Letuwisi, letuwiski|скарочана}}) прапаноўваў яшчэ ў 1916 годзе польскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Людвік Яноўскі||pl|Ludwik Janowski}}&lt;ref&gt;Janowski L. Litwa i Polska. — Lausanne, 1916. S. 5.&lt;/ref&gt;, тым часам яшчэ ў 1837 годзе падобную назву народу ({{мова-ru|летувы|скарочана}}) выкарыстаў расейскі пісьменьнік зь [[Менскі павет|Меншчыны]] [[Фадзей Булгарын]]: {{мова-ru|«Все соседние народы Датчане, Германы, Скандинавы и Летувы или Литва &lt;...&gt; Славяне заняли часть земли, принадлежавшей древним Летувам, или Литве, в нынешней Пруссии, и часть Вендов даже смешалась с Летувами»|скарочана}}&lt;ref&gt;Булгарин Ф. Россия в историческом, статистическом, географическом и литературном отношениях. — СПб., 1837. С. 135, 149.&lt;/ref&gt;}}: «''пасольства яго [Уладзіслава Ягайлы] у Кракаў (аб руцэ Ядвігі) не патрабавала перакладніка, бо яны выкарыстоўвалі беларускую мову. Тая мова вякамі лічылася „літоўскай“ і так нават часта называлася. У Польшчы нават ня ведалі пра існаваньне летувіскай мовы, пакуль яе не адкрыла парафіяльнае духавенства''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Poselstwo ego [Władysława Jagiełły] do Krakowa (o rękę Jadwigi) nie potrzebowały tłumacza, gdyż używały języka białoruskiego. Ten język uważany był przez wieki całe za „litewski“ i tak nawet często nazywany. W Polsce nawet nie wiedziano o istnieniu języka letuwskiego, aż dopiero odkryło go duchowieństwo parafjalne»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Koneczny F. Letuwa a Litwa // Przegląd Powszechny. Nr. 463, 1922. S. 41.&lt;/ref&gt;. 18 сакавіка 1928 году гэтую прапанову абмяркоўвалі на паседжаньні Віленскага аддзелу [[Польскае гістарычнае таварыства|Польскага гістарычнага таварыства]], дзе Фэлікс Канечны выступіў зь лекцыяй «Этнаграфічная тэрміналёгія ў Вялікім Княстве Літоўскім», адзначаючы: «''у крыніцах часта ўпамінаецца літоўская мова, але маецца на ўвазе не летувіская мова, а беларуская. Афіцыйнай мовай у Вялікім Княстве Літоўскім была беларуская''»{{Заўвага|{{мова-pl|«W źródłach jest często mowa o języku litewskim, ale rozumieją one przez to nie język litewski, czyli letuwski, lecz białoruski. Językiem urzędowym w W. Ks. Lit. był język białoruski»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Ateneum Wilenskie. Z. 14, 1928. S. 215.&lt;/ref&gt;.

У 1926 годзе беларускі гісторык і мовазнаўца [[Ян Станкевіч]] на старонках віленскай газэты «[[Сялянская Ніва]]» зазначаў: ''«Вялікае значэньне мела імя Ліцьвін, Літва. Нашая мова часта завецца гэтым імем &lt;…&gt; Але нашыя продкі самі называлі сябе і далей па-старому: Крывіч, Ліцьвін, Крывія, Літва, мова крывіцкая, літоўская, руская»''&lt;ref name=&quot;Stankievic-1926&quot;/&gt;. Пазьней ён папулярызаваў датычна беларускай мовы назву ''вялікалітоўская''{{Заўвага|А датычна Беларусі — назву ''Вялікалітва''}}, падрыхтаваў і выдаў на сродкі [[Вялікалітоўская фундацыя імя Льва Сапегі|Вялікалітоўскай (беларускай) фундацыі імя Льва Сапегі]] «Вялікалітоўска-расейскі слоўнік» ({{мова-en|Greatlitvan-Russian Dictionary|скарочана}}, {{мова-ru|великолитовско-русский словарь|скарочана}}), які захоўваецца ў найбуйнейшай у сьвеце [[Бібліятэка Кангрэсу|Бібліятэцы Кангрэсу]] [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]]&lt;ref&gt;Мартыненка В. [https://knihi.com/Kastus_Travien/Bryhadny_hienieral.html Уводзіны]. Кастусь Травень. Брыгадны генерал, [[Knihi.com]]&lt;/ref&gt;. А ў працах беларускага гісторыка [[Вацлаў Пануцэвіч|Вацлава Пануцэвіча]], які меў грунтоўную філялягічную падрыхтоўку і выдаваў у [[Чыкага]] навуковы часопіс «[[Litva]]», літоўская мова — гэта беларуская мова, як і ліцьвін — беларус, а Літва — Беларусь&lt;ref name=&quot;Zlutka-1998&quot;&gt;[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] [https://media.catholic.by/nv/n5/art16.htm Пра Вацлава Пануцэвіча] // [[Наша Вера]]. № 2, 1998.&lt;/ref&gt;.

=== Балтыйская (неславянская) літоўская мова ===
[[Файл:Catechismus in preüßnischer sprach, gecorrigiret und dagegen das deüdsche.jpg|значак|Першая друкаваная летувіская кніга&lt;ref name=&quot;Panucevic-271&quot;/&gt;&lt;ref&gt;[[Павал Урбан|Урбан П.]] [https://knihi.com/Paula_Urban/U_sviatle_histarycnych_faktau.html У сьвятле гістарычных фактаў (У сувязі з брашурай Л. С. Абэцэдарскага)]. — Мюнхэн — Нью-Ёрк: БІНІМ, 1972.&lt;/ref&gt; («''у прускай мове''»), выдадзеная дзеля [[Прускія летувісы|жамойтаў («прусаў»)]] [[Самбія|Самбіі]]. [[Калінінград|Кёнігзбэрг]], 1545 г.]]

Уласна літоўскія князі і баяры, пакінуўшы ў XIV—XV стагодзьдзяў у сваіх перакладных лацінскіх і нямецкіх граматах тузіны гутарковых беларускіх словаў і выразаў, не падалі ў іх ніводнага [[Балтыйскія мовы|балтыйскага слова]]{{Заўвага|Прытым, да прыкладу, хаця польская мова не была пісьмовай да XVI ст., ёсьць запісы ў сярэднявечных лацінамоўных крыніцах, якія падаюць прыклады польскай мовы і адназначна сьведчаць пра тое, што палякі размаўлялі на польскай мове, а запіс пра эстонскую мову сустракаецца яшчэ пад 1214 годам у хроніцы Генрыка Латвійскага: «лаўла, лаўла, паппі» («сьпявай, сьпявай, поп»)&lt;ref name=&quot;Dajlida-2019-29&quot;&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 29.&lt;/ref&gt;}}&lt;ref name=&quot;Dajlida-2019-29&quot;/&gt;. Паводле некаторых летувіскіх дасьледнікаў&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/10801079-108010891090108610881080109510771089108210801093-1076108610821091108410771085109010861074.html Летувіская мова з гістарычных дакумэнтаў паводле крытыка канцэпцыі ліцьвінізму летувіскага гісторыка Томаса Бараноўскага]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt;, адным зь першых, хто пісьмова зафіксаваў такое балтыйскае слова, стаў італьянскі гуманіст [[Філіп Калімах]] (1437—1496). Ён быў асабістым сакратаром караля і вялікага князя [[Казімер Ягелончык|Казімера Ягайлавіча]] і ў сваім творы, прысьвечаным жыцьцю польскага кардынала [[Зьбігнеў Алясьніцкі|Зьбігнева Алясьніцкага]], дае зьвесткі пра звычаі і мову ліцьвінаў: «''…хвалілі [Ліцьвіны] лясы, камяні, аддалённыя месцы, азёры і розныя пачвары, асабліва вужаку{{Заўвага|Спэцыфічнае стаўленьне да вужакаў — агульная асаблівасьць беларускага і летувіскага фальклёру{{зноска|Wilson|2012|Wilson|27}}, прытым гісторык [[Андрэй Катлярчук]] зьвяртае ўвагу на тое, што ўшанаваньне вужакаў нельга зьвязваць выняткова з [[Балты|балтыйскай]] традыцыяй, бо «Вужыны кароль» — гэта цэнтральны пэрсанаж міталёгіі [[Лужычане|лужыцкіх сэрбаў]]&lt;ref&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] Швэды ў гісторыі й культуры беларусаў. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2002. С. 137.&lt;/ref&gt;}}, які на іх мове мае назву „Gyvotem“''»{{Заўвага|{{мова-la|«Litifani … ante omnia serpentem, quem Gyvotem lingua sua dicunt»|скарочана}}&lt;ref&gt;Callimachus Buonacorsi P. Vita et mores Sbignei Cardinalis // Pomniki dziejowe Polski. T. 6. — Warszawa, 1961. P. 245.&lt;/ref&gt;}} ([[летувіская мова|па-летувіску]] ''gyvatė'' — гэта 'зьмяя', тым часам у беларускай міталёгіі «жывойтамі» называюць яшчарак — «зьмеяў на чатырох кароткіх лапах»&lt;ref&gt;Клімковіч І. [http://pawet.net/library/history/bel_history/dk/45/%D0%A6%D0%BC%D0%BE%D0%BA_%D0%B7_%D0%AE%D0%B1%D1%96%D0%BB%D0%B5%D0%B9%D0%BD%D0%B0%D0%B9_%D0%BF%D0%BB%D0%BE%D1%88%D1%87%D1%8B.html Цмок з Юбілейнай плошчы] // [[Маладосьць (часопіс)|Маладосьць]]. № 7, 2011. С. 96.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Мяцеліца К. У пошуках жывойта // [[Маладосьць (часопіс)|Маладосьць]]. № 12, 2015. С. 148—149.&lt;/ref&gt;).

[[Файл:Samogitia-Samaide (A. Ortelius, 1570).jpg|значак|[[Жамойць]]: [[Жамойцкае староства|літоўская]] (Samogitia) і [[Малая Летува|пруская]] (Samaide)&lt;ref&gt;{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 271—272.&lt;/ref&gt;. З атлясу «Theatrvm orbis terrarvm», 1570 г.]]

У 1564 годзе польскі храніст [[Марцін Бельскі]] прывёў прыклад балтыйскай мовы ў сваёй [[Хроніка ўсяго сьвету|Хроніцы ўсяго сьвету]]{{Заўвага|Тым часам мовазнаўца [[Ян Станкевіч]] зьвяртае ўвагу на іншае сьцьверджаньне Марціна Бельскага, што [[пруская мова]] мае падабенства з мовай Літвы — той часткі Літвы, дзе гавораць [[куршаўская мова|куршаўскай мовай]] ({{мова-pl|«Rzecz Prusów podobna jest rzeczy Litwy, tej Litwy, która mówi językiem kurońskim»|скарочана}}). Такім парадкам польскі храніст фактычна разьмяжоўвае славянскую Літву зь яе балтыйская часткай, мову якой ён гэтым разам называе «куршаўскай»&lt;ref&gt;Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 651.&lt;/ref&gt;. Сярод іншага, Марцін Бельскі яшчэ сьцьвярджаў, што «''Жамойты, а таксама Куршы, гавораць іначай, чым Літва''» ({{мова-pl|«Odmiennie mówią Żmódzinowie, takoż Kurowie, niż Litwa»|скарочана}}&lt;ref&gt;Słownik języka polskiego. T. 3. 
 — Warszawa, 1814. [https://books.google.by/books?id=I1NRAAAAcAAJ&amp;pg=PA977&amp;dq=%C5%BBm%C3%B3dzinowie+bielski&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiXptHQq831AhVplP0HHTQQAuAQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&amp;q=%C5%BBm%C3%B3dzinowie%20bielski&amp;f=false S. 977].&lt;/ref&gt;)}}:
{{Цытата|Зь літоўскай мовай мы ўсе добра знаёмы, а як гавораць, быццам яна падобная на лацінскую. Мне так не здаецца, як у гэтых словах убачыш «Superatus hodie astus demonis, cum ipse sit cum suis demonibus ambiciosus» — «Isgaleta Jauesti Kitristas velino / Kuri saua sutrine Lampse velina»{{Заўвага|Тым часам [[Летувіская мова|па-летувіску]] азначаная фраза выглядае наступным чынам: «''Nugalėta jau šiandien velnio gudrystė, nors jis su savo demonais ir trokšta garbės''». У 1996 годзе летувіскі мовазнаўца [[Зігмас Зінкявічус]] мусіў прызнаць, што гэты тэкст «''занадта дэфармаваны''» ({{мова-it|«è troppo deformato»|скарочана}}&lt;ref&gt;Zinkevičius Z. Martynas Mažvydas e l'inizio della lingua scritta lituana // Res Balticae. 1996. P. 184.&lt;/ref&gt;)}}.
{{арыгінал|pl|Litewskiey mowy świadomismy wszyscy a iako powiedzaią żeby się zgadzała z Łacińską niezda mi się iako w tych słowiech obaczysz „Superatus hodie astus demonis, cum ipse sit cum suis demonibus ambiciosus“ „Isgaleta Jauesti Kitristas velino / Kuri saua sutrine Lampse velina“.}}|Kronika wszystkyego swyata. Wyd. 1564. S. 438.}}

[[Файл:Lingua Samogitica (1690).jpg|значак|Надрукаваны ў Вільні ў 1690 годзе пераклад [[Папа|папскай]] булы на летувіскую мову, якая ў дакумэнце называецца «жамойцкай мовай» ({{мова-la|Lingua Samogitica|скарочана}}). Прызначаўся да чытаньня ў парафіях [[Жамойцкае біскупства|Жамойцкага біскупства]], якое ахоплівала ня толькі [[Жамойцкае староства]], але і [[Упіцкі павет|Ўпіцкі павет]], жыхароў якога за Расейскай імпэрыяй назвалі «[[Аўкштайты|аўкштайтамі]]» — «уласнымі літоўцамі»]]

Апроч таго, летувіскія гісторыкі і мовазнаўцы, а таксама тыя&lt;ref&gt;[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/47/%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D0%BC%D0%BE%D0%B2%D0%B0_%D1%9E_%D0%92%D1%8F%D0%BB%D1%96%D0%BA%D1%96%D0%BC_%D0%9A%D0%BD%D1%8F%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5_%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%BC.html Літоўская мова ў Вялікім Княстве Літоўскім] // Палітычная сфера. № 16—17 (1—2), 2011. С. 115—143.&lt;/ref&gt;, хто іх цытуе, спрабуюць спасылацца на пэўныя сьведчаньні, у якіх не ўдакладняецца, што памянёная там «літоўская» ёсьць неславянскай (балтыйскай) або, увогуле, датычыцца [[Летувіская мова|жамойцкай (летувіскай) мовы]]:
* Успамін [[Вітаўт]]а пра тое, што на Луцкім зьездзе манархаў у студзені 1429 году ён зьвярнуўся па-літоўску да [[Ягайла|Ягайлы]] ({{мова-la|«nos vero in lithwanico diximus ad vos»|скарочана}}), што адбылося ў прысутнасьці толькі імпэратара [[Жыгімонт Люксэмбурскі|Жыгімонта Люксэмбурскага]] і яго жонкі&lt;ref name=&quot;Urban-2001-106&quot;&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 106.&lt;/ref&gt;.
** Раней Вітаўт у лацінскай грамаце ад 1420 году да імпэратара Жыгімонта Люксэмбурскага двойчы ўжыў славянскія тэрміны (''Szomoyth'', ''Somoyth'' — {{мова-be-old|Жомойть|скарочана}}) у называньні [[Жамойць|Жамойці]] і [[жамойты|жамойтаў]] (хоць у тагачасных лацінскіх тэкстах да іх дастасоўвалі назвы ''Samogitia'' і ''Samogiti''), кажучы, што іх гэтак называлі «ў літоўскай мове» ({{мова-la|Sed quod terra Samaytarum est terra inferior ad terram Lythwanie, ideo Szomoyth vocatur, quod in lythwanico terra inferior interpretatur &lt;...&gt; que terra in Lythwanico Somoyth quasi terra inferior appelatur|скарочана}})&lt;ref name=&quot;Urban-2001-105-106&quot;&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 105—106.&lt;/ref&gt;. Пагатоў пазьнейшае асабістае ліставаньне паміж Вітаўтам і Ягайлам вялося на беларускай («рускай») мове{{Заўвага|Крыжацкі дыплямат Конрад Кібург, які ачольваў пасольства ў Вільню ў 1397 годзе, засьведчыў у сваіх нататках, пакінутых у форме дзёньніка, што вялікі князь Вітаўт і ўвесь яго двор карысталіся рускай мовай (а таксама дадаў, што Вітаўт някепска ведаў нямецкую мову)&lt;ref name=&quot;Urban-2001-115&quot;&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 115.&lt;/ref&gt;}}&lt;ref name=&quot;Urban-2001-107&quot;&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 107.&lt;/ref&gt;.
* Лічба гданьскіх мяшчанаў, якія ў 1492 годзе прыбылі ў Вільню дзеля сустрэчы з [[Казімер Ягайлавіч|Казімерам Ягайлавічам]] і [[Паны-Рада|Панамі-Радаю]] і ў час перамоваў сутыкнуліся з польскаю, літоўскаю і рускаю мовамі ({{мова-de|«Daruff wart manchfaldig handelt gehat itzundt Polnisch, itzundt Lithows, itzundt Reuszch»|скарочана}}).
* Паведамленьне храніста [[Ян Длугаш|Яна Длугаша]] пра тое, што ў 1440 годзе вялікага князя [[Казімер Ягайлавіч|Казімера Ягайлавіча]], які нарадзіўся і выхоўваўся ў [[Кракаў|Кракаве]], па прыбыцьці ў Вільню мясцовыя баяры [[Алелька Ўладзімеравіч]], [[Васіль Пуцята]] і [[Юры Сямёнавіч]] навучалі літоўскай мове і мясцоваму праву ({{мова-la|«Pauci qui remanserant, odio et arte Lithuanorum tempore succedente exclusi sunt, veriti, ne native affect plus esset Polonis quam Lithuanis affectus, officials Lithuanos adiungung et ipsum linguam et mores suos instruunt»|скарочана}}){{Заўвага|Увогуле, падобныя спробы з боку летувісаў атаясаміць усякі гістарычны ўпамін «літоўскай мовы» менавіта зь летувіскай мовай адзначаліся ўжо ў пачатку XX ст., калі [[Міхал Піюс Ромэр]] з спасылкай на летувіскае выданьне «Lietuvis» за 1907 год сьцьвярджаў, нібы апошні афіцыйны дакумэнт па-летувіску склалі ў [[Белая Царква (Кіеўская вобласьць)|Белай Царкве]] ваявода кіеўскі [[Адам Кісель]], ваявода смаленскі [[Юры Караль Глябовіч|Юры Глябовіч]], [[Стольнік вялікі літоўскі|стольнік]] Вінцэнт Гасеўскі і падсудак браслаўскі Міхал Касакоўскі. Абсурднасьць гэтага сьцьверджаньня паказаў яшчэ ў 1912 годзе гісторык [[Лявон Васілеўскі]]&lt;ref&gt;Wasilewski L. Litwa i Białoruś: przeszłość — teraźniejszość — tendnecje rozwojowe. — Kraków, 1912. S. 157.&lt;/ref&gt;}}.
* Два наказы аналягічнага зьвесту вялікага князя [[Жыгімонт Стары|Жыгімонта Старога]] намесьніку [[Жыжмары|жыжмарскаму]] ад 3 жніўня 1511 году (''«Вялелі есма ў таго касьцёла жыжмарскага меці каплана, што бы ўмеў па­літоўскі казаці, і містра»'') і [[Эйшышкі|эйшыскаму]] плябану ад 27 студзеня 1524 году ({{мова-la|«…presbyteros idoneos, quorum saltem unus idiomate Lithuanico praedicare populo Dei bene sciat et debeat»|скарочана}}).
** Раней за памянёныя наказы, у верасьні 1501 году [[Віленскія біскупы|віленскі біскуп]] [[Войцех Табар|Альбэрт Табар]] атрымаў ад вялікага князя [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандра]] грамату, паводле якой змог на свой погляд прызначаць ксяндзоў, пажадана такіх, якія б валодалі «літоўскай гаворкай»{{Заўвага|У той час набажэнствы і казаньні спраўляліся на лацінскай мове}}. У грамаце пералічвалася 28 парафіяльных касьцёлаў, у тым ліку ў [[Ліда|Лідзе]], [[Беліца|Беліцы]], [[Быстрыца|Быстрыцы]], [[Слонім]]е, [[Валожын]]е, [[Краснае|Красным Сяле]], [[Маладэчна|Маладэчне]], [[Радашкавічы|Радашкавічах]], [[Койданава|Койданаве]], а таксама тры касьцёлы на [[Падляшша|Падляшшы]] (у [[Гонядзь|Гонядзі]] і ваколіцах). Апроч відавочна нелетувіскага геаграфічнага ахопу, гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на тое, што гэтая пажаданая ў тым часе «моўная рэформа» не пакінула ніякіх сьлядоў, якія б маглі пацьвердзіць факт ужываньня жамойцкай (летувіскай) мовы ў набажэнствах ня толькі пералічаных, але ўвогуле, хоць якой парафіі&lt;ref name=&quot;Urban-2001-32-33&quot;&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 32—33.&lt;/ref&gt;. Увогуле жа, пра тое, што ў [[Віленскае біскупства|Віленскім біскупстве]] пад літоўскай разумелася не балтыйская мова, таксама сьведчыць статут гэтага біскупства ад 1669 году, які забараняў даваць [[Бэнэфіцыя|бэнэфіцыі]] іншаземцам, якія не ведаюць ''літоўскай'' ({{мова-la|litvanica|скарочана}}) мовы, і загадваў прамаўляць казані ў касьцёлах дыяцэзіі паводле чаргі «''адну ў літоўскай мове, адну ў польскай''» ({{мова-la|«alteram in litvanica, alteram in polonica»|скарочана}})&lt;ref&gt;Fijałek J. Uchrześcijanienie Litwy przez Polskę // Polska i Litwa w dziejowym stosunku. — Kraków, 1914. [https://books.google.by/books?id=C_gKAAAAIAAJ&amp;pg=PP7&amp;dq=Fija%C5%82ek.+Uchrze%C5%9Bcijanienie+Litwy+przez+Polsk%C4%99+//+Polska+i+Litwa+w+dziejowym+stosunku.&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiom4-fv-z3AhUAS_EDHXgrAbMQ6AF6BAgIEAI#v=snippet&amp;q=alteram%20in%20litvanica&amp;f=false S. 312].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://vkl.by/articles/531 Віленскі сінод 1669] // {{Літаратура/ЭВКЛ|3к}} С. 131.&lt;/ref&gt;.
* Запіс пад 1529 годам у [[Мэтрыка Вялікага Княства Літоўскага|Мэтрыцы Вялікага Княства Літоўскага]], дзе судовы выканаўца Васіль Бялянін (пра якога вядома толькі, што ён «русін» з ВКЛ без удакладаньня — зь [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускай]] або з украінскай яго часткі) засьведчыў, што баярын гаспадарскі Пятро Сумарок спрабаваў пры ім падкупіць сьведак з-пад [[Эйшышкі|Эйшышкаў]] размаўлячы зь імі «''па-літоўскі''».
* Цытата зь Віленскага мескага статуту ад 18 лістапада 1551 году, каб выклік на суд і вырак суду абвяшчаўся «''po polsku i po litewsku, i po rusku, aby wszyscy, ktorzy by słuchali, rozumieli''».
* Паведамленьне пра адстаўку ў 1538 годзе лаўніка Ковенскай магдэбургіі немца Андрэаса Войта з прычыны няведаньня ім літоўскай мовы ({{мова-de|«…er sproch halben dem, er im litauischen nicht wol erfaren sei»|скарочана}}).

{{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}}

Як адзначае беларускі гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], напраўду не існуе нават ускосных пацьверджаньняў таго, што вялікія князі гаварылі па-летувіску. Прытым з гістарычных крыніцаў вядома, што ў час выправаў углыб [[Жамойць|Жамойці]] гаспадары і віленскія ўраднікі бралі з сабой перакладнікаў&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 105.&lt;/ref&gt;.

Тым часам у першым летувіскім катэхізьме, выдадзеным ў 1545 годзе, летувіская мова называецца «прускай», а ў дзьвюх наступных кнігах (1547 і 1559 гады) назва мовы не ўпамінаецца&lt;ref name=&quot;Panucevic-271&quot;&gt;{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 271.&lt;/ref&gt;. Толькі ў 1579 годзе, па сьмерці герцага прускага [[Альбрэхт Гогенцолерн|Альбрэхта Гогенцолерна]], які быў ініцыятарам летувіскага кнігадрукаваньня, выйшаў летувіскі катэхізм, дзе мова выданьня азначалася як летувіская. Гэтая назва замацавалася ў наступных летувіскіх кнігах&lt;ref&gt;{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 273.&lt;/ref&gt;.

{{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}}

Павал Урбан адзначае той факт, што малітоўнікі і катэхізмы, перакладзеныя на жамойцкую мову, пачалі выкарыстоўвацца ў Жамойці ў другой палове XVI ст. Менавіта дзякуючы выдавецкай дзейнасьці кніжнікаў-перакладнікаў сьпярша ў Прусіі («[[Малая Летува|Малой Летуве]]»), а потым і ў Вільні (з 1595 году&lt;ref&gt;{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 274.&lt;/ref&gt;), мова жамойтаў атрымала статус «літоўскай мовы»&lt;ref name=&quot;Urban-2001-33&quot;&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 6, 33.&lt;/ref&gt;. Страту з гэтай і шэрагу іншых прычынаў у другой палове XVI ст. старога значэньня назвы «літоўская мова» на карысьць жамойцкай мовы адзначае таксама [[Вацлаў Пануцэвіч]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 277.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Zmudzki ięzyk (1773).jpg|значак|Біскуп [[Ян Дамінік Лапацінскі]] азначае летувіскую мову кнігі як жамойцкую ({{мова-pl|«Zmudzki ięzyk»|скарочана}}). Вільня, 1773 г.]]

Як падкрэсьлівае гісторык і літаратуразнаўца [[Іван Саверчанка]], у XVI ст. раньнія ідэолягі жамойцкага (летувіскага) нацыянальнага руху, найперш пісьменьнікі і багасловы [[Марцін Мажвід]], [[Мэльхіёр Пяткевіч]], [[Мікалай Даўкша]] і [[Канстанцін Шырвід]], пачалі актыўна ўжываць тэрмін «літоўская мова» ў дачыненьні да гістарычна жамойцкай мовы. Абапіраючыся выняткова на этнічныя фантазіі ды показкі, яны назвалі свой народ «літоўцамі»&lt;ref&gt;[[Іван Саверчанка|Саверчанка І.]] Aurea mediocritas. Кніжна-пісьмовая культура Беларусі. Адраджэнне і ранняе барока. — {{Менск (Мінск)}}: Тэхналогія, 1998. С. 14.&lt;/ref&gt;, што ўрэшце выявілася працяглай у часе блытанінай і шматлікімі супярэчнасьцямі. У прадмове да першай выдадзенай у Вялікім Княстве Літоўскім летувіскай кнігі — «Катэхізму» ({{мова-lt|Kathechismas arba mokslas kiekwienam priwalvs|скарочана}}, 1595 год) — [[Мікалай Даўкша]] сьцьвярджаў, што пераклаў яго «''на ўласную мову нашу летувіскую''»&lt;ref name=&quot;Nasievic-2005&quot;/&gt;, аднак у прадмове да перавыданьня 1605 году ўжо ананімны перакладнік сьцьвярджаў, што папярэднік пераклаў катэхізм на жамойцкую мову і таму летувісы скардзіліся: «''Ня маем катэхізму летувіскага''»&lt;ref name=&quot;Sviazynski-2005-209&quot;/&gt;. Паводле тлумачэньня летувіскага мовазнаўцы [[Зігмас Зінкявічус|Зігмаса Зінкявічуса]]{{Заўвага|У 1993 годзе [[Зігмас Зінкявічус]] заклікаў замяніць навуковы тэрмін [[старабеларуская мова]] «больш карэктным» — «канцылярская славянская мова Літоўскай дзяржавы»&lt;ref&gt;[[Мікалай Нікалаеў|Нікалаеў М.]] [https://xn--d1ag.xn--e1a4c/pub/arche/html/2003-5/nika503.html Вільня і Літва ў расейскім друку] // [[ARCHE Пачатак]]. № 5 (28), 2003.&lt;/ref&gt;}}, у кнігах XVII ст. усталяваліся тры варыянты пісьмовай летувіскай мовы — заходні (мова летувісаў у [[Прусія|Прусіі]] — «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»), заснаваны на заходнежамойцкім дыялекце&lt;ref name=&quot;Dziarnovic-2012&quot;&gt;[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/52c/%D0%9F%D0%BE%D1%88%D1%83%D0%BA%D1%96_%D0%90%D0%B9%D1%87%D1%8B%D0%BD%D1%8B:_%27%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0%27_%D1%96_%27%D0%A0%D1%83%D1%81%D1%8C%27_%D1%83_%D1%81%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%81%D0%BD%D0%B0%D0%B9_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%8F%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D1%96%D1%96.html Пошукі Айчыны: «Літва» і «Русь» у сучаснай беларускай гістарыяграфіі] // Палітычная сфера. № 18—19 (1—2), 2012. С. 30—53.&lt;/ref&gt;, блізкі да яго сярэдні, заснаваны на гаворках ваколіцаў [[Кейданы|Кейданаў]] (выкарыстоўваўся ў Жамойцкіх [[Жамойцкае староства|старостве]] і [[Жамойцкае біскупства|біскупстве]] Вялікага Княства Літоўскага і называўся жамойцкай мовай{{Заўвага|Факт называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы прускіх жамойтаў у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]») ''жамойцкай'' яшчэ ў 1821 годзе засьведчыў нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen»: «''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [«Малая Летува»]... да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''» ({{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}})&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&amp;pg=PR12&amp;dq=den+Namen+der+Schamaitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&amp;f=false S. XII].&lt;/ref&gt;. Пагатоў, у 1781 годзе гэта таксама засьведчыў нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}}: «''...шмат [«літоўскіх» кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з Кёнігзбэргу] дадалося зь Вільні &lt;...&gt; дзе яна [«літоўская мова» — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''» ({{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}})&lt;ref&gt;Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&amp;pg=PA236&amp;dq=man+nennt+es+Samogitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&amp;f=false S. 236].&lt;/ref&gt;}}) і ўсходні — уласна «летувіская мова»&lt;ref name=&quot;Sviazynski-2005-209&quot;&gt;[[Уладзімер Сьвяжынскі|Свяжынскі У.]] Літоўская мова // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 209.&lt;/ref&gt;. Адпаведна, першыя летувіскія кнігі, выдадзеныя Даўкшам, былі на сярэднім варыянце летувіскай мовы — жамойцкай мове, а ўжо ў пачатку XVIII ст. (1705 год) усходні варыянт пісьмовай летувіскай мовы (уласна «летувіская мова»), што, паводле Зінкявічуса, грунтаваўся на [[Віленскі павет (ВКЛ)|прывіленскіх]] дыялектах, цалкам зьнік&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;&gt;Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.&lt;/ref&gt;. Прытым Зінкявічус зазначае, што ''«для летувіскай мовы сытуацыя была катастрафічнай, ёй не давалі разьвівацца, выштурхоўвалі з агульнага ўжытку ды й друкаваць пісьмовыя тэксты па-летувіску было цяжка»''. З гэтай прычыны летувіскія мовазнаўцы імкнуцца падкрэсьліваць ''«адзінства арэалу летувіскай мовы праз палітычную мяжу паміж Вялікім Княства Літоўскім і Прусіяй»''{{Заўвага|Тым часам яшчэ ў 1874 годзе ў лічбе [[Маскоўскі дзяржаўны ўнівэрсытэт|Маскоўскага дзяржаўнага ўнівэрсытэту]] зазначалася, што ў [[Прусія|Прусіі]] ўсіх летувісаў, што жывуць у [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], называюць жамойтамі ({{мова-ru|«В Пруссии называют Жемайтами всех Литовцев, живущих в России, хотя, собственно говоря, Жемайты (Жмудь) составляют только часть их»|скарочана}})&lt;ref&gt;Отчет о состояниях и действиях Императорского Московского университета за 1874 год. — Москва, 1875. [https://books.google.by/books?id=zO81AAAAIAAJ&amp;pg=RA2-PA14&amp;dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwj49u3-18DzAhU-Q_EDHYsCD-E4UBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&amp;f=false С. 14].&lt;/ref&gt;. Зь іншага боку, жамойцкі біскуп у Расейскай імпэрыі [[Мацей Казімер Валанчэўскі|Мацей Валанчэўскі (Валанчус)]] (1801—1875) азначаў прускіх летувісаў як жамойтаў, якія «''гавораць па-жамойцку, маюць жамойцкія кнігі і вывучаюць жамойцкую мову''» ({{мова-lt|«...daug yra žemaičių katalikų, kurie tačiau gyvena dailiai, šneka žemaitiškai, turi knygų, mokos rašto žemaitiško»|скарочана}})&lt;ref&gt;Pocytė S. Mažosios ir Didžiosios Lietuvos integracijos problema XIX a. — XX a. pradžioje // Sociologija. Mintis ir veiksmas. Nr. 1—2, 2001. P. 78—79.&lt;/ref&gt;. Зрэшты, у 1882 годзе нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Адальбэрт Бэцэнбэргер||en|Adalbert Bezzenberger}}, які лічыцца заснавальнікам балтыйскай філялёгіі, пакінуў сьведчаньне, што летувісы ў Расейскай імпэрыі называлі прускіх летувісаў жамойтамі, а іх мову — жамойцкай, тым часам самі прускія летувісы называлі жамойтамі ўсіх расейскіх летувісаў ({{мова-de|«Der gemeine russische Litauer aber versteht unter Žemaiten alle diejenigen seiner landsleute, welche über seinen horizont hinaus nach westen wohnen. So erklärte zum biespiel ein Litauer, mit dem ich mich in [[Біржы|Birsen]] über seine muttersprache unterhielt, das preussische süd-Litauisch, das ich damals sprach, für žemaitisch. Umgekehrt nenuen die preussischen Litauer alle jenseits der grenze wohnenden Litauer „Žemaiten“»|скарочана}})&lt;ref&gt;Bezzenberger A. Litauische Forschungen: Beiträge zur Kenntniss der Sprache und des Volkstumes der Litauer. — Göttingen, 1882. [https://books.google.by/books?id=PpMWAAAAYAAJ&amp;pg=PA38&amp;dq=Die+preussischen+Litauer+sch%C3%A4tzen+die+%C5%BDemaiten+gering+,+die+%C5%BEemaitische+sprache+gilt+ihnen+f%C3%BCr+unfein+und+in+folge+dessen+r%C3%BCmpfen+die+s%C3%BCdlicher&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjE3eKd-5z1AhXc7rsIHeFmAeUQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&amp;q=Die%20preussischen%20Litauer%20sch%C3%A4tzen%20die%20%C5%BDemaiten%20gering%20%2C%20die%20%C5%BEemaitische%20sprache%20gilt%20ihnen%20f%C3%BCr%20unfein%20und%20in%20folge%20dessen%20r%C3%BCmpfen%20die%20s%C3%BCdlicher&amp;f=false S. 38].&lt;/ref&gt;. А ў 1900 годзе на старонках прускага летувіскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Saulėteka||lt|Saulėteka}} зазначалася, што прускія летувісы ня толькі называюць расейскіх летувісаў «жамойтамі», але і лічаць гэтых жамойтаў такім жа чужым народам, як расейцаў або палякаў ({{мова-lt|«Kas pažįsta arčiaus prūsų pusės lietuvius, tas gerai mato, kad maskoliškoji Lietuva su savo gyventojais yra visai nepažįstama jiems šalis; jie jos ir nenori pažinti, nelaikydami tų, kaip jie vadina «Žemaičių», ne per savo viengenčius; jų akyse žemaitis, tai tiek, ką maskolius ar lenkas»|скарочана}})&lt;ref&gt;Pocytė S. Mažosios ir Didžiosios Lietuvos integracijos problema XIX a. — XX a. pradžioje // Sociologija. Mintis ir veiksmas. Nr. 1—2, 2001. P. 80.&lt;/ref&gt;}}, прызнаючы той факт, што летувіскія граматыкі і слоўнікі доўгі час (да канца XVIII ст.) складаліся і друкаваліся галоўным парадкам у Прусіі&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;.

{{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|109|Pawinastis krykscionyszkas Arba Pamoksłas trumpas (in Lithuanian language), 1781.jpg|105|Летувіскія кнігі (Вільня, 1750 г. і Варшава, 1781 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}}

Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]&lt;ref&gt;Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.&lt;/ref&gt; (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы&lt;ref&gt;Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.&lt;/ref&gt; (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}&lt;ref&gt;Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&amp;pg=PA709&amp;dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&amp;f=false S. 709].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Vater J. S. Litteratur der Grammatiken, Lexica und Wörtersammlungen aller Sprachen der Erde. — Berlin, 1815. [https://books.google.by/books?id=5gUCAAAAQAAJ&amp;pg=PA133&amp;dq=dictionarium+trium+samogit.&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjKp9LR-uj0AhVgh_0HHd_LA1wQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=dictionarium%20trium%20samogit.&amp;f=false S. 133].&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-103&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 103.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.&lt;/ref&gt;, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}&lt;ref&gt;Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&amp;pg=PA45&amp;dq=in+samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 45].&lt;/ref&gt;) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.&lt;/ref&gt;, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}&lt;ref&gt;Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=WxIHAQAAIAAJ&amp;dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=synonyma+latino P. 115].&lt;/ref&gt;). Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе на сярэднім варыянце пісьмовай летувіскай мовы (жамойцкай мове)&lt;ref name=&quot;Sviazynski-2005-209&quot;/&gt; і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства, і да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі ліцьвінізму летувіскага гісторыка Томаса Бараноўскага]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. &amp; in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}){{Заўвага|Тым часам надрукаваныя раней у [[Прусія|Прусіі]] пры падтрымцы прускіх уладаў летувіскія граматыкі мелі назвы: «Летувіская граматыка» ({{мова-la|Grammatica Litvanica|скарочана}}, Даніэль Кляйн, 1653 год), «Зборнік летувіскай граматыкі» ({{мова-la|Compendium Grammaticae Lithvanicae|скарочана}}, Хрыстафор Сапун, 1673 год), «Прынцыпы летувіскай мовы» ({{мова-la|Principium primarium in lingva Lithvanica|скарочана}}, Міхаэль Мёрлін, 1706 год)}}. Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})&lt;ref&gt;Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PA31&amp;dq=schamaitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=schamaitischen%20sprache&amp;f=false S. 31].&lt;/ref&gt;. Існуюць зьвесткі, што ў 1752 годзе ў Віленскай друкарні францішканаў выйшаў «Лемантар жамойцкі», які, аднак, не захаваўся&lt;ref name=&quot;Dziarnovic-2011&quot;&gt;[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/47/%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D0%BC%D0%BE%D0%B2%D0%B0_%D1%9E_%D0%92%D1%8F%D0%BB%D1%96%D0%BA%D1%96%D0%BC_%D0%9A%D0%BD%D1%8F%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5_%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%BC.html Літоўская мова ў Вялікім Княстве Літоўскім] // Палітычная сфера. № 16—17 (1—2), 2011. С. 115—143.&lt;/ref&gt;. Першы вядомы летувіскі лемантар у ВКЛ выйшаў паміж 1759—1761 гадамі (захаваліся выданьні 1763 і 1766 гадоў) і меў назву «''Навука чытаньня пісьма польскага для малых дзетак''» ({{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} = {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}}), у выданьні 1783 году ён застаўся бяз польскай моўнай часткі і польскага назову, але ўжо з пазначэньнем у назове «''летувіскага пісьма''»: «''Навука чытаньня пісьма летувіскага для малых дзетак''» ({{мова-lt|Moksłas skaytima raszta lietuwiszka dieł mazu wayku|скарочана}})&lt;ref name=&quot;Dziarnovic-2011&quot;/&gt;{{Заўвага|Разам з тым, назва летувіскай мовы ўсё ж зьявілася ў назове аднаго рэлігійнага выданьня з друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі «Punkty kazan od adwentu az do postu. Litewskim iezykiem, z wytlumaczeniem na polskie. Przez ksiedza Konstantego Szyrwida» 1629 году, таксама згадваецца кніга Шырвіда «Clavis linguae Lituanicae» 1630 году (не захавалася ніводнага асобніка)}}. Тым часам у каталёзе бібліятэкі кляштару бэнэдыктынак у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] ([[Пінскі павет|Піншчына]]), складзеным паміж 1783—1790 гадамі, асобнік летувіскага лемантара азначылі як «''Мокслас або лемантар жамойцкай мовы''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Moksłas czyli Elementarz Zmudzkiego Ięzyka»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 183.&lt;/ref&gt;, таксама ў складзеным [[Адукацыйная камісія|Адукацыйнай камісіяй]] у 1773—1774 гадох інвэнтары Віленскай езуіцкай акадэміі адзначалася 100 асобнікаў «''жамойцкага лемантара''» ({{мова-pl|«Elementarz żmudzki»|скарочана}})&lt;ref&gt;Lietuvos TSR bibliografija. T. 1. — Vilnius, 1969. P. 266.&lt;/ref&gt;.

{{Падвойная выява|справа|Ziemaytiszki (1793).jpg|108|Ziemaytiszki (1793) (2).jpg|106|Лацінска-польска-жамойцкія слоўнікі месяцаў з кніг, надрукаваных у Вільні ў 1793 годзе}}

Нягледзячы на спробы папулярызацыі ў XVII ст. назвы «літоўская мова» сярод літоўскіх жамойтаў (пры пасьпяховым замацаваньні гэтай назвы ў [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]]), у [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] летувіская мова працягвала называцца і ўспрымацца менавіта як жамойцкая. Паводле зробленага польскім гісторыкам і дзяржаўным дзеячом [[Ян Гербурт|Янам Гербуртам]] перакладу тэксту [[Мельнскі мір|Мельнскага міру]], зьмешчанага ў працы «Statuta y Przywileie Koronne z Łácińskiego ięzyká na Polskie przełożone» (Кракаў, 1570 год), пры апісаньні межаў Прусіі адзначалася, што «''замак Мэмэль па-жамойцку завецца [[Клайпеда#Назва|Клайпеда]]''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...zamek Memel ktory po Zmudzku zowe Klupedo»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Herburt J. Statuta y Przywileie Koronne z Łácińskiego ięzyká na Polskie przełożone. — Kraków, 1570. [https://books.google.by/books?id=YaHmofKR8m8C&amp;pg=PT174&amp;dq=po+zmudzku&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwicru31mt_0AhWRhv0HHSqYDuEQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=zmudzku&amp;f=false S. 740].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Malinowski M. Dzieje Korony Polskiej i Wielkiego Ksiestwa Litewskiego od roku 1380 do 1535. — Wilno, 1847. [https://books.google.by/books?id=DiRaAAAAcAAJ&amp;pg=PA489&amp;dq=zmudzku+klajpeda&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjd2oC3wOD0AhVL8rsIHUo1AtkQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=zmudzku%20klajpeda&amp;f=false S. 489].&lt;/ref&gt;. Пры прызначэньні ў 1575 годзе [[Мэльхіёр Гедройц|Мэльхіёра Гедройца]] на Медніцкую катэдру неаднаразова падкрэсьлівалася, што ён «''валодае жамойцкай мовай''»{{Заўвага|{{мова-la|«...linguae Samogiticae, cum qua inter indigenas majore cum commmendatione atque fractu versari possit, peritum...»|скарочана}}&lt;ref&gt;Ivinskis Z. [https://www.aidai.eu/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=4890:is&amp;catid=311:5-gegu&amp;Itemid=343 Merkelis Giedraitis arba Lietuva dviejų amžių sąvartoje] // Aidai. Nr. 5 (40), 1951.&lt;/ref&gt;; {{мова-la|«...praeterea indigena huius patriae et linguam norit Samogiticam, qua tanto maiorem fructum in illa dioecesi facere possit»|скарочана}}&lt;ref&gt;Elementa ad Fontium Editiones. T. XXII. — Romae, 1970. [https://pau.krakow.pl/Elementa/tomy/Elementa_XXII_1970.pdf P. 132].&lt;/ref&gt;; {{мова-la|«Accedit quod linguam illam Samogiticam bene novit»|скарочана}}&lt;ref&gt;Annales ecclesiastici. T. 2. — Romae, 1856. [https://books.google.by/books?id=uSw2AQAAMAAJ&amp;pg=PA105&amp;dq=%22linguam+Samogiticam&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwil5teDo-n1AhWVR_EDHZxZBww4FBDoAXoECAYQAg#v=onepage&amp;q=Samogiticam&amp;f=false P. 105].&lt;/ref&gt;}}. Пры візытацыі Жамойцкага біскуства ў 1579 годзе абмяркоўвалася выняткова жамойцкая мова ({{мова-la|lingua Samogitica|скарочана}}) — як вусная мова мясцовага насельніцтва{{Заўвага|{{мова-la|«Interrog., an calleat linguam Samogiticam? — R.: Partim scio, quia fui in ista regione 18 annos...; Interrog., an isti parochiani soleant confiteri et communicare? — R.: Raro confitentur et non sunt in hac civitate quatuor vel quinque, qui istud faciant, — et facta replicatione dixit: Isti confitentur lingua Samogitica, — et iterum interogatus dixit: Parum servant festa et multi etiam comedant carnes tempore prohibito praesertim extra civitatem &lt;...&gt; Et iterum facta replicatione dixit: Ego intelligo confitentes Samogitice et etiam aliquantulum loquor, quia fui in istis regionibus 18 annos, — sed facta experientia ostendit se parum scire loqui Samogitice»|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Jablonskis-1973-189&quot;&gt;Jablonskis K. Lietuvių kultūra ir jos veikėjai. — Vilnius, 1973. P. 189.&lt;/ref&gt;}}. Складзеныя ў 1620—1752 гадох сьпісы навучэнцаў Папскай сэмінарыі ў Вільні разьмяжоўваюць літоўскую (lingua lituanica) і жамойцкую (lingua samogitica) мовы&lt;ref&gt;Grickevičius A. Popiežiškosios seminarijos Vilniuje studentų lietuvių ir žemaičių kalbų mokėjimas 1626−1651 m. // Lituanistica. Nr. 1, 1993. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=ngcWAQAAMAAJ&amp;dq=lingua+litvanica+ir+lingua+samogitica&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=samogitica P. 61].&lt;/ref&gt; — як і ліцьвінаў з жамойтамі&lt;ref&gt;Litwin H. Przynależność narodowa alumnów Seminarium Papieskiego w Wilnie 1582—1798. Przyczynek do badań nad świadomością narodową w Rzeczypospolitej w czasach nowożytnych // Między Wschodem i Zachodem. Rzeczpospolita XVI—XVIII w. Studia ofiarowane Zbigniewowi Wójcickiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin. — Warszawa, 1993. S. 64.&lt;/ref&gt;. У 1631 годзе пры прызначэньні на Медніцкую катэдру народжанага на Жамойці [[Мэльхіёр Гейш|Мэльхіёра Гейша]] староства генэральны жамойцкі [[Геранім Валовіч]] зазначаў, што той «''вольна валодае жамойцкай мовай…, якой амаль не валодаў ніводны біскуп да цяперашняга часу''» ({{мова-la|«Et ita existimo, quia ipse callet linguam Samogiticam..., quam fere nullus Episcopus, praeter modernum, possedit»|скарочана}})&lt;ref&gt;Acta Nuntiaturae Polonae. [https://pau.krakow.pl/ANP/ANP_XXIV_1_1992.pdf T. XXIV, Vol 1]. — Romae, 1992. P. 391.&lt;/ref&gt;. У 1647 годзе чацьверты сынод Жамойцкага біскупства пастанавіў перакласьці булу папы рымскага [[Урбан VIII|Урбана VIII]] менавіта на «''жамойцкую мову''» ({{мова-la|«lingua Samogitica translaram»|скарочана}}), таго ж году адпаведны тэкст зьмясьцілі ў кнізе «Synodus quarta dioecesis Samogitiae», надрукаванай у Вільні. Публікацыя жамойцкага перакладу тлумачылася ў пастанове сыноду тым, што некаторыя сьвятары і прапаведнікі перакручвалі зьмест булы «''ў мясцовай мове''»&lt;ref&gt;Zinkevičius. Reikšmingas žemaitiškas rankraštinis tekstas // Žodžių formos ir jų vartosena. — Vilnius, 1974, P. 172.&lt;/ref&gt;. У 1690 годзе адпаведны тэкст папскай булы «''жамойцкай мовай''» зь невялікі зьменамі прывялі ў надрукаваным у Вільні зборніку дакумэнтаў Жамойцкага біскупства&lt;ref&gt;Collectanea: Constitutionum Synodalium Dioecesis Samogitiensis. — Vilnius, 1690. [https://books.google.by/books?id=VvBNZ9BNRgsC&amp;pg=RA1-PA15&amp;dq=Samogitica+lingua&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwj3nuHIhOf1AhUwwQIHHWSKAVsQ6AF6BAgJEAI#v=snippet&amp;q=samogitica&amp;f=false P. 146].&lt;/ref&gt;. Аршанскі шляхціч [[Адам Рыгор Каменскі Длужык]], які ў 1660 годзе трапіў у палон [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] (далей — на поўнач [[Сыбір]]ы), у сваім дзёньніку зазначаў, што мова [[Зыране|пярмі-зыранаў]] (заходнія суседзі [[Самадыйскія народы|самаедаў]]) мае падабенства з жамойцкай{{Заўвага|{{мова-pl|«I stąd się poczyna Permia, a Moskwa zowie ją Zyrany, którzy są ludzie dziwnego języka; mają wiarę ruską; powiadają, że ich chrzcił ś[w.] Stephan. Ludzie przemyślni, mianowicie w lasach, na wodzie, strzelcy z łuków. Język poszedł trochę na żmudzki»&lt;ref&gt;Kamieński-Dłużyk A. Diariusz więzienia moskiewskiego miast i miejsc // Warta, Książka zbiorowa ofiarowana ks. Fr. Bażyńskiemu. — Poznań, 1874. S. 380.&lt;/ref&gt;|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Грицкевич В. П. От Нёмана к берегам Тихого океана. — Мн.: Полымя, 1986.&lt;/ref&gt;. Паводле выдадзенага ў 1691 годзе [[Жагоры|жагорскім]] намесьнікам дэкрэту, «''…навучыла тых словаў на гаспадара свайго Мацяша Стракша мовіць па-жамойцку: „Welne iszszłuok łowi ir banda io“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...nauczyła tych słów na gospodarza swego Matyasza Straksza mówić po Żmudzku: „Welne iszszłuok łowi ir banda io“»|скарочана}}&lt;ref&gt;Jucewicz L. A. Wspomnienia Żmudzi. — Wilno, 1842. [https://books.google.by/books?id=95kQAQAAIAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;dq=Wspomnienia+Zmudzi,+1842&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=%C5%BBmudzku&amp;f=false S. 182].&lt;/ref&gt;}}&lt;ref name=&quot;Jablonskis-1973-291&quot;&gt;Jablonskis K. Lietuvių kultūra ir jos veikėjai. — Vilnius, 1973. P. 291.&lt;/ref&gt;. Рукапісная летувіская кніга 1707 году азначаецца на вокладцы як пераклад на жамойцкую мову: «''ператлумачаная з польскай на жамойцкую''» ({{мова-lt|«par[t]łumoczita isz Lynkiyska ąt Zemajty[szka]»|скарочана}})&lt;ref&gt;Kregždys R. Lietuvių kalbos polonizmų žodynas. — Vilnius, 2016. P. 200.&lt;/ref&gt;. Польскі гісторык і лексыкограф [[Каспар Нясецкі]] ў 1737 годзе пісаў: «''…слова „гедрос“, паводле [[Мацей Стрыйкоўскі|Стрыйкоўскага]], у жамойцкай мове значыць сонца''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...słowo Gedros, ''według Stryikow: fol: 355'', w Zmudzkim języku słońce znaczy»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Niesiecki K. Korona polska przy zlotej wolnosci. T. 2. — Lwów, 1738. [https://books.google.by/books?id=VVRJAAAAcAAJ&amp;pg=PA194&amp;dq=jezyku+zmudzkim&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjwzd_A7OH0AhUSSvEDHQBMA0cQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&amp;q=jezyku%20zmudzkim&amp;f=false S. 194].&lt;/ref&gt;. Жамойцкай азначалася мова летувіскіх кніг XVIII ст., друкаваных у Вільні, Варшаве і [[Супрасьля|Супрасьлі]]: у назове кнігі 1750 году («''з польскай на жамойцкую мову перакладзеная''», {{мова-lt|«Isz Lankiszka Ziemaytiszkay iżguldita»|скарочана}}), у назове («''па-жамойцку вытлумачаная і друкаваная''», {{мова-lt|«ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas»|скарочана}}) і ў тэксьце ({{мова-lt|«Ziemaytyszku liezuwiu»|скарочана}})&lt;ref&gt;1759 metų «Ziwatas». — Vilnius, 1998. [https://books.google.by/books?id=D8pMAQAAMAAJ&amp;q=Ziemaytiszku&amp;dq=Ziemaytiszku&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjLxezn6vT1AhWniv0HHXFKDVIQ6AF6BAgCEAI P. 5].&lt;/ref&gt; кнігі 1759 году, якая перавыдалася ў 1787 годзе, а таксама ў назове кнігі 1781 году («''з польскай мовы на жамойцкую''», {{мова-lt|«isz Liezuwe Lękiszka ant ziemaytyszka»|скарочана}}), якая перадрукоўвалася ў 1806 і 1830 гадох. Каля 1750 году зь перавыданьнем каля 1762 і ў 1765, 1770, каля 1775, каля 1778 і ў 1798 гадох у Вільні друкавалі кнігу «''Жамойт на роднай мове славіць Пана Бога''» ({{мова-lt|«Ziemaytis prigimtu sawa lieżuwiu Pona Diewa garbin»|скарочана}})&lt;ref&gt;Lietuvos TSR bibliografija. T. 1. — Vilnius, 1969. P. 464—465.&lt;/ref&gt;. У складзеным у 1772 годзе каталёзе бібліятэкі [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] адзіную ў сьпісе цалкам летувіскую кнігу азначылі як жамойцкую ({{мова-la|«Samogitico idiomate»|скарочана}})&lt;ref&gt;Catalogus Auctorum Ordine Alphabetico dispositus in Bibliotheca Collegii Academiae Vilnensi S. I. reperibilium. — Vilnae, 1772. [https://virtus.mb.vu.lt/en/p/69/ P. 69].&lt;/ref&gt;, адзіную кнігу на летувіскай мове азначылі як «жамойцкую кнігу» ({{мова-pl|«Książka Żmudzka»|скарочана}} і ў бібліятэцы [[Касьцёл Сьвятой Барбары і кляштар трынітарыяў (Берасьце)|Берасьцейскага трынітарскага кляштару]]&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 184.&lt;/ref&gt;. У 1773 годзе біскуп [[Ян Дамінік Лапацінскі]] ў сваёй польскамоўнай прадмове да летувіскай кнігі, выдадзенай у Вільні, азначыў яе мову як жамойцкую ({{мова-pl|«Zmudzki ięzyk»|скарочана}}). Устава, зьмешчаная ў інвэнтары [[Рэтаў]]скага староства 1784 году, вызначала павіннасьць: «''…уставу два разы на год для ўсёй воласьці, па-жамойцку перакладзеную, прачытаць і патлумачыць, што каторы пункт значыць…''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…ustawę dwa razy na rok dla całey włosci, po Żmudzku przekopiowaną, przeczytać y wyexplikować, co ktory punkt znaczy…»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Акты издаваемые Виленской комиссией для разбора древних актов. Т. XXV. — Вильна, 1898. [https://books.google.by/books?id=IOYDAAAAYAAJ&amp;pg=PA547&amp;dq=po+%C5%BBmudzku&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjWlaXJsfD1AhUZOuwKHbYlAmQQ6AF6BAgEEAI#v=snippet&amp;q=%C5%BBmudzku&amp;f=false С. 547].&lt;/ref&gt;. Шматлікія выдадзеныя ў Вільні летувіскія кнігі (дзьве 1793, 1797, 1805, 1812, 1820, 1824, 1826, 1830, 1832, 1834, 1840, 1848, дзьве 1851, 1852, дзьве 1853, 1854, 1856 гады) зьмяшчалі лацінска-польска-жамойцкія слоўнікі месяцаў ({{мова-lt|«Mienesey Łotiniszki, Lękiszki, Ziemaytiszki»|скарочана}}). Складзены ў 1797 годзе каталёг бібліятэкі Віленскага францішканскага кляштару, у якой захоўваўся вялікі збор летувіскіх кнігаў&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 180.&lt;/ref&gt;, меў назву: «Каталёг кніг у мовах жамойцкай, рускай, габрэйскай, арабскай, грэцкай і нямецкай» ({{мова-pl|Katalog ksiąg w Języku Zmudzkim, Ruskim, Hebrayskim, Arabskim, Greckim i Niemieckim|скарочана}})&lt;ref&gt;Lietuvos TSR aukstuju mokyklu mokslo darbai. Nr. 33—34, 1998. [https://books.google.by/books?id=szAPAQAAMAAJ&amp;q=jezyku+zmudzkim&amp;dq=jezyku+zmudzkim&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjwzd_A7OH0AhUSSvEDHQBMA0cQ6AF6BAgMEAI P. 33.]&lt;/ref&gt;. Тым часам [[Генэрал-ад’ютант|генэрал-ад’ютант]] [[Войска Вялікага Княства Літоўскага ў XVIII стагодзьдзі|войска былога Вялікага Княства Літоўскага]] Юры Грушэўскі азначыў летувіскую біблію [[Багуслаў Самуэль Хілінскі|Багуслава Самуэля Хілінскага]], асобнік якой у 1805 годзе падараваў бібліятэцы [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], як «''рэдкую біблію ў жамойцкай мове''» ({{мова-pl|«rzadką Biblią w Żmudzkim języku»|скарочана}})&lt;ref&gt;Stankiewicz M. Bibliografia litewska od 1547 do 1701 r. — Kraków, 1889. [https://books.google.by/books?id=fMgtAAAAYAAJ&amp;pg=PA56&amp;dq=Gru%C5%BCewski+jezyku+zmudzkim&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiUl9rCvun1AhVzSPEDHfrwDOAQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=Gru%C5%BCewski%20jezyku%20zmudzkim&amp;f=false S. 56].&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Jistoriję Justinaus parguldę Isz Łotynû kałbôs i Żæmaitiû K. Daugkientys metusî (1798, 1834-36).jpg|значак|Летувіскі пераклад [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]] «''з лацінскай мовы на жамойцкую''» (1834—1836 гг., з мэтай фальсыфікацыі больш раньняга часу стварэньня падпісаны «1798 г.»)]]

Адзін зь першых ідэолягаў летувіскага нацыянальнага руху [[Сыманас Даўкантас]] (1793—1864) — з мэтай зрабіць летувіскую літаратуру больш старажытнай&lt;ref&gt;Roma Bončkutė, [https://www.bernardinai.lt/nedegantys-simono-daukanto-rastai/ Nedegantys Simono Daukanto raštai], bernardinai.lt, 28 лістапада 2020 г.&lt;/ref&gt; — пакінуў на вокладцы падпісанага псэўданімам уласнага летувіскага перакладу азначэньне «''з лацінскай мовы на жамойцкую''» ({{мова-lt|«Isz Łotynû kałbôs i Żæmaitiû»|скарочана}}) і дату «''1798 год''». Азначэньнем летувіскай мовы як жамойцкай ён, з усяго відаць, спрабаваў зрабіць сваю фальсыфікацыю адпаведнай сапраўдным раньнім летувіскім перакладам: {{Артыкул у іншым разьдзеле|Антанас Кляментас|Антанаса Кляментаса|lt|Antanas Jackus Klementas}} паміж 1790—1810 гадамі («''з польскай на жамойцкую''», {{мова-lt|«isz Linkiszka… unt… Ziemaytiszka»|скарочана}}, {{мова-lt|«isz linkiszka raszta ziemaytyszka»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/225/mode/2up?q=Ziemaytiszka P. 226].&lt;/ref&gt; і [[Юзэф Арнульф Гедройц|Юзэфа Арнульфа Гедройца]] 1809 году («''на жамойцкую мову''», {{мова-lt|«and ležuwia… Ziematyszka»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/211/mode/2up?q=Ziematyszka P. 212].&lt;/ref&gt;.

{{Падвойная выява|справа|Grammatyka języka żmudzkiego. Kałbrieda leźuwio źiamaytiszko (1832).jpg|108|Naujes moksłas skajtima raszta żemajtyszka diel mażun wajkun (1848).jpg|106|Выдадзеныя ў Вільні жамойцкія (летувіскія) «Граматыка жамойцкай мовы» (1832 г.) і лемантар «Новая навука чытаньня пісьма жамойцкага для малых дзетак» (1848 г.)}}

Як зазначае гісторык мовы [[Сяргей Запрудзкі]], яшчэ ў пачатку XIX ст. тэрмін «літоўскі» ў розных мовах (як і «беларускі», «рускі» і многія іншыя) меў «дыфузнае», няўстойлівае ў тэрміналягічным пляне значэньне і ня быў замацаваны за назвай мовы сучасных летувісаў&lt;ref name=&quot;Zaprudzki-2013-85&quot;/&gt;. Напрыклад, нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Хрыстаф Адэлюнг||en|Johann Christoph Adelung}} у сваёй працы «Мітрыдат, або Агульнае мовазнаўства…»&lt;ref&gt;Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. S. 696—697.&lt;/ref&gt; (1809 год) пісаў, што «літоўцы» маюць няяснае мяшанае «германа-славянскае» паходжаньне; іх жамойцкая група складаецца з носьбітаў дыялекту, які мае назву «польска-літоўскі», сама ж «літоўская» мова на дзьве траціны складаецца з славянскай; аўтар паведаміў, што суседзям «літоўцы» сьпярша былі вядомыя як гуды, а таксама згадаў яцьвягаў і такую іх назву, як палешукі. Сяргей Запрудзкі зазначае, што з пададзенай інфармацыі можна меркаваць, што пад назвай «літоўцы» нямецкі лінгвіст часткова разумеў беларусаў&lt;ref name=&quot;Zaprudzki-2013-96&quot;/&gt;. Іншы нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Сэвэрын Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у свай працы «Літаратура, датычная граматык, лексыкі і збораў словаў усіх моваў зямлі: выкладзеная ў альфабэтным парадку моваў…»&lt;ref&gt;Litteratur der Grammatiken, Lexika und Wörtersammlungen aller Sprachen der Erde. — Berlin, 1815. S. 132.&lt;/ref&gt; (1815 год) сьцьвярджаў, што будучы сястрой [[Латыская мова|латыскай мовы]], з пункту гледжаньня лексыкі і граматыкі «літоўская» мова была пераважна славянскай, у іншых дачыненьнях — германскай; «літоўская» мова мела свае адгалінаваньні ў Жамойці і на поўдні Вялікага Княства Літоўскага. Апошняе сьцьверджаньне дазваляе меркаваць, што тут таксама пад «літоўскай» мовай часткова разумелася беларуская&lt;ref&gt;[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 100.&lt;/ref&gt;.

У 1827 годзе расейска-нямецкі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||ru|Кёппен, Пётр Иванович}} у сваёй кнізе «О происхождении, языке и литературе литовских народов» крытыкаваў апублікаваны ў 1822 годзе артыкул латыскага сьвятара-дасьледніка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Карл Ватсан|Карла Ватсана|de|Karl Friedrich Watson}}, які да «латыскіх народаў» ({{мова-de|«Lettischer Volksstamm»|скарочана}}) адносіў латышоў, летувісаў і ўсіх беларусаў («крывічоў»)&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-11&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 11.&lt;/ref&gt;. Таксама ён палемізаваў датычна назвы адпаведнай моўнай групы, сьцьвярджаючы «літоўскія мовы» і «літоўскія народы» замест прынятых у той час «латыскія мовы» і «латыскія народы»&lt;ref&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 32—36.&lt;/ref&gt;, ужываючы, разам з тым, наступныя азначэньні: «''ўласна гэтак званая літоўская гаворка''», «''уласна гэтак званая літоўская мова''», «''уласна гэтак званыя літоўцы (жамойць?)''», «''уласна гэтак званая літоўская [гаворка] (або жамойцка-літоўская)''» ({{мова-ru|«собственно так называемое литовское наречие», «собственно так называемый литовский язык», «собственно так называемые литовцы (жмудь?)», «собственно так называемое литовское [наречие] (или жмудско-литовское)»|скарочана}}&lt;ref&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 29, 31, 33, 49, 77.&lt;/ref&gt;){{Заўвага|У 1824 годзе віленскі [[Kurier Litewski (1793)|Kurier Litewski]] называў мову летувіскіх кніг «жамойцка-літоўскай» («літоўска-жамойцкай») і «[[Прускія летувісы|пруска-літоўскай]]» ({{мова-pl|«...w języku Litewsko-Żmudzkim i Prusko-Litewskim... Napisane w języku Żmudzko-Litewskim przez Kajetana Niezabitowskiego Żmudzina...»|скарочана}})&lt;ref&gt;Kurier Litewski. Nr. 49, 1824. [https://books.google.by/books?id=qkZJAAAAcAAJ&amp;pg=RA8-PT6&amp;dq=jezyku+zmudzkim&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwick8Hn7-H0AhXESPEDHVluBb84ChDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q&amp;f=false S. 4].&lt;/ref&gt;; а яшчэ ў 1860 годзе «Encyklopedyja Powszechna» азначала дзьве першыя бібліі на летувіскай мове як «літоўска-прускую» ([[Ёнас Брэткунас]], [[Калінінград|Кёнігзбэрг]], 1590 год) і «жамойцкую» ([[Багуслаў Самуэль Хілінскі]], [[Лёндан]], 1660 год)&lt;ref&gt;Encyklopedyja powszechna. T. 3. — Warszawa, 1860. [https://books.google.by/books?id=XMhLAQAAIAAJ&amp;pg=PA428&amp;dq=biblija+zmudzka&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiOo7Xy2uX1AhVnSfEDHXUCDCQQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&amp;q=biblija%20zmudzka&amp;f=false S. 428].&lt;/ref&gt;}}. Аднак у 1829 годзе (гэтая праца перавыдавалася ў 1830 годзе) расейскі пісьменьнік і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мікалай Палявы||ru|Полевой, Николай Алексеевич}} зазначаў: «''Няма сумневу прылічваць сюды [да латыскіх народаў] крывічоў (цяперашніх ліцьвіна-русаў і беларусаў)''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Нет сомнения причислять сюда [к Латышским народам] Кривичей (нынешних Литвино-Русов и Белоруссов)»|скарочана|}}}}&lt;ref&gt;Полевой Н. История русского народа. — Москва, 1829. С. 47.&lt;/ref&gt;. Яшчэ ў 1831 годзе прафэсар гісторыі [[Парыская акадэмія|Парыскай акадэміі]] Андрыен Жары Мансі вылучаў у «літоўскай мове» чатыры падмовы: «літоўскую» (уласна) каля [[Вільня|Вільні]] ды іншых; «крывіцкую» каля [[Віцебск]]у, [[Смаленск]]у ды іншых; «жамойцкую»; «[[Прускія летувісы|пруска-літоўскую]]» каля [[Тыльзыт]]у ды іншых&lt;ref&gt;Жарри Манси А. История древних и новых литератур, наук и изящных искусств. — Москва, 1832. С. 46.&lt;/ref&gt;. Падобныя зьвесткі географ {{Артыкул у іншым разьдзеле|Х’ю Мюрэй||en|Hugh Murray (geographer)}} зьмясьціў у сваёй «An Encyclopaedia of Geography», выдадзенай у 1834 годзе (перавыдавалася ў 1839 годзе, а таксама ў 1861 годзе пад назвай «The Encyclopedia of All Nations»&lt;ref&gt;Murray H. The Encyclopedia of All Nations. Vol. 1. — New York, 1861. [https://books.google.by/books?id=yJERZqUGwpMC&amp;pg=PA307&amp;dq=murray+Kriwitsh&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiqj5vBivb1AhVthP0HHQavDBgQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=murray%20Kriwitsh&amp;f=false P. 307].&lt;/ref&gt;), вылучаючы ў «літоўскай мове» дыялекты «сапраўдны літоўскі», «жамойцкі», «крывіцкі» і «пруска-літоўскі»&lt;ref&gt;Murray H. An Encyclopaedia of Geography. — London, 1834. [https://books.google.by/books?id=-vlCAAAAcAAJ&amp;pg=PA306&amp;dq=murray+Kriwitsh&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiqj5vBivb1AhVthP0HHQavDBgQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=murray%20Kriwitsh&amp;f=false P. 306].&lt;/ref&gt;. А ў 1841 годзе (гэтая праца перавыдавалася ў 1849 годзе) расейскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мікалай Устралаў||ru|Устрялов, Николай Герасимович}} ужываў да мовы летувісаў назву «латыская гаворка» ({{мова-ru|«...в воеводствах Виленском и Трокском удержалось Латышское наречие»|скарочана}})&lt;ref&gt;Устрялов Н. Русская история. Ч. 1. — СПб., 1849. С. 249.&lt;/ref&gt;. У 1842 годзе афіцыйны часопіс Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі зазначаў, што «''паводле меркаваньня Ватсана, які прылічвае крывічоў (ліцьвіна-русаў і беларусаў) да народаў літоўскіх, колькасьць літоўцаў можа дасягаць 11 мільёнаў''»{{Заўвага|{{мова-ru|«По мнению Ватсона, причисляющего Кривичей (Литвино-Руссов и Белоруссов) к народам Литовским, число Литовцев может простираться до 11 мил.»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Журнал Министерства народного просвещения. Том 36 (1842). С. 173.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Як зазначае летувіскі гісторык Дарыюс Сталюнас, нават у 1860-я гады найлепшы, як тады лічылася ў Расейскай імпэрыі, экспэрт у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім прафэсар Пецярбурскай духоўнай акадэміі [[Міхаіл Каяловіч]] у праграме этнаграфічнага вывучэньня рэлігійнага жыцьця [[Паўночна-Заходні край|Заходняга краю]] пісаў як пра «літоўскі народ», так і пра «літоўскае племя», якое да таго ж гаворыць «жамойцкай мовай»&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;}}. Пра «літоўска-жамойцкую мову», якой размаўляюць у тым ліку ў «''Прусіі да самага Караляўца''», яшчэ ў 1858 годзе пісаў часопіс {{Артыкул у іншым разьдзеле|Dziennik Literacki||pl|Dziennik Literacki}}&lt;ref&gt;Dziennik Literacki. Nr. 124, 1858. [https://books.google.by/books?id=TqCfX3hdldAC&amp;pg=PA1008&amp;dq=szyrwid+zmudzki&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiptMTotIb2AhVvgv0HHStRAMYQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&amp;q=szyrwid%20zmudzki&amp;f=false S. 1008].&lt;/ref&gt;.

У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар [[Тарту|Дэрпцкага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Крузэ||ru|Крузе, Фридрих Карл Герман}}, хоць ужо і пісаў, што «''літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі''», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «''літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa''»), але прытым зазначаў&lt;ref&gt;Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru#v=snippet&amp;q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&amp;f=false S. 128].&lt;/ref&gt;:
{{Цытата|Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах.
{{арыгінал|de|«Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»}}|
}}

У 1854 годзе на старонках часопіса {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які рэдагаваўся народжаным на [[Віленскі павет (ВКЛ)|Віленшчыне]] навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}}, зьявілася крытычная нататка датычна называньня часткі жамойтаў «літвой» (названых пазьней «[[аўкштайты|аўкштайтамі]]» — «уласнымі літоўцамі», якія насяляюць «[[Аўкштота|Аўкштоту]]» — «Верхнюю або ўласную Літву»), а жамойцкай мовы — «літоўскай»&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt;:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа чудзкім народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}
[[Файл:Русская азбука с переводом слов и фраз на жмудский язык (1861).jpg|значак|«Расейскі лемантар зь перакладам словаў і фразаў на жамойцкую мову» ({{мова-ru|«Русская азбука с переводом слов и фраз на жмудский язык»|скарочана}}), 1861 г.]]

Яшчэ ў 1861 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да генэрал-губэрнатара {{Артыкул у іншым разьдзеле|Уладзімер Назімаў|Ўладзімера Назімава|ru|Назимов, Владимир Иванович}} адзначалася, што большасьць сельскага насельніцтва [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]] размаўляюць па-жамойцку, а большасьць сельскага насельніцтва [[Віленская губэрня|Віленскай]], [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай]] і [[Менская губэрня|Менскай]] губэрніяў — па-беларуску. Адпаведна, у [[Народная вучэльня|народных вучэльнях]] дзеля першых прапаноўвалася выкладаць па-жамойцку, а дзеля другіх — толькі па-расейску. Тым часам літоўская і летувіская мовы ({{мова-ru|литовский язык|скарочана}}) у гэтым афіцыйным дакумэнце [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] не ўпаміналіся:
{{Цытата|Так, у большай частцы Ковенскай губэрні, населенай жамойтамі, якія маюць сваю пісьменнасьць, хоць яшчэ і нязначную, але якая прадстаўляе ўжо для народу малітоўнікі, календары і некаторыя іншыя карысныя кнігі на жамойцкай мове, на якой народ слухае пропаведзі ў касьцёлах і спавядаецца ў гэтай губэрні, навучаньне ў пачатковых вучэльнях жамойцкай грамаце варта дазволіць, выкладаньне ж польскай мовы, на якой гавораць абшарнікі і чыноўнікі, у гэтыя вучэльні ня ўводзіць, пакінуўшы яе толькі ў гімназіях і прагімназіях. У губэрнях жа Віленскай, Гарадзенскай і Менскай вялікая частка сельскага насельніцтва размаўляе беларускай гаворкай, таму і народныя вучэльні ў гэтых мясцовасьцях маюць быць чыста расейскімі.
{{арыгінал|ru|Так, в большей части Ковенской губернии, населенной жмудинами, имеющими свою письменность, хотя еще и незначительную, но представляющую уже для народа молитвенники, календари и некоторыя другие полезные книги на жмудском языке, на котором народ слушает проповеди в костелах и исповедуется в этой губернии, обучение в первоначальных училищах жмудской грамоте следует допустить, преподавание же польского языка, которым говорят помещики и чиновники, в эти училища не вводить, оставив его только в гимназиях и прогимназиях. В губерниях же Виленской, Гродненской и Минской большая часть сельского населения говорит наречием белорусским, поэтому и народные училища в этих местностях должны быть чисто русскими.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 4—5.
}}
[[Файл:Жемойтско-литовский букварь. Изданный по распоряжению господина главного начальника Cеверо-западного края (1864).jpg|значак|«Жамойцка-літоўскі буквар», выдадзены ў 1864 годзе на загад [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёва-вешальніка]]]]

Як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}, «''Хоць уласна тэрмін „літоўцы“ ўжываўся даволі часта, больш звыклымі для расейскай бюракратыі [у 1860-я гады] заставаліся іншыя паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамойцкая“ або „самагіцкая“''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}}}}{{Заўвага|Сярод іншага, існавала «Камісія для разгляду польскіх і жамойцкіх кніг, якія прадаюцца ў Вільні» ({{мова-ru|«Комиссия для рассмотрения польских и жмудских книг, продаваемых в г. Вильне»|скарочана}}), утвораная ў 1865 годзе наступнікам [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёва-вешальніка]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Канстанцін фон Каўфман|Канстанцінам фон Каўфманам|ru|Кауфман, Константин Петрович фон}}. Таксама таго ж году пры ўправе Віленскай навучальнай акругі выйшаў з друку «Жамойцка-расейскі буквар» ({{мова-lt|«Букварс жемайтишкай-русишкасис паращитас пагал моки ма ну В. Золотова падота, ишгульдитас пар И. Кречински»|скарочана}} або {{мова-ru|«Букварь жмудско-русский, составленный но методе В. Золотова. Пер. И. Кречинского»|скарочана}})}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;.

{{Падвойная выява|справа|Программа преподавания жмудского языка в Поневежской учительской семинарии (1893).jpg|107|Программа жмудско-литовского языка (1893).jpg|107|Праграмы выкладаньня летувіскай мовы ў [[Панявеж|Панявескай]] настаўніцкай сэмінарыі: {{мова-ru|«Программа преподавания жмудского языка»|скарочана}} (налева), {{мова-ru|«Программа жмудско-литовского языка»|скарочана}} (направа)}}

У 1862 годзе ў прадстаўленьні Аляксандра Шырынскага-Шыхматава да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|абмаскаліць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім абмаскаліць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

{{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}}

Пры здушэньні [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) 1 лютага 1864 году генэрал-губэрнатар [[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]] [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] у сваім цыркуляры дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году ён выдаў загад «''прапанаваць біскупу [[Мацей Казімер Валанчэўскі|Валанчэўскаму]], пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}. Акруговы інспэктар Мікалай Новікаў, які займаўся ўладкаваньнем школаў у Ковенскай губэрні, 25 жніўня 1864 году пісаў папячыцелю Віленскай навучальнай акругі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Карнілаў|Івану Карнілаву|ru|Корнилов, Иван Петрович}}: «''Гэтая сумесь гаворкі дае надзею на магчымасьць стварыць на развалінах розных гаворак расейскую і жамойцкую мовы''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Эта смесь говора дает надежду на возможность создать на развалинах разных говоров русский и жмудский языки»|скарочана}}}}, а 11 верасьня таго ж году — «''Дазволю сабе ня першы раз паўтарыць, што сапраўдны стан літоўскай мовы ў Ковенскай губэрні дапускае магчымасьць і ўзнавіць яе з развалінаў, і на гэтых развалінах стварыць хоць-якую іншую мову''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Позволю себе не в первый раз повторить, что настоящее состояние литовского языка в Ковенской губернии допускает возможность и воссоздать его из развалин, и на этих развалинах создать какой угодно другой язык»|скарочана}}}}. 7 лютага 1869 году літоўскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб абмаскаліць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;.

У 218-м томе (1881 год) афіцыйнага часопіса Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі зазначалася&lt;ref&gt;Журнал Министерства народного просвещения. Том 218 (1881). [https://books.google.by/books?id=-BkFAAAAYAAJ&amp;pg=RA3-PA299&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwj0r-DJicLzAhWdQvEDHUzGBMI4ChDoAXoECAMQAg#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 299].&lt;/ref&gt;:
{{Цытата|Зрэшты, варта заўважыць, што назвы «Жмудзіны» і «Ліцьвіны» (Літоўцы) у лінгвістычна-этнаграфічным сэнсе далёка не супадаюць зь іх гістарычным значэньнем і зь іх папулярным ужываньнем у цяперашні час. Шмат хто называе «Жмудзінамі» ўсіх сапраўдных Літоўцаў, у супрацьлегласьць «Ліцьвінаў», гэта значыць людзям не літоўскага, але славянскага этнаграфічнага паходжаньня, якія жывуць у Літве, альбо ў супрацьлегласьць «ліцьвінаў» як наогул жыхарам гістарычнай Літвы без адрозьненьня іх паходжаньня. Пры такім поглядзе замест назвы «літоўская мова» ўжываюць «жамойцкая мова».
{{арыгінал|ru|Впрочем, следует заметить, что названия «Жмудины» и «Литвины» (Литовцы) в лингвистико-этнографическом смысле далеко не совпадают с их историческим значением и с их популярным употреблением в настоящее время. Многие называют «Жмудинами» всех настоящих Литовцев, в противоположность «Литвинам», то есть людям не литовского, но славянского этнографического происхождения, живущим в Литве, или же в противоположность «Литвинам» как вообще жителям исторической Литвы без различия их происхождения. При таком взгляде вместо названия «литовский язык» употребляют «язык жмудский».}}
|
}}

У 1885 годзе ў расейскай прэсе Паўночна-Заходняга краю асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

Як прызнае летувіскі этноляг {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пятрас Кальнюс||lt|Petras Kalnius}}, у афіцыйных дакумэнтах Расейскай імпэрыі азначэньне жамойцкай мовы ў якасьці «літоўскай» ({{мова-ru|«литовский язык»|скарочана}}) — як і само паняцьце «літоўскі народ» ({{мова-ru|«литовский народ»|скарочана}}) датычна летувісаў Віленскай і Ковенскай губэрняў — пачало дамінаваць толькі ў 1890—1900-я гады&lt;ref&gt;Kalnius P. Žemaičių etniškumo sampratos XIX a. šaltiniuose. 2. Nuo žemaičių kultūrinio sąjūdžio iki XIX a. pab // Liaudies kultūra. 2 (131), 2010. P. 22.&lt;/ref&gt;.

== Герб ==
{{Асноўны артыкул|Пагоня}}
[[Файл:Jagajła, Pahonia. Ягайла, Пагоня (K. Kielisiński, 1841).jpg|міні|[[Пагоня]] з надмагільля [[Ягайла|Ягайлы]]]]
[[Файл:Pahonia, Žyvie Biełaruś. Пагоня, Жыве Беларусь (1918).jpg|міні|Гербы [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх ваяводзтваў]] і дзяржаўны герб [[Беларуская Народная Рэспубліка|БНР]], 1918 г.]]

Паходжаньне дзяржаўнага гербу ліцьвінаў — [[Пагоня|Пагоні]] — мае [[Сэмантыка|сэмантычную]] повязь з старажытнай ваеннай традыцыяй народнай пагоні — найважнейшай функцыяй арганізацыі жыцьця і побыту [[Усходнеславянскія мовы|ўсходнеславянскіх плямёнаў]], калі кожны чалавек быў у адказе за жыцьцё супляменьніка. У выпадку раптоўнага нападу супраціўніка і захопу ў палон суродзічаў кожны мужчына, які меў права насіць зброю, мусіў пехатою або конна кідацца ў пагоню за ворагам, каб адбіць палон. Ва ўмовах ваеннай дэмакратыі традыцыя народнай пагоні выконвалася безумоўна і захоўвалася стагодзьдзямі і ў эпоху [[Русь|Русі]], і ў часы Вялікага Княства Літоўскага&lt;ref name=&quot;ehb-391&quot;&gt;[[Міхась Ткачоў|Ткачоў М.]] Беларускія нацыянальныя сімвалы // {{Літаратура/ЭГБ|1к}} С. 391.&lt;/ref&gt;. [[Іпацьеўскі летапіс]] паведамляе пра пагоню жыхароў [[Берасьце|Берасьця]] ў 1280 годзе за польскім вайсковым аддзелам, які паваяваў ваколіцы места. Вялікі князь літоўскі [[Ягайла]] ў сваёй ([[Лацінская мова|лацінскай]]) грамаце ад 20 лютага 1387 году пісаў&lt;ref&gt;Гісторыя Беларусі ў дакументах і матэрыялах (IX—XVIII ст.) / Склад.: В. Шчарбакоў, К. Кернажыцкі, Д. Даўгяла. Т. 1. — Менск: Выдавецтва АН БССР, 1936.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 78—79.&lt;/ref&gt;:
{{Цытата|…паводле старажытнага звычаю, перасьлед ворага ёсьць абавязкам кожнага мужчыны ў нашым краі; гэткае [[паспалітае рушэньне]] дзеля выгнаньня ворага з нашае Літоўскае зямлі па-народнаму завецца „пагоня“''.
{{арыгінал|la|...Quotiescunque etiam hostes et adversarios nostros et ipsius terrae nostrae Lithuanicae fugitivos insequi opportuerit, ad insequutionem huiusmodi, quod роgоniа vulgo dicitur, nоn solum armigeri, verum etiam omnis masculus, cuiuscunque status aut conditionis extiterit, dummodo аrmа bellicosa gestare poterit, proficisci teneatur.}}||З прывілею вялікага князя літоўскага [[Ягайла|Ягайлы]], 20 лютага 1387 г.}}

Паводле летапісаў Вялікага Княства Літоўскага, Пагоню ў якасьці гербу гаспадарства ўвёў князь [[Нарымонт]], брат вялікага князя [[Трайдзень|Трайдзеня]] (1270—1282):
{{Цытата|Той Нарымунт меў герб, або кляйнот, рыцарства сваяго таковы, і тым пячатаваўся, Вялікаму княству Літоўскаму заставіў яго, а то такі: у гербе муж збройны, на каню белам, у полю чырвонам, меч голы, яка бы каго гонячы дзяржаў над галавою, і ёсьць адтоля названы «'''пагоня'''».|Хроніка Літоўская і Жамойцкая{{Заўвага|Хроника Литовская и Жемайтская // [[ПСРЛ]]. Т. 32 — М.: Наука, 1973.}}{{Заўвага|Хроника Быховца // [[ПСРЛ]]. Т. 32 — М.: Наука, 1973.}}}}

Выява гербу Пагоні ёсьць на пячаці полацкага князя Глеба-Нарымонта 1338 году і на пячаці (з кірылічным надпісам) вялікага князя літоўскага [[Альгерд]]а 1366 году&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 120.&lt;/ref&gt;.

Назва ''Пагоня'' набыла шырокую вядомасьць у канцы XV — пачатку XVI стагодзьдзя, відаць, у выніку асэнсаваньня гербавай выявы як сымбалю абаронцы Айчыны&lt;ref&gt;Шаланда А. Кароткі нарыс гісторыі беларускай нацыянальнай і дзяржаўнай сімволікі // Герольд Litherland. № 21, 2019. С. 4—5.&lt;/ref&gt;. Кароль і вялікі князь [[Жыгімонт Аўгуст]] у 1562 годзе загадаў біць на [[Віленская мынца|Віленскай мынцы]] манэты-траякі: «''А на сем з аднае стараны два першыя словы, каторымі ся пачынаець пісаці імя наша гаспадарскае, а з другое стараны … герб Пагоня''». Дзяржаўны герб Вялікага Княства Літоўскага пад назвай Пагоня ({{мова-be-old|Погоня|скарочана}}) сьцьвярджаецца ў [[Статуты Вялікага Княства Літоўскага|статутах Вялікага Княства Літоўскага]] [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1566 году|1566]]&lt;ref name=&quot;salanda-2019-5&quot;&gt;Шаланда А. Кароткі нарыс гісторыі беларускай нацыянальнай і дзяржаўнай сімволікі // Герольд Litherland. № 21, 2019. С. 5.&lt;/ref&gt; і [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588 году|1588]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/ГСБМ|25к}} С. 131.&lt;/ref&gt; гадоў.

Афіцыйная беларуская гербавая назва ''Пагоня'' не пакідае ніякіх сумневаў у [[беларусы|беларускай этнічнай прыналежнасьці]] грамадзтва, дзе зьявіўся і выкарыстоўваўся герб Вялікага Княства Літоўскага&lt;ref name=&quot;salanda-2019-5&quot;/&gt;. Тым часам [[Летувіская мова|летувіскае]] слова «''výtis''» («''віціс''»), якое выкарыстоўваецца дзеля азначэньня [[Герб Летувы|сучаснага летувіскага варыянту Пагоні]], прыдумаў ў сярэдзіне XIX ст. [[Сымонас Даўкантас]]&lt;ref name=&quot;Kraucevic-1993&quot;&gt;[[Алесь Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] Як здарылася, што Жамойць пачала называцца Літвою? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 54.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-349&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 349.&lt;/ref&gt;. Сьпярша ім называлі толькі вершніка-рыцара, а дзеля азначэньня гербу цалкам слова «''Vytís''» (ужо зь вялікай літары і з націскам на другім складзе) упершыню выкарысталі толькі ў 1884 годзе (раней Пагоню па-летувіску звычайна звалі «''Vaikymas''» — 'Перасьледаваньне'). Да канца XIX ст. слова «''Vytis''» стала агульнапрынятым у Летуве дзеля азначэньня Пагоні. Аднак яшчэ доўгі час ішлі спрэчкі пра тое, на якім складзе трэба рабіць націск — на першым ці на другім. Толькі ў 1930-я гады з гэтым канчаткова вызначыліся — спыніліся на «''Výtis''»&lt;ref&gt;{{кніга|аўтар=Rimša E.|частка=Heraldika |загаловак=Iš praeities į dabartį|месца=Vilnius|выдавецтва=Versus aureus|год=2004|pages=61—63}}&lt;/ref&gt;.

{|
|-
|
&lt;gallery caption=&quot;Гербы [[Вялікае Княства Літоўскае#Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел|адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак (ваяводзтваў) Вялікага Княства Літоўскага]], 1720-я гады&quot; class=&quot;center&quot;&quot;&gt;
Amścisłaŭ, Pahonia. Амсьціслаў, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Амсьціслаўскае ваяводзтва|Амсьціслаўскае]]
Bieraście, Pahonia. Берасьце, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Берасьцейскае ваяводзтва|Берасьцейскае]]
Vilnia, Pahonia. Вільня, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Віленскае ваяводзтва|Віленскае]]
Viciebsk, Pahonia. Віцебск, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Віцебскае ваяводзтва|Віцебскае]]
Miensk, Pahonia. Менск, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Менскае ваяводзтва|Менскае]]
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot;&quot;&gt;
Padlašša, Pahonia. Падляшша, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Падляскае ваяводзтва (1513—1795)|Падляскае]]
Połacak, Pahonia. Полацак, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Полацкае ваяводзтва|Полацкае]]
Troki, Pahonia. Трокі, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Троцкае ваяводзтва|Троцкае]]
Žemaitija. Жамойць (1720).jpg|[[Жамойцкае ваяводзтва|Жамойцкае (староства)]]
Inflanty. Інфлянты (1720) (2).jpg|[[Інфлянцкае ваяводзтва|Інфлянцкае]]
&lt;/gallery&gt;
|}

== Сталіца ==
{{Асноўны артыкул|Вільня}}
[[Файл:Vilnia, Vostraja Brama. Вільня, Вострая Брама (J. Bułhak, 1912) (2).jpg|значак|[[Вострая брама]] з гербам [[Пагоня]]й у [[Вільня|Вільні]]. Здымак [[Ян Булгак|Яна Булгака]], 1912 г.]]

У старажытных пісьмовых крыніцах сталіца ліцьвінаў — [[Вільня]] — упамінаецца пад беларускай назвай ''Вільня'' (''Vilnia'' або ''Vilna'', напрыклад, у лістах [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікага князя]] [[Гедзімін]]а 1323 году «''in civitate nostra regia '''Vilnia'''''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 79.&lt;/ref&gt;). У старабеларускіх тэкстах з XV ст. суіснавалі формы ''Вильня'' / ''у Вильни'' і ''Вильна'' / ''у Вильне'' (што параўнальна з ''Горадна'' — ''[[Горадня]]'' і ''[[Коўна]]'' — ''Коўня''), але паступова запанавала форма ''Вильня''&lt;ref name=&quot;viacorka&quot;/&gt;.

Тым часам форму «''Vilnius''» [[летувіская мова|па-жамойцку]] пачалі ўжываць прыкладна з XVII ст. ([[Мікалоюс Даўкша|М. Даўкша]] ў «Пастыле» 1600 году). Летувіскі тапаніміст [[Аляксандрас Ванагас]] мяркуе, што гэта форма ўзьнікла пад уплывам польскай назвы ''Wilno'' (у летувіскай мове няма назоўнікаў ніякага роду, у пазычаньнях ён зьмяняецца на мужчынскі). Тым часам польскае ''Wilno'' утварылася ад старабеларускага варыянту ''Вільна''&lt;ref name=&quot;viacorka&quot;&gt;[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] [https://www.svaboda.org/a/vilnia/30284660.html Вільня ці Вільнюс? Ці карэктна называць горад традыцыйным беларускім імем], [[Радыё Свабода]], 21 лістапада 2019 г.&lt;/ref&gt;. А першаснай і найбольш старажытнай назвай места ў жамойцкіх (летувіскіх) гаворках ёсьць ''Vilnia'', на што зьвяртае ўвагу А. Ванагас і што пацьвярджаецца сучаснай [[латыская мова|латыскай]] назвай — ''Viļņa''&lt;ref name=&quot;viacorka&quot;/&gt;.

{|
|-
|
&lt;gallery class=&quot;center&quot;&gt;
Belarusians - on Ethnic Map of European Russia by Aleksandr Rittich - 1875 AD.jpg|[[Беларусы]] (арэал у цэнтры) на «Этнаграфічнай мапе Эўрапейскай Расеі» (1875 г.), складзенай [[Аляксандар Рыціх|Аляксандрам Рыціхам]] (фрагмэнт)
Biełarusy. Беларусы (1885).jpg|Фрагмэнт этнаграфічнай мапы Эўропы з атлясу «Géographie Militaire» ([[Парыж]], 1885 г.)
Biełarusy. Беларусы (J. Karski, 1903).jpg|Этнаграфічная мапа беларусаў (паводле моўнага крытэру), складзеная  філёлягам-славістам [[Яўхім Карскі|Яўхімам Карскім]], 1903 г.
Länder und Völkerkarte Europas.jpg|Фрагмэнт мапы «Землі і народы Эўропы» (1918 г.), складзенай нямецкім гісторыкам [[Дзітрых Шэфэр|Дзістрыхам Шэфэрам]] (1845—1929)
Peoples of Eastern Europe by United States Department of State (1943).jpg|Этнаграфічная мапа Ўсходняй Эўропы, складзеная супрацоўнікамі [[Дзяржаўны Дэпартамэнт ЗША|Дзяржаўнага Дэпартамэнту ЗША]] ў 1943 г.
&lt;/gallery&gt;
|}

== Перайменаваньне ліцьвінаў у «беларусаў» ==
Упершыню назва «беларусы» ў дачыненьні да ліцьвінаў пачала выкарыстоўвацца ў XVII ст. у час войнаў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] з Рэччу Паспалітай, у запісах маскоўскіх вайсковых пісараў, дзеля азначэньня праваслаўнага вызнаньня тых палонных ліцьвінаў і ўкраінцаў, якія былі праваслаўнымі (у адрозьненьне ад ліцьвінаў-каталікоў{{Заўвага|Напрыклад, {{мова-ru|«...литвин Ивашко Иванов з женою с Роинкою да с сыном с Микулайком да с сестрою з девкою Агафьицею. А сказал, что он родом литвин, католицкие веры из города Несвижа, мещанский сын, а жена де за ним литовка же тово ж города Несвижа»|скарочана}}&lt;ref&gt;Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570-1667 гг. — Минск, 1963. С. 108.&lt;/ref&gt;}}), напрыклад: «''литвин белорусец Ошмянского повету''», «''литовка беларуска Мстиславского повету''», «''литвин белоруские веры''» («руская, беларуская вера» = праваслаўе) і г. д.&lt;ref name=&quot;latysonak&quot;&gt;[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] Нацыянальнасць — Беларус. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2009. С. 212—213.&lt;/ref&gt; Тым часам палонныя шляхцічы-ліцьвіны называлі сябе выняткова «ліцьвінамі», напр.: «''литвин Корнейко Круковской, уроженец Оршанского повету, шляхтич белоруские веры''»&lt;ref&gt;Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 112.&lt;/ref&gt;). Сваю зямлю палонныя літоўскія (беларускія) шляхціцы таксама называлі Літвой. Гісторык [[Алег Латышонак]] прыйшоў да высновы:
{{Пачатак цытаты}}
«Сьвядомае ўжываньне назвы „беларусец“ непісьменнымі сялянамі і прадстаўнікамі гарадзкога плебсу ў сытуацыі, калі гэтае найменьне невядома шляхце, я лічу немагчымым. Выснова з гэтага можа быць толькі адна: слова „беларусец“ ува ўсіх выпадках ''уклалі ў вусны прышэльцаў маскоўскія чыноўнікі''»&lt;ref name=&quot;latysonak&quot;/&gt;
{{Канец цытаты}}

[[Файл:Biełarusy. Беларусы (1803).jpg|значак|Беларус ({{мова-ru|«белороссиянин»|скарочана}}) і беларуска ({{мова-ru|«белороссиянка»|скарочана}}). З альбому, выдадзенага ў 1803 годзе для [[Аляксандар I Раманаў|Аляксандра I Раманава]], дзе зьмяшчаюцца малюнкі [[Палякі|палякаў]], [[Латышы|латышоў]] («ліфлянцаў» і «курляндцаў»), [[Украінцы|украінцаў]] («маларасіянаў») ды шматлікіх іншых народаў пад [[Расейская імпэрыя|расейскай уладай]], але няма ліцьвінаў{{Заўвага|Беларускі этноляг [[Юры Ўнуковіч]] зьвяртае ўвагу на тое, што расейскі навуковец [[Васіль Севяргін]], які ў 1802 годзе наведаў [[Шаўлі]], [[Кейданы]], [[Коўна]], [[Вільня|Вільню]], [[Горадня|Горадню]], [[Стоўпцы]], [[Менск]], [[Барысаў]], [[Крупкі]] і [[Ворша|Воршу]], хоць і разглядаў адпаведную тэрыторыю як «''Литву и Белоруссию''», аднак датычна мясцовага насельніцтва не ўжываў ані назвы «беларусы», ані «літоўцы» («ліцьвіны»)&lt;ref&gt;Унуковіч Ю. Этнічная ідэнтыфікацыя і катэгарызацыя беларусаў і літоўцаў у ХІХ ст. // Białorutenistyka Białostocka. T. 12 (2020). S. 377.&lt;/ref&gt;}}]]

Па [[анэксія|анэксіі]] земляў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] (1772, 1793, 1795 гады) улады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], як адзначае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], спрыялі пашырэньню назвы [[беларусы]], бо гэтая назва больш адпавядала [[імпэрыялізм|імпэрскім інтарэсам]] і дазваляла трактаваць ліцьвінаў як разнавіднасьць [[расейцы|расейцаў («вялікарусаў»)]]. Разам з тым, гэтая назва замацавалася за ўсім насельніцтвам толькі на мяжы XIX і XX стагодзьдзяў&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-161&quot;/&gt;.

Выдадзенае ў 1787 годзе на загад маскоўскай гаспадыні [[Кацярына II|Кацярыны II]] «Пространное Землеописание Российского Государства» паведамляла, што ў [[Магілёўскае намесьніцтва|Магілёўскім]] і [[Полацкае намесьніцтва|Полацкім]] намесьніцтвах, «''апроч расейцаў, знаходзяцца &lt;…&gt; палякі, літва і жыды''»{{Заўвага|{{мова-ru|«кроме Россиян, находятся &lt;...&gt; Поляки, Литва и Жиды»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Пространное Землеописание Российского Государства. — СПб., 1787. С. 272, 276.&lt;/ref&gt;, прытым літва адносілася да славянскіх народаў&lt;ref&gt;Пространное Землеописание Российского Государства. — СПб., 1787. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=GFxiAAAAcAAJ&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0#v=snippet&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0&amp;f=false С. 133].&lt;/ref&gt;. Геаграфічны слоўнік Расейскай дзяржавы 1788 году зьмяшчае артыкул «''Белоруссия, или Белая Россия''» з азначэньнем «''краіна, далучаная да Расеі &lt;…&gt; за панаваньнем Кацярыны II &lt;…&gt;, як то павет Дынабурскі, ваяводзтвы Амсьціслаўскае, Віцебскае, часткі паветаў Аршанскага і Рэчыцкага &lt;…&gt; цяпер жа ўся Беларусь падзяляецца на два намесьніцтвы: Полацкае і Магілёўскае''»&lt;ref&gt;Новый и полный географический словарь Российского государства. Ч. 1. — Москва, 1788. С. 123—125.&lt;/ref&gt;. У афіцыйным аглядзе Расейскай імпэрыі 1793 году адзначалася, што Магілёўскае намесьніцтва складае частку «Беларусі» ({{мова-ru|«Бело-Руссии»|скарочана}}), а «''яго жыхары — гэта палякі і літва, якія спавядаюць рымска-каталіцкі, грэцкі і ўніяцкі законы; ёсьць тут таксама жыды''» ({{мова-ru|«жители оного суть поляки и литва, исповедующие римско-католицкий, греческий и униатский закон; здесь есть также жиды»|скарочана}})&lt;ref&gt;Плещеев С. И. Обозрение Российской империи в нынешнем ее новоустроенном состоянии. — СПб.: Имп. тип., 1793. С. 98.&lt;/ref&gt;. Такі ж склад насельніцтва пазначаўся для Полацкага намесьніцтва, якое называлася другой часткай «Беларусі»&lt;ref&gt;Плещеев С. И. Обозрение Российской империи в нынешнем ее новоустроенном состоянии. — СПб.: Имп. тип., 1793. С. 95.&lt;/ref&gt;. Тым часам у выдадзеным да [[Першы падзел Рэчы Паспалітай|першага падзелу Рэчы Паспалітай]] (1772 год) пры Імпэратарскім Маскоўскім унівэрсытэце атлясе зазначалася, што «''Белая Расія &lt;…&gt; складаецца з Смаленскай губэрні''»&lt;ref&gt;Детской атлас: о Российской Империи с толкованием гербов и с родословием царствующему дому. Т. 4. — Москва, 1771. [https://books.google.by/books?id=rABhAAAAcAAJ&amp;pg=PA91&amp;dq=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjw8b27hJj0AhXc8LsIHRRbA9sQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&amp;q=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&amp;f=false С. 91].&lt;/ref&gt;, а прафэсар Маскоўскага ўнівэрытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Харытон Чабатароў||ru|Чеботарёв, Харитон Андреевич}} у першым падручніку расейскай геаграфіі «Географическое методическое описание Российской империи…» (выйшаў з друку ў 1776 годзе) пісаў: «''З даўніх часоў прыналежныя да Расеі землі складаюць тры галоўныя яе часткі, гэта значыць: вялікую, малую і белую Расію. &lt;…&gt; Белая Расія, Rossia alba, ляжыць да Польскіх граніцаў паміж вялікай і малой Расіяй. Яна складаецца з аднаго Смаленскага княства &lt;…&gt; Смаленскае княства паводле цяперашняга падзелу называецца [[Смаленская губэрня|Смаленскай губэрняй]]''»&lt;ref&gt;Географическое методическое описание Российской империи… — Москва, 1776. С. 95, [https://books.google.by/books?id=pnVpAAAAcAAJ&amp;pg=PA104&amp;dq=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjw8b27hJj0AhXc8LsIHRRbA9sQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&amp;q=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&amp;f=false 104].&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Далей жа, аднак, пры падрабязным апісаньні тагачаснага адміністрацыйна-тэрытарыяльнага падзелу Расейскай імпэрыі аўтар ўжо адзначае, што Смаленская губэрня з наступнай Магілёўскай і большай часткай Пскоўскай губэрні «складае гэтак званую Белую Расію» ({{мова-ru|«составляет так называемую Белую Россию»|скарочана}})&lt;ref&gt;Географическое методическое описание Российской империи… — Москва, 1776. [https://books.google.by/books?id=pnVpAAAAcAAJ&amp;pg=PA104&amp;dq=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjw8b27hJj0AhXc8LsIHRRbA9sQ6AF6BAgJEAI#v=snippet&amp;q=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D1%82%D0%B0%D0%BA%D1%8A%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D0%BC%D1%83%D1%8E&amp;f=false С. 429].&lt;/ref&gt;}}.

[[Файл:Congress Poland and Lithuanian governorates - by Alexander Voschinin - 1851 AD.jpg|значак|Мапа № 6 атлясу «Географический атлас Российской империи» (1851 г.)&lt;ref&gt;Географический атлас Российской империи [Карты] / Сост. на основании Высочайше утвержденного наставления 24 декабря 1848 года Александром Вощининым. — Санкт-Петербург: 1851. — 17 с.&lt;/ref&gt;, дзе цэнтральная частка [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] (на поўдзень ад [[Горадня|Горадні]] і [[Менск]]у) мае подпіс «літоўцы» ({{мова-ru|литовцы|скарочана}}), а паўночна-ўсходняя частка — «беларусы» ({{мова-ru|белорусы|скарочана}})]]

У кнізе нямецкага навукоўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Гатліб Георгі|Ёгана Георгі|ru|Георги, Иоганн Готлиб}} «Описание всех в Российском государстве обитающих народов», выдадзенай у 1799 годзе пры Імпэратарскай акадэміі навук у Санкт-Пецярбург, зазначалася, што «''літоўцы — старажытнае племя русаў… гэты народ у пляне сваіх звычаяў, павер’яў, ладу жыцьця, адзеньня і нораваў мае падабенства часткова з палякамі і маларосамі, а часткова зь вядомымі плямёнамі старажытных русаў, што жывуць у Расеі''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Литовцы суть древнее племя Руссов… В прочем народ сей в рассуждении своих обычаев, поверьев, образа жизни, одеяния и нравов, имеет сходство частью с Поляками и Малороссиянами, а частью с известными, обитающими в России, племенами древних Руссов»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Георги И. Г. Описание всех обитающих в Российском государстве народов их житейских обрядов, обыкновений, одежд, жилищ, упражнений, забав, вероисповеданий и других достопамятностей. Ч. 4. — СПб, 1799. С. 385.&lt;/ref&gt;. У 1815 годзе расейскі географ прафэсар Пецярбурскага пэдагагічнага інстытуту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Еўдакім Зяблоўскі||ru|Зябловский, Евдоким Филиппович}} пісаў у другім выданьні сваёй працы «Статистическое описание Российской Империи»: «''Палякі… жывуць у губэрнях Віцебскай, Магілёўскай, Віленскай, Гарадзенскай, Менскай… &lt;…&gt; Літва знаходзіцца ў Віленскай і Магілёўскай губэрні, і ва ўсіх месцах былога Герцагства Літоўскага''»{{Заўвага|{{мова-ru|Поляки... живут в Губерниях Витебской, Могилевской, Виленской, Гродненской, Минской… &lt;…&gt; Литва находится в Виленской и Могилевской Губерниях и во всех местах бывшего Герцогства Литовского|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Зябловский Е. Статистическое описание Российской Империи в нынешнем ее состоянии. — СПб, 1815 [https://books.google.by/books?id=FwRhAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;dq=%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5+%D0%BE%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%98%D0%BC%D0%BF%D0%B5%D1%80%D1%96%D0%B8&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0&amp;f=false С. 123].&lt;/ref&gt;. У 1827 годзе расейскі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||ru|Кёппен, Пётр Иванович}} азначаў нашчадкаў [[крывічы|крывічоў]] як «літоўска-рускіх» ({{мова-ru|Литовско-Русских|скарочана}})&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-10&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 10.&lt;/ref&gt;, «ліцьвіна-русаў» ({{мова-ru|Литвино-Руссов|скарочана}}) і «беларусцаў» ({{мова-ru|Белорусцев|скарочана}})&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-11&quot;/&gt;. У 1837 годзе расейскі гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Сьнегіроў||ru|Снегирёв, Иван Михайлович}} пісаў, што «''пад словам Літва разумеюцца два розныя плямёны, а менавіта: 1) Літва азначае Вялікае Княства Літоўскае ў найбольшым яго пашырэньні. А як уласная Літва, якая гаворыць сваёй мовай, складала найменшую частку насельніцтва; то пад Літвой разумелі Расіянаў, або Русінаў Вялікага Княства Літоўскага; 2) Літва — народ адрознага ад Славянаў племені, які гаворыць мовай нявысьветленага паходжаньня і вядомы ў [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]] пад імём Жамойці. У Польскіх пісьменьнікаў Літва часта ўжываецца замест Літоўскай Русі і замест Жамойці або Самагіціі»{{Заўвага|{{мова-ru|«Под словом Литвы разумеются два разных племени, именно 1) Литва означает Великое Княжество Литовское в наибольшем его распространении. А как собственная Литва, говорящая своим особенным языком, составляла самую малую часть народонаселения: то под Литвою разумели Россиян или Русинов Великого Княжества Литовского; 2) Литва — народ опличногo oт Славян племени, говорящий языком недоведомого происхождения и известный в Виленской г. под именем Жмуди. У Польских писателей Литва часто употребляется вместо Литовской Руси и вместо Жмуди или Самогиции».|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Снегирев И. М. Руские простонародные праздники и суеверные обряды: Выпуск I. — Москва, 1837. [https://books.google.by/books?id=qQJnAAAAcAAJ&amp;pg=PA244&amp;dq=%D0%BF%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D1%8B%D0%B5+%D0%BF%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%B4%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%B8+1837&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjnteDJ0pf0AhWWi_0HHXfhBkEQ6AF6BAgEEAI#v=snippet&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0%20%D1%80%D1%83%D1%81%D0%B8%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8&amp;f=false С. 94].&lt;/ref&gt;.

Выдадзеная ў 1839 годзе 3-я частка расейскай энцыкляпэдыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Военный энциклопедический лексикон||ru|Военный энциклопедический лексикон}} у артыкуле пра Віленскую губэрню падавала наступную інфармацыю: «''Насельніцтва складаецца з прыродных літоўцаў, палякаў, жыдоў, расейцаў і малой колькасьці караімаў і татараў. Шляхта большай часткай літоўскага паходжаньня''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Народонаселение состоит из природных Литовцев, Поляков, Евреев, Русских и малого числа Караимов и Татар. Дворянство большей частью происхождения Литовского»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Военный энциклопедический лексикон. Ч. 3. — СПб., 1839. С. 324.&lt;/ref&gt;, тым часам у артыкуле пра [[Віцебская губэрня|Віцебскую губэрню]] гэтая ж крыніца замест літоўцаў сярод насельніцтва падавала беларусаў, а паходжаньне шляхты не адзначалася&lt;ref&gt;Военный энциклопедический лексикон. Ч. 9. — СПб., 1839. С. 384.&lt;/ref&gt;. Падобная сытуацыя назіралася і ў выдадзенай у 1845 годзе 9-й частцы, калі ў артыкуле пра [[Менская губэрня|Менскую губэрню]] зазначалася, што «''Насельніцтва складаецца з прыродных літоўцаў, палякаў, жыдоў і малой колькасьці татараў. Шляхта большай часткай літоўскага паходжаньня''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Народонаселение состоит из природных Литовцев, Поляков, Евреев и малого числа Татар. Дворянство большей частью происхождения Литовского»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Военный энциклопедический лексикон. Ч. 9. — СПб., 1845. [https://books.google.by/books?id=r_IIAAAAQAAJ&amp;pg=PA58&amp;hl=ru&amp;source=gbs_selected_pages&amp;cad=2#v=onepage&amp;q&amp;f=false С. 58].&lt;/ref&gt;, а ў артыкуле пра [[Магілёўская губэрня|Магілёўскую губэрню]] замест літоўцаў ужо падаваліся беларусы&lt;ref&gt;Военный энциклопедический лексикон. Ч. 9. — СПб., 1845. С. 108.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Разам з тым, у выдадзенай у 1840 годзе 4-й частцы адзначалася, што насельніцтва [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] «''пераважна складаецца з русінаў, беларускага племені, з выняткам паўночных паветаў, у якіх пануюць літоўцы. Шляхта амаль ўся даўняга літоўскага і найноўшага польскага паходжаньня''»&lt;ref&gt;Военный энциклопедический лексикон. Ч. 4. — СПб., 1840. С. 108.&lt;/ref&gt;}}.

[[Файл:Рассказы на белорусском наречии (1863).jpg|значак|«Рассказы на белорусском наречии», выдадзеныя ўладамі Расейскай імпэрыі ў 1863 г.]]

Выдадзеная у 1843 годзе 2-я частка «Геаграфіі Расейскай імпэрыі» {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Паўлоўскі|Івана Паўлоўскага|ru|Павловский, Иван Яковлевич}} паведамляла, што «''ў Беларусі агулам жывуць літоўцы і рускія; у местах пераважна палякі і жыды''»{{Заўвага|{{мова-ru|«В Белоруссии вообще живут Литовцы и Русские; в городах преимущественно Поляки и Евреи»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Павловский И. Я. География Российской империи. Ч. 2. — Дерпт, 1843. С. 7.&lt;/ref&gt;. У 1849 годзе расейскі этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Сахараў||ru|Сахаров, Иван Петрович}} ужыў датычна беларусаў назву літоўца-русы ({{мова-ru|литовцо-руссы|скарочана}}){{Заўвага|Напрыклад, {{мова-ru|«Литовцо-руссы хоровод переименовали в корогод»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Сахаров И. П. Сказания русского народа. Т. 2. — СПб., 1849. С. [https://books.google.by/books?id=UvtJAAAAcAAJ&amp;pg=RA3-PA38&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiS0srKqrnzAhUkS_EDHRXODUIQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&amp;f=false 38], [https://books.google.by/books?id=oboNAAAAIAAJ&amp;pg=RA3-PA77&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiS0srKqrnzAhUkS_EDHRXODUIQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&amp;f=false 77].&lt;/ref&gt;. Напісаную каля 1857 году і выдадзеную ў 1867 годзе кнігу пра гісторыю [[Тураў]]скай япархіі народжаны на [[Пінскі павет|Піншчыне]] архімандрыт [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Урадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Анатолі (Станкевіч)||uk|Анатолій Станкевич}}&lt;ref&gt;Ільїн О. Єпископ Анатолій (Станкевич) та виникнення білоруської національної ідеї // Сіверянський літопис. № 1, 2013. С. 33—34.&lt;/ref&gt; пачынаў наступнымі словамі&lt;ref&gt;Воспоминание о древнем православии Западной Руси. — Репринт. изд. — Мн.: Белорусский экзархат Московской патриархии, 1990.&lt;/ref&gt;: «''Якім бедным ня быў бы выгляд цяперашняга [[Тураў|Турава]], але ўсё-ткі памяць пра Тураў, як калыску праваслаўя ў Літве, сьвятая для ўсякага руса-ліцьвіна''» ({{мова-ru|«Как ни беден вид теперешнего Турова, но все-таки память о Турове, как колыбели православия в Литве, священна для всякого руссо-литвина»|скарочана}}).

[[Файл:Dictionary Nasovic Title Page .jpg|значак|[[Слоўнік Насовіча]] ({{мова-ru|«Словарь белорусского наречия»|скарочана}}). [[Санкт-Пецярбург]], 1870 г.]]

У 1846 годзе на прапанову Расейскай акадэміі навук даслаць зьвесткі пра наяўнасьць неславянскіх нацыянальных меншасьцяў, у тым ліку і летувісаў, ваўкавыскі земскі спраўнік паведаміў, што ў [[Ваўкавыскі павет (Гарадзенская губэрня)|Ваўкавыскім павеце]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] жыве 84 190 «''літоўцаў праваслаўнага і каталіцкага веравызнаньня''ў» (большасьць насельніцтва павету). Як падкрэсьлівае гісторык [[Аляксандар Краўцэвіч]], такім парадкам мясцовы ўраднік з тэрыторыі гістарычнай Літвы традыцыйна атаясаміў «літоўцаў» з тутэйшымі беларусамі&lt;ref&gt;Краўцэвіч А. Стварэнне Вялікага княства Літоўскага. — Беласток, 2008. С. 114.&lt;/ref&gt;. Паводле апублікаваных у 1861 годзе афіцыйных зьвестак губэрнскіх статыстычных камітэтаў, сабраных у канцы 1850-х гадоў з дапамогай мясцовага духавенства ўсіх канфэсіяў, у Ваўкавыскім павеце налічвалася ўжо толькі 37 481 «літоўцаў», з астатняга насельніцтва павету 23&amp;nbsp;816 чал. назвалі праваслаўнымі «вялікарасіянамі», 9032 чал. — каталікамі-«палякамі», 8578 чал. — «беларусамі», 2854 чал. — праваслаўнымі «[[яцьвягі|яцьвягамі]]», 15 чал. — «маларасіянамі»&lt;ref name=&quot;Zapiski-1861-153&quot;&gt;Записки Императорского русского географического общества. Кн. 3, 1861. С. 153.&lt;/ref&gt;. Тым часам у [[Гарадзенскі павет (Гарадзенская губэрня)|Гарадзенскім павеце]] налічылі 46&amp;nbsp;270 «літоўцаў», 16&amp;nbsp;426 «палякаў», 8171 «вялікарасіяніна» і 2074 «беларусы», прытым 29&amp;nbsp;856 «літоўцаў» спавядалі праваслаўе. Апроч таго, у [[Берасьцейскі павет (Гарадзенская губэрня)|Берасьцейскім павеце]] налічылі 13&amp;nbsp;322 праваслаўныя «літоўцы», у [[Пружанскі павет (Гарадзенская губэрня)|Пружанскім павеце]] — 22&amp;nbsp;103, у [[Слонімскі павет (Гарадзенская губэрня)|Слонімскім павеце]] — 53&amp;nbsp;808, а ў [[Кобрынскі павет (Гарадзенская губэрня)|Кобрынскім павеце]] — 22&amp;nbsp;725 праваслаўных «яцьвягаў»&lt;ref name=&quot;Zapiski-1861-153&quot;/&gt;. Тым часам большую частку насельніцтва Менскай губэрні ў гэтых сьпісах ужо азначылі як беларусаў, хоць у [[Слуцкі павет (Менская губэрня)|Слуцкім павеце]] яшчэ налічылі 20&amp;nbsp;721 «літоўцаў» (зь іх 9028 праваслаўных), у [[Барысаўскі павет|Барысаўскім павеце]] — 19&amp;nbsp;082, у [[Ігуменскі павет|Ігуменскім павеце]] — 14&amp;nbsp;919&lt;ref&gt;Записки Императорского русского географического общества. Кн. 3, 1861. С. 153.&lt;/ref&gt;. У Віленскай губэрні гэтыя ж сьпісы дэкляравалі 27&amp;nbsp;985 праваслаўных «літоўцаў» (пераважна ў [[Лідзкі павет (Віленская губэрня)|Лідзкім павеце]])&lt;ref&gt;Записки Императорского русского географического общества. Кн. 3, 1861. С. 150—151.&lt;/ref&gt;. У 1869 годзе расейскія ўлады апублікавалі статыстычныя зьвесткі пра этнічны склад падатнага насельніцтва, дзе ўжо і большасьць насельніцтва Гарадзенскай губэрні азначалася як беларусы («нацыянальнасьць» жыхароў гэтым разам вызначалі расейскія паліцыйныя прыставы, якія дасылалі зьвесткі беспасярэдне ў статыстычны камітэт)&lt;ref&gt;[[Сяргей Токць|Токць С.]] Беларуская вёска на мяжы эпох. Змены этнічнай самасвядомасці сялянства ва ўмовах распаду традыцыйнага аграрнага грамадства (па матэрыялах Гарадзеншчыны 19 — першай трэці 20 ст.). — {{Горадня (Гродна)}}: ГрДУ, 2003. С. 149—150.&lt;/ref&gt;. У 1886 годзе латыска-летувіскі этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Эдуард Вольтэр||be|Эдуард Аляксандравіч Вольтэр}}, які карыстаўся падтрымкай [[Расейскае геаграфічнае таварыства|Расейскага геаграфічнага таварыства]], даваў наступныя інструкцыі датычна збору статыстычных зьвестак у Віленскай губэрні&lt;ref&gt;Вольтер Э. Об изучении литовского языка и племени // Памятная книжка Виленской губернии на 1887 год. — Вильна, 1886. С. 133.&lt;/ref&gt;: «''Пры зьбіраньні статыстычных зьвестак часта зьмешваюцца паняцьці Ліцьвін, Літва ў гістарычна-геаграфічным значэньні зь Літвой этнаграфічнай. Ліцьвінам лічыцца мусіць той, хто ў хатнім побыце размаўляе па-літоўску{{Заўвага|Тут — у сэнсе «па-летувіску»|name=&quot;pa-letuvisku&quot;}} &lt;…&gt; У цяперашні час зьвесткі, датычна прынятых у войска ў рубрыцы „паводле паходжаньня“, мусяць лічыцца сумнеўнымі ад таго, што вельмі шмат ліцьвінаў значыцца ў паветах — дзе іх цяпер, як тых, хто размаўляе па-літоўску, зусім няма; а наадварот, у тых паветах, дзе цяпер яшчэ гавораць па-літоўску, паводле статыстычных табліцаў прынятых літоўцаў у войска паказваецца параўнальна мала. У [[Вялейскі павет (Віленская губэрня)|Вялейскім]] і [[Дзісенскі павет (Віленская губэрня)|Дзісенскім]] паветах пра літоўцаў ня можа быць і гаворкі…»{{Заўвага|{{мова-ru|«При собирании статистических сведений часто смешиваются понятия Литвин, Литва в историко-географическом значении с литвою этнографической. Литвином считаться должен тот, кто в домашнем быту говорит по литовски &lt;...&gt; В настоящее время сведения, относительно принятых в войска по рубрике «по происхождению», должны считаться сомнительными оттого, что очень много литвинов значится в уездах — где их теперь, как по литовски говорящих, вовсе нет; а наоборот, в тех уездах, где ныне еще говорят по литовски, по статистическим таблицам принятых литовцев в войска показано сравнительно мало. В Вилейском и Дисненском уездах о литовцах не может быть и речи...»|скарочана}}}}''.

[[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі [[Летувіская мова|летувіскамоўная]] паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]]

У 1863 годзе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў||ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} на сродкі [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] вялікім накладам надрукаваў «Рассказы на белорусском наречии»&lt;ref&gt;[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] [http://dziejaslou.by/old/www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/lat902ec.html?OpenDocument Гутарка «царкоўнага старасты Янкі» з «Яськам гаспадаром з-пад Вільні»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 9 (2), 2004. С. 196—212.&lt;/ref&gt; (выдавалася за зборнік ананімных «народных» твораў) — кнігу да чытаньня ў [[Народная вучэльня|народных вучэльнях]], дзе гістарычным ліцьвінам навязваўся ідэалягічны штамп расейскага [[імпэрыялізм]]у дзеля абгрунтаваньня прынцыпаў [[Русіфікацыя Беларусі|іх русіфікацыі]] і асыміляцыі&lt;ref name=&quot;Chaustovic-2001-11&quot;&gt;Хаўстовіч М. «Разсказы на белорусскомъ наречіи» ў кантэксце ананімнай літаратуры 60-х гг. XIX ст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 4, Філалогія. Журналістыка. Педагогіка. № 1, 2001. С. 11.&lt;/ref&gt;: у першым творы «Кто булы наши найдавнійшіи диды и якая их була доля до уніи?» аўтар (відаць, [[Міхаіл Каяловіч]]&lt;ref name=&quot;Chaustovic-2001-9&quot;&gt;Хаўстовіч М. «Разсказы на белорусскомъ наречіи» ў кантэксце ананімнай літаратуры 60-х гг. XIX ст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 4, Філалогія. Журналістыка. Педагогіка. № 1, 2001. С. 9.&lt;/ref&gt;) апавядае пра «літоўскую заваёву Беларусі»{{Заўвага|Хоць супольнае жыцьцё беларусаў з «заваёўнікамі» ў гэтым творы падаецца досыць станоўча&lt;ref name=&quot;Tokc-2006&quot;/&gt;}}, называючы «ліцьвінамі» летувісаў&lt;ref name=&quot;Tokc-2006&quot;&gt;[[Сяргей Токць|Токць С.]] Абуджэнне заходнерусізму ў інтэграцыйным канструктывізме А. Бендзіна // [[Беларускі гістарычны агляд]]. Т. 13, сш. 2 (снежань 2006). С. 388—419.&lt;/ref&gt;, у другім творы праводзіцца думка, што «''нашы дзяды былі рускімі, але сталі над імі панаваць ліцьвіны і палякі ды прымусілі прыняць унію, каб ператварыць нас у палякаў і католікаў''»&lt;ref name=&quot;Chaustovic-2001-9&quot;/&gt;, трэці твор «Великая помылка наших белорусов» заканчваецца заклікам, што «''Русскими, а не Поляками мы повинны называтца''»&lt;ref name=&quot;Chaustovic-2001-10&quot;&gt;Хаўстовіч М. «Разсказы на белорусскомъ наречіи» ў кантэксце ананімнай літаратуры 60-х гг. XIX ст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 4, Філалогія. Журналістыка. Педагогіка. № 1, 2001. С. 10.&lt;/ref&gt;, у чацьвертым творы прапагандуецца навучаньне дзяцей у расейскіх школах&lt;ref name=&quot;Chaustovic-2001-11&quot;/&gt;. Выдадзены ў 1870 годзе Імпэратарскай акадэміяй навук у [[Санкт-Пецярбург]]у [[Слоўнік Насовіча|«Словарь белорусского наречия»]] [[Іван Насовіч|Івана Насовіча]] падае да беларускага слова «литвин» расейскі адпаведнік «литовец» і прыклад ужываньня «''литвин як лин''»{{Заўвага|Выдадзены ў 2011 годзе [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|Нацыянальнай акадэміяй навук Беларусі]] «Слоўнік беларускіх народных параўнанняў» дае наступнае тлумачэньне выразу «''ліцьвін як лін''»: «''Пра характар колішняга беларуса — дужага, моцнага, выкрутлівага, якога голай рукой ня возьмеш''»&lt;ref&gt;Слоўнік беларускіх народных параўнанняў. — {{Менск (Мінск)}}: Беларуская навука, 2011. С. 241.&lt;/ref&gt;}}, сьледам падаецца слова «[[Літвякі (неадназначнасьць)|литвяк]]», якому даецца расейскае тлумачэньне «тоже, что литвин» і прыклад ужываньня «''литвяки по нашему не говоруць''»&lt;ref&gt;Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб., 1870. С. 269.&lt;/ref&gt;. Тым часам у якасьці прыкладу да слова «[[Бацьвіньне|боцвинне]]» падаецца «''Кузьма и Дземьян два лицвины, принешли горшочек боцвиння''»&lt;ref name=&quot;Nasovic-1870-31&quot;/&gt;{{Заўвага|Як зазначаюць сучасныя дасьледнікі, сьвятых Кузьму і Дзям’яна беларусы здаўна лічылі сваімі апекунамі і дарадцамі: у беларускім фальклёры адлюстроўваецца вера ў тое, што Кузьма і Дзям’ян дапамагалі сялянам у іх галоўных клопатах — сенакосе, падрыхтоўцы да жніва, малацьбе. Сярод іншага, менавіта Кузьма і Дзям'ян дапамагаюць ліцьвіну паводле сюжэту ўкраінскай інтэрмэдыі XVIII стагодзьдьзя&lt;ref name=&quot;Kabrzyckaja-2007&quot;/&gt;}}. Гэты ж слоўнік да вядомай беларускай назвы расейцаў — [[маскаль]] — падае толькі адно расейскае значэньне «солдат»&lt;ref&gt;Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб., 1870. С. 290.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія беларускія школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]]

Як адзначае гісторык [[Павал Церашковіч]], па 1860-х гадоў тэрмін «ліцьвіны» («літоўцы») у дачыненьні да беларусаў зьнікае з афіцыйных дакумэнтаў і статыстыкі Расейскай імпэрыі&lt;ref&gt;Терешквич П. В. Этническая история Беларуси XIX — начала XX в. — Минск, 2004. С. 79.&lt;/ref&gt;. Разам з тым, яшчэ ў працы 1886 году (перавыдавалася ў 1890 годзе) пра здушэньне [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|вызвольнага паўстаньня 1830—1831 гадоў]] расейскі вайсковы гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Пузырэўскі||pl|Aleksandr Puzyriewski}}, які паходзіў зь віленскай шляхты, апісваў насельніцтва вылучанага ім паўночнага тэатру ваенных дзеяньняў ([[Беластоцкая вобласьць (Расейская імпэрыя)|Беластоцкая вобласьць]], [[Віленская губэрня]], часткі [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай]] і [[Менская губэрня|Менскай]] губэрняў з найважнейшымі местамі [[Вільня]]й, [[Горадня]]й, [[Коўна]]й, [[Беласток]]ам і [[Менск]]ам) як «''жамойць і літоўцы складаюць земляробчую клясу; гандаль і прамысловасьць у руках жыдоў, якія насяляюць месты і мястэчкі; польская шляхта — паноўная кляса''», а насельніцтва сярэдняга тэатру ваенных дзеяньняў ([[Палесьсе]] — паўднёвыя часткі Менскай і Гарадзенскай губэрняў, паўночная частка [[Валынская губэрня|Валынскай губэрні]] з найважнешымі местамі [[Берасьце]]м, [[Пінск]]ам, [[Мазыр]]ом і [[Бабруйск]]ам) — «''беларусы, літоўцы, палякі, жыды''»&lt;ref&gt;Пузыревский А. К. Польско-русская война 1831 г. — СПб., 1886. С. 21—22.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|А ў выдадзенай у 1869 годзе этнаграфічнай працы {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхаіл Дзьмітрыеў|Міхаіла Дзьмітрыева|be|Міхаіл Аляксеевіч Дзмітрыеў}} адзначалася, што {{мова-ru|«Похороны у простолюдинов Дисненского и Вилейского уездов называются Литовским словом ''хаутуры''»|скарочана}}&lt;ref&gt;Собрание песен, сказок, обрядов и обычаев крестьян Северо-западнаго края. — Вильна, 1869. [https://books.google.by/books?id=zwLkAAAAMAAJ&amp;pg=PA211&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A+%22%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D0%BC%D1%8A%22&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiKocygxo70AhWK3eAKHXp0AME4HhDoAXoECAIQAg#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A%20%22%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D0%BC%D1%8A%22&amp;f=false С. 211].&lt;/ref&gt;}}.

Таксама адгукнуліся на сьвядомасьці ліцьвінаў-беларусаў наступствы [[палянізацыя|палянізацыі]]. Так, шматлікія беларусы называлі сябе [[палякі|палякамі]], хоць азначалі сваю зямлю [[Літва старажытная|Літвой]], а мову — [[Беларуская мова|літоўскай]]&lt;ref&gt;Янчук Н. По Минской губернии (заметки из поездки в 1886 году). — Москва, 1889. [https://books.google.by/books?id=G34hEAAAQBAJ&amp;pg=PA26&amp;dq=Po+litewsku+%D1%8F%D0%BD%D1%87%D1%83%D0%BA%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiNyOa8isPzAhVPRPEDHQkbDGYQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=Po%20litewsku%20%D1%8F%D0%BD%D1%87%D1%83%D0%BA%D1%8A&amp;f=false С. 25—26.]&lt;/ref&gt;:
{{Цытата|Іншая цяжкасьць паходзіць ад таго, што на мясцовай мове, а пагатоў на польскай, нярэдка зьмешваюцца назвы «Беларусь» і «Літва», беларуская мова і літоўская{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіская»|name=&quot;letuviskaja&quot;}}, то бок паводле старадаўняй памяці пра тыя часы, калі Беларусь і Літва складалі адно цэлае, усё беларускае называлася ''літоўскім''. Спытаеце вы, напрыклад, якуюсьці мяшчанку, хто яна такая? — Polka, адкажа яна вам. — Адкуль родам? — Z Litwy. Як гавораць дома? — Po litewsku. Між тым пры высьвятленьні больш дакладных зьвестак выяўляецца, што ні сама яна, ні яе родныя ні слова не разумеюць па-літоўску{{Заўвага|name=&quot;pa-letuvisku&quot;}}, а гавораць выняткова [[Беларуская мова|па-беларуску]].
{{арыгінал|ru|Другое затруднение происходитъ оттого, что на местном языке, а тем более на польском, нередко смешиваются в названии Белоруссия и Литва, белорусский язык и литовский, т. е. по старинной памяти о тех временах, когда Белоруссия и Литва составляли одно целое, всё белорусское называется литовским. Спросите вы, например, какую нибудь мещанку, кто она такая? – Polka, ответит она вам. – Откуда родом? – Z Litwy. – Как говорят дома? – Po litewsku. Между тем, по наведении более точных справок оказывается, что ни сама она, ни ее родные ни слова не понимают по-литовски, а исключительно говорятъ по-белорусски.}}
}}

[[Файл:Kowno dzisiejsza stolica Żmudzi (A. Czapski, 1850).jpg|значак|«Коўна — цяперашняя сталіца [[Жамойць|Жамойці]]» ({{мова-pl|«Kowno dzisiejsza stolica Żmudzi»|скарочана}}). Подпіс да панарамнай выявы [[Коўна]], 1850 г.]]
[[Файл:Schamaiten (Samogitien) (D. Schäfer, 1916).jpg|значак|Фрагмэнт мапы «Землі і народы Эўропы» нямецкага гісторыка [[Дытрых Шэфэр|Дытрыха Шэфэра]] (1916 г.), на якой абшар [[летувісы|летувісаў]] мае подпіс «''Schamaiten (Samogitien)''»]]
[[Файл:Litauer (Schamaiten, Schmuden) (D. Schäfer, 1916).jpg|значак|Легенда да мапы Д. Шэфэра, дзе летувісы азначаюцца [[жамойты|жамойтамі]]&lt;ref&gt;Остапенко А. В. [https://shron1.chtyvo.org.ua/Ostapenko_Anatolii/Etnichni_faktory_u_protsesakh_formuvannia_biloruskoho_narodu_ta_natsii.pdf?PHPSESSID=m47mi2g6psl5t9sjten73f21f1 Етнічні фактори у процесах формування білоруського народу та нації : автореф. дис. … д-ра іст. наук] : [спец.] 07.00.05 «Етнологія» / Остапенко Анатолій Володимирович ; Київський нац. ун-т ім. Тараса Шевченка. — Захищена 26.04.2021. — Київ, 2021. С. 139—140.&lt;/ref&gt;: «''Litauer (Schamaiten, Schmuden'')»]]

Зь іншага боку, яшчэ ў пачатку ХХ ст. захоўвалася адрозьненьне паміж літоўцамі і жамойтамі. У артыкуле «Цікавае выступленьне» [[Антон Луцкевіч]] цытуе прамову ксяндза [[Міхал Далецкі|Міхала Далецкага]] на інгрэсе жамойцкага біскупа [[Францішак Карэвіч|Францішка Карэвіча (Пранцішкуса Каравічуса)]]: «''У склад нашай дыяцэзіі ўходзіць, апрыч жмудзінаў і літоўцаў, значнае чысло і другіх народнасьцяў…''»&lt;ref&gt;[[Антон Луцкевіч|Луцкевіч А.]] Барацьба за вызваленьне. — Вільня; Беласток, 2009. С. 134.&lt;/ref&gt;. Увогуле, жыхарства [[Жамойць|Жамойці]] (большай часткі сучаснай [[Летува|Летувы]]) «ліцьвінамі» (альбо «літоўцамі») сябе не называла нават у XIX стагодзьдзі. У навуковым выданьні «Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею», выдадзеным у 1899 годзе, у прадмове зьмяшчаецца агляд аўтарам [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]], якая займала тады ўсю тэрыторыю сучаснай [[Летува|Летувы]] на поўнач ад [[Коўна|Коўны]]: «''Ковенская губэрня ўся амаль заселеная карэннымі літоўцамі, якія край свой называюць [[Жамойць|Жмудзь]], а сябе [[жмогусы|жмогусамі]]''» ({{мова-ru|«Ковенская губерния вся почти сплошь заселена коренными литовцами, которые страну свою называют Жмудь, а себя жмогусами»|скарочана}}&lt;ref&gt;Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею // Акты Упитского гродского суда. — Вильна, 1899. [https://books.google.by/books?id=XeYDAAAAYAAJ&amp;pg=PR29&amp;dq=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjx1Yv_n8jzAhWIhv0HHVNpC7sQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&amp;q=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&amp;f=false С. XXIX].&lt;/ref&gt;). А ў 1893 годзе паведамлялася, што «''…Жамойць, або, як яна сама сябе называе, „сьвятая Жамойць“, засяляе шчыльнай масай мільёна ў два душ паўночную частку Віленскай губэрні і найбольшую частку Ковенскай і Сувалкаўскай''» ({{мова-ru|«...Жмудь, или, как она сама себя называет, «святая Жмудь», населяет плотной массой миллиона в два душ северную часть Виленской губернии и наибольшую часть Ковенской и Сувалкской»|скарочана}})&lt;ref&gt;Русское обозрение. Т. 4, 1893. [https://books.google.by/books?id=eeA6AQAAMAAJ&amp;pg=PA414&amp;dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D1%82,+%E2%80%9E%D1%81%D0%B2%D1%8F%D1%82%D0%B0%D1%8F+%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D1%8C%E2%80%9C,&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjOovDw0ev0AhWk_7sIHSTgDBwQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D1%82%2C%20%E2%80%9E%D1%81%D0%B2%D1%8F%D1%82%D0%B0%D1%8F%20%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D1%8C%E2%80%9C%2C&amp;f=false С. 414].&lt;/ref&gt;. На тое, што жыхары Жамойці не называлі сябе ліцьвінамі, таксама зьвяртае ўвагу [[Ігар Чаквін]], тым часам беларускамоўныя ліцьвіны гістарычна супрацьпастаўлялі сябе летувісам, якіх вызначалі назвамі «жамайты», «жамойты», «жмудзь», «самагіты» ды іншымі&lt;ref&gt;{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 95—96.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|[[Гістарычны слоўнік беларуская мовы]] падае наступныя назвы з азначэньнем 'жамойт, жыхар Жамойці' або 'Жамойць': 
* ''Жмайдзін'' («''з заўзятай злосьці ... коні двох жмайдзінаў паловых з шорами ізь лейцамі ... заступіўшы на дабравольнай дарозе''»)
* ''Жмойдзь'' («''пад тым іменем замыкаюцца некаторыя народы сятыскія ў гісторыкаў, і нашы славенскія ўсі продкаве, русь, Масква, палякі, літва, жмойдзь''»)
* ''Жмуйдзь'' («''з таго ж гомэра і патомкаў яго цымбраў пашлі немцы. А ад кваснона (квіснонамі) краля іўдзескамі названы, готаве, такжа полаўцы, літва, жмуйдзь, латва''»)
* ''Жамойцін'' («''у лесе ліцьвіна з жамойцінам да тых часоў ані слыхаць было''»)
* ''Жамойць'' («''абы ўрады ў зямлі Жамойцкай не былі даваны ані Літве, ані Русі, і не аселым, адно Жамойці''», «''то ўсе мы і патомкі нашы вялікія князі літоўскія даваці будзем павінны, толька літве, русі, жамойці''», «''асобна абоз з калёс скірпячых паставіўшы бяз зброі і панцыраў бо тодзь яшчэ рыштунку жамойць у тот час ня знала''»)&lt;ref&gt;{{Літаратура/ГСБМ|10к}} С. 42, 50.&lt;/ref&gt;}}. Гэтак, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што ліцьвіны ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''[[Жмогусы|Zmogosy]], Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''&lt;ref&gt;Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&amp;pg=PA491&amp;dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&amp;f=false S. 491].&lt;/ref&gt;. Беларускае слова «жмудзяк» з расейскім перакладам «жмудин, литвин» зафіксаваў «[[Беларуска-расійскі слоўнік Байкова і Некрашэвіча|Беларуска-расійскі слоўнік]]» [[Мікола Байкоў|Міколы Байкова]] і [[Сьцяпан Некрашэвіч|Сьцяпана Некрашэвіча]] (1925 год), а выдадзены ў 2014 годзе «[[Ушачы|Вушацкі]] словазбор [[Рыгор Барадулін|Рыгора Барадуліна]]» падае слова «жмудзяк» у значэньні «скупы чалавек, скнара»: «''Такі ўжо жмут, такі жмудзяк, што зімой лёду не пазычыць''»{{Заўвага|Тым часам слова «жмудны», паводле Расейска-беларускага слоўніка дадатковай лексыкі [[Зьміцер Саўка|Зьмітра Саўкі]], мае расейскі пераклад «выматывающий», а ў беларускіх гаворках ([[Жыткавіцкі раён]]) адпавядае беларускаму слову «скупы»}}. Таксама ў беларускіх гаворках захавалася слова «жмодзь» — 'саранча, навала' («''ек та жмодзь: і свое поедзяць і нашэ покрадуць''»{{Заўвага|Запісана ў [[Столінскі раён|Столінскім раёне]] пра вялікую колькасьць малых пражэрлівых істот}}&lt;ref&gt;Слоўнік беларускіх народных параўнанняў. — {{Менск (Мінск)}}: Беларуская навука, 2011. С. 152.&lt;/ref&gt;), якое паводле Этымалягічнага слоўніка беларускай мовы [[НАН Беларусі]], відаць, ёсьць пераасэнсаваньнем старой назвы групы плямёнаў ([[жамойць]]), вядомым і ў іншых выпадках (напрыклад, [[барбары]])&lt;ref&gt;{{Літаратура/ЭСБМ|3к}} С. 231.&lt;/ref&gt;. Тым часам летувіская мовазнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юраце Лаўчуце||lt|Jūratė Sofija Laučiūtė}} ў сваім «Слоўніку балтызмаў у славянскіх мовах» (1982 год) зьвязвае з этнонімам «жамойць» беларускае слова «жмойдзь» — 'шматлікая сям’я з малалетніх, якія задарма ядуць хлеб; увогуле вялікая колькасьць дармаемаў' і параўноўвае яго з словам «жэмяць» — 'малеча, драбяза'&lt;ref&gt;Лаучюте Ю. А. Словарь балтизмов в славянских языках / Отв. ред. чл.-корр. АН СССР А. В. Десницкая; Институт языкознания АН СССР. — Л.: Наука. Ленингр. отд-ние, 1982. С. 54.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Сюды ж «жэмач» — 'пагардлівы зварот да падлеткаў' (смаленскае) і 'дробная рыбіна' (пскоўскае)&lt;ref&gt;Корбут В. [http://mowaznaustwa.ru/2009/03/19/v-korbut-z-kry%D1%9Eskix-belaruskix-baltyzma%D1%9E/ З крыўскіх (беларускіх) балтызмаў] // DRUVIS. Альманах цэнтра этнакасмалогіі KRYŬJA. № 1, 2005.&lt;/ref&gt;}}. Таксама, відаць, зьвязаны з жамойтамі выраз «жэмаць пузатая» — 'малыя дзеці' — ёсьць у лексыконе [[Аўсюкова|аўсюкоўскай]] гаворкі ([[Расонскі раён]])&lt;ref&gt;[https://news.arche.by/by/page/science/filialogia-navuka/13809 З лексікону аўсюкоўскай гаворкі], [[ARCHE Пачатак]], 7 лютага 2014 г.&lt;/ref&gt;. Апроч таго, беларускі мовазнаўца [[Мікалай Бірыла]] ў сваёй працы «Беларуская антрапанімія» (1969 год) прыводзіць наступныя прозьвішчы, утвораныя ад 'летувіс, жмудзін, жамайдзяк, жыхар Жамойці': Жамойда, Жамойдзін, Жамойта, Жамойць, Жмайдзяк, Жмудзяк, Змудзяк&lt;ref&gt;Бірыла М. Беларуская антрапанімія, 2. Прозвішчы, утвораныя ад апелятыўнай лексікі. — {{Менск (Мінск)}}: «Навука і тэхніка», 1969. С. 144, 146—147, 160.&lt;/ref&gt;. Таксама ў Беларусі адзначаюцца паселішчы з назвамі этнічнага паходжаньня, утворанымі ад «жамойць» або «жамайдзяк»: [[Жамайдзякі]] ([[Івацэвіцкі раён]]), [[Жамойск]] ([[Докшыцкі раён]]), [[Жамойцішкі]] ([[Вярэнаўскі раён]])&lt;ref&gt;{{Літаратура/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі|к}} С. 122.&lt;/ref&gt;, [[Жамайдзі]] ([[Лідзкі раён]]), [[Жамойдзь (Валожынскі раён)|Жамойдзь]] ([[Валожынскі раён]]) і [[Жамойдзь (Клецкі раён)|Жамойдзь]] ([[Клецкі раён]])&lt;ref&gt;{{Літаратура/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі|к}} С. 125.&lt;/ref&gt;. Гісторык [[Мікола Ермаловіч]] зьвяртае ўвагу на наяўнасьць значнай колькасці танонімаў тыпу «Жамойцішкі», «Жамайтэлі» і ім падобных у былых Бутрымонскай і Язьненскай воласьцях [[Троцкі павет (Віленская губэрня)|Троцкага]], у Падбярэзскай, Рукойненскай, Янішкаўскай воласьцях [[Віленскі павет (Віленская губэрня)|Віленскага]], у Аляксандраўскай, Беняконскай, Ганчарскай і Эйшышкаўскай воласьцях [[Лідзкі павет (Віленская губэрня)|Лідзкага]], у Дубатоўскай воласьці [[Сьвянцянскі павет (Віленская губэрня)|Сьвянцянскага]], у Забрэскай і Суботніцкай воласьцях [[Ашмянскі павет (Віленская губэрня)|Ашмянскага]] паветаў. Гэтыя тапонімы досыць сканцэнтраваныя і шчыльна абымаюць усходнія і паўднёва-ўсходнія межы сучаснай Летувы&lt;ref name=&quot;Jermalovic-2000-37&quot;&gt;{{Літаратура/Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае|к}} С. 37.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|Краіна «Літва і Беларусь» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобная ад [[Жамойць|Жамойці]] (''Żmujdź''), 1916 г.]]

Такім чынам, [[Русіфікацыя Беларусі|палітыка татальнай русіфікацыі колішняга Вялікага Княства Літоўскага]], якую праводзілі ўлады Расейскай імпэрыі, спрыяла паступоваму зьнікненьню з ужытку назвы «ліцьвіны» ў гістарычным сэнсе&lt;ref&gt;{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 5, 19.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 49—50.&lt;/ref&gt; і яе адначаснаму замацаваньню за суседнім балтыйскім народам ([[летувісы|летувісамі]])&lt;ref name=&quot;Kren-Koukiel-Marozava-2000-321&quot;/&gt;. Тым часам на ўсе землі ліцьвінаў пашырылася назва «[[Белая Русь]]», «Беларусь», якая раней ужывалася датычна ўсходняй часткі ВКЛ, дзе праваслаўных жыхароў называлі «[[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]]». Хоць ліцьвіны-беларусы ў афіцыйным жыцьці Расейскай імпэрыі нібыта спынілі сваё існаваньне як асобны народ, але ў рэальнасьці яны працягвалі захоўваць свае нацыянальныя традыцыі, культуру і мову&lt;ref name=&quot;Bic-Harecki-Konan-2005-19&quot;&gt;{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 19.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Pahonia. Пагоня (M. Bahdanovič, 30.11.1917).jpg|значак|Першая публікацыя верша «[[Пагоня (песьня)|Пагоня]]» [[Максім Багдановіч|М. Багдановіча]] ([[Вольная Беларусь (газэта)|Вольная Беларусь]], 30 лістапада 1917 г.)]]

У канцы XIX — пачатку XX ст. нацыянальная эліта гістарычных ліцьвінаў пры чынным удзеле выхадцаў з [[шляхта|шляхты]] колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] — простых нашчадкаў [[Літва старажытная|гістарычнай Літвы]]&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://xn--d1ag.xn--e1a4c/pub/arche/html/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt; (з шляхты паходзілі заснавальнікі [[Наша Ніва|Нашай Нівы]] браты [[Іван Луцкевіч|Іван]] і [[Антон Луцкевіч]]ы, заснавальнік [[Беларуская рэвалюцыйная партыя|першай беларускай партыі]] [[Вацлаў Іваноўскі]], адзін з заснавальнікаў [[Беларуская сацыялістычная грамада|Беларускай сацыялістычнай грамады]] паэт [[Карусь Каганец]], стваральнік беларускага тэатру [[Ігнат Буйніцкі]], клясыкі беларускай паэзіі [[Алаіза Пашкевіч]] і [[Янка Купала]], адзін з пачынальнікаў нацыянальнага адраджэньня [[Вацлаў Ластоўскі]], аўтар навукова вызначаных межаў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] гісторык і этнограф прафэсар [[Мітрафан Доўнар-Запольскі]] ды іншыя{{Заўвага|Як зазначае гісторык [[Сяргей Токць]], «''Менавіта выхадцы з шляхты колькасна пераважалі ў беларускім нацыянальным руху на пачатковай фазе яго разьвіцьця і стварылі тады большасьць тэкстаў, якія заклалі культурны канон нацыянальнай ідэі''»&lt;ref&gt;[[Сяргей Токць|Токць С.]] Шляхта Беларусі і беларускі нацыянальны рух у другой палове ХІХ — пачатку ХХ ст. // Rocznik Centrum Studiów Białoruskich. Гадавік Цэнтра Беларускіх Студыяў. Nr 2/№ 2 (2017). С. 134.&lt;/ref&gt;}}) — якая выступала за адраджэньне свайго народа і яго дзяржаўнасьці, абрала назвы «Беларусь» і «беларусы»{{Заўвага|Разам з тым, частка літоўскай шляхты (найперш буйныя землеўласьнікі — зямяне) не сьпяшалася і нават асьцерагалася прымаць назву «беларусы». Дачка [[Ежы Чапскі|Ежы Чапскага]], які ў 1917 годзе ўсё ж назваў сябе беларусам&lt;ref&gt;[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/30169005.html У 1917 годзе нашчадак Рурыка і іншыя магнаты Меншчыны абвясьцілі сябе беларусамі], [[Радыё Свабода]], 19 верасьня 2019 г.&lt;/ref&gt;, графіня Марыя Чапская (1894—1981) у сваім эсэ «Florian Czarnyszewicz» (1965 год, Парыж) патлумачыла, якое стаўленьне было ў літоўскай шляхты да сялянаў і чаму зямяне не прымалі назвы «беларусы», прыводзячы вытрымкі з палемічных лістоў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Флярыян Чарнышэвіч|Флярыяна Чарнышэвіча|pl|Florian Czarnyszewicz}}, напісаных па-беларуску да [[Кастусь Акула|Кастуся Акулы]] і пазьней перасланых ёй копіяй: «''Важна тое, што спадар зьяўляецца сынам свайго краю. Я таксама ёсьць сын Вялікага Княства Літоўскага. Мой бацька і дзед, і дзед майго дзеда нарадзіліся і злажылі свае косьці ў гэтай зямлі; і суджу, што можна мне родны край кахаць і тужыць па ім, і думаць аб ім, і цешыцца, калі гаспадары чыняць штось мудрае і шляхетнае, і самоціцца, калі памнажаюць памылкі. &lt;…&gt; І не былі гэта караняжы, а сыны Вялікага Княства Літоўскага, многія ў доме ня мовілі па-польску, але назвы „бела-“ ці „чарнарусаў“ не прымалі, бо „рускі“ для іх азначаў тры чацьвертых [[Расейцы|маскаля]]. Называлі сябе палякамі, але чулі сваю своеасаблівасьць. І калі б тады якая мудрасьць, якісь аўтарытэт пагадзіўся і прывёў у жыцьцё найменьне „літоўца“ (у значэньні [[Адам Міцкевіч|міцкевічаўскім]]) альбо крывічаніна, ахвотна бы тое прынялі»&lt;ref&gt;Czapska M. Florian Czarnyszewicz // Ostatnie odwiedziny i inne szkice. — Warszawa, 2006. — S. 166—167.&lt;/ref&gt;}}. Палітык і грамадзкі дзяяч [[Зянон Пазьняк]] дае наступныя тлумачэньні, чаму дзеячы нацыянальна-вызвольнага руху мелі выступіць пад назвай «Беларусь»&lt;ref&gt;[[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]] [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г.&lt;/ref&gt;:
{{Пачатак цытаты}}
І нарэшце, чаму нацыянальныя дзеячы ўмоўнай «Літвы», разумеючы гісторыю, ня выступілі пад аб’яднаўчым тэрмінам «Літва», але пад назвай «Беларусь»? Адказ на паверхні: таму што аб’яднаўчым тэрмінам у гэтай сытуацыі магла быць толькі Беларусь. Гэта ўжо была навуковая і палітычная рэальнасьць. Нашыя нацыянальныя дзеячы таго часу — гэта былі мудрыя людзі, якія грунтаваліся на аб’яднаўчай нацыянальнай ідэі, умелі стратэгічна думаць і глядзець наперад, абапіраліся на навуку і на рэчаіснасьць. Сытуацыя была такой, што калі б яны кансэрватыўна ці рамантычна выступілі пад назовам «Літва», то ўсходнюю Беларусь мы маглі б страціць назаўсёды. Царская Расея скарыстала б канфэсійны падзел і тэрміналёгію ў сваіх інтарэсах з усёй магутнасьцю імпэрскай прапаганды, бюракратычнага апарату і царквы. Вось тады зьявілася б у Расеі рэальная Белая Русь, якую б яшчэ і натравілі супраць «католической литовской ереси» ды «сэпаратызму». Бальшавікі давяршылі б гэты падзел ужо ў сьведамасьці. А сьведамасны падзел, як вядома, нашмат горшы і разбуральны, чым падзел тэрытарыяльны. Стаўка на назву «Літва» была б у тых умовах ужо сэпаратысцкай і тупіковай. У лепшым выпадку — маргінальнай. Нацыянальныя дзеячы-адраджэнцы абазначылі і ўключылі ў нацыянальны рух усю літоўскую тэрыторыю Вялікага Княства Літоўскага (умоўную Літву і Беларусь) пад агульнай назвай Беларусь. У выніку расейская прапаганда не змагла фармальна ўклініцца ды падзяліць адзіную ідэю (хоць увесь час імкнулася). Расея ў такіх абставінах вымушана была агулам непрызнаваць і змагацца зь беларускім нацыянальным рухам. Расейцам у ідэйным пляне фармальна нічога не дасталося. &lt;…&gt;
[[Беларусы|Беларуская нацыя]] адбылася ў пачатку ХХ стагодзьдзя. Вяршыняй гэтага працэсу было стварэньне [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]], прытым дакладна ў дзяржаўна-этнічных межах [[Літва старажытная|гістарычнай Літвы]].
{{Канец цытаты}}

[[Файл:BNR (Ruthienie Blanche) Map 1918.jpg|значак|Межы [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі (БНР)]], абвешчаныя 25 сакавіка 1918 г. паводле [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнага крытэру]] — на падставе працаў гісторыка і этнографа [[Мітрафан Доўнар-Запольскі|Мітрафана Доўнар-Запольскага]]]]

Разам з тым, усе дзеячы беларускага нацыянальна-вызвольнага руху (ад [[Францішак Багушэвіч|Францішка Багушэвіча]] да [[Янка Купала|Янкі Купалы]]) бесьперапынна падкрэсьлівалі повязь Беларускай дзяржаўнасьці зь Вялікім Княства Літоўскім, а ўсе беларускія гісторыкі (ад [[Вацлаў Ластоўскі|Вацлава Ластоўскага]] да [[Усевалад Ігнатоўскі|Ўсевалада Ігнатоўскага]]) называлі ВКЛ «Беларуска-Літоўскім гаспадарствам». Гэтая ж пазыцыя знайшла адлюстраваньне ў [[Другая Ўстаўная грамата|Другой Устаўной грамаце]] Беларускай Народнай Рэспублікі ад 9 сакавіка 1918 году («''Пасьля трох з паловаю вякоў няволі зноў на увесь сьвет кажа беларускі народ аб тым, што ён жыве і будзе жыць''»), а гербу [[Пагоня|Пагоні]] («''старадаўняй Літоўскай Пагоні''»), які стаў дзяржаўным сымбалем БНР, прысьвяціў [[Пагоня (песьня)|свой верш]] клясык беларускай літаратуры [[Максім Багдановіч]]. Тым часам яшчэ ўлетку 1916 году [[Беларускі народны камітэт]] на чале з Антонам Луцкевічам падтрымаў і пашырыў ідэю [[Канфэдэрацыя Вялікага Княства Літоўскага|канфэдэрацыі Вялікага Княства Літоўскага]] да канцэпцыі «Злучаных Штатаў» ад [[Балтыйскае мора|Балтыйскага]] да [[Чорнае мора|Чорнага]] мораў, якія плянавалася ўтварыць зь незалежных [[Беларусь|Беларусі]], [[Летува|Летувы]], [[Латвія|Латвіі]] і [[Украіна|Ўкраіны]]. Падобны зьвяз тлумачыўся найперш эканамічнымі прычынамі — атрыманьнем выйсьця да мора і патрэбамі нацыянальнай абароны. У 1917 годзе беларускія арганізацыі працягвалі выступаць за ўтварэньне Беларуска-Летувіскай дзяржавы (падтрымана ў верасьні 1917 году [[Беларускі нацыянальны камітэт (Менск)|Беларускім нацыянальным камітэтам]] у [[Менск]]у), прытым рабілі гэта, нягледзячы на пазыцыю [[Летувіская Тарыба|Летувіскай Тарыбы]], якая заявіла прэтэнзіі на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічныя тэрыторыі беларусаў]]. Пры канцы студзеня 1918 году ў Вільні прайшла [[Беларуская канфэрэнцыя (1918)|Беларуская канфэрэнцыя]], якая прыняла рэзалюцыю аб імкненьні стварыць незалежную дэмакратычную дзяржаву зь дзьвюх асноўных нацыянальных тэрыторыяў — беларускай і летувіскай. Па абвяшчэньні ў лютым 1918 году незалежнасьці Летувы ў хаўрусе зь [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыяй]] (у ліпені 1918 году прапанову ад Тарыбы стаць [[Летува (каралеўства, 1918)|каралём Летувы]] пад імём «Міндаўгаса II» прыняў нямецкі прынц і вайсковец [[Вільгельм Карл фон Урах]]) ідэя канфэдэрацыі не ўздымалася&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 351—352.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Jazep Losik. Язэп Лёсік (1910-19).jpg|значак|[[Язэп Лёсік]]]]

Кіраўніцтва Беларускай Народнай Рэспублікі ад пачатку няраз сутыкалася з прэтэнзіямі Летувы на велізарную частку [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]]. У адказ на заявы ўрада БНР, што Вільня — адвечная сталіца Беларусі, яе палітычны і духоўны цэнтар, летувісы запатрабавалі Гарадзенскую і Віленскую губэрні, большыя за тэрыторыю ўсёй Летувы. Тады ж зьявіліся безапэляцыйныя сьцьверджаньні, што значная частка беларусаў — гэта зьбеларушчаныя летувісы&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 362—363.&lt;/ref&gt;. Падобныя заявы тлумачыліся прысваеньнем гістарычнай і культурнай спадчыны Вялікага Княства Літоўскага з боку летувіскага нацыянальнага руху, які праз больш спрыяльныя ўмовы пачаўся значна раней за беларускі. Амэрыканскі гісторык [[Тымаці Снайдэр]] таксама зьвярнуў увагу на тое, што першае пакаленьне інтэлігентаў-летувісаў складалі не шляхцічы былога Вялікага Княства Літоўскага (якім само паходжаньне і кодэкс гонару не дазваляў займацца фальшаваньнем), а ксяндзы і настаўнікі — дзеці заможных сялянаў з расейскай адукацыяй&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 31—32, 46.&lt;/ref&gt;, якім было вельмі лёгка замоўчваць і ігнараваць гістарычныя факты&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348—349.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;/&gt;. У ліпені 1920 году адбылося падпісаньне савецка-летувіскай [[Маскоўская дамова (1920)|Маскоўскай дамовы]], згодна зь якой Летува атрымала значную частку гістарычных і этнаграфічных земляў беларусаў, што выклікала пратэст з боку кіраўніцтва БНР і прывяло да ўтварэньня [[Сярэдняя Літва|Сярэдняй Літвы]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 363—365.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Tamaš Hryb. Тамаш Грыб (1925).jpg|значак|[[Тамаш Грыб]]]]

Ужо ў 1921 годзе адзін з ініцыятараў абвяшчэньня Беларускай Народнай Рэспублікі былы старшыня [[Рада Беларускай Народнай Рэспублікі|Рады БНР]] [[Язэп Лёсік]] апублікаваў у афіцыйным культурна-адукацыйным часопісе [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]] артыкул «Літва — Беларусь (Гістарычныя выведы)»&lt;ref&gt;Лёсік Я. Літва-Беларусь: гістарычныя выведы // Школа и культра Советской Белоруссии. — 1921. №2. — С. 12—22.&lt;/ref&gt;, у якім зазначыў: «''Беларусь у пазьнейшыя часы дзяржаўнай незалежнасьці насіла найменьне Вялікага Княства Літоўскага, Рускага, Жмудзкага й інш., або карацей — Вялікае Княства Літоўскае. &lt;…&gt; Сталася так, што пад Літвою разумеюць землі, заселеныя жмудзінамі, або даўнейшую Жамойць. &lt;…&gt; А што важней за ўсё, дык гэта тое, што Літва й Жмудзь — дзьве рэчы зусім розныя, і, апіраючыся на летапісныя весткі, ні ў якім разе ня можна зваць цяперашніх жмудзінаў літоўцамі. &lt;…&gt; Мала гэтага, цяперашнія літоўцы (жмудзіны) упэўнілі нават усю Эўропу, што гэты іх маленькі жмудзкі народ абладаў колісь магутнай і слаўнай Літоўска-Рускай дзяржавай. &lt;…&gt; Расійскія і польскія гісторыкі, дзякуючы сваім імпэрыялістычным тэндэнцыям, не вытлумачылі сабе значэньне слова Літва і вераць створанай ілюзіі, што ўвесь гістарычны скарб б. В. К. Літоўска-Рускага (Беларускага) належыць цяперашнім жмудзінам. Але правільнае асьвятленьне гістарычных фактаў сьведчыць нам пра тое, што Літва — гэта было славянскае племя, увайшоўшае ў склад цяперашняга беларускага народа. Літва, Лютва, Люцічы — іменьні славянскага племя &lt;…&gt; і калі нашы продкі — беларусіны ў прошлых сталецьцях звалі сябе літвінамі, то яны ведалі, што казалі''». Неўзабаве, аднак, [[Беларусізацыя|беларусізацыю]] ў БССР спыніў [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|сталінскі тэрор]], які цалкам зьнішчыў беларускую гістарычную школу (Язэпа Лёсіка арыштавалі ўжо ў 1930 годзе — увогуле жа, савецкія ўлады фізычна або духоўна зьнішчылі 32 менскія гісторыкі, а іх працы выдалілі з навуковых бібліятэк)&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2009&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20091202093523/http://arche.by/by/19/30/1220/ Прадмова да «літоўскага» нумару] // [[ARCHE Пачатак]]. № 9, 2009.&lt;/ref&gt;.

Далучаная да [[СССР]] пазьней Летува пазьбегла татальнага зьнішчэньня гуманітарных кадраў і здолела ў 1945—1991 гадох працягваць традыцыі навуковай школы пэрыяду незалежнасьці. У адрозьненьне ад БССР і [[УССР]], савецкае кіраўніцтва дазволіла Летуве, як і Латвіі з Эстоніяй, мець унівэрсытэт на мове тытульнай нацыі. Гэты летувіскамоўны Віленскі ўнівэрсытэт хутка стаў «раем для балтыйскіх дасьледаваньняў»&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;. Тым часам БССР была адзінай рэспублікай эўрапейскай часткі СССР, якая ня мела гістарычнага часопісу. Згодна з партыйнымі дырэктывамі, адлік сапраўднай гісторыі Беларусі вёўся з 1917 году, а беларускі этнас разглядаўся як негістарычны, які ня меў уласнай эліты, высокай культуры і мастацтва&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2009&quot;/&gt;. Адначасна савецкія ўлады фактычна дазволілі летувісам праводзіць палітыку дэнацыяналізацыі і [[Летувізацыя|летувізацыі]] далучаных [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх земляў]] гістарычных [[Віленскае ваяводзтва|Віленшчыны]] і [[Троцкае ваяводзтва|Троччыны]]&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;.

[[Файл:Пікет каля Дому ўраду (Менск, 1991 г.).jpg|значак|Пікет у [[Менск]]у з плякатам [[лацінка]]й: «''Вярнуць народу яго спрадвечныя сымбалі: герб [[Пагоня]] й [[бел-чырвона-белы сьцяг]], а таксама назоў Бацькаўшчыны — [[Вялікае Княства Літоўскае|Літва]], сталіцы — Менск!''» (19.09.1991 г.)]]

Дасьледаваньні гісторыі Літвы і ліцьвінаў працягнулі беларускія навукоўцы па-за межамі СССР. Яшчэ ў 1934 годзе загаднік беларускага замежнага архіва ў [[Прага|Празе]], былы [[Міністры ўнутраных справаў БНР|міністар унутраных справаў БНР]] [[Тамаш Грыб]] у сваім артыкуле «[[wikisource:be:На два франты|На два франты (Галоўныя засады вызвольнай праграмы беларускага народу)]]» падкрэсьліваў: «''Хай нас ня блытаюць розныя найменьні дзяржавы, утворанай на рубяжы XIII—XIV стагодзьдзяў на вагромністым абшары Усходняе Эўропы, найменьні, якія ўжываюцца ў сучаснай гістарычнай літаратуры — Літва, Русь, Западная Русь, Літоўская Русь, Вялікае Князьства Літоўскае, Вялікае Князьства Літоўска-Рускае, Вялікае Князьства Літоўска-Беларускае, Вялікае Князьства Беларуска-Літоўскае, а таксама: Западная Русь пад уладаю Літвы, Беларусь пад Літоўскім панаваньнем ды інш. Усё гэта ёсьць выплад надзіву годнага непаразуменьня і зблытаніны паняцьцяў. Трымаймося фактаў гістарычнае рэчаістасьці: мова і культура беларускага народу былі пануючымі ў гэнай дзяржаве. Вось жа: гэта была беларуская дзяржава! &lt;…&gt; Трэ мець на ўвазе пры гэтым і адрознасьць паміж Ліцьвінамі (старадаўнымі Люцічамі, Велетамі або Волатамі) і Жмудзінамі. Асабліва сяньня трэ мець на ўвазе гэну адрознасьць, калі Жмудзіны, прыняўшы старадаўнае найменьне Літва, імкнуцца прыўласьніць і гістарычны зьмест гэтага слова — гістарычную мінуўшчыну беларускага народу''»&lt;ref&gt;[[Тамаш Грыб|Грыб Тамаш]]. На два франты // [[Спадчына (часопіс)|Спадчына]]. № 4, 1995. С. 80—120.&lt;/ref&gt;. Тым часам яшчэ ў 1939 годзе [[Ян Станкевіч]], які з 1927 году выкладаў у [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскім унівэрсытэце]], зазначыў: «''Трэба зацеміць, што з гледзішча нацыянальнага Беларусы ў гэтую пару звалі сябе Ліцьвінамі, гэтак-жа нас звалі ўсе нашыя суседзі, але з гледзішча рэлігійнага Беларусы ўсходняга абраду заўсёды зваліся Русінамі''»&lt;ref&gt;[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Гісторыя Беларускага языка. — Вільня, 1939. C. 6.&lt;/ref&gt;. Адным зь першых дасьледнікаў, хто спрабаваў высьветліць, як назва «Літва» перамясьцілася на тэрыторыю суседняй дзяржавы і як славяне-ліцьвіны сталі беларусамі, быў [[Вацлаў Пануцэвіч]] (1911—1991), які выдаваў навуковы часопіс «[[Літва (часопіс)|Litva]]», а таксама апублікаваў некалькі манаграфічных публікацыяў, зь якіх асаблівую навуковую вартасьць маюць кнігі «Літва і Жмудзь» (Чыкага, 1953—1954 год) і «З гісторыі Беларусі або Крывіччыны-Літвы» (Чыкага, 1965 год). Гісторык мовы [[Алесь Жлутка]] адзначае засяроджанасьць В. Пануцэвіча на гістарычных крыніцах і яго грунтоўную філялягічную падрыхтоўку&lt;ref name=&quot;Zlutka-1998&quot;/&gt;. Погляды В. Пануцэвіча падтрымаў і разьвіў гісторык [[Павал Урбан]] (1924—2011), які адзначыў разьмежаваньне ліцьвінаў і жамойтаў і што Жамойць была адасобленай ад Літвы моўна і этнічна. У рамках гэтай праграмы знаходзіцца сьцьверджаньне гісторыка, што «''ад 1579 году ў выданьнях, што таксама выходзяць у Кёнігсбэргу, жмудзкая мова пачынае звацца літоўскай''» («У сьвятле гістарычных фактаў», 1972 год). Ужо ў найноўшы пэрыяд у Беларусі выйшла чарговая праца П. Урбана «Да пытаньня этнічнай прыналежнасьці старажытных ліцьвіноў» (1994 год), у якой аўтар сфармуляваў наступную тэзу: «''[[Аўкштота]] была асобнай зямлёй і ніколі не атаясамлівалася з уласна Літвой''». Пашыраны варыянт (у першую чаргу праз улучэньне дадаткаў) гэтай кнігі пад назвай «Старажытныя ліцьвіны» апублікавалі празь сем гадоў&lt;ref name=&quot;Dziarnovic-2012&quot;/&gt;. Тым часам у паваеннай Беларусі да падобных высноваў у сваіх дасьледаваньнях, якія праводзіліся па-за афіцыйнай савецкай гістарыяграфіяй, прыйшоў [[Мікола Ермаловіч]] (1921—2000), які завяршыў у 1968 годзе працу над кнігай «Па сьлядах аднаго міта». Гэтая кніга доўгі час пашыралася пад закансьпіраванай назвай «Сто старонак» і ўпершыню легальна выйшла з друку толькі ў 1989 годзе. З пачаткам працэсу дэмакратызацыі ў СССР ужо ў другой палове 1980-х гадоў канцэпцыя М. Ермаловіча атрымала інстытуцыянальнае, фармальнае акадэмічнае завяршэньне і пашырылася ў літаратуры&lt;ref name=&quot;Dziarnovic-2012&quot;/&gt;.

[[Файл:Coat of arms of Belarus (1991–1995).svg|значак|[[Пагоня|Дзяржаўны герб Беларусі Пагоня]]]]

Па [[Дэклярацыя аб дзяржаўным сувэрэнітэце Беларусі|аднаўленьні незалежнасьці Беларусі]] [[Нацыянальная сымболіка|нацыянальны герб]] беларусаў і дзяржаўны герб Вялікага Княства Літоўскага [[Пагоня]] зноў стаў афіцыйным сымбалем Беларускай дзяржавы, на афіцыйным узроўні ўздымалася пытаньне дзяржаўнай заступнасьці зь Вялікім Княстве Літоўскім (сярод іншага, ВКЛ мелася згадвацца як крыніца Беларускай дзяржаўнасьці ў тэксьце [[Канстытуцыя Беларусі|Канстытуцыі Беларусі]]&lt;ref&gt;[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/30488810.html У праекце Канстытуцыі 1994 прыгадваліся ВКЛ і БНР], [[Радыё Свабода]], 15 сакавіка 2020 г.&lt;/ref&gt;). У гэты ж час пачаліся супольныя кантакты беларускіх і летувіскіх гісторыкаў, а ў 1993 годзе ў вёсцы [[Гервяты|Гервятах]] адбыўся першы круглы стол беларускіх і летувіскіх навукоўцаў, прысьвечаны спадчыне Вялікага Княства Літоўскага. Аднак па абраньні на пасаду прэзыдэнта Беларусі [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]], які неўзабаве ўсталяваў [[Русіфікацыя Беларусі#Рэжым Лукашэнкі|прарасейскі]] [[Рэжым Лукашэнкі|аўтарытарны рэжым]] і гісторыкі-[[Прапаганда ў Беларусі|прапагандысты]] якога ([[Якаў Трашчанок]], [[Вадзім Гігін]], [[Ігар Марзалюк]] ды іншыя) адзначыліся фактычным зваротам да расейска-савецкага погляду на гістарычных ліцьвінаў, падобныя абмеркаваньні спыніліся, тым часам адбылася рэактывацыя двухбаковых (найперш эканамічных) міждзяржаўных дачыненьняў&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;.

== Сучаснасьць ==

=== Ужываньне ===
У частковым ужытку найменьне «ліцьвін» працягвае існаваць як саманазва вясковага жыхарства і ў цяперашні час&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-157&quot;/&gt;. У 1990 годзе часопіс «Савецкая этнаграфія» падаваў зьвесткі:
{{Пачатак цытаты}}
«Як мікраэтнонім, найменьне „ліцьвіны“ існавала і працягвае існаваць сярод некаторых мясцовых групаў [[беларусы|беларускага]] і асыміляванага [[балты]]йскага жыхарства заходніх раёнаў [[Беларусь|Беларусі]] і Ўсходняй [[Летува|Летувы]]»&lt;ref&gt;Чаквин И. В., Терешкович П. В. Из истории становления национального самосознания белорусов (XIV — начало XX вв.) // Советская этнография. № 6, 1990.&lt;/ref&gt;.
{{Канец цытаты}}

У працы 1985 году, у якой адлюстроўваюцца рэаліі 1980-х гадоў, [[Ігар Чаквін]] пісаў:
{{Пачатак цытаты}}
«У гісторыка-этнаграфічнай вобласьці [[Беларусь|беларуска]]-[[Украіна|ўкраінскага]] [[Палесьсе|Палесься]] арэал распаўсюджваньня назвы ''[[палешукі]]'' не складае суцэльнага масіву. Асноўнай этнанімічнай формай, якая часьцей за ўсё чаргуецца на Палесьсі з назвай ''палешукі'' зьяўляецца этнікон '''ліцьвіны'''. Паводле зьвестак Л. Асоўскага (на 30-я гады ХХ ст.) назва ''ліцьвіны'' была лякалізавана ў Заходнім Палесьсі ў вярхоўях [[Ясельда|Ясельды]] і ў раёне [[Ружаны|Ружан]], [[Косаў|Косава]], [[Івацэвічы|Івацэвіч]]. З гэтай вобласьці, мяркуючы па прыведзенай ім карце, арэал назвы ''ліцьвіны'' распаўсюджваўся на поўдзень да [[Лунінец|Лунінца]]. На [[Прыпяць|Прыпяцкім]] правабярэжжы гэты арэал ішоў ад [[Давыд-Гарадок|Давыд-Гарадка]] на [[Столін]] і далей у двух напрамках — на [[Ракітнае (Ровенская вобласьць)|Ракітнае]] і на [[Кастопаль]]. (…) Арэальнае існаваньне на Палесьсі формы ''ліцьвіны'' таксама носіць контурны малюнак, калі адпаведная этнанімічная самасьвядомасьць найбольш выразна выступае ў паўзьмежных зонах кантакціраваньня непасрэдна з палешукамі, а ўнутры гэтых зон аслаблена і часткова дыфэрэнцыравана. Так, у радзе палескіх абласьцей, дзе распаўсюджана назва ''ліцьвіны'', яна часта дапаўняецца азначэньнямі, якія падкрэсьліваюць асобныя асаблівасьці гаворак — ''ліцьвіны-хацюны'' (паміж Століным і Ракітным, а таксама паміж Косавам і Лунінцом), ''літвакі-калыбанюкі'' (паміж Століным і Кастопалем), іх антрапалягічныя рысы і спэцыфіку месца існаваньня — ''ліцьвіны-чарнякі'' ([[Пружанскі раён]]), ''парэчукі'' ([[Гарынь|Пагарыньне]]) і г. д.»&lt;ref name=&quot;Cakvin-1985&quot;/&gt;
{{Канец цытаты}}

У энцыкляпэдыі «[[Этнаграфія Беларусі]]» (1989 год), 7-м томе [[Энцыкляпэдыя гісторыі Беларусі|Энцыкляпэдыі гісторыі Беларусі]] (1997 год) і 9-м томе [[Беларуская энцыкляпэдыя|Беларускай энцыкляпэдыі]] (1999 год) зазначалася&lt;ref&gt;[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Літвіны, ліцвіны // {{Літаратура/Этнаграфія Беларусі: Энцыкляпэдыя (1989)|к}} С. 292.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-Cakvin-1997&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Cakvin-1999&quot;/&gt;:
{{Пачатак цытаты}}
У наш час [назва ліцьвіны] ужываецца &lt;…&gt; таксама як лякальны этнікон невялікіх групаў беларускага насельніцтва (у раёне [[Бяроза (горад)|Бярозы]], [[Івацэвічы|Івацэвічаў]], [[Косаў|Косава]], [[Пружаны|Пружанаў]], [[Наваградак|Наваградку]], [[Вярэнаў|Вярэнава]], [[Горадня|Горадні]], [[Паставы|Паставаў]], [[Браслаў|Браслава]] і інш.), некаторых раёнаў беларуска-ўкраінскага [[Палесьсе|Палесься]] (раёны [[Столін]]а, [[Ракітнае (Ровенская вобласьць)|Ракітнага]], [[Кастопаль|Кастопалю]], [[Сарны|Сарнаў]], [[Оўруч]]у) і часткова беларускамоўнага насельніцтва паўночнай Чарнігаўшчыны і Кіеўшчыны, заходняй Браншчыны і Смаленшчыны.
{{Канец цытаты}}

У канцы 1990-х гадоў [[Уладзімер Каткоўскі]], які ў 2004 годзе запачаткаваў [[Беларуская Вікіпэдыя|Беларускую Вікіпэдыю]], стварыў сайт «Літванія, зямля ліцьвінаў»&lt;ref&gt;[[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], [https://www.svaboda.org/a/24468948.html Імёны Свабоды: Уладзімер Каткоўскі], [[Радыё Свабода]], 31 студзеня 2012 г.&lt;/ref&gt;.

У час правядзеньня [[Перапіс насельніцтва Расеі (2002)|перапісу насельніцтва Расеі ў 2002 годзе]] тыя, хто сябе называў ''ліцьвінам'', былі разьмеркаваныя наступным чынам: ''[[аўкштоты]]'', ''[[жамойты]]'', ''[[летувнік]] (і)'', ''[[летувяй]]'', а таксама тыя ''ліцьвіны'' і ''[[літвякі]]''/''[[літвакі]]'', якія ўжываюць летувіскую мову, былі аднесеныя да [[летувісы|летувісаў]]; пазасталыя ''ліцьвіны'' і ''літвякі''/''літвакі'' былі аднесеныя да [[беларусы|беларусаў]]&lt;ref&gt;[http://www.perepis2002.ru/ct/html/TOM_04_01.htm 1. Национальный состав населения], [https://web.archive.org/web/20041106060159/http://www.perepis2002.ru/ www.perepis2002.ru]&lt;/ref&gt;.

Артур Пракапчук, аўтар часопісу «Самиздат», у 2009 годзе пісаў: «''Літвой гэты край называўся амаль тысячу гадоў, усутыч да XIX стагодзьдзя, а назва народу — „ліцьвіны“ захоўвалася і па Другой сусьветнай вайне, што я нават памятаю з сваіх летніх вакацыяў у вёсцы [[Цытва|Цытве]] ([[Менская вобласьць]]), дзе зацята працягвалі менаваць сябе „ліцьвінамі“ аднавяскоўцы маёй бабулі Эміліі''»&lt;ref&gt;Прокопчук А. А. [http://zhurnal.lib.ru/p/prokopchuk_artur_andreewich/vkl.shtml Беларусь литовская], Журнал «Самиздат», 8 траўня 2011 г.&lt;/ref&gt;.

Як адзначае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], дзясяткі тысячаў беларусаў маюць прозьвішчы з коранем 'ліцьв' ('літв'): Ліцьвін (Літвін), Ліцьвіновіч (Літвіновіч), Ліцьвінка (Літвінка), Ліцьвіненка (Літвіненка), Ліцьвіненя (Літвіненя), Ліцьвіёнак (Літвіёнак), Ліцьвінаў (Літвінаў), Ліцьвінчык (Літвінчык), Ліцьвінюк (Літвінюк), Ліцьвінчук (Літвінчук), Ліцьвінскі (Літвінскі), Літоўчанка, Ліцьвінец і іншыя&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-157&quot;/&gt;.

[[Файл: Стары Ольса. Гераічны эпас. Сьпевы рыцараў і шляхты Вялікай Літвы.jpg|значак|Ваяр-ліцьвін на вокладцы альбому «Гераічны эпас» (2006 год) гурту «[[Стары Ольса]]»]]

Апроч таго, назва «ліцьвіны» шырока ўжываецца ў розных сфэрах жыцьця Беларусі: элітарнай і масавай культуры, спорце, грамадзкім харчаваньні. Яшчэ ў 1991 годзе ўтварыўся [[фальклёр]]ны гурт «[[Ліцьвіны (гурт)|Ліцьвіны]]», які займаецца адраджэньнем беларускіх аўтэнтычных сьпеваў&lt;ref&gt;Скобла М. [https://www.svaboda.org/a/28147841.html Натальля Матыліцкая: «Ліцьвіноў» не было ў дзяржаўных рэестрах, але нас слухалі з захапленьнем!], [[Радыё Свабода]], 30 лістапада 2016 г.&lt;/ref&gt;. У 2010 годзе ў Менску зьявіўся клюб амэрыканскага футболу «Літвіны», сымбалем якога сталі [[Калюмны]]&lt;ref&gt;[https://www.svaboda.org/a/27759277.html «Літвіны» — гэта амэрыканскі футбол], [[Радыё Свабода]], 2016 г.&lt;/ref&gt;. У 2015 годзе беларускі гурт [[Крамбамбуля (гурт)|Крамбамбуля]] зьмясьціў у сваім альбоме [[Чырвоны штраль]] песьню «Гэй, ліцьвіны! Бог нам радзіць»&lt;ref&gt;[https://34mag.net/piarshak/releases/chyrvony-shtral/p/10 «Чырвоны штраль» ‒ развітальны альбом «Крамбамбулі»], [[34mag]]&lt;/ref&gt;. У 2017 годзе ў Менску адкрыўся рэстаран сучаснай беларускай кухні «Літвіны», які праз паўгоду стаў сеткавым&lt;ref&gt;[https://realt.onliner.by/2018/04/06/litviny-2 В Каменной Горке открылся ресторан новой белорусской кухни «Литвины»], [[Onliner.by]], 6.04.2018 г.&lt;/ref&gt;.

У час [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|абароны Ўкраіны ад расейскага ўварваньня]] першы гераічна палеглы беларус-добраахвотнік [[Ільля «Ліцьвін» (Хрэнаў)|Ільля «Ліцьвін»]] меў вайсковы пазыўны ў гонар гістарычных ліцьвінаў — жыхароў Вялікага Княства Літоўскага&lt;ref&gt;[https://novychas.online/hramadstva/belarus-jaki-vajue-za-ukrainu-raspavjou-pra-hibe Беларус, які ваюе за Украіну, распавёў пра гібель Іллі «Літвіна»], [[Новы час (газэта)|Новы час]], 8 сакавіка 2022 г.&lt;/ref&gt;. 21 траўня 2022 году назву «Ліцьвін» атрымаў адзін з двух батальёнаў [[Полк імя Кастуся Каліноўскага|палку імя Кастуся Каліноўскага]] — вайсковай фармацыі беларускіх ваяроў-дабраахвотнікаў ва Ўкраіне&lt;ref&gt;[https://www.svaboda.org/a/31861235.html Батальён Кастуся Каліноўскага абвясьціў аб стварэньні аднайменнага палка], [[Радыё Свабода]], 21 траўня 2022 г.&lt;/ref&gt;.

=== Грамадзкая дзейнасьць ===
{{Асноўны артыкул|Ліцьвінства}}

Гісторыкі [[Сяргей Абламейка (гісторык)|Сяргей Абламейка]] і [[Аляксандар Краўцэвіч]] зьвяртаюць ўвагу на тое, што ліцьвінства ня можа быць альтэрнатывай [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|беларускасьці]], бо ёсьць яе неад’емнай складовай часткай. Проціпастаўляць іх — значыць дэструктыўна перакручваць рэальную гісторыю і этнагенэз беларусаў&lt;ref&gt;[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/28920419.html Зноў пра ідэнтычнасьць Скарыны], [[Радыё Свабода]], 15 сьнежня 2017 г.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Kraucevic-2017&quot;&gt;[https://nashaniva.com/?c=ar&amp;i=146173 Алесь Краўцэвіч: Ліцвінства — выдумка ворагаў, якую падтрымалі дурні], [[Наша Ніва]], 28 сакавіка 2017 г.&lt;/ref&gt;.

Адзначаецца, што ўлады [[Расея|Расеі]] атакуюць тое ліцьвінства, якое ёсьць сынонімам беларускасьці, аднак актыўна падтрымліваюць пэўныя «ліцьвінскія» праекты, якія аддзяляюць «ліцьвінаў» ад беларусаў&lt;ref&gt;{{Навіна|аўтар=Руселік В.|загаловак=Вейшнорыя: сьмех скрозь сьлёзы|спасылка=https://novychas.by/palityka/krok-da-zahopu-belarusi-zrobleny-abo-smeh-skroz-s|выдавец=[[Новы час (газэта)|Новы час]]|дата публікацыі=14 верасьня 2017|дата доступу=25 лютага 2020}}&lt;/ref&gt;, ганяць беларусаў і ўсё беларускае&lt;ref&gt;{{Навіна|аўтар=|загаловак=Гэта слова сакральнае. Аб некаторых аспэктах Беларускага Адраджэньня і паразы рускай палітыкі|спасылка=http://pazniak.info/page_geta_slova_sakralnae__ab_nekatoryih_aspektah_belaruskaga__adradjennya_|выдавец=[[Зянон Пазьняк]]|дата публікацыі=13 верасьня 2015|копія=http://www.bielarus.net/archives/2015/09/15/4232|дата копіі=15 верасьня 2015|дата доступу=22 траўня 2020}}&lt;/ref&gt; або прапагандуюць, што беларусы — гэта летувісы, якія маюць вывучаць летувіскую мову і злучацца зь Летувой&lt;ref name=&quot;Kraucevic-2017&quot;/&gt;.

=== Міленіюм Літвы ===
22 студзеня 2009 году ў Беларусі ўтварыўся грамадзкі арганізацыйны камітэт імпрэзы 1000-годзьдзя назвы ''Літва'' пад старшынствам доктара гістарычных навук прафэсара [[Анатоль Грыцкевіч|Анатоля Грыцкевіча]]. У арганізацыйны камітэт «Міленіюм Літвы» ўвайшлі пісьменьніца [[Вольга Іпатава]], доктар гістарычных навук [[Алесь Краўцэвіч]], доктар мэдычных навук [[Алесь Астроўскі]], доктар біялягічных навук [[Аляксей Мікуліч]], археоляг [[Эдвард Зайкоўскі]], мастак і грамадзкі дзяяч [[Аляксей Марачкін]], сьвятар [[Леанід Акаловіч]] і дасьледнік [[Зьдзіслаў Сіцька]].

У звароце арганізацыйнага камітэту паведамляецца, што першы ўпамін назвы Літва (Lituae) у пісьмовых крыніцах — нямецкіх Квэдлінбурскіх аналах — належыць да 1009 году. Аўтары звароту адзначаюць, што назва Літва датычыцца старажытнай тэрыторыі Беларусі, а цяперашнія беларусы да пачатку XX стагодзьдзя называлі сябе ліцьвінамі.

«''Тэрміны Беларусь і беларусы навязаныя нам расейскай адміністрацыяй у сярэдзіне XIX стагодзьдзя. Беларусь зьяўляецца галоўнай пераемніцай Вялікага Княства Літоўскага. Нашы землі складалі вялікую частку ВКЛ. Менавіта на нашых землях і паўстала вялікая дзяржава ВКЛ, аб’ядналая ў XV стагодзьдзі асобныя княствы-землі, у тым ліку Наваградзкае, Полацкае, Смаленскае, Турава-Пінскае і Гарадзенскае''», — гаворыцца ў звароце&lt;ref&gt;{{Навіна|аўтар=[[Марат Гаравы]]|загаловак=Створаны грамадзкі аргкамітэт сьвяткаваньня 1000-годзьдзя назвы Літва пад старшынствам прафэсара Анатоля Грыцкевіча|спасылка=http://by.belapan.by/archive/2009/01/22/279333_279363|выдавец=[[БелаПАН]]|дата публікацыі=22 студзеня 2009|дата доступу=14 кастрычніка 2014}}&lt;/ref&gt;.

== Цытаты ==
{{Цытата|Літва месьціцца на ўсход ад Польшчы. Мова народу — славянская.
{{арыгінал|la|Lituania et ipsa late patents regio Polonis ad orientem connexa est… Sermo gentis Sclavonicus est.}}|[[Піюс II (папа рымскі)|Энэй Сыльвій Пікаляміні]], будучы папа рымскі Піюс II, 1440-я гг.}}

{{Цытата|…ня обчым якім языком, але сваім уласным правы сьпісаныя маем.|[[Статуты ВКЛ|Літоўскі Статут]], 1588 г.}}
             
{{Цытата|Кажам заўжды «літоўскі, ліцьвін» — але тое адно замест «беларускі, беларус», бо ў 1510 годзе ніхто яшчэ «Літву этнічную» і ня сьніў, яшчэ [[Мікалай Рэй|Рэй]] у 1562 годзе ліцьвінам менаваў беларуса, а ў Маскве і ў XVII стагодзьдзі «літоўскі» — тое самае што беларускі.
{{арыгінал|pl|Mówimy ciągle «litewski, Litwin», ale to tylko zamiast «białoruski, Białorus», bo w r. 1510 nikomu nie o Litwie właściwej, etnograficznej ani śnilo; jeszcze Rej w r. 1562. Litwinem Białorusina nazywał, a w Moskwie i w XVII wieku «litowskij» tyle, co białoruski}}
|[[Аляксандар Брукнэр]], прафэсар [[Бэрлінскі ўнівэрсытэт|Бэрлінскага ўнівэрсытэту]], сябра [[Польская акадэмія навук|Польскай]], [[Праская акадэмія навук|Праскай]], [[Бялградзкая акадэмія навук|Бялградзкай]] і [[Пецярбуская акадэмія навук|Пецярбускай]] акадэміяў навук, 1928 г.&lt;ref&gt;[[Аляксандар Брукнэр|Brückner A.]] Ruskopolski rękopis z r. 1510 // Slavia: časopis pro slovanskou filologii. VII, 1928—1929. S. 10—11.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 637.&lt;/ref&gt;
}}

{{Цытата|У афіцыйных дакумэнтах XVI—XVIII стагодзьдзяў, апроч «Літвы», для ўсяе тэрыторыі Беларусі другога найменьня наагул не існавала, і ўвесь народ называлі Літвою. У нашай жа гістарычнай літаратуры да цяперашнага часу ігнаруюць гэтае найменьне народу, якое ён насіў больш чым 500 гадоў.|[[Язэп Юхо]], гісторык права, доктар навук, 1968 г.&lt;ref name=&quot;jucho&quot;&gt;[[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Пра назву «Беларусь» // Полымя. № 1, 1968. С. 175—182.&lt;/ref&gt;.}}

{{Цытата|У другой палове ХІХ ст. нацыянальная інтэлігенцыя, якая выступала за адраджэньне свайго народа і яго дзяржаўнасьці, аднавіла назвы «Беларусь» і «беларусы» як сымбаль пратэсту супраць расейскага ўціску. Пад гэтаю назваю наш народ увайшоў у ХХ ст., замацаваў яе за сабою ў сусьветнай супольнасьці і ўступіў зь ёю ў новае тысячагодзьдзе. Але нам неабходна памятаць, што мы — нашчадкі ліцьвінаў, прадаўжальнікі іх патрыятычных справаў&lt;ref name=&quot;Bic-Harecki-Konan-2005-19&quot;/&gt;.|Аўтарскі калектыў кнігі «Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы», выдадзенай у 2005 годзе Міжнародным грамадзкім аб’яднаньнем
«[[Згуртаваньне беларусаў сьвету Бацькаўшчына|Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“]]»: [[Міхась Біч]] — доктар гістарычных навук; [[Натальля Гардзіенка]] — кандыдат гістарычных навук, [[Радзім Гарэцкі]] — акадэмік Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі, экс-прэзыдэнт Міжнароднага грамадзкага аб’яднаньня «Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“»; [[Уладзімер Конан]] — доктар філязофскіх навук; [[Арсень Ліс]] — доктар філялягічных навук; [[Леанід Лойка]] — кандыдат гістарычных навук; [[Адам Мальдзіс]] — доктар філялягічных навук; [[Уладзімер Мархель]] — кандыдат філялягічных навук; [[Алена Макоўская]] — старшыня Рады Міжнароднага грамадзкага аб’яднаньня «Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“»; [[Алесь Петрашкевіч]] — кандыдат гістарычных навук; [[Анатоль Сабалеўскі]] — доктар мастацтвазнаўства; [[Лідзія Савік]] — кандыдат філялягічных навук; [[Віктар Скорабагатаў]] — заслужаны артыст Беларусі; [[Ганна Сурмач]] — экс-старшыня Міжнароднага грамадзкага аб’яднаньня «Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“»; [[Барыс Стук]] — намесьнік старшыні Рады Міжнароднага грамадзкага аб’яднаньня «Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“»; [[Галіна Сяргеева]] — кандыдат гістарычных навук; [[Алег Трусаў]] — кандыдат гістарычных навук; [[Георгі Штыхаў]] — доктар гістарычных навук; [[Язэп Юхо]] — доктар юрыдычных навук}}

== Глядзіце таксама ==
* [[Ліцьвіны Севершчыны]]
* [[Беларусы]]
* [[Літва старажытная]]
* [[Літва (неадназначнасьць)|Літва]]
* [[Белая Русь]]
* [[Літоўская мітраполія]]
* [[Літвякі (Літвіны)|Літвякі]]
* [[Старалітва]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі|2}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}
* {{Літаратура/Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (1997)}}
* {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}}
* {{Літаратура/БЭ|9}}
* {{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4}}
* {{Літаратура/ЭВКЛ|1}}
* {{Літаратура/ЭВКЛ|2}}
* {{Літаратура/ЭВКЛ|3}}
* {{Літаратура/ГСБМ|17}}
* {{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2}}
* Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. — 656 с {{ISBN|985-6299-34-9}}.
* Гісторыя філасофскай і грамадска-палітычнай думкі Беларусі. У 6 т. Т. 1. Эпоха Сярэднявечча / В. Евароўскі [і інш.]; рэд. кал.: В. Евароўскі [і інш.]. — {{Менск (Мінск)}}: Беларуская навука, 2008. — 575 с {{ISBN|978-985-08-0967-4}}.
* Дайліда А. [http://spampavac.by/files/downloads/pvkl.pdf Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі] / Рэц. [[Сяргей Тарасаў|С. Тарасаў]]. Аўтарскае выданне. — Менск, 2019. — 459 с.
* [[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]], [[Генадзь Сагановіч|Сагановіч Г.]] [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // З гісторыяй на «ВЫ». Выпуск 2. — Менск, 1994.
* {{Літаратура/Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае}}
* [[Мікола Ермаловіч|Ермаловіч М.]] [https://knihi.com/Mikola_Jermalovic/Pa_sladach_adnaho_mifa.html Па слядах аднаго міфа]. 2-е выданьне. — Менск, Навука і тэхніка, 1991. — 98 с {{ISBN|5-343-00876-3}}.
* [[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/_articles/zaj2/%D0%97%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%AD._%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%87%D0%BD%D0%B0%D1%8F.html Літва гістарычная] // [[Наша слова|Наша Слова]]. № 26 (917), 1 ліпеня 2009 г.; № 27 (918), 8 ліпеня 2009 г.
* Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.
* {{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)}}
* {{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)}}
* [[Іван Ласкоў|Ласкоў І.]] [https://adzharaj-kut.blogspot.com/2016/03/2016_6.html Жамойцкі тупік] // [[Літаратура і мастацтва]]. 17 верасьня 1993. С. 14—15.
* {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы}}
* {{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)}}
* {{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях}}
* {{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы}}
* [[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}: «Энцыклапедыкс», 2003. — 776 с {{ISBN|985-6599-77-6}}.
* [[Сьвятлана Струкава|Струкава С.]] [https://rep.bntu.by/bitstream/handle/data/6488/%D0%A1.%2037-40.pdf?sequence=1&amp;isAllowed=y Старажытныя найменні беларусаў] // [[Роднае слова (часопіс)|Роднае слова]]. № 8, 2009. С. 37—40.
* [[Павал Урбан|Урбан П.]] Да пытаньня этнічнай прыналежнасьці старажытных ліцьвіноў. — Менск: ВЦ «Бацькаўшчына»; МП «Бесядзь», 1994. — 107 с.
* {{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1}}
* [[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Гістарычная этнаніміка Палесся // Весці Акадэміі навук Беларускай ССР. — Серыя грамадскіх навук. № 4, 1985. С. 74—80.
* Чаквін І. [https://web.archive.org/web/20141129020526/http://kamunikat.fontel.net/pdf/albaruthenica/06.pdf Нацыя ліцвінаў у этнагенезе беларусаў: Параўнальна-тыпалагічны і гістарычны аспекты] // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 6 : Беларусь паміж Усходам і Захадам: Праблемы міжнац., міжрэліг. і міжкультур. узаемадзеяння, дыялогу і сінтэзу. Ч. 1, 1997. С. 37—41.
* Чаквін І. Формы этнічнага і нацыянальнага самавызначэння беларускага насельніцтва XIV—XVIII ст. (да праблемы станаўлення нацыянальнай самасвядомасці беларусаў) // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. Мінск, 3—5 лютага 1993 года. Ч. I. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 47—49.
* [[Сяргей Шыдлоўскі|Шыдлоўскі С.]] Формы самавызначэння і самасвядомасці прывілеяванага саслоўя ў Беларусі першай паловы ХІХ стагоддзя // Вестник Полоцкого государственного университета: Серия А (гуманитарные науки). № 7, 2006. С. 25—33.
* {{Літаратура/ЭГБ|4}}
* {{Літаратура/Этнаграфія Беларусі: Энцыкляпэдыя (1989)}}
* {{Літаратура/ЭСБМ|6}}
* [[Норман Дэвіс|Davies N.]] Litva: The Rise and Fall of the Grand Duchy of Lithuania. — Penguin Group US, 2013. — 90 p. {{ISBN|9781101630822}}.
* {{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў}}
* {{Кніга
|аўтар          = [[Эндру Ўілсан|Wilson A.]]
|частка         = 
|загаловак      = Belarus. The last European dictatorship
|арыгінал       = 
|спасылка       = https://yalebooks.yale.edu/book/9780300259216/belarus
|адказны        = 
|выданьне       = 
|месца          = 
|выдавецтва     = {{артыкул у іншым разьдзеле|Yale University Press|Yale University Press|uk|Yale University Press}}
|год            = 2012
|том            = 
|старонкі       = 
|старонак       = 384
|сэрыя          = 
|isbn           = 978-0-300-25921-6
|наклад         = 
|ref = Wilson
}}
* {{Літаратура/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)}}
* [[Фэлікс Канечны|Koneczny F.]] Letuwa a Litwa // Przegląd Powszechny. Nr. 463, 1922. S. 38—45.
* Litwinowicz-Droździel M. O starożytnościach litewskich. Mitologizacja historii w XIX-wiecznym piśmiennictwie byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego. — Kraków: Tow. Autorów i Wydawców Prac Naukowych «Universitas», 2008. — 227 p. {{ISBN|97883-242-0837-1}}.
* Короткий В. [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/19949/1/%d0%9b%d0%b8%d1%82%d0%b2%d0%b0%2c%20%d0%a0%d1%83%d1%81%d1%8c%2c%20%d0%bb%d0%b8%d1%82%d0%b2%d0%b8%d0%bd%2c%20%d1%80%d1%83%d1%81%d0%b8%d0%bd%20%d0%b2%20%d0%bf%d0%b0%d0%bc%d1%8f%d1%82%d0%bd%d0%b8%d0%ba%d0%b0%d1%85%20%d0%bb%d0%b8%d1%82%d0%b5%d1%80%d0%b0%d1%82%d1%83%d1%80%d1%8b%20%d0%92%d0%b5%d0%bb%d0%b8%d0%ba%d0%be%d0%b3%d0%be%20%d0%9a%d0%bd%d1%8f%d0%b6%d0%b5%d1%81%d1%82%d0%b2%d0%b0%20%d0%9b%d0%b8%d1%82%d0%be%d0%b2%d1%81%d0%ba%d0%be%d0%b3%d0%be%20XVI-XVII%20%d0%b2%d0%b2.pdf «Литва», «Русь», «литвин», «русин» в памятниках литературы Великого Княжества Литовского XVI—XVII веков] // Bibliotheca archivi lithuanici. — № 7. — Vilnius: Lietuvių kalbos institutas, 2009. C. 187—196.
* Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.
* [[Павал Церашковіч|Терешкович П. В.]] Этническая история Беларуси XIX — начала XX в.: В контексте Центрально-Восточной Европы. — Мн.: БГУ, 2004. — 223 с. {{ISBN|985-485-004-8}}.
* Чаквин И. В. Избранное: теоретические и историографические статьи по этногенезу, этническим и этнокультурным процессам, конфессиональной истории белорусов. — Минск: Беларуская навука, 2014. — 463 с {{ISBN|978-985-08-1740-2}}.

== Вонкавыя спасылкі ==
{{Вікіцытатнік|Літвіны}}
* [[Дзяніс Марціновіч|Марціновіч Д.]] [https://budzma.org/news/dzyanis-marcinovich-chamu-licviny-stali-byelarusami.html Чаму ліцвіны сталі беларусамі?], [[Budzma.org]], 13 траўня 2014 г.
* [[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]] [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г.
* [[Сяргей Астравец|Астравец С.]] [https://www.svaboda.org/a/26711502.html З «Іліядай» пад падушкай], [[Радыё Свабода]], 26 лістапада 2014 г.
* [http://litviny.blogspot.com/ Разважаньні пра ВКЛ і ліцьвінаў]
* [https://www.facebook.com/litva.belarus Энцыкляпэдыя Літвы-Беларусі], [[Facebook]]
* [http://history-belarus.by/pages/terms/litwiny.php Ліцьвіны]{{ref-ru}}, Кароткая гісторыя Беларусі за апошнія 1000 год
* [http://veras.litvin.org/ Віктар Верас «У вытокаў гістарычнай праўды»]{{ref-ru}}
* [http://lietuvos.istorija.net/lituanistica/litvinizm.htm Тэндэнцыйная крытыка ліцьвінства з боку летувіскага гісторыка Томаса Бараноўскага]{{ref-ru}}

{{Беларусы}}
{{Добры артыкул}}

[[Катэгорыя:Беларусы]]
[[Катэгорыя:Славяне]]
[[Катэгорыя:Балты]]
[[Катэгорыя:Гісторыя Беларусі]]
[[Катэгорыя:Вялікае Княства Літоўскае]]</text>
      <sha1>dm0arhuh34n9xjb4uf7gpw7637vnxib</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2330957</id>
      <parentid>2330956</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T22:07:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Літаратура */ п.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="527085" xml:space="preserve">{{Іншыя значэньні|тып=варыянты|Ліцьвіны (неадназначнасьць)|Літоўцы (неадназначнасьць)}}
[[Файл:Lićviny. Ліцьвіны (1900-14).jpg|значак|Ліцьвіны ў [[Беларускі нацыянальны строй|народных строях]], канец XIX — пачатак XX ст.]]

'''Ліцьвіны'''&lt;ref name=&quot;BKP-2005&quot;&gt;{{Літаратура/Беларускі клясычны правапіс (2005)}}&lt;/ref&gt; ('''літвіны'''&lt;ref name=&quot;BKP-2005&quot;/&gt;, '''літва'''; {{мова-be-old|литвины|скарочана}}&lt;ref name=&quot;ESBM-6&quot;&gt;{{Літаратура/ЭСБМ|6к}} С. 12.&lt;/ref&gt;) — гістарычнае найменьне і саманазва ўраджэнцаў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх земляў]]{{Заўвага|Гісторык [[Анатоль Астапенка]] ў сваёй доктарскай дысэртацыі, абароненай 26 красавіка 2021 годзе ў [[Кіеўскі нацыянальны ўнівэрсытэт імя Тараса Шаўчэнкі|Кіеўскім нацыянальным унівэрсытэце імя Тараса Шаўчэнкі]] (спэцыяльнасьць — [[этналёгія]]), падкрэсьлівае: «''мова „Літвы“ сярэднявечча — беларуская, а „ліцьвін“ — гэта назва беларуса таго часу''»&lt;ref&gt;Остапенко А. В. [https://shron1.chtyvo.org.ua/Ostapenko_Anatolii/Etnichni_faktory_u_protsesakh_formuvannia_biloruskoho_narodu_ta_natsii.pdf?PHPSESSID=m47mi2g6psl5t9sjten73f21f1 Етнічні фактори у процесах формування білоруського народу та нації : автореф. дис. … д-ра іст. наук] : [спец.] 07.00.05 «Етнологія» / Остапенко Анатолій Володимирович ; Київський нац. ун-т ім. Тараса Шевченка. — Захищена 26.04.2021. — Київ, 2021. С. 114.&lt;/ref&gt;}} у [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]], якая выкарыстоўвалася поруч з [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 46, 96.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 5, 19.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-156&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 156.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Багдановіч А. Да пытання аб ужыванні назвы «Русь» на тэрыторыі Беларусі ў XIV—XVI стст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 3, Гісторыя. Філасофія. Паліталогія. Сацыялогія. Эканоміка. Права. № 1, 1996. С. 3—5.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 320—321.&lt;/ref&gt;. Па [[Крэўская унія|Крэўскай уніі]] «ліцьвінамі» называліся каталікі ВКЛ у канфэсійным сэнсе, а таксама ўсё жыхарства ў нацыянальным сэнсе, «русінамі» ў ВКЛ называліся пераважна праваслаўныя ў канфэсійным сэнсе; таксама праваслаўныя жыхары ВКЛ называліся «ліцьвіны рускае веры», «ліцьвіны грэчаскага закону людзі» і да т. п.&lt;ref&gt;Этнаграфія беларусаў. Гістарыяграфія, этнагенез, этнічная гісторыя. / рэд. кал. В. Бандарчык і інш. — {{Менск (Мінск)}}, 1985. С. 81.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Формы этнічнага і нацыянальнага самавызначэння беларускага насельніцтва XIV—XVIII ст. (да праблемы станаўлення нацыянальнай самасвядомасці беларусаў) // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. Мінск, 3—5 лютага 1993 года. Ч. I. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 48.&lt;/ref&gt; Паводле энцыкляпэдыі «[[Этнаграфія Беларусі]]» 1989 году, 4-га тому [[Энцыкляпэдыя гісторыі Беларусі|Энцыкляпэдыі гісторыі Беларусі]] (1997 год) і 9-га тому [[Беларуская энцыкляпэдыя|Беларускай энцыкляпэдыі]] (1999 год), гэта назва жыхароў Вялікага Княства Літоўскага, пераважна заходніх [[беларусы|беларусаў]] і ўсходніх [[летувісы|летувісаў]] у XIV—XVIII стагодзьдзях, якая ў XVI—XVIII стагодзьдзях набыла гучаньне палітоніма — дзяржаўна-палітычнага вызначэньня ўсяго насельніцтва Вялікага Княства Літоўскага&lt;ref name=&quot;Zajkouski-Cakvin-1997&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]], [[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Літвіны // {{Літаратура/ЭГБ|4к}} С. 382.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Cakvin-1999&quot;&gt;[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Літвіны // {{Літаратура/БЭ|9к}} С. 314.&lt;/ref&gt;. У XVI—XVIII стагодзьдзях назва «ліцьвіны» была найбольш абагульняльнай этнанімічнай формай самасьвядомасьці беларускага народу і адлюстроўвала найбольш шырокі ўзровень яго нацыянальнае кансалідацыі&lt;ref&gt;[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Формы этнічнага і нацыянальнага самавызначэння беларускага насельніцтва XIV—XVIII ст. (да праблемы станаўлення нацыянальнай самасвядомасці беларусаў) // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. Мінск, 3—5 лютага 1993 года. Ч. I. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 48—49.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Чаквин И. В. Избранное: теоретические и историографические статьи по этногенезу, этническим и этнокультурным процессам, конфессиональной истории белорусов. — Минск: Беларуская навука, 2014. С. 172, 176.&lt;/ref&gt;.

Дзеля вызначэньня беларусаў назва «ліцьвіны»{{Заўвага|[[Славянскія мовы|Славянізаванае]] вызначэньне «ліцьвіны» адрозьнівалася ад саманазвы ўласна [[летувісы|летувісаў]], якая гучала як «lietuwis», «lietuwai», «lietuwininkas»&lt;ref name=&quot;Kren-Koukiel-Marozava-2000-320&quot;&gt;Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 320.&lt;/ref&gt;}} шырока ўжывалася яшчэ ўсё XIX стагодзьдзе і захоўваецца ў сучасным частковым ужытку ў якасьці саманазвы вясковага жыхарства [[Беларусь|Беларусі]]&lt;ref name=&quot;Cakvin-1985&quot;&gt;[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Гістарычная этнаніміка Палесся // Весці Акадэміі навук Беларускай ССР. — Серыя грамадскіх навук. № 4, 1985. С. 79—80.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Літаратура/Беларуска-расейскі слоўнік (2020)}} С. 697.&lt;/ref&gt;. Як адзначае беларускі гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]] у кнізе «[[Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае]]», «''Мы — беларусы, але мы і ліцьвіны, спадкаемцы гісторыі і культуры магутнай эўрапейскай дзяржавы — Вялікага Княства Літоўскага''»&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-161&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 161.&lt;/ref&gt;.

== Назва ==
[[Файл:Litva. Літва (1009).jpg|значак|Першы пісьмовы ўпамін [[Літва|Літвы]] ({{мова-la|«Litua»|скарочана}} — чытаецца як «Літва»), 1009 г.]]
{{Асноўны артыкул|Літва}}

Пачатковай формай назвы народу ёсьць [[Славянскія мовы|славянская]] форма «ліцьвін» (''Литвинъ''{{Заўвага|Напрыклад, у [[Цьвярскі летапіс|Цьвярскім летапісе]] 1306 году (паведамленьне пад 1289 годам) «''бо сей Андрэй родам ліцьвін, сын Гердзенеў, літоўскага князя''»&lt;ref&gt;Пашуто В. Т. [http://pawet.net/library/history/bel_history/_books/pashuto/%D0%9F%D0%B0%D1%88%D1%83%D1%82%D0%BE_%D0%92._%D0%9E%D0%B1%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B5_%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE_%D0%B3%D0%BE%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%80%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B0.html Образование Литовского государства]. — Москва, 1959.&lt;/ref&gt; або ў грамаце цара [[Тахтамыш]]а каралю [[Ягайла|Ягайлу]] ад 1393 году «''Вы пак паслалі есьце к нам пасла вашага ліцьвіна на імя Нявойста''»&lt;ref&gt;Грамоти XIV ст. / упорядкування М. М. Пещак. — Київ: Наукова думка, 1974. № 58)&lt;/ref&gt;}}, ''Litwini'', ''Lethowini''), якая ўжываецца ў розных (уласна літоўскіх, рускіх, польскіх, крыжацкіх ды іншых) [[Сярэднявечча|сярэднявечных]] крыніцах&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 52, 64, 73, 303, 388.&lt;/ref&gt;. Традыцыйнае гістарычнае беларускае вымаўленьня гэтай назвы (у якім знайшла адлюстраваньне такая адметная ўласьцівасьць беларускай мовы, як [[Цеканьне|цеканьне]]) засьведчыў яшчэ ў 1870 годзе [[Іван Насовіч]] у [[Слоўнік Насовіча|сваім слоўніку]]: «''Кузьма и Дземьянъ два Лицвины, принешли горшочекъ [[Бацьвіньне|боцвиння]]''» (з народнай песьні)&lt;ref name=&quot;Nasovic-1870-31&quot;&gt;Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб., 1870. [https://books.google.by/books?id=tRsOdAcJl5MC&amp;pg=PA31&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi1tLettczzAhUkSfEDHd_MCTQQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&amp;f=false С. 31].&lt;/ref&gt;. Апроч таго, у 1911 годзе прыводзілася сьведчаньне сьвятара ў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Выступовічы|Выступовічах|uk|Виступовичі}} на поўдні [[Палесьсе|Палесься]] — на [[беларусы|беларуска]]-[[Украінцы|ўкраінскім]] этнічным памежжы — што тамтэйшыя сяляне «''[раней] такъ, якъ ліцвіны &lt;…&gt; [[Дзеканьне|дзікалы]] і [[Цеканьне|цікалы]]''»&lt;ref&gt;Каминский В. А. Отчет о поездке в Волынское Полесье // Известия Отделения русского языка и словестности Императорской академии наук. Т. XVI, кн. 3, 1911. [https://books.google.by/books?id=epQqAQAAMAAJ&amp;pg=RA1-PA88&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi1tLettczzAhUkSfEDHd_MCTQQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&amp;f=false С. 88.]&lt;/ref&gt;. Бытаваньне сярод беларусаў менавіта формы «ліцьвіны» засьведчылі ў сваіх тэкстах [[Ян Станкевіч]]&lt;ref name=&quot;Stankievic-1926&quot;&gt;Станкевіч Я. Кнігапісь // Сялянская Ніва. № 16, 1926. С. 3.&lt;/ref&gt;, [[Яўхім Кіпель]]&lt;ref name=&quot;Kipiel-1995&quot;&gt;Дыдзік У. [http://pawet.net/library/history/bel_history/_bnr/10208/%D0%A3%D1%81%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%96%D0%BD%D1%8B_%D0%AF%D1%83%D1%85%D1%96%D0%BC%D0%B0_%D0%9A%D1%96%D0%BF%D0%B5%D0%BB%D1%8F.html Успаміны Яўхіма Кіпеля] // Спадчына. № 3, 1995. С. 72—99.&lt;/ref&gt;, [[Якуб Колас|Канстантын Міцкевіч (Якуб Колас)]]&lt;ref name=&quot;Kolas-1955&quot;&gt;Якуб Колас. [https://be.wikisource.org/wiki/%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%BD%D0%BA%D0%B0:Na_rostaniah_1.pdf/41 На ростанях]. Т. 1. Кн. 1—2. — {{Менск (Мінск)}}, 1955. С. 40—41.&lt;/ref&gt;. Гэтую ж форму пасьлядоўна ўжывалі ў сваіх працах гісторыкі [[Вацлаў Пануцэвіч]] і [[Павал Урбан]].

Таксама існавала старажытная зборная форма «літва», якую ставяць у адзін шэраг з такімі славянскімі паводле формы (але не [[Этымалёгія|этымалёгіі]]) зборнымі назвамі, як «[[расейцы|масква]]», «[[Мардва|мардва]]», «[[татары|татарва]]» ды іншымі (у адрозьненьне ад шэрагу [[Русіны (гістарычны этнонім)|русь]], [[Чудзь|чудзь]], [[перм (этнонім)|перм]] ды іншых)&lt;ref&gt;Степанов Ю. С. Константы. Словарь русской культуры. Опыт исследования. — М., 1997. [https://books.google.by/books?id=ebMoAgAAQBAJ&amp;pg=PA499&amp;lpg=PA499&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0+%D0%BC%D0%BE%D1%80%D0%B4%D0%B2%D0%B0+%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B2%D0%B0+%D0%BC%D0%BE%D1%81%D0%BA%D0%B2%D0%B0&amp;source=bl&amp;ots=ZjDMl1bGNS&amp;sig=ACfU3U2bHv7xu1VI-fDZBJYSYVPfExEHbg&amp;hl=be&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjdg5Su5db1AhXah_0HHe9eAuwQ6AF6BAgbEAM#v=onepage&amp;q&amp;f=false С. 499].&lt;/ref&gt;.

Форма «літоўцы», што таксама ўжывалася ў значэньні ліцьвінаў&lt;ref&gt;{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 11.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Літаратура/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)|к}} P. 45.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Народная культура Беларусі: энцыклапедычны даведнік / пад рэдакцыяй В. Цітова. — {{Менск (Мінск)}}: БелЭн, 2002. С. 222.&lt;/ref&gt;, ёсьць пазьнейшай{{Заўвага|Напрыклад, у нявыдадзеным нумары [[Мужыцкая праўда|Мужыцкай праўды]]}} і не сустракаецца ў [[Старабеларуская мова|старых беларускіх]] тэкстах.

== Паходжаньне ==
[[Файл:BogislawI.Siegel.JPG|значак|Пячаць {{Артыкул у іншым разьдзеле|Багуслаў I|Багуслава I|uk|Богуслав I}}, князя [[Люцічы|люцічаў]], 1170 г.]]

Наконт этнічнага паходжаньня ліцьвінаў існуюць розныя погляды:
* літва была заходнеславянскім народам ([[Люцічы|люцічы]]), які ў раньнім сярэднявеччы перасяліўся ў [[Панямоньне]] ([[Вацлаў Пануцэвіч]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 236—255, 291—294.&lt;/ref&gt;, [[Павал Урбан]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 58—72.&lt;/ref&gt;, [[Алесь Жлутка]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях|к}} С. 106—107.&lt;/ref&gt;);
* ад пачатку [[Балтыйскія мовы|балтыйская]] літва жыла пераважна ў [[Вяльля|Вялейска]]-[[Нёман]]скім міжрэччы і зазнала славянізацыю ў Вялікім Княстве Літоўскім ужо ў XIII—XIV стагодзьдзях ([[Аляксандар Краўцэвіч]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Kraucevic-2013-10&quot;&gt;{{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)|к}} С. 10.&lt;/ref&gt;);
* назва «літва» пашырылася ў якасьці азначэньня грамадзкай супольнасьці (прафэсійныя ваяры) асобаў рознага этнічнага паходжаньня ([[Зьдзіслаў Сіцька]], [[Зьміцер Сасноўскі]]);
* літва была ўсходнегерманскім ([[Готы|гоцкай]] групы) народам, які славянізаваўся ў Вялікім Княстве Літоўскім у XIII—XIV стагодзьдзях, утварыўшы канфэсійную супольнасьць «ліцьвінаў» (Алёхна Дайліда&lt;ref&gt;Дайліда А. [https://drive.google.com/drive/folders/15Lh87jlBrjWWL6B9ViCmM86LjPUfhg20 Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019]; сьціслая вэрсія кнігі: [https://drive.google.com/drive/folders/1JqJEBu0BH9d38gyQWIAxVCKAXNP9JvmR Вытокі Вялікае Літвы. Менск, 2021.]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Сяргей Тарасаў|Тарасаў С.]] [https://esxatos.com/tarasau-recenziya-na-zbornik-artykulau-z-dadatkami-daylidy-pachatki-vyalikaga-knyastva Рэцэнзія на зборнік артыкулаў з дадаткамі А. Дайліды «Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі»], Эсхатос, 2019 г.&lt;/ref&gt;).

Тым часам расейская (савецкая) і летувіская гістарыяграфіі традыцыйна атаясамліваюць ліцьвінаў з «старажытнымі [[летувісы|летувісамі]]» (найперш — з этнаграфічнымі «[[аўкштайты|аўкштайтамі]]», фактычна вынайдзенымі ў другой палове XIX ст.), аднак такое меркаваньне зьняпраўджваецца ўжо адным толькі бракам адэкватнага тлумачэньня назвы «літва» з [[Балтыйскія мовы|балтыйскіх моваў]]. Пададзеныя яшчэ ў савецкіх слоўніках&lt;ref name=&quot;ESBM-6&quot;/&gt; летувіскія этымалёгіі непераканаўчыя і маюць шмат слабых бакоў. Праявай хісткасьці летувіскіх гіпотэзаў і прыкметай таго, што этымалягічныя пошукі ў гэтым кірунку заходзяць у тупік, стала вылучэньне [[Артурас Дубоніс|Артурасам Дубонісам]] новай вэрсіі, дзе Літва супастаўляецца з назвай служылага [[Стан (сацыяльная група)|стану]] [[лейці|лейцяў]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы|к}} С. 19—20.&lt;/ref&gt;.

== Тытульны народ у праўных крыніцах Вялікага Княства Літоўскага ==
[[Файл:Statut Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. Статут Вялікага Княства Літоўскага.jpg|міні|Тытульны ліст [[Статут ВКЛ 1588 году|Статуту Вялікага Княства Літоўскага]] 1588 году]]

У дзяржаўных дакумэнтах Вялікага Княства Літоўскага XV—XVI стагодзьдзяў назва «Ліцьвіны» (або «''Літоўскі народ''») азначае як каталікоў (або жыхарства [[Літва|Літвы]] ў вузкім сэнсе), так і, у шырокім сэнсе, увесь народ уласна Вялікага Княства Літоўскага (без [[Жамойць|Жамойці]]). У дамовах з [[Пскоўская рэспубліка|Псковам]] 1440 і 1480 гадоў вялікі князь [[Казімер Ягелончык|Казімер]] ужываў назву «ліцьвіны» як агульнае азначэньне ўсяго народу Вялікага Княства Літоўскага («''а мне вялікаму князю Казіміру блюсьці Пскавіціна как і сваяго Ліцьвіна; також і Псковічам блюсьці Ліцьвіна, как і Пскавіціна''»)&lt;ref&gt;Акты, относящиеся к истории Западной России. Т. I. — СПб., 1846. № 38, 39, 73.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 86—87.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 206—207.&lt;/ref&gt;. Земскі прывілей Кіеўскай зямлі 1507 году абумоўліваў «''…а Кіяніна, как і Ліцьвіна, ва чці дзяржаці''»&lt;ref&gt;Акты, относящиеся к истории Западной России. Т. IІ. — СПб., 1848. № 30, С. 34.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 78.&lt;/ref&gt;. На Віленскім сойме 1565 году разглядалася пытаньне «''садночаньня народу Літоўскага з Рускім''»&lt;ref&gt;Янушкевіч А. Вялікае Княства Літоўскае і Інфлянцкая вайна 1558—1570 гг. — {{Менск (Мінск)}}, 2007. С. 275.&lt;/ref&gt; (то бок касаваньня канфэсійных перапонаў паміж ліцьвінамі-каталікамі і русінамі-праваслаўнымі, завершанае Гарадзенскім прывілеем 1568 году), прытым прывілеі 1563—1568 гадоў зьвярталіся да «''[[шляхта|шляхты]] літоўскай''», «''[[Стан (сацыяльная група)|станаў]] літоўскіх''» (то бок да ўсёй шляхты і ўсіх станаў ВКЛ)&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 211.&lt;/ref&gt;.

У 9-м артыкуле трэцяга разьдзелу [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1566 году|Літоўскага Статуту рэдакцыі 1566 году]] зазначаецца, што тытульнымі нацыямі Вялікага Княства Літоўскага ёсьць адно ліцьвіны і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русіны]], у той час як [[жамойты]] адносяцца да ліку «''обчых, чужаземцаў і загранічнікаў''»{{Заўвага|Жамойтаў да ліку «''ўражонцаў''» Вялікага Княства Літоўскага далучылі толькі на Берасьцейскім сойме 1566 году — праз паўтара стагодзьдзя па далучэньні да ВКЛ большай часткі Жамойці}}&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 88—89.&lt;/ref&gt;:
{{Цытата|У том панстве Вялікам Княстве Літоўскам і ва ўсіх землях яму прыслухаючых дастойнасьцей духоўных і сьвецкіх гарадоў, двароў і грунтаў, староств у дзяржаньні і пажываньні і вечнасьцей жадных чужаземцам і загранічнікам ані суседам таго панства даваці ня маем; але то ўсё мы і патомкі нашы Вялікія Князі Літоўскія даваці будуць павінны толька '''Літве''' а Русі, родзічам старажытным і ўражонцам Вялікага Княства Літоўскага і іных земль таму Вялікаму Княству належачых. &lt;…&gt; Але на дастаенства і ўсякі ўрад духоўны і сьвецкі ня маець быці абіран, ані ад нас Гаспадара стаўлен, толька здаўна продкаў сваіх ураджэнец Вялікага Княства Літоўскага '''Ліцьвін''' і Русін.}}

{{Падвойная выява|справа|Lićvin. Ліцьвін (1598).jpg|106|Lićvinka. Ліцьвінка (1598).jpg|106|Ліцьвіны (Lituani), 1598 г.}}

У Гарадзенскім прывілеі 1568 году кароль і вялікі князь [[Жыгімонт Аўгуст]] пісаў, што хоць народ Вялікага Княства Літоўскага падзяляецца на «літву» і «русь» (у канфэсійным сэнсе — «''рымскага закону Літве і грэчаскага Русі''»), гэта адзіны народ ВКЛ (заступнікамі якога ёсьць «''шляхта літоўская''», «''станы літоўскія''»)&lt;ref&gt;Monumenta reformationis Polonicae et Lithuaniae: Zbiór pomników reformacji kościoła polskiego i litewskiego. — Wilno, 1925. S. 20—27.&lt;/ref&gt;:
{{Цытата|…што вышэй аб народзе том слаўнам Вялікага Княства, аж двоега закону хрысьціянскага людзей, але '''аднаго і аднакага народу''' апісана і памянёна… &lt;…&gt; …роўна і аднака яка і рымскага і ўсякага хрысьціянскага закону і веры людзех у Вялікам Княстве Літоўскам і ва ўсіх землях ку нему прыслухаючых належыць, гды ж супольне межы сабою і з сабою ў адном панстве Вялікам Княстве Літоўскам і землях яму прыслухаючых і ў граніцах адных мешкаюць і '''адным народам суць'''…}}

[[Файл:Leŭ Sapieha. Леў Сапега (1616).jpg|значак|[[Леў Сапега]]]]

У прадмове да Літоўскага Статуту 1588 году [[Падканцлер вялікі літоўскі|падканцлер]] [[Леў Сапега]] адзначаў, што літоўскія правы і Статуты пісаны «''ўласным языком''» тытульнага народу ВКЛ:
{{Цытата|І то ёсьць наша вольнасьць, катораю ся мы межы іншымі народы хрысьціянскімі хвалім, жа пана, іж бы водле волі сваее, а ня водле праў нашых панаваў, над сабою ня маем, а яка славы ўчцівае, так жывата і маетнасьці вольна ўжываем. &lt;...&gt; А есьлі катораму народу ўстыд праў сваіх ня ўмеці, пагатоў '''нам, каторыя ня обчым якім языком, але сваім уласным правы сьпісаныя маем''' і кождага часу, чаго нам патрэба ку адпору ўсякае крыўды, ведаці можам.}}

== Гісторыя ==

=== Раньнія часы ===
Хоць этнакультурная сытуацыя ў [[Літва|Літве]] X—XIII стагодзьдзяў застаецца няяснай, гісторыкі адзначаюць пашырэньне тут [[Славянскія мовы|славянскай]] культуры і [[хрысьціянства]] ўжо ў XI—XII стагодзьдзях&lt;ref&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Этнічная і канфесійная сітуацыя ў гістарычнай Літве на рубяжы XIV—XV стст. // Вялікае княства Літоўскае і яго суседзі ў XIV—XV стст.: саперніцтва, супрацоўніцтва, урокі. — {{Менск (Мінск)}}, 2011. С. 20—25.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Заяц Ю. История белорусских земель Х — первой половины ХІІІ в. в отображении летописей и хроник Великого княжества Литовского // Гістарычна-археалагічны зборнік. Вып. 12. — {{Менск (Мн.)}}, 1997. С. 88.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Краўцэвіч А. Стварэнне Вялікага княства Літоўскага. — Беласток, 2008. С. 79—80, 94.&lt;/ref&gt;. Сярод іншага, такое меркаваньне знаходзіць пацьверджаньне ў археалягічных знаходках (велізарны масіў старажытных [[праваслаўе|усходнехрысьціянскіх]] могілак у [[Кернаў|Кернаве]])&lt;ref&gt;[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Сяргей Абламейка]], [https://www.svaboda.org/a/30232421.html Хто і чаму разьбеларушвае спадчыну Вільні. Алег Дзярновіч пра беларускіх «ліцьвіноў» і ўкраінска-літоўскі хаўрус], [[Радыё Свабода]], 24 кастрычніка 2019 г.&lt;/ref&gt;.

Тым часам пісьмовыя крыніцы сьведчаць пра шчыльныя і прыязныя дачыненьні літвы з полацка-менскімі князямі: у 1128—1132 гадох кіеўскія князі хадзілі «''во Литву ко Изяславу''» і «''…а Киянъ тогда много побиша Литва''», у 1180 годзе літва дапамагала полацка-менскім князям у вайне супраць смалянаў, у 1198 годзе літва разам з палачанамі хадзіла на [[Вялікія Лукі]]. Летапісы Вялікага Княства Літоўскага апавядаюць пра літоўскага князя Гінвіла-Юрыя (паводле хронікі [[Аўгустын Ратундус|Ратунда]], ён хрысьціўся ў праваслаўі ў [[Наваградак|Наваградку]] ў 1148 годзе, а памёр у 1199 годзе ў [[Ворша|Воршы]]), што ён «''з пскавяны і з смаляны ваяўваў ся доўга а граніцы прылеглыя''». Ад 1200 году літва разам з полацка-менскімі князямі ваявала проці крыжакоў: полацкі княжыч Усевалад быў зяцем літоўскага князя [[Даўгерд]]а («''аднаго з найбольш магутных ліцьвінаў''»), «''быў як яго зяць для іх амаль сваім''», «''часта ачольваў іхныя войскі''» і «''заўжды памагаў ліцьвінам і радаю, і справаю''». У 1216 і 1223 гадох полацкія князі зьбіралі «''вялікае войска з [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінаў]] і ліцьвінаў''» для паходу на [[Крыжакі|крыжакоў]]&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 35—37.&lt;/ref&gt;.

Гісторыкі таксама зьвяртаюць увагу на тое, што ў [[Цьвярскі летапіс|Цьвярскім летапісе]], напісаным пры двары цьвярскіх князёў, якія ў XIII—XIV стагодзьдзях мелі шчыльныя кантакты зь Літвой (паводле першага Наўгародзкага летапісу, у 1245 годзе на службе ў цьвярскіх князёў знаходзіліся князі-ліцьвіны Явід і Эрбэт, а ад 1289 году цьвярскім япіскапам быў сын колішняга полацкага князя [[Гердзень|Гердзеня]] Андрэй, і ўрэшце, вялікі князь [[Альгерд]] ажаніўся зь цьвярской князёўнай Ўльлянай&lt;ref name=&quot;Urban-2001-62&quot;&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 62.&lt;/ref&gt;), літва пералічваецца ў ліку славянскіх плямёнаў&lt;ref&gt;Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 36.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на іншую вытрымку з гэтага летапісу: «''А Луцічы і Ціверычы прыседааху к Дунаеві, і бе множаства іх, седзяаху па Днястру &lt;...&gt; да мора''» і што аналягічныя зьвесткі таксама зьмяшчаюцца ў [[Ніканаўскі летапіс|Ніканаўскім летапісе]]. Тым часам у сярэдняй плыні [[Дунай|Дунаю]] захаваліся гідронімы Літава, Літавіца і пэўныя сугучныя назвы, а ў [[Трансыльванія|Трансыльваніі]] або далей за Дунаем на [[Балканскі паўвостраў|Балканскім паўвостраве]] існавалі Літоўская княства (''kenezat Lytwa'') і Літоўская зямля (''terra Lytwa'')&lt;ref name=&quot;Urban-2001-60&quot;&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 60.&lt;/ref&gt;}}:
{{Цытата|...а ад Ляхаў празвашася Паляне, Ляхаве жа друзі [[Люцічы|Люціцы]], а іныі Літва, іныі Мазаўшане, іныі Памаране.}}

=== Вялікае Княства Літоўскае ===
[[Файл:Mindoŭh. Міндоўг (XVIII).jpg|значак|Кароль [[Міндоўг]]]]

Сярод лістоў першага вялікага князя літоўскага [[Міндоўг]]а ёсьць меркаваная{{Заўвага|Разглядаецца дасьледінкамі як фальсыфікат канца XIV ст.&lt;ref name=&quot;Zlutka-2005-41&quot;&gt;{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях|к}} С. 41.&lt;/ref&gt;}} грамата 1261 году, дзе ён мянуе свой народ на [[Лацінская мова|лаціне]] «''Litwinos''», а сябе тытулуе «''rex Litwinorum''» — «''гаспадар ліцьвінаў''» ({{мова-la|«Mindowe, Dei gracia rex Litwinorum»|скарочана}})&lt;ref name=&quot;Zlutka-2005-43&quot;&gt;{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях|к}} С. 43.&lt;/ref&gt;.

Менскі дасьледнік Алёхна Дайліда мяркуе, што назва «ліцьвіны» ў першым пэрыядзе Вялікага Княства Літоўскага, да [[Крэўская унія|Крэўскай уніі]] (у 1238—1385 гадох) была назвай мясцовай эвангелісцкай канфэсійнай супольнасьці і ўласна «Літоўскім» Вялікае Княства ад самага яго стварэньня назвалі менавіта з такім канфэсійным сэнсам, — чым тлумачыцца імклівае пашырэньне ідэнтычнасьці «ліцьвінаў» у ВКЛ, крыжовыя паходы на ВКЛ розных каталіцкіх дзяржаваў з адпаведнай фразэалёгіяй — «''вераадступныя хрысьціяне ліцьвіны''» ({{мова-la|«perfidos christianos Letoinos»|скарочана}}, 1245 год), пагроза «''для веры''» палякаў у 1294 і 1319 гадох і да т. п.), стварэньне [[Літоўская мітраполія|Літоўскай мітраполіі]] ў 1299 годзе, славянізацыя ліцьвінаў ды іншыя гістарычныя факты&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 50—52.&lt;/ref&gt;.

Польскі дакумэнт 1257 году сьведчыў, што {{Не перакладзена|Лукаў (Польшча)||pl|Łuków}} (за 70 км на захад ад [[Берасьце|Берасьця]]) месьціўся «на мяжы зь ліцьвінамі» ({{мова-la|«in confinio Letwanorum»|скарочана}}&lt;ref&gt;Theiner A. Vetera monumenta Poloniae et Lithuaniae gentiumque finitimarum historiam illustrantia maximam partem nondum edita ex tabularis vaticanis deprompta collecta ac serie chronologica disposita. T. 1. — Romae, 1860. [https://books.google.by/books?id=b31YaUNa_fQC&amp;pg=PA72&amp;dq=in+confinio+Letwanorum&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwj5nrWPtvz1AhXuhf0HHYY-A_EQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=in%20confinio%20Letwanorum&amp;f=false P. 72].&lt;/ref&gt;). Крыжацкія крыніцы XIII—XIV ст. шматкроць засьведчылі, што [[Горадня]] месьцілася ў Літве, а ў Гарадзенскай зямлі жылі ліцьвіны (''Lethowini'')&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 59.&lt;/ref&gt;. Сярод іншага, [[Пётар з Дусбургу]] у сваёй хроніцы двойчы (пад 1296 і 1305 гадамі) пішучы пра змаганьне нямецкіх рыцараў зь літоўскімі (ліцьвінамі) заўважаў, што апошнія былі «[[Русіны (гістарычны этнонім)|рускімі]]»&lt;ref name=&quot;Jermalovic-2000-37&quot;&gt;{{Літаратура/Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае|к}} С. 37.&lt;/ref&gt;. У крыжацкім помніку «Паведамленьні аб літоўскіх дарогах» (складзены між 1384 і 1401 гадамі) «[[Аўкштота]] або верхняя Літва» (''Auxteten oder Ober-Littauen'') абыймала [[Вільня|Вільню]], Горадню, [[Ваўкавыск]], [[Слонім]], [[Наваградак]], [[Крэва]] і [[Валожын]]&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 58.&lt;/ref&gt;. Складзены ў канцы XIV ст. у [[Кіеў|Кіеве]] (Вялікае Княства Літоўскае) «[[Сьпіс рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх]]», дзе пералічваліся [[замак|гарады (замкі)]], падначаленыя ўладзе [[Кіеўская мітраполія|праваслаўнага («рускага») мітрапаліта]] — баўгарскія, валаскія, польскія (падольскія), кіеўскія, валынскія, літоўскія, смаленскія, разанскія і залескія — улучаў большасьць гарадоў на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] у разьдзел ''літоўскія гарады''&lt;ref&gt;[[Валеры Пазднякоў|Пазднякоў В.]] Спіс рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх // {{Літаратура/ЭГБ|6-1к}} С. 392.&lt;/ref&gt;, сярод іх [[Ворша]], [[Полацак]], [[Віцебск]], [[Слуцак]], [[Менск]], [[Наваградак]], [[Барысаў]], [[Крычаў]]&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-156&quot;/&gt;.

[[Файл: Vilenskija mučaniki. Віленскія мучанікі (1417).jpg|значак|[[Віленскія мучанікі]]-ліцьвіны Антоні (Круглец), Ян (Кумец) і Яўстах (Няжыла) (выява каля 1417 г.)]]

У 1299 годзе ўтварылася [[Літоўская мітраполія]], якая абыймала Наваградзкае, Полацкае і Тураўскае біскупствы, менаваныя ў бізантыйскім лісьце 1361 году «літоўскімі» ({{мова-el|«των Λιτβων»|скарочана}}). Яе кіраўнік тытулаваўся «мітрапалітам Літвы» ({{мова-el|«μητροπολίτης Λιτβων»|скарочана}}) і меў намесьнікаў у Горадні і Вільні («''із старыны''», як адзначаецца ў лісьце 1451 году)&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 50.&lt;/ref&gt;. Літоўская мітраполія была першай установай, на грунце якой адбылася кансалідацыя тытульнага народу ВКЛ — народу ліцьвінаў — што ясна відаць зь бізантыйскага дакумэнту пра падзеі 1354 году, які сьведчыць, што Літоўскую мітраполію тады аднавілі на жаданьне «народу» Літвы&lt;ref&gt;Памятники древнерусского канонического права. Ч. 1, т. VI. — СПб., 1880. Прил., № 15. Стлб. 94.&lt;/ref&gt;:
{{Цытата|…магутны князь Літоўскае зямлі &lt;…&gt; гатовы быў на ўсё, каб &lt;…&gt; яго край быў самастойным і быў паднесены на ўзровень мітраполіі, кіраванае ўласным мітрапалітам, пра што і прасіў сьвяты і высокі збор; і гэты збор &lt;…&gt; паставіў пасланага адтуль і прызнанага дастойным кандыдата (Рамана) на мітрапаліта таго краю, згодна з жаданьнем '''яго народу''', зь мясцовымі патрэбамі і жаданьнем згаданага князя}}

[[Файл:Vilnia, Pračyścienskaja. Вільня, Прачысьценская (I. Trutnev, XVII, 1870).jpg|значак|[[Прачысьценская царква (Вільня)|Віленская Прачысьценская саборная царква]], збудаваная вялікім князем [[Альгерд]]ам у 1347 годзе (зь інвэнтару XVII ст. паводле перамалёўкі І. Трутнева, 1870 г.)]]

Ліцьвінамі былі [[віленскія мучанікі]] 1347 году — Кумец, Круглец і Няжыла, дваране вялікага князя [[Альгерд]]а ў [[Вільня|Вільні]]. Жывоты кажуць, што яны были «''родам Літвы…''», а «''…літоўскія ж ім імёны Круглец, Кумец, Няжыла''»&lt;ref&gt;Baronas D. Trys Vilniaus kankiniai: gyvenimas ir istorija. — Vilnius, 2000. S. 252, 268, 278, 286.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 636.&lt;/ref&gt;, прытым пабочныя зьвесткі яўна сьведчаць пра канфэсыйны характар гэтай ідэнтычнасьці «літвы»&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 50—51.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Напрыклад, «ліцьвінамі» служба маскоўскага князя ў 1378 годзе назвала [[канстантынопаль]]скага патрыярха [[Філафей Коккін|Філафея]] і [[Бізантыя|бізантыйскага]] цэсара [[Іван V|Івана V]]&lt;ref&gt;Памятники древнерусского канонического права. Ч. 1, т. VI. — СПб., 1880. Стлб. 185.&lt;/ref&gt;, што стала вынікам іх прыхільнай палітыкі да Літвы, і асабліва да справы пашырэньня Літоўскай мітраполіі на просьбу вялікага князя Альгерда}}.

Паводле гіпотэзы менскага дасьледніка Алёхны Дайліды, шматлікія сьведчаньні розных крыніцаў пра [[Крэўская унія|Крэўскую унію]] і зьнітаваную зь ёй рэлігійную рэформу 1387—1388 гадоў у Літве паказваюць, што пераводзілі на каталіцтва (меншай часткай) і на праваслаўе (большай часткай) канфэсійную супольнасць ліцьвінаў (вернікаў былой Літоўскай мітраполіі), — з чаго робіцца зразумелым як пашырэньне ад таго часу назвы «літва», «ліцьвіны» як агульнанацыянальнай, так і славянскага моўнага і культурнага характару гэтага тытульнага народу ВКЛ&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 160—223.&lt;/ref&gt;. «Літоўскімі» ад таго часу называлі ўсіх князёў ВКЛ (незалежна ад веры{{Заўвага|Напрыклад, «''А каторых зьбітага войска імёны суць князей літоўскіх: князь Андрэй Альгірдавіч полацкі, брат яго князь Дзьмітрэй бранскі, князь Іван Дзьмітравіч, князь Андрэй пасынак князя Дзьмітроў, князь Іван Барысавіч кіеўскі, князь Глеб Сьвятаслававіч смаленскі, князь Глеб Карыятавіч, брат яго князь Сямён, князь Міхайла Падбярэскі а брат яго князь Дзьмітрэй, князь Фёдар Патрыкеевіч валоскі, князь Іван Юр’евіч Бельскі…''» ([[Ніканаўскі летапіс]])}}, таксама існаваў «літоўскі» ваенны звычай (напрыклад, у друцкага князя Івана Бабы ў 1432 годзе: «''изрядивъ свой полк с копьи по литовски''»), літоўская мерная сыстэма (зь «літоўскі рублём», «літоўскім грошам», «літоўскім локцем», «літоўскім гарнцам» і г. д.)&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 80—81, 197—207.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Grunvaldzkaja bitva. Грунвальдзкая бітва (1474-83).jpg|міні|Ліцьвіны (направа) на [[Грунвальдзкая бітва|Грунвальдзкім полі]] 15 ліпеня 1410 г.]]

У 1406 годзе, паводле [[Хроніка літоўская і жамойцкая|Хронікі літоўскай і жамойцкай]], адзін з баяраў вялікага князя літоўскага [[Вітаўт]]а — «''Андрэй ліцьвін''» — на перамовах, калі Вітаўт важыўся ўкласьці мір зь непрыяцелем, крыкнуў вялікаму князю: «''Не міры, Вітаўце, не міры''»{{Заўвага|[[ПСРЛ]]. Т. 32. — М.: Наука, 1975. С. 78.}}, адмаўляючы вялікага князя ад некарыснага міру. Дзеля гэтага Вітаўт даў Андрэю прозьвішча «Няміра», і ад яго пайшоў баярскі род [[Неміровічы|Неміровічаў]]&lt;ref name=&quot;Jermalovic-2000-37&quot;/&gt;.

У [[Грунвальдзкая бітва|Грунвальдзкай біцьве]] 1410 году ад Літвы бралі ўдзел [[Вільня|віленская]], [[Наваградак|наваградзкая]], [[берасьце]]йская, [[ваўкавыск]]ая, [[віцебск]]ая, [[Горадня|гарадзенская]], [[Дарагічын (Падляскае ваяводзтва)|дарагічынская]], [[кіеў]]ская, [[Коўна|ковенская]], [[Камянец-Падольскі|крамянецкая]], [[Ліда|лідзкая]], [[Меднікі|медніцквая]], [[Мельнік|мельніцкая]], [[пінск]]ая, [[Полацак|полацкая]], [[Трокі|троцкая]], тры [[смаленск]]ія, [[старадуб]]ская ды іншыя харугвы. Разам, з 40 літоўскіх харугваў, 28 былі з [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]]&lt;ref&gt;[[Анатоль Грыцкевіч|Грыцкевіч А.]] Знешняя палітыка Вітаўта: заходні накірунак // Наш радавод. Кн. 2, 1990. С. 173.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Русіновіч К. [http://www2.polskieradio.pl/eo/print.aspx?iid=135324 Шлях на Грунвальд], [[Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё]], 9 ліпеня 2010 г.&lt;/ref&gt;. Усе яны выступілі пад гербам [[Пагоня]]й, апрача 10 вялікакняскіх, якія выступілі пад гербам [[Калюмны|Калюмнамі]]&lt;ref&gt;Воюш І. Пратаформы інфармацыйна-камунікацыйнай дзейнасці падчас княжання Вітаўта (другая палова XIV — пачатак XV ст.) // Журнал Белорусского государственного университета. Журналистика. Педагогика. № 1, 2017. С. 9.&lt;/ref&gt;.

Віленскі біскуп [[Якуб Пліхта]] (1398—1407) паходзіў «''зь Літвы, зь ейнага народу і мовы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 27.&lt;/ref&gt; ({{мова-la|«Johannis dicti Plychta… vero vicarium Lythuanie, eiusdemque nacionis et lingue»|скарочана}}&lt;ref&gt;Kodeks dyplomatyczny Katedry i Diecezji Wileńskiej. Nr. 81. — Kraków, 1939. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=1WssAAAAIAAJ&amp;dq=Plychta+vero+Lythuanie&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=Plychta+vero S. 61].&lt;/ref&gt;), пазьней віленскімі біскупамі былі [[Мацей зь Вільні]] (1422—1453) «''родам ліцьвін''» ({{мова-la|«origine Lytwanum»|скарочана}}), [[Мікалай Дзяжковіч]] з [[Салечнікі|Салечнікаў]] (1453—1467) «''з народу ліцьвінаў''» ({{мова-la|«natione Lituanus»|скарочана}}), [[Ян Ласовіч]] зь Вільні (1468—1481) «''ліцьвін''» ({{мова-la|«Lithuanus»|скарочана}}), [[Андрэй Гасковіч]] зь Вільні (1481—1491) «''з народу ліцьвінаў''» ({{мова-la|«natione Lituanus»|скарочана}})&lt;ref&gt;Fijałek J. Uchrześcijanienie Litwy przez Polskę // Polska i Litwa w dziejowym stosunku. Wł. Abracham, J. Fijałek, J. Rozwadowski et al. — Kraków etc.: Gebethner i Wolff, 1914. S. 152—158.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Bieł-čyrvona-bieły ściah. Бел-чырвона-белы сьцяг (1579).jpg|значак|Ліцьвіны вызваляюць [[Полацак]] з-пад [[Маскоўская дзяржава|маскоўскай]] акупацыі, 1579 г.]]

У летапісным апавяданьні пра [[Бітва пад Хойніцамі|бітву пад Хойніцамі]] 1454 году вялікі князь Казімер называў «''мае верныя слугі літва''» паноў [[Алехна Судзімонтавіч|Алёхну Судзімонтавіча]], Багдана Андрушкавіча, Яна Кучука, Станьку Касьцевіча і Івана Ільлініча&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 206.&lt;/ref&gt;. У 1492 годзе, у час паднясеньня на вялікакняскі сталец [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандра]], маршалак дворны Літавор Багданавіч Храбтовіч ад імя ўсіх літоўскіх князёў і паноў ([[Алелькавічы|Алелькавічаў]], [[Гальшанскія|Гальшанскіх]], [[Глінскія (род)|Глінскіх]] ды іншых) выступіў з прамовай да гаспадара, у якой казаў: «''памятай, што над літвой пануеш''» і «''просім цябе, каб &lt;…&gt; праўдзівым літоўскім і Вітаўтавым прыкладам нас радзіў і судзіў''»&lt;ref&gt;Stryjkowski M. Kronika Polska, Litewska, Żmódzka i wszystkiej Rusi. T. II. — Warszawa, 1846. S. 293—294.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Litva. Літва (J. Müller, 1692).jpg|значак|[[Літва старажытная|Літва]]. Мапа з атлясу 1692 году (перадрукоўвалася ў 1702 годзе)]]

У XV стагодзьдзі шмат ліцьвінаў езьдзілі навучацца ў [[Кракаўскі ўнівэрсытэт]]. Акты рэктарскага суду [[Кракаўскі ўнівэрсытэт|Кракаўскага ўнівэрсытэту]] мянуюць «ліцьвінамі» ўсіх студэнтаў з гістарычных земляў Вялікага Княства Літоўскага — то бо зь [[Беларусь|Беларусі]] (без [[Жамойць|Жамойці]] і [[Украіна|Ўкраіны]]). Паводле актаў XV — пачатку XVI стагодзьдзяў ліцьвінамі былі Сянько Гарынскі, князь Андрэй [[Сьвірскія|Сьвірскі]], Мацей Ліцьвін, Ян зь [[Новы Сьвержань|Сьвержаню]], Юры, Ванька і іншыя. Яны паходзілі зь [[Вільня|Вільні]], [[Дарагічын]]а, [[Гміна Мельнік|Мельніку]], [[Бельск]]у, [[Новы Сьвержань|Сьвержаню]], [[Менск]]у, [[Полацк]]у, [[Пінск]]у, [[Клецк]]у і іншых местаў і мястэчак Вялікага Княства Літоўскага. Як адзначае, [[Алег Латышонак]], усе [[беларусы]] выступаюць у актах унівэрсытэту як «ліцьвіны» (''Lithuanus'')&lt;ref&gt;[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] [https://web.archive.org/web/20100810190844/http://arche.bymedia.net/2007-06/latysonak706.htm Студэнты зь Вялікага Княства Літоўскага перад рэктарскім судам Кракаўскага ўнівэрсытэту ў 1469—1536 гг.] // [[ARCHE]]. № 6 (57), 2007.&lt;/ref&gt;. «Ліцьвінам» у 1506 годзе запісаўся ў [[Кракаўскі ўнівэрсытэт|Кракаўскім унівэрсытэце]] і выдатны асьветнік і першадрукар [[Францішак Скарына]], ураджэнец Полацку&lt;ref name=&quot;Дубавец-Сагановіч-1994-234&quot;&gt;Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 234.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Lićviny. Ліцьвіны (1608).jpg|значак|Ліцьвіны (Litvani) з «﻿Nova et acurata totius Europae tabula», 1608 г.]]

Па ўтварэньні [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] (1569 год) магнаты і шляхта Вялікага Княства Літоўскага працягвалі падкрэсьліваць, што яны менавіта «ліцьвіны», чым выказвалі даволі высокі ўзровень дзяржаўна-нацыянальнай самасьвядомасці. «''Мы і палякі, хоць і брацьця, але зусім адменных звычаяў''», — пісаў у сваім лісьце да [[Крыштап Мікалай Радзівіл «Пярун»|Крыштапа Радзівіла]] [[Канцлер вялікі літоўскі|канцлер]] [[Леў Сапега]] ў канцы XVI стагодзьдзя&lt;ref&gt;{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 95.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Kren-Koukiel-Marozava-2000-321&quot;&gt;Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 321.&lt;/ref&gt;.

У статуце [[Трыбунал Вялікага Княства Літоўскага|Літоўскага Трыбуналу]] («''Спосаб праў трыбунальскіх''») 1581 году [[Канцлер вялікі літоўскі|канцлер]] [[Астафей Валовіч]] пісаў: «''На тых сойміках вышэй менаваных кождае ваяводзтва, зямля або павет абіраці маюць, і будуць павінны, межы сабою асоб годных богабойных, цнатлівых, праў і звычаеў онага панства Вялікага княства Літоўскага ўмеетных''»&lt;ref&gt;Временник Императорского Московского общества истории и древностей Российских. Кн. 25. — М., 1857. [https://books.google.by/books?id=VacKAAAAIAAJ&amp;pg=RA1-PA5&amp;dq=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F+%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B8%D0%B6%D1%8A+%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8+%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8+%D0%B8+%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8+%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5+%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwirhMPWmab4AhVXSfEDHdh6DDMQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F%20%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B8%D0%B6%D1%8A%20%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8%20%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8%20%D0%B8%20%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8%20%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5%20%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&amp;f=false С. 5].&lt;/ref&gt;, прытым зазначалася, што «''зямля Жамойцкая іж сваі вольнасьці і звычаі асаблівыя маюць…''»&lt;ref&gt;Лаппо И. И. Великое Княжество Литовское во второй половине XVI столетия. — Юрьев, 1911. [https://books.google.by/books?id=DPH63PnVhGcC&amp;pg=PA529&amp;dq=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F+%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B8%D0%B6%D1%8A+%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8+%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8+%D0%B8+%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8+%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5+%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwj9ueCSmab4AhU_QvEDHf32DGMQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F%20%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B8%D0%B6%D1%8A%20%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8%20%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8%20%D0%B8%20%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8%20%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5%20%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&amp;f=false С. 529].&lt;/ref&gt;.

У 4-м томе [[Энцыкляпэдыя гісторыі Беларусі|Энцыкляпэдыі гісторыі Беларусі]] (1997 год) адзначаецца, што ў літоўскіх (беларускіх) летапісах і іншых дакумэнтах XIV—XVI стагодзьдзяў назва «ліцьвіны» зьвязвалася ў этнагенэтычным аспэкце зь легендарнымі рымскімі перасяленцамі на чале з князем [[Палямон]]ам (тым часам сама легенда пра [[Палямонавічы|Палямонавічаў]] упершыню зьявілася толькі ў другой рэдакцыі [[Беларуска-літоўскія летапісы|беларуска-літоўскіх летапісаў]], створанай у 1520-х або 1530-х гадох&lt;ref&gt;Ivinskis Z. Palemonas // Lietuviu enciklopedija. — Boston, Massachusetts: Lietuviu enciklopedijos leidykla, 1953—1966. — Vol. 21. — P. 400—401.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|На падставе гэтай легенды зьявіліся фантастычныя сьцьверджаньні, што літоўская шляхта паходзіць з [[Рымская імпэрыя|Рымскай імпэрыі]] і трапіла ў Літву праз [[Балтыйскае мора|Балтыйскае]] ўзьбярэжжа Жамойці, а пацьверджаньнем гэтаму ёсьць нібы падобная на лаціну мова сялянаў. Адпаведныя сьцьверджаньні можна сустрэць у нататках [[Міхалон Ліцьвін|Міхалона Ліцьвіна]] 1550 году, выдадзеных у 1615 годзе («''руская мова чужая нам, ліцьвінам, гэта значыць [[Італійцы|італійцам]], што паходзяць з краіны Італіі''», а мова сялянаў — «''форма лаціны, якая вырадзілася''», але яе, маўляў, ачысьцілі і надрукавалі дакумэнты на сапраўднай лаціне Ягайла і Вітаўт), і ў прадмове да [[Лацінская мова|лацінскага]] перакладу [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1566 году|II Літоўскага статуту]] [[Аўгустын Ратундус|Аўгустына Ратундуса]] 1576 году (ліцьвіны, паходзяць ад рымлян і родная мова іх лаціна, адна з трох, якімі Бог дазволіў славіць сябе; адпаведна, лаціна як «прыродная мова» мусіць быць вернутая ліцьвінам ва ўсіх сфэрах жыцьця, таксама ў хаце, замест «барбарскай мовы русінаў»; гэта дапаможа частцы «рускіх баяраў» адмовіцца ад грэцкай мовы)&lt;ref name=&quot;Astraucou-2014&quot;&gt;[[Сяргей Астравец|Астравец С.]] [https://www.svaboda.org/a/26711502.html З «Іліядай» пад падушкай], [[Радыё Свабода]], 26 лістапада 2014 г.&lt;/ref&gt;. У якасьці наймацнейшага аргумэнту апошні прыводзіў тое, што, на яго думку, руская мова была агульнай з Маскоўскай дзяржавай — спрадвечным ворагам Літвы&lt;ref&gt;[[Уладзімер Сьвяжынскі|Свяжынскі У.]] Праблемы афіцыйнай мовы ВКЛ у літоўскай і украінскай гістарыяграфіях // «Мова — Літаратура — Культура»: матэрыялы V Міжнароднай навуковай канферэнцыі (да 80-годдзя прафесара Льва Міхайлавіча Шакуна), Мінск, 16—17 лістапада 2006 года [Тэкст] / Беларускі дзярж. ун-т; у аўтарскай рэдакцыі. — {{Менск (Мінск)}}: Права і эканоміка, 2007. — 654 с. — 250 экз. — {{ISBN|978-985-442-381-4}}. — С. 128.&lt;/ref&gt;}}), а тэрытарыяльна — зь землямі пачатковай лякалізацыі тапоніму [[Літва]] — на захад ад ракі [[Бярэзіна|Бярэзіны]] ў міжрэччы [[Нёман]]а і [[Вяльля|Вяльлі]]. Прытым назва «ліцьвіны» супрацьпастаўлялася этнонімам іншых суседніх этнічных групаў і народаў — [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінам]], [[палякі|ляхам (палякам)]], [[мазаўшане|мазаўшанам]], [[Жамойты|жамойтам]], [[прусы (племя)|прусам]], [[валыне|валынянам]]&lt;ref name=&quot;Zajkouski-Cakvin-1997&quot;/&gt;.

[[Файл:Lićvin (Biełarus). Ліцьвін (Беларус) (1730-49).jpg|значак|[[Бортніцтва|Бортнік]] ліцьвін (''Lütwin''{{Заўвага|Відаць, зь [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў Севершчыны]]. Арыгінальны подпіс: {{мова-de|«Eine in der Ukraine befindedt Nation Lütwin genannt, wie solhe abgebildet gehen»|скарочана}}}}). Адна зь першых этнаграфічных выяваў [[беларусы|беларусаў]], 1730—1740-я гг.&lt;ref name=&quot;CitiDog-2021&quot;&gt;[https://citydog.by/post/fotoshot-bielarus-pryhazhun Возможно, это первое изображение белоруса в истории (но далеко не все в этом уверены). Так или иначе: посмотрите, какой красавчик!], CityDog.by, 13.09.2021 г.&lt;/ref&gt;]]

Беларускамоўны пераклад «[[Хроніка польская, літоўская, жамойцкая і ўсёй Русі|Хронікі]]» [[Мацей Стрыйкоўскі|Мацея Стрыйкоўскага]] (пачатак XVII ст.) называе ліцьвінам полацкага і друцкага князя [[Рагвалод-Васіль Рагвалодавіч|Рагвалода-Васіля Рагвалодавіча]] (1110-я — 1171/1180), «''…бо [[Таўцівіл|Феафіл]] Полацак узяў &lt;…&gt; па Васілю Рагвалодзе, каторы тэж быў [[ліцьвін]], і па [[Глеб Рагвалодавіч|Глебе]], сыне яго, і застаў князем полацкім''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/ГСБМ|17к}} С. 66.&lt;/ref&gt;. Тым часам [[Васкрасенкі летапіс]] сярэдзіны XVI ст. выводзіў першых вялікіх князёў літоўскіх — [[Міндоўг]]а і [[Трайдзень|Трайдзеня]] — з полацкіх [[Ізяслававічы (Полацкія)|Рагвалодавічаў]]&lt;ref&gt;[[Мікола Ермаловіч|Ермаловіч М.]] Старажытная Беларусь. Віленскі перыяд. — {{Менск (Мн.)}}, 1994. [https://belhistory.com/forum/gistoryja-belarusi/polackae-pahodzhanne-litouskih-knjazjou С. 6—10].&lt;/ref&gt;. Сучасныя гісторыкі мяркуюць, што адзін зь дзяржаўных сымбаляў Вялікага Княства Літоўскага — [[Калюмны]] («Слупы [[Гедзімін]]а») — сьпярша былі гербавым знакам [[Полацкае княства|Полацкага княства]], ад якога перайшлі да ВКЛ&lt;ref&gt;Вяроўкін-Шэлюта У. «Калюмны» // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 21.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 42.&lt;/ref&gt;.

{{Падвойная выява|справа|Изображение Литовскаго мужика 1.jpg|106|Изображение Литовскаго мужика 2.jpg|106|Малюнкі сялянаў-ліцьвінаў&lt;ref&gt;Ригельман А. Летописное повествование о Малой России и ее народе и козаках вообще. — Москва, 1847.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Відаць, [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў Севершчыны]]}} ({{мова-ru|«литовский мужик»|скарочана}}), 1770-я гг.}}

Нямецкі гісторык [[Станіслаў Борнбах]] у сваім камэнтары да [[Хроніка Віганда|Хронікі Віганда]], зробленым у канцы XVI ст., адзначыў, што ў апісаньні Віганда магістар [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскага ордэну]] Лютар з Браўншвайгу меў шмат збройных канфліктаў «''з русінамі, гэта значыць зь ліцьвінамі, а таксама з палякамі''»&lt;ref name=&quot;Urban-2001-82&quot;&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 82.&lt;/ref&gt;. Пісьменьнік-палеміст, грамадзка-палітычны і царкоўны дзяяч Рэчы Паспалітай [[Мялеці Сматрыцкі]], які ня мог ня ведаць рэальнай сытуацыі з мовай і рэгіянальнай сьвядомасьцю ў Вялікім Княстве Літоўскім&lt;ref name=&quot;Nasievic-2005&quot;&gt;[[Вячаслаў Насевіч|Насевіч В.]] Літвіны // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 207.&lt;/ref&gt;, у сваім творы «Апраўданьне нявіннасьці» (Вільня, 1621 год) называе ліцьвінаў сярод рускіх народаў&lt;ref name=&quot;Karotki-2009&quot;&gt;Короткий В. [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/19949/1/%d0%9b%d0%b8%d1%82%d0%b2%d0%b0%2c%20%d0%a0%d1%83%d1%81%d1%8c%2c%20%d0%bb%d0%b8%d1%82%d0%b2%d0%b8%d0%bd%2c%20%d1%80%d1%83%d1%81%d0%b8%d0%bd%20%d0%b2%20%d0%bf%d0%b0%d0%bc%d1%8f%d1%82%d0%bd%d0%b8%d0%ba%d0%b0%d1%85%20%d0%bb%d0%b8%d1%82%d0%b5%d1%80%d0%b0%d1%82%d1%83%d1%80%d1%8b%20%d0%92%d0%b5%d0%bb%d0%b8%d0%ba%d0%be%d0%b3%d0%be%20%d0%9a%d0%bd%d1%8f%d0%b6%d0%b5%d1%81%d1%82%d0%b2%d0%b0%20%d0%9b%d0%b8%d1%82%d0%be%d0%b2%d1%81%d0%ba%d0%be%d0%b3%d0%be%20XVI-XVII%20%d0%b2%d0%b2.pdf «Литва», «Русь», «литвин», «русин» в памятниках литературы Великого Княжества Литовского XVI—XVII веков] // Bibliotheca archivi lithuanici. — № 7. — Vilnius: Lietuvių kalbos institutas, 2009. C. 187—196.&lt;/ref&gt;:
{{Цытата|«Ты, [кожны з] вялікіх, шчыльнанаселеных і незьлічоных хрысьціянскіх народаў — валынцаў, падгорцаў, падляшцаў, палешукоў, падольцаў, Нізоўцаў, украінцаў, Літвы, Белай Русі і Чорнай, ад бэскідзкіх [[Татры|Татраў]] да Балтыйскага мора, на ўсход сонца і на поўдзень, у Кароне і ў Вялікім Княстве Літоўскім, [ты, кожны зь ліку] шырока расьселеных хрысьціянскіх рускіх народаў, у шаснаццаці шматлюдных япіскапскіх дыяцэзіях, пры тым, што Мітрапаліт мае шэсьць япіскапаў [і] сёмага архіяпіскапа пад уладай сваёй юрысдыкцыі, у час прыватных нарадаў ты ня мусіў быў стаяць за сьпінамі япіскапаў, аб’яднаных пад уладай аднаго і таго ж Пастыра.
{{арыгінал|pl|Tak, mnogiego gęstego y niezliczonego ludu chrześciańskiego Wołyńcow, Podgorzan, Podlaszan, Polesian, Podolan, Nizowcow, Ukraińcow, Litwy, Białey Rusi y Czarney, od Tatrow Beskidskich do morza Bałtyskiego na Wschod słońca y południe w Koronie y w Wielkim Księstwie Litewskim szeroko rospościerających się chrześciańskich ruskich narodow w szestnastu ludnych episkopskich dyocezjach sześć episkopow siodmego archiepiskopa pod władzą jurisdictiej swojey maiącemu metropolitowi przy prywatnych consultacyach stać za ramionami biskupow pod tymże y iednym Pasterzem będących &lt;...&gt; nie był powinien.}}
|Smotrycki M. Werificacia niewinności powtore wydana &lt;...&gt;. — Wilno, 1621. 8—8v.
}}

Азначэньне «рускія князі літоўскага роду» атрымалі [[Адаеўскія]], [[Бялеўскія]], [[Бельскія (род)|Бельскія]], [[Глінскія (род)|Глінскія]], [[Варатынскія]], [[Мязеўскія]], [[Масальскія]], [[Амсьціслаўскі раён|Мсьціслаўскія]] ды іншыя служылыя князі — прытым як [[Гедзімінавічы]], так і [[Рурыкавічы]] — якія ў XV—XVI стагодзьдзях пераходзілі на службу ў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскую дзяржаву]] зь Вялікага Княства Літоўскага&lt;ref&gt;{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 96.&lt;/ref&gt;. Тым часам у прыказах Маскоўскай дзяржавы XV—XVII стагодзьдзяў «ліцьвінамі» называлі выхадцаў з усёй этнічнай тэрыторыі беларусаў. Напрыклад, у дакумэнтах XVII стагодзьдзя: «''…приехал &lt;…&gt; ис [[Полацак|Полотцка]] ко Пскову &lt;…&gt; торговой литвин Спиридонка Кондратьев» (1623 год)&lt;ref&gt;Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 81.&lt;/ref&gt;, «…Давыдко Кученин в роспросе сказался: родом литвин белорусец [[Віцебск|Витепского]] повету''»&lt;ref&gt;Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 94.&lt;/ref&gt;, «''…в роспросе Васька [Степанов] сказался: родом литвин белорусец [[Ашмяны|Шменского]] повету''»&lt;ref&gt;Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 95.&lt;/ref&gt; (абодва 1627 год), «''…Ивашка Еремеев сказался: родом литвин Гродцкого повету &lt;…&gt; покиня он в [[Гародня (Гараднянскі раён)|Гродни]] детей своих &lt;…&gt; пошол от голоду з женою своею и с меншею дочерью с Анюткою в [[Сярпейск|Серпееск]] &lt;…&gt; Осташко Жданов сказался: литвин Гродцкого повету королевского села Кундина &lt;…&gt; пошол от голоду кормитца в город в Гродню''» (1628 год)&lt;ref&gt;Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 99.&lt;/ref&gt;, «''…в роспросе Микитка [Берников] сказался: родом литвин-белорусец ис [[Копысь|Копыси]], мещанский сын''» (1629 год)&lt;ref&gt;Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 103.&lt;/ref&gt;, «''…Матюшка [Михайлов] в роспросе сказался: родом он литвин, белорусец [[Амсьціслаў|Мстиславского]] повету &lt;…&gt; жена его Полашка сказалась: родом литовка, белоруска Мстиславского ж повету''»&lt;ref&gt;Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 106.&lt;/ref&gt;, «''…Васька Ондреев в роспросе сказался: родом он литвин [[Полацак|Полотцкого]] повету''»&lt;ref&gt;Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 110.&lt;/ref&gt; (абодва 1631 год), «''…на роспросе сказалось: Игнашко Григорьев, родом он литвин [[Ворша|Оршанского]] повету''» (1636 год)&lt;ref&gt;Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 131.&lt;/ref&gt;, «''…[Федька Оксенов] в роспросе сказался: родом литвин, белорусец, [[Дуброўна|Дубровенского]] повету''» (1645 год)&lt;ref&gt;Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 191.&lt;/ref&gt;, «''…литвину [[Магілёў|могилевцу]] Саве Агееву &lt;…&gt; литвину [[Быхаў|быховцу]] Илье Павлову &lt;…&gt; литвину могилевцу Василью Онтонову &lt;…&gt; литвину могилевцу Марку Леонтьеву &lt;…&gt; литвину [[Слуцак|слутчанину]] Василью Павлову &lt;…&gt; литвину слутчанину Илье Павлову''» (1675 год)&lt;ref&gt;Русско-белорусские связи во второй половине XVII в. (1667—1686 гг.). Сборник документов. — Мн., 1972. С. 158—160.&lt;/ref&gt;, «''…литвину могилевцу Захарью Алтуфьеву &lt;…&gt; литвину быховцу Ивану Митрофанову &lt;…&gt; литвину быховцу Михаилу Митрофанову''» (1676 год)&lt;ref&gt;Русско-белорусские связи во второй половине XVII в. (1667—1686 гг.). Сборник документов. — Мн., 1972. С. 193—195.&lt;/ref&gt;. Апавядаючы пра рэйд невялікага варожага аддзелу на [[Смаленскі павет|Смаленшчыну]] ў 1565 годзе, маскоўскі летапіс адзначаў, што гэта былі «літоўскія людзі», удакладняючы: «''[[Амсьціслаў|амсьціслаўцы]] і [[Крычаў|крычаўцы]]''»&lt;ref name=&quot;Дубавец-Сагановіч-1994-233-234&quot;&gt;Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 233—234.&lt;/ref&gt;. У XVIII ст. ва [[Украіна|Ўкраіне]], дзе раней апынулася этнічна беларуская [[Старадубскі павет|Старадубшчына]], зьявіліся этнаграфічныя малюнкі мясцовых беларусаў, на якіх тыя называліся ліцьвінамі&lt;ref name=&quot;CitiDog-2021&quot;/&gt;. Увогуле, усе суседнія народы ў XIV—XVIII стагодзьдзях называлі беларусаў «ліцьвінамі», «літвой», тым часам [[жамойты]] ў Вялікім Княстве Літоўскім не называліся ліцьвінамі{{Заўвага|Напрыклад, у шэрагу пэтыцыяў у 1550-я гады жамойцкая шляхта прасіла вялікага князя [[Жыгімонт Аўгуст|Жыгімонта Аўгуста]], «''абы ўрады ў зямлі Жамойцкай не былі даваны ані Літве, ані Русі''»&lt;ref name=&quot;Nasievic-2005&quot;/&gt;, таксама паводле дакумэнту пачатку XVIII ст., «''У адной Вільні зьмерла можна сказаць цэлая Жамойць і часткова Літва''» ({{мова-ru|«В одной Вильне вымерла можно сказать целая Жмудь и отчасти Литва»&lt;ref&gt;[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] [https://web.archive.org/web/20141129020526/http://kamunikat.fontel.net/pdf/albaruthenica/06.pdf Нацыя ліцвінаў у этнагенезе беларусаў: Параўнальна-тыпалагічны і гістарычны аспекты] // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 6, 1997. С. 40.&lt;/ref&gt;)|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Чаквин И. В. Избранное: теоретические и историографические статьи по этногенезу, этническим и этнокультурным процессам, конфессиональной истории белорусов. — Минск: Беларуская навука, 2014. С. 173.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Остапенко А. В. [https://shron1.chtyvo.org.ua/Ostapenko_Anatolii/Etnichni_faktory_u_protsesakh_formuvannia_biloruskoho_narodu_ta_natsii.pdf?PHPSESSID=m47mi2g6psl5t9sjten73f21f1 Етнічні фактори у процесах формування білоруського народу та нації : автореф. дис. … д-ра іст. наук] : [спец.] 07.00.05 «Етнологія» / Остапенко Анатолій Володимирович ; Київський нац. ун-т ім. Тараса Шевченка. — Захищена 26.04.2021. — Київ, 2021. С. 139.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Horadnia, Sapieha. Горадня, Сапега (1716).jpg|значак|Сойм у [[Палац Сапегаў (Батораўка)|Гарадзенскім палацы Сапегаў]], 1716 г.]]

«Каэквацыя» (ураўнаньне) правоў літоўскага народу 1697 году спрыяла ўтварэньню адзінага «Польскага» шляхецкага народу Рэчы Паспалітае, але патрыятычная шляхта Літвы ўсё XVIII ст. падкрэсьлівала сваю нацыянальную адметнасьць ад палякаў. «''Літоўскія патрыёты''» і «''Айчына Вялікае Княства Літоўскае''» сьцьвярджаюцца ў розных дакумэнтаў соймікаў ВКЛ тых часоў{{Заўвага|У 1729 годзе соймік Віленскага ваяводзтва на чале з Багуславам Янам Чыжом, старостам прапойскім, даручыў паслам на вялікі сойм Бэнэдыкту Вольскаму і Яну Гарайну патрабаваць раздаваньня пасадаў у ВКЛ толькі «''літоўскім''» ураднікам і казаў пра «''заслугі перад Айчынай''» [[Канцлер вялікі літоўскі|канцлера]] [[Міхал Сэрвацы Вішнявецкі|Міхала Вішнявецкага]], кашталяна віцебскага [[Марцыян Аляксандар Агінскі|Марцыяна Агінскага]] і [[Канюшы вялікі літоўскі|канюшага]] [[Міхал Казімер Радзівіл «Рыбанька»|Міхала Радзівіла]]&lt;ref&gt;Акты, издаваемые Виленскою археографическою комиссиею. Т. 8. — Вильна, 1875. № 163.&lt;/ref&gt;. У 1738 годзе падчашы віленскі Ян Гарайн і судзьдзя гродзкі віленскі Багуслаў Ян Чыж паклалі падваяводзе віленскаму Мікалаю Петрушэвічу інструкцыю для паслоў Віленскага ваяводзтва, у якой пісалі пра «''заслугі для Айчыны''» «''патрыётаў''» ВКЛ — маршалка Трыбуналу Страшэвіча, падкаморага браслаўскага Рудаміны, падваяводы віленскага Петрушэвіча, [[Стражнік вялікі літоўскі|стражніка]] Антонія Пацея, [[Пісар вялікі літоўскі|пісара]] Дамініка Валовіча, кашталяна віцебскага Юрыя Тышкевіча&lt;ref&gt;Акты, издаваемые Виленскою археографическою комиссиею. Т. 8. — Вильна, 1875. № 164.&lt;/ref&gt;. У 1756 годзе соймік Наваградзкага ваяводзтва на чале з мастаўнічым Аршанскага павету Ігнаціем Якавіцкім патрабаваў ад галоўнага сойму, каб «''Літоўскія ўрады''» не раздавалі «''каронным''» (палякам) і згадваў «''заслугі для Айчыны нашай''» канцлера ВКЛ [[Міхал Фрыдэрык Чартарыйскі|Міхала Чартарыйскага]], [[Падканцлер вялікі літоўскі|падканцлера]] [[Міхал Антоні Сапега|Міхала Сапегі]], [[Гетман польны літоўскі|гетмана польнага]] [[Міхал Юзэф Масальскі|Міхала Масальскага]] ды іншых&lt;ref&gt;Акты, издаваемые Виленскою археографическою комиссиею. Т. 13. — Вильна, 1886. № 65.&lt;/ref&gt;}}.

[[Файл:Tadevuš Kaściuška. Тадэвуш Касьцюшка (K. Wojniakowski, 1800-11).jpg|міні|[[Тадэвуш Касьцюшка]]]]

Правадыр [[Паўстаньне 1794 году|паўстаньня 1794 году]] [[Тадэвуш Касьцюшка]], ураджэнец [[Слонімскі павет|Слонімшчыны]], казаў: «''Хіба я не ліцьвін, Ваш зямляк, Вамі абраны? Каму павінен дзякаваць [за рэкамэндацыю [[Берасьцейскі павет|Берасьцейскага]] сойміка], калі ня Вам? Каго павінен абараняць, калі ня Вас і сябе самога?''». У лісьце да маскоўскага гаспадара [[Аляксандар I Раманаў|Аляксандра I]] за два гады да сьмерці ён пісаў: «''Нарадзіўся я ліцьвінам…''»&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-157&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 157.&lt;/ref&gt;.

=== Пад уладай Расейскай імпэрыі ===
[[Файл:Lićvinka. Ліцьвінка (1825).jpg|значак|[[Шляхта|Шляхцянка]]-ліцьвінка ў сьвяточным строі (паводле моды таго часу). {{Артыкул у іншым разьдзеле|Жорж Жак Гатын|Ж. Гатын|ru|Гатин, Жорж Жак}}, 1825 г.]]

Расейскі чыноўнік {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Башняк||ru|Бошняк, Александр Карлович}} у выдадзеным у 1821 годзе дзёньніку свайго падарожжа 1815 году зь Вільні ў [[Кіеў]] пакінуў падрабязныя апісаньні прыроды і мескіх паселішчаў колішняга Вялікага Княства Літоўскага, а таксама адзначыў: «''Наўрад ці [[Прыпяць]] ня варта лічыць прыроднаю мяжою Літвы &lt;…&gt;. Да Прыпяці жывуць літоўцы &lt;…&gt;; да Прыпяці гавораць і апранаюцца па-літоўску…''» ({{мова-ru|«Едва ли Припять не должно почитать природною границею Литвы &lt;…&gt;. До Припяти живут литовцы &lt;…&gt;; до Припяти говорят и одеваются по Литовски…»|скарочана}})&lt;ref&gt;Дневные записки путешествия А. Бошняка в разные области западной и полуденной России, в 1815 году. Ч. 2. — Москва, 1821. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=tmllAAAAcAAJ&amp;dq=%D0%94%D0%BD%D0%B5%D0%B2%D0%BD%D1%8B%D1%8F+%D0%B7%D0%B0%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D0%BF%D1%83%D1%82%D0%B5%D1%88%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B8%D1%8F+%D0%90.+%D0%91%D0%BE%D1%88%D0%BD%D1%8F%D0%BA%D0%B0+%D0%BF%D0%BE+%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D0%B8+%D0%B2%D1%8A+1815&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B#v=snippet&amp;q=%D0%B5%D0%B4%D0%B2%D0%B0%20%D0%BB%D0%B8%20%D0%BF%D1%80%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D1%82%D1%8C&amp;f=false С. 106—107].&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Lithuanian peasants.jpg|значак|«Літоўскія сяляне» (у [[Беларускі нацыянальны строй|народных строях]]). [[Францішак Смуглевіч|Ф. Смуглевіч]], канец XVIII ст.]]

Славуты паэт [[Адам Міцкевіч]] (1798—1855), які нарадзіўся і вырас на [[Наваградзкі павет|Наваградчыне]] і ў самім [[Наваградак|Наваградку]], у [[Пан Тадэвуш|сваёй знакамітай паэме]] пісаў пра родны край: «''О Літва, айчына мая!…''»&lt;ref name=&quot;Zajkouski-2009&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Kren-Koukiel-Marozava-2000-324&quot;&gt;Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 324.&lt;/ref&gt;. Разам з тым, Адам Міцкевіч у сваім выкладзе пра літоўскі народ у Парыжы зьвяртаў увагу, што ліцьвіны завуць на сваёй мове палякоў — «lankas», а русінаў — «gudas», а Бога — «Dewas»&lt;ref&gt;Literatura słowiańska wykładana w Kolegium francuzkiem przez Adama Mickiewicza / Adam Mickiewicz, Feliks Wrotnowski. Nakł. Księgarni Jana Konstantego Żupańskiego, 1865. [http://books.google.by/books?id=KKgDAAAAYAAJ&amp;pg=RA1-PA191&amp;dq=dewas+mickiewicz&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ei=I6dcVOfcKqGV7AbP24GoDg&amp;ved=0CCwQ6AEwAg#v=onepage&amp;q=%C5%82ankas&amp;f=false S. 171, 178].
&lt;/ref&gt;{{Заўвага|У першай палове XIX ст. пад уплывам пашыранага тады [[рамантызм]]у адзначалася тэндэнцыя [[міт]]алягізацыі гістарычнай спадчыны: некалькі аўтараў (найперш вядомы сваімі фальсыфікатамі [[Тэадор Нарбут]], які прыдумаў падрабязны пантэон «літоўскіх» паганскіх багоў ў рамках «[[Ацтэкі|ацтэцка]]-індыйскай» рэлігіі «ліцьвінаў», а таксама выхадзец з [[Валынь|валынскай]] шляхты [[Юзэф Ігнацы Крашэўскі]], які выводзіў паходжаньне «ліцьвінаў» з [[Індыя|Індыі]] і паяднаў імёны «літоўскіх» паганскіх багоў з індускімі), пачалі ўзвышаць дахрысьціянскую, паганскую спадчыну Вялікага Княства Літоўскага, а разам зь ёй — балтыйскую меншасьць, якая найдаўжэй спавядала [[паганства]]. Гэтыя аўтары сьцьвярджалі: ўсё, што «літоўскае» — паганскае. Самі яны не валодалі летувіскай мовай, але імкнуліся выкарыстоўваць у сваіх творах асобныя летувіскія словы. На гэтым грунце ўжо пазьней дзеячы летувіскага нацыянальнага руху пачалі атаясамліваць Вялікае Княства Літоўскае выняткова зь летувісамі&lt;ref name=&quot;Astraucou-2014&quot;/&gt;}}, ён жа зазначаў: «''На беларускай мове, якую называюць русінскай або літоўска-русінскай, гавораць каля дзесяці мільёнаў чалавек; гэта самая багатая і самая чыстая гаворка, яна ўзьнікла даўно і выдатна распрацавана. У пэрыяд незалежнасьці Літвы вялікія князі карысталіся ёй для сваёй дыпляматычнай перапіскі''»&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-160&quot;/&gt;{{Заўвага|Таксама ў сваёй лекцыі ў Парыжы 22 сьнежня 1840 году, кажучы пра славянскую агульнасьць, Адам Міцкевіч называў у ліку славянскіх народаў палякаў, расейцаў, чэхаў, ілірыйцаў, сербаў, ліцьвінаў і казакоў. Гісторык беларускай літаратуры [[Мікола Хаўстовіч]] зьвяртае ўвагу на тое, што пэўная супярэчлівасьць ў выказваньнях можа тлумачыцца неўсталяванасьцю як навуковых канцэпцыяў, так і поглядаў самога Адама Міцкевіча: назваўшы сябе ліцьвінам, ён на наступнай старонцы мог пісаць пра «нашага польскага паэта Багдана Залескага», каб празь некалькі абзацаў гаварыць пра яго як пра ўкраінскага паэта&lt;ref&gt;Хаўстовіч М. Наш Міцкевіч // XIX стагоддзе: Навукова-літаратурны альманах. Кніга другая. — {{Менск (Мн.)}}:  Кафедра гісторыі беларускай літаратуры БДУ, 2000. С. 3—4.&lt;/ref&gt;}}.

{{Падвойная выява|справа|Литвины из альбома Яна Левицкого 2.jpg|111|Biełarusy, Mahiloŭ. Беларусы, Магілёў (1882) (2).jpg|101|«Ліцьвіны. Сяляне з ваколіцаў [[Вільня|Вільні]]» (1841 г.) і «Тыпы беларусаў [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай губэрні]]» (1882 г.)}}

Заснавальнік новай беларускай драматургіі і адзін з стваральнікаў сучаснай літаратурнай беларускай мовы [[Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч]] (1808—1884), хоць і нарадзіўся і правёў цэлае жыцьцё на [[Рэчыцкі павет|Рэчыччыне]] і [[Менскі павет|Меншчыне]], лічыў, што ён вырас «''сярод ліцьвінаў''»&lt;ref&gt;Дунін-Марцінкевіч В. Збор твораў. — {{Менск (Мн.)}}, 1958. С. 362.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Jermalovic-2000-37&quot;/&gt;. «Літвою» ён лічыў [[Менск]], у якім тады жыў&lt;ref name=&quot;Дубавец-Сагановіч-1994-232&quot;&gt;Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 232.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Kren-Koukiel-Marozava-2000-324&quot;/&gt;.

Народжанага на [[Слуцкае княства|гістарычнай Случчыне]] беларускага паэта [[Уладзіслаў Сыракомля|Ўладзіслава Сыракомлю (Людвіка Кандратовіча)]] (1823—1862) сучасьнікі называлі «лірнікам літоўскім»&lt;ref name=&quot;Kren-Koukiel-Marozava-2000-324&quot;/&gt;, «літоўскім паэтам», «песьняром Літвы». Сам ён неаднаразова казаў «Я — ліцьвін» і падкрэсьліваў, што і яго прапрадзед быў «шчырым ліцьвінам»&lt;ref&gt;[[Кастусь Цьвірка|Цвірка К.]] Лірнік беларускай зямлі // Уладзіслаў Сыракомля. Выбраныя творы. — {{Менск (Мінск)}}: «Кнігазбор», 2006. С. 3.&lt;/ref&gt;. У 1855 годзе Ўладзіслаў Сыракомля пісаў пра творы Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча: «''Пекная гэта галіна славянскай мовы… і старая! Бо гэта мова нашага Літоўскага статута і заканадаўства… на ёй размаўлялі тры чвэрці даўняй Літвы, народ, шляхта і паны''»&lt;ref&gt;[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/30278850.html Каліноўскі і палітычнае нараджэньне Беларусі], [[Радыё Свабода]], 19 лістапада 2019 г.&lt;/ref&gt;. А ў адным з сваіх вершаў паэт падкрэсьліваў: «''Пра адно я толькі сьпяваю, хоць на розныя ноты: [[Жыве Беларусь!|Хай жыве наша Літва!]] Хай жывуць ліцьвіны!''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Ja jedno tylko śpiewam, choć na różną nutę: Niech żyje nasza Litwa! niech żyją Litwini!»&lt;ref&gt;Poezye Ludwika Kondratowicza (Władysława Syrokomli). T. 7. — Warszawa, 1872. S. 186.&lt;/ref&gt;|скарочана}}}}&lt;ref&gt;[[Кастусь Цьвірка|Цвірка К.]] Лірнік беларускай зямлі // Уладзіслаў Сыракомля. Выбраныя творы. — {{Менск (Мінск)}}: «Кнігазбор», 2006. С. 4.&lt;/ref&gt;.

{{Падвойная выява|справа|Lićvinka. Ліцьвінка (K. Rusiecki, 1847).jpg|107|Rusiecki-Litwinka z wierzbami.jpg|105|«Ліцьвінка зь вербамі» пэндзьля [[Канут Русецкі|Канута Русецкага]]: больш раньняя вэрсія, набытая [[Іван Луцкевіч|Іванам Луцкевічам]] для [[Беларускі музэй у Вільні|Віленскага беларускага музэю]] (налева) і больш позьняя, якая патрапіла ў калекцыю [[Летувіскі мастацкі музэй|Летувіскага мастацкага музэю]] (направа)}}

Беларускі пісьменьнік [[Арцём Вярыга-Дарэўскі]] (1816—1884), які нарадзіўся на [[Полацкае ваяводзтва|Полаччыне]] і жыў у [[Віцебск]]у, пісаў у сваім творы: «''Літва — родная зямелька''». Ягоны верш «Ліцьвінам, што запісаліся ў мой „Альбом“, на разьвітаньне» (1858 год) адрасаваны маладым беларускім літаратарам. У ім аўтар усклікаў: «''Чый гэта голас? Гэты словы нашы, браценькі-літоўцы''»&lt;ref name=&quot;Дубавец-Сагановіч-1994-232&quot;/&gt;&lt;ref&gt;Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 324—325.&lt;/ref&gt;.

Славуты навуковец-дасьледнік, геоляг і мінэроляг [[Ігнат Дамейка]] (1802—1889), які вызнаваў сябе ліцьвінам («''… усё роўна памру ліцьвінам''») у сваіх успамінах пра [[Ян Чачот|Яна Чачота]] і [[Адам Міцкевіч|Адама Міцкевіча]] адзначаў, што «''Два нашы студэнты Наваградзкай школы з гадоў маленства добра ведалі наш літоўскі люд, палюбілі яго песьні, прасякнуліся яго духам і паэзіяй, да чаго, вядома ж, прычынілася і тое, што малое мястэчка Наваградак ня шмат чым адрозьнівалася ад нашых вёсак і засьценкаў. Школьнае жыцьцё было хутчэй сельскае. Сябры хадзілі на кірмашы, на царкоўныя ўрачыстасьці, бывалі на сялянскіх вясельлях, дажынках і хаўтурах. У тыя школьныя часы ўбогая страха і народная песьня распалілі ў абодвух першы паэтычны агонь. Адам хутка ўзьнёсься да высокай сфэры сваіх цудоўных твораў. Ян жа да сьмерці застаўся верны народнай паэзіі…''»&lt;ref&gt;Ян Чачот. Выбраныя творы. — {{Менск (Мінск)}}: Беларускі кнігазбор, 1996. С. 9.&lt;/ref&gt;. У сваёй кнізе «Мае падарожжы» Ігнат Дамейка, апісваючы інтэрнацыянальны склад паўстанцкіх аддзелаў, практычна ў кожным выпадку называе нацыянальную прыналежнасьць таго ці іншага афіцэра або жаўнера. Ён дакладна выдзяляе каронных (г. зн. палякаў), жамойтаў (сучасных летувісаў) і «''нашых ліцьвінаў''» (сучасных беларусаў). Прытым Дамейка не праводзіць ніякай нацыянальнай мяжы паміж літоўскай (беларускай) шляхтай і сялянамі. Для яго яны ўсе — «''нашы ліцьвіны''». У дыплёме ганаровага доктара мэдыцыны, выдадзенага Ігнату Дамейку ў Кракаўскім [[Ягелонскі ўнівэрсытэт|Ягелонскім унівэрсытэце]] ў 1887 годзе, пазначана «''… слаўнаму мужу Ігнату Дамейку, ліцьвіну…''»&lt;ref&gt;[[Станіслаў Лясковіч|Лясковіч С.]] [https://web.archive.org/web/20090924033606/http://dyatlovo.com/modules/content/index.php/ignat-dameika-naciy Да пытаньня нацыянальнага самавызначэньня Ігната Дамейкі] // Лідскі летапісец. № 19.&lt;/ref&gt;.

У 1861 годзе, пачуўшы пра хваляваньні на радзіме [[Зыгмунт Мінейка]] вярнуўся зь [[Пецярбург]]у дамоў, каб распачаць антыцарскую агітацыю сярод сялянаў. Як сьведчыць у кнізе «Імёны свабоды» [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Ўладзімер Арлоў]], у жніўні 1861 году агент III аддзелу даносіў расейскаму начальству, што «''кадэт Зыгмунт Мінейка ходзіць пераапрануты селянінам і разносіць складзеную нейкім Марцінкевічам на народнай мове „Гутарку старога Дзеда“, дзе ў вершах паказваецца лёс Літвы і ўвесь прыгнёт прыпісваецца расейскаму ўраду''»{{Заўвага|{{мова-ru|«кадет Сигизмунд Минейко ходит переодет крестьянином и разносит сочиненную неким Марцинкевичем на народном языке „Гутарку старога дзеда“, где в стихах представлены судьбы Литвы и все притеснения приписаны российскому правительству»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Лашкевіч К. [https://web.archive.org/web/20090404014016/http://news.tut.by/society/133461.html Як TUTэйшыя зьмянялі сьвет. Ліцьвінскі элін — герой Грэцыі], [[TUT.BY]], 2 красавіка 2009 г.&lt;/ref&gt;. «''Продкі мае выйшлі зь літоўскіх балотаў''», — пісаў пра [[Пінскі павет|Піншчыну]] [[Фёдар Дастаеўскі]] (1821—1881)&lt;ref name=&quot;Дубавец-Сагановіч-1994-232&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Kren-Koukiel-Marozava-2000-324&quot;/&gt;. Знакамітая пісьменьніца [[Эліза Ажэшка]] (1841—1910) неаднаразова падпісвалася як Габрыэла Ліцьвінка ({{мова-pl|Gabriela Litwinka|скарочана}}) або проста ''Li…ka'' (скарочаная форма: ''ліцьвінка'')&lt;ref&gt;Шчарбачэвіч Н. [http://zviazda.by/be/news/20160815/1471291123-karespandent-zvyazdy-praehalasya-pa-znakavyh-myascinah-elizy-azheshki Карэспандэнт «Звязды» праехалася па знакавых мясцінах Элізы Ажэшкі] // [[Звязда]]. № 22, 16 жніўня 2016. С. 12.&lt;/ref&gt;. Паводле дзёньніку [[Алена Скірмунт|Алены Скірмунт]], часткова апублікаванага ў 1876 годзе пад назвай «3 жыцьця літвінкі, 1827—1874»: ''«[[Рослаў]]. Павінна быць [[Смаленская губэрня]], адна з складных частак Вялікарасеі? О, не! Гэта наша [[Смаленскае ваяводзтва]]! Людзі такога ж самага тыпу, з той жа мовай і ўборамі. Праўда, сядзібы ў многім сталі больш брыдкія, хаця і зараз вялікія»''&lt;ref&gt;Залескі Б. З жыцця літвінкі: з лістоў і нататак 1823—1874. — {{Менск (Мінск)}}: Выд-ва Вiктара Хурсiка, 2009. С. 186.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Mužyckaja praŭda. Ziamla naša nazyvajecca litoŭskaja, a my nazyvajemsia litoŭcy.jpg|значак|Першая старонка нявыдадзенай [[Мужыцкая праўда|Мужыцкай праўды]], кастрычнік 1862 г.]]

Беларускі герой-рэвалюцыянэр [[Кастусь Каліноўскі]] (1838—1864), які заўсёды зьвяртаўся да народу ў [[беларуская мова|беларускай мове]], менаваў свой родны край (ён нарадзіўся на [[Гарадзенскі павет|Гарадзеншчыне]]) «Літвою». Створаны ім у час паўстаньня часовы ўрадовы камітэт ён назваў «[[Літоўскі ўрад]]». У 1989 годзе ў [[Вільня|віленскім]] [[Касьцёл Сьвятога Францішка Азіскага і кляштар бэрнардынаў (Вільня)|касьцёле Сьвятога Францішка Азіскага]] знайшлі рукапісны дакумэнт пад назвай «№6 Мужыцкая праўда». Тэкст газэты падрыхтавалі ў кастрычніку 1862 году, аднак зь нейкіх прычынаў не надрукавалі. Гэты варыянт лічыцца ўнікальным і вылучаецца з усяе сэрыі, бо тлумачыць сялянам, як раней называлася іхная краіна і якую назву мае тутэйшы народ&lt;ref&gt;[[Васіль Герасімчык|Герасімчык В.]] [https://web.archive.org/web/20180620212041/https://www.nv-online.info/2018/03/13/zyamlya-nasha-z-vyakou-vechnyh-nazyvaetstsa-litouskaya-a-my-to-nazyvaemsya-litoutsy-nenadrukavany-numar-muzhytskaj-praudy.html Ненадрукаваны нумар «Мужыцкай праўды»] // Народная Воля. 19 чэрвеня 2018 г.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Герасімчык В. Канстанцін Каліноўскі: асоба і легенда. — {{Горадня (Гродна)}}, 2018.&lt;/ref&gt;:
{{Цытата|Вы, дзецюкі, пэўне ня ведаеце, хто вы такія, як называецца гэта зямля, на якой нашы бацькі жылі &lt;...&gt; Зямля наша зь вякоў вечных называецца літоўская, а мы то называемся літоўцы.}}

Разам з тым, у «[[Лісты з-пад шыбеніцы|Лістах з-пад шыбеніцы]]» Кастусь Каліноўскі ўпамінае і беларусаў, і літоўцаў: «''Калі ронд польскі ўсім братнім народам дае самарондства, маскаль мала таго, што гэтак не робіць, но яшчэ там, гдзе жылі палякі, літоўцы і беларусы, заводзіць маскоўскія школы, а ў гэтых школах учаць па-маскоўску, гдзе ніколі не пачуеш і слова па-польску, па-літоўску да і па-беларуску, як народ таго хоча''»&lt;ref&gt;''Кастусь Каліноўскі.'' [https://knihi.com/Kastus_Kalinouski/Pismy_z-pad_sybienicy.html Пісьмы з-пад шыбеніцы. Ліст першы.]&lt;/ref&gt;. Аднак жамойцкі біскуп [[Матэвус Валанчус]] яшчэ перад паўстаньнем дамогся дазволу ад расейскіх уладаў адчыняць пры касьцёлах парафіяльныя школы з выкладаньнем па-летувіску&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;, а па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады, увогуле, зрабілі летувіскую мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Тым часам выкладаньне беларускай мовы ў школах усіх узроўняў было пад забаронай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;/&gt;.

Яшчэ ў 1851 годзе расейска-нямецкі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||be|Пётр Іванавіч Кёпен}} зьвяртаў увагу на тое, што расейцы і ўкраінцы называюць беларусаў «ліцьвінамі» або «літвой»{{Заўвага|{{мова-de|«Ich glaube hier bemerken zu müssen, dass die Grossrussen sowohl, wie auch die Kleinrussen, die Wörter Литва und Литвинъ (Litauer) gebrauchen um damit die Weissrussen zu bezeichnen»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;
Mélanges russes tirés du Bulletin historico-philologique de l’Académie impériale des sciences de St.-Pétersbourg. T. II, 1855. [https://books.google.by/books?id=bacKAAAAYAAJ&amp;pg=PA227&amp;dq=zamaitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwj90qyKweP1AhUM9aQKHW5-B-kQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=litauer%20weissrussen%20kleinrussen&amp;f=false P. 2].&lt;/ref&gt;. Францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год, перавыдаваўся па-расейску ў 1883 і 1898 гадох{{Заўвага|Падобныя зьвесткі ў 1882&lt;ref&gt;The Encyclopædia Britannica. Vol. XIV. — Philadelphia, 1882. [https://books.google.by/books?id=xT5IPDMtSJYC&amp;pg=PA708&amp;dq=%22the+name+of+Jmud+being%22&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjA-qDRi9_0AhVog_0HHQX-Cp8Q6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=%22the%20name%20of%20Jmud%20being%22&amp;f=false P. 708].&lt;/ref&gt;, 1891, 1907 і 1911 гадох падавала {{Артыкул у іншым разьдзеле|Энцыкляпэдыя Брытаніка||en|Encyclopædia Britannica}}: «''У Расеі ўсё беларускае насельніцтва былога Вялікага Княства Літоўскага звычайна называюць літоўцамі, тады як літоўцаў ва ўласным сэнсе — жамойтамі''» ({{мова-en|In Russia, all the White Russian population of the former Polish Lithuania are usually considered Lithuanians, the name of Zhmud being restricted to Lithuanians proper|скарочана}})&lt;ref&gt;The Encyclopædia Britannica. Vol. XVI. — New York, 1911. [https://books.google.by/books?id=N2gNAQAAMAAJ&amp;pg=PA790&amp;dq=%22zhmud%22+britannica&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwinpbfD_d70AhUMh_0HHc82AwwQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%22zhmud%22%20britannica&amp;f=false P. 790].&lt;/ref&gt;}}) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі традыцыйна працягвалі называць беларусаў, тады як летувісаў — жамойтамі{{Заўвага|{{мова-en|Even still the custom prevails in Poland and Russia of calling Lithuanians the White Russians of the old political Lithuania, distinguishing the Lithuanians proper by the term «Jmudes»&lt;ref&gt;Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.&lt;/ref&gt;|скарочана}}}}:
{{Цытата|...нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, «ліцьвінамі» звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувісы»: сам аўтар ужо лічыць слушным у этнаграфічным пляне атаясамліваць ліцьвінаў зь летувісамі}}{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1863 годзе гісторык і этнограф, віцэ-прэзыдэнт Парыскага этнаграфічнага таварыства [[Францішак Генрык Духінскі]] пісаў, што «''больш за сто гадоў таму князь {{Артыкул у іншым разьдзеле|Жан Д'Атрош Шап||en|Jean-Baptiste Chappe d'Auteroche}} &lt;…&gt; дасканала вызначыў адрозьненьне паміж беларусамі і [[Расейцы|маскалямі]], калі сказаў: „ліцьвін дурны, але маральны; маскаль ня ведае маралі, але хітры“''» ({{мова-pl|«Przed więcej jak stu laty, określił doskonale ksiądz Chappe d’Auteroche &lt;…&gt; różnice między Białorusinami a Moskalami, kiedy rzekł: „Litwin głupi, ale moralny; Moskal nie zna moralności, ale jest chytry“»|скарочана}})&lt;ref&gt;Duchiński F. H. 
Dopołnienia do trzech części Zasad Dziejów Słowian i Moskali. — Paryz, 1863. [https://books.google.by/books?id=WW9cAAAAcAAJ&amp;pg=PA14&amp;dq=rzek%C5%82+Litwin&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiAh7jO7d7zAhWLGuwKHTYeDTU4ChDoAXoECAQQAg#v=onepage&amp;q=Litwin&amp;f=false S. 14].&lt;/ref&gt;. Тым часам латыска-летувіскі этнограф Эдуард Вольтэр, які карыстаўся падтрымкай Расейскага геаграфічнага таварыства, ужо ў 1887 годзе аспрэчваў называньне жамойтаў «''літоўцамі ва ўласным сэнсе''» і выдзяляў іх у асобную «літоўскую краіну»: «''Такі погляд на Жамойць у сэнсе ўласнай, сапраўднай Літвы, аднак жа, не пацьвярджаецца ані зьвесткамі этнаграфічнымі, ані дасьледаваньнямі лінгвістычнымі''» ({{мова-ru|«Такой взгляд на Жмудь, в смысле собственной, истинной Литвы однако же не подтверждается ни данными этнографическими, ни исследованиями лингвистическими»|скарочана}})&lt;ref&gt;Памятная книжка Ковенской губернии на 1888 год. — Ковна, 1887. [https://books.google.by/books?id=Ol5AAQAAMAAJ&amp;pg=PA231&amp;dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&amp;q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;f=false С. 231].&lt;/ref&gt;}} даюць назву «жамойтаў» альбо «жмудзінаў».
{{арыгінал|ru|...даже теперь еще в Польше, как и в России, «литвинами» обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название «жмудов» или «жмудинов».}}|Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. С. 124.}}

У 1893 годзе славяназнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Пэрвольф||uk|Первольф Осип Осипович}} сьведчыў, што ўкраінцы дагэтуль называюць беларусаў ліцьвінамі ({{мова-ru|«...до сих пор Малорусы называют Белорусов Литвинами»|скарочана}})&lt;ref&gt;Славяне, их взаимные отношения и связи. Т. 3, ч. 2. — Варшава, 1893. [https://books.google.by/books?id=qYhBAAAAYAAJ&amp;pg=PA167&amp;dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi-1a2l0MDzAhV6RvEDHfgAA2g4MhDoAXoECAQQAg#v=onepage&amp;q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&amp;f=false С. 167].&lt;/ref&gt;. Гэтак, з вуснаў украінца пра беларуса можна было пачуць: «''Хіба лихо озме литвина, щоб він не [[Дзеканьне|дзекнув]]''». Тым часам у 1889 годзе адзначалася, што «''і за [[Заходні Буг|Бугам]], напрыклад у [[Седлецкая губэрня|Седлецкай губэрні]], беларуса іначай не назавуць, як ліцьвінам''»{{Заўвага|{{мова-ru|«и за Бугом, напр. в Седлецкой губ., белорусса иначе не назовут, как литвином»&lt;ref&gt;Янчук Н. По Минской губернии (заметки из поездки в 1886 году). — Москва, 1889. [https://books.google.by/books?id=G34hEAAAQBAJ&amp;pg=PA26&amp;dq=Po+litewsku+%D1%8F%D0%BD%D1%87%D1%83%D0%BA%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiNyOa8isPzAhVPRPEDHQkbDGYQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=Po%20litewsku%20%D1%8F%D0%BD%D1%87%D1%83%D0%BA%D1%8A&amp;f=false С. 26.]&lt;/ref&gt;|скарочана}}}} (а ўжо ў наш час у ваколіцах [[Беласток]]у запісалі пра беларуса: «''Як сыр не закуска, так ліцьвін — не чалавек!''» або «''Ліцьвін — то чортаў сын!''»&lt;ref name=&quot;Дубавец-Сагановіч-1994-232-233&quot;&gt;Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 232—233.&lt;/ref&gt;). А гісторык і краязнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Уладзімер Міхневіч|Ўладзімер Міхневіч|ru|Михневич, Владимир Осипович}} у 1899 годзе засьведчыў, што расейцы ў той час таксама ўсё яшчэ называлі беларусаў ліцьвінамі{{Заўвага|{{мова-ru|«Малоросса он [великоросс, россиянин] называет „хохлом“, белорусса — „литвином“ или „поляком“»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Михневич В. О. Кто и когда выдумал Россию? // Исторический Вестник. Том. 75, 1899. С. 507.&lt;/ref&gt;. Увогуле, у пагранічных зь Беларусьсю раёнах Расеі назва ліцьвіны існавала да сярэдзіны XX стагодзьдзя&lt;ref&gt;{{Літаратура/Энцыкляпэдыя літаратуры і мастацтва Беларусі|3к}} С. 287.&lt;/ref&gt;. Жыхары [[Курск]]ай і [[Арол (горад)|Арлоўскай абласьцей]] [[Расея|Расеі]] называлі беларусаў «ліцьвінамі» ажно да [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]]&lt;ref name=&quot;Дубавец-Сагановіч-1994-232&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Kren-Koukiel-Marozava-2000-325&quot;&gt;Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 325.&lt;/ref&gt;.

Яшчэ ў 1864 годзе нямецкі этнограф і палкоўнік арміі [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] [[Радэрык фон Эркерт]], які не прызнаваў беларусаў асобнай народнасьцю і па здушэньні [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў]] на заказ расейскіх уладаў дасьледаваў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічную тэрыторыя беларусаў]], пакінуў наступнае сьведчаньне&lt;ref&gt;[[Сяргей Токць|Токць С.]] Беларуская вёска на мяжы эпох. Змены этнічнай самасвядомасці сялянства ва ўмовах распаду традыцыйнага аграрнага грамадства (па матэрыялах Гарадзеншчыны 19 — першай трэці 20 ст.). — {{Горадня (Гродна)}}: ГрДУ, 2003. С. 27.&lt;/ref&gt;:
{{Цытата|Мову сваю прасталюдзін называе простай, а самаго сябе [[Русіны (гістарычны этнонім)|Рускім]], часта нават Літоўцам (паводле палітычных паданьняў), ці проста селянінам &lt;…&gt; Польская шляхта, а асабліва каталіцкае духавенства, часта выкарыстоўвае тэрмін „Літоўцы“ датычна тых каталікоў, у якіх роднай мовай засталася руская.
{{арыгінал|ru|Язык свой простолюдин называет простым, а самого себя Русским, часто даже Литовцем (по политически преданиям), или просто крестъянином &lt;…&gt; Польское дворянство, а в особенности католическое духовенство часто употребляет выражение «Литовцы» о тех католиках, у
которых родным языком остался русский.
}}|Эркерт Р. Взгляд на историю и этнографию западных губерний России. — СПб., 1864. С. 8.}}

[[Файл:Litwins-bielarusians.jpg|значак|Першая старонка працы [[Марыя Косіч|М. Косіч]] пра [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў-беларусаў]], 1901 г.]]

У 1901 годзе беларуская фальклярыстка і этнаграфістка [[Марыя Косіч]] выдала працу «Ліцьвіны-беларусы Чарнігаўскай губэрні, іх побыт і песьні», прысьвечаную вуснай народнай паэзіі і духоўнай культуры беларусаў [[Старадубскі павет|гістарычнай Старадубшчыны]], улучанай расейскімі ўладамі ў склад [[Чарнігаўская губэрня|Чарнігаўскай губэрні]]. Тым часам, паводле сьведчаньня супрацоўніка Этнаграфічнага аддзелу Расейскага імпэратарскага музэю Данілы Сьвяцкага, яшчэ ў 1909 годзе жыхары [[Трубчэўск]]ага павету называлі сябе «Літвою»&lt;ref&gt;Святский, Д. О. [http://diderix.petergen.com/lub-kost.htm Крестьянские костюмы в области соприкосновения Орловской, Курской и Черниговской губерний (Севский уезд Орловской губернии)]. — СПб., 1910.&lt;/ref&gt;. А мовазнаўца [[Антон Палявы]] засьведчыў наступную інфармацыю пра жыхароў [[Навазыбкаў]]скага павету&lt;ref&gt;[[Янка Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі. — New Jersey, 1978. С. 36.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Гісторыя філасофскай і грамадска-​палітычнай думкі Беларусі. Т. 1. — {{Менск (Мінск)}}: «Беларуская навука», 2008. С. 84.&lt;/ref&gt;:
{{Цытата|«Калі б вы папыталіся ў селака Навазыбкаўскага павету, прыкладам, гэтак: „Хто вы такія? да якое нацыі належыце?“ — то пачулі б такі адказ: „Хто мы?! Мы руськія“ ''[г.зн. праваслаўныя — заўвага [[Ян Станкевіч|Янкі Станкевіча]]]''. Калі вы далей папытаецеся: „Якія „руськія“? — Велікарусы, ці што?“ дык узноў пачуеце адказ: „Ды не, якія мы там Велікарусы? Не, мы не Маскалі“. „Ды хто ж вы тады, Украінцы?“ „Не, і не Ўкраінцы!“ „Ды хто ж, наапошку: не Маскалі, не Ўкраінцы, а хто ж?“ І вось… скажуць вам: „Мы Літва, Ліцьвіны“»}}

Антон Палявы паведамляў у сваіх чытаньнях для маскоўскай дыялекталягічнай камісіі ў 1925 годзе (пра [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў]] Навазыбкаўскага павету): «''Гэтыя песьні яшчэ больш пераконваюць у тым, што мова [[Ліцьвіны Севершчыны|навазыбкаўскіх ліцьвінаў]] ёсьць [[беларуская мова|мовай беларускай]], а гэткім чынам, і самі ліцьвіны — таксама ёсьць [[беларус]]амі''»&lt;ref&gt;[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Язык і языкаведа. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2007. С. 854.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Miensk Litoŭski. Менск Літоўскі (A. Jelski, 1900).jpg|значак|''[[Менск|Менск Літоўскі]]''. З вокладкі кнігі [[Аляксандар Ельскі|Аляксандра Ельскага]], 1900 г.]]

Паводле апублікаванай у 1902 годзе працы этнографа [[Павал Шэйн|Паўла Шэйна]], сяляне [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] «''…не называюць сябе ні рускімі, ні беларусамі. Некаторыя лічаць сябе ліцьвінамі''» ({{мова-ru|«...не называют себя ни русскими, ни белоруссами. Некоторые считают себя литвинами»|скарочана}})&lt;ref&gt;Шейн, П. В. Материалы для изучения быта и языка русского населения Северо-Западного края. Т. 2. — СПб., 1902. С. 21.&lt;/ref&gt;. Сьведчаньне пра бытаваньне сярод беларусаў саманазвы «ліцьвіны» таксама пакінуў ксёндз Ян Жылінскі ў летувіскай газэце {{Артыкул у іншым разьдзеле|Viltis||be|Viltis}} (№ 29, 1909 год)&lt;ref&gt;Litwa. Nr. 8 (14), 1909. S. 117.&lt;/ref&gt;: «''Ёсьць шмат беларусаў, якія проста называюць сябе ліцьвінамі і хочуць імі быць, гэтак жа, як ліцьвіны, што гавораць па-польску. Добра было б, калі б і яны мелі сваё выданьне ў беларускай мове''»&lt;ref&gt;[[LITWA: hłos monarchisty]]. № I (XXII), 2008. С. 2.&lt;/ref&gt;.

Ужываньне беларускай саманазвы «ліцьвіны» ў пачатку XX ст. засьведчыў клясык беларускай літаратуры [[Якуб Колас|Якуб Колас (Канстантын Міцкевіч)]] у сваёй аўтабіяграфічнай трылёгіі «[[На ростанях]]»{{Заўвага|Якуб Колас стаў правобразам маладога настаўніка Лабановіча}}&lt;ref&gt;Кузняцоў С. [https://nashaniva.com/?c=ar&amp;i=126017 Лёс сям’і пана падлоўчага: Ядвіся з трылогіі «На ростанях»: што з ёй стала], [[Наша Ніва]], 12 красавіка 2014 г.&lt;/ref&gt;: «''Пан падлоўчы быў родам дзесь з Гарадзеншчыны і паходзіў, як ён казаў сам, з старога дваранскага роду. Тутэйшае жыхарства лічыла яго палякам, сам жа пан падлоўчы з гэтым не згаджаўся. „Я — ліцьвін“, — зь нейкаю гордасьцю зазначаў пан падлоўчы і сваю належнасьць да ліцьвінаў даводзіў, паміж іншым, і тым, што яго прозьвішча — Баранкевіч — мела канчатак на „іч“, тады як чыста польскія прозьвішчы канчаюцца на „скі“: Жулаўскі, Дамброўскі, Галонскі. Даведаўшыся, што прозьвішча новага настаўніка Лабановіч, падлоўчы пры спатканьні зь ім прыметна выказаў адзнакі здавальненьня, як гэта бывае тады, калі нам на чужыне прыходзіцца спаткацца зь земляком. — То і пан — ліцьвін! — весела сказаў ён маладому настаўніку і пастукаў яго па плячы. &lt;…&gt; Гаварыў падлоўчы Баранкевіч найбольш добраю беларускаю моваю»&lt;ref name=&quot;Kolas-1955&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Jermalovic-2000-37&quot;/&gt;.

Паводле ўспамінаў беларускага грамадзкага дзеяча, пэдагога і актывіста [[Беларуская дыяспара|беларускай дыяспары]] ў [[ЗША]] [[Яўхім Кіпель|Яўхіма Кіпеля]] (1896—1969), назва ліцьвіны захоўвалася ў ваколіцах [[Бабруйск]]у ([[Рэчыцкі павет|гістарычная Рэччычына]]): «''У Бабруйшчыне, і там, дзе я рос, тады яшчэ быў папулярны назоў „Літва“, а мы былі „ліцьвіны“. Было й німала тых, хто памятаў, што й край называўся „Літвой“. Было яшчэ таксама шмат сьветкаў паўстаньня 1863—1864 гадоў. Мой дзед па бацьку быў у паўстаньні, ды ў Машнічах, Слаўкавічах, Байлюкох і іншых суседніх вёсках і сёлах яшчэ былі жывымі сьветкі ды ўдзельнікі паўстаньня. „Мы — Літва“, — казаў мне заўсёды мой дзед. Ды й іншыя дзяды нам, дзецям, заўсёды казалі, што тут заўсёды была Літва. &lt;…&gt; Памяць пра Літву перахоўвалі ня толькі нашыя дзяды ды паны, як Быкоўскі, але й маладзейшыя людзі, і гэтыя ўспаміны перадавалі нам''»&lt;ref name=&quot;Kipiel-1995&quot;/&gt;.

== Літоўская мова ==

=== Першы запіс ===
[[Файл:Kiejstut. Кейстут (1841).jpg|значак|Вялікі князь [[Кейстут]]]]

У 1351 годзе князь [[Кейстут]] (брат вялікага князя літоўскага [[Альгерд]]а) рушыў у [[Вугоршчына|Вугоршчыну]] ў выправу з вайсковымі аддзеламі з [[Трокі|Трокаў]], [[Горадня|Горадні]], [[Дарагічын]]а і [[Берасьце|Берасьця]]. У час сустрэчы вугорскі кароль [[Людвік I Вялікі|Людвік (Лаёш) Вялікі]] і князь Кейстут учынілі мір, і на знак замірэньня Кейстут загадаў зарэзаць [[карова|быка]] і па забіцьці павярнуўся да свайго войска і пракрычаў «''па-літоўску''» (паводле вугорскай кронікі, ''lithwanice''): «''Рагаціна — розьні нашы. Госпад на ны!''» ([[Стараславянская мова|па-стараславянску]] «на ны» азначае «на нас»), у запісе кронікі — «''rogachina roznenachy gospanany''», што перамовілі яго ліцьвіны (''Lithwani''). З тым, што гэтая прамова ёсьць узорам славянскай мовы, пагаджаецца большасьць дасьледнікаў: [[Аляксандар Мяжынскі]], [[Аляксандар Брукнэр]], {{Артыкул у іншым разьдзеле|Стывэн Крыстафэр Роўэл||be|Стывен Крыстафер Роўэл}}, {{Артыкул у іншым разьдзеле|Андраш Золтан||be|Андраш Золтан}} ды іншыя&lt;ref&gt;[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] Нацыянальнасць — Беларус. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2009. С. 86.&lt;/ref&gt;.

=== Славянская літоўская мова ===
{{Асноўны артыкул|Старабеларуская мова|Беларуская мова}}
[[Файл:Žygimont Kiejstutavič, Pahonia. Жыгімонт Кейстутавіч, Пагоня (1411, 1930).jpg|значак|Пячаць [[Жыгімонт Кейстутавіч|Жыгімонта Кейстутавіча]] з [[Пагоня]]й, 1411 г.]]

За часамі Вялікага Княства Літоўскага [[Беларуская мова|беларускую мову]] азначалі літоўскай (мовай літоўскага народу) вялікі князь [[Ягайла]] ў агульназемскім прывілеі для Літвы 1387 году, першы віленскі біскуп (1388—1398) [[Андрэй Васіла]] ў сваім тэстамэнце ды іншыя ліцьвіны, а таксама замежнікі (напрыклад, чэскі тэоляг [[Геранім Праскі]], які ў канцы XIV ст. быў місіянэрам у Літве, пісаў, што ў гэтай дзяржаве «''мова народу ёсьць славянскай''», а паводле назвы дзяржавы яе называюць «''літоўскай''»&lt;ref name=&quot;Дубавец-Сагановіч-1994-234&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Kren-Koukiel-Marozava-2000-325&quot;/&gt;). Беларуская мова, якая ў Вялікім Княстве Літоўскім называлася літоўскай, была мовай літоўскага народу і афіцыйнай мовай гаспадарства, на ёй складаліся ўрадавыя лісты і судовыя выракі, вялося дыпляматычнае ліставаньне з замежнымі краямі{{Заўвага|Ужо 28 сьнежня 1264 году на беларускай мове склалі дамову паміж князем [[Гердзень|Гердзенем]] (стрыечным братам вялікага князя [[Міндоўг]]а) і [[Лівонскі ордэн|Інфлянцкім ордэнам]]&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 61.&lt;/ref&gt;}}.

[[Файл:Vitaŭt Vialiki, Kalumny. Вітаўт Вялікі, Калюмны (1555).jpg|значак|[[Вітаўт|Вітаўт Вялікі]] з гербам [[Калюмны|Калюмнамі]]]]

Гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на вялікую колькасьць беларускіх тлумачальных тэрмінаў у граматах літоўскіх князёў і баяраў, складзеных у XIV—XV стагодзьдзях на [[Лацінская мова|лацінскай мове]]. Такое ўжываньне выняткова славянскіх тлумачальных тэрмінаў ня толькі ў дакумэнтах, пісаных у дзяржаўнай канцылярыі Вялікага Княства Літоўскага, але і аформленых па-за канцылярыяй звычайнымі ліцьвінамі, ёсьць беспасярэднім сьведчаньнем, што тыя карысталіся ўласнымі, а не чужымі моўнымі выразамі&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 39—46.&lt;/ref&gt;. Пагатоў у многіх выпадках беларускія словы падаваліся з азначэньнем «народны» («гутарковы»), а самі такія дакумэнты нярэдка складаліся ў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх мясцовасьцях]], прылеглых да сучаснага беларуска-летувіскага этнічнага памежжа. У 1358 годзе дзеля вызначэньня дакладнай мяжы паміж Вялікім Княствам Літоўскім і [[Мазавецкае княства|Мазоўшам]] у [[Горадня|Горадні]] склікалі адмысловы сойм зь літоўскіх і мазоўскіх князёў і баяраў. У [[Лацінская мова|лацінскім]] акце разьмежаваньня, выдадзеным у Горадні 13 жніўня 1358 годзе князямі [[Кейстут]]ам, [[Патрыкей|Патрыкеем]] і [[Войшвілт]]ам і баярамі Айкшам, Алізарам і Васком Кірдзеевічамі, ужылі трансьлітараваныя ў лаціну «''гутарковыя''» назвы памежных пунктаў «''Каменны брод''» (''in vulgari a Kamyoni brod'') і «''вусьце вялікай стругі''» (''uscze welikey strugi'')&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 62.&lt;/ref&gt;. У лацінскай дароўнай грамаце [[Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар францішканаў (Ашмяны)|касьцёлу]] ў [[Ашмяны|Ашмянах]] ваяводы віленскага [[Войцех Манівід|Альбэрта Манівіда]] ад 1407 году ўжываецца «''народны''» выраз «''паўустаўнае''» (''vulgariter dictam pol ustavy'')&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 175.&lt;/ref&gt;. Князь [[Жыгімонт Кейстутавіч]] у сваёй лацінскай грамаце ад 1411 году згадваў гутарковую (''vulgariter dicitur'') меру «''пуд воску''» (''pud vosku'')&lt;ref name=&quot;Urban-2001-11&quot;&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 11.&lt;/ref&gt;. А ў дароўнай грамаце ад 1434 году, якой Жыгімонт Кейстутавіч ужо будучы вялікім князем запісаў [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Віленскай катэдры]] наданьні ў [[Меднікі|Медніцкай]], [[Дубінкі|Дубінскай]], [[Лынгмяны|Лынгмянскай]] і [[Немянчын]]скай валасьцях, згадваліся загароджы на рацэ, якія па-народнаму называліся «''язы''»{{Заўвага|Паводле [[Этымалягічны слоўнік беларускай мовы|Этымалягічнага слоўніка беларускай мовы]] [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|НАН Беларусі]], «''Ез — 'перагародка, якую ставяць рыбакі на рацэ з праходам, у якім расстаўляюць нерат' &lt;...&gt; (гл. таксама яз)''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/ЭСБМ|3к}} С. 184.&lt;/ref&gt;, таксама шэраг прыкладаў ужываньня гэтага слова ў форме «яз» падае [[Гістарычны слоўнік беларускай мовы]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/ГСБМ|37к}} С. 300.&lt;/ref&gt;}} (''vulgariter jazi''). У лісьце да імпэратара [[Жыгімонт Люксэмбурскі|Жыгімонта Люксэмбурскага]] ад 1420 году вялікі князь [[Вітаўт]] ужыў выраз «''ловы, у народнай мове менаваныя „гайны“''»{{Заўвага|Этымалягічны слоўнік беларускай мовы [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|НАН Беларусі]] падае: «''Гайно — 'бярлога, логава'''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/ЭСБМ|3к}} С. 18.&lt;/ref&gt;}} (''indagines, alias in vulgari hayn'')&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 208.&lt;/ref&gt;. У 1423 годзе ён зацьвердзіў дароўную грамату віленскага ваяводы Альбэрта Манівіда капліцы пры Віленскай катэдры, дзе загадвалася тром «''сем’ям''» (''familiae vulgariter siemie'') Цярэнцевічаў (''Terentiewiczy'') даваць «''лукно пяціпяднае''» (''lukno petypedne'') мёду, а братам Львовічам (''Lwowiczy'') і Небутовічам (''Nebutowiczy'') — «''лукно шасьціпяднае''» (''vulgariter lukno szescipedne'') мёду на карысьць той капліцы&lt;ref name=&quot;Dajlida-2019-176&quot;/&gt;. У дароўнай грамаце віленскага мяшчаніна Мацея Волаха і яго жонкі Дароты [[Віленскі кляштар францішканаў|Віленскаму кляштару францішканаў]] ад 1422 году лацінскі выраз «''situm circa fluvium Niemesz''» («''разьмешчаны ля ракі [[Нявежа (Летува)|Нямежы]]''») патлумачылі гутарковым выразам «''на Нямежы''» (''in vulgari comuniter dicendo na Nemeszi'')&lt;ref name=&quot;Dajlida-2019-176&quot;&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 176.&lt;/ref&gt;. У 1434 годзе ў дароўнай грамаце, якой [[Андрэй Саковіч (ваявода)|Андрэй Саковіч]], дзедзіч [[Немянчын]]а, надаваў Віленскай катэдры дзесяціну з свайго двара ў [[Сьвянцяны|Сьвянцянах]], згадваліся мясцовыя жыхары Войтка, два Мікіты, Кузьма Сямашыч (''Cusma Semaszicz''), Кастусь Пуршка (''Costhus alius Purschka'') ды іншыя. Некаторыя зь іх былі ўдзельнікамі суполак [[Бортніцтва|бортнікаў]], якія па-народнаму называліся «''сябрылы''» (''alias sabrili''); супольнік такой сябрылы называўся «''сябрыч''» (''alias sabricz'')&lt;ref name=&quot;Dajlida-2019-176&quot;/&gt;. У грамаце 1436 году, якой Конрад Кучук (''Cunradus alias Kuczuc''), дзедзіч [[Жырмуны|Жырмуноў]], чыніў наданьне Віленскаму касьцёлу францішканаў, згадвалася мера мёду, якая па-народнаму называлася «''шацец''» (''vulgariter dictam szathec'')&lt;ref name=&quot;Dajlida-2019-176&quot;/&gt;. У грамаце 1437 году Станіслаў Даўгайла, харужы віленскі, надаваў Віленскай катэдры сваю зямлю Навіны (''Nowiny'') на дзесяць «''бочак''» (''ad decem tunnas alias beczki'')&lt;ref name=&quot;Dajlida-2019-177&quot;&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 177.&lt;/ref&gt;. У 1451 годзе кашталян віленскі [[Сямён Гедыгольдавіч]] заснаваў [[Касьцёл Адведзінаў Найсьвяцейшай Панны Марыі (Вішнеў)|касьцёл]] у сваёй вотчыне [[Вішнеў (Менская вобласьць)|Вішневе]] і надаў яму зямлю «''з пашняй''» (''cum agro alias z pasznia'') і лугі, па-народнаму менаваныя «''сенажаці''» (''prata alias sianozaczy''). У 1452 годзе Магдалена, удава старосты [[Ліда|лідзкага]] Ягінта, надала Віленскаму кляштару францішканаў «''пашню''» (''agrum alias pasznia'') зь людзьмі ў [[Тракелі (Вярэнаўскі раён)|Тракелях]]. У 1459 годзе пан Андрэй Даўгердавіч надаў [[Касьцёл Сьвятога Апостала Андрэя (Лынтупы)|касьцёлу]] ў [[Лынтупы|Лынтупах]] людзей, якія мусілі даваць «''бязьмен''» мёду (''bezmien mellis'') або «''пуд''» мёду (''pud mellis''), а таксама пэўную меру «''грачыхі''» (''hreczychy'')&lt;ref name=&quot;Dajlida-2019-177&quot;/&gt;.

[[Файл:Ліст вялікага князя Вітаўта з подпісам “Самъ” (1399).jpg|значак|Ліст вялікага князя Вітаўта рыскаму бурмістру на [[Старабеларуская мова|беларускай мове]] з подпісам «''Самъ''», 1399 г.]]

Яшчэ ў XIII ст. прускі храніст Хрысьціян пісаў: «''Калісьці [[Вэнэды]]я, цяпер Літванія, адсюль назва Вэнэдзкай затокі''» і такім парадкам лічыў пачатковую Літву [[Славянскія мовы|славянскай]] краінай&lt;ref&gt;[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] Літва і ліцьвіны — адкуль і хто? (пасляслоўе) // {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы|к}} С. 23.&lt;/ref&gt;. У 1440-х гадох славянскай назваў літоўскую мову пісьменьнік і гуманіст, будучы [[папа|рымскі папа]] [[Піюс II (папа рымскі)|Энэа Сыльвіё Пікаляміні]]: «''Літва месьціцца на ўсход ад Польшчы. Мова народу — славянская''»{{Заўвага|{{мова-la|«Lituania et ipsa late patents regio Polonis ad orlentem connexa est… Sermo gentis Sclavonicus est''»|скарочана}}&lt;ref&gt;Pii II Pontificis Maximi Historia Rerum ubique Gestarum cum Locorum descriptione. — Parrhisiis, 1509. P. 109v—110.&lt;/ref&gt;}}&lt;ref name=&quot;Urban-2001-113&quot;&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 113.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 265—266.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-Cakvin-1997&quot;/&gt;. Невядомы сучасьнік [[Ян Длугаш|Яна Длугаша]] ў трактаце пра Памор’е (1464 год) пісаў, што «''мову памаранаў аднолькава могуць разумець палякі, русіны, ліцьвіны і прусы{{Заўвага|Пад прусамі тут, напэўна, разумелася польскае насельніцтва, якое тады жыло ў нізоўі [[Вісла|Віслы]] на яе правым узьбярэжжы&lt;ref name=&quot;Urban-2001-15&quot;&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 15.&lt;/ref&gt;}}''»&lt;ref name=&quot;Zajkouski-Cakvin-1997&quot;/&gt;. Гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на тое, што хоць сам Длугаш адзначыўся супярэчлівымі сьцьверджаньнямі пра мову ліцьвінаў, якіх залічваў да славянізаваных балтаў гэтак званага «[[Італійцы|італійскага]] паходжаньня»&lt;ref name=&quot;Urban-2001-76&quot;&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 76.&lt;/ref&gt;, аднак апісваючы эпізоды хрышчэньня ліцьвінаў і [[жамойты|жамойтаў]] храніст засьведчыў: пры хрышчэньні ліцьвінаў польскія сьвятары ня мелі патрэбы ў перакладніках, якія спатрэбіліся ім пры хрышчэньні жамойтаў{{Заўвага|Таксама у 11-й кнізе сваіх хронікаў Ян Длугаш згадаў першага каталіцкага біскупа для Жамойці [[Мацей зь Вільні|Мацея]]: «''з паходжаньня Немец, які, аднак, нарадзіўся ў Вільні. Ён добра ведаў мовы літоўскую і жамойцкую''», чым прызнаў існаваньне дзьвюх асобных моваў — літоўскай і жамойцкай&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 22.&lt;/ref&gt;}}&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 22, 103.&lt;/ref&gt;. Тым часам вялікі князь [[Гедзімін]] запрашаў з Захаду ў Вялікае Княства Літоўскае дзеля хрышчэньня ліцьвінаў манахаў-прапаведнікаў, якія валодалі «польскай» і «рускай» мовамі&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 58, 102.&lt;/ref&gt;.

У грамаце вялікага князя [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандра]] да біскупа віленскага [[Войцех Табар|Войцеха Табара]] ад 1503 году пан [[Іван Сапега]], які працаваў у славянскім сакратарыяце Вялікага Княства Літоўскага і фактычна азначаўся ў дзьвюх папскіх булах ад 1501 году як «''сакратар рускай мовы''» («''secretarius Ruthenicus''», «''in cancellaria Ruthenica secretarium et capitaneum''»), характарызаваўся як «''secretario nostro Litvano''» («''secretarius noster Litvanus''»), што варта разумець як «''сакратар літоўскай мовы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 114.&lt;/ref&gt;. Паводле гісторыка Паўла Урбана, гэта ёсьць адным зь сьведчаньняў працэсу сьціраньня этнічнай мяжы паміж ліцьвінамі і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] ў XV—XVI стагодзьдзях&lt;ref name=&quot;Urban-2001-85&quot;&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 85.&lt;/ref&gt;. Увогуле, атаясамліваньне Літвы і Русі адзначаў яшчэ польска-прускі гісторык і этнограф XVII ст. {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мацей Прэторыюс||pl|Mateusz Pretoriusz}}, тлумачэньне якому бачыў у агульным паходжаньнем рускіх і літоўскіх княскіх дынастыяў — «''з Прусаў''»&lt;ref&gt;Naruszewicz A. Historya narodu polskiego. T. 1, cz. 1. — Warszawa, 1824. [https://polona.pl/item/historya-narodu-polskiego-t-1-cz-1,OTYyMDI0Njg/265/#info:metadata S. 206].&lt;/ref&gt;. Ён жа сьцьвярджаў паходжаньне назвы літвы ад [[Люцічы|люцічаў]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 292.&lt;/ref&gt;, а таксама сьведчыў, што «''літоўская мова ёсьць настолькі пашыранай у Русі, што літоўскую мову называюць рускай і рускую — літоўскай''»{{Заўвага|{{мова-de|«Die Littauische Sprache ist in Reussen so gemein gewesen, dass man Littauisch Reussisch genannt und Reussisch Littauisch»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=LoICAAAAQAAJ&amp;pg=PR12-IA6&amp;dq=Die+Littauische+und+jetzige+Nadravische&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiX_eWNjp31AhWX87sIHWgzCo4Q6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=Die%20Littauische%20und%20jetzige%20Nadravische&amp;f=false S. VI].&lt;/ref&gt;, на што зьвяртае ўвагу [[Вацлаў Пануцэвіч]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 278.&lt;/ref&gt;. Паводле гісторыка [[Андрэй Катлярчук|Андрэя Катлярчука]], азначэньне старой беларускай літаратурнай мовы як «рускай» (паралельна зь яе азначэньнем «літоўскай» — як гутарковай мовы ліцьвінаў) тлумачыцца тым, што яна ўжывала на пісьме [[Кірыліца|кірылічныя «рускія» літары]]&lt;ref&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] Швэды ў гісторыі й культуры беларусаў. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2002. С. 147.&lt;/ref&gt;.

Такія эўрапейскія навукоўцы, як Гэртман Шэдэль у «Сусьветнай хроніцы» (1493 год)&lt;ref name=&quot;Panucevic-2014-265&quot;&gt;{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 265.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-Cakvin-1997&quot;/&gt;, дырэктар [[Нюрнбэрг|Нюрнбэрскае]] гімназіі Ян Коклес Норык у «Дэкастыхоне» (1511 год){{Заўвага|{{мова-la|«Post Poloniam Lituania est spaciola quoque tellus verum paludibos sylvisque plurimum obducta… Lingua utuntur Sclavonica»|скарочана}}&lt;ref&gt;Jo. Coclei Norici Decastichon. In librum. Norinburgae, 1511, pp.Kv-K II — Inkunabel. Gymnasial Bibliothek zu Koeln, GB XI 490b, Panzer VII, 451, 86.&lt;/ref&gt;}}&lt;ref name=&quot;Zajkouski-Cakvin-1997&quot;/&gt;, Ян Багемскі ў працы «Звычаі ўсіх народаў» (1538 г.){{Заўвага|{{мова-la|«Lithunia est Poloniae ad ortum connexa noningentorum millium passuum circuitu magna sui parte palustris plurimumque nemorosa… Sermo gentis, ut Polonis, Sclavonicus, hie enim sermo, quern latissime patet, ac plurimis quidem gentibus communis est…»|скарочана}}&lt;ref&gt;Omnium Gentium Mores, Leges et Ritus. Ex mulris clarissimis rerum scriptoribus a Joanne Boemo Aubano Teutonico nuper collecti et novissime recogniti. Antverpiae, 1538. P. 80v-81.&lt;/ref&gt;}}&lt;ref name=&quot;Zajkouski-Cakvin-1997&quot;/&gt; і аўстрыйскі дыплямат [[Сігізмунд Гербэрштэйн]] у «Гісторыі Масковіі» (1549 год) пісалі пра Літву, як пра славянскі народ. Усе яны залічвалі літоўскую мову да [[славянскія мовы|славянскіх моваў]]&lt;ref name=&quot;Stankievic-2003-639&quot;&gt;Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 639.&lt;/ref&gt;.

Сігізмунд Гербэрштэйн, які наведваў Літву ў 1517—1526 гадох, пісаў:
* «''…бізона ліцьвіны ў сваёй мове называюць „зубр“ (Suber{{Заўвага|Тым часам [[летувісы]] завуць гэтага зьвера ''stumbras''&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-160&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 160.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-2009&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/_articles/zaj2/%D0%97%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%AD._%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%87%D0%BD%D0%B0%D1%8F.html Літва гістарычная] // [[Наша слова|Наша Слова]]. № 26 (917), 1 ліпеня 2009 г.; № 27 (918), 8 ліпеня 2009 г.&lt;/ref&gt;}})''»{{Заўвага|{{мова-la|«Bisontem Lithwani lingua patria vocant Suber, Germani improprie Aurox vel Urox»&lt;ref&gt;Sigmund von Herberstein. Rervm Moscoviticarvm Commentarii. — Antverpiae, 1557. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=iUphAAAAcAAJ&amp;dq=Quae+fera+Lithwanis+sua+lingua+Loss&amp;q=suber#v=snippet&amp;q=suber&amp;f=false P. 117].&lt;/ref&gt;|скарочана}}}};
* «''…той зьвер, якога ліцьвіны ў сваёй мове называюць „лось“ (Loss), по-нямецку завецца Ellend („лось“ — нямецк.)''»{{Заўвага|{{мова-la|«Quae fera Lithwanis sua lingua Loss est, earn Germani Ellend, quidem Latine Alcem vocant»&lt;ref&gt;Sigmund von Herberstein. Rervm Moscoviticarvm Commentarii. — Antverpiae, 1557. [https://books.google.by/books?id=iUphAAAAcAAJ&amp;pg=PA118-IA1&amp;dq=Quae+fera+Lithwanis+sua+lingua+Loss&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwii8ueNhb70AhWB-qQKHTj7BbIQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=Quae%20fera%20Lithwanis%20sua%20lingua%20Loss&amp;f=false P. 118].&lt;/ref&gt;|скарочана}}}};
* «''Гаспадар прызначае туды [ў Жамойць] ўрадоўцу [зь Літвы], якога ў сваёй мове яны [ліцьвіны] называюць „староста“ (Starosta)''»{{Заўвага|{{мова-la|«ex Lithvania a Principe Praefectus, quem sua lingua Starosta, quasi seniorem appellant praeficitur»&lt;ref&gt;Sigmund von Herberstein. Rervm Moscoviticarvm Commentarii. — Antverpiae, 1557. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=iUphAAAAcAAJ&amp;dq=Quae+fera+Lithwanis+sua+lingua+Loss&amp;q=suber#v=snippet&amp;q=starosta%20lingua&amp;f=false P. 119].&lt;/ref&gt;|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stankievic-2003-639&quot;/&gt;.

Вэнэцыянскі дыплямат Марка Фаскарына ў 1557 годзе пісаў, што «''маскавіты размаўляюць і пішуць славянскай мовай, таксама як [[Харватыя|далматы]], [[Чэхія|чэхі]], [[палякі]] і ліцьвіны''»{{Заўвага|{{мова-it|«Questi Moscoviti parlano la lingua Schiavona, et scrivono nella stessa, siccome i Dalmatini, Bohemi, Polacchi et Lithuani…»|скарочана}}&lt;ref&gt;Historica Russiae Monumenta, ex antiquis exterarum gentium archivis et bibliothecis depromta ab A. J. Turgenevio, T. I. Nr. 135. — Petropoli, 1841. P. 149.&lt;/ref&gt;}}&lt;ref&gt;Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 639—640.&lt;/ref&gt;.

Успрыманьнем у Польшчы ліцьвінаў (разам з русінамі) як народу славянскай мовы, этнічна блізкага палякам, тлумачыцца пасольская інструкцыя для [[Эразм Цёлак|Эразма Цёлка]] на перамовы з новаабраным папам [[Юліюс II (папа рымскі)|Юліюсам II]], выдадзеная ў 1504 годзе ў канцылярыі [[Карона Каралеўства Польскага|Каралеўства Польскага]], дзе сьцьвярджалася нібы «''землі Літоўскага княства спакон веку былі заселеныя палякамі''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 84, 113.&lt;/ref&gt;. Тым часам у творах паэта і пісьменьніка [[Мікалай Рэй|Мікалая Рэя]], аднаго з заснавальнікаў [[Польская літаратура (рэнэсанс)|польскай літаратуры]], ліцьвіны гавораць па-беларуску (напрыклад, ліцьвін простага [[Стан (сацыяльная група)|стану]] зь верша «Litwin co pytał Polaka iako gi zową», выдадзенага ў 1562 годзе&lt;ref&gt;Rozprawy Akademii Umiejętności: Wydział Filologiczny. T. VIII, 1894. [https://books.google.by/books?id=bFIoAAAAYAAJ&amp;pg=PA331&amp;dq=rzek%C5%82+Litwin&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwisoP7b4t7zAhVI6qQKHfNUAHsQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=rzek%C5%82%20Litwin&amp;f=false S. 331].&lt;/ref&gt;). Як падкрэсьліваў польскі гісторык літаратуры і мовазнаўца [[Аляксандар Брукнэр]], «''калі [Мікалай Рэй] пазьней апісваў русінаў, яны гаварылі „па-літоўску“ (г.зн. па-беларуску; ліцьвін у яго заўсёды быў толькі беларусам), ніколі па-ўкраінску''»{{Заўвага|{{мова-pl|«[Mikołaj Rej] jeżeli później o Rusinach opowiadał, prawili mu po &quot;litewsku&quot; (tj. po białorusku; Litwin u nego zawsze tyle co Białorusin), nigdy po małorusku»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Brückner A. Mikołaj Rej: człowiek i dzieło. — Lwów, 1922. S. 7.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Brückner A. Mikołaj Rej. — Warszawa: PWN, 1988. [https://books.google.by/books?id=SKTqAAAAMAAJ&amp;q=Miko%C5%82aj+Rej+litwin&amp;dq=Miko%C5%82aj+Rej+litwin&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjn5Lee4N7zAhVrgP0HHScUAxkQ6AF6BAgCEAI S. 14].&lt;/ref&gt;. Таксама ў працы «Statuta, prawa i konstytucje», выдадзенай у 1600 годзе ў [[Кракаў|Кракаве]], каралеўскі сакратар [[Жыгімонт Аўгуст|Жыгімонта Аўгуста]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ян Янушоўскі||pl|Jan Januszowski}} зазначаў, што ў «''народнай літоўскай мове''» ({{мова-la|vulgo Lituanico|скарочана}}) судовага сакратара называюць дзецкім (''Dzieczkie'')&lt;ref&gt;Januszowski J. Statuta, prawa y constitucie. — Kraków, 1600. [https://books.google.by/books?id=AwpqPXb2wE8C&amp;pg=PA834&amp;lpg=PA834&amp;dq=%22vulgo+lituanico%22&amp;source=bl&amp;ots=Pj8onEbDfy&amp;sig=ACfU3U3c61-MJ5YxF1VMaHXJ7Wjj75Uwhw&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi78qfTgoX2AhVSQfEDHZMyBsgQ6AF6BAgEEAM#v=onepage&amp;q=lituanico&amp;f=false S. 834].&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Книга, глаголемая по-гречески катехизис, по-литовски оглашение, русским же языком нарицается беседословие (1627, 1783).jpg|значак|Першая старонка катэхізісу {{nowrap|Л. Зізанія}} (перавыданьне 1783 году, [[Горадня]]): «''Книга, глаголемая по-гречески катехизис, по-литовски оглашение, русским же языком нарицается беседословие''»]]

Апублікаваная ў 1578 годзе ў [[Кракаў|Кракаве]] [[Хроніка Эўрапейскай Сарматыі]] зазначала, што «''…усе іншыя найбольшыя і найхрабрэйшыя народы ўсходніх і паўночных краінаў, якія ўжываюць славянскую мову, ёсьць баўгары, басьнякі, сэрбы, …ліцьвіны, што пануюць размашыста, кашубы… чэхі, палякі, мазуры… Ва ўсіх гэтых краінах, ад Ледавітага акіяну… да Міжземнага і Адрыятычнага мораў, жывуць народы славянскай мовы… Хоць многія зь іх свой бацькоўскі спосаб жыцьця зьмянілі на звычаі іншых народаў. Гэтак басьнякі, баўгары, сэрбы, рацы і далматы перанялі звычаі туркаў і вугорцаў… Ліцьвіны, русіны і мазуры зблізіліся з палякамі… Па-за гэтым, аднак, усе яны, хоць расьсяліліся сярод іншых народаў, гутараць, асабліва ў вёсках, на сваёй роднай, хай сабе адметнай, славянскай мове''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 18—19.&lt;/ref&gt;. Таксама пры апісаньні Масковіі паведамлялася, што «''іншыя славяне, якімі ёсьць палякі, чэхі, ліцьвіны (літва) ды іншыя, якія ад мовы рускай адрозьніваюцца, іншым імём цара называюць, адныя Krol, другія Korol, альбо Kral…''»{{Заўвага|{{мова-la|«cæteri autem Slavones vtpote Poloni, Bohemi, Lituani, et cæteri, qui ab idiomate Ruthenico diuersi sunt, alio nomine Regem appellant, scilicet Krol, alij Korol, et Kral»|скарочана}}&lt;ref&gt;
Sarmatiae Europeae descriptio, quae regnum Poloniae, Lituaniam, Samogitiam, Russiam, Masouiam, Prussiam, Pomeraniam, Liuoniam, &amp; Moschouiae, Tartariaeque partem complectitur. — Cracovia, 1578. [https://books.google.by/books?id=ULz4bTnQRRoC&amp;pg=RA1-PA29&amp;dq=lithwanice&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjT0tKVws3zAhVbSvEDHcDSCYIQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&amp;q=kral&amp;f=false Fol. 25].&lt;/ref&gt;}}{{Заўвага|{{мова-pl|«Insi zaś Słowacy, iako są Polacy, Czechowie, Litwa, y insi, ktorzy od mowy Ruskiey są rożni inszym imieniem Cara zowią iedni Krolem drudzy Korolem albo Kralem...»&lt;ref&gt;Zbior dzieiopisow polskich, Т. 4. — Warszawa, 1768. [https://books.google.by/books?id=HvYvAAAAYAAJ&amp;pg=PA523&amp;dq=Cara+zowi%C4%85+iedni+Krolem+drudzy+Korolem+albo+Kralem&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiYusyoy87zAhVGSPEDHeBLBFwQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&amp;q=Cara%20zowi%C4%85%20iedni%20Krolem%20drudzy%20Korolem%20albo%20Kralem&amp;f=false S. 523].&lt;/ref&gt;|скарочана}}}}. А ў дапоўненым польскамоўным выданьні 1611 году зазначалася, што «''…называе гэты танец русь і літва Korohodem''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...zowie ten taniec Ruś y Litwa Korohodem»&lt;ref&gt;Kronika Sarmacyey Europskiey. — Krakow, 1611. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=FxhhAAAAcAAJ&amp;dq=y+Litwa+obuwie+sobie+plot%C4%85%2C+kt%C3%B3re+Litwa+lapciami&amp;q=Korohodem#v=onepage&amp;q=taniec&amp;f=false S. 27].&lt;/ref&gt;|скарочана}}}} і «''…як русь, і літва абутак сабе пляце, які літва называе Lapciami, а русь — Kurpiami''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...iako Ruś y Litwa obuwie sobie plotą, które Litwa lapciami, Ruś kurpiami nazywa»&lt;ref&gt;Kronika Sarmacyey Europskiey. — Krakow, 1611. [https://books.google.by/books?id=FxhhAAAAcAAJ&amp;pg=RA4-PA11&amp;dq=y+Litwa+obuwie+sobie+plot%C4%85,+kt%C3%B3re+Litwa+lapciami&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwirgZfnxM7zAhU1SvEDHe--CFwQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&amp;q=l%C3%A1p%C4%87i%C3%A1mi&amp;f=false S. 11].&lt;/ref&gt;|скарочана}}}}{{Заўвага|Разам з тым, у гэтым жа выданьні адзначалася, што {{мова-pl|«...y sam narod Litewski iasnie assernie abowiem wiele słow Lacinskich y Włoskich w iezyku ich przyrodzonym nayduie sie iako Dziewos po Litewsku a po Lacinie Deus Bog; Saulas, u nich Słońce a po Lacinie Sol; maja y Niemieckich słow w swey mowie niemało jako Kinig a u nich Kоnigos Xiaże. Maia y Greckich słow nieco w sobie &lt;...&gt; ale się w tych swych kraiach z [[Палямон (літоўскі князь)|Palemoniem]] zoszli»|скарочана}}. Паводле гісторыка і мовазнаўцы [[Мікалай Нікалаеў|Мікалая Нікалаева]], укладальніка акадэмічнага выданьня «Гісторыі беларускай кнігі», у той час пад назвай «літоўская мова» ўжо разумелася лучнасьць славянскіх і балтыйскіх дыялектаў у межах Вялікага Княства Літоўскага (палітычнай Літвы): «''у розных частках дзяржавы карысталіся сваімі дыялектамі „рускай“ ці „літоўскай“ мовы''», прытым «''асабліва адрозьніваліся дыялекты балтыйскія''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Гісторыя беларускай кнігі|1к}} С. 78.&lt;/ref&gt;}}.

[[Файл:Чэскі і рускі когут, валынскі півень, літоўскі пятух (1627, 1653).jpg|значак|Старонка слоўніка П. Бярынды (другое выданьне, Куцейна пад [[Ворша]]й, 1653 г.): «''Пѣтель: чэскі і рускі — когут, валынскі — півень, літоўскі — пятух''»]]

У {{Артыкул у іншым разьдзеле|Вайсковы статут Маскоўскай дзяржавы (1607)|вайсковым статуце Маскоўскай дзяржавы 1607 году|ru|Воинский устав (1607)}} зазначалася&lt;ref&gt;Устав ратных, пушечных и других дел, касающихся до воинской науки. Т. 1. — СПб., 1777. [https://books.google.by/books?id=fvtkAAAAcAAJ&amp;pg=PA73&amp;lpg=PA73&amp;dq=%D0%B0+%D0%BF%D0%BE+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D0%B8+%D0%BF%D0%BE+%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%82%D1%8A,+%D0%B0+%D0%BF%D0%BE+%D0%A0%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%B5%D0%B1%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D1%8A&amp;source=bl&amp;ots=pGqMudYDUC&amp;sig=ACfU3U16i03ipvtTAPg7wX34h8B2NroklA&amp;hl=be&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi96-63uL_zAhUYtKQKHd4MAbYQ6AF6BAgREAM#v=onepage&amp;q&amp;f=false С. 73].&lt;/ref&gt;: «''…подобает большому Маршалке &lt;…&gt; держаши у себя книгу, именуемую по Француски ле Дроа, а по Немецки Спекулюм Саксоници юрис, а по Польски и по Литовски Статут, а по Руски судебник''»&lt;ref&gt;Савченко Д. А. Создание Соборного Уложения: исторический опыт модернизации отечественного законодательства // Вестник НГУЭУ. № 3, 2013. С. 211.&lt;/ref&gt;. У скарзе жыхара [[Наўгародзкая зямля|Наўгародзкай зямлі]] да маскоўскага гаспадара [[Васіль Шуйскі|Васіля Шуйскага]] пра напад ў 1610 годзе на вясельны паязд адзначалася, што нападнікі крычалі «''по-литовски: хапай, хапай, рубай, рубай''»&lt;ref&gt;Селин А. А. Об одной сельской свадьбе при царе Василии Шуйском // Мифология и повседневность. Вып. 2. Мат. науч. конф., 24-26 февраля 1999 г. СПб., 1999. С. 186—197.&lt;/ref&gt;. У Актах [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] (запіс ад 1618 году): «''… выехали из деревни человек с пятнадцать, а на них магерки литовския, и почали им говорить по-литовски: не утекайте-де!''»&lt;ref&gt;Акты Московского государства. Т. 1. — СПб., 1890. С. 148.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Дубавец-Сагановіч-1994-234&quot;/&gt;. У выпісе з дакумэнтаў Маскоўскай дзяржавы за 1658 год зазначалася пра [[Вайна Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай 1654—1667 гадоў|ўзятага ў палон]] беларуса: «''зовут де ево по-литовски Ян Мелешков, а во крещение Гришка Иванов сын''»&lt;ref&gt;Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 386.&lt;/ref&gt;. Нямецкі дыплямат {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яган Георг Корб||ru|Корб, Иоганн Георг}} у дзёньніку свайго падарожжа 1698 году ў Масковію праз [[Прусія|Прусію]], Жамойць і Літву (у тым ліку сталіцу Вільню) пры апісаньні [[Жодзін]]а адзначыў, што свае заезныя двары ліцьвіны называюць «круг»&lt;ref&gt;Корб И. Г. Дневник путешествия в Московию. — СПб., 1906. [https://books.google.by/books?id=erw6AQAAMAAJ&amp;pg=PA28&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi_68Pqj8LzAhVwRfEDHW48B7I4KBDoAXoECAoQAg#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28].&lt;/ref&gt; ({{мова-la|«Diversoria sua Lithuani Krug appellant»|скарочана}}&lt;ref&gt;Korb J. G. Diarium itineris in Moscoviam perillustris ac… — Vienna, 1698. [http://elib.shpl.ru/ru/nodes/55809-korb-j-g-diarium-itineris-in-moscoviam-perillustris-ac-ignatii-christophor-nobilis-domini-de-guarient-rall-ab-romanorum-imperatore-leopoldo-i-ad-tzarum-et-magnum-moscoviae-ducem-petrum-alexiowicium-anno-1698-vienna-1698#mode/inspect/page/38/zoom/4 P. 26].&lt;/ref&gt;).

Праваслаўны культурны дзяяч [[Ляўрэнці Зізані]], ураджэнец Вялікага Княства Літоўскага, выдаў у 1627 годзе на заказ патрыярха Вялікі [[катэхізіс]], у якім гэтак патлумачыў назву кнігі: «''Книга, глаголемая по-гречески катехизис, по-литовски оглашение, русским же языком нарицается беседословие''» і такім чынам атаясамліваў літоўскую мову з [[Старабеларуская мова|старабеларускай]], а рускую — з [[Стараславянская мова|стараславянскай]]. Праз год маскоўскі гаспадар [[Міхаіл I Раманаў]] пытаўся ў яго: «''По литовскому языку как вы говорите „собра“?''», на што асьветнік адказваў: «''Тожде и по литовскому языку „собра“''»&lt;ref name=&quot;Дубавец-Сагановіч-1994-234&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Kren-Koukiel-Marozava-2000-325&quot;/&gt;. Іншы культурны дзяяч і лексыкограф [[Памва Бярында]], ураджэнец Рэчы Паспалітай, таксама атаясамліваў літоўскую мову з старабеларускай: «''пѣтель'' (царкоўнаславянская мова)'': чэскі і рускі — когут, валынскі — півень, літоўскі ''(г.зн. па-старабеларуску)'' — пятух''»&lt;ref name=&quot;Sviazynski-2006&quot;&gt;Свяжынскі У. Праблема афіцыйнай мовы ВКЛ у літоўскай і украінскай гістарыяграфіях // «Мова — Літаратура — Культура»: матэрыялы V Міжнароднай навуковай канферэнцыі (да 80-годдзя прафесара Льва Міхайлавіча Шакуна), Мінск, 16-17 лістапада 2006 года / Беларускі дзярж. ун-т; у аўтарскай рэдакцыі. — {{Менск (Мінск)}}: Права і эканоміка, 2007. С. 131.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Widaw in German, Vilna in Italian, Wilenski in Lithuanian (Belarusian), Wilna in Polish, Vilne in French, Vilna in Latin (V. Coronelli, 1690) (2).jpg|значак|Фрагмэнт мапы ВКЛ ([[Вэнэцыянская рэспубліка|Вэнэцыя]], 1690 г.) з назвамі Вільні на розных мовах: ''Widaw'' на нямецкай, ''Vilna'' на італьянскай, ''Wilenski'' [горад, замак] на літоўскай (г. зн. беларускай), ''Wilna'' на польскай, ''Vilne'' на францускай, ''Vilna'' на лаціне&lt;ref name=&quot;Briedis-2009&quot;&gt;Briedis L. Vilnius: City of Strangers. — Central European University Press, 2009. P. 15.&lt;/ref&gt;]]

Гісторык мовы [[Сяргей Запрудзкі]] сярод сьведчаньняў называньня беларускай мовы «літоўскай», апроч Сігізмунда Гербэрштэйн, Лаўрэція Зізанія і Памвы Бярынды, таксама прыводзіць аўтара лацінамоўнай польскай граматыкі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Статорыюс-Стоенскі|Пятра Статорыюса-Стоенскага|pl|Piotr Stoiński}}{{Заўвага|{{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Статорыюс-Стоенскі||pl|Piotr Stoiński}} пісаў пра існаваньне мазавецкага, рускага і літоўскага дыялектаў поруч з польскай мовай, разумеючы пад літоўскім дыялектам беларускую мову&lt;ref name=&quot;Zaprudzki-2013&quot;/&gt;}} (XVI ст.), славацкага падарожніка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Даніэль Крман|Даніэля Крмана|uk|Даніел Крман}} і [[Пісар вялікі літоўскі|пісара вялікага літоўскага]] [[Удальрык Крыштап Радзівіл|Ўдальрыка Радзівіла]], які заклікаў да рэформы літоўскай граматыкі на фанэтычнай аснове (XVIII ст.)&lt;ref name=&quot;Zaprudzki-2013&quot;&gt;[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 91—93.&lt;/ref&gt;. Ён жа адзначае сярод тых, хто сьцьвярджаў, што ліцьвіны гаварылі на славянскай мове, апроч Гераніма Праскага, яшчэ {{Артыкул у іншым разьдзеле|Паола Джовія Навакомскі|Паолу Джовію Навакомскага|uk|Паоло Джовіо}} і {{Артыкул у іншым разьдзеле|Конрад Геснэр|Конрада Геснэра|be|Конрад Геснер}}&lt;ref name=&quot;Zaprudzki-2013-92&quot;&gt;[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 92.&lt;/ref&gt;. Гісторык [[Андрэй Катлярчук]] зьвяртае ўвагу на тое, што гістарычных ліцьвінаў да шэрагу славянамоўных народаў таксама залічваў швэдзкі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёхан Гот Батвід||sv|Johannes Bothvidi}}{{Заўвага|{{мова-la|«Illyricam voco Linguam qua Sclavis, Croatis, Bohemis, Dalmatis, Polonis, Lithvanis, Russis, Muschovitis alias populi est communis»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] Швэды ў гісторыі й культуры беларусаў. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2002. С. 139, 142.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Udalryk Kryštap Radzivił. Удальрык Крыштап Радзівіл (1742-47).jpg|значак|[[Удальрык Крыштап Радзівіл|Удальрык Радзівіл]]]]

У 1637 годзе шляхціч з [[Слуцкае княства|Случчыны]] [[Ян Цадроўскі]], які спадарожнічаў князю [[Багуслаў Радзівіл|Багуславу Радзівілу]] ў Нямеччыну ды іншыя эўрапейскія краі, запісаў у сваім дзёньніку, што ў ваколіцах [[Любэк]]у і [[Гамбург]]у — колішнім памежжы [[Германцы|германцаў]] з палабскімі славянамі ([[Люцічы|люцічамі]] і хаўруснымі ім плямёнамі) — «''…мы напаткалі мужыкоў, якія размаўлялі на мяшаным нямецка-літоўскім дыялекце; сваё паходжаньне яны вядуць ад [[Герулы|герулаў]], продкаў ліцьвінаў''»{{Заўвага|Згадка пра герулаў, відаць, сьведчыць пра папулярнасьць сярод тагачаснай літоўскай шляхты канцэпцыі ўласнага германскага паходжаньня&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 16.&lt;/ref&gt;}}&lt;ref&gt;Помнікі мемуарнай літаратуры Беларусі XVII ст. — {{Менск (Мн.)}}, 1983. С. 124.&lt;/ref&gt;.

У канцы XVII — пачатку XVIII ст. у сваіх неапублікаваных лацінамоўных курсах філязофіі шэраг кіеўскіх прафэсараў называлі беларускую мову «літоўскай» — ''Lit(h)uanice''. У падрыхтаваным у гэты ж час на паўднёвай Чарнігаўшчыне або на паўночнай Палтаўшчыне зборніку вершаў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Кліменці Зіноўіў|Кліменція Зіноўіва|uk|Зіновіїв Климентій}} беларуская мова таксама называецца літоўскай: «''О теслях або теж о плотника(х) по моско(в)скии(и): а о дейлидах по лито(в)ски(и)''»&lt;ref name=&quot;Zaprudzki-2013-92&quot;/&gt;. Паводле выдадзенай у 1899 годзе ў Вільні працы гісторыка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Венядзікт Плашчанскі|Венядзікта Плашчанскага|uk|Площанський Венедикт Михайлович}}, за часамі Рэчы Паспалітай дакумэнты на беларускай мове, якія паходзілі зь Літвы, ва Ўкраіне азначалі як пісаныя літоўскай мовай ({{мова-la|st. et idiom. lithuanico|скарочана}})&lt;ref&gt;Площанский В. М. Прошлое Холмской Руси. — Вильна, 1899. [https://books.google.by/books?id=s6vZ3kR-LJwC&amp;pg=RA1-PA95&amp;dq=idiom+lithuanico&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjp9s7CqoT2AhVR_rsIHe75DucQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&amp;q=idiom%20lithuanico&amp;f=false С. 95].&lt;/ref&gt;. Апроч таго, ліцьвіны — беларусы, якія размаўляюць на роднай беларускай мове — сталі трывалым кампанэнтам украінскіх [[інтэрмэдыя]]ў XVIII стагодзьдзя&lt;ref&gt;Кабржыцкая Т., Рагойша У. [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/92798/1/%D0%A2%D0%B0%D1%86%D1%86%D1%8F%D0%BD%D0%B0%20%D0%9A%D0%B0%D0%B1%D1%80%D0%B6%D1%8B%D1%86%D0%BA%D0%B0%D1%8F%2C%20%D0%A3%D1%81%D0%B5%D0%B2%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%B4%20%D0%A0%D0%B0%D0%B3%D0%BE%D0%B9%D1%88%D0%B0%20%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D1%96%20%D1%84%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BA%D0%BB%D0%BE%D1%80%20%D0%B2%D0%B0%20%D1%9E%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%96%D0%BD%D1%81%D0%BA%D1%96%D1%85%20%D1%96%D0%BD%D1%82%D1%8D%D1%80%D0%BC%D0%B5%D0%B4%D1%8B%D1%8F%D1%85%20%D0%A5V%D0%86%D0%86%D0%86%20%D1%81%D1%82..pdf Беларускі фальклор ва ўкраінскіх інтэрмедыях ХVІІІ ст.] // Фалькларыстычныя даследаванні. Кантэкст. Тыпалогія. Сувязі: зб. арт. Вып. 4 / пад нав. рэд. Р. Кавалёвай, В. Прыемка. — {{Менск (Мінск)}}: Бестпрынт, 2007. C. 206.&lt;/ref&gt;, напісаных навукоўцам і пісьменьнікам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мітрафан Даўгалеўскі|Мітрафанам Даўгалеўскім|uk|Довгалевський Митрофан}}&lt;ref&gt;Rozprawy Wydziału Filologicznego. T. 14, 1891. [https://books.google.by/books?id=8-AfAAAAIAAJ&amp;pg=PR18&amp;dq=Litwin+czy+Bia%C5%82orusin&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiy6pD_-t7zAhXJ-aQKHQ-EAPcQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&amp;q=Litwin%20czy%20Bia%C5%82orusin&amp;f=false S. XVIII].&lt;/ref&gt; (які, магчыма, меў беларускае паходжаньне&lt;ref name=&quot;Kabrzyckaja-2007&quot;&gt;Кабржыцкая Т., Рагойша У. Феномен часу: драматургія Кіева-Магілянцаў як выява ўкраінска-беларускай культурнай супольнасці // Беларусь і беларусы ў прасторы і часе: зборнік да 75-годдзя прафесара Адама Мальдзіса / Грамадскае аб’яднанне «Міжнародная асацыяцыя беларусістаў», Польскі інстытут у Мінску. — {{Менск (Мінск)}}, 2007. С. 140―151&lt;/ref&gt;), прафэсарам [[Кіева-Магілянская акадэмія|Кіеўска-Магілянскай акадэміі]] будучым [[магілёў]]скім япіскапам [[Георгі (Каніскі)|Георгіем (Каніскім)]] ды іншымі аўтарамі&lt;ref&gt;Гудзій М. [http://litopys.org.ua/ukrinter/int02.htm Українські інтермедії XVII—XVIII ст.] — Київ, 1960.&lt;/ref&gt;.

На выдадзенай у 1690 годзе ў [[Вэнэцыянская рэспубліка|Вэнэцыі]] мапе Вялікага Княства Літоўскага падаваліся варыянты назваў асобных мясьцінаў на розных мовах, дзе для Вільні з пазнакай «''Lit''» (на літоўскай мове) падавалася славянская беларуская назва «Віленскі [горад, замак]» («Wilenski»)&lt;ref name=&quot;Briedis-2009&quot;/&gt;. У 1693 годзе ў [[Лёндан]]е пабачыла сьвет ангельскамоўнае выданьне энцыкляпэдыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Le Grand Dictionnaire historique|«Le Grand Dictionnaire historique»|en|Le Grand Dictionnaire historique}}, дзе значылася, што жыхары Літвы называюць яе «Litwa» і што мова Літвы — славянскі дыялект ({{мова-en|«Lithuania &lt;...&gt; called by the inhabitants, Litwa; &lt;...&gt; Their language is a dialect of the Sclavonick»|скарочана}})&lt;ref&gt;Bohun E. A Geographical Dictionary, representing the present and ancient names of all the countries, provinces, remarkable cities … of the whole world … With a short historical account of the same, etc. — London, 1693. [https://books.google.by/books?id=ag5mAAAAcAAJ&amp;pg=PA234&amp;dq=lithuanians+litwa+language&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiTm4DC_8fzAhWgSvEDHe4NBJ84UBDoAXoECAsQAg#v=onepage&amp;q=lithuanians%20litwa%20language&amp;f=false P. 234].&lt;/ref&gt;. У выдадзеным у Лёндане 34-м томе калектыўнай навуковай працы {{Артыкул у іншым разьдзеле|Universal History (1747—1768)|«Universal History»|en|Universal History (Sale et al)}} (1762 год) зазначалася, што Літву карэнныя яе жыхары называюць «Litwa» ({{мова-en|«...Lithuania, called Litwa by the natives»|скарочана}})&lt;ref&gt;The Modern Part of an Universal History. Vol. XXXIV. — London, 1762. P. 409.&lt;/ref&gt;, а таксама што Літва мяжуе з [[Расея]]й, [[Інфлянты|Інфлянтамі]], [[Валынь]]ню, [[Чырвоная Русь|Чырвонай Русьсю]], [[Польшча]]й, [[Падляшша]]м, [[Прусія]]й і [[Жамойць|Жамойцю]]&lt;ref&gt;The Modern Part of an Universal History. Vol. XXXIV. — London, 1762. P. 410.&lt;/ref&gt;. Падобныя памежныя рэгіёны (з удакладненьнем у выглядзе Малой Польшчы — замест Чырвонай Русі і Польшчы) пазначаліся ў выдадзеным у [[Пэрт (Шатляндыя|Пэрце]] 13-м томе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Encyclopædia Perthensis|«Encyclopædia Perthensis»|en|Encyclopædia Perthensis}} (1806 год{{Заўвага|Перавыдаваўся ў Лёндане ў 1807 годзе і ў [[Эдынбург]]у ў 1816 годзе}}), дзе таксама адзначалася назва «Litwa» і тое, што мова Літвы — славянскі дыялект ({{мова-en|«Lithuania, or Litwa &lt;...&gt; The language is a dialect of the Sclavonic»|скарочана}})&lt;ref&gt;Encyclopaedia Perthensis; or, Universal dictionary of Knowledge. Vol. XIII. — London, 1806. P. 285.&lt;/ref&gt;.

У прадмове да выдадзенай ў 1704 годзе кнігі «Лексикон треязычный», аднаго з галоўных слоўнікаў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]], пісьменьнік і перакладнік {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фёдар Палікарпаў-Арлоў|Фёдар Палікарпаў-Арлоў|ru|Поликарпов-Орлов, Фёдор Поликарпович}}{{Заўвага|У рэдагаваньні і дапаўненьні «Лексикона треязычного» бралі ўдзел ураджэнец Рэчы Паспалітай {{Артыкул у іншым разьдзеле|Стэфан (Яворскі)||uk|Стефан (Яворський)}} і выпускнік Кіеўскай духоўнай акадэміі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Рафаіл (Краснапольскі)||uk|Рафаїл (Краснопольський)}}, а пры складаньні гэтага слоўніка Фёдар Палікарпаў-Арлоў карыстаўся рукапісным беларуска-лацінска-польскім слоўнікам XVII ст.&lt;ref&gt;Сперанский М. Н. Один из источников «Триязычного лексикона» Федора Поликарпова — рукописный белорусско-латинско-польский словарь XVII в. // Из истории русско-славянских литературных связей. — М., 1960. С. 205, 209.&lt;/ref&gt;}} адзначыў літоўскую мову сярод славянскіх: «''Вместо же языка еврейскаго наш предпоставихом славенский, яко поистинне отца многих языков благоплоднейша. Понеже от него аки от источника неизчерпаема, прочиим многим произыти языком, сиречь польскому, чешскому, сербскому, болгарскому, литовскому, малороссийскому, и иным множайшым, всем есть явно''»&lt;ref&gt;Поликарпов-Орлов Ф. П. Лексикон треязычный, сиречь речений славенских, еллиногреческих и латинских сокровище. — Москва, 1704. [https://viewer.rusneb.ru/ru/000199_000009_004091708?page=9&amp;rotate=0&amp;theme=white]&lt;/ref&gt;. Першы прафэсійны расейскі літаратар {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Сумарокаў||ru|Сумароков, Александр Петрович}} (1717—1777), прыводзячы назвы зямлі на розных мовах, зазначаў: «''По Трансильвански Йерде : по Персидски Земин : а о Славенском, Польском и Литовском и поминать не чево; ибо сии языки теже, что и наш''»&lt;ref&gt;Полное собрание всех сочинений в стихах и прозе покойнаго действительнаго статскаго советника, ордена св. Анны кавалера и Лейпцигскаго ученаго собрания члена, Александра Петровича Сумарокова. Ч. X. — Москва, 1782. [https://books.google.by/books?id=33NdAAAAcAAJ&amp;pg=PA128&amp;dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwj1uraa38DzAhWoQ_EDHcgPAFo4tAEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A&amp;f=false С. 128].&lt;/ref&gt;. Францускі прафэсар мэдыцыны {{Артыкул у іншым разьдзеле|Жан Аструк||en|Jean Astruc}} у 1768 годзе зазначаў, што «[[каўтун]] (Koltun) — літоўская назва для {{мова-la|Plica|скарочана}}»{{Заўвага|{{мова-la|«Koltun, hoc eft, Paxillus, nomen Lithuanicum Plicæ»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Astruc J. De morbis venereis libri novem. — Neapoli, 1768. [https://books.google.by/books?id=li9QR0lQ1SUC&amp;pg=PA408#v=onepage&amp;q&amp;f=false P. 408].&lt;/ref&gt;, «koltun у літоўскай мове значыць {{мова-la|Paxillum|скарочана}}»{{Заўвага|{{мова-la|«Koltun, lithuanice Paxillum significant»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Astruc J. De morbis venereis libri novem. — Neapoli, 1768. [https://books.google.by/books?id=li9QR0lQ1SUC&amp;pg=PA408#v=onepage&amp;q=lithuanice&amp;f=false P. 69].&lt;/ref&gt;. У 1791 годзе віленскі земскі судзьдзя [[Тадэвуш Корсак]] прамаўляў на [[Чатырохгадовы Сойм|Чатырохгадовым Сойме]] зь «літоўскім акцэнтам», які ўражваў палякаў&lt;ref&gt;Юргайціс Р. Парламенцкая дзейнасць паслоў з віленскага сойміка ў сойме Рэчы Паспалітай у 1717—1793 гг. // [[ARCHE Пачатак]]. № 6 (105), 2011. С. 109.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Помнікі беларускага пісьменства 18-га стагоддзя / Уклад. А. Дайліда, Г. Ціванова, М. Свістунова. — Менск, 2021. С. 49.&lt;/ref&gt;.

У канцы XVIII ст., ужо за часамі [[Расейская імпэрыя|расейскага панаваньня]], беларуская мова працягвала называцца літоўскай. Гэтак, прызначаны кіраваць новаўтворанай [[Менская япархія|Менскай япархіяй]] [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Урадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] [[Віктар Садкоўскі]], адданы маскоўскай гаспадыні [[Кацярына ІІ|Кацярыне ІІ]], пагражаў беларускім сьвятарам на [[Слуцак|слуцкім]] эпархіяльным зборы: «''Я вас скорэню, знішчу, штоб і языка не было вашого проклятого ''літовского'' і вас саміх; я вас у зсылкі парассылаю альбо ў салдаты пааддаю, а сваіх з-за кардону пановажу!''»&lt;ref name=&quot;Дубавец-Сагановіч-1994-235&quot;&gt;Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 235.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 5.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Kren-Koukiel-Marozava-2000-325&quot;/&gt;. У 1806 годзе расейскі царкоўны гісторык, археограф і біліёграф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўген (Балхавіцінаў)||ru|Евгений (Болховитинов)}}, камэнтуючы ў сваім «Гістарычным слоўніку аб расейскіх пісьменьніках» сьцьверджаньне [[Шыман Старавольскі|Шымана Старавольскага]] пра зробленыя [[Ян з Глогава|Янам з Глогава]] (настаўнікам [[Францішак Скарына|Францішка Скарыны]]{{Заўвага|Існуе вэрсія, што Францішак Скарына мог працягнуць і выдаць пераклад, распачаты яго настаўнікам Янам з Глогава&lt;ref&gt;Владимировас Л. Всеобщая история книги: Древний мир. Средневековье. Возрождение. — М.: Книга, 1988. С. 201.&lt;/ref&gt;}}) пераклады кнігаў бібліі на «славянскую мову» — мову Вялікага Княства Літоўскага&lt;ref&gt;Яцухна В. Скарыназнаўчая спадчына Вацлава Ластоўскага // Спадчына Скарыны: да 500-годдзя беларускага кнігадрукавання : зб. навуковых артыкулаў : у 2 ч. Ч. 1 / рэдкал. : А. Ермакова (гал. рэд.) [і інш] ; М-ва адукацыі Рэспублікі Беларусь, Гомельскі дзярж. ун-т імя Ф. Скарыны. — Гомель : ГДУ імя Ф. Скарыны, 2017. С. 61.&lt;/ref&gt; — адзначаў, што той напраўду перакладаў іх на літоўскую мову{{Заўвага|{{мова-ru|«Но оба они ошибаются по незнанию подлинного Словянского языка. Потому что Глоговенский переводил упомянутые книги не на Славянский, а на Литовский язык, на коем они и напечатаны в Кракове»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Друг просвещения. Ч. 1, 1806. [https://books.google.by/books?id=WCloAAAAcAAJ&amp;pg=PA100&amp;dq=%D0%B3%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjZ_7LQhoz0AhWsR_EDHamUA3oQ6AF6BAgCEAI#v=snippet&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A&amp;f=false С. 100].&lt;/ref&gt;. Гэты ж аўтар у іншым сваім слоўніку (1827 год) азначаў «Катэхізіс вялікі» Л. Зізанія як ад пачатку «напісаны на літоўскай мове» ({{мова-ru|«писанный &lt;...&gt; на Литовском языке»|скарочана}})&lt;ref&gt;
Словарь исторический о бывших в России писателях духовного чина греко-российской церкви. Т. 2. — СПб., 1827. [https://books.google.by/books?id=M91dAAAAcAAJ&amp;pg=PA4&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A+%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%A3%22&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiGi9bxzY30AhU1SPEDHTyUCsI4lgEQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A%20%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%A3%22&amp;f=false С. 4].&lt;/ref&gt;, такое азначэньне гэтага выданьня як ўкладзенага «на літоўскай мове» даў яшчэ ў 1822 годзе расейскі выдавец і філёляг {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мікалай Грэч||be|Мікалай Іванавіч Грэч}}{{Заўвага|{{мова-ru|«Зизаний сочинил еще на Литовском языке большой Катихизис»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Опыт краткой истории руской литературы. — СПб., 1822. [https://books.google.by/books?id=kMFLAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A&amp;f=false С. 62].&lt;/ref&gt;. У 1807 годзе нямецкі географ {{Артыкул у іншым разьдзеле|Георг Гасэль||ru|Гассель, Георг}} у сваёй працы пра Расейскую імпэрыю&lt;ref&gt;Hassel H. Statistischer Abriss des Russischen Kaisertums nach seinen neuesten politischen Beziehungen. — Nürnberg
— Leipzig, 1807. S. 92.&lt;/ref&gt; пісаў пра славянскі народ ліцьвінаў (літоўцаў), праваслаўных, якія жылі сярод палякаў у Віленскай, Гарадзенскай, Менскай, Магілёўскай і Віцебскай губэрніях і зазначаў, што яны карыстаюцца сваёй асобнай мовай&lt;ref name=&quot;Zaprudzki-2013-95&quot;&gt;[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 95.&lt;/ref&gt;. У выдадзенай у [[Харкаў|Харкаве]] працы «Найноўшы нарыс правілаў расейскай граматыкі»&lt;ref&gt;Новейшее начертание правил Российской грамматики, на началах всеобщей основанных. — Харьков, 1810. С. 28.&lt;/ref&gt; (1810 год) {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Арнатоўскі||uk|Орнатовський Іван}} называў беларусаў літоўцамі і сьцьвярджаў, што «''паўночна-заходняя частка Расеі запазычыла многа словаў, а яшчэ больш канчаткаў, уласьцівых мове літоўцаў''»&lt;ref name=&quot;Zaprudzki-2013-96&quot;&gt;[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 96.&lt;/ref&gt;.

[[Адам Міцкевіч]] (1798—1855), які паводле сьведчаньня свайго сучасьніка Максымільяна Маркса, размаўляў з каханай Марыляй Верашчакай па-беларуску, а свае першыя вершы, не напісаныя, а агучаныя ўслых, прамаўляў па-беларуску&lt;ref&gt;Корбут В. [https://www.polskieradio.pl/396/8226/Artykul/2810981,%D0%9C%D0%B0%D1%80%D0%BA%D1%81-%D1%81%D0%B2%D0%B5%D0%B4%D1%87%D1%8B%D1%9E-%D1%88%D1%82%D0%BE-%D0%9C%D1%96%D1%86%D0%BA%D0%B5%D0%B2%D1%96%D1%87-%D1%81%D0%B2%D0%B0%D0%B5-%D0%BF%D0%B5%D1%80%D1%88%D1%8B%D1%8F-%D0%B2%D0%B5%D1%80%D1%88%D1%8B-%D1%81%D0%BA%D0%BB%D0%B0%D0%B4%D0%B0%D1%9E-%D0%BF%D0%B0%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D1%83 Маркс сведчыў, што Міцкевіч свае першыя вершы складаў па-беларуску], [[Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё]], 23 верасьня 2021 г.&lt;/ref&gt;, і паводле гісторыка беларускай літаратуры [[Мікола Хаўстовіч|Міколы Хаўстовіча]], зрэдку называў мову сваіх твораў «ліцьвінскай»&lt;ref&gt;Хаўстовіч М. Наш Міцкевіч // XIX стагоддзе: Навукова-літаратурны альманах. Кн. 1. — {{Менск (Мн.)}}: БДУ, 2000. С. 3.&lt;/ref&gt;, клапаціўся пра захаваньне і перадачу дзецям мясцовага вымаўленьня&lt;ref&gt;[[Станіслаў Станкевіч (кнігар)|Станкевіч С.]] Беларускія элементы ў польскай рамантычнай паэзіі. — Вільня, 2010. С. 201.&lt;/ref&gt;:
{{Цытата|...няраз слухаючы нас, ён уздыхаў, што ў нас бясколерны, чужаземскі акцэнт. Ён бы хацеў чуць з нашых вуснаў мову сьпеўную, літоўскую, якая была яму мілейшая за ўсё.
{{арыгінал|pl|...nieraz słycząc nas mówiących, wzdychał, że mamy akcent bezbarwny, cudzoziemski. On byłby chciał słyczeć w naszych ustach tę mowę spewną, litewską, która nadewszystko była mu miłą.}}
|Gorecka A. Wspomnienia o Adamie Mickiewiczu. — Kraków, 1897. S. 76.}}

[[Файл:Литовско-русский словарь, составленный в 1596 году Лаврентием Зизанием (1849).jpg|значак|Тытульны аркуш [[Царкоўнаславянская мова|царкоўнаславянска]]-беларускага слоўніка [[Лаўрэнці Зізані|Лаўрэнція Зізанія]] ў публікацыі 1849 году]]

У 1836 годзе расейскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхаіл Пагодзін||ru|Погодині, Михаил Петрович}} пісаў пра Ўкраіну: «''Прыйшлі жа туды яшчэ пазьней літоўцы або беларусцы, з [[Гедзімін]]ам, і ўвялі ў пісьмовы ўжытак сваю мову''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Пришли же туда еще позднее Литовцы или Белорусцы, с Гедемином, и ввели в письменное употребление свой язык»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Погодин М. П. Записка о древнем языке русском // Известия Императорской академии наук по отделению русского языка и словестности. Т. 5, 1836. С. 82.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Тым часам у афіцыйным часопісе Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі за 1836 год прафэсар [[Маскоўскі ўнівэрсытэт|Маскоўскага ўнівэрсытэта]] гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Сьнегіроў||ru|Снегирёв, Иван Михайлович}} у сваім артыкуле «Латинская синонимика в Германии», зьмешчаным у радзьдзел «Науки и словестность», прыводзіў варыянты славянскага слова «хлеб»: «''по Малорос. хлиб, на Польском по Варшавскому и Краковскому произношению хлиб, а по Литовскому хлеб (chleb)''»&lt;ref&gt;Журнал Министерства Народного Просвещения. 1836. Ч. 9. [https://books.google.by/books?id=3dljAAAAcAAJ&amp;pg=PA470&amp;dq=%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%83+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%83&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjUv6_5g9nzAhUpQvEDHYb9CtUQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%83%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%83&amp;f=false С. 470].&lt;/ref&gt;}}. Расейскі пісьменьнік і выдавец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Павел Свіньін||be|Павел Пятровіч Свін’ін}} у 1839 годзе адзначаў, што ўкраінская мова за [[Чарнігаў|Чарнігавым]] зьмяняецца на літоўскую ({{мова-ru|«Язык Малороссийский &lt;...&gt; за Черниговым изменяется в Литовский»|скарочана}})&lt;ref&gt;Картины России и быт разноплеменных ее народов : Из путешествий П. П. Свиньина. Ч. 1. — СПб., 1839. С. 313—314.&lt;/ref&gt;. У 1841 годзе расейскі пісьменьнік і аўтар шматлікіх падручнікаў расейскай мовы Іван Пенінскі ў прадмове да трэцяга выданьня «Славянскай хрэстаматыі», у якое ён дадаў вытрымкі зь [[Літоўская Мэтрыка|Літоўскай мэтрыкі]], зазначаў&lt;ref&gt;Пенинский И. С. Славянская хрестоматия, или Избранные места из произведений древнего отечественного наречия. — СПб.: Тип. Деп. нар. прос., 1841. [https://books.google.by/books?id=DmJcAAAAcAAJ&amp;pg=PR6&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%BC&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjMw6W6or7zAhWKRfEDHaYZDYI4WhDoAXoECAsQAg#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%BC&amp;f=false С. VI].&lt;/ref&gt;: «''Бракавала таксама ранейшым выданьнях Хрэстаматыі артыкулаў, якія пазнаёмілі б выхаванца з мовамі Беларускай і Літоўскай, слушна названымі мовай Заходне-Рускай; і ў гэтых адносінах кніга папоўненая цяпер здавальняльна''» ({{мова-ru|«Недоставало также в прежних изданиях Хрестоматии статей, которые познакомили бы воспитанника с языками Белорусским и Литовским, страведливо названными языком Западно-Русским; и в этом отношении книга пополнена теперь удовлетворительно»|скарочана}}){{Заўвага|Гэтае ж сьцьверджаньне паўтараецца ў прадмове да чацьвертага выданьня (1843 год)}}. У 1849 годзе расейскі этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Сахараў||ru|Сахаров, Иван Петрович}} апублікаваў [[Царкоўнаславянская мова|царкоўнаславянска]]-беларускі слоўнік [[Лаўрэнці Зізані|Лаўрэнція Зізанія]] пад назвай «Літоўска-рускі слоўнік» ({{мова-ru|«Литовско-русский словарь»|скарочана}})&lt;ref&gt;Сахаров И. П. Сказания русского народа. Т. 2. — СПб., 1849. С. 119.&lt;/ref&gt;, у 1869 годзе ў часопісе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Филологические записки||ru|Филологические записки}} адзначалася: «''Слоўнік Л. Зізанія належыць да літоўскай пісьменнасьці. У ім славянскія словы, іншаземныя тлумачацца літоўскай мовай, бо і сам складальнік быў родам зь Літвы''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Словарь Л. Зизания принадлежит грамотности Литовской. В нем слова Славянские иностранные объясняются речью Литовскою потому что и сам составитель был родом из Литвы»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Филологические записки. Вып. 1, 1869. [https://books.google.by/books?id=n1lKAAAAcAAJ&amp;pg=RA1-PA10&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE+%22%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D1%8A%22&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiRkKWd_o30AhWdQ_EDHQz1D_04HhDoAXoECAMQAg#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D1%8E&amp;f=false С. 9].&lt;/ref&gt;, а ў 1872 годзе пісьменьнік і пэдагог {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Чудзінаў||ru|Чудинов, Александр Николаевич}} пісаў пра слоўнік Л. Зізанія, што «''аўтар родам зь Літвы, таму ўсе тлумачэньні словаў ім робяцца на літоўскай мове''» ({{мова-ru|«Так как автор родом из Литвы, то и все объяснения слов им делаются на Литовском языке»|скарочана}})&lt;ref&gt;О преподавании отечественнаго языка: Очерк истории языкознания в связи с историей обучения родному языку, с приложением библиографического указателя. — Воронеж, 1872. [https://books.google.by/books?id=DdtdAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;dq=%D0%9E%D1%87%D0%B5%D1%80%D0%BA%D1%8A+%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B8+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%B7%D0%BD%D0%B0%D0%BD%D1%96%D1%8F&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A&amp;f=false С. 201].&lt;/ref&gt;. Народжаны на [[Жамойць|Жамойці]] гісторык і археоляг {{Артыкул у іншым разьдзеле|Тадэвуш Валянскі||be|Тадэвуш Валянскі}} ў 1854 годзе залічваў літоўскую мову да славянскіх: «''…трэба валодаць веданьнем усіх найгалоўнейшых, прынамсі, цяпер яшчэ жывых гаворак славянскіх, якімі лічацца: руская, польская, чэская, сэрба-далмацкая, ілірыйская, вэнэдзкая альбо вэндзкая і літоўская''»{{Заўвага|{{мова-ru|«...должно обладать знанием всех главнейших, по крайней мере, теперь ещё живых наречий славянских, которыми почитаются: русское, польское, чешское, сербо-далматское, иллирийское, венедское или вендское и литовское»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Воланский Т. [https://ru.wikisource.org/wiki/%D0%9E%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B5_%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%B2,_%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D1%8F%D1%81%D0%BD%D1%8F%D1%8E%D1%89%D0%B8%D1%85_%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D1%8F%D0%BD%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D1%83%D1%8E_%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8E/%D0%9F%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D0%B5 Описание памятников, объясняющих славяно-русскую историю] // Новые материалы для древнейшей истории славян вообще и славяно-руссов в особенности с лёгким очерком истории русов до Рождества Христова. Вып. I—III. — М., 1854; переизд.: СПб., 1995.&lt;/ref&gt;. У часопісе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Вестник Европы (1866—1918)|«Вестник Европы»|ru|Вестник Европы (1866—1918)}} (1866 год) гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фэактыст Хартахай||ru|Хартахай, Феоктист Авраамович}} адзначаў: «''у справах Літоўскага пасольскага прыказу захоўваецца ярлык [[Мэнглі I Гірэй|Мэнглі Гірэя]], перакладзены на тагачасную літоўскую мову. У гэтым ярлыку адзін татарскі ўрад [землямера] называецца адпаведным яму літоўскім урадам „[[каморнік]]а“''»{{Заўвага|{{мова-ru|«В делах литовского посольского приказа находится ярлык Менгли-Гирея, который переведен на тогдашний литовский язык. В этом ярлыке один татарский чин [землемера] назван соответствующим ему литовским чином „коморника“»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Хартахай Ф. Историческая судьба крымских татар (статья вторая) // Вестник Европы. Т. 2, 1866. [https://books.google.ru/books?id=FwYYAAAAYAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q=%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%B8%D0%BA&amp;f=false С. 213].&lt;/ref&gt;.

Захаваліся сьведчаньні, што яшчэ ў сярэдзіне XIX ст. на захадзе [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] мясцовыя жыхары называлі беларускую мову літоўскай&lt;ref&gt;Этнографический сборник, издаваемый Имп. Русским географическим обществом. Вып. 3. — СПб., 1858. С. 105.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Падобныя зьвесткі прыводзяцца ў трэцім томе выданьня «Живописная Россия» (1882 год)&lt;ref&gt;Живописная Россия. Т. 3. — СПб. — Москва, 1882. [https://books.google.by/books?id=D4U1AQAAMAAJ&amp;pg=PA448&amp;dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwj63IXp1cDzAhVcSfEDHTbbC084RhDoAXoECAgQAg#v=onepage&amp;q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&amp;f=false С. 448].&lt;/ref&gt;: {{мова-ru|«Около Свислочи, Крынок, Яловки и м. Гродка живут уже настоящие (как называют там) «дзекалы» или дэкалы со своим языком, называемым здесь литовским»|скарочана}}}}:
{{Цытата|На ўсходзе і паўночным усходзе яна мяжуе з мовай уласна беларускай, якая ў мясцовых жыхароў называецца літоўскай. Гэтай мовай гавораць ужо каля [[Сьвіслач (горад)|Сьвіслачы]], [[Крынкі|Крынак]], [[Ялоўка|Ялоўкі]] і каля мястэчку [[Гарадок (Беластоцкі павет)|Гарадку]], пры якім сустракаюцца гэтыя два адценьні.
{{арыгінал|ru|На востоке и северо-востоке он граничит с языком собственно белорусским, который у здешних жителей называется «литоуским». Этим языком говорят уже около Сьвислочи, Крынок, Яловки и около мест. Гродка, при котором втречаются эти два оттенка.}}|Заметки о западной части Гродненской губернии // Этнографический сборник. Вып. 3. — СПб., 1858. С. 105.}}

[[Файл:Jan Stankievič. Ян Станкевіч (1920-29).jpg|значак|[[Ян Станкевіч]]]]

У 1839 годзе ўкраінскі і расейскі лінгвіст, гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхайла Максімовіч||uk|Максимович Михайло Олександрович}} зазначаў, што беларускую мову дакладней называць літоўска-рускай і даваў наступнае тлумачэньне: ва Ўкраіне гэтую мову называюць проста літоўскай, а тых, хто ёй гаворыць — ліцьвінамі, адпаведна і [[Старадубскі павет|паўночна-заходняя частка Чарнігаўскай губэрні]], дзе гавораць па-беларуску, называецца ўжо Літвой&lt;ref&gt;Максимович М. А. История древней русской словесности. Кн. 1. — Киев, 1839. [https://books.google.by/books?id=rkVBAQAAIAAJ&amp;pg=PA97&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%BC&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwivxqmDrb7zAhVbQ_EDHUVbD8g4bhDoAXoECAcQAg#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%BC&amp;f=false С. 97].&lt;/ref&gt;. У 4-м томе часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Biblioteka Warszawska||pl|Biblioteka Warszawska}} за 1848 год захавалася сьведчаньне, што «''…палякі звычайна называюць беларускую (крывіцкую) мову літоўскай, а літоўскую{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскую»}} — жамойцкай''» ({{мова-pl|«...Polacy język biało-ruski (krzywicki) powszechnie nazywają litewskim, a litewski żmudzkim»|скарочана}}&lt;ref&gt;Biblioteka Warszawska. T. 4, 1848. [https://books.google.by/books?id=dm5lAAAAcAAJ&amp;pg=PA435&amp;dq=powszechnie+nazywaj%C4%85+litewskim,+a+litewski+%C5%BCmudzkim&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiVhrLjkN70AhXB8rsIHZLnCOgQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=powszechnie%20nazywaj%C4%85%20litewskim%2C%20a%20litewski%20%C5%BCmudzkim&amp;f=false S. 435].&lt;/ref&gt;){{Заўвага|Сам аўтар нататкі (J. Szreder) лічыць, што гэтая замена нібыта адбываецца з прычыны «''невуцтва''» ({{мова-pl|«Tylko niewiadomość popełnić może taką zamianę»|скарочана}}). Тым часам у 1832 годзе народжаны на Жамойці сьвятар і мовазнаўца Калікст [[Касакоўскія|Касакоўскі]] абраў для сваёй граматыкі летувіскай мовы назву «Граматыка жамойцкай мовы» ({{мова-pl|Grammatyka języka żmudzkiego|скарочана}} або {{мова-lt|Kałbrieda leźuwio źiamaytiszko|скарочана}})&lt;ref&gt;Subačius G. Kalikstas Kasakauskis // Visuotinė lietuvių enciklopedija. T. IX (Juocevičius — Khiva). — Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 2006. P. 521.&lt;/ref&gt;. А польскі гісторык літаратуры {{Артыкул у іншым разьдзеле|Караль Эстрэйхэр||pl|Karol Estreicher (starszy)}}, якога называюць «бацькам польскай бібліяграфіі», у сваёй «Bibliografia Polska» (1888 год) азначаў надрукаваны ў Кёнігзбэргу першы поўны пераклад Бібліі на летувіскую мову як «''жамойцкую біблію''», «''біблію ў жамойцкай мове''» ({{мова-pl|«Biblia Żmudzka», «w języku żmudzkim»|скарочана}})&lt;ref&gt;Estreicher K. Bibliografia Polska. T. IX. — Kraków, 1888. S. [https://books.google.by/books?id=d3JmAAAAcAAJ&amp;pg=PA527&amp;dq=w+jezyku+zmudzkim&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi806izw-n1AhXF7rsIHbsaAFI4FBDoAXoECAkQAg#v=snippet&amp;q=biblia%20%C5%BCmudzkim%20krolewiec&amp;f=false 527], [https://books.google.by/books?id=d3JmAAAAcAAJ&amp;pg=PA527&amp;dq=w+jezyku+zmudzkim&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi806izw-n1AhXF7rsIHbsaAFI4FBDoAXoECAkQAg#v=snippet&amp;q=biblia%20%C5%BCmudzka%201735&amp;f=false CCCXLI].&lt;/ref&gt;}}.

[[Файл:Vacłaŭ Panucevič. Вацлаў Пануцэвіч (1930-39).jpg|значак|[[Вацлаў Пануцэвіч]]]]

Мовазнаўца [[Яўхім Карскі]] ў сваім дакладзе пра старабеларускую мову, зробленым у 1893 годзе, прывёў некалькі назваў беларускай мовы, сярод якіх былі літоўская і літоўска-руская&lt;ref name=&quot;Zaprudzki-2013-82&quot;&gt;[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 82.&lt;/ref&gt;. Яшчэ ў 1825 годзе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||be|Пётр Іванавіч Кёпен}} прапаноўваў называць беларускую мову літоўска-рускай&lt;ref&gt;Кеппен П. Рец. на: Калайдович К., Строев П. Обстоятельное описание славяно-российских рукописей, хранящихся в Москве в библиотеке графа Федора Андреевича Толстова // Библиографические листы, 19. Санкт-Петербург, 1825. С. 267—268.&lt;/ref&gt; і абгрунтоўваў гэта тым, што ўкраінцы называлі беларускую мову літоўскай і што такі лінгвонім сустракаецца ў катэхізьме XVII ст. [[Лаўрэнці Зізані|Лаўрэнція Зізанія]]&lt;ref&gt;[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] Аб навуковай рэцэпцыі беларускай мовы ў Расіі ў першай палове ХІХ стагоддзя // Мовазнаўства. Літаратуразнаўства. Фалькларыстыка. XV Міжнародны з’езд славістаў (Мінск, 20-27 жніўня 2013 г.): Даклады беларускай дэлегацыі. Рэдкал. А. Лукашанец і інш. — {{Менск (Мінск)}}, Беларуская навука, 2013. С. 37—52.&lt;/ref&gt;. Літоўска-рускую мову таксама згадвалі ў 1828 годзе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхайла Качаноўскі||uk|Михайло Каченовський}}&lt;ref&gt;Каченовский М. О снимке жалованной грамоты Великого князя Литовского Витовта каноникам виленским // Вестник Европы. № 22, 1828. С. 146.&lt;/ref&gt;, у 1829 годзе — {{Артыкул у іншым разьдзеле|Павел Строеў||ru|Строев, Павел Михайлович}}&lt;ref&gt;Строев П. М. Обстоятельное описание старопечатных книг славянских и российских. — Москва, 1829. С. 6, 80, 120.&lt;/ref&gt;, у 1852 годзе — Фёдар Галатузаў&lt;ref name=&quot;Zaprudzki-2013-85&quot;&gt;[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 85.&lt;/ref&gt;, у 1878 годзе — {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каратаеў||be|Іван Пракопавіч Каратаеў}}&lt;ref&gt;Карский Е. Ф. Белоруссы. Т. 1. — Варшава, 1903. [https://books.google.by/books?id=Hbw6AQAAMAAJ&amp;pg=PA411&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9+%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A%22&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjh2qbZ5Yv0AhXIQvEDHQOfA30Q6AF6BAgGEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9%20%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A%22&amp;f=false С. 411].&lt;/ref&gt;, у 1890 годзе — {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пампей Бацюшкаў||uk|Батюшков Помпей Миколайович}}&lt;ref&gt;Батюшков П. Белоруссия и Литва. Исторические судьбы Северо-Западного края. — СПб., 1890. [https://books.google.by/books?id=30dbAAAAQAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q=%D1%81%D0%BA%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%BD%D0%B0%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A&amp;f=false С. 159].&lt;/ref&gt;. Назву «руска-літоўская мова» ({{мова-ru|«Русско-Литовский язык»|скарочана}}) у 1854 годзе ўжыў гісторык і бібліёграф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхаіл Палудзенскі||ru|Полуденский, Михаил Петрович}}&lt;ref&gt;Временник Императоркого московского общества истории и древностей российских. Кн. 19, 1854. [https://books.google.by/books?id=N35fAAAAcAAJ&amp;pg=RA4-PA25&amp;dq=%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%BE-%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9+%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A%22&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi35r_4go70AhUvQfEDHSnyCdoQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%BE-%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A&amp;f=false С. 25].&lt;/ref&gt;. Назву «літоўска-славянская мова» ({{мова-ru|«литово-славянский язык»|скарочана}}) датычна беларускай мовы цытуе [[Мікалай Улашчык]] у біяграфічным нарысе [[Міхал Баброўскі|Міхала Баброўскага]]&lt;ref&gt;[[Мікалай Улашчык|Улащик Н. Н.]] Введение в изучение белорусско-литовского летописания. — М.: Наука, 1985. С. 41.&lt;/ref&gt;.

У 1922 годзе прафэсар гісторыі [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фэлікс Канечны||be|Фелікс Канечны}} апублікаваў артыкул з прапановай тэрміналягічна аддзяляць летувіскую мову ({{мова-pl|język letuwski|скарочана}}) ад гістарычнай літоўскай (беларускай), а таксама Летуву ({{мова-pl|Letuwa|скарочана}}) — ад гістарычнай Літвы і летувісаў ({{мова-pl|Letuwini|скарочана}}) — ад гістарычных ліцьвінаў{{Заўвага|Падобнае тэрміналягічнае разьмежаваньне ({{мова-pl|Letuwisi, letuwiski|скарочана}}) прапаноўваў яшчэ ў 1916 годзе польскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Людвік Яноўскі||pl|Ludwik Janowski}}&lt;ref&gt;Janowski L. Litwa i Polska. — Lausanne, 1916. S. 5.&lt;/ref&gt;, тым часам яшчэ ў 1837 годзе падобную назву народу ({{мова-ru|летувы|скарочана}}) выкарыстаў расейскі пісьменьнік зь [[Менскі павет|Меншчыны]] [[Фадзей Булгарын]]: {{мова-ru|«Все соседние народы Датчане, Германы, Скандинавы и Летувы или Литва &lt;...&gt; Славяне заняли часть земли, принадлежавшей древним Летувам, или Литве, в нынешней Пруссии, и часть Вендов даже смешалась с Летувами»|скарочана}}&lt;ref&gt;Булгарин Ф. Россия в историческом, статистическом, географическом и литературном отношениях. — СПб., 1837. С. 135, 149.&lt;/ref&gt;}}: «''пасольства яго [Уладзіслава Ягайлы] у Кракаў (аб руцэ Ядвігі) не патрабавала перакладніка, бо яны выкарыстоўвалі беларускую мову. Тая мова вякамі лічылася „літоўскай“ і так нават часта называлася. У Польшчы нават ня ведалі пра існаваньне летувіскай мовы, пакуль яе не адкрыла парафіяльнае духавенства''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Poselstwo ego [Władysława Jagiełły] do Krakowa (o rękę Jadwigi) nie potrzebowały tłumacza, gdyż używały języka białoruskiego. Ten język uważany był przez wieki całe za „litewski“ i tak nawet często nazywany. W Polsce nawet nie wiedziano o istnieniu języka letuwskiego, aż dopiero odkryło go duchowieństwo parafjalne»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Koneczny F. Letuwa a Litwa // Przegląd Powszechny. Nr. 463, 1922. S. 41.&lt;/ref&gt;. 18 сакавіка 1928 году гэтую прапанову абмяркоўвалі на паседжаньні Віленскага аддзелу [[Польскае гістарычнае таварыства|Польскага гістарычнага таварыства]], дзе Фэлікс Канечны выступіў зь лекцыяй «Этнаграфічная тэрміналёгія ў Вялікім Княстве Літоўскім», адзначаючы: «''у крыніцах часта ўпамінаецца літоўская мова, але маецца на ўвазе не летувіская мова, а беларуская. Афіцыйнай мовай у Вялікім Княстве Літоўскім была беларуская''»{{Заўвага|{{мова-pl|«W źródłach jest często mowa o języku litewskim, ale rozumieją one przez to nie język litewski, czyli letuwski, lecz białoruski. Językiem urzędowym w W. Ks. Lit. był język białoruski»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Ateneum Wilenskie. Z. 14, 1928. S. 215.&lt;/ref&gt;.

У 1926 годзе беларускі гісторык і мовазнаўца [[Ян Станкевіч]] на старонках віленскай газэты «[[Сялянская Ніва]]» зазначаў: ''«Вялікае значэньне мела імя Ліцьвін, Літва. Нашая мова часта завецца гэтым імем &lt;…&gt; Але нашыя продкі самі называлі сябе і далей па-старому: Крывіч, Ліцьвін, Крывія, Літва, мова крывіцкая, літоўская, руская»''&lt;ref name=&quot;Stankievic-1926&quot;/&gt;. Пазьней ён папулярызаваў датычна беларускай мовы назву ''вялікалітоўская''{{Заўвага|А датычна Беларусі — назву ''Вялікалітва''}}, падрыхтаваў і выдаў на сродкі [[Вялікалітоўская фундацыя імя Льва Сапегі|Вялікалітоўскай (беларускай) фундацыі імя Льва Сапегі]] «Вялікалітоўска-расейскі слоўнік» ({{мова-en|Greatlitvan-Russian Dictionary|скарочана}}, {{мова-ru|великолитовско-русский словарь|скарочана}}), які захоўваецца ў найбуйнейшай у сьвеце [[Бібліятэка Кангрэсу|Бібліятэцы Кангрэсу]] [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]]&lt;ref&gt;Мартыненка В. [https://knihi.com/Kastus_Travien/Bryhadny_hienieral.html Уводзіны]. Кастусь Травень. Брыгадны генерал, [[Knihi.com]]&lt;/ref&gt;. А ў працах беларускага гісторыка [[Вацлаў Пануцэвіч|Вацлава Пануцэвіча]], які меў грунтоўную філялягічную падрыхтоўку і выдаваў у [[Чыкага]] навуковы часопіс «[[Litva]]», літоўская мова — гэта беларуская мова, як і ліцьвін — беларус, а Літва — Беларусь&lt;ref name=&quot;Zlutka-1998&quot;&gt;[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] [https://media.catholic.by/nv/n5/art16.htm Пра Вацлава Пануцэвіча] // [[Наша Вера]]. № 2, 1998.&lt;/ref&gt;.

=== Балтыйская (неславянская) літоўская мова ===
[[Файл:Catechismus in preüßnischer sprach, gecorrigiret und dagegen das deüdsche.jpg|значак|Першая друкаваная летувіская кніга&lt;ref name=&quot;Panucevic-271&quot;/&gt;&lt;ref&gt;[[Павал Урбан|Урбан П.]] [https://knihi.com/Paula_Urban/U_sviatle_histarycnych_faktau.html У сьвятле гістарычных фактаў (У сувязі з брашурай Л. С. Абэцэдарскага)]. — Мюнхэн — Нью-Ёрк: БІНІМ, 1972.&lt;/ref&gt; («''у прускай мове''»), выдадзеная дзеля [[Прускія летувісы|жамойтаў («прусаў»)]] [[Самбія|Самбіі]]. [[Калінінград|Кёнігзбэрг]], 1545 г.]]

Уласна літоўскія князі і баяры, пакінуўшы ў XIV—XV стагодзьдзяў у сваіх перакладных лацінскіх і нямецкіх граматах тузіны гутарковых беларускіх словаў і выразаў, не падалі ў іх ніводнага [[Балтыйскія мовы|балтыйскага слова]]{{Заўвага|Прытым, да прыкладу, хаця польская мова не была пісьмовай да XVI ст., ёсьць запісы ў сярэднявечных лацінамоўных крыніцах, якія падаюць прыклады польскай мовы і адназначна сьведчаць пра тое, што палякі размаўлялі на польскай мове, а запіс пра эстонскую мову сустракаецца яшчэ пад 1214 годам у хроніцы Генрыка Латвійскага: «лаўла, лаўла, паппі» («сьпявай, сьпявай, поп»)&lt;ref name=&quot;Dajlida-2019-29&quot;&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 29.&lt;/ref&gt;}}&lt;ref name=&quot;Dajlida-2019-29&quot;/&gt;. Паводле некаторых летувіскіх дасьледнікаў&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/10801079-108010891090108610881080109510771089108210801093-1076108610821091108410771085109010861074.html Летувіская мова з гістарычных дакумэнтаў паводле крытыка канцэпцыі ліцьвінізму летувіскага гісторыка Томаса Бараноўскага]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt;, адным зь першых, хто пісьмова зафіксаваў такое балтыйскае слова, стаў італьянскі гуманіст [[Філіп Калімах]] (1437—1496). Ён быў асабістым сакратаром караля і вялікага князя [[Казімер Ягелончык|Казімера Ягайлавіча]] і ў сваім творы, прысьвечаным жыцьцю польскага кардынала [[Зьбігнеў Алясьніцкі|Зьбігнева Алясьніцкага]], дае зьвесткі пра звычаі і мову ліцьвінаў: «''…хвалілі [Ліцьвіны] лясы, камяні, аддалённыя месцы, азёры і розныя пачвары, асабліва вужаку{{Заўвага|Спэцыфічнае стаўленьне да вужакаў — агульная асаблівасьць беларускага і летувіскага фальклёру{{зноска|Wilson|2012|Wilson|27}}, прытым гісторык [[Андрэй Катлярчук]] зьвяртае ўвагу на тое, што ўшанаваньне вужакаў нельга зьвязваць выняткова з [[Балты|балтыйскай]] традыцыяй, бо «Вужыны кароль» — гэта цэнтральны пэрсанаж міталёгіі [[Лужычане|лужыцкіх сэрбаў]]&lt;ref&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] Швэды ў гісторыі й культуры беларусаў. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2002. С. 137.&lt;/ref&gt;}}, які на іх мове мае назву „Gyvotem“''»{{Заўвага|{{мова-la|«Litifani … ante omnia serpentem, quem Gyvotem lingua sua dicunt»|скарочана}}&lt;ref&gt;Callimachus Buonacorsi P. Vita et mores Sbignei Cardinalis // Pomniki dziejowe Polski. T. 6. — Warszawa, 1961. P. 245.&lt;/ref&gt;}} ([[летувіская мова|па-летувіску]] ''gyvatė'' — гэта 'зьмяя', тым часам у беларускай міталёгіі «жывойтамі» называюць яшчарак — «зьмеяў на чатырох кароткіх лапах»&lt;ref&gt;Клімковіч І. [http://pawet.net/library/history/bel_history/dk/45/%D0%A6%D0%BC%D0%BE%D0%BA_%D0%B7_%D0%AE%D0%B1%D1%96%D0%BB%D0%B5%D0%B9%D0%BD%D0%B0%D0%B9_%D0%BF%D0%BB%D0%BE%D1%88%D1%87%D1%8B.html Цмок з Юбілейнай плошчы] // [[Маладосьць (часопіс)|Маладосьць]]. № 7, 2011. С. 96.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Мяцеліца К. У пошуках жывойта // [[Маладосьць (часопіс)|Маладосьць]]. № 12, 2015. С. 148—149.&lt;/ref&gt;).

[[Файл:Samogitia-Samaide (A. Ortelius, 1570).jpg|значак|[[Жамойць]]: [[Жамойцкае староства|літоўская]] (Samogitia) і [[Малая Летува|пруская]] (Samaide)&lt;ref&gt;{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 271—272.&lt;/ref&gt;. З атлясу «Theatrvm orbis terrarvm», 1570 г.]]

У 1564 годзе польскі храніст [[Марцін Бельскі]] прывёў прыклад балтыйскай мовы ў сваёй [[Хроніка ўсяго сьвету|Хроніцы ўсяго сьвету]]{{Заўвага|Тым часам мовазнаўца [[Ян Станкевіч]] зьвяртае ўвагу на іншае сьцьверджаньне Марціна Бельскага, што [[пруская мова]] мае падабенства з мовай Літвы — той часткі Літвы, дзе гавораць [[куршаўская мова|куршаўскай мовай]] ({{мова-pl|«Rzecz Prusów podobna jest rzeczy Litwy, tej Litwy, która mówi językiem kurońskim»|скарочана}}). Такім парадкам польскі храніст фактычна разьмяжоўвае славянскую Літву зь яе балтыйская часткай, мову якой ён гэтым разам называе «куршаўскай»&lt;ref&gt;Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 651.&lt;/ref&gt;. Сярод іншага, Марцін Бельскі яшчэ сьцьвярджаў, што «''Жамойты, а таксама Куршы, гавораць іначай, чым Літва''» ({{мова-pl|«Odmiennie mówią Żmódzinowie, takoż Kurowie, niż Litwa»|скарочана}}&lt;ref&gt;Słownik języka polskiego. T. 3. 
 — Warszawa, 1814. [https://books.google.by/books?id=I1NRAAAAcAAJ&amp;pg=PA977&amp;dq=%C5%BBm%C3%B3dzinowie+bielski&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiXptHQq831AhVplP0HHTQQAuAQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&amp;q=%C5%BBm%C3%B3dzinowie%20bielski&amp;f=false S. 977].&lt;/ref&gt;)}}:
{{Цытата|Зь літоўскай мовай мы ўсе добра знаёмы, а як гавораць, быццам яна падобная на лацінскую. Мне так не здаецца, як у гэтых словах убачыш «Superatus hodie astus demonis, cum ipse sit cum suis demonibus ambiciosus» — «Isgaleta Jauesti Kitristas velino / Kuri saua sutrine Lampse velina»{{Заўвага|Тым часам [[Летувіская мова|па-летувіску]] азначаная фраза выглядае наступным чынам: «''Nugalėta jau šiandien velnio gudrystė, nors jis su savo demonais ir trokšta garbės''». У 1996 годзе летувіскі мовазнаўца [[Зігмас Зінкявічус]] мусіў прызнаць, што гэты тэкст «''занадта дэфармаваны''» ({{мова-it|«è troppo deformato»|скарочана}}&lt;ref&gt;Zinkevičius Z. Martynas Mažvydas e l'inizio della lingua scritta lituana // Res Balticae. 1996. P. 184.&lt;/ref&gt;)}}.
{{арыгінал|pl|Litewskiey mowy świadomismy wszyscy a iako powiedzaią żeby się zgadzała z Łacińską niezda mi się iako w tych słowiech obaczysz „Superatus hodie astus demonis, cum ipse sit cum suis demonibus ambiciosus“ „Isgaleta Jauesti Kitristas velino / Kuri saua sutrine Lampse velina“.}}|Kronika wszystkyego swyata. Wyd. 1564. S. 438.}}

[[Файл:Lingua Samogitica (1690).jpg|значак|Надрукаваны ў Вільні ў 1690 годзе пераклад [[Папа|папскай]] булы на летувіскую мову, якая ў дакумэнце называецца «жамойцкай мовай» ({{мова-la|Lingua Samogitica|скарочана}}). Прызначаўся да чытаньня ў парафіях [[Жамойцкае біскупства|Жамойцкага біскупства]], якое ахоплівала ня толькі [[Жамойцкае староства]], але і [[Упіцкі павет|Ўпіцкі павет]], жыхароў якога за Расейскай імпэрыяй назвалі «[[Аўкштайты|аўкштайтамі]]» — «уласнымі літоўцамі»]]

Апроч таго, летувіскія гісторыкі і мовазнаўцы, а таксама тыя&lt;ref&gt;[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/47/%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D0%BC%D0%BE%D0%B2%D0%B0_%D1%9E_%D0%92%D1%8F%D0%BB%D1%96%D0%BA%D1%96%D0%BC_%D0%9A%D0%BD%D1%8F%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5_%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%BC.html Літоўская мова ў Вялікім Княстве Літоўскім] // Палітычная сфера. № 16—17 (1—2), 2011. С. 115—143.&lt;/ref&gt;, хто іх цытуе, спрабуюць спасылацца на пэўныя сьведчаньні, у якіх не ўдакладняецца, што памянёная там «літоўская» ёсьць неславянскай (балтыйскай) або, увогуле, датычыцца [[Летувіская мова|жамойцкай (летувіскай) мовы]]:
* Успамін [[Вітаўт]]а пра тое, што на Луцкім зьездзе манархаў у студзені 1429 году ён зьвярнуўся па-літоўску да [[Ягайла|Ягайлы]] ({{мова-la|«nos vero in lithwanico diximus ad vos»|скарочана}}), што адбылося ў прысутнасьці толькі імпэратара [[Жыгімонт Люксэмбурскі|Жыгімонта Люксэмбурскага]] і яго жонкі&lt;ref name=&quot;Urban-2001-106&quot;&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 106.&lt;/ref&gt;.
** Раней Вітаўт у лацінскай грамаце ад 1420 году да імпэратара Жыгімонта Люксэмбурскага двойчы ўжыў славянскія тэрміны (''Szomoyth'', ''Somoyth'' — {{мова-be-old|Жомойть|скарочана}}) у называньні [[Жамойць|Жамойці]] і [[жамойты|жамойтаў]] (хоць у тагачасных лацінскіх тэкстах да іх дастасоўвалі назвы ''Samogitia'' і ''Samogiti''), кажучы, што іх гэтак называлі «ў літоўскай мове» ({{мова-la|Sed quod terra Samaytarum est terra inferior ad terram Lythwanie, ideo Szomoyth vocatur, quod in lythwanico terra inferior interpretatur &lt;...&gt; que terra in Lythwanico Somoyth quasi terra inferior appelatur|скарочана}})&lt;ref name=&quot;Urban-2001-105-106&quot;&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 105—106.&lt;/ref&gt;. Пагатоў пазьнейшае асабістае ліставаньне паміж Вітаўтам і Ягайлам вялося на беларускай («рускай») мове{{Заўвага|Крыжацкі дыплямат Конрад Кібург, які ачольваў пасольства ў Вільню ў 1397 годзе, засьведчыў у сваіх нататках, пакінутых у форме дзёньніка, што вялікі князь Вітаўт і ўвесь яго двор карысталіся рускай мовай (а таксама дадаў, што Вітаўт някепска ведаў нямецкую мову)&lt;ref name=&quot;Urban-2001-115&quot;&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 115.&lt;/ref&gt;}}&lt;ref name=&quot;Urban-2001-107&quot;&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 107.&lt;/ref&gt;.
* Лічба гданьскіх мяшчанаў, якія ў 1492 годзе прыбылі ў Вільню дзеля сустрэчы з [[Казімер Ягайлавіч|Казімерам Ягайлавічам]] і [[Паны-Рада|Панамі-Радаю]] і ў час перамоваў сутыкнуліся з польскаю, літоўскаю і рускаю мовамі ({{мова-de|«Daruff wart manchfaldig handelt gehat itzundt Polnisch, itzundt Lithows, itzundt Reuszch»|скарочана}}).
* Паведамленьне храніста [[Ян Длугаш|Яна Длугаша]] пра тое, што ў 1440 годзе вялікага князя [[Казімер Ягайлавіч|Казімера Ягайлавіча]], які нарадзіўся і выхоўваўся ў [[Кракаў|Кракаве]], па прыбыцьці ў Вільню мясцовыя баяры [[Алелька Ўладзімеравіч]], [[Васіль Пуцята]] і [[Юры Сямёнавіч]] навучалі літоўскай мове і мясцоваму праву ({{мова-la|«Pauci qui remanserant, odio et arte Lithuanorum tempore succedente exclusi sunt, veriti, ne native affect plus esset Polonis quam Lithuanis affectus, officials Lithuanos adiungung et ipsum linguam et mores suos instruunt»|скарочана}}){{Заўвага|Увогуле, падобныя спробы з боку летувісаў атаясаміць усякі гістарычны ўпамін «літоўскай мовы» менавіта зь летувіскай мовай адзначаліся ўжо ў пачатку XX ст., калі [[Міхал Піюс Ромэр]] з спасылкай на летувіскае выданьне «Lietuvis» за 1907 год сьцьвярджаў, нібы апошні афіцыйны дакумэнт па-летувіску склалі ў [[Белая Царква (Кіеўская вобласьць)|Белай Царкве]] ваявода кіеўскі [[Адам Кісель]], ваявода смаленскі [[Юры Караль Глябовіч|Юры Глябовіч]], [[Стольнік вялікі літоўскі|стольнік]] Вінцэнт Гасеўскі і падсудак браслаўскі Міхал Касакоўскі. Абсурднасьць гэтага сьцьверджаньня паказаў яшчэ ў 1912 годзе гісторык [[Лявон Васілеўскі]]&lt;ref&gt;Wasilewski L. Litwa i Białoruś: przeszłość — teraźniejszość — tendnecje rozwojowe. — Kraków, 1912. S. 157.&lt;/ref&gt;}}.
* Два наказы аналягічнага зьвесту вялікага князя [[Жыгімонт Стары|Жыгімонта Старога]] намесьніку [[Жыжмары|жыжмарскаму]] ад 3 жніўня 1511 году (''«Вялелі есма ў таго касьцёла жыжмарскага меці каплана, што бы ўмеў па­літоўскі казаці, і містра»'') і [[Эйшышкі|эйшыскаму]] плябану ад 27 студзеня 1524 году ({{мова-la|«…presbyteros idoneos, quorum saltem unus idiomate Lithuanico praedicare populo Dei bene sciat et debeat»|скарочана}}).
** Раней за памянёныя наказы, у верасьні 1501 году [[Віленскія біскупы|віленскі біскуп]] [[Войцех Табар|Альбэрт Табар]] атрымаў ад вялікага князя [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандра]] грамату, паводле якой змог на свой погляд прызначаць ксяндзоў, пажадана такіх, якія б валодалі «літоўскай гаворкай»{{Заўвага|У той час набажэнствы і казаньні спраўляліся на лацінскай мове}}. У грамаце пералічвалася 28 парафіяльных касьцёлаў, у тым ліку ў [[Ліда|Лідзе]], [[Беліца|Беліцы]], [[Быстрыца|Быстрыцы]], [[Слонім]]е, [[Валожын]]е, [[Краснае|Красным Сяле]], [[Маладэчна|Маладэчне]], [[Радашкавічы|Радашкавічах]], [[Койданава|Койданаве]], а таксама тры касьцёлы на [[Падляшша|Падляшшы]] (у [[Гонядзь|Гонядзі]] і ваколіцах). Апроч відавочна нелетувіскага геаграфічнага ахопу, гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на тое, што гэтая пажаданая ў тым часе «моўная рэформа» не пакінула ніякіх сьлядоў, якія б маглі пацьвердзіць факт ужываньня жамойцкай (летувіскай) мовы ў набажэнствах ня толькі пералічаных, але ўвогуле, хоць якой парафіі&lt;ref name=&quot;Urban-2001-32-33&quot;&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 32—33.&lt;/ref&gt;. Увогуле жа, пра тое, што ў [[Віленскае біскупства|Віленскім біскупстве]] пад літоўскай разумелася не балтыйская мова, таксама сьведчыць статут гэтага біскупства ад 1669 году, які забараняў даваць [[Бэнэфіцыя|бэнэфіцыі]] іншаземцам, якія не ведаюць ''літоўскай'' ({{мова-la|litvanica|скарочана}}) мовы, і загадваў прамаўляць казані ў касьцёлах дыяцэзіі паводле чаргі «''адну ў літоўскай мове, адну ў польскай''» ({{мова-la|«alteram in litvanica, alteram in polonica»|скарочана}})&lt;ref&gt;Fijałek J. Uchrześcijanienie Litwy przez Polskę // Polska i Litwa w dziejowym stosunku. — Kraków, 1914. [https://books.google.by/books?id=C_gKAAAAIAAJ&amp;pg=PP7&amp;dq=Fija%C5%82ek.+Uchrze%C5%9Bcijanienie+Litwy+przez+Polsk%C4%99+//+Polska+i+Litwa+w+dziejowym+stosunku.&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiom4-fv-z3AhUAS_EDHXgrAbMQ6AF6BAgIEAI#v=snippet&amp;q=alteram%20in%20litvanica&amp;f=false S. 312].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://vkl.by/articles/531 Віленскі сінод 1669] // {{Літаратура/ЭВКЛ|3к}} С. 131.&lt;/ref&gt;.
* Запіс пад 1529 годам у [[Мэтрыка Вялікага Княства Літоўскага|Мэтрыцы Вялікага Княства Літоўскага]], дзе судовы выканаўца Васіль Бялянін (пра якога вядома толькі, што ён «русін» з ВКЛ без удакладаньня — зь [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускай]] або з украінскай яго часткі) засьведчыў, што баярын гаспадарскі Пятро Сумарок спрабаваў пры ім падкупіць сьведак з-пад [[Эйшышкі|Эйшышкаў]] размаўлячы зь імі «''па-літоўскі''».
* Цытата зь Віленскага мескага статуту ад 18 лістапада 1551 году, каб выклік на суд і вырак суду абвяшчаўся «''po polsku i po litewsku, i po rusku, aby wszyscy, ktorzy by słuchali, rozumieli''».
* Паведамленьне пра адстаўку ў 1538 годзе лаўніка Ковенскай магдэбургіі немца Андрэаса Войта з прычыны няведаньня ім літоўскай мовы ({{мова-de|«…er sproch halben dem, er im litauischen nicht wol erfaren sei»|скарочана}}).

{{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}}

Як адзначае беларускі гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], напраўду не існуе нават ускосных пацьверджаньняў таго, што вялікія князі гаварылі па-летувіску. Прытым з гістарычных крыніцаў вядома, што ў час выправаў углыб [[Жамойць|Жамойці]] гаспадары і віленскія ўраднікі бралі з сабой перакладнікаў&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 105.&lt;/ref&gt;.

Тым часам у першым летувіскім катэхізьме, выдадзеным ў 1545 годзе, летувіская мова называецца «прускай», а ў дзьвюх наступных кнігах (1547 і 1559 гады) назва мовы не ўпамінаецца&lt;ref name=&quot;Panucevic-271&quot;&gt;{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 271.&lt;/ref&gt;. Толькі ў 1579 годзе, па сьмерці герцага прускага [[Альбрэхт Гогенцолерн|Альбрэхта Гогенцолерна]], які быў ініцыятарам летувіскага кнігадрукаваньня, выйшаў летувіскі катэхізм, дзе мова выданьня азначалася як летувіская. Гэтая назва замацавалася ў наступных летувіскіх кнігах&lt;ref&gt;{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 273.&lt;/ref&gt;.

{{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}}

Павал Урбан адзначае той факт, што малітоўнікі і катэхізмы, перакладзеныя на жамойцкую мову, пачалі выкарыстоўвацца ў Жамойці ў другой палове XVI ст. Менавіта дзякуючы выдавецкай дзейнасьці кніжнікаў-перакладнікаў сьпярша ў Прусіі («[[Малая Летува|Малой Летуве]]»), а потым і ў Вільні (з 1595 году&lt;ref&gt;{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 274.&lt;/ref&gt;), мова жамойтаў атрымала статус «літоўскай мовы»&lt;ref name=&quot;Urban-2001-33&quot;&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 6, 33.&lt;/ref&gt;. Страту з гэтай і шэрагу іншых прычынаў у другой палове XVI ст. старога значэньня назвы «літоўская мова» на карысьць жамойцкай мовы адзначае таксама [[Вацлаў Пануцэвіч]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 277.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Zmudzki ięzyk (1773).jpg|значак|Біскуп [[Ян Дамінік Лапацінскі]] азначае летувіскую мову кнігі як жамойцкую ({{мова-pl|«Zmudzki ięzyk»|скарочана}}). Вільня, 1773 г.]]

Як падкрэсьлівае гісторык і літаратуразнаўца [[Іван Саверчанка]], у XVI ст. раньнія ідэолягі жамойцкага (летувіскага) нацыянальнага руху, найперш пісьменьнікі і багасловы [[Марцін Мажвід]], [[Мэльхіёр Пяткевіч]], [[Мікалай Даўкша]] і [[Канстанцін Шырвід]], пачалі актыўна ўжываць тэрмін «літоўская мова» ў дачыненьні да гістарычна жамойцкай мовы. Абапіраючыся выняткова на этнічныя фантазіі ды показкі, яны назвалі свой народ «літоўцамі»&lt;ref&gt;[[Іван Саверчанка|Саверчанка І.]] Aurea mediocritas. Кніжна-пісьмовая культура Беларусі. Адраджэнне і ранняе барока. — {{Менск (Мінск)}}: Тэхналогія, 1998. С. 14.&lt;/ref&gt;, што ўрэшце выявілася працяглай у часе блытанінай і шматлікімі супярэчнасьцямі. У прадмове да першай выдадзенай у Вялікім Княстве Літоўскім летувіскай кнігі — «Катэхізму» ({{мова-lt|Kathechismas arba mokslas kiekwienam priwalvs|скарочана}}, 1595 год) — [[Мікалай Даўкша]] сьцьвярджаў, што пераклаў яго «''на ўласную мову нашу летувіскую''»&lt;ref name=&quot;Nasievic-2005&quot;/&gt;, аднак у прадмове да перавыданьня 1605 году ўжо ананімны перакладнік сьцьвярджаў, што папярэднік пераклаў катэхізм на жамойцкую мову і таму летувісы скардзіліся: «''Ня маем катэхізму летувіскага''»&lt;ref name=&quot;Sviazynski-2005-209&quot;/&gt;. Паводле тлумачэньня летувіскага мовазнаўцы [[Зігмас Зінкявічус|Зігмаса Зінкявічуса]]{{Заўвага|У 1993 годзе [[Зігмас Зінкявічус]] заклікаў замяніць навуковы тэрмін [[старабеларуская мова]] «больш карэктным» — «канцылярская славянская мова Літоўскай дзяржавы»&lt;ref&gt;[[Мікалай Нікалаеў|Нікалаеў М.]] [https://xn--d1ag.xn--e1a4c/pub/arche/html/2003-5/nika503.html Вільня і Літва ў расейскім друку] // [[ARCHE Пачатак]]. № 5 (28), 2003.&lt;/ref&gt;}}, у кнігах XVII ст. усталяваліся тры варыянты пісьмовай летувіскай мовы — заходні (мова летувісаў у [[Прусія|Прусіі]] — «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»), заснаваны на заходнежамойцкім дыялекце&lt;ref name=&quot;Dziarnovic-2012&quot;&gt;[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/52c/%D0%9F%D0%BE%D1%88%D1%83%D0%BA%D1%96_%D0%90%D0%B9%D1%87%D1%8B%D0%BD%D1%8B:_%27%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0%27_%D1%96_%27%D0%A0%D1%83%D1%81%D1%8C%27_%D1%83_%D1%81%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%81%D0%BD%D0%B0%D0%B9_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%8F%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D1%96%D1%96.html Пошукі Айчыны: «Літва» і «Русь» у сучаснай беларускай гістарыяграфіі] // Палітычная сфера. № 18—19 (1—2), 2012. С. 30—53.&lt;/ref&gt;, блізкі да яго сярэдні, заснаваны на гаворках ваколіцаў [[Кейданы|Кейданаў]] (выкарыстоўваўся ў Жамойцкіх [[Жамойцкае староства|старостве]] і [[Жамойцкае біскупства|біскупстве]] Вялікага Княства Літоўскага і называўся жамойцкай мовай{{Заўвага|Факт называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы прускіх жамойтаў у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]») ''жамойцкай'' яшчэ ў 1821 годзе засьведчыў нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen»: «''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [«Малая Летува»]... да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''» ({{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}})&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&amp;pg=PR12&amp;dq=den+Namen+der+Schamaitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&amp;f=false S. XII].&lt;/ref&gt;. Пагатоў, у 1781 годзе гэта таксама засьведчыў нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}}: «''...шмат [«літоўскіх» кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з Кёнігзбэргу] дадалося зь Вільні &lt;...&gt; дзе яна [«літоўская мова» — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''» ({{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}})&lt;ref&gt;Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&amp;pg=PA236&amp;dq=man+nennt+es+Samogitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&amp;f=false S. 236].&lt;/ref&gt;}}) і ўсходні — уласна «летувіская мова»&lt;ref name=&quot;Sviazynski-2005-209&quot;&gt;[[Уладзімер Сьвяжынскі|Свяжынскі У.]] Літоўская мова // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 209.&lt;/ref&gt;. Адпаведна, першыя летувіскія кнігі, выдадзеныя Даўкшам, былі на сярэднім варыянце летувіскай мовы — жамойцкай мове, а ўжо ў пачатку XVIII ст. (1705 год) усходні варыянт пісьмовай летувіскай мовы (уласна «летувіская мова»), што, паводле Зінкявічуса, грунтаваўся на [[Віленскі павет (ВКЛ)|прывіленскіх]] дыялектах, цалкам зьнік&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;&gt;Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.&lt;/ref&gt;. Прытым Зінкявічус зазначае, што ''«для летувіскай мовы сытуацыя была катастрафічнай, ёй не давалі разьвівацца, выштурхоўвалі з агульнага ўжытку ды й друкаваць пісьмовыя тэксты па-летувіску было цяжка»''. З гэтай прычыны летувіскія мовазнаўцы імкнуцца падкрэсьліваць ''«адзінства арэалу летувіскай мовы праз палітычную мяжу паміж Вялікім Княства Літоўскім і Прусіяй»''{{Заўвага|Тым часам яшчэ ў 1874 годзе ў лічбе [[Маскоўскі дзяржаўны ўнівэрсытэт|Маскоўскага дзяржаўнага ўнівэрсытэту]] зазначалася, што ў [[Прусія|Прусіі]] ўсіх летувісаў, што жывуць у [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], называюць жамойтамі ({{мова-ru|«В Пруссии называют Жемайтами всех Литовцев, живущих в России, хотя, собственно говоря, Жемайты (Жмудь) составляют только часть их»|скарочана}})&lt;ref&gt;Отчет о состояниях и действиях Императорского Московского университета за 1874 год. — Москва, 1875. [https://books.google.by/books?id=zO81AAAAIAAJ&amp;pg=RA2-PA14&amp;dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwj49u3-18DzAhU-Q_EDHYsCD-E4UBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&amp;f=false С. 14].&lt;/ref&gt;. Зь іншага боку, жамойцкі біскуп у Расейскай імпэрыі [[Мацей Казімер Валанчэўскі|Мацей Валанчэўскі (Валанчус)]] (1801—1875) азначаў прускіх летувісаў як жамойтаў, якія «''гавораць па-жамойцку, маюць жамойцкія кнігі і вывучаюць жамойцкую мову''» ({{мова-lt|«...daug yra žemaičių katalikų, kurie tačiau gyvena dailiai, šneka žemaitiškai, turi knygų, mokos rašto žemaitiško»|скарочана}})&lt;ref&gt;Pocytė S. Mažosios ir Didžiosios Lietuvos integracijos problema XIX a. — XX a. pradžioje // Sociologija. Mintis ir veiksmas. Nr. 1—2, 2001. P. 78—79.&lt;/ref&gt;. Зрэшты, у 1882 годзе нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Адальбэрт Бэцэнбэргер||en|Adalbert Bezzenberger}}, які лічыцца заснавальнікам балтыйскай філялёгіі, пакінуў сьведчаньне, што летувісы ў Расейскай імпэрыі называлі прускіх летувісаў жамойтамі, а іх мову — жамойцкай, тым часам самі прускія летувісы называлі жамойтамі ўсіх расейскіх летувісаў ({{мова-de|«Der gemeine russische Litauer aber versteht unter Žemaiten alle diejenigen seiner landsleute, welche über seinen horizont hinaus nach westen wohnen. So erklärte zum biespiel ein Litauer, mit dem ich mich in [[Біржы|Birsen]] über seine muttersprache unterhielt, das preussische süd-Litauisch, das ich damals sprach, für žemaitisch. Umgekehrt nenuen die preussischen Litauer alle jenseits der grenze wohnenden Litauer „Žemaiten“»|скарочана}})&lt;ref&gt;Bezzenberger A. Litauische Forschungen: Beiträge zur Kenntniss der Sprache und des Volkstumes der Litauer. — Göttingen, 1882. [https://books.google.by/books?id=PpMWAAAAYAAJ&amp;pg=PA38&amp;dq=Die+preussischen+Litauer+sch%C3%A4tzen+die+%C5%BDemaiten+gering+,+die+%C5%BEemaitische+sprache+gilt+ihnen+f%C3%BCr+unfein+und+in+folge+dessen+r%C3%BCmpfen+die+s%C3%BCdlicher&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjE3eKd-5z1AhXc7rsIHeFmAeUQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&amp;q=Die%20preussischen%20Litauer%20sch%C3%A4tzen%20die%20%C5%BDemaiten%20gering%20%2C%20die%20%C5%BEemaitische%20sprache%20gilt%20ihnen%20f%C3%BCr%20unfein%20und%20in%20folge%20dessen%20r%C3%BCmpfen%20die%20s%C3%BCdlicher&amp;f=false S. 38].&lt;/ref&gt;. А ў 1900 годзе на старонках прускага летувіскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Saulėteka||lt|Saulėteka}} зазначалася, што прускія летувісы ня толькі называюць расейскіх летувісаў «жамойтамі», але і лічаць гэтых жамойтаў такім жа чужым народам, як расейцаў або палякаў ({{мова-lt|«Kas pažįsta arčiaus prūsų pusės lietuvius, tas gerai mato, kad maskoliškoji Lietuva su savo gyventojais yra visai nepažįstama jiems šalis; jie jos ir nenori pažinti, nelaikydami tų, kaip jie vadina «Žemaičių», ne per savo viengenčius; jų akyse žemaitis, tai tiek, ką maskolius ar lenkas»|скарочана}})&lt;ref&gt;Pocytė S. Mažosios ir Didžiosios Lietuvos integracijos problema XIX a. — XX a. pradžioje // Sociologija. Mintis ir veiksmas. Nr. 1—2, 2001. P. 80.&lt;/ref&gt;}}, прызнаючы той факт, што летувіскія граматыкі і слоўнікі доўгі час (да канца XVIII ст.) складаліся і друкаваліся галоўным парадкам у Прусіі&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;.

{{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|109|Pawinastis krykscionyszkas Arba Pamoksłas trumpas (in Lithuanian language), 1781.jpg|105|Летувіскія кнігі (Вільня, 1750 г. і Варшава, 1781 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}}

Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]&lt;ref&gt;Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.&lt;/ref&gt; (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы&lt;ref&gt;Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.&lt;/ref&gt; (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}&lt;ref&gt;Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&amp;pg=PA709&amp;dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&amp;f=false S. 709].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Vater J. S. Litteratur der Grammatiken, Lexica und Wörtersammlungen aller Sprachen der Erde. — Berlin, 1815. [https://books.google.by/books?id=5gUCAAAAQAAJ&amp;pg=PA133&amp;dq=dictionarium+trium+samogit.&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjKp9LR-uj0AhVgh_0HHd_LA1wQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=dictionarium%20trium%20samogit.&amp;f=false S. 133].&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-103&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 103.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.&lt;/ref&gt;, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}&lt;ref&gt;Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&amp;pg=PA45&amp;dq=in+samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 45].&lt;/ref&gt;) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.&lt;/ref&gt;, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}&lt;ref&gt;Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=WxIHAQAAIAAJ&amp;dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=synonyma+latino P. 115].&lt;/ref&gt;). Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе на сярэднім варыянце пісьмовай летувіскай мовы (жамойцкай мове)&lt;ref name=&quot;Sviazynski-2005-209&quot;/&gt; і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства, і да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі ліцьвінізму летувіскага гісторыка Томаса Бараноўскага]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. &amp; in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}){{Заўвага|Тым часам надрукаваныя раней у [[Прусія|Прусіі]] пры падтрымцы прускіх уладаў летувіскія граматыкі мелі назвы: «Летувіская граматыка» ({{мова-la|Grammatica Litvanica|скарочана}}, Даніэль Кляйн, 1653 год), «Зборнік летувіскай граматыкі» ({{мова-la|Compendium Grammaticae Lithvanicae|скарочана}}, Хрыстафор Сапун, 1673 год), «Прынцыпы летувіскай мовы» ({{мова-la|Principium primarium in lingva Lithvanica|скарочана}}, Міхаэль Мёрлін, 1706 год)}}. Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})&lt;ref&gt;Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PA31&amp;dq=schamaitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=schamaitischen%20sprache&amp;f=false S. 31].&lt;/ref&gt;. Існуюць зьвесткі, што ў 1752 годзе ў Віленскай друкарні францішканаў выйшаў «Лемантар жамойцкі», які, аднак, не захаваўся&lt;ref name=&quot;Dziarnovic-2011&quot;&gt;[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/47/%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D0%BC%D0%BE%D0%B2%D0%B0_%D1%9E_%D0%92%D1%8F%D0%BB%D1%96%D0%BA%D1%96%D0%BC_%D0%9A%D0%BD%D1%8F%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5_%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%BC.html Літоўская мова ў Вялікім Княстве Літоўскім] // Палітычная сфера. № 16—17 (1—2), 2011. С. 115—143.&lt;/ref&gt;. Першы вядомы летувіскі лемантар у ВКЛ выйшаў паміж 1759—1761 гадамі (захаваліся выданьні 1763 і 1766 гадоў) і меў назву «''Навука чытаньня пісьма польскага для малых дзетак''» ({{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} = {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}}), у выданьні 1783 году ён застаўся бяз польскай моўнай часткі і польскага назову, але ўжо з пазначэньнем у назове «''летувіскага пісьма''»: «''Навука чытаньня пісьма летувіскага для малых дзетак''» ({{мова-lt|Moksłas skaytima raszta lietuwiszka dieł mazu wayku|скарочана}})&lt;ref name=&quot;Dziarnovic-2011&quot;/&gt;{{Заўвага|Разам з тым, назва летувіскай мовы ўсё ж зьявілася ў назове аднаго рэлігійнага выданьня з друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі «Punkty kazan od adwentu az do postu. Litewskim iezykiem, z wytlumaczeniem na polskie. Przez ksiedza Konstantego Szyrwida» 1629 году, таксама згадваецца кніга Шырвіда «Clavis linguae Lituanicae» 1630 году (не захавалася ніводнага асобніка)}}. Тым часам у каталёзе бібліятэкі кляштару бэнэдыктынак у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] ([[Пінскі павет|Піншчына]]), складзеным паміж 1783—1790 гадамі, асобнік летувіскага лемантара азначылі як «''Мокслас або лемантар жамойцкай мовы''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Moksłas czyli Elementarz Zmudzkiego Ięzyka»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 183.&lt;/ref&gt;, таксама ў складзеным [[Адукацыйная камісія|Адукацыйнай камісіяй]] у 1773—1774 гадох інвэнтары Віленскай езуіцкай акадэміі адзначалася 100 асобнікаў «''жамойцкага лемантара''» ({{мова-pl|«Elementarz żmudzki»|скарочана}})&lt;ref&gt;Lietuvos TSR bibliografija. T. 1. — Vilnius, 1969. P. 266.&lt;/ref&gt;.

{{Падвойная выява|справа|Ziemaytiszki (1793).jpg|108|Ziemaytiszki (1793) (2).jpg|106|Лацінска-польска-жамойцкія слоўнікі месяцаў з кніг, надрукаваных у Вільні ў 1793 годзе}}

Нягледзячы на спробы папулярызацыі ў XVII ст. назвы «літоўская мова» сярод літоўскіх жамойтаў (пры пасьпяховым замацаваньні гэтай назвы ў [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]]), у [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] летувіская мова працягвала называцца і ўспрымацца менавіта як жамойцкая. Паводле зробленага польскім гісторыкам і дзяржаўным дзеячом [[Ян Гербурт|Янам Гербуртам]] перакладу тэксту [[Мельнскі мір|Мельнскага міру]], зьмешчанага ў працы «Statuta y Przywileie Koronne z Łácińskiego ięzyká na Polskie przełożone» (Кракаў, 1570 год), пры апісаньні межаў Прусіі адзначалася, што «''замак Мэмэль па-жамойцку завецца [[Клайпеда#Назва|Клайпеда]]''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...zamek Memel ktory po Zmudzku zowe Klupedo»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Herburt J. Statuta y Przywileie Koronne z Łácińskiego ięzyká na Polskie przełożone. — Kraków, 1570. [https://books.google.by/books?id=YaHmofKR8m8C&amp;pg=PT174&amp;dq=po+zmudzku&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwicru31mt_0AhWRhv0HHSqYDuEQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=zmudzku&amp;f=false S. 740].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Malinowski M. Dzieje Korony Polskiej i Wielkiego Ksiestwa Litewskiego od roku 1380 do 1535. — Wilno, 1847. [https://books.google.by/books?id=DiRaAAAAcAAJ&amp;pg=PA489&amp;dq=zmudzku+klajpeda&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjd2oC3wOD0AhVL8rsIHUo1AtkQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=zmudzku%20klajpeda&amp;f=false S. 489].&lt;/ref&gt;. Пры прызначэньні ў 1575 годзе [[Мэльхіёр Гедройц|Мэльхіёра Гедройца]] на Медніцкую катэдру неаднаразова падкрэсьлівалася, што ён «''валодае жамойцкай мовай''»{{Заўвага|{{мова-la|«...linguae Samogiticae, cum qua inter indigenas majore cum commmendatione atque fractu versari possit, peritum...»|скарочана}}&lt;ref&gt;Ivinskis Z. [https://www.aidai.eu/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=4890:is&amp;catid=311:5-gegu&amp;Itemid=343 Merkelis Giedraitis arba Lietuva dviejų amžių sąvartoje] // Aidai. Nr. 5 (40), 1951.&lt;/ref&gt;; {{мова-la|«...praeterea indigena huius patriae et linguam norit Samogiticam, qua tanto maiorem fructum in illa dioecesi facere possit»|скарочана}}&lt;ref&gt;Elementa ad Fontium Editiones. T. XXII. — Romae, 1970. [https://pau.krakow.pl/Elementa/tomy/Elementa_XXII_1970.pdf P. 132].&lt;/ref&gt;; {{мова-la|«Accedit quod linguam illam Samogiticam bene novit»|скарочана}}&lt;ref&gt;Annales ecclesiastici. T. 2. — Romae, 1856. [https://books.google.by/books?id=uSw2AQAAMAAJ&amp;pg=PA105&amp;dq=%22linguam+Samogiticam&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwil5teDo-n1AhWVR_EDHZxZBww4FBDoAXoECAYQAg#v=onepage&amp;q=Samogiticam&amp;f=false P. 105].&lt;/ref&gt;}}. Пры візытацыі Жамойцкага біскуства ў 1579 годзе абмяркоўвалася выняткова жамойцкая мова ({{мова-la|lingua Samogitica|скарочана}}) — як вусная мова мясцовага насельніцтва{{Заўвага|{{мова-la|«Interrog., an calleat linguam Samogiticam? — R.: Partim scio, quia fui in ista regione 18 annos...; Interrog., an isti parochiani soleant confiteri et communicare? — R.: Raro confitentur et non sunt in hac civitate quatuor vel quinque, qui istud faciant, — et facta replicatione dixit: Isti confitentur lingua Samogitica, — et iterum interogatus dixit: Parum servant festa et multi etiam comedant carnes tempore prohibito praesertim extra civitatem &lt;...&gt; Et iterum facta replicatione dixit: Ego intelligo confitentes Samogitice et etiam aliquantulum loquor, quia fui in istis regionibus 18 annos, — sed facta experientia ostendit se parum scire loqui Samogitice»|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Jablonskis-1973-189&quot;&gt;Jablonskis K. Lietuvių kultūra ir jos veikėjai. — Vilnius, 1973. P. 189.&lt;/ref&gt;}}. Складзеныя ў 1620—1752 гадох сьпісы навучэнцаў Папскай сэмінарыі ў Вільні разьмяжоўваюць літоўскую (lingua lituanica) і жамойцкую (lingua samogitica) мовы&lt;ref&gt;Grickevičius A. Popiežiškosios seminarijos Vilniuje studentų lietuvių ir žemaičių kalbų mokėjimas 1626−1651 m. // Lituanistica. Nr. 1, 1993. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=ngcWAQAAMAAJ&amp;dq=lingua+litvanica+ir+lingua+samogitica&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=samogitica P. 61].&lt;/ref&gt; — як і ліцьвінаў з жамойтамі&lt;ref&gt;Litwin H. Przynależność narodowa alumnów Seminarium Papieskiego w Wilnie 1582—1798. Przyczynek do badań nad świadomością narodową w Rzeczypospolitej w czasach nowożytnych // Między Wschodem i Zachodem. Rzeczpospolita XVI—XVIII w. Studia ofiarowane Zbigniewowi Wójcickiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin. — Warszawa, 1993. S. 64.&lt;/ref&gt;. У 1631 годзе пры прызначэньні на Медніцкую катэдру народжанага на Жамойці [[Мэльхіёр Гейш|Мэльхіёра Гейша]] староства генэральны жамойцкі [[Геранім Валовіч]] зазначаў, што той «''вольна валодае жамойцкай мовай…, якой амаль не валодаў ніводны біскуп да цяперашняга часу''» ({{мова-la|«Et ita existimo, quia ipse callet linguam Samogiticam..., quam fere nullus Episcopus, praeter modernum, possedit»|скарочана}})&lt;ref&gt;Acta Nuntiaturae Polonae. [https://pau.krakow.pl/ANP/ANP_XXIV_1_1992.pdf T. XXIV, Vol 1]. — Romae, 1992. P. 391.&lt;/ref&gt;. У 1647 годзе чацьверты сынод Жамойцкага біскупства пастанавіў перакласьці булу папы рымскага [[Урбан VIII|Урбана VIII]] менавіта на «''жамойцкую мову''» ({{мова-la|«lingua Samogitica translaram»|скарочана}}), таго ж году адпаведны тэкст зьмясьцілі ў кнізе «Synodus quarta dioecesis Samogitiae», надрукаванай у Вільні. Публікацыя жамойцкага перакладу тлумачылася ў пастанове сыноду тым, што некаторыя сьвятары і прапаведнікі перакручвалі зьмест булы «''ў мясцовай мове''»&lt;ref&gt;Zinkevičius. Reikšmingas žemaitiškas rankraštinis tekstas // Žodžių formos ir jų vartosena. — Vilnius, 1974, P. 172.&lt;/ref&gt;. У 1690 годзе адпаведны тэкст папскай булы «''жамойцкай мовай''» зь невялікі зьменамі прывялі ў надрукаваным у Вільні зборніку дакумэнтаў Жамойцкага біскупства&lt;ref&gt;Collectanea: Constitutionum Synodalium Dioecesis Samogitiensis. — Vilnius, 1690. [https://books.google.by/books?id=VvBNZ9BNRgsC&amp;pg=RA1-PA15&amp;dq=Samogitica+lingua&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwj3nuHIhOf1AhUwwQIHHWSKAVsQ6AF6BAgJEAI#v=snippet&amp;q=samogitica&amp;f=false P. 146].&lt;/ref&gt;. Аршанскі шляхціч [[Адам Рыгор Каменскі Длужык]], які ў 1660 годзе трапіў у палон [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] (далей — на поўнач [[Сыбір]]ы), у сваім дзёньніку зазначаў, што мова [[Зыране|пярмі-зыранаў]] (заходнія суседзі [[Самадыйскія народы|самаедаў]]) мае падабенства з жамойцкай{{Заўвага|{{мова-pl|«I stąd się poczyna Permia, a Moskwa zowie ją Zyrany, którzy są ludzie dziwnego języka; mają wiarę ruską; powiadają, że ich chrzcił ś[w.] Stephan. Ludzie przemyślni, mianowicie w lasach, na wodzie, strzelcy z łuków. Język poszedł trochę na żmudzki»&lt;ref&gt;Kamieński-Dłużyk A. Diariusz więzienia moskiewskiego miast i miejsc // Warta, Książka zbiorowa ofiarowana ks. Fr. Bażyńskiemu. — Poznań, 1874. S. 380.&lt;/ref&gt;|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Грицкевич В. П. От Нёмана к берегам Тихого океана. — Мн.: Полымя, 1986.&lt;/ref&gt;. Паводле выдадзенага ў 1691 годзе [[Жагоры|жагорскім]] намесьнікам дэкрэту, «''…навучыла тых словаў на гаспадара свайго Мацяша Стракша мовіць па-жамойцку: „Welne iszszłuok łowi ir banda io“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...nauczyła tych słów na gospodarza swego Matyasza Straksza mówić po Żmudzku: „Welne iszszłuok łowi ir banda io“»|скарочана}}&lt;ref&gt;Jucewicz L. A. Wspomnienia Żmudzi. — Wilno, 1842. [https://books.google.by/books?id=95kQAQAAIAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;dq=Wspomnienia+Zmudzi,+1842&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=%C5%BBmudzku&amp;f=false S. 182].&lt;/ref&gt;}}&lt;ref name=&quot;Jablonskis-1973-291&quot;&gt;Jablonskis K. Lietuvių kultūra ir jos veikėjai. — Vilnius, 1973. P. 291.&lt;/ref&gt;. Рукапісная летувіская кніга 1707 году азначаецца на вокладцы як пераклад на жамойцкую мову: «''ператлумачаная з польскай на жамойцкую''» ({{мова-lt|«par[t]łumoczita isz Lynkiyska ąt Zemajty[szka]»|скарочана}})&lt;ref&gt;Kregždys R. Lietuvių kalbos polonizmų žodynas. — Vilnius, 2016. P. 200.&lt;/ref&gt;. Польскі гісторык і лексыкограф [[Каспар Нясецкі]] ў 1737 годзе пісаў: «''…слова „гедрос“, паводле [[Мацей Стрыйкоўскі|Стрыйкоўскага]], у жамойцкай мове значыць сонца''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...słowo Gedros, ''według Stryikow: fol: 355'', w Zmudzkim języku słońce znaczy»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Niesiecki K. Korona polska przy zlotej wolnosci. T. 2. — Lwów, 1738. [https://books.google.by/books?id=VVRJAAAAcAAJ&amp;pg=PA194&amp;dq=jezyku+zmudzkim&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjwzd_A7OH0AhUSSvEDHQBMA0cQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&amp;q=jezyku%20zmudzkim&amp;f=false S. 194].&lt;/ref&gt;. Жамойцкай азначалася мова летувіскіх кніг XVIII ст., друкаваных у Вільні, Варшаве і [[Супрасьля|Супрасьлі]]: у назове кнігі 1750 году («''з польскай на жамойцкую мову перакладзеная''», {{мова-lt|«Isz Lankiszka Ziemaytiszkay iżguldita»|скарочана}}), у назове («''па-жамойцку вытлумачаная і друкаваная''», {{мова-lt|«ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas»|скарочана}}) і ў тэксьце ({{мова-lt|«Ziemaytyszku liezuwiu»|скарочана}})&lt;ref&gt;1759 metų «Ziwatas». — Vilnius, 1998. [https://books.google.by/books?id=D8pMAQAAMAAJ&amp;q=Ziemaytiszku&amp;dq=Ziemaytiszku&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjLxezn6vT1AhWniv0HHXFKDVIQ6AF6BAgCEAI P. 5].&lt;/ref&gt; кнігі 1759 году, якая перавыдалася ў 1787 годзе, а таксама ў назове кнігі 1781 году («''з польскай мовы на жамойцкую''», {{мова-lt|«isz Liezuwe Lękiszka ant ziemaytyszka»|скарочана}}), якая перадрукоўвалася ў 1806 і 1830 гадох. Каля 1750 году зь перавыданьнем каля 1762 і ў 1765, 1770, каля 1775, каля 1778 і ў 1798 гадох у Вільні друкавалі кнігу «''Жамойт на роднай мове славіць Пана Бога''» ({{мова-lt|«Ziemaytis prigimtu sawa lieżuwiu Pona Diewa garbin»|скарочана}})&lt;ref&gt;Lietuvos TSR bibliografija. T. 1. — Vilnius, 1969. P. 464—465.&lt;/ref&gt;. У складзеным у 1772 годзе каталёзе бібліятэкі [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] адзіную ў сьпісе цалкам летувіскую кнігу азначылі як жамойцкую ({{мова-la|«Samogitico idiomate»|скарочана}})&lt;ref&gt;Catalogus Auctorum Ordine Alphabetico dispositus in Bibliotheca Collegii Academiae Vilnensi S. I. reperibilium. — Vilnae, 1772. [https://virtus.mb.vu.lt/en/p/69/ P. 69].&lt;/ref&gt;, адзіную кнігу на летувіскай мове азначылі як «жамойцкую кнігу» ({{мова-pl|«Książka Żmudzka»|скарочана}} і ў бібліятэцы [[Касьцёл Сьвятой Барбары і кляштар трынітарыяў (Берасьце)|Берасьцейскага трынітарскага кляштару]]&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 184.&lt;/ref&gt;. У 1773 годзе біскуп [[Ян Дамінік Лапацінскі]] ў сваёй польскамоўнай прадмове да летувіскай кнігі, выдадзенай у Вільні, азначыў яе мову як жамойцкую ({{мова-pl|«Zmudzki ięzyk»|скарочана}}). Устава, зьмешчаная ў інвэнтары [[Рэтаў]]скага староства 1784 году, вызначала павіннасьць: «''…уставу два разы на год для ўсёй воласьці, па-жамойцку перакладзеную, прачытаць і патлумачыць, што каторы пункт значыць…''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…ustawę dwa razy na rok dla całey włosci, po Żmudzku przekopiowaną, przeczytać y wyexplikować, co ktory punkt znaczy…»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Акты издаваемые Виленской комиссией для разбора древних актов. Т. XXV. — Вильна, 1898. [https://books.google.by/books?id=IOYDAAAAYAAJ&amp;pg=PA547&amp;dq=po+%C5%BBmudzku&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjWlaXJsfD1AhUZOuwKHbYlAmQQ6AF6BAgEEAI#v=snippet&amp;q=%C5%BBmudzku&amp;f=false С. 547].&lt;/ref&gt;. Шматлікія выдадзеныя ў Вільні летувіскія кнігі (дзьве 1793, 1797, 1805, 1812, 1820, 1824, 1826, 1830, 1832, 1834, 1840, 1848, дзьве 1851, 1852, дзьве 1853, 1854, 1856 гады) зьмяшчалі лацінска-польска-жамойцкія слоўнікі месяцаў ({{мова-lt|«Mienesey Łotiniszki, Lękiszki, Ziemaytiszki»|скарочана}}). Складзены ў 1797 годзе каталёг бібліятэкі Віленскага францішканскага кляштару, у якой захоўваўся вялікі збор летувіскіх кнігаў&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 180.&lt;/ref&gt;, меў назву: «Каталёг кніг у мовах жамойцкай, рускай, габрэйскай, арабскай, грэцкай і нямецкай» ({{мова-pl|Katalog ksiąg w Języku Zmudzkim, Ruskim, Hebrayskim, Arabskim, Greckim i Niemieckim|скарочана}})&lt;ref&gt;Lietuvos TSR aukstuju mokyklu mokslo darbai. Nr. 33—34, 1998. [https://books.google.by/books?id=szAPAQAAMAAJ&amp;q=jezyku+zmudzkim&amp;dq=jezyku+zmudzkim&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjwzd_A7OH0AhUSSvEDHQBMA0cQ6AF6BAgMEAI P. 33.]&lt;/ref&gt;. Тым часам [[Генэрал-ад’ютант|генэрал-ад’ютант]] [[Войска Вялікага Княства Літоўскага ў XVIII стагодзьдзі|войска былога Вялікага Княства Літоўскага]] Юры Грушэўскі азначыў летувіскую біблію [[Багуслаў Самуэль Хілінскі|Багуслава Самуэля Хілінскага]], асобнік якой у 1805 годзе падараваў бібліятэцы [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], як «''рэдкую біблію ў жамойцкай мове''» ({{мова-pl|«rzadką Biblią w Żmudzkim języku»|скарочана}})&lt;ref&gt;Stankiewicz M. Bibliografia litewska od 1547 do 1701 r. — Kraków, 1889. [https://books.google.by/books?id=fMgtAAAAYAAJ&amp;pg=PA56&amp;dq=Gru%C5%BCewski+jezyku+zmudzkim&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiUl9rCvun1AhVzSPEDHfrwDOAQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=Gru%C5%BCewski%20jezyku%20zmudzkim&amp;f=false S. 56].&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Jistoriję Justinaus parguldę Isz Łotynû kałbôs i Żæmaitiû K. Daugkientys metusî (1798, 1834-36).jpg|значак|Летувіскі пераклад [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]] «''з лацінскай мовы на жамойцкую''» (1834—1836 гг., з мэтай фальсыфікацыі больш раньняга часу стварэньня падпісаны «1798 г.»)]]

Адзін зь першых ідэолягаў летувіскага нацыянальнага руху [[Сыманас Даўкантас]] (1793—1864) — з мэтай зрабіць летувіскую літаратуру больш старажытнай&lt;ref&gt;Roma Bončkutė, [https://www.bernardinai.lt/nedegantys-simono-daukanto-rastai/ Nedegantys Simono Daukanto raštai], bernardinai.lt, 28 лістапада 2020 г.&lt;/ref&gt; — пакінуў на вокладцы падпісанага псэўданімам уласнага летувіскага перакладу азначэньне «''з лацінскай мовы на жамойцкую''» ({{мова-lt|«Isz Łotynû kałbôs i Żæmaitiû»|скарочана}}) і дату «''1798 год''». Азначэньнем летувіскай мовы як жамойцкай ён, з усяго відаць, спрабаваў зрабіць сваю фальсыфікацыю адпаведнай сапраўдным раньнім летувіскім перакладам: {{Артыкул у іншым разьдзеле|Антанас Кляментас|Антанаса Кляментаса|lt|Antanas Jackus Klementas}} паміж 1790—1810 гадамі («''з польскай на жамойцкую''», {{мова-lt|«isz Linkiszka… unt… Ziemaytiszka»|скарочана}}, {{мова-lt|«isz linkiszka raszta ziemaytyszka»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/225/mode/2up?q=Ziemaytiszka P. 226].&lt;/ref&gt; і [[Юзэф Арнульф Гедройц|Юзэфа Арнульфа Гедройца]] 1809 году («''на жамойцкую мову''», {{мова-lt|«and ležuwia… Ziematyszka»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/211/mode/2up?q=Ziematyszka P. 212].&lt;/ref&gt;.

{{Падвойная выява|справа|Grammatyka języka żmudzkiego. Kałbrieda leźuwio źiamaytiszko (1832).jpg|108|Naujes moksłas skajtima raszta żemajtyszka diel mażun wajkun (1848).jpg|106|Выдадзеныя ў Вільні жамойцкія (летувіскія) «Граматыка жамойцкай мовы» (1832 г.) і лемантар «Новая навука чытаньня пісьма жамойцкага для малых дзетак» (1848 г.)}}

Як зазначае гісторык мовы [[Сяргей Запрудзкі]], яшчэ ў пачатку XIX ст. тэрмін «літоўскі» ў розных мовах (як і «беларускі», «рускі» і многія іншыя) меў «дыфузнае», няўстойлівае ў тэрміналягічным пляне значэньне і ня быў замацаваны за назвай мовы сучасных летувісаў&lt;ref name=&quot;Zaprudzki-2013-85&quot;/&gt;. Напрыклад, нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Хрыстаф Адэлюнг||en|Johann Christoph Adelung}} у сваёй працы «Мітрыдат, або Агульнае мовазнаўства…»&lt;ref&gt;Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. S. 696—697.&lt;/ref&gt; (1809 год) пісаў, што «літоўцы» маюць няяснае мяшанае «германа-славянскае» паходжаньне; іх жамойцкая група складаецца з носьбітаў дыялекту, які мае назву «польска-літоўскі», сама ж «літоўская» мова на дзьве траціны складаецца з славянскай; аўтар паведаміў, што суседзям «літоўцы» сьпярша былі вядомыя як гуды, а таксама згадаў яцьвягаў і такую іх назву, як палешукі. Сяргей Запрудзкі зазначае, што з пададзенай інфармацыі можна меркаваць, што пад назвай «літоўцы» нямецкі лінгвіст часткова разумеў беларусаў&lt;ref name=&quot;Zaprudzki-2013-96&quot;/&gt;. Іншы нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Сэвэрын Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у свай працы «Літаратура, датычная граматык, лексыкі і збораў словаў усіх моваў зямлі: выкладзеная ў альфабэтным парадку моваў…»&lt;ref&gt;Litteratur der Grammatiken, Lexika und Wörtersammlungen aller Sprachen der Erde. — Berlin, 1815. S. 132.&lt;/ref&gt; (1815 год) сьцьвярджаў, што будучы сястрой [[Латыская мова|латыскай мовы]], з пункту гледжаньня лексыкі і граматыкі «літоўская» мова была пераважна славянскай, у іншых дачыненьнях — германскай; «літоўская» мова мела свае адгалінаваньні ў Жамойці і на поўдні Вялікага Княства Літоўскага. Апошняе сьцьверджаньне дазваляе меркаваць, што тут таксама пад «літоўскай» мовай часткова разумелася беларуская&lt;ref&gt;[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 100.&lt;/ref&gt;.

У 1827 годзе расейска-нямецкі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||ru|Кёппен, Пётр Иванович}} у сваёй кнізе «О происхождении, языке и литературе литовских народов» крытыкаваў апублікаваны ў 1822 годзе артыкул латыскага сьвятара-дасьледніка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Карл Ватсан|Карла Ватсана|de|Karl Friedrich Watson}}, які да «латыскіх народаў» ({{мова-de|«Lettischer Volksstamm»|скарочана}}) адносіў латышоў, летувісаў і ўсіх беларусаў («крывічоў»)&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-11&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 11.&lt;/ref&gt;. Таксама ён палемізаваў датычна назвы адпаведнай моўнай групы, сьцьвярджаючы «літоўскія мовы» і «літоўскія народы» замест прынятых у той час «латыскія мовы» і «латыскія народы»&lt;ref&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 32—36.&lt;/ref&gt;, ужываючы, разам з тым, наступныя азначэньні: «''ўласна гэтак званая літоўская гаворка''», «''уласна гэтак званая літоўская мова''», «''уласна гэтак званыя літоўцы (жамойць?)''», «''уласна гэтак званая літоўская [гаворка] (або жамойцка-літоўская)''» ({{мова-ru|«собственно так называемое литовское наречие», «собственно так называемый литовский язык», «собственно так называемые литовцы (жмудь?)», «собственно так называемое литовское [наречие] (или жмудско-литовское)»|скарочана}}&lt;ref&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 29, 31, 33, 49, 77.&lt;/ref&gt;){{Заўвага|У 1824 годзе віленскі [[Kurier Litewski (1793)|Kurier Litewski]] называў мову летувіскіх кніг «жамойцка-літоўскай» («літоўска-жамойцкай») і «[[Прускія летувісы|пруска-літоўскай]]» ({{мова-pl|«...w języku Litewsko-Żmudzkim i Prusko-Litewskim... Napisane w języku Żmudzko-Litewskim przez Kajetana Niezabitowskiego Żmudzina...»|скарочана}})&lt;ref&gt;Kurier Litewski. Nr. 49, 1824. [https://books.google.by/books?id=qkZJAAAAcAAJ&amp;pg=RA8-PT6&amp;dq=jezyku+zmudzkim&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwick8Hn7-H0AhXESPEDHVluBb84ChDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q&amp;f=false S. 4].&lt;/ref&gt;; а яшчэ ў 1860 годзе «Encyklopedyja Powszechna» азначала дзьве першыя бібліі на летувіскай мове як «літоўска-прускую» ([[Ёнас Брэткунас]], [[Калінінград|Кёнігзбэрг]], 1590 год) і «жамойцкую» ([[Багуслаў Самуэль Хілінскі]], [[Лёндан]], 1660 год)&lt;ref&gt;Encyklopedyja powszechna. T. 3. — Warszawa, 1860. [https://books.google.by/books?id=XMhLAQAAIAAJ&amp;pg=PA428&amp;dq=biblija+zmudzka&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiOo7Xy2uX1AhVnSfEDHXUCDCQQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&amp;q=biblija%20zmudzka&amp;f=false S. 428].&lt;/ref&gt;}}. Аднак у 1829 годзе (гэтая праца перавыдавалася ў 1830 годзе) расейскі пісьменьнік і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мікалай Палявы||ru|Полевой, Николай Алексеевич}} зазначаў: «''Няма сумневу прылічваць сюды [да латыскіх народаў] крывічоў (цяперашніх ліцьвіна-русаў і беларусаў)''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Нет сомнения причислять сюда [к Латышским народам] Кривичей (нынешних Литвино-Русов и Белоруссов)»|скарочана|}}}}&lt;ref&gt;Полевой Н. История русского народа. — Москва, 1829. С. 47.&lt;/ref&gt;. Яшчэ ў 1831 годзе прафэсар гісторыі [[Парыская акадэмія|Парыскай акадэміі]] Андрыен Жары Мансі вылучаў у «літоўскай мове» чатыры падмовы: «літоўскую» (уласна) каля [[Вільня|Вільні]] ды іншых; «крывіцкую» каля [[Віцебск]]у, [[Смаленск]]у ды іншых; «жамойцкую»; «[[Прускія летувісы|пруска-літоўскую]]» каля [[Тыльзыт]]у ды іншых&lt;ref&gt;Жарри Манси А. История древних и новых литератур, наук и изящных искусств. — Москва, 1832. С. 46.&lt;/ref&gt;. Падобныя зьвесткі географ {{Артыкул у іншым разьдзеле|Х’ю Мюрэй||en|Hugh Murray (geographer)}} зьмясьціў у сваёй «An Encyclopaedia of Geography», выдадзенай у 1834 годзе (перавыдавалася ў 1839 годзе, а таксама ў 1861 годзе пад назвай «The Encyclopedia of All Nations»&lt;ref&gt;Murray H. The Encyclopedia of All Nations. Vol. 1. — New York, 1861. [https://books.google.by/books?id=yJERZqUGwpMC&amp;pg=PA307&amp;dq=murray+Kriwitsh&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiqj5vBivb1AhVthP0HHQavDBgQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=murray%20Kriwitsh&amp;f=false P. 307].&lt;/ref&gt;), вылучаючы ў «літоўскай мове» дыялекты «сапраўдны літоўскі», «жамойцкі», «крывіцкі» і «пруска-літоўскі»&lt;ref&gt;Murray H. An Encyclopaedia of Geography. — London, 1834. [https://books.google.by/books?id=-vlCAAAAcAAJ&amp;pg=PA306&amp;dq=murray+Kriwitsh&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiqj5vBivb1AhVthP0HHQavDBgQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=murray%20Kriwitsh&amp;f=false P. 306].&lt;/ref&gt;. А ў 1841 годзе (гэтая праца перавыдавалася ў 1849 годзе) расейскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мікалай Устралаў||ru|Устрялов, Николай Герасимович}} ужываў да мовы летувісаў назву «латыская гаворка» ({{мова-ru|«...в воеводствах Виленском и Трокском удержалось Латышское наречие»|скарочана}})&lt;ref&gt;Устрялов Н. Русская история. Ч. 1. — СПб., 1849. С. 249.&lt;/ref&gt;. У 1842 годзе афіцыйны часопіс Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі зазначаў, што «''паводле меркаваньня Ватсана, які прылічвае крывічоў (ліцьвіна-русаў і беларусаў) да народаў літоўскіх, колькасьць літоўцаў можа дасягаць 11 мільёнаў''»{{Заўвага|{{мова-ru|«По мнению Ватсона, причисляющего Кривичей (Литвино-Руссов и Белоруссов) к народам Литовским, число Литовцев может простираться до 11 мил.»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Журнал Министерства народного просвещения. Том 36 (1842). С. 173.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Як зазначае летувіскі гісторык Дарыюс Сталюнас, нават у 1860-я гады найлепшы, як тады лічылася ў Расейскай імпэрыі, экспэрт у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім прафэсар Пецярбурскай духоўнай акадэміі [[Міхаіл Каяловіч]] у праграме этнаграфічнага вывучэньня рэлігійнага жыцьця [[Паўночна-Заходні край|Заходняга краю]] пісаў як пра «літоўскі народ», так і пра «літоўскае племя», якое да таго ж гаворыць «жамойцкай мовай»&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;}}. Пра «літоўска-жамойцкую мову», якой размаўляюць у тым ліку ў «''Прусіі да самага Караляўца''», яшчэ ў 1858 годзе пісаў часопіс {{Артыкул у іншым разьдзеле|Dziennik Literacki||pl|Dziennik Literacki}}&lt;ref&gt;Dziennik Literacki. Nr. 124, 1858. [https://books.google.by/books?id=TqCfX3hdldAC&amp;pg=PA1008&amp;dq=szyrwid+zmudzki&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiptMTotIb2AhVvgv0HHStRAMYQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&amp;q=szyrwid%20zmudzki&amp;f=false S. 1008].&lt;/ref&gt;.

У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар [[Тарту|Дэрпцкага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Крузэ||ru|Крузе, Фридрих Карл Герман}}, хоць ужо і пісаў, што «''літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі''», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «''літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa''»), але прытым зазначаў&lt;ref&gt;Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru#v=snippet&amp;q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&amp;f=false S. 128].&lt;/ref&gt;:
{{Цытата|Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах.
{{арыгінал|de|«Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»}}|
}}

У 1854 годзе на старонках часопіса {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які рэдагаваўся народжаным на [[Віленскі павет (ВКЛ)|Віленшчыне]] навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}}, зьявілася крытычная нататка датычна называньня часткі жамойтаў «літвой» (названых пазьней «[[аўкштайты|аўкштайтамі]]» — «уласнымі літоўцамі», якія насяляюць «[[Аўкштота|Аўкштоту]]» — «Верхнюю або ўласную Літву»), а жамойцкай мовы — «літоўскай»&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt;:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа чудзкім народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}
[[Файл:Русская азбука с переводом слов и фраз на жмудский язык (1861).jpg|значак|«Расейскі лемантар зь перакладам словаў і фразаў на жамойцкую мову» ({{мова-ru|«Русская азбука с переводом слов и фраз на жмудский язык»|скарочана}}), 1861 г.]]

Яшчэ ў 1861 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да генэрал-губэрнатара {{Артыкул у іншым разьдзеле|Уладзімер Назімаў|Ўладзімера Назімава|ru|Назимов, Владимир Иванович}} адзначалася, што большасьць сельскага насельніцтва [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]] размаўляюць па-жамойцку, а большасьць сельскага насельніцтва [[Віленская губэрня|Віленскай]], [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай]] і [[Менская губэрня|Менскай]] губэрніяў — па-беларуску. Адпаведна, у [[Народная вучэльня|народных вучэльнях]] дзеля першых прапаноўвалася выкладаць па-жамойцку, а дзеля другіх — толькі па-расейску. Тым часам літоўская і летувіская мовы ({{мова-ru|литовский язык|скарочана}}) у гэтым афіцыйным дакумэнце [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] не ўпаміналіся:
{{Цытата|Так, у большай частцы Ковенскай губэрні, населенай жамойтамі, якія маюць сваю пісьменнасьць, хоць яшчэ і нязначную, але якая прадстаўляе ўжо для народу малітоўнікі, календары і некаторыя іншыя карысныя кнігі на жамойцкай мове, на якой народ слухае пропаведзі ў касьцёлах і спавядаецца ў гэтай губэрні, навучаньне ў пачатковых вучэльнях жамойцкай грамаце варта дазволіць, выкладаньне ж польскай мовы, на якой гавораць абшарнікі і чыноўнікі, у гэтыя вучэльні ня ўводзіць, пакінуўшы яе толькі ў гімназіях і прагімназіях. У губэрнях жа Віленскай, Гарадзенскай і Менскай вялікая частка сельскага насельніцтва размаўляе беларускай гаворкай, таму і народныя вучэльні ў гэтых мясцовасьцях маюць быць чыста расейскімі.
{{арыгінал|ru|Так, в большей части Ковенской губернии, населенной жмудинами, имеющими свою письменность, хотя еще и незначительную, но представляющую уже для народа молитвенники, календари и некоторыя другие полезные книги на жмудском языке, на котором народ слушает проповеди в костелах и исповедуется в этой губернии, обучение в первоначальных училищах жмудской грамоте следует допустить, преподавание же польского языка, которым говорят помещики и чиновники, в эти училища не вводить, оставив его только в гимназиях и прогимназиях. В губерниях же Виленской, Гродненской и Минской большая часть сельского населения говорит наречием белорусским, поэтому и народные училища в этих местностях должны быть чисто русскими.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 4—5.
}}
[[Файл:Жемойтско-литовский букварь. Изданный по распоряжению господина главного начальника Cеверо-западного края (1864).jpg|значак|«Жамойцка-літоўскі буквар», выдадзены ў 1864 годзе на загад [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёва-вешальніка]]]]

Як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}, «''Хоць уласна тэрмін „літоўцы“ ўжываўся даволі часта, больш звыклымі для расейскай бюракратыі [у 1860-я гады] заставаліся іншыя паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамойцкая“ або „самагіцкая“''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}}}}{{Заўвага|Сярод іншага, існавала «Камісія для разгляду польскіх і жамойцкіх кніг, якія прадаюцца ў Вільні» ({{мова-ru|«Комиссия для рассмотрения польских и жмудских книг, продаваемых в г. Вильне»|скарочана}}), утвораная ў 1865 годзе наступнікам [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёва-вешальніка]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Канстанцін фон Каўфман|Канстанцінам фон Каўфманам|ru|Кауфман, Константин Петрович фон}}. Таксама таго ж году пры ўправе Віленскай навучальнай акругі выйшаў з друку «Жамойцка-расейскі буквар» ({{мова-lt|«Букварс жемайтишкай-русишкасис паращитас пагал моки ма ну В. Золотова падота, ишгульдитас пар И. Кречински»|скарочана}} або {{мова-ru|«Букварь жмудско-русский, составленный но методе В. Золотова. Пер. И. Кречинского»|скарочана}})}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;.

{{Падвойная выява|справа|Программа преподавания жмудского языка в Поневежской учительской семинарии (1893).jpg|107|Программа жмудско-литовского языка (1893).jpg|107|Праграмы выкладаньня летувіскай мовы ў [[Панявеж|Панявескай]] настаўніцкай сэмінарыі: {{мова-ru|«Программа преподавания жмудского языка»|скарочана}} (налева), {{мова-ru|«Программа жмудско-литовского языка»|скарочана}} (направа)}}

У 1862 годзе ў прадстаўленьні Аляксандра Шырынскага-Шыхматава да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|абмаскаліць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім абмаскаліць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

{{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}}

Пры здушэньні [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) 1 лютага 1864 году генэрал-губэрнатар [[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]] [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] у сваім цыркуляры дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году ён выдаў загад «''прапанаваць біскупу [[Мацей Казімер Валанчэўскі|Валанчэўскаму]], пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}. Акруговы інспэктар Мікалай Новікаў, які займаўся ўладкаваньнем школаў у Ковенскай губэрні, 25 жніўня 1864 году пісаў папячыцелю Віленскай навучальнай акругі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Карнілаў|Івану Карнілаву|ru|Корнилов, Иван Петрович}}: «''Гэтая сумесь гаворкі дае надзею на магчымасьць стварыць на развалінах розных гаворак расейскую і жамойцкую мовы''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Эта смесь говора дает надежду на возможность создать на развалинах разных говоров русский и жмудский языки»|скарочана}}}}, а 11 верасьня таго ж году — «''Дазволю сабе ня першы раз паўтарыць, што сапраўдны стан літоўскай мовы ў Ковенскай губэрні дапускае магчымасьць і ўзнавіць яе з развалінаў, і на гэтых развалінах стварыць хоць-якую іншую мову''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Позволю себе не в первый раз повторить, что настоящее состояние литовского языка в Ковенской губернии допускает возможность и воссоздать его из развалин, и на этих развалинах создать какой угодно другой язык»|скарочана}}}}. 7 лютага 1869 году літоўскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб абмаскаліць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;.

У 218-м томе (1881 год) афіцыйнага часопіса Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі зазначалася&lt;ref&gt;Журнал Министерства народного просвещения. Том 218 (1881). [https://books.google.by/books?id=-BkFAAAAYAAJ&amp;pg=RA3-PA299&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwj0r-DJicLzAhWdQvEDHUzGBMI4ChDoAXoECAMQAg#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 299].&lt;/ref&gt;:
{{Цытата|Зрэшты, варта заўважыць, што назвы «Жмудзіны» і «Ліцьвіны» (Літоўцы) у лінгвістычна-этнаграфічным сэнсе далёка не супадаюць зь іх гістарычным значэньнем і зь іх папулярным ужываньнем у цяперашні час. Шмат хто называе «Жмудзінамі» ўсіх сапраўдных Літоўцаў, у супрацьлегласьць «Ліцьвінаў», гэта значыць людзям не літоўскага, але славянскага этнаграфічнага паходжаньня, якія жывуць у Літве, альбо ў супрацьлегласьць «ліцьвінаў» як наогул жыхарам гістарычнай Літвы без адрозьненьня іх паходжаньня. Пры такім поглядзе замест назвы «літоўская мова» ўжываюць «жамойцкая мова».
{{арыгінал|ru|Впрочем, следует заметить, что названия «Жмудины» и «Литвины» (Литовцы) в лингвистико-этнографическом смысле далеко не совпадают с их историческим значением и с их популярным употреблением в настоящее время. Многие называют «Жмудинами» всех настоящих Литовцев, в противоположность «Литвинам», то есть людям не литовского, но славянского этнографического происхождения, живущим в Литве, или же в противоположность «Литвинам» как вообще жителям исторической Литвы без различия их происхождения. При таком взгляде вместо названия «литовский язык» употребляют «язык жмудский».}}
|
}}

У 1885 годзе ў расейскай прэсе Паўночна-Заходняга краю асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

Як прызнае летувіскі этноляг {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пятрас Кальнюс||lt|Petras Kalnius}}, у афіцыйных дакумэнтах Расейскай імпэрыі азначэньне жамойцкай мовы ў якасьці «літоўскай» ({{мова-ru|«литовский язык»|скарочана}}) — як і само паняцьце «літоўскі народ» ({{мова-ru|«литовский народ»|скарочана}}) датычна летувісаў Віленскай і Ковенскай губэрняў — пачало дамінаваць толькі ў 1890—1900-я гады&lt;ref&gt;Kalnius P. Žemaičių etniškumo sampratos XIX a. šaltiniuose. 2. Nuo žemaičių kultūrinio sąjūdžio iki XIX a. pab // Liaudies kultūra. 2 (131), 2010. P. 22.&lt;/ref&gt;.

== Герб ==
{{Асноўны артыкул|Пагоня}}
[[Файл:Jagajła, Pahonia. Ягайла, Пагоня (K. Kielisiński, 1841).jpg|міні|[[Пагоня]] з надмагільля [[Ягайла|Ягайлы]]]]
[[Файл:Pahonia, Žyvie Biełaruś. Пагоня, Жыве Беларусь (1918).jpg|міні|Гербы [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх ваяводзтваў]] і дзяржаўны герб [[Беларуская Народная Рэспубліка|БНР]], 1918 г.]]

Паходжаньне дзяржаўнага гербу ліцьвінаў — [[Пагоня|Пагоні]] — мае [[Сэмантыка|сэмантычную]] повязь з старажытнай ваеннай традыцыяй народнай пагоні — найважнейшай функцыяй арганізацыі жыцьця і побыту [[Усходнеславянскія мовы|ўсходнеславянскіх плямёнаў]], калі кожны чалавек быў у адказе за жыцьцё супляменьніка. У выпадку раптоўнага нападу супраціўніка і захопу ў палон суродзічаў кожны мужчына, які меў права насіць зброю, мусіў пехатою або конна кідацца ў пагоню за ворагам, каб адбіць палон. Ва ўмовах ваеннай дэмакратыі традыцыя народнай пагоні выконвалася безумоўна і захоўвалася стагодзьдзямі і ў эпоху [[Русь|Русі]], і ў часы Вялікага Княства Літоўскага&lt;ref name=&quot;ehb-391&quot;&gt;[[Міхась Ткачоў|Ткачоў М.]] Беларускія нацыянальныя сімвалы // {{Літаратура/ЭГБ|1к}} С. 391.&lt;/ref&gt;. [[Іпацьеўскі летапіс]] паведамляе пра пагоню жыхароў [[Берасьце|Берасьця]] ў 1280 годзе за польскім вайсковым аддзелам, які паваяваў ваколіцы места. Вялікі князь літоўскі [[Ягайла]] ў сваёй ([[Лацінская мова|лацінскай]]) грамаце ад 20 лютага 1387 году пісаў&lt;ref&gt;Гісторыя Беларусі ў дакументах і матэрыялах (IX—XVIII ст.) / Склад.: В. Шчарбакоў, К. Кернажыцкі, Д. Даўгяла. Т. 1. — Менск: Выдавецтва АН БССР, 1936.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 78—79.&lt;/ref&gt;:
{{Цытата|…паводле старажытнага звычаю, перасьлед ворага ёсьць абавязкам кожнага мужчыны ў нашым краі; гэткае [[паспалітае рушэньне]] дзеля выгнаньня ворага з нашае Літоўскае зямлі па-народнаму завецца „пагоня“''.
{{арыгінал|la|...Quotiescunque etiam hostes et adversarios nostros et ipsius terrae nostrae Lithuanicae fugitivos insequi opportuerit, ad insequutionem huiusmodi, quod роgоniа vulgo dicitur, nоn solum armigeri, verum etiam omnis masculus, cuiuscunque status aut conditionis extiterit, dummodo аrmа bellicosa gestare poterit, proficisci teneatur.}}||З прывілею вялікага князя літоўскага [[Ягайла|Ягайлы]], 20 лютага 1387 г.}}

Паводле летапісаў Вялікага Княства Літоўскага, Пагоню ў якасьці гербу гаспадарства ўвёў князь [[Нарымонт]], брат вялікага князя [[Трайдзень|Трайдзеня]] (1270—1282):
{{Цытата|Той Нарымунт меў герб, або кляйнот, рыцарства сваяго таковы, і тым пячатаваўся, Вялікаму княству Літоўскаму заставіў яго, а то такі: у гербе муж збройны, на каню белам, у полю чырвонам, меч голы, яка бы каго гонячы дзяржаў над галавою, і ёсьць адтоля названы «'''пагоня'''».|Хроніка Літоўская і Жамойцкая{{Заўвага|Хроника Литовская и Жемайтская // [[ПСРЛ]]. Т. 32 — М.: Наука, 1973.}}{{Заўвага|Хроника Быховца // [[ПСРЛ]]. Т. 32 — М.: Наука, 1973.}}}}

Выява гербу Пагоні ёсьць на пячаці полацкага князя Глеба-Нарымонта 1338 году і на пячаці (з кірылічным надпісам) вялікага князя літоўскага [[Альгерд]]а 1366 году&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 120.&lt;/ref&gt;.

Назва ''Пагоня'' набыла шырокую вядомасьць у канцы XV — пачатку XVI стагодзьдзя, відаць, у выніку асэнсаваньня гербавай выявы як сымбалю абаронцы Айчыны&lt;ref&gt;Шаланда А. Кароткі нарыс гісторыі беларускай нацыянальнай і дзяржаўнай сімволікі // Герольд Litherland. № 21, 2019. С. 4—5.&lt;/ref&gt;. Кароль і вялікі князь [[Жыгімонт Аўгуст]] у 1562 годзе загадаў біць на [[Віленская мынца|Віленскай мынцы]] манэты-траякі: «''А на сем з аднае стараны два першыя словы, каторымі ся пачынаець пісаці імя наша гаспадарскае, а з другое стараны … герб Пагоня''». Дзяржаўны герб Вялікага Княства Літоўскага пад назвай Пагоня ({{мова-be-old|Погоня|скарочана}}) сьцьвярджаецца ў [[Статуты Вялікага Княства Літоўскага|статутах Вялікага Княства Літоўскага]] [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1566 году|1566]]&lt;ref name=&quot;salanda-2019-5&quot;&gt;Шаланда А. Кароткі нарыс гісторыі беларускай нацыянальнай і дзяржаўнай сімволікі // Герольд Litherland. № 21, 2019. С. 5.&lt;/ref&gt; і [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588 году|1588]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/ГСБМ|25к}} С. 131.&lt;/ref&gt; гадоў.

Афіцыйная беларуская гербавая назва ''Пагоня'' не пакідае ніякіх сумневаў у [[беларусы|беларускай этнічнай прыналежнасьці]] грамадзтва, дзе зьявіўся і выкарыстоўваўся герб Вялікага Княства Літоўскага&lt;ref name=&quot;salanda-2019-5&quot;/&gt;. Тым часам [[Летувіская мова|летувіскае]] слова «''výtis''» («''віціс''»), якое выкарыстоўваецца дзеля азначэньня [[Герб Летувы|сучаснага летувіскага варыянту Пагоні]], прыдумаў ў сярэдзіне XIX ст. [[Сымонас Даўкантас]]&lt;ref name=&quot;Kraucevic-1993&quot;&gt;[[Алесь Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] Як здарылася, што Жамойць пачала называцца Літвою? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 54.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-349&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 349.&lt;/ref&gt;. Сьпярша ім называлі толькі вершніка-рыцара, а дзеля азначэньня гербу цалкам слова «''Vytís''» (ужо зь вялікай літары і з націскам на другім складзе) упершыню выкарысталі толькі ў 1884 годзе (раней Пагоню па-летувіску звычайна звалі «''Vaikymas''» — 'Перасьледаваньне'). Да канца XIX ст. слова «''Vytis''» стала агульнапрынятым у Летуве дзеля азначэньня Пагоні. Аднак яшчэ доўгі час ішлі спрэчкі пра тое, на якім складзе трэба рабіць націск — на першым ці на другім. Толькі ў 1930-я гады з гэтым канчаткова вызначыліся — спыніліся на «''Výtis''»&lt;ref&gt;{{кніга|аўтар=Rimša E.|частка=Heraldika |загаловак=Iš praeities į dabartį|месца=Vilnius|выдавецтва=Versus aureus|год=2004|pages=61—63}}&lt;/ref&gt;.

{|
|-
|
&lt;gallery caption=&quot;Гербы [[Вялікае Княства Літоўскае#Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел|адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак (ваяводзтваў) Вялікага Княства Літоўскага]], 1720-я гады&quot; class=&quot;center&quot;&quot;&gt;
Amścisłaŭ, Pahonia. Амсьціслаў, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Амсьціслаўскае ваяводзтва|Амсьціслаўскае]]
Bieraście, Pahonia. Берасьце, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Берасьцейскае ваяводзтва|Берасьцейскае]]
Vilnia, Pahonia. Вільня, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Віленскае ваяводзтва|Віленскае]]
Viciebsk, Pahonia. Віцебск, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Віцебскае ваяводзтва|Віцебскае]]
Miensk, Pahonia. Менск, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Менскае ваяводзтва|Менскае]]
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot;&quot;&gt;
Padlašša, Pahonia. Падляшша, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Падляскае ваяводзтва (1513—1795)|Падляскае]]
Połacak, Pahonia. Полацак, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Полацкае ваяводзтва|Полацкае]]
Troki, Pahonia. Трокі, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Троцкае ваяводзтва|Троцкае]]
Žemaitija. Жамойць (1720).jpg|[[Жамойцкае ваяводзтва|Жамойцкае (староства)]]
Inflanty. Інфлянты (1720) (2).jpg|[[Інфлянцкае ваяводзтва|Інфлянцкае]]
&lt;/gallery&gt;
|}

== Сталіца ==
{{Асноўны артыкул|Вільня}}
[[Файл:Vilnia, Vostraja Brama. Вільня, Вострая Брама (J. Bułhak, 1912) (2).jpg|значак|[[Вострая брама]] з гербам [[Пагоня]]й у [[Вільня|Вільні]]. Здымак [[Ян Булгак|Яна Булгака]], 1912 г.]]

У старажытных пісьмовых крыніцах сталіца ліцьвінаў — [[Вільня]] — упамінаецца пад беларускай назвай ''Вільня'' (''Vilnia'' або ''Vilna'', напрыклад, у лістах [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікага князя]] [[Гедзімін]]а 1323 году «''in civitate nostra regia '''Vilnia'''''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 79.&lt;/ref&gt;). У старабеларускіх тэкстах з XV ст. суіснавалі формы ''Вильня'' / ''у Вильни'' і ''Вильна'' / ''у Вильне'' (што параўнальна з ''Горадна'' — ''[[Горадня]]'' і ''[[Коўна]]'' — ''Коўня''), але паступова запанавала форма ''Вильня''&lt;ref name=&quot;viacorka&quot;/&gt;.

Тым часам форму «''Vilnius''» [[летувіская мова|па-жамойцку]] пачалі ўжываць прыкладна з XVII ст. ([[Мікалоюс Даўкша|М. Даўкша]] ў «Пастыле» 1600 году). Летувіскі тапаніміст [[Аляксандрас Ванагас]] мяркуе, што гэта форма ўзьнікла пад уплывам польскай назвы ''Wilno'' (у летувіскай мове няма назоўнікаў ніякага роду, у пазычаньнях ён зьмяняецца на мужчынскі). Тым часам польскае ''Wilno'' утварылася ад старабеларускага варыянту ''Вільна''&lt;ref name=&quot;viacorka&quot;&gt;[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] [https://www.svaboda.org/a/vilnia/30284660.html Вільня ці Вільнюс? Ці карэктна называць горад традыцыйным беларускім імем], [[Радыё Свабода]], 21 лістапада 2019 г.&lt;/ref&gt;. А першаснай і найбольш старажытнай назвай места ў жамойцкіх (летувіскіх) гаворках ёсьць ''Vilnia'', на што зьвяртае ўвагу А. Ванагас і што пацьвярджаецца сучаснай [[латыская мова|латыскай]] назвай — ''Viļņa''&lt;ref name=&quot;viacorka&quot;/&gt;.

{|
|-
|
&lt;gallery class=&quot;center&quot;&gt;
Belarusians - on Ethnic Map of European Russia by Aleksandr Rittich - 1875 AD.jpg|[[Беларусы]] (арэал у цэнтры) на «Этнаграфічнай мапе Эўрапейскай Расеі» (1875 г.), складзенай [[Аляксандар Рыціх|Аляксандрам Рыціхам]] (фрагмэнт)
Biełarusy. Беларусы (1885).jpg|Фрагмэнт этнаграфічнай мапы Эўропы з атлясу «Géographie Militaire» ([[Парыж]], 1885 г.)
Biełarusy. Беларусы (J. Karski, 1903).jpg|Этнаграфічная мапа беларусаў (паводле моўнага крытэру), складзеная  філёлягам-славістам [[Яўхім Карскі|Яўхімам Карскім]], 1903 г.
Länder und Völkerkarte Europas.jpg|Фрагмэнт мапы «Землі і народы Эўропы» (1918 г.), складзенай нямецкім гісторыкам [[Дзітрых Шэфэр|Дзістрыхам Шэфэрам]] (1845—1929)
Peoples of Eastern Europe by United States Department of State (1943).jpg|Этнаграфічная мапа Ўсходняй Эўропы, складзеная супрацоўнікамі [[Дзяржаўны Дэпартамэнт ЗША|Дзяржаўнага Дэпартамэнту ЗША]] ў 1943 г.
&lt;/gallery&gt;
|}

== Перайменаваньне ліцьвінаў у «беларусаў» ==
Упершыню назва «беларусы» ў дачыненьні да ліцьвінаў пачала выкарыстоўвацца ў XVII ст. у час войнаў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] з Рэччу Паспалітай, у запісах маскоўскіх вайсковых пісараў, дзеля азначэньня праваслаўнага вызнаньня тых палонных ліцьвінаў і ўкраінцаў, якія былі праваслаўнымі (у адрозьненьне ад ліцьвінаў-каталікоў{{Заўвага|Напрыклад, {{мова-ru|«...литвин Ивашко Иванов з женою с Роинкою да с сыном с Микулайком да с сестрою з девкою Агафьицею. А сказал, что он родом литвин, католицкие веры из города Несвижа, мещанский сын, а жена де за ним литовка же тово ж города Несвижа»|скарочана}}&lt;ref&gt;Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570-1667 гг. — Минск, 1963. С. 108.&lt;/ref&gt;}}), напрыклад: «''литвин белорусец Ошмянского повету''», «''литовка беларуска Мстиславского повету''», «''литвин белоруские веры''» («руская, беларуская вера» = праваслаўе) і г. д.&lt;ref name=&quot;latysonak&quot;&gt;[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] Нацыянальнасць — Беларус. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2009. С. 212—213.&lt;/ref&gt; Тым часам палонныя шляхцічы-ліцьвіны называлі сябе выняткова «ліцьвінамі», напр.: «''литвин Корнейко Круковской, уроженец Оршанского повету, шляхтич белоруские веры''»&lt;ref&gt;Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 112.&lt;/ref&gt;). Сваю зямлю палонныя літоўскія (беларускія) шляхціцы таксама называлі Літвой. Гісторык [[Алег Латышонак]] прыйшоў да высновы:
{{Пачатак цытаты}}
«Сьвядомае ўжываньне назвы „беларусец“ непісьменнымі сялянамі і прадстаўнікамі гарадзкога плебсу ў сытуацыі, калі гэтае найменьне невядома шляхце, я лічу немагчымым. Выснова з гэтага можа быць толькі адна: слова „беларусец“ ува ўсіх выпадках ''уклалі ў вусны прышэльцаў маскоўскія чыноўнікі''»&lt;ref name=&quot;latysonak&quot;/&gt;
{{Канец цытаты}}

[[Файл:Biełarusy. Беларусы (1803).jpg|значак|Беларус ({{мова-ru|«белороссиянин»|скарочана}}) і беларуска ({{мова-ru|«белороссиянка»|скарочана}}). З альбому, выдадзенага ў 1803 годзе для [[Аляксандар I Раманаў|Аляксандра I Раманава]], дзе зьмяшчаюцца малюнкі [[Палякі|палякаў]], [[Латышы|латышоў]] («ліфлянцаў» і «курляндцаў»), [[Украінцы|украінцаў]] («маларасіянаў») ды шматлікіх іншых народаў пад [[Расейская імпэрыя|расейскай уладай]], але няма ліцьвінаў{{Заўвага|Беларускі этноляг [[Юры Ўнуковіч]] зьвяртае ўвагу на тое, што расейскі навуковец [[Васіль Севяргін]], які ў 1802 годзе наведаў [[Шаўлі]], [[Кейданы]], [[Коўна]], [[Вільня|Вільню]], [[Горадня|Горадню]], [[Стоўпцы]], [[Менск]], [[Барысаў]], [[Крупкі]] і [[Ворша|Воршу]], хоць і разглядаў адпаведную тэрыторыю як «''Литву и Белоруссию''», аднак датычна мясцовага насельніцтва не ўжываў ані назвы «беларусы», ані «літоўцы» («ліцьвіны»)&lt;ref&gt;Унуковіч Ю. Этнічная ідэнтыфікацыя і катэгарызацыя беларусаў і літоўцаў у ХІХ ст. // Białorutenistyka Białostocka. T. 12 (2020). S. 377.&lt;/ref&gt;}}]]

Па [[анэксія|анэксіі]] земляў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] (1772, 1793, 1795 гады) улады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], як адзначае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], спрыялі пашырэньню назвы [[беларусы]], бо гэтая назва больш адпавядала [[імпэрыялізм|імпэрскім інтарэсам]] і дазваляла трактаваць ліцьвінаў як разнавіднасьць [[расейцы|расейцаў («вялікарусаў»)]]. Разам з тым, гэтая назва замацавалася за ўсім насельніцтвам толькі на мяжы XIX і XX стагодзьдзяў&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-161&quot;/&gt;.

Выдадзенае ў 1787 годзе на загад маскоўскай гаспадыні [[Кацярына II|Кацярыны II]] «Пространное Землеописание Российского Государства» паведамляла, што ў [[Магілёўскае намесьніцтва|Магілёўскім]] і [[Полацкае намесьніцтва|Полацкім]] намесьніцтвах, «''апроч расейцаў, знаходзяцца &lt;…&gt; палякі, літва і жыды''»{{Заўвага|{{мова-ru|«кроме Россиян, находятся &lt;...&gt; Поляки, Литва и Жиды»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Пространное Землеописание Российского Государства. — СПб., 1787. С. 272, 276.&lt;/ref&gt;, прытым літва адносілася да славянскіх народаў&lt;ref&gt;Пространное Землеописание Российского Государства. — СПб., 1787. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=GFxiAAAAcAAJ&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0#v=snippet&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0&amp;f=false С. 133].&lt;/ref&gt;. Геаграфічны слоўнік Расейскай дзяржавы 1788 году зьмяшчае артыкул «''Белоруссия, или Белая Россия''» з азначэньнем «''краіна, далучаная да Расеі &lt;…&gt; за панаваньнем Кацярыны II &lt;…&gt;, як то павет Дынабурскі, ваяводзтвы Амсьціслаўскае, Віцебскае, часткі паветаў Аршанскага і Рэчыцкага &lt;…&gt; цяпер жа ўся Беларусь падзяляецца на два намесьніцтвы: Полацкае і Магілёўскае''»&lt;ref&gt;Новый и полный географический словарь Российского государства. Ч. 1. — Москва, 1788. С. 123—125.&lt;/ref&gt;. У афіцыйным аглядзе Расейскай імпэрыі 1793 году адзначалася, што Магілёўскае намесьніцтва складае частку «Беларусі» ({{мова-ru|«Бело-Руссии»|скарочана}}), а «''яго жыхары — гэта палякі і літва, якія спавядаюць рымска-каталіцкі, грэцкі і ўніяцкі законы; ёсьць тут таксама жыды''» ({{мова-ru|«жители оного суть поляки и литва, исповедующие римско-католицкий, греческий и униатский закон; здесь есть также жиды»|скарочана}})&lt;ref&gt;Плещеев С. И. Обозрение Российской империи в нынешнем ее новоустроенном состоянии. — СПб.: Имп. тип., 1793. С. 98.&lt;/ref&gt;. Такі ж склад насельніцтва пазначаўся для Полацкага намесьніцтва, якое называлася другой часткай «Беларусі»&lt;ref&gt;Плещеев С. И. Обозрение Российской империи в нынешнем ее новоустроенном состоянии. — СПб.: Имп. тип., 1793. С. 95.&lt;/ref&gt;. Тым часам у выдадзеным да [[Першы падзел Рэчы Паспалітай|першага падзелу Рэчы Паспалітай]] (1772 год) пры Імпэратарскім Маскоўскім унівэрсытэце атлясе зазначалася, што «''Белая Расія &lt;…&gt; складаецца з Смаленскай губэрні''»&lt;ref&gt;Детской атлас: о Российской Империи с толкованием гербов и с родословием царствующему дому. Т. 4. — Москва, 1771. [https://books.google.by/books?id=rABhAAAAcAAJ&amp;pg=PA91&amp;dq=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjw8b27hJj0AhXc8LsIHRRbA9sQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&amp;q=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&amp;f=false С. 91].&lt;/ref&gt;, а прафэсар Маскоўскага ўнівэрытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Харытон Чабатароў||ru|Чеботарёв, Харитон Андреевич}} у першым падручніку расейскай геаграфіі «Географическое методическое описание Российской империи…» (выйшаў з друку ў 1776 годзе) пісаў: «''З даўніх часоў прыналежныя да Расеі землі складаюць тры галоўныя яе часткі, гэта значыць: вялікую, малую і белую Расію. &lt;…&gt; Белая Расія, Rossia alba, ляжыць да Польскіх граніцаў паміж вялікай і малой Расіяй. Яна складаецца з аднаго Смаленскага княства &lt;…&gt; Смаленскае княства паводле цяперашняга падзелу называецца [[Смаленская губэрня|Смаленскай губэрняй]]''»&lt;ref&gt;Географическое методическое описание Российской империи… — Москва, 1776. С. 95, [https://books.google.by/books?id=pnVpAAAAcAAJ&amp;pg=PA104&amp;dq=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjw8b27hJj0AhXc8LsIHRRbA9sQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&amp;q=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&amp;f=false 104].&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Далей жа, аднак, пры падрабязным апісаньні тагачаснага адміністрацыйна-тэрытарыяльнага падзелу Расейскай імпэрыі аўтар ўжо адзначае, што Смаленская губэрня з наступнай Магілёўскай і большай часткай Пскоўскай губэрні «складае гэтак званую Белую Расію» ({{мова-ru|«составляет так называемую Белую Россию»|скарочана}})&lt;ref&gt;Географическое методическое описание Российской империи… — Москва, 1776. [https://books.google.by/books?id=pnVpAAAAcAAJ&amp;pg=PA104&amp;dq=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjw8b27hJj0AhXc8LsIHRRbA9sQ6AF6BAgJEAI#v=snippet&amp;q=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D1%82%D0%B0%D0%BA%D1%8A%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D0%BC%D1%83%D1%8E&amp;f=false С. 429].&lt;/ref&gt;}}.

[[Файл:Congress Poland and Lithuanian governorates - by Alexander Voschinin - 1851 AD.jpg|значак|Мапа № 6 атлясу «Географический атлас Российской империи» (1851 г.)&lt;ref&gt;Географический атлас Российской империи [Карты] / Сост. на основании Высочайше утвержденного наставления 24 декабря 1848 года Александром Вощининым. — Санкт-Петербург: 1851. — 17 с.&lt;/ref&gt;, дзе цэнтральная частка [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] (на поўдзень ад [[Горадня|Горадні]] і [[Менск]]у) мае подпіс «літоўцы» ({{мова-ru|литовцы|скарочана}}), а паўночна-ўсходняя частка — «беларусы» ({{мова-ru|белорусы|скарочана}})]]

У кнізе нямецкага навукоўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Гатліб Георгі|Ёгана Георгі|ru|Георги, Иоганн Готлиб}} «Описание всех в Российском государстве обитающих народов», выдадзенай у 1799 годзе пры Імпэратарскай акадэміі навук у Санкт-Пецярбург, зазначалася, што «''літоўцы — старажытнае племя русаў… гэты народ у пляне сваіх звычаяў, павер’яў, ладу жыцьця, адзеньня і нораваў мае падабенства часткова з палякамі і маларосамі, а часткова зь вядомымі плямёнамі старажытных русаў, што жывуць у Расеі''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Литовцы суть древнее племя Руссов… В прочем народ сей в рассуждении своих обычаев, поверьев, образа жизни, одеяния и нравов, имеет сходство частью с Поляками и Малороссиянами, а частью с известными, обитающими в России, племенами древних Руссов»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Георги И. Г. Описание всех обитающих в Российском государстве народов их житейских обрядов, обыкновений, одежд, жилищ, упражнений, забав, вероисповеданий и других достопамятностей. Ч. 4. — СПб, 1799. С. 385.&lt;/ref&gt;. У 1815 годзе расейскі географ прафэсар Пецярбурскага пэдагагічнага інстытуту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Еўдакім Зяблоўскі||ru|Зябловский, Евдоким Филиппович}} пісаў у другім выданьні сваёй працы «Статистическое описание Российской Империи»: «''Палякі… жывуць у губэрнях Віцебскай, Магілёўскай, Віленскай, Гарадзенскай, Менскай… &lt;…&gt; Літва знаходзіцца ў Віленскай і Магілёўскай губэрні, і ва ўсіх месцах былога Герцагства Літоўскага''»{{Заўвага|{{мова-ru|Поляки... живут в Губерниях Витебской, Могилевской, Виленской, Гродненской, Минской… &lt;…&gt; Литва находится в Виленской и Могилевской Губерниях и во всех местах бывшего Герцогства Литовского|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Зябловский Е. Статистическое описание Российской Империи в нынешнем ее состоянии. — СПб, 1815 [https://books.google.by/books?id=FwRhAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;dq=%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5+%D0%BE%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%98%D0%BC%D0%BF%D0%B5%D1%80%D1%96%D0%B8&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0&amp;f=false С. 123].&lt;/ref&gt;. У 1827 годзе расейскі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||ru|Кёппен, Пётр Иванович}} азначаў нашчадкаў [[крывічы|крывічоў]] як «літоўска-рускіх» ({{мова-ru|Литовско-Русских|скарочана}})&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-10&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 10.&lt;/ref&gt;, «ліцьвіна-русаў» ({{мова-ru|Литвино-Руссов|скарочана}}) і «беларусцаў» ({{мова-ru|Белорусцев|скарочана}})&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-11&quot;/&gt;. У 1837 годзе расейскі гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Сьнегіроў||ru|Снегирёв, Иван Михайлович}} пісаў, што «''пад словам Літва разумеюцца два розныя плямёны, а менавіта: 1) Літва азначае Вялікае Княства Літоўскае ў найбольшым яго пашырэньні. А як уласная Літва, якая гаворыць сваёй мовай, складала найменшую частку насельніцтва; то пад Літвой разумелі Расіянаў, або Русінаў Вялікага Княства Літоўскага; 2) Літва — народ адрознага ад Славянаў племені, які гаворыць мовай нявысьветленага паходжаньня і вядомы ў [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]] пад імём Жамойці. У Польскіх пісьменьнікаў Літва часта ўжываецца замест Літоўскай Русі і замест Жамойці або Самагіціі»{{Заўвага|{{мова-ru|«Под словом Литвы разумеются два разных племени, именно 1) Литва означает Великое Княжество Литовское в наибольшем его распространении. А как собственная Литва, говорящая своим особенным языком, составляла самую малую часть народонаселения: то под Литвою разумели Россиян или Русинов Великого Княжества Литовского; 2) Литва — народ опличногo oт Славян племени, говорящий языком недоведомого происхождения и известный в Виленской г. под именем Жмуди. У Польских писателей Литва часто употребляется вместо Литовской Руси и вместо Жмуди или Самогиции».|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Снегирев И. М. Руские простонародные праздники и суеверные обряды: Выпуск I. — Москва, 1837. [https://books.google.by/books?id=qQJnAAAAcAAJ&amp;pg=PA244&amp;dq=%D0%BF%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D1%8B%D0%B5+%D0%BF%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%B4%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%B8+1837&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjnteDJ0pf0AhWWi_0HHXfhBkEQ6AF6BAgEEAI#v=snippet&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0%20%D1%80%D1%83%D1%81%D0%B8%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8&amp;f=false С. 94].&lt;/ref&gt;.

Выдадзеная ў 1839 годзе 3-я частка расейскай энцыкляпэдыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Военный энциклопедический лексикон||ru|Военный энциклопедический лексикон}} у артыкуле пра Віленскую губэрню падавала наступную інфармацыю: «''Насельніцтва складаецца з прыродных літоўцаў, палякаў, жыдоў, расейцаў і малой колькасьці караімаў і татараў. Шляхта большай часткай літоўскага паходжаньня''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Народонаселение состоит из природных Литовцев, Поляков, Евреев, Русских и малого числа Караимов и Татар. Дворянство большей частью происхождения Литовского»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Военный энциклопедический лексикон. Ч. 3. — СПб., 1839. С. 324.&lt;/ref&gt;, тым часам у артыкуле пра [[Віцебская губэрня|Віцебскую губэрню]] гэтая ж крыніца замест літоўцаў сярод насельніцтва падавала беларусаў, а паходжаньне шляхты не адзначалася&lt;ref&gt;Военный энциклопедический лексикон. Ч. 9. — СПб., 1839. С. 384.&lt;/ref&gt;. Падобная сытуацыя назіралася і ў выдадзенай у 1845 годзе 9-й частцы, калі ў артыкуле пра [[Менская губэрня|Менскую губэрню]] зазначалася, што «''Насельніцтва складаецца з прыродных літоўцаў, палякаў, жыдоў і малой колькасьці татараў. Шляхта большай часткай літоўскага паходжаньня''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Народонаселение состоит из природных Литовцев, Поляков, Евреев и малого числа Татар. Дворянство большей частью происхождения Литовского»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Военный энциклопедический лексикон. Ч. 9. — СПб., 1845. [https://books.google.by/books?id=r_IIAAAAQAAJ&amp;pg=PA58&amp;hl=ru&amp;source=gbs_selected_pages&amp;cad=2#v=onepage&amp;q&amp;f=false С. 58].&lt;/ref&gt;, а ў артыкуле пра [[Магілёўская губэрня|Магілёўскую губэрню]] замест літоўцаў ужо падаваліся беларусы&lt;ref&gt;Военный энциклопедический лексикон. Ч. 9. — СПб., 1845. С. 108.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Разам з тым, у выдадзенай у 1840 годзе 4-й частцы адзначалася, што насельніцтва [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] «''пераважна складаецца з русінаў, беларускага племені, з выняткам паўночных паветаў, у якіх пануюць літоўцы. Шляхта амаль ўся даўняга літоўскага і найноўшага польскага паходжаньня''»&lt;ref&gt;Военный энциклопедический лексикон. Ч. 4. — СПб., 1840. С. 108.&lt;/ref&gt;}}.

[[Файл:Рассказы на белорусском наречии (1863).jpg|значак|«Рассказы на белорусском наречии», выдадзеныя ўладамі Расейскай імпэрыі ў 1863 г.]]

Выдадзеная у 1843 годзе 2-я частка «Геаграфіі Расейскай імпэрыі» {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Паўлоўскі|Івана Паўлоўскага|ru|Павловский, Иван Яковлевич}} паведамляла, што «''ў Беларусі агулам жывуць літоўцы і рускія; у местах пераважна палякі і жыды''»{{Заўвага|{{мова-ru|«В Белоруссии вообще живут Литовцы и Русские; в городах преимущественно Поляки и Евреи»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Павловский И. Я. География Российской империи. Ч. 2. — Дерпт, 1843. С. 7.&lt;/ref&gt;. У 1849 годзе расейскі этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Сахараў||ru|Сахаров, Иван Петрович}} ужыў датычна беларусаў назву літоўца-русы ({{мова-ru|литовцо-руссы|скарочана}}){{Заўвага|Напрыклад, {{мова-ru|«Литовцо-руссы хоровод переименовали в корогод»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Сахаров И. П. Сказания русского народа. Т. 2. — СПб., 1849. С. [https://books.google.by/books?id=UvtJAAAAcAAJ&amp;pg=RA3-PA38&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiS0srKqrnzAhUkS_EDHRXODUIQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&amp;f=false 38], [https://books.google.by/books?id=oboNAAAAIAAJ&amp;pg=RA3-PA77&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiS0srKqrnzAhUkS_EDHRXODUIQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&amp;f=false 77].&lt;/ref&gt;. Напісаную каля 1857 году і выдадзеную ў 1867 годзе кнігу пра гісторыю [[Тураў]]скай япархіі народжаны на [[Пінскі павет|Піншчыне]] архімандрыт [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Урадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Анатолі (Станкевіч)||uk|Анатолій Станкевич}}&lt;ref&gt;Ільїн О. Єпископ Анатолій (Станкевич) та виникнення білоруської національної ідеї // Сіверянський літопис. № 1, 2013. С. 33—34.&lt;/ref&gt; пачынаў наступнымі словамі&lt;ref&gt;Воспоминание о древнем православии Западной Руси. — Репринт. изд. — Мн.: Белорусский экзархат Московской патриархии, 1990.&lt;/ref&gt;: «''Якім бедным ня быў бы выгляд цяперашняга [[Тураў|Турава]], але ўсё-ткі памяць пра Тураў, як калыску праваслаўя ў Літве, сьвятая для ўсякага руса-ліцьвіна''» ({{мова-ru|«Как ни беден вид теперешнего Турова, но все-таки память о Турове, как колыбели православия в Литве, священна для всякого руссо-литвина»|скарочана}}).

[[Файл:Dictionary Nasovic Title Page .jpg|значак|[[Слоўнік Насовіча]] ({{мова-ru|«Словарь белорусского наречия»|скарочана}}). [[Санкт-Пецярбург]], 1870 г.]]

У 1846 годзе на прапанову Расейскай акадэміі навук даслаць зьвесткі пра наяўнасьць неславянскіх нацыянальных меншасьцяў, у тым ліку і летувісаў, ваўкавыскі земскі спраўнік паведаміў, што ў [[Ваўкавыскі павет (Гарадзенская губэрня)|Ваўкавыскім павеце]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] жыве 84 190 «''літоўцаў праваслаўнага і каталіцкага веравызнаньня''ў» (большасьць насельніцтва павету). Як падкрэсьлівае гісторык [[Аляксандар Краўцэвіч]], такім парадкам мясцовы ўраднік з тэрыторыі гістарычнай Літвы традыцыйна атаясаміў «літоўцаў» з тутэйшымі беларусамі&lt;ref&gt;Краўцэвіч А. Стварэнне Вялікага княства Літоўскага. — Беласток, 2008. С. 114.&lt;/ref&gt;. Паводле апублікаваных у 1861 годзе афіцыйных зьвестак губэрнскіх статыстычных камітэтаў, сабраных у канцы 1850-х гадоў з дапамогай мясцовага духавенства ўсіх канфэсіяў, у Ваўкавыскім павеце налічвалася ўжо толькі 37 481 «літоўцаў», з астатняга насельніцтва павету 23&amp;nbsp;816 чал. назвалі праваслаўнымі «вялікарасіянамі», 9032 чал. — каталікамі-«палякамі», 8578 чал. — «беларусамі», 2854 чал. — праваслаўнымі «[[яцьвягі|яцьвягамі]]», 15 чал. — «маларасіянамі»&lt;ref name=&quot;Zapiski-1861-153&quot;&gt;Записки Императорского русского географического общества. Кн. 3, 1861. С. 153.&lt;/ref&gt;. Тым часам у [[Гарадзенскі павет (Гарадзенская губэрня)|Гарадзенскім павеце]] налічылі 46&amp;nbsp;270 «літоўцаў», 16&amp;nbsp;426 «палякаў», 8171 «вялікарасіяніна» і 2074 «беларусы», прытым 29&amp;nbsp;856 «літоўцаў» спавядалі праваслаўе. Апроч таго, у [[Берасьцейскі павет (Гарадзенская губэрня)|Берасьцейскім павеце]] налічылі 13&amp;nbsp;322 праваслаўныя «літоўцы», у [[Пружанскі павет (Гарадзенская губэрня)|Пружанскім павеце]] — 22&amp;nbsp;103, у [[Слонімскі павет (Гарадзенская губэрня)|Слонімскім павеце]] — 53&amp;nbsp;808, а ў [[Кобрынскі павет (Гарадзенская губэрня)|Кобрынскім павеце]] — 22&amp;nbsp;725 праваслаўных «яцьвягаў»&lt;ref name=&quot;Zapiski-1861-153&quot;/&gt;. Тым часам большую частку насельніцтва Менскай губэрні ў гэтых сьпісах ужо азначылі як беларусаў, хоць у [[Слуцкі павет (Менская губэрня)|Слуцкім павеце]] яшчэ налічылі 20&amp;nbsp;721 «літоўцаў» (зь іх 9028 праваслаўных), у [[Барысаўскі павет|Барысаўскім павеце]] — 19&amp;nbsp;082, у [[Ігуменскі павет|Ігуменскім павеце]] — 14&amp;nbsp;919&lt;ref&gt;Записки Императорского русского географического общества. Кн. 3, 1861. С. 153.&lt;/ref&gt;. У Віленскай губэрні гэтыя ж сьпісы дэкляравалі 27&amp;nbsp;985 праваслаўных «літоўцаў» (пераважна ў [[Лідзкі павет (Віленская губэрня)|Лідзкім павеце]])&lt;ref&gt;Записки Императорского русского географического общества. Кн. 3, 1861. С. 150—151.&lt;/ref&gt;. У 1869 годзе расейскія ўлады апублікавалі статыстычныя зьвесткі пра этнічны склад падатнага насельніцтва, дзе ўжо і большасьць насельніцтва Гарадзенскай губэрні азначалася як беларусы («нацыянальнасьць» жыхароў гэтым разам вызначалі расейскія паліцыйныя прыставы, якія дасылалі зьвесткі беспасярэдне ў статыстычны камітэт)&lt;ref&gt;[[Сяргей Токць|Токць С.]] Беларуская вёска на мяжы эпох. Змены этнічнай самасвядомасці сялянства ва ўмовах распаду традыцыйнага аграрнага грамадства (па матэрыялах Гарадзеншчыны 19 — першай трэці 20 ст.). — {{Горадня (Гродна)}}: ГрДУ, 2003. С. 149—150.&lt;/ref&gt;. У 1886 годзе латыска-летувіскі этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Эдуард Вольтэр||be|Эдуард Аляксандравіч Вольтэр}}, які карыстаўся падтрымкай [[Расейскае геаграфічнае таварыства|Расейскага геаграфічнага таварыства]], даваў наступныя інструкцыі датычна збору статыстычных зьвестак у Віленскай губэрні&lt;ref&gt;Вольтер Э. Об изучении литовского языка и племени // Памятная книжка Виленской губернии на 1887 год. — Вильна, 1886. С. 133.&lt;/ref&gt;: «''Пры зьбіраньні статыстычных зьвестак часта зьмешваюцца паняцьці Ліцьвін, Літва ў гістарычна-геаграфічным значэньні зь Літвой этнаграфічнай. Ліцьвінам лічыцца мусіць той, хто ў хатнім побыце размаўляе па-літоўску{{Заўвага|Тут — у сэнсе «па-летувіску»|name=&quot;pa-letuvisku&quot;}} &lt;…&gt; У цяперашні час зьвесткі, датычна прынятых у войска ў рубрыцы „паводле паходжаньня“, мусяць лічыцца сумнеўнымі ад таго, што вельмі шмат ліцьвінаў значыцца ў паветах — дзе іх цяпер, як тых, хто размаўляе па-літоўску, зусім няма; а наадварот, у тых паветах, дзе цяпер яшчэ гавораць па-літоўску, паводле статыстычных табліцаў прынятых літоўцаў у войска паказваецца параўнальна мала. У [[Вялейскі павет (Віленская губэрня)|Вялейскім]] і [[Дзісенскі павет (Віленская губэрня)|Дзісенскім]] паветах пра літоўцаў ня можа быць і гаворкі…»{{Заўвага|{{мова-ru|«При собирании статистических сведений часто смешиваются понятия Литвин, Литва в историко-географическом значении с литвою этнографической. Литвином считаться должен тот, кто в домашнем быту говорит по литовски &lt;...&gt; В настоящее время сведения, относительно принятых в войска по рубрике «по происхождению», должны считаться сомнительными оттого, что очень много литвинов значится в уездах — где их теперь, как по литовски говорящих, вовсе нет; а наоборот, в тех уездах, где ныне еще говорят по литовски, по статистическим таблицам принятых литовцев в войска показано сравнительно мало. В Вилейском и Дисненском уездах о литовцах не может быть и речи...»|скарочана}}}}''.

[[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі [[Летувіская мова|летувіскамоўная]] паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]]

У 1863 годзе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў||ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} на сродкі [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] вялікім накладам надрукаваў «Рассказы на белорусском наречии»&lt;ref&gt;[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] [http://dziejaslou.by/old/www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/lat902ec.html?OpenDocument Гутарка «царкоўнага старасты Янкі» з «Яськам гаспадаром з-пад Вільні»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 9 (2), 2004. С. 196—212.&lt;/ref&gt; (выдавалася за зборнік ананімных «народных» твораў) — кнігу да чытаньня ў [[Народная вучэльня|народных вучэльнях]], дзе гістарычным ліцьвінам навязваўся ідэалягічны штамп расейскага [[імпэрыялізм]]у дзеля абгрунтаваньня прынцыпаў [[Русіфікацыя Беларусі|іх русіфікацыі]] і асыміляцыі&lt;ref name=&quot;Chaustovic-2001-11&quot;&gt;Хаўстовіч М. «Разсказы на белорусскомъ наречіи» ў кантэксце ананімнай літаратуры 60-х гг. XIX ст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 4, Філалогія. Журналістыка. Педагогіка. № 1, 2001. С. 11.&lt;/ref&gt;: у першым творы «Кто булы наши найдавнійшіи диды и якая их була доля до уніи?» аўтар (відаць, [[Міхаіл Каяловіч]]&lt;ref name=&quot;Chaustovic-2001-9&quot;&gt;Хаўстовіч М. «Разсказы на белорусскомъ наречіи» ў кантэксце ананімнай літаратуры 60-х гг. XIX ст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 4, Філалогія. Журналістыка. Педагогіка. № 1, 2001. С. 9.&lt;/ref&gt;) апавядае пра «літоўскую заваёву Беларусі»{{Заўвага|Хоць супольнае жыцьцё беларусаў з «заваёўнікамі» ў гэтым творы падаецца досыць станоўча&lt;ref name=&quot;Tokc-2006&quot;/&gt;}}, называючы «ліцьвінамі» летувісаў&lt;ref name=&quot;Tokc-2006&quot;&gt;[[Сяргей Токць|Токць С.]] Абуджэнне заходнерусізму ў інтэграцыйным канструктывізме А. Бендзіна // [[Беларускі гістарычны агляд]]. Т. 13, сш. 2 (снежань 2006). С. 388—419.&lt;/ref&gt;, у другім творы праводзіцца думка, што «''нашы дзяды былі рускімі, але сталі над імі панаваць ліцьвіны і палякі ды прымусілі прыняць унію, каб ператварыць нас у палякаў і католікаў''»&lt;ref name=&quot;Chaustovic-2001-9&quot;/&gt;, трэці твор «Великая помылка наших белорусов» заканчваецца заклікам, што «''Русскими, а не Поляками мы повинны называтца''»&lt;ref name=&quot;Chaustovic-2001-10&quot;&gt;Хаўстовіч М. «Разсказы на белорусскомъ наречіи» ў кантэксце ананімнай літаратуры 60-х гг. XIX ст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 4, Філалогія. Журналістыка. Педагогіка. № 1, 2001. С. 10.&lt;/ref&gt;, у чацьвертым творы прапагандуецца навучаньне дзяцей у расейскіх школах&lt;ref name=&quot;Chaustovic-2001-11&quot;/&gt;. Выдадзены ў 1870 годзе Імпэратарскай акадэміяй навук у [[Санкт-Пецярбург]]у [[Слоўнік Насовіча|«Словарь белорусского наречия»]] [[Іван Насовіч|Івана Насовіча]] падае да беларускага слова «литвин» расейскі адпаведнік «литовец» і прыклад ужываньня «''литвин як лин''»{{Заўвага|Выдадзены ў 2011 годзе [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|Нацыянальнай акадэміяй навук Беларусі]] «Слоўнік беларускіх народных параўнанняў» дае наступнае тлумачэньне выразу «''ліцьвін як лін''»: «''Пра характар колішняга беларуса — дужага, моцнага, выкрутлівага, якога голай рукой ня возьмеш''»&lt;ref&gt;Слоўнік беларускіх народных параўнанняў. — {{Менск (Мінск)}}: Беларуская навука, 2011. С. 241.&lt;/ref&gt;}}, сьледам падаецца слова «[[Літвякі (неадназначнасьць)|литвяк]]», якому даецца расейскае тлумачэньне «тоже, что литвин» і прыклад ужываньня «''литвяки по нашему не говоруць''»&lt;ref&gt;Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб., 1870. С. 269.&lt;/ref&gt;. Тым часам у якасьці прыкладу да слова «[[Бацьвіньне|боцвинне]]» падаецца «''Кузьма и Дземьян два лицвины, принешли горшочек боцвиння''»&lt;ref name=&quot;Nasovic-1870-31&quot;/&gt;{{Заўвага|Як зазначаюць сучасныя дасьледнікі, сьвятых Кузьму і Дзям’яна беларусы здаўна лічылі сваімі апекунамі і дарадцамі: у беларускім фальклёры адлюстроўваецца вера ў тое, што Кузьма і Дзям’ян дапамагалі сялянам у іх галоўных клопатах — сенакосе, падрыхтоўцы да жніва, малацьбе. Сярод іншага, менавіта Кузьма і Дзям'ян дапамагаюць ліцьвіну паводле сюжэту ўкраінскай інтэрмэдыі XVIII стагодзьдьзя&lt;ref name=&quot;Kabrzyckaja-2007&quot;/&gt;}}. Гэты ж слоўнік да вядомай беларускай назвы расейцаў — [[маскаль]] — падае толькі адно расейскае значэньне «солдат»&lt;ref&gt;Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб., 1870. С. 290.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія беларускія школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]]

Як адзначае гісторык [[Павал Церашковіч]], па 1860-х гадоў тэрмін «ліцьвіны» («літоўцы») у дачыненьні да беларусаў зьнікае з афіцыйных дакумэнтаў і статыстыкі Расейскай імпэрыі&lt;ref&gt;Терешквич П. В. Этническая история Беларуси XIX — начала XX в. — Минск, 2004. С. 79.&lt;/ref&gt;. Разам з тым, яшчэ ў працы 1886 году (перавыдавалася ў 1890 годзе) пра здушэньне [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|вызвольнага паўстаньня 1830—1831 гадоў]] расейскі вайсковы гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Пузырэўскі||pl|Aleksandr Puzyriewski}}, які паходзіў зь віленскай шляхты, апісваў насельніцтва вылучанага ім паўночнага тэатру ваенных дзеяньняў ([[Беластоцкая вобласьць (Расейская імпэрыя)|Беластоцкая вобласьць]], [[Віленская губэрня]], часткі [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай]] і [[Менская губэрня|Менскай]] губэрняў з найважнейшымі местамі [[Вільня]]й, [[Горадня]]й, [[Коўна]]й, [[Беласток]]ам і [[Менск]]ам) як «''жамойць і літоўцы складаюць земляробчую клясу; гандаль і прамысловасьць у руках жыдоў, якія насяляюць месты і мястэчкі; польская шляхта — паноўная кляса''», а насельніцтва сярэдняга тэатру ваенных дзеяньняў ([[Палесьсе]] — паўднёвыя часткі Менскай і Гарадзенскай губэрняў, паўночная частка [[Валынская губэрня|Валынскай губэрні]] з найважнешымі местамі [[Берасьце]]м, [[Пінск]]ам, [[Мазыр]]ом і [[Бабруйск]]ам) — «''беларусы, літоўцы, палякі, жыды''»&lt;ref&gt;Пузыревский А. К. Польско-русская война 1831 г. — СПб., 1886. С. 21—22.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|А ў выдадзенай у 1869 годзе этнаграфічнай працы {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхаіл Дзьмітрыеў|Міхаіла Дзьмітрыева|be|Міхаіл Аляксеевіч Дзмітрыеў}} адзначалася, што {{мова-ru|«Похороны у простолюдинов Дисненского и Вилейского уездов называются Литовским словом ''хаутуры''»|скарочана}}&lt;ref&gt;Собрание песен, сказок, обрядов и обычаев крестьян Северо-западнаго края. — Вильна, 1869. [https://books.google.by/books?id=zwLkAAAAMAAJ&amp;pg=PA211&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A+%22%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D0%BC%D1%8A%22&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiKocygxo70AhWK3eAKHXp0AME4HhDoAXoECAIQAg#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A%20%22%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D0%BC%D1%8A%22&amp;f=false С. 211].&lt;/ref&gt;}}.

Таксама адгукнуліся на сьвядомасьці ліцьвінаў-беларусаў наступствы [[палянізацыя|палянізацыі]]. Так, шматлікія беларусы называлі сябе [[палякі|палякамі]], хоць азначалі сваю зямлю [[Літва старажытная|Літвой]], а мову — [[Беларуская мова|літоўскай]]&lt;ref&gt;Янчук Н. По Минской губернии (заметки из поездки в 1886 году). — Москва, 1889. [https://books.google.by/books?id=G34hEAAAQBAJ&amp;pg=PA26&amp;dq=Po+litewsku+%D1%8F%D0%BD%D1%87%D1%83%D0%BA%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiNyOa8isPzAhVPRPEDHQkbDGYQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=Po%20litewsku%20%D1%8F%D0%BD%D1%87%D1%83%D0%BA%D1%8A&amp;f=false С. 25—26.]&lt;/ref&gt;:
{{Цытата|Іншая цяжкасьць паходзіць ад таго, што на мясцовай мове, а пагатоў на польскай, нярэдка зьмешваюцца назвы «Беларусь» і «Літва», беларуская мова і літоўская{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіская»|name=&quot;letuviskaja&quot;}}, то бок паводле старадаўняй памяці пра тыя часы, калі Беларусь і Літва складалі адно цэлае, усё беларускае называлася ''літоўскім''. Спытаеце вы, напрыклад, якуюсьці мяшчанку, хто яна такая? — Polka, адкажа яна вам. — Адкуль родам? — Z Litwy. Як гавораць дома? — Po litewsku. Між тым пры высьвятленьні больш дакладных зьвестак выяўляецца, што ні сама яна, ні яе родныя ні слова не разумеюць па-літоўску{{Заўвага|name=&quot;pa-letuvisku&quot;}}, а гавораць выняткова [[Беларуская мова|па-беларуску]].
{{арыгінал|ru|Другое затруднение происходитъ оттого, что на местном языке, а тем более на польском, нередко смешиваются в названии Белоруссия и Литва, белорусский язык и литовский, т. е. по старинной памяти о тех временах, когда Белоруссия и Литва составляли одно целое, всё белорусское называется литовским. Спросите вы, например, какую нибудь мещанку, кто она такая? – Polka, ответит она вам. – Откуда родом? – Z Litwy. – Как говорят дома? – Po litewsku. Между тем, по наведении более точных справок оказывается, что ни сама она, ни ее родные ни слова не понимают по-литовски, а исключительно говорятъ по-белорусски.}}
}}

[[Файл:Kowno dzisiejsza stolica Żmudzi (A. Czapski, 1850).jpg|значак|«Коўна — цяперашняя сталіца [[Жамойць|Жамойці]]» ({{мова-pl|«Kowno dzisiejsza stolica Żmudzi»|скарочана}}). Подпіс да панарамнай выявы [[Коўна]], 1850 г.]]
[[Файл:Schamaiten (Samogitien) (D. Schäfer, 1916).jpg|значак|Фрагмэнт мапы «Землі і народы Эўропы» нямецкага гісторыка [[Дытрых Шэфэр|Дытрыха Шэфэра]] (1916 г.), на якой абшар [[летувісы|летувісаў]] мае подпіс «''Schamaiten (Samogitien)''»]]
[[Файл:Litauer (Schamaiten, Schmuden) (D. Schäfer, 1916).jpg|значак|Легенда да мапы Д. Шэфэра, дзе летувісы азначаюцца [[жамойты|жамойтамі]]&lt;ref&gt;Остапенко А. В. [https://shron1.chtyvo.org.ua/Ostapenko_Anatolii/Etnichni_faktory_u_protsesakh_formuvannia_biloruskoho_narodu_ta_natsii.pdf?PHPSESSID=m47mi2g6psl5t9sjten73f21f1 Етнічні фактори у процесах формування білоруського народу та нації : автореф. дис. … д-ра іст. наук] : [спец.] 07.00.05 «Етнологія» / Остапенко Анатолій Володимирович ; Київський нац. ун-т ім. Тараса Шевченка. — Захищена 26.04.2021. — Київ, 2021. С. 139—140.&lt;/ref&gt;: «''Litauer (Schamaiten, Schmuden'')»]]

Зь іншага боку, яшчэ ў пачатку ХХ ст. захоўвалася адрозьненьне паміж літоўцамі і жамойтамі. У артыкуле «Цікавае выступленьне» [[Антон Луцкевіч]] цытуе прамову ксяндза [[Міхал Далецкі|Міхала Далецкага]] на інгрэсе жамойцкага біскупа [[Францішак Карэвіч|Францішка Карэвіча (Пранцішкуса Каравічуса)]]: «''У склад нашай дыяцэзіі ўходзіць, апрыч жмудзінаў і літоўцаў, значнае чысло і другіх народнасьцяў…''»&lt;ref&gt;[[Антон Луцкевіч|Луцкевіч А.]] Барацьба за вызваленьне. — Вільня; Беласток, 2009. С. 134.&lt;/ref&gt;. Увогуле, жыхарства [[Жамойць|Жамойці]] (большай часткі сучаснай [[Летува|Летувы]]) «ліцьвінамі» (альбо «літоўцамі») сябе не называла нават у XIX стагодзьдзі. У навуковым выданьні «Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею», выдадзеным у 1899 годзе, у прадмове зьмяшчаецца агляд аўтарам [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]], якая займала тады ўсю тэрыторыю сучаснай [[Летува|Летувы]] на поўнач ад [[Коўна|Коўны]]: «''Ковенская губэрня ўся амаль заселеная карэннымі літоўцамі, якія край свой называюць [[Жамойць|Жмудзь]], а сябе [[жмогусы|жмогусамі]]''» ({{мова-ru|«Ковенская губерния вся почти сплошь заселена коренными литовцами, которые страну свою называют Жмудь, а себя жмогусами»|скарочана}}&lt;ref&gt;Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею // Акты Упитского гродского суда. — Вильна, 1899. [https://books.google.by/books?id=XeYDAAAAYAAJ&amp;pg=PR29&amp;dq=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjx1Yv_n8jzAhWIhv0HHVNpC7sQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&amp;q=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&amp;f=false С. XXIX].&lt;/ref&gt;). А ў 1893 годзе паведамлялася, што «''…Жамойць, або, як яна сама сябе называе, „сьвятая Жамойць“, засяляе шчыльнай масай мільёна ў два душ паўночную частку Віленскай губэрні і найбольшую частку Ковенскай і Сувалкаўскай''» ({{мова-ru|«...Жмудь, или, как она сама себя называет, «святая Жмудь», населяет плотной массой миллиона в два душ северную часть Виленской губернии и наибольшую часть Ковенской и Сувалкской»|скарочана}})&lt;ref&gt;Русское обозрение. Т. 4, 1893. [https://books.google.by/books?id=eeA6AQAAMAAJ&amp;pg=PA414&amp;dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D1%82,+%E2%80%9E%D1%81%D0%B2%D1%8F%D1%82%D0%B0%D1%8F+%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D1%8C%E2%80%9C,&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjOovDw0ev0AhWk_7sIHSTgDBwQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D1%82%2C%20%E2%80%9E%D1%81%D0%B2%D1%8F%D1%82%D0%B0%D1%8F%20%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D1%8C%E2%80%9C%2C&amp;f=false С. 414].&lt;/ref&gt;. На тое, што жыхары Жамойці не называлі сябе ліцьвінамі, таксама зьвяртае ўвагу [[Ігар Чаквін]], тым часам беларускамоўныя ліцьвіны гістарычна супрацьпастаўлялі сябе летувісам, якіх вызначалі назвамі «жамайты», «жамойты», «жмудзь», «самагіты» ды іншымі&lt;ref&gt;{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 95—96.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|[[Гістарычны слоўнік беларуская мовы]] падае наступныя назвы з азначэньнем 'жамойт, жыхар Жамойці' або 'Жамойць': 
* ''Жмайдзін'' («''з заўзятай злосьці ... коні двох жмайдзінаў паловых з шорами ізь лейцамі ... заступіўшы на дабравольнай дарозе''»)
* ''Жмойдзь'' («''пад тым іменем замыкаюцца некаторыя народы сятыскія ў гісторыкаў, і нашы славенскія ўсі продкаве, русь, Масква, палякі, літва, жмойдзь''»)
* ''Жмуйдзь'' («''з таго ж гомэра і патомкаў яго цымбраў пашлі немцы. А ад кваснона (квіснонамі) краля іўдзескамі названы, готаве, такжа полаўцы, літва, жмуйдзь, латва''»)
* ''Жамойцін'' («''у лесе ліцьвіна з жамойцінам да тых часоў ані слыхаць было''»)
* ''Жамойць'' («''абы ўрады ў зямлі Жамойцкай не былі даваны ані Літве, ані Русі, і не аселым, адно Жамойці''», «''то ўсе мы і патомкі нашы вялікія князі літоўскія даваці будзем павінны, толька літве, русі, жамойці''», «''асобна абоз з калёс скірпячых паставіўшы бяз зброі і панцыраў бо тодзь яшчэ рыштунку жамойць у тот час ня знала''»)&lt;ref&gt;{{Літаратура/ГСБМ|10к}} С. 42, 50.&lt;/ref&gt;}}. Гэтак, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што ліцьвіны ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''[[Жмогусы|Zmogosy]], Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''&lt;ref&gt;Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&amp;pg=PA491&amp;dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&amp;f=false S. 491].&lt;/ref&gt;. Беларускае слова «жмудзяк» з расейскім перакладам «жмудин, литвин» зафіксаваў «[[Беларуска-расійскі слоўнік Байкова і Некрашэвіча|Беларуска-расійскі слоўнік]]» [[Мікола Байкоў|Міколы Байкова]] і [[Сьцяпан Некрашэвіч|Сьцяпана Некрашэвіча]] (1925 год), а выдадзены ў 2014 годзе «[[Ушачы|Вушацкі]] словазбор [[Рыгор Барадулін|Рыгора Барадуліна]]» падае слова «жмудзяк» у значэньні «скупы чалавек, скнара»: «''Такі ўжо жмут, такі жмудзяк, што зімой лёду не пазычыць''»{{Заўвага|Тым часам слова «жмудны», паводле Расейска-беларускага слоўніка дадатковай лексыкі [[Зьміцер Саўка|Зьмітра Саўкі]], мае расейскі пераклад «выматывающий», а ў беларускіх гаворках ([[Жыткавіцкі раён]]) адпавядае беларускаму слову «скупы»}}. Таксама ў беларускіх гаворках захавалася слова «жмодзь» — 'саранча, навала' («''ек та жмодзь: і свое поедзяць і нашэ покрадуць''»{{Заўвага|Запісана ў [[Столінскі раён|Столінскім раёне]] пра вялікую колькасьць малых пражэрлівых істот}}&lt;ref&gt;Слоўнік беларускіх народных параўнанняў. — {{Менск (Мінск)}}: Беларуская навука, 2011. С. 152.&lt;/ref&gt;), якое паводле Этымалягічнага слоўніка беларускай мовы [[НАН Беларусі]], відаць, ёсьць пераасэнсаваньнем старой назвы групы плямёнаў ([[жамойць]]), вядомым і ў іншых выпадках (напрыклад, [[барбары]])&lt;ref&gt;{{Літаратура/ЭСБМ|3к}} С. 231.&lt;/ref&gt;. Тым часам летувіская мовазнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юраце Лаўчуце||lt|Jūratė Sofija Laučiūtė}} ў сваім «Слоўніку балтызмаў у славянскіх мовах» (1982 год) зьвязвае з этнонімам «жамойць» беларускае слова «жмойдзь» — 'шматлікая сям’я з малалетніх, якія задарма ядуць хлеб; увогуле вялікая колькасьць дармаемаў' і параўноўвае яго з словам «жэмяць» — 'малеча, драбяза'&lt;ref&gt;Лаучюте Ю. А. Словарь балтизмов в славянских языках / Отв. ред. чл.-корр. АН СССР А. В. Десницкая; Институт языкознания АН СССР. — Л.: Наука. Ленингр. отд-ние, 1982. С. 54.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Сюды ж «жэмач» — 'пагардлівы зварот да падлеткаў' (смаленскае) і 'дробная рыбіна' (пскоўскае)&lt;ref&gt;Корбут В. [http://mowaznaustwa.ru/2009/03/19/v-korbut-z-kry%D1%9Eskix-belaruskix-baltyzma%D1%9E/ З крыўскіх (беларускіх) балтызмаў] // DRUVIS. Альманах цэнтра этнакасмалогіі KRYŬJA. № 1, 2005.&lt;/ref&gt;}}. Таксама, відаць, зьвязаны з жамойтамі выраз «жэмаць пузатая» — 'малыя дзеці' — ёсьць у лексыконе [[Аўсюкова|аўсюкоўскай]] гаворкі ([[Расонскі раён]])&lt;ref&gt;[https://news.arche.by/by/page/science/filialogia-navuka/13809 З лексікону аўсюкоўскай гаворкі], [[ARCHE Пачатак]], 7 лютага 2014 г.&lt;/ref&gt;. Апроч таго, беларускі мовазнаўца [[Мікалай Бірыла]] ў сваёй працы «Беларуская антрапанімія» (1969 год) прыводзіць наступныя прозьвішчы, утвораныя ад 'летувіс, жмудзін, жамайдзяк, жыхар Жамойці': Жамойда, Жамойдзін, Жамойта, Жамойць, Жмайдзяк, Жмудзяк, Змудзяк&lt;ref&gt;Бірыла М. Беларуская антрапанімія, 2. Прозвішчы, утвораныя ад апелятыўнай лексікі. — {{Менск (Мінск)}}: «Навука і тэхніка», 1969. С. 144, 146—147, 160.&lt;/ref&gt;. Таксама ў Беларусі адзначаюцца паселішчы з назвамі этнічнага паходжаньня, утворанымі ад «жамойць» або «жамайдзяк»: [[Жамайдзякі]] ([[Івацэвіцкі раён]]), [[Жамойск]] ([[Докшыцкі раён]]), [[Жамойцішкі]] ([[Вярэнаўскі раён]])&lt;ref&gt;{{Літаратура/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі|к}} С. 122.&lt;/ref&gt;, [[Жамайдзі]] ([[Лідзкі раён]]), [[Жамойдзь (Валожынскі раён)|Жамойдзь]] ([[Валожынскі раён]]) і [[Жамойдзь (Клецкі раён)|Жамойдзь]] ([[Клецкі раён]])&lt;ref&gt;{{Літаратура/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі|к}} С. 125.&lt;/ref&gt;. Гісторык [[Мікола Ермаловіч]] зьвяртае ўвагу на наяўнасьць значнай колькасці танонімаў тыпу «Жамойцішкі», «Жамайтэлі» і ім падобных у былых Бутрымонскай і Язьненскай воласьцях [[Троцкі павет (Віленская губэрня)|Троцкага]], у Падбярэзскай, Рукойненскай, Янішкаўскай воласьцях [[Віленскі павет (Віленская губэрня)|Віленскага]], у Аляксандраўскай, Беняконскай, Ганчарскай і Эйшышкаўскай воласьцях [[Лідзкі павет (Віленская губэрня)|Лідзкага]], у Дубатоўскай воласьці [[Сьвянцянскі павет (Віленская губэрня)|Сьвянцянскага]], у Забрэскай і Суботніцкай воласьцях [[Ашмянскі павет (Віленская губэрня)|Ашмянскага]] паветаў. Гэтыя тапонімы досыць сканцэнтраваныя і шчыльна абымаюць усходнія і паўднёва-ўсходнія межы сучаснай Летувы&lt;ref name=&quot;Jermalovic-2000-37&quot;&gt;{{Літаратура/Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае|к}} С. 37.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|Краіна «Літва і Беларусь» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобная ад [[Жамойць|Жамойці]] (''Żmujdź''), 1916 г.]]

Такім чынам, [[Русіфікацыя Беларусі|палітыка татальнай русіфікацыі колішняга Вялікага Княства Літоўскага]], якую праводзілі ўлады Расейскай імпэрыі, спрыяла паступоваму зьнікненьню з ужытку назвы «ліцьвіны» ў гістарычным сэнсе&lt;ref&gt;{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 5, 19.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 49—50.&lt;/ref&gt; і яе адначаснаму замацаваньню за суседнім балтыйскім народам ([[летувісы|летувісамі]])&lt;ref name=&quot;Kren-Koukiel-Marozava-2000-321&quot;/&gt;. Тым часам на ўсе землі ліцьвінаў пашырылася назва «[[Белая Русь]]», «Беларусь», якая раней ужывалася датычна ўсходняй часткі ВКЛ, дзе праваслаўных жыхароў называлі «[[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]]». Хоць ліцьвіны-беларусы ў афіцыйным жыцьці Расейскай імпэрыі нібыта спынілі сваё існаваньне як асобны народ, але ў рэальнасьці яны працягвалі захоўваць свае нацыянальныя традыцыі, культуру і мову&lt;ref name=&quot;Bic-Harecki-Konan-2005-19&quot;&gt;{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 19.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Pahonia. Пагоня (M. Bahdanovič, 30.11.1917).jpg|значак|Першая публікацыя верша «[[Пагоня (песьня)|Пагоня]]» [[Максім Багдановіч|М. Багдановіча]] ([[Вольная Беларусь (газэта)|Вольная Беларусь]], 30 лістапада 1917 г.)]]

У канцы XIX — пачатку XX ст. нацыянальная эліта гістарычных ліцьвінаў пры чынным удзеле выхадцаў з [[шляхта|шляхты]] колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] — простых нашчадкаў [[Літва старажытная|гістарычнай Літвы]]&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://xn--d1ag.xn--e1a4c/pub/arche/html/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt; (з шляхты паходзілі заснавальнікі [[Наша Ніва|Нашай Нівы]] браты [[Іван Луцкевіч|Іван]] і [[Антон Луцкевіч]]ы, заснавальнік [[Беларуская рэвалюцыйная партыя|першай беларускай партыі]] [[Вацлаў Іваноўскі]], адзін з заснавальнікаў [[Беларуская сацыялістычная грамада|Беларускай сацыялістычнай грамады]] паэт [[Карусь Каганец]], стваральнік беларускага тэатру [[Ігнат Буйніцкі]], клясыкі беларускай паэзіі [[Алаіза Пашкевіч]] і [[Янка Купала]], адзін з пачынальнікаў нацыянальнага адраджэньня [[Вацлаў Ластоўскі]], аўтар навукова вызначаных межаў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] гісторык і этнограф прафэсар [[Мітрафан Доўнар-Запольскі]] ды іншыя{{Заўвага|Як зазначае гісторык [[Сяргей Токць]], «''Менавіта выхадцы з шляхты колькасна пераважалі ў беларускім нацыянальным руху на пачатковай фазе яго разьвіцьця і стварылі тады большасьць тэкстаў, якія заклалі культурны канон нацыянальнай ідэі''»&lt;ref&gt;[[Сяргей Токць|Токць С.]] Шляхта Беларусі і беларускі нацыянальны рух у другой палове ХІХ — пачатку ХХ ст. // Rocznik Centrum Studiów Białoruskich. Гадавік Цэнтра Беларускіх Студыяў. Nr 2/№ 2 (2017). С. 134.&lt;/ref&gt;}}) — якая выступала за адраджэньне свайго народа і яго дзяржаўнасьці, абрала назвы «Беларусь» і «беларусы»{{Заўвага|Разам з тым, частка літоўскай шляхты (найперш буйныя землеўласьнікі — зямяне) не сьпяшалася і нават асьцерагалася прымаць назву «беларусы». Дачка [[Ежы Чапскі|Ежы Чапскага]], які ў 1917 годзе ўсё ж назваў сябе беларусам&lt;ref&gt;[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/30169005.html У 1917 годзе нашчадак Рурыка і іншыя магнаты Меншчыны абвясьцілі сябе беларусамі], [[Радыё Свабода]], 19 верасьня 2019 г.&lt;/ref&gt;, графіня Марыя Чапская (1894—1981) у сваім эсэ «Florian Czarnyszewicz» (1965 год, Парыж) патлумачыла, якое стаўленьне было ў літоўскай шляхты да сялянаў і чаму зямяне не прымалі назвы «беларусы», прыводзячы вытрымкі з палемічных лістоў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Флярыян Чарнышэвіч|Флярыяна Чарнышэвіча|pl|Florian Czarnyszewicz}}, напісаных па-беларуску да [[Кастусь Акула|Кастуся Акулы]] і пазьней перасланых ёй копіяй: «''Важна тое, што спадар зьяўляецца сынам свайго краю. Я таксама ёсьць сын Вялікага Княства Літоўскага. Мой бацька і дзед, і дзед майго дзеда нарадзіліся і злажылі свае косьці ў гэтай зямлі; і суджу, што можна мне родны край кахаць і тужыць па ім, і думаць аб ім, і цешыцца, калі гаспадары чыняць штось мудрае і шляхетнае, і самоціцца, калі памнажаюць памылкі. &lt;…&gt; І не былі гэта караняжы, а сыны Вялікага Княства Літоўскага, многія ў доме ня мовілі па-польску, але назвы „бела-“ ці „чарнарусаў“ не прымалі, бо „рускі“ для іх азначаў тры чацьвертых [[Расейцы|маскаля]]. Называлі сябе палякамі, але чулі сваю своеасаблівасьць. І калі б тады якая мудрасьць, якісь аўтарытэт пагадзіўся і прывёў у жыцьцё найменьне „літоўца“ (у значэньні [[Адам Міцкевіч|міцкевічаўскім]]) альбо крывічаніна, ахвотна бы тое прынялі»&lt;ref&gt;Czapska M. Florian Czarnyszewicz // Ostatnie odwiedziny i inne szkice. — Warszawa, 2006. — S. 166—167.&lt;/ref&gt;}}. Палітык і грамадзкі дзяяч [[Зянон Пазьняк]] дае наступныя тлумачэньні, чаму дзеячы нацыянальна-вызвольнага руху мелі выступіць пад назвай «Беларусь»&lt;ref&gt;[[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]] [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г.&lt;/ref&gt;:
{{Пачатак цытаты}}
І нарэшце, чаму нацыянальныя дзеячы ўмоўнай «Літвы», разумеючы гісторыю, ня выступілі пад аб’яднаўчым тэрмінам «Літва», але пад назвай «Беларусь»? Адказ на паверхні: таму што аб’яднаўчым тэрмінам у гэтай сытуацыі магла быць толькі Беларусь. Гэта ўжо была навуковая і палітычная рэальнасьць. Нашыя нацыянальныя дзеячы таго часу — гэта былі мудрыя людзі, якія грунтаваліся на аб’яднаўчай нацыянальнай ідэі, умелі стратэгічна думаць і глядзець наперад, абапіраліся на навуку і на рэчаіснасьць. Сытуацыя была такой, што калі б яны кансэрватыўна ці рамантычна выступілі пад назовам «Літва», то ўсходнюю Беларусь мы маглі б страціць назаўсёды. Царская Расея скарыстала б канфэсійны падзел і тэрміналёгію ў сваіх інтарэсах з усёй магутнасьцю імпэрскай прапаганды, бюракратычнага апарату і царквы. Вось тады зьявілася б у Расеі рэальная Белая Русь, якую б яшчэ і натравілі супраць «католической литовской ереси» ды «сэпаратызму». Бальшавікі давяршылі б гэты падзел ужо ў сьведамасьці. А сьведамасны падзел, як вядома, нашмат горшы і разбуральны, чым падзел тэрытарыяльны. Стаўка на назву «Літва» была б у тых умовах ужо сэпаратысцкай і тупіковай. У лепшым выпадку — маргінальнай. Нацыянальныя дзеячы-адраджэнцы абазначылі і ўключылі ў нацыянальны рух усю літоўскую тэрыторыю Вялікага Княства Літоўскага (умоўную Літву і Беларусь) пад агульнай назвай Беларусь. У выніку расейская прапаганда не змагла фармальна ўклініцца ды падзяліць адзіную ідэю (хоць увесь час імкнулася). Расея ў такіх абставінах вымушана была агулам непрызнаваць і змагацца зь беларускім нацыянальным рухам. Расейцам у ідэйным пляне фармальна нічога не дасталося. &lt;…&gt;
[[Беларусы|Беларуская нацыя]] адбылася ў пачатку ХХ стагодзьдзя. Вяршыняй гэтага працэсу было стварэньне [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]], прытым дакладна ў дзяржаўна-этнічных межах [[Літва старажытная|гістарычнай Літвы]].
{{Канец цытаты}}

[[Файл:BNR (Ruthienie Blanche) Map 1918.jpg|значак|Межы [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі (БНР)]], абвешчаныя 25 сакавіка 1918 г. паводле [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнага крытэру]] — на падставе працаў гісторыка і этнографа [[Мітрафан Доўнар-Запольскі|Мітрафана Доўнар-Запольскага]]]]

Разам з тым, усе дзеячы беларускага нацыянальна-вызвольнага руху (ад [[Францішак Багушэвіч|Францішка Багушэвіча]] да [[Янка Купала|Янкі Купалы]]) бесьперапынна падкрэсьлівалі повязь Беларускай дзяржаўнасьці зь Вялікім Княства Літоўскім, а ўсе беларускія гісторыкі (ад [[Вацлаў Ластоўскі|Вацлава Ластоўскага]] да [[Усевалад Ігнатоўскі|Ўсевалада Ігнатоўскага]]) называлі ВКЛ «Беларуска-Літоўскім гаспадарствам». Гэтая ж пазыцыя знайшла адлюстраваньне ў [[Другая Ўстаўная грамата|Другой Устаўной грамаце]] Беларускай Народнай Рэспублікі ад 9 сакавіка 1918 году («''Пасьля трох з паловаю вякоў няволі зноў на увесь сьвет кажа беларускі народ аб тым, што ён жыве і будзе жыць''»), а гербу [[Пагоня|Пагоні]] («''старадаўняй Літоўскай Пагоні''»), які стаў дзяржаўным сымбалем БНР, прысьвяціў [[Пагоня (песьня)|свой верш]] клясык беларускай літаратуры [[Максім Багдановіч]]. Тым часам яшчэ ўлетку 1916 году [[Беларускі народны камітэт]] на чале з Антонам Луцкевічам падтрымаў і пашырыў ідэю [[Канфэдэрацыя Вялікага Княства Літоўскага|канфэдэрацыі Вялікага Княства Літоўскага]] да канцэпцыі «Злучаных Штатаў» ад [[Балтыйскае мора|Балтыйскага]] да [[Чорнае мора|Чорнага]] мораў, якія плянавалася ўтварыць зь незалежных [[Беларусь|Беларусі]], [[Летува|Летувы]], [[Латвія|Латвіі]] і [[Украіна|Ўкраіны]]. Падобны зьвяз тлумачыўся найперш эканамічнымі прычынамі — атрыманьнем выйсьця да мора і патрэбамі нацыянальнай абароны. У 1917 годзе беларускія арганізацыі працягвалі выступаць за ўтварэньне Беларуска-Летувіскай дзяржавы (падтрымана ў верасьні 1917 году [[Беларускі нацыянальны камітэт (Менск)|Беларускім нацыянальным камітэтам]] у [[Менск]]у), прытым рабілі гэта, нягледзячы на пазыцыю [[Летувіская Тарыба|Летувіскай Тарыбы]], якая заявіла прэтэнзіі на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічныя тэрыторыі беларусаў]]. Пры канцы студзеня 1918 году ў Вільні прайшла [[Беларуская канфэрэнцыя (1918)|Беларуская канфэрэнцыя]], якая прыняла рэзалюцыю аб імкненьні стварыць незалежную дэмакратычную дзяржаву зь дзьвюх асноўных нацыянальных тэрыторыяў — беларускай і летувіскай. Па абвяшчэньні ў лютым 1918 году незалежнасьці Летувы ў хаўрусе зь [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыяй]] (у ліпені 1918 году прапанову ад Тарыбы стаць [[Летува (каралеўства, 1918)|каралём Летувы]] пад імём «Міндаўгаса II» прыняў нямецкі прынц і вайсковец [[Вільгельм Карл фон Урах]]) ідэя канфэдэрацыі не ўздымалася&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 351—352.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Jazep Losik. Язэп Лёсік (1910-19).jpg|значак|[[Язэп Лёсік]]]]

Кіраўніцтва Беларускай Народнай Рэспублікі ад пачатку няраз сутыкалася з прэтэнзіямі Летувы на велізарную частку [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]]. У адказ на заявы ўрада БНР, што Вільня — адвечная сталіца Беларусі, яе палітычны і духоўны цэнтар, летувісы запатрабавалі Гарадзенскую і Віленскую губэрні, большыя за тэрыторыю ўсёй Летувы. Тады ж зьявіліся безапэляцыйныя сьцьверджаньні, што значная частка беларусаў — гэта зьбеларушчаныя летувісы&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 362—363.&lt;/ref&gt;. Падобныя заявы тлумачыліся прысваеньнем гістарычнай і культурнай спадчыны Вялікага Княства Літоўскага з боку летувіскага нацыянальнага руху, які праз больш спрыяльныя ўмовы пачаўся значна раней за беларускі. Амэрыканскі гісторык [[Тымаці Снайдэр]] таксама зьвярнуў увагу на тое, што першае пакаленьне інтэлігентаў-летувісаў складалі не шляхцічы былога Вялікага Княства Літоўскага (якім само паходжаньне і кодэкс гонару не дазваляў займацца фальшаваньнем), а ксяндзы і настаўнікі — дзеці заможных сялянаў з расейскай адукацыяй&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 31—32, 46.&lt;/ref&gt;, якім было вельмі лёгка замоўчваць і ігнараваць гістарычныя факты&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348—349.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;/&gt;. У ліпені 1920 году адбылося падпісаньне савецка-летувіскай [[Маскоўская дамова (1920)|Маскоўскай дамовы]], згодна зь якой Летува атрымала значную частку гістарычных і этнаграфічных земляў беларусаў, што выклікала пратэст з боку кіраўніцтва БНР і прывяло да ўтварэньня [[Сярэдняя Літва|Сярэдняй Літвы]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 363—365.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Tamaš Hryb. Тамаш Грыб (1925).jpg|значак|[[Тамаш Грыб]]]]

Ужо ў 1921 годзе адзін з ініцыятараў абвяшчэньня Беларускай Народнай Рэспублікі былы старшыня [[Рада Беларускай Народнай Рэспублікі|Рады БНР]] [[Язэп Лёсік]] апублікаваў у афіцыйным культурна-адукацыйным часопісе [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]] артыкул «Літва — Беларусь (Гістарычныя выведы)»&lt;ref&gt;Лёсік Я. Літва-Беларусь: гістарычныя выведы // Школа и культра Советской Белоруссии. — 1921. №2. — С. 12—22.&lt;/ref&gt;, у якім зазначыў: «''Беларусь у пазьнейшыя часы дзяржаўнай незалежнасьці насіла найменьне Вялікага Княства Літоўскага, Рускага, Жмудзкага й інш., або карацей — Вялікае Княства Літоўскае. &lt;…&gt; Сталася так, што пад Літвою разумеюць землі, заселеныя жмудзінамі, або даўнейшую Жамойць. &lt;…&gt; А што важней за ўсё, дык гэта тое, што Літва й Жмудзь — дзьве рэчы зусім розныя, і, апіраючыся на летапісныя весткі, ні ў якім разе ня можна зваць цяперашніх жмудзінаў літоўцамі. &lt;…&gt; Мала гэтага, цяперашнія літоўцы (жмудзіны) упэўнілі нават усю Эўропу, што гэты іх маленькі жмудзкі народ абладаў колісь магутнай і слаўнай Літоўска-Рускай дзяржавай. &lt;…&gt; Расійскія і польскія гісторыкі, дзякуючы сваім імпэрыялістычным тэндэнцыям, не вытлумачылі сабе значэньне слова Літва і вераць створанай ілюзіі, што ўвесь гістарычны скарб б. В. К. Літоўска-Рускага (Беларускага) належыць цяперашнім жмудзінам. Але правільнае асьвятленьне гістарычных фактаў сьведчыць нам пра тое, што Літва — гэта было славянскае племя, увайшоўшае ў склад цяперашняга беларускага народа. Літва, Лютва, Люцічы — іменьні славянскага племя &lt;…&gt; і калі нашы продкі — беларусіны ў прошлых сталецьцях звалі сябе літвінамі, то яны ведалі, што казалі''». Неўзабаве, аднак, [[Беларусізацыя|беларусізацыю]] ў БССР спыніў [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|сталінскі тэрор]], які цалкам зьнішчыў беларускую гістарычную школу (Язэпа Лёсіка арыштавалі ўжо ў 1930 годзе — увогуле жа, савецкія ўлады фізычна або духоўна зьнішчылі 32 менскія гісторыкі, а іх працы выдалілі з навуковых бібліятэк)&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2009&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20091202093523/http://arche.by/by/19/30/1220/ Прадмова да «літоўскага» нумару] // [[ARCHE Пачатак]]. № 9, 2009.&lt;/ref&gt;.

Далучаная да [[СССР]] пазьней Летува пазьбегла татальнага зьнішчэньня гуманітарных кадраў і здолела ў 1945—1991 гадох працягваць традыцыі навуковай школы пэрыяду незалежнасьці. У адрозьненьне ад БССР і [[УССР]], савецкае кіраўніцтва дазволіла Летуве, як і Латвіі з Эстоніяй, мець унівэрсытэт на мове тытульнай нацыі. Гэты летувіскамоўны Віленскі ўнівэрсытэт хутка стаў «раем для балтыйскіх дасьледаваньняў»&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;. Тым часам БССР была адзінай рэспублікай эўрапейскай часткі СССР, якая ня мела гістарычнага часопісу. Згодна з партыйнымі дырэктывамі, адлік сапраўднай гісторыі Беларусі вёўся з 1917 году, а беларускі этнас разглядаўся як негістарычны, які ня меў уласнай эліты, высокай культуры і мастацтва&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2009&quot;/&gt;. Адначасна савецкія ўлады фактычна дазволілі летувісам праводзіць палітыку дэнацыяналізацыі і [[Летувізацыя|летувізацыі]] далучаных [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх земляў]] гістарычных [[Віленскае ваяводзтва|Віленшчыны]] і [[Троцкае ваяводзтва|Троччыны]]&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;.

[[Файл:Пікет каля Дому ўраду (Менск, 1991 г.).jpg|значак|Пікет у [[Менск]]у з плякатам [[лацінка]]й: «''Вярнуць народу яго спрадвечныя сымбалі: герб [[Пагоня]] й [[бел-чырвона-белы сьцяг]], а таксама назоў Бацькаўшчыны — [[Вялікае Княства Літоўскае|Літва]], сталіцы — Менск!''» (19.09.1991 г.)]]

Дасьледаваньні гісторыі Літвы і ліцьвінаў працягнулі беларускія навукоўцы па-за межамі СССР. Яшчэ ў 1934 годзе загаднік беларускага замежнага архіва ў [[Прага|Празе]], былы [[Міністры ўнутраных справаў БНР|міністар унутраных справаў БНР]] [[Тамаш Грыб]] у сваім артыкуле «[[wikisource:be:На два франты|На два франты (Галоўныя засады вызвольнай праграмы беларускага народу)]]» падкрэсьліваў: «''Хай нас ня блытаюць розныя найменьні дзяржавы, утворанай на рубяжы XIII—XIV стагодзьдзяў на вагромністым абшары Усходняе Эўропы, найменьні, якія ўжываюцца ў сучаснай гістарычнай літаратуры — Літва, Русь, Западная Русь, Літоўская Русь, Вялікае Князьства Літоўскае, Вялікае Князьства Літоўска-Рускае, Вялікае Князьства Літоўска-Беларускае, Вялікае Князьства Беларуска-Літоўскае, а таксама: Западная Русь пад уладаю Літвы, Беларусь пад Літоўскім панаваньнем ды інш. Усё гэта ёсьць выплад надзіву годнага непаразуменьня і зблытаніны паняцьцяў. Трымаймося фактаў гістарычнае рэчаістасьці: мова і культура беларускага народу былі пануючымі ў гэнай дзяржаве. Вось жа: гэта была беларуская дзяржава! &lt;…&gt; Трэ мець на ўвазе пры гэтым і адрознасьць паміж Ліцьвінамі (старадаўнымі Люцічамі, Велетамі або Волатамі) і Жмудзінамі. Асабліва сяньня трэ мець на ўвазе гэну адрознасьць, калі Жмудзіны, прыняўшы старадаўнае найменьне Літва, імкнуцца прыўласьніць і гістарычны зьмест гэтага слова — гістарычную мінуўшчыну беларускага народу''»&lt;ref&gt;[[Тамаш Грыб|Грыб Тамаш]]. На два франты // [[Спадчына (часопіс)|Спадчына]]. № 4, 1995. С. 80—120.&lt;/ref&gt;. Тым часам яшчэ ў 1939 годзе [[Ян Станкевіч]], які з 1927 году выкладаў у [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскім унівэрсытэце]], зазначыў: «''Трэба зацеміць, што з гледзішча нацыянальнага Беларусы ў гэтую пару звалі сябе Ліцьвінамі, гэтак-жа нас звалі ўсе нашыя суседзі, але з гледзішча рэлігійнага Беларусы ўсходняга абраду заўсёды зваліся Русінамі''»&lt;ref&gt;[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Гісторыя Беларускага языка. — Вільня, 1939. C. 6.&lt;/ref&gt;. Адным зь першых дасьледнікаў, хто спрабаваў высьветліць, як назва «Літва» перамясьцілася на тэрыторыю суседняй дзяржавы і як славяне-ліцьвіны сталі беларусамі, быў [[Вацлаў Пануцэвіч]] (1911—1991), які выдаваў навуковы часопіс «[[Літва (часопіс)|Litva]]», а таксама апублікаваў некалькі манаграфічных публікацыяў, зь якіх асаблівую навуковую вартасьць маюць кнігі «Літва і Жмудзь» (Чыкага, 1953—1954 год) і «З гісторыі Беларусі або Крывіччыны-Літвы» (Чыкага, 1965 год). Гісторык мовы [[Алесь Жлутка]] адзначае засяроджанасьць В. Пануцэвіча на гістарычных крыніцах і яго грунтоўную філялягічную падрыхтоўку&lt;ref name=&quot;Zlutka-1998&quot;/&gt;. Погляды В. Пануцэвіча падтрымаў і разьвіў гісторык [[Павал Урбан]] (1924—2011), які адзначыў разьмежаваньне ліцьвінаў і жамойтаў і што Жамойць была адасобленай ад Літвы моўна і этнічна. У рамках гэтай праграмы знаходзіцца сьцьверджаньне гісторыка, што «''ад 1579 году ў выданьнях, што таксама выходзяць у Кёнігсбэргу, жмудзкая мова пачынае звацца літоўскай''» («У сьвятле гістарычных фактаў», 1972 год). Ужо ў найноўшы пэрыяд у Беларусі выйшла чарговая праца П. Урбана «Да пытаньня этнічнай прыналежнасьці старажытных ліцьвіноў» (1994 год), у якой аўтар сфармуляваў наступную тэзу: «''[[Аўкштота]] была асобнай зямлёй і ніколі не атаясамлівалася з уласна Літвой''». Пашыраны варыянт (у першую чаргу праз улучэньне дадаткаў) гэтай кнігі пад назвай «Старажытныя ліцьвіны» апублікавалі празь сем гадоў&lt;ref name=&quot;Dziarnovic-2012&quot;/&gt;. Тым часам у паваеннай Беларусі да падобных высноваў у сваіх дасьледаваньнях, якія праводзіліся па-за афіцыйнай савецкай гістарыяграфіяй, прыйшоў [[Мікола Ермаловіч]] (1921—2000), які завяршыў у 1968 годзе працу над кнігай «Па сьлядах аднаго міта». Гэтая кніга доўгі час пашыралася пад закансьпіраванай назвай «Сто старонак» і ўпершыню легальна выйшла з друку толькі ў 1989 годзе. З пачаткам працэсу дэмакратызацыі ў СССР ужо ў другой палове 1980-х гадоў канцэпцыя М. Ермаловіча атрымала інстытуцыянальнае, фармальнае акадэмічнае завяршэньне і пашырылася ў літаратуры&lt;ref name=&quot;Dziarnovic-2012&quot;/&gt;.

[[Файл:Coat of arms of Belarus (1991–1995).svg|значак|[[Пагоня|Дзяржаўны герб Беларусі Пагоня]]]]

Па [[Дэклярацыя аб дзяржаўным сувэрэнітэце Беларусі|аднаўленьні незалежнасьці Беларусі]] [[Нацыянальная сымболіка|нацыянальны герб]] беларусаў і дзяржаўны герб Вялікага Княства Літоўскага [[Пагоня]] зноў стаў афіцыйным сымбалем Беларускай дзяржавы, на афіцыйным узроўні ўздымалася пытаньне дзяржаўнай заступнасьці зь Вялікім Княстве Літоўскім (сярод іншага, ВКЛ мелася згадвацца як крыніца Беларускай дзяржаўнасьці ў тэксьце [[Канстытуцыя Беларусі|Канстытуцыі Беларусі]]&lt;ref&gt;[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/30488810.html У праекце Канстытуцыі 1994 прыгадваліся ВКЛ і БНР], [[Радыё Свабода]], 15 сакавіка 2020 г.&lt;/ref&gt;). У гэты ж час пачаліся супольныя кантакты беларускіх і летувіскіх гісторыкаў, а ў 1993 годзе ў вёсцы [[Гервяты|Гервятах]] адбыўся першы круглы стол беларускіх і летувіскіх навукоўцаў, прысьвечаны спадчыне Вялікага Княства Літоўскага. Аднак па абраньні на пасаду прэзыдэнта Беларусі [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]], які неўзабаве ўсталяваў [[Русіфікацыя Беларусі#Рэжым Лукашэнкі|прарасейскі]] [[Рэжым Лукашэнкі|аўтарытарны рэжым]] і гісторыкі-[[Прапаганда ў Беларусі|прапагандысты]] якога ([[Якаў Трашчанок]], [[Вадзім Гігін]], [[Ігар Марзалюк]] ды іншыя) адзначыліся фактычным зваротам да расейска-савецкага погляду на гістарычных ліцьвінаў, падобныя абмеркаваньні спыніліся, тым часам адбылася рэактывацыя двухбаковых (найперш эканамічных) міждзяржаўных дачыненьняў&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;.

== Сучаснасьць ==

=== Ужываньне ===
У частковым ужытку найменьне «ліцьвін» працягвае існаваць як саманазва вясковага жыхарства і ў цяперашні час&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-157&quot;/&gt;. У 1990 годзе часопіс «Савецкая этнаграфія» падаваў зьвесткі:
{{Пачатак цытаты}}
«Як мікраэтнонім, найменьне „ліцьвіны“ існавала і працягвае існаваць сярод некаторых мясцовых групаў [[беларусы|беларускага]] і асыміляванага [[балты]]йскага жыхарства заходніх раёнаў [[Беларусь|Беларусі]] і Ўсходняй [[Летува|Летувы]]»&lt;ref&gt;Чаквин И. В., Терешкович П. В. Из истории становления национального самосознания белорусов (XIV — начало XX вв.) // Советская этнография. № 6, 1990.&lt;/ref&gt;.
{{Канец цытаты}}

У працы 1985 году, у якой адлюстроўваюцца рэаліі 1980-х гадоў, [[Ігар Чаквін]] пісаў:
{{Пачатак цытаты}}
«У гісторыка-этнаграфічнай вобласьці [[Беларусь|беларуска]]-[[Украіна|ўкраінскага]] [[Палесьсе|Палесься]] арэал распаўсюджваньня назвы ''[[палешукі]]'' не складае суцэльнага масіву. Асноўнай этнанімічнай формай, якая часьцей за ўсё чаргуецца на Палесьсі з назвай ''палешукі'' зьяўляецца этнікон '''ліцьвіны'''. Паводле зьвестак Л. Асоўскага (на 30-я гады ХХ ст.) назва ''ліцьвіны'' была лякалізавана ў Заходнім Палесьсі ў вярхоўях [[Ясельда|Ясельды]] і ў раёне [[Ружаны|Ружан]], [[Косаў|Косава]], [[Івацэвічы|Івацэвіч]]. З гэтай вобласьці, мяркуючы па прыведзенай ім карце, арэал назвы ''ліцьвіны'' распаўсюджваўся на поўдзень да [[Лунінец|Лунінца]]. На [[Прыпяць|Прыпяцкім]] правабярэжжы гэты арэал ішоў ад [[Давыд-Гарадок|Давыд-Гарадка]] на [[Столін]] і далей у двух напрамках — на [[Ракітнае (Ровенская вобласьць)|Ракітнае]] і на [[Кастопаль]]. (…) Арэальнае існаваньне на Палесьсі формы ''ліцьвіны'' таксама носіць контурны малюнак, калі адпаведная этнанімічная самасьвядомасьць найбольш выразна выступае ў паўзьмежных зонах кантакціраваньня непасрэдна з палешукамі, а ўнутры гэтых зон аслаблена і часткова дыфэрэнцыравана. Так, у радзе палескіх абласьцей, дзе распаўсюджана назва ''ліцьвіны'', яна часта дапаўняецца азначэньнямі, якія падкрэсьліваюць асобныя асаблівасьці гаворак — ''ліцьвіны-хацюны'' (паміж Століным і Ракітным, а таксама паміж Косавам і Лунінцом), ''літвакі-калыбанюкі'' (паміж Століным і Кастопалем), іх антрапалягічныя рысы і спэцыфіку месца існаваньня — ''ліцьвіны-чарнякі'' ([[Пружанскі раён]]), ''парэчукі'' ([[Гарынь|Пагарыньне]]) і г. д.»&lt;ref name=&quot;Cakvin-1985&quot;/&gt;
{{Канец цытаты}}

У энцыкляпэдыі «[[Этнаграфія Беларусі]]» (1989 год), 7-м томе [[Энцыкляпэдыя гісторыі Беларусі|Энцыкляпэдыі гісторыі Беларусі]] (1997 год) і 9-м томе [[Беларуская энцыкляпэдыя|Беларускай энцыкляпэдыі]] (1999 год) зазначалася&lt;ref&gt;[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Літвіны, ліцвіны // {{Літаратура/Этнаграфія Беларусі: Энцыкляпэдыя (1989)|к}} С. 292.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-Cakvin-1997&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Cakvin-1999&quot;/&gt;:
{{Пачатак цытаты}}
У наш час [назва ліцьвіны] ужываецца &lt;…&gt; таксама як лякальны этнікон невялікіх групаў беларускага насельніцтва (у раёне [[Бяроза (горад)|Бярозы]], [[Івацэвічы|Івацэвічаў]], [[Косаў|Косава]], [[Пружаны|Пружанаў]], [[Наваградак|Наваградку]], [[Вярэнаў|Вярэнава]], [[Горадня|Горадні]], [[Паставы|Паставаў]], [[Браслаў|Браслава]] і інш.), некаторых раёнаў беларуска-ўкраінскага [[Палесьсе|Палесься]] (раёны [[Столін]]а, [[Ракітнае (Ровенская вобласьць)|Ракітнага]], [[Кастопаль|Кастопалю]], [[Сарны|Сарнаў]], [[Оўруч]]у) і часткова беларускамоўнага насельніцтва паўночнай Чарнігаўшчыны і Кіеўшчыны, заходняй Браншчыны і Смаленшчыны.
{{Канец цытаты}}

У канцы 1990-х гадоў [[Уладзімер Каткоўскі]], які ў 2004 годзе запачаткаваў [[Беларуская Вікіпэдыя|Беларускую Вікіпэдыю]], стварыў сайт «Літванія, зямля ліцьвінаў»&lt;ref&gt;[[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], [https://www.svaboda.org/a/24468948.html Імёны Свабоды: Уладзімер Каткоўскі], [[Радыё Свабода]], 31 студзеня 2012 г.&lt;/ref&gt;.

У час правядзеньня [[Перапіс насельніцтва Расеі (2002)|перапісу насельніцтва Расеі ў 2002 годзе]] тыя, хто сябе называў ''ліцьвінам'', былі разьмеркаваныя наступным чынам: ''[[аўкштоты]]'', ''[[жамойты]]'', ''[[летувнік]] (і)'', ''[[летувяй]]'', а таксама тыя ''ліцьвіны'' і ''[[літвякі]]''/''[[літвакі]]'', якія ўжываюць летувіскую мову, былі аднесеныя да [[летувісы|летувісаў]]; пазасталыя ''ліцьвіны'' і ''літвякі''/''літвакі'' былі аднесеныя да [[беларусы|беларусаў]]&lt;ref&gt;[http://www.perepis2002.ru/ct/html/TOM_04_01.htm 1. Национальный состав населения], [https://web.archive.org/web/20041106060159/http://www.perepis2002.ru/ www.perepis2002.ru]&lt;/ref&gt;.

Артур Пракапчук, аўтар часопісу «Самиздат», у 2009 годзе пісаў: «''Літвой гэты край называўся амаль тысячу гадоў, усутыч да XIX стагодзьдзя, а назва народу — „ліцьвіны“ захоўвалася і па Другой сусьветнай вайне, што я нават памятаю з сваіх летніх вакацыяў у вёсцы [[Цытва|Цытве]] ([[Менская вобласьць]]), дзе зацята працягвалі менаваць сябе „ліцьвінамі“ аднавяскоўцы маёй бабулі Эміліі''»&lt;ref&gt;Прокопчук А. А. [http://zhurnal.lib.ru/p/prokopchuk_artur_andreewich/vkl.shtml Беларусь литовская], Журнал «Самиздат», 8 траўня 2011 г.&lt;/ref&gt;.

Як адзначае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], дзясяткі тысячаў беларусаў маюць прозьвішчы з коранем 'ліцьв' ('літв'): Ліцьвін (Літвін), Ліцьвіновіч (Літвіновіч), Ліцьвінка (Літвінка), Ліцьвіненка (Літвіненка), Ліцьвіненя (Літвіненя), Ліцьвіёнак (Літвіёнак), Ліцьвінаў (Літвінаў), Ліцьвінчык (Літвінчык), Ліцьвінюк (Літвінюк), Ліцьвінчук (Літвінчук), Ліцьвінскі (Літвінскі), Літоўчанка, Ліцьвінец і іншыя&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-157&quot;/&gt;.

[[Файл: Стары Ольса. Гераічны эпас. Сьпевы рыцараў і шляхты Вялікай Літвы.jpg|значак|Ваяр-ліцьвін на вокладцы альбому «Гераічны эпас» (2006 год) гурту «[[Стары Ольса]]»]]

Апроч таго, назва «ліцьвіны» шырока ўжываецца ў розных сфэрах жыцьця Беларусі: элітарнай і масавай культуры, спорце, грамадзкім харчаваньні. Яшчэ ў 1991 годзе ўтварыўся [[фальклёр]]ны гурт «[[Ліцьвіны (гурт)|Ліцьвіны]]», які займаецца адраджэньнем беларускіх аўтэнтычных сьпеваў&lt;ref&gt;Скобла М. [https://www.svaboda.org/a/28147841.html Натальля Матыліцкая: «Ліцьвіноў» не было ў дзяржаўных рэестрах, але нас слухалі з захапленьнем!], [[Радыё Свабода]], 30 лістапада 2016 г.&lt;/ref&gt;. У 2010 годзе ў Менску зьявіўся клюб амэрыканскага футболу «Літвіны», сымбалем якога сталі [[Калюмны]]&lt;ref&gt;[https://www.svaboda.org/a/27759277.html «Літвіны» — гэта амэрыканскі футбол], [[Радыё Свабода]], 2016 г.&lt;/ref&gt;. У 2015 годзе беларускі гурт [[Крамбамбуля (гурт)|Крамбамбуля]] зьмясьціў у сваім альбоме [[Чырвоны штраль]] песьню «Гэй, ліцьвіны! Бог нам радзіць»&lt;ref&gt;[https://34mag.net/piarshak/releases/chyrvony-shtral/p/10 «Чырвоны штраль» ‒ развітальны альбом «Крамбамбулі»], [[34mag]]&lt;/ref&gt;. У 2017 годзе ў Менску адкрыўся рэстаран сучаснай беларускай кухні «Літвіны», які праз паўгоду стаў сеткавым&lt;ref&gt;[https://realt.onliner.by/2018/04/06/litviny-2 В Каменной Горке открылся ресторан новой белорусской кухни «Литвины»], [[Onliner.by]], 6.04.2018 г.&lt;/ref&gt;.

У час [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|абароны Ўкраіны ад расейскага ўварваньня]] першы гераічна палеглы беларус-добраахвотнік [[Ільля «Ліцьвін» (Хрэнаў)|Ільля «Ліцьвін»]] меў вайсковы пазыўны ў гонар гістарычных ліцьвінаў — жыхароў Вялікага Княства Літоўскага&lt;ref&gt;[https://novychas.online/hramadstva/belarus-jaki-vajue-za-ukrainu-raspavjou-pra-hibe Беларус, які ваюе за Украіну, распавёў пра гібель Іллі «Літвіна»], [[Новы час (газэта)|Новы час]], 8 сакавіка 2022 г.&lt;/ref&gt;. 21 траўня 2022 году назву «Ліцьвін» атрымаў адзін з двух батальёнаў [[Полк імя Кастуся Каліноўскага|палку імя Кастуся Каліноўскага]] — вайсковай фармацыі беларускіх ваяроў-дабраахвотнікаў ва Ўкраіне&lt;ref&gt;[https://www.svaboda.org/a/31861235.html Батальён Кастуся Каліноўскага абвясьціў аб стварэньні аднайменнага палка], [[Радыё Свабода]], 21 траўня 2022 г.&lt;/ref&gt;.

=== Грамадзкая дзейнасьць ===
{{Асноўны артыкул|Ліцьвінства}}

Гісторыкі [[Сяргей Абламейка (гісторык)|Сяргей Абламейка]] і [[Аляксандар Краўцэвіч]] зьвяртаюць ўвагу на тое, што ліцьвінства ня можа быць альтэрнатывай [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|беларускасьці]], бо ёсьць яе неад’емнай складовай часткай. Проціпастаўляць іх — значыць дэструктыўна перакручваць рэальную гісторыю і этнагенэз беларусаў&lt;ref&gt;[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/28920419.html Зноў пра ідэнтычнасьць Скарыны], [[Радыё Свабода]], 15 сьнежня 2017 г.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Kraucevic-2017&quot;&gt;[https://nashaniva.com/?c=ar&amp;i=146173 Алесь Краўцэвіч: Ліцвінства — выдумка ворагаў, якую падтрымалі дурні], [[Наша Ніва]], 28 сакавіка 2017 г.&lt;/ref&gt;.

Адзначаецца, што ўлады [[Расея|Расеі]] атакуюць тое ліцьвінства, якое ёсьць сынонімам беларускасьці, аднак актыўна падтрымліваюць пэўныя «ліцьвінскія» праекты, якія аддзяляюць «ліцьвінаў» ад беларусаў&lt;ref&gt;{{Навіна|аўтар=Руселік В.|загаловак=Вейшнорыя: сьмех скрозь сьлёзы|спасылка=https://novychas.by/palityka/krok-da-zahopu-belarusi-zrobleny-abo-smeh-skroz-s|выдавец=[[Новы час (газэта)|Новы час]]|дата публікацыі=14 верасьня 2017|дата доступу=25 лютага 2020}}&lt;/ref&gt;, ганяць беларусаў і ўсё беларускае&lt;ref&gt;{{Навіна|аўтар=|загаловак=Гэта слова сакральнае. Аб некаторых аспэктах Беларускага Адраджэньня і паразы рускай палітыкі|спасылка=http://pazniak.info/page_geta_slova_sakralnae__ab_nekatoryih_aspektah_belaruskaga__adradjennya_|выдавец=[[Зянон Пазьняк]]|дата публікацыі=13 верасьня 2015|копія=http://www.bielarus.net/archives/2015/09/15/4232|дата копіі=15 верасьня 2015|дата доступу=22 траўня 2020}}&lt;/ref&gt; або прапагандуюць, што беларусы — гэта летувісы, якія маюць вывучаць летувіскую мову і злучацца зь Летувой&lt;ref name=&quot;Kraucevic-2017&quot;/&gt;.

=== Міленіюм Літвы ===
22 студзеня 2009 году ў Беларусі ўтварыўся грамадзкі арганізацыйны камітэт імпрэзы 1000-годзьдзя назвы ''Літва'' пад старшынствам доктара гістарычных навук прафэсара [[Анатоль Грыцкевіч|Анатоля Грыцкевіча]]. У арганізацыйны камітэт «Міленіюм Літвы» ўвайшлі пісьменьніца [[Вольга Іпатава]], доктар гістарычных навук [[Алесь Краўцэвіч]], доктар мэдычных навук [[Алесь Астроўскі]], доктар біялягічных навук [[Аляксей Мікуліч]], археоляг [[Эдвард Зайкоўскі]], мастак і грамадзкі дзяяч [[Аляксей Марачкін]], сьвятар [[Леанід Акаловіч]] і дасьледнік [[Зьдзіслаў Сіцька]].

У звароце арганізацыйнага камітэту паведамляецца, што першы ўпамін назвы Літва (Lituae) у пісьмовых крыніцах — нямецкіх Квэдлінбурскіх аналах — належыць да 1009 году. Аўтары звароту адзначаюць, што назва Літва датычыцца старажытнай тэрыторыі Беларусі, а цяперашнія беларусы да пачатку XX стагодзьдзя называлі сябе ліцьвінамі.

«''Тэрміны Беларусь і беларусы навязаныя нам расейскай адміністрацыяй у сярэдзіне XIX стагодзьдзя. Беларусь зьяўляецца галоўнай пераемніцай Вялікага Княства Літоўскага. Нашы землі складалі вялікую частку ВКЛ. Менавіта на нашых землях і паўстала вялікая дзяржава ВКЛ, аб’ядналая ў XV стагодзьдзі асобныя княствы-землі, у тым ліку Наваградзкае, Полацкае, Смаленскае, Турава-Пінскае і Гарадзенскае''», — гаворыцца ў звароце&lt;ref&gt;{{Навіна|аўтар=[[Марат Гаравы]]|загаловак=Створаны грамадзкі аргкамітэт сьвяткаваньня 1000-годзьдзя назвы Літва пад старшынствам прафэсара Анатоля Грыцкевіча|спасылка=http://by.belapan.by/archive/2009/01/22/279333_279363|выдавец=[[БелаПАН]]|дата публікацыі=22 студзеня 2009|дата доступу=14 кастрычніка 2014}}&lt;/ref&gt;.

== Цытаты ==
{{Цытата|Літва месьціцца на ўсход ад Польшчы. Мова народу — славянская.
{{арыгінал|la|Lituania et ipsa late patents regio Polonis ad orientem connexa est… Sermo gentis Sclavonicus est.}}|[[Піюс II (папа рымскі)|Энэй Сыльвій Пікаляміні]], будучы папа рымскі Піюс II, 1440-я гг.}}

{{Цытата|…ня обчым якім языком, але сваім уласным правы сьпісаныя маем.|[[Статуты ВКЛ|Літоўскі Статут]], 1588 г.}}
             
{{Цытата|Кажам заўжды «літоўскі, ліцьвін» — але тое адно замест «беларускі, беларус», бо ў 1510 годзе ніхто яшчэ «Літву этнічную» і ня сьніў, яшчэ [[Мікалай Рэй|Рэй]] у 1562 годзе ліцьвінам менаваў беларуса, а ў Маскве і ў XVII стагодзьдзі «літоўскі» — тое самае што беларускі.
{{арыгінал|pl|Mówimy ciągle «litewski, Litwin», ale to tylko zamiast «białoruski, Białorus», bo w r. 1510 nikomu nie o Litwie właściwej, etnograficznej ani śnilo; jeszcze Rej w r. 1562. Litwinem Białorusina nazywał, a w Moskwie i w XVII wieku «litowskij» tyle, co białoruski}}
|[[Аляксандар Брукнэр]], прафэсар [[Бэрлінскі ўнівэрсытэт|Бэрлінскага ўнівэрсытэту]], сябра [[Польская акадэмія навук|Польскай]], [[Праская акадэмія навук|Праскай]], [[Бялградзкая акадэмія навук|Бялградзкай]] і [[Пецярбуская акадэмія навук|Пецярбускай]] акадэміяў навук, 1928 г.&lt;ref&gt;[[Аляксандар Брукнэр|Brückner A.]] Ruskopolski rękopis z r. 1510 // Slavia: časopis pro slovanskou filologii. VII, 1928—1929. S. 10—11.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 637.&lt;/ref&gt;
}}

{{Цытата|У афіцыйных дакумэнтах XVI—XVIII стагодзьдзяў, апроч «Літвы», для ўсяе тэрыторыі Беларусі другога найменьня наагул не існавала, і ўвесь народ называлі Літвою. У нашай жа гістарычнай літаратуры да цяперашнага часу ігнаруюць гэтае найменьне народу, якое ён насіў больш чым 500 гадоў.|[[Язэп Юхо]], гісторык права, доктар навук, 1968 г.&lt;ref name=&quot;jucho&quot;&gt;[[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Пра назву «Беларусь» // Полымя. № 1, 1968. С. 175—182.&lt;/ref&gt;.}}

{{Цытата|У другой палове ХІХ ст. нацыянальная інтэлігенцыя, якая выступала за адраджэньне свайго народа і яго дзяржаўнасьці, аднавіла назвы «Беларусь» і «беларусы» як сымбаль пратэсту супраць расейскага ўціску. Пад гэтаю назваю наш народ увайшоў у ХХ ст., замацаваў яе за сабою ў сусьветнай супольнасьці і ўступіў зь ёю ў новае тысячагодзьдзе. Але нам неабходна памятаць, што мы — нашчадкі ліцьвінаў, прадаўжальнікі іх патрыятычных справаў&lt;ref name=&quot;Bic-Harecki-Konan-2005-19&quot;/&gt;.|Аўтарскі калектыў кнігі «Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы», выдадзенай у 2005 годзе Міжнародным грамадзкім аб’яднаньнем
«[[Згуртаваньне беларусаў сьвету Бацькаўшчына|Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“]]»: [[Міхась Біч]] — доктар гістарычных навук; [[Натальля Гардзіенка]] — кандыдат гістарычных навук, [[Радзім Гарэцкі]] — акадэмік Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі, экс-прэзыдэнт Міжнароднага грамадзкага аб’яднаньня «Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“»; [[Уладзімер Конан]] — доктар філязофскіх навук; [[Арсень Ліс]] — доктар філялягічных навук; [[Леанід Лойка]] — кандыдат гістарычных навук; [[Адам Мальдзіс]] — доктар філялягічных навук; [[Уладзімер Мархель]] — кандыдат філялягічных навук; [[Алена Макоўская]] — старшыня Рады Міжнароднага грамадзкага аб’яднаньня «Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“»; [[Алесь Петрашкевіч]] — кандыдат гістарычных навук; [[Анатоль Сабалеўскі]] — доктар мастацтвазнаўства; [[Лідзія Савік]] — кандыдат філялягічных навук; [[Віктар Скорабагатаў]] — заслужаны артыст Беларусі; [[Ганна Сурмач]] — экс-старшыня Міжнароднага грамадзкага аб’яднаньня «Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“»; [[Барыс Стук]] — намесьнік старшыні Рады Міжнароднага грамадзкага аб’яднаньня «Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“»; [[Галіна Сяргеева]] — кандыдат гістарычных навук; [[Алег Трусаў]] — кандыдат гістарычных навук; [[Георгі Штыхаў]] — доктар гістарычных навук; [[Язэп Юхо]] — доктар юрыдычных навук}}

== Глядзіце таксама ==
* [[Ліцьвіны Севершчыны]]
* [[Беларусы]]
* [[Літва старажытная]]
* [[Літва (неадназначнасьць)|Літва]]
* [[Белая Русь]]
* [[Літоўская мітраполія]]
* [[Літвякі (Літвіны)|Літвякі]]
* [[Старалітва]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі|2}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}
* {{Літаратура/Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (1997)}}
* {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}}
* {{Літаратура/БЭ|9}}
* {{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4}}
* {{Літаратура/ЭВКЛ|1}}
* {{Літаратура/ЭВКЛ|2}}
* {{Літаратура/ЭВКЛ|3}}
* {{Літаратура/ГСБМ|17}}
* {{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2}}
* Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. — 656 с {{ISBN|985-6299-34-9}}.
* Гісторыя філасофскай і грамадска-палітычнай думкі Беларусі. У 6 т. Т. 1. Эпоха Сярэднявечча / В. Евароўскі [і інш.]; рэд. кал.: В. Евароўскі [і інш.]. — {{Менск (Мінск)}}: Беларуская навука, 2008. — 575 с {{ISBN|978-985-08-0967-4}}.
* Дайліда А. [http://spampavac.by/files/downloads/pvkl.pdf Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі] / Рэц. [[Сяргей Тарасаў|С. Тарасаў]]. Аўтарскае выданне. — Менск, 2019. — 459 с.
* [[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]], [[Генадзь Сагановіч|Сагановіч Г.]] [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2}}
* {{Літаратура/Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае}}
* [[Мікола Ермаловіч|Ермаловіч М.]] [https://knihi.com/Mikola_Jermalovic/Pa_sladach_adnaho_mifa.html Па слядах аднаго міфа]. 2-е выданьне. — Менск, Навука і тэхніка, 1991. — 98 с {{ISBN|5-343-00876-3}}.
* [[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/_articles/zaj2/%D0%97%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%AD._%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%87%D0%BD%D0%B0%D1%8F.html Літва гістарычная] // [[Наша слова|Наша Слова]]. № 26 (917), 1 ліпеня 2009 г.; № 27 (918), 8 ліпеня 2009 г.
* Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.
* {{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)}}
* {{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)}}
* [[Іван Ласкоў|Ласкоў І.]] [https://adzharaj-kut.blogspot.com/2016/03/2016_6.html Жамойцкі тупік] // [[Літаратура і мастацтва]]. 17 верасьня 1993. С. 14—15.
* {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы}}
* {{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)}}
* {{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях}}
* {{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы}}
* [[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}: «Энцыклапедыкс», 2003. — 776 с {{ISBN|985-6599-77-6}}.
* [[Сьвятлана Струкава|Струкава С.]] [https://rep.bntu.by/bitstream/handle/data/6488/%D0%A1.%2037-40.pdf?sequence=1&amp;isAllowed=y Старажытныя найменні беларусаў] // [[Роднае слова (часопіс)|Роднае слова]]. № 8, 2009. С. 37—40.
* [[Павал Урбан|Урбан П.]] Да пытаньня этнічнай прыналежнасьці старажытных ліцьвіноў. — Менск: ВЦ «Бацькаўшчына»; МП «Бесядзь», 1994. — 107 с.
* {{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1}}
* [[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Гістарычная этнаніміка Палесся // Весці Акадэміі навук Беларускай ССР. — Серыя грамадскіх навук. № 4, 1985. С. 74—80.
* Чаквін І. [https://web.archive.org/web/20141129020526/http://kamunikat.fontel.net/pdf/albaruthenica/06.pdf Нацыя ліцвінаў у этнагенезе беларусаў: Параўнальна-тыпалагічны і гістарычны аспекты] // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 6 : Беларусь паміж Усходам і Захадам: Праблемы міжнац., міжрэліг. і міжкультур. узаемадзеяння, дыялогу і сінтэзу. Ч. 1, 1997. С. 37—41.
* Чаквін І. Формы этнічнага і нацыянальнага самавызначэння беларускага насельніцтва XIV—XVIII ст. (да праблемы станаўлення нацыянальнай самасвядомасці беларусаў) // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. Мінск, 3—5 лютага 1993 года. Ч. I. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 47—49.
* [[Сяргей Шыдлоўскі|Шыдлоўскі С.]] Формы самавызначэння і самасвядомасці прывілеяванага саслоўя ў Беларусі першай паловы ХІХ стагоддзя // Вестник Полоцкого государственного университета: Серия А (гуманитарные науки). № 7, 2006. С. 25—33.
* {{Літаратура/ЭГБ|4}}
* {{Літаратура/Этнаграфія Беларусі: Энцыкляпэдыя (1989)}}
* {{Літаратура/ЭСБМ|6}}
* [[Норман Дэвіс|Davies N.]] Litva: The Rise and Fall of the Grand Duchy of Lithuania. — Penguin Group US, 2013. — 90 p. {{ISBN|9781101630822}}.
* {{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў}}
* {{Кніга
|аўтар          = [[Эндру Ўілсан|Wilson A.]]
|частка         = 
|загаловак      = Belarus. The last European dictatorship
|арыгінал       = 
|спасылка       = https://yalebooks.yale.edu/book/9780300259216/belarus
|адказны        = 
|выданьне       = 
|месца          = 
|выдавецтва     = {{артыкул у іншым разьдзеле|Yale University Press|Yale University Press|uk|Yale University Press}}
|год            = 2012
|том            = 
|старонкі       = 
|старонак       = 384
|сэрыя          = 
|isbn           = 978-0-300-25921-6
|наклад         = 
|ref = Wilson
}}
* {{Літаратура/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)}}
* [[Фэлікс Канечны|Koneczny F.]] Letuwa a Litwa // Przegląd Powszechny. Nr. 463, 1922. S. 38—45.
* Litwinowicz-Droździel M. O starożytnościach litewskich. Mitologizacja historii w XIX-wiecznym piśmiennictwie byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego. — Kraków: Tow. Autorów i Wydawców Prac Naukowych «Universitas», 2008. — 227 p. {{ISBN|97883-242-0837-1}}.
* Короткий В. [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/19949/1/%d0%9b%d0%b8%d1%82%d0%b2%d0%b0%2c%20%d0%a0%d1%83%d1%81%d1%8c%2c%20%d0%bb%d0%b8%d1%82%d0%b2%d0%b8%d0%bd%2c%20%d1%80%d1%83%d1%81%d0%b8%d0%bd%20%d0%b2%20%d0%bf%d0%b0%d0%bc%d1%8f%d1%82%d0%bd%d0%b8%d0%ba%d0%b0%d1%85%20%d0%bb%d0%b8%d1%82%d0%b5%d1%80%d0%b0%d1%82%d1%83%d1%80%d1%8b%20%d0%92%d0%b5%d0%bb%d0%b8%d0%ba%d0%be%d0%b3%d0%be%20%d0%9a%d0%bd%d1%8f%d0%b6%d0%b5%d1%81%d1%82%d0%b2%d0%b0%20%d0%9b%d0%b8%d1%82%d0%be%d0%b2%d1%81%d0%ba%d0%be%d0%b3%d0%be%20XVI-XVII%20%d0%b2%d0%b2.pdf «Литва», «Русь», «литвин», «русин» в памятниках литературы Великого Княжества Литовского XVI—XVII веков] // Bibliotheca archivi lithuanici. — № 7. — Vilnius: Lietuvių kalbos institutas, 2009. C. 187—196.
* Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.
* [[Павал Церашковіч|Терешкович П. В.]] Этническая история Беларуси XIX — начала XX в.: В контексте Центрально-Восточной Европы. — Мн.: БГУ, 2004. — 223 с. {{ISBN|985-485-004-8}}.
* Чаквин И. В. Избранное: теоретические и историографические статьи по этногенезу, этническим и этнокультурным процессам, конфессиональной истории белорусов. — Минск: Беларуская навука, 2014. — 463 с {{ISBN|978-985-08-1740-2}}.

== Вонкавыя спасылкі ==
{{Вікіцытатнік|Літвіны}}
* [[Дзяніс Марціновіч|Марціновіч Д.]] [https://budzma.org/news/dzyanis-marcinovich-chamu-licviny-stali-byelarusami.html Чаму ліцвіны сталі беларусамі?], [[Budzma.org]], 13 траўня 2014 г.
* [[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]] [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г.
* [[Сяргей Астравец|Астравец С.]] [https://www.svaboda.org/a/26711502.html З «Іліядай» пад падушкай], [[Радыё Свабода]], 26 лістапада 2014 г.
* [http://litviny.blogspot.com/ Разважаньні пра ВКЛ і ліцьвінаў]
* [https://www.facebook.com/litva.belarus Энцыкляпэдыя Літвы-Беларусі], [[Facebook]]
* [http://history-belarus.by/pages/terms/litwiny.php Ліцьвіны]{{ref-ru}}, Кароткая гісторыя Беларусі за апошнія 1000 год
* [http://veras.litvin.org/ Віктар Верас «У вытокаў гістарычнай праўды»]{{ref-ru}}
* [http://lietuvos.istorija.net/lituanistica/litvinizm.htm Тэндэнцыйная крытыка ліцьвінства з боку летувіскага гісторыка Томаса Бараноўскага]{{ref-ru}}

{{Беларусы}}
{{Добры артыкул}}

[[Катэгорыя:Беларусы]]
[[Катэгорыя:Славяне]]
[[Катэгорыя:Балты]]
[[Катэгорыя:Гісторыя Беларусі]]
[[Катэгорыя:Вялікае Княства Літоўскае]]</text>
      <sha1>tt5jm8p7dpnw22r9f6aixgslo90xt3f</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шаблён:Багушэвіцкі сельсавет</title>
    <ns>10</ns>
    <id>56711</id>
    <revision>
      <id>2330921</id>
      <parentid>1989476</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T17:51:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Stary Jolup</username>
        <id>145</id>
      </contributor>
      <comment>выпраўленьне спасылак</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1680" xml:space="preserve">{{Навігацыйная табліца/Сельсавет
|1 = {{{1|}}}
|назва_шаблёну = Багушэвіцкі сельсавет
|назва         = [[Багушэвіцкі сельсавет]]
|цэнтар_савету = '''[[Багушэвічы]]'''
|пасёлак = * [[Крупка (Бярэзінскі раён)|Крупка]]
|вёскі = * [[Асмолаўка (Менская вобласьць)|Асмолаўка]]
* [[Астраўскі Перавоз]]
* [[Божына]]
* [[Бычын]]
* [[Віляціна]]
* [[Вінорава]]
* [[Вусьце (Менская вобласьць)|Вусьце]]
* [[Высокая Гара (Багушэвіцкі сельсавет)|Высокая Гара]]
* [[Галаўныя Ляды]]
* [[Гарадзішча (Бярэзінскі раён)|Гарадзішча]]
* [[Дубовы Лог (Бярэзінскі раён)|Дубовы Лог]]
* [[Калюга 1]]
* [[Калюга 2]]
* [[Матылянка]]
* [[Міхалёва (Бярэзінскі раён)|Міхалёва]]
* [[Новае Гарадзішча]]
* [[Перавоз (Бярэзінскі раён)|Перавоз]]
* [[Прыцерпа (Менская вобласьць)|Прыцерпа]]
* [[Рэгіспольле]]
* [[Топаль]]
* [[Чыжаха]]
* [[Чырвоная Горка (Бярэзінскі раён)|Чырвоная Горка]]
* [[Чырвоная Зорка (Бярэзінскі раён)|Чырвоная Зорка]]
* [[Ядліна]]
* [[Якшыцы]]
}}&lt;noinclude&gt;[[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Навігацыя:Сельсаветы Беларусі]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>18n1tnu3cuu6yj1xlwria1t8gqt1usf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Якшыцкі сельсавет</title>
    <ns>0</ns>
    <id>56714</id>
    <revision>
      <id>2330922</id>
      <parentid>2314460</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T17:52:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Stary Jolup</username>
        <id>145</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3699" xml:space="preserve">{{адміністрацыйная адзінка}}
'''Я́кшыцкі сельсавет''' — былая [[адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка]] ў складзе [[Бярэзінскі раён|Бярэзінскага раёну]] [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]]. Адміністрацыйны цэнтар — вёска [[Якшыцы]].

== Гісторыя ==
20 жніўня 1924 году створаны ў складзе [[Сьвіслацкі раён (Магілёўская вобласьць)|Сьвіслацкага раёну]] [[Бабруйская акруга|Бабруйскай акругі]]. 8 ліпеня 1931 году раён скасаваны, сельсавет далучаны да [[Клічаўскі раён|Клічаўскага раёну]]. 25 ліпеня 1931 году сельсавет перададзены Бярэзінскаму раёну. 25 сьнежня 1962 году раён скасаваны, сельсавет далучаны да [[Ігуменскі раён|Ігуменскага раёну]]. 6 студзеня 1965 году сельсавет перададзены адноўленаму Бярэзінскага раёну.

21 сьнежня 2007 году сельсавет скасаваны, усе населеныя пункты — вёскі [[Асмолаўка (Менская вобласьць)|Асмолаўка]], [[Бычын]], [[Гарадзішча (Бярэзінскі раён)|Гарадзішча]], [[Перавоз (Якшыцкі сельсавет)|Перавоз]], [[Прыцерпа (Менская вобласьць)|Прыцерпа]], [[Рэгіспольле]], [[Чыжаха]], [[Якшыцы]] і пасёлак [[Крупка (Бярэзінскі раён)|Крупка]] — перададзеныя [[Багушэвіцкі сельсавет|Багушэвіцкаму сельсавету]]&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20210614190605/https://pravo.by/pdf/2008-21/2008-21(008-031).pdf «Об упразднении Бродецкого, Высокогорского, Каменноборского, Ляжинского, Якшицкого сельсоветов и изменении границ Богушевичского, Капланецкого, Погостского, Поплавского, Селибского, Ушанского сельсоветов Березинского района». Решение Минского областного Совета депутатов от 21 декабря 2007 г. № 81]{{Ref-ru}}&lt;/ref&gt;.

== Населеныя пункты ==
* 1 студзеня 1947 году — 9

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/ЭГБ|2}} С. 175
* {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|8-1}} С. 221, 222, 330
* {{Літаратура/БССР. Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел на 1.1.1947}} С. 136

{{Якшыцкі сельсавет}}
{{Навігацыйная група
|назоў = Раёны, у якія ўваходзіў сельсавет за час свайго існаваньня
|стыль_назова = background-color: {{Колер|Беларусь}};
|Клічаўскі раён
|Ігуменскі раён
|Бярэзінскі раён
}}

[[Катэгорыя:Былыя сельсаветы Бярэзінскага раёну]]
[[Катэгорыя:Сельсаветы, створаныя ў 1924 годзе]]
[[Катэгорыя:Сельсаветы, скасаваныя ў 2007 годзе]]</text>
      <sha1>nuw8zxdk29avdwihebvtp93dbnlckc4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Пярну (рака)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>86947</id>
    <revision>
      <id>2330925</id>
      <parentid>2330776</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T18:05:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>67502</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2652" xml:space="preserve">{{Рака
|назва                  = Пярну
|арыгінальная_назва     = Pärnu jõgi
|выява                  = Pärnu_jõgi.jpg
|памер_выявы            = 
|подпіс                 = Рака Пярну
|выток                  = Цэнтральная эстонская раўніна
|вышыня_вытоку          = 
|вусьце                 = [[Рыскі заліў]]
|вышыня вусьця          = 76,2 [[м]]
|краіны_басэйну         = 
|даўжыня                = 144 [[км]]
|сьцёк                  = 64,4 м³/сэк
|плошча_басэйну         = 6920 [[км²]]
|нахіл                  = 
|назва_парамэтру1       = 
|парамэтар1             = 
|мапа                   = 
|памер_мапы             = 
|подпіс_мапы            = 
|левыя_прытокі          = 
|правыя_прытокі         = 
}}
'''Пя́рну''' — рака ў [[Эстонія|Эстоніі]]. Даўжыня 144 км, плошча басэйна 6920 км². Упадае ў [[Пярнуская затока|Пярнускую затоку]] [[Рыская затока|Рыскай затокі]] [[Балтыйскае мора|Балтыйскага мора]]. На рацэ Пярну знаходзіцца [[Пярну|аднайменны горад]].

== Гідраграфія ==
Сілкаваньне зьмяшанае, у вярхоўях зь перавагай падземнага, у нізавых — дажджавое. Сярэднегадавы сьцёк вады — 64,4 м³/сэк&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20130412053218/http://www.maves.ee/Projektid/1999/Parnu%20joe%20valgala%20veekasutuskava%20projekt.pdf &quot;Pärnu River Basin Management Plan&quot;][https://web.archive.org/web/20130412053218/http://www.maves.ee/Projektid/1999/Parnu%20joe%20valgala%20veekasutuskava%20projekt.pdf &quot;Pärnu River Basin Management Plan&quot;][https://www.webcitation.org/6DDxqHRDR?url=http://www.maves.ee/Projektid/1999/Parnu%20joe%20valgala%20veekasutuskava%20projekt.pdf &quot;Pärnu River Basin Management Plan&quot;]. AS Maves http://www.maves.ee&lt;/ref&gt;. Замярзае не штогод (звычайна ў сярэдзіне сьнежня, ускрываюць у канцы сакавіка). У прывусьцевай частцы суднаходная. На Пярну маецца 11 плацінаў і малыя ГЭС.

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

[[Катэгорыя:Рэкі Эстоніі]]
[[Катэгорыя:Пярнумаа]]
[[Катэгорыя:Ярвамаа]]</text>
      <sha1>d2mt5inaltl0s28ddy8sknnx1ttsnfy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Статут Вялікага Княства Літоўскага 1529 году</title>
    <ns>0</ns>
    <id>88942</id>
    <revision>
      <id>2330966</id>
      <parentid>2099076</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T01:24:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>LA.Gloom1nati</username>
        <id>75415</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5674" xml:space="preserve">[[Файл:Statut Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. Статут Вялікага Княства Літоўскага (Alšeŭski. Альшэўскі).jpg|міні|Старонка з I Статуту. Альшэўскі сьпіс]]

'''Стату́т Вялі́кага Кня́ства Літо́ўскага 1529 го́ду''', '''Першы Статут Вялікага Княства Літоўскага''' — звод законаў [[Фэўдалізм|фэўдальнага]] [[права]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], помнік [[Беларуская пісьменнасьць|беларускае пісьменнасьці]], [[старабеларуская мова|мовы]] й юрыдычнае думкі. Юрыдычна замацоўваў асновы грамадзкага й дзяржаўнага ладу, парадак утварэньня, склад і паўнамоцтвы дзяржаўных і судовых установаў.

Набыў сілу 29 верасьня 1529 году. Складаўся з 13 разьдзелаў і 244 артыкулаў. У выніку пазьнейшых дапаўненьняў колькасьць артыкулаў павялічылася да 283&lt;ref&gt;{{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 631.&lt;/ref&gt;.

Падрыхтоўка праводзілася ў 1-й пал. XVI стагодзьдзя. Першы праект зьявіўся яшчэ ў 1522 годзе. Камісіяй складальнікаў (сярод якіх, імаверна, быў першадрукар і доктар права [[Францішак Скарына]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 630.&lt;/ref&gt;) кіраваў [[Канцлер вялікі літоўскі|канцлер]] [[Альбэрт Гаштольд]]. Асноўныя палажэньні абмяркоўваліся зь [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікім князем]] [[Жыгімонт Стары|Жыгімонтам Старым]], які зацьвердзіў звод. Камісія адступіла ад сыстэмы кадыфікацыі, прынятай у [[рымскае права|рымскім праве]], і выпрацавала сваю. Яна грунтавалася на новых прынцыпах: сувэрэннасьці дзяржавы (насуперак сярэднявечнаму касмапалітызму), адзінстве права, на прыярытэт пісанага права.

[[Файл:Pahonia. Пагоня (1531).jpg|міні|[[Пагоня]], Ляўрэнцьеўскі сьпіс Статуту]]
 
Аснову Першага Статуту складае кадыфікацыя й сыстэматызацыя нормаў мясцовага звычаёвага права, пастановаў судовых і дзяржаўных установаў, [[Судзебнік Казімера|Судзебніка Казімера]] (1468), прывілеяў. Сярод адметнасьцяў — выпрацоўка сыстэмы й структуры разьмяшчэньня праўных нормаў у залежнасьці ад іхнага зьместу, улучэньне тыповых і абагульненых нормаў, дакладная рэдакцыя кожнага артыкула, увядзеньне новых праўных нормаў (з адлюстраваньнем тагачасных таварна-грашовых дачыненьняў), улучэньне нормы дзяржаўнага, адміністрацыйнага, грамадзянскага, сямейнага, крымінальнага, судова-працэсуальнага й іншых галінаў права.
 
Выданьне Першага Статуту вывела Вялікае Княства Літоўскае на адно зь першых месцаў у сьвеце ў разьвіцьці права й праўнае культуры. Разам з тым, гэты звод зрабіўся праўнай асновай для далейшага разьвіцьця заканадаўства.

Напісаны [[Старабеларуская мова|старабеларускае мовай]], перакладаўся на [[Лацінская мова|лацінскую]] й [[Польская мова|польскую]].

== Глядзіце таксама ==
* [[Статуты Вялікага Княства Літоўскага]]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/ЭВКЛ|2}}
* {{Літаратура/ЭГБ|6-1}}

== Вонкавыя спасылкі ==
* {{Навіна|аўтар=[[Міхал Равуцкі]]|загаловак=Статут ВКЛ (частка 1)|спасылка=http://www.tvr.by/video/atn/projects/vkl/01.flv|выдавец=[[Белтэлерадыёкампанія]]|дата публікацыі=30 сакавіка 2013|дата доступу=1 сьнежня 2013}}
* {{Навіна|аўтар=Міхал Равуцкі|загаловак=Статут ВКЛ (частка 2)|спасылка=http://www.tvr.by/video/atn/projects/vkl/02.flv|выдавец=Белтэлерадыёкампанія|дата публікацыі=31 сакавіка 2013|дата доступу=1 сьнежня 2013}}

[[Катэгорыя:Статуты Вялікага Княства Літоўскага]]
[[Катэгорыя:Зьявіліся ў 1529 годзе]]</text>
      <sha1>exriaj0br1p41p2u96cu69n70jdmcz9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2330974</id>
      <parentid>2330966</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T06:17:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Taravyvan Adijene</username>
        <id>1924</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>артаграфія, [[ВП:Вікіфікатар|вікіфікацыя]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5674" xml:space="preserve">[[Файл:Statut Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. Статут Вялікага Княства Літоўскага (Alšeŭski. Альшэўскі).jpg|значак|Старонка з I Статуту. Альшэўскі сьпіс]]
'''Стату́т Вялі́кага Кня́ства Літо́ўскага 1529 го́ду''', '''Першы Статут Вялікага Княства Літоўскага''' — звод законаў [[Фэўдалізм|фэўдальнага]] [[права]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], помнік [[Беларуская пісьменнасьць|беларускае пісьменнасьці]], [[старабеларуская мова|мовы]] й юрыдычнае думкі. Юрыдычна замацоўваў асновы грамадзкага й дзяржаўнага ладу, парадак утварэньня, склад і паўнамоцтвы дзяржаўных і судовых установаў.

Набыў сілу 29 верасьня 1529 году. Складаўся з 13 разьдзелаў і 244 артыкулаў. У выніку пазьнейшых дапаўненьняў колькасьць артыкулаў павялічылася да 283&lt;ref&gt;{{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 631.&lt;/ref&gt;.

Падрыхтоўка праводзілася ў 1-й пал. XVI стагодзьдзя. Першы праект зьявіўся яшчэ ў 1522 годзе. Камісіяй складальнікаў (сярод якіх, імаверна, быў першадрукар і доктар права [[Францішак Скарына]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 630.&lt;/ref&gt;) кіраваў [[Канцлер вялікі літоўскі|канцлер]] [[Альбэрт Гаштольд]]. Асноўныя палажэньні абмяркоўваліся зь [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікім князем]] [[Жыгімонт Стары|Жыгімонтам Старым]], які зацьвердзіў звод. Камісія адступіла ад сыстэмы кадыфікацыі, прынятай у [[рымскае права|рымскім праве]], і выпрацавала сваю. Яна грунтавалася на новых прынцыпах: сувэрэннасьці дзяржавы (насуперак сярэднявечнаму касмапалітызму), адзінстве права, на прыярытэт пісанага права.

[[Файл:Pahonia. Пагоня (1531).jpg|міні|[[Пагоня]], Ляўрэнцьеўскі сьпіс Статуту]]
Аснову Першага Статуту складае кадыфікацыя й сыстэматызацыя нормаў мясцовага звычаёвага права, пастановаў судовых і дзяржаўных установаў, [[Судзебнік Казімера|Судзебніка Казімера]] (1468), прывілеяў. Сярод адметнасьцяў — выпрацоўка сыстэмы й структуры разьмяшчэньня праўных нормаў у залежнасьці ад іхнага зьместу, улучэньне тыповых і абагульненых нормаў, дакладная рэдакцыя кожнага артыкула, увядзеньне новых праўных нормаў (з адлюстраваньнем тагачасных таварна-грашовых дачыненьняў), улучэньне нормы дзяржаўнага, адміністрацыйнага, грамадзянскага, сямейнага, крымінальнага, судова-працэсуальнага й іншых галінаў права.
 
Выданьне Першага Статуту вывела Вялікае Княства Літоўскае на адно зь першых месцаў у сьвеце ў разьвіцьці права й праўнае культуры. Разам з тым гэты звод зрабіўся праўнай асновай для далейшага разьвіцьця заканадаўства.

Напісаны [[Старабеларуская мова|старабеларускай мовай]], перакладаўся на [[Лацінская мова|лацінскую]] й [[Польская мова|польскую]].

== Глядзіце таксама ==
* [[Статуты Вялікага Княства Літоўскага]]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/ЭВКЛ|2}}
* {{Літаратура/ЭГБ|6-1}}

== Вонкавыя спасылкі ==
* {{Навіна|аўтар=[[Міхал Равуцкі]]|загаловак=Статут ВКЛ (частка 1)|спасылка=http://www.tvr.by/video/atn/projects/vkl/01.flv|выдавец=[[Белтэлерадыёкампанія]]|дата публікацыі=30 сакавіка 2013|дата доступу=1 сьнежня 2013}}
* {{Навіна|аўтар=Міхал Равуцкі|загаловак=Статут ВКЛ (частка 2)|спасылка=http://www.tvr.by/video/atn/projects/vkl/02.flv|выдавец=Белтэлерадыёкампанія|дата публікацыі=31 сакавіка 2013|дата доступу=1 сьнежня 2013}}

[[Катэгорыя:Статуты Вялікага Княства Літоўскага]]
[[Катэгорыя:Зьявіліся ў 1529 годзе]]</text>
      <sha1>dymlgrsgvjjgtdbqlsazgcfejfqgcac</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы/Сьпіс істотных артыкулаў паводле памеру</title>
    <ns>4</ns>
    <id>91685</id>
    <revision>
      <id>2330975</id>
      <parentid>2330875</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T08:36:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DymitrBot</username>
        <id>56484</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>робат: абнаўленьне зьвестак</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="102304" xml:space="preserve">&lt;noinclude&gt;{{/Уступ|02.08.2022 08:36 UTC|38.38|38.40|+0.02 }}&lt;/noinclude&gt;
# [[Мэркурый]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;28 сымб. → &lt;/span&gt;39 сымб.)
# [[Плаваньне]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;570 сымб. → &lt;/span&gt;798 сымб.)
# [[Гандаль]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;1673 сымб. → &lt;/span&gt;2342 сымб.)
# [[Кругазварот вады]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;1777 сымб. → &lt;/span&gt;2488 сымб.)
# [[Ліпіды]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2506 сымб. → &lt;/span&gt;3508 сымб.)
# [[Плязма]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2516 сымб. → &lt;/span&gt;3522 сымб.)
# [[Вадкасьць]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2544 сымб. → &lt;/span&gt;3562 сымб.)
# [[Політэізм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2563 сымб. → &lt;/span&gt;3588 сымб.)
# [[Дыялектыка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2564 сымб. → &lt;/span&gt;3590 сымб.)
# [[Дыхальная сыстэма]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2569 сымб. → &lt;/span&gt;3597 сымб.)
# [[Электрычны ток]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2579 сымб. → &lt;/span&gt;3611 сымб.)
# [[Жыцьцё]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2584 сымб. → &lt;/span&gt;3618 сымб.)
# [[Пераклад]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2588 сымб. → &lt;/span&gt;3623 сымб.)
# [[Любоў]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2591 сымб. → &lt;/span&gt;3627 сымб.)
# [[Гармоны]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2601 сымб. → &lt;/span&gt;3641 сымб.)
# [[Кансэрватызм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2613 сымб. → &lt;/span&gt;3658 сымб.)
# [[Прамысловая вытворчасьць]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2614 сымб. → &lt;/span&gt;3660 сымб.)
# [[Рухавік унутранага згараньня]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2617 сымб. → &lt;/span&gt;3664 сымб.)
# [[Вецер]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2622 сымб. → &lt;/span&gt;3671 сымб.)
# [[Соль]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2633 сымб. → &lt;/span&gt;3686 сымб.)
# [[Хуткасьць сьвятла]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2646 сымб. → &lt;/span&gt;3704 сымб.)
# [[Вугляводы]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2651 сымб. → &lt;/span&gt;3711 сымб.)
# [[Застуда]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2661 сымб. → &lt;/span&gt;3725 сымб.)
# [[Хвароба]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2661 сымб. → &lt;/span&gt;3725 сымб.)
# [[Хуткасьць]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2675 сымб. → &lt;/span&gt;3745 сымб.)
# [[Клімат]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2680 сымб. → &lt;/span&gt;3752 сымб.)
# [[Адзеньне]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2684 сымб. → &lt;/span&gt;3758 сымб.)
# [[Веды]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2687 сымб. → &lt;/span&gt;3762 сымб.)
# [[Сьпірт]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2690 сымб. → &lt;/span&gt;3766 сымб.)
# [[Сусьвет]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2700 сымб. → &lt;/span&gt;3780 сымб.)
# [[Азартная гульня]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2715 сымб. → &lt;/span&gt;3801 сымб.)
# [[Дрэва]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2728 сымб. → &lt;/span&gt;3819 сымб.)
# [[Каліграфія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2731 сымб. → &lt;/span&gt;3823 сымб.)
# [[Фільм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2742 сымб. → &lt;/span&gt;3839 сымб.)
# [[Тэатар]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2749 сымб. → &lt;/span&gt;3849 сымб.)
# [[Сэрца]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2759 сымб. → &lt;/span&gt;3863 сымб.)
# [[Слабое ўзаемадзеяньне]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2760 сымб. → &lt;/span&gt;3864 сымб.)
# [[Гук]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2761 сымб. → &lt;/span&gt;3865 сымб.)
# [[Страўнікава-кішачны тракт]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2762 сымб. → &lt;/span&gt;3867 сымб.)
# [[Сок]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2775 сымб. → &lt;/span&gt;3885 сымб.)
# [[Мір]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2801 сымб. → &lt;/span&gt;3921 сымб.)
# [[Электроніка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2806 сымб. → &lt;/span&gt;3928 сымб.)
# [[Літар]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2808 сымб. → &lt;/span&gt;3931 сымб.)
# [[Піраміда (архітэктура)]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2814 сымб. → &lt;/span&gt;3940 сымб.)
# [[Кут]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2815 сымб. → &lt;/span&gt;3941 сымб.)
# [[Гіндустані]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2822 сымб. → &lt;/span&gt;3951 сымб.)
# [[Горная парода]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2824 сымб. → &lt;/span&gt;3954 сымб.)
# [[Фотасынтэз]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2826 сымб. → &lt;/span&gt;3956 сымб.)
# [[Сьвятло]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2847 сымб. → &lt;/span&gt;3986 сымб.)
# [[Граматыка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2865 сымб. → &lt;/span&gt;4011 сымб.)
# [[Кампутар]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2865 сымб. → &lt;/span&gt;4011 сымб.)
# [[Стаматалёгія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2882 сымб. → &lt;/span&gt;4035 сымб.)
# [[Свабода волі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2890 сымб. → &lt;/span&gt;4046 сымб.)
# [[Конь свойскі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2895 сымб. → &lt;/span&gt;4053 сымб.)
# [[Землятрус]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2901 сымб. → &lt;/span&gt;4061 сымб.)
# [[Ежа]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2912 сымб. → &lt;/span&gt;4077 сымб.)
# [[Электрычнасьць]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2917 сымб. → &lt;/span&gt;4084 сымб.)
# [[Вірус]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2923 сымб. → &lt;/span&gt;4092 сымб.)
# [[Тэрарызм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2926 сымб. → &lt;/span&gt;4096 сымб.)
# [[Сіла (фізычная велічыня)]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2944 сымб. → &lt;/span&gt;4122 сымб.)
# [[Магабгарата]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2947 сымб. → &lt;/span&gt;4126 сымб.)
# [[Комікс]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2950 сымб. → &lt;/span&gt;4130 сымб.)
# [[Робат]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2955 сымб. → &lt;/span&gt;4137 сымб.)
# [[Інфрачырвонае выпраменьваньне]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2956 сымб. → &lt;/span&gt;4138 сымб.)
# [[Пандэмія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2957 сымб. → &lt;/span&gt;4140 сымб.)
# [[Цэнтральны працэсар]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2968 сымб. → &lt;/span&gt;4155 сымб.)
# [[Сыма Цянь]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2973 сымб. → &lt;/span&gt;4162 сымб.)
# [[Опэра]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2973 сымб. → &lt;/span&gt;4162 сымб.)
# [[Арабскі альфабэт]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2985 сымб. → &lt;/span&gt;4179 сымб.)
# [[Фанэма]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3031 сымб. → &lt;/span&gt;4243 сымб.)
# [[Электронная пошта]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3031 сымб. → &lt;/span&gt;4243 сымб.)
# [[Мова праграмаваньня]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3032 сымб. → &lt;/span&gt;4245 сымб.)
# [[Плуг]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3040 сымб. → &lt;/span&gt;4256 сымб.)
# [[Печань]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3049 сымб. → &lt;/span&gt;4269 сымб.)
# [[Тадж Магал]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3053 сымб. → &lt;/span&gt;4274 сымб.)
# [[Скалістыя горы]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3058 сымб. → &lt;/span&gt;4281 сымб.)
# [[Электронная музыка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3064 сымб. → &lt;/span&gt;4290 сымб.)
# [[Камэта]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3068 сымб. → &lt;/span&gt;4295 сымб.)
# [[Танганьіка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3082 сымб. → &lt;/span&gt;4315 сымб.)
# [[Ібн Хальдун]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3086 сымб. → &lt;/span&gt;4320 сымб.)
# [[Прапаганда]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3098 сымб. → &lt;/span&gt;4337 сымб.)
# [[Статыстыка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3103 сымб. → &lt;/span&gt;4344 сымб.)
# [[Гісторыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3105 сымб. → &lt;/span&gt;4347 сымб.)
# [[Ідэалёгія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3107 сымб. → &lt;/span&gt;4350 сымб.)
# [[Інфармацыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3119 сымб. → &lt;/span&gt;4367 сымб.)
# [[Энэргія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3121 сымб. → &lt;/span&gt;4369 сымб.)
# [[Індыйскі акіян]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3123 сымб. → &lt;/span&gt;4372 сымб.)
# [[Малекула]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3125 сымб. → &lt;/span&gt;4375 сымб.)
# [[Джайнізм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3128 сымб. → &lt;/span&gt;4379 сымб.)
# [[Мэдыцына]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3130 сымб. → &lt;/span&gt;4382 сымб.)
# [[Крыкет]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3132 сымб. → &lt;/span&gt;4385 сымб.)
# [[Агульная тэорыя рэлятыўнасьці]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3143 сымб. → &lt;/span&gt;4400 сымб.)
# [[Тэктоніка пліт]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3144 сымб. → &lt;/span&gt;4402 сымб.)
# [[Паводка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3156 сымб. → &lt;/span&gt;4418 сымб.)
# [[Баявыя мастацтвы]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3160 сымб. → &lt;/span&gt;4424 сымб.)
# [[Мовазнаўства]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3164 сымб. → &lt;/span&gt;4430 сымб.)
# [[Дзяленьне ядра]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3170 сымб. → &lt;/span&gt;4438 сымб.)
# [[Журналістыка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3181 сымб. → &lt;/span&gt;4453 сымб.)
# [[Эпоха Асьветніцтва]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3197 сымб. → &lt;/span&gt;4476 сымб.)
# [[Плястмаса]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3198 сымб. → &lt;/span&gt;4477 сымб.)
# [[Джаз]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3198 сымб. → &lt;/span&gt;4477 сымб.)
# [[Рэпрадукцыйная сыстэма]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3201 сымб. → &lt;/span&gt;4481 сымб.)
# [[Пісьменства]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3206 сымб. → &lt;/span&gt;4488 сымб.)
# [[Садружнасьць нацыяў]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3207 сымб. → &lt;/span&gt;4490 сымб.)
# [[Малюскі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3211 сымб. → &lt;/span&gt;4495 сымб.)
# [[Солі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3211 сымб. → &lt;/span&gt;4495 сымб.)
# [[Мода]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3214 сымб. → &lt;/span&gt;4500 сымб.)
# [[Сымэтрыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3220 сымб. → &lt;/span&gt;4508 сымб.)
# [[Антыбіётык]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3221 сымб. → &lt;/span&gt;4509 сымб.)
# [[Рэстаўрацыя Мэйдзі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3237 сымб. → &lt;/span&gt;4532 сымб.)
# [[Скульптура]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3254 сымб. → &lt;/span&gt;4556 сымб.)
# [[Бог]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3261 сымб. → &lt;/span&gt;4565 сымб.)
# [[Ёга]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3262 сымб. → &lt;/span&gt;4567 сымб.)
# [[Чжу Сі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3273 сымб. → &lt;/span&gt;4582 сымб.)
# [[Лягарытм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3278 сымб. → &lt;/span&gt;4589 сымб.)
# [[Амазонка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3278 сымб. → &lt;/span&gt;4589 сымб.)
# [[Сахара]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3291 сымб. → &lt;/span&gt;4607 сымб.)
# [[Склад]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3295 сымб. → &lt;/span&gt;4613 сымб.)
# [[Шыізм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3298 сымб. → &lt;/span&gt;4617 сымб.)
# [[Эпістэмалёгія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3300 сымб. → &lt;/span&gt;4620 сымб.)
# [[Монатэізм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3303 сымб. → &lt;/span&gt;4624 сымб.)
# [[Грэцкі альфабэт]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3314 сымб. → &lt;/span&gt;4640 сымб.)
# [[Суахілі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3318 сымб. → &lt;/span&gt;4645 сымб.)
# [[Флейта]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3346 сымб. → &lt;/span&gt;4684 сымб.)
# [[Тэорыя лікаў]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3347 сымб. → &lt;/span&gt;4686 сымб.)
# [[Жывёлы]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3349 сымб. → &lt;/span&gt;4689 сымб.)
# [[Фэмінізм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3354 сымб. → &lt;/span&gt;4696 сымб.)
# [[Жанчына]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3354 сымб. → &lt;/span&gt;4696 сымб.)
# [[Псыхалёгія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3357 сымб. → &lt;/span&gt;4700 сымб.)
# [[Машына]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3358 сымб. → &lt;/span&gt;4701 сымб.)
# [[Матэматычны доказ]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3374 сымб. → &lt;/span&gt;4724 сымб.)
# [[Гадзіньнік]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3376 сымб. → &lt;/span&gt;4726 сымб.)
# [[Біятэхналёгія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3377 сымб. → &lt;/span&gt;4728 сымб.)
# [[Страваваньне]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3378 сымб. → &lt;/span&gt;4729 сымб.)
# [[Гастраэнтэрыт]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3385 сымб. → &lt;/span&gt;4739 сымб.)
# [[Вымярэньне]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3393 сымб. → &lt;/span&gt;4750 сымб.)
# [[Сымфонія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3393 сымб. → &lt;/span&gt;4750 сымб.)
# [[Флямэнка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3397 сымб. → &lt;/span&gt;4756 сымб.)
# [[Біялягічная клясыфікацыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3410 сымб. → &lt;/span&gt;4774 сымб.)
# [[Лікавы аналіз]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3410 сымб. → &lt;/span&gt;4774 сымб.)
# [[Павукі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3411 сымб. → &lt;/span&gt;4775 сымб.)
# [[Марскія сысуны]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3424 сымб. → &lt;/span&gt;4794 сымб.)
# [[Магніт]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3427 сымб. → &lt;/span&gt;4798 сымб.)
# [[Паўправаднік]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3431 сымб. → &lt;/span&gt;4803 сымб.)
# [[Сунізм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3435 сымб. → &lt;/span&gt;4809 сымб.)
# [[Рыс]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3438 сымб. → &lt;/span&gt;4813 сымб.)
# [[Арка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3441 сымб. → &lt;/span&gt;4817 сымб.)
# [[Камунізм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3447 сымб. → &lt;/span&gt;4826 сымб.)
# [[Сьлепата]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3461 сымб. → &lt;/span&gt;4845 сымб.)
# [[Чорная дзірка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3465 сымб. → &lt;/span&gt;4851 сымб.)
# [[Мухамад Аль-Харэзьмі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3472 сымб. → &lt;/span&gt;4861 сымб.)
# [[Жалезны век]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3479 сымб. → &lt;/span&gt;4871 сымб.)
# [[Этыка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3480 сымб. → &lt;/span&gt;4872 сымб.)
# [[Кветка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3480 сымб. → &lt;/span&gt;4872 сымб.)
# [[Біяхімія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3482 сымб. → &lt;/span&gt;4875 сымб.)
# [[Паскарэньне]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3491 сымб. → &lt;/span&gt;4887 сымб.)
# [[Паўзуны]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3496 сымб. → &lt;/span&gt;4894 сымб.)
# [[Ібн Батута]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3509 сымб. → &lt;/span&gt;4913 сымб.)
# [[Аповесьць пра Гэндзі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3511 сымб. → &lt;/span&gt;4915 сымб.)
# [[Эвалюцыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3513 сымб. → &lt;/span&gt;4918 сымб.)
# [[Закон захаваньня энэргіі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3523 сымб. → &lt;/span&gt;4932 сымб.)
# [[Раўнаньне]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3542 сымб. → &lt;/span&gt;4959 сымб.)
# [[Інфармацыйныя тэхналёгіі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3542 сымб. → &lt;/span&gt;4959 сымб.)
# [[Чалавек]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3545 сымб. → &lt;/span&gt;4963 сымб.)
# [[Драўніна]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3555 сымб. → &lt;/span&gt;4977 сымб.)
# [[Сусьветная арганізацыя здароўя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3558 сымб. → &lt;/span&gt;4981 сымб.)
# [[Нэматоды]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3565 сымб. → &lt;/span&gt;4991 сымб.)
# [[Сродак масавай інфармацыі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3573 сымб. → &lt;/span&gt;5002 сымб.)
# [[Шкло]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3573 сымб. → &lt;/span&gt;5002 сымб.)
# [[Вікінгі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3576 сымб. → &lt;/span&gt;5006 сымб.)
# [[Сельская гаспадарка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3581 сымб. → &lt;/span&gt;5013 сымб.)
# [[Мёд]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3582 сымб. → &lt;/span&gt;5015 сымб.)
# [[Вусякі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3591 сымб. → &lt;/span&gt;5027 сымб.)
# [[Цяжарнасьць чалавека]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3595 сымб. → &lt;/span&gt;5033 сымб.)
# [[Тэхналёгія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3595 сымб. → &lt;/span&gt;5033 сымб.)
# [[Аўстралія і Акіянія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3602 сымб. → &lt;/span&gt;5043 сымб.)
# [[Шлюб]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3603 сымб. → &lt;/span&gt;5044 сымб.)
# [[Цунамі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3617 сымб. → &lt;/span&gt;5064 сымб.)
# [[Плоць]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3619 сымб. → &lt;/span&gt;5067 сымб.)
# [[Сон у чырвоным цераме]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3624 сымб. → &lt;/span&gt;5074 сымб.)
# [[Мора]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3630 сымб. → &lt;/span&gt;5082 сымб.)
# [[Моцнае ўзаемадзеяньне]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3658 сымб. → &lt;/span&gt;5121 сымб.)
# [[СНІД]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3676 сымб. → &lt;/span&gt;5146 сымб.)
# [[Барабан]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3680 сымб. → &lt;/span&gt;5152 сымб.)
# [[Тэарэма Пітагора]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3685 сымб. → &lt;/span&gt;5159 сымб.)
# [[Вялікая кітайская сьцяна]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3685 сымб. → &lt;/span&gt;5159 сымб.)
# [[Саладын]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3689 сымб. → &lt;/span&gt;5165 сымб.)
# [[Сталь]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3696 сымб. → &lt;/span&gt;5174 сымб.)
# [[Проза]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3697 сымб. → &lt;/span&gt;5176 сымб.)
# [[Умар ібн аль-Хатаб]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3698 сымб. → &lt;/span&gt;5177 сымб.)
# [[Манархія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3703 сымб. → &lt;/span&gt;5184 сымб.)
# [[Нанатэхналёгіі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3707 сымб. → &lt;/span&gt;5190 сымб.)
# [[Баскетбол]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3709 сымб. → &lt;/span&gt;5193 сымб.)
# [[Пётар Чайкоўскі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3716 сымб. → &lt;/span&gt;5202 сымб.)
# [[Тоўстая кішка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3719 сымб. → &lt;/span&gt;5207 сымб.)
# [[Тарнада]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3721 сымб. → &lt;/span&gt;5209 сымб.)
# [[Абрам]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3748 сымб. → &lt;/span&gt;5247 сымб.)
# [[Чорнае мора]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3748 сымб. → &lt;/span&gt;5247 сымб.)
# [[Акулы]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3757 сымб. → &lt;/span&gt;5260 сымб.)
# [[Дэзоксырыбануклійная кісьля]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3760 сымб. → &lt;/span&gt;5264 сымб.)
# [[Нос]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3766 сымб. → &lt;/span&gt;5272 сымб.)
# [[Нігер (рака)]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3767 сымб. → &lt;/span&gt;5274 сымб.)
# [[Арганізм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3775 сымб. → &lt;/span&gt;5285 сымб.)
# [[Эндакрынная сыстэма]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3778 сымб. → &lt;/span&gt;5289 сымб.)
# [[Мангольская імпэрыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3783 сымб. → &lt;/span&gt;5296 сымб.)
# [[Лацінскі альфабэт]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3787 сымб. → &lt;/span&gt;5302 сымб.)
# [[Раман]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3798 сымб. → &lt;/span&gt;5317 сымб.)
# [[Ганчарства]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3800 сымб. → &lt;/span&gt;5320 сымб.)
# [[Дыёд]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3801 сымб. → &lt;/span&gt;5321 сымб.)
# [[Газ]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3803 сымб. → &lt;/span&gt;5324 сымб.)
# [[Грамадзянская вайна]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3805 сымб. → &lt;/span&gt;5327 сымб.)
# [[Мастацтва вайны]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3808 сымб. → &lt;/span&gt;5331 сымб.)
# [[Хмара]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3822 сымб. → &lt;/span&gt;5351 сымб.)
# [[Расьліны]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3829 сымб. → &lt;/span&gt;5361 сымб.)
# [[Фізычная хімія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3838 сымб. → &lt;/span&gt;5373 сымб.)
# [[Юдаізм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3866 сымб. → &lt;/span&gt;5412 сымб.)
# [[Цьвёрдае цела]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3866 сымб. → &lt;/span&gt;5412 сымб.)
# [[Адамашненьне]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3871 сымб. → &lt;/span&gt;5419 сымб.)
# [[Каляндар]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3878 сымб. → &lt;/span&gt;5429 сымб.)
# [[Частасьць]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3886 сымб. → &lt;/span&gt;5440 сымб.)
# [[Галаўны мозаг]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3890 сымб. → &lt;/span&gt;5446 сымб.)
# [[Дзюдо]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3899 сымб. → &lt;/span&gt;5459 сымб.)
# [[Халодная вайна]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3902 сымб. → &lt;/span&gt;5463 сымб.)
# [[Яблык]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3904 сымб. → &lt;/span&gt;5466 сымб.)
# [[Глухата]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3910 сымб. → &lt;/span&gt;5474 сымб.)
# [[Гітара]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3915 сымб. → &lt;/span&gt;5481 сымб.)
# [[Усеагульная дэклярацыя правоў чалавека]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3926 сымб. → &lt;/span&gt;5496 сымб.)
# [[Выбуховае рэчыва]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3930 сымб. → &lt;/span&gt;5502 сымб.)
# [[Вялікі бар’ерны рыф]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3931 сымб. → &lt;/span&gt;5503 сымб.)
# [[Камплексны лік]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3938 сымб. → &lt;/span&gt;5513 сымб.)
# [[Рэальнасьць]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3964 сымб. → &lt;/span&gt;5550 сымб.)
# [[Кўамэ Нкрума]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3971 сымб. → &lt;/span&gt;5559 сымб.)
# [[Лацінская мова]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3977 сымб. → &lt;/span&gt;5568 сымб.)
# [[Сьмяротная кара]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3995 сымб. → &lt;/span&gt;5593 сымб.)
# [[Ісьціна]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4001 сымб. → &lt;/span&gt;5601 сымб.)
# [[Самба]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4005 сымб. → &lt;/span&gt;5607 сымб.)
# [[Бясконцасьць]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4006 сымб. → &lt;/span&gt;5608 сымб.)
# [[Джэймз Прэскат Джоўль]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4012 сымб. → &lt;/span&gt;5617 сымб.)
# [[Трэці Райх]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4018 сымб. → &lt;/span&gt;5625 сымб.)
# [[Курыца]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4019 сымб. → &lt;/span&gt;5627 сымб.)
# [[Права]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4029 сымб. → &lt;/span&gt;5641 сымб.)
# [[Давід Гільбэрт]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4034 сымб. → &lt;/span&gt;5648 сымб.)
# [[Грызуны]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4034 сымб. → &lt;/span&gt;5648 сымб.)
# [[Дунай]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4035 сымб. → &lt;/span&gt;5649 сымб.)
# [[Цывілізацыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4067 сымб. → &lt;/span&gt;5694 сымб.)
# [[Акбар Вялікі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4086 сымб. → &lt;/span&gt;5720 сымб.)
# [[Рок-музыка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4086 сымб. → &lt;/span&gt;5720 сымб.)
# [[Лёгіка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4094 сымб. → &lt;/span&gt;5732 сымб.)
# [[Эмпайр-Стэйт-Білдынг]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4095 сымб. → &lt;/span&gt;5733 сымб.)
# [[Агонь]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4101 сымб. → &lt;/span&gt;5741 сымб.)
# [[Інфаркт міякарда]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4103 сымб. → &lt;/span&gt;5744 сымб.)
# [[Сафокл]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4110 сымб. → &lt;/span&gt;5754 сымб.)
# [[Дзьмітры Мендзялееў]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4128 сымб. → &lt;/span&gt;5779 сымб.)
# [[Дымны порах]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4129 сымб. → &lt;/span&gt;5781 сымб.)
# [[Сат’яджыт Рай]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4143 сымб. → &lt;/span&gt;5800 сымб.)
# [[Мяса]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4147 сымб. → &lt;/span&gt;5806 сымб.)
# [[Статуя Свабоды]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4153 сымб. → &lt;/span&gt;5814 сымб.)
# [[Электрамагнітнае выпраменьваньне]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4156 сымб. → &lt;/span&gt;5818 сымб.)
# [[Арктычны акіян]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4157 сымб. → &lt;/span&gt;5820 сымб.)
# [[Матэрыялізм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4160 сымб. → &lt;/span&gt;5824 сымб.)
# [[Тэорыя мностваў]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4162 сымб. → &lt;/span&gt;5827 сымб.)
# [[Скура]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4175 сымб. → &lt;/span&gt;5845 сымб.)
# [[Грып]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4188 сымб. → &lt;/span&gt;5863 сымб.)
# [[Квантавая мэханіка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4188 сымб. → &lt;/span&gt;5863 сымб.)
# [[Клясычная мэханіка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4198 сымб. → &lt;/span&gt;5877 сымб.)
# [[Гара]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4199 сымб. → &lt;/span&gt;5879 сымб.)
# [[Трансфарматар]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4212 сымб. → &lt;/span&gt;5897 сымб.)
# [[Антанін Леапольд Дворжак]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4227 сымб. → &lt;/span&gt;5918 сымб.)
# [[Кіліманджара]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4227 сымб. → &lt;/span&gt;5918 сымб.)
# [[Спэцыяльная тэорыя рэлятыўнасьці]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4240 сымб. → &lt;/span&gt;5936 сымб.)
# [[Трымурці]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4247 сымб. → &lt;/span&gt;5946 сымб.)
# [[Фэрмэнты]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4252 сымб. → &lt;/span&gt;5953 сымб.)
# [[Плошча]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4255 сымб. → &lt;/span&gt;5957 сымб.)
# [[Шкілет]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4268 сымб. → &lt;/span&gt;5975 сымб.)
# [[Даасізм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4272 сымб. → &lt;/span&gt;5981 сымб.)
# [[Зносіны]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4272 сымб. → &lt;/span&gt;5981 сымб.)
# [[Вялікая дэпрэсія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4272 сымб. → &lt;/span&gt;5981 сымб.)
# [[Неарганічная хімія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4273 сымб. → &lt;/span&gt;5982 сымб.)
# [[Функцыя (матэматыка)]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4275 сымб. → &lt;/span&gt;5985 сымб.)
# [[Кандэнсатар]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4275 сымб. → &lt;/span&gt;5985 сымб.)
# [[Бактэрыі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4276 сымб. → &lt;/span&gt;5986 сымб.)
# [[Мастацкі твор]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4280 сымб. → &lt;/span&gt;5992 сымб.)
# [[Вайна]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4281 сымб. → &lt;/span&gt;5993 сымб.)
# [[Віктор Юго]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4286 сымб. → &lt;/span&gt;6000 сымб.)
# [[Кітайскае пісьмо]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4287 сымб. → &lt;/span&gt;6002 сымб.)
# [[Аснова (хімія)]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4287 сымб. → &lt;/span&gt;6002 сымб.)
# [[Халіфат Абасыдаў]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4298 сымб. → &lt;/span&gt;6017 сымб.)
# [[Мастацтва]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4300 сымб. → &lt;/span&gt;6020 сымб.)
# [[Сярэдні Ўсход]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4305 сымб. → &lt;/span&gt;6027 сымб.)
# [[Шумэр]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4306 сымб. → &lt;/span&gt;6028 сымб.)
# [[Партугальская мова]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4307 сымб. → &lt;/span&gt;6030 сымб.)
# [[Нэкропаль Гізы]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4316 сымб. → &lt;/span&gt;6042 сымб.)
# [[Акіян]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4326 сымб. → &lt;/span&gt;6056 сымб.)
# [[Срэбра]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4327 сымб. → &lt;/span&gt;6058 сымб.)
# [[Тонкая кішка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4333 сымб. → &lt;/span&gt;6066 сымб.)
# [[Кантынэнт]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4346 сымб. → &lt;/span&gt;6084 сымб.)
# [[Палітыка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4355 сымб. → &lt;/span&gt;6097 сымб.)
# [[Кніга]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4363 сымб. → &lt;/span&gt;6108 сымб.)
# [[Гародніна]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4369 сымб. → &lt;/span&gt;6117 сымб.)
# [[Кампутарная гульня]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4370 сымб. → &lt;/span&gt;6118 сымб.)
# [[Хангыль]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4377 сымб. → &lt;/span&gt;6128 сымб.)
# [[Рэгі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4377 сымб. → &lt;/span&gt;6128 сымб.)
# [[Конга (рака)]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4380 сымб. → &lt;/span&gt;6132 сымб.)
# [[Янцзы]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4389 сымб. → &lt;/span&gt;6145 сымб.)
# [[Музыка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4395 сымб. → &lt;/span&gt;6153 сымб.)
# [[Віды пад пагрозай выміраньня]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4408 сымб. → &lt;/span&gt;6171 сымб.)
# [[Грыгарыянскі каляндар]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4420 сымб. → &lt;/span&gt;6188 сымб.)
# [[Эмоцыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4424 сымб. → &lt;/span&gt;6194 сымб.)
# [[Арганічная хімія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4436 сымб. → &lt;/span&gt;6210 сымб.)
# [[Іліяда]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4437 сымб. → &lt;/span&gt;6212 сымб.)
# [[Камары]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4440 сымб. → &lt;/span&gt;6216 сымб.)
# [[Імунная сыстэма]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4443 сымб. → &lt;/span&gt;6220 сымб.)
# [[Гамэр]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4444 сымб. → &lt;/span&gt;6222 сымб.)
# [[Алмаз]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4450 сымб. → &lt;/span&gt;6230 сымб.)
# [[Пальная зброя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4453 сымб. → &lt;/span&gt;6234 сымб.)
# [[Час]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4463 сымб. → &lt;/span&gt;6248 сымб.)
# [[Падводная лодка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4464 сымб. → &lt;/span&gt;6250 сымб.)
# [[Апартэід]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4469 сымб. → &lt;/span&gt;6257 сымб.)
# [[Зьмеі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4473 сымб. → &lt;/span&gt;6262 сымб.)
# [[Паўночнае мора]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4474 сымб. → &lt;/span&gt;6264 сымб.)
# [[Мігель Сэрвантэс]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4489 сымб. → &lt;/span&gt;6285 сымб.)
# [[Вялікія азёры]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4496 сымб. → &lt;/span&gt;6294 сымб.)
# [[Фрыдрых Ніцшэ]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4497 сымб. → &lt;/span&gt;6296 сымб.)
# [[Вуза]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4527 сымб. → &lt;/span&gt;6338 сымб.)
# [[Шпуля індуктыўнасьці]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4527 сымб. → &lt;/span&gt;6338 сымб.)
# [[Літаратура]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4536 сымб. → &lt;/span&gt;6350 сымб.)
# [[Глябалізацыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4545 сымб. → &lt;/span&gt;6363 сымб.)
# [[Кот]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4547 сымб. → &lt;/span&gt;6366 сымб.)
# [[Паэзія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4557 сымб. → &lt;/span&gt;6380 сымб.)
# [[Цынь Шыхуандзі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4563 сымб. → &lt;/span&gt;6388 сымб.)
# [[Арэхі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4567 сымб. → &lt;/span&gt;6394 сымб.)
# [[Абу Нувас]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4589 сымб. → &lt;/span&gt;6425 сымб.)
# [[Адам Сьміт]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4603 сымб. → &lt;/span&gt;6444 сымб.)
# [[Поліяміеліт]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4611 сымб. → &lt;/span&gt;6455 сымб.)
# [[Афрыканскі зьвяз]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4622 сымб. → &lt;/span&gt;6471 сымб.)
# [[Кацусіка Хакусай]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4631 сымб. → &lt;/span&gt;6483 сымб.)
# [[Мультыплікацыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4638 сымб. → &lt;/span&gt;6493 сымб.)
# [[Сэкунда]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4643 сымб. → &lt;/span&gt;6500 сымб.)
# [[Матэматыка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4643 сымб. → &lt;/span&gt;6500 сымб.)
# [[Зброя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4681 сымб. → &lt;/span&gt;6553 сымб.)
# [[Мэтабалізм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4686 сымб. → &lt;/span&gt;6560 сымб.)
# [[Вікторыя (возера)]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4696 сымб. → &lt;/span&gt;6574 сымб.)
# [[Батаніка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4716 сымб. → &lt;/span&gt;6602 сымб.)
# [[Сьмерць]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4723 сымб. → &lt;/span&gt;6612 сымб.)
# [[Матэматычны аналіз]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4742 сымб. → &lt;/span&gt;6639 сымб.)
# [[Праграмнае забесьпячэньне]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4744 сымб. → &lt;/span&gt;6642 сымб.)
# [[Мэталюргія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4755 сымб. → &lt;/span&gt;6657 сымб.)
# [[Грамадзтва]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4766 сымб. → &lt;/span&gt;6672 сымб.)
# [[Ёган Гутэнбэрг]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4769 сымб. → &lt;/span&gt;6677 сымб.)
# [[Міталёгія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4802 сымб. → &lt;/span&gt;6723 сымб.)
# [[Геамэтрыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4802 сымб. → &lt;/span&gt;6723 сымб.)
# [[Гольф]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4804 сымб. → &lt;/span&gt;6726 сымб.)
# [[Мінэрал]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4807 сымб. → &lt;/span&gt;6730 сымб.)
# [[Слова]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4819 сымб. → &lt;/span&gt;6747 сымб.)
# [[Райн]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4823 сымб. → &lt;/span&gt;6752 сымб.)
# [[Розум]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4827 сымб. → &lt;/span&gt;6758 сымб.)
# [[Мурашкі (вусякі)]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4834 сымб. → &lt;/span&gt;6768 сымб.)
# [[Мэнструацыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4842 сымб. → &lt;/span&gt;6779 сымб.)
# [[Паўднёвы полюс]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4853 сымб. → &lt;/span&gt;6794 сымб.)
# [[Папера]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4854 сымб. → &lt;/span&gt;6796 сымб.)
# [[Мова]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4856 сымб. → &lt;/span&gt;6798 сымб.)
# [[Археі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4885 сымб. → &lt;/span&gt;6839 сымб.)
# [[Атам]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4905 сымб. → &lt;/span&gt;6867 сымб.)
# [[Інваліднасьць]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4919 сымб. → &lt;/span&gt;6887 сымб.)
# [[Сьнег]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4951 сымб. → &lt;/span&gt;6931 сымб.)
# [[Мая]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4978 сымб. → &lt;/span&gt;6969 сымб.)
# [[Вулькан]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4991 сымб. → &lt;/span&gt;6987 сымб.)
# [[Рабіндранат Тагор]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4996 сымб. → &lt;/span&gt;6994 сымб.)
# [[Міжземнае мора]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5031 сымб. → &lt;/span&gt;7043 сымб.)
# [[Ячмень звычайны]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5050 сымб. → &lt;/span&gt;7070 сымб.)
# [[Цына]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5059 сымб. → &lt;/span&gt;7083 сымб.)
# [[Часавы пас]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5083 сымб. → &lt;/span&gt;7116 сымб.)
# [[Лёгкая атлетыка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5086 сымб. → &lt;/span&gt;7120 сымб.)
# [[Пісьменнасьць]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5101 сымб. → &lt;/span&gt;7141 сымб.)
# [[Сакрат]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5102 сымб. → &lt;/span&gt;7143 сымб.)
# [[Чарлз Дарвін]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5123 сымб. → &lt;/span&gt;7172 сымб.)
# [[Лінейная альгебра]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5126 сымб. → &lt;/span&gt;7176 сымб.)
# [[Леў Талстой]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5135 сымб. → &lt;/span&gt;7189 сымб.)
# [[Эрнэст Рэзэрфорд]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5138 сымб. → &lt;/span&gt;7193 сымб.)
# [[Джавагарлал Нэру]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5138 сымб. → &lt;/span&gt;7193 сымб.)
# [[Ганг]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5139 сымб. → &lt;/span&gt;7195 сымб.)
# [[Трапічны цыклён]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5144 сымб. → &lt;/span&gt;7202 сымб.)
# [[Нагарджуна]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5145 сымб. → &lt;/span&gt;7203 сымб.)
# [[Кола]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5155 сымб. → &lt;/span&gt;7217 сымб.)
# [[Жыта пасяўное]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5156 сымб. → &lt;/span&gt;7218 сымб.)
# [[Вежа]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5160 сымб. → &lt;/span&gt;7224 сымб.)
# [[Дыктатура]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5179 сымб. → &lt;/span&gt;7251 сымб.)
# [[Расізм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5186 сымб. → &lt;/span&gt;7260 сымб.)
# [[Сьвіньня]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5190 сымб. → &lt;/span&gt;7266 сымб.)
# [[Соя культурная]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5194 сымб. → &lt;/span&gt;7272 сымб.)
# [[Сысуны]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5211 сымб. → &lt;/span&gt;7295 сымб.)
# [[Маса]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5220 сымб. → &lt;/span&gt;7308 сымб.)
# [[Місысыпі (рака)]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5228 сымб. → &lt;/span&gt;7319 сымб.)
# [[Вэнэрычныя хваробы]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5239 сымб. → &lt;/span&gt;7335 сымб.)
# [[Вінаград (ягада)]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5256 сымб. → &lt;/span&gt;7358 сымб.)
# [[Сэнсорная сыстэма]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5263 сымб. → &lt;/span&gt;7368 сымб.)
# [[Газэта]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5264 сымб. → &lt;/span&gt;7370 сымб.)
# [[Альпы]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5309 сымб. → &lt;/span&gt;7433 сымб.)
# [[Сусьветнае павуціньне]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5310 сымб. → &lt;/span&gt;7434 сымб.)
# [[Пчолы]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5317 сымб. → &lt;/span&gt;7444 сымб.)
# [[Брагмагупта]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5358 сымб. → &lt;/span&gt;7501 сымб.)
# [[Вакцына]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5385 сымб. → &lt;/span&gt;7539 сымб.)
# [[Лекі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5414 сымб. → &lt;/span&gt;7580 сымб.)
# [[Рэспубліка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5415 сымб. → &lt;/span&gt;7581 сымб.)
# [[Хімічнае злучэньне]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5452 сымб. → &lt;/span&gt;7633 сымб.)
# [[Эль Ніньнё]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5459 сымб. → &lt;/span&gt;7643 сымб.)
# [[Карыбскае мора]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5465 сымб. → &lt;/span&gt;7651 сымб.)
# [[Тамаш Аквінскі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5487 сымб. → &lt;/span&gt;7682 сымб.)
# [[Індуізм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5490 сымб. → &lt;/span&gt;7686 сымб.)
# [[Штучны інтэлект]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5492 сымб. → &lt;/span&gt;7689 сымб.)
# [[Руаль Амундсэн]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5504 сымб. → &lt;/span&gt;7706 сымб.)
# [[Мужчына]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5506 сымб. → &lt;/span&gt;7708 сымб.)
# [[Галакост]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5519 сымб. → &lt;/span&gt;7727 сымб.)
# [[Плод]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5521 сымб. → &lt;/span&gt;7729 сымб.)
# [[Прыматы]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5568 сымб. → &lt;/span&gt;7795 сымб.)
# [[Ультрафіялетавае выпраменьваньне]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5596 сымб. → &lt;/span&gt;7834 сымб.)
# [[Грыбы]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5611 сымб. → &lt;/span&gt;7855 сымб.)
# [[Труба]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5615 сымб. → &lt;/span&gt;7861 сымб.)
# [[Падатак]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5676 сымб. → &lt;/span&gt;7946 сымб.)
# [[Ёган Сэбастыян Бах]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5680 сымб. → &lt;/span&gt;7952 сымб.)
# [[Нацыяналізм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5698 сымб. → &lt;/span&gt;7977 сымб.)
# [[Арганізацыя краін-экспартэраў нафты]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5739 сымб. → &lt;/span&gt;8035 сымб.)
# [[Лес]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5745 сымб. → &lt;/span&gt;8043 сымб.)
# [[Надвор’е]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5752 сымб. → &lt;/span&gt;8053 сымб.)
# [[Хімічны элемэнт]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5753 сымб. → &lt;/span&gt;8054 сымб.)
# [[Сыкхізм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5755 сымб. → &lt;/span&gt;8057 сымб.)
# [[Імпэрыя Гупта]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5771 сымб. → &lt;/span&gt;8079 сымб.)
# [[Інгмар Бэргман]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5876 сымб. → &lt;/span&gt;8226 сымб.)
# [[Жывапіс]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5880 сымб. → &lt;/span&gt;8232 сымб.)
# [[Радыё]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5921 сымб. → &lt;/span&gt;8289 сымб.)
# [[Пустэльня]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5924 сымб. → &lt;/span&gt;8294 сымб.)
# [[Балтыйскае мора]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5924 сымб. → &lt;/span&gt;8294 сымб.)
# [[Інтэрнэт]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5942 сымб. → &lt;/span&gt;8319 сымб.)
# [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5979 сымб. → &lt;/span&gt;8371 сымб.)
# [[Урад]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6011 сымб. → &lt;/span&gt;8415 сымб.)
# [[Капіталізм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6024 сымб. → &lt;/span&gt;8434 сымб.)
# [[Месяц (спадарожнік)]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6025 сымб. → &lt;/span&gt;8435 сымб.)
# [[Інсульт]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6064 сымб. → &lt;/span&gt;8490 сымб.)
# [[Абрагам Лінкальн]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6065 сымб. → &lt;/span&gt;8491 сымб.)
# [[Кулямёт]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6065 сымб. → &lt;/span&gt;8491 сымб.)
# [[Нэрва]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6115 сымб. → &lt;/span&gt;8561 сымб.)
# [[Санскрыт]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6152 сымб. → &lt;/span&gt;8613 сымб.)
# [[Медзь]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6152 сымб. → &lt;/span&gt;8613 сымб.)
# [[Марксізм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6188 сымб. → &lt;/span&gt;8663 сымб.)
# [[Рабства]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6194 сымб. → &lt;/span&gt;8672 сымб.)
# [[Арабская мова]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6202 сымб. → &lt;/span&gt;8683 сымб.)
# [[Каляніялізм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6220 сымб. → &lt;/span&gt;8708 сымб.)
# [[Парасілавая ўстаноўка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6226 сымб. → &lt;/span&gt;8716 сымб.)
# [[Амэрыканскі даляр]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6247 сымб. → &lt;/span&gt;8746 сымб.)
# [[Паводзіны]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6252 сымб. → &lt;/span&gt;8753 сымб.)
# [[Птушкі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6265 сымб. → &lt;/span&gt;8771 сымб.)
# [[Песьня]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6279 сымб. → &lt;/span&gt;8791 сымб.)
# [[Жытло]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6326 сымб. → &lt;/span&gt;8856 сымб.)
# [[Содні]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6371 сымб. → &lt;/span&gt;8919 сымб.)
# [[Вада]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6440 сымб. → &lt;/span&gt;9016 сымб.)
# [[Імпэрыя інкаў]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6440 сымб. → &lt;/span&gt;9016 сымб.)
# [[Індустрыяльная рэвалюцыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6441 сымб. → &lt;/span&gt;9017 сымб.)
# [[Плаціна]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6444 сымб. → &lt;/span&gt;9022 сымб.)
# [[Збожжа]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6446 сымб. → &lt;/span&gt;9024 сымб.)
# [[Хрыстафор Калюмб]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6457 сымб. → &lt;/span&gt;9040 сымб.)
# [[Лібэралізм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6460 сымб. → &lt;/span&gt;9044 сымб.)
# [[Цацка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6461 сымб. → &lt;/span&gt;9045 сымб.)
# [[Авечка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6471 сымб. → &lt;/span&gt;9059 сымб.)
# [[Дыханьне]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6472 сымб. → &lt;/span&gt;9061 сымб.)
# [[Валюта]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6500 сымб. → &lt;/span&gt;9100 сымб.)
# [[Клясычная музыка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6501 сымб. → &lt;/span&gt;9101 сымб.)
# [[Скрыпка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6504 сымб. → &lt;/span&gt;9106 сымб.)
# [[Дзіця]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6512 сымб. → &lt;/span&gt;9117 сымб.)
# [[Марк Твэн]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6517 сымб. → &lt;/span&gt;9124 сымб.)
# [[Недаяданьне]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6523 сымб. → &lt;/span&gt;9132 сымб.)
# [[Люі Пастэр]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6547 сымб. → &lt;/span&gt;9166 сымб.)
# [[Грошы]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6573 сымб. → &lt;/span&gt;9202 сымб.)
# [[Лао-Цзы]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6656 сымб. → &lt;/span&gt;9318 сымб.)
# [[Брытанская імпэрыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6680 сымб. → &lt;/span&gt;9352 сымб.)
# [[Жалеза]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6713 сымб. → &lt;/span&gt;9398 сымб.)
# [[Цукровы дыябэт]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6720 сымб. → &lt;/span&gt;9408 сымб.)
# [[Хуанхэ]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6741 сымб. → &lt;/span&gt;9437 сымб.)
# [[Беднасьць]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6750 сымб. → &lt;/span&gt;9450 сымб.)
# [[Го]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6807 сымб. → &lt;/span&gt;9530 сымб.)
# [[Тытунь]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6813 сымб. → &lt;/span&gt;9538 сымб.)
# [[Залежнасьць]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6865 сымб. → &lt;/span&gt;9611 сымб.)
# [[Рэзыстар]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6881 сымб. → &lt;/span&gt;9633 сымб.)
# [[Аднаўляльная энэргія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6929 сымб. → &lt;/span&gt;9701 сымб.)
# [[Атлусьценьне]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6939 сымб. → &lt;/span&gt;9715 сымб.)
# [[Кроў]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6957 сымб. → &lt;/span&gt;9740 сымб.)
# [[Джэймз Ўат]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6958 сымб. → &lt;/span&gt;9741 сымб.)
# [[Культура]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6992 сымб. → &lt;/span&gt;9789 сымб.)
# [[Лік]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7026 сымб. → &lt;/span&gt;9836 сымб.)
# [[Марсэль Пруст]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7041 сымб. → &lt;/span&gt;9857 сымб.)
# [[Мікалай Капэрнік]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7083 сымб. → &lt;/span&gt;9916 сымб.)
# [[Кітайская мова]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7097 сымб. → &lt;/span&gt;9936 сымб.)
# [[Спорт]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7097 сымб. → &lt;/span&gt;9936 сымб.)
# [[Бронзавы век]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7123 сымб. → &lt;/span&gt;9972 сымб.)
# [[Майсей]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7159 сымб. → &lt;/span&gt;10023 сымб.)
# [[Гафіз]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7176 сымб. → &lt;/span&gt;10046 сымб.)
# [[Джакама Пучыні]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7211 сымб. → &lt;/span&gt;10095 сымб.)
# [[Дынастыя Хань]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7227 сымб. → &lt;/span&gt;10118 сымб.)
# [[Імпэрыялізм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7239 сымб. → &lt;/span&gt;10135 сымб.)
# [[Малійская імпэрыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7241 сымб. → &lt;/span&gt;10137 сымб.)
# [[Млечны Шлях]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7253 сымб. → &lt;/span&gt;10154 сымб.)
# [[Фартэпіяна]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7254 сымб. → &lt;/span&gt;10156 сымб.)
# [[Дагістарычны час]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7258 сымб. → &lt;/span&gt;10161 сымб.)
# [[Панамскі канал]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7261 сымб. → &lt;/span&gt;10165 сымб.)
# [[Сабака]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7279 сымб. → &lt;/span&gt;10191 сымб.)
# [[Марка Полё]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7280 сымб. → &lt;/span&gt;10192 сымб.)
# [[Макс Вэбэр]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7291 сымб. → &lt;/span&gt;10207 сымб.)
# [[Сярэднявечча]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7298 сымб. → &lt;/span&gt;10217 сымб.)
# [[Нагіб Махфуз]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7302 сымб. → &lt;/span&gt;10223 сымб.)
# [[Канфуцыянства]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7323 сымб. → &lt;/span&gt;10252 сымб.)
# [[Лё Карбюзье]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7360 сымб. → &lt;/span&gt;10304 сымб.)
# [[Мэтал]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7360 сымб. → &lt;/span&gt;10304 сымб.)
# [[Дыпляматыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7373 сымб. → &lt;/span&gt;10322 сымб.)
# [[Джэймз Кларк Максўэл]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7374 сымб. → &lt;/span&gt;10324 сымб.)
# [[Інжынэрная справа]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7387 сымб. → &lt;/span&gt;10342 сымб.)
# [[Байкал]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7387 сымб. → &lt;/span&gt;10342 сымб.)
# [[Рака]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7391 сымб. → &lt;/span&gt;10347 сымб.)
# [[Геаграфія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7399 сымб. → &lt;/span&gt;10359 сымб.)
# [[Аўгустын]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7401 сымб. → &lt;/span&gt;10361 сымб.)
# [[Псыхічны разлад]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7409 сымб. → &lt;/span&gt;10373 сымб.)
# [[Душа]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7411 сымб. → &lt;/span&gt;10375 сымб.)
# [[Эпас пра Гільгамэша]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7415 сымб. → &lt;/span&gt;10381 сымб.)
# [[Ангкор-Ват]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7421 сымб. → &lt;/span&gt;10389 сымб.)
# [[Меч]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7425 сымб. → &lt;/span&gt;10395 сымб.)
# [[Імануіл Кант]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7438 сымб. → &lt;/span&gt;10413 сымб.)
# [[Вярблюд]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7442 сымб. → &lt;/span&gt;10419 сымб.)
# [[Джаваньні П’ерлюіджы да Палестрына]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7443 сымб. → &lt;/span&gt;10420 сымб.)
# [[Нэрвовая сыстэма]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7447 сымб. → &lt;/span&gt;10426 сымб.)
# [[Тэлебачаньне]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7459 сымб. → &lt;/span&gt;10443 сымб.)
# [[Гален]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7473 сымб. → &lt;/span&gt;10462 сымб.)
# [[Цьвёрды дыск]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7473 сымб. → &lt;/span&gt;10462 сымб.)
# [[Сорга двухколернае]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7478 сымб. → &lt;/span&gt;10469 сымб.)
# [[Аналітычная хімія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7481 сымб. → &lt;/span&gt;10473 сымб.)
# [[Стыхійнае бедзтва]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7498 сымб. → &lt;/span&gt;10497 сымб.)
# [[ГЭС Тры цясьніны]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7519 сымб. → &lt;/span&gt;10527 сымб.)
# [[Філязофія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7527 сымб. → &lt;/span&gt;10538 сымб.)
# [[Карл Лінэй]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7550 сымб. → &lt;/span&gt;10570 сымб.)
# [[Канстытуцыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7562 сымб. → &lt;/span&gt;10587 сымб.)
# [[Паветранае судна]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7570 сымб. → &lt;/span&gt;10598 сымб.)
# [[Актавіян Аўгуст]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7576 сымб. → &lt;/span&gt;10606 сымб.)
# [[Выкапнёвае паліва]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7591 сымб. → &lt;/span&gt;10627 сымб.)
# [[Правы чалавека]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7596 сымб. → &lt;/span&gt;10634 сымб.)
# [[Сулейман I]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7600 сымб. → &lt;/span&gt;10640 сымб.)
# [[Дынастыя Цын]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7621 сымб. → &lt;/span&gt;10669 сымб.)
# [[Аль-Газалі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7635 сымб. → &lt;/span&gt;10689 сымб.)
# [[Каталіцкая Царква]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7646 сымб. → &lt;/span&gt;10704 сымб.)
# [[Джон Лок]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7648 сымб. → &lt;/span&gt;10707 сымб.)
# [[Джузэпэ Вэрдзі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7653 сымб. → &lt;/span&gt;10714 сымб.)
# [[Вакуўм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7668 сымб. → &lt;/span&gt;10735 сымб.)
# [[Імавернасьць]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7687 сымб. → &lt;/span&gt;10762 сымб.)
# [[Сунь Ятсэн]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7692 сымб. → &lt;/span&gt;10769 сымб.)
# [[Трыганамэтрыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7695 сымб. → &lt;/span&gt;10773 сымб.)
# [[Фрыда Калё]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7730 сымб. → &lt;/span&gt;10822 сымб.)
# [[Бэйсбол]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7739 сымб. → &lt;/span&gt;10835 сымб.)
# [[Сацыялізм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7753 сымб. → &lt;/span&gt;10854 сымб.)
# [[Пратысты]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7760 сымб. → &lt;/span&gt;10864 сымб.)
# [[Стэнлі Кубрык]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7764 сымб. → &lt;/span&gt;10870 сымб.)
# [[Атлянтычны акіян]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7786 сымб. → &lt;/span&gt;10900 сымб.)
# [[Франц Шубэрт]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7799 сымб. → &lt;/span&gt;10919 сымб.)
# [[Яганэс Брамс]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7813 сымб. → &lt;/span&gt;10938 сымб.)
# [[Транзыстар]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7814 сымб. → &lt;/span&gt;10940 сымб.)
# [[Арыстотэль]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7817 сымб. → &lt;/span&gt;10944 сымб.)
# [[Ёзэф Гайдн]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7818 сымб. → &lt;/span&gt;10945 сымб.)
# [[Жанна д’Арк]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7843 сымб. → &lt;/span&gt;10980 сымб.)
# [[Віно]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7855 сымб. → &lt;/span&gt;10997 сымб.)
# [[Канфуцый]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7858 сымб. → &lt;/span&gt;11001 сымб.)
# [[Галубовыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7879 сымб. → &lt;/span&gt;11031 сымб.)
# [[Карл Вялікі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7891 сымб. → &lt;/span&gt;11047 сымб.)
# [[Сыстэма каардынат]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7898 сымб. → &lt;/span&gt;11057 сымб.)
# [[Рыбы]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7904 сымб. → &lt;/span&gt;11066 сымб.)
# [[Гімалаі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7906 сымб. → &lt;/span&gt;11068 сымб.)
# [[Вуха]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7910 сымб. → &lt;/span&gt;11074 сымб.)
# [[Земнаводныя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7925 сымб. → &lt;/span&gt;11095 сымб.)
# [[Радыяактыўнасьць]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7928 сымб. → &lt;/span&gt;11099 сымб.)
# [[Адраджэньне]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7941 сымб. → &lt;/span&gt;11117 сымб.)
# [[Арабская ліга]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7956 сымб. → &lt;/span&gt;11138 сымб.)
# [[Ціхі акіян]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7968 сымб. → &lt;/span&gt;11155 сымб.)
# [[Алюмін]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7971 сымб. → &lt;/span&gt;11159 сымб.)
# [[Кіляграм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7981 сымб. → &lt;/span&gt;11173 сымб.)
# [[Пнэўманія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7997 сымб. → &lt;/span&gt;11196 сымб.)
# [[Хлеб]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8006 сымб. → &lt;/span&gt;11208 сымб.)
# [[Кукуруза]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8039 сымб. → &lt;/span&gt;11255 сымб.)
# [[Астэроід]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8049 сымб. → &lt;/span&gt;11269 сымб.)
# [[Горад]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8049 сымб. → &lt;/span&gt;11269 сымб.)
# [[Гравітацыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8059 сымб. → &lt;/span&gt;11283 сымб.)
# [[Арашэньне]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8070 сымб. → &lt;/span&gt;11298 сымб.)
# [[Жан-Поль Сартр]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8075 сымб. → &lt;/span&gt;11305 сымб.)
# [[Кітападобныя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8075 сымб. → &lt;/span&gt;11305 сымб.)
# [[Сафійскі сабор (Канстантынопаль)]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8075 сымб. → &lt;/span&gt;11305 сымб.)
# [[Мэтар]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8089 сымб. → &lt;/span&gt;11325 сымб.)
# [[Людвіг Вітгенштайн]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8090 сымб. → &lt;/span&gt;11326 сымб.)
# [[Азот]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8102 сымб. → &lt;/span&gt;11343 сымб.)
# [[Размнажэньне]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8113 сымб. → &lt;/span&gt;11358 сымб.)
# [[Ўінстан Чэрчыль]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8116 сымб. → &lt;/span&gt;11362 сымб.)
# [[Філіпіны]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8118 сымб. → &lt;/span&gt;11365 сымб.)
# [[Плянэта]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8126 сымб. → &lt;/span&gt;11376 сымб.)
# [[Фэрнан Магелан]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8138 сымб. → &lt;/span&gt;11393 сымб.)
# [[Ядзерная энэргетыка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8148 сымб. → &lt;/span&gt;11407 сымб.)
# [[Юры Гагарын]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8150 сымб. → &lt;/span&gt;11410 сымб.)
# [[Электрамагнітнае ўзаемадзеяньне]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8155 сымб. → &lt;/span&gt;11417 сымб.)
# [[Шруба]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8169 сымб. → &lt;/span&gt;11437 сымб.)
# [[Партэнон]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8193 сымб. → &lt;/span&gt;11470 сымб.)
# [[Чарлз Дыкенз]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8211 сымб. → &lt;/span&gt;11495 сымб.)
# [[Экалёгія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8214 сымб. → &lt;/span&gt;11500 сымб.)
# [[Вайна ў Віетнаме]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8221 сымб. → &lt;/span&gt;11509 сымб.)
# [[Інд]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8224 сымб. → &lt;/span&gt;11514 сымб.)
# [[Тымур]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8229 сымб. → &lt;/span&gt;11521 сымб.)
# [[Японская мова]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8286 сымб. → &lt;/span&gt;11600 сымб.)
# [[Блюз]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8290 сымб. → &lt;/span&gt;11606 сымб.)
# [[Пшаніца]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8294 сымб. → &lt;/span&gt;11612 сымб.)
# [[Фізыка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8295 сымб. → &lt;/span&gt;11613 сымб.)
# [[Касьмічны палёт]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8300 сымб. → &lt;/span&gt;11620 сымб.)
# [[Дождж]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8302 сымб. → &lt;/span&gt;11623 сымб.)
# [[Чэ Гевара]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8336 сымб. → &lt;/span&gt;11670 сымб.)
# [[Фундамэнталізм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8338 сымб. → &lt;/span&gt;11673 сымб.)
# [[Адукацыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8356 сымб. → &lt;/span&gt;11698 сымб.)
# [[Плятон]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8362 сымб. → &lt;/span&gt;11707 сымб.)
# [[Марыя Складоўская-Кюры]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8403 сымб. → &lt;/span&gt;11764 сымб.)
# [[Самагубства]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8410 сымб. → &lt;/span&gt;11774 сымб.)
# [[Шарль дэ Голь]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8415 сымб. → &lt;/span&gt;11781 сымб.)
# [[Франц Кафка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8424 сымб. → &lt;/span&gt;11794 сымб.)
# [[Нэльсан Мандэла]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8434 сымб. → &lt;/span&gt;11808 сымб.)
# [[Макс Плянк]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8444 сымб. → &lt;/span&gt;11822 сымб.)
# [[Базыліка Сьвятога Пятра]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8449 сымб. → &lt;/span&gt;11829 сымб.)
# [[Гай Юліюс Цэзар]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8453 сымб. → &lt;/span&gt;11834 сымб.)
# [[Ровар]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8460 сымб. → &lt;/span&gt;11844 сымб.)
# [[Гэнры Форд]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8496 сымб. → &lt;/span&gt;11894 сымб.)
# [[Тым Бэрнэрз-Лі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8507 сымб. → &lt;/span&gt;11910 сымб.)
# [[Іслам]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8512 сымб. → &lt;/span&gt;11917 сымб.)
# [[Арытмэтыка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8513 сымб. → &lt;/span&gt;11918 сымб.)
# [[Гішпанская мова]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8537 сымб. → &lt;/span&gt;11952 сымб.)
# [[Свойскі бык]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8538 сымб. → &lt;/span&gt;11953 сымб.)
# [[Кароткія нарды]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8546 сымб. → &lt;/span&gt;11964 сымб.)
# [[Хорхэ Люіс Борхэс]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8588 сымб. → &lt;/span&gt;12023 сымб.)
# [[Рыхард Вагнэр]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8598 сымб. → &lt;/span&gt;12037 сымб.)
# [[Грэцкая мова]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8629 сымб. → &lt;/span&gt;12081 сымб.)
# [[Цукар]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8631 сымб. → &lt;/span&gt;12083 сымб.)
# [[Палітычная партыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8656 сымб. → &lt;/span&gt;12118 сымб.)
# [[Грамадзянская вайна ў ЗША]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8678 сымб. → &lt;/span&gt;12149 сымб.)
# [[Паўночны полюс]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8697 сымб. → &lt;/span&gt;12176 сымб.)
# [[Бавоўна]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8713 сымб. → &lt;/span&gt;12198 сымб.)
# [[Густаў Малер]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8715 сымб. → &lt;/span&gt;12201 сымб.)
# [[Сынан]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8722 сымб. → &lt;/span&gt;12211 сымб.)
# [[Каменны век]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8723 сымб. → &lt;/span&gt;12212 сымб.)
# [[Культурная рэвалюцыя ў Кітаі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8742 сымб. → &lt;/span&gt;12239 сымб.)
# [[Хранічная абструктыўная хвароба лёгкіх]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8750 сымб. → &lt;/span&gt;12250 сымб.)
# [[Тэмпэратура]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8756 сымб. → &lt;/span&gt;12258 сымб.)
# [[Брусэльскі сталічны рэгіён]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8790 сымб. → &lt;/span&gt;12306 сымб.)
# [[Эрнан Картэс]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8835 сымб. → &lt;/span&gt;12369 сымб.)
# [[Шакаляд]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8879 сымб. → &lt;/span&gt;12431 сымб.)
# [[Ніл Армстранг]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8889 сымб. → &lt;/span&gt;12445 сымб.)
# [[Эндзі Ўоргал]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8974 сымб. → &lt;/span&gt;12564 сымб.)
# [[Фатаграфія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8982 сымб. → &lt;/span&gt;12575 сымб.)
# [[Чанак’я]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8999 сымб. → &lt;/span&gt;12599 сымб.)
# [[Гульня]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9004 сымб. → &lt;/span&gt;12606 сымб.)
# [[Дыфэрэнцыйнае раўнаньне]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9028 сымб. → &lt;/span&gt;12639 сымб.)
# [[Эвэрэст]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9046 сымб. → &lt;/span&gt;12664 сымб.)
# [[Вялікі выбух]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9078 сымб. → &lt;/span&gt;12709 сымб.)
# [[Дэмакратыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9097 сымб. → &lt;/span&gt;12736 сымб.)
# [[Кава]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9102 сымб. → &lt;/span&gt;12743 сымб.)
# [[Рафаэль]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9109 сымб. → &lt;/span&gt;12753 сымб.)
# [[Вінцэнт ван Гог]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9141 сымб. → &lt;/span&gt;12797 сымб.)
# [[Сям’я]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9154 сымб. → &lt;/span&gt;12816 сымб.)
# [[Від (біялёгія)]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9165 сымб. → &lt;/span&gt;12831 сымб.)
# [[Сымон Балівар]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9184 сымб. → &lt;/span&gt;12858 сымб.)
# [[Мэсапатамія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9187 сымб. → &lt;/span&gt;12862 сымб.)
# [[Волга]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9213 сымб. → &lt;/span&gt;12898 сымб.)
# [[Джэймз Джойс]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9245 сымб. → &lt;/span&gt;12943 сымб.)
# [[Суставаногія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9252 сымб. → &lt;/span&gt;12953 сымб.)
# [[Ганс Крыстыян Андэрсэн]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9267 сымб. → &lt;/span&gt;12974 сымб.)
# [[Вуглярод]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9292 сымб. → &lt;/span&gt;13009 сымб.)
# [[Архітэктура]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9376 сымб. → &lt;/span&gt;13126 сымб.)
# [[Нямецкая мова]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9393 сымб. → &lt;/span&gt;13150 сымб.)
# [[Бэнгальская мова]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9419 сымб. → &lt;/span&gt;13187 сымб.)
# [[Кровазварот]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9419 сымб. → &lt;/span&gt;13187 сымб.)
# [[Прырода]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9428 сымб. → &lt;/span&gt;13199 сымб.)
# [[Зыгмунд Фройд]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9435 сымб. → &lt;/span&gt;13209 сымб.)
# [[Тэлефон]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9454 сымб. → &lt;/span&gt;13236 сымб.)
# [[Мысьленьне]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9462 сымб. → &lt;/span&gt;13247 сымб.)
# [[Рымская імпэрыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9509 сымб. → &lt;/span&gt;13313 сымб.)
# [[Джэфры Чосэр]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9604 сымб. → &lt;/span&gt;13446 сымб.)
# [[Асманская імпэрыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9724 сымб. → &lt;/span&gt;13614 сымб.)
# [[Джэймз Кук]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9725 сымб. → &lt;/span&gt;13615 сымб.)
# [[Рэгбі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9741 сымб. → &lt;/span&gt;13637 сымб.)
# [[Паўднёвы акіян]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9750 сымб. → &lt;/span&gt;13650 сымб.)
# [[Хімія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9796 сымб. → &lt;/span&gt;13714 сымб.)
# [[Іўрыт]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9806 сымб. → &lt;/span&gt;13728 сымб.)
# [[Агрэгатны стан]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9844 сымб. → &lt;/span&gt;13782 сымб.)
# [[Сяргей Эйзэнштэйн]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9864 сымб. → &lt;/span&gt;13810 сымб.)
# [[Крыжовыя паходы]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9905 сымб. → &lt;/span&gt;13867 сымб.)
# [[Вэнэра]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9926 сымб. → &lt;/span&gt;13896 сымб.)
# [[Аборт]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9937 сымб. → &lt;/span&gt;13912 сымб.)
# [[Суэцкі канал]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9982 сымб. → &lt;/span&gt;13975 сымб.)
# [[Марлен Дытрых]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10059 сымб. → &lt;/span&gt;14083 сымб.)
# [[Дзяржава]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10070 сымб. → &lt;/span&gt;14098 сымб.)
# [[Нобэлеўская прэмія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10102 сымб. → &lt;/span&gt;14143 сымб.)
# [[Кісьля]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10141 сымб. → &lt;/span&gt;14197 сымб.)
# [[Ота фон Бісмарк]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10145 сымб. → &lt;/span&gt;14203 сымб.)
# [[Друк]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10145 сымб. → &lt;/span&gt;14203 сымб.)
# [[Эўра]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10171 сымб. → &lt;/span&gt;14239 сымб.)
# [[Дыега Вэляскес]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10226 сымб. → &lt;/span&gt;14316 сымб.)
# [[Магнітнае поле]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10236 сымб. → &lt;/span&gt;14330 сымб.)
# [[Міжнародны Суд ААН]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10257 сымб. → &lt;/span&gt;14360 сымб.)
# [[Кірыліца]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10281 сымб. → &lt;/span&gt;14393 сымб.)
# [[Капітал]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10319 сымб. → &lt;/span&gt;14447 сымб.)
# [[Натуральная воспа]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10335 сымб. → &lt;/span&gt;14469 сымб.)
# [[Год]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10348 сымб. → &lt;/span&gt;14487 сымб.)
# [[Прыгажосьць]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10440 сымб. → &lt;/span&gt;14616 сымб.)
# [[Майкл Фарадэй]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10453 сымб. → &lt;/span&gt;14634 сымб.)
# [[Акіра Курасава]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10496 сымб. → &lt;/span&gt;14694 сымб.)
# [[Вадарод]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10526 сымб. → &lt;/span&gt;14736 сымб.)
# [[Пэрыядычная сыстэма хімічных элемэнтаў]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10551 сымб. → &lt;/span&gt;14771 сымб.)
# [[Луіс Армстранг]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10552 сымб. → &lt;/span&gt;14773 сымб.)
# [[Этаноль]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10559 сымб. → &lt;/span&gt;14783 сымб.)
# [[Пі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10609 сымб. → &lt;/span&gt;14853 сымб.)
# [[Джордж Вашынгтон]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10612 сымб. → &lt;/span&gt;14857 сымб.)
# [[Анархізм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10617 сымб. → &lt;/span&gt;14864 сымб.)
# [[Анды]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10647 сымб. → &lt;/span&gt;14906 сымб.)
# [[Калідаса]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10706 сымб. → &lt;/span&gt;14988 сымб.)
# [[Ігар Стравінскі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10767 сымб. → &lt;/span&gt;15074 сымб.)
# [[Эпілепсія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10786 сымб. → &lt;/span&gt;15100 сымб.)
# [[Купал]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10798 сымб. → &lt;/span&gt;15117 сымб.)
# [[Карл Маркс]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10854 сымб. → &lt;/span&gt;15196 сымб.)
# [[Альбрэхт Дурэр]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10888 сымб. → &lt;/span&gt;15243 сымб.)
# [[Галілео Галілей]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10907 сымб. → &lt;/span&gt;15270 сымб.)
# [[Грудзі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10920 сымб. → &lt;/span&gt;15288 сымб.)
# [[Альгарытм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10920 сымб. → &lt;/span&gt;15288 сымб.)
# [[Сара Бэрнар]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10942 сымб. → &lt;/span&gt;15319 сымб.)
# [[Золата]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10978 сымб. → &lt;/span&gt;15369 сымб.)
# [[Шагнамэ]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10981 сымб. → &lt;/span&gt;15373 сымб.)
# [[Фашызм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;11058 сымб. → &lt;/span&gt;15481 сымб.)
# [[Футбол]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;11083 сымб. → &lt;/span&gt;15516 сымб.)
# [[Ніл]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;11093 сымб. → &lt;/span&gt;15530 сымб.)
# [[Галаўны боль]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;11099 сымб. → &lt;/span&gt;15539 сымб.)
# [[Вока]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;11177 сымб. → &lt;/span&gt;15648 сымб.)
# [[Дзэн]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;11208 сымб. → &lt;/span&gt;15691 сымб.)
# [[Эўклід]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;11362 сымб. → &lt;/span&gt;15907 сымб.)
# [[Навука]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;11382 сымб. → &lt;/span&gt;15935 сымб.)
# [[Нэптун]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;11382 сымб. → &lt;/span&gt;15935 сымб.)
# [[Касьпійскае мора]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;11383 сымб. → &lt;/span&gt;15936 сымб.)
# [[Габрыель Гарсія Маркес]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;11416 сымб. → &lt;/span&gt;15982 сымб.)
# [[Астраномія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;11522 сымб. → &lt;/span&gt;16131 сымб.)
# [[Пэрсыдзкая мова]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;11577 сымб. → &lt;/span&gt;16208 сымб.)
# [[Гарбата]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;11651 сымб. → &lt;/span&gt;16311 сымб.)
# [[Магатма Гандзі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;11653 сымб. → &lt;/span&gt;16314 сымб.)
# [[Нікалё Мак’явэльлі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;11713 сымб. → &lt;/span&gt;16398 сымб.)
# [[Сухоты]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;11747 сымб. → &lt;/span&gt;16446 сымб.)
# [[Тэрмадынаміка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;11780 сымб. → &lt;/span&gt;16492 сымб.)
# [[Адольф Гітлер]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;11821 сымб. → &lt;/span&gt;16549 сымб.)
# [[Малако]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;11878 сымб. → &lt;/span&gt;16629 сымб.)
# [[Людвіг ван Бэтговэн]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;11961 сымб. → &lt;/span&gt;16745 сымб.)
# [[Ум Кульсум]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;11990 сымб. → &lt;/span&gt;16786 сымб.)
# [[Паўднёвая Амэрыка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;12061 сымб. → &lt;/span&gt;16885 сымб.)
# [[Мэрылін Манро]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;12075 сымб. → &lt;/span&gt;16905 сымб.)
# [[Чарлі Чаплін]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;12173 сымб. → &lt;/span&gt;17042 сымб.)
# [[Сонца]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;12211 сымб. → &lt;/span&gt;17095 сымб.)
# [[Альгебра]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;12215 сымб. → &lt;/span&gt;17101 сымб.)
# [[Геалёгія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;12454 сымб. → &lt;/span&gt;17436 сымб.)
# [[Франсіска Гоя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;12578 сымб. → &lt;/span&gt;17609 сымб.)
# [[Атэізм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;12641 сымб. → &lt;/span&gt;17697 сымб.)
# [[Танец]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;13068 сымб. → &lt;/span&gt;18295 сымб.)
# [[Зорка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;13336 сымб. → &lt;/span&gt;18670 сымб.)
# [[Джордж Байран]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;13398 сымб. → &lt;/span&gt;18757 сымб.)
# [[Рэлігія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;13404 сымб. → &lt;/span&gt;18766 сымб.)
# [[Готфрыд Ляйбніц]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;13468 сымб. → &lt;/span&gt;18855 сымб.)
# [[Уладзімер Ленін]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;13554 сымб. → &lt;/span&gt;18976 сымб.)
# [[Томас Эдысан]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;13808 сымб. → &lt;/span&gt;19331 сымб.)
# [[Мацуо Басё]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;13820 сымб. → &lt;/span&gt;19348 сымб.)
# [[Колер]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;13942 сымб. → &lt;/span&gt;19519 сымб.)
# [[Алімпійскія гульні]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;14021 сымб. → &lt;/span&gt;19629 сымб.)
# [[Рак (захворваньне)]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;14078 сымб. → &lt;/span&gt;19709 сымб.)
# [[Георг Вільгельм Фрыдрых Гэгель]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;14139 сымб. → &lt;/span&gt;19795 сымб.)
# [[Хвароба Альцгаймэра]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;14222 сымб. → &lt;/span&gt;19911 сымб.)
# [[Гіп-гоп]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;14384 сымб. → &lt;/span&gt;20138 сымб.)
# [[Зямля]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;14523 сымб. → &lt;/span&gt;20332 сымб.)
# [[Роза Люксэмбург]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;14582 сымб. → &lt;/span&gt;20415 сымб.)
# [[Тэніс]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;14624 сымб. → &lt;/span&gt;20474 сымб.)
# [[Канал]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;14761 сымб. → &lt;/span&gt;20665 сымб.)
# [[Сыр]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;14883 сымб. → &lt;/span&gt;20836 сымб.)
# [[Ацтэкі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;15037 сымб. → &lt;/span&gt;21052 сымб.)
# [[Альфрэд Гічкок]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;15429 сымб. → &lt;/span&gt;21601 сымб.)
# [[Тысяча і адна ноч]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;15461 сымб. → &lt;/span&gt;21645 сымб.)
# [[Ядзерная зброя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;15748 сымб. → &lt;/span&gt;22047 сымб.)
# [[Ўолт Дыснэй]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;15987 сымб. → &lt;/span&gt;22382 сымб.)
# [[Ёган Вольфганг фон Гётэ]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;16008 сымб. → &lt;/span&gt;22411 сымб.)
# [[Міжнародны валютны фонд]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;16011 сымб. → &lt;/span&gt;22415 сымб.)
# [[Леанарда да Вінчы]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;16107 сымб. → &lt;/span&gt;22550 сымб.)
# [[Фёдар Дастаеўскі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;16150 сымб. → &lt;/span&gt;22610 сымб.)
# [[Фэдэрыка Фэліні]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;16351 сымб. → &lt;/span&gt;22891 сымб.)
# [[Цытрус]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;16596 сымб. → &lt;/span&gt;23234 сымб.)
# [[Асацыяцыя дзяржаваў Паўднёва-Ўсходняй Азіі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;17137 сымб. → &lt;/span&gt;23992 сымб.)
# [[Мартын Гайдэгер]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;17788 сымб. → &lt;/span&gt;24903 сымб.)
# [[Дантэ Аліг’еры]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;17851 сымб. → &lt;/span&gt;24991 сымб.)
# [[Аўстрыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;18041 сымб. → &lt;/span&gt;25257 сымб.)
# [[Японія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;18347 сымб. → &lt;/span&gt;25686 сымб.)
# [[Ізраіль]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;18577 сымб. → &lt;/span&gt;26008 сымб.)
# [[Аўстралія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;18674 сымб. → &lt;/span&gt;26144 сымб.)
# [[Этыёпія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;18748 сымб. → &lt;/span&gt;26247 сымб.)
# [[Танзанія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;18792 сымб. → &lt;/span&gt;26309 сымб.)
# [[Сынгапур]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;19228 сымб. → &lt;/span&gt;26919 сымб.)
# [[Азія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;19343 сымб. → &lt;/span&gt;27080 сымб.)
# [[Здароўе]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;19351 сымб. → &lt;/span&gt;27091 сымб.)
# [[Вэнэсуэла]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;19399 сымб. → &lt;/span&gt;27159 сымб.)
# [[Анры Матыс]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;19411 сымб. → &lt;/span&gt;27175 сымб.)
# [[Куба]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;19702 сымб. → &lt;/span&gt;27583 сымб.)
# [[Жак Карт’е]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;19846 сымб. → &lt;/span&gt;27784 сымб.)
# [[Ёсіф Сталін]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;19912 сымб. → &lt;/span&gt;27877 сымб.)
# [[Пакістан]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;20427 сымб. → &lt;/span&gt;28598 сымб.)
# [[Інданэзія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;20513 сымб. → &lt;/span&gt;28718 сымб.)
# [[Сымона дэ Бавуар]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;20812 сымб. → &lt;/span&gt;29137 сымб.)
# [[Віетнам]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;20818 сымб. → &lt;/span&gt;29145 сымб.)
# [[Эканоміка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;20948 сымб. → &lt;/span&gt;29327 сымб.)
# [[Дэмакратычная Рэспубліка Конга]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;21249 сымб. → &lt;/span&gt;29749 сымб.)
# [[Людовік XIV]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;21287 сымб. → &lt;/span&gt;29802 сымб.)
# [[Элан Т’юрынг]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;21566 сымб. → &lt;/span&gt;30192 сымб.)
# [[Армія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;21582 сымб. → &lt;/span&gt;30215 сымб.)
# [[Аўганістан]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;21624 сымб. → &lt;/span&gt;30274 сымб.)
# [[Пітэр Паўль Рубэнс]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;21654 сымб. → &lt;/span&gt;30316 сымб.)
# [[Гаўтама Буда]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;21729 сымб. → &lt;/span&gt;30421 сымб.)
# [[Ашока]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;21735 сымб. → &lt;/span&gt;30429 сымб.)
# [[Фрыдэрык Шапэн]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;21756 сымб. → &lt;/span&gt;30458 сымб.)
# [[Фрэнк Лойд Райт]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;21773 сымб. → &lt;/span&gt;30482 сымб.)
# [[Паблё Пікаса]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;21774 сымб. → &lt;/span&gt;30484 сымб.)
# [[Вэргіліюс]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;21827 сымб. → &lt;/span&gt;30558 сымб.)
# [[Апэрацыйная сыстэма]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;21835 сымб. → &lt;/span&gt;30569 сымб.)
# [[Саудаўская Арабія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;21849 сымб. → &lt;/span&gt;30589 сымб.)
# [[Міжнародны рух Чырвонага Крыжа і Чырвонага Паўмесяца]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;21866 сымб. → &lt;/span&gt;30612 сымб.)
# [[Польшча]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;21927 сымб. → &lt;/span&gt;30698 сымб.)
# [[Сонечная сыстэма]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;21959 сымб. → &lt;/span&gt;30743 сымб.)
# [[Ерусалім]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;21976 сымб. → &lt;/span&gt;30766 сымб.)
# [[Малярыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22000 сымб. → &lt;/span&gt;30800 сымб.)
# [[Лагас]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22016 сымб. → &lt;/span&gt;30822 сымб.)
# [[Каір]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22064 сымб. → &lt;/span&gt;30890 сымб.)
# [[Іран]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22065 сымб. → &lt;/span&gt;30891 сымб.)
# [[Марс]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22073 сымб. → &lt;/span&gt;30902 сымб.)
# [[Багдад]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22085 сымб. → &lt;/span&gt;30919 сымб.)
# [[Сатурн]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22092 сымб. → &lt;/span&gt;30929 сымб.)
# [[Дыназаўр]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22093 сымб. → &lt;/span&gt;30930 сымб.)
# [[Леанард Ойлер]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22121 сымб. → &lt;/span&gt;30969 сымб.)
# [[Галяктыка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22131 сымб. → &lt;/span&gt;30983 сымб.)
# [[Энцыкляпэдыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22141 сымб. → &lt;/span&gt;30997 сымб.)
# [[Канстантын I Вялікі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22167 сымб. → &lt;/span&gt;31034 сымб.)
# [[Мао Дзэ-дун]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22175 сымб. → &lt;/span&gt;31045 сымб.)
# [[Дака]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22176 сымб. → &lt;/span&gt;31046 сымб.)
# [[Банглядэш]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22183 сымб. → &lt;/span&gt;31056 сымб.)
# [[Хрысьціянства]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22190 сымб. → &lt;/span&gt;31066 сымб.)
# [[Турэцкая мова]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22206 сымб. → &lt;/span&gt;31088 сымб.)
# [[Танк]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22222 сымб. → &lt;/span&gt;31111 сымб.)
# [[Француская рэвалюцыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22239 сымб. → &lt;/span&gt;31135 сымб.)
# [[Лізавета I]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22285 сымб. → &lt;/span&gt;31199 сымб.)
# [[Кіншаса]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22294 сымб. → &lt;/span&gt;31212 сымб.)
# [[Піва]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22323 сымб. → &lt;/span&gt;31252 сымб.)
# [[Авідыюс]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22343 сымб. → &lt;/span&gt;31280 сымб.)
# [[Сыднэй]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22348 сымб. → &lt;/span&gt;31287 сымб.)
# [[Ёган Кеплер]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22358 сымб. → &lt;/span&gt;31301 сымб.)
# [[Джон Мэйнард Кейнз]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22366 сымб. → &lt;/span&gt;31312 сымб.)
# [[Дынастыя Тан]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22373 сымб. → &lt;/span&gt;31322 сымб.)
# [[Франклін Дэлана Рузвэлт]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22377 сымб. → &lt;/span&gt;31328 сымб.)
# [[Мухамад]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22384 сымб. → &lt;/span&gt;31338 сымб.)
# [[Француская мова]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22412 сымб. → &lt;/span&gt;31377 сымб.)
# [[Кейптаўн]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22425 сымб. → &lt;/span&gt;31395 сымб.)
# [[Уран]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22456 сымб. → &lt;/span&gt;31438 сымб.)
# [[Ірак]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22457 сымб. → &lt;/span&gt;31440 сымб.)
# [[Мадрыд]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22461 сымб. → &lt;/span&gt;31445 сымб.)
# [[Бразылія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22503 сымб. → &lt;/span&gt;31504 сымб.)
# [[Атэны]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22574 сымб. → &lt;/span&gt;31604 сымб.)
# [[Транспарт]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22578 сымб. → &lt;/span&gt;31609 сымб.)
# [[Міжнародная сыстэма СІ]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22603 сымб. → &lt;/span&gt;31644 сымб.)
# [[Рэнэ Дэкарт]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22619 сымб. → &lt;/span&gt;31667 сымб.)
# [[Лі Бо]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22671 сымб. → &lt;/span&gt;31739 сымб.)
# [[Сэул]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22698 сымб. → &lt;/span&gt;31777 сымб.)
# [[Карачы]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22703 сымб. → &lt;/span&gt;31784 сымб.)
# [[Мумбаі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22706 сымб. → &lt;/span&gt;31788 сымб.)
# [[Шанхай]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22735 сымб. → &lt;/span&gt;31829 сымб.)
# [[Юпітэр]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22740 сымб. → &lt;/span&gt;31836 сымб.)
# [[Вена]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22788 сымб. → &lt;/span&gt;31903 сымб.)
# [[Нідэрлянды]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22835 сымб. → &lt;/span&gt;31969 сымб.)
# [[Карл Фрыдрых Гаўс]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22847 сымб. → &lt;/span&gt;31986 сымб.)
# [[Авіцэна]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22874 сымб. → &lt;/span&gt;32024 сымб.)
# [[Джэйн Остын]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22887 сымб. → &lt;/span&gt;32042 сымб.)
# [[Архімэд]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22919 сымб. → &lt;/span&gt;32087 сымб.)
# [[Рэвалюцыя 1917 году ў Расеі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22945 сымб. → &lt;/span&gt;32123 сымб.)
# [[Амстэрдам]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22964 сымб. → &lt;/span&gt;32150 сымб.)
# [[Токіё]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;23081 сымб. → &lt;/span&gt;32313 сымб.)
# [[Калката]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;23097 сымб. → &lt;/span&gt;32336 сымб.)
# [[Мартын Лютэр Кінг]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;23098 сымб. → &lt;/span&gt;32337 сымб.)
# [[Мартын Лютэр]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;23104 сымб. → &lt;/span&gt;32346 сымб.)
# [[Старажытны Эгіпет]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;23186 сымб. → &lt;/span&gt;32460 сымб.)
# [[Анатомія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;23243 сымб. → &lt;/span&gt;32540 сымб.)
# [[Дэлі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;23254 сымб. → &lt;/span&gt;32556 сымб.)
# [[Антарктыда]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;23271 сымб. → &lt;/span&gt;32579 сымб.)
# [[Антон Чэхаў]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;23280 сымб. → &lt;/span&gt;32592 сымб.)
# [[Бангкок]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;23308 сымб. → &lt;/span&gt;32631 сымб.)
# [[Ісак Ньютан]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;23318 сымб. → &lt;/span&gt;32645 сымб.)
# [[Джакарта]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;23323 сымб. → &lt;/span&gt;32652 сымб.)
# [[Тайлянд]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;23337 сымб. → &lt;/span&gt;32672 сымб.)
# [[Бізантыйская імпэрыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;23370 сымб. → &lt;/span&gt;32718 сымб.)
# [[Партугалія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;23377 сымб. → &lt;/span&gt;32728 сымб.)
# [[Багата]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;23410 сымб. → &lt;/span&gt;32774 сымб.)
# [[Эрвін Шрэдынгер]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;23411 сымб. → &lt;/span&gt;32775 сымб.)
# [[Ватыкан]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;23528 сымб. → &lt;/span&gt;32939 сымб.)
# [[Расейская мова]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;23565 сымб. → &lt;/span&gt;32991 сымб.)
# [[Дынастыя Мін]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;23580 сымб. → &lt;/span&gt;33012 сымб.)
# [[Ўільям Шэксьпір]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;23591 сымб. → &lt;/span&gt;33027 сымб.)
# [[Мэксыка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;23598 сымб. → &lt;/span&gt;33037 сымб.)
# [[Мальер]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;23651 сымб. → &lt;/span&gt;33111 сымб.)
# [[Пэкін]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;23666 сымб. → &lt;/span&gt;33132 сымб.)
# [[Дамаск]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;23676 сымб. → &lt;/span&gt;33146 сымб.)
# [[Аргентына]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;23834 сымб. → &lt;/span&gt;33368 сымб.)
# [[Старажытная Грэцыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;23896 сымб. → &lt;/span&gt;33454 сымб.)
# [[Рыю-дэ-Жанэйру]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;23983 сымб. → &lt;/span&gt;33576 сымб.)
# [[Найробі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;23996 сымб. → &lt;/span&gt;33594 сымб.)
# [[Мост]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;24003 сымб. → &lt;/span&gt;33604 сымб.)
# [[Ангельская мова]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;24025 сымб. → &lt;/span&gt;33635 сымб.)
# [[Сан-Паўлу]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;24028 сымб. → &lt;/span&gt;33639 сымб.)
# [[Вальтэр]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;24047 сымб. → &lt;/span&gt;33666 сымб.)
# [[Лос-Анджэлес]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;24098 сымб. → &lt;/span&gt;33737 сымб.)
# [[Першая сусьветная вайна]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;24122 сымб. → &lt;/span&gt;33771 сымб.)
# [[Сальвадор Далі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;24137 сымб. → &lt;/span&gt;33792 сымб.)
# [[Мэхіка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;24321 сымб. → &lt;/span&gt;34049 сымб.)
# [[Турэччына]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;24367 сымб. → &lt;/span&gt;34114 сымб.)
# [[Будызм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;24434 сымб. → &lt;/span&gt;34208 сымб.)
# [[Эўропа]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;24498 сымб. → &lt;/span&gt;34297 сымб.)
# [[Банан (плод)]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;24555 сымб. → &lt;/span&gt;34377 сымб.)
# [[Рэспубліка Карэя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;24599 сымб. → &lt;/span&gt;34439 сымб.)
# [[Чжэн Хэ]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;24600 сымб. → &lt;/span&gt;34440 сымб.)
# [[Арабска-ізраільскі канфлікт]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;24647 сымб. → &lt;/span&gt;34506 сымб.)
# [[Вашынгтон (акруга Калюмбія)]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;24650 сымб. → &lt;/span&gt;34510 сымб.)
# [[Мікелянджэлё]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;24652 сымб. → &lt;/span&gt;34513 сымб.)
# [[Біялёгія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;24688 сымб. → &lt;/span&gt;34563 сымб.)
# [[Бялкі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;24765 сымб. → &lt;/span&gt;34671 сымб.)
# [[Аўтамабіль]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;24802 сымб. → &lt;/span&gt;34723 сымб.)
# [[Індыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;24988 сымб. → &lt;/span&gt;34983 сымб.)
# [[Мэка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;25148 сымб. → &lt;/span&gt;35207 сымб.)
# [[Мустафа Кемаль Ататурк]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;25391 сымб. → &lt;/span&gt;35547 сымб.)
# [[Карабель]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;25428 сымб. → &lt;/span&gt;35599 сымб.)
# [[Зараастрызм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;25469 сымб. → &lt;/span&gt;35657 сымб.)
# [[Майкл Джэксан]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;25479 сымб. → &lt;/span&gt;35671 сымб.)
# [[Паўднёва-Афрыканская Рэспубліка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;25547 сымб. → &lt;/span&gt;35766 сымб.)
# [[Эгіпет]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;25596 сымб. → &lt;/span&gt;35834 сымб.)
# [[Тлен]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;25773 сымб. → &lt;/span&gt;36082 сымб.)
# [[Парыж]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;25916 сымб. → &lt;/span&gt;36282 сымб.)
# [[Антоніё Вівальдзі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;26135 сымб. → &lt;/span&gt;36589 сымб.)
# [[Тэгеран]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;26267 сымб. → &lt;/span&gt;36774 сымб.)
# [[Рым]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;26877 сымб. → &lt;/span&gt;37628 сымб.)
# [[Кітай]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;26885 сымб. → &lt;/span&gt;37639 сымб.)
# [[Георг Фрыдрых Гэндэль]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;26975 сымб. → &lt;/span&gt;37765 сымб.)
# [[Альбэрт Айнштайн]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;26993 сымб. → &lt;/span&gt;37790 сымб.)
# [[Нігерыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;27134 сымб. → &lt;/span&gt;37988 сымб.)
# [[Буэнас-Айрэс]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;27404 сымб. → &lt;/span&gt;38366 сымб.)
# [[Швайцарыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;27604 сымб. → &lt;/span&gt;38646 сымб.)
# [[Вашку да Гама]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;27703 сымб. → &lt;/span&gt;38784 сымб.)
# [[Нью-Ёрк]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;27951 сымб. → &lt;/span&gt;39131 сымб.)
# [[Жан-Жак Русо]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;28053 сымб. → &lt;/span&gt;39274 сымб.)
# [[Нямеччына]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;28139 сымб. → &lt;/span&gt;39395 сымб.)
# [[Судан]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;29091 сымб. → &lt;/span&gt;40727 сымб.)
# [[Паўночная Амэрыка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;29316 сымб. → &lt;/span&gt;41042 сымб.)
# [[Бульба]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;30496 сымб. → &lt;/span&gt;42694 сымб.)
# [[Гішпанія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;31064 сымб. → &lt;/span&gt;43490 сымб.)
# [[Аляксандар Пушкін]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;31506 сымб. → &lt;/span&gt;44108 сымб.)
# [[Энрыка Фэрмі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;31606 сымб. → &lt;/span&gt;44248 сымб.)
# [[Эўрапейскі Зьвяз]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;31650 сымб. → &lt;/span&gt;44310 сымб.)
# [[Санкт-Пецярбург]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;31768 сымб. → &lt;/span&gt;44475 сымб.)
# [[The Beatles]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;31828 сымб. → &lt;/span&gt;44559 сымб.)
# [[Дубай]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;32159 сымб. → &lt;/span&gt;45023 сымб.)
# [[Цягліцы]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;32174 сымб. → &lt;/span&gt;45044 сымб.)
# [[Чынгісхан]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;32950 сымб. → &lt;/span&gt;46130 сымб.)
# [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў па пытаньнях адукацыі, навукі і культуры]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;33045 сымб. → &lt;/span&gt;46263 сымб.)
# [[Масква]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;33890 сымб. → &lt;/span&gt;47446 сымб.)
# [[Вольфганг Амадэй Моцарт]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;34027 сымб. → &lt;/span&gt;47638 сымб.)
# [[Эйфэлева вежа]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;34690 сымб. → &lt;/span&gt;48566 сымб.)
# [[Афрыка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;35133 сымб. → &lt;/span&gt;49186 сымб.)
# [[Кір II]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;35642 сымб. → &lt;/span&gt;49899 сымб.)
# [[Сусьветная гандлёвая арганізацыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;35838 сымб. → &lt;/span&gt;50173 сымб.)
# [[Стамбул]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;36149 сымб. → &lt;/span&gt;50609 сымб.)
# [[Ісус Хрыстос]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;36498 сымб. → &lt;/span&gt;51097 сымб.)
# [[Нікола Тэсла]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;36571 сымб. → &lt;/span&gt;51199 сымб.)
# [[Францыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;37064 сымб. → &lt;/span&gt;51890 сымб.)
# [[Глябальнае пацяпленьне]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;37689 сымб. → &lt;/span&gt;52765 сымб.)
# [[Ганконг]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;38289 сымб. → &lt;/span&gt;53605 сымб.)
# [[Калізэй]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;38926 сымб. → &lt;/span&gt;54496 сымб.)
# [[Альжыр]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;41382 сымб. → &lt;/span&gt;57935 сымб.)
# [[Сусьветны банк]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;41549 сымб. → &lt;/span&gt;58169 сымб.)
# [[Расея]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;44065 сымб. → &lt;/span&gt;61691 сымб.)
# [[Рэмбрант]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;44369 сымб. → &lt;/span&gt;62117 сымб.)
# [[Канада]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;46867 сымб. → &lt;/span&gt;65614 сымб.)
# [[Сьвятая Рымская імпэрыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;49352 сымб. → &lt;/span&gt;69093 сымб.)
# [[Злучаныя Штаты Амэрыкі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;51268 сымб. → &lt;/span&gt;71775 сымб.)
# [[Шахматы]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;52535 сымб. → &lt;/span&gt;73549 сымб.)
# [[Бэрлін]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;53872 сымб. → &lt;/span&gt;75421 сымб.)
# [[Напалеон I Банапарт]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;54321 сымб. → &lt;/span&gt;76049 сымб.)
# [[Італія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;54997 сымб. → &lt;/span&gt;76996 сымб.)
# [[Рэфармацыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;57521 сымб. → &lt;/span&gt;80529 сымб.)
# [[Аляксандар Македонскі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;63234 сымб. → &lt;/span&gt;88528 сымб.)
# [[Вялікабрытанія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;63309 сымб. → &lt;/span&gt;88633 сымб.)
# [[Украіна]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;63810 сымб. → &lt;/span&gt;89334 сымб.)
# [[Лёндан]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;70444 сымб. → &lt;/span&gt;98622 сымб.)
# [[Пётар I]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;72172 сымб. → &lt;/span&gt;101041 сымб.)
# [[Другая сусьветная вайна]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;75044 сымб. → &lt;/span&gt;105062 сымб.)
# [[Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;79371 сымб. → &lt;/span&gt;111119 сымб.)
# [[Цягнік]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;100969 сымб. → &lt;/span&gt;141357 сымб.)</text>
      <sha1>9frzz27go854zeaehlo6cjhs4tpe0yb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Дзюба</title>
    <ns>0</ns>
    <id>97093</id>
    <revision>
      <id>2330937</id>
      <parentid>1685609</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T21:22:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Кочкаров</username>
        <id>70842</id>
      </contributor>
      <comment>Fixed grammar</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1017" xml:space="preserve">[[Файл:Barrère Pierre 1690-1755 Ornithologiae.png|thumb|Разнавіднасьці дзюбаў]]
'''Дзюба''' ({{мова-la|rostrum}}) — орган [[птушкі|птушак]], утвораны падоўжанымі бяззубымі сківіцамі, апранутымі ў рагавы чахол — рамфатэкай. Функцыі дзюбы вельмі разнастайныя, што адлюстроўваецца ў разнастайнасьці яе формаў. Служыць для схопліваньня здабычы, яе разьдзяленьня, для дотыку, нападу і абароны, перамяшчэньня, для дзяўбленьня, капаньня, зандаваньня грунту, а таксама для складаных дзеяньняў, звязаных з даглядам за апярэньнем і пабудовай гнязда і інш.
{{Commonscat|Beaks}}

[[Катэгорыя:Анатомія жывёлаў]]</text>
      <sha1>64sbqrcm59aw0j8yv6m8m0kzvhp03vo</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2330972</id>
      <parentid>2330937</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T06:08:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Taravyvan Adijene</username>
        <id>1924</id>
      </contributor>
      <comment>Commons</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1003" xml:space="preserve">[[Файл:Barrère Pierre 1690-1755 Ornithologiae.png|значак|Разнавіднасьці дзюбаў]]
'''Дзюба''' ({{мова-la|rostrum}}) — орган [[птушкі|птушак]], утвораны падоўжанымі бяззубымі сківіцамі, апранутымі ў рагавы чахол — рамфатэкай. Функцыі дзюбы вельмі разнастайныя, што адлюстроўваецца ў разнастайнасьці яе формаў. Служыць для схопліваньня здабычы, яе разьдзяленьня, для дотыку, нападу і абароны, перамяшчэньня, для дзяўбленьня, капаньня, зандаваньня грунту, а таксама для складаных дзеяньняў, звязаных з даглядам за апярэньнем і пабудовай гнязда і інш.

[[Катэгорыя:Анатомія жывёлаў]]</text>
      <sha1>2blyba2l930mhd9b7n83ec9qfsmdwg9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Губарэвічы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>104885</id>
    <revision>
      <id>2330967</id>
      <parentid>2330889</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T04:40:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Дамінік</username>
        <id>64057</id>
      </contributor>
      <comment>/* Каралеўства Польскае ў Рэчы Паспалітай */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="38512" xml:space="preserve">{{Населены пункт/Беларусь
|Назва                             = Губарэвічы
|Статус                            = вёска
|Назва ў родным склоне             = Губарэвічаў
|Назва па-расейску                 = стГуборевичи
|Трансьлітараваная назва           = Hubarevičy
|Герб                              = 
|Сьцяг                             = 
|Гімн                              = 
|Дата заснаваньня                  = 
|Першыя згадкі                     = 1574 г.
|Статус з                          = 
|Магдэбурскае права                = 
|Былая назва                       = Губаровічы 
|Мясцовая назва                    = 
|Вобласьць                         = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]]
|Раён                              = [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкі]]
|Сельсавет                         = [[Стралічаўскі сельсавет|Стралічаўскі]]
|Гарадзкі савет                    = 
|Старшыня гарвыканкаму             = 
|Пасада кіраўніка                  = 
|Кіраўнік                          = 
|Плошча                            = 
|Крыніца плошчы                    = 
|Вышыня                            = 134&lt;ref&gt;{{Навіна|аўтар=|загаловак=Губарэвічы|спасылка=http://foto-planeta.com/by/np/174511/gubarevichy.html|выдавец=Фота Плянэта|дата публікацыі=2017|дата доступу=12 верасьня 2017}}&lt;/ref&gt;
|Унутраны падзел                   = 
|Колькасьць насельніцтва           = 5
|Год падліку колькасьці            = 2017
|Крыніца колькасьці насельніцтва   = &lt;ref name=&quot;з&quot;/&gt;
|Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = 
|Этнічны склад насельніцтва        = 
|Год падліку этнічнага складу      = 
|Нацыянальны склад насельніцтва    = 
|Год падліку нацыянальнага складу  = 
|Колькасьць двароў                 = 5
|Год падліку колькасьці двароў     = 
|Крыніца колькасьці двароў         = 
|Паштовы індэкс                    = 247617
|СААТА                             = 
|Выява                             = 
|Апісаньне выявы                   = 
 |Шырата градусаў                  = 51
 |Шырата хвілінаў                  = 49
 |Шырата сэкундаў                  = 42
 |Даўгата градусаў                 = 30
 |Даўгата хвілінаў                 = 0
 |Даўгата сэкундаў                 = 34
|Пазыцыя подпісу на мапе           = зьлева
|Водступ подпісу на мапе           = 
|Commons                           = 
|Сайт                              = 
}}
'''Губарэ́вічы'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Гомельская вобласьць}} С. 317&lt;/ref&gt; — [[вёска]] ў [[Стралічаўскі сельсавет|Стралічаўскім сельсавеце]] [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]].

Месьціцца за 8 км на поўдзень ад раённага цэнтру і чыгуначнай станцыі [[Хвойнікі]] на адгалінаваньні Васілевічы — Хвойнікі ад лініі [[Каленкавічы]] — Гомель, за 111 км ад [[Гомель|Гомелю]]. На поўдзень мэліярацыйны канал злучаецца з ракой [[Прыпяць]]цю (прыток Дняпра). Прасёлачная дарога вядзе да аўтадарогі Хвойнікі — [[Брагін]]. Складаецца з просталінейнай вуліцы, скіраванай з паўднёвага ўсходу на паўночны захад. На 2005 год двухбаковая забудова складаецца з драўляных [[сядзіба]]ў&lt;ref name=&quot;г&quot;&gt;{{Кніга|аўтар=[[Станіслаў Марцалеў]].|частка=Губарэвічы|загаловак=[[Гарады і вёскі Беларусі]]: энцыкляпэдыя ў 8 тамах|арыгінал=|спасылка=|адказны=гал.рэд. [[Генадзь Пашкоў]]|выданьне=|месца=Менск|выдавецтва=[[Беларуская энцыкляпэдыя імя Петруся Броўкі]]|год=2005|том=2. Гомельская вобласьць. [http://files.knihi.com/Knihi/Slounik/Encyklapiedyji/Harady_i_vioski_Bielarusi/HVB.Homielskaja.2.djvu Кніга 2]|старонкі=439|старонак=520|сэрыя=|isbn=985-11-0330-6|наклад=4000}}&lt;/ref&gt;. На 2012 год вёска знаходзілася за 3 км ад [[Зона адчужэньня Чарнобыльскай АЭС|зоны адсяленьня Чарнобыльскай АЭС]] ([[Палескі дзяржаўны радыяцыйна-экалягічны запаведнік]])&lt;ref&gt;{{Артыкул|аўтар=Канстанцін Антановіч.|загаловак=Русальны тур'івэнт|спасылка=http://www.kimpress.by/?page=2&amp;id=7551&amp;mode=print|выданьне=[[Культура (газэта)|Культура]]|тып=газэта|год=16 чэрвеня 2012|нумар=[http://www.kimpress.by/?idnum=382 24 (1047)]|старонкі=|issn=}}&lt;/ref&gt;. 

== Гісторыя ==

=== Каралеўства Польскае ў Рэчы Паспалітай ===

У 1574 годзе ўпершыню пісьмова згадваецца &quot;''Село Губаровичи з людми отчизными, куничниками, з даню грошовою и медовою, з дубровами, лесами, чертежами, полми, сеножатми и ловы пташиными''&quot;, якое пры разьдзеле маёнтку Брагін паміж князямі-братамі Аляксандрам і Міхаілам Аляксандравічамі Вішнявецкімі дасталося князю Міхаілу&lt;ref&gt;Спиридонов М. Ф. Акт о разделе имения Брягин. 1574 г. // Беларускі археаграфічны штогоднік. 2000, Вып. 1. С. 185 – 194&lt;/ref&gt;{{заўвага|Чарнігаўскі гісторык І. В. Кандрацьеў спрабуе абвінаваціць князёў Вішнявецкіх у тым, што ў 1574 г. яны, сярод іншых памежных сёлаў, нібыта прыналежных раней да Любецкага староства, прыгарнулі да Брагіна і Губаровічы&lt;ref&gt;Kondratiew I. Wyznaczanie granic międzypaństwowych i administracyjnych na ziemi czernihowsko-siewierskiej w XVI–XVII wieku. // Realne i wyobrażone granice i rubieże Wielkiego Księstwa Litewskiego. / pod redakcją Doroty Michaluk. – Ciechanowiec: Muzeum Rolnictwa im. ks. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu-Instytucja Kultury Województwa Podlaskiego-Archiwum Główne Akt Dawnych, 2021. S. 140&lt;/ref&gt;. Уражанне такое, што робіць ён гэта па інэрцыі, бо Губарэвічы, у адрозьненьне, скажам, ад брагінскай жа вёскі Галкі, калі і былі памежнымі, дык хіба з астраглядавіцкім альбо хвойніцкім Стралічавам, а гэта занадта далёка ад любецкіх кардонаў. Варта, аднак, мець на ўвазе і іншае. Яшчэ з 2005 г. аўтар настойліва праводзіць тэзу пра нібыта прыналежнасьць самога Брагіна і воласьці альбо іх паловы да Любецкага староства&lt;ref&gt;Кондратьєв І. В. Лоєвське староство у 1585 – середині ХVII ст. // Пятыя міжнародныя Доýнараýскія чытанні. – Гомель, 2005. С. 197; Кондратьєв І. В. Любецьке староство (XVI – середина XVII ст.). /І. В. Кондратьєв – Чернігівський національний педагогічний університет ім. Т. Г. Шевченка; Історико-археологічний музейний комплекс «Древній Любеч». – Чернігів: Видавець Лозовий В. М., 2014. С. 20, 69, 79, 196–197&lt;/ref&gt;. Пра Брагінскую воласьць у яго складзе можна прачытаць і ў артыкуле В. С. Пазднякова «Любеч» у 3-м дадатковым томе энцыкляпэдыі «Вялікае Княства Літоўскае» (2010).}}. З датаванага 13 сакавіка 1581 году дакумэнта вынікае, што пан земскі пісар кіеўскі [[Дзьмітрый Ялец]] надзяляўся паўнамоцтвамі ў справе размежаваньня добраў пана падкаморага кіеўскага [[Шчасны Харлінскі|Шчаснага Харлінскага]] з уладаньнямі князя Міхаіла Вішнявецкага, кашталяна брацлаўскага «''miasta Brahinia, sioła Chłuchowic [Hłuchowicz], Hubarowa y Babczyna''»&lt;ref&gt;Руська (Волинська) метрика [Текст] : регести документів Коронної канцелярії для укр. земель (Волинське, Київське, Брацлавське, Чернігівське воєводства) 1569—1673 / Держ. ком. арх. України, Центр. держ. істор. арх. України, м. Київ, Ін-т укр. археографії та джерелознавства ім. М. С. Грушевського НАН України, Генер. дирекція держ. арх., Голов. арх. давніх актів; ред. і упоряд Г. Боряк [та ін.]; передм. П. К. Грімстед. — Київ, 2002. С. 301—302&lt;/ref&gt;. 18 траўня 1595 году Губарэвічы згаданыя ў акце трыбунальскім у сувязі з пагадненьнем аб скасаваньні ўзаемных прэтэнзій што да прыўласьніваньня чужых грунтоў. Паразумеліся тады ўладальнікі часткі Брагінскага маёнтку князі Міхаіл і Юрый Міхайлавічы Вішнявецкія ды ўладальнік [[Астрагляды|Астраглядаўскіх]] добраў пан Шчасны Харлінскі&lt;ref&gt;Źródła dziejowe. T. XXІ: Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym; T. X: Ziemie ruskie. Ukraina (Kijów — Bracław). / A. Jabłonowski. — Warszawa, 1894. S. 14&lt;/ref&gt;.

У 1628 г. князь Канстанцін Карыбут Вішнявецкі зь сяла Губаровічаў з 10 дымоў асадных сялян плаціў па тры злотыя ды з 12 агароднікаў па 1 злотаму і 6 грошаў&lt;ref&gt;Архив Юго-Западной России. Ч. 7. Т. 1. Акты о заселении Юго-Западной России. – Киев, 1886. С. 393&lt;/ref&gt;. У 1683 г. пані Бруханьская мусіла плаціць з 17 дымоў у Губаровічах 6 злотых&lt;ref&gt;Архив ЮЗР. Ч. 7. Т. 1. С. 489&lt;/ref&gt;. Палову Брагінскага замку і места зь сёламі, у ліку якіх Губаровічы, атрымаў у спадчыну ад князёў дзеда і бацькі Міхайлаў Вішнявецкіх князь [[Ярэмі Вішнявецкі|Ярэмі Міхал Вішнявецкі]], будучы ваявода рускі і правадыр барацьбы з «хмяльніччынай». У 1638 годзе ён заставіў сваю фартуну на чатыры гады за 65 000 злотых пану Мікалаю Лосятынскаму&lt;ref&gt;Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie. Archiwum Radziwiłłów. Dział X. Sygn. 933. S. 5-6&lt;/ref&gt;.  

Ад лістападу 1686 г. да канца мая 1687 г. Губарэвічы, у якіх разам з Глухавічамі і Сцяжарным Брагінскага маёнтку Яна Канецпольскага налічвалася 77 дымоў, мусілі колькі месяцаў утрымліваць 80 казакоў і 30 коней палкоўніка Войска Запарожскага Паўла Апостала Шчуроўскага. У выніку, скарга на &quot;''нязносныя крыўды, шкоды, крыміналы, наезды і забоі''&quot; разглядалася ў Оўруцкім гродскім судзе&lt;ref&gt;Архив ЮЗР. Ч. 3. Т. 2. Акты о казаках (1679 – 1716). – Киев, 1868. С. 153&lt;/ref&gt;.

Да 1708 году жыхары вёскі былі прыхаджанамі брагінскай Мікалаеўскай царквы. Зь ініцыятывы застаўнага ўладальніка, мазырскага маршалка пана [[Антоні Аскерка|Антонія Аскеркі]] тут была пабудаваная царква, а насельніцтва пераведзена на унію&lt;ref&gt;Архив ЮЗР. Ч. 1. Т. 4. Акты об унии и состоянии православной церкви с половины XVII века (1648—1798). — Киев, 1871. С. 378—379&lt;/ref&gt;. 1 верасьня 1719 году серадзкі ваявода [[Ян Канецпольскі]] выдаў пану Зыгмунту Шукшце з жонкай даўгавую расьпіску на 1500 злотых, забясьпечаных прыбыткамі зь вёсак Глухавічы, Губарэвічы, Сьцяжарнае і Пучын&lt;ref&gt;Описи актовых книг Киевского центрального архива. — № 38 / Сост. Е. П. Дьяковский — Киев: Типография Т. Г. Мейнандера, 1906. С. 15&lt;/ref&gt;. У 1734 годзе Губарэвічы знаходзіліся ў заставе ў айцоў [[цыстэрцыянцы|цыстэрцыянцаў]] кімбараўскіх&lt;ref&gt;Тарифи подимного податку, сеймикові лауди і люстрації Київського воєводства першої половини XVIII століття. /Вид. друге, доп. Укл. Конрад Жеменецький. — Біла Церква, 2015. С. 287&lt;/ref&gt;, хоць уладальнікам усяго Брагінскага маёнтку на той час быў ужо князь [[Міхал Сервацы Вішнявецкі]], бо з 1733 года пачаў звацца яшчэ і «''графам на Брагіне''»&lt;ref&gt;Акты, издаваемые Виленской археографической комиссией. — Вильна, 1870. Т. IV. Акты Бресцкого гродского суда. С. 485&lt;/ref&gt;.

Паводле зьвестак на 1748 год ксяндза Караля Непамуцэна Арлоўскага, Краснасельле было сярод паселішчаў, частка жыхароў якіх (зь ліку шляхты) належала да Астраглядавіцкай парафіі Оўруцкага дэканату Кіеўскай дыяцэзіі&lt;ref&gt;Ks. Orłowski K. N. Defensa biskupstwa y dyecezyi Kiiowskiey. — Lwów, 1748. S. 148&lt;/ref&gt;. У 1754 годзе з 41 двара (×6 — каля 246 жыхароў) сяла Hubarowicze Брагінскага маёнтку выплачвалася «''do grodu''» ([[Оўруч|Оўруцкага]] замку) 6 злотых, 12 грошаў, «''na milicję''» (на вайсковыя патрэбы павету і ваяводзтва) 25 злотых і 18 грошаў&lt;ref&gt;Тариф подимного податку Київського воєводства 1754 року. /Опрацював Конрад Жеменецький. — Біла Церква, 2015. С. 190&lt;/ref&gt;. У тым жа годзе маёнтак быў куплены ў княгіні Эльжбэты Вішнявецкай Міхалавай Замойскай панам [[Францішак Антоні Ракіцкі|Францішкам Антоніем Ракіцкім]]. Паводле «Апісання цэрваў горада Рэчыцы і Рэчыцкага павета, падпарадкаваных Чарнігаўскай духоўнай кансісторыі» 1796 года, у 1782 годзе ў Губарэвічах узведзены новы будынак царквы ў гонар Нараджэньня Багародзіцы&lt;ref&gt;НГАБ у Мінску. Ф. 136. Воп. 1. Спр. 573. А. 33&lt;/ref&gt;.

Габрэйскія перапісы 1765, 1778 і 1784 гадоў засьведчылі пражываньне ў вёсцы адпаведна 7, 2 і 3 чалавек (głow), якія належалі да Брагінскага кагалу&lt;ref&gt;Архив ЮЗР. Ч. 5. Т. 2. Переписи еврейского населения в юго-западном крае в 1765—1791 гг. — Киев, 1890. С. 302, 391, 710&lt;/ref&gt;. Пэўна, гайдамацка-сялянская [[Каліеўшчына]] 1768 году спрычынілася да рэзкага зьмяншэньня тут насельнікаў-юдэяў.

=== Расейская імпэрыя ===

У выніку другога падзелу [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] ([[1793]]) Губарэвічы апынуліся ў межах Чарнігаўскага намесьніцтва, з 1796 г. у складзе адноўленага [[Рэчыцкі павет|Рэчыцкага павету]] спачатку [[Чарнігаўская губэрня|Чарнігаўскай]], потым Маларасейскай, а з 29 жніўня 1797 г. [[Менская губэрня|Менскай губэрні]] [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]]&lt;ref&gt;Насевіч В., Скрыпчанка Т. Рэчыцкі павет / В. Насевіч, Т. Скрыпчанка // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: у 6 т. – Т. 6. Кн. 1. – Мінск: БелЭн, 2001.  C. 181–182&lt;/ref&gt;. У 1795 годзе насельніцтва пераведзенае ў маскоўскае праваслаўе. Прыход увайшоў у склад Чарнігаўскай, а потым Менскай епархіі. З настаяцеляў вядомыя: Іаан Бярнацкі, Феадор Бярнацкі, Матфей Загароўскі, Васілій Загароўскі. Згодна з рэвізіяй 1811 года Губарэвічы зь іх прыгоннымі жыхарамі былі ўласнасьцю непаўналетняга графа Міхала, сына Рафала, Ракіцкага. Прозьвішчы сялян — Бабры, Сакуны (лідары), Хорсуны, Марчанкі&lt;ref&gt;НГАБ. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 260. А. 247—250&lt;/ref&gt;. У ведамасьці 1829 году пра Раства-Багародзіцкую царкву запісана, што ў сяле Губарэвічы налічваўся 31 поўны двор і яшчэ тры чвэрці двара. Прыхаджане зь сялян губарэвіцкіх, 127 мужчын і 130 жанчын, што належалі графу Міхалу Ракіцкаму, былі ў заставе ў Кімбараўскага кляштару сясьцёр цыстэрцыянак&lt;ref&gt;НГАБ. Ф. 136. Воп. 1. Спр. 40604. А. 33адв.&lt;/ref&gt;. Паводле матэрыялаў рэвізскіх сказак 1850 году тут было 38 двароў, 296 жыхароў&lt;ref&gt;НГАБ. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 701. А. 542—553&lt;/ref&gt;. У рэвізіі 1858 году ўладальнікам сяла Губарэвічы з 332 жыхарамі названы граф Людзьвік, сын Міхала, Ракіцкі. З прозьвішчаў, акрамя раней ужо названых, — Бандарэнкі, Дашукі, Васюкі, Бордакі, Ляшчуны, Здрок, Прус (Прусянок), Рудзянок&lt;ref&gt;НГАБ. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 1152. А. 260—272&lt;/ref&gt;. У «Списках населённых мест Минской губернии по уездам, приходам, еврейским обществам со сведениями об их расположении и народонаселении [Дело] : 1857 г.» засьведчана, што 321 жыхар Губарэвічаў абодвух полаў быў прыхаджанінам Стралічаўскай Міхайлаўскай царквы&lt;ref&gt;Расійскі дзяржаўны гістарычны архіў. Ф. 1290. Воп. 4. Спр. 79. А. 696&lt;/ref&gt;.

У парэформавы пэрыяд Губарэвічы ў складзе Мікуліцкай воласьці Рэчыцкага павету Менскай губэрні. На 1864 год тутэйшая царква Раства Багародзіцы была прыпісной у Стралічаўскім прыходзе&lt;ref&gt;Историко-статистическое описание Минской епархии. – Санкт-Петербург, 1864. С. 304 – 305&lt;/ref&gt;. У 1879 годзе Губарэвічы належалі да ліку паселішчаў [[Стралічаў]]скага царкоўнага [[прыход]]у&lt;ref&gt;Описание церквей и приходов Минской епархии. VIII. Речицкий уезд. — Минск, 1879. С. 131&lt;/ref&gt;. Паводле энцыкляпэдыі «Гарады і вёскі Беларусі», у 1885 годзе тут было 270 жыхароў і 68 двароў, дзейнічала царква Раства Багародзіцы. У 1891—1896 гадох Губарэвіцкае сельскае таварыства мела пазямельныя судовыя справы з уладальнікам маёнтку Брагін панам Станіславам Кербедзем, дакладней, зь яго ўпаўнаважаным Юзафам Вайткоўскім&lt;ref&gt;НГАБ. Ф. 1595. Воп. 2. Спр. 2280. А. 14 — 14адв., 76 — 76адв., 88 — 88адв.&lt;/ref&gt;. Паводле перапісу 1897 году налічвалася 650 жыхароў і 103 двары, царква, школа граматы, 2 ветракі і [[фальварак]]&lt;ref name=&quot;г&quot;/&gt;. У 1908 годзе Губарэвічы налічвалі 830 жыхароў і 130 двароў, месьціліся ў [[Мікулічы (Гомельская вобласьць)|Мікуліцкай]] воласьці ([[Рэчыцкі павет (Менская губэрня)|Рэчыцкі павет]], [[Менская губэрня]]).

=== Найноўшы час ===
9 лютага 1918 году, яшчэ да падпісаньня Берасьцейскай мірнай дамовы з бальшавіцкай Расеяй (3 сакавіка), Германія перадала паўднёвую частку Беларусі [[Украінская Народная Рэспубліка|Украінскай Народнай Рэспубліцы]]. У адказ на гэта, 9 сакавіка [[Другая Устаўная грамата|Другой Устаўной граматай]] тэрыторыя абвешчана часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Губарэвічы ў складзе Мікуліцкай воласьці Рэчыцкага павету, аднак, апынуліся ў часова створанай 15 чэрвеня Палескай губэрні з цэнтрам у Рэчыцы, з кастрычніка — у Мазыры. З 18 траўня тут дзейнічала «варта Украінскай Дзяржавы»&lt;ref&gt;Ціхаміраў А. В. Станаўленне і развіццё беларуска-украінскіх адносін у 1918 – 1920 гг. //  Веснік БДУ. Сер. 3. 2005. № 3. С. 28 – 32; Грицкевич А. П. Борьба за Украину, 1917—1921 / А. П. Грицкевич; под науч. ред. А. Е. Тараса. — Минск: Современная школа, 2011. С. 92 — 93; Ільїн, О. Західне Полісся в Українській Державі гетьмана Скоропадського (Історія в документах) / О. Ільїн // Над Бугом і Нарвою : український часопис Підляшшя. — 2014. № 3. С. 42; Замойский А. С. Брагин и местечки юго-восточной Беларуси в условиях перехода от войны к миру. 1918—1922. // Брагинщина в контексте истории белорусско-украинского пограничья: сборник научных статей / редкол. А. Д. Лебедев. — Минск, 2018. С. 85&lt;/ref&gt;. Падчас акупацыі германскімі войскамі ў 1918 годзе партызаны пад камандаваньнем Ф. І. Скараходава (выхадзец з Брагіна) разграмілі створаную тут акупантамі камендатуру.

1 студзеня 1919 г., згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі, Рэчыцкі павет увайшоў у склад [[Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусі|Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі]], але 16 студзеня разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі быў далучаны да [[РСФСР]].

Ад 8 сьнежня 1926 году – у складзе [[БССР]]. Да 30 сьнежня 1927 году вёска была цэнтрам [[сельсавет]]у ў [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкім раёне]] спачатку [[Рэчыцкая акруга|Рэчыцкай акругі]], а з 9 чэрвеня 1927 году ў [[Гомельская акруга|Гомельскай акрузе]]. У 1930 годзе заснаваны [[калгас]] «Хваля рэвалюцыі», працавала [[кузьня]]&lt;ref name=&quot;г&quot;/&gt;. На пачатку 1930-х гадоў сельскі храм стаў [[прыход]]зкім. 7 студзеня 1938 году супрацоўнікі [[НКУС БССР|Народнага камісарыяту ўнутраных справаў БССР]] арыштавалі пратаярэя царквы Яна Жалезьняковіча, якога расстралялі 10 лютага. У верасьні 1938 году царкву пераабсталявалі пад школу. У [[Нямецка-савецкая вайна|нямецка-савецкай вайне]] 1941—1945 гадоў загінулі 104 вяскоўцы. У лістападзе 1943 году [[Чырвоная Армія]] вызваліла вёску ад нямецкіх захопнікаў&lt;ref&gt;{{Артыкул|аўтар=Анатоль Кляшчук.|загаловак=Прафэсійная прыгоднасьць на ўсё жыцьцё|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=112431|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=29 траўня 2013|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/archive/?idate=2013-05-29 96 (27461)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/112416/29may-4.indd.pdf 4]|issn=1990-763x}}&lt;/ref&gt;. На пачатку 1945 году сельскую царкву разабралі. Паводле перапісу 1959 году вёска налічвала 756 жыхароў. Пасьля 1986 году зь вёскі адсялілі 726 жыхароў&lt;ref name=&quot;п&quot;/&gt;.

Да 2005 году знаходзілася ў складзе [[саўгас]]у «Стралічаў». На 2009 год км² глебы ўтрымліваў 15—40 [[Кюры (адзінка вымярэньня)|кюры]] радыёнуклідаў цэзу-137 і 2—3 кюры [[стронц]]у-90. Доза апрамяненьня ў вёсцы 5-кратна перавышала норму&lt;ref&gt;{{Навіна|аўтар=Кастусь Лашкевіч|загаловак=Чарнобыльцы: «Дайце нам тут спакойна памерці»|спасылка=https://m.tut.by/news/society/149462.html|выдавец=[[TUT.BY|Tut.by]]|дата публікацыі=8 кастрычніка 2009|копія=https://news.tut.by/society/149462.html|дата копіі=8 кастрычніка 2009|дата доступу=12 верасьня 2017}}&lt;/ref&gt;. У 2010 годзе на стагадовым [[вяз]]е побач з разабранай царквой выразалі выяву [[Багародзіца|Багародзіцы]] зь немаўлём, якую абвязалі ручнікамі і ўпрыгожылі кветкамі. На 2012 год у адселенай вёсцы пражывала 7 пэнсіянэраў&lt;ref name=&quot;з&quot;&gt;{{Артыкул|аўтар=Ірына Асташкевіч.|загаловак=Так хочацца цуду|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=97393|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=22 траўня 2012|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/archive/?idate=2012-05-22 95 (27210)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/97406/22may-6.indd.pdf 6]|issn=1990-763x}}&lt;/ref&gt;. У красавіку 2016 году лябараторыя Менскага гарадзкога цэнтру гігіены і эпідэміялёгіі выявіла ў малацэ з фэрмы Мікалая Чубянка, што побач зь вёскай, радыёнукліды стронцу-90 у памеры 37,5 [[Бэкерэль (адзінка вымярэньня)|бэкерэль]]/кг. Тым часам, [[Міністэрства аховы здароўя Рэспублікі Беларусь]] дапускала ўтрыманьне ў малацэ да 3,7 бэкерэль/кг радыёнуклідаў стронцу, паводле Рэспубліканскіх дапушчальных узроўняў зьмяшчэньня радыёнуклідаў цэзу-137 і стронцу-90 у харчовых прадуктах і пітной вадзе ад 26 красавіка 1999 году (РДУ-99). Пагатоў малако прадавалі на Хвойніцкі вытворчы ўчастак ААТ «[[Мілкавіта]]», адкуль вырабленыя зь яго «Палескія сыры» пастаўлялі ў Расею. Аднак нават Тэхнічны рэглямэнт [[Эўразійскі эканамічны зьвяз|Эўразійскага эканамічнага зьвязу]] дапускаў да 25 бэкерэль/кг у малочных вырабах па радыёнуклідах стронцу&lt;ref&gt;{{Навіна|аўтар=|загаловак=Фэрмэр Мікалай Чубянок: «Я столькі ўклаў сродкаў у гэтую фэрму. А тут такое»|спасылка=http://naviny.by/rubrics/society/2016/04/28/ic_articles_116_191558|выдавец=[[БелаПАН|Беларускія навіны]]|дата публікацыі=28 красавіка 2016|копія=http://www.zautra.by/art.php?sn_nid=21262|дата копіі=29 красавіка 2016|дата доступу=12 верасьня 2017}}&lt;/ref&gt;.

Да [[Вялікдзень|Вялікадня]] 2016 году каля дрэва ўзьвялі [[Капліца|капліцу]], у якую выхадцы з Губарэвічаў перадалі напрастольны крыж з разбуранага храма, а на месцы храма паставілі крыж. 17 красавіка 2017 году тураўскі япіскап Леанід асьвяціў капліцу ў гонар Нараджэньня Багародзіцы. На той час у вёсцы Губарэвічы было 5 жыхароў&lt;ref name=&quot;ц&quot;&gt;{{Навіна|аўтар=|загаловак=Япіскап тураўскі і мазырскі Леанід зьдзейсьніў асьвячэньне капліцы ў вёсцы з пяцю жыхарамі|спасылка=http://www.church.by/by/news/episkop-turovskij-i-mozyrskij-leonid-sovershil-osvjashenie-chasovni-v-derevne-s-pjatju-zhiteljami|выдавец=[[Беларуская праваслаўная царква]]|дата публікацыі=20 красавіка 2017|дата доступу=12 верасьня 2017}}&lt;/ref&gt;.

== Насельніцтва ==
* XIX стагодзьдзе: 1850 год — 296 жыхароў і 38 двароў; 1885 год — 270 жыхароў і 68 двароў; 1897 год — 650 жыхароў і 103 двары&lt;ref name=&quot;г&quot;/&gt;
* XX стагодзьдзе: 1908 год — 830 жыхароў і 130 двароў; 1959 год — 756 жыхароў; 1986 год — 726 жыхароў&lt;ref name=&quot;п&quot;&gt;{{Навіна|аўтар=Алена Германовіч|загаловак=Дома сумна - падарожжа дзявятае: Губарэвічы|спасылка=http://naviny.by/rubrics/society/2013/04/25/ic_articles_116_181588|выдавец=[[БелаПАН|Беларускія навіны]]|дата публікацыі=25 красавіка 2013|дата доступу=12 верасьня 2017}}&lt;/ref&gt;; 1999 год — 47 жыхароў
* XXI стагодзьдзе: 2004 год — 70 жыхароў; 2010 год — 23 жыхары; 2012 год — 5 жыхароў&lt;ref name=&quot;з&quot;/&gt; і 5 хатаў

== Ураджэнцы ==
* [[Уладзімер Марчанка]] (1915—1945) — артылерыст, поўны кавалер [[Ордэн Славы|ордэна Славы]]&lt;ref name=&quot;г&quot;/&gt;
* [[Мікола Ляшчун]] (нар. 1955)  — паэт і перакладнік&lt;ref&gt;{{Навіна|аўтар=Валерыя Гіро|загаловак=Ільлянскую школу наведаў беларускі паэт Мікола Ляшчун|спасылка=http://www.peramoga.by/themes/22806/|выдавец=Газэта «[[Шлях перамогі]]» ([[Вялейка]])|дата публікацыі=5 лютага 2013|дата доступу=12 верасьня 2017}}&lt;/ref&gt;

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* Гарады і вёскі Беларусі: Энцыклапедыя. Т.2, кн.2. Гомельская вобласць/С. В. Марцэлеў; Рэдкалегія: Г. П. Пашкоў (галоўны рэдактар) і інш. — Мн.: БелЭн, 2005. 520с.: іл. Тыраж 4000 экз. ISBN 985-11-0330-6 ISBN 985-11-0302-0
* Ростислав Бондаренко (священник). Памяти мученика, крестившего моего деда (жизнеописание протоиерея Иоанна Иосифовича Железняковича). // Брагинщина в контексте истории белорусско-украинского пограничья: сборник научных статей / редкол. А. Д. Лебедев (отв. ред.) [и др.]. — Минск: Четыре четверти, 2018. С. 77 — 83

== Вонкавыя спасылкі ==
* {{Навіна|аўтар=|загаловак=Надвор’е ў вёсцы Губарэвічы|спасылка=http://rp5.by/Надвор'е_ў_вёсцы_Губарэвічы|выдавец=|дата публікацыі=|копія=http://rp5.by/Надвор'е_ў_вёсцы_Губарэвічы|дата копіі=12 верасьня 2017|дата доступу=12 верасьня 2017}}
* {{Навіна|аўтар=Сяргей Лескець|загаловак=Фота: Чарнобыль 30 гадоў пасьля катастрофы|спасылка=http://ostro.by/fota/fota-charnobyl-30-gadou-paslya-katastrofy/|выдавец=[[Цэнтар Астрагорскага]]|дата публікацыі=25 красавіка 2016|дата доступу=12 верасьня 2017}}

{{Стралічаўскі сельсавет}}
{{Хвойніцкі раён}}

[[Катэгорыя:Стралічаўскі сельсавет]]
[[Катэгорыя:Населеныя пункты Хвойніцкага раёну]]
[[Катэгорыя:Населеныя пункты, згаданыя ў XVI стагодзьдзі]]</text>
      <sha1>c92t9p67x8wpui2t8shij00k7ivd24h</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Рудакоў</title>
    <ns>0</ns>
    <id>104893</id>
    <revision>
      <id>2330992</id>
      <parentid>2317982</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T10:46:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>/* Расейская імпэрыя */ выява</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="30494" xml:space="preserve">{{Мястэчка
|Назва                           = Рудакоў
|Назва ў родным склоне           = Рудакова
|Арыгінальная назва              = 
|Краіны                          = Беларусі
|Герб                            = 
|Сьцяг                           = 
|Гімн                            = 
|Першыя згадкі                   = 1574 год
|Горад з                         = 
|Магдэбурскае права              = 
|Былая назва                     = 
|Мясцовая назва                  = 
|Адміністрацыйная адзінка        = Вобласьць
|Назва адміністрацыйнай адзінкі  = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]]
|Адміністрацыйная адзінка2       = Раён
|Назва адміністрацыйнай адзінкі2 = [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкі]]
|Адміністрацыйная адзінка3       = 
|Назва адміністрацыйнай адзінкі3 = 
|Сельсавет                       = [[Стралічаўскі сельсавет|Стралічаўскі]]
|Пасялковы савет                 = 
|Кіраўнік                        = 
|Імя кіраўніка                   = 
|Плошча                          = 
|Вышыня                          = 
|Колькасьць насельніцтва         = 10&lt;ref&gt;[http://hoiniki.gov.by/ru/strelich/ Інфармацыя аб насельніцтве Стралічаўскага сельсавету на 1 студзеня 2021 г.]&lt;/ref&gt; 
|Год падліку насельніцтва        = 2021
|Шчыльнасьць насельніцтва        = 
|Этнічны склад насельніцтва      =
|Год падліку этнічнага складу насельніцтва =
|Колькасьць двароў               = 
|Часавы пас                      = +3
|Летні час                       = 
|Тэлефонны код                   = 
|Паштовы індэкс                  = 
|Аўтамабільны код                = 
|Выява                           = Усадьба Оскерко-Ваньковичей в Рудакове.jpg 
|Апісаньне выявы                 = 
|Шырата паўшар'е                 = паўночнае
 |Шырата градусаў                = 51
 |Шырата хвілінаў                = 48
 |Шырата сэкундаў                = 43.5
|Даўгата паўшар'е                = усходняе
 |Даўгата градусаў               = 30
 |Даўгата хвілінаў               = 3
 |Даўгата сэкундаў               = 8.9
|Пазыцыя подпісу на мапе         = зьлева
|Водступ подпісу на мапе         = 
|Commons                         = 
|Сайт                            = 
|Колер                           = {{Колер|Беларусь}}
}}
'''Рудако́ў'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Гомельская вобласьць}}&lt;/ref&gt; — [[вёска]] ў [[Стралічаўскі сельсавет|Стралічаўскім сельсавеце]] [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]].

== Гісторыя ==
=== Карона Каралеўства Польскага ===
[[File:Урывак зь ліста 1574 г., у якім згаданы востраў Рудакоў.jpg|значак|зьлева|Урывак зь дзельчага ліста 1574 г. князёў-братоў А. і М. Вішнявецкіх.]]
Вёска Рудакоў вядомая зь ліста 1574 году князя Аляксандра Аляксандравіча Вішнявецкага брату. На той час гэта быў аднайменны востраў у Брагінскім маёнтку, які дастаўся князю Міхаілу Аляксандравічу Вішнявецкаму: «''... Ку тому остров Рудаков с полями, чертежами, дубровами и сеножатми до границы от Высокого, взявши от сеножатей до могилок, до дороги Хвойницское, которая идеть до Остроглядович, до рубежов, которые есмо сами зарубали водле выязду нашого братэрского...''»&lt;ref&gt;Беларускі археаграфічны штогоднік. 2000, Вып. 1. С. 185 – 194 http://www.belniidad.by/sites/default/files/bash/bash01_2000.pdf&lt;/ref&gt;.

У часы [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] паселішча належала да Кіеўскага, ад XVII ст. да [[Оўруч|Оўруцкага павету]] [[Кіеўскае ваяводзтва|Кіеўскага ваяводзтва]] [[Карона Каралеўства Польскага|Кароны Польскай]], а уласьнікамі яго былі тыя, хто валодаў Брагінскім ключом – малодшая галіна [[Вішнявецкія|князёў Вішнявецкіх]], Канецпольскія, застаўныя ўладальнікі Бандынэлі, князь [[Міхал Сэрвацы Вішнявецкі]] са старэйшай галіны роду, [[Замойскія]], Ракіцкія.

14 верасня 1686 году лясьнічы Лаўрын з [[Бабчын|Бабчына]] пад прысягай паведаміў у Оўруцкім гродзкім судзе, што так з-за казакоў, як і з-за войска ВКЛ, зь вёскі Рудакоў адыйшлі 8 дымоў (×6 – прыкладна 48 жыхароў)&lt;ref&gt;Архив Юго-Западной России (Архив ЮЗР). Ч. 7. Т. 1. Акты о заселении Юго-Западной России. – Киев, 1886. С. 550 – 551&lt;/ref&gt;. У справе таго ж суда ад 28 чэрвеня 1687 году Рудакоў названы сярод паселішчаў часткі Брагінскага маёнтку ваяводзіча бэлзскага, каралеўскага палкоўніка Яна Канецпольскага, зруйнаваных працяглым (ад лістападу 1686 г.) пастоем казакоў палкоўніка Войска Запарожскага Паўла Апостала Шчуроўскага. Тады тут засталося 12 дымоў (каля 72 чалавек), а разьмясьціліся на пастой 12 казакоў і 13 коней&lt;ref&gt;Архив ЮЗР. Ч. 3. Т. 2. Акты о казаках (1679 – 1716). – Киев, 1868. С. 148, 151&lt;/ref&gt;.

У акце ад 22 верасьня 1715 году сказана, што губарэвіцкія сяляне пана маршалка мазырскага Антонія Аскеркі, узброеныя косамі, сякерамі і стрэльбамі, папалілі стагі сена, прыналежныя падданым пана войскага мельніцкага Аляксандра Антонія Бандынэлі, жыхарам вёсак Рудакоў, Бабчын і хутара [[Чахі (Гомельская вобласьць)|Чахі]]. У выніку, убогія сяляне А. Бандынэлі, якія з-за браку сена ня мелі чым карміць худобу зімой, вымушаныя былі ад яе пазбавіцца&lt;ref&gt;Архив ЮЗР. Ч. 1. Т. 4. Акты об унии и состоянии православной церкви с половины XVII века (1648 – 1798). – Киев, 1871. С. 379&lt;/ref&gt;. У «Тарыфе падымнага падатку Оўруцкага павету 1734 году Рудакоў – у палове Брагінскіх добраў, якую дагэтуль шмат гадоў трымаў у заставе ад паноў Канецпольскіх дорпацкі падкаморы А. Бандынэлі, спачыўшы ў 1733 годзе. Вядома, што князь Міхал Сэрвацы Вішнявецкі менавіта ў тым жа 1733 годзе ці не ўпершыню падпісаўся, акрамя іншага, «графам на Брагіне»&lt;ref&gt;Акты, издаваемые Виленской археографической комиссией. – Вильна, 1870. Т. IV. Акты Бресцкого гродского суда. С. 485&lt;/ref&gt;, а значыць надалей і вёска Рудакоў належала яму. Паводле зьвестак на 1748 год ксяндза Караля Непамуцэна Арлоўскага, Рудакоў быў сярод паселішчаў, частка жыхароў якіх (відавочна, зь ліку шляхты) належала да Астраглядавіцкай парафіі Оўруцкага дэканату Кіеўскай дыяцэзіі&lt;ref&gt;Ks. Orłowski K. N. Defensa biskupstwa y dyecezyi Kiiowskiey. – Lwów, 1748. S. 148&lt;/ref&gt;. У самым пачатку 1749 году Брагінская фартуна дасталася дачцэ князя пані Эльжбэце Замойскай, а потым яе дачцэ Катарыне Мнішак (гл.: [[Брагін]]).

У 1754 годзе з 25 двароў (каля 150 жыхароў) вёскі Рудакоў Брагінскага маёнтку выплачвалася «''do grodu''» (Оўруцкага замку) 3 злотыя, 26 з паловай грошаў, «''na milicję''» (на вайсковыя патрэбы павету і ваяводзтва) 15 зл. і 16 гр.&lt;ref&gt;Тариф подимного податку Київського воєводства 1754 року. /Опрацював Конрад Жеменецький. – Біла Церква, 2015. С. 190&lt;/ref&gt; У тым жа годзе маёнтак быў куплены ў княгіні Эльжбэты Вішнявецкай Міхалавай Замойскай панам Францішкам Антоніем Ракіцкім. 26 студзеня і 7 траўня 1775 году адпаведна ў Оўруцкі і Кіеўскі (у Жытоміры) гродзкія суды ад імя сужэнства князёў Шуйскіх (Войцеха і Анелі), старостаў ніжынскіх, пададзеныя скаргі на сужэнства  Ракіцкіх (Міхала  і Марыю), палкоўнікаў пяцігорскіх, і рудакоўскага губэрнатара Адамовіча за ўчыненьне розных крыўдаў падданым іх хвойніцкім&lt;ref&gt;Аrchiwum Główny Akt Dawnych w Warszawie. Аrchiwum Рrozorów і Jelskich. Sygn. 1. S. 78&lt;/ref&gt;. 

Паводле габрэйскіх перапісаў 1765, 1778 і 1784 гадоў у Рудакове жылі адпаведна 5, 5 і 3 чалавекі (głowy), якія належалі да Брагінскага кагалу&lt;ref&gt;Архив ЮЗР. Ч. 5. Т. 2. Переписи еврейского населения в юго-западном крае в 1765 – 1791 гг. – Киев, 1890. С. 302, 391, 710&lt;/ref&gt;.

=== Расейская імпэрыя ===
[[File:Рудакоў на плане Генеральнага межавання Рэчыцкага павету.png|значак|зьлева|Двор і вёска Рудакоў на схематычным пляне Рэчыцкага павету 1800 г.]]Пасьля [[Другі падзел Рэчы Паспалітай|другога падзелу Рэчы Паспалітай]] (1793) Рудакоў – у межах Чарнігаўскага намесьніцтва, з 1796 году ў складзе адноўленага [[Рэчыцкі павет (Расейская імпэрыя)|Рэчыцкага павету]] Маларасейскай, а з 29 жніўня 1797 году [[Менская губэрня|Менскай губэрні]] [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]]&lt;ref&gt;Насевіч В., Скрыпчанка Т. Рэчыцкі павет / В. Насевіч, Т. Скрыпчанка // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: у 6 т. – Т. 6. Кн. 1. – Мінск: БелЭн, 2001.  C. 181–182&lt;/ref&gt;. У 1795 годзе фальварак Рудакоў зь вёскай [[Мокіш]] былі ў заставе ў ротмістра Крэча, але належалі пану падстаросьце рэчыцкаму Ігнацыю Аскерку&lt;ref&gt;Петреченко І. Є. «Камеральное описание… Речицкой округи» 1796 р.: інформаційний потенціал пам’ятки // Днепровский паром. Природное единство и историко-культурное взаимодействие белорусско-украинского пограничья / Материалы международной конференции (26-27 апреля 2018 г., г. Гомель). — Минск, 2018. С. 73&lt;/ref&gt;, які годам раней страціў жонку пані Ізабэлу{{Заўвага|Запіс у мэтрычных кнігах Юравіцкага касьцёлу, у якім засьведчана, што нябожчыца была парафіянкай касьцёлу ў Астраглядах, а пахаваная ў Рудакове.}}&lt;ref&gt;НГАБ у Мінску. Ф. 937. Воп. 1. Спр. 60. А. 97&lt;/ref&gt;, дачку папярэдняга ўладальніка добраў графа Міхала Адама Ракіцкага. На 1796 год рыма-каталіцкім капэлянам у Рудакове быў Томаш Чачот&lt;ref&gt;НГАБ. Ф. 1781. Воп. 27. Спр. 202. А. 173&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Тытульны аркуш Паланэза для фартэпіяна ў чатыры рукі. 1832-1833 гг.png|значак|зьлева|Тытульны аркуш Двух палянэзаў для фартэпіяна ў чатыры рукі кампазытара Юзафа Дашчынскага, прысьвечанага пані Ядвізе з дому Гечэвічаў, Аскерчыне (Аскерка). 1832—1833 гг.]][[File:Rudakou manor in Belarus - 1891 AD.jpg|значак|Сядзібны дом Аскеркаў у Рудакове. Першая палова XIX ст. Малюнак Ігнацыя Врублеўскага. 1891 год.]]У шляхецкай рэвізіі 1811 г. паведамляецца, што фальварак Рудакоў зь вёскамі Рудакоў, [[Рудыя (Гомельская вобласьць)|Рудыя]], Чахі, [[Варацец]] і іх 200 душамі прыгонных мужчынскага полу трымаў у шасьцігадовай арэндзе ад дзедзічнага ўладальніка графа Людвіка Ракіцкага{{Заўвага|Спадчыньнік гэтых добраў сямнаццацігадовы Уладыслаў, сын Ігнацыя, Аскерка, сястрынец графа Людвіка, на той час жыў у яго двары Гарадзішча; гл.: НГАБ. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 263. А. 206, альбо старонкі [[Двор-Гарадзішча]] і [[Брагін]].}}, менскага губэрнскага маршалка, пан Марцэлін Вешэнеўскі&lt;ref&gt;НГАБ. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 263. А. 147&lt;/ref&gt;.

Як засьведчыў А. Ельскі, у 1816 годзе ўладанне, паводле сямейнага пагадненьня, было падзеленае наступным чынам: Уладыслаў, сын Ігнацыя, Аскерка, падкаморы рэчыцкі, атрымаў вёску Рудакоў з рэзыдэнцыяй і вёскі Чахі, Рудыя, Варацец, а яго сястра Людвіка – фальваркі Мокіш і Бабчын з прылегласьцямі&lt;ref&gt;Słownik geograficzny Krółewstwa Polskiego і innych krajów słowiańskich. – Warszawa, 1888. T. IX. S. 901&lt;/ref&gt;. У 1834 годзе гаспадыняй Рудакоўскіх добраў была ўдава Уладыслава пані Ядвіга з Гечэвічаў Аскерчына, якую настаяцель Бабчынскай Крыжаўзьдзьвіжанскай прыходзкай царквы І. Нямшэвіч у мэтрычных запісах хросту дзяцей яе сялян чамусьці называў Еўдакіяй&lt;ref&gt;НГАБ. Ф. 136. Воп. 13. Спр. 536. А. 68&lt;/ref&gt;. Тады, згодна з энцыкляпэдыяй «Гарады і вёскі Беларусі», у Рудакове было 46 двароў. 1 (13) лістапада  1844 году складзены інвэнтар, зь якога вынікае, што Рудакоўскі маёнтак з фальваркамі Бабчын і Мокіш быў ўласнасьцю непаўналетніх Гэнрыка Юстына, Аляксандра Юстыніяна і Зофіі Марцэлы Аскеркаў, але знаходзіўся ў арэндзе ў Міхаіла Ігнатавіча Быкава&lt;ref&gt;НГАБ. Ф. 142. Воп. 1. Спр. 1465&lt;/ref&gt;. На 1850 год, паводле С. В. Марцэлева, у вёсцы Рудакоў налічвалася 235 жыхароў. У «Списках населённых мест Минской губернии по уездам, приходам, еврейским обществам со сведениями об их расположении и народонаселении [Дело]: 1857 г.» засьведчана, што 231 жыхар вёскі Рудакоў абодвух полаў зьяўляўся прыхаджанінам Бабчынскай Крыжаўзьдзьвіжанскай царквы, 14 мужчын і 10 жанчын зь вёскі і з фальварку былі парафіянамі Астраглядавіцкага касьцёлу Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі&lt;ref&gt;Расейскі дзяржаўны гістарычны архіў. Ф. 1290. Воп. 4. Спр. 79. А. 381, 722&lt;/ref&gt;.  

[[Файл:Rudakoŭ, Vańkovič. Рудакоў, Ваньковіч (1914).jpg|значак|Палац Ваньковічаў у Рудакове, 1914 г.]]

У парэформавы пэрыяд Рудакоў належаў да Мікуліцкай воласьці Рэчыцкага павету Менскай губэрні. Да свайго спачыну ў 1866 годзе маёнткам валодаў Гэнрык Аскерка{{Заўвага|Старэйшы брат Аляксандра Аскеркі, палітыка «белых» і паўстанца 1863 году, высланага ў Сібір. Мяркуецца, што Гэнрык Аскерка таксама меўся выконваць абавязкі павятовага начальніка, калі б толькі паўстаньне ахапіла Рэчыцкі павет. Быў зьвязьнены, але яму пашчасьціла пазьбегчы ссылкі, а тым самым і канфіскацыі Рудакова; гл.: Pamiętniki Jakóba Gieysztora z lat 1857 – 1865. – Wilno, 1913. Tom I. S. 404. Tom II. S. 148, 302}}, а пасьля яго дочкі Марыя і Гэлена. У 1875 годзе ў маёнтку Рудакоў была заснавана вінакурня (бровар)&lt;ref name=&quot;fn1&quot;&gt;Список фабрик и заводов европейской России. – С.-Петербург, 1903. С. 575&lt;/ref&gt;. У 1876 годзе зямельныя ўгодзьдзі рудакоўскіх Аскеркаў складалі 7416 дзесяцін, працавалі два млыны. У 1884 г.  пані Гэлена Аскерчанка пабралася шлюбам са Станіславам Ваньковічам. Згодна са зьвесткамі на 1876 і 1879 гады, Рудакоў заставаўся ў прыходзе Бабчынскай Крыжаўзьдзьвіжанскай царквы&lt;ref&gt;Минские епархиальные ведомости. — Минск, 1876. № 10. С. 458; Описание церквей и приходов Минской епархии. VIII. Речицкий уезд. — Минск, 1879. С. 15&lt;/ref&gt;. На 1889 год маёнтак Рудакоў з фальваркамі Бабчын і Мокіш (усяго 7162 дзесяціны зямлі) належаў Гэлене, дачцэ Гэнрыка, Ваньковіч&lt;ref&gt;Список зелевладельцев Минской губернии. 1889 г. – Минск, 1889. С. 364&lt;/ref&gt;. Паводле перапісу 1897 г., у вёсцы Рудакоў 66 двароў, 381 жыхар, школа граматы. У аднаіменным фальварку 6 двароў і 135 жыхароў, бровар. У 1903 годзе той бровар сіламі 8 рабочых вытвараў сьпірту на 35 200 рублёў у год, перарабляючы 120 000 пудоў бульбы і 4 200 пудоў жыта&lt;ref name=&quot;fn1&quot;/&gt;. На 1909 год у вёсцы 87 двароў, 484 жыхары, у фальварку 1 двор, 7 жыхароў&lt;ref&gt;Список населённых мест Минской губернии. / Сост. В. С. Ярмолович. – Минск, 1909. С. 172&lt;/ref&gt;. У тым самым 1909 годзе ў двары Рудакоў адбылося гучнае ва ўсім краі і з удзелам вялікай колькасьці слынных гасьцей «срэбранае вясельле» Станіслава і Гэлены Ваньковічаў, падрабязна апісанае Мечыславам Ялавецкім&lt;ref&gt;Ваньковичи / Департамент по архивам и делопроизводству Министерства юстиции Республики Беларусь [и др.]; сост.: Н. А. Голубева, Н. М. Усова, Л. В. Языкович; под научной редакцией В. И. Прокопцова. – Минск: БелЭн, 2012. С. 139 – 156&lt;/ref&gt;. У 1911 годзе уладальніцай маёнтку Рудакоў у 7075 дзесяцін афіцыйна, як і раней, заставалася пані Гэлена Ваньковіч&lt;ref&gt;Список землевладельцев Минской губернии. 1911 г. – Б. м. С. 4&lt;/ref&gt;.[[File:Rudakou manor in Belarus - before 1914 AD.jpg|значак|Палац Ваньковічаў у Рудакове. Архітэктар Тадэвуш Раствароўскі. Паводле яго сына А. Раствароўскага, збудаваны ў 1905-1906 гг.&lt;ref&gt;Rostworowski Andrzej. Ziemia, której już nie zobaczysz. Wspomnienia Kresowe. – Warszawa, 2001. S. 83&lt;/ref&gt; Здымак каля 1914 г.]]

=== Найноўшы час ===
9 лютага 1918 году, яшчэ да падпісаньня Берасьцейскай мірнай дамовы з бальшавіцкай Расеяй (3 сакавіка), Германія перадала паўднёвую частку Беларусі [[Украінская Народная Рэспубліка|Украінскай Народнай Рэспубліцы]]. У адказ на гэта, 9 сакавіка [[Другая Устаўная грамата|Другой Устаўной граматай]] тэрыторыя абвешчана часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Рудакоў у складзе Рэчыцкага павету, аднак, апынуўся ў часова створанай 15 чэрвеня Палескай губэрні з цэнтрам у Рэчыцы, з кастрычніка — у Мазыры. З 18 траўня тут дзейнічала «варта Украінскай Дзяржавы»&lt;ref&gt;Ціхаміраў А. В. Станаўленне і развіццё беларуска-украінскіх адносін у 1918 – 1920 гг. //  Веснік БДУ. Сер. 3. 2005. № 3. С. 28 – 32; Грицкевич А. П. Борьба за Украину, 1917 – 1921 / А. П. Грицкевич; под науч. ред. А. Е. Тараса. – Минск: Современная школа, 2011. С. 92 — 93; Ільїн, О. Західне Полісся в Українській Державі гетьмана Скоропадського (Історія в документах) / О. Ільїн // Над Бугом і Нарвою : український часопис Підляшшя. — 2014. № 3. С. 42; Замойский А. С. Брагин и местечки юго-восточной Беларуси в условиях перехода от войны к миру. 1918—1922. // Брагинщина в контексте истории белорусско-украинского пограничья: сборник научных статей / редкол. А. Д. Лебедев. — Минск, 2018. С. 85&lt;/ref&gt;. 

1 студзеня 1919 году, згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі, Рэчыцкі павет увайшоў у склад [[Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусі|Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі]], але 16 студзеня разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі быў далучаны да [[РСФСР]].

Ад 8 сьнежня 1926 году – у складзе БССР, цэнтр Рудакоўскага сельсавету Хойніцкага раёну Рэчыцкай і з 9 чэрвеня 1927 году Гомельскай  акругі, ад 20 лютага 1938 году Палескай, з 8 студзеня 1954 году Гомельскай абласьцей. У другой палове 1920-х гг. былы панскі двор стаў сядзібай саўгасу «Рудакоў». У 1929 годзе арганізаваны калгас, працавалі 2 ветракі, маслазавод (з 1928), стальмашня, 2 кузьні. На 1930 год было 76 двароў, 412 жыхароў, пачатковая школа, адзьдзяленьне спажывецкай каапэрацыі. У 1938 годзе на базе саўгасу «Рудакоў» створана МТС&lt;ref&gt;Памяць: Гiстарычна-дакументальная хронiка Хойнiцкага раена / Рэд. кал. М. А. Ткачоў [і інш.]; маст. А. М. Хількевіч. — Мн.: БелЭн iмя Петруся Броўкi, 1993. С. 55&lt;/ref&gt;, якая абслугоўвала амаль палову калгасаў раёну.

У Вялікую Айчынную вайну акупанты загубілі 10 жыхароў, 109 вяскоўцаў загінулі на фронце. Паводле перапісу 1959 году ў вёсцы было 936 жыхароў. У складзе саўгасу «Стралічаў». Працавалі сельскае прафэсійна-тэхнічнае вучылішча механізацыі меліярацыйных работ, васьмігадовая школа, клуб, бібліятэка, фельчарска-акушэрскі пункт, адзьдзяленьне сувязі, швейная і шавецкая майстэрні, сталовая, 3 крамы.

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Зноскі|2}}

== Літаратура ==
* Бельскі С. В. З гісторыі ўладароў і маёнткаў Брагіншчыны XVI—XVIII стст. // Брагинщина в контексте истории белорусско-украинского пограничья: сборник научных статей / редкол. А. Д. Лебедев (отв. ред.) [и др.]. — Минск: Четыре четверти, 2018. С. 6, 14, 17, 23 — 27, 29, 31
* Ваньковичи / Департамент по архивам и делопроизводству Министерства юстиции Республики Беларусь [и др.]; сост.: Н. А. Голубева, Н. М. Усова, Л. В. Языкович; под научной редакцией В. И. Прокопцова. — Минск: БелЭн, 2012. — 442 с.
* Гарады і вёскі Беларусі: Энцыклапедыя. Т. 2. Кн. 2. Гомельская вобласць / С. В. Марцэлеў; Рэдкалегія: Г. П. Пашкоў (галоўны рэдактар) і інш. — Мн.: БелЭн, 2005. — 520 с.: іл.
* Сядзіба Аскеркаў/Ваньковічаў у Рудакове. // [http://hojniki.ucoz.ru/index/dostoprimechatelnosti/0-24# Сайт Хойнікшчына]
 

{{Стралічаўскі сельсавет}}
{{Хвойніцкі раён}}

[[Катэгорыя:Стралічаўскі сельсавет]]
[[Катэгорыя:Населеныя пункты Хвойніцкага раёну]]</text>
      <sha1>m6ncl60zhrc6n6lti4ed6b5sozzkad2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Міністэрства лясной гаспадаркі Рэспублікі Беларусь</title>
    <ns>0</ns>
    <id>104930</id>
    <revision>
      <id>2330903</id>
      <parentid>2150178</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T12:39:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Stary Jolup</username>
        <id>145</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8956" xml:space="preserve">{{Арганізацыя
| назва           = Міністэрства лясной гаспадаркі Рэспублікі Беларусь
| арыгінальная назва = 
| выява           = Coat of arms Ministry of Forestry Belarus.png
| рамка выявы     = 
| памер выявы     = 
| альтэрнатыўны тэкст выявы = 
| подпіс выявы    = 
| мапа            = 
| памер мапы      = 
| альтэрнатыўны тэкст мапы = 
| подпіс мапы     = 
| мапа 2          = 
| абрэвіятура     = МЛГ РБ
| дэвіз           = 
| папярэднік      = Камітэт лясной гаспадаркі
| наступнік       = 
| дата ўтварэньня = {{Дата пачатку|16|3|2004|1}}
| дата спыненьня існаваньня = 
| тып             = 
| юрыдычны статус = 
| мэта            = 
| штабкватэра     = [[Менск]], вул. Мясьнікова, д. 39
| месцазнаходжаньне = 
| каардынаты      = 
| дзейнічае ў рэгіёнах = 
| сяброўства      = 
| афіцыйныя мовы  = 
| генэральны сакратар = 
| пасада кіраўніка = Міністар
| імя кіраўніка   = [[Аляксандар Кулік]]
| пасада кіраўніка 2 = Першы намесьнік
| імя кіраўніка 2 = [[Фёдар Лісіца]]
| пасада кіраўніка 3 = Намесьнікі
| імя кіраўніка 3 = [[Аляксандар Корбут]]
| пасада кіраўніка 4 = 
| імя кіраўніка 4 = 
| асноўныя асобы  = 
| кіроўны орган   = 
| матчыная кампанія = 
| зьвязаныя кампаніі = «[[Белдзяржпаляваньне]]», «[[Беллесэкспарт]]»
| бюджэт          = 231,1 мільярды [[Беларускі рубель|рублёў]]&lt;ref&gt;{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 27 сьнежня 2010| url = http://www.pravo.by/WEBNPA/text.asp?RN=h10900073| загаловак = Закон Рэспублікі Беларусь аб рэспубліканскім каштарысе на 2010 год| фармат = | назва праекту = | выдавец = Нацыянальны прававы інтэрнэт-партал Рэспублікі Беларусь| дата = 19 красавіка 2011 | мова = ru| камэнтар = }}&lt;/ref&gt; (2010 год; 77,2 мільёны [[Амэрыканскі даляр|$]]&lt;ref&gt;{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://www.nbrb.by/bel/statistics/ForexMarket/AvrExRate/?yr=2010| загаловак = Зьвесткі аб сярэднеўзважаным курсе беларускага рубля да замежных валютаў на валютным рынку Рэспублікі Беларусь за 2010 год| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Нацыянальны банк Рэспублікі Беларусь]]| дата = 19 красавіка 2011 | мова = | камэнтар = Паводле сярэдняе за 2010 год цаны (2993,74) набыцьця даляра}}&lt;/ref&gt;)
| колькасьць супрацоўнікаў = 
| колькасьць валянтэраў = 
| сайт            = [http://www.mlh.by/be/ mlh.by]
| заўвагі         = 
| колішняя назва  = 
}}
'''Міністэ́рства лясно́й гаспада́ркі Рэспу́блікі Белару́сь''' (''Мінлясгас Беларусі'') — [[ведамства]] [[Савет Міністраў Рэспублікі Беларусь|ўраду Беларусі]], упаўнаважанае парадкаваць лесакарыстаньне. Міністар лясной гаспадаркі прызначаецца й здымаецца з пасады [[Прэзыдэнт Беларусі|прэзыдэнтам]]. З 1 жніўня 2022 году пасаду міністра займае [[Аляксандар Кулік]].

== Будова ==
*Апарат — 5 аддзелаў, 3 управы;
*6 абласных лесагаспадарчых аб’яднаньняў;
*Прадпрыемствы — «[[Белдзіпралес]]», «[[Белдзяржлес]]», «[[Белдзяржпаляваньне]]», «[[Беллесэкспарт]]»;
*Установы — «[[Беллесаабарона]]», «[[Беллесрад]]» і лясны сэлекцыйна-насеньневодчы цэнтар;
*Вучэльня кадраў лясной гаспадаркі;
*«Беларуская лясная газэта» ({{мова-ru|«Белорусская лесная газета»}}), [[часопіс]] «Лясная і паляўнічая гаспадарка» ({{мова-ru|«Лесное и охотничье хозяйство»}}).

== Задачы ==
Паводле Часткі 3 Ўставы міністэрства мае наступныя задачы:
*парадкаваньне выкарыстаньня, аховы, абароны й аднаўленьня лясоў ды паляваньня;
*парадкаваньне дзейнасьці лясных ды паляўнічых гаспадарак і падпарадкаваных установаў;
*нагляд за выкарыстаньнем, аховаю ды аднаўленьнем лясоў, [[паляваньне]]м;
*забесьпячэньне акупнасьці працы падпарадкаваных лясных гаспадарак;
*забесьпячэньне спажыўцоў [[драўніна]]ю ды лесаматэрыяламі;
*лесаўладкаваньне.

== Паўнамоцтвы ==
Паводле Часткі 5 Уставы МЛГ валодае паўнамоцтвамі на:
*выданьне ведамасных пастановаў;
*запыт зьвестак ва ўстановах;
*падачу позвы ў [[суд]] аб спагнаньні за шкоду [[лес]]у, дзікім [[жывёла]]м ды асяродзьдзю іх пражываньня;
*ухваленьне пастановаў аб спыненьні шкоднай лесу, дзікім жывёлам ды асяродзьдзю іх пражываньня дзейнасьці&lt;ref&gt;{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 30 сьнежня 2010| url = http://www.pravo.by/WEBNPA/text.asp?RN=C20400298| загаловак = Пастанова Рады міністраў Рэспублікі Беларусь ад 16 сакавіка 2004 г. № 298| фармат = | назва праекту = | выдавец = Нацыянальны прававы інтэрнэт-партал Рэспублікі Беларусь| дата = 19 красавіка 2011 | мова = ru| камэнтар = }}&lt;/ref&gt;.

== Мінуўшчына ==
На ліпень 2013 году дзяржаўная лясная ахова ў складзе Міністэрства лясной гаспадаркі Беларусі налічвала звыш 14 000 супрацоўнікаў, зь іх звыш 9500 (68%) лесьнікоў. У лясных гаспадарках працавала 242 пажарна-хімічныя станцыі і 650 пунктаў супрацьпажарнага інвэнтару. Для выяўленьня [[пажар]]аў пабудавалі 59 мачтаў і 469 вышак, зь іх звыш 160 (34%) зь відэаназіраньнем&lt;ref&gt;{{Артыкул|аўтар=Дыяна Серадзюк.|загаловак=Ня быць дзікунамі ў лесе|спасылка=|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=18 ліпеня 2013|нумар=[http://zviazda.by/be/number/gazeta-pdf-131-27496-ot-18072013 131 (27496)]|старонкі=[http://zviazda.by/sites/default/files/pdf/2013/07/1374155328_4.pdf 4]|issn=1990-763x}}&lt;/ref&gt;.

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Вонкавыя спасылкі ==
* [http://www.mlh.by/be/ Міністэрства лясной гаспадаркі Беларусі]

{{Накід:Беларусь}}
{{Міністры лясной гаспадаркі Рэспублікі Беларусі}}
{{Выканаўчая ўлада Беларусі}}

[[Катэгорыя:Міністэрствы Беларусі]]
[[Катэгорыя:Зьявіліся ў 2004 годзе]]
[[Катэгорыя:Лясы]]</text>
      <sha1>esfql5cd5zaugmiamom8piom5fzrw2x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Айман аль-Завахіры</title>
    <ns>0</ns>
    <id>109676</id>
    <revision>
      <id>2330968</id>
      <parentid>2180947</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T05:51:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Taravyvan Adijene</username>
        <id>1924</id>
      </contributor>
      <comment>абнаўленьне зьвестак</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4812" xml:space="preserve">{{Палітык
|імя                = Айман аль-Завахіры&lt;br /&gt;{{Мова-ar|أيمن الظواهري}}
|выява              = Ayman al-Zawahiri portrait.JPG
|памер              = 
|подпіс_пад_выявай  =
|пасада             = Кіраўнік [[Аль-Каіда|Аль-Каіды]]
|пачатак_тэрміну    = 2 траўня 2011
|канец_тэрміну      = 31 ліпеня 2022
|прэзыдэнт          = 
|прэм'ер-міністар   = 
|папярэднік         = [[Усама бін Ладэн]]
|наступнік          =
|нацыянальнасьць    = 
|назва_палітычнай_арганізацыі = &lt;!-- Рух, Аб’яднаньне, і пад. Неабавязковы. Па змоўчаньні — «Партыя» --&gt;
|партыя             = 
|сужэнец            = Аза Ахмэд (1978—2001)
|дзеці              = 7 (6 жывыя)
|бацька             = Мухамад Рабіе аль-Завахіры
|маці               = Умайма Азам
|род                = 
|адукацыя           = [[Каірскі ўнівэрсытэт]]
|рэлігія            = [[Сунізм|Суніцкі]] [[іслам]]
|подпіс             = 
|узнагароды         = 
}}
'''Айман аль-Завахіры''' ({{Мова-ar|أيمن الظّواهري}}, Ayman al-Zawahiri, &lt;small&gt;дакладная [[трансьлітарацыя]] ALFB:&lt;/small&gt; Åỉmɑn alƵ̑ɑuaeɩri; 19 чэрвеня 1951, [[Каір]], [[Эгіпет]], 31 ліпеня 2022, [[Кабул]], [[Аўганістан]]) — лідэр [[Аль-Каіда|Аль-Каіды]], пісьменьнік.

== Жыцьцяпіс ==
Нарадзіўся ў [[Эгіпет|Эгіпце]]. У 1974 годзе скончыў мэдычны факультэт [[Каірскі ўнівэрсытэт|Каірскага ўнівэрсытэту]] па спэцыяльнасьці хірург.

У 1970-я гады стаў адным зь лідэраў эгіпецкай экстрэмісцкай групоўкі «[[Ісламскі джыхад]]»&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20121031201354/http://slovari.yandex.ru/~%D0%BA%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%B8/%D0%A2%D0%B5%D1%80%D1%80%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B7%D0%BC%20%D0%B8%20%D1%82%D0%B5%D1%80%D1%80%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%81%D1%82%D1%8B/%D0%94%D0%B6%D0%B8%D1%85%D0%B0%D0%B4%2C%20%D0%B0%D0%BB%D1%8C-/ Яндекс. Словари › Терроризм и террористы. Исторический справочник. Джихад, аль]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt;. У 1981 годзе быў арыштаваны па падазрэньні ў датычнасьці да забойства прэзыдэнта [[Анвар Садат|Анвара Садата]]. Адбыўшы трохгадовае зьняволеньне па абвінавачаньні ў захоўваньні вагняпальнае зброі, Завахіры накіраваўся ў [[Аўганістан]] у якасьці [[маджахед]]а. Пазьней ачоліў групу прыкладна з тысячы «эгіпецкіх афганцаў», якія далучыліся да ядра «Аль-Каіды».

У Эгіпце Айман аль-Завахіры завочна прысуджаны да сьмяротнага пакараньня. 25 верасьня 2001 году [[Інтэрпол]] выдаў ордэр на ягоны арышт. Агенцтва [[Бі-Бі-Сі]] называла Завахіры «другім чалавекам у Аль-Каідзе»&lt;ref&gt;[http://news.bbc.co.uk/hi/russian/news/newsid_4957000/4957124.stm Би-би-си | Главная | Новое послание второго человека в «Аль-Каиде»]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt;. Пасьля гібелі [[Усама бін Ладэн|Ўсамы бін Ладэна]] ён стаў «тэрарыстам №1»&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20110619215442/http://top.rbc.ru/society/17/06/2011/601013.shtml&lt;/ref&gt;.

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Вонкавыя спасылкі ==
* [https://web.archive.org/web/20110620015858/http://www.religio.ru/dosje/08/249.html аз-Завахіры Айман]{{ref-ru}}

{{Бібліяінфармацыя}}
{{Паўнейшы артыкул|en|Ayman al-Zawahiri}}
{{Парады артыкулу|кароткі артыкул|абнавіць}}

{{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:аль-Завахіры, Айман}}
[[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Каіры]]
[[Катэгорыя:Тэрарысты]]
[[Катэгорыя:Выпускнікі Каірскага ўнівэрсытэту]]
[[Катэгорыя:Мэдыкі]]</text>
      <sha1>4ghpwi66o6o7od3lpkcwtsc6ixjdgkf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Лонск</title>
    <ns>0</ns>
    <id>111173</id>
    <revision>
      <id>2330926</id>
      <parentid>1754756</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T19:36:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pierre L'iserois</username>
        <id>66839</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5509" xml:space="preserve">{{Населены пункт/Беларусь
|Назва                            = Лонск
|Статус                           = вёска
|Назва ў родным склоне            = Лонску
|Трансьлітараваная назва          = Lonsk
|Герб                             = 
|Сьцяг                            = 
|Гімн                             = 
|Дата заснаваньня                 = 
|Першыя згадкі                    = 
|Статус з                         = 
|Магдэбурскае права               = 
|Былая назва                      = 
|Мясцовая назва                   = 
|Вобласьць                        = [[Віцебская вобласьць|Віцебская]]
|Раён                             = [[Шаркоўшчынскі раён|Шаркоўшчынскі]]
|Сельсавет                        = [[Станіславоўскі сельсавет|Станіславоўскі]]
|Гарадзкі савет                   = 
|Старшыня гарвыканкаму            = 
|Пасада кіраўніка                 = 
|Кіраўнік                         = 
|Плошча                           = 
|Крыніца плошчы                   = 
|Вышыня                           = 
|Унутраны падзел                  = 
|Колькасьць насельніцтва          = 23
|Год падліку колькасьці           = 2010
|Крыніца колькасьці насельніцтва  = 
|Этнічны склад насельніцтва       = 
|Год падліку этнічнага складу     = 
|Нацыянальны склад насельніцтва   = 
|Год падліку нацыянальнага складу = 
|Колькасьць двароў                = 
|Год падліку колькасьці двароў    = 
|Крыніца колькасьці двароў        = 
|Паштовы індэкс                   = 
|СААТА                            = 
|Выява                            = 
|Апісаньне выявы                  = 
 |Шырата градусаў                 = 55
 |Шырата хвілінаў                 = 21
 |Шырата сэкундаў                 = 12
 |Даўгата градусаў                = 27
 |Даўгата хвілінаў                = 26
 |Даўгата сэкундаў                = 0.7
|Пазыцыя подпісу на мапе          = 
|Водступ подпісу на мапе          = 
|Commons                          = 
|Сайт                             = 
}}
'''Лонск'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Віцебская вобласьць}} С. 492&lt;/ref&gt; — [[вёска]] ў [[Шаркоўшчынскі раён|Шаркоўшчынскім раёне]] [[Віцебская вобласьць|Віцебскай вобласьці]], уваходзіць у склад [[Станіславоўскі сельсавет|Станіславоўскага сельсавету]].

== Гісторыя ==
У міжваенны час вёска знаходзілася ў складзе [[Шаркаўшчына (гміна)|гміны Шаркаўшчына]], Дзісенскага павету, Віленскага ваяводзтва Польскай Рэспублікі&lt;ref&gt;Wykaz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1938, wolumin — 1, s. 6.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;https://www.senat.gov.pl/gfx/senat/pl/senatopracowania/70/plik/m-631.pdf&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/;3950665&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Piotr Eberhardt, ''Formowanie się polskiej granicy wschodniej po II wojnie światowej'', „Dzieje Najnowsze”, Rocznik L – 2018 (2), 2018, s. 95–100.&lt;/ref&gt;.

10 кастрычніка 2013 году перададзеная зь ліквідаванага [[Валожынскі сельсавет (Шаркоўшчынскі раён)|Валожынскага сельсавету]] ў склад [[Станіславоўскі сельсавет|Станіславоўскага сельсавету]]&lt;ref&gt;[http://pravo.by/main.aspx?guid=3871&amp;p0=D913v0060692&amp;p1=1 «Об изменении административно-территориального устройства некоторых районов Витебской области». Решение Витебского областного Совета депутатов от 10 октября 2013 г. № 292]{{Ref-ru}}&lt;/ref&gt;.

== Насельніцтва ==
* 2010 год — 23 чалавекі
* 1999 год — 30 чалавек
* 1931 год — 19 чалавек&lt;ref&gt;Wykaz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1938, wolumin — 1, s. 25.&lt;/ref&gt;
* 1921 год — 56 чалавек&lt;ref&gt;Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej — Tom VII — Część II — Ziemia Wileńska — Powiaty: Brasław, Duniłowicze, Brasław i Wilejka, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1923, s 74.&lt;/ref&gt;

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

{{Станіславоўскі сельсавет}}
{{Шаркоўшчынскі раён}}

[[Катэгорыя:Станіславоўскі сельсавет]]
[[Катэгорыя:Населеныя пункты Шаркоўшчынскага раёну]]</text>
      <sha1>mecztvn5pjxazzxua3zec9guua1zmfs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Пінская шляхта (п’еса)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>138272</id>
    <revision>
      <id>2330965</id>
      <parentid>2303323</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T01:18:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>LA.Gloom1nati</username>
        <id>75415</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6866" xml:space="preserve">{{Літаратурны твор 
|Назва               = «Пінская шляхта»
|Выява               = Dunin Marcinkievic Pinskaja slachta.jpg
|Памер               = 150пкс
|Подпіс выявы        = Кніга «Пінская шляхта»&lt;br /&gt;выд. ««[[Мастацкая літаратура (выдавецтва)|Мастацкая літаратура]]», 2010 г.
|Жанр                = [[п’еса]]&lt;br /&gt;[[камэдыя]]
|Аўтар               = [[Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч]]
|Мова арыгіналу      = [[Беларуская мова|беларуская]]
|Напісаны            = 1866
|Публікацыя          = 1918
|Электронная вэрсія  = http://www.knihi.com/Vincent_Dunin-Marcinkievic/Pinskaja_slachta.html
}}
«'''Пі́нская шля́хта'''» — п’еса клясыка беларускае літаратуры, майстра [[Камічнае|камічнага]] жанру [[Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч|Вінцэнта Дунін-Марцінкевіча]]&lt;ref&gt;{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі =| url = http://www.livelib.ru/book/1000330091 | загаловак = Пінская шляхта| фармат = | назва праекту = | выдавец = Живая библиотека| дата = 26 лютага 2013 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt; ([[фарс]]-[[вадэвіль]] у вадной дзеі&lt;ref name=&quot;Куп&quot;&gt;{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі =| url =http://kupalauski.by/performances/mainstage/pinsk-nobility/ | загаловак = Пінская шляхта| фармат = | назва праекту = | выдавец = | дата = 26 лютага 2013 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;). Напісана ў 1866 годзе, першая публікацыя зьявілася ў 1918 годзе ў часопісе «Вольная Беларусь» (№№ 30—31)&lt;ref name=&quot;НГАБ&quot;&gt;{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі =| url = http://archives.gov.by/index.php?id=254193  | загаловак =«Пінская шляхта» | фармат = | назва праекту = Драматургічныя творы | выдавец = [[Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі]]| дата = 26 лютага 2013 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;.

== Сюжэт ==
Пінская шляхта — гэта гарэзьлівая, сьмешная й, адначасова, вельмі пазнавальная гісторыя на тэму жыцьця мясцовае беларускае шляхты. У ёй апавядаецца пра фанабэрыстых і пыхлівых дробных шляхцюкоў, якія па сваім матэрыяльным становішчы ды ладзе жыцьця ня на шмат адрозьніваюцца ад сялянаў. Але, нягледзячы на тое, яны для сябе лічаць найвялікшай абразай, калі іх хтосьці называе «мужыкамі». І пры ўсёй іхняй фанабэрыстасьці яны баяцца кіраўніцтва, тых хто мае над імі ўладу.

У сваёй п’есе Дунін-Марцінкевіч высьмейвае царскі суд, бюракратызм і хабарніцтва ўраднікаў, якія самі ж і парушаюць усе магчымыя законы, якія яны прадстаўляюць, ды выносяць абсурдныя прысуды&lt;ref name=&quot;Куп&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;НГАБ&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Хаўстовіч&quot;&gt;{{Спасылка | аўтар =[[Мікола Хаўстовіч|М. Хаўстовіч]] | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі =26 лютага 2013| url = http://litaraturaznaustwa.ru/2012/02/02/xa%d1%9estovich-m-zagadka-%e2%80%9cpinskae-shlyaxty%e2%80%9d/ | загаловак = Загадка «Пінскае шляхты» | фармат = | назва праекту = Літаразнаўства| выдавец =Mowaznaustwa.ru | дата = 26 лютага 2013 | мова = | камэнтар = Працы катэдры гісторыі беларускай літаратуры Белдзяржунівэрсытэта. – Вып.2. – Мінск, 2002}}&lt;/ref&gt;.

== Гісторыя стварэньня ==
П’еса «Пінская шляхта» Дунін-Марцінкевічам была напісаная ў 1866 годзе. Першая ейная публікацыя зьявілася ў 1918 годзе ў часопісе «Вольная Беларусь» (№№ 30—31). Другое выданьне «Пінскае шляхты» было зьдзейсьнена ў 1923 годзе.

У Беларускім дзяржаўным архіве-музэі літаратуры й мастацтва захоўваецца выданьне п’есы, выпушчанае ў Польшчы (Беласток, 1958)&lt;ref name=&quot;НГАБ&quot; /&gt;.

== Мова п’есы ==
П’еса была напісаная на беларускай мове. Але ў дасьледнікаў выклікае цікавасьць, што яна была напісана на пінскім дыялекце, часам выкарыстоўваецца беларуска-ўкраінская песенна-інтымная лірыка XVIII стагодзьдзя&lt;ref name=&quot;Хаўстовіч&quot; /&gt;.

== Тэатральныя пастановы ==
П’еса ставіцца ў [[Менск]]ім [[Нацыянальны акадэмічны тэатар імя Янкі Купалы|Купалаўскім тэатры]]&lt;ref name=&quot;Куп&quot; /&gt;, [[Палескі драматычны тэатар|Палескім драматычным тэатры]] месту Пінску на мове арыґіналу.

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Літаратура ==
* Ільін, А. «Хрэн табе ў вочы!»: дык хто ж напісаў «Пінскую шляхту»? // Наша гісторыя, №1, 2019, с. 41—45. ISBN 2617-2305

[[Катэгорыя:Камэдыі]]
[[Катэгорыя:Творы беларускай літаратуры]]
[[Катэгорыя:Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч]]
[[Катэгорыя:Палеская літаратура]]</text>
      <sha1>bmlspw5kxdcqfpng1171ur2416f3wte</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Катэгорыя:Нямецкія скульптары</title>
    <ns>14</ns>
    <id>156598</id>
    <revision>
      <id>2330983</id>
      <parentid>1944014</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T09:09:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Stary Jolup</username>
        <id>145</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>дададзеная [[Катэгорыя:Выяўленчае мастацтва Нямеччыны]] з дапамогай [[Вікіпэдыя:Прылады/HotCat|HotCat]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="219" xml:space="preserve">[[Катэгорыя:Скульптары па краінах]]
[[Катэгорыя:Асобы Нямеччыны|Скульптары]]
[[Катэгорыя:Выяўленчае мастацтва Нямеччыны]]</text>
      <sha1>phy86k9avkbgu0dqp4aozqj9vqk1y73</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Апольскі павет</title>
    <ns>0</ns>
    <id>162451</id>
    <revision>
      <id>2330927</id>
      <parentid>1765862</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T20:19:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <comment>Выява [[Image:POL_powiat_opolski-lubelski_flag.svg]] замененая на [[Image:POL_powiat_opolski_(lubelski)_flag.svg]] карыстальнікам [[commons:User:CommonsDelinker|CommonsDelinker]]. Прычына: [[:c:COM:FR|File renamed]]: [[:c:COM:FR#FR4|Criterion 4]] (harmoni</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4340" xml:space="preserve">{{Адміністрацыйная адзінка
|Назва                           = Апольскі павет
|Назва ў родным склоне           = Апольскага павету
|Арыгінальная назва              = powiat opolski
|Герб                            = POL powiat opolski-lubelski COA.svg
|Сьцяг                           = POL powiat opolski (lubelski) flag.svg
|Краіна                          = [[Польшча]]
|Гімн                            = 
|Статус                          = 
|Уваходзіць у                    = [[Люблінскае ваяводзтва]]
|Улучае                          = 5 [[Вясковая гміна|вясковых гмінаў]] і 2 [[Гарадзкая гміна|гарадзкія гміны]]
|Цэнтар                          = [[Аполе Люблінскае]]
|БуйныГорад                      = 
|БуйныяГарады                    = [[Панятова]]
|ДатаЎтварэньня                  = [[1 студзеня]] [[1999]] году
|Кіраўнік                        = Зянон Родзік
 |Назва пасады кіраўніка         = Стараста
|Кіраўнік2                       = 
 |Назва пасады кіраўніка2        =
|АфіцыйныяМовы                   =
|Насельніцтва                    = 63 360
 |Год перапісу                   = 2005
 |Адсотак ад насельніцтва        = 
 |Месца паводле насельніцтва     = 
 |Шчыльнасьць                    = 41,5
 |Месца паводле шчыльнасьці      = 
 |Нацыянальны склад              = 
 |Канфэсійны склад               = 
|Плошча                          = 804,14
 |Адсотак ад плошчы              = 
 |Месца паводле плошчы           = 
|Максымальная вышыня             = 
|Сярэдняя вышыня                 = 
|Мінімальная вышыня              = 
|Шырата                          = 
|Даўгата                         = 
|Мапа                            = Mapa Pow Opolski Lubelski.png
 |Памер мапы                     = 
|Мапа адміністрацыйнай адзінкі   =
 |Памер мапы аа                  =  
|Часавы пас                      = 
|Скарачэньне                     = 
|Катэгорыя ў Commons             = 
|Парамэтар1                      = 
|Назва парамэтру 1               = 
|Сайт                            = http://www.opole.lublin.pl/
|Дадаткі                         =
|Колер фону парамэтраў           = {{Колер|Польшча}}
|Колер фону герб-сьцяг           =
}}
'''Апольскі павет''' ({{мова-pl|Powiat opolski}}) — [[павет (Польшча)|павет]] у [[Люблінскае ваяводзтва|Люблінскім ваяводзтве]] [[Польшча|Польшчы]].

Быў утвораны [[1 студзеня]] [[1999]] году ў выніку польскай рэформы мясцовага самакіраваньня. Адміністрацыйным цэнтрам павету зьяўляецца горад [[Аполе Люблінскае]], які знаходзіцца за 44 кілямэтры ад [[Люблін]]а. У павеце знаходзіцца яшчэ адзін горад — [[Панятова]], які знаходзіцца за 8 км ад Аполя Люблінскага.

Плошча павету складае 804,14 км². Па стане на [[2005]] год насельніцтва налічвала каля 63 000 чалавек, зь якіх у Панятове жыло 9,9 тысячы, а ў Аполе Люблінскім 8,8 тысячы. 

Апольскі павет адміністрацыйна падзелены на 7 гмінаў.

{{Люблінскае ваяводзтва}}

{{накід}}

[[Катэгорыя:Апольскі павет (Люблінскае ваяводзтва)| ]]
[[Катэгорыя:Зьявіліся ў 1999 годзе]]</text>
      <sha1>2eqy6ycn6bwp743dp675iazdp43bc9s</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Гісторыя Крупак</title>
    <ns>0</ns>
    <id>167042</id>
    <revision>
      <id>2330986</id>
      <parentid>2091985</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T10:16:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>/* Галерэя */ дзеля пераносу файлу</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8898" xml:space="preserve">'''[[:be-x-old:Крупкі|Крупкі]]''' — колішняя сталіца [[Крупскае графства|графства]] на [[Аршанскі павет|гістарычнай Аршаншчыне]] (частка [[Віцебскае ваяводзтва|Віцебшчыны]]). Да нашага часу захавалася сядзіба Сьвяцкіх.

== Вялікае Княства Літоўскае ==
[[Файл:Krupki, Śviacki. Крупкі, Сьвяцкі (1910) (2).jpg|значак|Сядзіба Сьвяцкіх]]

Імаверна, Крупкі ўзьніклі ў сяр. XVI ст. на землях маёнтку Шыйка. Мясьціна ўваходзіла ў склад [[Аршанскі павет|Аршанскага павету]] [[Віцебскае ваяводзтва|Віцебскага ваяводзтва]] і знаходзілася ў валоданьні [[Сангушкі|Сангушкаў]]&lt;ref&gt;[[Вячаслаў Насевіч|Насевіч В.]] Крупка // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 147.&lt;/ref&gt;.

У 1613 на мапе Вялікага Княства Літоўскага [[Тамаш Макоўскі|Тамаша Макоўскага]] Крупкі значацца як [[мястэчка]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Памяць/Крупскі раён|к}}&lt;/ref&gt;. У 1627 уладальнік мястэчка [[Сымон Самуэль Сангушка]] падараваў яго сваёй жонцы Алене Корвін-Гасеўскай, у гэты час тут было 26 [[дым (адзінка падаткаабкладаньня)|дымоў]]. На 1667 колькасьць дымоў узрасла да 60, існаваў млын&lt;ref name=&quot;evkl148&quot;&gt;[[Вячаслаў Насевіч|Насевіч В.]] Крупка // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 148.&lt;/ref&gt;.
 
У XVIII ст. Крупкі сталі цэнтрам графства&lt;ref name=&quot;evkl148&quot;/&gt;. На 1790 тут было 82 дымы&lt;ref name=&quot;evkl148&quot;/&gt;.

== Пад уладай Расейскай імпэрыі ==
[[Файл:Krupki, Rynak. Крупкі, Рынак (1918).jpg|значак|Рынак. Царква, 1918&lt;ref&gt;Шашок І. Вуліца імя Леніна // Малое Палесьсе. Гісторыка-краязнаўчы літаратурна-мастацкі альманах Друцка-Бярэзінскага Краю. — Крупкі, 2010. С. 192.&lt;/ref&gt;]]

У выніку [[другі падзел Рэчы Паспалітай|другога падзелу Рэчы Паспалітай]] (1793) Крупкі апынуліся ў складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], у [[Сеньненскі павет|Сеньненскім павеце]] [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай губэрні]]. У кан. XVIII ст. мясьціна перайшла ў валоданьне [[Сьвяцкія|Сьвяцкіх]]&lt;ref&gt;Chmara A. Krupka // {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|4}} S. [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_IV/731 731].
&lt;/ref&gt;. У 1859 тут працавала мукамольная мануфактура.

На 1880 у Крупках існавалі два млыны, на якіх выраблялася «найдалікатнейшая мука пшонная, што пад назвай Крупецкай альбо Крупчаткі развозілася да найгалоўнейшых местаў»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|1}} S. [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_I/258 258].&lt;/ref&gt;. У 1896 Караль Сьвяцкі заснаваў фабрыку запалкавай саломкі. На прадпрыемстве працавала больш за 50 чалавек, вялікую частку прадукцыі вывозілі ў Амэрыку. На 1897 у мястэчку налічвалася 186 двароў, працавалі гарбарны і маслабойны заводы, пошта і тэлефоннае аддзяленьне, царкоўнапрыходзкая школа, царква, сынагога, 4 юдэйскія малітоўныя дамы, 24 крамы, карчма, заезны двор, гуртовы вінны магазын; штогод праходзілі кірмашы 29 жніўня і 9 сьнежня. У 1900 у Крупках адкрылася лесапільня. На 1910 у мястэчку было 190 будынкаў. У [[Першая сусьветная вайна|Першую сусьветную вайну]] з 26 лютага да 21 лістапада 1918 мястэчка займалі нямецкія войскі.

== Найноўшы час ==
25 сакавіка 1918 згодна з [[Трэцяя Ўстаўная грамата|Трэцяй Устаўной граматай]] Крупкі абвяшчаліся часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. 1 студзеня 1919 у адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі яны ўвайшлі ў склад [[БССР|Беларускай ССР]], у Барысаўскі павет («падраён») Менскага раёну&lt;ref name=&quot;at&quot;&gt;{{Літаратура/150 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}&lt;/ref&gt;. У 1924 Крупкі сталі цэнтрам раёну (з 1938 у Менскай вобласьці). 27 верасьня 1938 паселішча атрымала афіцыйны статус [[пасёлак гарадзкога тыпу|пасёлку гарадзкога тыпу]]. У [[Другая сусьветная вайна|Другую сусьветную вайну]] з 1 ліпеня 1941 да 28 чэрвеня 1944 мястэчка знаходзілася пад нямецкай акупацыяй.

У 1991 Крупкі атрымалі статус [[места]]. У 1999 адбылося афіцыйнае зацьверджаньне мескага гербу.

== Галерэя ==
&lt;center&gt;&lt;gallery widths=150 heights=150 caption=&quot;Мястэчка на старых здымках&quot; perrow=&quot;4&quot;&gt;
Файл:Krupki, Bobr, Čyhunačny most. Крупкі, Бобр, Чыгуначны мост (1880-89).jpg|Мост праз Бобр, 1880
Файл:Krupki, Bobr, Čyhunačny most. Крупкі, Бобр, Чыгуначны мост (1918) (2).jpg|Мост, 1918
Файл:Krupki, Bobr. Крупкі, Бобр (1910).jpg|Панарама з боку Бабра
Файл:Krupki, Bobr. Крупкі, Бобр (1915).jpg|Рака Бобр, 1915
Файл:Krupki, Bobr. Крупкі, Бобр (1910) (2).jpg|Рака з боку сядзібы
Файл:Krupki, Rynak. Крупкі, Рынак (1910).jpg|Рынак
Файл:Krupki, Śviacki. Крупкі, Сьвяцкі (1910).jpg|Сядзіба Сьвяцкіх
Файл:Krupki, Śviacki. Крупкі, Сьвяцкі (1910) (3).jpg|Сядзіба
Файл:Krupki, Škoła. Крупкі, Школа (1910).jpg|Школа
Файл:Krupki, Bobr. Крупкі, Бобр (1918) .jpg|Млын на Бабры, 1918&lt;ref&gt;Малое Палесьсе. Гісторыка-краязнаўчы літаратурна-мастацкі альманах Друцка-Бярэзінскага Краю. — Крупкі, 2012. С. 116.&lt;/ref&gt;
Файл:Krupki, Bobr. Крупкі, Бобр (1918) (1).jpg|Млын, 1918
Файл:Krupki, Čyhunačnaja. Крупкі, Чыгуначная (1918).jpg|Станцыя, 1918
&lt;/gallery&gt;&lt;/center&gt;

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/БелЭн|8}}
* {{Літаратура/ЭВКЛ|2}}
* {{Літаратура/ГВБ|8-2}}
* Малое Палесьсе. Гісторыка-краязнаўчы літаратурна-мастацкі альманах Друцка-Бярэзінскага Краю. — Крупкі, 2010. — 250 с. 
* Малое Палесьсе. Гісторыка-краязнаўчы літаратурна-мастацкі альманах Друцка-Бярэзінскага Краю. — Крупкі, 2012. — 200 с.
* {{Літаратура/Памяць/Крупскі раён}}
* {{Літаратура/Яны праславілі Крупшчыну}}
* {{Літаратура/ЭГБ|4}}
* {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|4}}

== Вонкавыя спасылкі ==
{{Commons|Category:History of Krupki}}

[[Катэгорыя:Крупкі]]</text>
      <sha1>o6c2sbga3bbi1p5t0n37k0863djcgxf</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2330989</id>
      <parentid>2330986</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T10:26:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>дзеля пераносу файлу</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8894" xml:space="preserve">'''[[:be-x-old:Крупкі|Крупкі]]''' — колішняя сталіца [[Крупскае графства|графства]] на [[Аршанскі павет|гістарычнай Аршаншчыне]] (частка [[Віцебскае ваяводзтва|Віцебшчыны]]). Да нашага часу захавалася сядзіба Сьвяцкіх.

== Вялікае Княства Літоўскае ==
[[Файл:Krupki, Śviacki. Крупкі, Сьвяцкі (1910) (2).jpg|значак|Сядзіба Сьвяцкіх]]

Імаверна, Крупкі ўзьніклі ў сяр. XVI ст. на землях маёнтку Шыйка. Мясьціна ўваходзіла ў склад [[Аршанскі павет|Аршанскага павету]] [[Віцебскае ваяводзтва|Віцебскага ваяводзтва]] і знаходзілася ў валоданьні [[Сангушкі|Сангушкаў]]&lt;ref&gt;[[Вячаслаў Насевіч|Насевіч В.]] Крупка // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 147.&lt;/ref&gt;.

У 1613 на мапе Вялікага Княства Літоўскага [[Тамаш Макоўскі|Тамаша Макоўскага]] Крупкі значацца як [[мястэчка]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Памяць/Крупскі раён|к}}&lt;/ref&gt;. У 1627 уладальнік мястэчка [[Сымон Самуэль Сангушка]] падараваў яго сваёй жонцы Алене Корвін-Гасеўскай, у гэты час тут было 26 [[дым (адзінка падаткаабкладаньня)|дымоў]]. На 1667 колькасьць дымоў узрасла да 60, існаваў млын&lt;ref name=&quot;evkl148&quot;&gt;[[Вячаслаў Насевіч|Насевіч В.]] Крупка // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 148.&lt;/ref&gt;.
 
У XVIII ст. Крупкі сталі цэнтрам графства&lt;ref name=&quot;evkl148&quot;/&gt;. На 1790 тут было 82 дымы&lt;ref name=&quot;evkl148&quot;/&gt;.

== Пад уладай Расейскай імпэрыі ==
[[Файл:Krupki, Rynak. Крупкі, Рынак (1918).jpg|значак|Рынак. Царква, 1918&lt;ref&gt;Шашок І. Вуліца імя Леніна // Малое Палесьсе. Гісторыка-краязнаўчы літаратурна-мастацкі альманах Друцка-Бярэзінскага Краю. — Крупкі, 2010. С. 192.&lt;/ref&gt;]]

У выніку [[другі падзел Рэчы Паспалітай|другога падзелу Рэчы Паспалітай]] (1793) Крупкі апынуліся ў складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], у [[Сеньненскі павет|Сеньненскім павеце]] [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай губэрні]]. У кан. XVIII ст. мясьціна перайшла ў валоданьне [[Сьвяцкія|Сьвяцкіх]]&lt;ref&gt;Chmara A. Krupka // {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|4}} S. [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_IV/731 731].
&lt;/ref&gt;. У 1859 тут працавала мукамольная мануфактура.

На 1880 у Крупках існавалі два млыны, на якіх выраблялася «найдалікатнейшая мука пшонная, што пад назвай Крупецкай альбо Крупчаткі развозілася да найгалоўнейшых местаў»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|1}} S. [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_I/258 258].&lt;/ref&gt;. У 1896 Караль Сьвяцкі заснаваў фабрыку запалкавай саломкі. На прадпрыемстве працавала больш за 50 чалавек, вялікую частку прадукцыі вывозілі ў Амэрыку. На 1897 у мястэчку налічвалася 186 двароў, працавалі гарбарны і маслабойны заводы, пошта і тэлефоннае аддзяленьне, царкоўнапрыходзкая школа, царква, сынагога, 4 юдэйскія малітоўныя дамы, 24 крамы, карчма, заезны двор, гуртовы вінны магазын; штогод праходзілі кірмашы 29 жніўня і 9 сьнежня. У 1900 у Крупках адкрылася лесапільня. На 1910 у мястэчку было 190 будынкаў. У [[Першая сусьветная вайна|Першую сусьветную вайну]] з 26 лютага да 21 лістапада 1918 мястэчка займалі нямецкія войскі.

== Найноўшы час ==
25 сакавіка 1918 згодна з [[Трэцяя Ўстаўная грамата|Трэцяй Устаўной граматай]] Крупкі абвяшчаліся часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. 1 студзеня 1919 у адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі яны ўвайшлі ў склад [[БССР|Беларускай ССР]], у Барысаўскі павет («падраён») Менскага раёну&lt;ref name=&quot;at&quot;&gt;{{Літаратура/150 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}&lt;/ref&gt;. У 1924 Крупкі сталі цэнтрам раёну (з 1938 у Менскай вобласьці). 27 верасьня 1938 паселішча атрымала афіцыйны статус [[пасёлак гарадзкога тыпу|пасёлку гарадзкога тыпу]]. У [[Другая сусьветная вайна|Другую сусьветную вайну]] з 1 ліпеня 1941 да 28 чэрвеня 1944 мястэчка знаходзілася пад нямецкай акупацыяй.

У 1991 Крупкі атрымалі статус [[места]]. У 1999 адбылося афіцыйнае зацьверджаньне мескага гербу.

== Галерэя ==
&lt;center&gt;&lt;gallery widths=150 heights=150 caption=&quot;Мястэчка на старых здымках&quot; perrow=&quot;4&quot;&gt;
Файл:Krupki, Bobr, Čyhunačny most. Крупкі, Бобр, Чыгуначны мост (1880-89).jpg|Мост праз Бобр, 1880
Файл:Krupki, Bobr, Čyhunačny most. Крупкі, Бобр, Чыгуначны мост (1918) (2).jpg|Мост, 1918
Файл:Krupki, Bobr. Крупкі, Бобр (1910).jpg|Панарама з боку Бабра
Файл:Krupki, Bobr. Крупкі, Бобр (1915).jpg|Рака Бобр, 1915
Файл:Krupki, Bobr. Крупкі, Бобр (1910) (2).jpg|Рака з боку сядзібы
Файл:Krupki, Rynak. Крупкі, Рынак (1910).jpg|Рынак
Файл:Krupki, Śviacki. Крупкі, Сьвяцкі (1910).jpg|Сядзіба Сьвяцкіх
Файл:Krupki, Śviacki. Крупкі, Сьвяцкі (1910) (3).jpg|Сядзіба
Файл:Krupki, Škoła. Крупкі, Школа (1910).jpg|Школа
Файл:Krupki, Bobr. Крупкі, Бобр (1918) .jpg|Млын на Бабры, 1918&lt;ref&gt;Малое Палесьсе. Гісторыка-краязнаўчы літаратурна-мастацкі альманах Друцка-Бярэзінскага Краю. — Крупкі, 2012. С. 116.&lt;/ref&gt;
Файл:Krupki, Bobr. Крупкі, Бобр (1918).jpg|Млын, 1918
Файл:Krupki, Čyhunačnaja. Крупкі, Чыгуначная (1918).jpg|Станцыя, 1918
&lt;/gallery&gt;&lt;/center&gt;

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/БелЭн|8}}
* {{Літаратура/ЭВКЛ|2}}
* {{Літаратура/ГВБ|8-2}}
* Малое Палесьсе. Гісторыка-краязнаўчы літаратурна-мастацкі альманах Друцка-Бярэзінскага Краю. — Крупкі, 2010. — 250 с. 
* Малое Палесьсе. Гісторыка-краязнаўчы літаратурна-мастацкі альманах Друцка-Бярэзінскага Краю. — Крупкі, 2012. — 200 с.
* {{Літаратура/Памяць/Крупскі раён}}
* {{Літаратура/Яны праславілі Крупшчыну}}
* {{Літаратура/ЭГБ|4}}
* {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|4}}

== Вонкавыя спасылкі ==
{{Commons|Category:History of Krupki}}

[[Катэгорыя:Крупкі]]</text>
      <sha1>9897wh7bamfc03t6is2ejmfdwyn56yj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Украінскі нацыянальны саюз</title>
    <ns>0</ns>
    <id>171034</id>
    <revision>
      <id>2330908</id>
      <parentid>2189679</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T12:54:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CesarNS1980</username>
        <id>42598</id>
      </contributor>
      <comment>дапаўненьне</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4433" xml:space="preserve">{{Артаграфія}}
{{Партыя
|назва            = Украінскі нацыянальны саюз
|тып              = арганізацыя
|лягатып          = Ukrainian National Union logo.png
|подпіс           = 
|памер            = 
|лідэр            = [[Віталь Крывашэеў]]
|заснаваная       = 2009
|штаб-кватэра     = [[Украіна]], [[Кіеў]]
|супрацоўніцтва   =
|ідэалёгія        = [[сацыяльны нацыяналізм]], [[украінскі народны сацыялізм]], [[нацыяналізм]]
|колькасьць       = прыблізна 1000 чалавек
|орган партыйнага друку =
|дэвіз            = Раса, нацыя, зямля!
|сайт             = [http://naso.pp.ua naso.pp.ua]
}}
'''Украінскі нацыянальны саюз''' ({{мова-uk|Український національний союз}}) — [[Украіна|украінская]] ваенізаваная патрыятычная грамадзка-палітычная арганізацыя, што ставіць сваёй мэтай усталяваньне ўкраінскай саборнай самастойнай дзяржавы, яе захаваньне і разьвіцьцё.

== Гісторыя ==
Украінскі нацыянальны саюз быў створаны 19 сьнежня 2009 году. Першыя аддзяленьні былі створаны ў [[Харкаў|Харкаве]], [[Люботын]]е і [[Палтава|Палтаве]]&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20160304000535/http://www.naso.org.ua/history.html&lt;/ref&gt;. Да 2012 году кіраўніком арганізацыі быў [[Алег Галтвянскі]], з 15 ліпеня 2012 арганізацыю ўзначальвае [[Віталь Крывашэеў]]&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20160303200458/http://www.naso.org.ua/main/425-novy-glava-nacionalnogo-soyuza.html&lt;/ref&gt;. З моманту свайго заснаваньня УНС зарэкамэндавала сябе як арганізатар рэгулярных палітычна рэзанансных акцыяў. УНС на працягу ўсяго пэрыяду свайго існаваньня вядзе барацьбу зь сіламі, варожымі ўкраінскай дзяржаве, перш за ўсё прарасейскай і сэпаратысцкай накіраванасьці&lt;ref&gt;http://www.pravda.ru/world/formerussr/ukraine/24-06-2013/1162604-fcb-0/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://zakon.mirtesen.ru/blog/43900476654/Ukrayinskie-natsionalistyi-hotyat-ottyapat-u-Rossii-Stavropole-i&lt;/ref&gt;. УНС зьяўляецца адным з арганізатараў «[[Эўрамайдан]]у»&lt;ref&gt;http://zavtra.ru/content/view/ukrainskij-gambit/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://www.05366.com.ua/news/466802&lt;/ref&gt;. Актывісты арганізацыі прымаюць удзел у [[Антытэрарыстычная апэрацыя ва Ўкраіне|Антытэрарыстычнай апэрацыі]] на ўсходзе Ўкраіны&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20150721133836/http://www.naso.org.ua/main/939-na-osnov-uns-bude-stvoreniy-batalyon-specalnogo-priznachennya-sch-1.html&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20160303205057/http://www.naso.org.ua/main/1058-lzhivye-bukvy.html&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20160303201517/http://magistral-uz.com.ua/articles/prihistok-na-perehresti-dorig.html&lt;/ref&gt;.

== Глядзіце таксама ==
* [[Усеўкраінскае аб’яднаньне «Свабода»]]
* [[Грамадзкая арганізацыя Патрыёт Украіны]]
* [[УНА-УНСО]]
* [[Правы сэктар]]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Вонкавыя спасылкі ==
* [http://naso.pp.ua/ Афіцыйная бачына]
* [https://twitter.com/Ukrainian_union/ У twitter]
* [https://www.facebook.com/naso.org/ У facebook]
* [http://vk.com/uns_ukr Украінскі нацыянальны саюз у ВК]

[[Катэгорыя:Нацыяналістычныя арганізацыі]]
[[Катэгорыя:Грамадзкія арганізацыі Ўкраіны]]
[[Катэгорыя:Зьявіліся ў 2009 годзе]]
[[Катэгорыя:Эўрамайдан]]</text>
      <sha1>kd10vosjq5ocnlzjw0fq90p7n6z3qbl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шаблён:Прадпрымальніцтва</title>
    <ns>10</ns>
    <id>183740</id>
    <revision>
      <id>2330971</id>
      <parentid>2330885</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T06:06:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Taravyvan Adijene</username>
        <id>1924</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Вікіпэдыя:Шаблёны|шаблён]], стыль</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4863" xml:space="preserve">{{Навігацыйная табліца2
|назва_шаблёну     = Прадпрымальніцтва
|назва             = [[Прадпрымальніцтва]] ў сьвеце
|кляса_карткі      = hlist
|група_інфармацыі1 = [[Даходнае прадпрыемства]]
|сьпіс1 = * [[Чалавек]]
** [[Фізычная асоба]]
** [[Індывідуальны прадпрымальнік]]
* [[Гаспадарчыя таварыствы]]
** [[Поўнае таварыства|Поўнае]]
** [[Таварыства на веры|На веры]]
* [[Таварыства з абмежаванай адказнасьцю]]
* [[Таварыства з дадатковай адказнасьцю]]
* [[Акцыйнае таварыства]]
** [[Адкрытае акцыйнае таварыства|Адкрытае]]
** [[Закрытае акцыйнае таварыства|Закрытае]]
* [[Вытворчы каапэратыў]]
* [[Унітарнае прадпрыемства]]
* [[Карпарацыя]]
** [[Транснацыянальная карпарацыя|Транснацыянальная]]
* [[Кансорцыюм]]
* [[Трэст]]
* [[Холдынг]]
* [[Кандамініюм]]
* [[Банк]]
* [[Лямбард]]
* [[Крэдытна-фінансавая арганізацыя]]
* [[Інвэстыцыйны фонд]]
|група_інфармацыі2 = [[Недаходнае прадпрыемства]]
|сьпіс2 = * [[Спажывецкі каапэратыў]]
* [[Торг]]
* [[Торжышча]]
* [[Біржа]]
* [[Кірмаш]]
* [[Рынак]]
* [[Грамадзкае аб’яднаньне]]
* [[Грамадзкія арганізацыі|Грамадзкая арганізацыя]]
* [[Грамадзкі рух|Рух]]
* [[Грамадзкі фонд|Фонд]]
* [[Грамадзкая ўстанова|Установа]]
* [[Орган грамадзкай самадзейнасьці|Орган самадзейнасьці]]
* [[Палітычная партыя]]
* [[Рэлігійная арганізацыя]]
* [[Фонд (юрыдычная асоба)|Фонд]]
* [[Установа]]
* [[Сям’я]]
|група_інфармацыі3 = [[Дзяржаўная рэгістрацыя]]
|сьпіс3 = * [[Дзяржаўная рэгістрацыя юрыдычных асобаў і індывідуальных прадпрымальнікаў|Дзяржаўная рэгістрацыя]]
* [[Адзіны дзяржаўны рэестар юрыдычных асобаў]] (АДРЮЛ)
* [[Адзіны дзяржаўны рэестар індывідуальных прадпрымальнікаў]] (АДРІП)
|група_інфармацыі4 = Іншае
|сьпіс4 = * [[Неплатаздольнасьць]]
* [[Асацыяцыя]]
* [[Абмежаваная адказнасьць]]
* [[Заснавальнік]]
* [[Статуны фонд]]
* [[Месцазнаходжаньне]]
* [[Банкруцтва]]
* [[Ліквідацыя юрыдычнай асобы]]
* [[Праваздольнасьць]]
* [[Дзеяздольнасьць]]
* [[Устаноўчы ліст]]
* [[Пячатка]]
* [[Уласнасьць]]
* [[Гаспадарчае веданьне]]
* [[Апэратыўнае кіраваньне]]
* [[Ліцэнзія]]
* [[Камэрцыя]]
* [[Камэрсант]]
* [[Прадпрыемства]]
* [[Філія]]
* [[Прадстаўніцтва]]
* [[Адмежаванае падразьдзяленьне]]
* Рахунак
** [[Бухгальтарскі рахунак]]
** [[Банкаўскі рахунак]]
*** [[Разьліковы рахунак]]
*** [[Бягучы рахунак]]
** [[Рахунак-фактура]]
* [[Купец]]
* [[Капа (грошы)|Капа]]
* [[Грамада]]
* [[Дружына]]
* [[Кулак]]
* [[Пан (зваротак)|Пан]]
* [[Халоп]]
* [[Прыгон]]
* [[Закуп]]
* [[Перакуп]]
* [[Староства (Вялікае Княства Літоўскае)|Староства]]
* [[Дворышча (тып паселішча)|Двор]]
* [[Фальварак]]
* [[Сацыялістычнае прадпрыемства]]
** [[Калгас]]
** [[Вучгас]]
** [[Саўгас]]
** [[Спэцгас]]
** [[Вытворчае аб’яднаньне]]
|група_інфармацыі5 = [[Бізнэс]]
|сьпіс5 = * [[Бізнэс-плян]]
* [[Бізнэс-стан]]
* [[Бізнэс-сытуацыя]]
* [[Бізнэс-сыстэмы]]
** [[Сеткавы маркетынг]]
** [[Франшыза]]
** [[Мурашыны продаж]]
** [[Факторынг]]
}}&lt;noinclude&gt;[[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Навігацыя:Эканоміка]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>59uvk66x69p2v98ps19cq5d8wnrvtnq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шаблён:Міністры лясной гаспадаркі Рэспублікі Беларусь</title>
    <ns>10</ns>
    <id>191578</id>
    <revision>
      <id>2330902</id>
      <parentid>1966905</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T12:35:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Stary Jolup</username>
        <id>145</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1295" xml:space="preserve">{{Навігацыйная табліца
| назва_шаблёну          = Міністры лясной гаспадаркі Рэспублікі Беларусь
| state                  = {{{state|}}}
| базавы_стыль           = background-color: {{Колер|Беларусь}}

| назва                  = [[Міністэрства лясной гаспадаркі Рэспублікі Беларусь|Міністры лясной гаспадаркі Беларусі]]
| верх                   = 
| выява                  = [[Файл:Coat of arms Ministry of Forestry Belarus.png|40пкс]]

| група_інфармацыі1      = 
| сьпіс1                 = 
* [[Георгі Маркоўскі]] &lt;small&gt;(1990—1994)&lt;/small&gt;
* [[Валянцін Зорын]] &lt;small&gt;(1994—2001)&lt;/small&gt;
* [[Пётар Сямашка]] &lt;small&gt;(2004—2009)&lt;/small&gt;
* [[Міхаіл Амельяновіч]] &lt;small&gt;(2010—2018)&lt;/small&gt;
* [[Віталь Дрожжа]] &lt;small&gt;(2018-2022)&lt;/small&gt;
* [[Аляксандар Кулік]] &lt;small&gt;(з 2022)&lt;/small&gt;

| ніз                    = 
}}&lt;noinclude&gt;[[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Міністры Рэспублікі Беларусь|Лясная гаспадарка]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>a5phb6r54bzie4qasg50mg0jwx8cqik</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Віталь Дрожжа</title>
    <ns>0</ns>
    <id>204001</id>
    <revision>
      <id>2330901</id>
      <parentid>2104214</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T12:32:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Stary Jolup</username>
        <id>145</id>
      </contributor>
      <comment>дапаўненьне</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11608" xml:space="preserve">{{Палітык
|імя                = Віталь Дрожжа
|арыгінал_імя       = 
|выява              = 
|памер              = 
|подпіс_пад_выявай  = 
|пасада             = 5-ы [[Міністэрства лясной гаспадаркі Рэспублікі Беларусь|міністар лясной гаспадаркі Рэспублікі Беларусь]]
|пачатак_тэрміну    = 5 красавіка 2018
|канец_тэрміну      = 3 траўня 2022
|прэзыдэнт          = [[Аляксандар Лукашэнка]]
|прэм’ер-міністар   = [[Андрэй Кабякоў]], [[Сяргей Румас]]
|папярэднік         = [[Міхаіл Амельяновіч]]
|наступнік          = 
|пасада2            = Кіраўнік Нацыянальнага парку «[[Браслаўскія азёры]]»
|пачатак_тэрміну2   = 2013
|канец_тэрміну2     = 5 красавіка 2018
|папярэднік2        = 
|наступнік2         = 
|прэм’ер-міністар2  = 
|прэзыдэнт2         = 
|пасада3            = 
|пачатак_тэрміну3   = 
|канец_тэрміну3     = 
|папярэднік3        = 
|наступнік3         = 
|прэм’ер-міністар3  = 
|прэзыдэнт3         = 
|дата_нараджэньня   = {{Нарадзіўся|20|6|1978|1}}
|месца_нараджэньня  = [[Карэлічы]], [[Гарадзенская вобласьць]], [[Беларуская ССР]], СССР
|дата_сьмерці       = 
|месца_сьмерці      = 
|назва_палітычнай_арганізацыі =
|партыя             = 
|сужэнец            = [[жонка]] Алена
|дзеці              = [[дачка]] Аляксандра, [[сын]] Кірыл
|бацька             = Аляксандар Дрожжа
|маці               = Ала Дрожжа
|род                = 
|адукацыя           = [[Беларускі дзяржаўны тэхналягічны ўнівэрсытэт]] (2000), [[Акадэмія кіраваньня пры прэзыдэнце Рэспублікі Беларусь]] (2011)
|подпіс             = 
|узнагароды         = 
|Commons            = 
|камэнтар           =
}}
'''Віта́ль Алякса́ндравіч Дро́жжа''' ({{н}} 1978, [[Карэлічы]], Гарадзенская вобласьць, цяпер Беларусь) — дзяржаўны дзяяч Рэспублікі Беларусь.

5-ы [[Міністэрства лясной гаспадаркі Рэспублікі Беларусь|міністар лясной гаспадаркі Рэспублікі Беларусь]] (з 5 красавіка 2018 году).

== Жыцьцяпіс ==
У 2000 годзе скончыў [[Беларускі дзяржаўны тэхналягічны ўнівэрсытэт]]. Пачаў працаваць работнікам [[Лагойск]]ай лясной гаспадаркі (Менская вобласьць). У 2000—2001 гадах служыў у [[Міністэрства ўнутраных справаў Рэспублікі Беларусь|органах унутраных справаў]]. У 2001—2006 гадах — лясьнічы [[Швабскі сельсавет|Чырвона-Швабскага]] лясьніцтва Лагойскага лясгасу. У 2006—2008 гадах — галоўны інспэктар аддзелу кантрольна-рэвізійнай працы і дзяржаўнага кантролю за лесам [[Міністэрства лясной гаспадаркі Беларусі]]. З 2008 па 2013 год кіраваў [[Бабруйск]]ім лясгасам (Магілёўская вобласьць). у 2011 годзе скончыў [[Акадэмія кіраваньня пры прэзыдэнце Рэспублікі Беларусь|Акадэмію кіраваньня пры прэзыдэнце Рэспублікі Беларусь]]. З 2013 году да 5 красавіка 2018 году займаў пасаду кіраўніка Нацыянальны парку «[[Браслаўскія азёры]]»&lt;ref&gt;{{Навіна|аўтар=Уладзімер Мацьвееў|загаловак=Віталь Дрожжа прызначаны міністрам лясной гаспадаркі Беларусі|спасылка=https://m.blr.belta.by/president/view/vital-drozhzha-naznachany-ministram-ljasnoj-gaspadarki-belarusi-67764-2018/|выдавец=[[Беларускае тэлеграфнае агенцтва]]|дата публікацыі=5 красавіка 2018|копія=http://zviazda.by/be/news/20180405/1522923101-vital-drozhzha-pryznachany-ministram-lyasnoy-gaspadarki-belarusi|дата копіі=5 красавіка 2018|дата доступу=26 сьнежня 2018}}&lt;/ref&gt;.

=== Міністар лясной гаспадаркі ===
5 красавіка 2018 году прызначаны 5-м міністрам лясной гаспадаркі Рэспублікі Беларусь. 11 красавіка 2018 году беларускі міністар Віталь Дрожжа і кіраўнік прадстаўніцтва [[Сусьветны банк|Сусьветнага банку]] ў Беларусі [[Алекс Крэмэр]] падпісалі Пагадненьне аб вылучэньні дадатковай [[Пазыка|пазыкі]] 12 млн [[эўра]] на будаўніцтва лесанасеннай гаспадаркі для вырошчваньня сеянцаў з закрытым карэньнем і закупку пасадачнага абсталяваньня для больш як 90 лясных гаспадарак Беларусі&lt;ref&gt;{{Навіна|аўтар=|загаловак=СБ і Мінлясгас падпісалі пагадненьне аб выдзяленьні дадатковых сродкаў на разьвіццё ляснога сэктару Беларусі|спасылка=https://m.blr.belta.by/economics/view/sb-i-minljasgas-padpisali-pagadnenne-ab-vydzjalenni-dadatkovyh-srodkau-na-razvitstse-ljasnoga-sektara-67946-2018/|выдавец=[[БелТА]]|дата публікацыі=11 красавіка 2018|копія=https://www.belarus.by/by/business/business-news/sb--mnljasgas-padpsal-pagadnenne-ab-vydzjalenn-dadatkovyx-srodka-na-razvtstse-ljasnoga-sektara-belarus_i_0000077730.html|дата копіі=11 красавіка 2018|дата доступу=26 сьнежня 2018}}&lt;/ref&gt;. 17 красавіка ў этэры тэлеканала «[[АНТ]]» міністар Віталь Дрожжа паведаміў пра пачатак распрацоўкі электроннага ўліку драўніны&lt;ref&gt;{{Навіна|аўтар=|загаловак=Лясная гаспадарка Беларусі гатова поўнасьцю забясьпечыць магутнасьці дрэваапрацоўчых прадпрыемстваў|спасылка=https://m.blr.belta.by/society/view/ljasnaja-gaspadarka-belarusi-gatova-pounastsju-zabjaspechyts-magutnastsi-drevaapratsouchyh-68097-2018/|выдавец=БелТА|дата публікацыі=18 красавіка 2018|дата доступу=26 сьнежня 2018}}&lt;/ref&gt;. 26 кастрычніка 2018 году міністар Дрожжа адчыніў у [[Глыбоцкі раён|Глыбоцкім раёне]] (Віцебская вобласьць) 2-ю ў Беларусі цяплічную гаспадарку для вырошчваньня 2,4 млн сеянцаў [[Эўрапейская елка|эўрапейскай елкі]] штогод. Абслугоўваньне гаспадаркі вымагала 10 супрацоўнікаў. Магутнасьці ставала для патрэбаў лясных гаспадарак Віцебскай вобласьці. Сеянцы былі з [[Трансгенны арганізм|палепшанымі генэтычнымі]] ўласьцівасьцямі&lt;ref&gt;{{Артыкул|аўтар=Вераніка Коласава.|загаловак=Утульны дом для елачкі|спасылка=|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=27 кастрычніка 2018|нумар=[http://zviazda.by/be/number/208-28824 208 (28824)]|старонкі=[http://zviazda.by/sites/default/files/27kas-3_optim.pdf 3]|issn=1990-763x}}&lt;/ref&gt;.

На 28 лістапада 2018 году Адзіную дзяржаўную аўтаматызаваную інфармацыйную сыстэму (АДАІС) ўліку драўніны і гандлю ёй увялі на 3 лясных гаспадарках — [[Горадня|Гарадзенскай]], [[Дарагічын]]скай (Берасьцейская вобласьць) і [[Узда|Вузьдзенскай]] (Менская вобласьць). Першасную пастаноўку на ўлік ажыцьцяўлялі на прамежкавым лесапрамысловым складзе, дзе пазначалі штабелі створаных вырабаў па гатунках&lt;ref&gt;{{Навіна|аўтар=|загаловак=Віталь Дрожжа: Электронную сістэму ўліку драўніны тэсціруюць у трох лясгасах Беларусі|спасылка=https://m.blr.belta.by/opinions/view/elektronnuju-sistemu-uliku-drauniny-testsirujuts-u-troh-ljasgasah-belarusi-2851/|выдавец=БелТА|дата публікацыі=28 лістапада 2018|дата доступу=26 сьнежня 2018}}&lt;/ref&gt;.

5 траўня 2022 году вызвалены ад пасады Міністра лясной гаспадаркі ў сувязі з учыненьнем правіны, несумяшчальнай са знаходжаньнем на дзяржаўнай службе&lt;ref&gt;[https://president.gov.by/ru/events/vitaliy-drozhzha-osvobozhden-ot-dolzhnosti-ministra-lesnogo-hozyaystva Виталий Дрожжа освобожден от должности Министра лесного хозяйства], сайт Аляксандра Лукашэнкі&lt;/ref&gt;. 

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Вонкавыя спасылкі ==
* {{Навіна|аўтар=|загаловак=Кіраўніцтва|спасылка=https://mlh.by/be/about/leadership/|выдавец=[[Міністэрства лясной гаспадаркі Рэспублікі Беларусь]]|дата публікацыі=2018|дата доступу=26 сьнежня 2018}}

{{Накід:Асоба}}
{{Міністры лясной гаспадаркі Рэспублікі Беларусь}}

{{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Дрожжа, Віталь}}
[[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Карэлічах]]
[[Катэгорыя:Выпускнікі Беларускага дзяржаўнага тэхналягічнага ўнівэрсытэту]]
[[Катэгорыя:Выпускнікі Акадэміі кіраваньня пры прэзыдэнце Рэспублікі Беларусь]]
[[Катэгорыя:Міністры лясной гаспадаркі Рэспублікі Беларусь]]</text>
      <sha1>lpof710rjlhs6d4vxw53itw2t6fwmk8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ліцьвінства</title>
    <ns>0</ns>
    <id>222292</id>
    <revision>
      <id>2330911</id>
      <parentid>2329507</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T13:45:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>стыль</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="92062" xml:space="preserve">'''Ліцьві́нства''', '''ліцьвіні́зм''' (таксама '''літві́нства''', '''літвіні́зм''') — шырокая гістарыяграфічная, культурная і грамадзка-палітычная плынь, якая грунтуе гісторыю [[Беларусь|Беларусі]] на спадчыне [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] і акцэнтуе беспасярэднюю повязь паміж гістарычнымі [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і сучаснымі [[Беларусы|беларусамі]]. Складовая частка [[Беларускі нацыяналізм|беларускага нацыяналізму]], таксама можа разглядацца як рэгіянальная самаідэнтыфікацыя або як этап у разьвіцьці беларускага народа і Беларусі&lt;ref name=&quot;BielaruskiPartyzan-2017&quot;&gt;[https://belaruspartisan.by/politic/368099/ Литвины vs белорусы: поиск своего места в истории или глупые разборки?], [[Беларускі партызан]], 19 студзеня 2017 г.&lt;/ref&gt;.

Гісторыкі [[Сяргей Абламейка (гісторык)|Сяргей Абламейка]] і [[Аляксандар Краўцэвіч]] зьвяртаюць ўвагу на тое, што ліцьвінства ня можа быць альтэрнатывай [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|беларускасьці]], бо ёсьць яе неад’емнай складовай часткай. Проціпастаўляць іх — значыць дэструктыўна перакручваць рэальную гісторыю і этнагенэз беларусаў&lt;ref&gt;[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/28920419.html Зноў пра ідэнтычнасьць Скарыны], [[Радыё Свабода]], 15 сьнежня 2017 г.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Kraucevic-2017&quot;&gt;[https://nashaniva.com/?c=ar&amp;i=146173 Алесь Краўцэвіч: Ліцвінства — выдумка ворагаў, якую падтрымалі дурні], [[Наша Ніва]], 28 сакавіка 2017 г.&lt;/ref&gt;. Як падкрэсьлівае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]] у кнізе «[[Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае]]», «''Мы — беларусы, але мы і ліцьвіны, спадкаемцы гісторыі і культуры магутнай эўрапейскай дзяржавы — Вялікага Княства Літоўскага''»&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-161&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 161.&lt;/ref&gt;.

== Гісторыя ==
[[Файл:Lithauen oder Weis Reussen.jpg|значак|Фрагмэнт мапы [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], на якой [[Літва]] атаясамліваецца зь [[Белая Русь|Белай Русьсю]] («''Lithauen oder Weis Reussen''», «''Літва або Белая Русь''»), тым часам [[Жамойць]] (''Samogitien'') не атаясамліваецца зь Літвой]]

=== Вялікае Княства Літоўскае ===
{{Асноўны артыкул|Ліцьвіны|Літва}}

Існуе некалькі тэорыяў паходжаньня гістарычных [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]]: «заходнеславянская» — ад племяннога зьвязу [[Люцічы|люцічаў]] ([[Вацлаў Пануцэвіч]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы}}&lt;/ref&gt;, [[Павал Урбан]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1}}&lt;/ref&gt;, [[Алесь Жлутка]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях}}&lt;/ref&gt;, [[Уладзімер Аляксеевіч Арлоў|Уладзімер Арлоў]]&lt;ref name=&quot;Arlou-2012&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}}&lt;/ref&gt; ды іншыя), блізкая да яе з улікам шэрагу яўна [[Германскія мовы|ўсходнегерманскіх]] імёнаў і тапонімаў люцічаў «усходнегерманская» (Алёхна Дайліда&lt;ref&gt;Дайліда А. [http://spampavac.by/files/downloads/pvkl.pdf Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі] / Рэц. [[Сяргей Тарасаў|С. Тарасаў]]. Аўтарскае выданне. — Менск, 2019. — 459 с.&lt;/ref&gt;), а таксама «балтыйска-славянскага [[сымбіёз]]у» з паступовай мірнай і ахвотнай [[Славянскія мовы|славянізацыяй]] мясцовага [[Балтыйскія мовы|балтыйскага]] насельніцтва ([[Аляксандар Краўцэвіч]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)}}&lt;/ref&gt;, Уладзімер Арлоў&lt;ref name=&quot;Arlou-2012&quot;/&gt; ды іншыя).

[[Файл:Lithuania Proper (1770-79).jpg|значак|Падзел Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага з мапы 1770-х гадоў: Сапраўдная Літва ({{мова-en|Lithuania Proper|скарочана}}) складаецца зь «Літоўскіх ваяводзтваў» і «Літоўскай або Белай Русі», тым часам Жамойць падаецца асобна ад Літвы — паміж [[Інфлянты|Інфлянтамі]] і [[Курляндыя]]й]]

У XIV—XVII ст. назва «ліцьвіны» тэрытарыяльна ахоплівала амаль усе землі [[Беларусь|Беларусі]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 94.&lt;/ref&gt;. У XVI ст. літвой (ліцьвінамі) стабільна вызначалі сябе баяры [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]&lt;ref&gt;Янковіч А. Анталогія літвінізму: крыніцы, ідэя, рэалізацыя // Палітычная сфера. № 6, 2006. С. 11.&lt;/ref&gt;. Умацаваньне гэтай формы самасьвядомасьці адбылося па аб’яднаньні Вялікага Княства Літоўскага з [[Польскае Каралеўства (1385—1569)|Каралеўствам Польскім]] у [[Рэч Паспалітая|Рэч Паспалітую]], якая разглядалася як аб’яднаньне «двух народаў» ([[Палякі|палякаў]] і ліцьвінаў). Па ўтварэньні Рэчы Паспалітай магнаты і шляхта Вялікага Княства Літоўскага доўгі час падкрэсьлівалі, што яны менавіта ліцьвіны, чым выказвалі даволі высокі ўзровень дзяржаўна-нацыянальнай самасьвядомасці&lt;ref&gt;{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 95.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Kren-Koukiel-Marozava-2000-321&quot;&gt;Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 321.&lt;/ref&gt;. У XVI—XVII стагодзьдзях назва ліцьвіны стала найбольш абагульняльнай этнанімічнай формай самасьвядомасьці беларускага народа і адлюстроўвала найбольш шырокі ўзровень яго нацыянальнай кансалідацыі&lt;ref&gt;[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Формы этнічнага і нацыянальнага самавызначэння беларускага насельніцтва XIV—XVIII ст. (да праблемы станаўлення нацыянальнай самасвядомасці беларусаў) // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. Мінск, 3—5 лютага 1993 года. Ч. I. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 48—49.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Чаквин И. В. Избранное: теоретические и историографические статьи по этногенезу, этническим и этнокультурным процессам, конфессиональной истории белорусов. — Минск: Беларуская навука, 2014. С. 172, 176.&lt;/ref&gt;.

=== Пад уладай Расейскай імпэрыі ===
{{Асноўны артыкул|Русіфікацыя Беларусі|Беларускае нацыянальнае адраджэньне|Краёўцы}}
[[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|Краіна «Літва і Беларусь» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобная ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]]

Па [[анэксія|анэксіі]] земляў Вялікага Княства Літоўскага (1772, 1793, 1795 гады) улады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], як адзначае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], спрыялі пашырэньню назвы [[беларусы]], бо гэтая назва больш адпавядала [[імпэрыялізм|імпэрскім інтарэсам]] і дазваляла трактаваць ліцьвінаў як разнавіднасьць [[расейцы|расейцаў («вялікарусаў»)]]. Разам з тым, гэтая назва замацавалася за ўсім насельніцтвам толькі на мяжы XIX і XX стагодзьдзяў&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-161&quot;/&gt;.

Узьнікненьне ліцьвінства як культурнай плыні прымяркоўваюць да першай паловы ХІХ стагодзьдзя, калі ў межах гэтай традыцыі адбывалася [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|беларускае культурнае назапашваньне]]. Тагачаснае ліцьвінства грунтавалася на гістарычных і культурных традыцыях Вялікага Княства Літоўскага, выяўлялася ў цікавасьці да народнай культуры, на ўсьведамленьні этнакультурнай адметнасьці як ад [[Расейцы|расейцаў]], так і ад [[Палякі|палякаў]]. Дзеячы ліцьвінства былі патрыётамі [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], хоць і адрозьніваліся высокай ступеньню аўтаномнасьці. Паводле сваёй канфэсійнай прыналежнасьці большасьць прыхільнікаў гэтай традыцыі былі вернікамі-[[каталіцтва|каталікамі]], а паводле [[Стан (сацыяльная група)|стану]] належалі да шляхты&lt;ref&gt;[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] «Краёвая ідэя» ў беларускай гісторыі. — {{Менск (Мінск)}}: Зміцер Колас, 2017. С. 60—61.&lt;/ref&gt;.

У канцы ХІХ — пачатку ХХ стагодзьдзя сфармавалася суполка [[Краёўцы|краёўцаў]], якія вызначалі сябе формулай «ліцьвін паводле паходжаньня, паляк паводле нацыянальнасьці» і намагаліся стварыць другую унію Польшчы і Літвы (Беларусі). У 1907 годзе краёўцы стварылі [[Краёвая партыя Літвы і Русі|Краёвую партыю Літвы і Русі]], але ўжо ў 1908 годзе партыя зьнікла з палітычнай арэны. Зноў актывізавалася ў час [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]]. З адраджэньнем [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польшчы]] як незалежнай дзяржавы і адмовы ад канфэдэрацыйных плянаў краёвы рух амаль спыніў сваё існаваньне.

У канцы XIX — пачатку XX стагодзьдзя нацыянальная эліта гістарычных ліцьвінаў пры чынным удзеле выхадцаў з шляхты колішняга Вялікага Княства Літоўскага — простых нашчадкаў гістарычнай Літвы&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://xn--d1ag.xn--e1a4c/pub/arche/html/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt; (з шляхты паходзілі заснавальнікі [[Наша Ніва|Нашай Нівы]] браты [[Іван Луцкевіч|Іван]] і [[Антон Луцкевіч]]ы, заснавальнік [[Беларуская рэвалюцыйная партыя|першай беларускай партыі]] [[Вацлаў Іваноўскі]], адзін з заснавальнікаў [[Беларуская сацыялістычная грамада|Беларускай сацыялістычнай грамады]] паэт [[Карусь Каганец]], стваральнік беларускага тэатру [[Ігнат Буйніцкі]], клясыкі беларускай паэзіі [[Алаіза Пашкевіч]] і [[Янка Купала]], адзін з пачынальнікаў нацыянальнага адраджэньня [[Вацлаў Ластоўскі]], аўтар навукова вызначаных межаў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] гісторык і этнограф прафэсар [[Мітрафан Доўнар-Запольскі]] ды іншыя{{Заўвага|Як зазначае гісторык [[Сяргей Токць]], «''Менавіта выхадцы з шляхты колькасна пераважалі ў беларускім нацыянальным руху на пачатковай фазе яго разьвіцьця і стварылі тады большасьць тэкстаў, якія заклалі культурны канон нацыянальнай ідэі''»&lt;ref&gt;[[Сяргей Токць|Токць С.]] Шляхта Беларусі і беларускі нацыянальны рух у другой палове ХІХ — пачатку ХХ ст. // Rocznik Centrum Studiów Białoruskich. Гадавік Цэнтра Беларускіх Студыяў. Nr 2/№ 2 (2017). С. 134.&lt;/ref&gt;}}) — якая выступала за адраджэньне свайго народа і яго дзяржаўнасьці, абрала назвы «Беларусь» і «беларусы». Аднак частка літоўскай шляхты (найперш буйныя землеўласьнікі — зямяне) не сьпяшалася і нават асьцерагалася прымаць назву «беларусы». Дачка [[Ежы Чапскі|Ежы Чапскага]], які ў 1917 годзе ўсё ж назваў сябе беларусам&lt;ref&gt;[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/30169005.html У 1917 годзе нашчадак Рурыка і іншыя магнаты Меншчыны абвясьцілі сябе беларусамі], [[Радыё Свабода]], 19 верасьня 2019 г.&lt;/ref&gt;, графіня Марыя Чапская (1894—1981) у сваім эсэ «Florian Czarnyszewicz» (1965 год, Парыж) патлумачыла, якое стаўленьне было ў літоўскай шляхты да сялянаў і чаму зямяне не прымалі назвы «беларусы», прыводзячы вытрымкі з палемічных лістоў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Флярыян Чарнышэвіч|Флярыяна Чарнышэвіча|pl|Florian Czarnyszewicz}}, напісаных па-беларуску да [[Кастусь Акула|Кастуся Акулы]] і пазьней перасланых ёй копіяй: «''Важна тое, што спадар зьяўляецца сынам свайго краю. Я таксама ёсьць сын Вялікага Княства Літоўскага. Мой бацька і дзед, і дзед майго дзеда нарадзіліся і злажылі свае косьці ў гэтай зямлі; і суджу, што можна мне родны край кахаць і тужыць па ім, і думаць аб ім, і цешыцца, калі гаспадары чыняць штось мудрае і шляхетнае, і самоціцца, калі памнажаюць памылкі. &lt;…&gt; І не былі гэта караняжы, а сыны Вялікага Княства Літоўскага, многія ў доме ня мовілі па-польску, але назвы „бела-“ ці „чарнарусаў“ не прымалі, бо „рускі“ для іх азначаў тры чацьвертых [[Расейцы|маскаля]]. Называлі сябе палякамі, але чулі сваю своеасаблівасьць. І калі б тады якая мудрасьць, якісь аўтарытэт пагадзіўся і прывёў у жыцьцё найменьне „літоўца“ (у значэньні [[Адам Міцкевіч|міцкевічаўскім]]) альбо крывічаніна, ахвотна бы тое прынялі»&lt;ref&gt;Czapska M. Florian Czarnyszewicz // Ostatnie odwiedziny i inne szkice. — Warszawa, 2006. — S. 166—167.&lt;/ref&gt;. 

Палітык і грамадзкі дзяяч [[Зянон Пазьняк]] дае наступныя тлумачэньні, чаму дзеячы нацыянальна-вызвольнага руху мелі выступіць пад назвай «Беларусь»&lt;ref&gt;[[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]] [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г.&lt;/ref&gt;:
{{Пачатак цытаты}}
І нарэшце, чаму нацыянальныя дзеячы ўмоўнай «Літвы», разумеючы гісторыю, ня выступілі пад аб’яднаўчым тэрмінам «Літва», але пад назвай «Беларусь»? Адказ на паверхні: таму што аб’яднаўчым тэрмінам у гэтай сытуацыі магла быць толькі Беларусь. Гэта ўжо была навуковая і палітычная рэальнасьць. Нашыя нацыянальныя дзеячы таго часу — гэта былі мудрыя людзі, якія грунтаваліся на аб’яднаўчай нацыянальнай ідэі, умелі стратэгічна думаць і глядзець наперад, абапіраліся на навуку і на рэчаіснасьць. Сытуацыя была такой, што калі б яны кансэрватыўна ці рамантычна выступілі пад назовам «Літва», то ўсходнюю Беларусь мы маглі б страціць назаўсёды. Царская Расея скарыстала б канфэсійны падзел і тэрміналёгію ў сваіх інтарэсах з усёй магутнасьцю імпэрскай прапаганды, бюракратычнага апарату і царквы. Вось тады зьявілася б у Расеі рэальная Белая Русь, якую б яшчэ і натравілі супраць «католической литовской ереси» ды «сэпаратызму». Бальшавікі давяршылі б гэты падзел ужо ў сьведамасьці. А сьведамасны падзел, як вядома, нашмат горшы і разбуральны, чым падзел тэрытарыяльны. Стаўка на назву «Літва» была б у тых умовах ужо сэпаратысцкай і тупіковай. У лепшым выпадку — маргінальнай. Нацыянальныя дзеячы-адраджэнцы абазначылі і ўключылі ў нацыянальны рух усю літоўскую тэрыторыю Вялікага Княства Літоўскага (умоўную Літву і Беларусь) пад агульнай назвай Беларусь. У выніку расейская прапаганда не змагла фармальна ўклініцца ды падзяліць адзіную ідэю (хоць увесь час імкнулася). Расея ў такіх абставінах вымушана была агулам непрызнаваць і змагацца зь беларускім нацыянальным рухам. Расейцам у ідэйным пляне фармальна нічога не дасталося. &lt;…&gt;
[[Беларусы|Беларуская нацыя]] адбылася ў пачатку ХХ стагодзьдзя. Вяршыняй гэтага працэсу было стварэньне [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]], прытым дакладна ў дзяржаўна-этнічных межах [[Літва старажытная|гістарычнай Літвы]].
{{Канец цытаты}}

Разам з тым, усе дзеячы беларускага нацыянальна-вызвольнага руху (ад [[Францішак Багушэвіч|Францішка Багушэвіча]] да [[Янка Купала|Янкі Купалы]]) бесьперапынна падкрэсьлівалі повязь Беларускай дзяржаўнасьці зь Вялікім Княства Літоўскім, а ўсе беларускія гісторыкі (ад [[Вацлаў Ластоўскі|Вацлава Ластоўскага]] да [[Усевалад Ігнатоўскі|Ўсевалада Ігнатоўскага]]) называлі ВКЛ «Беларуска-Літоўскім гаспадарствам». Гэтая ж пазыцыя знайшла адлюстраваньне ў [[Другая Ўстаўная грамата|Другой Устаўной грамаце]] Беларускай Народнай Рэспублікі ад 9 сакавіка 1918 году («''Пасьля трох з паловаю вякоў няволі зноў на увесь сьвет кажа беларускі народ аб тым, што ён жыве і будзе жыць''»), а гербу [[Пагоня|Пагоні]] («''старадаўняй Літоўскай Пагоні''»), які стаў дзяржаўным сымбалем БНР, прысьвяціў [[Пагоня (песьня)|свой верш]] клясык беларускай літаратуры [[Максім Багдановіч]]. Тым часам яшчэ ўлетку 1916 году [[Беларускі народны камітэт]] на чале з Антонам Луцкевічам падтрымаў і пашырыў ідэю [[Канфэдэрацыя Вялікага Княства Літоўскага|канфэдэрацыі Вялікага Княства Літоўскага]] да канцэпцыі «Злучаных Штатаў» ад [[Балтыйскае мора|Балтыйскага]] да [[Чорнае мора|Чорнага]] мораў, якія плянавалася ўтварыць зь незалежных [[Беларусь|Беларусі]], [[Летува|Летувы]], [[Латвія|Латвіі]] і [[Украіна|Ўкраіны]]. Падобны зьвяз тлумачыўся найперш эканамічнымі прычынамі — атрыманьнем выйсьця да мора і патрэбамі нацыянальнай абароны. У 1917 годзе беларускія арганізацыі працягвалі выступаць за ўтварэньне Беларуска-Летувіскай дзяржавы (падтрымана ў верасьні 1917 году [[Беларускі нацыянальны камітэт (Менск)|Беларускім нацыянальным камітэтам]] у [[Менск]]у), прычым рабілі гэта, нягледзячы на пазыцыю [[Летувіская Тарыба|Летувіскай Тарыбы]], якая заявіла прэтэнзіі на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічныя тэрыторыі беларусаў]]. Пры канцы студзеня 1918 году ў Вільні прайшла [[Беларуская канфэрэнцыя (1918)|Беларуская канфэрэнцыя]], якая прыняла рэзалюцыю аб імкненьні стварыць незалежную дэмакратычную дзяржаву зь дзьвюх асноўных нацыянальных тэрыторыяў — беларускай і летувіскай. Па абвяшчэньні ў лютым 1918 году незалежнасьці Летувы ў хаўрусе зь [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыяй]] (у ліпені 1918 году прапанову ад Тарыбы стаць [[Летува (каралеўства, 1918)|каралём Летувы]] пад імём «Міндаўгаса II» прыняў нямецкі прынц і вайсковец [[Вільгельм Карл фон Урах]]) ідэя канфэдэрацыі не ўздымалася&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 351—352.&lt;/ref&gt;.

=== Міжваенны час ===
У [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|міжваеннай Польшчы]] краёўцы склалі суполку [[Віленскія кансэрватары|віленскіх кансэрватараў]] (таксама вядомых як крэсавыя або віленскія зубры) і намагаліся стварыць польска-беларускую фэдэрацыю. Яны выказваліся за дэцэнтралізацыю кіраваньня дзяржавай і разьвіцьцё мясцовага самакіраваньня; за стымуляваньне эканамічнага разьвіцьця [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]] і доступ беларусам на дзяржаўныя пасады, за падтрымку праваслаўнай царквы і ўвядзеньне [[Беларуская мова|беларускай мовы]] ў праваслаўнае набажэнства; прыхільна-нэўтральна ставіліся да фармаваньня беларускае нацыянальнае сьвядомасьці ў беларускамоўных сялянаў Польшчы. Уважалі сябе за нашчадкаў шляхты [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] і носьбітаў ягоных традыцыяў. Але рух заняпаў з пачаткай [[Другая сусьветная вайна|Другой Сусьветнай вайны]].

Падпісаньне ў ліпені 1920 году савецка-летувіскай [[Маскоўская дамова (1920)|Маскоўскай дамовы]], згодна зь якой Летува атрымала значную частку гістарычных і этнаграфічных земляў беларусаў, выклікала пратэст з боку кіраўніцтва Беларускай Народнай Рэспублікі&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 363—365.&lt;/ref&gt;. Ужо ў 1921 годзе адзін з ініцыятараў абвяшчэньня Беларускай Народнай Рэспублікі былы старшыня [[Рада Беларускай Народнай Рэспублікі|Рады БНР]] [[Язэп Лёсік]] апублікаваў у афіцыйным культурна-адукацыйным часопісе [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]] артыкул «Літва — Беларусь (Гістарычныя выведы)»&lt;ref&gt;Лёсік Я. Літва-Беларусь: гістарычныя выведы // Школа и культра Советской Белоруссии. — 1921. №2. — С. 12—22.&lt;/ref&gt;, у якім зазначыў: «''Беларусь у пазьнейшыя часы дзяржаўнай незалежнасьці насіла найменьне Вялікага Княства Літоўскага, Рускага, Жмудзкага й інш., або карацей — Вялікае Княства Літоўскае. &lt;…&gt; Сталася так, што пад Літвою разумеюць землі, заселеныя жмудзінамі, або даўнейшую Жамойць. &lt;…&gt; А што важней за ўсё, дык гэта тое, што Літва й Жмудзь — дзьве рэчы зусім розныя, і, апіраючыся на летапісныя весткі, ні ў якім разе ня можна зваць цяперашніх жмудзінаў літоўцамі. &lt;…&gt; Мала гэтага, цяперашнія літоўцы (жмудзіны) упэўнілі нават усю Эўропу, што гэты іх маленькі жмудзкі народ абладаў колісь магутнай і слаўнай Літоўска-Рускай дзяржавай. &lt;…&gt; Расійскія і польскія гісторыкі, дзякуючы сваім імпэрыялістычным тэндэнцыям, не вытлумачылі сабе значэньне слова Літва і вераць створанай ілюзіі, што ўвесь гістарычны скарб б. В. К. Літоўска-Рускага (Беларускага) належыць цяперашнім жмудзінам. Але правільнае асьвятленьне гістарычных фактаў сьведчыць нам пра тое, што Літва — гэта было славянскае племя, увайшоўшае ў склад цяперашняга беларускага народа. Літва, Лютва, Люцічы — іменьні славянскага племя &lt;…&gt; і калі нашы продкі — беларусіны ў прошлых сталецьцях звалі сябе літвінамі, то яны ведалі, што казалі''». Неўзабаве, аднак, [[Беларусізацыя|беларусізацыю]] ў БССР спыніў [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|сталінскі тэрор]], які цалкам зьнішчыў беларускую гістарычную школу (Язэпа Лёсіка арыштавалі ўжо ў 1930 годзе — увогуле жа, савецкія ўлады фізычна або духоўна зьнішчылі 32 менскія гісторыкі, а іх працы выдалілі з навуковых бібліятэк)&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2009&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20091202093523/http://arche.by/by/19/30/1220/ Прадмова да «літоўскага» нумару] // [[ARCHE Пачатак]]. № 9, 2009.&lt;/ref&gt;.

У 1934 годзе загаднік беларускага замежнага архіва ў [[Прага|Празе]], былы [[Міністры ўнутраных справаў БНР|міністар унутраных справаў БНР]] [[Тамаш Грыб]] у сваім артыкуле «[[wikisource:be:На два франты|На два франты (Галоўныя засады вызвольнай праграмы беларускага народу)]]» падкрэсьліваў: «''Хай нас ня блытаюць розныя найменьні дзяржавы, утворанай на рубяжы XIII—XIV стагодзьдзяў на вагромністым абшары Усходняе Эўропы, найменьні, якія ўжываюцца ў сучаснай гістарычнай літаратуры — Літва, Русь, Западная Русь, Літоўская Русь, Вялікае Князьства Літоўскае, Вялікае Князьства Літоўска-Рускае, Вялікае Князьства Літоўска-Беларускае, Вялікае Князьства Беларуска-Літоўскае, а таксама: Западная Русь пад уладаю Літвы, Беларусь пад Літоўскім панаваньнем ды інш. Усё гэта ёсьць выплад надзіву годнага непаразуменьня і зблытаніны паняцьцяў. Трымаймося фактаў гістарычнае рэчаістасьці: мова і культура беларускага народу былі пануючымі ў гэнай дзяржаве. Вось жа: гэта была беларуская дзяржава! &lt;…&gt; Трэ мець на ўвазе пры гэтым і адрознасьць паміж Ліцьвінамі (старадаўнымі Люцічамі, Велетамі або Волатамі) і Жмудзінамі. Асабліва сяньня трэ мець на ўвазе гэну адрознасьць, калі Жмудзіны, прыняўшы старадаўнае найменьне Літва, імкнуцца прыўласьніць і гістарычны зьмест гэтага слова — гістарычную мінуўшчыну беларускага народу''»&lt;ref&gt;[[Тамаш Грыб|Грыб Тамаш]]. На два франты // [[Спадчына (часопіс)|Спадчына]]. № 4, 1995. С. 80—120.&lt;/ref&gt;. У 1939 годзе [[Ян Станкевіч]], які з 1927 году выкладаў у [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскім унівэрсытэце]], зазначыў: «''Трэба зацеміць, што з гледзішча нацыянальнага Беларусы ў гэтую пару звалі сябе Ліцьвінамі, гэтак-жа нас звалі ўсе нашыя суседзі, але з гледзішча рэлігійнага Беларусы ўсходняга абраду заўсёды зваліся [[Русіны (гістарычны этнонім)|Русінамі]]''»&lt;ref&gt;[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Гісторыя Беларускага языка. — Вільня, 1939. C. 6.&lt;/ref&gt;.

=== Паваенны час ===
Па [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|зьнішчэньні беларускай гістарыяграфіі ў часы сталінскага тэрору]] адным зь першых дасьледнікаў, хто спрабаваў высьветліць, як назва «Літва» перамясьцілася на тэрыторыю суседняй дзяржавы і як славяне-ліцьвіны сталі беларусамі, быў [[Вацлаў Пануцэвіч]] (1911—1991), які выдаваў навуковы часопіс «[[Літва (часопіс)|Litva]]», а таксама апублікаваў некалькі манаграфічных публікацыяў, зь якіх асаблівую навуковую вартасьць маюць кнігі «Літва і Жмудзь» (Чыкага, 1953—1954 год) і «З гісторыі Беларусі або Крывіччыны-Літвы» (Чыкага, 1965 год). Гісторык мовы [[Алесь Жлутка]] адзначае засяроджанасьць Вацлава Пануцэвіча на гістарычных крыніцах і яго грунтоўную філялягічную падрыхтоўку&lt;ref name=&quot;Zlutka-1998&quot;/&gt;. Погляды Вацлава Пануцэвіча падтрымаў і разьвіў гісторык [[Павал Урбан]] (1924—2011), які адзначыў разьмежаваньне ліцьвінаў і жамойтаў і што Жамойць была адасобленай ад Літвы моўна і этнічна. У рамках гэтай праграмы знаходзіцца сьцьверджаньне гісторыка, што «''ад 1579 году ў выданьнях, што таксама выходзяць у Кёнігсбэргу, жмудзкая мова пачынае звацца літоўскай''» («У сьвятле гістарычных фактаў», 1972 год). Ужо ў найноўшы пэрыяд у Беларусі выйшла чарговая праца П. Урбана «Да пытаньня этнічнай прыналежнасьці старажытных ліцьвіноў» (1994 год), у якой аўтар сфармуляваў наступную тэзу: «''[[Аўкштота]] была асобнай зямлёй і ніколі не атаясамлівалася з уласна Літвой''». Пашыраны варыянт (у першую чаргу праз улучэньне дадаткаў) гэтай кнігі пад назвай «Старажытныя ліцьвіны» апублікавалі празь сем гадоў&lt;ref name=&quot;Dziarnovic-2012&quot;&gt;[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/52c/%D0%9F%D0%BE%D1%88%D1%83%D0%BA%D1%96_%D0%90%D0%B9%D1%87%D1%8B%D0%BD%D1%8B:_%27%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0%27_%D1%96_%27%D0%A0%D1%83%D1%81%D1%8C%27_%D1%83_%D1%81%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%81%D0%BD%D0%B0%D0%B9_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%8F%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D1%96%D1%96.html Пошукі Айчыны: «Літва» і «Русь» у сучаснай беларускай гістарыяграфіі] // Палітычная сфера. № 18—19 (1—2), 2012. С. 30—53.&lt;/ref&gt;. Тым часам у паваеннай Беларусі да падобных высноваў у сваіх дасьледаваньнях, якія праводзіліся па-за афіцыйнай савецкай гістарыяграфіяй, прыйшоў [[Мікола Ермаловіч]] (1921—2000), які завяршыў у 1968 годзе працу над кнігай «Па сьлядах аднаго міта». Гэтая кніга доўгі час пашыралася пад закансьпіраванай назвай «Сто старонак» і ўпершыню легальна выйшла з друку толькі ў 1989 годзе. З пачаткам працэсу дэмакратызацыі ў СССР ужо ў другой палове 1980-х гадоў канцэпцыя М. Ермаловіча атрымала інстытуцыянальнае, фармальнае акадэмічнае завяршэньне і пашырылася ў літаратуры&lt;ref name=&quot;Dziarnovic-2012&quot;/&gt;.

=== Незалежная Беларусь ===
22 студзеня 2009 году ў Беларусі ўтварыўся грамадзкі арганізацыйны камітэт імпрэзы 1000-годзьдзя назвы ''Літва'' пад старшынствам доктара гістарычных навук прафэсара [[Анатоль Грыцкевіч|Анатоля Грыцкевіча]]. У арганізацыйны камітэт «Міленіюм Літвы» ўвайшлі пісьменьніца [[Вольга Іпатава]], доктар гістарычных навук [[Алесь Краўцэвіч]], доктар мэдычных навук [[Алесь Астроўскі]], доктар біялягічных навук [[Аляксей Мікуліч]], археоляг [[Эдвард Зайкоўскі]], мастак і грамадзкі дзяяч [[Аляксей Марачкін]], сьвятар [[Леанід Акаловіч]] і дасьледнік [[Зьдзіслаў Сіцька]].

У звароце арганізацыйнага камітэту паведамляецца, што першы ўпамін назвы Літва (Lituae) у пісьмовых крыніцах — нямецкіх Квэдлінбурскіх аналах — належыць да 1009 году. Аўтары звароту адзначаюць, што назва Літва датычыцца старажытнай тэрыторыі Беларусі, а цяперашнія беларусы да пачатку XX стагодзьдзя называлі сябе ліцьвінамі.

«''Тэрміны Беларусь і беларусы навязаныя нам расейскай адміністрацыяй у сярэдзіне XIX стагодзьдзя. Беларусь зьяўляецца галоўнай пераемніцай Вялікага Княства Літоўскага. Нашы землі складалі вялікую частку ВКЛ. Менавіта на нашых землях і паўстала вялікая дзяржава ВКЛ, аб’ядналая ў XV стагодзьдзі асобныя княствы-землі, у тым ліку Наваградзкае, Полацкае, Смаленскае, Турава-Пінскае і Гарадзенскае''», — гаворыцца ў звароце&lt;ref&gt;{{Навіна|аўтар=[[Марат Гаравы]]|загаловак=Створаны грамадзкі аргкамітэт сьвяткаваньня 1000-годзьдзя назвы Літва пад старшынствам прафэсара Анатоля Грыцкевіча|спасылка=http://by.belapan.by/archive/2009/01/22/279333_279363|выдавец=[[БелаПАН]]|дата публікацыі=22 студзеня 2009|дата доступу=14 кастрычніка 2014}}&lt;/ref&gt;.

== Пытаньне назваў ==
{{Асноўны артыкул|Літва|Ліцьвіны|Белая Русь|Беларусь|Летува}}
[[Файл:Пікет каля Дому ўраду (Менск, 1991 г.).jpg|значак|Пікет у [[Менск]]у з плякатам [[лацінка]]й: «''Вярнуць народу яго спрадвечныя сымбалі: герб [[Пагоня]] й [[бел-чырвона-белы сьцяг]], а таксама назоў Бацькаўшчыны — Літва, сталіцы — Менск!''» (19.09.1991 г.)]]

=== Гістарычная Літва і сучасная Летува ===
Адной з прыкметаў прыхільнасьці да ліцьвінства часам называюць разьмежаваньне назваў Літвы і [[Летува|Летувы]], якія пачалі атаясамлівацца ў розных мовах у XX ст. — за часамі [[Русіфікацыя Беларусі|гвалтоўнай русіфікацыі Беларусі]] і [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|масавага зьнішчэньня беларускіх інтэлектуальных элітаў]].

Аднак на аб’ектыўную патрэбу тэрміналягічнага адрозьненьня гістарычнай Літвы і сучаснай Летувы зьвяртаюць увагу як беларускія гісторыкі і мовазнаўцы ([[Ян Станкевіч]]&lt;ref&gt;[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мінск)}}, 2003. С. 633—634.&lt;/ref&gt;, [[Павал Урбан]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 5.&lt;/ref&gt;, [[Мікола Ермаловіч]]&lt;ref&gt;[http://pawet.net/library/history/bel_history/_books/ermalovich/Мікола_Ермаловіч._Успаміны,_творы,_фотаматэрыялы.html Яго чакала Беларусь чатыры стагоддзі: Зборнік дакументаў і матэрыялаў да 85-годдзя з дня нараджэння Міколы Ермаловіча. Успаміны, творы, фотаматэрыялы]. — {{Менск (Мн.)}}, 2007. — 360 с.&lt;/ref&gt;, [[Аляксандар Краўцэвіч]]&lt;ref name=&quot;Kraucevic-1993&quot;&gt;[[Алесь Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] Як здарылася, што Жамойць пачала называцца Літвою? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 54.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Аляксандар Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] Тэрміны «Літва» і «Летува» ў сучаснай беларускай гістарыяграфіі // [[Гістарычны Альманах]]. Том 9, 2004.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)|к}} С. 10—12.&lt;/ref&gt;, [[Генадзь Сагановіч]]&lt;ref&gt;[[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]], [[Генадзь Сагановіч|Сагановіч Г.]] [http://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // «З гісторыяй на „ВЫ“», 2.выпуск. — {{Менск (Мінск)}}, 1994.&lt;/ref&gt;, [[Ніна Баршчэўская]]&lt;ref&gt;[[Ніна Баршчэўская|Баршчэўская Н.]] Уплыў суседніх народаў на зьмену дзяржаўнага назову Беларусі ў ацэнцы беларускіх вучоных у дыяспары [http://kamunikat.org/7942.html 1—4], [http://kamunikat.org/7943.html 5—8] // Droga ku wzajemności. 50 lat białorutenistyki na Uniwersytecie Warszawskim. Redakcja naukowa Mikołaj Timoszuk i Mikołaj Chaustowicz. (Acta Albaruthenica 6). — Warszawa, 2007. S. 50—66.&lt;/ref&gt;, [[Эдвард Зайкоўскі]]&lt;ref&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [https://web.archive.org/web/20111119082534/http://arche.by/by/page/science/7463 Літва гістарычная] // [[Наша слова|Наша Слова]]. № 26 (917), 1 ліпеня 2009 г.; № 27 (918), 8 ліпеня 2009 г.&lt;/ref&gt;, [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]]&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-33&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 33.&lt;/ref&gt;, [[Зьміцер Санько]]&lt;ref name=&quot;Sanko&quot;&gt;[[Зьміцер Санько|Санько З.]] [https://www.svaboda.org/a/30464340.html?fbclid=IwAR0MY3o-M1iIg0RuSwvEu9OwMqJuVqVwTcjCPz7RGrb9VY-wBtCdjIuVgI0 І ўсё ж — Літва ці Летува?], [[Радыё Свабода]], 2 сакавіка 2020 г.&lt;/ref&gt;), так і зусім не зьвязаныя зь беларускай нацыяй ([[Тымаці Снайдэр]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 50, 81.&lt;/ref&gt;, [[Эндру Ўілсан]]{{зноска|Wilson|2012|Wilson|21–22}}, [[Норман Дэвіс]]&lt;ref&gt;[[Норман Дэвіс|Davies N.]] Litva: The Rise and Fall of the Grand Duchy of Lithuania. — Penguin Group US, 2013. — 90 p. {{ISBN|9781101630822}}.&lt;/ref&gt;).

=== Беларусь-Літва ===
Сярод прыхільнікаў разьмежаваньня назваў Літвы і Летувы пытаньне афіцыйнага вяртаньня назвы Літвы побач з назвай Беларусі ўспрымаецца неадназначна. У працах гісторыка [[Вацлаў Пануцэвіч|Вацлава Пануцэвіча]] (1911—1991), які выдаваў у [[Чыкага]] навуковы часопіс «[[Litva]]», [[Літва старажытная|Літва]] — гэта Беларусь (як і [[ліцьвіны]] — гэта [[беларусы]], а літоўская мова — [[беларуская мова]])&lt;ref name=&quot;Zlutka-1998&quot;&gt;[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] [https://media.catholic.by/nv/n5/art16.htm Пра Вацлава Пануцэвіча] // [[Наша Вера]]. № 2, 1998.&lt;/ref&gt;. Гісторык і мовазнаўца [[Ян Станкевіч]] (1891—1976), які таксама ўжываў датычна Беларусі назву Літва (як і да беларусаў — назву ліцьвіны, а да беларускай мовы — назву літоўская мова&lt;ref&gt;Станкевіч Я. Кнігапісь // Сялянская Ніва. № 16, 1926. С. 3.&lt;/ref&gt;), пазьней папулярызаваў назвы Вялікалітва, вялікаліцьвіны, вялікалітоўская мова&lt;ref&gt;[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] Як беларусы называлі сябе і сваю мову ў розныя часы? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 76.&lt;/ref&gt;. З улікам гістарычнай дзяржаўнай пераемнасьці Беларусі зь Вялікім Княства Літоўскім лідэр [[Кансэрватыўна-Хрысьціянская Партыя — БНФ|Кансэрватыўна-Хрысьціянскай Партыі — БНФ]] [[Зянон Пазьняк]] вылучаў у 2005 годзе прапанову прыняць поўную назву краіны Вялікае Княства Літоўскае Беларусь з захаваньнем скарочанай назвы — Беларусь&lt;ref&gt;[http://pazniak.info/page_belarus-litva Беларусь-Літва], Пэрсанальны сайт [[Зянон Пазьняк|Зянона Пазьняка]], 27 сьнежня 2016 г.&lt;/ref&gt;. Гэтую прапанову падтрымаў гісторык [[Анатоль Грыцкевіч]], аднак гісторык [[Уладзімер Аляксеевіч Арлоў|Уладзімер Арлоў]] бачыць магчымасьць зьмены назвы дзяржавы толькі ў далёкай пэрспэктыве («''не раней, чым кожны беларус будзе ўсьведамляць, што ў гістарычнай рэтраспэктыве Літва — гэта тое самае, што Беларусь''»)&lt;ref&gt;[https://nn.by/?c=ar&amp;i=100976 Вялікае Княства Літоўскае Беларусь — пражэкцёрства ці візіянэрства?], [[Наша Ніва]], 11 лістапада 2005 г.&lt;/ref&gt;. Тым часам беларускі гісторык права [[Таісія Доўнар]] зазначае, што «''менавіта ў зьвязку з гістарычнымі зьменамі назвы беларускага народа і цяпер часам узьнікае блытаніна датычна айчыннай гісторыі… магчыма, мелі рацыю навукоўцы, якія ў пачатку 90-х гадоў прапаноўвалі назваць нашу дзяржаву Вяліка-Літоўская Беларусь''»&lt;ref&gt;Доўнар Т. Асаблівасці і праблемы гісторыі дзяржавы і права Беларусі // Веснік Гродзенскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Янкі Купалы. Серыя 4. Правазнаўства. № 2 (128), 2012. С. 33—38.&lt;/ref&gt;.

Існуюць таксама прыхільнікі тэрміновай зьмены назвы Беларусі на Літву, аргумэнтацыю якіх агучыў гісторык Ян Лялевіч. Ён мяркуе, што назва Літва «''легімітызуе нашую краіну ў мінуўшчыне, для сучаснасьці, дае легітымізацыю для нашай будучыні''», тым часам «''закладзенае дамінаваньне гістарычнага кантэксту Русі''» ў назьве Беларусі напраўду прыводзіць да дамінаваньня [[Расея|Расеі]] (праз афіцыйныя саманазвы [[Расейцы|расейцаў]] і [[Расейская мова|расейскай мовы]] — {{мова-ru|«русские»|скарочана}} і {{мова-ru|«русский язык»|скарочана}}, гвалтоўна ўведзеныя ў [[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўку]] як «рускія» і «руская мова»). Адпаведна, на думку Яна Лялевіча, у назьве Беларусі крыецца «''праблема самаідэнтыфікацыі нашага народа''»&lt;ref name=&quot;BielaruskiPartyzan-2017&quot;/&gt;.

Гісторык Аляксандар Краўцэвіч, адзначаючы бясспрэчнасьць таго, што Літва і ліцьвіны ёсьць гістарычнымі назвамі Беларусі і беларусаў, што пераняцьце гэтых назваў Летувой і летувісамі было гістарычна не правамерным і што «''наш народ прыняў сучасную назву, вядома, пад прымусам Расеі''»&lt;ref name=&quot;Kraucevic-2017&quot;/&gt;, выступае катэгарычна супраць зьмены назвы краіны і нацыі, бо «''назва „Беларусь“ напоўненая вялікім і магутным сэнсам, увайшла ў масавую сьвядомасьць, мае моцную ідэалёгія і магутны мастацка-літаратурны падмурак''». Адпаведна, «''прыдумваць праекты па адмове ад гэтай назвы і прыняцьцю іншай — гэта значыць аслабляць нацыю, якая называецца беларускай''»&lt;ref name=&quot;BielaruskiPartyzan-2017&quot;/&gt;.

== Поклічы ==
Гістарычныя і сучасныя поклічы, зьвязаныя зь Літвой і ліцьвінамі:
* «Жыве Літва!»&lt;ref&gt;[[LITWA: hłos monarchisty]]. [http://pdf.kamunikat.org/download.php?item=13000-2.pdf №. I (XXII)], 2008. С. 6.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|У разгорнутым выглядзе гэты выраз ужыў яшчэ ў 1859 годзе [[Уладзіслаў Сыракомля|Ўладзіслаў Сыракомля (Людвік Кандратовіч)]], які — як і яго сучасьнікі — называў Беларусь Літвой&lt;ref&gt;[[Кастусь Цьвірка|Цвірка К.]] Лірнік беларускай зямлі // Уладзіслаў Сыракомля. Выбраныя творы. — {{Менск (Мінск)}}: «Кнігазбор», 2006. С. 4.&lt;/ref&gt;: «''Пра адно я толькі сьпяваю, хоць на розныя ноты: Хай жыве наша Літва! Хай жывуць ліцьвіны!''» ({{мова-pl|«Ja jedno tylko śpiewam, choć na różną nutę: Niech żyje nasza Litwa! niech żyją Litwini!»|скарочана}}&lt;ref&gt;Poezye Ludwika Kondratowicza (Władysława Syrokomli). T. 7. — Warszawa, 1872. S. 186.&lt;/ref&gt;)}} — адпаведнік «[[Жыве Беларусь!]]»
* «За Літву!»&lt;ref&gt;[[LITWA: hłos monarchisty]]. [http://pdf.kamunikat.org/download.php?item=13000-2.pdf №. I (XXII)], 2008. С. 1.&lt;/ref&gt;

== Дзеячы і суполкі, якія аддзяляюць ліцьвінаў ад беларусаў ==
20 траўня 2000 году ў [[Наваградак|Наваградку]] адбылося падпісаньне [[Акт абвяшчэньня ліцьвінскай нацыі|Акту абвяшчэньня ліцьвінскай нацыі]]. На ўстаноўчым сходзе 2000 году яго арганізатары [[Віктар Нагнібяда]] і [[Андрэй Юцкевіч]] у якасьці мэты назвалі адасабленьне [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]] ў асобную дзяржаву або яе далучэньне да Польшчы, а таксама далучэньне да Расеі ўсёй астатняй Беларусі ([[Рыскі падзел]]). У 2005 годзе Нагнібяда і Юцкевіч стварылі па-расейску сайт «Літванія», які выдалілі ў 2009 годзе па ад’езьдзе ў Польшчу. У 2017 годзе журналіст газэты «[[Новы час (газэта)|Новы час]]» Валер Руселік параўнаў расейскамоўны праект Літваніі зь іншым крамлёўскім сэпаратысцкім праектам «[[Вейшнорыя]]» ў кірунку [[гета]]ізацыі нерасейцаў. Таксама Руселік заўважыў, што расейская выведка выкарыстала для прыкрыцьця правакацыі шчырыя памкненьні людзей, дзеля азначэньня якіх выкарыстоўвала абразьліва-функцыянальны тэрмін {{Артыкул у іншым разьдзеле|Карысны дурань|«карысныя ідыёты»|en|Useful idiot}}&lt;ref&gt;{{Навіна|аўтар=Руселік В.|загаловак=Вейшнорыя: сьмех скрозь сьлёзы|спасылка=https://novychas.by/palityka/krok-da-zahopu-belarusi-zrobleny-abo-smeh-skroz-s|выдавец=[[Новы час (газэта)|Новы час]]|дата публікацыі=14 верасьня 2017|дата доступу=25 лютага 2020}}&lt;/ref&gt;.

У верасьні 2015 году старшыня [[Кансэрватыўна-Хрысьціянская Партыя — БНФ|Кансэрватыўна-хрысьціянскай партыі БНФ]] [[Зянон Пазьняк]] заўважыў, што ў расейскай прапагандзе дзеля [[Дэзынфармацыя|дэзынфармацыі]] «''спрабуюць выкарыстаць некаторых беларускіх маргіналаў, што па-юнацку мараць пра адраджэньне Вялікай Літвы''». Ён адзначыў, што расейскі [[тролінг]] «''замешаны на [[Беларусафобія|нянавісьці да Беларусі]]''». У сваім тлумачэньні Пазьняк згадаў: «''Адзін з прыёмаў цяперашняй рускай фашыстоўскай прапаганды і [[Інфармацыйная вайна|дэзінфармацыйнай вайны]] — унесьці „замутненьне“ ў сьвядомасьць самаідэнтыфікацыі на ніжэйшых, менш адукаванах пластах грамадзтва ў Беларусі і ва Ўкраіне і стварыць тут часовыя сацыяльныя апоры для акупацыі і [[Гібрыдная вайна|гібрыднай вайны]]. Любая нагода, любая ідэя, нават самая абсурдная становіцца прыдатнай для рускай дэзінфармацыі, калі яна накіравана на падважваньне і раскол беларускай і ўкраінскай [[Этнічная самасьвядомасьць|нацыянальнай ідэнтычнасьці]]''». Урэшце Зянон Пазьняк падкрэсьліў: «''Адмоўнасьць нашых „разумных дурняў“ у тым, што яны… клянуць беларусаў і ўсё беларускае, … думка не пра кансалідацыю, не пра разьвіцьцё Беларусі, а пра развал. Для Масквы такія думкі прыдатныя ў любым выглядзе''»&lt;ref&gt;{{Навіна|аўтар=|загаловак=Гэта слова сакральнае. Аб некаторых аспэктах Беларускага Адраджэньня і паразы рускай палітыкі|спасылка=http://pazniak.info/page_geta_slova_sakralnae__ab_nekatoryih_aspektah_belaruskaga__adradjennya_|выдавец=[[Зянон Пазьняк]]|дата публікацыі=13 верасьня 2015|копія=http://www.bielarus.net/archives/2015/09/15/4232|дата копіі=15 верасьня 2015|дата доступу=22 траўня 2020}}&lt;/ref&gt;.

У 2017 годзе гісторык [[Аляксандар Краўцэвіч]] зьвярнуў увагу на тое, што Расея з аднаго боку атакуе тое ліцьвінства, якое ёсьць сынонімам беларускасьці, а зь іншага — падтрымлівае тыя «ліцьвінскія» праекты, дзе сьцьвярджаецца, што беларусы — гэта летувісы, якія маюць вывучаць летувіскую мову і злучацца зь Летувой. Як прыклад такога дзеяча Аляксандар Краўцэвіч прыводзіць [[Аляксей Дзерман|Аляксея Дзермана (Дзерманта)]]&lt;ref name=&quot;Kraucevic-2017&quot;/&gt;. Неўзабаве, у час здушэньня [[Пратэсты ў Беларусі (2020—2021)|пратэстаў супраць фальсыфікацыі выбараў, гвалту і беззаконьня]] Дзермант стаў адным з галоўных ідэолягаў [[Русіфікацыя Беларусі#Рэжым Лукашэнкі|прарасейскага]] [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]].

== Рэакцыя Летувы ==
Часопіс [[Міністэрства абароны Летувы|Міністэрства абароны]] [[Летува|Летувы]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Karys||en|Karys}} прысьвяціў «ліцьвінізму» два артыкулы, разьмешчаныя ў самым пачатку першага і другога нумароў 2020 году (аўтар — {{мова-lt|Darius Sutkus|скарочана}}, невядомы, аднак, як прафэсійны гісторык). У першым артыкуле ў разьдзеле «''Вытокі ліцьвінізму: шанаваньне цара''» аўтар называе заснавальнікам «ліцьвінізму», які «''супрацоўнічаў з расейскімі ўладамі''» і быў «''адным зь першых псэўдагісторыкаў, хто сьцьвярджаў, што ВКЛ было славянскай дзяржавай''»&lt;ref&gt;Sutkus D. Litvinizmas: istorija, prielaidos, perspektyvos // Karys. Nr. 1, 2020. P. 4.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Яшчэ адным заснавальнікам «ліцьвінізму» летувіскі аўтар называе [[Ігнат Кулакоўскі|Ігната Кулакоўскага]]}}, прафэсара-паліглёта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпа Сянкоўскага|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858), выхадца зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты і навучэнца [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], які ў 1835 годзе пісаў пра этнічную інтэграцыю ў Вялікім Княстве Літоўскім ліцьвінаў і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінаў]], якую тлумачыў агульным германскім паходжаньнем кіроўных дынастыяў Літвы і Русі&lt;ref&gt;Собрание сочинений Сенковского (Барона Брамбеуса). Т. 6. — СПб., 1859. С. 47—48/&lt;/ref&gt;. Тым часам, падобныя думкі (пра германскае паходжаньне літоўскае шляхты і яе славянізацыю ў ВКЛ яшчэ да Крэўскай уніі) выказвалі такія гісторыкі, як {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юзэф Ярашэвіч||be|Юзаф Ярашэвіч}} (1793—1860), [[Іван Барычэўскі]] (1810—1887), [[Мацьвей Любаўскі]] (1860—1936), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фёдар Леантовіч||ru|Леонтович, Фёдор Иванович}} (1793—1860), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юзэф Эдвард Пузына||be|Юзаф Эдвард Пузына}} (1878—1949) ды іншыя&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 4.&lt;/ref&gt;.

Разам з тым, імя Восіпа Сянкоўскага мае повязь з крытыкай штучнага пашырэньня з боку тагачаснай афіцыйнай расейскай навукі назвы «літва» на частку [[жамойць|жамойцкага]] насельніцтва Расейскай імпэрыі (што летувіскі аўтар, аднак, ня згадвае), названую пазьней «[[аўкштайты|аўкштайтамі]]» — насельнікамі этнаграфічнага рэгіёну «[[Аўкштота]]». Адпаведная крытычная нататка&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt; зьявілася ў 1854 годзе на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся Вопісам Сянкоўскім разам з энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}, выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо жмогус значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}

Па аглядзе «гісторыі ліцьвінізму», летувіскі аўтар засьцерагае чытачоў ад «радыкальных ліцьвіністаў», якіх ён зьвязвае з уладамі Расеі і характарызуе сьцьверджаньнем [[Фіна-вугорскія народы|фінска-вугорскага]] паходжаньня летувісаў, [[готы|гоцкага]] ўплыву на землі Вялікага Княства Літоўскага{{Заўвага|Тым часам у ліпені 2022 году ў вёсцы на поўнач ад [[Ліда|Ліды]] знайшлі калекцыю срэбраных прадметаў, пакрытых пазалотай, якую, з усяго відаць, пакінулі па сабе готы: вайсковыя трафэі, вырабленыя на тэрыторыі позьняй [[Рымская імпэрыя|Рымскай імпэрыі]] ў ІІ—IV стагодзьдзях нашай эры. Апроч таго, у Беларусі і на [[Падляшша|Падляшшы]] знаходзяць гоцкія мячы&lt;ref&gt;Алесь Кіркевіч, [https://budzma.org/news/unikalny-skarb-chaso-starazhytnykh.html Унікальны скарб часоў старажытных готаў знойдзены на Лідчыне. Што пра яго вядома?], [[Budzma.org]], 19 ліпеня 2022 г.&lt;/ref&gt;}} і штучнага канструяваньня сучаснай летувіскай мовы. Таксама аўтар сьцьвярджае, што балянс поглядаў на Вялікае Княства Літоўскае ў Беларусі падтрымліваецца ўладай [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]], адзначаючы немагчымасьць зрабіць дакладны прагноз разьвіцьця падзеяў у выпадку зьмены ўлады ў краіне&lt;ref&gt;Sutkus D. Litvinizmas: istorija, prielaidos, perspektyvos // Karys. Nr. 1, 2020. P. 7—9.&lt;/ref&gt;.

У сваім другім артыкуле аўтар разьвівае тэорыю «балтыйскай (летувіскай) [[рэканкіста|рэканкісты]]», сьцьвярджаючы, што валадары-«летувісы» ўвесь час пашыралі Вялікае Княства Літоўскае на былыя балтыйскія землі. Сярод іншага, адзначаецца бясспрэчнасьць таго, што вялікія князі літоўскія размаўлялі па-летувіску, прытым у якасьці пацьверджаньня гэтага гаворыцца, што «''[[Ягайла]], стаўшы каралём Польшчы, не хацеў, каб яго разумелі дваране, таму гаварыў па-летувіску з сваім стрыечным братам [[Вітаўт]]ам''»&lt;ref&gt;Sutkus D. Litvinizmas II: Baltarusija — ideologinės kovos laukas // Karys. Nr. 2, 2020. P. 6.&lt;/ref&gt; (напраўду захавалася толькі адна згадка пра падобную размову «па-літоўску» — без удакладненьня, [[Ліцьвіны#Літоўская мова|што за мова разумелася тут пад «літоўскай»]] і не пры двары караля польскага, а на Луцкім зьездзе манархаў у студзені 1429 году, калі побач з братамі былі толькі [[Жыгімонт Люксэмбурскі]] і яго жонка&lt;ref name=&quot;Urban-2001-106&quot;&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 106.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Раней Вітаўт у лацінскай грамаце ад 1420 году да імпэратара Жыгімонта Люксэмбурскага двойчы ўжыў славянскія тэрміны (''Szomoyth'', ''Somoyth'' — {{мова-be-old|Жомойть|скарочана}}) у называньні [[Жамойць|Жамойці]] і [[жамойты|жамойтаў]] (хоць у тагачасных лацінскіх тэкстах да іх дастасоўвалі назвы ''Samogitia'' і ''Samogiti''), кажучы, што іх гэтак называлі «ў літоўскай мове» ({{мова-la|Sed quod terra Samaytarum est terra inferior ad terram Lythwanie, ideo Szomoyth vocatur, quod in lythwanico terra inferior interpretatur &lt;...&gt; que terra in Lythwanico Somoyth quasi terra inferior appelatur|скарочана}})&lt;ref name=&quot;Urban-2001-105-106&quot;&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 105—106.&lt;/ref&gt;. Пагатоў пазьнейшае асабістае ліставаньне паміж Вітаўтам і Ягайлам вялося на беларускай («рускай») мове. Апроч таго, крыжацкі дыплямат Конрад Кібург, які ачольваў пасольства ў Вільню ў 1397 годзе, засьведчыў у сваіх нататках, пакінутых у форме дзёньніка, што вялікі князь Вітаўт і ўвесь яго двор карысталіся рускай мовай (а таксама дадаў, што Вітаўт някепска ведаў нямецкую мову)&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 107, 115.&lt;/ref&gt;}}).

8 жніўня 2021 году{{Заўвага|Глядзіце гісторыю зьменаў старонкі [[:en:Pahonia]]}} адміністрацыя [[Ангельская Вікіпэдыя|Ангельскай Вікіпэдыі]] пад ціскам [[Летувісы|летувіскіх]] [[Шавінізм|шавіністаў]], якія зьвінавачвалі сваіх беларускіх апанэнтаў у «ліцьвінізьме» з спасылкамі на памянёныя артыкулы ў часопісе Міністэрства абароны Летувы, выдаліла артыкул пра герб [[Пагоня|Пагоню]] (створаны ў жніўні 2004 году), зь якога зрабілі перанакіраваньне на [[герб Летувы]]&lt;ref&gt;{{Артыкул|загаловак=Хобі для эрудытаў: абараняць «Пагоню» ў галоўнай сусветнай энцыклапедыі|мова=be|год=13 жніўня 2021|аўтар=[[Алесь Чайчыц|Чайчыц А.]]|выданьне=[[Будзьма беларусамі!]]|спасылка=https://budzma.by/news/khobi-dlya-erudyta-.html}}&lt;/ref&gt;.

== Глядзіце таксама ==
* [[Ліга Манархічная Вялікага Княства Літоўскага]]
* [[LITWA: hłos monarchisty]]
* [[Міжмор’е]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі|2}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}
* {{Літаратура/Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (1997)}}
* {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}}
* {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}}
* [[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]], [[Генадзь Сагановіч|Сагановіч Г.]] [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // З гісторыяй на «ВЫ». Выпуск 2. — Менск, 1994.
* {{Літаратура/Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае}}
* [[Мікола Ермаловіч|Ермаловіч М.]] [https://knihi.com/Mikola_Jermalovic/Pa_sladach_adnaho_mifa.html Па слядах аднаго міфа]. 2-е выданьне. — Менск, Навука і тэхніка, 1991. — 98 с {{ISBN|5-343-00876-3}}.
* [[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/_articles/zaj2/%D0%97%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%AD._%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%87%D0%BD%D0%B0%D1%8F.html Літва гістарычная] // [[Наша слова|Наша Слова]]. № 26 (917), 1 ліпеня 2009 г.; № 27 (918), 8 ліпеня 2009 г.
* Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.
* {{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)}}
* {{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)}}
* [[Іван Ласкоў|Ласкоў І.]] [https://adzharaj-kut.blogspot.com/2016/03/2016_6.html Жамойцкі тупік] // [[Літаратура і мастацтва]]. 17 верасьня 1993. С. 14—15.
* {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы}}
* {{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы}}
* [[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] «Краёвая ідэя» ў беларускай гісторыі. — {{Менск (Мінск)}}: Зміцер Колас, 2017. — 460 с. {{ISBN|978-985-7164-11-0}}.
* [[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}: «Энцыклапедыкс», 2003. — 776 с {{ISBN|985-6599-77-6}}.
* [[Сьвятлана Струкава|Струкава С.]] [https://rep.bntu.by/bitstream/handle/data/6488/%D0%A1.%2037-40.pdf?sequence=1&amp;isAllowed=y Старажытныя найменні беларусаў] // [[Роднае слова (часопіс)|Роднае слова]]. № 8, 2009. С. 37—40.
* [[Павал Урбан|Урбан П.]] Да пытаньня этнічнай прыналежнасьці старажытных ліцьвіноў. — Менск: ВЦ «Бацькаўшчына»; МП «Бесядзь», 1994. — 107 с.
* {{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1}}
* [[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] [https://web.archive.org/web/20141129020526/http://kamunikat.fontel.net/pdf/albaruthenica/06.pdf Нацыя ліцвінаў у этнагенезе беларусаў: Параўнальна-тыпалагічны і гістарычны аспекты] // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 6 : Беларусь паміж Усходам і Захадам: Праблемы міжнац., міжрэліг. і міжкультур. узаемадзеяння, дыялогу і сінтэзу. Ч. 1, 1997. С. 37—41.
* Янковіч А. [http://palityka.org/pdf/06/0602.pdf Анталогія літвінізму: крыніцы, ідэя, рэалізацыя] // Палітычная сфера. № 6, 2006. С. 11—18.
* [[Норман Дэвіс|Davies N.]] Litva: The Rise and Fall of the Grand Duchy of Lithuania. — Penguin Group US, 2013. — 90 p. {{ISBN|9781101630822}}.
* {{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў}}
* {{Кніга
|аўтар          = [[Эндру Ўілсан|Wilson A.]]
|частка         = 
|загаловак      = Belarus. The last European dictatorship
|арыгінал       = 
|спасылка       = https://yalebooks.yale.edu/book/9780300259216/belarus
|адказны        = 
|выданьне       = 
|месца          = 
|выдавецтва     = {{артыкул у іншым разьдзеле|Yale University Press|Yale University Press|uk|Yale University Press}}
|год            = 2012
|том            = 
|старонкі       = 
|старонак       = 384
|сэрыя          = 
|isbn           = 978-0-300-25921-6
|наклад         = 
|ref = Wilson
}}
* {{Літаратура/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)}}

== Вонкавыя спасылкі ==
* [[Дзяніс Марціновіч]], [https://budzma.org/news/dzyanis-marcinovich-chamu-licviny-stali-byelarusami.html Чаму ліцвіны сталі беларусамі?], [[Budzma.org]], 13 траўня 2014 г.
* [[Зянон Пазьняк]], [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г.
* Алесь Кіркевіч, [https://belsat.eu/opinions/litsviny-patryyoty-sekta-abo-agenty-fsb/ «Ліцвіны»: патрыёты, секта або агенты ФСБ?], [[Белсат]], 19 студзеня 2017 г.
* Алесь Кіркевіч, [https://novychas.online/kultura/jaszcze-ne-pozna-vjarnuc-kraine-sapraudnae-imja «Яшчэ не позна вярнуць краіне сапраўднае імя — Літва»], [[Новы час (газэта)|Новы час]], 29 студзеня 2017 г.
* [https://www.facebook.com/litva.belarus Энцыкляпэдыя Літвы-Беларусі], [[Facebook]]
* [https://nicolaev.livejournal.com/964176.html Пра літвінізм]
* [https://www.facebook.com/groups/1560143570916561/ Суполка «Дрэва Літвінскае»], [[Facebook]]
* [https://www.facebook.com/groups/361555473939008/ Суполка «Літвіны-беларусы»], [[Facebook]]
* [https://www.facebook.com/groups/zyvielitva Суполка «Litva. Літвіны. Гісторыя і этналогія»], [[Facebook]]

[[Катэгорыя:Ліцьвінства]]</text>
      <sha1>fj4ykfx3k9s00yxkkz3x8xyy0tohime</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2330912</id>
      <parentid>2330911</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T13:45:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Рэакцыя Летувы */ п.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="92063" xml:space="preserve">'''Ліцьві́нства''', '''ліцьвіні́зм''' (таксама '''літві́нства''', '''літвіні́зм''') — шырокая гістарыяграфічная, культурная і грамадзка-палітычная плынь, якая грунтуе гісторыю [[Беларусь|Беларусі]] на спадчыне [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] і акцэнтуе беспасярэднюю повязь паміж гістарычнымі [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і сучаснымі [[Беларусы|беларусамі]]. Складовая частка [[Беларускі нацыяналізм|беларускага нацыяналізму]], таксама можа разглядацца як рэгіянальная самаідэнтыфікацыя або як этап у разьвіцьці беларускага народа і Беларусі&lt;ref name=&quot;BielaruskiPartyzan-2017&quot;&gt;[https://belaruspartisan.by/politic/368099/ Литвины vs белорусы: поиск своего места в истории или глупые разборки?], [[Беларускі партызан]], 19 студзеня 2017 г.&lt;/ref&gt;.

Гісторыкі [[Сяргей Абламейка (гісторык)|Сяргей Абламейка]] і [[Аляксандар Краўцэвіч]] зьвяртаюць ўвагу на тое, што ліцьвінства ня можа быць альтэрнатывай [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|беларускасьці]], бо ёсьць яе неад’емнай складовай часткай. Проціпастаўляць іх — значыць дэструктыўна перакручваць рэальную гісторыю і этнагенэз беларусаў&lt;ref&gt;[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/28920419.html Зноў пра ідэнтычнасьць Скарыны], [[Радыё Свабода]], 15 сьнежня 2017 г.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Kraucevic-2017&quot;&gt;[https://nashaniva.com/?c=ar&amp;i=146173 Алесь Краўцэвіч: Ліцвінства — выдумка ворагаў, якую падтрымалі дурні], [[Наша Ніва]], 28 сакавіка 2017 г.&lt;/ref&gt;. Як падкрэсьлівае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]] у кнізе «[[Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае]]», «''Мы — беларусы, але мы і ліцьвіны, спадкаемцы гісторыі і культуры магутнай эўрапейскай дзяржавы — Вялікага Княства Літоўскага''»&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-161&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 161.&lt;/ref&gt;.

== Гісторыя ==
[[Файл:Lithauen oder Weis Reussen.jpg|значак|Фрагмэнт мапы [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], на якой [[Літва]] атаясамліваецца зь [[Белая Русь|Белай Русьсю]] («''Lithauen oder Weis Reussen''», «''Літва або Белая Русь''»), тым часам [[Жамойць]] (''Samogitien'') не атаясамліваецца зь Літвой]]

=== Вялікае Княства Літоўскае ===
{{Асноўны артыкул|Ліцьвіны|Літва}}

Існуе некалькі тэорыяў паходжаньня гістарычных [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]]: «заходнеславянская» — ад племяннога зьвязу [[Люцічы|люцічаў]] ([[Вацлаў Пануцэвіч]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы}}&lt;/ref&gt;, [[Павал Урбан]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1}}&lt;/ref&gt;, [[Алесь Жлутка]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях}}&lt;/ref&gt;, [[Уладзімер Аляксеевіч Арлоў|Уладзімер Арлоў]]&lt;ref name=&quot;Arlou-2012&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}}&lt;/ref&gt; ды іншыя), блізкая да яе з улікам шэрагу яўна [[Германскія мовы|ўсходнегерманскіх]] імёнаў і тапонімаў люцічаў «усходнегерманская» (Алёхна Дайліда&lt;ref&gt;Дайліда А. [http://spampavac.by/files/downloads/pvkl.pdf Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі] / Рэц. [[Сяргей Тарасаў|С. Тарасаў]]. Аўтарскае выданне. — Менск, 2019. — 459 с.&lt;/ref&gt;), а таксама «балтыйска-славянскага [[сымбіёз]]у» з паступовай мірнай і ахвотнай [[Славянскія мовы|славянізацыяй]] мясцовага [[Балтыйскія мовы|балтыйскага]] насельніцтва ([[Аляксандар Краўцэвіч]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)}}&lt;/ref&gt;, Уладзімер Арлоў&lt;ref name=&quot;Arlou-2012&quot;/&gt; ды іншыя).

[[Файл:Lithuania Proper (1770-79).jpg|значак|Падзел Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага з мапы 1770-х гадоў: Сапраўдная Літва ({{мова-en|Lithuania Proper|скарочана}}) складаецца зь «Літоўскіх ваяводзтваў» і «Літоўскай або Белай Русі», тым часам Жамойць падаецца асобна ад Літвы — паміж [[Інфлянты|Інфлянтамі]] і [[Курляндыя]]й]]

У XIV—XVII ст. назва «ліцьвіны» тэрытарыяльна ахоплівала амаль усе землі [[Беларусь|Беларусі]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 94.&lt;/ref&gt;. У XVI ст. літвой (ліцьвінамі) стабільна вызначалі сябе баяры [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]&lt;ref&gt;Янковіч А. Анталогія літвінізму: крыніцы, ідэя, рэалізацыя // Палітычная сфера. № 6, 2006. С. 11.&lt;/ref&gt;. Умацаваньне гэтай формы самасьвядомасьці адбылося па аб’яднаньні Вялікага Княства Літоўскага з [[Польскае Каралеўства (1385—1569)|Каралеўствам Польскім]] у [[Рэч Паспалітая|Рэч Паспалітую]], якая разглядалася як аб’яднаньне «двух народаў» ([[Палякі|палякаў]] і ліцьвінаў). Па ўтварэньні Рэчы Паспалітай магнаты і шляхта Вялікага Княства Літоўскага доўгі час падкрэсьлівалі, што яны менавіта ліцьвіны, чым выказвалі даволі высокі ўзровень дзяржаўна-нацыянальнай самасьвядомасці&lt;ref&gt;{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 95.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Kren-Koukiel-Marozava-2000-321&quot;&gt;Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 321.&lt;/ref&gt;. У XVI—XVII стагодзьдзях назва ліцьвіны стала найбольш абагульняльнай этнанімічнай формай самасьвядомасьці беларускага народа і адлюстроўвала найбольш шырокі ўзровень яго нацыянальнай кансалідацыі&lt;ref&gt;[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Формы этнічнага і нацыянальнага самавызначэння беларускага насельніцтва XIV—XVIII ст. (да праблемы станаўлення нацыянальнай самасвядомасці беларусаў) // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. Мінск, 3—5 лютага 1993 года. Ч. I. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 48—49.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Чаквин И. В. Избранное: теоретические и историографические статьи по этногенезу, этническим и этнокультурным процессам, конфессиональной истории белорусов. — Минск: Беларуская навука, 2014. С. 172, 176.&lt;/ref&gt;.

=== Пад уладай Расейскай імпэрыі ===
{{Асноўны артыкул|Русіфікацыя Беларусі|Беларускае нацыянальнае адраджэньне|Краёўцы}}
[[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|Краіна «Літва і Беларусь» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобная ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]]

Па [[анэксія|анэксіі]] земляў Вялікага Княства Літоўскага (1772, 1793, 1795 гады) улады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], як адзначае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], спрыялі пашырэньню назвы [[беларусы]], бо гэтая назва больш адпавядала [[імпэрыялізм|імпэрскім інтарэсам]] і дазваляла трактаваць ліцьвінаў як разнавіднасьць [[расейцы|расейцаў («вялікарусаў»)]]. Разам з тым, гэтая назва замацавалася за ўсім насельніцтвам толькі на мяжы XIX і XX стагодзьдзяў&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-161&quot;/&gt;.

Узьнікненьне ліцьвінства як культурнай плыні прымяркоўваюць да першай паловы ХІХ стагодзьдзя, калі ў межах гэтай традыцыі адбывалася [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|беларускае культурнае назапашваньне]]. Тагачаснае ліцьвінства грунтавалася на гістарычных і культурных традыцыях Вялікага Княства Літоўскага, выяўлялася ў цікавасьці да народнай культуры, на ўсьведамленьні этнакультурнай адметнасьці як ад [[Расейцы|расейцаў]], так і ад [[Палякі|палякаў]]. Дзеячы ліцьвінства былі патрыётамі [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], хоць і адрозьніваліся высокай ступеньню аўтаномнасьці. Паводле сваёй канфэсійнай прыналежнасьці большасьць прыхільнікаў гэтай традыцыі былі вернікамі-[[каталіцтва|каталікамі]], а паводле [[Стан (сацыяльная група)|стану]] належалі да шляхты&lt;ref&gt;[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] «Краёвая ідэя» ў беларускай гісторыі. — {{Менск (Мінск)}}: Зміцер Колас, 2017. С. 60—61.&lt;/ref&gt;.

У канцы ХІХ — пачатку ХХ стагодзьдзя сфармавалася суполка [[Краёўцы|краёўцаў]], якія вызначалі сябе формулай «ліцьвін паводле паходжаньня, паляк паводле нацыянальнасьці» і намагаліся стварыць другую унію Польшчы і Літвы (Беларусі). У 1907 годзе краёўцы стварылі [[Краёвая партыя Літвы і Русі|Краёвую партыю Літвы і Русі]], але ўжо ў 1908 годзе партыя зьнікла з палітычнай арэны. Зноў актывізавалася ў час [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]]. З адраджэньнем [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польшчы]] як незалежнай дзяржавы і адмовы ад канфэдэрацыйных плянаў краёвы рух амаль спыніў сваё існаваньне.

У канцы XIX — пачатку XX стагодзьдзя нацыянальная эліта гістарычных ліцьвінаў пры чынным удзеле выхадцаў з шляхты колішняга Вялікага Княства Літоўскага — простых нашчадкаў гістарычнай Літвы&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://xn--d1ag.xn--e1a4c/pub/arche/html/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt; (з шляхты паходзілі заснавальнікі [[Наша Ніва|Нашай Нівы]] браты [[Іван Луцкевіч|Іван]] і [[Антон Луцкевіч]]ы, заснавальнік [[Беларуская рэвалюцыйная партыя|першай беларускай партыі]] [[Вацлаў Іваноўскі]], адзін з заснавальнікаў [[Беларуская сацыялістычная грамада|Беларускай сацыялістычнай грамады]] паэт [[Карусь Каганец]], стваральнік беларускага тэатру [[Ігнат Буйніцкі]], клясыкі беларускай паэзіі [[Алаіза Пашкевіч]] і [[Янка Купала]], адзін з пачынальнікаў нацыянальнага адраджэньня [[Вацлаў Ластоўскі]], аўтар навукова вызначаных межаў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] гісторык і этнограф прафэсар [[Мітрафан Доўнар-Запольскі]] ды іншыя{{Заўвага|Як зазначае гісторык [[Сяргей Токць]], «''Менавіта выхадцы з шляхты колькасна пераважалі ў беларускім нацыянальным руху на пачатковай фазе яго разьвіцьця і стварылі тады большасьць тэкстаў, якія заклалі культурны канон нацыянальнай ідэі''»&lt;ref&gt;[[Сяргей Токць|Токць С.]] Шляхта Беларусі і беларускі нацыянальны рух у другой палове ХІХ — пачатку ХХ ст. // Rocznik Centrum Studiów Białoruskich. Гадавік Цэнтра Беларускіх Студыяў. Nr 2/№ 2 (2017). С. 134.&lt;/ref&gt;}}) — якая выступала за адраджэньне свайго народа і яго дзяржаўнасьці, абрала назвы «Беларусь» і «беларусы». Аднак частка літоўскай шляхты (найперш буйныя землеўласьнікі — зямяне) не сьпяшалася і нават асьцерагалася прымаць назву «беларусы». Дачка [[Ежы Чапскі|Ежы Чапскага]], які ў 1917 годзе ўсё ж назваў сябе беларусам&lt;ref&gt;[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/30169005.html У 1917 годзе нашчадак Рурыка і іншыя магнаты Меншчыны абвясьцілі сябе беларусамі], [[Радыё Свабода]], 19 верасьня 2019 г.&lt;/ref&gt;, графіня Марыя Чапская (1894—1981) у сваім эсэ «Florian Czarnyszewicz» (1965 год, Парыж) патлумачыла, якое стаўленьне было ў літоўскай шляхты да сялянаў і чаму зямяне не прымалі назвы «беларусы», прыводзячы вытрымкі з палемічных лістоў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Флярыян Чарнышэвіч|Флярыяна Чарнышэвіча|pl|Florian Czarnyszewicz}}, напісаных па-беларуску да [[Кастусь Акула|Кастуся Акулы]] і пазьней перасланых ёй копіяй: «''Важна тое, што спадар зьяўляецца сынам свайго краю. Я таксама ёсьць сын Вялікага Княства Літоўскага. Мой бацька і дзед, і дзед майго дзеда нарадзіліся і злажылі свае косьці ў гэтай зямлі; і суджу, што можна мне родны край кахаць і тужыць па ім, і думаць аб ім, і цешыцца, калі гаспадары чыняць штось мудрае і шляхетнае, і самоціцца, калі памнажаюць памылкі. &lt;…&gt; І не былі гэта караняжы, а сыны Вялікага Княства Літоўскага, многія ў доме ня мовілі па-польску, але назвы „бела-“ ці „чарнарусаў“ не прымалі, бо „рускі“ для іх азначаў тры чацьвертых [[Расейцы|маскаля]]. Называлі сябе палякамі, але чулі сваю своеасаблівасьць. І калі б тады якая мудрасьць, якісь аўтарытэт пагадзіўся і прывёў у жыцьцё найменьне „літоўца“ (у значэньні [[Адам Міцкевіч|міцкевічаўскім]]) альбо крывічаніна, ахвотна бы тое прынялі»&lt;ref&gt;Czapska M. Florian Czarnyszewicz // Ostatnie odwiedziny i inne szkice. — Warszawa, 2006. — S. 166—167.&lt;/ref&gt;. 

Палітык і грамадзкі дзяяч [[Зянон Пазьняк]] дае наступныя тлумачэньні, чаму дзеячы нацыянальна-вызвольнага руху мелі выступіць пад назвай «Беларусь»&lt;ref&gt;[[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]] [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г.&lt;/ref&gt;:
{{Пачатак цытаты}}
І нарэшце, чаму нацыянальныя дзеячы ўмоўнай «Літвы», разумеючы гісторыю, ня выступілі пад аб’яднаўчым тэрмінам «Літва», але пад назвай «Беларусь»? Адказ на паверхні: таму што аб’яднаўчым тэрмінам у гэтай сытуацыі магла быць толькі Беларусь. Гэта ўжо была навуковая і палітычная рэальнасьць. Нашыя нацыянальныя дзеячы таго часу — гэта былі мудрыя людзі, якія грунтаваліся на аб’яднаўчай нацыянальнай ідэі, умелі стратэгічна думаць і глядзець наперад, абапіраліся на навуку і на рэчаіснасьць. Сытуацыя была такой, што калі б яны кансэрватыўна ці рамантычна выступілі пад назовам «Літва», то ўсходнюю Беларусь мы маглі б страціць назаўсёды. Царская Расея скарыстала б канфэсійны падзел і тэрміналёгію ў сваіх інтарэсах з усёй магутнасьцю імпэрскай прапаганды, бюракратычнага апарату і царквы. Вось тады зьявілася б у Расеі рэальная Белая Русь, якую б яшчэ і натравілі супраць «католической литовской ереси» ды «сэпаратызму». Бальшавікі давяршылі б гэты падзел ужо ў сьведамасьці. А сьведамасны падзел, як вядома, нашмат горшы і разбуральны, чым падзел тэрытарыяльны. Стаўка на назву «Літва» была б у тых умовах ужо сэпаратысцкай і тупіковай. У лепшым выпадку — маргінальнай. Нацыянальныя дзеячы-адраджэнцы абазначылі і ўключылі ў нацыянальны рух усю літоўскую тэрыторыю Вялікага Княства Літоўскага (умоўную Літву і Беларусь) пад агульнай назвай Беларусь. У выніку расейская прапаганда не змагла фармальна ўклініцца ды падзяліць адзіную ідэю (хоць увесь час імкнулася). Расея ў такіх абставінах вымушана была агулам непрызнаваць і змагацца зь беларускім нацыянальным рухам. Расейцам у ідэйным пляне фармальна нічога не дасталося. &lt;…&gt;
[[Беларусы|Беларуская нацыя]] адбылася ў пачатку ХХ стагодзьдзя. Вяршыняй гэтага працэсу было стварэньне [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]], прытым дакладна ў дзяржаўна-этнічных межах [[Літва старажытная|гістарычнай Літвы]].
{{Канец цытаты}}

Разам з тым, усе дзеячы беларускага нацыянальна-вызвольнага руху (ад [[Францішак Багушэвіч|Францішка Багушэвіча]] да [[Янка Купала|Янкі Купалы]]) бесьперапынна падкрэсьлівалі повязь Беларускай дзяржаўнасьці зь Вялікім Княства Літоўскім, а ўсе беларускія гісторыкі (ад [[Вацлаў Ластоўскі|Вацлава Ластоўскага]] да [[Усевалад Ігнатоўскі|Ўсевалада Ігнатоўскага]]) называлі ВКЛ «Беларуска-Літоўскім гаспадарствам». Гэтая ж пазыцыя знайшла адлюстраваньне ў [[Другая Ўстаўная грамата|Другой Устаўной грамаце]] Беларускай Народнай Рэспублікі ад 9 сакавіка 1918 году («''Пасьля трох з паловаю вякоў няволі зноў на увесь сьвет кажа беларускі народ аб тым, што ён жыве і будзе жыць''»), а гербу [[Пагоня|Пагоні]] («''старадаўняй Літоўскай Пагоні''»), які стаў дзяржаўным сымбалем БНР, прысьвяціў [[Пагоня (песьня)|свой верш]] клясык беларускай літаратуры [[Максім Багдановіч]]. Тым часам яшчэ ўлетку 1916 году [[Беларускі народны камітэт]] на чале з Антонам Луцкевічам падтрымаў і пашырыў ідэю [[Канфэдэрацыя Вялікага Княства Літоўскага|канфэдэрацыі Вялікага Княства Літоўскага]] да канцэпцыі «Злучаных Штатаў» ад [[Балтыйскае мора|Балтыйскага]] да [[Чорнае мора|Чорнага]] мораў, якія плянавалася ўтварыць зь незалежных [[Беларусь|Беларусі]], [[Летува|Летувы]], [[Латвія|Латвіі]] і [[Украіна|Ўкраіны]]. Падобны зьвяз тлумачыўся найперш эканамічнымі прычынамі — атрыманьнем выйсьця да мора і патрэбамі нацыянальнай абароны. У 1917 годзе беларускія арганізацыі працягвалі выступаць за ўтварэньне Беларуска-Летувіскай дзяржавы (падтрымана ў верасьні 1917 году [[Беларускі нацыянальны камітэт (Менск)|Беларускім нацыянальным камітэтам]] у [[Менск]]у), прычым рабілі гэта, нягледзячы на пазыцыю [[Летувіская Тарыба|Летувіскай Тарыбы]], якая заявіла прэтэнзіі на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічныя тэрыторыі беларусаў]]. Пры канцы студзеня 1918 году ў Вільні прайшла [[Беларуская канфэрэнцыя (1918)|Беларуская канфэрэнцыя]], якая прыняла рэзалюцыю аб імкненьні стварыць незалежную дэмакратычную дзяржаву зь дзьвюх асноўных нацыянальных тэрыторыяў — беларускай і летувіскай. Па абвяшчэньні ў лютым 1918 году незалежнасьці Летувы ў хаўрусе зь [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыяй]] (у ліпені 1918 году прапанову ад Тарыбы стаць [[Летува (каралеўства, 1918)|каралём Летувы]] пад імём «Міндаўгаса II» прыняў нямецкі прынц і вайсковец [[Вільгельм Карл фон Урах]]) ідэя канфэдэрацыі не ўздымалася&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 351—352.&lt;/ref&gt;.

=== Міжваенны час ===
У [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|міжваеннай Польшчы]] краёўцы склалі суполку [[Віленскія кансэрватары|віленскіх кансэрватараў]] (таксама вядомых як крэсавыя або віленскія зубры) і намагаліся стварыць польска-беларускую фэдэрацыю. Яны выказваліся за дэцэнтралізацыю кіраваньня дзяржавай і разьвіцьцё мясцовага самакіраваньня; за стымуляваньне эканамічнага разьвіцьця [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]] і доступ беларусам на дзяржаўныя пасады, за падтрымку праваслаўнай царквы і ўвядзеньне [[Беларуская мова|беларускай мовы]] ў праваслаўнае набажэнства; прыхільна-нэўтральна ставіліся да фармаваньня беларускае нацыянальнае сьвядомасьці ў беларускамоўных сялянаў Польшчы. Уважалі сябе за нашчадкаў шляхты [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] і носьбітаў ягоных традыцыяў. Але рух заняпаў з пачаткай [[Другая сусьветная вайна|Другой Сусьветнай вайны]].

Падпісаньне ў ліпені 1920 году савецка-летувіскай [[Маскоўская дамова (1920)|Маскоўскай дамовы]], згодна зь якой Летува атрымала значную частку гістарычных і этнаграфічных земляў беларусаў, выклікала пратэст з боку кіраўніцтва Беларускай Народнай Рэспублікі&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 363—365.&lt;/ref&gt;. Ужо ў 1921 годзе адзін з ініцыятараў абвяшчэньня Беларускай Народнай Рэспублікі былы старшыня [[Рада Беларускай Народнай Рэспублікі|Рады БНР]] [[Язэп Лёсік]] апублікаваў у афіцыйным культурна-адукацыйным часопісе [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]] артыкул «Літва — Беларусь (Гістарычныя выведы)»&lt;ref&gt;Лёсік Я. Літва-Беларусь: гістарычныя выведы // Школа и культра Советской Белоруссии. — 1921. №2. — С. 12—22.&lt;/ref&gt;, у якім зазначыў: «''Беларусь у пазьнейшыя часы дзяржаўнай незалежнасьці насіла найменьне Вялікага Княства Літоўскага, Рускага, Жмудзкага й інш., або карацей — Вялікае Княства Літоўскае. &lt;…&gt; Сталася так, што пад Літвою разумеюць землі, заселеныя жмудзінамі, або даўнейшую Жамойць. &lt;…&gt; А што важней за ўсё, дык гэта тое, што Літва й Жмудзь — дзьве рэчы зусім розныя, і, апіраючыся на летапісныя весткі, ні ў якім разе ня можна зваць цяперашніх жмудзінаў літоўцамі. &lt;…&gt; Мала гэтага, цяперашнія літоўцы (жмудзіны) упэўнілі нават усю Эўропу, што гэты іх маленькі жмудзкі народ абладаў колісь магутнай і слаўнай Літоўска-Рускай дзяржавай. &lt;…&gt; Расійскія і польскія гісторыкі, дзякуючы сваім імпэрыялістычным тэндэнцыям, не вытлумачылі сабе значэньне слова Літва і вераць створанай ілюзіі, што ўвесь гістарычны скарб б. В. К. Літоўска-Рускага (Беларускага) належыць цяперашнім жмудзінам. Але правільнае асьвятленьне гістарычных фактаў сьведчыць нам пра тое, што Літва — гэта было славянскае племя, увайшоўшае ў склад цяперашняга беларускага народа. Літва, Лютва, Люцічы — іменьні славянскага племя &lt;…&gt; і калі нашы продкі — беларусіны ў прошлых сталецьцях звалі сябе літвінамі, то яны ведалі, што казалі''». Неўзабаве, аднак, [[Беларусізацыя|беларусізацыю]] ў БССР спыніў [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|сталінскі тэрор]], які цалкам зьнішчыў беларускую гістарычную школу (Язэпа Лёсіка арыштавалі ўжо ў 1930 годзе — увогуле жа, савецкія ўлады фізычна або духоўна зьнішчылі 32 менскія гісторыкі, а іх працы выдалілі з навуковых бібліятэк)&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2009&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20091202093523/http://arche.by/by/19/30/1220/ Прадмова да «літоўскага» нумару] // [[ARCHE Пачатак]]. № 9, 2009.&lt;/ref&gt;.

У 1934 годзе загаднік беларускага замежнага архіва ў [[Прага|Празе]], былы [[Міністры ўнутраных справаў БНР|міністар унутраных справаў БНР]] [[Тамаш Грыб]] у сваім артыкуле «[[wikisource:be:На два франты|На два франты (Галоўныя засады вызвольнай праграмы беларускага народу)]]» падкрэсьліваў: «''Хай нас ня блытаюць розныя найменьні дзяржавы, утворанай на рубяжы XIII—XIV стагодзьдзяў на вагромністым абшары Усходняе Эўропы, найменьні, якія ўжываюцца ў сучаснай гістарычнай літаратуры — Літва, Русь, Западная Русь, Літоўская Русь, Вялікае Князьства Літоўскае, Вялікае Князьства Літоўска-Рускае, Вялікае Князьства Літоўска-Беларускае, Вялікае Князьства Беларуска-Літоўскае, а таксама: Западная Русь пад уладаю Літвы, Беларусь пад Літоўскім панаваньнем ды інш. Усё гэта ёсьць выплад надзіву годнага непаразуменьня і зблытаніны паняцьцяў. Трымаймося фактаў гістарычнае рэчаістасьці: мова і культура беларускага народу былі пануючымі ў гэнай дзяржаве. Вось жа: гэта была беларуская дзяржава! &lt;…&gt; Трэ мець на ўвазе пры гэтым і адрознасьць паміж Ліцьвінамі (старадаўнымі Люцічамі, Велетамі або Волатамі) і Жмудзінамі. Асабліва сяньня трэ мець на ўвазе гэну адрознасьць, калі Жмудзіны, прыняўшы старадаўнае найменьне Літва, імкнуцца прыўласьніць і гістарычны зьмест гэтага слова — гістарычную мінуўшчыну беларускага народу''»&lt;ref&gt;[[Тамаш Грыб|Грыб Тамаш]]. На два франты // [[Спадчына (часопіс)|Спадчына]]. № 4, 1995. С. 80—120.&lt;/ref&gt;. У 1939 годзе [[Ян Станкевіч]], які з 1927 году выкладаў у [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскім унівэрсытэце]], зазначыў: «''Трэба зацеміць, што з гледзішча нацыянальнага Беларусы ў гэтую пару звалі сябе Ліцьвінамі, гэтак-жа нас звалі ўсе нашыя суседзі, але з гледзішча рэлігійнага Беларусы ўсходняга абраду заўсёды зваліся [[Русіны (гістарычны этнонім)|Русінамі]]''»&lt;ref&gt;[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Гісторыя Беларускага языка. — Вільня, 1939. C. 6.&lt;/ref&gt;.

=== Паваенны час ===
Па [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|зьнішчэньні беларускай гістарыяграфіі ў часы сталінскага тэрору]] адным зь першых дасьледнікаў, хто спрабаваў высьветліць, як назва «Літва» перамясьцілася на тэрыторыю суседняй дзяржавы і як славяне-ліцьвіны сталі беларусамі, быў [[Вацлаў Пануцэвіч]] (1911—1991), які выдаваў навуковы часопіс «[[Літва (часопіс)|Litva]]», а таксама апублікаваў некалькі манаграфічных публікацыяў, зь якіх асаблівую навуковую вартасьць маюць кнігі «Літва і Жмудзь» (Чыкага, 1953—1954 год) і «З гісторыі Беларусі або Крывіччыны-Літвы» (Чыкага, 1965 год). Гісторык мовы [[Алесь Жлутка]] адзначае засяроджанасьць Вацлава Пануцэвіча на гістарычных крыніцах і яго грунтоўную філялягічную падрыхтоўку&lt;ref name=&quot;Zlutka-1998&quot;/&gt;. Погляды Вацлава Пануцэвіча падтрымаў і разьвіў гісторык [[Павал Урбан]] (1924—2011), які адзначыў разьмежаваньне ліцьвінаў і жамойтаў і што Жамойць была адасобленай ад Літвы моўна і этнічна. У рамках гэтай праграмы знаходзіцца сьцьверджаньне гісторыка, што «''ад 1579 году ў выданьнях, што таксама выходзяць у Кёнігсбэргу, жмудзкая мова пачынае звацца літоўскай''» («У сьвятле гістарычных фактаў», 1972 год). Ужо ў найноўшы пэрыяд у Беларусі выйшла чарговая праца П. Урбана «Да пытаньня этнічнай прыналежнасьці старажытных ліцьвіноў» (1994 год), у якой аўтар сфармуляваў наступную тэзу: «''[[Аўкштота]] была асобнай зямлёй і ніколі не атаясамлівалася з уласна Літвой''». Пашыраны варыянт (у першую чаргу праз улучэньне дадаткаў) гэтай кнігі пад назвай «Старажытныя ліцьвіны» апублікавалі празь сем гадоў&lt;ref name=&quot;Dziarnovic-2012&quot;&gt;[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/52c/%D0%9F%D0%BE%D1%88%D1%83%D0%BA%D1%96_%D0%90%D0%B9%D1%87%D1%8B%D0%BD%D1%8B:_%27%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0%27_%D1%96_%27%D0%A0%D1%83%D1%81%D1%8C%27_%D1%83_%D1%81%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%81%D0%BD%D0%B0%D0%B9_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%8F%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D1%96%D1%96.html Пошукі Айчыны: «Літва» і «Русь» у сучаснай беларускай гістарыяграфіі] // Палітычная сфера. № 18—19 (1—2), 2012. С. 30—53.&lt;/ref&gt;. Тым часам у паваеннай Беларусі да падобных высноваў у сваіх дасьледаваньнях, якія праводзіліся па-за афіцыйнай савецкай гістарыяграфіяй, прыйшоў [[Мікола Ермаловіч]] (1921—2000), які завяршыў у 1968 годзе працу над кнігай «Па сьлядах аднаго міта». Гэтая кніга доўгі час пашыралася пад закансьпіраванай назвай «Сто старонак» і ўпершыню легальна выйшла з друку толькі ў 1989 годзе. З пачаткам працэсу дэмакратызацыі ў СССР ужо ў другой палове 1980-х гадоў канцэпцыя М. Ермаловіча атрымала інстытуцыянальнае, фармальнае акадэмічнае завяршэньне і пашырылася ў літаратуры&lt;ref name=&quot;Dziarnovic-2012&quot;/&gt;.

=== Незалежная Беларусь ===
22 студзеня 2009 году ў Беларусі ўтварыўся грамадзкі арганізацыйны камітэт імпрэзы 1000-годзьдзя назвы ''Літва'' пад старшынствам доктара гістарычных навук прафэсара [[Анатоль Грыцкевіч|Анатоля Грыцкевіча]]. У арганізацыйны камітэт «Міленіюм Літвы» ўвайшлі пісьменьніца [[Вольга Іпатава]], доктар гістарычных навук [[Алесь Краўцэвіч]], доктар мэдычных навук [[Алесь Астроўскі]], доктар біялягічных навук [[Аляксей Мікуліч]], археоляг [[Эдвард Зайкоўскі]], мастак і грамадзкі дзяяч [[Аляксей Марачкін]], сьвятар [[Леанід Акаловіч]] і дасьледнік [[Зьдзіслаў Сіцька]].

У звароце арганізацыйнага камітэту паведамляецца, што першы ўпамін назвы Літва (Lituae) у пісьмовых крыніцах — нямецкіх Квэдлінбурскіх аналах — належыць да 1009 году. Аўтары звароту адзначаюць, што назва Літва датычыцца старажытнай тэрыторыі Беларусі, а цяперашнія беларусы да пачатку XX стагодзьдзя называлі сябе ліцьвінамі.

«''Тэрміны Беларусь і беларусы навязаныя нам расейскай адміністрацыяй у сярэдзіне XIX стагодзьдзя. Беларусь зьяўляецца галоўнай пераемніцай Вялікага Княства Літоўскага. Нашы землі складалі вялікую частку ВКЛ. Менавіта на нашых землях і паўстала вялікая дзяржава ВКЛ, аб’ядналая ў XV стагодзьдзі асобныя княствы-землі, у тым ліку Наваградзкае, Полацкае, Смаленскае, Турава-Пінскае і Гарадзенскае''», — гаворыцца ў звароце&lt;ref&gt;{{Навіна|аўтар=[[Марат Гаравы]]|загаловак=Створаны грамадзкі аргкамітэт сьвяткаваньня 1000-годзьдзя назвы Літва пад старшынствам прафэсара Анатоля Грыцкевіча|спасылка=http://by.belapan.by/archive/2009/01/22/279333_279363|выдавец=[[БелаПАН]]|дата публікацыі=22 студзеня 2009|дата доступу=14 кастрычніка 2014}}&lt;/ref&gt;.

== Пытаньне назваў ==
{{Асноўны артыкул|Літва|Ліцьвіны|Белая Русь|Беларусь|Летува}}
[[Файл:Пікет каля Дому ўраду (Менск, 1991 г.).jpg|значак|Пікет у [[Менск]]у з плякатам [[лацінка]]й: «''Вярнуць народу яго спрадвечныя сымбалі: герб [[Пагоня]] й [[бел-чырвона-белы сьцяг]], а таксама назоў Бацькаўшчыны — Літва, сталіцы — Менск!''» (19.09.1991 г.)]]

=== Гістарычная Літва і сучасная Летува ===
Адной з прыкметаў прыхільнасьці да ліцьвінства часам называюць разьмежаваньне назваў Літвы і [[Летува|Летувы]], якія пачалі атаясамлівацца ў розных мовах у XX ст. — за часамі [[Русіфікацыя Беларусі|гвалтоўнай русіфікацыі Беларусі]] і [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|масавага зьнішчэньня беларускіх інтэлектуальных элітаў]].

Аднак на аб’ектыўную патрэбу тэрміналягічнага адрозьненьня гістарычнай Літвы і сучаснай Летувы зьвяртаюць увагу як беларускія гісторыкі і мовазнаўцы ([[Ян Станкевіч]]&lt;ref&gt;[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мінск)}}, 2003. С. 633—634.&lt;/ref&gt;, [[Павал Урбан]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 5.&lt;/ref&gt;, [[Мікола Ермаловіч]]&lt;ref&gt;[http://pawet.net/library/history/bel_history/_books/ermalovich/Мікола_Ермаловіч._Успаміны,_творы,_фотаматэрыялы.html Яго чакала Беларусь чатыры стагоддзі: Зборнік дакументаў і матэрыялаў да 85-годдзя з дня нараджэння Міколы Ермаловіча. Успаміны, творы, фотаматэрыялы]. — {{Менск (Мн.)}}, 2007. — 360 с.&lt;/ref&gt;, [[Аляксандар Краўцэвіч]]&lt;ref name=&quot;Kraucevic-1993&quot;&gt;[[Алесь Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] Як здарылася, што Жамойць пачала называцца Літвою? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 54.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Аляксандар Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] Тэрміны «Літва» і «Летува» ў сучаснай беларускай гістарыяграфіі // [[Гістарычны Альманах]]. Том 9, 2004.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)|к}} С. 10—12.&lt;/ref&gt;, [[Генадзь Сагановіч]]&lt;ref&gt;[[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]], [[Генадзь Сагановіч|Сагановіч Г.]] [http://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // «З гісторыяй на „ВЫ“», 2.выпуск. — {{Менск (Мінск)}}, 1994.&lt;/ref&gt;, [[Ніна Баршчэўская]]&lt;ref&gt;[[Ніна Баршчэўская|Баршчэўская Н.]] Уплыў суседніх народаў на зьмену дзяржаўнага назову Беларусі ў ацэнцы беларускіх вучоных у дыяспары [http://kamunikat.org/7942.html 1—4], [http://kamunikat.org/7943.html 5—8] // Droga ku wzajemności. 50 lat białorutenistyki na Uniwersytecie Warszawskim. Redakcja naukowa Mikołaj Timoszuk i Mikołaj Chaustowicz. (Acta Albaruthenica 6). — Warszawa, 2007. S. 50—66.&lt;/ref&gt;, [[Эдвард Зайкоўскі]]&lt;ref&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [https://web.archive.org/web/20111119082534/http://arche.by/by/page/science/7463 Літва гістарычная] // [[Наша слова|Наша Слова]]. № 26 (917), 1 ліпеня 2009 г.; № 27 (918), 8 ліпеня 2009 г.&lt;/ref&gt;, [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]]&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-33&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 33.&lt;/ref&gt;, [[Зьміцер Санько]]&lt;ref name=&quot;Sanko&quot;&gt;[[Зьміцер Санько|Санько З.]] [https://www.svaboda.org/a/30464340.html?fbclid=IwAR0MY3o-M1iIg0RuSwvEu9OwMqJuVqVwTcjCPz7RGrb9VY-wBtCdjIuVgI0 І ўсё ж — Літва ці Летува?], [[Радыё Свабода]], 2 сакавіка 2020 г.&lt;/ref&gt;), так і зусім не зьвязаныя зь беларускай нацыяй ([[Тымаці Снайдэр]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 50, 81.&lt;/ref&gt;, [[Эндру Ўілсан]]{{зноска|Wilson|2012|Wilson|21–22}}, [[Норман Дэвіс]]&lt;ref&gt;[[Норман Дэвіс|Davies N.]] Litva: The Rise and Fall of the Grand Duchy of Lithuania. — Penguin Group US, 2013. — 90 p. {{ISBN|9781101630822}}.&lt;/ref&gt;).

=== Беларусь-Літва ===
Сярод прыхільнікаў разьмежаваньня назваў Літвы і Летувы пытаньне афіцыйнага вяртаньня назвы Літвы побач з назвай Беларусі ўспрымаецца неадназначна. У працах гісторыка [[Вацлаў Пануцэвіч|Вацлава Пануцэвіча]] (1911—1991), які выдаваў у [[Чыкага]] навуковы часопіс «[[Litva]]», [[Літва старажытная|Літва]] — гэта Беларусь (як і [[ліцьвіны]] — гэта [[беларусы]], а літоўская мова — [[беларуская мова]])&lt;ref name=&quot;Zlutka-1998&quot;&gt;[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] [https://media.catholic.by/nv/n5/art16.htm Пра Вацлава Пануцэвіча] // [[Наша Вера]]. № 2, 1998.&lt;/ref&gt;. Гісторык і мовазнаўца [[Ян Станкевіч]] (1891—1976), які таксама ўжываў датычна Беларусі назву Літва (як і да беларусаў — назву ліцьвіны, а да беларускай мовы — назву літоўская мова&lt;ref&gt;Станкевіч Я. Кнігапісь // Сялянская Ніва. № 16, 1926. С. 3.&lt;/ref&gt;), пазьней папулярызаваў назвы Вялікалітва, вялікаліцьвіны, вялікалітоўская мова&lt;ref&gt;[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] Як беларусы называлі сябе і сваю мову ў розныя часы? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 76.&lt;/ref&gt;. З улікам гістарычнай дзяржаўнай пераемнасьці Беларусі зь Вялікім Княства Літоўскім лідэр [[Кансэрватыўна-Хрысьціянская Партыя — БНФ|Кансэрватыўна-Хрысьціянскай Партыі — БНФ]] [[Зянон Пазьняк]] вылучаў у 2005 годзе прапанову прыняць поўную назву краіны Вялікае Княства Літоўскае Беларусь з захаваньнем скарочанай назвы — Беларусь&lt;ref&gt;[http://pazniak.info/page_belarus-litva Беларусь-Літва], Пэрсанальны сайт [[Зянон Пазьняк|Зянона Пазьняка]], 27 сьнежня 2016 г.&lt;/ref&gt;. Гэтую прапанову падтрымаў гісторык [[Анатоль Грыцкевіч]], аднак гісторык [[Уладзімер Аляксеевіч Арлоў|Уладзімер Арлоў]] бачыць магчымасьць зьмены назвы дзяржавы толькі ў далёкай пэрспэктыве («''не раней, чым кожны беларус будзе ўсьведамляць, што ў гістарычнай рэтраспэктыве Літва — гэта тое самае, што Беларусь''»)&lt;ref&gt;[https://nn.by/?c=ar&amp;i=100976 Вялікае Княства Літоўскае Беларусь — пражэкцёрства ці візіянэрства?], [[Наша Ніва]], 11 лістапада 2005 г.&lt;/ref&gt;. Тым часам беларускі гісторык права [[Таісія Доўнар]] зазначае, што «''менавіта ў зьвязку з гістарычнымі зьменамі назвы беларускага народа і цяпер часам узьнікае блытаніна датычна айчыннай гісторыі… магчыма, мелі рацыю навукоўцы, якія ў пачатку 90-х гадоў прапаноўвалі назваць нашу дзяржаву Вяліка-Літоўская Беларусь''»&lt;ref&gt;Доўнар Т. Асаблівасці і праблемы гісторыі дзяржавы і права Беларусі // Веснік Гродзенскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Янкі Купалы. Серыя 4. Правазнаўства. № 2 (128), 2012. С. 33—38.&lt;/ref&gt;.

Існуюць таксама прыхільнікі тэрміновай зьмены назвы Беларусі на Літву, аргумэнтацыю якіх агучыў гісторык Ян Лялевіч. Ён мяркуе, што назва Літва «''легімітызуе нашую краіну ў мінуўшчыне, для сучаснасьці, дае легітымізацыю для нашай будучыні''», тым часам «''закладзенае дамінаваньне гістарычнага кантэксту Русі''» ў назьве Беларусі напраўду прыводзіць да дамінаваньня [[Расея|Расеі]] (праз афіцыйныя саманазвы [[Расейцы|расейцаў]] і [[Расейская мова|расейскай мовы]] — {{мова-ru|«русские»|скарочана}} і {{мова-ru|«русский язык»|скарочана}}, гвалтоўна ўведзеныя ў [[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўку]] як «рускія» і «руская мова»). Адпаведна, на думку Яна Лялевіча, у назьве Беларусі крыецца «''праблема самаідэнтыфікацыі нашага народа''»&lt;ref name=&quot;BielaruskiPartyzan-2017&quot;/&gt;.

Гісторык Аляксандар Краўцэвіч, адзначаючы бясспрэчнасьць таго, што Літва і ліцьвіны ёсьць гістарычнымі назвамі Беларусі і беларусаў, што пераняцьце гэтых назваў Летувой і летувісамі было гістарычна не правамерным і што «''наш народ прыняў сучасную назву, вядома, пад прымусам Расеі''»&lt;ref name=&quot;Kraucevic-2017&quot;/&gt;, выступае катэгарычна супраць зьмены назвы краіны і нацыі, бо «''назва „Беларусь“ напоўненая вялікім і магутным сэнсам, увайшла ў масавую сьвядомасьць, мае моцную ідэалёгія і магутны мастацка-літаратурны падмурак''». Адпаведна, «''прыдумваць праекты па адмове ад гэтай назвы і прыняцьцю іншай — гэта значыць аслабляць нацыю, якая называецца беларускай''»&lt;ref name=&quot;BielaruskiPartyzan-2017&quot;/&gt;.

== Поклічы ==
Гістарычныя і сучасныя поклічы, зьвязаныя зь Літвой і ліцьвінамі:
* «Жыве Літва!»&lt;ref&gt;[[LITWA: hłos monarchisty]]. [http://pdf.kamunikat.org/download.php?item=13000-2.pdf №. I (XXII)], 2008. С. 6.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|У разгорнутым выглядзе гэты выраз ужыў яшчэ ў 1859 годзе [[Уладзіслаў Сыракомля|Ўладзіслаў Сыракомля (Людвік Кандратовіч)]], які — як і яго сучасьнікі — называў Беларусь Літвой&lt;ref&gt;[[Кастусь Цьвірка|Цвірка К.]] Лірнік беларускай зямлі // Уладзіслаў Сыракомля. Выбраныя творы. — {{Менск (Мінск)}}: «Кнігазбор», 2006. С. 4.&lt;/ref&gt;: «''Пра адно я толькі сьпяваю, хоць на розныя ноты: Хай жыве наша Літва! Хай жывуць ліцьвіны!''» ({{мова-pl|«Ja jedno tylko śpiewam, choć na różną nutę: Niech żyje nasza Litwa! niech żyją Litwini!»|скарочана}}&lt;ref&gt;Poezye Ludwika Kondratowicza (Władysława Syrokomli). T. 7. — Warszawa, 1872. S. 186.&lt;/ref&gt;)}} — адпаведнік «[[Жыве Беларусь!]]»
* «За Літву!»&lt;ref&gt;[[LITWA: hłos monarchisty]]. [http://pdf.kamunikat.org/download.php?item=13000-2.pdf №. I (XXII)], 2008. С. 1.&lt;/ref&gt;

== Дзеячы і суполкі, якія аддзяляюць ліцьвінаў ад беларусаў ==
20 траўня 2000 году ў [[Наваградак|Наваградку]] адбылося падпісаньне [[Акт абвяшчэньня ліцьвінскай нацыі|Акту абвяшчэньня ліцьвінскай нацыі]]. На ўстаноўчым сходзе 2000 году яго арганізатары [[Віктар Нагнібяда]] і [[Андрэй Юцкевіч]] у якасьці мэты назвалі адасабленьне [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]] ў асобную дзяржаву або яе далучэньне да Польшчы, а таксама далучэньне да Расеі ўсёй астатняй Беларусі ([[Рыскі падзел]]). У 2005 годзе Нагнібяда і Юцкевіч стварылі па-расейску сайт «Літванія», які выдалілі ў 2009 годзе па ад’езьдзе ў Польшчу. У 2017 годзе журналіст газэты «[[Новы час (газэта)|Новы час]]» Валер Руселік параўнаў расейскамоўны праект Літваніі зь іншым крамлёўскім сэпаратысцкім праектам «[[Вейшнорыя]]» ў кірунку [[гета]]ізацыі нерасейцаў. Таксама Руселік заўважыў, што расейская выведка выкарыстала для прыкрыцьця правакацыі шчырыя памкненьні людзей, дзеля азначэньня якіх выкарыстоўвала абразьліва-функцыянальны тэрмін {{Артыкул у іншым разьдзеле|Карысны дурань|«карысныя ідыёты»|en|Useful idiot}}&lt;ref&gt;{{Навіна|аўтар=Руселік В.|загаловак=Вейшнорыя: сьмех скрозь сьлёзы|спасылка=https://novychas.by/palityka/krok-da-zahopu-belarusi-zrobleny-abo-smeh-skroz-s|выдавец=[[Новы час (газэта)|Новы час]]|дата публікацыі=14 верасьня 2017|дата доступу=25 лютага 2020}}&lt;/ref&gt;.

У верасьні 2015 году старшыня [[Кансэрватыўна-Хрысьціянская Партыя — БНФ|Кансэрватыўна-хрысьціянскай партыі БНФ]] [[Зянон Пазьняк]] заўважыў, што ў расейскай прапагандзе дзеля [[Дэзынфармацыя|дэзынфармацыі]] «''спрабуюць выкарыстаць некаторых беларускіх маргіналаў, што па-юнацку мараць пра адраджэньне Вялікай Літвы''». Ён адзначыў, што расейскі [[тролінг]] «''замешаны на [[Беларусафобія|нянавісьці да Беларусі]]''». У сваім тлумачэньні Пазьняк згадаў: «''Адзін з прыёмаў цяперашняй рускай фашыстоўскай прапаганды і [[Інфармацыйная вайна|дэзінфармацыйнай вайны]] — унесьці „замутненьне“ ў сьвядомасьць самаідэнтыфікацыі на ніжэйшых, менш адукаванах пластах грамадзтва ў Беларусі і ва Ўкраіне і стварыць тут часовыя сацыяльныя апоры для акупацыі і [[Гібрыдная вайна|гібрыднай вайны]]. Любая нагода, любая ідэя, нават самая абсурдная становіцца прыдатнай для рускай дэзінфармацыі, калі яна накіравана на падважваньне і раскол беларускай і ўкраінскай [[Этнічная самасьвядомасьць|нацыянальнай ідэнтычнасьці]]''». Урэшце Зянон Пазьняк падкрэсьліў: «''Адмоўнасьць нашых „разумных дурняў“ у тым, што яны… клянуць беларусаў і ўсё беларускае, … думка не пра кансалідацыю, не пра разьвіцьцё Беларусі, а пра развал. Для Масквы такія думкі прыдатныя ў любым выглядзе''»&lt;ref&gt;{{Навіна|аўтар=|загаловак=Гэта слова сакральнае. Аб некаторых аспэктах Беларускага Адраджэньня і паразы рускай палітыкі|спасылка=http://pazniak.info/page_geta_slova_sakralnae__ab_nekatoryih_aspektah_belaruskaga__adradjennya_|выдавец=[[Зянон Пазьняк]]|дата публікацыі=13 верасьня 2015|копія=http://www.bielarus.net/archives/2015/09/15/4232|дата копіі=15 верасьня 2015|дата доступу=22 траўня 2020}}&lt;/ref&gt;.

У 2017 годзе гісторык [[Аляксандар Краўцэвіч]] зьвярнуў увагу на тое, што Расея з аднаго боку атакуе тое ліцьвінства, якое ёсьць сынонімам беларускасьці, а зь іншага — падтрымлівае тыя «ліцьвінскія» праекты, дзе сьцьвярджаецца, што беларусы — гэта летувісы, якія маюць вывучаць летувіскую мову і злучацца зь Летувой. Як прыклад такога дзеяча Аляксандар Краўцэвіч прыводзіць [[Аляксей Дзерман|Аляксея Дзермана (Дзерманта)]]&lt;ref name=&quot;Kraucevic-2017&quot;/&gt;. Неўзабаве, у час здушэньня [[Пратэсты ў Беларусі (2020—2021)|пратэстаў супраць фальсыфікацыі выбараў, гвалту і беззаконьня]] Дзермант стаў адным з галоўных ідэолягаў [[Русіфікацыя Беларусі#Рэжым Лукашэнкі|прарасейскага]] [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]].

== Рэакцыя Летувы ==
Часопіс [[Міністэрства абароны Летувы|Міністэрства абароны]] [[Летува|Летувы]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Karys||en|Karys}} прысьвяціў «ліцьвінізму» два артыкулы, разьмешчаныя ў самым пачатку першага і другога нумароў 2020 году (аўтар — {{мова-lt|Darius Sutkus|скарочана}}, невядомы, аднак, як прафэсійны гісторык). У першым артыкуле ў разьдзеле «''Вытокі ліцьвінізму: шанаваньне цара''» аўтар называе заснавальнікам «ліцьвінізму», які «''супрацоўнічаў з расейскімі ўладамі''» і быў «''адным зь першых псэўдагісторыкаў, хто сьцьвярджаў, што ВКЛ было славянскай дзяржавай''»&lt;ref&gt;Sutkus D. Litvinizmas: istorija, prielaidos, perspektyvos // Karys. Nr. 1, 2020. P. 4.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Яшчэ адным заснавальнікам «ліцьвінізму» летувіскі аўтар называе [[Ігнат Кулакоўскі|Ігната Кулакоўскага]]}}, прафэсара-паліглёта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпа Сянкоўскага|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858), выхадца зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты і навучэнца [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], які ў 1835 годзе пісаў пра этнічную інтэграцыю ў Вялікім Княстве Літоўскім ліцьвінаў і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінаў]], якую тлумачыў агульным германскім паходжаньнем кіроўных дынастыяў Літвы і Русі&lt;ref&gt;Собрание сочинений Сенковского (Барона Брамбеуса). Т. 6. — СПб., 1859. С. 47—48/&lt;/ref&gt;. Тым часам, падобныя думкі (пра германскае паходжаньне літоўскае шляхты і яе славянізацыю ў ВКЛ яшчэ да Крэўскай уніі) выказвалі такія гісторыкі, як {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юзэф Ярашэвіч||be|Юзаф Ярашэвіч}} (1793—1860), [[Іван Барычэўскі]] (1810—1887), [[Мацьвей Любаўскі]] (1860—1936), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фёдар Леантовіч||ru|Леонтович, Фёдор Иванович}} (1793—1860), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юзэф Эдвард Пузына||be|Юзаф Эдвард Пузына}} (1878—1949) ды іншыя&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 4.&lt;/ref&gt;.

Разам з тым, імя Восіпа Сянкоўскага мае повязь з крытыкай штучнага пашырэньня з боку тагачаснай афіцыйнай расейскай навукі назвы «літва» на частку [[жамойць|жамойцкага]] насельніцтва Расейскай імпэрыі (што летувіскі аўтар, аднак, ня згадвае), названую пазьней «[[аўкштайты|аўкштайтамі]]» — насельнікамі этнаграфічнага рэгіёну «[[Аўкштота]]». Адпаведная крытычная нататка&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt; зьявілася ў 1854 годзе на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся Вопісам Сянкоўскім разам з энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}, выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо жмогус значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}

Па аглядзе «гісторыі ліцьвінізму», летувіскі аўтар засьцерагае чытачоў ад «радыкальных ліцьвіністаў», якіх ён зьвязвае з уладамі Расеі і характарызуе сьцьверджаньнем [[Фіна-вугорскія народы|фінска-вугорскага]] паходжаньня летувісаў, [[готы|гоцкага]] ўплыву на землі Вялікага Княства Літоўскага{{Заўвага|Тым часам у ліпені 2022 году ў вёсцы на поўнач ад [[Ліда|Ліды]] знайшлі калекцыю срэбраных прадметаў, пакрытых пазалотай, якую, з усяго відаць, пакінулі па сабе готы: вайсковыя трафэі, вырабленыя на тэрыторыі позьняй [[Рымская імпэрыя|Рымскай імпэрыі]] ў ІІ—IV стагодзьдзях нашай эры. Апроч таго, у Беларусі і на [[Падляшша|Падляшшы]] знаходзяць гоцкія мячы&lt;ref&gt;Алесь Кіркевіч, [https://budzma.org/news/unikalny-skarb-chaso-starazhytnykh.html Унікальны скарб часоў старажытных готаў знойдзены на Лідчыне. Што пра яго вядома?], [[Budzma.org]], 19 ліпеня 2022 г.&lt;/ref&gt;}} і штучнага канструяваньня сучаснай летувіскай мовы. Таксама аўтар сьцьвярджае, што балянс поглядаў на Вялікае Княства Літоўскае ў Беларусі падтрымліваецца ўладай [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]], адзначаючы немагчымасьць зрабіць дакладны прагноз разьвіцьця падзеяў у выпадку зьмены ўлады ў краіне&lt;ref&gt;Sutkus D. Litvinizmas: istorija, prielaidos, perspektyvos // Karys. Nr. 1, 2020. P. 7—9.&lt;/ref&gt;.

У сваім другім артыкуле аўтар разьвівае тэорыю «балтыйскай (летувіскай) [[рэканкіста|рэканкісты]]», сьцьвярджаючы, што валадары-«летувісы» ўвесь час пашыралі Вялікае Княства Літоўскае на былыя балтыйскія землі. Сярод іншага, адзначаецца бясспрэчнасьць таго, што вялікія князі літоўскія размаўлялі па-летувіску, прытым у якасьці пацьверджаньня гэтага гаворыцца, што «''[[Ягайла]], стаўшы каралём Польшчы, не хацеў, каб яго разумелі дваране, таму гаварыў па-летувіску з сваім стрыечным братам [[Вітаўт]]ам''»&lt;ref&gt;Sutkus D. Litvinizmas II: Baltarusija — ideologinės kovos laukas // Karys. Nr. 2, 2020. P. 6.&lt;/ref&gt; (напраўду захавалася толькі адна згадка пра падобную размову «па-літоўску» — без удакладненьня, [[Ліцьвіны#Літоўская мова|што за мова разумелася тут пад «літоўскай»]], і не пры двары караля польскага, а на Луцкім зьездзе манархаў у студзені 1429 году, калі побач з братамі былі толькі [[Жыгімонт Люксэмбурскі]] і яго жонка&lt;ref name=&quot;Urban-2001-106&quot;&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 106.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Раней Вітаўт у лацінскай грамаце ад 1420 году да імпэратара Жыгімонта Люксэмбурскага двойчы ўжыў славянскія тэрміны (''Szomoyth'', ''Somoyth'' — {{мова-be-old|Жомойть|скарочана}}) у называньні [[Жамойць|Жамойці]] і [[жамойты|жамойтаў]] (хоць у тагачасных лацінскіх тэкстах да іх дастасоўвалі назвы ''Samogitia'' і ''Samogiti''), кажучы, што іх гэтак называлі «ў літоўскай мове» ({{мова-la|Sed quod terra Samaytarum est terra inferior ad terram Lythwanie, ideo Szomoyth vocatur, quod in lythwanico terra inferior interpretatur &lt;...&gt; que terra in Lythwanico Somoyth quasi terra inferior appelatur|скарочана}})&lt;ref name=&quot;Urban-2001-105-106&quot;&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 105—106.&lt;/ref&gt;. Пагатоў пазьнейшае асабістае ліставаньне паміж Вітаўтам і Ягайлам вялося на беларускай («рускай») мове. Апроч таго, крыжацкі дыплямат Конрад Кібург, які ачольваў пасольства ў Вільню ў 1397 годзе, засьведчыў у сваіх нататках, пакінутых у форме дзёньніка, што вялікі князь Вітаўт і ўвесь яго двор карысталіся рускай мовай (а таксама дадаў, што Вітаўт някепска ведаў нямецкую мову)&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 107, 115.&lt;/ref&gt;}}).

8 жніўня 2021 году{{Заўвага|Глядзіце гісторыю зьменаў старонкі [[:en:Pahonia]]}} адміністрацыя [[Ангельская Вікіпэдыя|Ангельскай Вікіпэдыі]] пад ціскам [[Летувісы|летувіскіх]] [[Шавінізм|шавіністаў]], якія зьвінавачвалі сваіх беларускіх апанэнтаў у «ліцьвінізьме» з спасылкамі на памянёныя артыкулы ў часопісе Міністэрства абароны Летувы, выдаліла артыкул пра герб [[Пагоня|Пагоню]] (створаны ў жніўні 2004 году), зь якога зрабілі перанакіраваньне на [[герб Летувы]]&lt;ref&gt;{{Артыкул|загаловак=Хобі для эрудытаў: абараняць «Пагоню» ў галоўнай сусветнай энцыклапедыі|мова=be|год=13 жніўня 2021|аўтар=[[Алесь Чайчыц|Чайчыц А.]]|выданьне=[[Будзьма беларусамі!]]|спасылка=https://budzma.by/news/khobi-dlya-erudyta-.html}}&lt;/ref&gt;.

== Глядзіце таксама ==
* [[Ліга Манархічная Вялікага Княства Літоўскага]]
* [[LITWA: hłos monarchisty]]
* [[Міжмор’е]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі|2}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}
* {{Літаратура/Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (1997)}}
* {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}}
* {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}}
* [[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]], [[Генадзь Сагановіч|Сагановіч Г.]] [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // З гісторыяй на «ВЫ». Выпуск 2. — Менск, 1994.
* {{Літаратура/Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае}}
* [[Мікола Ермаловіч|Ермаловіч М.]] [https://knihi.com/Mikola_Jermalovic/Pa_sladach_adnaho_mifa.html Па слядах аднаго міфа]. 2-е выданьне. — Менск, Навука і тэхніка, 1991. — 98 с {{ISBN|5-343-00876-3}}.
* [[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/_articles/zaj2/%D0%97%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%AD._%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%87%D0%BD%D0%B0%D1%8F.html Літва гістарычная] // [[Наша слова|Наша Слова]]. № 26 (917), 1 ліпеня 2009 г.; № 27 (918), 8 ліпеня 2009 г.
* Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.
* {{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)}}
* {{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)}}
* [[Іван Ласкоў|Ласкоў І.]] [https://adzharaj-kut.blogspot.com/2016/03/2016_6.html Жамойцкі тупік] // [[Літаратура і мастацтва]]. 17 верасьня 1993. С. 14—15.
* {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы}}
* {{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы}}
* [[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] «Краёвая ідэя» ў беларускай гісторыі. — {{Менск (Мінск)}}: Зміцер Колас, 2017. — 460 с. {{ISBN|978-985-7164-11-0}}.
* [[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}: «Энцыклапедыкс», 2003. — 776 с {{ISBN|985-6599-77-6}}.
* [[Сьвятлана Струкава|Струкава С.]] [https://rep.bntu.by/bitstream/handle/data/6488/%D0%A1.%2037-40.pdf?sequence=1&amp;isAllowed=y Старажытныя найменні беларусаў] // [[Роднае слова (часопіс)|Роднае слова]]. № 8, 2009. С. 37—40.
* [[Павал Урбан|Урбан П.]] Да пытаньня этнічнай прыналежнасьці старажытных ліцьвіноў. — Менск: ВЦ «Бацькаўшчына»; МП «Бесядзь», 1994. — 107 с.
* {{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1}}
* [[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] [https://web.archive.org/web/20141129020526/http://kamunikat.fontel.net/pdf/albaruthenica/06.pdf Нацыя ліцвінаў у этнагенезе беларусаў: Параўнальна-тыпалагічны і гістарычны аспекты] // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 6 : Беларусь паміж Усходам і Захадам: Праблемы міжнац., міжрэліг. і міжкультур. узаемадзеяння, дыялогу і сінтэзу. Ч. 1, 1997. С. 37—41.
* Янковіч А. [http://palityka.org/pdf/06/0602.pdf Анталогія літвінізму: крыніцы, ідэя, рэалізацыя] // Палітычная сфера. № 6, 2006. С. 11—18.
* [[Норман Дэвіс|Davies N.]] Litva: The Rise and Fall of the Grand Duchy of Lithuania. — Penguin Group US, 2013. — 90 p. {{ISBN|9781101630822}}.
* {{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў}}
* {{Кніга
|аўтар          = [[Эндру Ўілсан|Wilson A.]]
|частка         = 
|загаловак      = Belarus. The last European dictatorship
|арыгінал       = 
|спасылка       = https://yalebooks.yale.edu/book/9780300259216/belarus
|адказны        = 
|выданьне       = 
|месца          = 
|выдавецтва     = {{артыкул у іншым разьдзеле|Yale University Press|Yale University Press|uk|Yale University Press}}
|год            = 2012
|том            = 
|старонкі       = 
|старонак       = 384
|сэрыя          = 
|isbn           = 978-0-300-25921-6
|наклад         = 
|ref = Wilson
}}
* {{Літаратура/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)}}

== Вонкавыя спасылкі ==
* [[Дзяніс Марціновіч]], [https://budzma.org/news/dzyanis-marcinovich-chamu-licviny-stali-byelarusami.html Чаму ліцвіны сталі беларусамі?], [[Budzma.org]], 13 траўня 2014 г.
* [[Зянон Пазьняк]], [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г.
* Алесь Кіркевіч, [https://belsat.eu/opinions/litsviny-patryyoty-sekta-abo-agenty-fsb/ «Ліцвіны»: патрыёты, секта або агенты ФСБ?], [[Белсат]], 19 студзеня 2017 г.
* Алесь Кіркевіч, [https://novychas.online/kultura/jaszcze-ne-pozna-vjarnuc-kraine-sapraudnae-imja «Яшчэ не позна вярнуць краіне сапраўднае імя — Літва»], [[Новы час (газэта)|Новы час]], 29 студзеня 2017 г.
* [https://www.facebook.com/litva.belarus Энцыкляпэдыя Літвы-Беларусі], [[Facebook]]
* [https://nicolaev.livejournal.com/964176.html Пра літвінізм]
* [https://www.facebook.com/groups/1560143570916561/ Суполка «Дрэва Літвінскае»], [[Facebook]]
* [https://www.facebook.com/groups/361555473939008/ Суполка «Літвіны-беларусы»], [[Facebook]]
* [https://www.facebook.com/groups/zyvielitva Суполка «Litva. Літвіны. Гісторыя і этналогія»], [[Facebook]]

[[Катэгорыя:Ліцьвінства]]</text>
      <sha1>hfo8pkql1ijgvgt7996p3a6jq8jo0di</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2330954</id>
      <parentid>2330912</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T21:58:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>п.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="92034" xml:space="preserve">'''Ліцьві́нства''', '''ліцьвіні́зм''' (таксама '''літві́нства''', '''літвіні́зм''') — шырокая гістарыяграфічная, культурная і грамадзка-палітычная плынь, якая грунтуе гісторыю [[Беларусь|Беларусі]] на спадчыне [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] і акцэнтуе беспасярэднюю повязь паміж гістарычнымі [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і сучаснымі [[Беларусы|беларусамі]]. Складовая частка [[Беларускі нацыяналізм|беларускага нацыяналізму]], таксама можа разглядацца як рэгіянальная самаідэнтыфікацыя або як этап у разьвіцьці беларускага народа і Беларусі&lt;ref name=&quot;BielaruskiPartyzan-2017&quot;&gt;[https://belaruspartisan.by/politic/368099/ Литвины vs белорусы: поиск своего места в истории или глупые разборки?], [[Беларускі партызан]], 19 студзеня 2017 г.&lt;/ref&gt;.

Гісторыкі [[Сяргей Абламейка (гісторык)|Сяргей Абламейка]] і [[Аляксандар Краўцэвіч]] зьвяртаюць ўвагу на тое, што ліцьвінства ня можа быць альтэрнатывай [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|беларускасьці]], бо ёсьць яе неад’емнай складовай часткай. Проціпастаўляць іх — значыць дэструктыўна перакручваць рэальную гісторыю і этнагенэз беларусаў&lt;ref&gt;[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/28920419.html Зноў пра ідэнтычнасьць Скарыны], [[Радыё Свабода]], 15 сьнежня 2017 г.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Kraucevic-2017&quot;&gt;[https://nashaniva.com/?c=ar&amp;i=146173 Алесь Краўцэвіч: Ліцвінства — выдумка ворагаў, якую падтрымалі дурні], [[Наша Ніва]], 28 сакавіка 2017 г.&lt;/ref&gt;. Як падкрэсьлівае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]] у кнізе «[[Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае]]», «''Мы — беларусы, але мы і ліцьвіны, спадкаемцы гісторыі і культуры магутнай эўрапейскай дзяржавы — Вялікага Княства Літоўскага''»&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-161&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 161.&lt;/ref&gt;.

== Гісторыя ==
[[Файл:Lithauen oder Weis Reussen.jpg|значак|Фрагмэнт мапы [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], на якой [[Літва]] атаясамліваецца зь [[Белая Русь|Белай Русьсю]] («''Lithauen oder Weis Reussen''», «''Літва або Белая Русь''»), тым часам [[Жамойць]] (''Samogitien'') не атаясамліваецца зь Літвой]]

=== Вялікае Княства Літоўскае ===
{{Асноўны артыкул|Ліцьвіны|Літва}}

Існуе некалькі тэорыяў паходжаньня гістарычных [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]]: «заходнеславянская» — ад племяннога зьвязу [[Люцічы|люцічаў]] ([[Вацлаў Пануцэвіч]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы}}&lt;/ref&gt;, [[Павал Урбан]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1}}&lt;/ref&gt;, [[Алесь Жлутка]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях}}&lt;/ref&gt;, [[Уладзімер Аляксеевіч Арлоў|Уладзімер Арлоў]]&lt;ref name=&quot;Arlou-2012&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}}&lt;/ref&gt; ды іншыя), блізкая да яе з улікам шэрагу яўна [[Германскія мовы|ўсходнегерманскіх]] імёнаў і тапонімаў люцічаў «усходнегерманская» (Алёхна Дайліда&lt;ref&gt;Дайліда А. [http://spampavac.by/files/downloads/pvkl.pdf Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі] / Рэц. [[Сяргей Тарасаў|С. Тарасаў]]. Аўтарскае выданне. — Менск, 2019. — 459 с.&lt;/ref&gt;), а таксама «балтыйска-славянскага [[сымбіёз]]у» з паступовай мірнай і ахвотнай [[Славянскія мовы|славянізацыяй]] мясцовага [[Балтыйскія мовы|балтыйскага]] насельніцтва ([[Аляксандар Краўцэвіч]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)}}&lt;/ref&gt;, Уладзімер Арлоў&lt;ref name=&quot;Arlou-2012&quot;/&gt; ды іншыя).

[[Файл:Lithuania Proper (1770-79).jpg|значак|Падзел Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага з мапы 1770-х гадоў: Сапраўдная Літва ({{мова-en|Lithuania Proper|скарочана}}) складаецца зь «Літоўскіх ваяводзтваў» і «Літоўскай або Белай Русі», тым часам Жамойць падаецца асобна ад Літвы — паміж [[Інфлянты|Інфлянтамі]] і [[Курляндыя]]й]]

У XIV—XVII ст. назва «ліцьвіны» тэрытарыяльна ахоплівала амаль усе землі [[Беларусь|Беларусі]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 94.&lt;/ref&gt;. У XVI ст. літвой (ліцьвінамі) стабільна вызначалі сябе баяры [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]&lt;ref&gt;Янковіч А. Анталогія літвінізму: крыніцы, ідэя, рэалізацыя // Палітычная сфера. № 6, 2006. С. 11.&lt;/ref&gt;. Умацаваньне гэтай формы самасьвядомасьці адбылося па аб’яднаньні Вялікага Княства Літоўскага з [[Польскае Каралеўства (1385—1569)|Каралеўствам Польскім]] у [[Рэч Паспалітая|Рэч Паспалітую]], якая разглядалася як аб’яднаньне «двух народаў» ([[Палякі|палякаў]] і ліцьвінаў). Па ўтварэньні Рэчы Паспалітай магнаты і шляхта Вялікага Княства Літоўскага доўгі час падкрэсьлівалі, што яны менавіта ліцьвіны, чым выказвалі даволі высокі ўзровень дзяржаўна-нацыянальнай самасьвядомасці&lt;ref&gt;{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 95.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Kren-Koukiel-Marozava-2000-321&quot;&gt;Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 321.&lt;/ref&gt;. У XVI—XVII стагодзьдзях назва ліцьвіны стала найбольш абагульняльнай этнанімічнай формай самасьвядомасьці беларускага народа і адлюстроўвала найбольш шырокі ўзровень яго нацыянальнай кансалідацыі&lt;ref&gt;[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Формы этнічнага і нацыянальнага самавызначэння беларускага насельніцтва XIV—XVIII ст. (да праблемы станаўлення нацыянальнай самасвядомасці беларусаў) // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. Мінск, 3—5 лютага 1993 года. Ч. I. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 48—49.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Чаквин И. В. Избранное: теоретические и историографические статьи по этногенезу, этническим и этнокультурным процессам, конфессиональной истории белорусов. — Минск: Беларуская навука, 2014. С. 172, 176.&lt;/ref&gt;.

=== Пад уладай Расейскай імпэрыі ===
{{Асноўны артыкул|Русіфікацыя Беларусі|Беларускае нацыянальнае адраджэньне|Краёўцы}}
[[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|Краіна «Літва і Беларусь» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобная ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]]

Па [[анэксія|анэксіі]] земляў Вялікага Княства Літоўскага (1772, 1793, 1795 гады) улады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], як адзначае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], спрыялі пашырэньню назвы [[беларусы]], бо гэтая назва больш адпавядала [[імпэрыялізм|імпэрскім інтарэсам]] і дазваляла трактаваць ліцьвінаў як разнавіднасьць [[расейцы|расейцаў («вялікарусаў»)]]. Разам з тым, гэтая назва замацавалася за ўсім насельніцтвам толькі на мяжы XIX і XX стагодзьдзяў&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-161&quot;/&gt;.

Узьнікненьне ліцьвінства як культурнай плыні прымяркоўваюць да першай паловы ХІХ стагодзьдзя, калі ў межах гэтай традыцыі адбывалася [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|беларускае культурнае назапашваньне]]. Тагачаснае ліцьвінства грунтавалася на гістарычных і культурных традыцыях Вялікага Княства Літоўскага, выяўлялася ў цікавасьці да народнай культуры, на ўсьведамленьні этнакультурнай адметнасьці як ад [[Расейцы|расейцаў]], так і ад [[Палякі|палякаў]]. Дзеячы ліцьвінства былі патрыётамі [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], хоць і адрозьніваліся высокай ступеньню аўтаномнасьці. Паводле сваёй канфэсійнай прыналежнасьці большасьць прыхільнікаў гэтай традыцыі былі вернікамі-[[каталіцтва|каталікамі]], а паводле [[Стан (сацыяльная група)|стану]] належалі да шляхты&lt;ref&gt;[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] «Краёвая ідэя» ў беларускай гісторыі. — {{Менск (Мінск)}}: Зміцер Колас, 2017. С. 60—61.&lt;/ref&gt;.

У канцы ХІХ — пачатку ХХ стагодзьдзя сфармавалася суполка [[Краёўцы|краёўцаў]], якія вызначалі сябе формулай «ліцьвін паводле паходжаньня, паляк паводле нацыянальнасьці» і намагаліся стварыць другую унію Польшчы і Літвы (Беларусі). У 1907 годзе краёўцы стварылі [[Краёвая партыя Літвы і Русі|Краёвую партыю Літвы і Русі]], але ўжо ў 1908 годзе партыя зьнікла з палітычнай арэны. Зноў актывізавалася ў час [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]]. З адраджэньнем [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польшчы]] як незалежнай дзяржавы і адмовы ад канфэдэрацыйных плянаў краёвы рух амаль спыніў сваё існаваньне.

У канцы XIX — пачатку XX стагодзьдзя нацыянальная эліта гістарычных ліцьвінаў пры чынным удзеле выхадцаў з шляхты колішняга Вялікага Княства Літоўскага — простых нашчадкаў гістарычнай Літвы&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://xn--d1ag.xn--e1a4c/pub/arche/html/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt; (з шляхты паходзілі заснавальнікі [[Наша Ніва|Нашай Нівы]] браты [[Іван Луцкевіч|Іван]] і [[Антон Луцкевіч]]ы, заснавальнік [[Беларуская рэвалюцыйная партыя|першай беларускай партыі]] [[Вацлаў Іваноўскі]], адзін з заснавальнікаў [[Беларуская сацыялістычная грамада|Беларускай сацыялістычнай грамады]] паэт [[Карусь Каганец]], стваральнік беларускага тэатру [[Ігнат Буйніцкі]], клясыкі беларускай паэзіі [[Алаіза Пашкевіч]] і [[Янка Купала]], адзін з пачынальнікаў нацыянальнага адраджэньня [[Вацлаў Ластоўскі]], аўтар навукова вызначаных межаў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] гісторык і этнограф прафэсар [[Мітрафан Доўнар-Запольскі]] ды іншыя{{Заўвага|Як зазначае гісторык [[Сяргей Токць]], «''Менавіта выхадцы з шляхты колькасна пераважалі ў беларускім нацыянальным руху на пачатковай фазе яго разьвіцьця і стварылі тады большасьць тэкстаў, якія заклалі культурны канон нацыянальнай ідэі''»&lt;ref&gt;[[Сяргей Токць|Токць С.]] Шляхта Беларусі і беларускі нацыянальны рух у другой палове ХІХ — пачатку ХХ ст. // Rocznik Centrum Studiów Białoruskich. Гадавік Цэнтра Беларускіх Студыяў. Nr 2/№ 2 (2017). С. 134.&lt;/ref&gt;}}) — якая выступала за адраджэньне свайго народа і яго дзяржаўнасьці, абрала назвы «Беларусь» і «беларусы». Аднак частка літоўскай шляхты (найперш буйныя землеўласьнікі — зямяне) не сьпяшалася і нават асьцерагалася прымаць назву «беларусы». Дачка [[Ежы Чапскі|Ежы Чапскага]], які ў 1917 годзе ўсё ж назваў сябе беларусам&lt;ref&gt;[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/30169005.html У 1917 годзе нашчадак Рурыка і іншыя магнаты Меншчыны абвясьцілі сябе беларусамі], [[Радыё Свабода]], 19 верасьня 2019 г.&lt;/ref&gt;, графіня Марыя Чапская (1894—1981) у сваім эсэ «Florian Czarnyszewicz» (1965 год, Парыж) патлумачыла, якое стаўленьне было ў літоўскай шляхты да сялянаў і чаму зямяне не прымалі назвы «беларусы», прыводзячы вытрымкі з палемічных лістоў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Флярыян Чарнышэвіч|Флярыяна Чарнышэвіча|pl|Florian Czarnyszewicz}}, напісаных па-беларуску да [[Кастусь Акула|Кастуся Акулы]] і пазьней перасланых ёй копіяй: «''Важна тое, што спадар зьяўляецца сынам свайго краю. Я таксама ёсьць сын Вялікага Княства Літоўскага. Мой бацька і дзед, і дзед майго дзеда нарадзіліся і злажылі свае косьці ў гэтай зямлі; і суджу, што можна мне родны край кахаць і тужыць па ім, і думаць аб ім, і цешыцца, калі гаспадары чыняць штось мудрае і шляхетнае, і самоціцца, калі памнажаюць памылкі. &lt;…&gt; І не былі гэта караняжы, а сыны Вялікага Княства Літоўскага, многія ў доме ня мовілі па-польску, але назвы „бела-“ ці „чарнарусаў“ не прымалі, бо „рускі“ для іх азначаў тры чацьвертых [[Расейцы|маскаля]]. Называлі сябе палякамі, але чулі сваю своеасаблівасьць. І калі б тады якая мудрасьць, якісь аўтарытэт пагадзіўся і прывёў у жыцьцё найменьне „літоўца“ (у значэньні [[Адам Міцкевіч|міцкевічаўскім]]) альбо крывічаніна, ахвотна бы тое прынялі»&lt;ref&gt;Czapska M. Florian Czarnyszewicz // Ostatnie odwiedziny i inne szkice. — Warszawa, 2006. — S. 166—167.&lt;/ref&gt;. 

Палітык і грамадзкі дзяяч [[Зянон Пазьняк]] дае наступныя тлумачэньні, чаму дзеячы нацыянальна-вызвольнага руху мелі выступіць пад назвай «Беларусь»&lt;ref&gt;[[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]] [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г.&lt;/ref&gt;:
{{Пачатак цытаты}}
І нарэшце, чаму нацыянальныя дзеячы ўмоўнай «Літвы», разумеючы гісторыю, ня выступілі пад аб’яднаўчым тэрмінам «Літва», але пад назвай «Беларусь»? Адказ на паверхні: таму што аб’яднаўчым тэрмінам у гэтай сытуацыі магла быць толькі Беларусь. Гэта ўжо была навуковая і палітычная рэальнасьць. Нашыя нацыянальныя дзеячы таго часу — гэта былі мудрыя людзі, якія грунтаваліся на аб’яднаўчай нацыянальнай ідэі, умелі стратэгічна думаць і глядзець наперад, абапіраліся на навуку і на рэчаіснасьць. Сытуацыя была такой, што калі б яны кансэрватыўна ці рамантычна выступілі пад назовам «Літва», то ўсходнюю Беларусь мы маглі б страціць назаўсёды. Царская Расея скарыстала б канфэсійны падзел і тэрміналёгію ў сваіх інтарэсах з усёй магутнасьцю імпэрскай прапаганды, бюракратычнага апарату і царквы. Вось тады зьявілася б у Расеі рэальная Белая Русь, якую б яшчэ і натравілі супраць «католической литовской ереси» ды «сэпаратызму». Бальшавікі давяршылі б гэты падзел ужо ў сьведамасьці. А сьведамасны падзел, як вядома, нашмат горшы і разбуральны, чым падзел тэрытарыяльны. Стаўка на назву «Літва» была б у тых умовах ужо сэпаратысцкай і тупіковай. У лепшым выпадку — маргінальнай. Нацыянальныя дзеячы-адраджэнцы абазначылі і ўключылі ў нацыянальны рух усю літоўскую тэрыторыю Вялікага Княства Літоўскага (умоўную Літву і Беларусь) пад агульнай назвай Беларусь. У выніку расейская прапаганда не змагла фармальна ўклініцца ды падзяліць адзіную ідэю (хоць увесь час імкнулася). Расея ў такіх абставінах вымушана была агулам непрызнаваць і змагацца зь беларускім нацыянальным рухам. Расейцам у ідэйным пляне фармальна нічога не дасталося. &lt;…&gt;
[[Беларусы|Беларуская нацыя]] адбылася ў пачатку ХХ стагодзьдзя. Вяршыняй гэтага працэсу было стварэньне [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]], прытым дакладна ў дзяржаўна-этнічных межах [[Літва старажытная|гістарычнай Літвы]].
{{Канец цытаты}}

Разам з тым, усе дзеячы беларускага нацыянальна-вызвольнага руху (ад [[Францішак Багушэвіч|Францішка Багушэвіча]] да [[Янка Купала|Янкі Купалы]]) бесьперапынна падкрэсьлівалі повязь Беларускай дзяржаўнасьці зь Вялікім Княства Літоўскім, а ўсе беларускія гісторыкі (ад [[Вацлаў Ластоўскі|Вацлава Ластоўскага]] да [[Усевалад Ігнатоўскі|Ўсевалада Ігнатоўскага]]) называлі ВКЛ «Беларуска-Літоўскім гаспадарствам». Гэтая ж пазыцыя знайшла адлюстраваньне ў [[Другая Ўстаўная грамата|Другой Устаўной грамаце]] Беларускай Народнай Рэспублікі ад 9 сакавіка 1918 году («''Пасьля трох з паловаю вякоў няволі зноў на увесь сьвет кажа беларускі народ аб тым, што ён жыве і будзе жыць''»), а гербу [[Пагоня|Пагоні]] («''старадаўняй Літоўскай Пагоні''»), які стаў дзяржаўным сымбалем БНР, прысьвяціў [[Пагоня (песьня)|свой верш]] клясык беларускай літаратуры [[Максім Багдановіч]]. Тым часам яшчэ ўлетку 1916 году [[Беларускі народны камітэт]] на чале з Антонам Луцкевічам падтрымаў і пашырыў ідэю [[Канфэдэрацыя Вялікага Княства Літоўскага|канфэдэрацыі Вялікага Княства Літоўскага]] да канцэпцыі «Злучаных Штатаў» ад [[Балтыйскае мора|Балтыйскага]] да [[Чорнае мора|Чорнага]] мораў, якія плянавалася ўтварыць зь незалежных [[Беларусь|Беларусі]], [[Летува|Летувы]], [[Латвія|Латвіі]] і [[Украіна|Ўкраіны]]. Падобны зьвяз тлумачыўся найперш эканамічнымі прычынамі — атрыманьнем выйсьця да мора і патрэбамі нацыянальнай абароны. У 1917 годзе беларускія арганізацыі працягвалі выступаць за ўтварэньне Беларуска-Летувіскай дзяржавы (падтрымана ў верасьні 1917 году [[Беларускі нацыянальны камітэт (Менск)|Беларускім нацыянальным камітэтам]] у [[Менск]]у), прычым рабілі гэта, нягледзячы на пазыцыю [[Летувіская Тарыба|Летувіскай Тарыбы]], якая заявіла прэтэнзіі на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічныя тэрыторыі беларусаў]]. Пры канцы студзеня 1918 году ў Вільні прайшла [[Беларуская канфэрэнцыя (1918)|Беларуская канфэрэнцыя]], якая прыняла рэзалюцыю аб імкненьні стварыць незалежную дэмакратычную дзяржаву зь дзьвюх асноўных нацыянальных тэрыторыяў — беларускай і летувіскай. Па абвяшчэньні ў лютым 1918 году незалежнасьці Летувы ў хаўрусе зь [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыяй]] (у ліпені 1918 году прапанову ад Тарыбы стаць [[Летува (каралеўства, 1918)|каралём Летувы]] пад імём «Міндаўгаса II» прыняў нямецкі прынц і вайсковец [[Вільгельм Карл фон Урах]]) ідэя канфэдэрацыі не ўздымалася&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 351—352.&lt;/ref&gt;.

=== Міжваенны час ===
У [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|міжваеннай Польшчы]] краёўцы склалі суполку [[Віленскія кансэрватары|віленскіх кансэрватараў]] (таксама вядомых як крэсавыя або віленскія зубры) і намагаліся стварыць польска-беларускую фэдэрацыю. Яны выказваліся за дэцэнтралізацыю кіраваньня дзяржавай і разьвіцьцё мясцовага самакіраваньня; за стымуляваньне эканамічнага разьвіцьця [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]] і доступ беларусам на дзяржаўныя пасады, за падтрымку праваслаўнай царквы і ўвядзеньне [[Беларуская мова|беларускай мовы]] ў праваслаўнае набажэнства; прыхільна-нэўтральна ставіліся да фармаваньня беларускае нацыянальнае сьвядомасьці ў беларускамоўных сялянаў Польшчы. Уважалі сябе за нашчадкаў шляхты [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] і носьбітаў ягоных традыцыяў. Але рух заняпаў з пачаткай [[Другая сусьветная вайна|Другой Сусьветнай вайны]].

Падпісаньне ў ліпені 1920 году савецка-летувіскай [[Маскоўская дамова (1920)|Маскоўскай дамовы]], згодна зь якой Летува атрымала значную частку гістарычных і этнаграфічных земляў беларусаў, выклікала пратэст з боку кіраўніцтва Беларускай Народнай Рэспублікі&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 363—365.&lt;/ref&gt;. Ужо ў 1921 годзе адзін з ініцыятараў абвяшчэньня Беларускай Народнай Рэспублікі былы старшыня [[Рада Беларускай Народнай Рэспублікі|Рады БНР]] [[Язэп Лёсік]] апублікаваў у афіцыйным культурна-адукацыйным часопісе [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]] артыкул «Літва — Беларусь (Гістарычныя выведы)»&lt;ref&gt;Лёсік Я. Літва-Беларусь: гістарычныя выведы // Школа и культра Советской Белоруссии. — 1921. №2. — С. 12—22.&lt;/ref&gt;, у якім зазначыў: «''Беларусь у пазьнейшыя часы дзяржаўнай незалежнасьці насіла найменьне Вялікага Княства Літоўскага, Рускага, Жмудзкага й інш., або карацей — Вялікае Княства Літоўскае. &lt;…&gt; Сталася так, што пад Літвою разумеюць землі, заселеныя жмудзінамі, або даўнейшую Жамойць. &lt;…&gt; А што важней за ўсё, дык гэта тое, што Літва й Жмудзь — дзьве рэчы зусім розныя, і, апіраючыся на летапісныя весткі, ні ў якім разе ня можна зваць цяперашніх жмудзінаў літоўцамі. &lt;…&gt; Мала гэтага, цяперашнія літоўцы (жмудзіны) упэўнілі нават усю Эўропу, што гэты іх маленькі жмудзкі народ абладаў колісь магутнай і слаўнай Літоўска-Рускай дзяржавай. &lt;…&gt; Расійскія і польскія гісторыкі, дзякуючы сваім імпэрыялістычным тэндэнцыям, не вытлумачылі сабе значэньне слова Літва і вераць створанай ілюзіі, што ўвесь гістарычны скарб б. В. К. Літоўска-Рускага (Беларускага) належыць цяперашнім жмудзінам. Але правільнае асьвятленьне гістарычных фактаў сьведчыць нам пра тое, што Літва — гэта было славянскае племя, увайшоўшае ў склад цяперашняга беларускага народа. Літва, Лютва, Люцічы — іменьні славянскага племя &lt;…&gt; і калі нашы продкі — беларусіны ў прошлых сталецьцях звалі сябе літвінамі, то яны ведалі, што казалі''». Неўзабаве, аднак, [[Беларусізацыя|беларусізацыю]] ў БССР спыніў [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|сталінскі тэрор]], які цалкам зьнішчыў беларускую гістарычную школу (Язэпа Лёсіка арыштавалі ўжо ў 1930 годзе — увогуле жа, савецкія ўлады фізычна або духоўна зьнішчылі 32 менскія гісторыкі, а іх працы выдалілі з навуковых бібліятэк)&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2009&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20091202093523/http://arche.by/by/19/30/1220/ Прадмова да «літоўскага» нумару] // [[ARCHE Пачатак]]. № 9, 2009.&lt;/ref&gt;.

У 1934 годзе загаднік беларускага замежнага архіва ў [[Прага|Празе]], былы [[Міністры ўнутраных справаў БНР|міністар унутраных справаў БНР]] [[Тамаш Грыб]] у сваім артыкуле «[[wikisource:be:На два франты|На два франты (Галоўныя засады вызвольнай праграмы беларускага народу)]]» падкрэсьліваў: «''Хай нас ня блытаюць розныя найменьні дзяржавы, утворанай на рубяжы XIII—XIV стагодзьдзяў на вагромністым абшары Усходняе Эўропы, найменьні, якія ўжываюцца ў сучаснай гістарычнай літаратуры — Літва, Русь, Западная Русь, Літоўская Русь, Вялікае Князьства Літоўскае, Вялікае Князьства Літоўска-Рускае, Вялікае Князьства Літоўска-Беларускае, Вялікае Князьства Беларуска-Літоўскае, а таксама: Западная Русь пад уладаю Літвы, Беларусь пад Літоўскім панаваньнем ды інш. Усё гэта ёсьць выплад надзіву годнага непаразуменьня і зблытаніны паняцьцяў. Трымаймося фактаў гістарычнае рэчаістасьці: мова і культура беларускага народу былі пануючымі ў гэнай дзяржаве. Вось жа: гэта была беларуская дзяржава! &lt;…&gt; Трэ мець на ўвазе пры гэтым і адрознасьць паміж Ліцьвінамі (старадаўнымі Люцічамі, Велетамі або Волатамі) і Жмудзінамі. Асабліва сяньня трэ мець на ўвазе гэну адрознасьць, калі Жмудзіны, прыняўшы старадаўнае найменьне Літва, імкнуцца прыўласьніць і гістарычны зьмест гэтага слова — гістарычную мінуўшчыну беларускага народу''»&lt;ref&gt;[[Тамаш Грыб|Грыб Тамаш]]. На два франты // [[Спадчына (часопіс)|Спадчына]]. № 4, 1995. С. 80—120.&lt;/ref&gt;. У 1939 годзе [[Ян Станкевіч]], які з 1927 году выкладаў у [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскім унівэрсытэце]], зазначыў: «''Трэба зацеміць, што з гледзішча нацыянальнага Беларусы ў гэтую пару звалі сябе Ліцьвінамі, гэтак-жа нас звалі ўсе нашыя суседзі, але з гледзішча рэлігійнага Беларусы ўсходняга абраду заўсёды зваліся [[Русіны (гістарычны этнонім)|Русінамі]]''»&lt;ref&gt;[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Гісторыя Беларускага языка. — Вільня, 1939. C. 6.&lt;/ref&gt;.

=== Паваенны час ===
Па [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|зьнішчэньні беларускай гістарыяграфіі ў часы сталінскага тэрору]] адным зь першых дасьледнікаў, хто спрабаваў высьветліць, як назва «Літва» перамясьцілася на тэрыторыю суседняй дзяржавы і як славяне-ліцьвіны сталі беларусамі, быў [[Вацлаў Пануцэвіч]] (1911—1991), які выдаваў навуковы часопіс «[[Літва (часопіс)|Litva]]», а таксама апублікаваў некалькі манаграфічных публікацыяў, зь якіх асаблівую навуковую вартасьць маюць кнігі «Літва і Жмудзь» (Чыкага, 1953—1954 год) і «З гісторыі Беларусі або Крывіччыны-Літвы» (Чыкага, 1965 год). Гісторык мовы [[Алесь Жлутка]] адзначае засяроджанасьць Вацлава Пануцэвіча на гістарычных крыніцах і яго грунтоўную філялягічную падрыхтоўку&lt;ref name=&quot;Zlutka-1998&quot;/&gt;. Погляды Вацлава Пануцэвіча падтрымаў і разьвіў гісторык [[Павал Урбан]] (1924—2011), які адзначыў разьмежаваньне ліцьвінаў і жамойтаў і што Жамойць была адасобленай ад Літвы моўна і этнічна. У рамках гэтай праграмы знаходзіцца сьцьверджаньне гісторыка, што «''ад 1579 году ў выданьнях, што таксама выходзяць у Кёнігсбэргу, жмудзкая мова пачынае звацца літоўскай''» («У сьвятле гістарычных фактаў», 1972 год). Ужо ў найноўшы пэрыяд у Беларусі выйшла чарговая праца П. Урбана «Да пытаньня этнічнай прыналежнасьці старажытных ліцьвіноў» (1994 год), у якой аўтар сфармуляваў наступную тэзу: «''[[Аўкштота]] была асобнай зямлёй і ніколі не атаясамлівалася з уласна Літвой''». Пашыраны варыянт (у першую чаргу праз улучэньне дадаткаў) гэтай кнігі пад назвай «Старажытныя ліцьвіны» апублікавалі празь сем гадоў&lt;ref name=&quot;Dziarnovic-2012&quot;&gt;[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/52c/%D0%9F%D0%BE%D1%88%D1%83%D0%BA%D1%96_%D0%90%D0%B9%D1%87%D1%8B%D0%BD%D1%8B:_%27%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0%27_%D1%96_%27%D0%A0%D1%83%D1%81%D1%8C%27_%D1%83_%D1%81%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%81%D0%BD%D0%B0%D0%B9_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%8F%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D1%96%D1%96.html Пошукі Айчыны: «Літва» і «Русь» у сучаснай беларускай гістарыяграфіі] // Палітычная сфера. № 18—19 (1—2), 2012. С. 30—53.&lt;/ref&gt;. Тым часам у паваеннай Беларусі да падобных высноваў у сваіх дасьледаваньнях, якія праводзіліся па-за афіцыйнай савецкай гістарыяграфіяй, прыйшоў [[Мікола Ермаловіч]] (1921—2000), які завяршыў у 1968 годзе працу над кнігай «Па сьлядах аднаго міта». Гэтая кніга доўгі час пашыралася пад закансьпіраванай назвай «Сто старонак» і ўпершыню легальна выйшла з друку толькі ў 1989 годзе. З пачаткам працэсу дэмакратызацыі ў СССР ужо ў другой палове 1980-х гадоў канцэпцыя М. Ермаловіча атрымала інстытуцыянальнае, фармальнае акадэмічнае завяршэньне і пашырылася ў літаратуры&lt;ref name=&quot;Dziarnovic-2012&quot;/&gt;.

=== Незалежная Беларусь ===
22 студзеня 2009 году ў Беларусі ўтварыўся грамадзкі арганізацыйны камітэт імпрэзы 1000-годзьдзя назвы ''Літва'' пад старшынствам доктара гістарычных навук прафэсара [[Анатоль Грыцкевіч|Анатоля Грыцкевіча]]. У арганізацыйны камітэт «Міленіюм Літвы» ўвайшлі пісьменьніца [[Вольга Іпатава]], доктар гістарычных навук [[Алесь Краўцэвіч]], доктар мэдычных навук [[Алесь Астроўскі]], доктар біялягічных навук [[Аляксей Мікуліч]], археоляг [[Эдвард Зайкоўскі]], мастак і грамадзкі дзяяч [[Аляксей Марачкін]], сьвятар [[Леанід Акаловіч]] і дасьледнік [[Зьдзіслаў Сіцька]].

У звароце арганізацыйнага камітэту паведамляецца, што першы ўпамін назвы Літва (Lituae) у пісьмовых крыніцах — нямецкіх Квэдлінбурскіх аналах — належыць да 1009 году. Аўтары звароту адзначаюць, што назва Літва датычыцца старажытнай тэрыторыі Беларусі, а цяперашнія беларусы да пачатку XX стагодзьдзя называлі сябе ліцьвінамі.

«''Тэрміны Беларусь і беларусы навязаныя нам расейскай адміністрацыяй у сярэдзіне XIX стагодзьдзя. Беларусь зьяўляецца галоўнай пераемніцай Вялікага Княства Літоўскага. Нашы землі складалі вялікую частку ВКЛ. Менавіта на нашых землях і паўстала вялікая дзяржава ВКЛ, аб’ядналая ў XV стагодзьдзі асобныя княствы-землі, у тым ліку Наваградзкае, Полацкае, Смаленскае, Турава-Пінскае і Гарадзенскае''», — гаворыцца ў звароце&lt;ref&gt;{{Навіна|аўтар=[[Марат Гаравы]]|загаловак=Створаны грамадзкі аргкамітэт сьвяткаваньня 1000-годзьдзя назвы Літва пад старшынствам прафэсара Анатоля Грыцкевіча|спасылка=http://by.belapan.by/archive/2009/01/22/279333_279363|выдавец=[[БелаПАН]]|дата публікацыі=22 студзеня 2009|дата доступу=14 кастрычніка 2014}}&lt;/ref&gt;.

== Пытаньне назваў ==
{{Асноўны артыкул|Літва|Ліцьвіны|Белая Русь|Беларусь|Летува}}
[[Файл:Пікет каля Дому ўраду (Менск, 1991 г.).jpg|значак|Пікет у [[Менск]]у з плякатам [[лацінка]]й: «''Вярнуць народу яго спрадвечныя сымбалі: герб [[Пагоня]] й [[бел-чырвона-белы сьцяг]], а таксама назоў Бацькаўшчыны — Літва, сталіцы — Менск!''» (19.09.1991 г.)]]

=== Гістарычная Літва і сучасная Летува ===
Адной з прыкметаў прыхільнасьці да ліцьвінства часам называюць разьмежаваньне назваў Літвы і [[Летува|Летувы]], якія пачалі атаясамлівацца ў розных мовах у XX ст. — за часамі [[Русіфікацыя Беларусі|гвалтоўнай русіфікацыі Беларусі]] і [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|масавага зьнішчэньня беларускіх інтэлектуальных элітаў]].

Аднак на аб’ектыўную патрэбу тэрміналягічнага адрозьненьня гістарычнай Літвы і сучаснай Летувы зьвяртаюць увагу як беларускія гісторыкі і мовазнаўцы ([[Ян Станкевіч]]&lt;ref&gt;[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мінск)}}, 2003. С. 633—634.&lt;/ref&gt;, [[Павал Урбан]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 5.&lt;/ref&gt;, [[Мікола Ермаловіч]]&lt;ref&gt;[http://pawet.net/library/history/bel_history/_books/ermalovich/Мікола_Ермаловіч._Успаміны,_творы,_фотаматэрыялы.html Яго чакала Беларусь чатыры стагоддзі: Зборнік дакументаў і матэрыялаў да 85-годдзя з дня нараджэння Міколы Ермаловіча. Успаміны, творы, фотаматэрыялы]. — {{Менск (Мн.)}}, 2007. — 360 с.&lt;/ref&gt;, [[Аляксандар Краўцэвіч]]&lt;ref name=&quot;Kraucevic-1993&quot;&gt;[[Алесь Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] Як здарылася, што Жамойць пачала называцца Літвою? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 54.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Аляксандар Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] Тэрміны «Літва» і «Летува» ў сучаснай беларускай гістарыяграфіі // [[Гістарычны Альманах]]. Том 9, 2004.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)|к}} С. 10—12.&lt;/ref&gt;, [[Генадзь Сагановіч]]&lt;ref&gt;[[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]], [[Генадзь Сагановіч|Сагановіч Г.]] [http://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 237.&lt;/ref&gt;, [[Ніна Баршчэўская]]&lt;ref&gt;[[Ніна Баршчэўская|Баршчэўская Н.]] Уплыў суседніх народаў на зьмену дзяржаўнага назову Беларусі ў ацэнцы беларускіх вучоных у дыяспары [http://kamunikat.org/7942.html 1—4], [http://kamunikat.org/7943.html 5—8] // Droga ku wzajemności. 50 lat białorutenistyki na Uniwersytecie Warszawskim. Redakcja naukowa Mikołaj Timoszuk i Mikołaj Chaustowicz. (Acta Albaruthenica 6). — Warszawa, 2007. S. 50—66.&lt;/ref&gt;, [[Эдвард Зайкоўскі]]&lt;ref&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [https://web.archive.org/web/20111119082534/http://arche.by/by/page/science/7463 Літва гістарычная] // [[Наша слова|Наша Слова]]. № 26 (917), 1 ліпеня 2009 г.; № 27 (918), 8 ліпеня 2009 г.&lt;/ref&gt;, [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]]&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-33&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 33.&lt;/ref&gt;, [[Зьміцер Санько]]&lt;ref name=&quot;Sanko&quot;&gt;[[Зьміцер Санько|Санько З.]] [https://www.svaboda.org/a/30464340.html?fbclid=IwAR0MY3o-M1iIg0RuSwvEu9OwMqJuVqVwTcjCPz7RGrb9VY-wBtCdjIuVgI0 І ўсё ж — Літва ці Летува?], [[Радыё Свабода]], 2 сакавіка 2020 г.&lt;/ref&gt;), так і зусім не зьвязаныя зь беларускай нацыяй ([[Тымаці Снайдэр]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 50, 81.&lt;/ref&gt;, [[Эндру Ўілсан]]{{зноска|Wilson|2012|Wilson|21–22}}, [[Норман Дэвіс]]&lt;ref&gt;[[Норман Дэвіс|Davies N.]] Litva: The Rise and Fall of the Grand Duchy of Lithuania. — Penguin Group US, 2013. — 90 p. {{ISBN|9781101630822}}.&lt;/ref&gt;).

=== Беларусь-Літва ===
Сярод прыхільнікаў разьмежаваньня назваў Літвы і Летувы пытаньне афіцыйнага вяртаньня назвы Літвы побач з назвай Беларусі ўспрымаецца неадназначна. У працах гісторыка [[Вацлаў Пануцэвіч|Вацлава Пануцэвіча]] (1911—1991), які выдаваў у [[Чыкага]] навуковы часопіс «[[Litva]]», [[Літва старажытная|Літва]] — гэта Беларусь (як і [[ліцьвіны]] — гэта [[беларусы]], а літоўская мова — [[беларуская мова]])&lt;ref name=&quot;Zlutka-1998&quot;&gt;[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] [https://media.catholic.by/nv/n5/art16.htm Пра Вацлава Пануцэвіча] // [[Наша Вера]]. № 2, 1998.&lt;/ref&gt;. Гісторык і мовазнаўца [[Ян Станкевіч]] (1891—1976), які таксама ўжываў датычна Беларусі назву Літва (як і да беларусаў — назву ліцьвіны, а да беларускай мовы — назву літоўская мова&lt;ref&gt;Станкевіч Я. Кнігапісь // Сялянская Ніва. № 16, 1926. С. 3.&lt;/ref&gt;), пазьней папулярызаваў назвы Вялікалітва, вялікаліцьвіны, вялікалітоўская мова&lt;ref&gt;[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] Як беларусы называлі сябе і сваю мову ў розныя часы? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 76.&lt;/ref&gt;. З улікам гістарычнай дзяржаўнай пераемнасьці Беларусі зь Вялікім Княства Літоўскім лідэр [[Кансэрватыўна-Хрысьціянская Партыя — БНФ|Кансэрватыўна-Хрысьціянскай Партыі — БНФ]] [[Зянон Пазьняк]] вылучаў у 2005 годзе прапанову прыняць поўную назву краіны Вялікае Княства Літоўскае Беларусь з захаваньнем скарочанай назвы — Беларусь&lt;ref&gt;[http://pazniak.info/page_belarus-litva Беларусь-Літва], Пэрсанальны сайт [[Зянон Пазьняк|Зянона Пазьняка]], 27 сьнежня 2016 г.&lt;/ref&gt;. Гэтую прапанову падтрымаў гісторык [[Анатоль Грыцкевіч]], аднак гісторык [[Уладзімер Аляксеевіч Арлоў|Уладзімер Арлоў]] бачыць магчымасьць зьмены назвы дзяржавы толькі ў далёкай пэрспэктыве («''не раней, чым кожны беларус будзе ўсьведамляць, што ў гістарычнай рэтраспэктыве Літва — гэта тое самае, што Беларусь''»)&lt;ref&gt;[https://nn.by/?c=ar&amp;i=100976 Вялікае Княства Літоўскае Беларусь — пражэкцёрства ці візіянэрства?], [[Наша Ніва]], 11 лістапада 2005 г.&lt;/ref&gt;. Тым часам беларускі гісторык права [[Таісія Доўнар]] зазначае, што «''менавіта ў зьвязку з гістарычнымі зьменамі назвы беларускага народа і цяпер часам узьнікае блытаніна датычна айчыннай гісторыі… магчыма, мелі рацыю навукоўцы, якія ў пачатку 90-х гадоў прапаноўвалі назваць нашу дзяржаву Вяліка-Літоўская Беларусь''»&lt;ref&gt;Доўнар Т. Асаблівасці і праблемы гісторыі дзяржавы і права Беларусі // Веснік Гродзенскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Янкі Купалы. Серыя 4. Правазнаўства. № 2 (128), 2012. С. 33—38.&lt;/ref&gt;.

Існуюць таксама прыхільнікі тэрміновай зьмены назвы Беларусі на Літву, аргумэнтацыю якіх агучыў гісторык Ян Лялевіч. Ён мяркуе, што назва Літва «''легімітызуе нашую краіну ў мінуўшчыне, для сучаснасьці, дае легітымізацыю для нашай будучыні''», тым часам «''закладзенае дамінаваньне гістарычнага кантэксту Русі''» ў назьве Беларусі напраўду прыводзіць да дамінаваньня [[Расея|Расеі]] (праз афіцыйныя саманазвы [[Расейцы|расейцаў]] і [[Расейская мова|расейскай мовы]] — {{мова-ru|«русские»|скарочана}} і {{мова-ru|«русский язык»|скарочана}}, гвалтоўна ўведзеныя ў [[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўку]] як «рускія» і «руская мова»). Адпаведна, на думку Яна Лялевіча, у назьве Беларусі крыецца «''праблема самаідэнтыфікацыі нашага народа''»&lt;ref name=&quot;BielaruskiPartyzan-2017&quot;/&gt;.

Гісторык Аляксандар Краўцэвіч, адзначаючы бясспрэчнасьць таго, што Літва і ліцьвіны ёсьць гістарычнымі назвамі Беларусі і беларусаў, што пераняцьце гэтых назваў Летувой і летувісамі было гістарычна не правамерным і што «''наш народ прыняў сучасную назву, вядома, пад прымусам Расеі''»&lt;ref name=&quot;Kraucevic-2017&quot;/&gt;, выступае катэгарычна супраць зьмены назвы краіны і нацыі, бо «''назва „Беларусь“ напоўненая вялікім і магутным сэнсам, увайшла ў масавую сьвядомасьць, мае моцную ідэалёгія і магутны мастацка-літаратурны падмурак''». Адпаведна, «''прыдумваць праекты па адмове ад гэтай назвы і прыняцьцю іншай — гэта значыць аслабляць нацыю, якая называецца беларускай''»&lt;ref name=&quot;BielaruskiPartyzan-2017&quot;/&gt;.

== Поклічы ==
Гістарычныя і сучасныя поклічы, зьвязаныя зь Літвой і ліцьвінамі:
* «Жыве Літва!»&lt;ref&gt;[[LITWA: hłos monarchisty]]. [http://pdf.kamunikat.org/download.php?item=13000-2.pdf №. I (XXII)], 2008. С. 6.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|У разгорнутым выглядзе гэты выраз ужыў яшчэ ў 1859 годзе [[Уладзіслаў Сыракомля|Ўладзіслаў Сыракомля (Людвік Кандратовіч)]], які — як і яго сучасьнікі — называў Беларусь Літвой&lt;ref&gt;[[Кастусь Цьвірка|Цвірка К.]] Лірнік беларускай зямлі // Уладзіслаў Сыракомля. Выбраныя творы. — {{Менск (Мінск)}}: «Кнігазбор», 2006. С. 4.&lt;/ref&gt;: «''Пра адно я толькі сьпяваю, хоць на розныя ноты: Хай жыве наша Літва! Хай жывуць ліцьвіны!''» ({{мова-pl|«Ja jedno tylko śpiewam, choć na różną nutę: Niech żyje nasza Litwa! niech żyją Litwini!»|скарочана}}&lt;ref&gt;Poezye Ludwika Kondratowicza (Władysława Syrokomli). T. 7. — Warszawa, 1872. S. 186.&lt;/ref&gt;)}} — адпаведнік «[[Жыве Беларусь!]]»
* «За Літву!»&lt;ref&gt;[[LITWA: hłos monarchisty]]. [http://pdf.kamunikat.org/download.php?item=13000-2.pdf №. I (XXII)], 2008. С. 1.&lt;/ref&gt;

== Дзеячы і суполкі, якія аддзяляюць ліцьвінаў ад беларусаў ==
20 траўня 2000 году ў [[Наваградак|Наваградку]] адбылося падпісаньне [[Акт абвяшчэньня ліцьвінскай нацыі|Акту абвяшчэньня ліцьвінскай нацыі]]. На ўстаноўчым сходзе 2000 году яго арганізатары [[Віктар Нагнібяда]] і [[Андрэй Юцкевіч]] у якасьці мэты назвалі адасабленьне [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]] ў асобную дзяржаву або яе далучэньне да Польшчы, а таксама далучэньне да Расеі ўсёй астатняй Беларусі ([[Рыскі падзел]]). У 2005 годзе Нагнібяда і Юцкевіч стварылі па-расейску сайт «Літванія», які выдалілі ў 2009 годзе па ад’езьдзе ў Польшчу. У 2017 годзе журналіст газэты «[[Новы час (газэта)|Новы час]]» Валер Руселік параўнаў расейскамоўны праект Літваніі зь іншым крамлёўскім сэпаратысцкім праектам «[[Вейшнорыя]]» ў кірунку [[гета]]ізацыі нерасейцаў. Таксама Руселік заўважыў, што расейская выведка выкарыстала для прыкрыцьця правакацыі шчырыя памкненьні людзей, дзеля азначэньня якіх выкарыстоўвала абразьліва-функцыянальны тэрмін {{Артыкул у іншым разьдзеле|Карысны дурань|«карысныя ідыёты»|en|Useful idiot}}&lt;ref&gt;{{Навіна|аўтар=Руселік В.|загаловак=Вейшнорыя: сьмех скрозь сьлёзы|спасылка=https://novychas.by/palityka/krok-da-zahopu-belarusi-zrobleny-abo-smeh-skroz-s|выдавец=[[Новы час (газэта)|Новы час]]|дата публікацыі=14 верасьня 2017|дата доступу=25 лютага 2020}}&lt;/ref&gt;.

У верасьні 2015 году старшыня [[Кансэрватыўна-Хрысьціянская Партыя — БНФ|Кансэрватыўна-хрысьціянскай партыі БНФ]] [[Зянон Пазьняк]] заўважыў, што ў расейскай прапагандзе дзеля [[Дэзынфармацыя|дэзынфармацыі]] «''спрабуюць выкарыстаць некаторых беларускіх маргіналаў, што па-юнацку мараць пра адраджэньне Вялікай Літвы''». Ён адзначыў, што расейскі [[тролінг]] «''замешаны на [[Беларусафобія|нянавісьці да Беларусі]]''». У сваім тлумачэньні Пазьняк згадаў: «''Адзін з прыёмаў цяперашняй рускай фашыстоўскай прапаганды і [[Інфармацыйная вайна|дэзінфармацыйнай вайны]] — унесьці „замутненьне“ ў сьвядомасьць самаідэнтыфікацыі на ніжэйшых, менш адукаванах пластах грамадзтва ў Беларусі і ва Ўкраіне і стварыць тут часовыя сацыяльныя апоры для акупацыі і [[Гібрыдная вайна|гібрыднай вайны]]. Любая нагода, любая ідэя, нават самая абсурдная становіцца прыдатнай для рускай дэзінфармацыі, калі яна накіравана на падважваньне і раскол беларускай і ўкраінскай [[Этнічная самасьвядомасьць|нацыянальнай ідэнтычнасьці]]''». Урэшце Зянон Пазьняк падкрэсьліў: «''Адмоўнасьць нашых „разумных дурняў“ у тым, што яны… клянуць беларусаў і ўсё беларускае, … думка не пра кансалідацыю, не пра разьвіцьцё Беларусі, а пра развал. Для Масквы такія думкі прыдатныя ў любым выглядзе''»&lt;ref&gt;{{Навіна|аўтар=|загаловак=Гэта слова сакральнае. Аб некаторых аспэктах Беларускага Адраджэньня і паразы рускай палітыкі|спасылка=http://pazniak.info/page_geta_slova_sakralnae__ab_nekatoryih_aspektah_belaruskaga__adradjennya_|выдавец=[[Зянон Пазьняк]]|дата публікацыі=13 верасьня 2015|копія=http://www.bielarus.net/archives/2015/09/15/4232|дата копіі=15 верасьня 2015|дата доступу=22 траўня 2020}}&lt;/ref&gt;.

У 2017 годзе гісторык [[Аляксандар Краўцэвіч]] зьвярнуў увагу на тое, што Расея з аднаго боку атакуе тое ліцьвінства, якое ёсьць сынонімам беларускасьці, а зь іншага — падтрымлівае тыя «ліцьвінскія» праекты, дзе сьцьвярджаецца, што беларусы — гэта летувісы, якія маюць вывучаць летувіскую мову і злучацца зь Летувой. Як прыклад такога дзеяча Аляксандар Краўцэвіч прыводзіць [[Аляксей Дзерман|Аляксея Дзермана (Дзерманта)]]&lt;ref name=&quot;Kraucevic-2017&quot;/&gt;. Неўзабаве, у час здушэньня [[Пратэсты ў Беларусі (2020—2021)|пратэстаў супраць фальсыфікацыі выбараў, гвалту і беззаконьня]] Дзермант стаў адным з галоўных ідэолягаў [[Русіфікацыя Беларусі#Рэжым Лукашэнкі|прарасейскага]] [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]].

== Рэакцыя Летувы ==
Часопіс [[Міністэрства абароны Летувы|Міністэрства абароны]] [[Летува|Летувы]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Karys||en|Karys}} прысьвяціў «ліцьвінізму» два артыкулы, разьмешчаныя ў самым пачатку першага і другога нумароў 2020 году (аўтар — {{мова-lt|Darius Sutkus|скарочана}}, невядомы, аднак, як прафэсійны гісторык). У першым артыкуле ў разьдзеле «''Вытокі ліцьвінізму: шанаваньне цара''» аўтар называе заснавальнікам «ліцьвінізму», які «''супрацоўнічаў з расейскімі ўладамі''» і быў «''адным зь першых псэўдагісторыкаў, хто сьцьвярджаў, што ВКЛ было славянскай дзяржавай''»&lt;ref&gt;Sutkus D. Litvinizmas: istorija, prielaidos, perspektyvos // Karys. Nr. 1, 2020. P. 4.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Яшчэ адным заснавальнікам «ліцьвінізму» летувіскі аўтар называе [[Ігнат Кулакоўскі|Ігната Кулакоўскага]]}}, прафэсара-паліглёта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпа Сянкоўскага|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858), выхадца зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты і навучэнца [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], які ў 1835 годзе пісаў пра этнічную інтэграцыю ў Вялікім Княстве Літоўскім ліцьвінаў і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінаў]], якую тлумачыў агульным германскім паходжаньнем кіроўных дынастыяў Літвы і Русі&lt;ref&gt;Собрание сочинений Сенковского (Барона Брамбеуса). Т. 6. — СПб., 1859. С. 47—48/&lt;/ref&gt;. Тым часам, падобныя думкі (пра германскае паходжаньне літоўскае шляхты і яе славянізацыю ў ВКЛ яшчэ да Крэўскай уніі) выказвалі такія гісторыкі, як {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юзэф Ярашэвіч||be|Юзаф Ярашэвіч}} (1793—1860), [[Іван Барычэўскі]] (1810—1887), [[Мацьвей Любаўскі]] (1860—1936), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фёдар Леантовіч||ru|Леонтович, Фёдор Иванович}} (1793—1860), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юзэф Эдвард Пузына||be|Юзаф Эдвард Пузына}} (1878—1949) ды іншыя&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 4.&lt;/ref&gt;.

Разам з тым, імя Восіпа Сянкоўскага мае повязь з крытыкай штучнага пашырэньня з боку тагачаснай афіцыйнай расейскай навукі назвы «літва» на частку [[жамойць|жамойцкага]] насельніцтва Расейскай імпэрыі (што летувіскі аўтар, аднак, ня згадвае), названую пазьней «[[аўкштайты|аўкштайтамі]]» — насельнікамі этнаграфічнага рэгіёну «[[Аўкштота]]». Адпаведная крытычная нататка&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt; зьявілася ў 1854 годзе на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся Вопісам Сянкоўскім разам з энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}, выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо жмогус значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}

Па аглядзе «гісторыі ліцьвінізму», летувіскі аўтар засьцерагае чытачоў ад «радыкальных ліцьвіністаў», якіх ён зьвязвае з уладамі Расеі і характарызуе сьцьверджаньнем [[Фіна-вугорскія народы|фінска-вугорскага]] паходжаньня летувісаў, [[готы|гоцкага]] ўплыву на землі Вялікага Княства Літоўскага{{Заўвага|Тым часам у ліпені 2022 году ў вёсцы на поўнач ад [[Ліда|Ліды]] знайшлі калекцыю срэбраных прадметаў, пакрытых пазалотай, якую, з усяго відаць, пакінулі па сабе готы: вайсковыя трафэі, вырабленыя на тэрыторыі позьняй [[Рымская імпэрыя|Рымскай імпэрыі]] ў ІІ—IV стагодзьдзях нашай эры. Апроч таго, у Беларусі і на [[Падляшша|Падляшшы]] знаходзяць гоцкія мячы&lt;ref&gt;Алесь Кіркевіч, [https://budzma.org/news/unikalny-skarb-chaso-starazhytnykh.html Унікальны скарб часоў старажытных готаў знойдзены на Лідчыне. Што пра яго вядома?], [[Budzma.org]], 19 ліпеня 2022 г.&lt;/ref&gt;}} і штучнага канструяваньня сучаснай летувіскай мовы. Таксама аўтар сьцьвярджае, што балянс поглядаў на Вялікае Княства Літоўскае ў Беларусі падтрымліваецца ўладай [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]], адзначаючы немагчымасьць зрабіць дакладны прагноз разьвіцьця падзеяў у выпадку зьмены ўлады ў краіне&lt;ref&gt;Sutkus D. Litvinizmas: istorija, prielaidos, perspektyvos // Karys. Nr. 1, 2020. P. 7—9.&lt;/ref&gt;.

У сваім другім артыкуле аўтар разьвівае тэорыю «балтыйскай (летувіскай) [[рэканкіста|рэканкісты]]», сьцьвярджаючы, што валадары-«летувісы» ўвесь час пашыралі Вялікае Княства Літоўскае на былыя балтыйскія землі. Сярод іншага, адзначаецца бясспрэчнасьць таго, што вялікія князі літоўскія размаўлялі па-летувіску, прытым у якасьці пацьверджаньня гэтага гаворыцца, што «''[[Ягайла]], стаўшы каралём Польшчы, не хацеў, каб яго разумелі дваране, таму гаварыў па-летувіску з сваім стрыечным братам [[Вітаўт]]ам''»&lt;ref&gt;Sutkus D. Litvinizmas II: Baltarusija — ideologinės kovos laukas // Karys. Nr. 2, 2020. P. 6.&lt;/ref&gt; (напраўду захавалася толькі адна згадка пра падобную размову «па-літоўску» — без удакладненьня, [[Ліцьвіны#Літоўская мова|што за мова разумелася тут пад «літоўскай»]], і не пры двары караля польскага, а на Луцкім зьездзе манархаў у студзені 1429 году, калі побач з братамі былі толькі [[Жыгімонт Люксэмбурскі]] і яго жонка&lt;ref name=&quot;Urban-2001-106&quot;&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 106.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Раней Вітаўт у лацінскай грамаце ад 1420 году да імпэратара Жыгімонта Люксэмбурскага двойчы ўжыў славянскія тэрміны (''Szomoyth'', ''Somoyth'' — {{мова-be-old|Жомойть|скарочана}}) у называньні [[Жамойць|Жамойці]] і [[жамойты|жамойтаў]] (хоць у тагачасных лацінскіх тэкстах да іх дастасоўвалі назвы ''Samogitia'' і ''Samogiti''), кажучы, што іх гэтак называлі «ў літоўскай мове» ({{мова-la|Sed quod terra Samaytarum est terra inferior ad terram Lythwanie, ideo Szomoyth vocatur, quod in lythwanico terra inferior interpretatur &lt;...&gt; que terra in Lythwanico Somoyth quasi terra inferior appelatur|скарочана}})&lt;ref name=&quot;Urban-2001-105-106&quot;&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 105—106.&lt;/ref&gt;. Пагатоў пазьнейшае асабістае ліставаньне паміж Вітаўтам і Ягайлам вялося на беларускай («рускай») мове. Апроч таго, крыжацкі дыплямат Конрад Кібург, які ачольваў пасольства ў Вільню ў 1397 годзе, засьведчыў у сваіх нататках, пакінутых у форме дзёньніка, што вялікі князь Вітаўт і ўвесь яго двор карысталіся рускай мовай (а таксама дадаў, што Вітаўт някепска ведаў нямецкую мову)&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 107, 115.&lt;/ref&gt;}}).

8 жніўня 2021 году{{Заўвага|Глядзіце гісторыю зьменаў старонкі [[:en:Pahonia]]}} адміністрацыя [[Ангельская Вікіпэдыя|Ангельскай Вікіпэдыі]] пад ціскам [[Летувісы|летувіскіх]] [[Шавінізм|шавіністаў]], якія зьвінавачвалі сваіх беларускіх апанэнтаў у «ліцьвінізьме» з спасылкамі на памянёныя артыкулы ў часопісе Міністэрства абароны Летувы, выдаліла артыкул пра герб [[Пагоня|Пагоню]] (створаны ў жніўні 2004 году), зь якога зрабілі перанакіраваньне на [[герб Летувы]]&lt;ref&gt;{{Артыкул|загаловак=Хобі для эрудытаў: абараняць «Пагоню» ў галоўнай сусветнай энцыклапедыі|мова=be|год=13 жніўня 2021|аўтар=[[Алесь Чайчыц|Чайчыц А.]]|выданьне=[[Будзьма беларусамі!]]|спасылка=https://budzma.by/news/khobi-dlya-erudyta-.html}}&lt;/ref&gt;.

== Глядзіце таксама ==
* [[Ліга Манархічная Вялікага Княства Літоўскага]]
* [[LITWA: hłos monarchisty]]
* [[Міжмор’е]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі|2}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}
* {{Літаратура/Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (1997)}}
* {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}}
* {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}}
* [[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]], [[Генадзь Сагановіч|Сагановіч Г.]] [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // З гісторыяй на «ВЫ». Выпуск 2. — Менск, 1994.
* {{Літаратура/Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае}}
* [[Мікола Ермаловіч|Ермаловіч М.]] [https://knihi.com/Mikola_Jermalovic/Pa_sladach_adnaho_mifa.html Па слядах аднаго міфа]. 2-е выданьне. — Менск, Навука і тэхніка, 1991. — 98 с {{ISBN|5-343-00876-3}}.
* [[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/_articles/zaj2/%D0%97%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%AD._%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%87%D0%BD%D0%B0%D1%8F.html Літва гістарычная] // [[Наша слова|Наша Слова]]. № 26 (917), 1 ліпеня 2009 г.; № 27 (918), 8 ліпеня 2009 г.
* Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.
* {{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)}}
* {{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)}}
* [[Іван Ласкоў|Ласкоў І.]] [https://adzharaj-kut.blogspot.com/2016/03/2016_6.html Жамойцкі тупік] // [[Літаратура і мастацтва]]. 17 верасьня 1993. С. 14—15.
* {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы}}
* {{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы}}
* [[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] «Краёвая ідэя» ў беларускай гісторыі. — {{Менск (Мінск)}}: Зміцер Колас, 2017. — 460 с. {{ISBN|978-985-7164-11-0}}.
* [[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}: «Энцыклапедыкс», 2003. — 776 с {{ISBN|985-6599-77-6}}.
* [[Сьвятлана Струкава|Струкава С.]] [https://rep.bntu.by/bitstream/handle/data/6488/%D0%A1.%2037-40.pdf?sequence=1&amp;isAllowed=y Старажытныя найменні беларусаў] // [[Роднае слова (часопіс)|Роднае слова]]. № 8, 2009. С. 37—40.
* [[Павал Урбан|Урбан П.]] Да пытаньня этнічнай прыналежнасьці старажытных ліцьвіноў. — Менск: ВЦ «Бацькаўшчына»; МП «Бесядзь», 1994. — 107 с.
* {{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1}}
* [[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] [https://web.archive.org/web/20141129020526/http://kamunikat.fontel.net/pdf/albaruthenica/06.pdf Нацыя ліцвінаў у этнагенезе беларусаў: Параўнальна-тыпалагічны і гістарычны аспекты] // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 6 : Беларусь паміж Усходам і Захадам: Праблемы міжнац., міжрэліг. і міжкультур. узаемадзеяння, дыялогу і сінтэзу. Ч. 1, 1997. С. 37—41.
* Янковіч А. [http://palityka.org/pdf/06/0602.pdf Анталогія літвінізму: крыніцы, ідэя, рэалізацыя] // Палітычная сфера. № 6, 2006. С. 11—18.
* [[Норман Дэвіс|Davies N.]] Litva: The Rise and Fall of the Grand Duchy of Lithuania. — Penguin Group US, 2013. — 90 p. {{ISBN|9781101630822}}.
* {{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў}}
* {{Кніга
|аўтар          = [[Эндру Ўілсан|Wilson A.]]
|частка         = 
|загаловак      = Belarus. The last European dictatorship
|арыгінал       = 
|спасылка       = https://yalebooks.yale.edu/book/9780300259216/belarus
|адказны        = 
|выданьне       = 
|месца          = 
|выдавецтва     = {{артыкул у іншым разьдзеле|Yale University Press|Yale University Press|uk|Yale University Press}}
|год            = 2012
|том            = 
|старонкі       = 
|старонак       = 384
|сэрыя          = 
|isbn           = 978-0-300-25921-6
|наклад         = 
|ref = Wilson
}}
* {{Літаратура/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)}}

== Вонкавыя спасылкі ==
* [[Дзяніс Марціновіч]], [https://budzma.org/news/dzyanis-marcinovich-chamu-licviny-stali-byelarusami.html Чаму ліцвіны сталі беларусамі?], [[Budzma.org]], 13 траўня 2014 г.
* [[Зянон Пазьняк]], [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г.
* Алесь Кіркевіч, [https://belsat.eu/opinions/litsviny-patryyoty-sekta-abo-agenty-fsb/ «Ліцвіны»: патрыёты, секта або агенты ФСБ?], [[Белсат]], 19 студзеня 2017 г.
* Алесь Кіркевіч, [https://novychas.online/kultura/jaszcze-ne-pozna-vjarnuc-kraine-sapraudnae-imja «Яшчэ не позна вярнуць краіне сапраўднае імя — Літва»], [[Новы час (газэта)|Новы час]], 29 студзеня 2017 г.
* [https://www.facebook.com/litva.belarus Энцыкляпэдыя Літвы-Беларусі], [[Facebook]]
* [https://nicolaev.livejournal.com/964176.html Пра літвінізм]
* [https://www.facebook.com/groups/1560143570916561/ Суполка «Дрэва Літвінскае»], [[Facebook]]
* [https://www.facebook.com/groups/361555473939008/ Суполка «Літвіны-беларусы»], [[Facebook]]
* [https://www.facebook.com/groups/zyvielitva Суполка «Litva. Літвіны. Гісторыя і этналогія»], [[Facebook]]

[[Катэгорыя:Ліцьвінства]]</text>
      <sha1>aq4fefl71v9cepe2bhopx57ox81kthz</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2330955</id>
      <parentid>2330954</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T21:58:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Літаратура */ п</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="92017" xml:space="preserve">'''Ліцьві́нства''', '''ліцьвіні́зм''' (таксама '''літві́нства''', '''літвіні́зм''') — шырокая гістарыяграфічная, культурная і грамадзка-палітычная плынь, якая грунтуе гісторыю [[Беларусь|Беларусі]] на спадчыне [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] і акцэнтуе беспасярэднюю повязь паміж гістарычнымі [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і сучаснымі [[Беларусы|беларусамі]]. Складовая частка [[Беларускі нацыяналізм|беларускага нацыяналізму]], таксама можа разглядацца як рэгіянальная самаідэнтыфікацыя або як этап у разьвіцьці беларускага народа і Беларусі&lt;ref name=&quot;BielaruskiPartyzan-2017&quot;&gt;[https://belaruspartisan.by/politic/368099/ Литвины vs белорусы: поиск своего места в истории или глупые разборки?], [[Беларускі партызан]], 19 студзеня 2017 г.&lt;/ref&gt;.

Гісторыкі [[Сяргей Абламейка (гісторык)|Сяргей Абламейка]] і [[Аляксандар Краўцэвіч]] зьвяртаюць ўвагу на тое, што ліцьвінства ня можа быць альтэрнатывай [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|беларускасьці]], бо ёсьць яе неад’емнай складовай часткай. Проціпастаўляць іх — значыць дэструктыўна перакручваць рэальную гісторыю і этнагенэз беларусаў&lt;ref&gt;[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/28920419.html Зноў пра ідэнтычнасьць Скарыны], [[Радыё Свабода]], 15 сьнежня 2017 г.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Kraucevic-2017&quot;&gt;[https://nashaniva.com/?c=ar&amp;i=146173 Алесь Краўцэвіч: Ліцвінства — выдумка ворагаў, якую падтрымалі дурні], [[Наша Ніва]], 28 сакавіка 2017 г.&lt;/ref&gt;. Як падкрэсьлівае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]] у кнізе «[[Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае]]», «''Мы — беларусы, але мы і ліцьвіны, спадкаемцы гісторыі і культуры магутнай эўрапейскай дзяржавы — Вялікага Княства Літоўскага''»&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-161&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 161.&lt;/ref&gt;.

== Гісторыя ==
[[Файл:Lithauen oder Weis Reussen.jpg|значак|Фрагмэнт мапы [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], на якой [[Літва]] атаясамліваецца зь [[Белая Русь|Белай Русьсю]] («''Lithauen oder Weis Reussen''», «''Літва або Белая Русь''»), тым часам [[Жамойць]] (''Samogitien'') не атаясамліваецца зь Літвой]]

=== Вялікае Княства Літоўскае ===
{{Асноўны артыкул|Ліцьвіны|Літва}}

Існуе некалькі тэорыяў паходжаньня гістарычных [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]]: «заходнеславянская» — ад племяннога зьвязу [[Люцічы|люцічаў]] ([[Вацлаў Пануцэвіч]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы}}&lt;/ref&gt;, [[Павал Урбан]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1}}&lt;/ref&gt;, [[Алесь Жлутка]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях}}&lt;/ref&gt;, [[Уладзімер Аляксеевіч Арлоў|Уладзімер Арлоў]]&lt;ref name=&quot;Arlou-2012&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}}&lt;/ref&gt; ды іншыя), блізкая да яе з улікам шэрагу яўна [[Германскія мовы|ўсходнегерманскіх]] імёнаў і тапонімаў люцічаў «усходнегерманская» (Алёхна Дайліда&lt;ref&gt;Дайліда А. [http://spampavac.by/files/downloads/pvkl.pdf Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі] / Рэц. [[Сяргей Тарасаў|С. Тарасаў]]. Аўтарскае выданне. — Менск, 2019. — 459 с.&lt;/ref&gt;), а таксама «балтыйска-славянскага [[сымбіёз]]у» з паступовай мірнай і ахвотнай [[Славянскія мовы|славянізацыяй]] мясцовага [[Балтыйскія мовы|балтыйскага]] насельніцтва ([[Аляксандар Краўцэвіч]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)}}&lt;/ref&gt;, Уладзімер Арлоў&lt;ref name=&quot;Arlou-2012&quot;/&gt; ды іншыя).

[[Файл:Lithuania Proper (1770-79).jpg|значак|Падзел Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага з мапы 1770-х гадоў: Сапраўдная Літва ({{мова-en|Lithuania Proper|скарочана}}) складаецца зь «Літоўскіх ваяводзтваў» і «Літоўскай або Белай Русі», тым часам Жамойць падаецца асобна ад Літвы — паміж [[Інфлянты|Інфлянтамі]] і [[Курляндыя]]й]]

У XIV—XVII ст. назва «ліцьвіны» тэрытарыяльна ахоплівала амаль усе землі [[Беларусь|Беларусі]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 94.&lt;/ref&gt;. У XVI ст. літвой (ліцьвінамі) стабільна вызначалі сябе баяры [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]&lt;ref&gt;Янковіч А. Анталогія літвінізму: крыніцы, ідэя, рэалізацыя // Палітычная сфера. № 6, 2006. С. 11.&lt;/ref&gt;. Умацаваньне гэтай формы самасьвядомасьці адбылося па аб’яднаньні Вялікага Княства Літоўскага з [[Польскае Каралеўства (1385—1569)|Каралеўствам Польскім]] у [[Рэч Паспалітая|Рэч Паспалітую]], якая разглядалася як аб’яднаньне «двух народаў» ([[Палякі|палякаў]] і ліцьвінаў). Па ўтварэньні Рэчы Паспалітай магнаты і шляхта Вялікага Княства Літоўскага доўгі час падкрэсьлівалі, што яны менавіта ліцьвіны, чым выказвалі даволі высокі ўзровень дзяржаўна-нацыянальнай самасьвядомасці&lt;ref&gt;{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 95.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Kren-Koukiel-Marozava-2000-321&quot;&gt;Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 321.&lt;/ref&gt;. У XVI—XVII стагодзьдзях назва ліцьвіны стала найбольш абагульняльнай этнанімічнай формай самасьвядомасьці беларускага народа і адлюстроўвала найбольш шырокі ўзровень яго нацыянальнай кансалідацыі&lt;ref&gt;[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Формы этнічнага і нацыянальнага самавызначэння беларускага насельніцтва XIV—XVIII ст. (да праблемы станаўлення нацыянальнай самасвядомасці беларусаў) // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. Мінск, 3—5 лютага 1993 года. Ч. I. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 48—49.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Чаквин И. В. Избранное: теоретические и историографические статьи по этногенезу, этническим и этнокультурным процессам, конфессиональной истории белорусов. — Минск: Беларуская навука, 2014. С. 172, 176.&lt;/ref&gt;.

=== Пад уладай Расейскай імпэрыі ===
{{Асноўны артыкул|Русіфікацыя Беларусі|Беларускае нацыянальнае адраджэньне|Краёўцы}}
[[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|Краіна «Літва і Беларусь» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобная ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]]

Па [[анэксія|анэксіі]] земляў Вялікага Княства Літоўскага (1772, 1793, 1795 гады) улады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], як адзначае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], спрыялі пашырэньню назвы [[беларусы]], бо гэтая назва больш адпавядала [[імпэрыялізм|імпэрскім інтарэсам]] і дазваляла трактаваць ліцьвінаў як разнавіднасьць [[расейцы|расейцаў («вялікарусаў»)]]. Разам з тым, гэтая назва замацавалася за ўсім насельніцтвам толькі на мяжы XIX і XX стагодзьдзяў&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-161&quot;/&gt;.

Узьнікненьне ліцьвінства як культурнай плыні прымяркоўваюць да першай паловы ХІХ стагодзьдзя, калі ў межах гэтай традыцыі адбывалася [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|беларускае культурнае назапашваньне]]. Тагачаснае ліцьвінства грунтавалася на гістарычных і культурных традыцыях Вялікага Княства Літоўскага, выяўлялася ў цікавасьці да народнай культуры, на ўсьведамленьні этнакультурнай адметнасьці як ад [[Расейцы|расейцаў]], так і ад [[Палякі|палякаў]]. Дзеячы ліцьвінства былі патрыётамі [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], хоць і адрозьніваліся высокай ступеньню аўтаномнасьці. Паводле сваёй канфэсійнай прыналежнасьці большасьць прыхільнікаў гэтай традыцыі былі вернікамі-[[каталіцтва|каталікамі]], а паводле [[Стан (сацыяльная група)|стану]] належалі да шляхты&lt;ref&gt;[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] «Краёвая ідэя» ў беларускай гісторыі. — {{Менск (Мінск)}}: Зміцер Колас, 2017. С. 60—61.&lt;/ref&gt;.

У канцы ХІХ — пачатку ХХ стагодзьдзя сфармавалася суполка [[Краёўцы|краёўцаў]], якія вызначалі сябе формулай «ліцьвін паводле паходжаньня, паляк паводле нацыянальнасьці» і намагаліся стварыць другую унію Польшчы і Літвы (Беларусі). У 1907 годзе краёўцы стварылі [[Краёвая партыя Літвы і Русі|Краёвую партыю Літвы і Русі]], але ўжо ў 1908 годзе партыя зьнікла з палітычнай арэны. Зноў актывізавалася ў час [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]]. З адраджэньнем [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польшчы]] як незалежнай дзяржавы і адмовы ад канфэдэрацыйных плянаў краёвы рух амаль спыніў сваё існаваньне.

У канцы XIX — пачатку XX стагодзьдзя нацыянальная эліта гістарычных ліцьвінаў пры чынным удзеле выхадцаў з шляхты колішняга Вялікага Княства Літоўскага — простых нашчадкаў гістарычнай Літвы&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://xn--d1ag.xn--e1a4c/pub/arche/html/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt; (з шляхты паходзілі заснавальнікі [[Наша Ніва|Нашай Нівы]] браты [[Іван Луцкевіч|Іван]] і [[Антон Луцкевіч]]ы, заснавальнік [[Беларуская рэвалюцыйная партыя|першай беларускай партыі]] [[Вацлаў Іваноўскі]], адзін з заснавальнікаў [[Беларуская сацыялістычная грамада|Беларускай сацыялістычнай грамады]] паэт [[Карусь Каганец]], стваральнік беларускага тэатру [[Ігнат Буйніцкі]], клясыкі беларускай паэзіі [[Алаіза Пашкевіч]] і [[Янка Купала]], адзін з пачынальнікаў нацыянальнага адраджэньня [[Вацлаў Ластоўскі]], аўтар навукова вызначаных межаў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] гісторык і этнограф прафэсар [[Мітрафан Доўнар-Запольскі]] ды іншыя{{Заўвага|Як зазначае гісторык [[Сяргей Токць]], «''Менавіта выхадцы з шляхты колькасна пераважалі ў беларускім нацыянальным руху на пачатковай фазе яго разьвіцьця і стварылі тады большасьць тэкстаў, якія заклалі культурны канон нацыянальнай ідэі''»&lt;ref&gt;[[Сяргей Токць|Токць С.]] Шляхта Беларусі і беларускі нацыянальны рух у другой палове ХІХ — пачатку ХХ ст. // Rocznik Centrum Studiów Białoruskich. Гадавік Цэнтра Беларускіх Студыяў. Nr 2/№ 2 (2017). С. 134.&lt;/ref&gt;}}) — якая выступала за адраджэньне свайго народа і яго дзяржаўнасьці, абрала назвы «Беларусь» і «беларусы». Аднак частка літоўскай шляхты (найперш буйныя землеўласьнікі — зямяне) не сьпяшалася і нават асьцерагалася прымаць назву «беларусы». Дачка [[Ежы Чапскі|Ежы Чапскага]], які ў 1917 годзе ўсё ж назваў сябе беларусам&lt;ref&gt;[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/30169005.html У 1917 годзе нашчадак Рурыка і іншыя магнаты Меншчыны абвясьцілі сябе беларусамі], [[Радыё Свабода]], 19 верасьня 2019 г.&lt;/ref&gt;, графіня Марыя Чапская (1894—1981) у сваім эсэ «Florian Czarnyszewicz» (1965 год, Парыж) патлумачыла, якое стаўленьне было ў літоўскай шляхты да сялянаў і чаму зямяне не прымалі назвы «беларусы», прыводзячы вытрымкі з палемічных лістоў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Флярыян Чарнышэвіч|Флярыяна Чарнышэвіча|pl|Florian Czarnyszewicz}}, напісаных па-беларуску да [[Кастусь Акула|Кастуся Акулы]] і пазьней перасланых ёй копіяй: «''Важна тое, што спадар зьяўляецца сынам свайго краю. Я таксама ёсьць сын Вялікага Княства Літоўскага. Мой бацька і дзед, і дзед майго дзеда нарадзіліся і злажылі свае косьці ў гэтай зямлі; і суджу, што можна мне родны край кахаць і тужыць па ім, і думаць аб ім, і цешыцца, калі гаспадары чыняць штось мудрае і шляхетнае, і самоціцца, калі памнажаюць памылкі. &lt;…&gt; І не былі гэта караняжы, а сыны Вялікага Княства Літоўскага, многія ў доме ня мовілі па-польску, але назвы „бела-“ ці „чарнарусаў“ не прымалі, бо „рускі“ для іх азначаў тры чацьвертых [[Расейцы|маскаля]]. Называлі сябе палякамі, але чулі сваю своеасаблівасьць. І калі б тады якая мудрасьць, якісь аўтарытэт пагадзіўся і прывёў у жыцьцё найменьне „літоўца“ (у значэньні [[Адам Міцкевіч|міцкевічаўскім]]) альбо крывічаніна, ахвотна бы тое прынялі»&lt;ref&gt;Czapska M. Florian Czarnyszewicz // Ostatnie odwiedziny i inne szkice. — Warszawa, 2006. — S. 166—167.&lt;/ref&gt;. 

Палітык і грамадзкі дзяяч [[Зянон Пазьняк]] дае наступныя тлумачэньні, чаму дзеячы нацыянальна-вызвольнага руху мелі выступіць пад назвай «Беларусь»&lt;ref&gt;[[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]] [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г.&lt;/ref&gt;:
{{Пачатак цытаты}}
І нарэшце, чаму нацыянальныя дзеячы ўмоўнай «Літвы», разумеючы гісторыю, ня выступілі пад аб’яднаўчым тэрмінам «Літва», але пад назвай «Беларусь»? Адказ на паверхні: таму што аб’яднаўчым тэрмінам у гэтай сытуацыі магла быць толькі Беларусь. Гэта ўжо была навуковая і палітычная рэальнасьць. Нашыя нацыянальныя дзеячы таго часу — гэта былі мудрыя людзі, якія грунтаваліся на аб’яднаўчай нацыянальнай ідэі, умелі стратэгічна думаць і глядзець наперад, абапіраліся на навуку і на рэчаіснасьць. Сытуацыя была такой, што калі б яны кансэрватыўна ці рамантычна выступілі пад назовам «Літва», то ўсходнюю Беларусь мы маглі б страціць назаўсёды. Царская Расея скарыстала б канфэсійны падзел і тэрміналёгію ў сваіх інтарэсах з усёй магутнасьцю імпэрскай прапаганды, бюракратычнага апарату і царквы. Вось тады зьявілася б у Расеі рэальная Белая Русь, якую б яшчэ і натравілі супраць «католической литовской ереси» ды «сэпаратызму». Бальшавікі давяршылі б гэты падзел ужо ў сьведамасьці. А сьведамасны падзел, як вядома, нашмат горшы і разбуральны, чым падзел тэрытарыяльны. Стаўка на назву «Літва» была б у тых умовах ужо сэпаратысцкай і тупіковай. У лепшым выпадку — маргінальнай. Нацыянальныя дзеячы-адраджэнцы абазначылі і ўключылі ў нацыянальны рух усю літоўскую тэрыторыю Вялікага Княства Літоўскага (умоўную Літву і Беларусь) пад агульнай назвай Беларусь. У выніку расейская прапаганда не змагла фармальна ўклініцца ды падзяліць адзіную ідэю (хоць увесь час імкнулася). Расея ў такіх абставінах вымушана была агулам непрызнаваць і змагацца зь беларускім нацыянальным рухам. Расейцам у ідэйным пляне фармальна нічога не дасталося. &lt;…&gt;
[[Беларусы|Беларуская нацыя]] адбылася ў пачатку ХХ стагодзьдзя. Вяршыняй гэтага працэсу было стварэньне [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]], прытым дакладна ў дзяржаўна-этнічных межах [[Літва старажытная|гістарычнай Літвы]].
{{Канец цытаты}}

Разам з тым, усе дзеячы беларускага нацыянальна-вызвольнага руху (ад [[Францішак Багушэвіч|Францішка Багушэвіча]] да [[Янка Купала|Янкі Купалы]]) бесьперапынна падкрэсьлівалі повязь Беларускай дзяржаўнасьці зь Вялікім Княства Літоўскім, а ўсе беларускія гісторыкі (ад [[Вацлаў Ластоўскі|Вацлава Ластоўскага]] да [[Усевалад Ігнатоўскі|Ўсевалада Ігнатоўскага]]) называлі ВКЛ «Беларуска-Літоўскім гаспадарствам». Гэтая ж пазыцыя знайшла адлюстраваньне ў [[Другая Ўстаўная грамата|Другой Устаўной грамаце]] Беларускай Народнай Рэспублікі ад 9 сакавіка 1918 году («''Пасьля трох з паловаю вякоў няволі зноў на увесь сьвет кажа беларускі народ аб тым, што ён жыве і будзе жыць''»), а гербу [[Пагоня|Пагоні]] («''старадаўняй Літоўскай Пагоні''»), які стаў дзяржаўным сымбалем БНР, прысьвяціў [[Пагоня (песьня)|свой верш]] клясык беларускай літаратуры [[Максім Багдановіч]]. Тым часам яшчэ ўлетку 1916 году [[Беларускі народны камітэт]] на чале з Антонам Луцкевічам падтрымаў і пашырыў ідэю [[Канфэдэрацыя Вялікага Княства Літоўскага|канфэдэрацыі Вялікага Княства Літоўскага]] да канцэпцыі «Злучаных Штатаў» ад [[Балтыйскае мора|Балтыйскага]] да [[Чорнае мора|Чорнага]] мораў, якія плянавалася ўтварыць зь незалежных [[Беларусь|Беларусі]], [[Летува|Летувы]], [[Латвія|Латвіі]] і [[Украіна|Ўкраіны]]. Падобны зьвяз тлумачыўся найперш эканамічнымі прычынамі — атрыманьнем выйсьця да мора і патрэбамі нацыянальнай абароны. У 1917 годзе беларускія арганізацыі працягвалі выступаць за ўтварэньне Беларуска-Летувіскай дзяржавы (падтрымана ў верасьні 1917 году [[Беларускі нацыянальны камітэт (Менск)|Беларускім нацыянальным камітэтам]] у [[Менск]]у), прычым рабілі гэта, нягледзячы на пазыцыю [[Летувіская Тарыба|Летувіскай Тарыбы]], якая заявіла прэтэнзіі на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічныя тэрыторыі беларусаў]]. Пры канцы студзеня 1918 году ў Вільні прайшла [[Беларуская канфэрэнцыя (1918)|Беларуская канфэрэнцыя]], якая прыняла рэзалюцыю аб імкненьні стварыць незалежную дэмакратычную дзяржаву зь дзьвюх асноўных нацыянальных тэрыторыяў — беларускай і летувіскай. Па абвяшчэньні ў лютым 1918 году незалежнасьці Летувы ў хаўрусе зь [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыяй]] (у ліпені 1918 году прапанову ад Тарыбы стаць [[Летува (каралеўства, 1918)|каралём Летувы]] пад імём «Міндаўгаса II» прыняў нямецкі прынц і вайсковец [[Вільгельм Карл фон Урах]]) ідэя канфэдэрацыі не ўздымалася&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 351—352.&lt;/ref&gt;.

=== Міжваенны час ===
У [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|міжваеннай Польшчы]] краёўцы склалі суполку [[Віленскія кансэрватары|віленскіх кансэрватараў]] (таксама вядомых як крэсавыя або віленскія зубры) і намагаліся стварыць польска-беларускую фэдэрацыю. Яны выказваліся за дэцэнтралізацыю кіраваньня дзяржавай і разьвіцьцё мясцовага самакіраваньня; за стымуляваньне эканамічнага разьвіцьця [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]] і доступ беларусам на дзяржаўныя пасады, за падтрымку праваслаўнай царквы і ўвядзеньне [[Беларуская мова|беларускай мовы]] ў праваслаўнае набажэнства; прыхільна-нэўтральна ставіліся да фармаваньня беларускае нацыянальнае сьвядомасьці ў беларускамоўных сялянаў Польшчы. Уважалі сябе за нашчадкаў шляхты [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] і носьбітаў ягоных традыцыяў. Але рух заняпаў з пачаткай [[Другая сусьветная вайна|Другой Сусьветнай вайны]].

Падпісаньне ў ліпені 1920 году савецка-летувіскай [[Маскоўская дамова (1920)|Маскоўскай дамовы]], згодна зь якой Летува атрымала значную частку гістарычных і этнаграфічных земляў беларусаў, выклікала пратэст з боку кіраўніцтва Беларускай Народнай Рэспублікі&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 363—365.&lt;/ref&gt;. Ужо ў 1921 годзе адзін з ініцыятараў абвяшчэньня Беларускай Народнай Рэспублікі былы старшыня [[Рада Беларускай Народнай Рэспублікі|Рады БНР]] [[Язэп Лёсік]] апублікаваў у афіцыйным культурна-адукацыйным часопісе [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]] артыкул «Літва — Беларусь (Гістарычныя выведы)»&lt;ref&gt;Лёсік Я. Літва-Беларусь: гістарычныя выведы // Школа и культра Советской Белоруссии. — 1921. №2. — С. 12—22.&lt;/ref&gt;, у якім зазначыў: «''Беларусь у пазьнейшыя часы дзяржаўнай незалежнасьці насіла найменьне Вялікага Княства Літоўскага, Рускага, Жмудзкага й інш., або карацей — Вялікае Княства Літоўскае. &lt;…&gt; Сталася так, што пад Літвою разумеюць землі, заселеныя жмудзінамі, або даўнейшую Жамойць. &lt;…&gt; А што важней за ўсё, дык гэта тое, што Літва й Жмудзь — дзьве рэчы зусім розныя, і, апіраючыся на летапісныя весткі, ні ў якім разе ня можна зваць цяперашніх жмудзінаў літоўцамі. &lt;…&gt; Мала гэтага, цяперашнія літоўцы (жмудзіны) упэўнілі нават усю Эўропу, што гэты іх маленькі жмудзкі народ абладаў колісь магутнай і слаўнай Літоўска-Рускай дзяржавай. &lt;…&gt; Расійскія і польскія гісторыкі, дзякуючы сваім імпэрыялістычным тэндэнцыям, не вытлумачылі сабе значэньне слова Літва і вераць створанай ілюзіі, што ўвесь гістарычны скарб б. В. К. Літоўска-Рускага (Беларускага) належыць цяперашнім жмудзінам. Але правільнае асьвятленьне гістарычных фактаў сьведчыць нам пра тое, што Літва — гэта было славянскае племя, увайшоўшае ў склад цяперашняга беларускага народа. Літва, Лютва, Люцічы — іменьні славянскага племя &lt;…&gt; і калі нашы продкі — беларусіны ў прошлых сталецьцях звалі сябе літвінамі, то яны ведалі, што казалі''». Неўзабаве, аднак, [[Беларусізацыя|беларусізацыю]] ў БССР спыніў [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|сталінскі тэрор]], які цалкам зьнішчыў беларускую гістарычную школу (Язэпа Лёсіка арыштавалі ўжо ў 1930 годзе — увогуле жа, савецкія ўлады фізычна або духоўна зьнішчылі 32 менскія гісторыкі, а іх працы выдалілі з навуковых бібліятэк)&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2009&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20091202093523/http://arche.by/by/19/30/1220/ Прадмова да «літоўскага» нумару] // [[ARCHE Пачатак]]. № 9, 2009.&lt;/ref&gt;.

У 1934 годзе загаднік беларускага замежнага архіва ў [[Прага|Празе]], былы [[Міністры ўнутраных справаў БНР|міністар унутраных справаў БНР]] [[Тамаш Грыб]] у сваім артыкуле «[[wikisource:be:На два франты|На два франты (Галоўныя засады вызвольнай праграмы беларускага народу)]]» падкрэсьліваў: «''Хай нас ня блытаюць розныя найменьні дзяржавы, утворанай на рубяжы XIII—XIV стагодзьдзяў на вагромністым абшары Усходняе Эўропы, найменьні, якія ўжываюцца ў сучаснай гістарычнай літаратуры — Літва, Русь, Западная Русь, Літоўская Русь, Вялікае Князьства Літоўскае, Вялікае Князьства Літоўска-Рускае, Вялікае Князьства Літоўска-Беларускае, Вялікае Князьства Беларуска-Літоўскае, а таксама: Западная Русь пад уладаю Літвы, Беларусь пад Літоўскім панаваньнем ды інш. Усё гэта ёсьць выплад надзіву годнага непаразуменьня і зблытаніны паняцьцяў. Трымаймося фактаў гістарычнае рэчаістасьці: мова і культура беларускага народу былі пануючымі ў гэнай дзяржаве. Вось жа: гэта была беларуская дзяржава! &lt;…&gt; Трэ мець на ўвазе пры гэтым і адрознасьць паміж Ліцьвінамі (старадаўнымі Люцічамі, Велетамі або Волатамі) і Жмудзінамі. Асабліва сяньня трэ мець на ўвазе гэну адрознасьць, калі Жмудзіны, прыняўшы старадаўнае найменьне Літва, імкнуцца прыўласьніць і гістарычны зьмест гэтага слова — гістарычную мінуўшчыну беларускага народу''»&lt;ref&gt;[[Тамаш Грыб|Грыб Тамаш]]. На два франты // [[Спадчына (часопіс)|Спадчына]]. № 4, 1995. С. 80—120.&lt;/ref&gt;. У 1939 годзе [[Ян Станкевіч]], які з 1927 году выкладаў у [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскім унівэрсытэце]], зазначыў: «''Трэба зацеміць, што з гледзішча нацыянальнага Беларусы ў гэтую пару звалі сябе Ліцьвінамі, гэтак-жа нас звалі ўсе нашыя суседзі, але з гледзішча рэлігійнага Беларусы ўсходняга абраду заўсёды зваліся [[Русіны (гістарычны этнонім)|Русінамі]]''»&lt;ref&gt;[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Гісторыя Беларускага языка. — Вільня, 1939. C. 6.&lt;/ref&gt;.

=== Паваенны час ===
Па [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|зьнішчэньні беларускай гістарыяграфіі ў часы сталінскага тэрору]] адным зь першых дасьледнікаў, хто спрабаваў высьветліць, як назва «Літва» перамясьцілася на тэрыторыю суседняй дзяржавы і як славяне-ліцьвіны сталі беларусамі, быў [[Вацлаў Пануцэвіч]] (1911—1991), які выдаваў навуковы часопіс «[[Літва (часопіс)|Litva]]», а таксама апублікаваў некалькі манаграфічных публікацыяў, зь якіх асаблівую навуковую вартасьць маюць кнігі «Літва і Жмудзь» (Чыкага, 1953—1954 год) і «З гісторыі Беларусі або Крывіччыны-Літвы» (Чыкага, 1965 год). Гісторык мовы [[Алесь Жлутка]] адзначае засяроджанасьць Вацлава Пануцэвіча на гістарычных крыніцах і яго грунтоўную філялягічную падрыхтоўку&lt;ref name=&quot;Zlutka-1998&quot;/&gt;. Погляды Вацлава Пануцэвіча падтрымаў і разьвіў гісторык [[Павал Урбан]] (1924—2011), які адзначыў разьмежаваньне ліцьвінаў і жамойтаў і што Жамойць была адасобленай ад Літвы моўна і этнічна. У рамках гэтай праграмы знаходзіцца сьцьверджаньне гісторыка, што «''ад 1579 году ў выданьнях, што таксама выходзяць у Кёнігсбэргу, жмудзкая мова пачынае звацца літоўскай''» («У сьвятле гістарычных фактаў», 1972 год). Ужо ў найноўшы пэрыяд у Беларусі выйшла чарговая праца П. Урбана «Да пытаньня этнічнай прыналежнасьці старажытных ліцьвіноў» (1994 год), у якой аўтар сфармуляваў наступную тэзу: «''[[Аўкштота]] была асобнай зямлёй і ніколі не атаясамлівалася з уласна Літвой''». Пашыраны варыянт (у першую чаргу праз улучэньне дадаткаў) гэтай кнігі пад назвай «Старажытныя ліцьвіны» апублікавалі празь сем гадоў&lt;ref name=&quot;Dziarnovic-2012&quot;&gt;[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/52c/%D0%9F%D0%BE%D1%88%D1%83%D0%BA%D1%96_%D0%90%D0%B9%D1%87%D1%8B%D0%BD%D1%8B:_%27%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0%27_%D1%96_%27%D0%A0%D1%83%D1%81%D1%8C%27_%D1%83_%D1%81%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%81%D0%BD%D0%B0%D0%B9_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%8F%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D1%96%D1%96.html Пошукі Айчыны: «Літва» і «Русь» у сучаснай беларускай гістарыяграфіі] // Палітычная сфера. № 18—19 (1—2), 2012. С. 30—53.&lt;/ref&gt;. Тым часам у паваеннай Беларусі да падобных высноваў у сваіх дасьледаваньнях, якія праводзіліся па-за афіцыйнай савецкай гістарыяграфіяй, прыйшоў [[Мікола Ермаловіч]] (1921—2000), які завяршыў у 1968 годзе працу над кнігай «Па сьлядах аднаго міта». Гэтая кніга доўгі час пашыралася пад закансьпіраванай назвай «Сто старонак» і ўпершыню легальна выйшла з друку толькі ў 1989 годзе. З пачаткам працэсу дэмакратызацыі ў СССР ужо ў другой палове 1980-х гадоў канцэпцыя М. Ермаловіча атрымала інстытуцыянальнае, фармальнае акадэмічнае завяршэньне і пашырылася ў літаратуры&lt;ref name=&quot;Dziarnovic-2012&quot;/&gt;.

=== Незалежная Беларусь ===
22 студзеня 2009 году ў Беларусі ўтварыўся грамадзкі арганізацыйны камітэт імпрэзы 1000-годзьдзя назвы ''Літва'' пад старшынствам доктара гістарычных навук прафэсара [[Анатоль Грыцкевіч|Анатоля Грыцкевіча]]. У арганізацыйны камітэт «Міленіюм Літвы» ўвайшлі пісьменьніца [[Вольга Іпатава]], доктар гістарычных навук [[Алесь Краўцэвіч]], доктар мэдычных навук [[Алесь Астроўскі]], доктар біялягічных навук [[Аляксей Мікуліч]], археоляг [[Эдвард Зайкоўскі]], мастак і грамадзкі дзяяч [[Аляксей Марачкін]], сьвятар [[Леанід Акаловіч]] і дасьледнік [[Зьдзіслаў Сіцька]].

У звароце арганізацыйнага камітэту паведамляецца, што першы ўпамін назвы Літва (Lituae) у пісьмовых крыніцах — нямецкіх Квэдлінбурскіх аналах — належыць да 1009 году. Аўтары звароту адзначаюць, што назва Літва датычыцца старажытнай тэрыторыі Беларусі, а цяперашнія беларусы да пачатку XX стагодзьдзя называлі сябе ліцьвінамі.

«''Тэрміны Беларусь і беларусы навязаныя нам расейскай адміністрацыяй у сярэдзіне XIX стагодзьдзя. Беларусь зьяўляецца галоўнай пераемніцай Вялікага Княства Літоўскага. Нашы землі складалі вялікую частку ВКЛ. Менавіта на нашых землях і паўстала вялікая дзяржава ВКЛ, аб’ядналая ў XV стагодзьдзі асобныя княствы-землі, у тым ліку Наваградзкае, Полацкае, Смаленскае, Турава-Пінскае і Гарадзенскае''», — гаворыцца ў звароце&lt;ref&gt;{{Навіна|аўтар=[[Марат Гаравы]]|загаловак=Створаны грамадзкі аргкамітэт сьвяткаваньня 1000-годзьдзя назвы Літва пад старшынствам прафэсара Анатоля Грыцкевіча|спасылка=http://by.belapan.by/archive/2009/01/22/279333_279363|выдавец=[[БелаПАН]]|дата публікацыі=22 студзеня 2009|дата доступу=14 кастрычніка 2014}}&lt;/ref&gt;.

== Пытаньне назваў ==
{{Асноўны артыкул|Літва|Ліцьвіны|Белая Русь|Беларусь|Летува}}
[[Файл:Пікет каля Дому ўраду (Менск, 1991 г.).jpg|значак|Пікет у [[Менск]]у з плякатам [[лацінка]]й: «''Вярнуць народу яго спрадвечныя сымбалі: герб [[Пагоня]] й [[бел-чырвона-белы сьцяг]], а таксама назоў Бацькаўшчыны — Літва, сталіцы — Менск!''» (19.09.1991 г.)]]

=== Гістарычная Літва і сучасная Летува ===
Адной з прыкметаў прыхільнасьці да ліцьвінства часам называюць разьмежаваньне назваў Літвы і [[Летува|Летувы]], якія пачалі атаясамлівацца ў розных мовах у XX ст. — за часамі [[Русіфікацыя Беларусі|гвалтоўнай русіфікацыі Беларусі]] і [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|масавага зьнішчэньня беларускіх інтэлектуальных элітаў]].

Аднак на аб’ектыўную патрэбу тэрміналягічнага адрозьненьня гістарычнай Літвы і сучаснай Летувы зьвяртаюць увагу як беларускія гісторыкі і мовазнаўцы ([[Ян Станкевіч]]&lt;ref&gt;[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мінск)}}, 2003. С. 633—634.&lt;/ref&gt;, [[Павал Урбан]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 5.&lt;/ref&gt;, [[Мікола Ермаловіч]]&lt;ref&gt;[http://pawet.net/library/history/bel_history/_books/ermalovich/Мікола_Ермаловіч._Успаміны,_творы,_фотаматэрыялы.html Яго чакала Беларусь чатыры стагоддзі: Зборнік дакументаў і матэрыялаў да 85-годдзя з дня нараджэння Міколы Ермаловіча. Успаміны, творы, фотаматэрыялы]. — {{Менск (Мн.)}}, 2007. — 360 с.&lt;/ref&gt;, [[Аляксандар Краўцэвіч]]&lt;ref name=&quot;Kraucevic-1993&quot;&gt;[[Алесь Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] Як здарылася, што Жамойць пачала называцца Літвою? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 54.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Аляксандар Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] Тэрміны «Літва» і «Летува» ў сучаснай беларускай гістарыяграфіі // [[Гістарычны Альманах]]. Том 9, 2004.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)|к}} С. 10—12.&lt;/ref&gt;, [[Генадзь Сагановіч]]&lt;ref&gt;[[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]], [[Генадзь Сагановіч|Сагановіч Г.]] [http://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 237.&lt;/ref&gt;, [[Ніна Баршчэўская]]&lt;ref&gt;[[Ніна Баршчэўская|Баршчэўская Н.]] Уплыў суседніх народаў на зьмену дзяржаўнага назову Беларусі ў ацэнцы беларускіх вучоных у дыяспары [http://kamunikat.org/7942.html 1—4], [http://kamunikat.org/7943.html 5—8] // Droga ku wzajemności. 50 lat białorutenistyki na Uniwersytecie Warszawskim. Redakcja naukowa Mikołaj Timoszuk i Mikołaj Chaustowicz. (Acta Albaruthenica 6). — Warszawa, 2007. S. 50—66.&lt;/ref&gt;, [[Эдвард Зайкоўскі]]&lt;ref&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [https://web.archive.org/web/20111119082534/http://arche.by/by/page/science/7463 Літва гістарычная] // [[Наша слова|Наша Слова]]. № 26 (917), 1 ліпеня 2009 г.; № 27 (918), 8 ліпеня 2009 г.&lt;/ref&gt;, [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]]&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-33&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 33.&lt;/ref&gt;, [[Зьміцер Санько]]&lt;ref name=&quot;Sanko&quot;&gt;[[Зьміцер Санько|Санько З.]] [https://www.svaboda.org/a/30464340.html?fbclid=IwAR0MY3o-M1iIg0RuSwvEu9OwMqJuVqVwTcjCPz7RGrb9VY-wBtCdjIuVgI0 І ўсё ж — Літва ці Летува?], [[Радыё Свабода]], 2 сакавіка 2020 г.&lt;/ref&gt;), так і зусім не зьвязаныя зь беларускай нацыяй ([[Тымаці Снайдэр]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 50, 81.&lt;/ref&gt;, [[Эндру Ўілсан]]{{зноска|Wilson|2012|Wilson|21–22}}, [[Норман Дэвіс]]&lt;ref&gt;[[Норман Дэвіс|Davies N.]] Litva: The Rise and Fall of the Grand Duchy of Lithuania. — Penguin Group US, 2013. — 90 p. {{ISBN|9781101630822}}.&lt;/ref&gt;).

=== Беларусь-Літва ===
Сярод прыхільнікаў разьмежаваньня назваў Літвы і Летувы пытаньне афіцыйнага вяртаньня назвы Літвы побач з назвай Беларусі ўспрымаецца неадназначна. У працах гісторыка [[Вацлаў Пануцэвіч|Вацлава Пануцэвіча]] (1911—1991), які выдаваў у [[Чыкага]] навуковы часопіс «[[Litva]]», [[Літва старажытная|Літва]] — гэта Беларусь (як і [[ліцьвіны]] — гэта [[беларусы]], а літоўская мова — [[беларуская мова]])&lt;ref name=&quot;Zlutka-1998&quot;&gt;[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] [https://media.catholic.by/nv/n5/art16.htm Пра Вацлава Пануцэвіча] // [[Наша Вера]]. № 2, 1998.&lt;/ref&gt;. Гісторык і мовазнаўца [[Ян Станкевіч]] (1891—1976), які таксама ўжываў датычна Беларусі назву Літва (як і да беларусаў — назву ліцьвіны, а да беларускай мовы — назву літоўская мова&lt;ref&gt;Станкевіч Я. Кнігапісь // Сялянская Ніва. № 16, 1926. С. 3.&lt;/ref&gt;), пазьней папулярызаваў назвы Вялікалітва, вялікаліцьвіны, вялікалітоўская мова&lt;ref&gt;[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] Як беларусы называлі сябе і сваю мову ў розныя часы? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 76.&lt;/ref&gt;. З улікам гістарычнай дзяржаўнай пераемнасьці Беларусі зь Вялікім Княства Літоўскім лідэр [[Кансэрватыўна-Хрысьціянская Партыя — БНФ|Кансэрватыўна-Хрысьціянскай Партыі — БНФ]] [[Зянон Пазьняк]] вылучаў у 2005 годзе прапанову прыняць поўную назву краіны Вялікае Княства Літоўскае Беларусь з захаваньнем скарочанай назвы — Беларусь&lt;ref&gt;[http://pazniak.info/page_belarus-litva Беларусь-Літва], Пэрсанальны сайт [[Зянон Пазьняк|Зянона Пазьняка]], 27 сьнежня 2016 г.&lt;/ref&gt;. Гэтую прапанову падтрымаў гісторык [[Анатоль Грыцкевіч]], аднак гісторык [[Уладзімер Аляксеевіч Арлоў|Уладзімер Арлоў]] бачыць магчымасьць зьмены назвы дзяржавы толькі ў далёкай пэрспэктыве («''не раней, чым кожны беларус будзе ўсьведамляць, што ў гістарычнай рэтраспэктыве Літва — гэта тое самае, што Беларусь''»)&lt;ref&gt;[https://nn.by/?c=ar&amp;i=100976 Вялікае Княства Літоўскае Беларусь — пражэкцёрства ці візіянэрства?], [[Наша Ніва]], 11 лістапада 2005 г.&lt;/ref&gt;. Тым часам беларускі гісторык права [[Таісія Доўнар]] зазначае, што «''менавіта ў зьвязку з гістарычнымі зьменамі назвы беларускага народа і цяпер часам узьнікае блытаніна датычна айчыннай гісторыі… магчыма, мелі рацыю навукоўцы, якія ў пачатку 90-х гадоў прапаноўвалі назваць нашу дзяржаву Вяліка-Літоўская Беларусь''»&lt;ref&gt;Доўнар Т. Асаблівасці і праблемы гісторыі дзяржавы і права Беларусі // Веснік Гродзенскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Янкі Купалы. Серыя 4. Правазнаўства. № 2 (128), 2012. С. 33—38.&lt;/ref&gt;.

Існуюць таксама прыхільнікі тэрміновай зьмены назвы Беларусі на Літву, аргумэнтацыю якіх агучыў гісторык Ян Лялевіч. Ён мяркуе, што назва Літва «''легімітызуе нашую краіну ў мінуўшчыне, для сучаснасьці, дае легітымізацыю для нашай будучыні''», тым часам «''закладзенае дамінаваньне гістарычнага кантэксту Русі''» ў назьве Беларусі напраўду прыводзіць да дамінаваньня [[Расея|Расеі]] (праз афіцыйныя саманазвы [[Расейцы|расейцаў]] і [[Расейская мова|расейскай мовы]] — {{мова-ru|«русские»|скарочана}} і {{мова-ru|«русский язык»|скарочана}}, гвалтоўна ўведзеныя ў [[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўку]] як «рускія» і «руская мова»). Адпаведна, на думку Яна Лялевіча, у назьве Беларусі крыецца «''праблема самаідэнтыфікацыі нашага народа''»&lt;ref name=&quot;BielaruskiPartyzan-2017&quot;/&gt;.

Гісторык Аляксандар Краўцэвіч, адзначаючы бясспрэчнасьць таго, што Літва і ліцьвіны ёсьць гістарычнымі назвамі Беларусі і беларусаў, што пераняцьце гэтых назваў Летувой і летувісамі было гістарычна не правамерным і што «''наш народ прыняў сучасную назву, вядома, пад прымусам Расеі''»&lt;ref name=&quot;Kraucevic-2017&quot;/&gt;, выступае катэгарычна супраць зьмены назвы краіны і нацыі, бо «''назва „Беларусь“ напоўненая вялікім і магутным сэнсам, увайшла ў масавую сьвядомасьць, мае моцную ідэалёгія і магутны мастацка-літаратурны падмурак''». Адпаведна, «''прыдумваць праекты па адмове ад гэтай назвы і прыняцьцю іншай — гэта значыць аслабляць нацыю, якая называецца беларускай''»&lt;ref name=&quot;BielaruskiPartyzan-2017&quot;/&gt;.

== Поклічы ==
Гістарычныя і сучасныя поклічы, зьвязаныя зь Літвой і ліцьвінамі:
* «Жыве Літва!»&lt;ref&gt;[[LITWA: hłos monarchisty]]. [http://pdf.kamunikat.org/download.php?item=13000-2.pdf №. I (XXII)], 2008. С. 6.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|У разгорнутым выглядзе гэты выраз ужыў яшчэ ў 1859 годзе [[Уладзіслаў Сыракомля|Ўладзіслаў Сыракомля (Людвік Кандратовіч)]], які — як і яго сучасьнікі — называў Беларусь Літвой&lt;ref&gt;[[Кастусь Цьвірка|Цвірка К.]] Лірнік беларускай зямлі // Уладзіслаў Сыракомля. Выбраныя творы. — {{Менск (Мінск)}}: «Кнігазбор», 2006. С. 4.&lt;/ref&gt;: «''Пра адно я толькі сьпяваю, хоць на розныя ноты: Хай жыве наша Літва! Хай жывуць ліцьвіны!''» ({{мова-pl|«Ja jedno tylko śpiewam, choć na różną nutę: Niech żyje nasza Litwa! niech żyją Litwini!»|скарочана}}&lt;ref&gt;Poezye Ludwika Kondratowicza (Władysława Syrokomli). T. 7. — Warszawa, 1872. S. 186.&lt;/ref&gt;)}} — адпаведнік «[[Жыве Беларусь!]]»
* «За Літву!»&lt;ref&gt;[[LITWA: hłos monarchisty]]. [http://pdf.kamunikat.org/download.php?item=13000-2.pdf №. I (XXII)], 2008. С. 1.&lt;/ref&gt;

== Дзеячы і суполкі, якія аддзяляюць ліцьвінаў ад беларусаў ==
20 траўня 2000 году ў [[Наваградак|Наваградку]] адбылося падпісаньне [[Акт абвяшчэньня ліцьвінскай нацыі|Акту абвяшчэньня ліцьвінскай нацыі]]. На ўстаноўчым сходзе 2000 году яго арганізатары [[Віктар Нагнібяда]] і [[Андрэй Юцкевіч]] у якасьці мэты назвалі адасабленьне [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]] ў асобную дзяржаву або яе далучэньне да Польшчы, а таксама далучэньне да Расеі ўсёй астатняй Беларусі ([[Рыскі падзел]]). У 2005 годзе Нагнібяда і Юцкевіч стварылі па-расейску сайт «Літванія», які выдалілі ў 2009 годзе па ад’езьдзе ў Польшчу. У 2017 годзе журналіст газэты «[[Новы час (газэта)|Новы час]]» Валер Руселік параўнаў расейскамоўны праект Літваніі зь іншым крамлёўскім сэпаратысцкім праектам «[[Вейшнорыя]]» ў кірунку [[гета]]ізацыі нерасейцаў. Таксама Руселік заўважыў, што расейская выведка выкарыстала для прыкрыцьця правакацыі шчырыя памкненьні людзей, дзеля азначэньня якіх выкарыстоўвала абразьліва-функцыянальны тэрмін {{Артыкул у іншым разьдзеле|Карысны дурань|«карысныя ідыёты»|en|Useful idiot}}&lt;ref&gt;{{Навіна|аўтар=Руселік В.|загаловак=Вейшнорыя: сьмех скрозь сьлёзы|спасылка=https://novychas.by/palityka/krok-da-zahopu-belarusi-zrobleny-abo-smeh-skroz-s|выдавец=[[Новы час (газэта)|Новы час]]|дата публікацыі=14 верасьня 2017|дата доступу=25 лютага 2020}}&lt;/ref&gt;.

У верасьні 2015 году старшыня [[Кансэрватыўна-Хрысьціянская Партыя — БНФ|Кансэрватыўна-хрысьціянскай партыі БНФ]] [[Зянон Пазьняк]] заўважыў, што ў расейскай прапагандзе дзеля [[Дэзынфармацыя|дэзынфармацыі]] «''спрабуюць выкарыстаць некаторых беларускіх маргіналаў, што па-юнацку мараць пра адраджэньне Вялікай Літвы''». Ён адзначыў, што расейскі [[тролінг]] «''замешаны на [[Беларусафобія|нянавісьці да Беларусі]]''». У сваім тлумачэньні Пазьняк згадаў: «''Адзін з прыёмаў цяперашняй рускай фашыстоўскай прапаганды і [[Інфармацыйная вайна|дэзінфармацыйнай вайны]] — унесьці „замутненьне“ ў сьвядомасьць самаідэнтыфікацыі на ніжэйшых, менш адукаванах пластах грамадзтва ў Беларусі і ва Ўкраіне і стварыць тут часовыя сацыяльныя апоры для акупацыі і [[Гібрыдная вайна|гібрыднай вайны]]. Любая нагода, любая ідэя, нават самая абсурдная становіцца прыдатнай для рускай дэзінфармацыі, калі яна накіравана на падважваньне і раскол беларускай і ўкраінскай [[Этнічная самасьвядомасьць|нацыянальнай ідэнтычнасьці]]''». Урэшце Зянон Пазьняк падкрэсьліў: «''Адмоўнасьць нашых „разумных дурняў“ у тым, што яны… клянуць беларусаў і ўсё беларускае, … думка не пра кансалідацыю, не пра разьвіцьцё Беларусі, а пра развал. Для Масквы такія думкі прыдатныя ў любым выглядзе''»&lt;ref&gt;{{Навіна|аўтар=|загаловак=Гэта слова сакральнае. Аб некаторых аспэктах Беларускага Адраджэньня і паразы рускай палітыкі|спасылка=http://pazniak.info/page_geta_slova_sakralnae__ab_nekatoryih_aspektah_belaruskaga__adradjennya_|выдавец=[[Зянон Пазьняк]]|дата публікацыі=13 верасьня 2015|копія=http://www.bielarus.net/archives/2015/09/15/4232|дата копіі=15 верасьня 2015|дата доступу=22 траўня 2020}}&lt;/ref&gt;.

У 2017 годзе гісторык [[Аляксандар Краўцэвіч]] зьвярнуў увагу на тое, што Расея з аднаго боку атакуе тое ліцьвінства, якое ёсьць сынонімам беларускасьці, а зь іншага — падтрымлівае тыя «ліцьвінскія» праекты, дзе сьцьвярджаецца, што беларусы — гэта летувісы, якія маюць вывучаць летувіскую мову і злучацца зь Летувой. Як прыклад такога дзеяча Аляксандар Краўцэвіч прыводзіць [[Аляксей Дзерман|Аляксея Дзермана (Дзерманта)]]&lt;ref name=&quot;Kraucevic-2017&quot;/&gt;. Неўзабаве, у час здушэньня [[Пратэсты ў Беларусі (2020—2021)|пратэстаў супраць фальсыфікацыі выбараў, гвалту і беззаконьня]] Дзермант стаў адным з галоўных ідэолягаў [[Русіфікацыя Беларусі#Рэжым Лукашэнкі|прарасейскага]] [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]].

== Рэакцыя Летувы ==
Часопіс [[Міністэрства абароны Летувы|Міністэрства абароны]] [[Летува|Летувы]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Karys||en|Karys}} прысьвяціў «ліцьвінізму» два артыкулы, разьмешчаныя ў самым пачатку першага і другога нумароў 2020 году (аўтар — {{мова-lt|Darius Sutkus|скарочана}}, невядомы, аднак, як прафэсійны гісторык). У першым артыкуле ў разьдзеле «''Вытокі ліцьвінізму: шанаваньне цара''» аўтар называе заснавальнікам «ліцьвінізму», які «''супрацоўнічаў з расейскімі ўладамі''» і быў «''адным зь першых псэўдагісторыкаў, хто сьцьвярджаў, што ВКЛ было славянскай дзяржавай''»&lt;ref&gt;Sutkus D. Litvinizmas: istorija, prielaidos, perspektyvos // Karys. Nr. 1, 2020. P. 4.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Яшчэ адным заснавальнікам «ліцьвінізму» летувіскі аўтар называе [[Ігнат Кулакоўскі|Ігната Кулакоўскага]]}}, прафэсара-паліглёта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпа Сянкоўскага|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858), выхадца зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты і навучэнца [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], які ў 1835 годзе пісаў пра этнічную інтэграцыю ў Вялікім Княстве Літоўскім ліцьвінаў і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінаў]], якую тлумачыў агульным германскім паходжаньнем кіроўных дынастыяў Літвы і Русі&lt;ref&gt;Собрание сочинений Сенковского (Барона Брамбеуса). Т. 6. — СПб., 1859. С. 47—48/&lt;/ref&gt;. Тым часам, падобныя думкі (пра германскае паходжаньне літоўскае шляхты і яе славянізацыю ў ВКЛ яшчэ да Крэўскай уніі) выказвалі такія гісторыкі, як {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юзэф Ярашэвіч||be|Юзаф Ярашэвіч}} (1793—1860), [[Іван Барычэўскі]] (1810—1887), [[Мацьвей Любаўскі]] (1860—1936), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фёдар Леантовіч||ru|Леонтович, Фёдор Иванович}} (1793—1860), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юзэф Эдвард Пузына||be|Юзаф Эдвард Пузына}} (1878—1949) ды іншыя&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 4.&lt;/ref&gt;.

Разам з тым, імя Восіпа Сянкоўскага мае повязь з крытыкай штучнага пашырэньня з боку тагачаснай афіцыйнай расейскай навукі назвы «літва» на частку [[жамойць|жамойцкага]] насельніцтва Расейскай імпэрыі (што летувіскі аўтар, аднак, ня згадвае), названую пазьней «[[аўкштайты|аўкштайтамі]]» — насельнікамі этнаграфічнага рэгіёну «[[Аўкштота]]». Адпаведная крытычная нататка&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt; зьявілася ў 1854 годзе на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся Вопісам Сянкоўскім разам з энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}, выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо жмогус значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}

Па аглядзе «гісторыі ліцьвінізму», летувіскі аўтар засьцерагае чытачоў ад «радыкальных ліцьвіністаў», якіх ён зьвязвае з уладамі Расеі і характарызуе сьцьверджаньнем [[Фіна-вугорскія народы|фінска-вугорскага]] паходжаньня летувісаў, [[готы|гоцкага]] ўплыву на землі Вялікага Княства Літоўскага{{Заўвага|Тым часам у ліпені 2022 году ў вёсцы на поўнач ад [[Ліда|Ліды]] знайшлі калекцыю срэбраных прадметаў, пакрытых пазалотай, якую, з усяго відаць, пакінулі па сабе готы: вайсковыя трафэі, вырабленыя на тэрыторыі позьняй [[Рымская імпэрыя|Рымскай імпэрыі]] ў ІІ—IV стагодзьдзях нашай эры. Апроч таго, у Беларусі і на [[Падляшша|Падляшшы]] знаходзяць гоцкія мячы&lt;ref&gt;Алесь Кіркевіч, [https://budzma.org/news/unikalny-skarb-chaso-starazhytnykh.html Унікальны скарб часоў старажытных готаў знойдзены на Лідчыне. Што пра яго вядома?], [[Budzma.org]], 19 ліпеня 2022 г.&lt;/ref&gt;}} і штучнага канструяваньня сучаснай летувіскай мовы. Таксама аўтар сьцьвярджае, што балянс поглядаў на Вялікае Княства Літоўскае ў Беларусі падтрымліваецца ўладай [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]], адзначаючы немагчымасьць зрабіць дакладны прагноз разьвіцьця падзеяў у выпадку зьмены ўлады ў краіне&lt;ref&gt;Sutkus D. Litvinizmas: istorija, prielaidos, perspektyvos // Karys. Nr. 1, 2020. P. 7—9.&lt;/ref&gt;.

У сваім другім артыкуле аўтар разьвівае тэорыю «балтыйскай (летувіскай) [[рэканкіста|рэканкісты]]», сьцьвярджаючы, што валадары-«летувісы» ўвесь час пашыралі Вялікае Княства Літоўскае на былыя балтыйскія землі. Сярод іншага, адзначаецца бясспрэчнасьць таго, што вялікія князі літоўскія размаўлялі па-летувіску, прытым у якасьці пацьверджаньня гэтага гаворыцца, што «''[[Ягайла]], стаўшы каралём Польшчы, не хацеў, каб яго разумелі дваране, таму гаварыў па-летувіску з сваім стрыечным братам [[Вітаўт]]ам''»&lt;ref&gt;Sutkus D. Litvinizmas II: Baltarusija — ideologinės kovos laukas // Karys. Nr. 2, 2020. P. 6.&lt;/ref&gt; (напраўду захавалася толькі адна згадка пра падобную размову «па-літоўску» — без удакладненьня, [[Ліцьвіны#Літоўская мова|што за мова разумелася тут пад «літоўскай»]], і не пры двары караля польскага, а на Луцкім зьездзе манархаў у студзені 1429 году, калі побач з братамі былі толькі [[Жыгімонт Люксэмбурскі]] і яго жонка&lt;ref name=&quot;Urban-2001-106&quot;&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 106.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Раней Вітаўт у лацінскай грамаце ад 1420 году да імпэратара Жыгімонта Люксэмбурскага двойчы ўжыў славянскія тэрміны (''Szomoyth'', ''Somoyth'' — {{мова-be-old|Жомойть|скарочана}}) у называньні [[Жамойць|Жамойці]] і [[жамойты|жамойтаў]] (хоць у тагачасных лацінскіх тэкстах да іх дастасоўвалі назвы ''Samogitia'' і ''Samogiti''), кажучы, што іх гэтак называлі «ў літоўскай мове» ({{мова-la|Sed quod terra Samaytarum est terra inferior ad terram Lythwanie, ideo Szomoyth vocatur, quod in lythwanico terra inferior interpretatur &lt;...&gt; que terra in Lythwanico Somoyth quasi terra inferior appelatur|скарочана}})&lt;ref name=&quot;Urban-2001-105-106&quot;&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 105—106.&lt;/ref&gt;. Пагатоў пазьнейшае асабістае ліставаньне паміж Вітаўтам і Ягайлам вялося на беларускай («рускай») мове. Апроч таго, крыжацкі дыплямат Конрад Кібург, які ачольваў пасольства ў Вільню ў 1397 годзе, засьведчыў у сваіх нататках, пакінутых у форме дзёньніка, што вялікі князь Вітаўт і ўвесь яго двор карысталіся рускай мовай (а таксама дадаў, што Вітаўт някепска ведаў нямецкую мову)&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 107, 115.&lt;/ref&gt;}}).

8 жніўня 2021 году{{Заўвага|Глядзіце гісторыю зьменаў старонкі [[:en:Pahonia]]}} адміністрацыя [[Ангельская Вікіпэдыя|Ангельскай Вікіпэдыі]] пад ціскам [[Летувісы|летувіскіх]] [[Шавінізм|шавіністаў]], якія зьвінавачвалі сваіх беларускіх апанэнтаў у «ліцьвінізьме» з спасылкамі на памянёныя артыкулы ў часопісе Міністэрства абароны Летувы, выдаліла артыкул пра герб [[Пагоня|Пагоню]] (створаны ў жніўні 2004 году), зь якога зрабілі перанакіраваньне на [[герб Летувы]]&lt;ref&gt;{{Артыкул|загаловак=Хобі для эрудытаў: абараняць «Пагоню» ў галоўнай сусветнай энцыклапедыі|мова=be|год=13 жніўня 2021|аўтар=[[Алесь Чайчыц|Чайчыц А.]]|выданьне=[[Будзьма беларусамі!]]|спасылка=https://budzma.by/news/khobi-dlya-erudyta-.html}}&lt;/ref&gt;.

== Глядзіце таксама ==
* [[Ліга Манархічная Вялікага Княства Літоўскага]]
* [[LITWA: hłos monarchisty]]
* [[Міжмор’е]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі|2}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}
* {{Літаратура/Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (1997)}}
* {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}}
* {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}}
* [[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]], [[Генадзь Сагановіч|Сагановіч Г.]] [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2}}
* {{Літаратура/Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае}}
* [[Мікола Ермаловіч|Ермаловіч М.]] [https://knihi.com/Mikola_Jermalovic/Pa_sladach_adnaho_mifa.html Па слядах аднаго міфа]. 2-е выданьне. — Менск, Навука і тэхніка, 1991. — 98 с {{ISBN|5-343-00876-3}}.
* [[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/_articles/zaj2/%D0%97%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%AD._%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%87%D0%BD%D0%B0%D1%8F.html Літва гістарычная] // [[Наша слова|Наша Слова]]. № 26 (917), 1 ліпеня 2009 г.; № 27 (918), 8 ліпеня 2009 г.
* Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.
* {{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)}}
* {{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)}}
* [[Іван Ласкоў|Ласкоў І.]] [https://adzharaj-kut.blogspot.com/2016/03/2016_6.html Жамойцкі тупік] // [[Літаратура і мастацтва]]. 17 верасьня 1993. С. 14—15.
* {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы}}
* {{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы}}
* [[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] «Краёвая ідэя» ў беларускай гісторыі. — {{Менск (Мінск)}}: Зміцер Колас, 2017. — 460 с. {{ISBN|978-985-7164-11-0}}.
* [[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}: «Энцыклапедыкс», 2003. — 776 с {{ISBN|985-6599-77-6}}.
* [[Сьвятлана Струкава|Струкава С.]] [https://rep.bntu.by/bitstream/handle/data/6488/%D0%A1.%2037-40.pdf?sequence=1&amp;isAllowed=y Старажытныя найменні беларусаў] // [[Роднае слова (часопіс)|Роднае слова]]. № 8, 2009. С. 37—40.
* [[Павал Урбан|Урбан П.]] Да пытаньня этнічнай прыналежнасьці старажытных ліцьвіноў. — Менск: ВЦ «Бацькаўшчына»; МП «Бесядзь», 1994. — 107 с.
* {{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1}}
* [[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] [https://web.archive.org/web/20141129020526/http://kamunikat.fontel.net/pdf/albaruthenica/06.pdf Нацыя ліцвінаў у этнагенезе беларусаў: Параўнальна-тыпалагічны і гістарычны аспекты] // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 6 : Беларусь паміж Усходам і Захадам: Праблемы міжнац., міжрэліг. і міжкультур. узаемадзеяння, дыялогу і сінтэзу. Ч. 1, 1997. С. 37—41.
* Янковіч А. [http://palityka.org/pdf/06/0602.pdf Анталогія літвінізму: крыніцы, ідэя, рэалізацыя] // Палітычная сфера. № 6, 2006. С. 11—18.
* [[Норман Дэвіс|Davies N.]] Litva: The Rise and Fall of the Grand Duchy of Lithuania. — Penguin Group US, 2013. — 90 p. {{ISBN|9781101630822}}.
* {{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў}}
* {{Кніга
|аўтар          = [[Эндру Ўілсан|Wilson A.]]
|частка         = 
|загаловак      = Belarus. The last European dictatorship
|арыгінал       = 
|спасылка       = https://yalebooks.yale.edu/book/9780300259216/belarus
|адказны        = 
|выданьне       = 
|месца          = 
|выдавецтва     = {{артыкул у іншым разьдзеле|Yale University Press|Yale University Press|uk|Yale University Press}}
|год            = 2012
|том            = 
|старонкі       = 
|старонак       = 384
|сэрыя          = 
|isbn           = 978-0-300-25921-6
|наклад         = 
|ref = Wilson
}}
* {{Літаратура/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)}}

== Вонкавыя спасылкі ==
* [[Дзяніс Марціновіч]], [https://budzma.org/news/dzyanis-marcinovich-chamu-licviny-stali-byelarusami.html Чаму ліцвіны сталі беларусамі?], [[Budzma.org]], 13 траўня 2014 г.
* [[Зянон Пазьняк]], [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г.
* Алесь Кіркевіч, [https://belsat.eu/opinions/litsviny-patryyoty-sekta-abo-agenty-fsb/ «Ліцвіны»: патрыёты, секта або агенты ФСБ?], [[Белсат]], 19 студзеня 2017 г.
* Алесь Кіркевіч, [https://novychas.online/kultura/jaszcze-ne-pozna-vjarnuc-kraine-sapraudnae-imja «Яшчэ не позна вярнуць краіне сапраўднае імя — Літва»], [[Новы час (газэта)|Новы час]], 29 студзеня 2017 г.
* [https://www.facebook.com/litva.belarus Энцыкляпэдыя Літвы-Беларусі], [[Facebook]]
* [https://nicolaev.livejournal.com/964176.html Пра літвінізм]
* [https://www.facebook.com/groups/1560143570916561/ Суполка «Дрэва Літвінскае»], [[Facebook]]
* [https://www.facebook.com/groups/361555473939008/ Суполка «Літвіны-беларусы»], [[Facebook]]
* [https://www.facebook.com/groups/zyvielitva Суполка «Litva. Літвіны. Гісторыя і этналогія»], [[Facebook]]

[[Катэгорыя:Ліцьвінства]]</text>
      <sha1>3t943gn2hkf5gxfou773j3rz2xy8lhg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Беларускі асобны батальён у складзе войска Летувы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>240653</id>
    <revision>
      <id>2330909</id>
      <parentid>2306610</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T13:38:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>/* Гісторыя */ [[Вікіпэдыя:Выявы|выява]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7356" xml:space="preserve">{{Вайсковае падразьдзяленьне
|назва               = Беларускі асобны батальён у складзе войска Летувы
|арыгінальная назва  = 
|выява               = [[Файл:Flag of Biełaruski Asoby Bataljon u skladzie vojska Letuvy.svg]]
|подпіс выявы        = 
|гады                = 1919—1923
|краіна              = [[Летува]]
|краіны              = 
|падпарадкаваньне    = 
|у складзе           = 
|тып                 = 
|уключае ў сябе      = 
|роля                = 
|ролі                = 
|памер               = 
|камандная структура = 
|разьмяшчэньне       = 
|мянушка             = 
|мянушкі             = 
|заступнік           = 
|заступнікі          = 
|дэвіз               = 
|колеры              = 
|марш                = 
|талісман            = 
|узбраеньне          = 
|войны               = [[Вайна за незалежнасьць Летувы]]
|бітвы               = 
|знакі ўзнагароды    = 
|дзейны камандзір    = 
|вядомыя камандзіры  = 
}}

'''Беларускі асобны батальён у складзе войска Летувы''' ({{мова-lt|Baltgudžių atskiras batalionas|скарочана}}) — [[Беларусы|беларуская]] вайсковая адзінка ў складзе войска [[Летува|Летувы]], якая ваявала за незалежнасьць краіны ў 1919—1920 гадох. Жаўнеры батальёну ўдзельнічалі ў баях супраць бальшавікоў і палякаў. Пры штабе батальёну на беларускай мове выдаваўся часопіс «[[Варта Бацькаўшчыны]]»&lt;ref&gt;Гурневіч Д. [https://www.svaboda.org/a/29773808.html Сем беларускіх сьлядоў літоўскай незалежнасьці], [[Радыё Свабода]], 16 лютага 2019 г.&lt;/ref&gt;. 

== Гісторыя ==
[[Файл:Афіцэры Беларускага асобнага батальёна Літоўскай арміі. Віньетка. 1921?.jpg|значак|зьлева|Афіцэры Беларускага асобнага батальёна пад [[Нацыянальная сымболіка|нацыянальнымі]] [[Бел-чырвона-белы сьцяг|бел-чырвона-белым сьцягам]] і гербам [[Пагоня]]й, 1921 г.]]
[[Файл:Жаўнеры Беларускага асобнага батальёна са сцягам.jpg|значак|Жаўнеры Беларускага асобнага батальёну зь сьцягам, да 1923 г.]]
[[Файл:Biełaruski asobny bataljon. Беларускі асобны батальён (1921).jpg|значак|Жаўнеры Батальёну на фронце [[Сярэя]] — [[Мерач]], 1921 г.]]

Загадам Міністэрства абароны Летувы ад 11 сакавіка 1919 году № 47 § 17 дазвалялася пачаць з 27 лютага фармаваньне роты ахвотнікаў у [[Коўна|Коўне]] колькасьцю да 200 жаўнераў. 12 красавіка роту ахвотнікаў перайменавалі ў 5-ую роту 1-га беларускага Гарадзенскага палку, камандзірам якой прызначылі афіцэра Яніцкага. Пазьней 5-ю роту перайменавалі ў 1-ую асобную беларускую роту. 27 чэрвеня рота прысутнічала на аглядзе войскаў у мястэчку [[Абэле]]. З 29 чэрвеня да 7 ліпеня 1-ая асобная беларуская рота займала пазыцыі Дарожка — Юнкуны — Буракішкі (на ўсход ад станцыі Абэле). За гэты час адбыліся дзьве перастрэлкі з бальшавікамі каля млыну Цукрынішкаў, што стала пачаткам баявога шляху роты. У ліпені — сьнежні 1919 году 1-ая асобная беларуская рота пераважна брала ўдзел у баях з бальшавікамі, 28 ліпеня адбыўся бой з польскім войскам каля мястэчак [[Друскенікі|Друскенікаў]] і [[Лейпуны|Лейпуноў]]. 15 кастрычніка прыбыла на фронт 2-ая беларуская асобная рота з часткай беларускага эскадрону. 

17 лістапада 1919 году загадам Міністэрства абароны Летувы № 190 § 9 1-ую і 2-ую беларускія роты аб’ядналі ў Беларускі асобны батальён, сьцягам якога стаў [[Бел-чырвона-белы сьцяг|бел-чырвона-белы сьцяг]] з [[Пагоня]]й. 15 студзеня 1920 году Беларускі асобны батальён стаў запасным батальёнам 2-ой брыгады, у кастрычніку — лістападзе браў удзел у баях з палякамі.

У 1922 годзе футбольны клюб Беларускага асобнага батальёну «BAB Kaunas» удзельнічаў у першым чэмпіянаце Летувы па футболе і заняў шостае месца.

У 1923 годзе ўлады Летувы расфармавалі Беларускі асобны батальён&lt;ref&gt;Ружанцоў А. [http://pawet.net/library/history/bel_history/_bnr/10209/%D0%A0%D1%83%D0%B6%D0%B0%D0%BD%D1%86%D0%BE%D1%9E_%D0%90._%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D1%96%D1%8F_%D0%B2%D0%BE%D0%B9%D1%81%D0%BA%D1%96_%D1%9E_%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B5_1918-1920.html Беларускія войскі ў Літве 1918—1920. Кароткі вайскова-гістарычны абгляд] // Спадчына. № 4, 1993. С. 23—36.&lt;/ref&gt;.

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Літаратура ==
* Ружанцоў А. [http://pawet.net/library/history/bel_history/_bnr/10209/%D0%A0%D1%83%D0%B6%D0%B0%D0%BD%D1%86%D0%BE%D1%9E_%D0%90._%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D1%96%D1%8F_%D0%B2%D0%BE%D0%B9%D1%81%D0%BA%D1%96_%D1%9E_%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B5_1918-1920.html Беларускія войскі ў Літве 1918—1920. Кароткі вайскова-гістарычны абгляд] // Спадчына. № 4, 1993. С. 23—36

[[Катэгорыя:Беларусы ў Летуве]]
[[Катэгорыя:Гісторыя Летувы]]
[[Катэгорыя:Вайсковыя фармаваньні, створаныя ў 1919 годзе]]
[[Катэгорыя:Колішнія беларускія вайсковыя арганізацыі]]
[[Катэгорыя:1919 год у Летуве]]
[[Катэгорыя:Зьніклі ў 1923 годзе]]</text>
      <sha1>nn8houfqqsx2s6vtij0kgwz9w1teafy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў</title>
    <ns>0</ns>
    <id>256392</id>
    <revision>
      <id>2330934</id>
      <parentid>2330763</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T21:17:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Hleb23</username>
        <id>72152</id>
      </contributor>
      <comment>/* Крыніцы */ + крыніца й 1 заўвага</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="74689" xml:space="preserve">{{Сэзон футбольнага спаборніцтва|назва турніру=Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў|выява=Istanbul Atatürk Olympic Stadium 1.jpg|апісаньне=Алімпійскі стадыён Ататурка|час_праведзеньня=Кваліфікацыя: 21 чэрвеня — 24 жніўня 2022
Уласна спаборніцтва: 6 верасьня 2022 — 10 чэрвеня 2023|колькасьць камандаў=Удзельнікі асноўнай часткі: 32
Усяго: 78 (зь 53 асацыяцый)|сайт=https://www.uefa.com/uefachampionsleague/|пераможца=яшчэ ня вызначаны|фіналіст=яшчэ ня вызначаны|паўфіналісты=яшчэ ня вызначаныя|чвэрцьфіналісты=яшчэ ня вызначаныя|матчаў ўсяго=45/310 (з улікам кваліфікацыі)	14,52%|галоў=102 (з улікам кваліфікацыі)	2,267 штоматч|гледачоў_на_стадыёнах=будзе запоўнена па завяршэньні ўсіх матчаў|наведвальнасьць у сярэднім=будзе запоўнена па завяршэньні ўсіх матчаў|найлепшы_галеадор=Віктар Баніфэйс Аког(Сьцяг Нарвэгіі Будэ-Глімт) — 4 мячы|апошні папярэдні сэзон=Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|чарговы наступны сэзон=Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2023—2024 гадоў|абноўлена=23/07/2022}}

'''Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023''' — 68-ы розыгрыш трафэю з часоў Кубка эўрапейскіх чэмпіёнаў і 31-ы розыгрыш пад назвай Ліга чэмпіёнаў УЭФА.

[[Фінал Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2023 году|Фінал]] плянуецца згуляць на [[Алімпійскі стадыён Ататурка|Алімпійскім стадыёне Ататурка]] ў [[Стамбул]]е, [[Турэччына]]. Першапачаткова стадыён быў прызначаны для правядзеньня [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2020 году|фіналу Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2020 году]], але й гэты, і [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021 году|фінал 2021 году]], які пасьля быў перададзены Ататурку, былі перанесены праз пандэмію [[Ковід-19]]. Пераможца Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў аўтаматычна кваліфікуецца ў групавы этап [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2023–2024|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2023—2024]], а таксама атрымае права згуляць зь пераможцам [[Ліга Эўропы УЭФА 2022—2023|Лігі Эўропы УЭФА 2022—2023]] у [[Супэркубак УЭФА 2023 году|Супэркубку УЭФА 2023 году]].
[[Файл:Istanbul Atatürk Olympic Stadium 1.jpg|значак|'''Алімпійскі стадыён Ататурка'''|349x349пкс]]
Дзейным чэмпіёнам зьяўляецца [[Рэал Мадрыд]], які перамог у рэкордных чатырнаццаці сэзонах (заваяваў 14 тытулаў), апошні ў папярэднім розыгрышы.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
! colspan=&quot;5&quot; |'''Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023'''
|-
!Дата
| colspan=&quot;4&quot; |''Кваліфікацыя:'' 21 чэрвеня — 24 жніўня 2022
''Уласна спаборніцтва:'' 6 верасьня 2022 — 10 чэрвеня 2023
|-
!Каманды
| colspan=&quot;4&quot; |''Удзельнікі асноўнай часткі:'' 32
''Усяго:'' 78 (зь 53 асацыяцый)
|-
! colspan=&quot;5&quot; |Статыстыка турніру
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Найпасьпяховейшыя ўдзельнікі
!Чэмпіён — '''яшчэ ня вызначаны'''
!Срэбны чэмпіён — '''яшчэ ня вызначаны'''
! colspan=&quot;2&quot; |Паўфіналісты — '''яшчэ ня вызначаныя'''
|-
! colspan=&quot;4&quot; |Чвэрцьфіналісты — '''яшчэ ня вызначаныя'''
|-
!Матчаў згулялі
| colspan=&quot;2&quot; |'''57/310 (з улікам кваліфікацыі)'''
| colspan=&quot;2&quot; |18,39%
|-
!Забілі галоў
| colspan=&quot;2&quot; |'''145 (з улікам кваліфікацыі)'''
| colspan=&quot;2&quot; |2,544 штоматч
|-
!Наведвальнасьць
| colspan=&quot;4&quot; |'''будзе запоўнена па завяршэньні ўсіх матчаў'''
|-
!Найлепшы галеадор
| colspan=&quot;4&quot; |'''''Віктар Баніфэйс Аког({{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]) — 5 мячоў'''''
|-
| colspan=&quot;2&quot; |[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|← 2021—22]]
| colspan=&quot;2&quot; |2022—2023
|''[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2023—2024 гадоў|2023—24 →]]''
|}

== Разьмеркаваньне камандаў па асацыяцыях ==
Усяго 78 камандаў ад 53 з 55 асацыяцый сябраў УЭФА будуць ўдзельнічаць у Лізе Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 (акрамя [[Футбольная асацыяцыя Ліхтэнштайна|Ліхтэнштайна]], бо той не праводзіць нацыянальнае спаборніцтва для адбору на турнір і гэтаксама Расеі, якая атрымала забарону на ўдзел праз [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]]). Рэйтынг асацыяцыяў на аснове [[Табліца Каэфіцыентаў УЭФА|каэфіцыентаў УЭФА]] па выніках камандаў у папярэднія 5 сэзонаў выкарыстоўваецца для вызначэньня колькасьці каманд-удзельніц для кожнай асацыяцыі:

* Першыя 4 асацыяцыі кваліфікуюць прынамсі 4 каманды ў групавы этап Лігі Чэмпіёнаў УЭФА.
* 5-6 асацыяцыі кваліфікуюць 3 каманды ў розыгрыш.
* Кожная з асацыяцый 7—15 месцаў (акрамя Расеі) кваліфікуюць па дзьве каманды.
* Усе асатнія асацыяцыі з 16 па 55 (акрамя Ліхтэнштайна) кваліфікуюць па адной камандзе.
* Пераможцы [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021—22]] і [[Ліга Эўропы УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА 2021—2022]] могуць дадаткова ўступіць у розыгрыш, калі яны не адабраліся ў Лігу Чэмпіёнаў УЭФА праз свае нацыянальныя чэмпіянаты (Напрыклад [[Рэал Мадрыд]] адабраўся ў Лігу Чэмпіёнаў 2022-23 праз Гішпанскую Ля Лігу ў якасьці чэмпіёна, але як пермаможца яшчэ й [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022]] будзе займаць гэты слот, а дублікаванае месца ў групавы этап пяройдзе бронзаваму прызёру 5 асацыяцыі (астатнія зьмяненьні ды зрухі ў кваліфікацыі праз гэнтую замену апісаныя ніжэй у разьдзеле аб разьмеркваньнях). А [[Айнтрахт Франкфурт]] перамог у [[Ліга Эўропы 2021—2022 гадоў|Лізе Эўропы 2021—2022]], праваліўшы адбор ў [[Бундэсьліга|Бундэсьлізе]], заняўшы там адзінаццатае месца, значыць [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт Франктфурт]] атрымае месца ў Лізе Чэмпіёнаў, але колькасьць камандаў, што адправіцца ў эўракубкі ня зьменіцца, таму ў Лігу Эўропы 2022-23 адправіцца толькі [[Уніён Бэрлін|пятая каманда Бундэсьлігі 2021—2022]] (замест двух, як летась), а ў Лігу канфэрэнцыяў 2022-23 толькі [[Фрайбург (футбольны клюб)|шостая каманда Бундэсьлігі 2021—2022]], [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]] стаў сёмай камандай ад нямецкай асацыяцыі, што дапускаецца максімальнай колькасьцю ўдзельнікаў ад адной асацыяцыі ў эўракубках.

=== Рэйтынг асацыяцыяў ===

* (УЭЛ) — дадатковае месца для пераможцы [[Ліга Эўропы УЭФА|Лігі Эўропы УЭФА]].
* (АУС) — адсутнасьць унутранага спаборніцтва для адбору ў Лігу Чэмпіёнаў.
* (ЗАБ) — забарона на ўдзел праз [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]].

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+'''Рэйтынг асацыяцыяў для сэзону Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023'''
|
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Месца
!Асацыяцыя
!Каэфіцыент
!Колькасьць клюбаў
!Нататкі
|-
!1
|{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Ангельшчына]]
|100.569
| rowspan=&quot;4&quot; |4
|
|-
!2
|{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Гішпанія]]
|97.855
|
|-
!3
|{{Сьцяг|Італія}} [[Італія]]
|75.438
|
|-
!4
|{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Нямеччына]]
|73.570
| +1 ([[Ліга Эўропы УЭФА 2021-22|УЭЛ]])
|-
!5
|{{Сьцяг|Францыя}} [[Францыя]]
|56.081
| rowspan=&quot;2&quot; |3
|
|-
!6
|{{Сьцяг|Партугалія}} [[Партугалія]]
|48.549
|
|-
!7
|{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Нідэрлянды]]
|39.200
|2
|
|-
!8
|{{Сьцяг|Расея}} [[Расея]]
|38.382
|0
|(ЗАБ)
|-
!9
|{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Бэльгія]]
|36.500
| rowspan=&quot;7&quot; |2
|
|-
!10
|{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Аўстрыя]]
|35.825
|
|-
!11
|{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Шатляндыя]]
|33.375
|
|-
!12
|{{Сьцяг|Украіна}} [[Украіна]]
|33.100
|
|-
!13
|{{Сьцяг|Турэччына}} [[Турэччына]]
|30.100
|
|-
!14
|{{Сьцяг|Данія}} [[Данія]]
|27.875
|
|-
!15
|{{Сьцяг|Кіпр}} [[Кіпр]]
|27.750
|
|-
!16
|{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Сэрбія]]
|26.750
| rowspan=&quot;4&quot; |1
|
|-
!17
|{{Сьцяг|Чэхія}} [[Чэхія]]
|26.600
|
|-
!18
|{{Сьцяг|Харватыя}} [[Харватыя]]
|26.275
|
|-
!19
|{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Швайцарыя]]
|26.225
|
|}
|
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Месца
!Асацыяцыя
!Каэфіцыент
!Колькасьць клюбаў
!Нататкі
|-
!20
|{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Грэцыя]]
|26.000
| rowspan=&quot;13&quot; |1
|
|-
!21
|{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Ізраіль]]
|24.375
|
|-
!22
|{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Нарвэгія]]
|21.000
|
|-
!23
|{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Швэцыя]]
|20.500
|
|-
!24
|{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Баўгарыя]]
|20.375
|
|-
!25
|{{Сьцяг|Румынія}} [[Румынія]]
|18.200
|
|-
!26
|{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Азэрбайджан]]
|16.875
|
|-
!27
|{{Сьцяг|Казахстан}} [[Казахстан]]
|15.625
|
|-
!28
|{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Вугоршчына]]
|15.500
|
|-
!29
|{{Сьцяг|Беларусь}} [[Беларусь]]
|15.250
|
|-
!30
|{{Сьцяг|Польшча}} [[Польшча]]
|15.125
|
|-
!31
|{{Сьцяг|Славенія}} [[Славенія]]
|14.250
|
|-
!32
|{{Сьцяг|Славаччына}} [[Славаччына]]
|13.625
|
|-
!33
|{{Сьцяг|Ліхтэнштайн}} [[Ліхтэнштайн]]
|9.000
|0
|(АУС)
|-
!34
|{{Сьцяг|Летува}} [[Летува]]
|8.750
| rowspan=&quot;4&quot; |1
|
|-
!35
|{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Люксэмбург]]
|8.250
|
|-
!36
|{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Босьнія і Герцагавіна]]
|8.000
|
|-
!37
|{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Ірляндыя]]
|7.875
|
|}
|
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Месца
!Асацыяцыя
!Каэфіцыент
!Колькасьць клюбаў
!
|-
!38
|{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Паўночная Македонія]]
|7.625
| rowspan=&quot;18&quot; |1
|
|-
!39
|{{Сьцяг|Армэнія}} [[Армэнія]]
|7.375
|
|-
!40
|{{Сьцяг|Латвія}} [[Латвія]]
|7.375
|
|-
!41
|{{Сьцяг|Альбанія}} [[Малдова|Альбанія]]
|7.250
|
|-
!42
|{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Паўночная Ірляндыя]]
|6.958
|
|-
!43
|{{Сьцяг|Грузія}} [[Грузія]]
|6.875
|
|-
!44
|{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[Фінляндыя]]
|6.875
|
|-
!45
|{{Сьцяг|Малдова}} [[Латвія|Малдова]]
|6.875
|
|-
!46
|{{Сьцяг|Мальта}} [[Мальта]]
|6.375
|
|-
!47
|{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[Фарэрскія астравы]]
|6.125
|
|-
!48
|{{Сьцяг|Косава}} [[Косава]]
|5.833
|
|-
!49
|{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Гібральтар]]
|5.666
|
|-
!50
|{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Чарнагорыя]]
|5.000
|
|-
!51
|{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Ўэйлз]]
|5.000
|
|-
!52
|{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Ісьляндыя]]
|4.875
|
|-
!53
|{{Сьцяг|Эстонія}} [[Эстонія]]
|4.750
|
|-
!54
|{{Сьцяг|Андора}} [[Андора]]
|3.331
|
|-
!55
|{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Сан-Марына]]
|1.166
|
|}
|}

=== Разьмеркаваньне ===
Далей прадстаўляем ліст допуску на гэты сэзон. Трымацель тытулу Лігі Чэмпіёнаў [[Рэал Мадрыд|Рэал]] гарантаваў сабе ўдзел у групавым этапе Лігі Чэмпіёнаў што праз перамогу ў пяпярэднім [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|розыгрышу]], што праз атрыманьне чэмпіёнства ў гішпанскай Ля Лізе, таму наступныя зьмяненьні адпаведна адбыліся ў месцах разьмеркаваньняў сярод іншых удзельнікаў «ніжэйшых» (па рэйтынгу) лігаў, падобным чынам на зьмяненьні паўплывала [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]], падсумоўваючы зьмены:

* Чэмпіёны 11 і 12 асацыяцый (Шатляндыі ды Ўкраіны адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з групавога этапу замест раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф (чэмпіёнскага шляху).
* Чэмпіёны 13 і 14 асацыяцый (Турэцкай ды Дацкай адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з раўнду плэй-оф кваліфікацыйнага плэй-оф замест трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху).
* Чэмпіёны 15 і 16 асацыяцый (Кіпру ды Сэрбіі адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з трэцяга кваліфікацыйнага раўнду замест другога кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху).
* Чэмпіёны 18, 19, 20 ды 21 асацыяцый (Харвацкай, Швайцарскай, Грэцкай ды Ізраільскай адпаведна) уступаюць у розыгрыш з другога кваліфікацыйнага раўнду замест першага кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху).
* Срэбныя чэмпіёны 10 і 11 асацыяцый (Аўстрыі й Шатляндыі адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з трэцяга кваліфікацыйнага раўнду замест другога кваліфікацыйнага раўнду (шляху прадстаўнікоў ліг).

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Ліст допуску на сэзон Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023
! colspan=&quot;2&quot; |
!Каманды ўступаючыя на гэтым этапе ў розыгрыш
!Каманды, што трапілі сюды з папярэдняга раўнду
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Папярэдні раўнд
(4 каманды)
|
* 4 чэмпіёны з асацыяцыяў 52—55
|
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Першы кваліфікацыйны раўнд
(30 камандаў)
|
* 29 чэмпіёнаў з асацыяцыяў 22—51 (акрамя Ліхтэнштайну)
|
* 1 пераможца папярэдняга раўнду
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Другі кваліфікацыйны раўнд
(24 камандаў)
!Шлях чэмпіёнаў
(20 камандаў)
|
* 5 чэмпіёнаў з асацыяцыяў 17—21
|
* 15 пераможцаў першага кваліфікацыйнага раўнду
|-
!Шлях прадстаўнікоў лігаў
(4 камандаў)
|
* 4 срэбных чэмпёны з асацыяцыяў 12—15
|
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Трэці кваліфікацыйны раўнд
(20 камандаў)
!Шлях чэмпіёнаў
(12 камандаў)
|
* 2 чэмпіёны з асацыяцыяў 15—16
|
* 10 пераможцаў другога кваліфікацыйнага раўнду (па шляху чэмпіёнаў)
|-
!Шлях прадстаўнікоў лігаў
(8 камандаў)
|
* 4 срэбныя чэмпіёны з асацыяцыяў 7—11 (акрамя Расеі)
* 2 бронзавыя прызёры з асацыяцыяў 5—6
|
* 2 пераможцы другога кваліфікацыйнага раўнду (па шляху прадстаўнікоў лігаў)
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Раўнд кваліфікацыі плэй-оф
(12 камандаў)
!Шлях чэмпіёнаў
(8 камандаў)
|
* 2 чэмпіёны з асацыяцыяў 13—14
|
* 6 пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (па шляху чэмпіёнаў)
|-
!Шлях прадстаўнікоў лігаў
(4 каманды)
|
|
* 4 пераможцы трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (па шляху прадстаўнікоў лігаў)
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Групавы этап
(32 каманды)
|
* Уладальнік тытулу чэмпіёна лігі Эўропы
* 11 чэмпіёнаў з асацыяцый 1-12 (акрамя Расеі)
* 6 срэбных чэмпіёнаў з асацыяцыяў 1-6
* 4 бронзавыя прызёры з асацыяцыяў 1-4
* 4 уладальнікі чацьвёртых месцаў з асацыяцыяў 1-4
|
* 4 пераможцы раўнду плэй-оф (па шляху чэмпіёнаў)
* 2 пераможцы раўнду плэй-оф (па шляху прадстаўнікоў лігаў)
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Плэй-оф асноўнай часткі
(16 камандаў)
|
|
* 8 пераможцаў груповога этапу
* 8 срэбных пераможцаў групавога этапу
|}

=== Каманды-ўдзельнікі ===
Пазнакі ў дужках паказваюць якім чынам кожная каманда кваліфікавалася на свой пачатковы раўнд у турніры:

* ЛЧ: Уладальнік Чэмпіёнскага тытулу Лігі Чэмпіёнаў.
* ЛЭ: Уладальнік Чэмпіёнскага тытулу Лігі Эўропы.
* 1-ы(-ая, -ае), 2-і(-ая, -ое), 3-і(-яя, -яе), 4-ы(4-ая, 4-ае) і г. д.: пазіцыя ва ўласнай лізе папярэдняга сезону.
* Прп-: пазіцыі ў лігах праз прыпыненьне папярэдніх сезонаў былі вызначаныя нацыянальнымі асацыяцыямі; усе каманды падлягалі зацьвярджэньню УЭФА ў адпаведнасьці з рэкамендацыямі для ўдзелу ў эўрапейскіх спаборніцтвах.

Другі кваліфікацыйны раўнд, трэці кваліфікацыйны раўнд і раўнд плэй-оф былі падзеленыя на Чэмпіёнскі Шлях ('''ЧШ''') ды Шлях Прадстаўнікоў Лігаў ('''ШПЛ''').

Колерам паказаны працягваньне ўдзелу ў розыгрышы, або спыненьне онлайн, падчас правядзеньня турніру.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Колер
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |Каманда выбыла з розыгрышу
|-
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |Каманда пасьпяхова прасоўваецца па розыгрышы, або рыхтуецца ўступіць у яго
|-
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |Каманда ўступіць у розыгрыш неўзабаве
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Кваліфікацыя каманд у Лігу Чэмпіёнаў УЭФА 2022-23
! colspan=&quot;2&quot; |Раўнд уступленьня
! colspan=&quot;4&quot; |Каманды
|-
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;7&quot; |Групавы этап
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; | {{Сьцяг|Гішпанія}} [[Рэал Мадрыд|Рэал]] ([[Мадрыд]]) (1-ы)&lt;sup&gt;ЛЧ&lt;/sup&gt;
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; | {{Сьцяг|Нямеччына}} [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]] ([[Франкфурт-на-Майне|Франкфурт]]) (ЛЭ)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Манчэстэр Сіці|Сіці]] ([[Манчэстэр]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]] (2-і)
|-
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] ([[Лёндан]]) (3-і)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Тотэнгэм Готспур]] ([[Лёндан]]) (4-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]] (2-ая)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]] ([[Мадрыд]]) (3-і)
|-
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]] (4-ая)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Італія}} [[Мілян (футбольны клюб)|Мілян]] (1-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Італія}} [[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэрнацыянале]] ([[Мілян]]) (2-і)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Італія}} [[Напалі Нэапаль|Напалі]] ([[Нэапаль]]) (3-і)
|-
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Італія}} [[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]] ([[Турын]]) (4-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]] ([[Мюнхэн]]) (1-ая)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Барусія Дортмунд|Барусія]] ([[Дортмунд]]) (2-ая)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баер Левэркузэн|Баер 04]] ([[Левэркузэн]]) (3-і)
|-
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[РБ Ляйпцыг (футбольны клюб)|РБ]] ([[Ляйпцыг]]) (4-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Францыя}} [[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]] ([[Парыж]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Францыя}} [[Алімпік Марсэль|Алімпік]] ([[Марсэль]]) (2-і)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Порту (футбольны клюб)|Порту]] (1-ае)
|-
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Спортынг Лісабон|Спортынг]] ([[Лісабон]]) (2-і)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Аякс Амстэрдам|Аякс]] ([[Амстэрдам]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Бруге (футбольны клюб)|Бруге]] (1-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Рэд Бул Зальцбург|Рэд Бул]] ([[Зальцбург]]) (1-ы)
|-
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Сэлтык Глазга|Сэлтык]] ([[Глазга]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Украіна}} [[Шахтар Данецк|Шахтар]] ([[Данецк]]) (Прп-1-ы)
| colspan=&quot;3&quot; |
|-
! colspan=&quot;6&quot; |
|-
!Плэй-оф кваліфікацыі
!ЧШ
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспор]] ([[Трабзон]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Данія}} [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]] (1-ы)
| colspan=&quot;2&quot; |
|-
! colspan=&quot;6&quot; |
|-
! rowspan=&quot;3&quot; |Трэці кваліфікацыйны раўнд
!&lt;abbr&gt;ЧШ&lt;/abbr&gt;
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Кіпр}} [[Апалён Лімасол|Апалён]] ([[Лімасол]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]]) (1-ая)
| colspan=&quot;2&quot; |
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |&lt;abbr&gt;ШПЛ&lt;/abbr&gt;
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Францыя}} [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]]) (3-яе)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]]) (3-яя)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]]) (2-і)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль]] ([[Брусэль]]) (2-і)
|-
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Штурм Грац|Штурм]] ([[Грац]]) (2-і)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]]) (2-і)
| colspan=&quot;2&quot; |
|-
! colspan=&quot;6&quot; |
|-
! rowspan=&quot;3&quot; |Другі кваліфікацыйны раўнд
! rowspan=&quot;2&quot; |&lt;abbr&gt;ЧШ&lt;/abbr&gt;
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]]) (1-ая)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]]) (1-ае)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Цюрых (футбольны клюб)|Цюрых]] (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]]) (1-ы)
|-
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]]) (1-ае)
|
| colspan=&quot;2&quot; |
|-
!&lt;abbr&gt;ШПЛ&lt;/abbr&gt;
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]]) (Прп-2-ое)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Фэнэрбахчэ Стамбул|Фэнэрбахчэ]] ([[Стамбул]]) (2-ое)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]]) (2-і)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Кіпр}} [[АЕК Лярнака|АЕК]] ([[Лярнака]]) (2-і)
|-
! colspan=&quot;6&quot; |
|-
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;8&quot; |Першы кваліфікацыйны раўнд
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] (1-ае)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Румынія}} [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока]]) (1-ы)
|-
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Казахстан}} [[Табол Кастанай|Табол]] ([[Кастанай]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Беларусь}} [[Шахцёр Салігорск|Шахцёр]] ([[Салігорск]]) (1-ы)
|-
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Польшча}} [[Лех Познань|Лех]] ([[Познань]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Славенія}} [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]] (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Славаччына}} [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]]) (1-ы)
|-
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Зрынскі Мостар|Зрынскі]] ([[Мостар]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]]) (1-ыя)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]]) (1-ыя)
|-
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Латвія}} [[Рыская футбольная школа]] ([[Рыга]]) (1-ая)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Альбанія}} [[Тырана (футбольны клюб)|Тырана]] (1-ая)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]]) (1-ы)
|-
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Грузія}} [[Дынама Батумі|Дынама]] ([[Батумі]]) (1-ае)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Мальта}} [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] ([[Паола]]) (1-ы)
|-
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[КІ Кляксьвік|КІ]] ([[Кляксьвік]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Косава}} [[Балкані Сухарэка|КФ Балкані]] ([[Сухарэка]]) (1-ыя)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Сут’еска Нікшыч|Сут’еска]] ([[Нікшыч]]) (1-ая)
|-
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Нью-Сэйнтс Освэстры|Нью-Сэйнтс]] ([[Освэстры]]) (1-ыя)
|
|
|
|-
! colspan=&quot;6&quot; |
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Папярэдні раўнд
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Эстонія}} [[Левадыя Талін|Левадыя]] ([[Талін]]) (1-ая)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Андора}} [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Ля Фіярыта Монтэджардана|Ля Фіярыта]] ([[Монтэджардына|Монтэджардана]]) (1-ая)
|}
Заўвагі:

# '''[[Расея]]:''' 28 лютага 2022 году расейскія футбольныя клюбы й зборныя былі адхілены ад спаборніцтваў ФІФА і УЭФА праз уварваньне Расеі ва Ўкраіну ў 2022 годзе. 2 траўня 2022 году УЭФА пацьвердзіла, што расейскія клюбы будуць выключаныя са спаборніцтваў УЭФА 2022—2023 гадоў.
# '''[[Ліхтэнштайн]]:''' Сем камандаў афіляваных зь Ліхтэнштайнскай футбольнай федэрацыяй гуляюць у Швайцарскай футбольнай лізе, адпаведна адбор праходзіць па Швайцарскай квоце. Адзінае эўрапейскае спаборніцтва, куда могуць трапіць удзельнікі празь Ліхтэнштайнскую асацыяцыю — Футбольны кубак Ліхтэнштайна, пераможцы якога кваліфікуюцца ў [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА|Лігу Канфэрэнцыяў УЭФА]].
# '''[[Украіна]]:''' Украінская Прэм’ер-ліга 2021-22 гадоў была спыненая праз расейскае ўварваньне ва Ўкраіну ў 2022 годзе. Дзьве лепшыя каманды лігі на момант спыненьня (данецкі «Шахтар» і кіеўскае «Дынама») былі абраныя Ўкраінскай асацыяцыяй футболу для ўдзелу ў Лізе чэмпіёнаў УЭФА 2022-23 гадоў.

== Расклад матчаў ==
Усім матчам былі разьмеркаваныя гульнявыя дні ў аўторак ды сераду, акрамя фіналу папярэдняга раўнду, які мусіў прайсьці ў пятніцу.

Усе лёсаваньні мусяць прайсьці ў штаб-кватэры УЭФА ў швайцарскім [[Ньён]]е, за выключэннем лёсаваньня групавога этапу, якое адбудзецца ў [[Стамбул]]е, [[Турэччына]].
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Расклад матчаў на Лігу чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023
!Фаза
!Раўнд
!Лёсаваньне
!Першы матч
!Другі матч
|-
| rowspan=&quot;4&quot; |Кваліфікацыя
|Папярэдні раўнд
|7 чэрвеня 2022
|21 чэрвеня 2022 (паўфіналы)
|24 чэрвеня 2022 (фінал)
|-
|Першы кваліфікацыйны раўнд
|14 чэрвеня 2022
|5—6 ліпеня 2022
|12—13 ліпеня 2022
|-
|Другі кваліфікацыйны раўнд
|15 чэрвеня 2022
|19—20 ліпеня 2022
|26—27 ліпеня 2022
|-
|Трэці кваліфікацыйны раўнд
|18 ліпеня 2022
|2—3 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|Плэй-оф
|Кваліфікацыйны плэй-оф
|2 жніўня 2022
|16—17 жніўня 2022
|23—24 жніўня 2022
|-
| rowspan=&quot;6&quot; |Групавы этап
|1 гульнявы дзень
| rowspan=&quot;6&quot; |25 жніўня 2022
| colspan=&quot;2&quot; |6—7 верасьня 2022
|-
|2 гульнявы дзень
| colspan=&quot;2&quot; |13—14 верасьня 2022
|-
|3 гульнявы дзень
| colspan=&quot;2&quot; |4—5 кастрычніка 2022
|-
|4 гульнявы дзень
| colspan=&quot;2&quot; |11—12 кастрычніка 2022
|-
|5 гульнявы дзень
| colspan=&quot;2&quot; |25—26 кастрычніка 2022
|-
|6 гульнявы дзень
| colspan=&quot;2&quot; |1—2 лістапада 2022
|-
| rowspan=&quot;4&quot; |Гульні на вылет
|Раўнд шаснаццаці
|7 лістапада 2022
|14-15 і 21—22 лютага 2023
|7-8 і 14—15 сакавіка 2023
|-
|Чвэрцьфіналы
| rowspan=&quot;3&quot; |17 сакавіка 2023
|11—12 красавіка 2023
|18—19 красавіка 2023
|-
|Паўфіналы
|9—10 траўня 2023
|16—17 траўня 2023
|-
|Фінал
| colspan=&quot;2&quot; |10 чэрвеня 2023 году на «[[Алімпійскі стадыён Ататурка|Алімпійскім стадыёне Ататурка]]» у [[Стамбул]]е.
|}

== Кваліфікацыйныя раўнды ==

=== Папярэдні раўнд ===
Лёсаваньне адбылося па раскладзе 7 чэрвеня. Удзельнічаць маюцца ў папярэднім раўндзе чатыры каманды. Пасеў камандаў для лёсаваньня быў заснаваны на іх клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022 году з двума пасеянымі і двума непасеянымі. Усе матчы пройдуць на стадыёне Вікінгура ў Рэйк’явіку, Ісьляндыя.

Пераможца пяпярэдняга раўнду праходзе ў першы кваліфікацыйны раўнд. Пераможаныя ўдзельнікі папярэдняга раўнду аўтаматычна пяройдуць у другі кваліфікацыйны раўнд чэмпіёнскага шляху [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА 2022-23|Лігі Канфэрэнцыяў УЭФА]].
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!Лік
!Каманда 2
!Галы й галеадоры
|-
! colspan=&quot;3&quot; |Паўфіналы
!
|-
|{{Сьцяг|Эстонія}} [[Левадыя Талін|Левадыя]] ([[Талін]])
|1-6
|{{Сьцяг|Ісьляндыя}}''' [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]])'''
|[[Закарыя Бегларышвілі|Бегларышвілі]] 6' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:0), [[Даглес Макляган|Макляган]] 10' (1:1), [[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 27' (1:2), [[Халдур Шмаўры Сыгурдсан|Сыгурдсан]] 45' (1:3), [[Мікалай Андрэас Гансэн|Гансэн]] 49' (1:4), [[Гэльгі Гуд’ёнсан|Гуд’ёнсан]] 71' (1:5), [[Юліўс Магнусан|Магнусан]] 77' (1:6)
|-
|{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Ля Фіярыта Монтэджардана|Ля Фіярыта]] ([[Монтэджардына|Монтэджардана]])
|1-2
|{{Сьцяг|Андора}}''' [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]])'''
|[[Даніла Эзэкіэль Рынальдзі|Рынальдзі]] 45+2' (1:0), [[Хэніс Сальдэвіля Сольдуга|Сальдэвіля]] 55' (1:1), 66' (1:2)
|-
! colspan=&quot;3&quot; |Фінал
!
|-
|{{Сьцяг|Андора}} [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]])
|0-1
|{{Сьцяг|Ісьляндыя}}''' [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]])'''
|[[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 68' (0:1)
|}

=== Першы кваліфікацыйны раўнд ===
Лёсаваньне першага кваліфікацыйнага раўнду прайшло 14 чэрвеня 2022 году. Першым матчам наканавана 6 й 7 ліпеня, а матчам у адказ — 12 й 13 ліпеня 2022 году.

Пераможцы двубою накіроўваюцца ў другі раўнд кваліфікацыі па Шляху Чэмпіёнаў. Пераможаным наканавана перавесьціся ў другі раўнд кваліфікацыі [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА 2022—2023|Лігі канфэрэнцыяў]] на Шлях Чэмпіёнаў.
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
!Галы й галеадоры
!
!
!
!
!Удзельнікі пасьляматчавых пэнальці
|-
|{{Сьцяг|Армэнія}}''' [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]])'''
|2:2 (4:3){{Заўвага|назва=пэнальці}}
|{{Сьцяг|Румынія}} [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока]])
|0:0
|2:2{{Заўвага|назва=д.ч.}}
|1. —
2.[[Бісмарк Аджэй-Баатэнг|Нана]] 6' (0:1), [[Зоран Гаіч|Гаіч]] 89' (1:1), [[Клаўдыю Адрыян Міхай Петрыла|Петрыла]] 94' (1:2), [[Зоран Гаіч|Гаіч]] 119' (2:2)
| colspan=&quot;6&quot; |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Яўген Кочук|Кочук]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Артак Даш'ян|Даш'ян]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Аванес Арутунян|Арутунян]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Артур Авагян|Авагян]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;|лік=4-3|кам2={{пэнгол}}[[Марка Дуганджыч|Дуганджыч]]&lt;br /&gt;{{пэнміма}}[[Клаўдыю Адрыян Міхай Петрыла|Петрыла]] &lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Андрэй Бурка|Бурка]] &lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Карла Мухар|Мухар]] &lt;br /&gt;{{пэнміма}}[[Марыё Хорхэ Маліка Паўліна|Камора]]}}
|-
|{{Сьцяг|Славенія}}''' [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]]'''
|2:0{{Заўвага|Пераможаны ў гэтым двубоі перайшоў у 3 кваліфікацыйны этап Лігі Канфэрэнцыяў 2022—2023.|name=&quot;нюанс цякучага кваліфікацыйнага этапу&quot;}}
|{{Сьцяг|Беларусь}} [[Шахцёр Салігорск|Шахцёр]] ([[Салігорск]])
|0:0
|2:0
| colspan=&quot;7&quot; |1. —
2.[[Рока Батурына|Батурына]] 12' (1:0), 56' (2:0)
|-
|{{Сьцяг|Баўгарыя}}''' [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])'''
|3:0
|{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Сут’еска Нікшыч|Сут’еска]] ([[Нікшыч]])
|2:0
|1:0
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Алекс Сантана|Сантана]] 74' (1:0), [[Матыяс Фабіян Тысэра|Тысэра]] 90+1' (2:0)
2.[[П'ерас Сатырыю|Сатырыю]] 53' (3:0)
|-
|{{Сьцяг|Люксэмбург}}''' [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]])'''
|3:1
|{{Сьцяг|Альбанія}} [[Тырана (футбольны клюб)|Тырана]]
|1:0
|2:1
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Магсан Хасан Нэдэр|Нэдэр]] 71' (1:0)
2.[[Філіп Боіч|Боіч]] 49' (2:0), [[Дэйвід Сінані|Сінані]] 61' (3:0), [[Рэдан Джыджа|Джыджа]] 78' (3:1)
|-
|{{Сьцяг|Казахстан}} [[Табол Кастанай|Табол]] ([[Кастанай]])
|1:5
|{{Сьцяг|Вугоршчына}}''' [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])'''
|0:0
|1:5
| colspan=&quot;7&quot; |1. —
2.[[Адама Малюда Траарэ|Траарэ]] 4' (0:1), 17' (0:2), [[Айса Лайдуні|Лайдуні]] 21' (0:3), [[Ігар Сяргееў|Сяргееў]] 23' (1:3), [[Форчун Басі|Басі]] 74' (1:4), 90+1' (1:5)
|-
|{{Сьцяг|Швэцыя}}''' [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]]'''
|6:5
|{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]])
|3:2
|3:3
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Мартын Ульсан|Ульсан]] 16' (1:0), [[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 38' (1:1), [[Уля Тойванэн|Тойванэн]] 42' (2:1), [[Вэлька Бірманчэвіч|Бірманчэвіч]] 84' (3:1), [[Гэльгі Гуд’ёнсан|Гуд’ёнсан]] 90+3' (3:2)
2.[[Карл Фрыдлейфур Гунарсан|Гунарсан]] 15' (3:3), [[Вэлька Бірманчэвіч|Бірманчэвіч]] 34' (4:3), [[Фэлікс Бэіма|Бэіма]] 44' (5:3), [[Андэрс Крыстыянсэн|Крыстыянсэн]] 49' (6:3), [[Мікалай Андрэас Гансэн|Гансэн]] 56' (6:4), [[Карл Фрыдлейфур Гунарсан|Гунарсан]] 75' (6:5)
|-
|{{Сьцяг|Косава}} [[Балкані Сухарэка|КФ Балкані]] ([[Сухарэка]])
|1:2
|{{Сьцяг|Летува}}''' [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])'''
|1:1
|0:1{{Заўвага|назва=д.ч.}}
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Назьмі Грыпшы|Грыпшы]] 15' (1:0), [[Олівэр Баф|Баф]] 25' (1:1)
2.[[Кегіндэ Матыяс Аевусі|Аевусі]] 97' (1:2)
|-
|{{Сьцяг|Фінляндыя}}''' [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]])'''
|2:2{{Заўвага|name=&quot;нюанс цякучага кваліфікацыйнага этапу&quot;}}(5:4){{Заўвага|Для выяўленьня пераможцы каманды білі пэнальці|назва=пэнальці}}
|{{Сьцяг|Латвія}} [[Рыская футбольная школа]] ([[Рыга]])
|1:0
|1:2{{Заўвага|Для выяўленьня пераможцы быў задзейнічаны дадатковы час у два таймы па 15 хвілінаў|назва=д.ч.}}
|1.[[Мануэль Мартыч|Мартыч]] 11' (1:0)
2.[[Артур Зюзінc|Зюзінc]] 48' (1:1), [[Стэфан Паніч|Паніч]] 56' (1:2), [[Мурыля Энрыке дэ Араўха Сантас|Мурыля]] 75' (2:2)
| colspan=&quot;6&quot; |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Сантэры Вяянянен|Вяянянен]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Мурыля Энрыке дэ Араўха Сантас|Мурыля]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Боян Радулавіч|Радулавіч]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Фабіян Сэрарэнс|Сэрарэнс]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Каспэр Тэрха|Тэрха]]{{пэнгол}}|лік=5-4|кам2={{пэнгол}}[[Віталь Ягадзінскіс|Ягадзінскіс]]&lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Таміслаў Шарыч|Шарыч]] &lt;br /&gt;{{пэнміма}}[[Стэфан Паніч|Паніч]] &lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Жыга Ліпушчак|Ліпушчак]] &lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Пётр Марэш|Марэш]]}}
|-
|{{Сьцяг|Нарвэгія}}''' [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]'''
|4:3
|{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[КІ Кляксьвік|КІ]] ([[Кляксьвік]])
|3:0
|1:3
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 11' (1:0), 31' (2:0), 58' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (3:0)
2.[[Мэдс Бо Мікэльсэн|Мікэльсэн]] 12' (3:1), [[Якуп Біскопсту Андрэасэн|Андрэасэн]] 20' (3:2), [[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 55 ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (4:2), [[Якуп Біскопсту Андрэасэн|Андрэасэн]] 85' (4:3)
|-
|{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Нью-Сэйнтс Освэстры|Нью-Сэйнтс]] ([[Освэстры]])
|1:2
|{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}}''' [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]])'''
|1:0
|0:2{{Заўвага|назва=д.ч.}}
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Раян Бробэл|Бробэл]] 57' (1:0)
2.[[Джэймі Малгры|Малгры]] 90+4' (1:1), [[Ітан Дэвайн|Дэвайн]] 95' (1:2)
|-
|{{Сьцяг|Ірляндыя}}''' [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]])'''
|3:0
|{{Сьцяг|Мальта}} [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] ([[Паола]])
|3:0
|0:0
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Ронан Фін|Фін]] 25' (1:0), [[Дылан Ўотс|Ўотс]] 40' (2:0), [[Роры Гэфні|Гэфні]] 78' (3:0)
2.—
|-
|{{Сьцяг|Польшча}} [[Лех Познань|Лех]] ([[Познань]])
|2:5
|{{Сьцяг|Азэрбайджан}}''' [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])'''
|1:0
|1:5
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Мікаэль Ісгак|Ісгак]] 41' (1:0)
2.[[Крыстафэр Вэльдэ|Вэльдэ]] 1' (2:0), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 14' (2:1), [[Філіп Азобіч|Азобіч]] 42' (2:2), [[Кэвін Давід Мэдына Рэнтэрыя|Мэдына]] 56' (2:3), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 74' (2:4), [[Абас Гусэйнаў|Гусэйнаў]] 77' (2:5)
|-
|{{Сьцяг|Паўночная Македонія}}''' [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]])'''
|3:2
|{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]])
|3:0
|0:2
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Мамаду Данфа|Данфа]] 11' (1:0), [[Сандэй Адэтунджы|Адэтунджы]] 28' (2:0), [[Скот Ўайзмэн|Ўайзмэн]] 62' ([[Аўтагол|аўта]]) (3:0)
2.[[Хуан Франсіска Гарсія Пенья|Хуанфры]] 32' (3:1), [[Лі Гэнры Касьяр|Касьяр]] 69 (3:2)
|-
|{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Зрынскі Мостар|Зрынскі]] ([[Мостар]])
|0:1
|{{Сьцяг|Малдова}}''' [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])'''
|0:0
|0:1
| colspan=&quot;7&quot; |1. —
2.[[Ігар Савіч|Савіч]] 22' ([[Аўтагол|аўта]]) (0:1)
|-
|{{Сьцяг|Славаччына}}''' [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]])'''
|2:1
|{{Сьцяг|Грузія}} [[Дынама Батумі|Дынама]] ([[Батумі]])
|0:0
|2:1{{Заўвага|назва=д.ч.}}
| colspan=&quot;7&quot; |1. —
2.[[Зурыка Давіташвілі|Давіташвілі]] 104' (0:1), [[Тыгран Барсэгян|Барсэгян]] 115' (1:1), [[Іван Шапоньчык|Шапоньчык]] 120+3' (2:1)
|}

=== Другі кваліфікацыцны раўнд ===
Лёсаваньне другога кваліфікацыйнага раўнду адбылося 15 чэрвеня 2022 году. Першым матчам наканавана 19 й 20 ліпеня, а матчам у адказ — 26 й 27 ліпеня 2022 году адпаведна.

Пераможцы двубою кваліфікуюцца ў трэці раўнд адпаведнага шляху. Пераможаныя на чэмпіёнскім шляху адпраўляюцца ў чэмпіёнскі шлях трэцяга кваліфікацыйнага раўнду [[Ліга Эўропы УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]], у той жа час астатнія са шляху прадстаўнікоў лігі адпраўляюцца ў частку шляху прадстаўнікоў лігі трэцяга кваліфікацыйнага раўнду [[Ліга Эўропы УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]].
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
!Галы й галеадоры
|+Чэмпіёнскі шлях
|'''{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])'''
|5:3
|{{Сьцяг|Славаччына}} [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]])
|1:2
|4:1
|1.[[Крыстафэр Закарыясэн|Закарыясэн]] 70' (1:0), [[Гурам Кашыа|Кашыа]] 81' (1:1), [[Тыгран Барсэгян|Барсэгян]] 86' (1:2)
2.[[Франк Балі|Балі]] 20' (2:2), [[Крыстафэр Закарыясэн|Закарыясэн]] 31' (3:2), [[Вэрнан ДэМарка Марлякі|ДэМарка]] 70' (3:3), [[Адама Малюда Траарэ|Траарэ]] 89' (4:3), [[Айса Лайдуні|Лайдуні]] 90+5' (5:3)
|-
|'''{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])'''
|3:2
|{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]])
|2:2
|1:0
|1.[[Кэвен да Сілва Інасіў|Кэвен]] 25' (0:1), [[Арыян Адэмі|Адэмі]] 44' (1:1), [[Бруна Пэткавіч|Пэткавіч]] 86' (2:1), [[Рэнальда Сефас|Сефас]] 89' (2:2)

2.[[Арыян Адэмі|Адэмі]] 47' (3:2)
|-
|'''{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])'''
|5:4
|{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Цюрых (футбольны клюб)|Цюрых]]
|3:2
|2:2{{Заўвага|назва=д.ч.}}
|1.[[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 17' (1:0), [[Ібраіма Ваджы|Ваджы]] 36' (2:0), 65' (3:0), [[Ліндрыт Камбэры|Камбэры]] 65' (3:1), [[Мірлінд Крэзью|Крэзью]] 85' (3:2)
2.[[Максім Мядзьведзеў|Мядзьведзеў]] 4' ([[Аўтагол|аўта]]) (3:3), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 56' (4:3), [[Іван Сантыні|Сантыні]] 90+6' (4:4), [[Авусі Квабэна|Авусі]] 98 (5:4)
|-
|{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]])
|1:7
|'''{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]])'''
|1:2
|0:5
|1.[[Томаш Хоры|Хоры]] 6' (0:1), [[Боян Радулавіч|Радулавіч]] 50' (1:1), [[Ян Копіц|Копіц]] 57' (1:2)

2.[[Лудэк Пэрніца|Пэрніца]] 11' (1:3), [[Ян Сыкара|Сыкара]] 21' (1:4), [[Лукаш Гэйда|Гэйда]] 31' (1:5), [[Ян Сыкара|Сыкара]] 76' (1:6), [[Ян Клімент|Клімент]] 84' (1:7)
|-
|{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]])
|1:8
|'''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]'''
|1:0
|0:8
|1.[[Кірк Міляр|Міляр]] 83' (1:0)
2.[[Гуга Вэтлесан|Вэтлесан]] 7' (1:1), [[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 21' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:2), [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 23' (1:3), [[Ульрык Салтнэс|Салтнэс]] 29' (1:4), [[Рунар Эспэйорд|Эспэйорд]] 52' (1:5), [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 54' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:6), [[Альфонс Сампстэд|Сампстэд]] 73' (1:7), [[Рунар Эспэйорд|Эспэйорд]] 88' (1:8)
|-
|'''{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])'''
|3:0
|{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]]
|1:0
|2:0
|1.[[Фаб'ен Урэга|Урэга]] 49' (1:0)
2.[[Кегіндэ Матыяс Аевусі|Аевусі]] 34' (2:0), [[Рэнан Алівэйра|Алівэйра]] 52' (3:0)
|-
|'''{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])'''
|4:2
|{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]])
|3:0
|1:2
|1.[[П'ерас Сатырыю|Сатырыю]] 26' (1:0), 35' (2:0), [[Ігар Тыяга Насымента Радрыгес|Тыяга]] 90+4' (3:0)

2.[[Аарон Грын|Грын]] 21' (3:1), [[Айдама Эмаку|Эмаку]] 88' (3:2), [[Каўлі Алівэйра Соўза|Каўлі]] 90+4' (4:2)
|-
|{{Сьцяг|Славенія}} [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]]
|0:1
|'''{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])'''
|0:0
|0:1
|1. —

2.[[Мамо Янсанэ|Янсанэ]] 90+2' (0:1)
|-
|'''{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]])'''
|5:1
|{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]])
|1:1
|4:0
|1.[[Філіп Аксель Фрыгаст Цынкернагэль|Цынкернагэль]] 7' (0:1), [[Долеў Хазіза|Хазіза]] 90+2' (1:1)
2.[[Цярон Чэры|Чэры]] 5' (2:1), [[Францьдзі П'ера|П’ера]] 61' (3:1), 65' (4:1), [[Мухамад Абу Фана|Абу Фана]] 86' (5:1)
|-
|'''{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]])'''
|4:2
|{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]])
|0:1
|4:1
|1.[[Самір Хаджы|Хаджы]] 72' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (0:1)

2.[[Магсан Хасан Нэдэр|Нэдэр]] 21' (0:2), [[Карлёс Джэмісан Тэлес дос Сантас Жуніёр|Жуніньё]] 24' (1:2), [[Лука Юрычыч|Юрычыч]] 53' (2:2), [[Юзуф Атубанджа|Атубанджа]] 75' (3:2), [[Лука Юрычыч|Юрычыч]] 85' (4:2)
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
!Галы й галеадоры
!
!
!Удзельнікі пасьляматчавых пэнальці
|+Шлях прадстаўнікоў лігі
|'''{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]])'''
|2:2 (4:3){{Заўвага|назва=пэнальці}}
|{{Сьцяг|Кіпр}} [[АЕК Лярнака|АЕК]] ([[Лярнака]])
|1:1
|1:1{{Заўвага|назва=д.ч.}}
|1.[[Адам Дзюрча|Дзюрча]] 81' (0:1), [[Эрык Сьвятчанка|Сьвятчанка]] 84' (1:1)

2.[[Віктар Алатунджы|Алатунджы]] 9' (1:2), [[Гэнрык Дальсгор|Дальсгор]] 12' (2:2)
| colspan=&quot;3&quot; |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Гэнрык Дальсгор|Дальсгор]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Піёнэ Сыста|Сыста]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Олівэр Сёрэнсэн|Сёрэнсэн]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Нікаляс Дур|Дур]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Соры Каба|Каба]]{{пэнміма}}|лік=4:3|кам2={{пэнміма}}[[Омры Альтман|Альтман]]&lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Хрвое Мілічавіч|Мілічавіч]] &lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Хасэ Рома|Рома]] &lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Бруна Гама|Гама]] &lt;br /&gt;{{пэнміма}}[[Густаву Ледыш|Ледыш]]}}
|-
|'''{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]])'''
|2:1
|{{Сьцяг|Турэччына}} [[Фэнэрбахчэ Стамбул|Фэнэрбахчэ]] ([[Стамбул]])
|0:0
|2:1{{Заўвага|назва=д.ч.}}
| colspan=&quot;4&quot; |1.—
2.[[Віталь Буяльскі|Буяльскі]] 57' (1:0), [[Атыла Салаі|Салаі]] 89' (1:1), [[Аляксандар Караваеў|Караваеў]] 114' (2:1)
|}

=== Трэці кваліфікацыйны раўнд ===
Лёсаваньне трэцяга кваліфікацыйнага раўнду адбылося 18 ліпеня 2022 году а 13 гадзіны па Менскаму часе. Усяго 20 камандам наканаваны ўдзел у трэцім кваліфікацыйным раўндзе. Яны будуць падзеленыя на 2 шляхі:

* '''Чэмпіёнскі шлях''' (12 камандаў)
* '''Шлях прадстаўнікоў лігі''' (8 камандаў)

Пасеў камандаў перад лёсаваньнем адбыўся па клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+'''Чэмпіёнскі шлях'''
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
|-
|{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]])
|матч 1
|{{Сьцяг|Кіпр}} [[Апалён Лімасол|Апалён]] ([[Лімасол]])
|3 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])
|матч 2
|{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])
|3 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])
|матч 3
|{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])
|2 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])
|матч 4
|{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]])
|2 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]
|матч 5
|{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])
|3 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]])
|матч 6
|{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]])
|3 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+'''Шлях прадстаўнікоў лігі'''
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
|-
|{{Сьцяг|Францыя}} [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]])
|матч 7
|{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]])
|2 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]])
|матч 8
|{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Штурм Грац|Штурм]] ([[Грац]])
|3 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль]] ([[Брусэль]])
|матч 9
|{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]])
|2 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]])
|матч 10
|{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]])
|2 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|}

=== Раўнд кваліфікацыйнага плэй-оф ===
Лёсаваньне раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф адбудзецца 2 жніўня 2022 году. Усяго 12 камандаў будзе ўдзельнічаць у раўндзе кваліфікацыйнага плэй-оф. Яны будуць падзеленыя на 2 шляхі:

* '''Чэмпіёнскі шлях''' (8 камандаў): 2 каманды, што пачынаюць свой удзел з гэтага раўнду й 6 пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раўнду
* '''Шлях прадстаўнікоў лігі''' (4 каманды): 4 пераможцы трэцяга кваліфікацыйнага раўнду

Пасеў камандаў перад лёсаваньнем адбудзецца па клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022. Для пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раунду, чыя асоба ня будзе вядомая на момант лёсаваньня, будзе выкарыстоўвацца клюбны каэфіцыент каманды, што мае найвышэйшы рэйтынг у кожнай з пар. Першая каманда, што выбіраецца ў кожнай пары падчас лёсаваньня, будзе камандай-гаспадыняй першага матчу.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+'''Чэмпіёнскі шлях'''
!Пасеяныя
!Непасеяныя
|-
|
* {{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]]) (46) /{{Заўвага|пераможца трэцяга кваліфікацыйнага раўнду, асоба якога ня будзе вядомая на момант лёсаваньня.|name=&quot;нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф&quot;}} {{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]]) (4,25)
* {{Сьцяг|Данія}} [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]] (40,5)
* {{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]]) (23) /{{Заўвага|name=&quot;нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф&quot;}} {{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]]) (49,5)
* {{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]]) (22,5) /{{Заўвага|name=&quot;нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф&quot;}} {{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]]) (31)
|
* {{Сьцяг|Турэччына}} [[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспор]] ([[Трабзон]]) (5,5)
* {{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] (17) /{{Заўвага|name=&quot;нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф&quot;}} {{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]]) (8)
* {{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]]) (25) /{{Заўвага|name=&quot;нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф&quot;}} {{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]]) (15,5)
* {{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]]) (7) /{{Заўвага|name=&quot;нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф&quot;}} {{Сьцяг|Кіпр}} [[Апалён Лімасол|Апалён]] ([[Лімасол]]) (14)
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+'''Шлях прадстаўнікоў лігі'''
!Пасеяныя
!Непасеяныя
|-
|
* {{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]] (61)) /{{Заўвага|name=&quot;нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф&quot;}} {{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]]) (19)
* {{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль]] ([[Брусэль]]) (6,12) /{{Заўвага|name=&quot;нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф&quot;}} {{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]]) (50,25)
|
* {{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]]) (44) /{{Заўвага|name=&quot;нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф&quot;}} {{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Штурм Грац|Штурм]] ([[Грац]]) (7,77)
* {{Сьцяг|Францыя}} [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]]) (26) /{{Заўвага|name=&quot;нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф&quot;}} {{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]]) (33)
|}

== Статыстыка ==
У статыстыку ўваходзяць што кваліфікацыйныя раўнды, што раўнды групавога этапу, што раўнды плэй-оф.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!месца
!Топ-10 найлепшых галеадораў
!Колькасьць забітых мячоў
|-
|1
|{{Сьцяг|Нігерыя}} ''[[Віктар Баніфэйс Аког]] ({{мова-en|''Victor Boniface Okoh''|скарочана}}) [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''
|5
|-
|2
|''{{Сьцяг|Бразылія}} [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі]] ({{Мова-парт|''Kady Iuri Borges Malinowski''|скарочана}}) [[Карабах Агдам|Карабах]]''
|4
|-
| rowspan=&quot;3&quot; |3-5
|''{{Сьцяг|Малі}} [[Адама Малюда Траарэ]] ({{Мова-франц|''Adama Malouda Traoré''|скарочана}}) [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]]''
|3
|-
|''{{Сьцяг|Кіпр}} [[П'ерас Сатырыю]] ({{Мова-грэц|''Πιέρος Σωτηρίου''|скарочана}}) [[Лудагорац Разград|Лудагорац]]''
|3
|-
|{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Крысталь Маўні Інгасан]] ({{Мова-ісьл|''Kristall Máni Ingason''|скарочана}}) [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]]
|3
|-
| rowspan=&quot;6&quot; |6-11
|''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына]] ({{Мова-no|''Amahl William D'vaz Pellegrino''|скарочана}}) [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''
|2
|-
|''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Рунар Эспэйорд]] ({{Мова-no|''Runar Espejord''|скарочана}}) [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''
|2
|-
|''{{Сьцяг|Чэхія}} [[Ян Сыкара]] ({{Мова-cs|''Jan Sýkora''|скарочана}}) [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]]''
|2
|-
|''{{Сьцяг|Гаіці}} [[Францьдзі П'ера]] ({{Мова-франц|''Frantzdy Pierrot''|скарочана}}) [[Макабі Хайфа|Макабі]]''
|2
|-
|''{{Сьцяг|Нігерыя}} [[Форчун Басі]] ({{Мова-en|''Fortune Bassey''|скарочана}}) [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]]''
|2
|-
|''{{Сьцяг|Туніс}} [[Айса Лайдуні]] ({{Мова-ar|''عيسى بلال العيدوني''|скарочана}}) [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]]''
|2
|}

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}[https://www.uefa.com/uefachampionsleague/ Афіцыйны сайт Лігі чэмпіёнаў UEFA]{{Заўвага|Па сканчэньні розыгрыша 2022-23 старонка розыгрышу будзе месьціцца па іншым адрасе, глядзіце ўважліва}}{{Парады артыкулу|няма крыніцаў|няма катэгорыяў|артаграфія}}
{{Ліга чэмпіёнаў УЭФА}}
[[Катэгорыя:Ліга чэмпіёнаў УЭФА]]
[[Катэгорыя:2022 год у футболе]]
[[Катэгорыя:2023 год у футболе]]</text>
      <sha1>1al1osgbb3rhyzez3a5bks2bnffdu9e</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2330935</id>
      <parentid>2330934</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T21:18:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Hleb23</username>
        <id>72152</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Заўвагі */ пунктуацыя зьместу</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="74690" xml:space="preserve">{{Сэзон футбольнага спаборніцтва|назва турніру=Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў|выява=Istanbul Atatürk Olympic Stadium 1.jpg|апісаньне=Алімпійскі стадыён Ататурка|час_праведзеньня=Кваліфікацыя: 21 чэрвеня — 24 жніўня 2022
Уласна спаборніцтва: 6 верасьня 2022 — 10 чэрвеня 2023|колькасьць камандаў=Удзельнікі асноўнай часткі: 32
Усяго: 78 (зь 53 асацыяцый)|сайт=https://www.uefa.com/uefachampionsleague/|пераможца=яшчэ ня вызначаны|фіналіст=яшчэ ня вызначаны|паўфіналісты=яшчэ ня вызначаныя|чвэрцьфіналісты=яшчэ ня вызначаныя|матчаў ўсяго=45/310 (з улікам кваліфікацыі)	14,52%|галоў=102 (з улікам кваліфікацыі)	2,267 штоматч|гледачоў_на_стадыёнах=будзе запоўнена па завяршэньні ўсіх матчаў|наведвальнасьць у сярэднім=будзе запоўнена па завяршэньні ўсіх матчаў|найлепшы_галеадор=Віктар Баніфэйс Аког(Сьцяг Нарвэгіі Будэ-Глімт) — 4 мячы|апошні папярэдні сэзон=Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|чарговы наступны сэзон=Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2023—2024 гадоў|абноўлена=23/07/2022}}

'''Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023''' — 68-ы розыгрыш трафэю з часоў Кубка эўрапейскіх чэмпіёнаў і 31-ы розыгрыш пад назвай Ліга чэмпіёнаў УЭФА.

[[Фінал Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2023 году|Фінал]] плянуецца згуляць на [[Алімпійскі стадыён Ататурка|Алімпійскім стадыёне Ататурка]] ў [[Стамбул]]е, [[Турэччына]]. Першапачаткова стадыён быў прызначаны для правядзеньня [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2020 году|фіналу Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2020 году]], але й гэты, і [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021 году|фінал 2021 году]], які пасьля быў перададзены Ататурку, былі перанесены праз пандэмію [[Ковід-19]]. Пераможца Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў аўтаматычна кваліфікуецца ў групавы этап [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2023–2024|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2023—2024]], а таксама атрымае права згуляць зь пераможцам [[Ліга Эўропы УЭФА 2022—2023|Лігі Эўропы УЭФА 2022—2023]] у [[Супэркубак УЭФА 2023 году|Супэркубку УЭФА 2023 году]].
[[Файл:Istanbul Atatürk Olympic Stadium 1.jpg|значак|'''Алімпійскі стадыён Ататурка'''|349x349пкс]]
Дзейным чэмпіёнам зьяўляецца [[Рэал Мадрыд]], які перамог у рэкордных чатырнаццаці сэзонах (заваяваў 14 тытулаў), апошні ў папярэднім розыгрышы.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
! colspan=&quot;5&quot; |'''Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023'''
|-
!Дата
| colspan=&quot;4&quot; |''Кваліфікацыя:'' 21 чэрвеня — 24 жніўня 2022
''Уласна спаборніцтва:'' 6 верасьня 2022 — 10 чэрвеня 2023
|-
!Каманды
| colspan=&quot;4&quot; |''Удзельнікі асноўнай часткі:'' 32
''Усяго:'' 78 (зь 53 асацыяцый)
|-
! colspan=&quot;5&quot; |Статыстыка турніру
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Найпасьпяховейшыя ўдзельнікі
!Чэмпіён — '''яшчэ ня вызначаны'''
!Срэбны чэмпіён — '''яшчэ ня вызначаны'''
! colspan=&quot;2&quot; |Паўфіналісты — '''яшчэ ня вызначаныя'''
|-
! colspan=&quot;4&quot; |Чвэрцьфіналісты — '''яшчэ ня вызначаныя'''
|-
!Матчаў згулялі
| colspan=&quot;2&quot; |'''57/310 (з улікам кваліфікацыі)'''
| colspan=&quot;2&quot; |18,39%
|-
!Забілі галоў
| colspan=&quot;2&quot; |'''145 (з улікам кваліфікацыі)'''
| colspan=&quot;2&quot; |2,544 штоматч
|-
!Наведвальнасьць
| colspan=&quot;4&quot; |'''будзе запоўнена па завяршэньні ўсіх матчаў'''
|-
!Найлепшы галеадор
| colspan=&quot;4&quot; |'''''Віктар Баніфэйс Аког({{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]) — 5 мячоў'''''
|-
| colspan=&quot;2&quot; |[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|← 2021—22]]
| colspan=&quot;2&quot; |2022—2023
|''[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2023—2024 гадоў|2023—24 →]]''
|}

== Разьмеркаваньне камандаў па асацыяцыях ==
Усяго 78 камандаў ад 53 з 55 асацыяцый сябраў УЭФА будуць ўдзельнічаць у Лізе Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 (акрамя [[Футбольная асацыяцыя Ліхтэнштайна|Ліхтэнштайна]], бо той не праводзіць нацыянальнае спаборніцтва для адбору на турнір і гэтаксама Расеі, якая атрымала забарону на ўдзел праз [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]]). Рэйтынг асацыяцыяў на аснове [[Табліца Каэфіцыентаў УЭФА|каэфіцыентаў УЭФА]] па выніках камандаў у папярэднія 5 сэзонаў выкарыстоўваецца для вызначэньня колькасьці каманд-удзельніц для кожнай асацыяцыі:

* Першыя 4 асацыяцыі кваліфікуюць прынамсі 4 каманды ў групавы этап Лігі Чэмпіёнаў УЭФА.
* 5-6 асацыяцыі кваліфікуюць 3 каманды ў розыгрыш.
* Кожная з асацыяцый 7—15 месцаў (акрамя Расеі) кваліфікуюць па дзьве каманды.
* Усе асатнія асацыяцыі з 16 па 55 (акрамя Ліхтэнштайна) кваліфікуюць па адной камандзе.
* Пераможцы [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021—22]] і [[Ліга Эўропы УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА 2021—2022]] могуць дадаткова ўступіць у розыгрыш, калі яны не адабраліся ў Лігу Чэмпіёнаў УЭФА праз свае нацыянальныя чэмпіянаты (Напрыклад [[Рэал Мадрыд]] адабраўся ў Лігу Чэмпіёнаў 2022-23 праз Гішпанскую Ля Лігу ў якасьці чэмпіёна, але як пермаможца яшчэ й [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022]] будзе займаць гэты слот, а дублікаванае месца ў групавы этап пяройдзе бронзаваму прызёру 5 асацыяцыі (астатнія зьмяненьні ды зрухі ў кваліфікацыі праз гэнтую замену апісаныя ніжэй у разьдзеле аб разьмеркваньнях). А [[Айнтрахт Франкфурт]] перамог у [[Ліга Эўропы 2021—2022 гадоў|Лізе Эўропы 2021—2022]], праваліўшы адбор ў [[Бундэсьліга|Бундэсьлізе]], заняўшы там адзінаццатае месца, значыць [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт Франктфурт]] атрымае месца ў Лізе Чэмпіёнаў, але колькасьць камандаў, што адправіцца ў эўракубкі ня зьменіцца, таму ў Лігу Эўропы 2022-23 адправіцца толькі [[Уніён Бэрлін|пятая каманда Бундэсьлігі 2021—2022]] (замест двух, як летась), а ў Лігу канфэрэнцыяў 2022-23 толькі [[Фрайбург (футбольны клюб)|шостая каманда Бундэсьлігі 2021—2022]], [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]] стаў сёмай камандай ад нямецкай асацыяцыі, што дапускаецца максімальнай колькасьцю ўдзельнікаў ад адной асацыяцыі ў эўракубках.

=== Рэйтынг асацыяцыяў ===

* (УЭЛ) — дадатковае месца для пераможцы [[Ліга Эўропы УЭФА|Лігі Эўропы УЭФА]].
* (АУС) — адсутнасьць унутранага спаборніцтва для адбору ў Лігу Чэмпіёнаў.
* (ЗАБ) — забарона на ўдзел праз [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]].

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+'''Рэйтынг асацыяцыяў для сэзону Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023'''
|
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Месца
!Асацыяцыя
!Каэфіцыент
!Колькасьць клюбаў
!Нататкі
|-
!1
|{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Ангельшчына]]
|100.569
| rowspan=&quot;4&quot; |4
|
|-
!2
|{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Гішпанія]]
|97.855
|
|-
!3
|{{Сьцяг|Італія}} [[Італія]]
|75.438
|
|-
!4
|{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Нямеччына]]
|73.570
| +1 ([[Ліга Эўропы УЭФА 2021-22|УЭЛ]])
|-
!5
|{{Сьцяг|Францыя}} [[Францыя]]
|56.081
| rowspan=&quot;2&quot; |3
|
|-
!6
|{{Сьцяг|Партугалія}} [[Партугалія]]
|48.549
|
|-
!7
|{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Нідэрлянды]]
|39.200
|2
|
|-
!8
|{{Сьцяг|Расея}} [[Расея]]
|38.382
|0
|(ЗАБ)
|-
!9
|{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Бэльгія]]
|36.500
| rowspan=&quot;7&quot; |2
|
|-
!10
|{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Аўстрыя]]
|35.825
|
|-
!11
|{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Шатляндыя]]
|33.375
|
|-
!12
|{{Сьцяг|Украіна}} [[Украіна]]
|33.100
|
|-
!13
|{{Сьцяг|Турэччына}} [[Турэччына]]
|30.100
|
|-
!14
|{{Сьцяг|Данія}} [[Данія]]
|27.875
|
|-
!15
|{{Сьцяг|Кіпр}} [[Кіпр]]
|27.750
|
|-
!16
|{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Сэрбія]]
|26.750
| rowspan=&quot;4&quot; |1
|
|-
!17
|{{Сьцяг|Чэхія}} [[Чэхія]]
|26.600
|
|-
!18
|{{Сьцяг|Харватыя}} [[Харватыя]]
|26.275
|
|-
!19
|{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Швайцарыя]]
|26.225
|
|}
|
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Месца
!Асацыяцыя
!Каэфіцыент
!Колькасьць клюбаў
!Нататкі
|-
!20
|{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Грэцыя]]
|26.000
| rowspan=&quot;13&quot; |1
|
|-
!21
|{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Ізраіль]]
|24.375
|
|-
!22
|{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Нарвэгія]]
|21.000
|
|-
!23
|{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Швэцыя]]
|20.500
|
|-
!24
|{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Баўгарыя]]
|20.375
|
|-
!25
|{{Сьцяг|Румынія}} [[Румынія]]
|18.200
|
|-
!26
|{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Азэрбайджан]]
|16.875
|
|-
!27
|{{Сьцяг|Казахстан}} [[Казахстан]]
|15.625
|
|-
!28
|{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Вугоршчына]]
|15.500
|
|-
!29
|{{Сьцяг|Беларусь}} [[Беларусь]]
|15.250
|
|-
!30
|{{Сьцяг|Польшча}} [[Польшча]]
|15.125
|
|-
!31
|{{Сьцяг|Славенія}} [[Славенія]]
|14.250
|
|-
!32
|{{Сьцяг|Славаччына}} [[Славаччына]]
|13.625
|
|-
!33
|{{Сьцяг|Ліхтэнштайн}} [[Ліхтэнштайн]]
|9.000
|0
|(АУС)
|-
!34
|{{Сьцяг|Летува}} [[Летува]]
|8.750
| rowspan=&quot;4&quot; |1
|
|-
!35
|{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Люксэмбург]]
|8.250
|
|-
!36
|{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Босьнія і Герцагавіна]]
|8.000
|
|-
!37
|{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Ірляндыя]]
|7.875
|
|}
|
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Месца
!Асацыяцыя
!Каэфіцыент
!Колькасьць клюбаў
!
|-
!38
|{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Паўночная Македонія]]
|7.625
| rowspan=&quot;18&quot; |1
|
|-
!39
|{{Сьцяг|Армэнія}} [[Армэнія]]
|7.375
|
|-
!40
|{{Сьцяг|Латвія}} [[Латвія]]
|7.375
|
|-
!41
|{{Сьцяг|Альбанія}} [[Малдова|Альбанія]]
|7.250
|
|-
!42
|{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Паўночная Ірляндыя]]
|6.958
|
|-
!43
|{{Сьцяг|Грузія}} [[Грузія]]
|6.875
|
|-
!44
|{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[Фінляндыя]]
|6.875
|
|-
!45
|{{Сьцяг|Малдова}} [[Латвія|Малдова]]
|6.875
|
|-
!46
|{{Сьцяг|Мальта}} [[Мальта]]
|6.375
|
|-
!47
|{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[Фарэрскія астравы]]
|6.125
|
|-
!48
|{{Сьцяг|Косава}} [[Косава]]
|5.833
|
|-
!49
|{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Гібральтар]]
|5.666
|
|-
!50
|{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Чарнагорыя]]
|5.000
|
|-
!51
|{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Ўэйлз]]
|5.000
|
|-
!52
|{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Ісьляндыя]]
|4.875
|
|-
!53
|{{Сьцяг|Эстонія}} [[Эстонія]]
|4.750
|
|-
!54
|{{Сьцяг|Андора}} [[Андора]]
|3.331
|
|-
!55
|{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Сан-Марына]]
|1.166
|
|}
|}

=== Разьмеркаваньне ===
Далей прадстаўляем ліст допуску на гэты сэзон. Трымацель тытулу Лігі Чэмпіёнаў [[Рэал Мадрыд|Рэал]] гарантаваў сабе ўдзел у групавым этапе Лігі Чэмпіёнаў што праз перамогу ў пяпярэднім [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|розыгрышу]], што праз атрыманьне чэмпіёнства ў гішпанскай Ля Лізе, таму наступныя зьмяненьні адпаведна адбыліся ў месцах разьмеркаваньняў сярод іншых удзельнікаў «ніжэйшых» (па рэйтынгу) лігаў, падобным чынам на зьмяненьні паўплывала [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]], падсумоўваючы зьмены:

* Чэмпіёны 11 і 12 асацыяцый (Шатляндыі ды Ўкраіны адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з групавога этапу замест раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф (чэмпіёнскага шляху).
* Чэмпіёны 13 і 14 асацыяцый (Турэцкай ды Дацкай адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з раўнду плэй-оф кваліфікацыйнага плэй-оф замест трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху).
* Чэмпіёны 15 і 16 асацыяцый (Кіпру ды Сэрбіі адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з трэцяга кваліфікацыйнага раўнду замест другога кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху).
* Чэмпіёны 18, 19, 20 ды 21 асацыяцый (Харвацкай, Швайцарскай, Грэцкай ды Ізраільскай адпаведна) уступаюць у розыгрыш з другога кваліфікацыйнага раўнду замест першага кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху).
* Срэбныя чэмпіёны 10 і 11 асацыяцый (Аўстрыі й Шатляндыі адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з трэцяга кваліфікацыйнага раўнду замест другога кваліфікацыйнага раўнду (шляху прадстаўнікоў ліг).

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Ліст допуску на сэзон Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023
! colspan=&quot;2&quot; |
!Каманды ўступаючыя на гэтым этапе ў розыгрыш
!Каманды, што трапілі сюды з папярэдняга раўнду
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Папярэдні раўнд
(4 каманды)
|
* 4 чэмпіёны з асацыяцыяў 52—55
|
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Першы кваліфікацыйны раўнд
(30 камандаў)
|
* 29 чэмпіёнаў з асацыяцыяў 22—51 (акрамя Ліхтэнштайну)
|
* 1 пераможца папярэдняга раўнду
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Другі кваліфікацыйны раўнд
(24 камандаў)
!Шлях чэмпіёнаў
(20 камандаў)
|
* 5 чэмпіёнаў з асацыяцыяў 17—21
|
* 15 пераможцаў першага кваліфікацыйнага раўнду
|-
!Шлях прадстаўнікоў лігаў
(4 камандаў)
|
* 4 срэбных чэмпёны з асацыяцыяў 12—15
|
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Трэці кваліфікацыйны раўнд
(20 камандаў)
!Шлях чэмпіёнаў
(12 камандаў)
|
* 2 чэмпіёны з асацыяцыяў 15—16
|
* 10 пераможцаў другога кваліфікацыйнага раўнду (па шляху чэмпіёнаў)
|-
!Шлях прадстаўнікоў лігаў
(8 камандаў)
|
* 4 срэбныя чэмпіёны з асацыяцыяў 7—11 (акрамя Расеі)
* 2 бронзавыя прызёры з асацыяцыяў 5—6
|
* 2 пераможцы другога кваліфікацыйнага раўнду (па шляху прадстаўнікоў лігаў)
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Раўнд кваліфікацыі плэй-оф
(12 камандаў)
!Шлях чэмпіёнаў
(8 камандаў)
|
* 2 чэмпіёны з асацыяцыяў 13—14
|
* 6 пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (па шляху чэмпіёнаў)
|-
!Шлях прадстаўнікоў лігаў
(4 каманды)
|
|
* 4 пераможцы трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (па шляху прадстаўнікоў лігаў)
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Групавы этап
(32 каманды)
|
* Уладальнік тытулу чэмпіёна лігі Эўропы
* 11 чэмпіёнаў з асацыяцый 1-12 (акрамя Расеі)
* 6 срэбных чэмпіёнаў з асацыяцыяў 1-6
* 4 бронзавыя прызёры з асацыяцыяў 1-4
* 4 уладальнікі чацьвёртых месцаў з асацыяцыяў 1-4
|
* 4 пераможцы раўнду плэй-оф (па шляху чэмпіёнаў)
* 2 пераможцы раўнду плэй-оф (па шляху прадстаўнікоў лігаў)
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Плэй-оф асноўнай часткі
(16 камандаў)
|
|
* 8 пераможцаў груповога этапу
* 8 срэбных пераможцаў групавога этапу
|}

=== Каманды-ўдзельнікі ===
Пазнакі ў дужках паказваюць якім чынам кожная каманда кваліфікавалася на свой пачатковы раўнд у турніры:

* ЛЧ: Уладальнік Чэмпіёнскага тытулу Лігі Чэмпіёнаў.
* ЛЭ: Уладальнік Чэмпіёнскага тытулу Лігі Эўропы.
* 1-ы(-ая, -ае), 2-і(-ая, -ое), 3-і(-яя, -яе), 4-ы(4-ая, 4-ае) і г. д.: пазіцыя ва ўласнай лізе папярэдняга сезону.
* Прп-: пазіцыі ў лігах праз прыпыненьне папярэдніх сезонаў былі вызначаныя нацыянальнымі асацыяцыямі; усе каманды падлягалі зацьвярджэньню УЭФА ў адпаведнасьці з рэкамендацыямі для ўдзелу ў эўрапейскіх спаборніцтвах.

Другі кваліфікацыйны раўнд, трэці кваліфікацыйны раўнд і раўнд плэй-оф былі падзеленыя на Чэмпіёнскі Шлях ('''ЧШ''') ды Шлях Прадстаўнікоў Лігаў ('''ШПЛ''').

Колерам паказаны працягваньне ўдзелу ў розыгрышы, або спыненьне онлайн, падчас правядзеньня турніру.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Колер
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |Каманда выбыла з розыгрышу
|-
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |Каманда пасьпяхова прасоўваецца па розыгрышы, або рыхтуецца ўступіць у яго
|-
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |Каманда ўступіць у розыгрыш неўзабаве
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Кваліфікацыя каманд у Лігу Чэмпіёнаў УЭФА 2022-23
! colspan=&quot;2&quot; |Раўнд уступленьня
! colspan=&quot;4&quot; |Каманды
|-
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;7&quot; |Групавы этап
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; | {{Сьцяг|Гішпанія}} [[Рэал Мадрыд|Рэал]] ([[Мадрыд]]) (1-ы)&lt;sup&gt;ЛЧ&lt;/sup&gt;
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; | {{Сьцяг|Нямеччына}} [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]] ([[Франкфурт-на-Майне|Франкфурт]]) (ЛЭ)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Манчэстэр Сіці|Сіці]] ([[Манчэстэр]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]] (2-і)
|-
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] ([[Лёндан]]) (3-і)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Тотэнгэм Готспур]] ([[Лёндан]]) (4-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]] (2-ая)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]] ([[Мадрыд]]) (3-і)
|-
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]] (4-ая)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Італія}} [[Мілян (футбольны клюб)|Мілян]] (1-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Італія}} [[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэрнацыянале]] ([[Мілян]]) (2-і)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Італія}} [[Напалі Нэапаль|Напалі]] ([[Нэапаль]]) (3-і)
|-
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Італія}} [[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]] ([[Турын]]) (4-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]] ([[Мюнхэн]]) (1-ая)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Барусія Дортмунд|Барусія]] ([[Дортмунд]]) (2-ая)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баер Левэркузэн|Баер 04]] ([[Левэркузэн]]) (3-і)
|-
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[РБ Ляйпцыг (футбольны клюб)|РБ]] ([[Ляйпцыг]]) (4-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Францыя}} [[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]] ([[Парыж]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Францыя}} [[Алімпік Марсэль|Алімпік]] ([[Марсэль]]) (2-і)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Порту (футбольны клюб)|Порту]] (1-ае)
|-
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Спортынг Лісабон|Спортынг]] ([[Лісабон]]) (2-і)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Аякс Амстэрдам|Аякс]] ([[Амстэрдам]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Бруге (футбольны клюб)|Бруге]] (1-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Рэд Бул Зальцбург|Рэд Бул]] ([[Зальцбург]]) (1-ы)
|-
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Сэлтык Глазга|Сэлтык]] ([[Глазга]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Украіна}} [[Шахтар Данецк|Шахтар]] ([[Данецк]]) (Прп-1-ы)
| colspan=&quot;3&quot; |
|-
! colspan=&quot;6&quot; |
|-
!Плэй-оф кваліфікацыі
!ЧШ
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспор]] ([[Трабзон]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Данія}} [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]] (1-ы)
| colspan=&quot;2&quot; |
|-
! colspan=&quot;6&quot; |
|-
! rowspan=&quot;3&quot; |Трэці кваліфікацыйны раўнд
!&lt;abbr&gt;ЧШ&lt;/abbr&gt;
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Кіпр}} [[Апалён Лімасол|Апалён]] ([[Лімасол]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]]) (1-ая)
| colspan=&quot;2&quot; |
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |&lt;abbr&gt;ШПЛ&lt;/abbr&gt;
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Францыя}} [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]]) (3-яе)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]]) (3-яя)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]]) (2-і)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль]] ([[Брусэль]]) (2-і)
|-
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Штурм Грац|Штурм]] ([[Грац]]) (2-і)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]]) (2-і)
| colspan=&quot;2&quot; |
|-
! colspan=&quot;6&quot; |
|-
! rowspan=&quot;3&quot; |Другі кваліфікацыйны раўнд
! rowspan=&quot;2&quot; |&lt;abbr&gt;ЧШ&lt;/abbr&gt;
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]]) (1-ая)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]]) (1-ае)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Цюрых (футбольны клюб)|Цюрых]] (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]]) (1-ы)
|-
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]]) (1-ае)
|
| colspan=&quot;2&quot; |
|-
!&lt;abbr&gt;ШПЛ&lt;/abbr&gt;
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]]) (Прп-2-ое)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Фэнэрбахчэ Стамбул|Фэнэрбахчэ]] ([[Стамбул]]) (2-ое)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]]) (2-і)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Кіпр}} [[АЕК Лярнака|АЕК]] ([[Лярнака]]) (2-і)
|-
! colspan=&quot;6&quot; |
|-
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;8&quot; |Першы кваліфікацыйны раўнд
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] (1-ае)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Румынія}} [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока]]) (1-ы)
|-
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Казахстан}} [[Табол Кастанай|Табол]] ([[Кастанай]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Беларусь}} [[Шахцёр Салігорск|Шахцёр]] ([[Салігорск]]) (1-ы)
|-
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Польшча}} [[Лех Познань|Лех]] ([[Познань]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Славенія}} [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]] (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Славаччына}} [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]]) (1-ы)
|-
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Зрынскі Мостар|Зрынскі]] ([[Мостар]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]]) (1-ыя)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]]) (1-ыя)
|-
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Латвія}} [[Рыская футбольная школа]] ([[Рыга]]) (1-ая)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Альбанія}} [[Тырана (футбольны клюб)|Тырана]] (1-ая)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]]) (1-ы)
|-
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Грузія}} [[Дынама Батумі|Дынама]] ([[Батумі]]) (1-ае)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Мальта}} [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] ([[Паола]]) (1-ы)
|-
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[КІ Кляксьвік|КІ]] ([[Кляксьвік]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Косава}} [[Балкані Сухарэка|КФ Балкані]] ([[Сухарэка]]) (1-ыя)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Сут’еска Нікшыч|Сут’еска]] ([[Нікшыч]]) (1-ая)
|-
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Нью-Сэйнтс Освэстры|Нью-Сэйнтс]] ([[Освэстры]]) (1-ыя)
|
|
|
|-
! colspan=&quot;6&quot; |
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Папярэдні раўнд
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Эстонія}} [[Левадыя Талін|Левадыя]] ([[Талін]]) (1-ая)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Андора}} [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Ля Фіярыта Монтэджардана|Ля Фіярыта]] ([[Монтэджардына|Монтэджардана]]) (1-ая)
|}
Заўвагі:

# '''[[Расея]]:''' 28 лютага 2022 году расейскія футбольныя клюбы й зборныя былі адхілены ад спаборніцтваў ФІФА і УЭФА праз уварваньне Расеі ва Ўкраіну ў 2022 годзе. 2 траўня 2022 году УЭФА пацьвердзіла, што расейскія клюбы будуць выключаныя са спаборніцтваў УЭФА 2022—2023 гадоў.
# '''[[Ліхтэнштайн]]:''' Сем камандаў афіляваных зь Ліхтэнштайнскай футбольнай федэрацыяй гуляюць у Швайцарскай футбольнай лізе, адпаведна адбор праходзіць па Швайцарскай квоце. Адзінае эўрапейскае спаборніцтва, куда могуць трапіць удзельнікі празь Ліхтэнштайнскую асацыяцыю — Футбольны кубак Ліхтэнштайна, пераможцы якога кваліфікуюцца ў [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА|Лігу Канфэрэнцыяў УЭФА]].
# '''[[Украіна]]:''' Украінская Прэм’ер-ліга 2021-22 гадоў была спыненая праз расейскае ўварваньне ва Ўкраіну ў 2022 годзе. Дзьве лепшыя каманды лігі на момант спыненьня (данецкі «Шахтар» і кіеўскае «Дынама») былі абраныя Ўкраінскай асацыяцыяй футболу для ўдзелу ў Лізе чэмпіёнаў УЭФА 2022-23 гадоў.

== Расклад матчаў ==
Усім матчам былі разьмеркаваныя гульнявыя дні ў аўторак ды сераду, акрамя фіналу папярэдняга раўнду, які мусіў прайсьці ў пятніцу.

Усе лёсаваньні мусяць прайсьці ў штаб-кватэры УЭФА ў швайцарскім [[Ньён]]е, за выключэннем лёсаваньня групавога этапу, якое адбудзецца ў [[Стамбул]]е, [[Турэччына]].
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Расклад матчаў на Лігу чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023
!Фаза
!Раўнд
!Лёсаваньне
!Першы матч
!Другі матч
|-
| rowspan=&quot;4&quot; |Кваліфікацыя
|Папярэдні раўнд
|7 чэрвеня 2022
|21 чэрвеня 2022 (паўфіналы)
|24 чэрвеня 2022 (фінал)
|-
|Першы кваліфікацыйны раўнд
|14 чэрвеня 2022
|5—6 ліпеня 2022
|12—13 ліпеня 2022
|-
|Другі кваліфікацыйны раўнд
|15 чэрвеня 2022
|19—20 ліпеня 2022
|26—27 ліпеня 2022
|-
|Трэці кваліфікацыйны раўнд
|18 ліпеня 2022
|2—3 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|Плэй-оф
|Кваліфікацыйны плэй-оф
|2 жніўня 2022
|16—17 жніўня 2022
|23—24 жніўня 2022
|-
| rowspan=&quot;6&quot; |Групавы этап
|1 гульнявы дзень
| rowspan=&quot;6&quot; |25 жніўня 2022
| colspan=&quot;2&quot; |6—7 верасьня 2022
|-
|2 гульнявы дзень
| colspan=&quot;2&quot; |13—14 верасьня 2022
|-
|3 гульнявы дзень
| colspan=&quot;2&quot; |4—5 кастрычніка 2022
|-
|4 гульнявы дзень
| colspan=&quot;2&quot; |11—12 кастрычніка 2022
|-
|5 гульнявы дзень
| colspan=&quot;2&quot; |25—26 кастрычніка 2022
|-
|6 гульнявы дзень
| colspan=&quot;2&quot; |1—2 лістапада 2022
|-
| rowspan=&quot;4&quot; |Гульні на вылет
|Раўнд шаснаццаці
|7 лістапада 2022
|14-15 і 21—22 лютага 2023
|7-8 і 14—15 сакавіка 2023
|-
|Чвэрцьфіналы
| rowspan=&quot;3&quot; |17 сакавіка 2023
|11—12 красавіка 2023
|18—19 красавіка 2023
|-
|Паўфіналы
|9—10 траўня 2023
|16—17 траўня 2023
|-
|Фінал
| colspan=&quot;2&quot; |10 чэрвеня 2023 году на «[[Алімпійскі стадыён Ататурка|Алімпійскім стадыёне Ататурка]]» у [[Стамбул]]е.
|}

== Кваліфікацыйныя раўнды ==

=== Папярэдні раўнд ===
Лёсаваньне адбылося па раскладзе 7 чэрвеня. Удзельнічаць маюцца ў папярэднім раўндзе чатыры каманды. Пасеў камандаў для лёсаваньня быў заснаваны на іх клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022 году з двума пасеянымі і двума непасеянымі. Усе матчы пройдуць на стадыёне Вікінгура ў Рэйк’явіку, Ісьляндыя.

Пераможца пяпярэдняга раўнду праходзе ў першы кваліфікацыйны раўнд. Пераможаныя ўдзельнікі папярэдняга раўнду аўтаматычна пяройдуць у другі кваліфікацыйны раўнд чэмпіёнскага шляху [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА 2022-23|Лігі Канфэрэнцыяў УЭФА]].
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!Лік
!Каманда 2
!Галы й галеадоры
|-
! colspan=&quot;3&quot; |Паўфіналы
!
|-
|{{Сьцяг|Эстонія}} [[Левадыя Талін|Левадыя]] ([[Талін]])
|1-6
|{{Сьцяг|Ісьляндыя}}''' [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]])'''
|[[Закарыя Бегларышвілі|Бегларышвілі]] 6' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:0), [[Даглес Макляган|Макляган]] 10' (1:1), [[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 27' (1:2), [[Халдур Шмаўры Сыгурдсан|Сыгурдсан]] 45' (1:3), [[Мікалай Андрэас Гансэн|Гансэн]] 49' (1:4), [[Гэльгі Гуд’ёнсан|Гуд’ёнсан]] 71' (1:5), [[Юліўс Магнусан|Магнусан]] 77' (1:6)
|-
|{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Ля Фіярыта Монтэджардана|Ля Фіярыта]] ([[Монтэджардына|Монтэджардана]])
|1-2
|{{Сьцяг|Андора}}''' [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]])'''
|[[Даніла Эзэкіэль Рынальдзі|Рынальдзі]] 45+2' (1:0), [[Хэніс Сальдэвіля Сольдуга|Сальдэвіля]] 55' (1:1), 66' (1:2)
|-
! colspan=&quot;3&quot; |Фінал
!
|-
|{{Сьцяг|Андора}} [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]])
|0-1
|{{Сьцяг|Ісьляндыя}}''' [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]])'''
|[[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 68' (0:1)
|}

=== Першы кваліфікацыйны раўнд ===
Лёсаваньне першага кваліфікацыйнага раўнду прайшло 14 чэрвеня 2022 году. Першым матчам наканавана 6 й 7 ліпеня, а матчам у адказ — 12 й 13 ліпеня 2022 году.

Пераможцы двубою накіроўваюцца ў другі раўнд кваліфікацыі па Шляху Чэмпіёнаў. Пераможаным наканавана перавесьціся ў другі раўнд кваліфікацыі [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА 2022—2023|Лігі канфэрэнцыяў]] на Шлях Чэмпіёнаў.
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
!Галы й галеадоры
!
!
!
!
!Удзельнікі пасьляматчавых пэнальці
|-
|{{Сьцяг|Армэнія}}''' [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]])'''
|2:2 (4:3){{Заўвага|назва=пэнальці}}
|{{Сьцяг|Румынія}} [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока]])
|0:0
|2:2{{Заўвага|назва=д.ч.}}
|1. —
2.[[Бісмарк Аджэй-Баатэнг|Нана]] 6' (0:1), [[Зоран Гаіч|Гаіч]] 89' (1:1), [[Клаўдыю Адрыян Міхай Петрыла|Петрыла]] 94' (1:2), [[Зоран Гаіч|Гаіч]] 119' (2:2)
| colspan=&quot;6&quot; |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Яўген Кочук|Кочук]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Артак Даш'ян|Даш'ян]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Аванес Арутунян|Арутунян]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Артур Авагян|Авагян]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;|лік=4-3|кам2={{пэнгол}}[[Марка Дуганджыч|Дуганджыч]]&lt;br /&gt;{{пэнміма}}[[Клаўдыю Адрыян Міхай Петрыла|Петрыла]] &lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Андрэй Бурка|Бурка]] &lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Карла Мухар|Мухар]] &lt;br /&gt;{{пэнміма}}[[Марыё Хорхэ Маліка Паўліна|Камора]]}}
|-
|{{Сьцяг|Славенія}}''' [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]]'''
|2:0{{Заўвага|Пераможаны ў гэтым двубоі перайшоў у 3 кваліфікацыйны этап Лігі Канфэрэнцыяў 2022—2023.|name=&quot;нюанс цякучага кваліфікацыйнага этапу&quot;}}
|{{Сьцяг|Беларусь}} [[Шахцёр Салігорск|Шахцёр]] ([[Салігорск]])
|0:0
|2:0
| colspan=&quot;7&quot; |1. —
2.[[Рока Батурына|Батурына]] 12' (1:0), 56' (2:0)
|-
|{{Сьцяг|Баўгарыя}}''' [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])'''
|3:0
|{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Сут’еска Нікшыч|Сут’еска]] ([[Нікшыч]])
|2:0
|1:0
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Алекс Сантана|Сантана]] 74' (1:0), [[Матыяс Фабіян Тысэра|Тысэра]] 90+1' (2:0)
2.[[П'ерас Сатырыю|Сатырыю]] 53' (3:0)
|-
|{{Сьцяг|Люксэмбург}}''' [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]])'''
|3:1
|{{Сьцяг|Альбанія}} [[Тырана (футбольны клюб)|Тырана]]
|1:0
|2:1
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Магсан Хасан Нэдэр|Нэдэр]] 71' (1:0)
2.[[Філіп Боіч|Боіч]] 49' (2:0), [[Дэйвід Сінані|Сінані]] 61' (3:0), [[Рэдан Джыджа|Джыджа]] 78' (3:1)
|-
|{{Сьцяг|Казахстан}} [[Табол Кастанай|Табол]] ([[Кастанай]])
|1:5
|{{Сьцяг|Вугоршчына}}''' [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])'''
|0:0
|1:5
| colspan=&quot;7&quot; |1. —
2.[[Адама Малюда Траарэ|Траарэ]] 4' (0:1), 17' (0:2), [[Айса Лайдуні|Лайдуні]] 21' (0:3), [[Ігар Сяргееў|Сяргееў]] 23' (1:3), [[Форчун Басі|Басі]] 74' (1:4), 90+1' (1:5)
|-
|{{Сьцяг|Швэцыя}}''' [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]]'''
|6:5
|{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]])
|3:2
|3:3
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Мартын Ульсан|Ульсан]] 16' (1:0), [[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 38' (1:1), [[Уля Тойванэн|Тойванэн]] 42' (2:1), [[Вэлька Бірманчэвіч|Бірманчэвіч]] 84' (3:1), [[Гэльгі Гуд’ёнсан|Гуд’ёнсан]] 90+3' (3:2)
2.[[Карл Фрыдлейфур Гунарсан|Гунарсан]] 15' (3:3), [[Вэлька Бірманчэвіч|Бірманчэвіч]] 34' (4:3), [[Фэлікс Бэіма|Бэіма]] 44' (5:3), [[Андэрс Крыстыянсэн|Крыстыянсэн]] 49' (6:3), [[Мікалай Андрэас Гансэн|Гансэн]] 56' (6:4), [[Карл Фрыдлейфур Гунарсан|Гунарсан]] 75' (6:5)
|-
|{{Сьцяг|Косава}} [[Балкані Сухарэка|КФ Балкані]] ([[Сухарэка]])
|1:2
|{{Сьцяг|Летува}}''' [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])'''
|1:1
|0:1{{Заўвага|назва=д.ч.}}
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Назьмі Грыпшы|Грыпшы]] 15' (1:0), [[Олівэр Баф|Баф]] 25' (1:1)
2.[[Кегіндэ Матыяс Аевусі|Аевусі]] 97' (1:2)
|-
|{{Сьцяг|Фінляндыя}}''' [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]])'''
|2:2{{Заўвага|name=&quot;нюанс цякучага кваліфікацыйнага этапу&quot;}}(5:4){{Заўвага|Для выяўленьня пераможцы каманды білі пэнальці|назва=пэнальці}}
|{{Сьцяг|Латвія}} [[Рыская футбольная школа]] ([[Рыга]])
|1:0
|1:2{{Заўвага|Для выяўленьня пераможцы быў задзейнічаны дадатковы час у два таймы па 15 хвілінаў|назва=д.ч.}}
|1.[[Мануэль Мартыч|Мартыч]] 11' (1:0)
2.[[Артур Зюзінc|Зюзінc]] 48' (1:1), [[Стэфан Паніч|Паніч]] 56' (1:2), [[Мурыля Энрыке дэ Араўха Сантас|Мурыля]] 75' (2:2)
| colspan=&quot;6&quot; |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Сантэры Вяянянен|Вяянянен]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Мурыля Энрыке дэ Араўха Сантас|Мурыля]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Боян Радулавіч|Радулавіч]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Фабіян Сэрарэнс|Сэрарэнс]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Каспэр Тэрха|Тэрха]]{{пэнгол}}|лік=5-4|кам2={{пэнгол}}[[Віталь Ягадзінскіс|Ягадзінскіс]]&lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Таміслаў Шарыч|Шарыч]] &lt;br /&gt;{{пэнміма}}[[Стэфан Паніч|Паніч]] &lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Жыга Ліпушчак|Ліпушчак]] &lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Пётр Марэш|Марэш]]}}
|-
|{{Сьцяг|Нарвэгія}}''' [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]'''
|4:3
|{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[КІ Кляксьвік|КІ]] ([[Кляксьвік]])
|3:0
|1:3
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 11' (1:0), 31' (2:0), 58' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (3:0)
2.[[Мэдс Бо Мікэльсэн|Мікэльсэн]] 12' (3:1), [[Якуп Біскопсту Андрэасэн|Андрэасэн]] 20' (3:2), [[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 55 ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (4:2), [[Якуп Біскопсту Андрэасэн|Андрэасэн]] 85' (4:3)
|-
|{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Нью-Сэйнтс Освэстры|Нью-Сэйнтс]] ([[Освэстры]])
|1:2
|{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}}''' [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]])'''
|1:0
|0:2{{Заўвага|назва=д.ч.}}
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Раян Бробэл|Бробэл]] 57' (1:0)
2.[[Джэймі Малгры|Малгры]] 90+4' (1:1), [[Ітан Дэвайн|Дэвайн]] 95' (1:2)
|-
|{{Сьцяг|Ірляндыя}}''' [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]])'''
|3:0
|{{Сьцяг|Мальта}} [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] ([[Паола]])
|3:0
|0:0
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Ронан Фін|Фін]] 25' (1:0), [[Дылан Ўотс|Ўотс]] 40' (2:0), [[Роры Гэфні|Гэфні]] 78' (3:0)
2.—
|-
|{{Сьцяг|Польшча}} [[Лех Познань|Лех]] ([[Познань]])
|2:5
|{{Сьцяг|Азэрбайджан}}''' [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])'''
|1:0
|1:5
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Мікаэль Ісгак|Ісгак]] 41' (1:0)
2.[[Крыстафэр Вэльдэ|Вэльдэ]] 1' (2:0), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 14' (2:1), [[Філіп Азобіч|Азобіч]] 42' (2:2), [[Кэвін Давід Мэдына Рэнтэрыя|Мэдына]] 56' (2:3), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 74' (2:4), [[Абас Гусэйнаў|Гусэйнаў]] 77' (2:5)
|-
|{{Сьцяг|Паўночная Македонія}}''' [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]])'''
|3:2
|{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]])
|3:0
|0:2
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Мамаду Данфа|Данфа]] 11' (1:0), [[Сандэй Адэтунджы|Адэтунджы]] 28' (2:0), [[Скот Ўайзмэн|Ўайзмэн]] 62' ([[Аўтагол|аўта]]) (3:0)
2.[[Хуан Франсіска Гарсія Пенья|Хуанфры]] 32' (3:1), [[Лі Гэнры Касьяр|Касьяр]] 69 (3:2)
|-
|{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Зрынскі Мостар|Зрынскі]] ([[Мостар]])
|0:1
|{{Сьцяг|Малдова}}''' [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])'''
|0:0
|0:1
| colspan=&quot;7&quot; |1. —
2.[[Ігар Савіч|Савіч]] 22' ([[Аўтагол|аўта]]) (0:1)
|-
|{{Сьцяг|Славаччына}}''' [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]])'''
|2:1
|{{Сьцяг|Грузія}} [[Дынама Батумі|Дынама]] ([[Батумі]])
|0:0
|2:1{{Заўвага|назва=д.ч.}}
| colspan=&quot;7&quot; |1. —
2.[[Зурыка Давіташвілі|Давіташвілі]] 104' (0:1), [[Тыгран Барсэгян|Барсэгян]] 115' (1:1), [[Іван Шапоньчык|Шапоньчык]] 120+3' (2:1)
|}

=== Другі кваліфікацыцны раўнд ===
Лёсаваньне другога кваліфікацыйнага раўнду адбылося 15 чэрвеня 2022 году. Першым матчам наканавана 19 й 20 ліпеня, а матчам у адказ — 26 й 27 ліпеня 2022 году адпаведна.

Пераможцы двубою кваліфікуюцца ў трэці раўнд адпаведнага шляху. Пераможаныя на чэмпіёнскім шляху адпраўляюцца ў чэмпіёнскі шлях трэцяга кваліфікацыйнага раўнду [[Ліга Эўропы УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]], у той жа час астатнія са шляху прадстаўнікоў лігі адпраўляюцца ў частку шляху прадстаўнікоў лігі трэцяга кваліфікацыйнага раўнду [[Ліга Эўропы УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]].
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
!Галы й галеадоры
|+Чэмпіёнскі шлях
|'''{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])'''
|5:3
|{{Сьцяг|Славаччына}} [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]])
|1:2
|4:1
|1.[[Крыстафэр Закарыясэн|Закарыясэн]] 70' (1:0), [[Гурам Кашыа|Кашыа]] 81' (1:1), [[Тыгран Барсэгян|Барсэгян]] 86' (1:2)
2.[[Франк Балі|Балі]] 20' (2:2), [[Крыстафэр Закарыясэн|Закарыясэн]] 31' (3:2), [[Вэрнан ДэМарка Марлякі|ДэМарка]] 70' (3:3), [[Адама Малюда Траарэ|Траарэ]] 89' (4:3), [[Айса Лайдуні|Лайдуні]] 90+5' (5:3)
|-
|'''{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])'''
|3:2
|{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]])
|2:2
|1:0
|1.[[Кэвен да Сілва Інасіў|Кэвен]] 25' (0:1), [[Арыян Адэмі|Адэмі]] 44' (1:1), [[Бруна Пэткавіч|Пэткавіч]] 86' (2:1), [[Рэнальда Сефас|Сефас]] 89' (2:2)

2.[[Арыян Адэмі|Адэмі]] 47' (3:2)
|-
|'''{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])'''
|5:4
|{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Цюрых (футбольны клюб)|Цюрых]]
|3:2
|2:2{{Заўвага|назва=д.ч.}}
|1.[[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 17' (1:0), [[Ібраіма Ваджы|Ваджы]] 36' (2:0), 65' (3:0), [[Ліндрыт Камбэры|Камбэры]] 65' (3:1), [[Мірлінд Крэзью|Крэзью]] 85' (3:2)
2.[[Максім Мядзьведзеў|Мядзьведзеў]] 4' ([[Аўтагол|аўта]]) (3:3), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 56' (4:3), [[Іван Сантыні|Сантыні]] 90+6' (4:4), [[Авусі Квабэна|Авусі]] 98 (5:4)
|-
|{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]])
|1:7
|'''{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]])'''
|1:2
|0:5
|1.[[Томаш Хоры|Хоры]] 6' (0:1), [[Боян Радулавіч|Радулавіч]] 50' (1:1), [[Ян Копіц|Копіц]] 57' (1:2)

2.[[Лудэк Пэрніца|Пэрніца]] 11' (1:3), [[Ян Сыкара|Сыкара]] 21' (1:4), [[Лукаш Гэйда|Гэйда]] 31' (1:5), [[Ян Сыкара|Сыкара]] 76' (1:6), [[Ян Клімент|Клімент]] 84' (1:7)
|-
|{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]])
|1:8
|'''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]'''
|1:0
|0:8
|1.[[Кірк Міляр|Міляр]] 83' (1:0)
2.[[Гуга Вэтлесан|Вэтлесан]] 7' (1:1), [[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 21' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:2), [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 23' (1:3), [[Ульрык Салтнэс|Салтнэс]] 29' (1:4), [[Рунар Эспэйорд|Эспэйорд]] 52' (1:5), [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 54' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:6), [[Альфонс Сампстэд|Сампстэд]] 73' (1:7), [[Рунар Эспэйорд|Эспэйорд]] 88' (1:8)
|-
|'''{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])'''
|3:0
|{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]]
|1:0
|2:0
|1.[[Фаб'ен Урэга|Урэга]] 49' (1:0)
2.[[Кегіндэ Матыяс Аевусі|Аевусі]] 34' (2:0), [[Рэнан Алівэйра|Алівэйра]] 52' (3:0)
|-
|'''{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])'''
|4:2
|{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]])
|3:0
|1:2
|1.[[П'ерас Сатырыю|Сатырыю]] 26' (1:0), 35' (2:0), [[Ігар Тыяга Насымента Радрыгес|Тыяга]] 90+4' (3:0)

2.[[Аарон Грын|Грын]] 21' (3:1), [[Айдама Эмаку|Эмаку]] 88' (3:2), [[Каўлі Алівэйра Соўза|Каўлі]] 90+4' (4:2)
|-
|{{Сьцяг|Славенія}} [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]]
|0:1
|'''{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])'''
|0:0
|0:1
|1. —

2.[[Мамо Янсанэ|Янсанэ]] 90+2' (0:1)
|-
|'''{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]])'''
|5:1
|{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]])
|1:1
|4:0
|1.[[Філіп Аксель Фрыгаст Цынкернагэль|Цынкернагэль]] 7' (0:1), [[Долеў Хазіза|Хазіза]] 90+2' (1:1)
2.[[Цярон Чэры|Чэры]] 5' (2:1), [[Францьдзі П'ера|П’ера]] 61' (3:1), 65' (4:1), [[Мухамад Абу Фана|Абу Фана]] 86' (5:1)
|-
|'''{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]])'''
|4:2
|{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]])
|0:1
|4:1
|1.[[Самір Хаджы|Хаджы]] 72' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (0:1)

2.[[Магсан Хасан Нэдэр|Нэдэр]] 21' (0:2), [[Карлёс Джэмісан Тэлес дос Сантас Жуніёр|Жуніньё]] 24' (1:2), [[Лука Юрычыч|Юрычыч]] 53' (2:2), [[Юзуф Атубанджа|Атубанджа]] 75' (3:2), [[Лука Юрычыч|Юрычыч]] 85' (4:2)
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
!Галы й галеадоры
!
!
!Удзельнікі пасьляматчавых пэнальці
|+Шлях прадстаўнікоў лігі
|'''{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]])'''
|2:2 (4:3){{Заўвага|назва=пэнальці}}
|{{Сьцяг|Кіпр}} [[АЕК Лярнака|АЕК]] ([[Лярнака]])
|1:1
|1:1{{Заўвага|назва=д.ч.}}
|1.[[Адам Дзюрча|Дзюрча]] 81' (0:1), [[Эрык Сьвятчанка|Сьвятчанка]] 84' (1:1)

2.[[Віктар Алатунджы|Алатунджы]] 9' (1:2), [[Гэнрык Дальсгор|Дальсгор]] 12' (2:2)
| colspan=&quot;3&quot; |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Гэнрык Дальсгор|Дальсгор]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Піёнэ Сыста|Сыста]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Олівэр Сёрэнсэн|Сёрэнсэн]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Нікаляс Дур|Дур]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Соры Каба|Каба]]{{пэнміма}}|лік=4:3|кам2={{пэнміма}}[[Омры Альтман|Альтман]]&lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Хрвое Мілічавіч|Мілічавіч]] &lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Хасэ Рома|Рома]] &lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Бруна Гама|Гама]] &lt;br /&gt;{{пэнміма}}[[Густаву Ледыш|Ледыш]]}}
|-
|'''{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]])'''
|2:1
|{{Сьцяг|Турэччына}} [[Фэнэрбахчэ Стамбул|Фэнэрбахчэ]] ([[Стамбул]])
|0:0
|2:1{{Заўвага|назва=д.ч.}}
| colspan=&quot;4&quot; |1.—
2.[[Віталь Буяльскі|Буяльскі]] 57' (1:0), [[Атыла Салаі|Салаі]] 89' (1:1), [[Аляксандар Караваеў|Караваеў]] 114' (2:1)
|}

=== Трэці кваліфікацыйны раўнд ===
Лёсаваньне трэцяга кваліфікацыйнага раўнду адбылося 18 ліпеня 2022 году а 13 гадзіны па Менскаму часе. Усяго 20 камандам наканаваны ўдзел у трэцім кваліфікацыйным раўндзе. Яны будуць падзеленыя на 2 шляхі:

* '''Чэмпіёнскі шлях''' (12 камандаў)
* '''Шлях прадстаўнікоў лігі''' (8 камандаў)

Пасеў камандаў перад лёсаваньнем адбыўся па клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+'''Чэмпіёнскі шлях'''
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
|-
|{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]])
|матч 1
|{{Сьцяг|Кіпр}} [[Апалён Лімасол|Апалён]] ([[Лімасол]])
|3 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])
|матч 2
|{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])
|3 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])
|матч 3
|{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])
|2 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])
|матч 4
|{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]])
|2 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]
|матч 5
|{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])
|3 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]])
|матч 6
|{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]])
|3 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+'''Шлях прадстаўнікоў лігі'''
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
|-
|{{Сьцяг|Францыя}} [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]])
|матч 7
|{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]])
|2 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]])
|матч 8
|{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Штурм Грац|Штурм]] ([[Грац]])
|3 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль]] ([[Брусэль]])
|матч 9
|{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]])
|2 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]])
|матч 10
|{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]])
|2 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|}

=== Раўнд кваліфікацыйнага плэй-оф ===
Лёсаваньне раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф адбудзецца 2 жніўня 2022 году. Усяго 12 камандаў будзе ўдзельнічаць у раўндзе кваліфікацыйнага плэй-оф. Яны будуць падзеленыя на 2 шляхі:

* '''Чэмпіёнскі шлях''' (8 камандаў): 2 каманды, што пачынаюць свой удзел з гэтага раўнду й 6 пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раўнду
* '''Шлях прадстаўнікоў лігі''' (4 каманды): 4 пераможцы трэцяга кваліфікацыйнага раўнду

Пасеў камандаў перад лёсаваньнем адбудзецца па клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022. Для пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раунду, чыя асоба ня будзе вядомая на момант лёсаваньня, будзе выкарыстоўвацца клюбны каэфіцыент каманды, што мае найвышэйшы рэйтынг у кожнай з пар. Першая каманда, што выбіраецца ў кожнай пары падчас лёсаваньня, будзе камандай-гаспадыняй першага матчу.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+'''Чэмпіёнскі шлях'''
!Пасеяныя
!Непасеяныя
|-
|
* {{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]]) (46) /{{Заўвага|пераможца трэцяга кваліфікацыйнага раўнду, асоба якога ня будзе вядомая на момант лёсаваньня.|name=&quot;нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф&quot;}} {{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]]) (4,25)
* {{Сьцяг|Данія}} [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]] (40,5)
* {{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]]) (23) /{{Заўвага|name=&quot;нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф&quot;}} {{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]]) (49,5)
* {{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]]) (22,5) /{{Заўвага|name=&quot;нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф&quot;}} {{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]]) (31)
|
* {{Сьцяг|Турэччына}} [[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспор]] ([[Трабзон]]) (5,5)
* {{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] (17) /{{Заўвага|name=&quot;нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф&quot;}} {{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]]) (8)
* {{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]]) (25) /{{Заўвага|name=&quot;нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф&quot;}} {{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]]) (15,5)
* {{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]]) (7) /{{Заўвага|name=&quot;нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф&quot;}} {{Сьцяг|Кіпр}} [[Апалён Лімасол|Апалён]] ([[Лімасол]]) (14)
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+'''Шлях прадстаўнікоў лігі'''
!Пасеяныя
!Непасеяныя
|-
|
* {{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]] (61)) /{{Заўвага|name=&quot;нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф&quot;}} {{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]]) (19)
* {{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль]] ([[Брусэль]]) (6,12) /{{Заўвага|name=&quot;нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф&quot;}} {{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]]) (50,25)
|
* {{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]]) (44) /{{Заўвага|name=&quot;нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф&quot;}} {{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Штурм Грац|Штурм]] ([[Грац]]) (7,77)
* {{Сьцяг|Францыя}} [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]]) (26) /{{Заўвага|name=&quot;нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф&quot;}} {{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]]) (33)
|}

== Статыстыка ==
У статыстыку ўваходзяць што кваліфікацыйныя раўнды, што раўнды групавога этапу, што раўнды плэй-оф.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!месца
!Топ-10 найлепшых галеадораў
!Колькасьць забітых мячоў
|-
|1
|{{Сьцяг|Нігерыя}} ''[[Віктар Баніфэйс Аког]] ({{мова-en|''Victor Boniface Okoh''|скарочана}}) [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''
|5
|-
|2
|''{{Сьцяг|Бразылія}} [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі]] ({{Мова-парт|''Kady Iuri Borges Malinowski''|скарочана}}) [[Карабах Агдам|Карабах]]''
|4
|-
| rowspan=&quot;3&quot; |3-5
|''{{Сьцяг|Малі}} [[Адама Малюда Траарэ]] ({{Мова-франц|''Adama Malouda Traoré''|скарочана}}) [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]]''
|3
|-
|''{{Сьцяг|Кіпр}} [[П'ерас Сатырыю]] ({{Мова-грэц|''Πιέρος Σωτηρίου''|скарочана}}) [[Лудагорац Разград|Лудагорац]]''
|3
|-
|{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Крысталь Маўні Інгасан]] ({{Мова-ісьл|''Kristall Máni Ingason''|скарочана}}) [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]]
|3
|-
| rowspan=&quot;6&quot; |6-11
|''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына]] ({{Мова-no|''Amahl William D'vaz Pellegrino''|скарочана}}) [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''
|2
|-
|''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Рунар Эспэйорд]] ({{Мова-no|''Runar Espejord''|скарочана}}) [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''
|2
|-
|''{{Сьцяг|Чэхія}} [[Ян Сыкара]] ({{Мова-cs|''Jan Sýkora''|скарочана}}) [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]]''
|2
|-
|''{{Сьцяг|Гаіці}} [[Францьдзі П'ера]] ({{Мова-франц|''Frantzdy Pierrot''|скарочана}}) [[Макабі Хайфа|Макабі]]''
|2
|-
|''{{Сьцяг|Нігерыя}} [[Форчун Басі]] ({{Мова-en|''Fortune Bassey''|скарочана}}) [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]]''
|2
|-
|''{{Сьцяг|Туніс}} [[Айса Лайдуні]] ({{Мова-ar|''عيسى بلال العيدوني''|скарочана}}) [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]]''
|2
|}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}[https://www.uefa.com/uefachampionsleague/ Афіцыйны сайт Лігі чэмпіёнаў UEFA]{{Заўвага|Па сканчэньні розыгрыша 2022-23 старонка розыгрышу будзе месьціцца па іншым адрасе, глядзіце ўважліва}}
== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

{{Парады артыкулу|няма крыніцаў|няма катэгорыяў|артаграфія}}
{{Ліга чэмпіёнаў УЭФА}}
[[Катэгорыя:Ліга чэмпіёнаў УЭФА]]
[[Катэгорыя:2022 год у футболе]]
[[Катэгорыя:2023 год у футболе]]</text>
      <sha1>odagd13b574p6rfmvkkgszdnw3lrrqr</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2330936</id>
      <parentid>2330935</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T21:20:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Hleb23</username>
        <id>72152</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Заўвагі */ артаграфічная памылка</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="74714" xml:space="preserve">{{Сэзон футбольнага спаборніцтва|назва турніру=Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў|выява=Istanbul Atatürk Olympic Stadium 1.jpg|апісаньне=Алімпійскі стадыён Ататурка|час_праведзеньня=Кваліфікацыя: 21 чэрвеня — 24 жніўня 2022
Уласна спаборніцтва: 6 верасьня 2022 — 10 чэрвеня 2023|колькасьць камандаў=Удзельнікі асноўнай часткі: 32
Усяго: 78 (зь 53 асацыяцый)|сайт=https://www.uefa.com/uefachampionsleague/|пераможца=яшчэ ня вызначаны|фіналіст=яшчэ ня вызначаны|паўфіналісты=яшчэ ня вызначаныя|чвэрцьфіналісты=яшчэ ня вызначаныя|матчаў ўсяго=45/310 (з улікам кваліфікацыі)	14,52%|галоў=102 (з улікам кваліфікацыі)	2,267 штоматч|гледачоў_на_стадыёнах=будзе запоўнена па завяршэньні ўсіх матчаў|наведвальнасьць у сярэднім=будзе запоўнена па завяршэньні ўсіх матчаў|найлепшы_галеадор=Віктар Баніфэйс Аког(Сьцяг Нарвэгіі Будэ-Глімт) — 4 мячы|апошні папярэдні сэзон=Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|чарговы наступны сэзон=Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2023—2024 гадоў|абноўлена=23/07/2022}}

'''Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023''' — 68-ы розыгрыш трафэю з часоў Кубка эўрапейскіх чэмпіёнаў і 31-ы розыгрыш пад назвай Ліга чэмпіёнаў УЭФА.

[[Фінал Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2023 году|Фінал]] плянуецца згуляць на [[Алімпійскі стадыён Ататурка|Алімпійскім стадыёне Ататурка]] ў [[Стамбул]]е, [[Турэччына]]. Першапачаткова стадыён быў прызначаны для правядзеньня [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2020 году|фіналу Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2020 году]], але й гэты, і [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021 году|фінал 2021 году]], які пасьля быў перададзены Ататурку, былі перанесены праз пандэмію [[Ковід-19]]. Пераможца Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў аўтаматычна кваліфікуецца ў групавы этап [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2023–2024|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2023—2024]], а таксама атрымае права згуляць зь пераможцам [[Ліга Эўропы УЭФА 2022—2023|Лігі Эўропы УЭФА 2022—2023]] у [[Супэркубак УЭФА 2023 году|Супэркубку УЭФА 2023 году]].
[[Файл:Istanbul Atatürk Olympic Stadium 1.jpg|значак|'''Алімпійскі стадыён Ататурка'''|349x349пкс]]
Дзейным чэмпіёнам зьяўляецца [[Рэал Мадрыд]], які перамог у рэкордных чатырнаццаці сэзонах (заваяваў 14 тытулаў), апошні ў папярэднім розыгрышы.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
! colspan=&quot;5&quot; |'''Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023'''
|-
!Дата
| colspan=&quot;4&quot; |''Кваліфікацыя:'' 21 чэрвеня — 24 жніўня 2022
''Уласна спаборніцтва:'' 6 верасьня 2022 — 10 чэрвеня 2023
|-
!Каманды
| colspan=&quot;4&quot; |''Удзельнікі асноўнай часткі:'' 32
''Усяго:'' 78 (зь 53 асацыяцый)
|-
! colspan=&quot;5&quot; |Статыстыка турніру
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Найпасьпяховейшыя ўдзельнікі
!Чэмпіён — '''яшчэ ня вызначаны'''
!Срэбны чэмпіён — '''яшчэ ня вызначаны'''
! colspan=&quot;2&quot; |Паўфіналісты — '''яшчэ ня вызначаныя'''
|-
! colspan=&quot;4&quot; |Чвэрцьфіналісты — '''яшчэ ня вызначаныя'''
|-
!Матчаў згулялі
| colspan=&quot;2&quot; |'''57/310 (з улікам кваліфікацыі)'''
| colspan=&quot;2&quot; |18,39%
|-
!Забілі галоў
| colspan=&quot;2&quot; |'''145 (з улікам кваліфікацыі)'''
| colspan=&quot;2&quot; |2,544 штоматч
|-
!Наведвальнасьць
| colspan=&quot;4&quot; |'''будзе запоўнена па завяршэньні ўсіх матчаў'''
|-
!Найлепшы галеадор
| colspan=&quot;4&quot; |'''''Віктар Баніфэйс Аког({{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]) — 5 мячоў'''''
|-
| colspan=&quot;2&quot; |[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|← 2021—22]]
| colspan=&quot;2&quot; |2022—2023
|''[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2023—2024 гадоў|2023—24 →]]''
|}

== Разьмеркаваньне камандаў па асацыяцыях ==
Усяго 78 камандаў ад 53 з 55 асацыяцый сябраў УЭФА будуць ўдзельнічаць у Лізе Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 (акрамя [[Футбольная асацыяцыя Ліхтэнштайна|Ліхтэнштайна]], бо той не праводзіць нацыянальнае спаборніцтва для адбору на турнір і гэтаксама Расеі, якая атрымала забарону на ўдзел праз [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]]). Рэйтынг асацыяцыяў на аснове [[Табліца Каэфіцыентаў УЭФА|каэфіцыентаў УЭФА]] па выніках камандаў у папярэднія 5 сэзонаў выкарыстоўваецца для вызначэньня колькасьці каманд-удзельніц для кожнай асацыяцыі:

* Першыя 4 асацыяцыі кваліфікуюць прынамсі 4 каманды ў групавы этап Лігі Чэмпіёнаў УЭФА.
* 5-6 асацыяцыі кваліфікуюць 3 каманды ў розыгрыш.
* Кожная з асацыяцый 7—15 месцаў (акрамя Расеі) кваліфікуюць па дзьве каманды.
* Усе асатнія асацыяцыі з 16 па 55 (акрамя Ліхтэнштайна) кваліфікуюць па адной камандзе.
* Пераможцы [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021—22]] і [[Ліга Эўропы УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА 2021—2022]] могуць дадаткова ўступіць у розыгрыш, калі яны не адабраліся ў Лігу Чэмпіёнаў УЭФА праз свае нацыянальныя чэмпіянаты (Напрыклад [[Рэал Мадрыд]] адабраўся ў Лігу Чэмпіёнаў 2022-23 праз Гішпанскую Ля Лігу ў якасьці чэмпіёна, але як пермаможца яшчэ й [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022]] будзе займаць гэты слот, а дублікаванае месца ў групавы этап пяройдзе бронзаваму прызёру 5 асацыяцыі (астатнія зьмяненьні ды зрухі ў кваліфікацыі праз гэнтую замену апісаныя ніжэй у разьдзеле аб разьмеркваньнях). А [[Айнтрахт Франкфурт]] перамог у [[Ліга Эўропы 2021—2022 гадоў|Лізе Эўропы 2021—2022]], праваліўшы адбор ў [[Бундэсьліга|Бундэсьлізе]], заняўшы там адзінаццатае месца, значыць [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт Франктфурт]] атрымае месца ў Лізе Чэмпіёнаў, але колькасьць камандаў, што адправіцца ў эўракубкі ня зьменіцца, таму ў Лігу Эўропы 2022-23 адправіцца толькі [[Уніён Бэрлін|пятая каманда Бундэсьлігі 2021—2022]] (замест двух, як летась), а ў Лігу канфэрэнцыяў 2022-23 толькі [[Фрайбург (футбольны клюб)|шостая каманда Бундэсьлігі 2021—2022]], [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]] стаў сёмай камандай ад нямецкай асацыяцыі, што дапускаецца максімальнай колькасьцю ўдзельнікаў ад адной асацыяцыі ў эўракубках.

=== Рэйтынг асацыяцыяў ===

* (УЭЛ) — дадатковае месца для пераможцы [[Ліга Эўропы УЭФА|Лігі Эўропы УЭФА]].
* (АУС) — адсутнасьць унутранага спаборніцтва для адбору ў Лігу Чэмпіёнаў.
* (ЗАБ) — забарона на ўдзел праз [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]].

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+'''Рэйтынг асацыяцыяў для сэзону Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023'''
|
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Месца
!Асацыяцыя
!Каэфіцыент
!Колькасьць клюбаў
!Нататкі
|-
!1
|{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Ангельшчына]]
|100.569
| rowspan=&quot;4&quot; |4
|
|-
!2
|{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Гішпанія]]
|97.855
|
|-
!3
|{{Сьцяг|Італія}} [[Італія]]
|75.438
|
|-
!4
|{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Нямеччына]]
|73.570
| +1 ([[Ліга Эўропы УЭФА 2021-22|УЭЛ]])
|-
!5
|{{Сьцяг|Францыя}} [[Францыя]]
|56.081
| rowspan=&quot;2&quot; |3
|
|-
!6
|{{Сьцяг|Партугалія}} [[Партугалія]]
|48.549
|
|-
!7
|{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Нідэрлянды]]
|39.200
|2
|
|-
!8
|{{Сьцяг|Расея}} [[Расея]]
|38.382
|0
|(ЗАБ)
|-
!9
|{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Бэльгія]]
|36.500
| rowspan=&quot;7&quot; |2
|
|-
!10
|{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Аўстрыя]]
|35.825
|
|-
!11
|{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Шатляндыя]]
|33.375
|
|-
!12
|{{Сьцяг|Украіна}} [[Украіна]]
|33.100
|
|-
!13
|{{Сьцяг|Турэччына}} [[Турэччына]]
|30.100
|
|-
!14
|{{Сьцяг|Данія}} [[Данія]]
|27.875
|
|-
!15
|{{Сьцяг|Кіпр}} [[Кіпр]]
|27.750
|
|-
!16
|{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Сэрбія]]
|26.750
| rowspan=&quot;4&quot; |1
|
|-
!17
|{{Сьцяг|Чэхія}} [[Чэхія]]
|26.600
|
|-
!18
|{{Сьцяг|Харватыя}} [[Харватыя]]
|26.275
|
|-
!19
|{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Швайцарыя]]
|26.225
|
|}
|
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Месца
!Асацыяцыя
!Каэфіцыент
!Колькасьць клюбаў
!Нататкі
|-
!20
|{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Грэцыя]]
|26.000
| rowspan=&quot;13&quot; |1
|
|-
!21
|{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Ізраіль]]
|24.375
|
|-
!22
|{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Нарвэгія]]
|21.000
|
|-
!23
|{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Швэцыя]]
|20.500
|
|-
!24
|{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Баўгарыя]]
|20.375
|
|-
!25
|{{Сьцяг|Румынія}} [[Румынія]]
|18.200
|
|-
!26
|{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Азэрбайджан]]
|16.875
|
|-
!27
|{{Сьцяг|Казахстан}} [[Казахстан]]
|15.625
|
|-
!28
|{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Вугоршчына]]
|15.500
|
|-
!29
|{{Сьцяг|Беларусь}} [[Беларусь]]
|15.250
|
|-
!30
|{{Сьцяг|Польшча}} [[Польшча]]
|15.125
|
|-
!31
|{{Сьцяг|Славенія}} [[Славенія]]
|14.250
|
|-
!32
|{{Сьцяг|Славаччына}} [[Славаччына]]
|13.625
|
|-
!33
|{{Сьцяг|Ліхтэнштайн}} [[Ліхтэнштайн]]
|9.000
|0
|(АУС)
|-
!34
|{{Сьцяг|Летува}} [[Летува]]
|8.750
| rowspan=&quot;4&quot; |1
|
|-
!35
|{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Люксэмбург]]
|8.250
|
|-
!36
|{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Босьнія і Герцагавіна]]
|8.000
|
|-
!37
|{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Ірляндыя]]
|7.875
|
|}
|
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Месца
!Асацыяцыя
!Каэфіцыент
!Колькасьць клюбаў
!
|-
!38
|{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Паўночная Македонія]]
|7.625
| rowspan=&quot;18&quot; |1
|
|-
!39
|{{Сьцяг|Армэнія}} [[Армэнія]]
|7.375
|
|-
!40
|{{Сьцяг|Латвія}} [[Латвія]]
|7.375
|
|-
!41
|{{Сьцяг|Альбанія}} [[Малдова|Альбанія]]
|7.250
|
|-
!42
|{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Паўночная Ірляндыя]]
|6.958
|
|-
!43
|{{Сьцяг|Грузія}} [[Грузія]]
|6.875
|
|-
!44
|{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[Фінляндыя]]
|6.875
|
|-
!45
|{{Сьцяг|Малдова}} [[Латвія|Малдова]]
|6.875
|
|-
!46
|{{Сьцяг|Мальта}} [[Мальта]]
|6.375
|
|-
!47
|{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[Фарэрскія астравы]]
|6.125
|
|-
!48
|{{Сьцяг|Косава}} [[Косава]]
|5.833
|
|-
!49
|{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Гібральтар]]
|5.666
|
|-
!50
|{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Чарнагорыя]]
|5.000
|
|-
!51
|{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Ўэйлз]]
|5.000
|
|-
!52
|{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Ісьляндыя]]
|4.875
|
|-
!53
|{{Сьцяг|Эстонія}} [[Эстонія]]
|4.750
|
|-
!54
|{{Сьцяг|Андора}} [[Андора]]
|3.331
|
|-
!55
|{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Сан-Марына]]
|1.166
|
|}
|}

=== Разьмеркаваньне ===
Далей прадстаўляем ліст допуску на гэты сэзон. Трымацель тытулу Лігі Чэмпіёнаў [[Рэал Мадрыд|Рэал]] гарантаваў сабе ўдзел у групавым этапе Лігі Чэмпіёнаў што праз перамогу ў пяпярэднім [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|розыгрышу]], што праз атрыманьне чэмпіёнства ў гішпанскай Ля Лізе, таму наступныя зьмяненьні адпаведна адбыліся ў месцах разьмеркаваньняў сярод іншых удзельнікаў «ніжэйшых» (па рэйтынгу) лігаў, падобным чынам на зьмяненьні паўплывала [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]], падсумоўваючы зьмены:

* Чэмпіёны 11 і 12 асацыяцый (Шатляндыі ды Ўкраіны адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з групавога этапу замест раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф (чэмпіёнскага шляху).
* Чэмпіёны 13 і 14 асацыяцый (Турэцкай ды Дацкай адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з раўнду плэй-оф кваліфікацыйнага плэй-оф замест трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху).
* Чэмпіёны 15 і 16 асацыяцый (Кіпру ды Сэрбіі адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з трэцяга кваліфікацыйнага раўнду замест другога кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху).
* Чэмпіёны 18, 19, 20 ды 21 асацыяцый (Харвацкай, Швайцарскай, Грэцкай ды Ізраільскай адпаведна) уступаюць у розыгрыш з другога кваліфікацыйнага раўнду замест першага кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху).
* Срэбныя чэмпіёны 10 і 11 асацыяцый (Аўстрыі й Шатляндыі адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з трэцяга кваліфікацыйнага раўнду замест другога кваліфікацыйнага раўнду (шляху прадстаўнікоў ліг).

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Ліст допуску на сэзон Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023
! colspan=&quot;2&quot; |
!Каманды ўступаючыя на гэтым этапе ў розыгрыш
!Каманды, што трапілі сюды з папярэдняга раўнду
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Папярэдні раўнд
(4 каманды)
|
* 4 чэмпіёны з асацыяцыяў 52—55
|
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Першы кваліфікацыйны раўнд
(30 камандаў)
|
* 29 чэмпіёнаў з асацыяцыяў 22—51 (акрамя Ліхтэнштайну)
|
* 1 пераможца папярэдняга раўнду
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Другі кваліфікацыйны раўнд
(24 камандаў)
!Шлях чэмпіёнаў
(20 камандаў)
|
* 5 чэмпіёнаў з асацыяцыяў 17—21
|
* 15 пераможцаў першага кваліфікацыйнага раўнду
|-
!Шлях прадстаўнікоў лігаў
(4 камандаў)
|
* 4 срэбных чэмпёны з асацыяцыяў 12—15
|
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Трэці кваліфікацыйны раўнд
(20 камандаў)
!Шлях чэмпіёнаў
(12 камандаў)
|
* 2 чэмпіёны з асацыяцыяў 15—16
|
* 10 пераможцаў другога кваліфікацыйнага раўнду (па шляху чэмпіёнаў)
|-
!Шлях прадстаўнікоў лігаў
(8 камандаў)
|
* 4 срэбныя чэмпіёны з асацыяцыяў 7—11 (акрамя Расеі)
* 2 бронзавыя прызёры з асацыяцыяў 5—6
|
* 2 пераможцы другога кваліфікацыйнага раўнду (па шляху прадстаўнікоў лігаў)
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Раўнд кваліфікацыі плэй-оф
(12 камандаў)
!Шлях чэмпіёнаў
(8 камандаў)
|
* 2 чэмпіёны з асацыяцыяў 13—14
|
* 6 пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (па шляху чэмпіёнаў)
|-
!Шлях прадстаўнікоў лігаў
(4 каманды)
|
|
* 4 пераможцы трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (па шляху прадстаўнікоў лігаў)
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Групавы этап
(32 каманды)
|
* Уладальнік тытулу чэмпіёна лігі Эўропы
* 11 чэмпіёнаў з асацыяцый 1-12 (акрамя Расеі)
* 6 срэбных чэмпіёнаў з асацыяцыяў 1-6
* 4 бронзавыя прызёры з асацыяцыяў 1-4
* 4 уладальнікі чацьвёртых месцаў з асацыяцыяў 1-4
|
* 4 пераможцы раўнду плэй-оф (па шляху чэмпіёнаў)
* 2 пераможцы раўнду плэй-оф (па шляху прадстаўнікоў лігаў)
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Плэй-оф асноўнай часткі
(16 камандаў)
|
|
* 8 пераможцаў груповога этапу
* 8 срэбных пераможцаў групавога этапу
|}

=== Каманды-ўдзельнікі ===
Пазнакі ў дужках паказваюць якім чынам кожная каманда кваліфікавалася на свой пачатковы раўнд у турніры:

* ЛЧ: Уладальнік Чэмпіёнскага тытулу Лігі Чэмпіёнаў.
* ЛЭ: Уладальнік Чэмпіёнскага тытулу Лігі Эўропы.
* 1-ы(-ая, -ае), 2-і(-ая, -ое), 3-і(-яя, -яе), 4-ы(4-ая, 4-ае) і г. д.: пазіцыя ва ўласнай лізе папярэдняга сезону.
* Прп-: пазіцыі ў лігах праз прыпыненьне папярэдніх сезонаў былі вызначаныя нацыянальнымі асацыяцыямі; усе каманды падлягалі зацьвярджэньню УЭФА ў адпаведнасьці з рэкамендацыямі для ўдзелу ў эўрапейскіх спаборніцтвах.

Другі кваліфікацыйны раўнд, трэці кваліфікацыйны раўнд і раўнд плэй-оф былі падзеленыя на Чэмпіёнскі Шлях ('''ЧШ''') ды Шлях Прадстаўнікоў Лігаў ('''ШПЛ''').

Колерам паказаны працягваньне ўдзелу ў розыгрышы, або спыненьне онлайн, падчас правядзеньня турніру.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Колер
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |Каманда выбыла з розыгрышу
|-
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |Каманда пасьпяхова прасоўваецца па розыгрышы, або рыхтуецца ўступіць у яго
|-
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |Каманда ўступіць у розыгрыш неўзабаве
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Кваліфікацыя каманд у Лігу Чэмпіёнаў УЭФА 2022-23
! colspan=&quot;2&quot; |Раўнд уступленьня
! colspan=&quot;4&quot; |Каманды
|-
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;7&quot; |Групавы этап
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; | {{Сьцяг|Гішпанія}} [[Рэал Мадрыд|Рэал]] ([[Мадрыд]]) (1-ы)&lt;sup&gt;ЛЧ&lt;/sup&gt;
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; | {{Сьцяг|Нямеччына}} [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]] ([[Франкфурт-на-Майне|Франкфурт]]) (ЛЭ)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Манчэстэр Сіці|Сіці]] ([[Манчэстэр]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]] (2-і)
|-
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] ([[Лёндан]]) (3-і)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Тотэнгэм Готспур]] ([[Лёндан]]) (4-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]] (2-ая)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]] ([[Мадрыд]]) (3-і)
|-
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]] (4-ая)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Італія}} [[Мілян (футбольны клюб)|Мілян]] (1-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Італія}} [[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэрнацыянале]] ([[Мілян]]) (2-і)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Італія}} [[Напалі Нэапаль|Напалі]] ([[Нэапаль]]) (3-і)
|-
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Італія}} [[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]] ([[Турын]]) (4-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]] ([[Мюнхэн]]) (1-ая)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Барусія Дортмунд|Барусія]] ([[Дортмунд]]) (2-ая)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баер Левэркузэн|Баер 04]] ([[Левэркузэн]]) (3-і)
|-
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[РБ Ляйпцыг (футбольны клюб)|РБ]] ([[Ляйпцыг]]) (4-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Францыя}} [[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]] ([[Парыж]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Францыя}} [[Алімпік Марсэль|Алімпік]] ([[Марсэль]]) (2-і)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Порту (футбольны клюб)|Порту]] (1-ае)
|-
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Спортынг Лісабон|Спортынг]] ([[Лісабон]]) (2-і)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Аякс Амстэрдам|Аякс]] ([[Амстэрдам]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Бруге (футбольны клюб)|Бруге]] (1-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Рэд Бул Зальцбург|Рэд Бул]] ([[Зальцбург]]) (1-ы)
|-
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Сэлтык Глазга|Сэлтык]] ([[Глазга]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Украіна}} [[Шахтар Данецк|Шахтар]] ([[Данецк]]) (Прп-1-ы)
| colspan=&quot;3&quot; |
|-
! colspan=&quot;6&quot; |
|-
!Плэй-оф кваліфікацыі
!ЧШ
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспор]] ([[Трабзон]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Данія}} [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]] (1-ы)
| colspan=&quot;2&quot; |
|-
! colspan=&quot;6&quot; |
|-
! rowspan=&quot;3&quot; |Трэці кваліфікацыйны раўнд
!&lt;abbr&gt;ЧШ&lt;/abbr&gt;
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Кіпр}} [[Апалён Лімасол|Апалён]] ([[Лімасол]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]]) (1-ая)
| colspan=&quot;2&quot; |
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |&lt;abbr&gt;ШПЛ&lt;/abbr&gt;
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Францыя}} [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]]) (3-яе)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]]) (3-яя)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]]) (2-і)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль]] ([[Брусэль]]) (2-і)
|-
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Штурм Грац|Штурм]] ([[Грац]]) (2-і)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]]) (2-і)
| colspan=&quot;2&quot; |
|-
! colspan=&quot;6&quot; |
|-
! rowspan=&quot;3&quot; |Другі кваліфікацыйны раўнд
! rowspan=&quot;2&quot; |&lt;abbr&gt;ЧШ&lt;/abbr&gt;
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]]) (1-ая)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]]) (1-ае)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Цюрых (футбольны клюб)|Цюрых]] (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]]) (1-ы)
|-
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]]) (1-ае)
|
| colspan=&quot;2&quot; |
|-
!&lt;abbr&gt;ШПЛ&lt;/abbr&gt;
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]]) (Прп-2-ое)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Фэнэрбахчэ Стамбул|Фэнэрбахчэ]] ([[Стамбул]]) (2-ое)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]]) (2-і)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Кіпр}} [[АЕК Лярнака|АЕК]] ([[Лярнака]]) (2-і)
|-
! colspan=&quot;6&quot; |
|-
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;8&quot; |Першы кваліфікацыйны раўнд
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] (1-ае)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Румынія}} [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока]]) (1-ы)
|-
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Казахстан}} [[Табол Кастанай|Табол]] ([[Кастанай]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Беларусь}} [[Шахцёр Салігорск|Шахцёр]] ([[Салігорск]]) (1-ы)
|-
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Польшча}} [[Лех Познань|Лех]] ([[Познань]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Славенія}} [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]] (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Славаччына}} [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]]) (1-ы)
|-
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Зрынскі Мостар|Зрынскі]] ([[Мостар]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]]) (1-ыя)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]]) (1-ыя)
|-
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Латвія}} [[Рыская футбольная школа]] ([[Рыга]]) (1-ая)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Альбанія}} [[Тырана (футбольны клюб)|Тырана]] (1-ая)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]]) (1-ы)
|-
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Грузія}} [[Дынама Батумі|Дынама]] ([[Батумі]]) (1-ае)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Мальта}} [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] ([[Паола]]) (1-ы)
|-
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[КІ Кляксьвік|КІ]] ([[Кляксьвік]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Косава}} [[Балкані Сухарэка|КФ Балкані]] ([[Сухарэка]]) (1-ыя)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Сут’еска Нікшыч|Сут’еска]] ([[Нікшыч]]) (1-ая)
|-
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Нью-Сэйнтс Освэстры|Нью-Сэйнтс]] ([[Освэстры]]) (1-ыя)
|
|
|
|-
! colspan=&quot;6&quot; |
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Папярэдні раўнд
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Эстонія}} [[Левадыя Талін|Левадыя]] ([[Талін]]) (1-ая)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Андора}} [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Ля Фіярыта Монтэджардана|Ля Фіярыта]] ([[Монтэджардына|Монтэджардана]]) (1-ая)
|}
Заўвагі:

# '''[[Расея]]:''' 28 лютага 2022 году расейскія футбольныя клюбы й зборныя былі адхілены ад спаборніцтваў ФІФА і УЭФА праз уварваньне Расеі ва Ўкраіну ў 2022 годзе. 2 траўня 2022 году УЭФА пацьвердзіла, што расейскія клюбы будуць выключаныя са спаборніцтваў УЭФА 2022—2023 гадоў.
# '''[[Ліхтэнштайн]]:''' Сем камандаў афіляваных зь Ліхтэнштайнскай футбольнай федэрацыяй гуляюць у Швайцарскай футбольнай лізе, адпаведна адбор праходзіць па Швайцарскай квоце. Адзінае эўрапейскае спаборніцтва, куда могуць трапіць удзельнікі празь Ліхтэнштайнскую асацыяцыю — Футбольны кубак Ліхтэнштайна, пераможцы якога кваліфікуюцца ў [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА|Лігу Канфэрэнцыяў УЭФА]].
# '''[[Украіна]]:''' Украінская Прэм’ер-ліга 2021-22 гадоў была спыненая праз расейскае ўварваньне ва Ўкраіну ў 2022 годзе. Дзьве лепшыя каманды лігі на момант спыненьня (данецкі «Шахтар» і кіеўскае «Дынама») былі абраныя Ўкраінскай асацыяцыяй футболу для ўдзелу ў Лізе чэмпіёнаў УЭФА 2022-23 гадоў.

== Расклад матчаў ==
Усім матчам былі разьмеркаваныя гульнявыя дні ў аўторак ды сераду, акрамя фіналу папярэдняга раўнду, які мусіў прайсьці ў пятніцу.

Усе лёсаваньні мусяць прайсьці ў штаб-кватэры УЭФА ў швайцарскім [[Ньён]]е, за выключэннем лёсаваньня групавога этапу, якое адбудзецца ў [[Стамбул]]е, [[Турэччына]].
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Расклад матчаў на Лігу чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023
!Фаза
!Раўнд
!Лёсаваньне
!Першы матч
!Другі матч
|-
| rowspan=&quot;4&quot; |Кваліфікацыя
|Папярэдні раўнд
|7 чэрвеня 2022
|21 чэрвеня 2022 (паўфіналы)
|24 чэрвеня 2022 (фінал)
|-
|Першы кваліфікацыйны раўнд
|14 чэрвеня 2022
|5—6 ліпеня 2022
|12—13 ліпеня 2022
|-
|Другі кваліфікацыйны раўнд
|15 чэрвеня 2022
|19—20 ліпеня 2022
|26—27 ліпеня 2022
|-
|Трэці кваліфікацыйны раўнд
|18 ліпеня 2022
|2—3 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|Плэй-оф
|Кваліфікацыйны плэй-оф
|2 жніўня 2022
|16—17 жніўня 2022
|23—24 жніўня 2022
|-
| rowspan=&quot;6&quot; |Групавы этап
|1 гульнявы дзень
| rowspan=&quot;6&quot; |25 жніўня 2022
| colspan=&quot;2&quot; |6—7 верасьня 2022
|-
|2 гульнявы дзень
| colspan=&quot;2&quot; |13—14 верасьня 2022
|-
|3 гульнявы дзень
| colspan=&quot;2&quot; |4—5 кастрычніка 2022
|-
|4 гульнявы дзень
| colspan=&quot;2&quot; |11—12 кастрычніка 2022
|-
|5 гульнявы дзень
| colspan=&quot;2&quot; |25—26 кастрычніка 2022
|-
|6 гульнявы дзень
| colspan=&quot;2&quot; |1—2 лістапада 2022
|-
| rowspan=&quot;4&quot; |Гульні на вылет
|Раўнд шаснаццаці
|7 лістапада 2022
|14-15 і 21—22 лютага 2023
|7-8 і 14—15 сакавіка 2023
|-
|Чвэрцьфіналы
| rowspan=&quot;3&quot; |17 сакавіка 2023
|11—12 красавіка 2023
|18—19 красавіка 2023
|-
|Паўфіналы
|9—10 траўня 2023
|16—17 траўня 2023
|-
|Фінал
| colspan=&quot;2&quot; |10 чэрвеня 2023 году на «[[Алімпійскі стадыён Ататурка|Алімпійскім стадыёне Ататурка]]» у [[Стамбул]]е.
|}

== Кваліфікацыйныя раўнды ==

=== Папярэдні раўнд ===
Лёсаваньне адбылося па раскладзе 7 чэрвеня. Удзельнічаць маюцца ў папярэднім раўндзе чатыры каманды. Пасеў камандаў для лёсаваньня быў заснаваны на іх клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022 году з двума пасеянымі і двума непасеянымі. Усе матчы пройдуць на стадыёне Вікінгура ў Рэйк’явіку, Ісьляндыя.

Пераможца пяпярэдняга раўнду праходзе ў першы кваліфікацыйны раўнд. Пераможаныя ўдзельнікі папярэдняга раўнду аўтаматычна пяройдуць у другі кваліфікацыйны раўнд чэмпіёнскага шляху [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА 2022-23|Лігі Канфэрэнцыяў УЭФА]].
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!Лік
!Каманда 2
!Галы й галеадоры
|-
! colspan=&quot;3&quot; |Паўфіналы
!
|-
|{{Сьцяг|Эстонія}} [[Левадыя Талін|Левадыя]] ([[Талін]])
|1-6
|{{Сьцяг|Ісьляндыя}}''' [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]])'''
|[[Закарыя Бегларышвілі|Бегларышвілі]] 6' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:0), [[Даглес Макляган|Макляган]] 10' (1:1), [[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 27' (1:2), [[Халдур Шмаўры Сыгурдсан|Сыгурдсан]] 45' (1:3), [[Мікалай Андрэас Гансэн|Гансэн]] 49' (1:4), [[Гэльгі Гуд’ёнсан|Гуд’ёнсан]] 71' (1:5), [[Юліўс Магнусан|Магнусан]] 77' (1:6)
|-
|{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Ля Фіярыта Монтэджардана|Ля Фіярыта]] ([[Монтэджардына|Монтэджардана]])
|1-2
|{{Сьцяг|Андора}}''' [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]])'''
|[[Даніла Эзэкіэль Рынальдзі|Рынальдзі]] 45+2' (1:0), [[Хэніс Сальдэвіля Сольдуга|Сальдэвіля]] 55' (1:1), 66' (1:2)
|-
! colspan=&quot;3&quot; |Фінал
!
|-
|{{Сьцяг|Андора}} [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]])
|0-1
|{{Сьцяг|Ісьляндыя}}''' [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]])'''
|[[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 68' (0:1)
|}

=== Першы кваліфікацыйны раўнд ===
Лёсаваньне першага кваліфікацыйнага раўнду прайшло 14 чэрвеня 2022 году. Першым матчам наканавана 6 й 7 ліпеня, а матчам у адказ — 12 й 13 ліпеня 2022 году.

Пераможцы двубою накіроўваюцца ў другі раўнд кваліфікацыі па Шляху Чэмпіёнаў. Пераможаным наканавана перавесьціся ў другі раўнд кваліфікацыі [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА 2022—2023|Лігі канфэрэнцыяў]] на Шлях Чэмпіёнаў.
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
!Галы й галеадоры
!
!
!
!
!Удзельнікі пасьляматчавых пэнальці
|-
|{{Сьцяг|Армэнія}}''' [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]])'''
|2:2 (4:3){{Заўвага|назва=пэнальці}}
|{{Сьцяг|Румынія}} [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока]])
|0:0
|2:2{{Заўвага|назва=д.ч.}}
|1. —
2.[[Бісмарк Аджэй-Баатэнг|Нана]] 6' (0:1), [[Зоран Гаіч|Гаіч]] 89' (1:1), [[Клаўдыю Адрыян Міхай Петрыла|Петрыла]] 94' (1:2), [[Зоран Гаіч|Гаіч]] 119' (2:2)
| colspan=&quot;6&quot; |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Яўген Кочук|Кочук]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Артак Даш'ян|Даш'ян]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Аванес Арутунян|Арутунян]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Артур Авагян|Авагян]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;|лік=4-3|кам2={{пэнгол}}[[Марка Дуганджыч|Дуганджыч]]&lt;br /&gt;{{пэнміма}}[[Клаўдыю Адрыян Міхай Петрыла|Петрыла]] &lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Андрэй Бурка|Бурка]] &lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Карла Мухар|Мухар]] &lt;br /&gt;{{пэнміма}}[[Марыё Хорхэ Маліка Паўліна|Камора]]}}
|-
|{{Сьцяг|Славенія}}''' [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]]'''
|2:0{{Заўвага|Пераможаны ў гэтым двубоі перайшоў у 3 кваліфікацыйны этап Лігі Канфэрэнцыяў 2022—2023.|name=&quot;нюанс цякучага кваліфікацыйнага этапу&quot;}}
|{{Сьцяг|Беларусь}} [[Шахцёр Салігорск|Шахцёр]] ([[Салігорск]])
|0:0
|2:0
| colspan=&quot;7&quot; |1. —
2.[[Рока Батурына|Батурына]] 12' (1:0), 56' (2:0)
|-
|{{Сьцяг|Баўгарыя}}''' [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])'''
|3:0
|{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Сут’еска Нікшыч|Сут’еска]] ([[Нікшыч]])
|2:0
|1:0
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Алекс Сантана|Сантана]] 74' (1:0), [[Матыяс Фабіян Тысэра|Тысэра]] 90+1' (2:0)
2.[[П'ерас Сатырыю|Сатырыю]] 53' (3:0)
|-
|{{Сьцяг|Люксэмбург}}''' [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]])'''
|3:1
|{{Сьцяг|Альбанія}} [[Тырана (футбольны клюб)|Тырана]]
|1:0
|2:1
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Магсан Хасан Нэдэр|Нэдэр]] 71' (1:0)
2.[[Філіп Боіч|Боіч]] 49' (2:0), [[Дэйвід Сінані|Сінані]] 61' (3:0), [[Рэдан Джыджа|Джыджа]] 78' (3:1)
|-
|{{Сьцяг|Казахстан}} [[Табол Кастанай|Табол]] ([[Кастанай]])
|1:5
|{{Сьцяг|Вугоршчына}}''' [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])'''
|0:0
|1:5
| colspan=&quot;7&quot; |1. —
2.[[Адама Малюда Траарэ|Траарэ]] 4' (0:1), 17' (0:2), [[Айса Лайдуні|Лайдуні]] 21' (0:3), [[Ігар Сяргееў|Сяргееў]] 23' (1:3), [[Форчун Басі|Басі]] 74' (1:4), 90+1' (1:5)
|-
|{{Сьцяг|Швэцыя}}''' [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]]'''
|6:5
|{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]])
|3:2
|3:3
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Мартын Ульсан|Ульсан]] 16' (1:0), [[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 38' (1:1), [[Уля Тойванэн|Тойванэн]] 42' (2:1), [[Вэлька Бірманчэвіч|Бірманчэвіч]] 84' (3:1), [[Гэльгі Гуд’ёнсан|Гуд’ёнсан]] 90+3' (3:2)
2.[[Карл Фрыдлейфур Гунарсан|Гунарсан]] 15' (3:3), [[Вэлька Бірманчэвіч|Бірманчэвіч]] 34' (4:3), [[Фэлікс Бэіма|Бэіма]] 44' (5:3), [[Андэрс Крыстыянсэн|Крыстыянсэн]] 49' (6:3), [[Мікалай Андрэас Гансэн|Гансэн]] 56' (6:4), [[Карл Фрыдлейфур Гунарсан|Гунарсан]] 75' (6:5)
|-
|{{Сьцяг|Косава}} [[Балкані Сухарэка|КФ Балкані]] ([[Сухарэка]])
|1:2
|{{Сьцяг|Летува}}''' [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])'''
|1:1
|0:1{{Заўвага|назва=д.ч.}}
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Назьмі Грыпшы|Грыпшы]] 15' (1:0), [[Олівэр Баф|Баф]] 25' (1:1)
2.[[Кегіндэ Матыяс Аевусі|Аевусі]] 97' (1:2)
|-
|{{Сьцяг|Фінляндыя}}''' [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]])'''
|2:2{{Заўвага|name=&quot;нюанс цякучага кваліфікацыйнага этапу&quot;}}(5:4){{Заўвага|Для выяўленьня пераможцы каманды білі пэнальці|назва=пэнальці}}
|{{Сьцяг|Латвія}} [[Рыская футбольная школа]] ([[Рыга]])
|1:0
|1:2{{Заўвага|Для выяўленьня пераможцы быў задзейнічаны дадатковы час у два таймы па 15 хвілінаў|назва=д.ч.}}
|1.[[Мануэль Мартыч|Мартыч]] 11' (1:0)
2.[[Артур Зюзінc|Зюзінc]] 48' (1:1), [[Стэфан Паніч|Паніч]] 56' (1:2), [[Мурыля Энрыке дэ Араўха Сантас|Мурыля]] 75' (2:2)
| colspan=&quot;6&quot; |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Сантэры Вяянянен|Вяянянен]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Мурыля Энрыке дэ Араўха Сантас|Мурыля]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Боян Радулавіч|Радулавіч]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Фабіян Сэрарэнс|Сэрарэнс]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Каспэр Тэрха|Тэрха]]{{пэнгол}}|лік=5-4|кам2={{пэнгол}}[[Віталь Ягадзінскіс|Ягадзінскіс]]&lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Таміслаў Шарыч|Шарыч]] &lt;br /&gt;{{пэнміма}}[[Стэфан Паніч|Паніч]] &lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Жыга Ліпушчак|Ліпушчак]] &lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Пётр Марэш|Марэш]]}}
|-
|{{Сьцяг|Нарвэгія}}''' [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]'''
|4:3
|{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[КІ Кляксьвік|КІ]] ([[Кляксьвік]])
|3:0
|1:3
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 11' (1:0), 31' (2:0), 58' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (3:0)
2.[[Мэдс Бо Мікэльсэн|Мікэльсэн]] 12' (3:1), [[Якуп Біскопсту Андрэасэн|Андрэасэн]] 20' (3:2), [[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 55 ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (4:2), [[Якуп Біскопсту Андрэасэн|Андрэасэн]] 85' (4:3)
|-
|{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Нью-Сэйнтс Освэстры|Нью-Сэйнтс]] ([[Освэстры]])
|1:2
|{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}}''' [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]])'''
|1:0
|0:2{{Заўвага|назва=д.ч.}}
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Раян Бробэл|Бробэл]] 57' (1:0)
2.[[Джэймі Малгры|Малгры]] 90+4' (1:1), [[Ітан Дэвайн|Дэвайн]] 95' (1:2)
|-
|{{Сьцяг|Ірляндыя}}''' [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]])'''
|3:0
|{{Сьцяг|Мальта}} [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] ([[Паола]])
|3:0
|0:0
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Ронан Фін|Фін]] 25' (1:0), [[Дылан Ўотс|Ўотс]] 40' (2:0), [[Роры Гэфні|Гэфні]] 78' (3:0)
2.—
|-
|{{Сьцяг|Польшча}} [[Лех Познань|Лех]] ([[Познань]])
|2:5
|{{Сьцяг|Азэрбайджан}}''' [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])'''
|1:0
|1:5
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Мікаэль Ісгак|Ісгак]] 41' (1:0)
2.[[Крыстафэр Вэльдэ|Вэльдэ]] 1' (2:0), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 14' (2:1), [[Філіп Азобіч|Азобіч]] 42' (2:2), [[Кэвін Давід Мэдына Рэнтэрыя|Мэдына]] 56' (2:3), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 74' (2:4), [[Абас Гусэйнаў|Гусэйнаў]] 77' (2:5)
|-
|{{Сьцяг|Паўночная Македонія}}''' [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]])'''
|3:2
|{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]])
|3:0
|0:2
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Мамаду Данфа|Данфа]] 11' (1:0), [[Сандэй Адэтунджы|Адэтунджы]] 28' (2:0), [[Скот Ўайзмэн|Ўайзмэн]] 62' ([[Аўтагол|аўта]]) (3:0)
2.[[Хуан Франсіска Гарсія Пенья|Хуанфры]] 32' (3:1), [[Лі Гэнры Касьяр|Касьяр]] 69 (3:2)
|-
|{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Зрынскі Мостар|Зрынскі]] ([[Мостар]])
|0:1
|{{Сьцяг|Малдова}}''' [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])'''
|0:0
|0:1
| colspan=&quot;7&quot; |1. —
2.[[Ігар Савіч|Савіч]] 22' ([[Аўтагол|аўта]]) (0:1)
|-
|{{Сьцяг|Славаччына}}''' [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]])'''
|2:1
|{{Сьцяг|Грузія}} [[Дынама Батумі|Дынама]] ([[Батумі]])
|0:0
|2:1{{Заўвага|назва=д.ч.}}
| colspan=&quot;7&quot; |1. —
2.[[Зурыка Давіташвілі|Давіташвілі]] 104' (0:1), [[Тыгран Барсэгян|Барсэгян]] 115' (1:1), [[Іван Шапоньчык|Шапоньчык]] 120+3' (2:1)
|}

=== Другі кваліфікацыцны раўнд ===
Лёсаваньне другога кваліфікацыйнага раўнду адбылося 15 чэрвеня 2022 году. Першым матчам наканавана 19 й 20 ліпеня, а матчам у адказ — 26 й 27 ліпеня 2022 году адпаведна.

Пераможцы двубою кваліфікуюцца ў трэці раўнд адпаведнага шляху. Пераможаныя на чэмпіёнскім шляху адпраўляюцца ў чэмпіёнскі шлях трэцяга кваліфікацыйнага раўнду [[Ліга Эўропы УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]], у той жа час астатнія са шляху прадстаўнікоў лігі адпраўляюцца ў частку шляху прадстаўнікоў лігі трэцяга кваліфікацыйнага раўнду [[Ліга Эўропы УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]].
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
!Галы й галеадоры
|+Чэмпіёнскі шлях
|'''{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])'''
|5:3
|{{Сьцяг|Славаччына}} [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]])
|1:2
|4:1
|1.[[Крыстафэр Закарыясэн|Закарыясэн]] 70' (1:0), [[Гурам Кашыа|Кашыа]] 81' (1:1), [[Тыгран Барсэгян|Барсэгян]] 86' (1:2)
2.[[Франк Балі|Балі]] 20' (2:2), [[Крыстафэр Закарыясэн|Закарыясэн]] 31' (3:2), [[Вэрнан ДэМарка Марлякі|ДэМарка]] 70' (3:3), [[Адама Малюда Траарэ|Траарэ]] 89' (4:3), [[Айса Лайдуні|Лайдуні]] 90+5' (5:3)
|-
|'''{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])'''
|3:2
|{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]])
|2:2
|1:0
|1.[[Кэвен да Сілва Інасіў|Кэвен]] 25' (0:1), [[Арыян Адэмі|Адэмі]] 44' (1:1), [[Бруна Пэткавіч|Пэткавіч]] 86' (2:1), [[Рэнальда Сефас|Сефас]] 89' (2:2)

2.[[Арыян Адэмі|Адэмі]] 47' (3:2)
|-
|'''{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])'''
|5:4
|{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Цюрых (футбольны клюб)|Цюрых]]
|3:2
|2:2{{Заўвага|назва=д.ч.}}
|1.[[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 17' (1:0), [[Ібраіма Ваджы|Ваджы]] 36' (2:0), 65' (3:0), [[Ліндрыт Камбэры|Камбэры]] 65' (3:1), [[Мірлінд Крэзью|Крэзью]] 85' (3:2)
2.[[Максім Мядзьведзеў|Мядзьведзеў]] 4' ([[Аўтагол|аўта]]) (3:3), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 56' (4:3), [[Іван Сантыні|Сантыні]] 90+6' (4:4), [[Авусі Квабэна|Авусі]] 98 (5:4)
|-
|{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]])
|1:7
|'''{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]])'''
|1:2
|0:5
|1.[[Томаш Хоры|Хоры]] 6' (0:1), [[Боян Радулавіч|Радулавіч]] 50' (1:1), [[Ян Копіц|Копіц]] 57' (1:2)

2.[[Лудэк Пэрніца|Пэрніца]] 11' (1:3), [[Ян Сыкара|Сыкара]] 21' (1:4), [[Лукаш Гэйда|Гэйда]] 31' (1:5), [[Ян Сыкара|Сыкара]] 76' (1:6), [[Ян Клімент|Клімент]] 84' (1:7)
|-
|{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]])
|1:8
|'''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]'''
|1:0
|0:8
|1.[[Кірк Міляр|Міляр]] 83' (1:0)
2.[[Гуга Вэтлесан|Вэтлесан]] 7' (1:1), [[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 21' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:2), [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 23' (1:3), [[Ульрык Салтнэс|Салтнэс]] 29' (1:4), [[Рунар Эспэйорд|Эспэйорд]] 52' (1:5), [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 54' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:6), [[Альфонс Сампстэд|Сампстэд]] 73' (1:7), [[Рунар Эспэйорд|Эспэйорд]] 88' (1:8)
|-
|'''{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])'''
|3:0
|{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]]
|1:0
|2:0
|1.[[Фаб'ен Урэга|Урэга]] 49' (1:0)
2.[[Кегіндэ Матыяс Аевусі|Аевусі]] 34' (2:0), [[Рэнан Алівэйра|Алівэйра]] 52' (3:0)
|-
|'''{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])'''
|4:2
|{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]])
|3:0
|1:2
|1.[[П'ерас Сатырыю|Сатырыю]] 26' (1:0), 35' (2:0), [[Ігар Тыяга Насымента Радрыгес|Тыяга]] 90+4' (3:0)

2.[[Аарон Грын|Грын]] 21' (3:1), [[Айдама Эмаку|Эмаку]] 88' (3:2), [[Каўлі Алівэйра Соўза|Каўлі]] 90+4' (4:2)
|-
|{{Сьцяг|Славенія}} [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]]
|0:1
|'''{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])'''
|0:0
|0:1
|1. —

2.[[Мамо Янсанэ|Янсанэ]] 90+2' (0:1)
|-
|'''{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]])'''
|5:1
|{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]])
|1:1
|4:0
|1.[[Філіп Аксель Фрыгаст Цынкернагэль|Цынкернагэль]] 7' (0:1), [[Долеў Хазіза|Хазіза]] 90+2' (1:1)
2.[[Цярон Чэры|Чэры]] 5' (2:1), [[Францьдзі П'ера|П’ера]] 61' (3:1), 65' (4:1), [[Мухамад Абу Фана|Абу Фана]] 86' (5:1)
|-
|'''{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]])'''
|4:2
|{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]])
|0:1
|4:1
|1.[[Самір Хаджы|Хаджы]] 72' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (0:1)

2.[[Магсан Хасан Нэдэр|Нэдэр]] 21' (0:2), [[Карлёс Джэмісан Тэлес дос Сантас Жуніёр|Жуніньё]] 24' (1:2), [[Лука Юрычыч|Юрычыч]] 53' (2:2), [[Юзуф Атубанджа|Атубанджа]] 75' (3:2), [[Лука Юрычыч|Юрычыч]] 85' (4:2)
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
!Галы й галеадоры
!
!
!Удзельнікі пасьляматчавых пэнальці
|+Шлях прадстаўнікоў лігі
|'''{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]])'''
|2:2 (4:3){{Заўвага|назва=пэнальці}}
|{{Сьцяг|Кіпр}} [[АЕК Лярнака|АЕК]] ([[Лярнака]])
|1:1
|1:1{{Заўвага|назва=д.ч.}}
|1.[[Адам Дзюрча|Дзюрча]] 81' (0:1), [[Эрык Сьвятчанка|Сьвятчанка]] 84' (1:1)

2.[[Віктар Алатунджы|Алатунджы]] 9' (1:2), [[Гэнрык Дальсгор|Дальсгор]] 12' (2:2)
| colspan=&quot;3&quot; |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Гэнрык Дальсгор|Дальсгор]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Піёнэ Сыста|Сыста]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Олівэр Сёрэнсэн|Сёрэнсэн]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Нікаляс Дур|Дур]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Соры Каба|Каба]]{{пэнміма}}|лік=4:3|кам2={{пэнміма}}[[Омры Альтман|Альтман]]&lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Хрвое Мілічавіч|Мілічавіч]] &lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Хасэ Рома|Рома]] &lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Бруна Гама|Гама]] &lt;br /&gt;{{пэнміма}}[[Густаву Ледыш|Ледыш]]}}
|-
|'''{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]])'''
|2:1
|{{Сьцяг|Турэччына}} [[Фэнэрбахчэ Стамбул|Фэнэрбахчэ]] ([[Стамбул]])
|0:0
|2:1{{Заўвага|назва=д.ч.}}
| colspan=&quot;4&quot; |1.—
2.[[Віталь Буяльскі|Буяльскі]] 57' (1:0), [[Атыла Салаі|Салаі]] 89' (1:1), [[Аляксандар Караваеў|Караваеў]] 114' (2:1)
|}

=== Трэці кваліфікацыйны раўнд ===
Лёсаваньне трэцяга кваліфікацыйнага раўнду адбылося 18 ліпеня 2022 году а 13 гадзіны па Менскаму часе. Усяго 20 камандам наканаваны ўдзел у трэцім кваліфікацыйным раўндзе. Яны будуць падзеленыя на 2 шляхі:

* '''Чэмпіёнскі шлях''' (12 камандаў)
* '''Шлях прадстаўнікоў лігі''' (8 камандаў)

Пасеў камандаў перад лёсаваньнем адбыўся па клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+'''Чэмпіёнскі шлях'''
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
|-
|{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]])
|матч 1
|{{Сьцяг|Кіпр}} [[Апалён Лімасол|Апалён]] ([[Лімасол]])
|3 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])
|матч 2
|{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])
|3 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])
|матч 3
|{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])
|2 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])
|матч 4
|{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]])
|2 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]
|матч 5
|{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])
|3 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]])
|матч 6
|{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]])
|3 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+'''Шлях прадстаўнікоў лігі'''
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
|-
|{{Сьцяг|Францыя}} [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]])
|матч 7
|{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]])
|2 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]])
|матч 8
|{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Штурм Грац|Штурм]] ([[Грац]])
|3 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль]] ([[Брусэль]])
|матч 9
|{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]])
|2 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]])
|матч 10
|{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]])
|2 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|}

=== Раўнд кваліфікацыйнага плэй-оф ===
Лёсаваньне раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф адбудзецца 2 жніўня 2022 году. Усяго 12 камандаў будзе ўдзельнічаць у раўндзе кваліфікацыйнага плэй-оф. Яны будуць падзеленыя на 2 шляхі:

* '''Чэмпіёнскі шлях''' (8 камандаў): 2 каманды, што пачынаюць свой удзел з гэтага раўнду й 6 пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раўнду
* '''Шлях прадстаўнікоў лігі''' (4 каманды): 4 пераможцы трэцяга кваліфікацыйнага раўнду

Пасеў камандаў перад лёсаваньнем адбудзецца па клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022. Для пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раунду, чыя асоба ня будзе вядомая на момант лёсаваньня, будзе выкарыстоўвацца клюбны каэфіцыент каманды, што мае найвышэйшы рэйтынг у кожнай з пар. Першая каманда, што выбіраецца ў кожнай пары падчас лёсаваньня, будзе камандай-гаспадыняй першага матчу.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+'''Чэмпіёнскі шлях'''
!Пасеяныя
!Непасеяныя
|-
|
* {{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]]) (46) /{{Заўвага|пераможца трэцяга кваліфікацыйнага раўнду, асоба якога ня будзе вядомая на момант лёсаваньня.|name=&quot;нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф&quot;}} {{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]]) (4,25)
* {{Сьцяг|Данія}} [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]] (40,5)
* {{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]]) (23) /{{Заўвага|name=&quot;нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф&quot;}} {{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]]) (49,5)
* {{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]]) (22,5) /{{Заўвага|name=&quot;нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф&quot;}} {{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]]) (31)
|
* {{Сьцяг|Турэччына}} [[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспор]] ([[Трабзон]]) (5,5)
* {{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] (17) /{{Заўвага|name=&quot;нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф&quot;}} {{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]]) (8)
* {{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]]) (25) /{{Заўвага|name=&quot;нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф&quot;}} {{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]]) (15,5)
* {{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]]) (7) /{{Заўвага|name=&quot;нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф&quot;}} {{Сьцяг|Кіпр}} [[Апалён Лімасол|Апалён]] ([[Лімасол]]) (14)
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+'''Шлях прадстаўнікоў лігі'''
!Пасеяныя
!Непасеяныя
|-
|
* {{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]] (61)) /{{Заўвага|name=&quot;нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф&quot;}} {{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]]) (19)
* {{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль]] ([[Брусэль]]) (6,12) /{{Заўвага|name=&quot;нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф&quot;}} {{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]]) (50,25)
|
* {{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]]) (44) /{{Заўвага|name=&quot;нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф&quot;}} {{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Штурм Грац|Штурм]] ([[Грац]]) (7,77)
* {{Сьцяг|Францыя}} [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]]) (26) /{{Заўвага|name=&quot;нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф&quot;}} {{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]]) (33)
|}

== Статыстыка ==
У статыстыку ўваходзяць што кваліфікацыйныя раўнды, што раўнды групавога этапу, што раўнды плэй-оф.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!месца
!Топ-10 найлепшых галеадораў
!Колькасьць забітых мячоў
|-
|1
|{{Сьцяг|Нігерыя}} ''[[Віктар Баніфэйс Аког]] ({{мова-en|''Victor Boniface Okoh''|скарочана}}) [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''
|5
|-
|2
|''{{Сьцяг|Бразылія}} [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі]] ({{Мова-парт|''Kady Iuri Borges Malinowski''|скарочана}}) [[Карабах Агдам|Карабах]]''
|4
|-
| rowspan=&quot;3&quot; |3-5
|''{{Сьцяг|Малі}} [[Адама Малюда Траарэ]] ({{Мова-франц|''Adama Malouda Traoré''|скарочана}}) [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]]''
|3
|-
|''{{Сьцяг|Кіпр}} [[П'ерас Сатырыю]] ({{Мова-грэц|''Πιέρος Σωτηρίου''|скарочана}}) [[Лудагорац Разград|Лудагорац]]''
|3
|-
|{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Крысталь Маўні Інгасан]] ({{Мова-ісьл|''Kristall Máni Ingason''|скарочана}}) [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]]
|3
|-
| rowspan=&quot;6&quot; |6-11
|''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына]] ({{Мова-no|''Amahl William D'vaz Pellegrino''|скарочана}}) [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''
|2
|-
|''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Рунар Эспэйорд]] ({{Мова-no|''Runar Espejord''|скарочана}}) [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''
|2
|-
|''{{Сьцяг|Чэхія}} [[Ян Сыкара]] ({{Мова-cs|''Jan Sýkora''|скарочана}}) [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]]''
|2
|-
|''{{Сьцяг|Гаіці}} [[Францьдзі П'ера]] ({{Мова-франц|''Frantzdy Pierrot''|скарочана}}) [[Макабі Хайфа|Макабі]]''
|2
|-
|''{{Сьцяг|Нігерыя}} [[Форчун Басі]] ({{Мова-en|''Fortune Bassey''|скарочана}}) [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]]''
|2
|-
|''{{Сьцяг|Туніс}} [[Айса Лайдуні]] ({{Мова-ar|''عيسى بلال العيدوني''|скарочана}}) [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]]''
|2
|}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}[https://www.uefa.com/uefachampionsleague/ Афіцыйны сайт Лігі чэмпіёнаў UEFA]{{Заўвага|Па сканчэньні розыгрышу 2022-23 гадоў старонка гэтага розыгрышу будзе месьціцца па іншым адрасе, глядзіце ўважліва}}
== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

{{Парады артыкулу|няма крыніцаў|няма катэгорыяў|артаграфія}}
{{Ліга чэмпіёнаў УЭФА}}
[[Катэгорыя:Ліга чэмпіёнаў УЭФА]]
[[Катэгорыя:2022 год у футболе]]
[[Катэгорыя:2023 год у футболе]]</text>
      <sha1>9ogrj751g2jd0vjx2xpyre86rb9r2vb</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2330945</id>
      <parentid>2330936</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T21:45:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Hleb23</username>
        <id>72152</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Статыстыка */ удакладненьне статыстыкі</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="74721" xml:space="preserve">{{Сэзон футбольнага спаборніцтва|назва турніру=Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў|выява=Istanbul Atatürk Olympic Stadium 1.jpg|апісаньне=Алімпійскі стадыён Ататурка|час_праведзеньня=Кваліфікацыя: 21 чэрвеня — 24 жніўня 2022
Уласна спаборніцтва: 6 верасьня 2022 — 10 чэрвеня 2023|колькасьць камандаў=Удзельнікі асноўнай часткі: 32
Усяго: 78 (зь 53 асацыяцый)|сайт=https://www.uefa.com/uefachampionsleague/|пераможца=яшчэ ня вызначаны|фіналіст=яшчэ ня вызначаны|паўфіналісты=яшчэ ня вызначаныя|чвэрцьфіналісты=яшчэ ня вызначаныя|матчаў ўсяго=45/310 (з улікам кваліфікацыі)	14,52%|галоў=102 (з улікам кваліфікацыі)	2,267 штоматч|гледачоў_на_стадыёнах=будзе запоўнена па завяршэньні ўсіх матчаў|наведвальнасьць у сярэднім=будзе запоўнена па завяршэньні ўсіх матчаў|найлепшы_галеадор=Віктар Баніфэйс Аког(Сьцяг Нарвэгіі Будэ-Глімт) — 4 мячы|апошні папярэдні сэзон=Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|чарговы наступны сэзон=Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2023—2024 гадоў|абноўлена=23/07/2022}}

'''Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023''' — 68-ы розыгрыш трафэю з часоў Кубка эўрапейскіх чэмпіёнаў і 31-ы розыгрыш пад назвай Ліга чэмпіёнаў УЭФА.

[[Фінал Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2023 году|Фінал]] плянуецца згуляць на [[Алімпійскі стадыён Ататурка|Алімпійскім стадыёне Ататурка]] ў [[Стамбул]]е, [[Турэччына]]. Першапачаткова стадыён быў прызначаны для правядзеньня [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2020 году|фіналу Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2020 году]], але й гэты, і [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021 году|фінал 2021 году]], які пасьля быў перададзены Ататурку, былі перанесены праз пандэмію [[Ковід-19]]. Пераможца Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў аўтаматычна кваліфікуецца ў групавы этап [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2023–2024|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2023—2024]], а таксама атрымае права згуляць зь пераможцам [[Ліга Эўропы УЭФА 2022—2023|Лігі Эўропы УЭФА 2022—2023]] у [[Супэркубак УЭФА 2023 году|Супэркубку УЭФА 2023 году]].
[[Файл:Istanbul Atatürk Olympic Stadium 1.jpg|значак|'''Алімпійскі стадыён Ататурка'''|349x349пкс]]
Дзейным чэмпіёнам зьяўляецца [[Рэал Мадрыд]], які перамог у рэкордных чатырнаццаці сэзонах (заваяваў 14 тытулаў), апошні ў папярэднім розыгрышы.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
! colspan=&quot;5&quot; |'''Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023'''
|-
!Дата
| colspan=&quot;4&quot; |''Кваліфікацыя:'' 21 чэрвеня — 24 жніўня 2022
''Уласна спаборніцтва:'' 6 верасьня 2022 — 10 чэрвеня 2023
|-
!Каманды
| colspan=&quot;4&quot; |''Удзельнікі асноўнай часткі:'' 32
''Усяго:'' 78 (зь 53 асацыяцый)
|-
! colspan=&quot;5&quot; |Статыстыка турніру
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Найпасьпяховейшыя ўдзельнікі
!Чэмпіён — '''яшчэ ня вызначаны'''
!Срэбны чэмпіён — '''яшчэ ня вызначаны'''
! colspan=&quot;2&quot; |Паўфіналісты — '''яшчэ ня вызначаныя'''
|-
! colspan=&quot;4&quot; |Чвэрцьфіналісты — '''яшчэ ня вызначаныя'''
|-
!Матчаў згулялі
| colspan=&quot;2&quot; |'''57/310 (з улікам кваліфікацыі)'''
| colspan=&quot;2&quot; |18,39%
|-
!Забілі галоў
| colspan=&quot;2&quot; |'''145 (з улікам кваліфікацыі)'''
| colspan=&quot;2&quot; |2,544 штоматч
|-
!Наведвальнасьць
| colspan=&quot;4&quot; |'''будзе запоўнена па завяршэньні ўсіх матчаў'''
|-
!Найлепшы галеадор
| colspan=&quot;4&quot; |'''''Віктар Баніфэйс Аког({{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]) — 5 мячоў'''''
|-
| colspan=&quot;2&quot; |[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|← 2021—22]]
| colspan=&quot;2&quot; |2022—2023
|''[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2023—2024 гадоў|2023—24 →]]''
|}

== Разьмеркаваньне камандаў па асацыяцыях ==
Усяго 78 камандаў ад 53 з 55 асацыяцый сябраў УЭФА будуць ўдзельнічаць у Лізе Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 (акрамя [[Футбольная асацыяцыя Ліхтэнштайна|Ліхтэнштайна]], бо той не праводзіць нацыянальнае спаборніцтва для адбору на турнір і гэтаксама Расеі, якая атрымала забарону на ўдзел праз [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]]). Рэйтынг асацыяцыяў на аснове [[Табліца Каэфіцыентаў УЭФА|каэфіцыентаў УЭФА]] па выніках камандаў у папярэднія 5 сэзонаў выкарыстоўваецца для вызначэньня колькасьці каманд-удзельніц для кожнай асацыяцыі:

* Першыя 4 асацыяцыі кваліфікуюць прынамсі 4 каманды ў групавы этап Лігі Чэмпіёнаў УЭФА.
* 5-6 асацыяцыі кваліфікуюць 3 каманды ў розыгрыш.
* Кожная з асацыяцый 7—15 месцаў (акрамя Расеі) кваліфікуюць па дзьве каманды.
* Усе асатнія асацыяцыі з 16 па 55 (акрамя Ліхтэнштайна) кваліфікуюць па адной камандзе.
* Пераможцы [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021—22]] і [[Ліга Эўропы УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА 2021—2022]] могуць дадаткова ўступіць у розыгрыш, калі яны не адабраліся ў Лігу Чэмпіёнаў УЭФА праз свае нацыянальныя чэмпіянаты (Напрыклад [[Рэал Мадрыд]] адабраўся ў Лігу Чэмпіёнаў 2022-23 праз Гішпанскую Ля Лігу ў якасьці чэмпіёна, але як пермаможца яшчэ й [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022]] будзе займаць гэты слот, а дублікаванае месца ў групавы этап пяройдзе бронзаваму прызёру 5 асацыяцыі (астатнія зьмяненьні ды зрухі ў кваліфікацыі праз гэнтую замену апісаныя ніжэй у разьдзеле аб разьмеркваньнях). А [[Айнтрахт Франкфурт]] перамог у [[Ліга Эўропы 2021—2022 гадоў|Лізе Эўропы 2021—2022]], праваліўшы адбор ў [[Бундэсьліга|Бундэсьлізе]], заняўшы там адзінаццатае месца, значыць [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт Франктфурт]] атрымае месца ў Лізе Чэмпіёнаў, але колькасьць камандаў, што адправіцца ў эўракубкі ня зьменіцца, таму ў Лігу Эўропы 2022-23 адправіцца толькі [[Уніён Бэрлін|пятая каманда Бундэсьлігі 2021—2022]] (замест двух, як летась), а ў Лігу канфэрэнцыяў 2022-23 толькі [[Фрайбург (футбольны клюб)|шостая каманда Бундэсьлігі 2021—2022]], [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]] стаў сёмай камандай ад нямецкай асацыяцыі, што дапускаецца максімальнай колькасьцю ўдзельнікаў ад адной асацыяцыі ў эўракубках.

=== Рэйтынг асацыяцыяў ===

* (УЭЛ) — дадатковае месца для пераможцы [[Ліга Эўропы УЭФА|Лігі Эўропы УЭФА]].
* (АУС) — адсутнасьць унутранага спаборніцтва для адбору ў Лігу Чэмпіёнаў.
* (ЗАБ) — забарона на ўдзел праз [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]].

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+'''Рэйтынг асацыяцыяў для сэзону Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023'''
|
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Месца
!Асацыяцыя
!Каэфіцыент
!Колькасьць клюбаў
!Нататкі
|-
!1
|{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Ангельшчына]]
|100.569
| rowspan=&quot;4&quot; |4
|
|-
!2
|{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Гішпанія]]
|97.855
|
|-
!3
|{{Сьцяг|Італія}} [[Італія]]
|75.438
|
|-
!4
|{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Нямеччына]]
|73.570
| +1 ([[Ліга Эўропы УЭФА 2021-22|УЭЛ]])
|-
!5
|{{Сьцяг|Францыя}} [[Францыя]]
|56.081
| rowspan=&quot;2&quot; |3
|
|-
!6
|{{Сьцяг|Партугалія}} [[Партугалія]]
|48.549
|
|-
!7
|{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Нідэрлянды]]
|39.200
|2
|
|-
!8
|{{Сьцяг|Расея}} [[Расея]]
|38.382
|0
|(ЗАБ)
|-
!9
|{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Бэльгія]]
|36.500
| rowspan=&quot;7&quot; |2
|
|-
!10
|{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Аўстрыя]]
|35.825
|
|-
!11
|{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Шатляндыя]]
|33.375
|
|-
!12
|{{Сьцяг|Украіна}} [[Украіна]]
|33.100
|
|-
!13
|{{Сьцяг|Турэччына}} [[Турэччына]]
|30.100
|
|-
!14
|{{Сьцяг|Данія}} [[Данія]]
|27.875
|
|-
!15
|{{Сьцяг|Кіпр}} [[Кіпр]]
|27.750
|
|-
!16
|{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Сэрбія]]
|26.750
| rowspan=&quot;4&quot; |1
|
|-
!17
|{{Сьцяг|Чэхія}} [[Чэхія]]
|26.600
|
|-
!18
|{{Сьцяг|Харватыя}} [[Харватыя]]
|26.275
|
|-
!19
|{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Швайцарыя]]
|26.225
|
|}
|
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Месца
!Асацыяцыя
!Каэфіцыент
!Колькасьць клюбаў
!Нататкі
|-
!20
|{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Грэцыя]]
|26.000
| rowspan=&quot;13&quot; |1
|
|-
!21
|{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Ізраіль]]
|24.375
|
|-
!22
|{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Нарвэгія]]
|21.000
|
|-
!23
|{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Швэцыя]]
|20.500
|
|-
!24
|{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Баўгарыя]]
|20.375
|
|-
!25
|{{Сьцяг|Румынія}} [[Румынія]]
|18.200
|
|-
!26
|{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Азэрбайджан]]
|16.875
|
|-
!27
|{{Сьцяг|Казахстан}} [[Казахстан]]
|15.625
|
|-
!28
|{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Вугоршчына]]
|15.500
|
|-
!29
|{{Сьцяг|Беларусь}} [[Беларусь]]
|15.250
|
|-
!30
|{{Сьцяг|Польшча}} [[Польшча]]
|15.125
|
|-
!31
|{{Сьцяг|Славенія}} [[Славенія]]
|14.250
|
|-
!32
|{{Сьцяг|Славаччына}} [[Славаччына]]
|13.625
|
|-
!33
|{{Сьцяг|Ліхтэнштайн}} [[Ліхтэнштайн]]
|9.000
|0
|(АУС)
|-
!34
|{{Сьцяг|Летува}} [[Летува]]
|8.750
| rowspan=&quot;4&quot; |1
|
|-
!35
|{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Люксэмбург]]
|8.250
|
|-
!36
|{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Босьнія і Герцагавіна]]
|8.000
|
|-
!37
|{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Ірляндыя]]
|7.875
|
|}
|
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Месца
!Асацыяцыя
!Каэфіцыент
!Колькасьць клюбаў
!
|-
!38
|{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Паўночная Македонія]]
|7.625
| rowspan=&quot;18&quot; |1
|
|-
!39
|{{Сьцяг|Армэнія}} [[Армэнія]]
|7.375
|
|-
!40
|{{Сьцяг|Латвія}} [[Латвія]]
|7.375
|
|-
!41
|{{Сьцяг|Альбанія}} [[Малдова|Альбанія]]
|7.250
|
|-
!42
|{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Паўночная Ірляндыя]]
|6.958
|
|-
!43
|{{Сьцяг|Грузія}} [[Грузія]]
|6.875
|
|-
!44
|{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[Фінляндыя]]
|6.875
|
|-
!45
|{{Сьцяг|Малдова}} [[Латвія|Малдова]]
|6.875
|
|-
!46
|{{Сьцяг|Мальта}} [[Мальта]]
|6.375
|
|-
!47
|{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[Фарэрскія астравы]]
|6.125
|
|-
!48
|{{Сьцяг|Косава}} [[Косава]]
|5.833
|
|-
!49
|{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Гібральтар]]
|5.666
|
|-
!50
|{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Чарнагорыя]]
|5.000
|
|-
!51
|{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Ўэйлз]]
|5.000
|
|-
!52
|{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Ісьляндыя]]
|4.875
|
|-
!53
|{{Сьцяг|Эстонія}} [[Эстонія]]
|4.750
|
|-
!54
|{{Сьцяг|Андора}} [[Андора]]
|3.331
|
|-
!55
|{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Сан-Марына]]
|1.166
|
|}
|}

=== Разьмеркаваньне ===
Далей прадстаўляем ліст допуску на гэты сэзон. Трымацель тытулу Лігі Чэмпіёнаў [[Рэал Мадрыд|Рэал]] гарантаваў сабе ўдзел у групавым этапе Лігі Чэмпіёнаў што праз перамогу ў пяпярэднім [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|розыгрышу]], што праз атрыманьне чэмпіёнства ў гішпанскай Ля Лізе, таму наступныя зьмяненьні адпаведна адбыліся ў месцах разьмеркаваньняў сярод іншых удзельнікаў «ніжэйшых» (па рэйтынгу) лігаў, падобным чынам на зьмяненьні паўплывала [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]], падсумоўваючы зьмены:

* Чэмпіёны 11 і 12 асацыяцый (Шатляндыі ды Ўкраіны адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з групавога этапу замест раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф (чэмпіёнскага шляху).
* Чэмпіёны 13 і 14 асацыяцый (Турэцкай ды Дацкай адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з раўнду плэй-оф кваліфікацыйнага плэй-оф замест трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху).
* Чэмпіёны 15 і 16 асацыяцый (Кіпру ды Сэрбіі адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з трэцяга кваліфікацыйнага раўнду замест другога кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху).
* Чэмпіёны 18, 19, 20 ды 21 асацыяцый (Харвацкай, Швайцарскай, Грэцкай ды Ізраільскай адпаведна) уступаюць у розыгрыш з другога кваліфікацыйнага раўнду замест першага кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху).
* Срэбныя чэмпіёны 10 і 11 асацыяцый (Аўстрыі й Шатляндыі адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з трэцяга кваліфікацыйнага раўнду замест другога кваліфікацыйнага раўнду (шляху прадстаўнікоў ліг).

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Ліст допуску на сэзон Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023
! colspan=&quot;2&quot; |
!Каманды ўступаючыя на гэтым этапе ў розыгрыш
!Каманды, што трапілі сюды з папярэдняга раўнду
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Папярэдні раўнд
(4 каманды)
|
* 4 чэмпіёны з асацыяцыяў 52—55
|
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Першы кваліфікацыйны раўнд
(30 камандаў)
|
* 29 чэмпіёнаў з асацыяцыяў 22—51 (акрамя Ліхтэнштайну)
|
* 1 пераможца папярэдняга раўнду
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Другі кваліфікацыйны раўнд
(24 камандаў)
!Шлях чэмпіёнаў
(20 камандаў)
|
* 5 чэмпіёнаў з асацыяцыяў 17—21
|
* 15 пераможцаў першага кваліфікацыйнага раўнду
|-
!Шлях прадстаўнікоў лігаў
(4 камандаў)
|
* 4 срэбных чэмпёны з асацыяцыяў 12—15
|
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Трэці кваліфікацыйны раўнд
(20 камандаў)
!Шлях чэмпіёнаў
(12 камандаў)
|
* 2 чэмпіёны з асацыяцыяў 15—16
|
* 10 пераможцаў другога кваліфікацыйнага раўнду (па шляху чэмпіёнаў)
|-
!Шлях прадстаўнікоў лігаў
(8 камандаў)
|
* 4 срэбныя чэмпіёны з асацыяцыяў 7—11 (акрамя Расеі)
* 2 бронзавыя прызёры з асацыяцыяў 5—6
|
* 2 пераможцы другога кваліфікацыйнага раўнду (па шляху прадстаўнікоў лігаў)
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Раўнд кваліфікацыі плэй-оф
(12 камандаў)
!Шлях чэмпіёнаў
(8 камандаў)
|
* 2 чэмпіёны з асацыяцыяў 13—14
|
* 6 пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (па шляху чэмпіёнаў)
|-
!Шлях прадстаўнікоў лігаў
(4 каманды)
|
|
* 4 пераможцы трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (па шляху прадстаўнікоў лігаў)
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Групавы этап
(32 каманды)
|
* Уладальнік тытулу чэмпіёна лігі Эўропы
* 11 чэмпіёнаў з асацыяцый 1-12 (акрамя Расеі)
* 6 срэбных чэмпіёнаў з асацыяцыяў 1-6
* 4 бронзавыя прызёры з асацыяцыяў 1-4
* 4 уладальнікі чацьвёртых месцаў з асацыяцыяў 1-4
|
* 4 пераможцы раўнду плэй-оф (па шляху чэмпіёнаў)
* 2 пераможцы раўнду плэй-оф (па шляху прадстаўнікоў лігаў)
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Плэй-оф асноўнай часткі
(16 камандаў)
|
|
* 8 пераможцаў груповога этапу
* 8 срэбных пераможцаў групавога этапу
|}

=== Каманды-ўдзельнікі ===
Пазнакі ў дужках паказваюць якім чынам кожная каманда кваліфікавалася на свой пачатковы раўнд у турніры:

* ЛЧ: Уладальнік Чэмпіёнскага тытулу Лігі Чэмпіёнаў.
* ЛЭ: Уладальнік Чэмпіёнскага тытулу Лігі Эўропы.
* 1-ы(-ая, -ае), 2-і(-ая, -ое), 3-і(-яя, -яе), 4-ы(4-ая, 4-ае) і г. д.: пазіцыя ва ўласнай лізе папярэдняга сезону.
* Прп-: пазіцыі ў лігах праз прыпыненьне папярэдніх сезонаў былі вызначаныя нацыянальнымі асацыяцыямі; усе каманды падлягалі зацьвярджэньню УЭФА ў адпаведнасьці з рэкамендацыямі для ўдзелу ў эўрапейскіх спаборніцтвах.

Другі кваліфікацыйны раўнд, трэці кваліфікацыйны раўнд і раўнд плэй-оф былі падзеленыя на Чэмпіёнскі Шлях ('''ЧШ''') ды Шлях Прадстаўнікоў Лігаў ('''ШПЛ''').

Колерам паказаны працягваньне ўдзелу ў розыгрышы, або спыненьне онлайн, падчас правядзеньня турніру.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Колер
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |Каманда выбыла з розыгрышу
|-
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |Каманда пасьпяхова прасоўваецца па розыгрышы, або рыхтуецца ўступіць у яго
|-
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |Каманда ўступіць у розыгрыш неўзабаве
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Кваліфікацыя каманд у Лігу Чэмпіёнаў УЭФА 2022-23
! colspan=&quot;2&quot; |Раўнд уступленьня
! colspan=&quot;4&quot; |Каманды
|-
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;7&quot; |Групавы этап
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; | {{Сьцяг|Гішпанія}} [[Рэал Мадрыд|Рэал]] ([[Мадрыд]]) (1-ы)&lt;sup&gt;ЛЧ&lt;/sup&gt;
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; | {{Сьцяг|Нямеччына}} [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]] ([[Франкфурт-на-Майне|Франкфурт]]) (ЛЭ)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Манчэстэр Сіці|Сіці]] ([[Манчэстэр]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]] (2-і)
|-
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] ([[Лёндан]]) (3-і)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Тотэнгэм Готспур]] ([[Лёндан]]) (4-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]] (2-ая)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]] ([[Мадрыд]]) (3-і)
|-
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]] (4-ая)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Італія}} [[Мілян (футбольны клюб)|Мілян]] (1-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Італія}} [[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэрнацыянале]] ([[Мілян]]) (2-і)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Італія}} [[Напалі Нэапаль|Напалі]] ([[Нэапаль]]) (3-і)
|-
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Італія}} [[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]] ([[Турын]]) (4-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]] ([[Мюнхэн]]) (1-ая)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Барусія Дортмунд|Барусія]] ([[Дортмунд]]) (2-ая)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баер Левэркузэн|Баер 04]] ([[Левэркузэн]]) (3-і)
|-
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[РБ Ляйпцыг (футбольны клюб)|РБ]] ([[Ляйпцыг]]) (4-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Францыя}} [[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]] ([[Парыж]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Францыя}} [[Алімпік Марсэль|Алімпік]] ([[Марсэль]]) (2-і)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Порту (футбольны клюб)|Порту]] (1-ае)
|-
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Спортынг Лісабон|Спортынг]] ([[Лісабон]]) (2-і)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Аякс Амстэрдам|Аякс]] ([[Амстэрдам]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Бруге (футбольны клюб)|Бруге]] (1-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Рэд Бул Зальцбург|Рэд Бул]] ([[Зальцбург]]) (1-ы)
|-
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Сэлтык Глазга|Сэлтык]] ([[Глазга]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Украіна}} [[Шахтар Данецк|Шахтар]] ([[Данецк]]) (Прп-1-ы)
| colspan=&quot;3&quot; |
|-
! colspan=&quot;6&quot; |
|-
!Плэй-оф кваліфікацыі
!ЧШ
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспор]] ([[Трабзон]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Данія}} [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]] (1-ы)
| colspan=&quot;2&quot; |
|-
! colspan=&quot;6&quot; |
|-
! rowspan=&quot;3&quot; |Трэці кваліфікацыйны раўнд
!&lt;abbr&gt;ЧШ&lt;/abbr&gt;
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Кіпр}} [[Апалён Лімасол|Апалён]] ([[Лімасол]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]]) (1-ая)
| colspan=&quot;2&quot; |
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |&lt;abbr&gt;ШПЛ&lt;/abbr&gt;
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Францыя}} [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]]) (3-яе)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]]) (3-яя)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]]) (2-і)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль]] ([[Брусэль]]) (2-і)
|-
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Штурм Грац|Штурм]] ([[Грац]]) (2-і)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]]) (2-і)
| colspan=&quot;2&quot; |
|-
! colspan=&quot;6&quot; |
|-
! rowspan=&quot;3&quot; |Другі кваліфікацыйны раўнд
! rowspan=&quot;2&quot; |&lt;abbr&gt;ЧШ&lt;/abbr&gt;
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]]) (1-ая)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]]) (1-ае)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Цюрых (футбольны клюб)|Цюрых]] (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]]) (1-ы)
|-
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]]) (1-ае)
|
| colspan=&quot;2&quot; |
|-
!&lt;abbr&gt;ШПЛ&lt;/abbr&gt;
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]]) (Прп-2-ое)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Фэнэрбахчэ Стамбул|Фэнэрбахчэ]] ([[Стамбул]]) (2-ое)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]]) (2-і)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Кіпр}} [[АЕК Лярнака|АЕК]] ([[Лярнака]]) (2-і)
|-
! colspan=&quot;6&quot; |
|-
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;8&quot; |Першы кваліфікацыйны раўнд
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] (1-ае)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Румынія}} [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока]]) (1-ы)
|-
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Казахстан}} [[Табол Кастанай|Табол]] ([[Кастанай]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Беларусь}} [[Шахцёр Салігорск|Шахцёр]] ([[Салігорск]]) (1-ы)
|-
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Польшча}} [[Лех Познань|Лех]] ([[Познань]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Славенія}} [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]] (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Славаччына}} [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]]) (1-ы)
|-
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Зрынскі Мостар|Зрынскі]] ([[Мостар]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]]) (1-ыя)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]]) (1-ыя)
|-
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Латвія}} [[Рыская футбольная школа]] ([[Рыга]]) (1-ая)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Альбанія}} [[Тырана (футбольны клюб)|Тырана]] (1-ая)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]]) (1-ы)
|-
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Грузія}} [[Дынама Батумі|Дынама]] ([[Батумі]]) (1-ае)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Мальта}} [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] ([[Паола]]) (1-ы)
|-
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[КІ Кляксьвік|КІ]] ([[Кляксьвік]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Косава}} [[Балкані Сухарэка|КФ Балкані]] ([[Сухарэка]]) (1-ыя)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Сут’еска Нікшыч|Сут’еска]] ([[Нікшыч]]) (1-ая)
|-
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Нью-Сэйнтс Освэстры|Нью-Сэйнтс]] ([[Освэстры]]) (1-ыя)
|
|
|
|-
! colspan=&quot;6&quot; |
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Папярэдні раўнд
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Эстонія}} [[Левадыя Талін|Левадыя]] ([[Талін]]) (1-ая)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Андора}} [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Ля Фіярыта Монтэджардана|Ля Фіярыта]] ([[Монтэджардына|Монтэджардана]]) (1-ая)
|}
Заўвагі:

# '''[[Расея]]:''' 28 лютага 2022 году расейскія футбольныя клюбы й зборныя былі адхілены ад спаборніцтваў ФІФА і УЭФА праз уварваньне Расеі ва Ўкраіну ў 2022 годзе. 2 траўня 2022 году УЭФА пацьвердзіла, што расейскія клюбы будуць выключаныя са спаборніцтваў УЭФА 2022—2023 гадоў.
# '''[[Ліхтэнштайн]]:''' Сем камандаў афіляваных зь Ліхтэнштайнскай футбольнай федэрацыяй гуляюць у Швайцарскай футбольнай лізе, адпаведна адбор праходзіць па Швайцарскай квоце. Адзінае эўрапейскае спаборніцтва, куда могуць трапіць удзельнікі празь Ліхтэнштайнскую асацыяцыю — Футбольны кубак Ліхтэнштайна, пераможцы якога кваліфікуюцца ў [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА|Лігу Канфэрэнцыяў УЭФА]].
# '''[[Украіна]]:''' Украінская Прэм’ер-ліга 2021-22 гадоў была спыненая праз расейскае ўварваньне ва Ўкраіну ў 2022 годзе. Дзьве лепшыя каманды лігі на момант спыненьня (данецкі «Шахтар» і кіеўскае «Дынама») былі абраныя Ўкраінскай асацыяцыяй футболу для ўдзелу ў Лізе чэмпіёнаў УЭФА 2022-23 гадоў.

== Расклад матчаў ==
Усім матчам былі разьмеркаваныя гульнявыя дні ў аўторак ды сераду, акрамя фіналу папярэдняга раўнду, які мусіў прайсьці ў пятніцу.

Усе лёсаваньні мусяць прайсьці ў штаб-кватэры УЭФА ў швайцарскім [[Ньён]]е, за выключэннем лёсаваньня групавога этапу, якое адбудзецца ў [[Стамбул]]е, [[Турэччына]].
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Расклад матчаў на Лігу чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023
!Фаза
!Раўнд
!Лёсаваньне
!Першы матч
!Другі матч
|-
| rowspan=&quot;4&quot; |Кваліфікацыя
|Папярэдні раўнд
|7 чэрвеня 2022
|21 чэрвеня 2022 (паўфіналы)
|24 чэрвеня 2022 (фінал)
|-
|Першы кваліфікацыйны раўнд
|14 чэрвеня 2022
|5—6 ліпеня 2022
|12—13 ліпеня 2022
|-
|Другі кваліфікацыйны раўнд
|15 чэрвеня 2022
|19—20 ліпеня 2022
|26—27 ліпеня 2022
|-
|Трэці кваліфікацыйны раўнд
|18 ліпеня 2022
|2—3 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|Плэй-оф
|Кваліфікацыйны плэй-оф
|2 жніўня 2022
|16—17 жніўня 2022
|23—24 жніўня 2022
|-
| rowspan=&quot;6&quot; |Групавы этап
|1 гульнявы дзень
| rowspan=&quot;6&quot; |25 жніўня 2022
| colspan=&quot;2&quot; |6—7 верасьня 2022
|-
|2 гульнявы дзень
| colspan=&quot;2&quot; |13—14 верасьня 2022
|-
|3 гульнявы дзень
| colspan=&quot;2&quot; |4—5 кастрычніка 2022
|-
|4 гульнявы дзень
| colspan=&quot;2&quot; |11—12 кастрычніка 2022
|-
|5 гульнявы дзень
| colspan=&quot;2&quot; |25—26 кастрычніка 2022
|-
|6 гульнявы дзень
| colspan=&quot;2&quot; |1—2 лістапада 2022
|-
| rowspan=&quot;4&quot; |Гульні на вылет
|Раўнд шаснаццаці
|7 лістапада 2022
|14-15 і 21—22 лютага 2023
|7-8 і 14—15 сакавіка 2023
|-
|Чвэрцьфіналы
| rowspan=&quot;3&quot; |17 сакавіка 2023
|11—12 красавіка 2023
|18—19 красавіка 2023
|-
|Паўфіналы
|9—10 траўня 2023
|16—17 траўня 2023
|-
|Фінал
| colspan=&quot;2&quot; |10 чэрвеня 2023 году на «[[Алімпійскі стадыён Ататурка|Алімпійскім стадыёне Ататурка]]» у [[Стамбул]]е.
|}

== Кваліфікацыйныя раўнды ==

=== Папярэдні раўнд ===
Лёсаваньне адбылося па раскладзе 7 чэрвеня. Удзельнічаць маюцца ў папярэднім раўндзе чатыры каманды. Пасеў камандаў для лёсаваньня быў заснаваны на іх клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022 году з двума пасеянымі і двума непасеянымі. Усе матчы пройдуць на стадыёне Вікінгура ў Рэйк’явіку, Ісьляндыя.

Пераможца пяпярэдняга раўнду праходзе ў першы кваліфікацыйны раўнд. Пераможаныя ўдзельнікі папярэдняга раўнду аўтаматычна пяройдуць у другі кваліфікацыйны раўнд чэмпіёнскага шляху [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА 2022-23|Лігі Канфэрэнцыяў УЭФА]].
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!Лік
!Каманда 2
!Галы й галеадоры
|-
! colspan=&quot;3&quot; |Паўфіналы
!
|-
|{{Сьцяг|Эстонія}} [[Левадыя Талін|Левадыя]] ([[Талін]])
|1-6
|{{Сьцяг|Ісьляндыя}}''' [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]])'''
|[[Закарыя Бегларышвілі|Бегларышвілі]] 6' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:0), [[Даглес Макляган|Макляган]] 10' (1:1), [[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 27' (1:2), [[Халдур Шмаўры Сыгурдсан|Сыгурдсан]] 45' (1:3), [[Мікалай Андрэас Гансэн|Гансэн]] 49' (1:4), [[Гэльгі Гуд’ёнсан|Гуд’ёнсан]] 71' (1:5), [[Юліўс Магнусан|Магнусан]] 77' (1:6)
|-
|{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Ля Фіярыта Монтэджардана|Ля Фіярыта]] ([[Монтэджардына|Монтэджардана]])
|1-2
|{{Сьцяг|Андора}}''' [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]])'''
|[[Даніла Эзэкіэль Рынальдзі|Рынальдзі]] 45+2' (1:0), [[Хэніс Сальдэвіля Сольдуга|Сальдэвіля]] 55' (1:1), 66' (1:2)
|-
! colspan=&quot;3&quot; |Фінал
!
|-
|{{Сьцяг|Андора}} [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]])
|0-1
|{{Сьцяг|Ісьляндыя}}''' [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]])'''
|[[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 68' (0:1)
|}

=== Першы кваліфікацыйны раўнд ===
Лёсаваньне першага кваліфікацыйнага раўнду прайшло 14 чэрвеня 2022 году. Першым матчам наканавана 6 й 7 ліпеня, а матчам у адказ — 12 й 13 ліпеня 2022 году.

Пераможцы двубою накіроўваюцца ў другі раўнд кваліфікацыі па Шляху Чэмпіёнаў. Пераможаным наканавана перавесьціся ў другі раўнд кваліфікацыі [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА 2022—2023|Лігі канфэрэнцыяў]] на Шлях Чэмпіёнаў.
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
!Галы й галеадоры
!
!
!
!
!Удзельнікі пасьляматчавых пэнальці
|-
|{{Сьцяг|Армэнія}}''' [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]])'''
|2:2 (4:3){{Заўвага|назва=пэнальці}}
|{{Сьцяг|Румынія}} [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока]])
|0:0
|2:2{{Заўвага|назва=д.ч.}}
|1. —
2.[[Бісмарк Аджэй-Баатэнг|Нана]] 6' (0:1), [[Зоран Гаіч|Гаіч]] 89' (1:1), [[Клаўдыю Адрыян Міхай Петрыла|Петрыла]] 94' (1:2), [[Зоран Гаіч|Гаіч]] 119' (2:2)
| colspan=&quot;6&quot; |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Яўген Кочук|Кочук]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Артак Даш'ян|Даш'ян]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Аванес Арутунян|Арутунян]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Артур Авагян|Авагян]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;|лік=4-3|кам2={{пэнгол}}[[Марка Дуганджыч|Дуганджыч]]&lt;br /&gt;{{пэнміма}}[[Клаўдыю Адрыян Міхай Петрыла|Петрыла]] &lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Андрэй Бурка|Бурка]] &lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Карла Мухар|Мухар]] &lt;br /&gt;{{пэнміма}}[[Марыё Хорхэ Маліка Паўліна|Камора]]}}
|-
|{{Сьцяг|Славенія}}''' [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]]'''
|2:0{{Заўвага|Пераможаны ў гэтым двубоі перайшоў у 3 кваліфікацыйны этап Лігі Канфэрэнцыяў 2022—2023.|name=&quot;нюанс цякучага кваліфікацыйнага этапу&quot;}}
|{{Сьцяг|Беларусь}} [[Шахцёр Салігорск|Шахцёр]] ([[Салігорск]])
|0:0
|2:0
| colspan=&quot;7&quot; |1. —
2.[[Рока Батурына|Батурына]] 12' (1:0), 56' (2:0)
|-
|{{Сьцяг|Баўгарыя}}''' [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])'''
|3:0
|{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Сут’еска Нікшыч|Сут’еска]] ([[Нікшыч]])
|2:0
|1:0
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Алекс Сантана|Сантана]] 74' (1:0), [[Матыяс Фабіян Тысэра|Тысэра]] 90+1' (2:0)
2.[[П'ерас Сатырыю|Сатырыю]] 53' (3:0)
|-
|{{Сьцяг|Люксэмбург}}''' [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]])'''
|3:1
|{{Сьцяг|Альбанія}} [[Тырана (футбольны клюб)|Тырана]]
|1:0
|2:1
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Магсан Хасан Нэдэр|Нэдэр]] 71' (1:0)
2.[[Філіп Боіч|Боіч]] 49' (2:0), [[Дэйвід Сінані|Сінані]] 61' (3:0), [[Рэдан Джыджа|Джыджа]] 78' (3:1)
|-
|{{Сьцяг|Казахстан}} [[Табол Кастанай|Табол]] ([[Кастанай]])
|1:5
|{{Сьцяг|Вугоршчына}}''' [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])'''
|0:0
|1:5
| colspan=&quot;7&quot; |1. —
2.[[Адама Малюда Траарэ|Траарэ]] 4' (0:1), 17' (0:2), [[Айса Лайдуні|Лайдуні]] 21' (0:3), [[Ігар Сяргееў|Сяргееў]] 23' (1:3), [[Форчун Басі|Басі]] 74' (1:4), 90+1' (1:5)
|-
|{{Сьцяг|Швэцыя}}''' [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]]'''
|6:5
|{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]])
|3:2
|3:3
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Мартын Ульсан|Ульсан]] 16' (1:0), [[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 38' (1:1), [[Уля Тойванэн|Тойванэн]] 42' (2:1), [[Вэлька Бірманчэвіч|Бірманчэвіч]] 84' (3:1), [[Гэльгі Гуд’ёнсан|Гуд’ёнсан]] 90+3' (3:2)
2.[[Карл Фрыдлейфур Гунарсан|Гунарсан]] 15' (3:3), [[Вэлька Бірманчэвіч|Бірманчэвіч]] 34' (4:3), [[Фэлікс Бэіма|Бэіма]] 44' (5:3), [[Андэрс Крыстыянсэн|Крыстыянсэн]] 49' (6:3), [[Мікалай Андрэас Гансэн|Гансэн]] 56' (6:4), [[Карл Фрыдлейфур Гунарсан|Гунарсан]] 75' (6:5)
|-
|{{Сьцяг|Косава}} [[Балкані Сухарэка|КФ Балкані]] ([[Сухарэка]])
|1:2
|{{Сьцяг|Летува}}''' [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])'''
|1:1
|0:1{{Заўвага|назва=д.ч.}}
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Назьмі Грыпшы|Грыпшы]] 15' (1:0), [[Олівэр Баф|Баф]] 25' (1:1)
2.[[Кегіндэ Матыяс Аевусі|Аевусі]] 97' (1:2)
|-
|{{Сьцяг|Фінляндыя}}''' [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]])'''
|2:2{{Заўвага|name=&quot;нюанс цякучага кваліфікацыйнага этапу&quot;}}(5:4){{Заўвага|Для выяўленьня пераможцы каманды білі пэнальці|назва=пэнальці}}
|{{Сьцяг|Латвія}} [[Рыская футбольная школа]] ([[Рыга]])
|1:0
|1:2{{Заўвага|Для выяўленьня пераможцы быў задзейнічаны дадатковы час у два таймы па 15 хвілінаў|назва=д.ч.}}
|1.[[Мануэль Мартыч|Мартыч]] 11' (1:0)
2.[[Артур Зюзінc|Зюзінc]] 48' (1:1), [[Стэфан Паніч|Паніч]] 56' (1:2), [[Мурыля Энрыке дэ Араўха Сантас|Мурыля]] 75' (2:2)
| colspan=&quot;6&quot; |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Сантэры Вяянянен|Вяянянен]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Мурыля Энрыке дэ Араўха Сантас|Мурыля]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Боян Радулавіч|Радулавіч]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Фабіян Сэрарэнс|Сэрарэнс]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Каспэр Тэрха|Тэрха]]{{пэнгол}}|лік=5-4|кам2={{пэнгол}}[[Віталь Ягадзінскіс|Ягадзінскіс]]&lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Таміслаў Шарыч|Шарыч]] &lt;br /&gt;{{пэнміма}}[[Стэфан Паніч|Паніч]] &lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Жыга Ліпушчак|Ліпушчак]] &lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Пётр Марэш|Марэш]]}}
|-
|{{Сьцяг|Нарвэгія}}''' [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]'''
|4:3
|{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[КІ Кляксьвік|КІ]] ([[Кляксьвік]])
|3:0
|1:3
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 11' (1:0), 31' (2:0), 58' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (3:0)
2.[[Мэдс Бо Мікэльсэн|Мікэльсэн]] 12' (3:1), [[Якуп Біскопсту Андрэасэн|Андрэасэн]] 20' (3:2), [[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 55 ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (4:2), [[Якуп Біскопсту Андрэасэн|Андрэасэн]] 85' (4:3)
|-
|{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Нью-Сэйнтс Освэстры|Нью-Сэйнтс]] ([[Освэстры]])
|1:2
|{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}}''' [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]])'''
|1:0
|0:2{{Заўвага|назва=д.ч.}}
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Раян Бробэл|Бробэл]] 57' (1:0)
2.[[Джэймі Малгры|Малгры]] 90+4' (1:1), [[Ітан Дэвайн|Дэвайн]] 95' (1:2)
|-
|{{Сьцяг|Ірляндыя}}''' [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]])'''
|3:0
|{{Сьцяг|Мальта}} [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] ([[Паола]])
|3:0
|0:0
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Ронан Фін|Фін]] 25' (1:0), [[Дылан Ўотс|Ўотс]] 40' (2:0), [[Роры Гэфні|Гэфні]] 78' (3:0)
2.—
|-
|{{Сьцяг|Польшча}} [[Лех Познань|Лех]] ([[Познань]])
|2:5
|{{Сьцяг|Азэрбайджан}}''' [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])'''
|1:0
|1:5
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Мікаэль Ісгак|Ісгак]] 41' (1:0)
2.[[Крыстафэр Вэльдэ|Вэльдэ]] 1' (2:0), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 14' (2:1), [[Філіп Азобіч|Азобіч]] 42' (2:2), [[Кэвін Давід Мэдына Рэнтэрыя|Мэдына]] 56' (2:3), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 74' (2:4), [[Абас Гусэйнаў|Гусэйнаў]] 77' (2:5)
|-
|{{Сьцяг|Паўночная Македонія}}''' [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]])'''
|3:2
|{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]])
|3:0
|0:2
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Мамаду Данфа|Данфа]] 11' (1:0), [[Сандэй Адэтунджы|Адэтунджы]] 28' (2:0), [[Скот Ўайзмэн|Ўайзмэн]] 62' ([[Аўтагол|аўта]]) (3:0)
2.[[Хуан Франсіска Гарсія Пенья|Хуанфры]] 32' (3:1), [[Лі Гэнры Касьяр|Касьяр]] 69 (3:2)
|-
|{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Зрынскі Мостар|Зрынскі]] ([[Мостар]])
|0:1
|{{Сьцяг|Малдова}}''' [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])'''
|0:0
|0:1
| colspan=&quot;7&quot; |1. —
2.[[Ігар Савіч|Савіч]] 22' ([[Аўтагол|аўта]]) (0:1)
|-
|{{Сьцяг|Славаччына}}''' [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]])'''
|2:1
|{{Сьцяг|Грузія}} [[Дынама Батумі|Дынама]] ([[Батумі]])
|0:0
|2:1{{Заўвага|назва=д.ч.}}
| colspan=&quot;7&quot; |1. —
2.[[Зурыка Давіташвілі|Давіташвілі]] 104' (0:1), [[Тыгран Барсэгян|Барсэгян]] 115' (1:1), [[Іван Шапоньчык|Шапоньчык]] 120+3' (2:1)
|}

=== Другі кваліфікацыцны раўнд ===
Лёсаваньне другога кваліфікацыйнага раўнду адбылося 15 чэрвеня 2022 году. Першым матчам наканавана 19 й 20 ліпеня, а матчам у адказ — 26 й 27 ліпеня 2022 году адпаведна.

Пераможцы двубою кваліфікуюцца ў трэці раўнд адпаведнага шляху. Пераможаныя на чэмпіёнскім шляху адпраўляюцца ў чэмпіёнскі шлях трэцяга кваліфікацыйнага раўнду [[Ліга Эўропы УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]], у той жа час астатнія са шляху прадстаўнікоў лігі адпраўляюцца ў частку шляху прадстаўнікоў лігі трэцяга кваліфікацыйнага раўнду [[Ліга Эўропы УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]].
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
!Галы й галеадоры
|+Чэмпіёнскі шлях
|'''{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])'''
|5:3
|{{Сьцяг|Славаччына}} [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]])
|1:2
|4:1
|1.[[Крыстафэр Закарыясэн|Закарыясэн]] 70' (1:0), [[Гурам Кашыа|Кашыа]] 81' (1:1), [[Тыгран Барсэгян|Барсэгян]] 86' (1:2)
2.[[Франк Балі|Балі]] 20' (2:2), [[Крыстафэр Закарыясэн|Закарыясэн]] 31' (3:2), [[Вэрнан ДэМарка Марлякі|ДэМарка]] 70' (3:3), [[Адама Малюда Траарэ|Траарэ]] 89' (4:3), [[Айса Лайдуні|Лайдуні]] 90+5' (5:3)
|-
|'''{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])'''
|3:2
|{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]])
|2:2
|1:0
|1.[[Кэвен да Сілва Інасіў|Кэвен]] 25' (0:1), [[Арыян Адэмі|Адэмі]] 44' (1:1), [[Бруна Пэткавіч|Пэткавіч]] 86' (2:1), [[Рэнальда Сефас|Сефас]] 89' (2:2)

2.[[Арыян Адэмі|Адэмі]] 47' (3:2)
|-
|'''{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])'''
|5:4
|{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Цюрых (футбольны клюб)|Цюрых]]
|3:2
|2:2{{Заўвага|назва=д.ч.}}
|1.[[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 17' (1:0), [[Ібраіма Ваджы|Ваджы]] 36' (2:0), 65' (3:0), [[Ліндрыт Камбэры|Камбэры]] 65' (3:1), [[Мірлінд Крэзью|Крэзью]] 85' (3:2)
2.[[Максім Мядзьведзеў|Мядзьведзеў]] 4' ([[Аўтагол|аўта]]) (3:3), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 56' (4:3), [[Іван Сантыні|Сантыні]] 90+6' (4:4), [[Авусі Квабэна|Авусі]] 98 (5:4)
|-
|{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]])
|1:7
|'''{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]])'''
|1:2
|0:5
|1.[[Томаш Хоры|Хоры]] 6' (0:1), [[Боян Радулавіч|Радулавіч]] 50' (1:1), [[Ян Копіц|Копіц]] 57' (1:2)

2.[[Лудэк Пэрніца|Пэрніца]] 11' (1:3), [[Ян Сыкара|Сыкара]] 21' (1:4), [[Лукаш Гэйда|Гэйда]] 31' (1:5), [[Ян Сыкара|Сыкара]] 76' (1:6), [[Ян Клімент|Клімент]] 84' (1:7)
|-
|{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]])
|1:8
|'''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]'''
|1:0
|0:8
|1.[[Кірк Міляр|Міляр]] 83' (1:0)
2.[[Гуга Вэтлесан|Вэтлесан]] 7' (1:1), [[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 21' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:2), [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 23' (1:3), [[Ульрык Салтнэс|Салтнэс]] 29' (1:4), [[Рунар Эспэйорд|Эспэйорд]] 52' (1:5), [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 54' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:6), [[Альфонс Сампстэд|Сампстэд]] 73' (1:7), [[Рунар Эспэйорд|Эспэйорд]] 88' (1:8)
|-
|'''{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])'''
|3:0
|{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]]
|1:0
|2:0
|1.[[Фаб'ен Урэга|Урэга]] 49' (1:0)
2.[[Кегіндэ Матыяс Аевусі|Аевусі]] 34' (2:0), [[Рэнан Алівэйра|Алівэйра]] 52' (3:0)
|-
|'''{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])'''
|4:2
|{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]])
|3:0
|1:2
|1.[[П'ерас Сатырыю|Сатырыю]] 26' (1:0), 35' (2:0), [[Ігар Тыяга Насымента Радрыгес|Тыяга]] 90+4' (3:0)

2.[[Аарон Грын|Грын]] 21' (3:1), [[Айдама Эмаку|Эмаку]] 88' (3:2), [[Каўлі Алівэйра Соўза|Каўлі]] 90+4' (4:2)
|-
|{{Сьцяг|Славенія}} [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]]
|0:1
|'''{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])'''
|0:0
|0:1
|1. —

2.[[Мамо Янсанэ|Янсанэ]] 90+2' (0:1)
|-
|'''{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]])'''
|5:1
|{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]])
|1:1
|4:0
|1.[[Філіп Аксель Фрыгаст Цынкернагэль|Цынкернагэль]] 7' (0:1), [[Долеў Хазіза|Хазіза]] 90+2' (1:1)
2.[[Цярон Чэры|Чэры]] 5' (2:1), [[Францьдзі П'ера|П’ера]] 61' (3:1), 65' (4:1), [[Мухамад Абу Фана|Абу Фана]] 86' (5:1)
|-
|'''{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]])'''
|4:2
|{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]])
|0:1
|4:1
|1.[[Самір Хаджы|Хаджы]] 72' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (0:1)

2.[[Магсан Хасан Нэдэр|Нэдэр]] 21' (0:2), [[Карлёс Джэмісан Тэлес дос Сантас Жуніёр|Жуніньё]] 24' (1:2), [[Лука Юрычыч|Юрычыч]] 53' (2:2), [[Юзуф Атубанджа|Атубанджа]] 75' (3:2), [[Лука Юрычыч|Юрычыч]] 85' (4:2)
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
!Галы й галеадоры
!
!
!Удзельнікі пасьляматчавых пэнальці
|+Шлях прадстаўнікоў лігі
|'''{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]])'''
|2:2 (4:3){{Заўвага|назва=пэнальці}}
|{{Сьцяг|Кіпр}} [[АЕК Лярнака|АЕК]] ([[Лярнака]])
|1:1
|1:1{{Заўвага|назва=д.ч.}}
|1.[[Адам Дзюрча|Дзюрча]] 81' (0:1), [[Эрык Сьвятчанка|Сьвятчанка]] 84' (1:1)

2.[[Віктар Алатунджы|Алатунджы]] 9' (1:2), [[Гэнрык Дальсгор|Дальсгор]] 12' (2:2)
| colspan=&quot;3&quot; |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Гэнрык Дальсгор|Дальсгор]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Піёнэ Сыста|Сыста]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Олівэр Сёрэнсэн|Сёрэнсэн]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Нікаляс Дур|Дур]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Соры Каба|Каба]]{{пэнміма}}|лік=4:3|кам2={{пэнміма}}[[Омры Альтман|Альтман]]&lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Хрвое Мілічавіч|Мілічавіч]] &lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Хасэ Рома|Рома]] &lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Бруна Гама|Гама]] &lt;br /&gt;{{пэнміма}}[[Густаву Ледыш|Ледыш]]}}
|-
|'''{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]])'''
|2:1
|{{Сьцяг|Турэччына}} [[Фэнэрбахчэ Стамбул|Фэнэрбахчэ]] ([[Стамбул]])
|0:0
|2:1{{Заўвага|назва=д.ч.}}
| colspan=&quot;4&quot; |1.—
2.[[Віталь Буяльскі|Буяльскі]] 57' (1:0), [[Атыла Салаі|Салаі]] 89' (1:1), [[Аляксандар Караваеў|Караваеў]] 114' (2:1)
|}

=== Трэці кваліфікацыйны раўнд ===
Лёсаваньне трэцяга кваліфікацыйнага раўнду адбылося 18 ліпеня 2022 году а 13 гадзіны па Менскаму часе. Усяго 20 камандам наканаваны ўдзел у трэцім кваліфікацыйным раўндзе. Яны будуць падзеленыя на 2 шляхі:

* '''Чэмпіёнскі шлях''' (12 камандаў)
* '''Шлях прадстаўнікоў лігі''' (8 камандаў)

Пасеў камандаў перад лёсаваньнем адбыўся па клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+'''Чэмпіёнскі шлях'''
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
|-
|{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]])
|матч 1
|{{Сьцяг|Кіпр}} [[Апалён Лімасол|Апалён]] ([[Лімасол]])
|3 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])
|матч 2
|{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])
|3 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])
|матч 3
|{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])
|2 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])
|матч 4
|{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]])
|2 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]
|матч 5
|{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])
|3 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]])
|матч 6
|{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]])
|3 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+'''Шлях прадстаўнікоў лігі'''
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
|-
|{{Сьцяг|Францыя}} [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]])
|матч 7
|{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]])
|2 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]])
|матч 8
|{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Штурм Грац|Штурм]] ([[Грац]])
|3 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль]] ([[Брусэль]])
|матч 9
|{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]])
|2 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]])
|матч 10
|{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]])
|2 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|}

=== Раўнд кваліфікацыйнага плэй-оф ===
Лёсаваньне раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф адбудзецца 2 жніўня 2022 году. Усяго 12 камандаў будзе ўдзельнічаць у раўндзе кваліфікацыйнага плэй-оф. Яны будуць падзеленыя на 2 шляхі:

* '''Чэмпіёнскі шлях''' (8 камандаў): 2 каманды, што пачынаюць свой удзел з гэтага раўнду й 6 пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раўнду
* '''Шлях прадстаўнікоў лігі''' (4 каманды): 4 пераможцы трэцяга кваліфікацыйнага раўнду

Пасеў камандаў перад лёсаваньнем адбудзецца па клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022. Для пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раунду, чыя асоба ня будзе вядомая на момант лёсаваньня, будзе выкарыстоўвацца клюбны каэфіцыент каманды, што мае найвышэйшы рэйтынг у кожнай з пар. Першая каманда, што выбіраецца ў кожнай пары падчас лёсаваньня, будзе камандай-гаспадыняй першага матчу.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+'''Чэмпіёнскі шлях'''
!Пасеяныя
!Непасеяныя
|-
|
* {{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]]) (46) /{{Заўвага|пераможца трэцяга кваліфікацыйнага раўнду, асоба якога ня будзе вядомая на момант лёсаваньня.|name=&quot;нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф&quot;}} {{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]]) (4,25)
* {{Сьцяг|Данія}} [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]] (40,5)
* {{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]]) (23) /{{Заўвага|name=&quot;нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф&quot;}} {{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]]) (49,5)
* {{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]]) (22,5) /{{Заўвага|name=&quot;нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф&quot;}} {{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]]) (31)
|
* {{Сьцяг|Турэччына}} [[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспор]] ([[Трабзон]]) (5,5)
* {{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] (17) /{{Заўвага|name=&quot;нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф&quot;}} {{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]]) (8)
* {{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]]) (25) /{{Заўвага|name=&quot;нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф&quot;}} {{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]]) (15,5)
* {{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]]) (7) /{{Заўвага|name=&quot;нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф&quot;}} {{Сьцяг|Кіпр}} [[Апалён Лімасол|Апалён]] ([[Лімасол]]) (14)
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+'''Шлях прадстаўнікоў лігі'''
!Пасеяныя
!Непасеяныя
|-
|
* {{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]] (61)) /{{Заўвага|name=&quot;нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф&quot;}} {{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]]) (19)
* {{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль]] ([[Брусэль]]) (6,12) /{{Заўвага|name=&quot;нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф&quot;}} {{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]]) (50,25)
|
* {{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]]) (44) /{{Заўвага|name=&quot;нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф&quot;}} {{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Штурм Грац|Штурм]] ([[Грац]]) (7,77)
* {{Сьцяг|Францыя}} [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]]) (26) /{{Заўвага|name=&quot;нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф&quot;}} {{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]]) (33)
|}

== Статыстыка ==
У статыстыку ўваходзяць што кваліфікацыйныя раўнды, што раўнды групавога этапу, што раўнды плэй-оф.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!месца
!Топ-10 найлепшых галеадораў
!Колькасьць забітых мячоў
|-
|1
|{{Сьцяг|Нігерыя}} ''[[Віктар Баніфэйс Аког]] ({{мова-en|''Victor Boniface Okoh''|скарочана}}) [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''
|5
|-
|2
|''{{Сьцяг|Бразылія}} [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі]] ({{Мова-парт|''Kady Iuri Borges Malinowski''|скарочана}}) [[Карабах Агдам|Карабах]]''
|4
|-
| rowspan=&quot;3&quot; |3-5
|''{{Сьцяг|Малі}} [[Адама Малюда Траарэ]] ({{Мова-франц|''Adama Malouda Traoré''|скарочана}}) [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]]''
|3
|-
|''{{Сьцяг|Кіпр}} [[П'ерас Сатырыю]] ({{Мова-грэц|''Πιέρος Σωτηρίου''|скарочана}}) [[Лудагорац Разград|Лудагорац]]''
|3
|-
|{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Крысталь Маўні Інгасан]] ({{Мова-ісьл|''Kristall Máni Ingason''|скарочана}}) [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]]
|3
|-
| rowspan=&quot;7&quot; |6-12
|''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына]] ({{Мова-no|''Amahl William D'vaz Pellegrino''|скарочана}}) [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''
|2
|-
|''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Рунар Эспэйорд]] ({{Мова-no|''Runar Espejord''|скарочана}}) [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''
|2
|-
|''{{Сьцяг|Чэхія}} [[Ян Сыкара]] ({{Мова-cs|''Jan Sýkora''|скарочана}}) [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]]''
|2
|-
|''{{Сьцяг|Гаіці}} [[Францьдзі П'ера]] ({{Мова-франц|''Frantzdy Pierrot''|скарочана}}) [[Макабі Хайфа|Макабі]]''
|2
|-
|''{{Сьцяг|Нігерыя}} [[Форчун Басі]] ({{Мова-en|''Fortune Bassey''|скарочана}}) [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]]''
|2
|-
|''{{Сьцяг|Туніс}} [[Айса Лайдуні]] ({{Мова-ar|''عيسى بلال العيدوني''|скарочана}}) [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]]''
|2
|-
|
|
|}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}[https://www.uefa.com/uefachampionsleague/ Афіцыйны сайт Лігі чэмпіёнаў UEFA]{{Заўвага|Па сканчэньні розыгрышу 2022-23 гадоў старонка гэтага розыгрышу будзе месьціцца па іншым адрасе, глядзіце ўважліва}}
== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

{{Парады артыкулу|няма крыніцаў|няма катэгорыяў|артаграфія}}
{{Ліга чэмпіёнаў УЭФА}}
[[Катэгорыя:Ліга чэмпіёнаў УЭФА]]
[[Катэгорыя:2022 год у футболе]]
[[Катэгорыя:2023 год у футболе]]</text>
      <sha1>5uo56zwkondis6rkpv18kkkq861dcnu</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2330948</id>
      <parentid>2330945</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T21:50:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Hleb23</username>
        <id>72152</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Статыстыка */ удакладніў статыстыку</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="74933" xml:space="preserve">{{Сэзон футбольнага спаборніцтва|назва турніру=Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў|выява=Istanbul Atatürk Olympic Stadium 1.jpg|апісаньне=Алімпійскі стадыён Ататурка|час_праведзеньня=Кваліфікацыя: 21 чэрвеня — 24 жніўня 2022
Уласна спаборніцтва: 6 верасьня 2022 — 10 чэрвеня 2023|колькасьць камандаў=Удзельнікі асноўнай часткі: 32
Усяго: 78 (зь 53 асацыяцый)|сайт=https://www.uefa.com/uefachampionsleague/|пераможца=яшчэ ня вызначаны|фіналіст=яшчэ ня вызначаны|паўфіналісты=яшчэ ня вызначаныя|чвэрцьфіналісты=яшчэ ня вызначаныя|матчаў ўсяго=45/310 (з улікам кваліфікацыі)	14,52%|галоў=102 (з улікам кваліфікацыі)	2,267 штоматч|гледачоў_на_стадыёнах=будзе запоўнена па завяршэньні ўсіх матчаў|наведвальнасьць у сярэднім=будзе запоўнена па завяршэньні ўсіх матчаў|найлепшы_галеадор=Віктар Баніфэйс Аког(Сьцяг Нарвэгіі Будэ-Глімт) — 4 мячы|апошні папярэдні сэзон=Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|чарговы наступны сэзон=Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2023—2024 гадоў|абноўлена=23/07/2022}}

'''Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023''' — 68-ы розыгрыш трафэю з часоў Кубка эўрапейскіх чэмпіёнаў і 31-ы розыгрыш пад назвай Ліга чэмпіёнаў УЭФА.

[[Фінал Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2023 году|Фінал]] плянуецца згуляць на [[Алімпійскі стадыён Ататурка|Алімпійскім стадыёне Ататурка]] ў [[Стамбул]]е, [[Турэччына]]. Першапачаткова стадыён быў прызначаны для правядзеньня [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2020 году|фіналу Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2020 году]], але й гэты, і [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021 году|фінал 2021 году]], які пасьля быў перададзены Ататурку, былі перанесены праз пандэмію [[Ковід-19]]. Пераможца Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў аўтаматычна кваліфікуецца ў групавы этап [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2023–2024|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2023—2024]], а таксама атрымае права згуляць зь пераможцам [[Ліга Эўропы УЭФА 2022—2023|Лігі Эўропы УЭФА 2022—2023]] у [[Супэркубак УЭФА 2023 году|Супэркубку УЭФА 2023 году]].
[[Файл:Istanbul Atatürk Olympic Stadium 1.jpg|значак|'''Алімпійскі стадыён Ататурка'''|349x349пкс]]
Дзейным чэмпіёнам зьяўляецца [[Рэал Мадрыд]], які перамог у рэкордных чатырнаццаці сэзонах (заваяваў 14 тытулаў), апошні ў папярэднім розыгрышы.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
! colspan=&quot;5&quot; |'''Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023'''
|-
!Дата
| colspan=&quot;4&quot; |''Кваліфікацыя:'' 21 чэрвеня — 24 жніўня 2022
''Уласна спаборніцтва:'' 6 верасьня 2022 — 10 чэрвеня 2023
|-
!Каманды
| colspan=&quot;4&quot; |''Удзельнікі асноўнай часткі:'' 32
''Усяго:'' 78 (зь 53 асацыяцый)
|-
! colspan=&quot;5&quot; |Статыстыка турніру
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Найпасьпяховейшыя ўдзельнікі
!Чэмпіён — '''яшчэ ня вызначаны'''
!Срэбны чэмпіён — '''яшчэ ня вызначаны'''
! colspan=&quot;2&quot; |Паўфіналісты — '''яшчэ ня вызначаныя'''
|-
! colspan=&quot;4&quot; |Чвэрцьфіналісты — '''яшчэ ня вызначаныя'''
|-
!Матчаў згулялі
| colspan=&quot;2&quot; |'''57/310 (з улікам кваліфікацыі)'''
| colspan=&quot;2&quot; |18,39%
|-
!Забілі галоў
| colspan=&quot;2&quot; |'''145 (з улікам кваліфікацыі)'''
| colspan=&quot;2&quot; |2,544 штоматч
|-
!Наведвальнасьць
| colspan=&quot;4&quot; |'''будзе запоўнена па завяршэньні ўсіх матчаў'''
|-
!Найлепшы галеадор
| colspan=&quot;4&quot; |'''''Віктар Баніфэйс Аког({{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]) — 5 мячоў'''''
|-
| colspan=&quot;2&quot; |[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|← 2021—22]]
| colspan=&quot;2&quot; |2022—2023
|''[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2023—2024 гадоў|2023—24 →]]''
|}

== Разьмеркаваньне камандаў па асацыяцыях ==
Усяго 78 камандаў ад 53 з 55 асацыяцый сябраў УЭФА будуць ўдзельнічаць у Лізе Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 (акрамя [[Футбольная асацыяцыя Ліхтэнштайна|Ліхтэнштайна]], бо той не праводзіць нацыянальнае спаборніцтва для адбору на турнір і гэтаксама Расеі, якая атрымала забарону на ўдзел праз [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]]). Рэйтынг асацыяцыяў на аснове [[Табліца Каэфіцыентаў УЭФА|каэфіцыентаў УЭФА]] па выніках камандаў у папярэднія 5 сэзонаў выкарыстоўваецца для вызначэньня колькасьці каманд-удзельніц для кожнай асацыяцыі:

* Першыя 4 асацыяцыі кваліфікуюць прынамсі 4 каманды ў групавы этап Лігі Чэмпіёнаў УЭФА.
* 5-6 асацыяцыі кваліфікуюць 3 каманды ў розыгрыш.
* Кожная з асацыяцый 7—15 месцаў (акрамя Расеі) кваліфікуюць па дзьве каманды.
* Усе асатнія асацыяцыі з 16 па 55 (акрамя Ліхтэнштайна) кваліфікуюць па адной камандзе.
* Пераможцы [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021—22]] і [[Ліга Эўропы УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА 2021—2022]] могуць дадаткова ўступіць у розыгрыш, калі яны не адабраліся ў Лігу Чэмпіёнаў УЭФА праз свае нацыянальныя чэмпіянаты (Напрыклад [[Рэал Мадрыд]] адабраўся ў Лігу Чэмпіёнаў 2022-23 праз Гішпанскую Ля Лігу ў якасьці чэмпіёна, але як пермаможца яшчэ й [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022]] будзе займаць гэты слот, а дублікаванае месца ў групавы этап пяройдзе бронзаваму прызёру 5 асацыяцыі (астатнія зьмяненьні ды зрухі ў кваліфікацыі праз гэнтую замену апісаныя ніжэй у разьдзеле аб разьмеркваньнях). А [[Айнтрахт Франкфурт]] перамог у [[Ліга Эўропы 2021—2022 гадоў|Лізе Эўропы 2021—2022]], праваліўшы адбор ў [[Бундэсьліга|Бундэсьлізе]], заняўшы там адзінаццатае месца, значыць [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт Франктфурт]] атрымае месца ў Лізе Чэмпіёнаў, але колькасьць камандаў, што адправіцца ў эўракубкі ня зьменіцца, таму ў Лігу Эўропы 2022-23 адправіцца толькі [[Уніён Бэрлін|пятая каманда Бундэсьлігі 2021—2022]] (замест двух, як летась), а ў Лігу канфэрэнцыяў 2022-23 толькі [[Фрайбург (футбольны клюб)|шостая каманда Бундэсьлігі 2021—2022]], [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]] стаў сёмай камандай ад нямецкай асацыяцыі, што дапускаецца максімальнай колькасьцю ўдзельнікаў ад адной асацыяцыі ў эўракубках.

=== Рэйтынг асацыяцыяў ===

* (УЭЛ) — дадатковае месца для пераможцы [[Ліга Эўропы УЭФА|Лігі Эўропы УЭФА]].
* (АУС) — адсутнасьць унутранага спаборніцтва для адбору ў Лігу Чэмпіёнаў.
* (ЗАБ) — забарона на ўдзел праз [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]].

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+'''Рэйтынг асацыяцыяў для сэзону Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023'''
|
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Месца
!Асацыяцыя
!Каэфіцыент
!Колькасьць клюбаў
!Нататкі
|-
!1
|{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Ангельшчына]]
|100.569
| rowspan=&quot;4&quot; |4
|
|-
!2
|{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Гішпанія]]
|97.855
|
|-
!3
|{{Сьцяг|Італія}} [[Італія]]
|75.438
|
|-
!4
|{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Нямеччына]]
|73.570
| +1 ([[Ліга Эўропы УЭФА 2021-22|УЭЛ]])
|-
!5
|{{Сьцяг|Францыя}} [[Францыя]]
|56.081
| rowspan=&quot;2&quot; |3
|
|-
!6
|{{Сьцяг|Партугалія}} [[Партугалія]]
|48.549
|
|-
!7
|{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Нідэрлянды]]
|39.200
|2
|
|-
!8
|{{Сьцяг|Расея}} [[Расея]]
|38.382
|0
|(ЗАБ)
|-
!9
|{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Бэльгія]]
|36.500
| rowspan=&quot;7&quot; |2
|
|-
!10
|{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Аўстрыя]]
|35.825
|
|-
!11
|{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Шатляндыя]]
|33.375
|
|-
!12
|{{Сьцяг|Украіна}} [[Украіна]]
|33.100
|
|-
!13
|{{Сьцяг|Турэччына}} [[Турэччына]]
|30.100
|
|-
!14
|{{Сьцяг|Данія}} [[Данія]]
|27.875
|
|-
!15
|{{Сьцяг|Кіпр}} [[Кіпр]]
|27.750
|
|-
!16
|{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Сэрбія]]
|26.750
| rowspan=&quot;4&quot; |1
|
|-
!17
|{{Сьцяг|Чэхія}} [[Чэхія]]
|26.600
|
|-
!18
|{{Сьцяг|Харватыя}} [[Харватыя]]
|26.275
|
|-
!19
|{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Швайцарыя]]
|26.225
|
|}
|
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Месца
!Асацыяцыя
!Каэфіцыент
!Колькасьць клюбаў
!Нататкі
|-
!20
|{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Грэцыя]]
|26.000
| rowspan=&quot;13&quot; |1
|
|-
!21
|{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Ізраіль]]
|24.375
|
|-
!22
|{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Нарвэгія]]
|21.000
|
|-
!23
|{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Швэцыя]]
|20.500
|
|-
!24
|{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Баўгарыя]]
|20.375
|
|-
!25
|{{Сьцяг|Румынія}} [[Румынія]]
|18.200
|
|-
!26
|{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Азэрбайджан]]
|16.875
|
|-
!27
|{{Сьцяг|Казахстан}} [[Казахстан]]
|15.625
|
|-
!28
|{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Вугоршчына]]
|15.500
|
|-
!29
|{{Сьцяг|Беларусь}} [[Беларусь]]
|15.250
|
|-
!30
|{{Сьцяг|Польшча}} [[Польшча]]
|15.125
|
|-
!31
|{{Сьцяг|Славенія}} [[Славенія]]
|14.250
|
|-
!32
|{{Сьцяг|Славаччына}} [[Славаччына]]
|13.625
|
|-
!33
|{{Сьцяг|Ліхтэнштайн}} [[Ліхтэнштайн]]
|9.000
|0
|(АУС)
|-
!34
|{{Сьцяг|Летува}} [[Летува]]
|8.750
| rowspan=&quot;4&quot; |1
|
|-
!35
|{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Люксэмбург]]
|8.250
|
|-
!36
|{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Босьнія і Герцагавіна]]
|8.000
|
|-
!37
|{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Ірляндыя]]
|7.875
|
|}
|
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Месца
!Асацыяцыя
!Каэфіцыент
!Колькасьць клюбаў
!
|-
!38
|{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Паўночная Македонія]]
|7.625
| rowspan=&quot;18&quot; |1
|
|-
!39
|{{Сьцяг|Армэнія}} [[Армэнія]]
|7.375
|
|-
!40
|{{Сьцяг|Латвія}} [[Латвія]]
|7.375
|
|-
!41
|{{Сьцяг|Альбанія}} [[Малдова|Альбанія]]
|7.250
|
|-
!42
|{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Паўночная Ірляндыя]]
|6.958
|
|-
!43
|{{Сьцяг|Грузія}} [[Грузія]]
|6.875
|
|-
!44
|{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[Фінляндыя]]
|6.875
|
|-
!45
|{{Сьцяг|Малдова}} [[Латвія|Малдова]]
|6.875
|
|-
!46
|{{Сьцяг|Мальта}} [[Мальта]]
|6.375
|
|-
!47
|{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[Фарэрскія астравы]]
|6.125
|
|-
!48
|{{Сьцяг|Косава}} [[Косава]]
|5.833
|
|-
!49
|{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Гібральтар]]
|5.666
|
|-
!50
|{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Чарнагорыя]]
|5.000
|
|-
!51
|{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Ўэйлз]]
|5.000
|
|-
!52
|{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Ісьляндыя]]
|4.875
|
|-
!53
|{{Сьцяг|Эстонія}} [[Эстонія]]
|4.750
|
|-
!54
|{{Сьцяг|Андора}} [[Андора]]
|3.331
|
|-
!55
|{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Сан-Марына]]
|1.166
|
|}
|}

=== Разьмеркаваньне ===
Далей прадстаўляем ліст допуску на гэты сэзон. Трымацель тытулу Лігі Чэмпіёнаў [[Рэал Мадрыд|Рэал]] гарантаваў сабе ўдзел у групавым этапе Лігі Чэмпіёнаў што праз перамогу ў пяпярэднім [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|розыгрышу]], што праз атрыманьне чэмпіёнства ў гішпанскай Ля Лізе, таму наступныя зьмяненьні адпаведна адбыліся ў месцах разьмеркаваньняў сярод іншых удзельнікаў «ніжэйшых» (па рэйтынгу) лігаў, падобным чынам на зьмяненьні паўплывала [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]], падсумоўваючы зьмены:

* Чэмпіёны 11 і 12 асацыяцый (Шатляндыі ды Ўкраіны адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з групавога этапу замест раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф (чэмпіёнскага шляху).
* Чэмпіёны 13 і 14 асацыяцый (Турэцкай ды Дацкай адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з раўнду плэй-оф кваліфікацыйнага плэй-оф замест трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху).
* Чэмпіёны 15 і 16 асацыяцый (Кіпру ды Сэрбіі адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з трэцяга кваліфікацыйнага раўнду замест другога кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху).
* Чэмпіёны 18, 19, 20 ды 21 асацыяцый (Харвацкай, Швайцарскай, Грэцкай ды Ізраільскай адпаведна) уступаюць у розыгрыш з другога кваліфікацыйнага раўнду замест першага кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху).
* Срэбныя чэмпіёны 10 і 11 асацыяцый (Аўстрыі й Шатляндыі адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з трэцяга кваліфікацыйнага раўнду замест другога кваліфікацыйнага раўнду (шляху прадстаўнікоў ліг).

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Ліст допуску на сэзон Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023
! colspan=&quot;2&quot; |
!Каманды ўступаючыя на гэтым этапе ў розыгрыш
!Каманды, што трапілі сюды з папярэдняга раўнду
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Папярэдні раўнд
(4 каманды)
|
* 4 чэмпіёны з асацыяцыяў 52—55
|
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Першы кваліфікацыйны раўнд
(30 камандаў)
|
* 29 чэмпіёнаў з асацыяцыяў 22—51 (акрамя Ліхтэнштайну)
|
* 1 пераможца папярэдняга раўнду
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Другі кваліфікацыйны раўнд
(24 камандаў)
!Шлях чэмпіёнаў
(20 камандаў)
|
* 5 чэмпіёнаў з асацыяцыяў 17—21
|
* 15 пераможцаў першага кваліфікацыйнага раўнду
|-
!Шлях прадстаўнікоў лігаў
(4 камандаў)
|
* 4 срэбных чэмпёны з асацыяцыяў 12—15
|
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Трэці кваліфікацыйны раўнд
(20 камандаў)
!Шлях чэмпіёнаў
(12 камандаў)
|
* 2 чэмпіёны з асацыяцыяў 15—16
|
* 10 пераможцаў другога кваліфікацыйнага раўнду (па шляху чэмпіёнаў)
|-
!Шлях прадстаўнікоў лігаў
(8 камандаў)
|
* 4 срэбныя чэмпіёны з асацыяцыяў 7—11 (акрамя Расеі)
* 2 бронзавыя прызёры з асацыяцыяў 5—6
|
* 2 пераможцы другога кваліфікацыйнага раўнду (па шляху прадстаўнікоў лігаў)
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Раўнд кваліфікацыі плэй-оф
(12 камандаў)
!Шлях чэмпіёнаў
(8 камандаў)
|
* 2 чэмпіёны з асацыяцыяў 13—14
|
* 6 пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (па шляху чэмпіёнаў)
|-
!Шлях прадстаўнікоў лігаў
(4 каманды)
|
|
* 4 пераможцы трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (па шляху прадстаўнікоў лігаў)
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Групавы этап
(32 каманды)
|
* Уладальнік тытулу чэмпіёна лігі Эўропы
* 11 чэмпіёнаў з асацыяцый 1-12 (акрамя Расеі)
* 6 срэбных чэмпіёнаў з асацыяцыяў 1-6
* 4 бронзавыя прызёры з асацыяцыяў 1-4
* 4 уладальнікі чацьвёртых месцаў з асацыяцыяў 1-4
|
* 4 пераможцы раўнду плэй-оф (па шляху чэмпіёнаў)
* 2 пераможцы раўнду плэй-оф (па шляху прадстаўнікоў лігаў)
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Плэй-оф асноўнай часткі
(16 камандаў)
|
|
* 8 пераможцаў груповога этапу
* 8 срэбных пераможцаў групавога этапу
|}

=== Каманды-ўдзельнікі ===
Пазнакі ў дужках паказваюць якім чынам кожная каманда кваліфікавалася на свой пачатковы раўнд у турніры:

* ЛЧ: Уладальнік Чэмпіёнскага тытулу Лігі Чэмпіёнаў.
* ЛЭ: Уладальнік Чэмпіёнскага тытулу Лігі Эўропы.
* 1-ы(-ая, -ае), 2-і(-ая, -ое), 3-і(-яя, -яе), 4-ы(4-ая, 4-ае) і г. д.: пазіцыя ва ўласнай лізе папярэдняга сезону.
* Прп-: пазіцыі ў лігах праз прыпыненьне папярэдніх сезонаў былі вызначаныя нацыянальнымі асацыяцыямі; усе каманды падлягалі зацьвярджэньню УЭФА ў адпаведнасьці з рэкамендацыямі для ўдзелу ў эўрапейскіх спаборніцтвах.

Другі кваліфікацыйны раўнд, трэці кваліфікацыйны раўнд і раўнд плэй-оф былі падзеленыя на Чэмпіёнскі Шлях ('''ЧШ''') ды Шлях Прадстаўнікоў Лігаў ('''ШПЛ''').

Колерам паказаны працягваньне ўдзелу ў розыгрышы, або спыненьне онлайн, падчас правядзеньня турніру.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Колер
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |Каманда выбыла з розыгрышу
|-
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |Каманда пасьпяхова прасоўваецца па розыгрышы, або рыхтуецца ўступіць у яго
|-
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |Каманда ўступіць у розыгрыш неўзабаве
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Кваліфікацыя каманд у Лігу Чэмпіёнаў УЭФА 2022-23
! colspan=&quot;2&quot; |Раўнд уступленьня
! colspan=&quot;4&quot; |Каманды
|-
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;7&quot; |Групавы этап
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; | {{Сьцяг|Гішпанія}} [[Рэал Мадрыд|Рэал]] ([[Мадрыд]]) (1-ы)&lt;sup&gt;ЛЧ&lt;/sup&gt;
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; | {{Сьцяг|Нямеччына}} [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]] ([[Франкфурт-на-Майне|Франкфурт]]) (ЛЭ)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Манчэстэр Сіці|Сіці]] ([[Манчэстэр]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]] (2-і)
|-
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] ([[Лёндан]]) (3-і)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Тотэнгэм Готспур]] ([[Лёндан]]) (4-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]] (2-ая)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]] ([[Мадрыд]]) (3-і)
|-
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]] (4-ая)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Італія}} [[Мілян (футбольны клюб)|Мілян]] (1-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Італія}} [[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэрнацыянале]] ([[Мілян]]) (2-і)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Італія}} [[Напалі Нэапаль|Напалі]] ([[Нэапаль]]) (3-і)
|-
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Італія}} [[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]] ([[Турын]]) (4-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]] ([[Мюнхэн]]) (1-ая)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Барусія Дортмунд|Барусія]] ([[Дортмунд]]) (2-ая)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баер Левэркузэн|Баер 04]] ([[Левэркузэн]]) (3-і)
|-
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[РБ Ляйпцыг (футбольны клюб)|РБ]] ([[Ляйпцыг]]) (4-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Францыя}} [[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]] ([[Парыж]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Францыя}} [[Алімпік Марсэль|Алімпік]] ([[Марсэль]]) (2-і)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Порту (футбольны клюб)|Порту]] (1-ае)
|-
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Спортынг Лісабон|Спортынг]] ([[Лісабон]]) (2-і)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Аякс Амстэрдам|Аякс]] ([[Амстэрдам]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Бруге (футбольны клюб)|Бруге]] (1-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Рэд Бул Зальцбург|Рэд Бул]] ([[Зальцбург]]) (1-ы)
|-
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Сэлтык Глазга|Сэлтык]] ([[Глазга]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Украіна}} [[Шахтар Данецк|Шахтар]] ([[Данецк]]) (Прп-1-ы)
| colspan=&quot;3&quot; |
|-
! colspan=&quot;6&quot; |
|-
!Плэй-оф кваліфікацыі
!ЧШ
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспор]] ([[Трабзон]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Данія}} [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]] (1-ы)
| colspan=&quot;2&quot; |
|-
! colspan=&quot;6&quot; |
|-
! rowspan=&quot;3&quot; |Трэці кваліфікацыйны раўнд
!&lt;abbr&gt;ЧШ&lt;/abbr&gt;
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Кіпр}} [[Апалён Лімасол|Апалён]] ([[Лімасол]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]]) (1-ая)
| colspan=&quot;2&quot; |
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |&lt;abbr&gt;ШПЛ&lt;/abbr&gt;
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Францыя}} [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]]) (3-яе)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]]) (3-яя)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]]) (2-і)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль]] ([[Брусэль]]) (2-і)
|-
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Штурм Грац|Штурм]] ([[Грац]]) (2-і)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]]) (2-і)
| colspan=&quot;2&quot; |
|-
! colspan=&quot;6&quot; |
|-
! rowspan=&quot;3&quot; |Другі кваліфікацыйны раўнд
! rowspan=&quot;2&quot; |&lt;abbr&gt;ЧШ&lt;/abbr&gt;
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]]) (1-ая)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]]) (1-ае)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Цюрых (футбольны клюб)|Цюрых]] (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]]) (1-ы)
|-
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]]) (1-ае)
|
| colspan=&quot;2&quot; |
|-
!&lt;abbr&gt;ШПЛ&lt;/abbr&gt;
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]]) (Прп-2-ое)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Фэнэрбахчэ Стамбул|Фэнэрбахчэ]] ([[Стамбул]]) (2-ое)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]]) (2-і)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Кіпр}} [[АЕК Лярнака|АЕК]] ([[Лярнака]]) (2-і)
|-
! colspan=&quot;6&quot; |
|-
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;8&quot; |Першы кваліфікацыйны раўнд
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] (1-ае)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Румынія}} [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока]]) (1-ы)
|-
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Казахстан}} [[Табол Кастанай|Табол]] ([[Кастанай]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Беларусь}} [[Шахцёр Салігорск|Шахцёр]] ([[Салігорск]]) (1-ы)
|-
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Польшча}} [[Лех Познань|Лех]] ([[Познань]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Славенія}} [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]] (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Славаччына}} [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]]) (1-ы)
|-
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Зрынскі Мостар|Зрынскі]] ([[Мостар]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]]) (1-ыя)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]]) (1-ыя)
|-
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Латвія}} [[Рыская футбольная школа]] ([[Рыга]]) (1-ая)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Альбанія}} [[Тырана (футбольны клюб)|Тырана]] (1-ая)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]]) (1-ы)
|-
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Грузія}} [[Дынама Батумі|Дынама]] ([[Батумі]]) (1-ае)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Мальта}} [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] ([[Паола]]) (1-ы)
|-
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[КІ Кляксьвік|КІ]] ([[Кляксьвік]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Косава}} [[Балкані Сухарэка|КФ Балкані]] ([[Сухарэка]]) (1-ыя)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Сут’еска Нікшыч|Сут’еска]] ([[Нікшыч]]) (1-ая)
|-
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Нью-Сэйнтс Освэстры|Нью-Сэйнтс]] ([[Освэстры]]) (1-ыя)
|
|
|
|-
! colspan=&quot;6&quot; |
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Папярэдні раўнд
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Эстонія}} [[Левадыя Талін|Левадыя]] ([[Талін]]) (1-ая)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Андора}} [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Ля Фіярыта Монтэджардана|Ля Фіярыта]] ([[Монтэджардына|Монтэджардана]]) (1-ая)
|}
Заўвагі:

# '''[[Расея]]:''' 28 лютага 2022 году расейскія футбольныя клюбы й зборныя былі адхілены ад спаборніцтваў ФІФА і УЭФА праз уварваньне Расеі ва Ўкраіну ў 2022 годзе. 2 траўня 2022 году УЭФА пацьвердзіла, што расейскія клюбы будуць выключаныя са спаборніцтваў УЭФА 2022—2023 гадоў.
# '''[[Ліхтэнштайн]]:''' Сем камандаў афіляваных зь Ліхтэнштайнскай футбольнай федэрацыяй гуляюць у Швайцарскай футбольнай лізе, адпаведна адбор праходзіць па Швайцарскай квоце. Адзінае эўрапейскае спаборніцтва, куда могуць трапіць удзельнікі празь Ліхтэнштайнскую асацыяцыю — Футбольны кубак Ліхтэнштайна, пераможцы якога кваліфікуюцца ў [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА|Лігу Канфэрэнцыяў УЭФА]].
# '''[[Украіна]]:''' Украінская Прэм’ер-ліга 2021-22 гадоў была спыненая праз расейскае ўварваньне ва Ўкраіну ў 2022 годзе. Дзьве лепшыя каманды лігі на момант спыненьня (данецкі «Шахтар» і кіеўскае «Дынама») былі абраныя Ўкраінскай асацыяцыяй футболу для ўдзелу ў Лізе чэмпіёнаў УЭФА 2022-23 гадоў.

== Расклад матчаў ==
Усім матчам былі разьмеркаваныя гульнявыя дні ў аўторак ды сераду, акрамя фіналу папярэдняга раўнду, які мусіў прайсьці ў пятніцу.

Усе лёсаваньні мусяць прайсьці ў штаб-кватэры УЭФА ў швайцарскім [[Ньён]]е, за выключэннем лёсаваньня групавога этапу, якое адбудзецца ў [[Стамбул]]е, [[Турэччына]].
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Расклад матчаў на Лігу чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023
!Фаза
!Раўнд
!Лёсаваньне
!Першы матч
!Другі матч
|-
| rowspan=&quot;4&quot; |Кваліфікацыя
|Папярэдні раўнд
|7 чэрвеня 2022
|21 чэрвеня 2022 (паўфіналы)
|24 чэрвеня 2022 (фінал)
|-
|Першы кваліфікацыйны раўнд
|14 чэрвеня 2022
|5—6 ліпеня 2022
|12—13 ліпеня 2022
|-
|Другі кваліфікацыйны раўнд
|15 чэрвеня 2022
|19—20 ліпеня 2022
|26—27 ліпеня 2022
|-
|Трэці кваліфікацыйны раўнд
|18 ліпеня 2022
|2—3 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|Плэй-оф
|Кваліфікацыйны плэй-оф
|2 жніўня 2022
|16—17 жніўня 2022
|23—24 жніўня 2022
|-
| rowspan=&quot;6&quot; |Групавы этап
|1 гульнявы дзень
| rowspan=&quot;6&quot; |25 жніўня 2022
| colspan=&quot;2&quot; |6—7 верасьня 2022
|-
|2 гульнявы дзень
| colspan=&quot;2&quot; |13—14 верасьня 2022
|-
|3 гульнявы дзень
| colspan=&quot;2&quot; |4—5 кастрычніка 2022
|-
|4 гульнявы дзень
| colspan=&quot;2&quot; |11—12 кастрычніка 2022
|-
|5 гульнявы дзень
| colspan=&quot;2&quot; |25—26 кастрычніка 2022
|-
|6 гульнявы дзень
| colspan=&quot;2&quot; |1—2 лістапада 2022
|-
| rowspan=&quot;4&quot; |Гульні на вылет
|Раўнд шаснаццаці
|7 лістапада 2022
|14-15 і 21—22 лютага 2023
|7-8 і 14—15 сакавіка 2023
|-
|Чвэрцьфіналы
| rowspan=&quot;3&quot; |17 сакавіка 2023
|11—12 красавіка 2023
|18—19 красавіка 2023
|-
|Паўфіналы
|9—10 траўня 2023
|16—17 траўня 2023
|-
|Фінал
| colspan=&quot;2&quot; |10 чэрвеня 2023 году на «[[Алімпійскі стадыён Ататурка|Алімпійскім стадыёне Ататурка]]» у [[Стамбул]]е.
|}

== Кваліфікацыйныя раўнды ==

=== Папярэдні раўнд ===
Лёсаваньне адбылося па раскладзе 7 чэрвеня. Удзельнічаць маюцца ў папярэднім раўндзе чатыры каманды. Пасеў камандаў для лёсаваньня быў заснаваны на іх клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022 году з двума пасеянымі і двума непасеянымі. Усе матчы пройдуць на стадыёне Вікінгура ў Рэйк’явіку, Ісьляндыя.

Пераможца пяпярэдняга раўнду праходзе ў першы кваліфікацыйны раўнд. Пераможаныя ўдзельнікі папярэдняга раўнду аўтаматычна пяройдуць у другі кваліфікацыйны раўнд чэмпіёнскага шляху [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА 2022-23|Лігі Канфэрэнцыяў УЭФА]].
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!Лік
!Каманда 2
!Галы й галеадоры
|-
! colspan=&quot;3&quot; |Паўфіналы
!
|-
|{{Сьцяг|Эстонія}} [[Левадыя Талін|Левадыя]] ([[Талін]])
|1-6
|{{Сьцяг|Ісьляндыя}}''' [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]])'''
|[[Закарыя Бегларышвілі|Бегларышвілі]] 6' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:0), [[Даглес Макляган|Макляган]] 10' (1:1), [[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 27' (1:2), [[Халдур Шмаўры Сыгурдсан|Сыгурдсан]] 45' (1:3), [[Мікалай Андрэас Гансэн|Гансэн]] 49' (1:4), [[Гэльгі Гуд’ёнсан|Гуд’ёнсан]] 71' (1:5), [[Юліўс Магнусан|Магнусан]] 77' (1:6)
|-
|{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Ля Фіярыта Монтэджардана|Ля Фіярыта]] ([[Монтэджардына|Монтэджардана]])
|1-2
|{{Сьцяг|Андора}}''' [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]])'''
|[[Даніла Эзэкіэль Рынальдзі|Рынальдзі]] 45+2' (1:0), [[Хэніс Сальдэвіля Сольдуга|Сальдэвіля]] 55' (1:1), 66' (1:2)
|-
! colspan=&quot;3&quot; |Фінал
!
|-
|{{Сьцяг|Андора}} [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]])
|0-1
|{{Сьцяг|Ісьляндыя}}''' [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]])'''
|[[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 68' (0:1)
|}

=== Першы кваліфікацыйны раўнд ===
Лёсаваньне першага кваліфікацыйнага раўнду прайшло 14 чэрвеня 2022 году. Першым матчам наканавана 6 й 7 ліпеня, а матчам у адказ — 12 й 13 ліпеня 2022 году.

Пераможцы двубою накіроўваюцца ў другі раўнд кваліфікацыі па Шляху Чэмпіёнаў. Пераможаным наканавана перавесьціся ў другі раўнд кваліфікацыі [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА 2022—2023|Лігі канфэрэнцыяў]] на Шлях Чэмпіёнаў.
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
!Галы й галеадоры
!
!
!
!
!Удзельнікі пасьляматчавых пэнальці
|-
|{{Сьцяг|Армэнія}}''' [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]])'''
|2:2 (4:3){{Заўвага|назва=пэнальці}}
|{{Сьцяг|Румынія}} [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока]])
|0:0
|2:2{{Заўвага|назва=д.ч.}}
|1. —
2.[[Бісмарк Аджэй-Баатэнг|Нана]] 6' (0:1), [[Зоран Гаіч|Гаіч]] 89' (1:1), [[Клаўдыю Адрыян Міхай Петрыла|Петрыла]] 94' (1:2), [[Зоран Гаіч|Гаіч]] 119' (2:2)
| colspan=&quot;6&quot; |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Яўген Кочук|Кочук]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Артак Даш'ян|Даш'ян]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Аванес Арутунян|Арутунян]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Артур Авагян|Авагян]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;|лік=4-3|кам2={{пэнгол}}[[Марка Дуганджыч|Дуганджыч]]&lt;br /&gt;{{пэнміма}}[[Клаўдыю Адрыян Міхай Петрыла|Петрыла]] &lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Андрэй Бурка|Бурка]] &lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Карла Мухар|Мухар]] &lt;br /&gt;{{пэнміма}}[[Марыё Хорхэ Маліка Паўліна|Камора]]}}
|-
|{{Сьцяг|Славенія}}''' [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]]'''
|2:0{{Заўвага|Пераможаны ў гэтым двубоі перайшоў у 3 кваліфікацыйны этап Лігі Канфэрэнцыяў 2022—2023.|name=&quot;нюанс цякучага кваліфікацыйнага этапу&quot;}}
|{{Сьцяг|Беларусь}} [[Шахцёр Салігорск|Шахцёр]] ([[Салігорск]])
|0:0
|2:0
| colspan=&quot;7&quot; |1. —
2.[[Рока Батурына|Батурына]] 12' (1:0), 56' (2:0)
|-
|{{Сьцяг|Баўгарыя}}''' [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])'''
|3:0
|{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Сут’еска Нікшыч|Сут’еска]] ([[Нікшыч]])
|2:0
|1:0
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Алекс Сантана|Сантана]] 74' (1:0), [[Матыяс Фабіян Тысэра|Тысэра]] 90+1' (2:0)
2.[[П'ерас Сатырыю|Сатырыю]] 53' (3:0)
|-
|{{Сьцяг|Люксэмбург}}''' [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]])'''
|3:1
|{{Сьцяг|Альбанія}} [[Тырана (футбольны клюб)|Тырана]]
|1:0
|2:1
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Магсан Хасан Нэдэр|Нэдэр]] 71' (1:0)
2.[[Філіп Боіч|Боіч]] 49' (2:0), [[Дэйвід Сінані|Сінані]] 61' (3:0), [[Рэдан Джыджа|Джыджа]] 78' (3:1)
|-
|{{Сьцяг|Казахстан}} [[Табол Кастанай|Табол]] ([[Кастанай]])
|1:5
|{{Сьцяг|Вугоршчына}}''' [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])'''
|0:0
|1:5
| colspan=&quot;7&quot; |1. —
2.[[Адама Малюда Траарэ|Траарэ]] 4' (0:1), 17' (0:2), [[Айса Лайдуні|Лайдуні]] 21' (0:3), [[Ігар Сяргееў|Сяргееў]] 23' (1:3), [[Форчун Басі|Басі]] 74' (1:4), 90+1' (1:5)
|-
|{{Сьцяг|Швэцыя}}''' [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]]'''
|6:5
|{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]])
|3:2
|3:3
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Мартын Ульсан|Ульсан]] 16' (1:0), [[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 38' (1:1), [[Уля Тойванэн|Тойванэн]] 42' (2:1), [[Вэлька Бірманчэвіч|Бірманчэвіч]] 84' (3:1), [[Гэльгі Гуд’ёнсан|Гуд’ёнсан]] 90+3' (3:2)
2.[[Карл Фрыдлейфур Гунарсан|Гунарсан]] 15' (3:3), [[Вэлька Бірманчэвіч|Бірманчэвіч]] 34' (4:3), [[Фэлікс Бэіма|Бэіма]] 44' (5:3), [[Андэрс Крыстыянсэн|Крыстыянсэн]] 49' (6:3), [[Мікалай Андрэас Гансэн|Гансэн]] 56' (6:4), [[Карл Фрыдлейфур Гунарсан|Гунарсан]] 75' (6:5)
|-
|{{Сьцяг|Косава}} [[Балкані Сухарэка|КФ Балкані]] ([[Сухарэка]])
|1:2
|{{Сьцяг|Летува}}''' [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])'''
|1:1
|0:1{{Заўвага|назва=д.ч.}}
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Назьмі Грыпшы|Грыпшы]] 15' (1:0), [[Олівэр Баф|Баф]] 25' (1:1)
2.[[Кегіндэ Матыяс Аевусі|Аевусі]] 97' (1:2)
|-
|{{Сьцяг|Фінляндыя}}''' [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]])'''
|2:2{{Заўвага|name=&quot;нюанс цякучага кваліфікацыйнага этапу&quot;}}(5:4){{Заўвага|Для выяўленьня пераможцы каманды білі пэнальці|назва=пэнальці}}
|{{Сьцяг|Латвія}} [[Рыская футбольная школа]] ([[Рыга]])
|1:0
|1:2{{Заўвага|Для выяўленьня пераможцы быў задзейнічаны дадатковы час у два таймы па 15 хвілінаў|назва=д.ч.}}
|1.[[Мануэль Мартыч|Мартыч]] 11' (1:0)
2.[[Артур Зюзінc|Зюзінc]] 48' (1:1), [[Стэфан Паніч|Паніч]] 56' (1:2), [[Мурыля Энрыке дэ Араўха Сантас|Мурыля]] 75' (2:2)
| colspan=&quot;6&quot; |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Сантэры Вяянянен|Вяянянен]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Мурыля Энрыке дэ Араўха Сантас|Мурыля]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Боян Радулавіч|Радулавіч]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Фабіян Сэрарэнс|Сэрарэнс]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Каспэр Тэрха|Тэрха]]{{пэнгол}}|лік=5-4|кам2={{пэнгол}}[[Віталь Ягадзінскіс|Ягадзінскіс]]&lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Таміслаў Шарыч|Шарыч]] &lt;br /&gt;{{пэнміма}}[[Стэфан Паніч|Паніч]] &lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Жыга Ліпушчак|Ліпушчак]] &lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Пётр Марэш|Марэш]]}}
|-
|{{Сьцяг|Нарвэгія}}''' [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]'''
|4:3
|{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[КІ Кляксьвік|КІ]] ([[Кляксьвік]])
|3:0
|1:3
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 11' (1:0), 31' (2:0), 58' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (3:0)
2.[[Мэдс Бо Мікэльсэн|Мікэльсэн]] 12' (3:1), [[Якуп Біскопсту Андрэасэн|Андрэасэн]] 20' (3:2), [[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 55 ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (4:2), [[Якуп Біскопсту Андрэасэн|Андрэасэн]] 85' (4:3)
|-
|{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Нью-Сэйнтс Освэстры|Нью-Сэйнтс]] ([[Освэстры]])
|1:2
|{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}}''' [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]])'''
|1:0
|0:2{{Заўвага|назва=д.ч.}}
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Раян Бробэл|Бробэл]] 57' (1:0)
2.[[Джэймі Малгры|Малгры]] 90+4' (1:1), [[Ітан Дэвайн|Дэвайн]] 95' (1:2)
|-
|{{Сьцяг|Ірляндыя}}''' [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]])'''
|3:0
|{{Сьцяг|Мальта}} [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] ([[Паола]])
|3:0
|0:0
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Ронан Фін|Фін]] 25' (1:0), [[Дылан Ўотс|Ўотс]] 40' (2:0), [[Роры Гэфні|Гэфні]] 78' (3:0)
2.—
|-
|{{Сьцяг|Польшча}} [[Лех Познань|Лех]] ([[Познань]])
|2:5
|{{Сьцяг|Азэрбайджан}}''' [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])'''
|1:0
|1:5
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Мікаэль Ісгак|Ісгак]] 41' (1:0)
2.[[Крыстафэр Вэльдэ|Вэльдэ]] 1' (2:0), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 14' (2:1), [[Філіп Азобіч|Азобіч]] 42' (2:2), [[Кэвін Давід Мэдына Рэнтэрыя|Мэдына]] 56' (2:3), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 74' (2:4), [[Абас Гусэйнаў|Гусэйнаў]] 77' (2:5)
|-
|{{Сьцяг|Паўночная Македонія}}''' [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]])'''
|3:2
|{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]])
|3:0
|0:2
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Мамаду Данфа|Данфа]] 11' (1:0), [[Сандэй Адэтунджы|Адэтунджы]] 28' (2:0), [[Скот Ўайзмэн|Ўайзмэн]] 62' ([[Аўтагол|аўта]]) (3:0)
2.[[Хуан Франсіска Гарсія Пенья|Хуанфры]] 32' (3:1), [[Лі Гэнры Касьяр|Касьяр]] 69 (3:2)
|-
|{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Зрынскі Мостар|Зрынскі]] ([[Мостар]])
|0:1
|{{Сьцяг|Малдова}}''' [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])'''
|0:0
|0:1
| colspan=&quot;7&quot; |1. —
2.[[Ігар Савіч|Савіч]] 22' ([[Аўтагол|аўта]]) (0:1)
|-
|{{Сьцяг|Славаччына}}''' [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]])'''
|2:1
|{{Сьцяг|Грузія}} [[Дынама Батумі|Дынама]] ([[Батумі]])
|0:0
|2:1{{Заўвага|назва=д.ч.}}
| colspan=&quot;7&quot; |1. —
2.[[Зурыка Давіташвілі|Давіташвілі]] 104' (0:1), [[Тыгран Барсэгян|Барсэгян]] 115' (1:1), [[Іван Шапоньчык|Шапоньчык]] 120+3' (2:1)
|}

=== Другі кваліфікацыцны раўнд ===
Лёсаваньне другога кваліфікацыйнага раўнду адбылося 15 чэрвеня 2022 году. Першым матчам наканавана 19 й 20 ліпеня, а матчам у адказ — 26 й 27 ліпеня 2022 году адпаведна.

Пераможцы двубою кваліфікуюцца ў трэці раўнд адпаведнага шляху. Пераможаныя на чэмпіёнскім шляху адпраўляюцца ў чэмпіёнскі шлях трэцяга кваліфікацыйнага раўнду [[Ліга Эўропы УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]], у той жа час астатнія са шляху прадстаўнікоў лігі адпраўляюцца ў частку шляху прадстаўнікоў лігі трэцяга кваліфікацыйнага раўнду [[Ліга Эўропы УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]].
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
!Галы й галеадоры
|+Чэмпіёнскі шлях
|'''{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])'''
|5:3
|{{Сьцяг|Славаччына}} [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]])
|1:2
|4:1
|1.[[Крыстафэр Закарыясэн|Закарыясэн]] 70' (1:0), [[Гурам Кашыа|Кашыа]] 81' (1:1), [[Тыгран Барсэгян|Барсэгян]] 86' (1:2)
2.[[Франк Балі|Балі]] 20' (2:2), [[Крыстафэр Закарыясэн|Закарыясэн]] 31' (3:2), [[Вэрнан ДэМарка Марлякі|ДэМарка]] 70' (3:3), [[Адама Малюда Траарэ|Траарэ]] 89' (4:3), [[Айса Лайдуні|Лайдуні]] 90+5' (5:3)
|-
|'''{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])'''
|3:2
|{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]])
|2:2
|1:0
|1.[[Кэвен да Сілва Інасіў|Кэвен]] 25' (0:1), [[Арыян Адэмі|Адэмі]] 44' (1:1), [[Бруна Пэткавіч|Пэткавіч]] 86' (2:1), [[Рэнальда Сефас|Сефас]] 89' (2:2)

2.[[Арыян Адэмі|Адэмі]] 47' (3:2)
|-
|'''{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])'''
|5:4
|{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Цюрых (футбольны клюб)|Цюрых]]
|3:2
|2:2{{Заўвага|назва=д.ч.}}
|1.[[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 17' (1:0), [[Ібраіма Ваджы|Ваджы]] 36' (2:0), 65' (3:0), [[Ліндрыт Камбэры|Камбэры]] 65' (3:1), [[Мірлінд Крэзью|Крэзью]] 85' (3:2)
2.[[Максім Мядзьведзеў|Мядзьведзеў]] 4' ([[Аўтагол|аўта]]) (3:3), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 56' (4:3), [[Іван Сантыні|Сантыні]] 90+6' (4:4), [[Авусі Квабэна|Авусі]] 98 (5:4)
|-
|{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]])
|1:7
|'''{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]])'''
|1:2
|0:5
|1.[[Томаш Хоры|Хоры]] 6' (0:1), [[Боян Радулавіч|Радулавіч]] 50' (1:1), [[Ян Копіц|Копіц]] 57' (1:2)

2.[[Лудэк Пэрніца|Пэрніца]] 11' (1:3), [[Ян Сыкара|Сыкара]] 21' (1:4), [[Лукаш Гэйда|Гэйда]] 31' (1:5), [[Ян Сыкара|Сыкара]] 76' (1:6), [[Ян Клімент|Клімент]] 84' (1:7)
|-
|{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]])
|1:8
|'''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]'''
|1:0
|0:8
|1.[[Кірк Міляр|Міляр]] 83' (1:0)
2.[[Гуга Вэтлесан|Вэтлесан]] 7' (1:1), [[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 21' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:2), [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 23' (1:3), [[Ульрык Салтнэс|Салтнэс]] 29' (1:4), [[Рунар Эспэйорд|Эспэйорд]] 52' (1:5), [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 54' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:6), [[Альфонс Сампстэд|Сампстэд]] 73' (1:7), [[Рунар Эспэйорд|Эспэйорд]] 88' (1:8)
|-
|'''{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])'''
|3:0
|{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]]
|1:0
|2:0
|1.[[Фаб'ен Урэга|Урэга]] 49' (1:0)
2.[[Кегіндэ Матыяс Аевусі|Аевусі]] 34' (2:0), [[Рэнан Алівэйра|Алівэйра]] 52' (3:0)
|-
|'''{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])'''
|4:2
|{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]])
|3:0
|1:2
|1.[[П'ерас Сатырыю|Сатырыю]] 26' (1:0), 35' (2:0), [[Ігар Тыяга Насымента Радрыгес|Тыяга]] 90+4' (3:0)

2.[[Аарон Грын|Грын]] 21' (3:1), [[Айдама Эмаку|Эмаку]] 88' (3:2), [[Каўлі Алівэйра Соўза|Каўлі]] 90+4' (4:2)
|-
|{{Сьцяг|Славенія}} [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]]
|0:1
|'''{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])'''
|0:0
|0:1
|1. —

2.[[Мамо Янсанэ|Янсанэ]] 90+2' (0:1)
|-
|'''{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]])'''
|5:1
|{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]])
|1:1
|4:0
|1.[[Філіп Аксель Фрыгаст Цынкернагэль|Цынкернагэль]] 7' (0:1), [[Долеў Хазіза|Хазіза]] 90+2' (1:1)
2.[[Цярон Чэры|Чэры]] 5' (2:1), [[Францьдзі П'ера|П’ера]] 61' (3:1), 65' (4:1), [[Мухамад Абу Фана|Абу Фана]] 86' (5:1)
|-
|'''{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]])'''
|4:2
|{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]])
|0:1
|4:1
|1.[[Самір Хаджы|Хаджы]] 72' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (0:1)

2.[[Магсан Хасан Нэдэр|Нэдэр]] 21' (0:2), [[Карлёс Джэмісан Тэлес дос Сантас Жуніёр|Жуніньё]] 24' (1:2), [[Лука Юрычыч|Юрычыч]] 53' (2:2), [[Юзуф Атубанджа|Атубанджа]] 75' (3:2), [[Лука Юрычыч|Юрычыч]] 85' (4:2)
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
!Галы й галеадоры
!
!
!Удзельнікі пасьляматчавых пэнальці
|+Шлях прадстаўнікоў лігі
|'''{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]])'''
|2:2 (4:3){{Заўвага|назва=пэнальці}}
|{{Сьцяг|Кіпр}} [[АЕК Лярнака|АЕК]] ([[Лярнака]])
|1:1
|1:1{{Заўвага|назва=д.ч.}}
|1.[[Адам Дзюрча|Дзюрча]] 81' (0:1), [[Эрык Сьвятчанка|Сьвятчанка]] 84' (1:1)

2.[[Віктар Алатунджы|Алатунджы]] 9' (1:2), [[Гэнрык Дальсгор|Дальсгор]] 12' (2:2)
| colspan=&quot;3&quot; |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Гэнрык Дальсгор|Дальсгор]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Піёнэ Сыста|Сыста]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Олівэр Сёрэнсэн|Сёрэнсэн]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Нікаляс Дур|Дур]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Соры Каба|Каба]]{{пэнміма}}|лік=4:3|кам2={{пэнміма}}[[Омры Альтман|Альтман]]&lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Хрвое Мілічавіч|Мілічавіч]] &lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Хасэ Рома|Рома]] &lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Бруна Гама|Гама]] &lt;br /&gt;{{пэнміма}}[[Густаву Ледыш|Ледыш]]}}
|-
|'''{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]])'''
|2:1
|{{Сьцяг|Турэччына}} [[Фэнэрбахчэ Стамбул|Фэнэрбахчэ]] ([[Стамбул]])
|0:0
|2:1{{Заўвага|назва=д.ч.}}
| colspan=&quot;4&quot; |1.—
2.[[Віталь Буяльскі|Буяльскі]] 57' (1:0), [[Атыла Салаі|Салаі]] 89' (1:1), [[Аляксандар Караваеў|Караваеў]] 114' (2:1)
|}

=== Трэці кваліфікацыйны раўнд ===
Лёсаваньне трэцяга кваліфікацыйнага раўнду адбылося 18 ліпеня 2022 году а 13 гадзіны па Менскаму часе. Усяго 20 камандам наканаваны ўдзел у трэцім кваліфікацыйным раўндзе. Яны будуць падзеленыя на 2 шляхі:

* '''Чэмпіёнскі шлях''' (12 камандаў)
* '''Шлях прадстаўнікоў лігі''' (8 камандаў)

Пасеў камандаў перад лёсаваньнем адбыўся па клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+'''Чэмпіёнскі шлях'''
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
|-
|{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]])
|матч 1
|{{Сьцяг|Кіпр}} [[Апалён Лімасол|Апалён]] ([[Лімасол]])
|3 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])
|матч 2
|{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])
|3 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])
|матч 3
|{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])
|2 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])
|матч 4
|{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]])
|2 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]
|матч 5
|{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])
|3 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]])
|матч 6
|{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]])
|3 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+'''Шлях прадстаўнікоў лігі'''
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
|-
|{{Сьцяг|Францыя}} [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]])
|матч 7
|{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]])
|2 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]])
|матч 8
|{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Штурм Грац|Штурм]] ([[Грац]])
|3 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль]] ([[Брусэль]])
|матч 9
|{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]])
|2 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]])
|матч 10
|{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]])
|2 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|}

=== Раўнд кваліфікацыйнага плэй-оф ===
Лёсаваньне раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф адбудзецца 2 жніўня 2022 году. Усяго 12 камандаў будзе ўдзельнічаць у раўндзе кваліфікацыйнага плэй-оф. Яны будуць падзеленыя на 2 шляхі:

* '''Чэмпіёнскі шлях''' (8 камандаў): 2 каманды, што пачынаюць свой удзел з гэтага раўнду й 6 пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раўнду
* '''Шлях прадстаўнікоў лігі''' (4 каманды): 4 пераможцы трэцяга кваліфікацыйнага раўнду

Пасеў камандаў перад лёсаваньнем адбудзецца па клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022. Для пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раунду, чыя асоба ня будзе вядомая на момант лёсаваньня, будзе выкарыстоўвацца клюбны каэфіцыент каманды, што мае найвышэйшы рэйтынг у кожнай з пар. Першая каманда, што выбіраецца ў кожнай пары падчас лёсаваньня, будзе камандай-гаспадыняй першага матчу.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+'''Чэмпіёнскі шлях'''
!Пасеяныя
!Непасеяныя
|-
|
* {{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]]) (46) /{{Заўвага|пераможца трэцяга кваліфікацыйнага раўнду, асоба якога ня будзе вядомая на момант лёсаваньня.|name=&quot;нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф&quot;}} {{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]]) (4,25)
* {{Сьцяг|Данія}} [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]] (40,5)
* {{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]]) (23) /{{Заўвага|name=&quot;нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф&quot;}} {{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]]) (49,5)
* {{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]]) (22,5) /{{Заўвага|name=&quot;нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф&quot;}} {{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]]) (31)
|
* {{Сьцяг|Турэччына}} [[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспор]] ([[Трабзон]]) (5,5)
* {{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] (17) /{{Заўвага|name=&quot;нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф&quot;}} {{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]]) (8)
* {{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]]) (25) /{{Заўвага|name=&quot;нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф&quot;}} {{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]]) (15,5)
* {{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]]) (7) /{{Заўвага|name=&quot;нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф&quot;}} {{Сьцяг|Кіпр}} [[Апалён Лімасол|Апалён]] ([[Лімасол]]) (14)
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+'''Шлях прадстаўнікоў лігі'''
!Пасеяныя
!Непасеяныя
|-
|
* {{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]] (61)) /{{Заўвага|name=&quot;нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф&quot;}} {{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]]) (19)
* {{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль]] ([[Брусэль]]) (6,12) /{{Заўвага|name=&quot;нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф&quot;}} {{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]]) (50,25)
|
* {{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]]) (44) /{{Заўвага|name=&quot;нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф&quot;}} {{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Штурм Грац|Штурм]] ([[Грац]]) (7,77)
* {{Сьцяг|Францыя}} [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]]) (26) /{{Заўвага|name=&quot;нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф&quot;}} {{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]]) (33)
|}

== Статыстыка ==
У статыстыку ўваходзяць што кваліфікацыйныя раўнды, што раўнды групавога этапу, што раўнды плэй-оф.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!месца
!Топ-10 найлепшых галеадораў
!Колькасьць забітых мячоў
|-
|1
|{{Сьцяг|Нігерыя}} ''[[Віктар Баніфэйс Аког]] ({{мова-en|''Victor Boniface Okoh''|скарочана}}) [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''
|5
|-
|2
|''{{Сьцяг|Бразылія}} [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі]] ({{Мова-парт|''Kady Iuri Borges Malinowski''|скарочана}}) [[Карабах Агдам|Карабах]]''
|4
|-
| rowspan=&quot;3&quot; |3-5
|''{{Сьцяг|Малі}} [[Адама Малюда Траарэ]] ({{Мова-франц|''Adama Malouda Traoré''|скарочана}}) [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]]''
|3
|-
|''{{Сьцяг|Кіпр}} [[П'ерас Сатырыю]] ({{Мова-грэц|''Πιέρος Σωτηρίου''|скарочана}}) [[Лудагорац Разград|Лудагорац]]''
|3
|-
|{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Крысталь Маўні Інгасан]] ({{Мова-ісьл|''Kristall Máni Ingason''|скарочана}}) [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]]
|3
|-
| rowspan=&quot;7&quot; |6-12
|''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына]] ({{Мова-no|''Amahl William D'vaz Pellegrino''|скарочана}}) [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''
|2
|-
|''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Рунар Эспэйорд]] ({{Мова-no|''Runar Espejord''|скарочана}}) [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''
|2
|-
|''{{Сьцяг|Чэхія}} [[Ян Сыкара]] ({{Мова-cs|''Jan Sýkora''|скарочана}}) [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]]''
|2
|-
|''{{Сьцяг|Гаіці}} [[Францьдзі П'ера]] ({{Мова-франц|''Frantzdy Pierrot''|скарочана}}) [[Макабі Хайфа|Макабі]]''
|2
|-
|''{{Сьцяг|Нігерыя}} [[Форчун Басі]] ({{Мова-en|''Fortune Bassey''|скарочана}}) [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]]''
|2
|-
|''{{Сьцяг|Туніс}} [[Айса Лайдуні]] ({{Мова-ar|''عيسى بلال العيدوني''|скарочана}}) [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]]''
|2
|-
|''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Крыстафэр Закарыясэн]] ({{Мова-no|''Kristoffer Zachariassen''|скарочана}}) [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]]''
|2
|}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}[https://www.uefa.com/uefachampionsleague/ Афіцыйны сайт Лігі чэмпіёнаў UEFA]{{Заўвага|Па сканчэньні розыгрышу 2022-23 гадоў старонка гэтага розыгрышу будзе месьціцца па іншым адрасе, глядзіце ўважліва}}
== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

{{Парады артыкулу|няма крыніцаў|няма катэгорыяў|артаграфія}}
{{Ліга чэмпіёнаў УЭФА}}
[[Катэгорыя:Ліга чэмпіёнаў УЭФА]]
[[Катэгорыя:2022 год у футболе]]
[[Катэгорыя:2023 год у футболе]]</text>
      <sha1>9b3ivx5en50dvufvnf96z7pyzeb2u6b</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2330987</id>
      <parentid>2330948</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T10:19:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Hleb23</username>
        <id>72152</id>
      </contributor>
      <comment>/* Раўнд кваліфікацыйнага плэй-оф */ лёсаваньне раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="75323" xml:space="preserve">{{Сэзон футбольнага спаборніцтва|назва турніру=Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў|выява=Istanbul Atatürk Olympic Stadium 1.jpg|апісаньне=Алімпійскі стадыён Ататурка|час_праведзеньня=Кваліфікацыя: 21 чэрвеня — 24 жніўня 2022
Уласна спаборніцтва: 6 верасьня 2022 — 10 чэрвеня 2023|колькасьць камандаў=Удзельнікі асноўнай часткі: 32
Усяго: 78 (зь 53 асацыяцый)|сайт=https://www.uefa.com/uefachampionsleague/|пераможца=яшчэ ня вызначаны|фіналіст=яшчэ ня вызначаны|паўфіналісты=яшчэ ня вызначаныя|чвэрцьфіналісты=яшчэ ня вызначаныя|матчаў ўсяго=45/310 (з улікам кваліфікацыі)	14,52%|галоў=102 (з улікам кваліфікацыі)	2,267 штоматч|гледачоў_на_стадыёнах=будзе запоўнена па завяршэньні ўсіх матчаў|наведвальнасьць у сярэднім=будзе запоўнена па завяршэньні ўсіх матчаў|найлепшы_галеадор=Віктар Баніфэйс Аког(Сьцяг Нарвэгіі Будэ-Глімт) — 4 мячы|апошні папярэдні сэзон=Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|чарговы наступны сэзон=Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2023—2024 гадоў|абноўлена=23/07/2022}}

'''Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023''' — 68-ы розыгрыш трафэю з часоў Кубка эўрапейскіх чэмпіёнаў і 31-ы розыгрыш пад назвай Ліга чэмпіёнаў УЭФА.

[[Фінал Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2023 году|Фінал]] плянуецца згуляць на [[Алімпійскі стадыён Ататурка|Алімпійскім стадыёне Ататурка]] ў [[Стамбул]]е, [[Турэччына]]. Першапачаткова стадыён быў прызначаны для правядзеньня [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2020 году|фіналу Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2020 году]], але й гэты, і [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021 году|фінал 2021 году]], які пасьля быў перададзены Ататурку, былі перанесены праз пандэмію [[Ковід-19]]. Пераможца Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў аўтаматычна кваліфікуецца ў групавы этап [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2023–2024|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2023—2024]], а таксама атрымае права згуляць зь пераможцам [[Ліга Эўропы УЭФА 2022—2023|Лігі Эўропы УЭФА 2022—2023]] у [[Супэркубак УЭФА 2023 году|Супэркубку УЭФА 2023 году]].
[[Файл:Istanbul Atatürk Olympic Stadium 1.jpg|значак|'''Алімпійскі стадыён Ататурка'''|349x349пкс]]
Дзейным чэмпіёнам зьяўляецца [[Рэал Мадрыд]], які перамог у рэкордных чатырнаццаці сэзонах (заваяваў 14 тытулаў), апошні ў папярэднім розыгрышы.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
! colspan=&quot;5&quot; |'''Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023'''
|-
!Дата
| colspan=&quot;4&quot; |''Кваліфікацыя:'' 21 чэрвеня — 24 жніўня 2022
''Уласна спаборніцтва:'' 6 верасьня 2022 — 10 чэрвеня 2023
|-
!Каманды
| colspan=&quot;4&quot; |''Удзельнікі асноўнай часткі:'' 32
''Усяго:'' 78 (зь 53 асацыяцый)
|-
! colspan=&quot;5&quot; |Статыстыка турніру
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Найпасьпяховейшыя ўдзельнікі
!Чэмпіён — '''яшчэ ня вызначаны'''
!Срэбны чэмпіён — '''яшчэ ня вызначаны'''
! colspan=&quot;2&quot; |Паўфіналісты — '''яшчэ ня вызначаныя'''
|-
! colspan=&quot;4&quot; |Чвэрцьфіналісты — '''яшчэ ня вызначаныя'''
|-
!Матчаў згулялі
| colspan=&quot;2&quot; |'''57/310 (з улікам кваліфікацыі)'''
| colspan=&quot;2&quot; |18,39%
|-
!Забілі галоў
| colspan=&quot;2&quot; |'''145 (з улікам кваліфікацыі)'''
| colspan=&quot;2&quot; |2,544 штоматч
|-
!Наведвальнасьць
| colspan=&quot;4&quot; |'''будзе запоўнена па завяршэньні ўсіх матчаў'''
|-
!Найлепшы галеадор
| colspan=&quot;4&quot; |'''''Віктар Баніфэйс Аког({{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]) — 5 мячоў'''''
|-
| colspan=&quot;2&quot; |[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|← 2021—22]]
| colspan=&quot;2&quot; |2022—2023
|''[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2023—2024 гадоў|2023—24 →]]''
|}

== Разьмеркаваньне камандаў па асацыяцыях ==
Усяго 78 камандаў ад 53 з 55 асацыяцый сябраў УЭФА будуць ўдзельнічаць у Лізе Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 (акрамя [[Футбольная асацыяцыя Ліхтэнштайна|Ліхтэнштайна]], бо той не праводзіць нацыянальнае спаборніцтва для адбору на турнір і гэтаксама Расеі, якая атрымала забарону на ўдзел праз [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]]). Рэйтынг асацыяцыяў на аснове [[Табліца Каэфіцыентаў УЭФА|каэфіцыентаў УЭФА]] па выніках камандаў у папярэднія 5 сэзонаў выкарыстоўваецца для вызначэньня колькасьці каманд-удзельніц для кожнай асацыяцыі:

* Першыя 4 асацыяцыі кваліфікуюць прынамсі 4 каманды ў групавы этап Лігі Чэмпіёнаў УЭФА.
* 5-6 асацыяцыі кваліфікуюць 3 каманды ў розыгрыш.
* Кожная з асацыяцый 7—15 месцаў (акрамя Расеі) кваліфікуюць па дзьве каманды.
* Усе асатнія асацыяцыі з 16 па 55 (акрамя Ліхтэнштайна) кваліфікуюць па адной камандзе.
* Пераможцы [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021—22]] і [[Ліга Эўропы УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА 2021—2022]] могуць дадаткова ўступіць у розыгрыш, калі яны не адабраліся ў Лігу Чэмпіёнаў УЭФА праз свае нацыянальныя чэмпіянаты (Напрыклад [[Рэал Мадрыд]] адабраўся ў Лігу Чэмпіёнаў 2022-23 праз Гішпанскую Ля Лігу ў якасьці чэмпіёна, але як пермаможца яшчэ й [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022]] будзе займаць гэты слот, а дублікаванае месца ў групавы этап пяройдзе бронзаваму прызёру 5 асацыяцыі (астатнія зьмяненьні ды зрухі ў кваліфікацыі праз гэнтую замену апісаныя ніжэй у разьдзеле аб разьмеркваньнях). А [[Айнтрахт Франкфурт]] перамог у [[Ліга Эўропы 2021—2022 гадоў|Лізе Эўропы 2021—2022]], праваліўшы адбор ў [[Бундэсьліга|Бундэсьлізе]], заняўшы там адзінаццатае месца, значыць [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт Франктфурт]] атрымае месца ў Лізе Чэмпіёнаў, але колькасьць камандаў, што адправіцца ў эўракубкі ня зьменіцца, таму ў Лігу Эўропы 2022-23 адправіцца толькі [[Уніён Бэрлін|пятая каманда Бундэсьлігі 2021—2022]] (замест двух, як летась), а ў Лігу канфэрэнцыяў 2022-23 толькі [[Фрайбург (футбольны клюб)|шостая каманда Бундэсьлігі 2021—2022]], [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]] стаў сёмай камандай ад нямецкай асацыяцыі, што дапускаецца максімальнай колькасьцю ўдзельнікаў ад адной асацыяцыі ў эўракубках.

=== Рэйтынг асацыяцыяў ===

* (УЭЛ) — дадатковае месца для пераможцы [[Ліга Эўропы УЭФА|Лігі Эўропы УЭФА]].
* (АУС) — адсутнасьць унутранага спаборніцтва для адбору ў Лігу Чэмпіёнаў.
* (ЗАБ) — забарона на ўдзел праз [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]].

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+'''Рэйтынг асацыяцыяў для сэзону Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023'''
|
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Месца
!Асацыяцыя
!Каэфіцыент
!Колькасьць клюбаў
!Нататкі
|-
!1
|{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Ангельшчына]]
|100.569
| rowspan=&quot;4&quot; |4
|
|-
!2
|{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Гішпанія]]
|97.855
|
|-
!3
|{{Сьцяг|Італія}} [[Італія]]
|75.438
|
|-
!4
|{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Нямеччына]]
|73.570
| +1 ([[Ліга Эўропы УЭФА 2021-22|УЭЛ]])
|-
!5
|{{Сьцяг|Францыя}} [[Францыя]]
|56.081
| rowspan=&quot;2&quot; |3
|
|-
!6
|{{Сьцяг|Партугалія}} [[Партугалія]]
|48.549
|
|-
!7
|{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Нідэрлянды]]
|39.200
|2
|
|-
!8
|{{Сьцяг|Расея}} [[Расея]]
|38.382
|0
|(ЗАБ)
|-
!9
|{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Бэльгія]]
|36.500
| rowspan=&quot;7&quot; |2
|
|-
!10
|{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Аўстрыя]]
|35.825
|
|-
!11
|{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Шатляндыя]]
|33.375
|
|-
!12
|{{Сьцяг|Украіна}} [[Украіна]]
|33.100
|
|-
!13
|{{Сьцяг|Турэччына}} [[Турэччына]]
|30.100
|
|-
!14
|{{Сьцяг|Данія}} [[Данія]]
|27.875
|
|-
!15
|{{Сьцяг|Кіпр}} [[Кіпр]]
|27.750
|
|-
!16
|{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Сэрбія]]
|26.750
| rowspan=&quot;4&quot; |1
|
|-
!17
|{{Сьцяг|Чэхія}} [[Чэхія]]
|26.600
|
|-
!18
|{{Сьцяг|Харватыя}} [[Харватыя]]
|26.275
|
|-
!19
|{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Швайцарыя]]
|26.225
|
|}
|
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Месца
!Асацыяцыя
!Каэфіцыент
!Колькасьць клюбаў
!Нататкі
|-
!20
|{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Грэцыя]]
|26.000
| rowspan=&quot;13&quot; |1
|
|-
!21
|{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Ізраіль]]
|24.375
|
|-
!22
|{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Нарвэгія]]
|21.000
|
|-
!23
|{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Швэцыя]]
|20.500
|
|-
!24
|{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Баўгарыя]]
|20.375
|
|-
!25
|{{Сьцяг|Румынія}} [[Румынія]]
|18.200
|
|-
!26
|{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Азэрбайджан]]
|16.875
|
|-
!27
|{{Сьцяг|Казахстан}} [[Казахстан]]
|15.625
|
|-
!28
|{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Вугоршчына]]
|15.500
|
|-
!29
|{{Сьцяг|Беларусь}} [[Беларусь]]
|15.250
|
|-
!30
|{{Сьцяг|Польшча}} [[Польшча]]
|15.125
|
|-
!31
|{{Сьцяг|Славенія}} [[Славенія]]
|14.250
|
|-
!32
|{{Сьцяг|Славаччына}} [[Славаччына]]
|13.625
|
|-
!33
|{{Сьцяг|Ліхтэнштайн}} [[Ліхтэнштайн]]
|9.000
|0
|(АУС)
|-
!34
|{{Сьцяг|Летува}} [[Летува]]
|8.750
| rowspan=&quot;4&quot; |1
|
|-
!35
|{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Люксэмбург]]
|8.250
|
|-
!36
|{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Босьнія і Герцагавіна]]
|8.000
|
|-
!37
|{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Ірляндыя]]
|7.875
|
|}
|
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Месца
!Асацыяцыя
!Каэфіцыент
!Колькасьць клюбаў
!
|-
!38
|{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Паўночная Македонія]]
|7.625
| rowspan=&quot;18&quot; |1
|
|-
!39
|{{Сьцяг|Армэнія}} [[Армэнія]]
|7.375
|
|-
!40
|{{Сьцяг|Латвія}} [[Латвія]]
|7.375
|
|-
!41
|{{Сьцяг|Альбанія}} [[Малдова|Альбанія]]
|7.250
|
|-
!42
|{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Паўночная Ірляндыя]]
|6.958
|
|-
!43
|{{Сьцяг|Грузія}} [[Грузія]]
|6.875
|
|-
!44
|{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[Фінляндыя]]
|6.875
|
|-
!45
|{{Сьцяг|Малдова}} [[Латвія|Малдова]]
|6.875
|
|-
!46
|{{Сьцяг|Мальта}} [[Мальта]]
|6.375
|
|-
!47
|{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[Фарэрскія астравы]]
|6.125
|
|-
!48
|{{Сьцяг|Косава}} [[Косава]]
|5.833
|
|-
!49
|{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Гібральтар]]
|5.666
|
|-
!50
|{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Чарнагорыя]]
|5.000
|
|-
!51
|{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Ўэйлз]]
|5.000
|
|-
!52
|{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Ісьляндыя]]
|4.875
|
|-
!53
|{{Сьцяг|Эстонія}} [[Эстонія]]
|4.750
|
|-
!54
|{{Сьцяг|Андора}} [[Андора]]
|3.331
|
|-
!55
|{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Сан-Марына]]
|1.166
|
|}
|}

=== Разьмеркаваньне ===
Далей прадстаўляем ліст допуску на гэты сэзон. Трымацель тытулу Лігі Чэмпіёнаў [[Рэал Мадрыд|Рэал]] гарантаваў сабе ўдзел у групавым этапе Лігі Чэмпіёнаў што праз перамогу ў пяпярэднім [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|розыгрышу]], што праз атрыманьне чэмпіёнства ў гішпанскай Ля Лізе, таму наступныя зьмяненьні адпаведна адбыліся ў месцах разьмеркаваньняў сярод іншых удзельнікаў «ніжэйшых» (па рэйтынгу) лігаў, падобным чынам на зьмяненьні паўплывала [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]], падсумоўваючы зьмены:

* Чэмпіёны 11 і 12 асацыяцый (Шатляндыі ды Ўкраіны адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з групавога этапу замест раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф (чэмпіёнскага шляху).
* Чэмпіёны 13 і 14 асацыяцый (Турэцкай ды Дацкай адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з раўнду плэй-оф кваліфікацыйнага плэй-оф замест трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху).
* Чэмпіёны 15 і 16 асацыяцый (Кіпру ды Сэрбіі адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з трэцяга кваліфікацыйнага раўнду замест другога кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху).
* Чэмпіёны 18, 19, 20 ды 21 асацыяцый (Харвацкай, Швайцарскай, Грэцкай ды Ізраільскай адпаведна) уступаюць у розыгрыш з другога кваліфікацыйнага раўнду замест першага кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху).
* Срэбныя чэмпіёны 10 і 11 асацыяцый (Аўстрыі й Шатляндыі адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з трэцяга кваліфікацыйнага раўнду замест другога кваліфікацыйнага раўнду (шляху прадстаўнікоў ліг).

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Ліст допуску на сэзон Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023
! colspan=&quot;2&quot; |
!Каманды ўступаючыя на гэтым этапе ў розыгрыш
!Каманды, што трапілі сюды з папярэдняга раўнду
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Папярэдні раўнд
(4 каманды)
|
* 4 чэмпіёны з асацыяцыяў 52—55
|
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Першы кваліфікацыйны раўнд
(30 камандаў)
|
* 29 чэмпіёнаў з асацыяцыяў 22—51 (акрамя Ліхтэнштайну)
|
* 1 пераможца папярэдняга раўнду
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Другі кваліфікацыйны раўнд
(24 камандаў)
!Шлях чэмпіёнаў
(20 камандаў)
|
* 5 чэмпіёнаў з асацыяцыяў 17—21
|
* 15 пераможцаў першага кваліфікацыйнага раўнду
|-
!Шлях прадстаўнікоў лігаў
(4 камандаў)
|
* 4 срэбных чэмпёны з асацыяцыяў 12—15
|
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Трэці кваліфікацыйны раўнд
(20 камандаў)
!Шлях чэмпіёнаў
(12 камандаў)
|
* 2 чэмпіёны з асацыяцыяў 15—16
|
* 10 пераможцаў другога кваліфікацыйнага раўнду (па шляху чэмпіёнаў)
|-
!Шлях прадстаўнікоў лігаў
(8 камандаў)
|
* 4 срэбныя чэмпіёны з асацыяцыяў 7—11 (акрамя Расеі)
* 2 бронзавыя прызёры з асацыяцыяў 5—6
|
* 2 пераможцы другога кваліфікацыйнага раўнду (па шляху прадстаўнікоў лігаў)
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Раўнд кваліфікацыі плэй-оф
(12 камандаў)
!Шлях чэмпіёнаў
(8 камандаў)
|
* 2 чэмпіёны з асацыяцыяў 13—14
|
* 6 пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (па шляху чэмпіёнаў)
|-
!Шлях прадстаўнікоў лігаў
(4 каманды)
|
|
* 4 пераможцы трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (па шляху прадстаўнікоў лігаў)
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Групавы этап
(32 каманды)
|
* Уладальнік тытулу чэмпіёна лігі Эўропы
* 11 чэмпіёнаў з асацыяцый 1-12 (акрамя Расеі)
* 6 срэбных чэмпіёнаў з асацыяцыяў 1-6
* 4 бронзавыя прызёры з асацыяцыяў 1-4
* 4 уладальнікі чацьвёртых месцаў з асацыяцыяў 1-4
|
* 4 пераможцы раўнду плэй-оф (па шляху чэмпіёнаў)
* 2 пераможцы раўнду плэй-оф (па шляху прадстаўнікоў лігаў)
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Плэй-оф асноўнай часткі
(16 камандаў)
|
|
* 8 пераможцаў груповога этапу
* 8 срэбных пераможцаў групавога этапу
|}

=== Каманды-ўдзельнікі ===
Пазнакі ў дужках паказваюць якім чынам кожная каманда кваліфікавалася на свой пачатковы раўнд у турніры:

* ЛЧ: Уладальнік Чэмпіёнскага тытулу Лігі Чэмпіёнаў.
* ЛЭ: Уладальнік Чэмпіёнскага тытулу Лігі Эўропы.
* 1-ы(-ая, -ае), 2-і(-ая, -ое), 3-і(-яя, -яе), 4-ы(4-ая, 4-ае) і г. д.: пазіцыя ва ўласнай лізе папярэдняга сезону.
* Прп-: пазіцыі ў лігах праз прыпыненьне папярэдніх сезонаў былі вызначаныя нацыянальнымі асацыяцыямі; усе каманды падлягалі зацьвярджэньню УЭФА ў адпаведнасьці з рэкамендацыямі для ўдзелу ў эўрапейскіх спаборніцтвах.

Другі кваліфікацыйны раўнд, трэці кваліфікацыйны раўнд і раўнд плэй-оф былі падзеленыя на Чэмпіёнскі Шлях ('''ЧШ''') ды Шлях Прадстаўнікоў Лігаў ('''ШПЛ''').

Колерам паказаны працягваньне ўдзелу ў розыгрышы, або спыненьне онлайн, падчас правядзеньня турніру.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Колер
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |Каманда выбыла з розыгрышу
|-
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |Каманда пасьпяхова прасоўваецца па розыгрышы, або рыхтуецца ўступіць у яго
|-
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |Каманда ўступіць у розыгрыш неўзабаве
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Кваліфікацыя каманд у Лігу Чэмпіёнаў УЭФА 2022-23
! colspan=&quot;2&quot; |Раўнд уступленьня
! colspan=&quot;4&quot; |Каманды
|-
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;7&quot; |Групавы этап
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; | {{Сьцяг|Гішпанія}} [[Рэал Мадрыд|Рэал]] ([[Мадрыд]]) (1-ы)&lt;sup&gt;ЛЧ&lt;/sup&gt;
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; | {{Сьцяг|Нямеччына}} [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]] ([[Франкфурт-на-Майне|Франкфурт]]) (ЛЭ)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Манчэстэр Сіці|Сіці]] ([[Манчэстэр]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]] (2-і)
|-
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] ([[Лёндан]]) (3-і)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Тотэнгэм Готспур]] ([[Лёндан]]) (4-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]] (2-ая)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]] ([[Мадрыд]]) (3-і)
|-
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]] (4-ая)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Італія}} [[Мілян (футбольны клюб)|Мілян]] (1-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Італія}} [[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэрнацыянале]] ([[Мілян]]) (2-і)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Італія}} [[Напалі Нэапаль|Напалі]] ([[Нэапаль]]) (3-і)
|-
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Італія}} [[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]] ([[Турын]]) (4-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]] ([[Мюнхэн]]) (1-ая)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Барусія Дортмунд|Барусія]] ([[Дортмунд]]) (2-ая)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баер Левэркузэн|Баер 04]] ([[Левэркузэн]]) (3-і)
|-
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[РБ Ляйпцыг (футбольны клюб)|РБ]] ([[Ляйпцыг]]) (4-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Францыя}} [[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]] ([[Парыж]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Францыя}} [[Алімпік Марсэль|Алімпік]] ([[Марсэль]]) (2-і)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Порту (футбольны клюб)|Порту]] (1-ае)
|-
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Спортынг Лісабон|Спортынг]] ([[Лісабон]]) (2-і)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Аякс Амстэрдам|Аякс]] ([[Амстэрдам]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Бруге (футбольны клюб)|Бруге]] (1-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Рэд Бул Зальцбург|Рэд Бул]] ([[Зальцбург]]) (1-ы)
|-
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Сэлтык Глазга|Сэлтык]] ([[Глазга]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Украіна}} [[Шахтар Данецк|Шахтар]] ([[Данецк]]) (Прп-1-ы)
| colspan=&quot;3&quot; |
|-
! colspan=&quot;6&quot; |
|-
!Плэй-оф кваліфікацыі
!ЧШ
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспор]] ([[Трабзон]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Данія}} [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]] (1-ы)
| colspan=&quot;2&quot; |
|-
! colspan=&quot;6&quot; |
|-
! rowspan=&quot;3&quot; |Трэці кваліфікацыйны раўнд
!&lt;abbr&gt;ЧШ&lt;/abbr&gt;
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Кіпр}} [[Апалён Лімасол|Апалён]] ([[Лімасол]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]]) (1-ая)
| colspan=&quot;2&quot; |
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |&lt;abbr&gt;ШПЛ&lt;/abbr&gt;
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Францыя}} [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]]) (3-яе)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]]) (3-яя)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]]) (2-і)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль]] ([[Брусэль]]) (2-і)
|-
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Штурм Грац|Штурм]] ([[Грац]]) (2-і)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]]) (2-і)
| colspan=&quot;2&quot; |
|-
! colspan=&quot;6&quot; |
|-
! rowspan=&quot;3&quot; |Другі кваліфікацыйны раўнд
! rowspan=&quot;2&quot; |&lt;abbr&gt;ЧШ&lt;/abbr&gt;
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]]) (1-ая)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]]) (1-ае)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Цюрых (футбольны клюб)|Цюрых]] (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]]) (1-ы)
|-
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]]) (1-ае)
|
| colspan=&quot;2&quot; |
|-
!&lt;abbr&gt;ШПЛ&lt;/abbr&gt;
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]]) (Прп-2-ое)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Фэнэрбахчэ Стамбул|Фэнэрбахчэ]] ([[Стамбул]]) (2-ое)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]]) (2-і)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Кіпр}} [[АЕК Лярнака|АЕК]] ([[Лярнака]]) (2-і)
|-
! colspan=&quot;6&quot; |
|-
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;8&quot; |Першы кваліфікацыйны раўнд
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] (1-ае)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Румынія}} [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока]]) (1-ы)
|-
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Казахстан}} [[Табол Кастанай|Табол]] ([[Кастанай]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Беларусь}} [[Шахцёр Салігорск|Шахцёр]] ([[Салігорск]]) (1-ы)
|-
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Польшча}} [[Лех Познань|Лех]] ([[Познань]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Славенія}} [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]] (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Славаччына}} [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]]) (1-ы)
|-
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Зрынскі Мостар|Зрынскі]] ([[Мостар]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]]) (1-ыя)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]]) (1-ыя)
|-
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Латвія}} [[Рыская футбольная школа]] ([[Рыга]]) (1-ая)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Альбанія}} [[Тырана (футбольны клюб)|Тырана]] (1-ая)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]]) (1-ы)
|-
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Грузія}} [[Дынама Батумі|Дынама]] ([[Батумі]]) (1-ае)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Мальта}} [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] ([[Паола]]) (1-ы)
|-
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[КІ Кляксьвік|КІ]] ([[Кляксьвік]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Косава}} [[Балкані Сухарэка|КФ Балкані]] ([[Сухарэка]]) (1-ыя)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Сут’еска Нікшыч|Сут’еска]] ([[Нікшыч]]) (1-ая)
|-
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Нью-Сэйнтс Освэстры|Нью-Сэйнтс]] ([[Освэстры]]) (1-ыя)
|
|
|
|-
! colspan=&quot;6&quot; |
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Папярэдні раўнд
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Эстонія}} [[Левадыя Талін|Левадыя]] ([[Талін]]) (1-ая)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Андора}} [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Ля Фіярыта Монтэджардана|Ля Фіярыта]] ([[Монтэджардына|Монтэджардана]]) (1-ая)
|}
Заўвагі:

# '''[[Расея]]:''' 28 лютага 2022 году расейскія футбольныя клюбы й зборныя былі адхілены ад спаборніцтваў ФІФА і УЭФА праз уварваньне Расеі ва Ўкраіну ў 2022 годзе. 2 траўня 2022 году УЭФА пацьвердзіла, што расейскія клюбы будуць выключаныя са спаборніцтваў УЭФА 2022—2023 гадоў.
# '''[[Ліхтэнштайн]]:''' Сем камандаў афіляваных зь Ліхтэнштайнскай футбольнай федэрацыяй гуляюць у Швайцарскай футбольнай лізе, адпаведна адбор праходзіць па Швайцарскай квоце. Адзінае эўрапейскае спаборніцтва, куда могуць трапіць удзельнікі празь Ліхтэнштайнскую асацыяцыю — Футбольны кубак Ліхтэнштайна, пераможцы якога кваліфікуюцца ў [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА|Лігу Канфэрэнцыяў УЭФА]].
# '''[[Украіна]]:''' Украінская Прэм’ер-ліга 2021-22 гадоў была спыненая праз расейскае ўварваньне ва Ўкраіну ў 2022 годзе. Дзьве лепшыя каманды лігі на момант спыненьня (данецкі «Шахтар» і кіеўскае «Дынама») былі абраныя Ўкраінскай асацыяцыяй футболу для ўдзелу ў Лізе чэмпіёнаў УЭФА 2022-23 гадоў.

== Расклад матчаў ==
Усім матчам былі разьмеркаваныя гульнявыя дні ў аўторак ды сераду, акрамя фіналу папярэдняга раўнду, які мусіў прайсьці ў пятніцу.

Усе лёсаваньні мусяць прайсьці ў штаб-кватэры УЭФА ў швайцарскім [[Ньён]]е, за выключэннем лёсаваньня групавога этапу, якое адбудзецца ў [[Стамбул]]е, [[Турэччына]].
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Расклад матчаў на Лігу чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023
!Фаза
!Раўнд
!Лёсаваньне
!Першы матч
!Другі матч
|-
| rowspan=&quot;4&quot; |Кваліфікацыя
|Папярэдні раўнд
|7 чэрвеня 2022
|21 чэрвеня 2022 (паўфіналы)
|24 чэрвеня 2022 (фінал)
|-
|Першы кваліфікацыйны раўнд
|14 чэрвеня 2022
|5—6 ліпеня 2022
|12—13 ліпеня 2022
|-
|Другі кваліфікацыйны раўнд
|15 чэрвеня 2022
|19—20 ліпеня 2022
|26—27 ліпеня 2022
|-
|Трэці кваліфікацыйны раўнд
|18 ліпеня 2022
|2—3 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|Плэй-оф
|Кваліфікацыйны плэй-оф
|2 жніўня 2022
|16—17 жніўня 2022
|23—24 жніўня 2022
|-
| rowspan=&quot;6&quot; |Групавы этап
|1 гульнявы дзень
| rowspan=&quot;6&quot; |25 жніўня 2022
| colspan=&quot;2&quot; |6—7 верасьня 2022
|-
|2 гульнявы дзень
| colspan=&quot;2&quot; |13—14 верасьня 2022
|-
|3 гульнявы дзень
| colspan=&quot;2&quot; |4—5 кастрычніка 2022
|-
|4 гульнявы дзень
| colspan=&quot;2&quot; |11—12 кастрычніка 2022
|-
|5 гульнявы дзень
| colspan=&quot;2&quot; |25—26 кастрычніка 2022
|-
|6 гульнявы дзень
| colspan=&quot;2&quot; |1—2 лістапада 2022
|-
| rowspan=&quot;4&quot; |Гульні на вылет
|Раўнд шаснаццаці
|7 лістапада 2022
|14-15 і 21—22 лютага 2023
|7-8 і 14—15 сакавіка 2023
|-
|Чвэрцьфіналы
| rowspan=&quot;3&quot; |17 сакавіка 2023
|11—12 красавіка 2023
|18—19 красавіка 2023
|-
|Паўфіналы
|9—10 траўня 2023
|16—17 траўня 2023
|-
|Фінал
| colspan=&quot;2&quot; |10 чэрвеня 2023 году на «[[Алімпійскі стадыён Ататурка|Алімпійскім стадыёне Ататурка]]» у [[Стамбул]]е.
|}

== Кваліфікацыйныя раўнды ==

=== Папярэдні раўнд ===
Лёсаваньне адбылося па раскладзе 7 чэрвеня. Удзельнічаць маюцца ў папярэднім раўндзе чатыры каманды. Пасеў камандаў для лёсаваньня быў заснаваны на іх клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022 году з двума пасеянымі і двума непасеянымі. Усе матчы пройдуць на стадыёне Вікінгура ў Рэйк’явіку, Ісьляндыя.

Пераможца пяпярэдняга раўнду праходзе ў першы кваліфікацыйны раўнд. Пераможаныя ўдзельнікі папярэдняга раўнду аўтаматычна пяройдуць у другі кваліфікацыйны раўнд чэмпіёнскага шляху [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА 2022-23|Лігі Канфэрэнцыяў УЭФА]].
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!Лік
!Каманда 2
!Галы й галеадоры
|-
! colspan=&quot;3&quot; |Паўфіналы
!
|-
|{{Сьцяг|Эстонія}} [[Левадыя Талін|Левадыя]] ([[Талін]])
|1-6
|{{Сьцяг|Ісьляндыя}}''' [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]])'''
|[[Закарыя Бегларышвілі|Бегларышвілі]] 6' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:0), [[Даглес Макляган|Макляган]] 10' (1:1), [[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 27' (1:2), [[Халдур Шмаўры Сыгурдсан|Сыгурдсан]] 45' (1:3), [[Мікалай Андрэас Гансэн|Гансэн]] 49' (1:4), [[Гэльгі Гуд’ёнсан|Гуд’ёнсан]] 71' (1:5), [[Юліўс Магнусан|Магнусан]] 77' (1:6)
|-
|{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Ля Фіярыта Монтэджардана|Ля Фіярыта]] ([[Монтэджардына|Монтэджардана]])
|1-2
|{{Сьцяг|Андора}}''' [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]])'''
|[[Даніла Эзэкіэль Рынальдзі|Рынальдзі]] 45+2' (1:0), [[Хэніс Сальдэвіля Сольдуга|Сальдэвіля]] 55' (1:1), 66' (1:2)
|-
! colspan=&quot;3&quot; |Фінал
!
|-
|{{Сьцяг|Андора}} [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]])
|0-1
|{{Сьцяг|Ісьляндыя}}''' [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]])'''
|[[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 68' (0:1)
|}

=== Першы кваліфікацыйны раўнд ===
Лёсаваньне першага кваліфікацыйнага раўнду прайшло 14 чэрвеня 2022 году. Першым матчам наканавана 6 й 7 ліпеня, а матчам у адказ — 12 й 13 ліпеня 2022 году.

Пераможцы двубою накіроўваюцца ў другі раўнд кваліфікацыі па Шляху Чэмпіёнаў. Пераможаным наканавана перавесьціся ў другі раўнд кваліфікацыі [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА 2022—2023|Лігі канфэрэнцыяў]] на Шлях Чэмпіёнаў.
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
!Галы й галеадоры
!
!
!
!
!Удзельнікі пасьляматчавых пэнальці
|-
|{{Сьцяг|Армэнія}}''' [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]])'''
|2:2 (4:3){{Заўвага|назва=пэнальці}}
|{{Сьцяг|Румынія}} [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока]])
|0:0
|2:2{{Заўвага|назва=д.ч.}}
|1. —
2.[[Бісмарк Аджэй-Баатэнг|Нана]] 6' (0:1), [[Зоран Гаіч|Гаіч]] 89' (1:1), [[Клаўдыю Адрыян Міхай Петрыла|Петрыла]] 94' (1:2), [[Зоран Гаіч|Гаіч]] 119' (2:2)
| colspan=&quot;6&quot; |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Яўген Кочук|Кочук]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Артак Даш'ян|Даш'ян]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Аванес Арутунян|Арутунян]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Артур Авагян|Авагян]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;|лік=4-3|кам2={{пэнгол}}[[Марка Дуганджыч|Дуганджыч]]&lt;br /&gt;{{пэнміма}}[[Клаўдыю Адрыян Міхай Петрыла|Петрыла]] &lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Андрэй Бурка|Бурка]] &lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Карла Мухар|Мухар]] &lt;br /&gt;{{пэнміма}}[[Марыё Хорхэ Маліка Паўліна|Камора]]}}
|-
|{{Сьцяг|Славенія}}''' [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]]'''
|2:0{{Заўвага|Пераможаны ў гэтым двубоі перайшоў у 3 кваліфікацыйны этап Лігі Канфэрэнцыяў 2022—2023.|name=&quot;нюанс цякучага кваліфікацыйнага этапу&quot;}}
|{{Сьцяг|Беларусь}} [[Шахцёр Салігорск|Шахцёр]] ([[Салігорск]])
|0:0
|2:0
| colspan=&quot;7&quot; |1. —
2.[[Рока Батурына|Батурына]] 12' (1:0), 56' (2:0)
|-
|{{Сьцяг|Баўгарыя}}''' [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])'''
|3:0
|{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Сут’еска Нікшыч|Сут’еска]] ([[Нікшыч]])
|2:0
|1:0
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Алекс Сантана|Сантана]] 74' (1:0), [[Матыяс Фабіян Тысэра|Тысэра]] 90+1' (2:0)
2.[[П'ерас Сатырыю|Сатырыю]] 53' (3:0)
|-
|{{Сьцяг|Люксэмбург}}''' [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]])'''
|3:1
|{{Сьцяг|Альбанія}} [[Тырана (футбольны клюб)|Тырана]]
|1:0
|2:1
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Магсан Хасан Нэдэр|Нэдэр]] 71' (1:0)
2.[[Філіп Боіч|Боіч]] 49' (2:0), [[Дэйвід Сінані|Сінані]] 61' (3:0), [[Рэдан Джыджа|Джыджа]] 78' (3:1)
|-
|{{Сьцяг|Казахстан}} [[Табол Кастанай|Табол]] ([[Кастанай]])
|1:5
|{{Сьцяг|Вугоршчына}}''' [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])'''
|0:0
|1:5
| colspan=&quot;7&quot; |1. —
2.[[Адама Малюда Траарэ|Траарэ]] 4' (0:1), 17' (0:2), [[Айса Лайдуні|Лайдуні]] 21' (0:3), [[Ігар Сяргееў|Сяргееў]] 23' (1:3), [[Форчун Басі|Басі]] 74' (1:4), 90+1' (1:5)
|-
|{{Сьцяг|Швэцыя}}''' [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]]'''
|6:5
|{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]])
|3:2
|3:3
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Мартын Ульсан|Ульсан]] 16' (1:0), [[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 38' (1:1), [[Уля Тойванэн|Тойванэн]] 42' (2:1), [[Вэлька Бірманчэвіч|Бірманчэвіч]] 84' (3:1), [[Гэльгі Гуд’ёнсан|Гуд’ёнсан]] 90+3' (3:2)
2.[[Карл Фрыдлейфур Гунарсан|Гунарсан]] 15' (3:3), [[Вэлька Бірманчэвіч|Бірманчэвіч]] 34' (4:3), [[Фэлікс Бэіма|Бэіма]] 44' (5:3), [[Андэрс Крыстыянсэн|Крыстыянсэн]] 49' (6:3), [[Мікалай Андрэас Гансэн|Гансэн]] 56' (6:4), [[Карл Фрыдлейфур Гунарсан|Гунарсан]] 75' (6:5)
|-
|{{Сьцяг|Косава}} [[Балкані Сухарэка|КФ Балкані]] ([[Сухарэка]])
|1:2
|{{Сьцяг|Летува}}''' [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])'''
|1:1
|0:1{{Заўвага|назва=д.ч.}}
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Назьмі Грыпшы|Грыпшы]] 15' (1:0), [[Олівэр Баф|Баф]] 25' (1:1)
2.[[Кегіндэ Матыяс Аевусі|Аевусі]] 97' (1:2)
|-
|{{Сьцяг|Фінляндыя}}''' [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]])'''
|2:2{{Заўвага|name=&quot;нюанс цякучага кваліфікацыйнага этапу&quot;}}(5:4){{Заўвага|Для выяўленьня пераможцы каманды білі пэнальці|назва=пэнальці}}
|{{Сьцяг|Латвія}} [[Рыская футбольная школа]] ([[Рыга]])
|1:0
|1:2{{Заўвага|Для выяўленьня пераможцы быў задзейнічаны дадатковы час у два таймы па 15 хвілінаў|назва=д.ч.}}
|1.[[Мануэль Мартыч|Мартыч]] 11' (1:0)
2.[[Артур Зюзінc|Зюзінc]] 48' (1:1), [[Стэфан Паніч|Паніч]] 56' (1:2), [[Мурыля Энрыке дэ Араўха Сантас|Мурыля]] 75' (2:2)
| colspan=&quot;6&quot; |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Сантэры Вяянянен|Вяянянен]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Мурыля Энрыке дэ Араўха Сантас|Мурыля]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Боян Радулавіч|Радулавіч]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Фабіян Сэрарэнс|Сэрарэнс]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Каспэр Тэрха|Тэрха]]{{пэнгол}}|лік=5-4|кам2={{пэнгол}}[[Віталь Ягадзінскіс|Ягадзінскіс]]&lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Таміслаў Шарыч|Шарыч]] &lt;br /&gt;{{пэнміма}}[[Стэфан Паніч|Паніч]] &lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Жыга Ліпушчак|Ліпушчак]] &lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Пётр Марэш|Марэш]]}}
|-
|{{Сьцяг|Нарвэгія}}''' [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]'''
|4:3
|{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[КІ Кляксьвік|КІ]] ([[Кляксьвік]])
|3:0
|1:3
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 11' (1:0), 31' (2:0), 58' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (3:0)
2.[[Мэдс Бо Мікэльсэн|Мікэльсэн]] 12' (3:1), [[Якуп Біскопсту Андрэасэн|Андрэасэн]] 20' (3:2), [[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 55 ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (4:2), [[Якуп Біскопсту Андрэасэн|Андрэасэн]] 85' (4:3)
|-
|{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Нью-Сэйнтс Освэстры|Нью-Сэйнтс]] ([[Освэстры]])
|1:2
|{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}}''' [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]])'''
|1:0
|0:2{{Заўвага|назва=д.ч.}}
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Раян Бробэл|Бробэл]] 57' (1:0)
2.[[Джэймі Малгры|Малгры]] 90+4' (1:1), [[Ітан Дэвайн|Дэвайн]] 95' (1:2)
|-
|{{Сьцяг|Ірляндыя}}''' [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]])'''
|3:0
|{{Сьцяг|Мальта}} [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] ([[Паола]])
|3:0
|0:0
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Ронан Фін|Фін]] 25' (1:0), [[Дылан Ўотс|Ўотс]] 40' (2:0), [[Роры Гэфні|Гэфні]] 78' (3:0)
2.—
|-
|{{Сьцяг|Польшча}} [[Лех Познань|Лех]] ([[Познань]])
|2:5
|{{Сьцяг|Азэрбайджан}}''' [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])'''
|1:0
|1:5
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Мікаэль Ісгак|Ісгак]] 41' (1:0)
2.[[Крыстафэр Вэльдэ|Вэльдэ]] 1' (2:0), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 14' (2:1), [[Філіп Азобіч|Азобіч]] 42' (2:2), [[Кэвін Давід Мэдына Рэнтэрыя|Мэдына]] 56' (2:3), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 74' (2:4), [[Абас Гусэйнаў|Гусэйнаў]] 77' (2:5)
|-
|{{Сьцяг|Паўночная Македонія}}''' [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]])'''
|3:2
|{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]])
|3:0
|0:2
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Мамаду Данфа|Данфа]] 11' (1:0), [[Сандэй Адэтунджы|Адэтунджы]] 28' (2:0), [[Скот Ўайзмэн|Ўайзмэн]] 62' ([[Аўтагол|аўта]]) (3:0)
2.[[Хуан Франсіска Гарсія Пенья|Хуанфры]] 32' (3:1), [[Лі Гэнры Касьяр|Касьяр]] 69 (3:2)
|-
|{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Зрынскі Мостар|Зрынскі]] ([[Мостар]])
|0:1
|{{Сьцяг|Малдова}}''' [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])'''
|0:0
|0:1
| colspan=&quot;7&quot; |1. —
2.[[Ігар Савіч|Савіч]] 22' ([[Аўтагол|аўта]]) (0:1)
|-
|{{Сьцяг|Славаччына}}''' [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]])'''
|2:1
|{{Сьцяг|Грузія}} [[Дынама Батумі|Дынама]] ([[Батумі]])
|0:0
|2:1{{Заўвага|назва=д.ч.}}
| colspan=&quot;7&quot; |1. —
2.[[Зурыка Давіташвілі|Давіташвілі]] 104' (0:1), [[Тыгран Барсэгян|Барсэгян]] 115' (1:1), [[Іван Шапоньчык|Шапоньчык]] 120+3' (2:1)
|}

=== Другі кваліфікацыцны раўнд ===
Лёсаваньне другога кваліфікацыйнага раўнду адбылося 15 чэрвеня 2022 году. Першым матчам наканавана 19 й 20 ліпеня, а матчам у адказ — 26 й 27 ліпеня 2022 году адпаведна.

Пераможцы двубою кваліфікуюцца ў трэці раўнд адпаведнага шляху. Пераможаныя на чэмпіёнскім шляху адпраўляюцца ў чэмпіёнскі шлях трэцяга кваліфікацыйнага раўнду [[Ліга Эўропы УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]], у той жа час астатнія са шляху прадстаўнікоў лігі адпраўляюцца ў частку шляху прадстаўнікоў лігі трэцяга кваліфікацыйнага раўнду [[Ліга Эўропы УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]].
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
!Галы й галеадоры
|+Чэмпіёнскі шлях
|'''{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])'''
|5:3
|{{Сьцяг|Славаччына}} [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]])
|1:2
|4:1
|1.[[Крыстафэр Закарыясэн|Закарыясэн]] 70' (1:0), [[Гурам Кашыа|Кашыа]] 81' (1:1), [[Тыгран Барсэгян|Барсэгян]] 86' (1:2)
2.[[Франк Балі|Балі]] 20' (2:2), [[Крыстафэр Закарыясэн|Закарыясэн]] 31' (3:2), [[Вэрнан ДэМарка Марлякі|ДэМарка]] 70' (3:3), [[Адама Малюда Траарэ|Траарэ]] 89' (4:3), [[Айса Лайдуні|Лайдуні]] 90+5' (5:3)
|-
|'''{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])'''
|3:2
|{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]])
|2:2
|1:0
|1.[[Кэвен да Сілва Інасіў|Кэвен]] 25' (0:1), [[Арыян Адэмі|Адэмі]] 44' (1:1), [[Бруна Пэткавіч|Пэткавіч]] 86' (2:1), [[Рэнальда Сефас|Сефас]] 89' (2:2)

2.[[Арыян Адэмі|Адэмі]] 47' (3:2)
|-
|'''{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])'''
|5:4
|{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Цюрых (футбольны клюб)|Цюрых]]
|3:2
|2:2{{Заўвага|назва=д.ч.}}
|1.[[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 17' (1:0), [[Ібраіма Ваджы|Ваджы]] 36' (2:0), 65' (3:0), [[Ліндрыт Камбэры|Камбэры]] 65' (3:1), [[Мірлінд Крэзью|Крэзью]] 85' (3:2)
2.[[Максім Мядзьведзеў|Мядзьведзеў]] 4' ([[Аўтагол|аўта]]) (3:3), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 56' (4:3), [[Іван Сантыні|Сантыні]] 90+6' (4:4), [[Авусі Квабэна|Авусі]] 98 (5:4)
|-
|{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]])
|1:7
|'''{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]])'''
|1:2
|0:5
|1.[[Томаш Хоры|Хоры]] 6' (0:1), [[Боян Радулавіч|Радулавіч]] 50' (1:1), [[Ян Копіц|Копіц]] 57' (1:2)

2.[[Лудэк Пэрніца|Пэрніца]] 11' (1:3), [[Ян Сыкара|Сыкара]] 21' (1:4), [[Лукаш Гэйда|Гэйда]] 31' (1:5), [[Ян Сыкара|Сыкара]] 76' (1:6), [[Ян Клімент|Клімент]] 84' (1:7)
|-
|{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]])
|1:8
|'''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]'''
|1:0
|0:8
|1.[[Кірк Міляр|Міляр]] 83' (1:0)
2.[[Гуга Вэтлесан|Вэтлесан]] 7' (1:1), [[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 21' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:2), [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 23' (1:3), [[Ульрык Салтнэс|Салтнэс]] 29' (1:4), [[Рунар Эспэйорд|Эспэйорд]] 52' (1:5), [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 54' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:6), [[Альфонс Сампстэд|Сампстэд]] 73' (1:7), [[Рунар Эспэйорд|Эспэйорд]] 88' (1:8)
|-
|'''{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])'''
|3:0
|{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]]
|1:0
|2:0
|1.[[Фаб'ен Урэга|Урэга]] 49' (1:0)
2.[[Кегіндэ Матыяс Аевусі|Аевусі]] 34' (2:0), [[Рэнан Алівэйра|Алівэйра]] 52' (3:0)
|-
|'''{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])'''
|4:2
|{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]])
|3:0
|1:2
|1.[[П'ерас Сатырыю|Сатырыю]] 26' (1:0), 35' (2:0), [[Ігар Тыяга Насымента Радрыгес|Тыяга]] 90+4' (3:0)

2.[[Аарон Грын|Грын]] 21' (3:1), [[Айдама Эмаку|Эмаку]] 88' (3:2), [[Каўлі Алівэйра Соўза|Каўлі]] 90+4' (4:2)
|-
|{{Сьцяг|Славенія}} [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]]
|0:1
|'''{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])'''
|0:0
|0:1
|1. —

2.[[Мамо Янсанэ|Янсанэ]] 90+2' (0:1)
|-
|'''{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]])'''
|5:1
|{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]])
|1:1
|4:0
|1.[[Філіп Аксель Фрыгаст Цынкернагэль|Цынкернагэль]] 7' (0:1), [[Долеў Хазіза|Хазіза]] 90+2' (1:1)
2.[[Цярон Чэры|Чэры]] 5' (2:1), [[Францьдзі П'ера|П’ера]] 61' (3:1), 65' (4:1), [[Мухамад Абу Фана|Абу Фана]] 86' (5:1)
|-
|'''{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]])'''
|4:2
|{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]])
|0:1
|4:1
|1.[[Самір Хаджы|Хаджы]] 72' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (0:1)

2.[[Магсан Хасан Нэдэр|Нэдэр]] 21' (0:2), [[Карлёс Джэмісан Тэлес дос Сантас Жуніёр|Жуніньё]] 24' (1:2), [[Лука Юрычыч|Юрычыч]] 53' (2:2), [[Юзуф Атубанджа|Атубанджа]] 75' (3:2), [[Лука Юрычыч|Юрычыч]] 85' (4:2)
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
!Галы й галеадоры
!
!
!Удзельнікі пасьляматчавых пэнальці
|+Шлях прадстаўнікоў лігі
|'''{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]])'''
|2:2 (4:3){{Заўвага|назва=пэнальці}}
|{{Сьцяг|Кіпр}} [[АЕК Лярнака|АЕК]] ([[Лярнака]])
|1:1
|1:1{{Заўвага|назва=д.ч.}}
|1.[[Адам Дзюрча|Дзюрча]] 81' (0:1), [[Эрык Сьвятчанка|Сьвятчанка]] 84' (1:1)

2.[[Віктар Алатунджы|Алатунджы]] 9' (1:2), [[Гэнрык Дальсгор|Дальсгор]] 12' (2:2)
| colspan=&quot;3&quot; |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Гэнрык Дальсгор|Дальсгор]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Піёнэ Сыста|Сыста]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Олівэр Сёрэнсэн|Сёрэнсэн]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Нікаляс Дур|Дур]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Соры Каба|Каба]]{{пэнміма}}|лік=4:3|кам2={{пэнміма}}[[Омры Альтман|Альтман]]&lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Хрвое Мілічавіч|Мілічавіч]] &lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Хасэ Рома|Рома]] &lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Бруна Гама|Гама]] &lt;br /&gt;{{пэнміма}}[[Густаву Ледыш|Ледыш]]}}
|-
|'''{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]])'''
|2:1
|{{Сьцяг|Турэччына}} [[Фэнэрбахчэ Стамбул|Фэнэрбахчэ]] ([[Стамбул]])
|0:0
|2:1{{Заўвага|назва=д.ч.}}
| colspan=&quot;4&quot; |1.—
2.[[Віталь Буяльскі|Буяльскі]] 57' (1:0), [[Атыла Салаі|Салаі]] 89' (1:1), [[Аляксандар Караваеў|Караваеў]] 114' (2:1)
|}

=== Трэці кваліфікацыйны раўнд ===
Лёсаваньне трэцяга кваліфікацыйнага раўнду адбылося 18 ліпеня 2022 году а 13 гадзіны па Менскаму часе. Усяго 20 камандам наканаваны ўдзел у трэцім кваліфікацыйным раўндзе. Яны будуць падзеленыя на 2 шляхі:

* '''Чэмпіёнскі шлях''' (12 камандаў)
* '''Шлях прадстаўнікоў лігі''' (8 камандаў)

Пасеў камандаў перад лёсаваньнем адбыўся па клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+'''Чэмпіёнскі шлях'''
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
|-
|{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]])
|матч 1
|{{Сьцяг|Кіпр}} [[Апалён Лімасол|Апалён]] ([[Лімасол]])
|3 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])
|матч 2
|{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])
|3 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])
|матч 3
|{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])
|2 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])
|матч 4
|{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]])
|2 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]
|матч 5
|{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])
|3 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]])
|матч 6
|{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]])
|3 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+'''Шлях прадстаўнікоў лігі'''
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
|-
|{{Сьцяг|Францыя}} [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]])
|матч 7
|{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]])
|2 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]])
|матч 8
|{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Штурм Грац|Штурм]] ([[Грац]])
|3 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль]] ([[Брусэль]])
|матч 9
|{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]])
|2 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]])
|матч 10
|{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]])
|2 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|}

=== Раўнд кваліфікацыйнага плэй-оф ===
Лёсаваньне раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф адбылося 2 жніўня 2022 году. Усяго 12 камандаў будзе ўдзельнічаць у раўндзе кваліфікацыйнага плэй-оф. Яны будуць падзеленыя на 2 шляхі:

* '''Чэмпіёнскі шлях''' (8 камандаў): 2 каманды, што пачынаюць свой удзел з гэтага раўнду й 6 пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раўнду
* '''Шлях прадстаўнікоў лігі''' (4 каманды): 4 пераможцы трэцяга кваліфікацыйнага раўнду

Пасеў камандаў перад лёсаваньнем адбыўся па клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022. Для пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раунду, чыя асоба ня будзе вядомая на момант лёсаваньня, выкарыстоўваўся клюбны каэфіцыент каманды, што мае найвышэйшы рэйтынг у кожнай з пар. Першая каманда, што выбіралася ў кожнай пары падчас лёсаваньня, будзе камандай-гаспадыняй першага матчу.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+'''Чэмпіёнскі шлях'''
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
|-
|{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]]) /{{Заўвага|name=&quot;нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф&quot;}} {{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])
|матч 1
|{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]]) /{{Заўвага|name=&quot;нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф&quot;}} {{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]])
|16—17 жніўня 2022
|23—24 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] /{{Заўвага|name=&quot;нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф&quot;}} {{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])
|матч 2
|{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]]) /{{Заўвага|name=&quot;нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф&quot;}} {{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])
|16—17 жніўня 2022
|23—24 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]]) /{{Заўвага|name=&quot;нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф&quot;}} {{Сьцяг|Кіпр}} [[Апалён Лімасол|Апалён]] ([[Лімасол]])
|матч 3
|{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]]) /{{Заўвага|пераможца трэцяга кваліфікацыйнага раўнду, асоба якога ня будзе вядомая на момант лёсаваньня.|name=&quot;нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф&quot;}} {{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]])
|16—17 жніўня 2022
|23—24 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Данія}} [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]] 
|матч 4
|{{Сьцяг|Турэччына}} [[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспор]] ([[Трабзон]])
|16—17 жніўня 2022
|23—24 жніўня 2022
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+'''Шлях прадстаўнікоў лігі'''
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
|-
|{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]]) /{{Заўвага|name=&quot;нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф&quot;}} {{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Штурм Грац|Штурм]] ([[Грац]])
|матч 5
|{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]]) /{{Заўвага|name=&quot;нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф&quot;}} {{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]])
|16—17 жніўня 2022
|23—24 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль]] ([[Брусэль]]) /{{Заўвага|name=&quot;нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф&quot;}} {{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]])
|матч 6
|{{Сьцяг|Францыя}} [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]]) /{{Заўвага|name=&quot;нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф&quot;}} {{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]])
|16—17 жніўня 2022
|23—24 жніўня 2022
|}

== Статыстыка ==
У статыстыку ўваходзяць што кваліфікацыйныя раўнды, што раўнды групавога этапу, што раўнды плэй-оф.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!месца
!Топ-10 найлепшых галеадораў
!Колькасьць забітых мячоў
|-
|1
|{{Сьцяг|Нігерыя}} ''[[Віктар Баніфэйс Аког]] ({{мова-en|''Victor Boniface Okoh''|скарочана}}) [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''
|5
|-
|2
|''{{Сьцяг|Бразылія}} [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі]] ({{Мова-парт|''Kady Iuri Borges Malinowski''|скарочана}}) [[Карабах Агдам|Карабах]]''
|4
|-
| rowspan=&quot;3&quot; |3-5
|''{{Сьцяг|Малі}} [[Адама Малюда Траарэ]] ({{Мова-франц|''Adama Malouda Traoré''|скарочана}}) [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]]''
|3
|-
|''{{Сьцяг|Кіпр}} [[П'ерас Сатырыю]] ({{Мова-грэц|''Πιέρος Σωτηρίου''|скарочана}}) [[Лудагорац Разград|Лудагорац]]''
|3
|-
|{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Крысталь Маўні Інгасан]] ({{Мова-ісьл|''Kristall Máni Ingason''|скарочана}}) [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]]
|3
|-
| rowspan=&quot;7&quot; |6-12
|''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына]] ({{Мова-no|''Amahl William D'vaz Pellegrino''|скарочана}}) [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''
|2
|-
|''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Рунар Эспэйорд]] ({{Мова-no|''Runar Espejord''|скарочана}}) [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''
|2
|-
|''{{Сьцяг|Чэхія}} [[Ян Сыкара]] ({{Мова-cs|''Jan Sýkora''|скарочана}}) [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]]''
|2
|-
|''{{Сьцяг|Гаіці}} [[Францьдзі П'ера]] ({{Мова-франц|''Frantzdy Pierrot''|скарочана}}) [[Макабі Хайфа|Макабі]]''
|2
|-
|''{{Сьцяг|Нігерыя}} [[Форчун Басі]] ({{Мова-en|''Fortune Bassey''|скарочана}}) [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]]''
|2
|-
|''{{Сьцяг|Туніс}} [[Айса Лайдуні]] ({{Мова-ar|''عيسى بلال العيدوني''|скарочана}}) [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]]''
|2
|-
|''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Крыстафэр Закарыясэн]] ({{Мова-no|''Kristoffer Zachariassen''|скарочана}}) [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]]''
|2
|}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}[https://www.uefa.com/uefachampionsleague/ Афіцыйны сайт Лігі чэмпіёнаў UEFA]{{Заўвага|Па сканчэньні розыгрышу 2022-23 гадоў старонка гэтага розыгрышу будзе месьціцца па іншым адрасе, глядзіце ўважліва}}
== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

{{Парады артыкулу|няма крыніцаў|няма катэгорыяў|артаграфія}}
{{Ліга чэмпіёнаў УЭФА}}
[[Катэгорыя:Ліга чэмпіёнаў УЭФА]]
[[Катэгорыя:2022 год у футболе]]
[[Катэгорыя:2023 год у футболе]]</text>
      <sha1>ijhvokhw43vfm274but5w6u39ndnigx</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2330988</id>
      <parentid>2330987</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T10:24:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Hleb23</username>
        <id>72152</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Раўнд кваліфікацыйнага плэй-оф */ зьмены часу ў словах</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="74210" xml:space="preserve">{{Сэзон футбольнага спаборніцтва|назва турніру=Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў|выява=Istanbul Atatürk Olympic Stadium 1.jpg|апісаньне=Алімпійскі стадыён Ататурка|час_праведзеньня=Кваліфікацыя: 21 чэрвеня — 24 жніўня 2022
Уласна спаборніцтва: 6 верасьня 2022 — 10 чэрвеня 2023|колькасьць камандаў=Удзельнікі асноўнай часткі: 32
Усяго: 78 (зь 53 асацыяцый)|сайт=https://www.uefa.com/uefachampionsleague/|пераможца=яшчэ ня вызначаны|фіналіст=яшчэ ня вызначаны|паўфіналісты=яшчэ ня вызначаныя|чвэрцьфіналісты=яшчэ ня вызначаныя|матчаў ўсяго=45/310 (з улікам кваліфікацыі)	14,52%|галоў=102 (з улікам кваліфікацыі)	2,267 штоматч|гледачоў_на_стадыёнах=будзе запоўнена па завяршэньні ўсіх матчаў|наведвальнасьць у сярэднім=будзе запоўнена па завяршэньні ўсіх матчаў|найлепшы_галеадор=Віктар Баніфэйс Аког(Сьцяг Нарвэгіі Будэ-Глімт) — 4 мячы|апошні папярэдні сэзон=Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|чарговы наступны сэзон=Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2023—2024 гадоў|абноўлена=23/07/2022}}

'''Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023''' — 68-ы розыгрыш трафэю з часоў Кубка эўрапейскіх чэмпіёнаў і 31-ы розыгрыш пад назвай Ліга чэмпіёнаў УЭФА.

[[Фінал Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2023 году|Фінал]] плянуецца згуляць на [[Алімпійскі стадыён Ататурка|Алімпійскім стадыёне Ататурка]] ў [[Стамбул]]е, [[Турэччына]]. Першапачаткова стадыён быў прызначаны для правядзеньня [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2020 году|фіналу Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2020 году]], але й гэты, і [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021 году|фінал 2021 году]], які пасьля быў перададзены Ататурку, былі перанесены праз пандэмію [[Ковід-19]]. Пераможца Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў аўтаматычна кваліфікуецца ў групавы этап [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2023–2024|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2023—2024]], а таксама атрымае права згуляць зь пераможцам [[Ліга Эўропы УЭФА 2022—2023|Лігі Эўропы УЭФА 2022—2023]] у [[Супэркубак УЭФА 2023 году|Супэркубку УЭФА 2023 году]].
[[Файл:Istanbul Atatürk Olympic Stadium 1.jpg|значак|'''Алімпійскі стадыён Ататурка'''|349x349пкс]]
Дзейным чэмпіёнам зьяўляецца [[Рэал Мадрыд]], які перамог у рэкордных чатырнаццаці сэзонах (заваяваў 14 тытулаў), апошні ў папярэднім розыгрышы.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
! colspan=&quot;5&quot; |'''Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023'''
|-
!Дата
| colspan=&quot;4&quot; |''Кваліфікацыя:'' 21 чэрвеня — 24 жніўня 2022
''Уласна спаборніцтва:'' 6 верасьня 2022 — 10 чэрвеня 2023
|-
!Каманды
| colspan=&quot;4&quot; |''Удзельнікі асноўнай часткі:'' 32
''Усяго:'' 78 (зь 53 асацыяцый)
|-
! colspan=&quot;5&quot; |Статыстыка турніру
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Найпасьпяховейшыя ўдзельнікі
!Чэмпіён — '''яшчэ ня вызначаны'''
!Срэбны чэмпіён — '''яшчэ ня вызначаны'''
! colspan=&quot;2&quot; |Паўфіналісты — '''яшчэ ня вызначаныя'''
|-
! colspan=&quot;4&quot; |Чвэрцьфіналісты — '''яшчэ ня вызначаныя'''
|-
!Матчаў згулялі
| colspan=&quot;2&quot; |'''57/310 (з улікам кваліфікацыі)'''
| colspan=&quot;2&quot; |18,39%
|-
!Забілі галоў
| colspan=&quot;2&quot; |'''145 (з улікам кваліфікацыі)'''
| colspan=&quot;2&quot; |2,544 штоматч
|-
!Наведвальнасьць
| colspan=&quot;4&quot; |'''будзе запоўнена па завяршэньні ўсіх матчаў'''
|-
!Найлепшы галеадор
| colspan=&quot;4&quot; |'''''Віктар Баніфэйс Аког({{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]) — 5 мячоў'''''
|-
| colspan=&quot;2&quot; |[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|← 2021—22]]
| colspan=&quot;2&quot; |2022—2023
|''[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2023—2024 гадоў|2023—24 →]]''
|}

== Разьмеркаваньне камандаў па асацыяцыях ==
Усяго 78 камандаў ад 53 з 55 асацыяцый сябраў УЭФА будуць ўдзельнічаць у Лізе Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 (акрамя [[Футбольная асацыяцыя Ліхтэнштайна|Ліхтэнштайна]], бо той не праводзіць нацыянальнае спаборніцтва для адбору на турнір і гэтаксама Расеі, якая атрымала забарону на ўдзел праз [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]]). Рэйтынг асацыяцыяў на аснове [[Табліца Каэфіцыентаў УЭФА|каэфіцыентаў УЭФА]] па выніках камандаў у папярэднія 5 сэзонаў выкарыстоўваецца для вызначэньня колькасьці каманд-удзельніц для кожнай асацыяцыі:

* Першыя 4 асацыяцыі кваліфікуюць прынамсі 4 каманды ў групавы этап Лігі Чэмпіёнаў УЭФА.
* 5-6 асацыяцыі кваліфікуюць 3 каманды ў розыгрыш.
* Кожная з асацыяцый 7—15 месцаў (акрамя Расеі) кваліфікуюць па дзьве каманды.
* Усе асатнія асацыяцыі з 16 па 55 (акрамя Ліхтэнштайна) кваліфікуюць па адной камандзе.
* Пераможцы [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021—22]] і [[Ліга Эўропы УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА 2021—2022]] могуць дадаткова ўступіць у розыгрыш, калі яны не адабраліся ў Лігу Чэмпіёнаў УЭФА праз свае нацыянальныя чэмпіянаты (Напрыклад [[Рэал Мадрыд]] адабраўся ў Лігу Чэмпіёнаў 2022-23 праз Гішпанскую Ля Лігу ў якасьці чэмпіёна, але як пермаможца яшчэ й [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022]] будзе займаць гэты слот, а дублікаванае месца ў групавы этап пяройдзе бронзаваму прызёру 5 асацыяцыі (астатнія зьмяненьні ды зрухі ў кваліфікацыі праз гэнтую замену апісаныя ніжэй у разьдзеле аб разьмеркваньнях). А [[Айнтрахт Франкфурт]] перамог у [[Ліга Эўропы 2021—2022 гадоў|Лізе Эўропы 2021—2022]], праваліўшы адбор ў [[Бундэсьліга|Бундэсьлізе]], заняўшы там адзінаццатае месца, значыць [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт Франктфурт]] атрымае месца ў Лізе Чэмпіёнаў, але колькасьць камандаў, што адправіцца ў эўракубкі ня зьменіцца, таму ў Лігу Эўропы 2022-23 адправіцца толькі [[Уніён Бэрлін|пятая каманда Бундэсьлігі 2021—2022]] (замест двух, як летась), а ў Лігу канфэрэнцыяў 2022-23 толькі [[Фрайбург (футбольны клюб)|шостая каманда Бундэсьлігі 2021—2022]], [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]] стаў сёмай камандай ад нямецкай асацыяцыі, што дапускаецца максімальнай колькасьцю ўдзельнікаў ад адной асацыяцыі ў эўракубках.

=== Рэйтынг асацыяцыяў ===

* (УЭЛ) — дадатковае месца для пераможцы [[Ліга Эўропы УЭФА|Лігі Эўропы УЭФА]].
* (АУС) — адсутнасьць унутранага спаборніцтва для адбору ў Лігу Чэмпіёнаў.
* (ЗАБ) — забарона на ўдзел праз [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]].

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+'''Рэйтынг асацыяцыяў для сэзону Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023'''
|
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Месца
!Асацыяцыя
!Каэфіцыент
!Колькасьць клюбаў
!Нататкі
|-
!1
|{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Ангельшчына]]
|100.569
| rowspan=&quot;4&quot; |4
|
|-
!2
|{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Гішпанія]]
|97.855
|
|-
!3
|{{Сьцяг|Італія}} [[Італія]]
|75.438
|
|-
!4
|{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Нямеччына]]
|73.570
| +1 ([[Ліга Эўропы УЭФА 2021-22|УЭЛ]])
|-
!5
|{{Сьцяг|Францыя}} [[Францыя]]
|56.081
| rowspan=&quot;2&quot; |3
|
|-
!6
|{{Сьцяг|Партугалія}} [[Партугалія]]
|48.549
|
|-
!7
|{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Нідэрлянды]]
|39.200
|2
|
|-
!8
|{{Сьцяг|Расея}} [[Расея]]
|38.382
|0
|(ЗАБ)
|-
!9
|{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Бэльгія]]
|36.500
| rowspan=&quot;7&quot; |2
|
|-
!10
|{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Аўстрыя]]
|35.825
|
|-
!11
|{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Шатляндыя]]
|33.375
|
|-
!12
|{{Сьцяг|Украіна}} [[Украіна]]
|33.100
|
|-
!13
|{{Сьцяг|Турэччына}} [[Турэччына]]
|30.100
|
|-
!14
|{{Сьцяг|Данія}} [[Данія]]
|27.875
|
|-
!15
|{{Сьцяг|Кіпр}} [[Кіпр]]
|27.750
|
|-
!16
|{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Сэрбія]]
|26.750
| rowspan=&quot;4&quot; |1
|
|-
!17
|{{Сьцяг|Чэхія}} [[Чэхія]]
|26.600
|
|-
!18
|{{Сьцяг|Харватыя}} [[Харватыя]]
|26.275
|
|-
!19
|{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Швайцарыя]]
|26.225
|
|}
|
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Месца
!Асацыяцыя
!Каэфіцыент
!Колькасьць клюбаў
!Нататкі
|-
!20
|{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Грэцыя]]
|26.000
| rowspan=&quot;13&quot; |1
|
|-
!21
|{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Ізраіль]]
|24.375
|
|-
!22
|{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Нарвэгія]]
|21.000
|
|-
!23
|{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Швэцыя]]
|20.500
|
|-
!24
|{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Баўгарыя]]
|20.375
|
|-
!25
|{{Сьцяг|Румынія}} [[Румынія]]
|18.200
|
|-
!26
|{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Азэрбайджан]]
|16.875
|
|-
!27
|{{Сьцяг|Казахстан}} [[Казахстан]]
|15.625
|
|-
!28
|{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Вугоршчына]]
|15.500
|
|-
!29
|{{Сьцяг|Беларусь}} [[Беларусь]]
|15.250
|
|-
!30
|{{Сьцяг|Польшча}} [[Польшча]]
|15.125
|
|-
!31
|{{Сьцяг|Славенія}} [[Славенія]]
|14.250
|
|-
!32
|{{Сьцяг|Славаччына}} [[Славаччына]]
|13.625
|
|-
!33
|{{Сьцяг|Ліхтэнштайн}} [[Ліхтэнштайн]]
|9.000
|0
|(АУС)
|-
!34
|{{Сьцяг|Летува}} [[Летува]]
|8.750
| rowspan=&quot;4&quot; |1
|
|-
!35
|{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Люксэмбург]]
|8.250
|
|-
!36
|{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Босьнія і Герцагавіна]]
|8.000
|
|-
!37
|{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Ірляндыя]]
|7.875
|
|}
|
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Месца
!Асацыяцыя
!Каэфіцыент
!Колькасьць клюбаў
!
|-
!38
|{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Паўночная Македонія]]
|7.625
| rowspan=&quot;18&quot; |1
|
|-
!39
|{{Сьцяг|Армэнія}} [[Армэнія]]
|7.375
|
|-
!40
|{{Сьцяг|Латвія}} [[Латвія]]
|7.375
|
|-
!41
|{{Сьцяг|Альбанія}} [[Малдова|Альбанія]]
|7.250
|
|-
!42
|{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Паўночная Ірляндыя]]
|6.958
|
|-
!43
|{{Сьцяг|Грузія}} [[Грузія]]
|6.875
|
|-
!44
|{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[Фінляндыя]]
|6.875
|
|-
!45
|{{Сьцяг|Малдова}} [[Латвія|Малдова]]
|6.875
|
|-
!46
|{{Сьцяг|Мальта}} [[Мальта]]
|6.375
|
|-
!47
|{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[Фарэрскія астравы]]
|6.125
|
|-
!48
|{{Сьцяг|Косава}} [[Косава]]
|5.833
|
|-
!49
|{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Гібральтар]]
|5.666
|
|-
!50
|{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Чарнагорыя]]
|5.000
|
|-
!51
|{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Ўэйлз]]
|5.000
|
|-
!52
|{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Ісьляндыя]]
|4.875
|
|-
!53
|{{Сьцяг|Эстонія}} [[Эстонія]]
|4.750
|
|-
!54
|{{Сьцяг|Андора}} [[Андора]]
|3.331
|
|-
!55
|{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Сан-Марына]]
|1.166
|
|}
|}

=== Разьмеркаваньне ===
Далей прадстаўляем ліст допуску на гэты сэзон. Трымацель тытулу Лігі Чэмпіёнаў [[Рэал Мадрыд|Рэал]] гарантаваў сабе ўдзел у групавым этапе Лігі Чэмпіёнаў што праз перамогу ў пяпярэднім [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|розыгрышу]], што праз атрыманьне чэмпіёнства ў гішпанскай Ля Лізе, таму наступныя зьмяненьні адпаведна адбыліся ў месцах разьмеркаваньняў сярод іншых удзельнікаў «ніжэйшых» (па рэйтынгу) лігаў, падобным чынам на зьмяненьні паўплывала [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]], падсумоўваючы зьмены:

* Чэмпіёны 11 і 12 асацыяцый (Шатляндыі ды Ўкраіны адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з групавога этапу замест раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф (чэмпіёнскага шляху).
* Чэмпіёны 13 і 14 асацыяцый (Турэцкай ды Дацкай адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з раўнду плэй-оф кваліфікацыйнага плэй-оф замест трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху).
* Чэмпіёны 15 і 16 асацыяцый (Кіпру ды Сэрбіі адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з трэцяга кваліфікацыйнага раўнду замест другога кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху).
* Чэмпіёны 18, 19, 20 ды 21 асацыяцый (Харвацкай, Швайцарскай, Грэцкай ды Ізраільскай адпаведна) уступаюць у розыгрыш з другога кваліфікацыйнага раўнду замест першага кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху).
* Срэбныя чэмпіёны 10 і 11 асацыяцый (Аўстрыі й Шатляндыі адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з трэцяга кваліфікацыйнага раўнду замест другога кваліфікацыйнага раўнду (шляху прадстаўнікоў ліг).

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Ліст допуску на сэзон Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023
! colspan=&quot;2&quot; |
!Каманды ўступаючыя на гэтым этапе ў розыгрыш
!Каманды, што трапілі сюды з папярэдняга раўнду
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Папярэдні раўнд
(4 каманды)
|
* 4 чэмпіёны з асацыяцыяў 52—55
|
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Першы кваліфікацыйны раўнд
(30 камандаў)
|
* 29 чэмпіёнаў з асацыяцыяў 22—51 (акрамя Ліхтэнштайну)
|
* 1 пераможца папярэдняга раўнду
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Другі кваліфікацыйны раўнд
(24 камандаў)
!Шлях чэмпіёнаў
(20 камандаў)
|
* 5 чэмпіёнаў з асацыяцыяў 17—21
|
* 15 пераможцаў першага кваліфікацыйнага раўнду
|-
!Шлях прадстаўнікоў лігаў
(4 камандаў)
|
* 4 срэбных чэмпёны з асацыяцыяў 12—15
|
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Трэці кваліфікацыйны раўнд
(20 камандаў)
!Шлях чэмпіёнаў
(12 камандаў)
|
* 2 чэмпіёны з асацыяцыяў 15—16
|
* 10 пераможцаў другога кваліфікацыйнага раўнду (па шляху чэмпіёнаў)
|-
!Шлях прадстаўнікоў лігаў
(8 камандаў)
|
* 4 срэбныя чэмпіёны з асацыяцыяў 7—11 (акрамя Расеі)
* 2 бронзавыя прызёры з асацыяцыяў 5—6
|
* 2 пераможцы другога кваліфікацыйнага раўнду (па шляху прадстаўнікоў лігаў)
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Раўнд кваліфікацыі плэй-оф
(12 камандаў)
!Шлях чэмпіёнаў
(8 камандаў)
|
* 2 чэмпіёны з асацыяцыяў 13—14
|
* 6 пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (па шляху чэмпіёнаў)
|-
!Шлях прадстаўнікоў лігаў
(4 каманды)
|
|
* 4 пераможцы трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (па шляху прадстаўнікоў лігаў)
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Групавы этап
(32 каманды)
|
* Уладальнік тытулу чэмпіёна лігі Эўропы
* 11 чэмпіёнаў з асацыяцый 1-12 (акрамя Расеі)
* 6 срэбных чэмпіёнаў з асацыяцыяў 1-6
* 4 бронзавыя прызёры з асацыяцыяў 1-4
* 4 уладальнікі чацьвёртых месцаў з асацыяцыяў 1-4
|
* 4 пераможцы раўнду плэй-оф (па шляху чэмпіёнаў)
* 2 пераможцы раўнду плэй-оф (па шляху прадстаўнікоў лігаў)
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Плэй-оф асноўнай часткі
(16 камандаў)
|
|
* 8 пераможцаў груповога этапу
* 8 срэбных пераможцаў групавога этапу
|}

=== Каманды-ўдзельнікі ===
Пазнакі ў дужках паказваюць якім чынам кожная каманда кваліфікавалася на свой пачатковы раўнд у турніры:

* ЛЧ: Уладальнік Чэмпіёнскага тытулу Лігі Чэмпіёнаў.
* ЛЭ: Уладальнік Чэмпіёнскага тытулу Лігі Эўропы.
* 1-ы(-ая, -ае), 2-і(-ая, -ое), 3-і(-яя, -яе), 4-ы(4-ая, 4-ае) і г. д.: пазіцыя ва ўласнай лізе папярэдняга сезону.
* Прп-: пазіцыі ў лігах праз прыпыненьне папярэдніх сезонаў былі вызначаныя нацыянальнымі асацыяцыямі; усе каманды падлягалі зацьвярджэньню УЭФА ў адпаведнасьці з рэкамендацыямі для ўдзелу ў эўрапейскіх спаборніцтвах.

Другі кваліфікацыйны раўнд, трэці кваліфікацыйны раўнд і раўнд плэй-оф былі падзеленыя на Чэмпіёнскі Шлях ('''ЧШ''') ды Шлях Прадстаўнікоў Лігаў ('''ШПЛ''').

Колерам паказаны працягваньне ўдзелу ў розыгрышы, або спыненьне онлайн, падчас правядзеньня турніру.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Колер
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |Каманда выбыла з розыгрышу
|-
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |Каманда пасьпяхова прасоўваецца па розыгрышы, або рыхтуецца ўступіць у яго
|-
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |Каманда ўступіць у розыгрыш неўзабаве
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Кваліфікацыя каманд у Лігу Чэмпіёнаў УЭФА 2022-23
! colspan=&quot;2&quot; |Раўнд уступленьня
! colspan=&quot;4&quot; |Каманды
|-
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;7&quot; |Групавы этап
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; | {{Сьцяг|Гішпанія}} [[Рэал Мадрыд|Рэал]] ([[Мадрыд]]) (1-ы)&lt;sup&gt;ЛЧ&lt;/sup&gt;
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; | {{Сьцяг|Нямеччына}} [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]] ([[Франкфурт-на-Майне|Франкфурт]]) (ЛЭ)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Манчэстэр Сіці|Сіці]] ([[Манчэстэр]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]] (2-і)
|-
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] ([[Лёндан]]) (3-і)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Тотэнгэм Готспур]] ([[Лёндан]]) (4-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]] (2-ая)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]] ([[Мадрыд]]) (3-і)
|-
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]] (4-ая)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Італія}} [[Мілян (футбольны клюб)|Мілян]] (1-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Італія}} [[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэрнацыянале]] ([[Мілян]]) (2-і)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Італія}} [[Напалі Нэапаль|Напалі]] ([[Нэапаль]]) (3-і)
|-
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Італія}} [[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]] ([[Турын]]) (4-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]] ([[Мюнхэн]]) (1-ая)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Барусія Дортмунд|Барусія]] ([[Дортмунд]]) (2-ая)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баер Левэркузэн|Баер 04]] ([[Левэркузэн]]) (3-і)
|-
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[РБ Ляйпцыг (футбольны клюб)|РБ]] ([[Ляйпцыг]]) (4-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Францыя}} [[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]] ([[Парыж]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Францыя}} [[Алімпік Марсэль|Алімпік]] ([[Марсэль]]) (2-і)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Порту (футбольны клюб)|Порту]] (1-ае)
|-
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Спортынг Лісабон|Спортынг]] ([[Лісабон]]) (2-і)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Аякс Амстэрдам|Аякс]] ([[Амстэрдам]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Бруге (футбольны клюб)|Бруге]] (1-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Рэд Бул Зальцбург|Рэд Бул]] ([[Зальцбург]]) (1-ы)
|-
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Сэлтык Глазга|Сэлтык]] ([[Глазга]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Украіна}} [[Шахтар Данецк|Шахтар]] ([[Данецк]]) (Прп-1-ы)
| colspan=&quot;3&quot; |
|-
! colspan=&quot;6&quot; |
|-
!Плэй-оф кваліфікацыі
!ЧШ
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспор]] ([[Трабзон]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Данія}} [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]] (1-ы)
| colspan=&quot;2&quot; |
|-
! colspan=&quot;6&quot; |
|-
! rowspan=&quot;3&quot; |Трэці кваліфікацыйны раўнд
!&lt;abbr&gt;ЧШ&lt;/abbr&gt;
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Кіпр}} [[Апалён Лімасол|Апалён]] ([[Лімасол]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]]) (1-ая)
| colspan=&quot;2&quot; |
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |&lt;abbr&gt;ШПЛ&lt;/abbr&gt;
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Францыя}} [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]]) (3-яе)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]]) (3-яя)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]]) (2-і)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль]] ([[Брусэль]]) (2-і)
|-
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Штурм Грац|Штурм]] ([[Грац]]) (2-і)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]]) (2-і)
| colspan=&quot;2&quot; |
|-
! colspan=&quot;6&quot; |
|-
! rowspan=&quot;3&quot; |Другі кваліфікацыйны раўнд
! rowspan=&quot;2&quot; |&lt;abbr&gt;ЧШ&lt;/abbr&gt;
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]]) (1-ая)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]]) (1-ае)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Цюрых (футбольны клюб)|Цюрых]] (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]]) (1-ы)
|-
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]]) (1-ае)
|
| colspan=&quot;2&quot; |
|-
!&lt;abbr&gt;ШПЛ&lt;/abbr&gt;
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]]) (Прп-2-ое)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Фэнэрбахчэ Стамбул|Фэнэрбахчэ]] ([[Стамбул]]) (2-ое)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]]) (2-і)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Кіпр}} [[АЕК Лярнака|АЕК]] ([[Лярнака]]) (2-і)
|-
! colspan=&quot;6&quot; |
|-
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;8&quot; |Першы кваліфікацыйны раўнд
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] (1-ае)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Румынія}} [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока]]) (1-ы)
|-
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Казахстан}} [[Табол Кастанай|Табол]] ([[Кастанай]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Беларусь}} [[Шахцёр Салігорск|Шахцёр]] ([[Салігорск]]) (1-ы)
|-
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Польшча}} [[Лех Познань|Лех]] ([[Познань]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Славенія}} [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]] (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Славаччына}} [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]]) (1-ы)
|-
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Зрынскі Мостар|Зрынскі]] ([[Мостар]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]]) (1-ыя)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]]) (1-ыя)
|-
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Латвія}} [[Рыская футбольная школа]] ([[Рыга]]) (1-ая)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Альбанія}} [[Тырана (футбольны клюб)|Тырана]] (1-ая)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]]) (1-ы)
|-
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Грузія}} [[Дынама Батумі|Дынама]] ([[Батумі]]) (1-ае)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Мальта}} [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] ([[Паола]]) (1-ы)
|-
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[КІ Кляксьвік|КІ]] ([[Кляксьвік]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Косава}} [[Балкані Сухарэка|КФ Балкані]] ([[Сухарэка]]) (1-ыя)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Сут’еска Нікшыч|Сут’еска]] ([[Нікшыч]]) (1-ая)
|-
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Нью-Сэйнтс Освэстры|Нью-Сэйнтс]] ([[Освэстры]]) (1-ыя)
|
|
|
|-
! colspan=&quot;6&quot; |
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Папярэдні раўнд
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Эстонія}} [[Левадыя Талін|Левадыя]] ([[Талін]]) (1-ая)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Андора}} [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Ля Фіярыта Монтэджардана|Ля Фіярыта]] ([[Монтэджардына|Монтэджардана]]) (1-ая)
|}
Заўвагі:

# '''[[Расея]]:''' 28 лютага 2022 году расейскія футбольныя клюбы й зборныя былі адхілены ад спаборніцтваў ФІФА і УЭФА праз уварваньне Расеі ва Ўкраіну ў 2022 годзе. 2 траўня 2022 году УЭФА пацьвердзіла, што расейскія клюбы будуць выключаныя са спаборніцтваў УЭФА 2022—2023 гадоў.
# '''[[Ліхтэнштайн]]:''' Сем камандаў афіляваных зь Ліхтэнштайнскай футбольнай федэрацыяй гуляюць у Швайцарскай футбольнай лізе, адпаведна адбор праходзіць па Швайцарскай квоце. Адзінае эўрапейскае спаборніцтва, куда могуць трапіць удзельнікі празь Ліхтэнштайнскую асацыяцыю — Футбольны кубак Ліхтэнштайна, пераможцы якога кваліфікуюцца ў [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА|Лігу Канфэрэнцыяў УЭФА]].
# '''[[Украіна]]:''' Украінская Прэм’ер-ліга 2021-22 гадоў была спыненая праз расейскае ўварваньне ва Ўкраіну ў 2022 годзе. Дзьве лепшыя каманды лігі на момант спыненьня (данецкі «Шахтар» і кіеўскае «Дынама») былі абраныя Ўкраінскай асацыяцыяй футболу для ўдзелу ў Лізе чэмпіёнаў УЭФА 2022-23 гадоў.

== Расклад матчаў ==
Усім матчам былі разьмеркаваныя гульнявыя дні ў аўторак ды сераду, акрамя фіналу папярэдняга раўнду, які мусіў прайсьці ў пятніцу.

Усе лёсаваньні мусяць прайсьці ў штаб-кватэры УЭФА ў швайцарскім [[Ньён]]е, за выключэннем лёсаваньня групавога этапу, якое адбудзецца ў [[Стамбул]]е, [[Турэччына]].
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Расклад матчаў на Лігу чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023
!Фаза
!Раўнд
!Лёсаваньне
!Першы матч
!Другі матч
|-
| rowspan=&quot;4&quot; |Кваліфікацыя
|Папярэдні раўнд
|7 чэрвеня 2022
|21 чэрвеня 2022 (паўфіналы)
|24 чэрвеня 2022 (фінал)
|-
|Першы кваліфікацыйны раўнд
|14 чэрвеня 2022
|5—6 ліпеня 2022
|12—13 ліпеня 2022
|-
|Другі кваліфікацыйны раўнд
|15 чэрвеня 2022
|19—20 ліпеня 2022
|26—27 ліпеня 2022
|-
|Трэці кваліфікацыйны раўнд
|18 ліпеня 2022
|2—3 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|Плэй-оф
|Кваліфікацыйны плэй-оф
|2 жніўня 2022
|16—17 жніўня 2022
|23—24 жніўня 2022
|-
| rowspan=&quot;6&quot; |Групавы этап
|1 гульнявы дзень
| rowspan=&quot;6&quot; |25 жніўня 2022
| colspan=&quot;2&quot; |6—7 верасьня 2022
|-
|2 гульнявы дзень
| colspan=&quot;2&quot; |13—14 верасьня 2022
|-
|3 гульнявы дзень
| colspan=&quot;2&quot; |4—5 кастрычніка 2022
|-
|4 гульнявы дзень
| colspan=&quot;2&quot; |11—12 кастрычніка 2022
|-
|5 гульнявы дзень
| colspan=&quot;2&quot; |25—26 кастрычніка 2022
|-
|6 гульнявы дзень
| colspan=&quot;2&quot; |1—2 лістапада 2022
|-
| rowspan=&quot;4&quot; |Гульні на вылет
|Раўнд шаснаццаці
|7 лістапада 2022
|14-15 і 21—22 лютага 2023
|7-8 і 14—15 сакавіка 2023
|-
|Чвэрцьфіналы
| rowspan=&quot;3&quot; |17 сакавіка 2023
|11—12 красавіка 2023
|18—19 красавіка 2023
|-
|Паўфіналы
|9—10 траўня 2023
|16—17 траўня 2023
|-
|Фінал
| colspan=&quot;2&quot; |10 чэрвеня 2023 году на «[[Алімпійскі стадыён Ататурка|Алімпійскім стадыёне Ататурка]]» у [[Стамбул]]е.
|}

== Кваліфікацыйныя раўнды ==

=== Папярэдні раўнд ===
Лёсаваньне адбылося па раскладзе 7 чэрвеня. Удзельнічаць маюцца ў папярэднім раўндзе чатыры каманды. Пасеў камандаў для лёсаваньня быў заснаваны на іх клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022 году з двума пасеянымі і двума непасеянымі. Усе матчы пройдуць на стадыёне Вікінгура ў Рэйк’явіку, Ісьляндыя.

Пераможца пяпярэдняга раўнду праходзе ў першы кваліфікацыйны раўнд. Пераможаныя ўдзельнікі папярэдняга раўнду аўтаматычна пяройдуць у другі кваліфікацыйны раўнд чэмпіёнскага шляху [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА 2022-23|Лігі Канфэрэнцыяў УЭФА]].
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!Лік
!Каманда 2
!Галы й галеадоры
|-
! colspan=&quot;3&quot; |Паўфіналы
!
|-
|{{Сьцяг|Эстонія}} [[Левадыя Талін|Левадыя]] ([[Талін]])
|1-6
|{{Сьцяг|Ісьляндыя}}''' [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]])'''
|[[Закарыя Бегларышвілі|Бегларышвілі]] 6' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:0), [[Даглес Макляган|Макляган]] 10' (1:1), [[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 27' (1:2), [[Халдур Шмаўры Сыгурдсан|Сыгурдсан]] 45' (1:3), [[Мікалай Андрэас Гансэн|Гансэн]] 49' (1:4), [[Гэльгі Гуд’ёнсан|Гуд’ёнсан]] 71' (1:5), [[Юліўс Магнусан|Магнусан]] 77' (1:6)
|-
|{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Ля Фіярыта Монтэджардана|Ля Фіярыта]] ([[Монтэджардына|Монтэджардана]])
|1-2
|{{Сьцяг|Андора}}''' [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]])'''
|[[Даніла Эзэкіэль Рынальдзі|Рынальдзі]] 45+2' (1:0), [[Хэніс Сальдэвіля Сольдуга|Сальдэвіля]] 55' (1:1), 66' (1:2)
|-
! colspan=&quot;3&quot; |Фінал
!
|-
|{{Сьцяг|Андора}} [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]])
|0-1
|{{Сьцяг|Ісьляндыя}}''' [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]])'''
|[[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 68' (0:1)
|}

=== Першы кваліфікацыйны раўнд ===
Лёсаваньне першага кваліфікацыйнага раўнду прайшло 14 чэрвеня 2022 году. Першым матчам наканавана 6 й 7 ліпеня, а матчам у адказ — 12 й 13 ліпеня 2022 году.

Пераможцы двубою накіроўваюцца ў другі раўнд кваліфікацыі па Шляху Чэмпіёнаў. Пераможаным наканавана перавесьціся ў другі раўнд кваліфікацыі [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА 2022—2023|Лігі канфэрэнцыяў]] на Шлях Чэмпіёнаў.
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
!Галы й галеадоры
!
!
!
!
!Удзельнікі пасьляматчавых пэнальці
|-
|{{Сьцяг|Армэнія}}''' [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]])'''
|2:2 (4:3){{Заўвага|назва=пэнальці}}
|{{Сьцяг|Румынія}} [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока]])
|0:0
|2:2{{Заўвага|назва=д.ч.}}
|1. —
2.[[Бісмарк Аджэй-Баатэнг|Нана]] 6' (0:1), [[Зоран Гаіч|Гаіч]] 89' (1:1), [[Клаўдыю Адрыян Міхай Петрыла|Петрыла]] 94' (1:2), [[Зоран Гаіч|Гаіч]] 119' (2:2)
| colspan=&quot;6&quot; |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Яўген Кочук|Кочук]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Артак Даш'ян|Даш'ян]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Аванес Арутунян|Арутунян]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Артур Авагян|Авагян]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;|лік=4-3|кам2={{пэнгол}}[[Марка Дуганджыч|Дуганджыч]]&lt;br /&gt;{{пэнміма}}[[Клаўдыю Адрыян Міхай Петрыла|Петрыла]] &lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Андрэй Бурка|Бурка]] &lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Карла Мухар|Мухар]] &lt;br /&gt;{{пэнміма}}[[Марыё Хорхэ Маліка Паўліна|Камора]]}}
|-
|{{Сьцяг|Славенія}}''' [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]]'''
|2:0{{Заўвага|Пераможаны ў гэтым двубоі перайшоў у 3 кваліфікацыйны этап Лігі Канфэрэнцыяў 2022—2023.|name=&quot;нюанс цякучага кваліфікацыйнага этапу&quot;}}
|{{Сьцяг|Беларусь}} [[Шахцёр Салігорск|Шахцёр]] ([[Салігорск]])
|0:0
|2:0
| colspan=&quot;7&quot; |1. —
2.[[Рока Батурына|Батурына]] 12' (1:0), 56' (2:0)
|-
|{{Сьцяг|Баўгарыя}}''' [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])'''
|3:0
|{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Сут’еска Нікшыч|Сут’еска]] ([[Нікшыч]])
|2:0
|1:0
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Алекс Сантана|Сантана]] 74' (1:0), [[Матыяс Фабіян Тысэра|Тысэра]] 90+1' (2:0)
2.[[П'ерас Сатырыю|Сатырыю]] 53' (3:0)
|-
|{{Сьцяг|Люксэмбург}}''' [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]])'''
|3:1
|{{Сьцяг|Альбанія}} [[Тырана (футбольны клюб)|Тырана]]
|1:0
|2:1
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Магсан Хасан Нэдэр|Нэдэр]] 71' (1:0)
2.[[Філіп Боіч|Боіч]] 49' (2:0), [[Дэйвід Сінані|Сінані]] 61' (3:0), [[Рэдан Джыджа|Джыджа]] 78' (3:1)
|-
|{{Сьцяг|Казахстан}} [[Табол Кастанай|Табол]] ([[Кастанай]])
|1:5
|{{Сьцяг|Вугоршчына}}''' [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])'''
|0:0
|1:5
| colspan=&quot;7&quot; |1. —
2.[[Адама Малюда Траарэ|Траарэ]] 4' (0:1), 17' (0:2), [[Айса Лайдуні|Лайдуні]] 21' (0:3), [[Ігар Сяргееў|Сяргееў]] 23' (1:3), [[Форчун Басі|Басі]] 74' (1:4), 90+1' (1:5)
|-
|{{Сьцяг|Швэцыя}}''' [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]]'''
|6:5
|{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]])
|3:2
|3:3
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Мартын Ульсан|Ульсан]] 16' (1:0), [[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 38' (1:1), [[Уля Тойванэн|Тойванэн]] 42' (2:1), [[Вэлька Бірманчэвіч|Бірманчэвіч]] 84' (3:1), [[Гэльгі Гуд’ёнсан|Гуд’ёнсан]] 90+3' (3:2)
2.[[Карл Фрыдлейфур Гунарсан|Гунарсан]] 15' (3:3), [[Вэлька Бірманчэвіч|Бірманчэвіч]] 34' (4:3), [[Фэлікс Бэіма|Бэіма]] 44' (5:3), [[Андэрс Крыстыянсэн|Крыстыянсэн]] 49' (6:3), [[Мікалай Андрэас Гансэн|Гансэн]] 56' (6:4), [[Карл Фрыдлейфур Гунарсан|Гунарсан]] 75' (6:5)
|-
|{{Сьцяг|Косава}} [[Балкані Сухарэка|КФ Балкані]] ([[Сухарэка]])
|1:2
|{{Сьцяг|Летува}}''' [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])'''
|1:1
|0:1{{Заўвага|назва=д.ч.}}
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Назьмі Грыпшы|Грыпшы]] 15' (1:0), [[Олівэр Баф|Баф]] 25' (1:1)
2.[[Кегіндэ Матыяс Аевусі|Аевусі]] 97' (1:2)
|-
|{{Сьцяг|Фінляндыя}}''' [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]])'''
|2:2{{Заўвага|name=&quot;нюанс цякучага кваліфікацыйнага этапу&quot;}}(5:4){{Заўвага|Для выяўленьня пераможцы каманды білі пэнальці|назва=пэнальці}}
|{{Сьцяг|Латвія}} [[Рыская футбольная школа]] ([[Рыга]])
|1:0
|1:2{{Заўвага|Для выяўленьня пераможцы быў задзейнічаны дадатковы час у два таймы па 15 хвілінаў|назва=д.ч.}}
|1.[[Мануэль Мартыч|Мартыч]] 11' (1:0)
2.[[Артур Зюзінc|Зюзінc]] 48' (1:1), [[Стэфан Паніч|Паніч]] 56' (1:2), [[Мурыля Энрыке дэ Араўха Сантас|Мурыля]] 75' (2:2)
| colspan=&quot;6&quot; |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Сантэры Вяянянен|Вяянянен]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Мурыля Энрыке дэ Араўха Сантас|Мурыля]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Боян Радулавіч|Радулавіч]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Фабіян Сэрарэнс|Сэрарэнс]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Каспэр Тэрха|Тэрха]]{{пэнгол}}|лік=5-4|кам2={{пэнгол}}[[Віталь Ягадзінскіс|Ягадзінскіс]]&lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Таміслаў Шарыч|Шарыч]] &lt;br /&gt;{{пэнміма}}[[Стэфан Паніч|Паніч]] &lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Жыга Ліпушчак|Ліпушчак]] &lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Пётр Марэш|Марэш]]}}
|-
|{{Сьцяг|Нарвэгія}}''' [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]'''
|4:3
|{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[КІ Кляксьвік|КІ]] ([[Кляксьвік]])
|3:0
|1:3
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 11' (1:0), 31' (2:0), 58' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (3:0)
2.[[Мэдс Бо Мікэльсэн|Мікэльсэн]] 12' (3:1), [[Якуп Біскопсту Андрэасэн|Андрэасэн]] 20' (3:2), [[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 55 ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (4:2), [[Якуп Біскопсту Андрэасэн|Андрэасэн]] 85' (4:3)
|-
|{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Нью-Сэйнтс Освэстры|Нью-Сэйнтс]] ([[Освэстры]])
|1:2
|{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}}''' [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]])'''
|1:0
|0:2{{Заўвага|назва=д.ч.}}
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Раян Бробэл|Бробэл]] 57' (1:0)
2.[[Джэймі Малгры|Малгры]] 90+4' (1:1), [[Ітан Дэвайн|Дэвайн]] 95' (1:2)
|-
|{{Сьцяг|Ірляндыя}}''' [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]])'''
|3:0
|{{Сьцяг|Мальта}} [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] ([[Паола]])
|3:0
|0:0
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Ронан Фін|Фін]] 25' (1:0), [[Дылан Ўотс|Ўотс]] 40' (2:0), [[Роры Гэфні|Гэфні]] 78' (3:0)
2.—
|-
|{{Сьцяг|Польшча}} [[Лех Познань|Лех]] ([[Познань]])
|2:5
|{{Сьцяг|Азэрбайджан}}''' [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])'''
|1:0
|1:5
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Мікаэль Ісгак|Ісгак]] 41' (1:0)
2.[[Крыстафэр Вэльдэ|Вэльдэ]] 1' (2:0), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 14' (2:1), [[Філіп Азобіч|Азобіч]] 42' (2:2), [[Кэвін Давід Мэдына Рэнтэрыя|Мэдына]] 56' (2:3), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 74' (2:4), [[Абас Гусэйнаў|Гусэйнаў]] 77' (2:5)
|-
|{{Сьцяг|Паўночная Македонія}}''' [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]])'''
|3:2
|{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]])
|3:0
|0:2
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Мамаду Данфа|Данфа]] 11' (1:0), [[Сандэй Адэтунджы|Адэтунджы]] 28' (2:0), [[Скот Ўайзмэн|Ўайзмэн]] 62' ([[Аўтагол|аўта]]) (3:0)
2.[[Хуан Франсіска Гарсія Пенья|Хуанфры]] 32' (3:1), [[Лі Гэнры Касьяр|Касьяр]] 69 (3:2)
|-
|{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Зрынскі Мостар|Зрынскі]] ([[Мостар]])
|0:1
|{{Сьцяг|Малдова}}''' [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])'''
|0:0
|0:1
| colspan=&quot;7&quot; |1. —
2.[[Ігар Савіч|Савіч]] 22' ([[Аўтагол|аўта]]) (0:1)
|-
|{{Сьцяг|Славаччына}}''' [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]])'''
|2:1
|{{Сьцяг|Грузія}} [[Дынама Батумі|Дынама]] ([[Батумі]])
|0:0
|2:1{{Заўвага|назва=д.ч.}}
| colspan=&quot;7&quot; |1. —
2.[[Зурыка Давіташвілі|Давіташвілі]] 104' (0:1), [[Тыгран Барсэгян|Барсэгян]] 115' (1:1), [[Іван Шапоньчык|Шапоньчык]] 120+3' (2:1)
|}

=== Другі кваліфікацыцны раўнд ===
Лёсаваньне другога кваліфікацыйнага раўнду адбылося 15 чэрвеня 2022 году. Першым матчам наканавана 19 й 20 ліпеня, а матчам у адказ — 26 й 27 ліпеня 2022 году адпаведна.

Пераможцы двубою кваліфікуюцца ў трэці раўнд адпаведнага шляху. Пераможаныя на чэмпіёнскім шляху адпраўляюцца ў чэмпіёнскі шлях трэцяга кваліфікацыйнага раўнду [[Ліга Эўропы УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]], у той жа час астатнія са шляху прадстаўнікоў лігі адпраўляюцца ў частку шляху прадстаўнікоў лігі трэцяга кваліфікацыйнага раўнду [[Ліга Эўропы УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]].
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
!Галы й галеадоры
|+Чэмпіёнскі шлях
|'''{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])'''
|5:3
|{{Сьцяг|Славаччына}} [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]])
|1:2
|4:1
|1.[[Крыстафэр Закарыясэн|Закарыясэн]] 70' (1:0), [[Гурам Кашыа|Кашыа]] 81' (1:1), [[Тыгран Барсэгян|Барсэгян]] 86' (1:2)
2.[[Франк Балі|Балі]] 20' (2:2), [[Крыстафэр Закарыясэн|Закарыясэн]] 31' (3:2), [[Вэрнан ДэМарка Марлякі|ДэМарка]] 70' (3:3), [[Адама Малюда Траарэ|Траарэ]] 89' (4:3), [[Айса Лайдуні|Лайдуні]] 90+5' (5:3)
|-
|'''{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])'''
|3:2
|{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]])
|2:2
|1:0
|1.[[Кэвен да Сілва Інасіў|Кэвен]] 25' (0:1), [[Арыян Адэмі|Адэмі]] 44' (1:1), [[Бруна Пэткавіч|Пэткавіч]] 86' (2:1), [[Рэнальда Сефас|Сефас]] 89' (2:2)

2.[[Арыян Адэмі|Адэмі]] 47' (3:2)
|-
|'''{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])'''
|5:4
|{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Цюрых (футбольны клюб)|Цюрых]]
|3:2
|2:2{{Заўвага|назва=д.ч.}}
|1.[[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 17' (1:0), [[Ібраіма Ваджы|Ваджы]] 36' (2:0), 65' (3:0), [[Ліндрыт Камбэры|Камбэры]] 65' (3:1), [[Мірлінд Крэзью|Крэзью]] 85' (3:2)
2.[[Максім Мядзьведзеў|Мядзьведзеў]] 4' ([[Аўтагол|аўта]]) (3:3), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 56' (4:3), [[Іван Сантыні|Сантыні]] 90+6' (4:4), [[Авусі Квабэна|Авусі]] 98 (5:4)
|-
|{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]])
|1:7
|'''{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]])'''
|1:2
|0:5
|1.[[Томаш Хоры|Хоры]] 6' (0:1), [[Боян Радулавіч|Радулавіч]] 50' (1:1), [[Ян Копіц|Копіц]] 57' (1:2)

2.[[Лудэк Пэрніца|Пэрніца]] 11' (1:3), [[Ян Сыкара|Сыкара]] 21' (1:4), [[Лукаш Гэйда|Гэйда]] 31' (1:5), [[Ян Сыкара|Сыкара]] 76' (1:6), [[Ян Клімент|Клімент]] 84' (1:7)
|-
|{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]])
|1:8
|'''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]'''
|1:0
|0:8
|1.[[Кірк Міляр|Міляр]] 83' (1:0)
2.[[Гуга Вэтлесан|Вэтлесан]] 7' (1:1), [[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 21' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:2), [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 23' (1:3), [[Ульрык Салтнэс|Салтнэс]] 29' (1:4), [[Рунар Эспэйорд|Эспэйорд]] 52' (1:5), [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 54' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:6), [[Альфонс Сампстэд|Сампстэд]] 73' (1:7), [[Рунар Эспэйорд|Эспэйорд]] 88' (1:8)
|-
|'''{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])'''
|3:0
|{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]]
|1:0
|2:0
|1.[[Фаб'ен Урэга|Урэга]] 49' (1:0)
2.[[Кегіндэ Матыяс Аевусі|Аевусі]] 34' (2:0), [[Рэнан Алівэйра|Алівэйра]] 52' (3:0)
|-
|'''{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])'''
|4:2
|{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]])
|3:0
|1:2
|1.[[П'ерас Сатырыю|Сатырыю]] 26' (1:0), 35' (2:0), [[Ігар Тыяга Насымента Радрыгес|Тыяга]] 90+4' (3:0)

2.[[Аарон Грын|Грын]] 21' (3:1), [[Айдама Эмаку|Эмаку]] 88' (3:2), [[Каўлі Алівэйра Соўза|Каўлі]] 90+4' (4:2)
|-
|{{Сьцяг|Славенія}} [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]]
|0:1
|'''{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])'''
|0:0
|0:1
|1. —

2.[[Мамо Янсанэ|Янсанэ]] 90+2' (0:1)
|-
|'''{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]])'''
|5:1
|{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]])
|1:1
|4:0
|1.[[Філіп Аксель Фрыгаст Цынкернагэль|Цынкернагэль]] 7' (0:1), [[Долеў Хазіза|Хазіза]] 90+2' (1:1)
2.[[Цярон Чэры|Чэры]] 5' (2:1), [[Францьдзі П'ера|П’ера]] 61' (3:1), 65' (4:1), [[Мухамад Абу Фана|Абу Фана]] 86' (5:1)
|-
|'''{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]])'''
|4:2
|{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]])
|0:1
|4:1
|1.[[Самір Хаджы|Хаджы]] 72' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (0:1)

2.[[Магсан Хасан Нэдэр|Нэдэр]] 21' (0:2), [[Карлёс Джэмісан Тэлес дос Сантас Жуніёр|Жуніньё]] 24' (1:2), [[Лука Юрычыч|Юрычыч]] 53' (2:2), [[Юзуф Атубанджа|Атубанджа]] 75' (3:2), [[Лука Юрычыч|Юрычыч]] 85' (4:2)
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
!Галы й галеадоры
!
!
!Удзельнікі пасьляматчавых пэнальці
|+Шлях прадстаўнікоў лігі
|'''{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]])'''
|2:2 (4:3){{Заўвага|назва=пэнальці}}
|{{Сьцяг|Кіпр}} [[АЕК Лярнака|АЕК]] ([[Лярнака]])
|1:1
|1:1{{Заўвага|назва=д.ч.}}
|1.[[Адам Дзюрча|Дзюрча]] 81' (0:1), [[Эрык Сьвятчанка|Сьвятчанка]] 84' (1:1)

2.[[Віктар Алатунджы|Алатунджы]] 9' (1:2), [[Гэнрык Дальсгор|Дальсгор]] 12' (2:2)
| colspan=&quot;3&quot; |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Гэнрык Дальсгор|Дальсгор]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Піёнэ Сыста|Сыста]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Олівэр Сёрэнсэн|Сёрэнсэн]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Нікаляс Дур|Дур]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Соры Каба|Каба]]{{пэнміма}}|лік=4:3|кам2={{пэнміма}}[[Омры Альтман|Альтман]]&lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Хрвое Мілічавіч|Мілічавіч]] &lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Хасэ Рома|Рома]] &lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Бруна Гама|Гама]] &lt;br /&gt;{{пэнміма}}[[Густаву Ледыш|Ледыш]]}}
|-
|'''{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]])'''
|2:1
|{{Сьцяг|Турэччына}} [[Фэнэрбахчэ Стамбул|Фэнэрбахчэ]] ([[Стамбул]])
|0:0
|2:1{{Заўвага|назва=д.ч.}}
| colspan=&quot;4&quot; |1.—
2.[[Віталь Буяльскі|Буяльскі]] 57' (1:0), [[Атыла Салаі|Салаі]] 89' (1:1), [[Аляксандар Караваеў|Караваеў]] 114' (2:1)
|}

=== Трэці кваліфікацыйны раўнд ===
Лёсаваньне трэцяга кваліфікацыйнага раўнду адбылося 18 ліпеня 2022 году а 13 гадзіны па Менскаму часе. Усяго 20 камандам наканаваны ўдзел у трэцім кваліфікацыйным раўндзе. Яны падзеленыя на 2 шляхі:

* '''Чэмпіёнскі шлях''' (12 камандаў)
* '''Шлях прадстаўнікоў лігі''' (8 камандаў)

Пасеў камандаў перад лёсаваньнем адбыўся па клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+'''Чэмпіёнскі шлях'''
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
|-
|{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]])
|матч 1
|{{Сьцяг|Кіпр}} [[Апалён Лімасол|Апалён]] ([[Лімасол]])
|3 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])
|матч 2
|{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])
|3 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])
|матч 3
|{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])
|2 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])
|матч 4
|{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]])
|2 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]
|матч 5
|{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])
|3 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]])
|матч 6
|{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]])
|3 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+'''Шлях прадстаўнікоў лігі'''
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
|-
|{{Сьцяг|Францыя}} [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]])
|матч 7
|{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]])
|2 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]])
|матч 8
|{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Штурм Грац|Штурм]] ([[Грац]])
|3 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль]] ([[Брусэль]])
|матч 9
|{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]])
|2 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]])
|матч 10
|{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]])
|2 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|}

=== Раўнд кваліфікацыйнага плэй-оф ===
Лёсаваньне раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф адбылося 2 жніўня 2022 году. Усяго 12 камандаў будзе ўдзельнічаць у раўндзе кваліфікацыйнага плэй-оф. Яны будуць падзеленыя на 2 шляхі:

* '''Чэмпіёнскі шлях''' (8 камандаў): 2 каманды, што пачынаюць свой удзел з гэтага раўнду й 6 пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раўнду
* '''Шлях прадстаўнікоў лігі''' (4 каманды): 4 пераможцы трэцяга кваліфікацыйнага раўнду

Пасеў камандаў перад лёсаваньнем адбыўся па клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022. Для пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раунду, чыя асоба не была вядомая на момант лёсаваньня (а гэта ўсе ўдзельнікі, акрамя [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгагена]] ды [[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспора]]), выкарыстоўваўся клюбны каэфіцыент каманды, што мае найвышэйшы рэйтынг у кожнай з пар. Першая каманда, што выбіралася ў кожнай пары падчас лёсаваньня, стала камандай-гаспадыняй першага матчу.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+'''Чэмпіёнскі шлях'''
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
|-
|{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]]) / {{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])
|матч 1
|{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]]) / {{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]])
|16—17 жніўня 2022
|23—24 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] / {{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])
|матч 2
|{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]]) / {{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])
|16—17 жніўня 2022
|23—24 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]]) / {{Сьцяг|Кіпр}} [[Апалён Лімасол|Апалён]] ([[Лімасол]])
|матч 3
|{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]]) / {{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]])
|16—17 жніўня 2022
|23—24 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Данія}} [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]] 
|матч 4
|{{Сьцяг|Турэччына}} [[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспор]] ([[Трабзон]])
|16—17 жніўня 2022
|23—24 жніўня 2022
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+'''Шлях прадстаўнікоў лігі'''
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
|-
|{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]]) / {{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Штурм Грац|Штурм]] ([[Грац]])
|матч 5
|{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]]) / {{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]])
|16—17 жніўня 2022
|23—24 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль]] ([[Брусэль]]) / {{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]])
|матч 6
|{{Сьцяг|Францыя}} [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]]) / {{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]])
|16—17 жніўня 2022
|23—24 жніўня 2022
|}

== Статыстыка ==
У статыстыку ўваходзяць што кваліфікацыйныя раўнды, што раўнды групавога этапу, што раўнды плэй-оф.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!месца
!Топ-10 найлепшых галеадораў
!Колькасьць забітых мячоў
|-
|1
|{{Сьцяг|Нігерыя}} ''[[Віктар Баніфэйс Аког]] ({{мова-en|''Victor Boniface Okoh''|скарочана}}) [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''
|5
|-
|2
|''{{Сьцяг|Бразылія}} [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі]] ({{Мова-парт|''Kady Iuri Borges Malinowski''|скарочана}}) [[Карабах Агдам|Карабах]]''
|4
|-
| rowspan=&quot;3&quot; |3-5
|''{{Сьцяг|Малі}} [[Адама Малюда Траарэ]] ({{Мова-франц|''Adama Malouda Traoré''|скарочана}}) [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]]''
|3
|-
|''{{Сьцяг|Кіпр}} [[П'ерас Сатырыю]] ({{Мова-грэц|''Πιέρος Σωτηρίου''|скарочана}}) [[Лудагорац Разград|Лудагорац]]''
|3
|-
|{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Крысталь Маўні Інгасан]] ({{Мова-ісьл|''Kristall Máni Ingason''|скарочана}}) [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]]
|3
|-
| rowspan=&quot;7&quot; |6-12
|''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына]] ({{Мова-no|''Amahl William D'vaz Pellegrino''|скарочана}}) [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''
|2
|-
|''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Рунар Эспэйорд]] ({{Мова-no|''Runar Espejord''|скарочана}}) [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''
|2
|-
|''{{Сьцяг|Чэхія}} [[Ян Сыкара]] ({{Мова-cs|''Jan Sýkora''|скарочана}}) [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]]''
|2
|-
|''{{Сьцяг|Гаіці}} [[Францьдзі П'ера]] ({{Мова-франц|''Frantzdy Pierrot''|скарочана}}) [[Макабі Хайфа|Макабі]]''
|2
|-
|''{{Сьцяг|Нігерыя}} [[Форчун Басі]] ({{Мова-en|''Fortune Bassey''|скарочана}}) [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]]''
|2
|-
|''{{Сьцяг|Туніс}} [[Айса Лайдуні]] ({{Мова-ar|''عيسى بلال العيدوني''|скарочана}}) [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]]''
|2
|-
|''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Крыстафэр Закарыясэн]] ({{Мова-no|''Kristoffer Zachariassen''|скарочана}}) [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]]''
|2
|}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}[https://www.uefa.com/uefachampionsleague/ Афіцыйны сайт Лігі чэмпіёнаў UEFA]{{Заўвага|Па сканчэньні розыгрышу 2022-23 гадоў старонка гэтага розыгрышу будзе месьціцца па іншым адрасе, глядзіце ўважліва}}
== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

{{Парады артыкулу|няма крыніцаў|няма катэгорыяў|артаграфія}}
{{Ліга чэмпіёнаў УЭФА}}
[[Катэгорыя:Ліга чэмпіёнаў УЭФА]]
[[Катэгорыя:2022 год у футболе]]
[[Катэгорыя:2023 год у футболе]]</text>
      <sha1>fwfrxlrp7h3hyg3gw266ril35qfqxs7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2330990</id>
      <parentid>2330988</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T10:32:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Hleb23</username>
        <id>72152</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Раўнд кваліфікацыйнага плэй-оф */ касьметычнае выпраўленьне</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="74197" xml:space="preserve">{{Сэзон футбольнага спаборніцтва|назва турніру=Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў|выява=Istanbul Atatürk Olympic Stadium 1.jpg|апісаньне=Алімпійскі стадыён Ататурка|час_праведзеньня=Кваліфікацыя: 21 чэрвеня — 24 жніўня 2022
Уласна спаборніцтва: 6 верасьня 2022 — 10 чэрвеня 2023|колькасьць камандаў=Удзельнікі асноўнай часткі: 32
Усяго: 78 (зь 53 асацыяцый)|сайт=https://www.uefa.com/uefachampionsleague/|пераможца=яшчэ ня вызначаны|фіналіст=яшчэ ня вызначаны|паўфіналісты=яшчэ ня вызначаныя|чвэрцьфіналісты=яшчэ ня вызначаныя|матчаў ўсяго=45/310 (з улікам кваліфікацыі)	14,52%|галоў=102 (з улікам кваліфікацыі)	2,267 штоматч|гледачоў_на_стадыёнах=будзе запоўнена па завяршэньні ўсіх матчаў|наведвальнасьць у сярэднім=будзе запоўнена па завяршэньні ўсіх матчаў|найлепшы_галеадор=Віктар Баніфэйс Аког(Сьцяг Нарвэгіі Будэ-Глімт) — 4 мячы|апошні папярэдні сэзон=Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|чарговы наступны сэзон=Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2023—2024 гадоў|абноўлена=23/07/2022}}

'''Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023''' — 68-ы розыгрыш трафэю з часоў Кубка эўрапейскіх чэмпіёнаў і 31-ы розыгрыш пад назвай Ліга чэмпіёнаў УЭФА.

[[Фінал Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2023 году|Фінал]] плянуецца згуляць на [[Алімпійскі стадыён Ататурка|Алімпійскім стадыёне Ататурка]] ў [[Стамбул]]е, [[Турэччына]]. Першапачаткова стадыён быў прызначаны для правядзеньня [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2020 году|фіналу Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2020 году]], але й гэты, і [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021 году|фінал 2021 году]], які пасьля быў перададзены Ататурку, былі перанесены праз пандэмію [[Ковід-19]]. Пераможца Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў аўтаматычна кваліфікуецца ў групавы этап [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2023–2024|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2023—2024]], а таксама атрымае права згуляць зь пераможцам [[Ліга Эўропы УЭФА 2022—2023|Лігі Эўропы УЭФА 2022—2023]] у [[Супэркубак УЭФА 2023 году|Супэркубку УЭФА 2023 году]].
[[Файл:Istanbul Atatürk Olympic Stadium 1.jpg|значак|'''Алімпійскі стадыён Ататурка'''|349x349пкс]]
Дзейным чэмпіёнам зьяўляецца [[Рэал Мадрыд]], які перамог у рэкордных чатырнаццаці сэзонах (заваяваў 14 тытулаў), апошні ў папярэднім розыгрышы.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
! colspan=&quot;5&quot; |'''Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023'''
|-
!Дата
| colspan=&quot;4&quot; |''Кваліфікацыя:'' 21 чэрвеня — 24 жніўня 2022
''Уласна спаборніцтва:'' 6 верасьня 2022 — 10 чэрвеня 2023
|-
!Каманды
| colspan=&quot;4&quot; |''Удзельнікі асноўнай часткі:'' 32
''Усяго:'' 78 (зь 53 асацыяцый)
|-
! colspan=&quot;5&quot; |Статыстыка турніру
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Найпасьпяховейшыя ўдзельнікі
!Чэмпіён — '''яшчэ ня вызначаны'''
!Срэбны чэмпіён — '''яшчэ ня вызначаны'''
! colspan=&quot;2&quot; |Паўфіналісты — '''яшчэ ня вызначаныя'''
|-
! colspan=&quot;4&quot; |Чвэрцьфіналісты — '''яшчэ ня вызначаныя'''
|-
!Матчаў згулялі
| colspan=&quot;2&quot; |'''57/310 (з улікам кваліфікацыі)'''
| colspan=&quot;2&quot; |18,39%
|-
!Забілі галоў
| colspan=&quot;2&quot; |'''145 (з улікам кваліфікацыі)'''
| colspan=&quot;2&quot; |2,544 штоматч
|-
!Наведвальнасьць
| colspan=&quot;4&quot; |'''будзе запоўнена па завяршэньні ўсіх матчаў'''
|-
!Найлепшы галеадор
| colspan=&quot;4&quot; |'''''Віктар Баніфэйс Аког({{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]) — 5 мячоў'''''
|-
| colspan=&quot;2&quot; |[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|← 2021—22]]
| colspan=&quot;2&quot; |2022—2023
|''[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2023—2024 гадоў|2023—24 →]]''
|}

== Разьмеркаваньне камандаў па асацыяцыях ==
Усяго 78 камандаў ад 53 з 55 асацыяцый сябраў УЭФА будуць ўдзельнічаць у Лізе Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 (акрамя [[Футбольная асацыяцыя Ліхтэнштайна|Ліхтэнштайна]], бо той не праводзіць нацыянальнае спаборніцтва для адбору на турнір і гэтаксама Расеі, якая атрымала забарону на ўдзел праз [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]]). Рэйтынг асацыяцыяў на аснове [[Табліца Каэфіцыентаў УЭФА|каэфіцыентаў УЭФА]] па выніках камандаў у папярэднія 5 сэзонаў выкарыстоўваецца для вызначэньня колькасьці каманд-удзельніц для кожнай асацыяцыі:

* Першыя 4 асацыяцыі кваліфікуюць прынамсі 4 каманды ў групавы этап Лігі Чэмпіёнаў УЭФА.
* 5-6 асацыяцыі кваліфікуюць 3 каманды ў розыгрыш.
* Кожная з асацыяцый 7—15 месцаў (акрамя Расеі) кваліфікуюць па дзьве каманды.
* Усе асатнія асацыяцыі з 16 па 55 (акрамя Ліхтэнштайна) кваліфікуюць па адной камандзе.
* Пераможцы [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021—22]] і [[Ліга Эўропы УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА 2021—2022]] могуць дадаткова ўступіць у розыгрыш, калі яны не адабраліся ў Лігу Чэмпіёнаў УЭФА праз свае нацыянальныя чэмпіянаты (Напрыклад [[Рэал Мадрыд]] адабраўся ў Лігу Чэмпіёнаў 2022-23 праз Гішпанскую Ля Лігу ў якасьці чэмпіёна, але як пермаможца яшчэ й [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022]] будзе займаць гэты слот, а дублікаванае месца ў групавы этап пяройдзе бронзаваму прызёру 5 асацыяцыі (астатнія зьмяненьні ды зрухі ў кваліфікацыі праз гэнтую замену апісаныя ніжэй у разьдзеле аб разьмеркваньнях). А [[Айнтрахт Франкфурт]] перамог у [[Ліга Эўропы 2021—2022 гадоў|Лізе Эўропы 2021—2022]], праваліўшы адбор ў [[Бундэсьліга|Бундэсьлізе]], заняўшы там адзінаццатае месца, значыць [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт Франктфурт]] атрымае месца ў Лізе Чэмпіёнаў, але колькасьць камандаў, што адправіцца ў эўракубкі ня зьменіцца, таму ў Лігу Эўропы 2022-23 адправіцца толькі [[Уніён Бэрлін|пятая каманда Бундэсьлігі 2021—2022]] (замест двух, як летась), а ў Лігу канфэрэнцыяў 2022-23 толькі [[Фрайбург (футбольны клюб)|шостая каманда Бундэсьлігі 2021—2022]], [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]] стаў сёмай камандай ад нямецкай асацыяцыі, што дапускаецца максімальнай колькасьцю ўдзельнікаў ад адной асацыяцыі ў эўракубках.

=== Рэйтынг асацыяцыяў ===

* (УЭЛ) — дадатковае месца для пераможцы [[Ліга Эўропы УЭФА|Лігі Эўропы УЭФА]].
* (АУС) — адсутнасьць унутранага спаборніцтва для адбору ў Лігу Чэмпіёнаў.
* (ЗАБ) — забарона на ўдзел праз [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]].

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+'''Рэйтынг асацыяцыяў для сэзону Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023'''
|
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Месца
!Асацыяцыя
!Каэфіцыент
!Колькасьць клюбаў
!Нататкі
|-
!1
|{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Ангельшчына]]
|100.569
| rowspan=&quot;4&quot; |4
|
|-
!2
|{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Гішпанія]]
|97.855
|
|-
!3
|{{Сьцяг|Італія}} [[Італія]]
|75.438
|
|-
!4
|{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Нямеччына]]
|73.570
| +1 ([[Ліга Эўропы УЭФА 2021-22|УЭЛ]])
|-
!5
|{{Сьцяг|Францыя}} [[Францыя]]
|56.081
| rowspan=&quot;2&quot; |3
|
|-
!6
|{{Сьцяг|Партугалія}} [[Партугалія]]
|48.549
|
|-
!7
|{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Нідэрлянды]]
|39.200
|2
|
|-
!8
|{{Сьцяг|Расея}} [[Расея]]
|38.382
|0
|(ЗАБ)
|-
!9
|{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Бэльгія]]
|36.500
| rowspan=&quot;7&quot; |2
|
|-
!10
|{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Аўстрыя]]
|35.825
|
|-
!11
|{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Шатляндыя]]
|33.375
|
|-
!12
|{{Сьцяг|Украіна}} [[Украіна]]
|33.100
|
|-
!13
|{{Сьцяг|Турэччына}} [[Турэччына]]
|30.100
|
|-
!14
|{{Сьцяг|Данія}} [[Данія]]
|27.875
|
|-
!15
|{{Сьцяг|Кіпр}} [[Кіпр]]
|27.750
|
|-
!16
|{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Сэрбія]]
|26.750
| rowspan=&quot;4&quot; |1
|
|-
!17
|{{Сьцяг|Чэхія}} [[Чэхія]]
|26.600
|
|-
!18
|{{Сьцяг|Харватыя}} [[Харватыя]]
|26.275
|
|-
!19
|{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Швайцарыя]]
|26.225
|
|}
|
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Месца
!Асацыяцыя
!Каэфіцыент
!Колькасьць клюбаў
!Нататкі
|-
!20
|{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Грэцыя]]
|26.000
| rowspan=&quot;13&quot; |1
|
|-
!21
|{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Ізраіль]]
|24.375
|
|-
!22
|{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Нарвэгія]]
|21.000
|
|-
!23
|{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Швэцыя]]
|20.500
|
|-
!24
|{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Баўгарыя]]
|20.375
|
|-
!25
|{{Сьцяг|Румынія}} [[Румынія]]
|18.200
|
|-
!26
|{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Азэрбайджан]]
|16.875
|
|-
!27
|{{Сьцяг|Казахстан}} [[Казахстан]]
|15.625
|
|-
!28
|{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Вугоршчына]]
|15.500
|
|-
!29
|{{Сьцяг|Беларусь}} [[Беларусь]]
|15.250
|
|-
!30
|{{Сьцяг|Польшча}} [[Польшча]]
|15.125
|
|-
!31
|{{Сьцяг|Славенія}} [[Славенія]]
|14.250
|
|-
!32
|{{Сьцяг|Славаччына}} [[Славаччына]]
|13.625
|
|-
!33
|{{Сьцяг|Ліхтэнштайн}} [[Ліхтэнштайн]]
|9.000
|0
|(АУС)
|-
!34
|{{Сьцяг|Летува}} [[Летува]]
|8.750
| rowspan=&quot;4&quot; |1
|
|-
!35
|{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Люксэмбург]]
|8.250
|
|-
!36
|{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Босьнія і Герцагавіна]]
|8.000
|
|-
!37
|{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Ірляндыя]]
|7.875
|
|}
|
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Месца
!Асацыяцыя
!Каэфіцыент
!Колькасьць клюбаў
!
|-
!38
|{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Паўночная Македонія]]
|7.625
| rowspan=&quot;18&quot; |1
|
|-
!39
|{{Сьцяг|Армэнія}} [[Армэнія]]
|7.375
|
|-
!40
|{{Сьцяг|Латвія}} [[Латвія]]
|7.375
|
|-
!41
|{{Сьцяг|Альбанія}} [[Малдова|Альбанія]]
|7.250
|
|-
!42
|{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Паўночная Ірляндыя]]
|6.958
|
|-
!43
|{{Сьцяг|Грузія}} [[Грузія]]
|6.875
|
|-
!44
|{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[Фінляндыя]]
|6.875
|
|-
!45
|{{Сьцяг|Малдова}} [[Латвія|Малдова]]
|6.875
|
|-
!46
|{{Сьцяг|Мальта}} [[Мальта]]
|6.375
|
|-
!47
|{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[Фарэрскія астравы]]
|6.125
|
|-
!48
|{{Сьцяг|Косава}} [[Косава]]
|5.833
|
|-
!49
|{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Гібральтар]]
|5.666
|
|-
!50
|{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Чарнагорыя]]
|5.000
|
|-
!51
|{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Ўэйлз]]
|5.000
|
|-
!52
|{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Ісьляндыя]]
|4.875
|
|-
!53
|{{Сьцяг|Эстонія}} [[Эстонія]]
|4.750
|
|-
!54
|{{Сьцяг|Андора}} [[Андора]]
|3.331
|
|-
!55
|{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Сан-Марына]]
|1.166
|
|}
|}

=== Разьмеркаваньне ===
Далей прадстаўляем ліст допуску на гэты сэзон. Трымацель тытулу Лігі Чэмпіёнаў [[Рэал Мадрыд|Рэал]] гарантаваў сабе ўдзел у групавым этапе Лігі Чэмпіёнаў што праз перамогу ў пяпярэднім [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|розыгрышу]], што праз атрыманьне чэмпіёнства ў гішпанскай Ля Лізе, таму наступныя зьмяненьні адпаведна адбыліся ў месцах разьмеркаваньняў сярод іншых удзельнікаў «ніжэйшых» (па рэйтынгу) лігаў, падобным чынам на зьмяненьні паўплывала [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]], падсумоўваючы зьмены:

* Чэмпіёны 11 і 12 асацыяцый (Шатляндыі ды Ўкраіны адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з групавога этапу замест раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф (чэмпіёнскага шляху).
* Чэмпіёны 13 і 14 асацыяцый (Турэцкай ды Дацкай адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з раўнду плэй-оф кваліфікацыйнага плэй-оф замест трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху).
* Чэмпіёны 15 і 16 асацыяцый (Кіпру ды Сэрбіі адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з трэцяга кваліфікацыйнага раўнду замест другога кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху).
* Чэмпіёны 18, 19, 20 ды 21 асацыяцый (Харвацкай, Швайцарскай, Грэцкай ды Ізраільскай адпаведна) уступаюць у розыгрыш з другога кваліфікацыйнага раўнду замест першага кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху).
* Срэбныя чэмпіёны 10 і 11 асацыяцый (Аўстрыі й Шатляндыі адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з трэцяга кваліфікацыйнага раўнду замест другога кваліфікацыйнага раўнду (шляху прадстаўнікоў ліг).

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Ліст допуску на сэзон Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023
! colspan=&quot;2&quot; |
!Каманды ўступаючыя на гэтым этапе ў розыгрыш
!Каманды, што трапілі сюды з папярэдняга раўнду
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Папярэдні раўнд
(4 каманды)
|
* 4 чэмпіёны з асацыяцыяў 52—55
|
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Першы кваліфікацыйны раўнд
(30 камандаў)
|
* 29 чэмпіёнаў з асацыяцыяў 22—51 (акрамя Ліхтэнштайну)
|
* 1 пераможца папярэдняга раўнду
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Другі кваліфікацыйны раўнд
(24 камандаў)
!Шлях чэмпіёнаў
(20 камандаў)
|
* 5 чэмпіёнаў з асацыяцыяў 17—21
|
* 15 пераможцаў першага кваліфікацыйнага раўнду
|-
!Шлях прадстаўнікоў лігаў
(4 камандаў)
|
* 4 срэбных чэмпёны з асацыяцыяў 12—15
|
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Трэці кваліфікацыйны раўнд
(20 камандаў)
!Шлях чэмпіёнаў
(12 камандаў)
|
* 2 чэмпіёны з асацыяцыяў 15—16
|
* 10 пераможцаў другога кваліфікацыйнага раўнду (па шляху чэмпіёнаў)
|-
!Шлях прадстаўнікоў лігаў
(8 камандаў)
|
* 4 срэбныя чэмпіёны з асацыяцыяў 7—11 (акрамя Расеі)
* 2 бронзавыя прызёры з асацыяцыяў 5—6
|
* 2 пераможцы другога кваліфікацыйнага раўнду (па шляху прадстаўнікоў лігаў)
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Раўнд кваліфікацыі плэй-оф
(12 камандаў)
!Шлях чэмпіёнаў
(8 камандаў)
|
* 2 чэмпіёны з асацыяцыяў 13—14
|
* 6 пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (па шляху чэмпіёнаў)
|-
!Шлях прадстаўнікоў лігаў
(4 каманды)
|
|
* 4 пераможцы трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (па шляху прадстаўнікоў лігаў)
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Групавы этап
(32 каманды)
|
* Уладальнік тытулу чэмпіёна лігі Эўропы
* 11 чэмпіёнаў з асацыяцый 1-12 (акрамя Расеі)
* 6 срэбных чэмпіёнаў з асацыяцыяў 1-6
* 4 бронзавыя прызёры з асацыяцыяў 1-4
* 4 уладальнікі чацьвёртых месцаў з асацыяцыяў 1-4
|
* 4 пераможцы раўнду плэй-оф (па шляху чэмпіёнаў)
* 2 пераможцы раўнду плэй-оф (па шляху прадстаўнікоў лігаў)
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Плэй-оф асноўнай часткі
(16 камандаў)
|
|
* 8 пераможцаў груповога этапу
* 8 срэбных пераможцаў групавога этапу
|}

=== Каманды-ўдзельнікі ===
Пазнакі ў дужках паказваюць якім чынам кожная каманда кваліфікавалася на свой пачатковы раўнд у турніры:

* ЛЧ: Уладальнік Чэмпіёнскага тытулу Лігі Чэмпіёнаў.
* ЛЭ: Уладальнік Чэмпіёнскага тытулу Лігі Эўропы.
* 1-ы(-ая, -ае), 2-і(-ая, -ое), 3-і(-яя, -яе), 4-ы(4-ая, 4-ае) і г. д.: пазіцыя ва ўласнай лізе папярэдняга сезону.
* Прп-: пазіцыі ў лігах праз прыпыненьне папярэдніх сезонаў былі вызначаныя нацыянальнымі асацыяцыямі; усе каманды падлягалі зацьвярджэньню УЭФА ў адпаведнасьці з рэкамендацыямі для ўдзелу ў эўрапейскіх спаборніцтвах.

Другі кваліфікацыйны раўнд, трэці кваліфікацыйны раўнд і раўнд плэй-оф былі падзеленыя на Чэмпіёнскі Шлях ('''ЧШ''') ды Шлях Прадстаўнікоў Лігаў ('''ШПЛ''').

Колерам паказаны працягваньне ўдзелу ў розыгрышы, або спыненьне онлайн, падчас правядзеньня турніру.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Колер
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |Каманда выбыла з розыгрышу
|-
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |Каманда пасьпяхова прасоўваецца па розыгрышы, або рыхтуецца ўступіць у яго
|-
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |Каманда ўступіць у розыгрыш неўзабаве
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Кваліфікацыя каманд у Лігу Чэмпіёнаў УЭФА 2022-23
! colspan=&quot;2&quot; |Раўнд уступленьня
! colspan=&quot;4&quot; |Каманды
|-
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;7&quot; |Групавы этап
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; | {{Сьцяг|Гішпанія}} [[Рэал Мадрыд|Рэал]] ([[Мадрыд]]) (1-ы)&lt;sup&gt;ЛЧ&lt;/sup&gt;
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; | {{Сьцяг|Нямеччына}} [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]] ([[Франкфурт-на-Майне|Франкфурт]]) (ЛЭ)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Манчэстэр Сіці|Сіці]] ([[Манчэстэр]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]] (2-і)
|-
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] ([[Лёндан]]) (3-і)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Тотэнгэм Готспур]] ([[Лёндан]]) (4-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]] (2-ая)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]] ([[Мадрыд]]) (3-і)
|-
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]] (4-ая)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Італія}} [[Мілян (футбольны клюб)|Мілян]] (1-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Італія}} [[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэрнацыянале]] ([[Мілян]]) (2-і)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Італія}} [[Напалі Нэапаль|Напалі]] ([[Нэапаль]]) (3-і)
|-
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Італія}} [[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]] ([[Турын]]) (4-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]] ([[Мюнхэн]]) (1-ая)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Барусія Дортмунд|Барусія]] ([[Дортмунд]]) (2-ая)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баер Левэркузэн|Баер 04]] ([[Левэркузэн]]) (3-і)
|-
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[РБ Ляйпцыг (футбольны клюб)|РБ]] ([[Ляйпцыг]]) (4-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Францыя}} [[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]] ([[Парыж]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Францыя}} [[Алімпік Марсэль|Алімпік]] ([[Марсэль]]) (2-і)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Порту (футбольны клюб)|Порту]] (1-ае)
|-
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Спортынг Лісабон|Спортынг]] ([[Лісабон]]) (2-і)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Аякс Амстэрдам|Аякс]] ([[Амстэрдам]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Бруге (футбольны клюб)|Бруге]] (1-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Рэд Бул Зальцбург|Рэд Бул]] ([[Зальцбург]]) (1-ы)
|-
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Сэлтык Глазга|Сэлтык]] ([[Глазга]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Украіна}} [[Шахтар Данецк|Шахтар]] ([[Данецк]]) (Прп-1-ы)
| colspan=&quot;3&quot; |
|-
! colspan=&quot;6&quot; |
|-
!Плэй-оф кваліфікацыі
!ЧШ
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспор]] ([[Трабзон]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Данія}} [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]] (1-ы)
| colspan=&quot;2&quot; |
|-
! colspan=&quot;6&quot; |
|-
! rowspan=&quot;3&quot; |Трэці кваліфікацыйны раўнд
!&lt;abbr&gt;ЧШ&lt;/abbr&gt;
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Кіпр}} [[Апалён Лімасол|Апалён]] ([[Лімасол]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]]) (1-ая)
| colspan=&quot;2&quot; |
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |&lt;abbr&gt;ШПЛ&lt;/abbr&gt;
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Францыя}} [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]]) (3-яе)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]]) (3-яя)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]]) (2-і)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль]] ([[Брусэль]]) (2-і)
|-
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Штурм Грац|Штурм]] ([[Грац]]) (2-і)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]]) (2-і)
| colspan=&quot;2&quot; |
|-
! colspan=&quot;6&quot; |
|-
! rowspan=&quot;3&quot; |Другі кваліфікацыйны раўнд
! rowspan=&quot;2&quot; |&lt;abbr&gt;ЧШ&lt;/abbr&gt;
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]]) (1-ая)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]]) (1-ае)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Цюрых (футбольны клюб)|Цюрых]] (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]]) (1-ы)
|-
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]]) (1-ае)
|
| colspan=&quot;2&quot; |
|-
!&lt;abbr&gt;ШПЛ&lt;/abbr&gt;
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]]) (Прп-2-ое)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Фэнэрбахчэ Стамбул|Фэнэрбахчэ]] ([[Стамбул]]) (2-ое)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]]) (2-і)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Кіпр}} [[АЕК Лярнака|АЕК]] ([[Лярнака]]) (2-і)
|-
! colspan=&quot;6&quot; |
|-
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;8&quot; |Першы кваліфікацыйны раўнд
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] (1-ае)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Румынія}} [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока]]) (1-ы)
|-
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Казахстан}} [[Табол Кастанай|Табол]] ([[Кастанай]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Беларусь}} [[Шахцёр Салігорск|Шахцёр]] ([[Салігорск]]) (1-ы)
|-
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Польшча}} [[Лех Познань|Лех]] ([[Познань]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Славенія}} [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]] (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Славаччына}} [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]]) (1-ы)
|-
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Зрынскі Мостар|Зрынскі]] ([[Мостар]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]]) (1-ыя)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]]) (1-ыя)
|-
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Латвія}} [[Рыская футбольная школа]] ([[Рыга]]) (1-ая)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Альбанія}} [[Тырана (футбольны клюб)|Тырана]] (1-ая)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]]) (1-ы)
|-
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Грузія}} [[Дынама Батумі|Дынама]] ([[Батумі]]) (1-ае)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Мальта}} [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] ([[Паола]]) (1-ы)
|-
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[КІ Кляксьвік|КІ]] ([[Кляксьвік]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Косава}} [[Балкані Сухарэка|КФ Балкані]] ([[Сухарэка]]) (1-ыя)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Сут’еска Нікшыч|Сут’еска]] ([[Нікшыч]]) (1-ая)
|-
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Нью-Сэйнтс Освэстры|Нью-Сэйнтс]] ([[Освэстры]]) (1-ыя)
|
|
|
|-
! colspan=&quot;6&quot; |
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Папярэдні раўнд
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Эстонія}} [[Левадыя Талін|Левадыя]] ([[Талін]]) (1-ая)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Андора}} [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Ля Фіярыта Монтэджардана|Ля Фіярыта]] ([[Монтэджардына|Монтэджардана]]) (1-ая)
|}
Заўвагі:

# '''[[Расея]]:''' 28 лютага 2022 году расейскія футбольныя клюбы й зборныя былі адхілены ад спаборніцтваў ФІФА і УЭФА праз уварваньне Расеі ва Ўкраіну ў 2022 годзе. 2 траўня 2022 году УЭФА пацьвердзіла, што расейскія клюбы будуць выключаныя са спаборніцтваў УЭФА 2022—2023 гадоў.
# '''[[Ліхтэнштайн]]:''' Сем камандаў афіляваных зь Ліхтэнштайнскай футбольнай федэрацыяй гуляюць у Швайцарскай футбольнай лізе, адпаведна адбор праходзіць па Швайцарскай квоце. Адзінае эўрапейскае спаборніцтва, куда могуць трапіць удзельнікі празь Ліхтэнштайнскую асацыяцыю — Футбольны кубак Ліхтэнштайна, пераможцы якога кваліфікуюцца ў [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА|Лігу Канфэрэнцыяў УЭФА]].
# '''[[Украіна]]:''' Украінская Прэм’ер-ліга 2021-22 гадоў была спыненая праз расейскае ўварваньне ва Ўкраіну ў 2022 годзе. Дзьве лепшыя каманды лігі на момант спыненьня (данецкі «Шахтар» і кіеўскае «Дынама») былі абраныя Ўкраінскай асацыяцыяй футболу для ўдзелу ў Лізе чэмпіёнаў УЭФА 2022-23 гадоў.

== Расклад матчаў ==
Усім матчам былі разьмеркаваныя гульнявыя дні ў аўторак ды сераду, акрамя фіналу папярэдняга раўнду, які мусіў прайсьці ў пятніцу.

Усе лёсаваньні мусяць прайсьці ў штаб-кватэры УЭФА ў швайцарскім [[Ньён]]е, за выключэннем лёсаваньня групавога этапу, якое адбудзецца ў [[Стамбул]]е, [[Турэччына]].
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Расклад матчаў на Лігу чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023
!Фаза
!Раўнд
!Лёсаваньне
!Першы матч
!Другі матч
|-
| rowspan=&quot;4&quot; |Кваліфікацыя
|Папярэдні раўнд
|7 чэрвеня 2022
|21 чэрвеня 2022 (паўфіналы)
|24 чэрвеня 2022 (фінал)
|-
|Першы кваліфікацыйны раўнд
|14 чэрвеня 2022
|5—6 ліпеня 2022
|12—13 ліпеня 2022
|-
|Другі кваліфікацыйны раўнд
|15 чэрвеня 2022
|19—20 ліпеня 2022
|26—27 ліпеня 2022
|-
|Трэці кваліфікацыйны раўнд
|18 ліпеня 2022
|2—3 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|Плэй-оф
|Кваліфікацыйны плэй-оф
|2 жніўня 2022
|16—17 жніўня 2022
|23—24 жніўня 2022
|-
| rowspan=&quot;6&quot; |Групавы этап
|1 гульнявы дзень
| rowspan=&quot;6&quot; |25 жніўня 2022
| colspan=&quot;2&quot; |6—7 верасьня 2022
|-
|2 гульнявы дзень
| colspan=&quot;2&quot; |13—14 верасьня 2022
|-
|3 гульнявы дзень
| colspan=&quot;2&quot; |4—5 кастрычніка 2022
|-
|4 гульнявы дзень
| colspan=&quot;2&quot; |11—12 кастрычніка 2022
|-
|5 гульнявы дзень
| colspan=&quot;2&quot; |25—26 кастрычніка 2022
|-
|6 гульнявы дзень
| colspan=&quot;2&quot; |1—2 лістапада 2022
|-
| rowspan=&quot;4&quot; |Гульні на вылет
|Раўнд шаснаццаці
|7 лістапада 2022
|14-15 і 21—22 лютага 2023
|7-8 і 14—15 сакавіка 2023
|-
|Чвэрцьфіналы
| rowspan=&quot;3&quot; |17 сакавіка 2023
|11—12 красавіка 2023
|18—19 красавіка 2023
|-
|Паўфіналы
|9—10 траўня 2023
|16—17 траўня 2023
|-
|Фінал
| colspan=&quot;2&quot; |10 чэрвеня 2023 году на «[[Алімпійскі стадыён Ататурка|Алімпійскім стадыёне Ататурка]]» у [[Стамбул]]е.
|}

== Кваліфікацыйныя раўнды ==

=== Папярэдні раўнд ===
Лёсаваньне адбылося па раскладзе 7 чэрвеня. Удзельнічаць маюцца ў папярэднім раўндзе чатыры каманды. Пасеў камандаў для лёсаваньня быў заснаваны на іх клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022 году з двума пасеянымі і двума непасеянымі. Усе матчы пройдуць на стадыёне Вікінгура ў Рэйк’явіку, Ісьляндыя.

Пераможца пяпярэдняга раўнду праходзе ў першы кваліфікацыйны раўнд. Пераможаныя ўдзельнікі папярэдняга раўнду аўтаматычна пяройдуць у другі кваліфікацыйны раўнд чэмпіёнскага шляху [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА 2022-23|Лігі Канфэрэнцыяў УЭФА]].
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!Лік
!Каманда 2
!Галы й галеадоры
|-
! colspan=&quot;3&quot; |Паўфіналы
!
|-
|{{Сьцяг|Эстонія}} [[Левадыя Талін|Левадыя]] ([[Талін]])
|1-6
|{{Сьцяг|Ісьляндыя}}''' [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]])'''
|[[Закарыя Бегларышвілі|Бегларышвілі]] 6' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:0), [[Даглес Макляган|Макляган]] 10' (1:1), [[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 27' (1:2), [[Халдур Шмаўры Сыгурдсан|Сыгурдсан]] 45' (1:3), [[Мікалай Андрэас Гансэн|Гансэн]] 49' (1:4), [[Гэльгі Гуд’ёнсан|Гуд’ёнсан]] 71' (1:5), [[Юліўс Магнусан|Магнусан]] 77' (1:6)
|-
|{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Ля Фіярыта Монтэджардана|Ля Фіярыта]] ([[Монтэджардына|Монтэджардана]])
|1-2
|{{Сьцяг|Андора}}''' [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]])'''
|[[Даніла Эзэкіэль Рынальдзі|Рынальдзі]] 45+2' (1:0), [[Хэніс Сальдэвіля Сольдуга|Сальдэвіля]] 55' (1:1), 66' (1:2)
|-
! colspan=&quot;3&quot; |Фінал
!
|-
|{{Сьцяг|Андора}} [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]])
|0-1
|{{Сьцяг|Ісьляндыя}}''' [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]])'''
|[[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 68' (0:1)
|}

=== Першы кваліфікацыйны раўнд ===
Лёсаваньне першага кваліфікацыйнага раўнду прайшло 14 чэрвеня 2022 году. Першым матчам наканавана 6 й 7 ліпеня, а матчам у адказ — 12 й 13 ліпеня 2022 году.

Пераможцы двубою накіроўваюцца ў другі раўнд кваліфікацыі па Шляху Чэмпіёнаў. Пераможаным наканавана перавесьціся ў другі раўнд кваліфікацыі [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА 2022—2023|Лігі канфэрэнцыяў]] на Шлях Чэмпіёнаў.
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
!Галы й галеадоры
!
!
!
!
!Удзельнікі пасьляматчавых пэнальці
|-
|{{Сьцяг|Армэнія}}''' [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]])'''
|2:2 (4:3){{Заўвага|назва=пэнальці}}
|{{Сьцяг|Румынія}} [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока]])
|0:0
|2:2{{Заўвага|назва=д.ч.}}
|1. —
2.[[Бісмарк Аджэй-Баатэнг|Нана]] 6' (0:1), [[Зоран Гаіч|Гаіч]] 89' (1:1), [[Клаўдыю Адрыян Міхай Петрыла|Петрыла]] 94' (1:2), [[Зоран Гаіч|Гаіч]] 119' (2:2)
| colspan=&quot;6&quot; |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Яўген Кочук|Кочук]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Артак Даш'ян|Даш'ян]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Аванес Арутунян|Арутунян]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Артур Авагян|Авагян]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;|лік=4-3|кам2={{пэнгол}}[[Марка Дуганджыч|Дуганджыч]]&lt;br /&gt;{{пэнміма}}[[Клаўдыю Адрыян Міхай Петрыла|Петрыла]] &lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Андрэй Бурка|Бурка]] &lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Карла Мухар|Мухар]] &lt;br /&gt;{{пэнміма}}[[Марыё Хорхэ Маліка Паўліна|Камора]]}}
|-
|{{Сьцяг|Славенія}}''' [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]]'''
|2:0{{Заўвага|Пераможаны ў гэтым двубоі перайшоў у 3 кваліфікацыйны этап Лігі Канфэрэнцыяў 2022—2023.|name=&quot;нюанс цякучага кваліфікацыйнага этапу&quot;}}
|{{Сьцяг|Беларусь}} [[Шахцёр Салігорск|Шахцёр]] ([[Салігорск]])
|0:0
|2:0
| colspan=&quot;7&quot; |1. —
2.[[Рока Батурына|Батурына]] 12' (1:0), 56' (2:0)
|-
|{{Сьцяг|Баўгарыя}}''' [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])'''
|3:0
|{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Сут’еска Нікшыч|Сут’еска]] ([[Нікшыч]])
|2:0
|1:0
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Алекс Сантана|Сантана]] 74' (1:0), [[Матыяс Фабіян Тысэра|Тысэра]] 90+1' (2:0)
2.[[П'ерас Сатырыю|Сатырыю]] 53' (3:0)
|-
|{{Сьцяг|Люксэмбург}}''' [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]])'''
|3:1
|{{Сьцяг|Альбанія}} [[Тырана (футбольны клюб)|Тырана]]
|1:0
|2:1
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Магсан Хасан Нэдэр|Нэдэр]] 71' (1:0)
2.[[Філіп Боіч|Боіч]] 49' (2:0), [[Дэйвід Сінані|Сінані]] 61' (3:0), [[Рэдан Джыджа|Джыджа]] 78' (3:1)
|-
|{{Сьцяг|Казахстан}} [[Табол Кастанай|Табол]] ([[Кастанай]])
|1:5
|{{Сьцяг|Вугоршчына}}''' [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])'''
|0:0
|1:5
| colspan=&quot;7&quot; |1. —
2.[[Адама Малюда Траарэ|Траарэ]] 4' (0:1), 17' (0:2), [[Айса Лайдуні|Лайдуні]] 21' (0:3), [[Ігар Сяргееў|Сяргееў]] 23' (1:3), [[Форчун Басі|Басі]] 74' (1:4), 90+1' (1:5)
|-
|{{Сьцяг|Швэцыя}}''' [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]]'''
|6:5
|{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]])
|3:2
|3:3
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Мартын Ульсан|Ульсан]] 16' (1:0), [[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 38' (1:1), [[Уля Тойванэн|Тойванэн]] 42' (2:1), [[Вэлька Бірманчэвіч|Бірманчэвіч]] 84' (3:1), [[Гэльгі Гуд’ёнсан|Гуд’ёнсан]] 90+3' (3:2)
2.[[Карл Фрыдлейфур Гунарсан|Гунарсан]] 15' (3:3), [[Вэлька Бірманчэвіч|Бірманчэвіч]] 34' (4:3), [[Фэлікс Бэіма|Бэіма]] 44' (5:3), [[Андэрс Крыстыянсэн|Крыстыянсэн]] 49' (6:3), [[Мікалай Андрэас Гансэн|Гансэн]] 56' (6:4), [[Карл Фрыдлейфур Гунарсан|Гунарсан]] 75' (6:5)
|-
|{{Сьцяг|Косава}} [[Балкані Сухарэка|КФ Балкані]] ([[Сухарэка]])
|1:2
|{{Сьцяг|Летува}}''' [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])'''
|1:1
|0:1{{Заўвага|назва=д.ч.}}
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Назьмі Грыпшы|Грыпшы]] 15' (1:0), [[Олівэр Баф|Баф]] 25' (1:1)
2.[[Кегіндэ Матыяс Аевусі|Аевусі]] 97' (1:2)
|-
|{{Сьцяг|Фінляндыя}}''' [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]])'''
|2:2{{Заўвага|name=&quot;нюанс цякучага кваліфікацыйнага этапу&quot;}}(5:4){{Заўвага|Для выяўленьня пераможцы каманды білі пэнальці|назва=пэнальці}}
|{{Сьцяг|Латвія}} [[Рыская футбольная школа]] ([[Рыга]])
|1:0
|1:2{{Заўвага|Для выяўленьня пераможцы быў задзейнічаны дадатковы час у два таймы па 15 хвілінаў|назва=д.ч.}}
|1.[[Мануэль Мартыч|Мартыч]] 11' (1:0)
2.[[Артур Зюзінc|Зюзінc]] 48' (1:1), [[Стэфан Паніч|Паніч]] 56' (1:2), [[Мурыля Энрыке дэ Араўха Сантас|Мурыля]] 75' (2:2)
| colspan=&quot;6&quot; |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Сантэры Вяянянен|Вяянянен]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Мурыля Энрыке дэ Араўха Сантас|Мурыля]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Боян Радулавіч|Радулавіч]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Фабіян Сэрарэнс|Сэрарэнс]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Каспэр Тэрха|Тэрха]]{{пэнгол}}|лік=5-4|кам2={{пэнгол}}[[Віталь Ягадзінскіс|Ягадзінскіс]]&lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Таміслаў Шарыч|Шарыч]] &lt;br /&gt;{{пэнміма}}[[Стэфан Паніч|Паніч]] &lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Жыга Ліпушчак|Ліпушчак]] &lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Пётр Марэш|Марэш]]}}
|-
|{{Сьцяг|Нарвэгія}}''' [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]'''
|4:3
|{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[КІ Кляксьвік|КІ]] ([[Кляксьвік]])
|3:0
|1:3
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 11' (1:0), 31' (2:0), 58' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (3:0)
2.[[Мэдс Бо Мікэльсэн|Мікэльсэн]] 12' (3:1), [[Якуп Біскопсту Андрэасэн|Андрэасэн]] 20' (3:2), [[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 55 ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (4:2), [[Якуп Біскопсту Андрэасэн|Андрэасэн]] 85' (4:3)
|-
|{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Нью-Сэйнтс Освэстры|Нью-Сэйнтс]] ([[Освэстры]])
|1:2
|{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}}''' [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]])'''
|1:0
|0:2{{Заўвага|назва=д.ч.}}
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Раян Бробэл|Бробэл]] 57' (1:0)
2.[[Джэймі Малгры|Малгры]] 90+4' (1:1), [[Ітан Дэвайн|Дэвайн]] 95' (1:2)
|-
|{{Сьцяг|Ірляндыя}}''' [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]])'''
|3:0
|{{Сьцяг|Мальта}} [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] ([[Паола]])
|3:0
|0:0
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Ронан Фін|Фін]] 25' (1:0), [[Дылан Ўотс|Ўотс]] 40' (2:0), [[Роры Гэфні|Гэфні]] 78' (3:0)
2.—
|-
|{{Сьцяг|Польшча}} [[Лех Познань|Лех]] ([[Познань]])
|2:5
|{{Сьцяг|Азэрбайджан}}''' [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])'''
|1:0
|1:5
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Мікаэль Ісгак|Ісгак]] 41' (1:0)
2.[[Крыстафэр Вэльдэ|Вэльдэ]] 1' (2:0), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 14' (2:1), [[Філіп Азобіч|Азобіч]] 42' (2:2), [[Кэвін Давід Мэдына Рэнтэрыя|Мэдына]] 56' (2:3), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 74' (2:4), [[Абас Гусэйнаў|Гусэйнаў]] 77' (2:5)
|-
|{{Сьцяг|Паўночная Македонія}}''' [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]])'''
|3:2
|{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]])
|3:0
|0:2
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Мамаду Данфа|Данфа]] 11' (1:0), [[Сандэй Адэтунджы|Адэтунджы]] 28' (2:0), [[Скот Ўайзмэн|Ўайзмэн]] 62' ([[Аўтагол|аўта]]) (3:0)
2.[[Хуан Франсіска Гарсія Пенья|Хуанфры]] 32' (3:1), [[Лі Гэнры Касьяр|Касьяр]] 69 (3:2)
|-
|{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Зрынскі Мостар|Зрынскі]] ([[Мостар]])
|0:1
|{{Сьцяг|Малдова}}''' [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])'''
|0:0
|0:1
| colspan=&quot;7&quot; |1. —
2.[[Ігар Савіч|Савіч]] 22' ([[Аўтагол|аўта]]) (0:1)
|-
|{{Сьцяг|Славаччына}}''' [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]])'''
|2:1
|{{Сьцяг|Грузія}} [[Дынама Батумі|Дынама]] ([[Батумі]])
|0:0
|2:1{{Заўвага|назва=д.ч.}}
| colspan=&quot;7&quot; |1. —
2.[[Зурыка Давіташвілі|Давіташвілі]] 104' (0:1), [[Тыгран Барсэгян|Барсэгян]] 115' (1:1), [[Іван Шапоньчык|Шапоньчык]] 120+3' (2:1)
|}

=== Другі кваліфікацыцны раўнд ===
Лёсаваньне другога кваліфікацыйнага раўнду адбылося 15 чэрвеня 2022 году. Першым матчам наканавана 19 й 20 ліпеня, а матчам у адказ — 26 й 27 ліпеня 2022 году адпаведна.

Пераможцы двубою кваліфікуюцца ў трэці раўнд адпаведнага шляху. Пераможаныя на чэмпіёнскім шляху адпраўляюцца ў чэмпіёнскі шлях трэцяга кваліфікацыйнага раўнду [[Ліга Эўропы УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]], у той жа час астатнія са шляху прадстаўнікоў лігі адпраўляюцца ў частку шляху прадстаўнікоў лігі трэцяга кваліфікацыйнага раўнду [[Ліга Эўропы УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]].
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
!Галы й галеадоры
|+Чэмпіёнскі шлях
|'''{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])'''
|5:3
|{{Сьцяг|Славаччына}} [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]])
|1:2
|4:1
|1.[[Крыстафэр Закарыясэн|Закарыясэн]] 70' (1:0), [[Гурам Кашыа|Кашыа]] 81' (1:1), [[Тыгран Барсэгян|Барсэгян]] 86' (1:2)
2.[[Франк Балі|Балі]] 20' (2:2), [[Крыстафэр Закарыясэн|Закарыясэн]] 31' (3:2), [[Вэрнан ДэМарка Марлякі|ДэМарка]] 70' (3:3), [[Адама Малюда Траарэ|Траарэ]] 89' (4:3), [[Айса Лайдуні|Лайдуні]] 90+5' (5:3)
|-
|'''{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])'''
|3:2
|{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]])
|2:2
|1:0
|1.[[Кэвен да Сілва Інасіў|Кэвен]] 25' (0:1), [[Арыян Адэмі|Адэмі]] 44' (1:1), [[Бруна Пэткавіч|Пэткавіч]] 86' (2:1), [[Рэнальда Сефас|Сефас]] 89' (2:2)

2.[[Арыян Адэмі|Адэмі]] 47' (3:2)
|-
|'''{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])'''
|5:4
|{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Цюрых (футбольны клюб)|Цюрых]]
|3:2
|2:2{{Заўвага|назва=д.ч.}}
|1.[[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 17' (1:0), [[Ібраіма Ваджы|Ваджы]] 36' (2:0), 65' (3:0), [[Ліндрыт Камбэры|Камбэры]] 65' (3:1), [[Мірлінд Крэзью|Крэзью]] 85' (3:2)
2.[[Максім Мядзьведзеў|Мядзьведзеў]] 4' ([[Аўтагол|аўта]]) (3:3), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 56' (4:3), [[Іван Сантыні|Сантыні]] 90+6' (4:4), [[Авусі Квабэна|Авусі]] 98 (5:4)
|-
|{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]])
|1:7
|'''{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]])'''
|1:2
|0:5
|1.[[Томаш Хоры|Хоры]] 6' (0:1), [[Боян Радулавіч|Радулавіч]] 50' (1:1), [[Ян Копіц|Копіц]] 57' (1:2)

2.[[Лудэк Пэрніца|Пэрніца]] 11' (1:3), [[Ян Сыкара|Сыкара]] 21' (1:4), [[Лукаш Гэйда|Гэйда]] 31' (1:5), [[Ян Сыкара|Сыкара]] 76' (1:6), [[Ян Клімент|Клімент]] 84' (1:7)
|-
|{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]])
|1:8
|'''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]'''
|1:0
|0:8
|1.[[Кірк Міляр|Міляр]] 83' (1:0)
2.[[Гуга Вэтлесан|Вэтлесан]] 7' (1:1), [[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 21' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:2), [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 23' (1:3), [[Ульрык Салтнэс|Салтнэс]] 29' (1:4), [[Рунар Эспэйорд|Эспэйорд]] 52' (1:5), [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 54' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:6), [[Альфонс Сампстэд|Сампстэд]] 73' (1:7), [[Рунар Эспэйорд|Эспэйорд]] 88' (1:8)
|-
|'''{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])'''
|3:0
|{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]]
|1:0
|2:0
|1.[[Фаб'ен Урэга|Урэга]] 49' (1:0)
2.[[Кегіндэ Матыяс Аевусі|Аевусі]] 34' (2:0), [[Рэнан Алівэйра|Алівэйра]] 52' (3:0)
|-
|'''{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])'''
|4:2
|{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]])
|3:0
|1:2
|1.[[П'ерас Сатырыю|Сатырыю]] 26' (1:0), 35' (2:0), [[Ігар Тыяга Насымента Радрыгес|Тыяга]] 90+4' (3:0)

2.[[Аарон Грын|Грын]] 21' (3:1), [[Айдама Эмаку|Эмаку]] 88' (3:2), [[Каўлі Алівэйра Соўза|Каўлі]] 90+4' (4:2)
|-
|{{Сьцяг|Славенія}} [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]]
|0:1
|'''{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])'''
|0:0
|0:1
|1. —

2.[[Мамо Янсанэ|Янсанэ]] 90+2' (0:1)
|-
|'''{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]])'''
|5:1
|{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]])
|1:1
|4:0
|1.[[Філіп Аксель Фрыгаст Цынкернагэль|Цынкернагэль]] 7' (0:1), [[Долеў Хазіза|Хазіза]] 90+2' (1:1)
2.[[Цярон Чэры|Чэры]] 5' (2:1), [[Францьдзі П'ера|П’ера]] 61' (3:1), 65' (4:1), [[Мухамад Абу Фана|Абу Фана]] 86' (5:1)
|-
|'''{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]])'''
|4:2
|{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]])
|0:1
|4:1
|1.[[Самір Хаджы|Хаджы]] 72' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (0:1)

2.[[Магсан Хасан Нэдэр|Нэдэр]] 21' (0:2), [[Карлёс Джэмісан Тэлес дос Сантас Жуніёр|Жуніньё]] 24' (1:2), [[Лука Юрычыч|Юрычыч]] 53' (2:2), [[Юзуф Атубанджа|Атубанджа]] 75' (3:2), [[Лука Юрычыч|Юрычыч]] 85' (4:2)
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
!Галы й галеадоры
!
!
!Удзельнікі пасьляматчавых пэнальці
|+Шлях прадстаўнікоў лігі
|'''{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]])'''
|2:2 (4:3){{Заўвага|назва=пэнальці}}
|{{Сьцяг|Кіпр}} [[АЕК Лярнака|АЕК]] ([[Лярнака]])
|1:1
|1:1{{Заўвага|назва=д.ч.}}
|1.[[Адам Дзюрча|Дзюрча]] 81' (0:1), [[Эрык Сьвятчанка|Сьвятчанка]] 84' (1:1)

2.[[Віктар Алатунджы|Алатунджы]] 9' (1:2), [[Гэнрык Дальсгор|Дальсгор]] 12' (2:2)
| colspan=&quot;3&quot; |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Гэнрык Дальсгор|Дальсгор]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Піёнэ Сыста|Сыста]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Олівэр Сёрэнсэн|Сёрэнсэн]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Нікаляс Дур|Дур]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Соры Каба|Каба]]{{пэнміма}}|лік=4:3|кам2={{пэнміма}}[[Омры Альтман|Альтман]]&lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Хрвое Мілічавіч|Мілічавіч]] &lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Хасэ Рома|Рома]] &lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Бруна Гама|Гама]] &lt;br /&gt;{{пэнміма}}[[Густаву Ледыш|Ледыш]]}}
|-
|'''{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]])'''
|2:1
|{{Сьцяг|Турэччына}} [[Фэнэрбахчэ Стамбул|Фэнэрбахчэ]] ([[Стамбул]])
|0:0
|2:1{{Заўвага|назва=д.ч.}}
| colspan=&quot;4&quot; |1.—
2.[[Віталь Буяльскі|Буяльскі]] 57' (1:0), [[Атыла Салаі|Салаі]] 89' (1:1), [[Аляксандар Караваеў|Караваеў]] 114' (2:1)
|}

=== Трэці кваліфікацыйны раўнд ===
Лёсаваньне трэцяга кваліфікацыйнага раўнду адбылося 18 ліпеня 2022 году а 13 гадзіны па Менскаму часе. Усяго 20 камандам наканаваны ўдзел у трэцім кваліфікацыйным раўндзе. Яны падзеленыя на 2 шляхі:

* '''Чэмпіёнскі шлях''' (12 камандаў)
* '''Шлях прадстаўнікоў лігі''' (8 камандаў)

Пасеў камандаў перад лёсаваньнем адбыўся па клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+'''Чэмпіёнскі шлях'''
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
|-
|{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]])
|матч 1
|{{Сьцяг|Кіпр}} [[Апалён Лімасол|Апалён]] ([[Лімасол]])
|3 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])
|матч 2
|{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])
|3 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])
|матч 3
|{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])
|2 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])
|матч 4
|{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]])
|2 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]
|матч 5
|{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])
|3 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]])
|матч 6
|{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]])
|3 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+'''Шлях прадстаўнікоў лігі'''
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
|-
|{{Сьцяг|Францыя}} [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]])
|матч 7
|{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]])
|2 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]])
|матч 8
|{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Штурм Грац|Штурм]] ([[Грац]])
|3 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль]] ([[Брусэль]])
|матч 9
|{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]])
|2 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]])
|матч 10
|{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]])
|2 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|}

=== Раўнд кваліфікацыйнага плэй-оф ===
Лёсаваньне раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф адбылося 2 жніўня 2022 году. Усяго 12 камандаў будзе ўдзельнічаць у раўндзе кваліфікацыйнага плэй-оф. Яны падзеленыя на 2 шляхі:

* '''Чэмпіёнскі шлях''' (8 камандаў): 2 каманды, што пачынаюць свой удзел з гэтага раўнду й 6 пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раўнду
* '''Шлях прадстаўнікоў лігі''' (4 каманды): 4 пераможцы трэцяга кваліфікацыйнага раўнду

Пасеў камандаў перад лёсаваньнем адбыўся па клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022. Для пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раунду, чыя асоба не была вядомая на момант лёсаваньня (а гэта ўсе ўдзельнікі, акрамя [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгагена]] ды [[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспора]]), выкарыстоўваўся клюбны каэфіцыент каманды, што мае найвышэйшы рэйтынг у кожнай з пар. Першая каманда, што выбіралася ў кожнай пары падчас лёсаваньня, стала камандай-гаспадыняй першага матчу.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+'''Чэмпіёнскі шлях'''
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
|-
|{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]]) / {{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])
|матч 1
|{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]]) / {{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]])
|16—17 жніўня 2022
|23—24 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] / {{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])
|матч 2
|{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]]) / {{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])
|16—17 жніўня 2022
|23—24 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]]) / {{Сьцяг|Кіпр}} [[Апалён Лімасол|Апалён]] ([[Лімасол]])
|матч 3
|{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]]) / {{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]])
|16—17 жніўня 2022
|23—24 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Данія}} [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]] 
|матч 4
|{{Сьцяг|Турэччына}} [[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспор]] ([[Трабзон]])
|16—17 жніўня 2022
|23—24 жніўня 2022
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+'''Шлях прадстаўнікоў лігі'''
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
|-
|{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]]) / {{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Штурм Грац|Штурм]] ([[Грац]])
|матч 5
|{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]]) / {{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]])
|16—17 жніўня 2022
|23—24 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль]] ([[Брусэль]]) / {{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]])
|матч 6
|{{Сьцяг|Францыя}} [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]]) / {{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]])
|16—17 жніўня 2022
|23—24 жніўня 2022
|}

== Статыстыка ==
У статыстыку ўваходзяць што кваліфікацыйныя раўнды, што раўнды групавога этапу, што раўнды плэй-оф.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!месца
!Топ-10 найлепшых галеадораў
!Колькасьць забітых мячоў
|-
|1
|{{Сьцяг|Нігерыя}} ''[[Віктар Баніфэйс Аког]] ({{мова-en|''Victor Boniface Okoh''|скарочана}}) [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''
|5
|-
|2
|''{{Сьцяг|Бразылія}} [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі]] ({{Мова-парт|''Kady Iuri Borges Malinowski''|скарочана}}) [[Карабах Агдам|Карабах]]''
|4
|-
| rowspan=&quot;3&quot; |3-5
|''{{Сьцяг|Малі}} [[Адама Малюда Траарэ]] ({{Мова-франц|''Adama Malouda Traoré''|скарочана}}) [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]]''
|3
|-
|''{{Сьцяг|Кіпр}} [[П'ерас Сатырыю]] ({{Мова-грэц|''Πιέρος Σωτηρίου''|скарочана}}) [[Лудагорац Разград|Лудагорац]]''
|3
|-
|{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Крысталь Маўні Інгасан]] ({{Мова-ісьл|''Kristall Máni Ingason''|скарочана}}) [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]]
|3
|-
| rowspan=&quot;7&quot; |6-12
|''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына]] ({{Мова-no|''Amahl William D'vaz Pellegrino''|скарочана}}) [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''
|2
|-
|''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Рунар Эспэйорд]] ({{Мова-no|''Runar Espejord''|скарочана}}) [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''
|2
|-
|''{{Сьцяг|Чэхія}} [[Ян Сыкара]] ({{Мова-cs|''Jan Sýkora''|скарочана}}) [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]]''
|2
|-
|''{{Сьцяг|Гаіці}} [[Францьдзі П'ера]] ({{Мова-франц|''Frantzdy Pierrot''|скарочана}}) [[Макабі Хайфа|Макабі]]''
|2
|-
|''{{Сьцяг|Нігерыя}} [[Форчун Басі]] ({{Мова-en|''Fortune Bassey''|скарочана}}) [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]]''
|2
|-
|''{{Сьцяг|Туніс}} [[Айса Лайдуні]] ({{Мова-ar|''عيسى بلال العيدوني''|скарочана}}) [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]]''
|2
|-
|''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Крыстафэр Закарыясэн]] ({{Мова-no|''Kristoffer Zachariassen''|скарочана}}) [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]]''
|2
|}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}[https://www.uefa.com/uefachampionsleague/ Афіцыйны сайт Лігі чэмпіёнаў UEFA]{{Заўвага|Па сканчэньні розыгрышу 2022-23 гадоў старонка гэтага розыгрышу будзе месьціцца па іншым адрасе, глядзіце ўважліва}}
== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

{{Парады артыкулу|няма крыніцаў|няма катэгорыяў|артаграфія}}
{{Ліга чэмпіёнаў УЭФА}}
[[Катэгорыя:Ліга чэмпіёнаў УЭФА]]
[[Катэгорыя:2022 год у футболе]]
[[Катэгорыя:2023 год у футболе]]</text>
      <sha1>8ki15eadpoqcjr1e94mpm0bfgiiw6y6</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2330991</id>
      <parentid>2330990</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T10:35:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Hleb23</username>
        <id>72152</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Раўнд кваліфікацыйнага плэй-оф */ даданьне нюансу</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="74249" xml:space="preserve">{{Сэзон футбольнага спаборніцтва|назва турніру=Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў|выява=Istanbul Atatürk Olympic Stadium 1.jpg|апісаньне=Алімпійскі стадыён Ататурка|час_праведзеньня=Кваліфікацыя: 21 чэрвеня — 24 жніўня 2022
Уласна спаборніцтва: 6 верасьня 2022 — 10 чэрвеня 2023|колькасьць камандаў=Удзельнікі асноўнай часткі: 32
Усяго: 78 (зь 53 асацыяцый)|сайт=https://www.uefa.com/uefachampionsleague/|пераможца=яшчэ ня вызначаны|фіналіст=яшчэ ня вызначаны|паўфіналісты=яшчэ ня вызначаныя|чвэрцьфіналісты=яшчэ ня вызначаныя|матчаў ўсяго=45/310 (з улікам кваліфікацыі)	14,52%|галоў=102 (з улікам кваліфікацыі)	2,267 штоматч|гледачоў_на_стадыёнах=будзе запоўнена па завяршэньні ўсіх матчаў|наведвальнасьць у сярэднім=будзе запоўнена па завяршэньні ўсіх матчаў|найлепшы_галеадор=Віктар Баніфэйс Аког(Сьцяг Нарвэгіі Будэ-Глімт) — 4 мячы|апошні папярэдні сэзон=Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|чарговы наступны сэзон=Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2023—2024 гадоў|абноўлена=23/07/2022}}

'''Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023''' — 68-ы розыгрыш трафэю з часоў Кубка эўрапейскіх чэмпіёнаў і 31-ы розыгрыш пад назвай Ліга чэмпіёнаў УЭФА.

[[Фінал Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2023 году|Фінал]] плянуецца згуляць на [[Алімпійскі стадыён Ататурка|Алімпійскім стадыёне Ататурка]] ў [[Стамбул]]е, [[Турэччына]]. Першапачаткова стадыён быў прызначаны для правядзеньня [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2020 году|фіналу Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2020 году]], але й гэты, і [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021 году|фінал 2021 году]], які пасьля быў перададзены Ататурку, былі перанесены праз пандэмію [[Ковід-19]]. Пераможца Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў аўтаматычна кваліфікуецца ў групавы этап [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2023–2024|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2023—2024]], а таксама атрымае права згуляць зь пераможцам [[Ліга Эўропы УЭФА 2022—2023|Лігі Эўропы УЭФА 2022—2023]] у [[Супэркубак УЭФА 2023 году|Супэркубку УЭФА 2023 году]].
[[Файл:Istanbul Atatürk Olympic Stadium 1.jpg|значак|'''Алімпійскі стадыён Ататурка'''|349x349пкс]]
Дзейным чэмпіёнам зьяўляецца [[Рэал Мадрыд]], які перамог у рэкордных чатырнаццаці сэзонах (заваяваў 14 тытулаў), апошні ў папярэднім розыгрышы.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
! colspan=&quot;5&quot; |'''Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023'''
|-
!Дата
| colspan=&quot;4&quot; |''Кваліфікацыя:'' 21 чэрвеня — 24 жніўня 2022
''Уласна спаборніцтва:'' 6 верасьня 2022 — 10 чэрвеня 2023
|-
!Каманды
| colspan=&quot;4&quot; |''Удзельнікі асноўнай часткі:'' 32
''Усяго:'' 78 (зь 53 асацыяцый)
|-
! colspan=&quot;5&quot; |Статыстыка турніру
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Найпасьпяховейшыя ўдзельнікі
!Чэмпіён — '''яшчэ ня вызначаны'''
!Срэбны чэмпіён — '''яшчэ ня вызначаны'''
! colspan=&quot;2&quot; |Паўфіналісты — '''яшчэ ня вызначаныя'''
|-
! colspan=&quot;4&quot; |Чвэрцьфіналісты — '''яшчэ ня вызначаныя'''
|-
!Матчаў згулялі
| colspan=&quot;2&quot; |'''57/310 (з улікам кваліфікацыі)'''
| colspan=&quot;2&quot; |18,39%
|-
!Забілі галоў
| colspan=&quot;2&quot; |'''145 (з улікам кваліфікацыі)'''
| colspan=&quot;2&quot; |2,544 штоматч
|-
!Наведвальнасьць
| colspan=&quot;4&quot; |'''будзе запоўнена па завяршэньні ўсіх матчаў'''
|-
!Найлепшы галеадор
| colspan=&quot;4&quot; |'''''Віктар Баніфэйс Аког({{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]) — 5 мячоў'''''
|-
| colspan=&quot;2&quot; |[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|← 2021—22]]
| colspan=&quot;2&quot; |2022—2023
|''[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2023—2024 гадоў|2023—24 →]]''
|}

== Разьмеркаваньне камандаў па асацыяцыях ==
Усяго 78 камандаў ад 53 з 55 асацыяцый сябраў УЭФА будуць ўдзельнічаць у Лізе Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 (акрамя [[Футбольная асацыяцыя Ліхтэнштайна|Ліхтэнштайна]], бо той не праводзіць нацыянальнае спаборніцтва для адбору на турнір і гэтаксама Расеі, якая атрымала забарону на ўдзел праз [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]]). Рэйтынг асацыяцыяў на аснове [[Табліца Каэфіцыентаў УЭФА|каэфіцыентаў УЭФА]] па выніках камандаў у папярэднія 5 сэзонаў выкарыстоўваецца для вызначэньня колькасьці каманд-удзельніц для кожнай асацыяцыі:

* Першыя 4 асацыяцыі кваліфікуюць прынамсі 4 каманды ў групавы этап Лігі Чэмпіёнаў УЭФА.
* 5-6 асацыяцыі кваліфікуюць 3 каманды ў розыгрыш.
* Кожная з асацыяцый 7—15 месцаў (акрамя Расеі) кваліфікуюць па дзьве каманды.
* Усе асатнія асацыяцыі з 16 па 55 (акрамя Ліхтэнштайна) кваліфікуюць па адной камандзе.
* Пераможцы [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021—22]] і [[Ліга Эўропы УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА 2021—2022]] могуць дадаткова ўступіць у розыгрыш, калі яны не адабраліся ў Лігу Чэмпіёнаў УЭФА праз свае нацыянальныя чэмпіянаты (Напрыклад [[Рэал Мадрыд]] адабраўся ў Лігу Чэмпіёнаў 2022-23 праз Гішпанскую Ля Лігу ў якасьці чэмпіёна, але як пермаможца яшчэ й [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022]] будзе займаць гэты слот, а дублікаванае месца ў групавы этап пяройдзе бронзаваму прызёру 5 асацыяцыі (астатнія зьмяненьні ды зрухі ў кваліфікацыі праз гэнтую замену апісаныя ніжэй у разьдзеле аб разьмеркваньнях). А [[Айнтрахт Франкфурт]] перамог у [[Ліга Эўропы 2021—2022 гадоў|Лізе Эўропы 2021—2022]], праваліўшы адбор ў [[Бундэсьліга|Бундэсьлізе]], заняўшы там адзінаццатае месца, значыць [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт Франктфурт]] атрымае месца ў Лізе Чэмпіёнаў, але колькасьць камандаў, што адправіцца ў эўракубкі ня зьменіцца, таму ў Лігу Эўропы 2022-23 адправіцца толькі [[Уніён Бэрлін|пятая каманда Бундэсьлігі 2021—2022]] (замест двух, як летась), а ў Лігу канфэрэнцыяў 2022-23 толькі [[Фрайбург (футбольны клюб)|шостая каманда Бундэсьлігі 2021—2022]], [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]] стаў сёмай камандай ад нямецкай асацыяцыі, што дапускаецца максімальнай колькасьцю ўдзельнікаў ад адной асацыяцыі ў эўракубках.

=== Рэйтынг асацыяцыяў ===

* (УЭЛ) — дадатковае месца для пераможцы [[Ліга Эўропы УЭФА|Лігі Эўропы УЭФА]].
* (АУС) — адсутнасьць унутранага спаборніцтва для адбору ў Лігу Чэмпіёнаў.
* (ЗАБ) — забарона на ўдзел праз [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]].

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+'''Рэйтынг асацыяцыяў для сэзону Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023'''
|
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Месца
!Асацыяцыя
!Каэфіцыент
!Колькасьць клюбаў
!Нататкі
|-
!1
|{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Ангельшчына]]
|100.569
| rowspan=&quot;4&quot; |4
|
|-
!2
|{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Гішпанія]]
|97.855
|
|-
!3
|{{Сьцяг|Італія}} [[Італія]]
|75.438
|
|-
!4
|{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Нямеччына]]
|73.570
| +1 ([[Ліга Эўропы УЭФА 2021-22|УЭЛ]])
|-
!5
|{{Сьцяг|Францыя}} [[Францыя]]
|56.081
| rowspan=&quot;2&quot; |3
|
|-
!6
|{{Сьцяг|Партугалія}} [[Партугалія]]
|48.549
|
|-
!7
|{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Нідэрлянды]]
|39.200
|2
|
|-
!8
|{{Сьцяг|Расея}} [[Расея]]
|38.382
|0
|(ЗАБ)
|-
!9
|{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Бэльгія]]
|36.500
| rowspan=&quot;7&quot; |2
|
|-
!10
|{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Аўстрыя]]
|35.825
|
|-
!11
|{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Шатляндыя]]
|33.375
|
|-
!12
|{{Сьцяг|Украіна}} [[Украіна]]
|33.100
|
|-
!13
|{{Сьцяг|Турэччына}} [[Турэччына]]
|30.100
|
|-
!14
|{{Сьцяг|Данія}} [[Данія]]
|27.875
|
|-
!15
|{{Сьцяг|Кіпр}} [[Кіпр]]
|27.750
|
|-
!16
|{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Сэрбія]]
|26.750
| rowspan=&quot;4&quot; |1
|
|-
!17
|{{Сьцяг|Чэхія}} [[Чэхія]]
|26.600
|
|-
!18
|{{Сьцяг|Харватыя}} [[Харватыя]]
|26.275
|
|-
!19
|{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Швайцарыя]]
|26.225
|
|}
|
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Месца
!Асацыяцыя
!Каэфіцыент
!Колькасьць клюбаў
!Нататкі
|-
!20
|{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Грэцыя]]
|26.000
| rowspan=&quot;13&quot; |1
|
|-
!21
|{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Ізраіль]]
|24.375
|
|-
!22
|{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Нарвэгія]]
|21.000
|
|-
!23
|{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Швэцыя]]
|20.500
|
|-
!24
|{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Баўгарыя]]
|20.375
|
|-
!25
|{{Сьцяг|Румынія}} [[Румынія]]
|18.200
|
|-
!26
|{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Азэрбайджан]]
|16.875
|
|-
!27
|{{Сьцяг|Казахстан}} [[Казахстан]]
|15.625
|
|-
!28
|{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Вугоршчына]]
|15.500
|
|-
!29
|{{Сьцяг|Беларусь}} [[Беларусь]]
|15.250
|
|-
!30
|{{Сьцяг|Польшча}} [[Польшча]]
|15.125
|
|-
!31
|{{Сьцяг|Славенія}} [[Славенія]]
|14.250
|
|-
!32
|{{Сьцяг|Славаччына}} [[Славаччына]]
|13.625
|
|-
!33
|{{Сьцяг|Ліхтэнштайн}} [[Ліхтэнштайн]]
|9.000
|0
|(АУС)
|-
!34
|{{Сьцяг|Летува}} [[Летува]]
|8.750
| rowspan=&quot;4&quot; |1
|
|-
!35
|{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Люксэмбург]]
|8.250
|
|-
!36
|{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Босьнія і Герцагавіна]]
|8.000
|
|-
!37
|{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Ірляндыя]]
|7.875
|
|}
|
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Месца
!Асацыяцыя
!Каэфіцыент
!Колькасьць клюбаў
!
|-
!38
|{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Паўночная Македонія]]
|7.625
| rowspan=&quot;18&quot; |1
|
|-
!39
|{{Сьцяг|Армэнія}} [[Армэнія]]
|7.375
|
|-
!40
|{{Сьцяг|Латвія}} [[Латвія]]
|7.375
|
|-
!41
|{{Сьцяг|Альбанія}} [[Малдова|Альбанія]]
|7.250
|
|-
!42
|{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Паўночная Ірляндыя]]
|6.958
|
|-
!43
|{{Сьцяг|Грузія}} [[Грузія]]
|6.875
|
|-
!44
|{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[Фінляндыя]]
|6.875
|
|-
!45
|{{Сьцяг|Малдова}} [[Латвія|Малдова]]
|6.875
|
|-
!46
|{{Сьцяг|Мальта}} [[Мальта]]
|6.375
|
|-
!47
|{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[Фарэрскія астравы]]
|6.125
|
|-
!48
|{{Сьцяг|Косава}} [[Косава]]
|5.833
|
|-
!49
|{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Гібральтар]]
|5.666
|
|-
!50
|{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Чарнагорыя]]
|5.000
|
|-
!51
|{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Ўэйлз]]
|5.000
|
|-
!52
|{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Ісьляндыя]]
|4.875
|
|-
!53
|{{Сьцяг|Эстонія}} [[Эстонія]]
|4.750
|
|-
!54
|{{Сьцяг|Андора}} [[Андора]]
|3.331
|
|-
!55
|{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Сан-Марына]]
|1.166
|
|}
|}

=== Разьмеркаваньне ===
Далей прадстаўляем ліст допуску на гэты сэзон. Трымацель тытулу Лігі Чэмпіёнаў [[Рэал Мадрыд|Рэал]] гарантаваў сабе ўдзел у групавым этапе Лігі Чэмпіёнаў што праз перамогу ў пяпярэднім [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|розыгрышу]], што праз атрыманьне чэмпіёнства ў гішпанскай Ля Лізе, таму наступныя зьмяненьні адпаведна адбыліся ў месцах разьмеркаваньняў сярод іншых удзельнікаў «ніжэйшых» (па рэйтынгу) лігаў, падобным чынам на зьмяненьні паўплывала [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]], падсумоўваючы зьмены:

* Чэмпіёны 11 і 12 асацыяцый (Шатляндыі ды Ўкраіны адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з групавога этапу замест раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф (чэмпіёнскага шляху).
* Чэмпіёны 13 і 14 асацыяцый (Турэцкай ды Дацкай адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з раўнду плэй-оф кваліфікацыйнага плэй-оф замест трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху).
* Чэмпіёны 15 і 16 асацыяцый (Кіпру ды Сэрбіі адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з трэцяга кваліфікацыйнага раўнду замест другога кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху).
* Чэмпіёны 18, 19, 20 ды 21 асацыяцый (Харвацкай, Швайцарскай, Грэцкай ды Ізраільскай адпаведна) уступаюць у розыгрыш з другога кваліфікацыйнага раўнду замест першага кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху).
* Срэбныя чэмпіёны 10 і 11 асацыяцый (Аўстрыі й Шатляндыі адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з трэцяга кваліфікацыйнага раўнду замест другога кваліфікацыйнага раўнду (шляху прадстаўнікоў ліг).

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Ліст допуску на сэзон Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023
! colspan=&quot;2&quot; |
!Каманды ўступаючыя на гэтым этапе ў розыгрыш
!Каманды, што трапілі сюды з папярэдняга раўнду
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Папярэдні раўнд
(4 каманды)
|
* 4 чэмпіёны з асацыяцыяў 52—55
|
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Першы кваліфікацыйны раўнд
(30 камандаў)
|
* 29 чэмпіёнаў з асацыяцыяў 22—51 (акрамя Ліхтэнштайну)
|
* 1 пераможца папярэдняга раўнду
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Другі кваліфікацыйны раўнд
(24 камандаў)
!Шлях чэмпіёнаў
(20 камандаў)
|
* 5 чэмпіёнаў з асацыяцыяў 17—21
|
* 15 пераможцаў першага кваліфікацыйнага раўнду
|-
!Шлях прадстаўнікоў лігаў
(4 камандаў)
|
* 4 срэбных чэмпёны з асацыяцыяў 12—15
|
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Трэці кваліфікацыйны раўнд
(20 камандаў)
!Шлях чэмпіёнаў
(12 камандаў)
|
* 2 чэмпіёны з асацыяцыяў 15—16
|
* 10 пераможцаў другога кваліфікацыйнага раўнду (па шляху чэмпіёнаў)
|-
!Шлях прадстаўнікоў лігаў
(8 камандаў)
|
* 4 срэбныя чэмпіёны з асацыяцыяў 7—11 (акрамя Расеі)
* 2 бронзавыя прызёры з асацыяцыяў 5—6
|
* 2 пераможцы другога кваліфікацыйнага раўнду (па шляху прадстаўнікоў лігаў)
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Раўнд кваліфікацыі плэй-оф
(12 камандаў)
!Шлях чэмпіёнаў
(8 камандаў)
|
* 2 чэмпіёны з асацыяцыяў 13—14
|
* 6 пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (па шляху чэмпіёнаў)
|-
!Шлях прадстаўнікоў лігаў
(4 каманды)
|
|
* 4 пераможцы трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (па шляху прадстаўнікоў лігаў)
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Групавы этап
(32 каманды)
|
* Уладальнік тытулу чэмпіёна лігі Эўропы
* 11 чэмпіёнаў з асацыяцый 1-12 (акрамя Расеі)
* 6 срэбных чэмпіёнаў з асацыяцыяў 1-6
* 4 бронзавыя прызёры з асацыяцыяў 1-4
* 4 уладальнікі чацьвёртых месцаў з асацыяцыяў 1-4
|
* 4 пераможцы раўнду плэй-оф (па шляху чэмпіёнаў)
* 2 пераможцы раўнду плэй-оф (па шляху прадстаўнікоў лігаў)
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Плэй-оф асноўнай часткі
(16 камандаў)
|
|
* 8 пераможцаў груповога этапу
* 8 срэбных пераможцаў групавога этапу
|}

=== Каманды-ўдзельнікі ===
Пазнакі ў дужках паказваюць якім чынам кожная каманда кваліфікавалася на свой пачатковы раўнд у турніры:

* ЛЧ: Уладальнік Чэмпіёнскага тытулу Лігі Чэмпіёнаў.
* ЛЭ: Уладальнік Чэмпіёнскага тытулу Лігі Эўропы.
* 1-ы(-ая, -ае), 2-і(-ая, -ое), 3-і(-яя, -яе), 4-ы(4-ая, 4-ае) і г. д.: пазіцыя ва ўласнай лізе папярэдняга сезону.
* Прп-: пазіцыі ў лігах праз прыпыненьне папярэдніх сезонаў былі вызначаныя нацыянальнымі асацыяцыямі; усе каманды падлягалі зацьвярджэньню УЭФА ў адпаведнасьці з рэкамендацыямі для ўдзелу ў эўрапейскіх спаборніцтвах.

Другі кваліфікацыйны раўнд, трэці кваліфікацыйны раўнд і раўнд плэй-оф былі падзеленыя на Чэмпіёнскі Шлях ('''ЧШ''') ды Шлях Прадстаўнікоў Лігаў ('''ШПЛ''').

Колерам паказаны працягваньне ўдзелу ў розыгрышы, або спыненьне онлайн, падчас правядзеньня турніру.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Колер
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |Каманда выбыла з розыгрышу
|-
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |Каманда пасьпяхова прасоўваецца па розыгрышы, або рыхтуецца ўступіць у яго
|-
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |Каманда ўступіць у розыгрыш неўзабаве
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Кваліфікацыя каманд у Лігу Чэмпіёнаў УЭФА 2022-23
! colspan=&quot;2&quot; |Раўнд уступленьня
! colspan=&quot;4&quot; |Каманды
|-
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;7&quot; |Групавы этап
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; | {{Сьцяг|Гішпанія}} [[Рэал Мадрыд|Рэал]] ([[Мадрыд]]) (1-ы)&lt;sup&gt;ЛЧ&lt;/sup&gt;
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; | {{Сьцяг|Нямеччына}} [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]] ([[Франкфурт-на-Майне|Франкфурт]]) (ЛЭ)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Манчэстэр Сіці|Сіці]] ([[Манчэстэр]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]] (2-і)
|-
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] ([[Лёндан]]) (3-і)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Тотэнгэм Готспур]] ([[Лёндан]]) (4-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]] (2-ая)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]] ([[Мадрыд]]) (3-і)
|-
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]] (4-ая)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Італія}} [[Мілян (футбольны клюб)|Мілян]] (1-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Італія}} [[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэрнацыянале]] ([[Мілян]]) (2-і)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Італія}} [[Напалі Нэапаль|Напалі]] ([[Нэапаль]]) (3-і)
|-
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Італія}} [[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]] ([[Турын]]) (4-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]] ([[Мюнхэн]]) (1-ая)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Барусія Дортмунд|Барусія]] ([[Дортмунд]]) (2-ая)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баер Левэркузэн|Баер 04]] ([[Левэркузэн]]) (3-і)
|-
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[РБ Ляйпцыг (футбольны клюб)|РБ]] ([[Ляйпцыг]]) (4-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Францыя}} [[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]] ([[Парыж]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Францыя}} [[Алімпік Марсэль|Алімпік]] ([[Марсэль]]) (2-і)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Порту (футбольны клюб)|Порту]] (1-ае)
|-
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Спортынг Лісабон|Спортынг]] ([[Лісабон]]) (2-і)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Аякс Амстэрдам|Аякс]] ([[Амстэрдам]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Бруге (футбольны клюб)|Бруге]] (1-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Рэд Бул Зальцбург|Рэд Бул]] ([[Зальцбург]]) (1-ы)
|-
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Сэлтык Глазга|Сэлтык]] ([[Глазга]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Украіна}} [[Шахтар Данецк|Шахтар]] ([[Данецк]]) (Прп-1-ы)
| colspan=&quot;3&quot; |
|-
! colspan=&quot;6&quot; |
|-
!Плэй-оф кваліфікацыі
!ЧШ
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспор]] ([[Трабзон]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#F0FFF0;&quot; |{{Сьцяг|Данія}} [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]] (1-ы)
| colspan=&quot;2&quot; |
|-
! colspan=&quot;6&quot; |
|-
! rowspan=&quot;3&quot; |Трэці кваліфікацыйны раўнд
!&lt;abbr&gt;ЧШ&lt;/abbr&gt;
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Кіпр}} [[Апалён Лімасол|Апалён]] ([[Лімасол]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]]) (1-ая)
| colspan=&quot;2&quot; |
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |&lt;abbr&gt;ШПЛ&lt;/abbr&gt;
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Францыя}} [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]]) (3-яе)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]]) (3-яя)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]]) (2-і)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль]] ([[Брусэль]]) (2-і)
|-
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Штурм Грац|Штурм]] ([[Грац]]) (2-і)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]]) (2-і)
| colspan=&quot;2&quot; |
|-
! colspan=&quot;6&quot; |
|-
! rowspan=&quot;3&quot; |Другі кваліфікацыйны раўнд
! rowspan=&quot;2&quot; |&lt;abbr&gt;ЧШ&lt;/abbr&gt;
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]]) (1-ая)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]]) (1-ае)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Цюрых (футбольны клюб)|Цюрых]] (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]]) (1-ы)
|-
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]]) (1-ае)
|
| colspan=&quot;2&quot; |
|-
!&lt;abbr&gt;ШПЛ&lt;/abbr&gt;
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]]) (Прп-2-ое)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Фэнэрбахчэ Стамбул|Фэнэрбахчэ]] ([[Стамбул]]) (2-ое)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]]) (2-і)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Кіпр}} [[АЕК Лярнака|АЕК]] ([[Лярнака]]) (2-і)
|-
! colspan=&quot;6&quot; |
|-
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;8&quot; |Першы кваліфікацыйны раўнд
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] (1-ае)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Румынія}} [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока]]) (1-ы)
|-
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Казахстан}} [[Табол Кастанай|Табол]] ([[Кастанай]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Беларусь}} [[Шахцёр Салігорск|Шахцёр]] ([[Салігорск]]) (1-ы)
|-
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Польшча}} [[Лех Познань|Лех]] ([[Познань]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Славенія}} [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]] (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Славаччына}} [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]]) (1-ы)
|-
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Зрынскі Мостар|Зрынскі]] ([[Мостар]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]]) (1-ыя)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]]) (1-ыя)
|-
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Латвія}} [[Рыская футбольная школа]] ([[Рыга]]) (1-ая)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Альбанія}} [[Тырана (футбольны клюб)|Тырана]] (1-ая)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]]) (1-ы)
|-
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Грузія}} [[Дынама Батумі|Дынама]] ([[Батумі]]) (1-ае)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#90EE90;&quot; |{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Мальта}} [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] ([[Паола]]) (1-ы)
|-
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[КІ Кляксьвік|КІ]] ([[Кляксьвік]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Косава}} [[Балкані Сухарэка|КФ Балкані]] ([[Сухарэка]]) (1-ыя)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Сут’еска Нікшыч|Сут’еска]] ([[Нікшыч]]) (1-ая)
|-
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Нью-Сэйнтс Освэстры|Нью-Сэйнтс]] ([[Освэстры]]) (1-ыя)
|
|
|
|-
! colspan=&quot;6&quot; |
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Папярэдні раўнд
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Эстонія}} [[Левадыя Талін|Левадыя]] ([[Талін]]) (1-ая)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Андора}} [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]]) (1-ы)
|style=&quot;background-color:#FFE4E1;&quot; |{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Ля Фіярыта Монтэджардана|Ля Фіярыта]] ([[Монтэджардына|Монтэджардана]]) (1-ая)
|}
Заўвагі:

# '''[[Расея]]:''' 28 лютага 2022 году расейскія футбольныя клюбы й зборныя былі адхілены ад спаборніцтваў ФІФА і УЭФА праз уварваньне Расеі ва Ўкраіну ў 2022 годзе. 2 траўня 2022 году УЭФА пацьвердзіла, што расейскія клюбы будуць выключаныя са спаборніцтваў УЭФА 2022—2023 гадоў.
# '''[[Ліхтэнштайн]]:''' Сем камандаў афіляваных зь Ліхтэнштайнскай футбольнай федэрацыяй гуляюць у Швайцарскай футбольнай лізе, адпаведна адбор праходзіць па Швайцарскай квоце. Адзінае эўрапейскае спаборніцтва, куда могуць трапіць удзельнікі празь Ліхтэнштайнскую асацыяцыю — Футбольны кубак Ліхтэнштайна, пераможцы якога кваліфікуюцца ў [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА|Лігу Канфэрэнцыяў УЭФА]].
# '''[[Украіна]]:''' Украінская Прэм’ер-ліга 2021-22 гадоў была спыненая праз расейскае ўварваньне ва Ўкраіну ў 2022 годзе. Дзьве лепшыя каманды лігі на момант спыненьня (данецкі «Шахтар» і кіеўскае «Дынама») былі абраныя Ўкраінскай асацыяцыяй футболу для ўдзелу ў Лізе чэмпіёнаў УЭФА 2022-23 гадоў.

== Расклад матчаў ==
Усім матчам былі разьмеркаваныя гульнявыя дні ў аўторак ды сераду, акрамя фіналу папярэдняга раўнду, які мусіў прайсьці ў пятніцу.

Усе лёсаваньні мусяць прайсьці ў штаб-кватэры УЭФА ў швайцарскім [[Ньён]]е, за выключэннем лёсаваньня групавога этапу, якое адбудзецца ў [[Стамбул]]е, [[Турэччына]].
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Расклад матчаў на Лігу чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023
!Фаза
!Раўнд
!Лёсаваньне
!Першы матч
!Другі матч
|-
| rowspan=&quot;4&quot; |Кваліфікацыя
|Папярэдні раўнд
|7 чэрвеня 2022
|21 чэрвеня 2022 (паўфіналы)
|24 чэрвеня 2022 (фінал)
|-
|Першы кваліфікацыйны раўнд
|14 чэрвеня 2022
|5—6 ліпеня 2022
|12—13 ліпеня 2022
|-
|Другі кваліфікацыйны раўнд
|15 чэрвеня 2022
|19—20 ліпеня 2022
|26—27 ліпеня 2022
|-
|Трэці кваліфікацыйны раўнд
|18 ліпеня 2022
|2—3 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|Плэй-оф
|Кваліфікацыйны плэй-оф
|2 жніўня 2022
|16—17 жніўня 2022
|23—24 жніўня 2022
|-
| rowspan=&quot;6&quot; |Групавы этап
|1 гульнявы дзень
| rowspan=&quot;6&quot; |25 жніўня 2022
| colspan=&quot;2&quot; |6—7 верасьня 2022
|-
|2 гульнявы дзень
| colspan=&quot;2&quot; |13—14 верасьня 2022
|-
|3 гульнявы дзень
| colspan=&quot;2&quot; |4—5 кастрычніка 2022
|-
|4 гульнявы дзень
| colspan=&quot;2&quot; |11—12 кастрычніка 2022
|-
|5 гульнявы дзень
| colspan=&quot;2&quot; |25—26 кастрычніка 2022
|-
|6 гульнявы дзень
| colspan=&quot;2&quot; |1—2 лістапада 2022
|-
| rowspan=&quot;4&quot; |Гульні на вылет
|Раўнд шаснаццаці
|7 лістапада 2022
|14-15 і 21—22 лютага 2023
|7-8 і 14—15 сакавіка 2023
|-
|Чвэрцьфіналы
| rowspan=&quot;3&quot; |17 сакавіка 2023
|11—12 красавіка 2023
|18—19 красавіка 2023
|-
|Паўфіналы
|9—10 траўня 2023
|16—17 траўня 2023
|-
|Фінал
| colspan=&quot;2&quot; |10 чэрвеня 2023 году на «[[Алімпійскі стадыён Ататурка|Алімпійскім стадыёне Ататурка]]» у [[Стамбул]]е.
|}

== Кваліфікацыйныя раўнды ==

=== Папярэдні раўнд ===
Лёсаваньне адбылося па раскладзе 7 чэрвеня. Удзельнічаць маюцца ў папярэднім раўндзе чатыры каманды. Пасеў камандаў для лёсаваньня быў заснаваны на іх клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022 году з двума пасеянымі і двума непасеянымі. Усе матчы пройдуць на стадыёне Вікінгура ў Рэйк’явіку, Ісьляндыя.

Пераможца пяпярэдняга раўнду праходзе ў першы кваліфікацыйны раўнд. Пераможаныя ўдзельнікі папярэдняга раўнду аўтаматычна пяройдуць у другі кваліфікацыйны раўнд чэмпіёнскага шляху [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА 2022-23|Лігі Канфэрэнцыяў УЭФА]].
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!Лік
!Каманда 2
!Галы й галеадоры
|-
! colspan=&quot;3&quot; |Паўфіналы
!
|-
|{{Сьцяг|Эстонія}} [[Левадыя Талін|Левадыя]] ([[Талін]])
|1-6
|{{Сьцяг|Ісьляндыя}}''' [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]])'''
|[[Закарыя Бегларышвілі|Бегларышвілі]] 6' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:0), [[Даглес Макляган|Макляган]] 10' (1:1), [[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 27' (1:2), [[Халдур Шмаўры Сыгурдсан|Сыгурдсан]] 45' (1:3), [[Мікалай Андрэас Гансэн|Гансэн]] 49' (1:4), [[Гэльгі Гуд’ёнсан|Гуд’ёнсан]] 71' (1:5), [[Юліўс Магнусан|Магнусан]] 77' (1:6)
|-
|{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Ля Фіярыта Монтэджардана|Ля Фіярыта]] ([[Монтэджардына|Монтэджардана]])
|1-2
|{{Сьцяг|Андора}}''' [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]])'''
|[[Даніла Эзэкіэль Рынальдзі|Рынальдзі]] 45+2' (1:0), [[Хэніс Сальдэвіля Сольдуга|Сальдэвіля]] 55' (1:1), 66' (1:2)
|-
! colspan=&quot;3&quot; |Фінал
!
|-
|{{Сьцяг|Андора}} [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]])
|0-1
|{{Сьцяг|Ісьляндыя}}''' [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]])'''
|[[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 68' (0:1)
|}

=== Першы кваліфікацыйны раўнд ===
Лёсаваньне першага кваліфікацыйнага раўнду прайшло 14 чэрвеня 2022 году. Першым матчам наканавана 6 й 7 ліпеня, а матчам у адказ — 12 й 13 ліпеня 2022 году.

Пераможцы двубою накіроўваюцца ў другі раўнд кваліфікацыі па Шляху Чэмпіёнаў. Пераможаным наканавана перавесьціся ў другі раўнд кваліфікацыі [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА 2022—2023|Лігі канфэрэнцыяў]] на Шлях Чэмпіёнаў.
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
!Галы й галеадоры
!
!
!
!
!Удзельнікі пасьляматчавых пэнальці
|-
|{{Сьцяг|Армэнія}}''' [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]])'''
|2:2 (4:3){{Заўвага|назва=пэнальці}}
|{{Сьцяг|Румынія}} [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока]])
|0:0
|2:2{{Заўвага|назва=д.ч.}}
|1. —
2.[[Бісмарк Аджэй-Баатэнг|Нана]] 6' (0:1), [[Зоран Гаіч|Гаіч]] 89' (1:1), [[Клаўдыю Адрыян Міхай Петрыла|Петрыла]] 94' (1:2), [[Зоран Гаіч|Гаіч]] 119' (2:2)
| colspan=&quot;6&quot; |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Яўген Кочук|Кочук]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Артак Даш'ян|Даш'ян]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Аванес Арутунян|Арутунян]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Артур Авагян|Авагян]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;|лік=4-3|кам2={{пэнгол}}[[Марка Дуганджыч|Дуганджыч]]&lt;br /&gt;{{пэнміма}}[[Клаўдыю Адрыян Міхай Петрыла|Петрыла]] &lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Андрэй Бурка|Бурка]] &lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Карла Мухар|Мухар]] &lt;br /&gt;{{пэнміма}}[[Марыё Хорхэ Маліка Паўліна|Камора]]}}
|-
|{{Сьцяг|Славенія}}''' [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]]'''
|2:0{{Заўвага|Пераможаны ў гэтым двубоі перайшоў у 3 кваліфікацыйны этап Лігі Канфэрэнцыяў 2022—2023.|name=&quot;нюанс цякучага кваліфікацыйнага этапу&quot;}}
|{{Сьцяг|Беларусь}} [[Шахцёр Салігорск|Шахцёр]] ([[Салігорск]])
|0:0
|2:0
| colspan=&quot;7&quot; |1. —
2.[[Рока Батурына|Батурына]] 12' (1:0), 56' (2:0)
|-
|{{Сьцяг|Баўгарыя}}''' [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])'''
|3:0
|{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Сут’еска Нікшыч|Сут’еска]] ([[Нікшыч]])
|2:0
|1:0
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Алекс Сантана|Сантана]] 74' (1:0), [[Матыяс Фабіян Тысэра|Тысэра]] 90+1' (2:0)
2.[[П'ерас Сатырыю|Сатырыю]] 53' (3:0)
|-
|{{Сьцяг|Люксэмбург}}''' [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]])'''
|3:1
|{{Сьцяг|Альбанія}} [[Тырана (футбольны клюб)|Тырана]]
|1:0
|2:1
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Магсан Хасан Нэдэр|Нэдэр]] 71' (1:0)
2.[[Філіп Боіч|Боіч]] 49' (2:0), [[Дэйвід Сінані|Сінані]] 61' (3:0), [[Рэдан Джыджа|Джыджа]] 78' (3:1)
|-
|{{Сьцяг|Казахстан}} [[Табол Кастанай|Табол]] ([[Кастанай]])
|1:5
|{{Сьцяг|Вугоршчына}}''' [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])'''
|0:0
|1:5
| colspan=&quot;7&quot; |1. —
2.[[Адама Малюда Траарэ|Траарэ]] 4' (0:1), 17' (0:2), [[Айса Лайдуні|Лайдуні]] 21' (0:3), [[Ігар Сяргееў|Сяргееў]] 23' (1:3), [[Форчун Басі|Басі]] 74' (1:4), 90+1' (1:5)
|-
|{{Сьцяг|Швэцыя}}''' [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]]'''
|6:5
|{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]])
|3:2
|3:3
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Мартын Ульсан|Ульсан]] 16' (1:0), [[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 38' (1:1), [[Уля Тойванэн|Тойванэн]] 42' (2:1), [[Вэлька Бірманчэвіч|Бірманчэвіч]] 84' (3:1), [[Гэльгі Гуд’ёнсан|Гуд’ёнсан]] 90+3' (3:2)
2.[[Карл Фрыдлейфур Гунарсан|Гунарсан]] 15' (3:3), [[Вэлька Бірманчэвіч|Бірманчэвіч]] 34' (4:3), [[Фэлікс Бэіма|Бэіма]] 44' (5:3), [[Андэрс Крыстыянсэн|Крыстыянсэн]] 49' (6:3), [[Мікалай Андрэас Гансэн|Гансэн]] 56' (6:4), [[Карл Фрыдлейфур Гунарсан|Гунарсан]] 75' (6:5)
|-
|{{Сьцяг|Косава}} [[Балкані Сухарэка|КФ Балкані]] ([[Сухарэка]])
|1:2
|{{Сьцяг|Летува}}''' [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])'''
|1:1
|0:1{{Заўвага|назва=д.ч.}}
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Назьмі Грыпшы|Грыпшы]] 15' (1:0), [[Олівэр Баф|Баф]] 25' (1:1)
2.[[Кегіндэ Матыяс Аевусі|Аевусі]] 97' (1:2)
|-
|{{Сьцяг|Фінляндыя}}''' [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]])'''
|2:2{{Заўвага|name=&quot;нюанс цякучага кваліфікацыйнага этапу&quot;}}(5:4){{Заўвага|Для выяўленьня пераможцы каманды білі пэнальці|назва=пэнальці}}
|{{Сьцяг|Латвія}} [[Рыская футбольная школа]] ([[Рыга]])
|1:0
|1:2{{Заўвага|Для выяўленьня пераможцы быў задзейнічаны дадатковы час у два таймы па 15 хвілінаў|назва=д.ч.}}
|1.[[Мануэль Мартыч|Мартыч]] 11' (1:0)
2.[[Артур Зюзінc|Зюзінc]] 48' (1:1), [[Стэфан Паніч|Паніч]] 56' (1:2), [[Мурыля Энрыке дэ Араўха Сантас|Мурыля]] 75' (2:2)
| colspan=&quot;6&quot; |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Сантэры Вяянянен|Вяянянен]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Мурыля Энрыке дэ Араўха Сантас|Мурыля]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Боян Радулавіч|Радулавіч]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Фабіян Сэрарэнс|Сэрарэнс]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Каспэр Тэрха|Тэрха]]{{пэнгол}}|лік=5-4|кам2={{пэнгол}}[[Віталь Ягадзінскіс|Ягадзінскіс]]&lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Таміслаў Шарыч|Шарыч]] &lt;br /&gt;{{пэнміма}}[[Стэфан Паніч|Паніч]] &lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Жыга Ліпушчак|Ліпушчак]] &lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Пётр Марэш|Марэш]]}}
|-
|{{Сьцяг|Нарвэгія}}''' [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]'''
|4:3
|{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[КІ Кляксьвік|КІ]] ([[Кляксьвік]])
|3:0
|1:3
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 11' (1:0), 31' (2:0), 58' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (3:0)
2.[[Мэдс Бо Мікэльсэн|Мікэльсэн]] 12' (3:1), [[Якуп Біскопсту Андрэасэн|Андрэасэн]] 20' (3:2), [[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 55 ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (4:2), [[Якуп Біскопсту Андрэасэн|Андрэасэн]] 85' (4:3)
|-
|{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Нью-Сэйнтс Освэстры|Нью-Сэйнтс]] ([[Освэстры]])
|1:2
|{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}}''' [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]])'''
|1:0
|0:2{{Заўвага|назва=д.ч.}}
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Раян Бробэл|Бробэл]] 57' (1:0)
2.[[Джэймі Малгры|Малгры]] 90+4' (1:1), [[Ітан Дэвайн|Дэвайн]] 95' (1:2)
|-
|{{Сьцяг|Ірляндыя}}''' [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]])'''
|3:0
|{{Сьцяг|Мальта}} [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] ([[Паола]])
|3:0
|0:0
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Ронан Фін|Фін]] 25' (1:0), [[Дылан Ўотс|Ўотс]] 40' (2:0), [[Роры Гэфні|Гэфні]] 78' (3:0)
2.—
|-
|{{Сьцяг|Польшча}} [[Лех Познань|Лех]] ([[Познань]])
|2:5
|{{Сьцяг|Азэрбайджан}}''' [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])'''
|1:0
|1:5
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Мікаэль Ісгак|Ісгак]] 41' (1:0)
2.[[Крыстафэр Вэльдэ|Вэльдэ]] 1' (2:0), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 14' (2:1), [[Філіп Азобіч|Азобіч]] 42' (2:2), [[Кэвін Давід Мэдына Рэнтэрыя|Мэдына]] 56' (2:3), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 74' (2:4), [[Абас Гусэйнаў|Гусэйнаў]] 77' (2:5)
|-
|{{Сьцяг|Паўночная Македонія}}''' [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]])'''
|3:2
|{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]])
|3:0
|0:2
| colspan=&quot;7&quot; |1.[[Мамаду Данфа|Данфа]] 11' (1:0), [[Сандэй Адэтунджы|Адэтунджы]] 28' (2:0), [[Скот Ўайзмэн|Ўайзмэн]] 62' ([[Аўтагол|аўта]]) (3:0)
2.[[Хуан Франсіска Гарсія Пенья|Хуанфры]] 32' (3:1), [[Лі Гэнры Касьяр|Касьяр]] 69 (3:2)
|-
|{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Зрынскі Мостар|Зрынскі]] ([[Мостар]])
|0:1
|{{Сьцяг|Малдова}}''' [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])'''
|0:0
|0:1
| colspan=&quot;7&quot; |1. —
2.[[Ігар Савіч|Савіч]] 22' ([[Аўтагол|аўта]]) (0:1)
|-
|{{Сьцяг|Славаччына}}''' [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]])'''
|2:1
|{{Сьцяг|Грузія}} [[Дынама Батумі|Дынама]] ([[Батумі]])
|0:0
|2:1{{Заўвага|назва=д.ч.}}
| colspan=&quot;7&quot; |1. —
2.[[Зурыка Давіташвілі|Давіташвілі]] 104' (0:1), [[Тыгран Барсэгян|Барсэгян]] 115' (1:1), [[Іван Шапоньчык|Шапоньчык]] 120+3' (2:1)
|}

=== Другі кваліфікацыцны раўнд ===
Лёсаваньне другога кваліфікацыйнага раўнду адбылося 15 чэрвеня 2022 году. Першым матчам наканавана 19 й 20 ліпеня, а матчам у адказ — 26 й 27 ліпеня 2022 году адпаведна.

Пераможцы двубою кваліфікуюцца ў трэці раўнд адпаведнага шляху. Пераможаныя на чэмпіёнскім шляху адпраўляюцца ў чэмпіёнскі шлях трэцяга кваліфікацыйнага раўнду [[Ліга Эўропы УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]], у той жа час астатнія са шляху прадстаўнікоў лігі адпраўляюцца ў частку шляху прадстаўнікоў лігі трэцяга кваліфікацыйнага раўнду [[Ліга Эўропы УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]].
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
!Галы й галеадоры
|+Чэмпіёнскі шлях
|'''{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])'''
|5:3
|{{Сьцяг|Славаччына}} [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]])
|1:2
|4:1
|1.[[Крыстафэр Закарыясэн|Закарыясэн]] 70' (1:0), [[Гурам Кашыа|Кашыа]] 81' (1:1), [[Тыгран Барсэгян|Барсэгян]] 86' (1:2)
2.[[Франк Балі|Балі]] 20' (2:2), [[Крыстафэр Закарыясэн|Закарыясэн]] 31' (3:2), [[Вэрнан ДэМарка Марлякі|ДэМарка]] 70' (3:3), [[Адама Малюда Траарэ|Траарэ]] 89' (4:3), [[Айса Лайдуні|Лайдуні]] 90+5' (5:3)
|-
|'''{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])'''
|3:2
|{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]])
|2:2
|1:0
|1.[[Кэвен да Сілва Інасіў|Кэвен]] 25' (0:1), [[Арыян Адэмі|Адэмі]] 44' (1:1), [[Бруна Пэткавіч|Пэткавіч]] 86' (2:1), [[Рэнальда Сефас|Сефас]] 89' (2:2)

2.[[Арыян Адэмі|Адэмі]] 47' (3:2)
|-
|'''{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])'''
|5:4
|{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Цюрых (футбольны клюб)|Цюрых]]
|3:2
|2:2{{Заўвага|назва=д.ч.}}
|1.[[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 17' (1:0), [[Ібраіма Ваджы|Ваджы]] 36' (2:0), 65' (3:0), [[Ліндрыт Камбэры|Камбэры]] 65' (3:1), [[Мірлінд Крэзью|Крэзью]] 85' (3:2)
2.[[Максім Мядзьведзеў|Мядзьведзеў]] 4' ([[Аўтагол|аўта]]) (3:3), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 56' (4:3), [[Іван Сантыні|Сантыні]] 90+6' (4:4), [[Авусі Квабэна|Авусі]] 98 (5:4)
|-
|{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]])
|1:7
|'''{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]])'''
|1:2
|0:5
|1.[[Томаш Хоры|Хоры]] 6' (0:1), [[Боян Радулавіч|Радулавіч]] 50' (1:1), [[Ян Копіц|Копіц]] 57' (1:2)

2.[[Лудэк Пэрніца|Пэрніца]] 11' (1:3), [[Ян Сыкара|Сыкара]] 21' (1:4), [[Лукаш Гэйда|Гэйда]] 31' (1:5), [[Ян Сыкара|Сыкара]] 76' (1:6), [[Ян Клімент|Клімент]] 84' (1:7)
|-
|{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]])
|1:8
|'''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]'''
|1:0
|0:8
|1.[[Кірк Міляр|Міляр]] 83' (1:0)
2.[[Гуга Вэтлесан|Вэтлесан]] 7' (1:1), [[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 21' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:2), [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 23' (1:3), [[Ульрык Салтнэс|Салтнэс]] 29' (1:4), [[Рунар Эспэйорд|Эспэйорд]] 52' (1:5), [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 54' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:6), [[Альфонс Сампстэд|Сампстэд]] 73' (1:7), [[Рунар Эспэйорд|Эспэйорд]] 88' (1:8)
|-
|'''{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])'''
|3:0
|{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]]
|1:0
|2:0
|1.[[Фаб'ен Урэга|Урэга]] 49' (1:0)
2.[[Кегіндэ Матыяс Аевусі|Аевусі]] 34' (2:0), [[Рэнан Алівэйра|Алівэйра]] 52' (3:0)
|-
|'''{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])'''
|4:2
|{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]])
|3:0
|1:2
|1.[[П'ерас Сатырыю|Сатырыю]] 26' (1:0), 35' (2:0), [[Ігар Тыяга Насымента Радрыгес|Тыяга]] 90+4' (3:0)

2.[[Аарон Грын|Грын]] 21' (3:1), [[Айдама Эмаку|Эмаку]] 88' (3:2), [[Каўлі Алівэйра Соўза|Каўлі]] 90+4' (4:2)
|-
|{{Сьцяг|Славенія}} [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]]
|0:1
|'''{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])'''
|0:0
|0:1
|1. —

2.[[Мамо Янсанэ|Янсанэ]] 90+2' (0:1)
|-
|'''{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]])'''
|5:1
|{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]])
|1:1
|4:0
|1.[[Філіп Аксель Фрыгаст Цынкернагэль|Цынкернагэль]] 7' (0:1), [[Долеў Хазіза|Хазіза]] 90+2' (1:1)
2.[[Цярон Чэры|Чэры]] 5' (2:1), [[Францьдзі П'ера|П’ера]] 61' (3:1), 65' (4:1), [[Мухамад Абу Фана|Абу Фана]] 86' (5:1)
|-
|'''{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]])'''
|4:2
|{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]])
|0:1
|4:1
|1.[[Самір Хаджы|Хаджы]] 72' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (0:1)

2.[[Магсан Хасан Нэдэр|Нэдэр]] 21' (0:2), [[Карлёс Джэмісан Тэлес дос Сантас Жуніёр|Жуніньё]] 24' (1:2), [[Лука Юрычыч|Юрычыч]] 53' (2:2), [[Юзуф Атубанджа|Атубанджа]] 75' (3:2), [[Лука Юрычыч|Юрычыч]] 85' (4:2)
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
!Галы й галеадоры
!
!
!Удзельнікі пасьляматчавых пэнальці
|+Шлях прадстаўнікоў лігі
|'''{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]])'''
|2:2 (4:3){{Заўвага|назва=пэнальці}}
|{{Сьцяг|Кіпр}} [[АЕК Лярнака|АЕК]] ([[Лярнака]])
|1:1
|1:1{{Заўвага|назва=д.ч.}}
|1.[[Адам Дзюрча|Дзюрча]] 81' (0:1), [[Эрык Сьвятчанка|Сьвятчанка]] 84' (1:1)

2.[[Віктар Алатунджы|Алатунджы]] 9' (1:2), [[Гэнрык Дальсгор|Дальсгор]] 12' (2:2)
| colspan=&quot;3&quot; |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Гэнрык Дальсгор|Дальсгор]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Піёнэ Сыста|Сыста]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Олівэр Сёрэнсэн|Сёрэнсэн]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Нікаляс Дур|Дур]]{{пэнгол}}&lt;br /&gt;[[Соры Каба|Каба]]{{пэнміма}}|лік=4:3|кам2={{пэнміма}}[[Омры Альтман|Альтман]]&lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Хрвое Мілічавіч|Мілічавіч]] &lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Хасэ Рома|Рома]] &lt;br /&gt;{{пэнгол}}[[Бруна Гама|Гама]] &lt;br /&gt;{{пэнміма}}[[Густаву Ледыш|Ледыш]]}}
|-
|'''{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]])'''
|2:1
|{{Сьцяг|Турэччына}} [[Фэнэрбахчэ Стамбул|Фэнэрбахчэ]] ([[Стамбул]])
|0:0
|2:1{{Заўвага|назва=д.ч.}}
| colspan=&quot;4&quot; |1.—
2.[[Віталь Буяльскі|Буяльскі]] 57' (1:0), [[Атыла Салаі|Салаі]] 89' (1:1), [[Аляксандар Караваеў|Караваеў]] 114' (2:1)
|}

=== Трэці кваліфікацыйны раўнд ===
Лёсаваньне трэцяга кваліфікацыйнага раўнду адбылося 18 ліпеня 2022 году а 13 гадзіны па Менскаму часе. Усяго 20 камандам наканаваны ўдзел у трэцім кваліфікацыйным раўндзе. Яны падзеленыя на 2 шляхі:

* '''Чэмпіёнскі шлях''' (12 камандаў)
* '''Шлях прадстаўнікоў лігі''' (8 камандаў)

Пасеў камандаў перад лёсаваньнем адбыўся па клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+'''Чэмпіёнскі шлях'''
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
|-
|{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]])
|матч 1
|{{Сьцяг|Кіпр}} [[Апалён Лімасол|Апалён]] ([[Лімасол]])
|3 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])
|матч 2
|{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])
|3 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])
|матч 3
|{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])
|2 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])
|матч 4
|{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]])
|2 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]
|матч 5
|{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])
|3 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]])
|матч 6
|{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]])
|3 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+'''Шлях прадстаўнікоў лігі'''
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
|-
|{{Сьцяг|Францыя}} [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]])
|матч 7
|{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]])
|2 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]])
|матч 8
|{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Штурм Грац|Штурм]] ([[Грац]])
|3 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль]] ([[Брусэль]])
|матч 9
|{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]])
|2 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]])
|матч 10
|{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]])
|2 жніўня 2022
|9 жніўня 2022
|}

=== Раўнд кваліфікацыйнага плэй-оф ===
Лёсаваньне раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф адбылося 2 жніўня 2022 году а 13 гадзіны па Менскаму часе. Усяго 12 камандаў будзе ўдзельнічаць у раўндзе кваліфікацыйнага плэй-оф. Яны падзеленыя на 2 шляхі:

* '''Чэмпіёнскі шлях''' (8 камандаў): 2 каманды, што пачынаюць свой удзел з гэтага раўнду й 6 пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раўнду
* '''Шлях прадстаўнікоў лігі''' (4 каманды): 4 пераможцы трэцяга кваліфікацыйнага раўнду

Пасеў камандаў перад лёсаваньнем адбыўся па клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022. Для пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раунду, чыя асоба не была вядомая на момант лёсаваньня (а гэта ўсе ўдзельнікі, акрамя [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгагена]] ды [[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспора]]), выкарыстоўваўся клюбны каэфіцыент каманды, што мае найвышэйшы рэйтынг у кожнай з пар. Першая каманда, што выбіралася ў кожнай пары падчас лёсаваньня, стала камандай-гаспадыняй першага матчу.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+'''Чэмпіёнскі шлях'''
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
|-
|{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]]) / {{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])
|матч 1
|{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]]) / {{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]])
|16—17 жніўня 2022
|23—24 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] / {{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])
|матч 2
|{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]]) / {{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])
|16—17 жніўня 2022
|23—24 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]]) / {{Сьцяг|Кіпр}} [[Апалён Лімасол|Апалён]] ([[Лімасол]])
|матч 3
|{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]]) / {{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]])
|16—17 жніўня 2022
|23—24 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Данія}} [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]] 
|матч 4
|{{Сьцяг|Турэччына}} [[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспор]] ([[Трабзон]])
|16—17 жніўня 2022
|23—24 жніўня 2022
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+'''Шлях прадстаўнікоў лігі'''
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
|-
|{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]]) / {{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Штурм Грац|Штурм]] ([[Грац]])
|матч 5
|{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]]) / {{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]])
|16—17 жніўня 2022
|23—24 жніўня 2022
|-
|{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль]] ([[Брусэль]]) / {{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]])
|матч 6
|{{Сьцяг|Францыя}} [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]]) / {{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]])
|16—17 жніўня 2022
|23—24 жніўня 2022
|}

== Статыстыка ==
У статыстыку ўваходзяць што кваліфікацыйныя раўнды, што раўнды групавога этапу, што раўнды плэй-оф.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!месца
!Топ-10 найлепшых галеадораў
!Колькасьць забітых мячоў
|-
|1
|{{Сьцяг|Нігерыя}} ''[[Віктар Баніфэйс Аког]] ({{мова-en|''Victor Boniface Okoh''|скарочана}}) [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''
|5
|-
|2
|''{{Сьцяг|Бразылія}} [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі]] ({{Мова-парт|''Kady Iuri Borges Malinowski''|скарочана}}) [[Карабах Агдам|Карабах]]''
|4
|-
| rowspan=&quot;3&quot; |3-5
|''{{Сьцяг|Малі}} [[Адама Малюда Траарэ]] ({{Мова-франц|''Adama Malouda Traoré''|скарочана}}) [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]]''
|3
|-
|''{{Сьцяг|Кіпр}} [[П'ерас Сатырыю]] ({{Мова-грэц|''Πιέρος Σωτηρίου''|скарочана}}) [[Лудагорац Разград|Лудагорац]]''
|3
|-
|{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Крысталь Маўні Інгасан]] ({{Мова-ісьл|''Kristall Máni Ingason''|скарочана}}) [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]]
|3
|-
| rowspan=&quot;7&quot; |6-12
|''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына]] ({{Мова-no|''Amahl William D'vaz Pellegrino''|скарочана}}) [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''
|2
|-
|''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Рунар Эспэйорд]] ({{Мова-no|''Runar Espejord''|скарочана}}) [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''
|2
|-
|''{{Сьцяг|Чэхія}} [[Ян Сыкара]] ({{Мова-cs|''Jan Sýkora''|скарочана}}) [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]]''
|2
|-
|''{{Сьцяг|Гаіці}} [[Францьдзі П'ера]] ({{Мова-франц|''Frantzdy Pierrot''|скарочана}}) [[Макабі Хайфа|Макабі]]''
|2
|-
|''{{Сьцяг|Нігерыя}} [[Форчун Басі]] ({{Мова-en|''Fortune Bassey''|скарочана}}) [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]]''
|2
|-
|''{{Сьцяг|Туніс}} [[Айса Лайдуні]] ({{Мова-ar|''عيسى بلال العيدوني''|скарочана}}) [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]]''
|2
|-
|''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Крыстафэр Закарыясэн]] ({{Мова-no|''Kristoffer Zachariassen''|скарочана}}) [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]]''
|2
|}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}[https://www.uefa.com/uefachampionsleague/ Афіцыйны сайт Лігі чэмпіёнаў UEFA]{{Заўвага|Па сканчэньні розыгрышу 2022-23 гадоў старонка гэтага розыгрышу будзе месьціцца па іншым адрасе, глядзіце ўважліва}}
== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

{{Парады артыкулу|няма крыніцаў|няма катэгорыяў|артаграфія}}
{{Ліга чэмпіёнаў УЭФА}}
[[Катэгорыя:Ліга чэмпіёнаў УЭФА]]
[[Катэгорыя:2022 год у футболе]]
[[Катэгорыя:2023 год у футболе]]</text>
      <sha1>c6x9l8qdquu5xbfsfma75gkmij7urtt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мікола Мішчанчук</title>
    <ns>0</ns>
    <id>257947</id>
    <revision>
      <id>2330963</id>
      <parentid>2329838</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T22:55:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>SergeiSEE</username>
        <id>38150</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="37438" xml:space="preserve">{{Навуковец 
|Імя = Мікола Мішчанчук
|Арыгінал імя = Мікалай Іванавіч Мішчанчук
|Фота =
|Шырыня =
|Подпіс =
|Дата нараджэньня     = {{Нарадзіўся|26|10|1939}}
|Месца нараджэньня = [[пасёлак]] Майскі,  Мазанаўскі раён, [[Амурская вобласьць]], [[Расея]]  
|Дата сьмерці         = {{Памёр|12|10|2012}}
|Месца сьмерці        = [[Берасьце]]
|Навуковая сфэра = [[літаратуразнаўства]];  
|Месца працы =  [[Беларускі дзяржаўны пэдагагічны ўнівэрсытэт імя Максіма Танка]]; 
[[Берасьцейскі дзяржаўны ўнівэрсытэт імя А. С. Пушкіна]] 
|Альма-матэр = [[Беларускі дзяржаўны пэдагагічны ўнівэрсытэт імя Максіма Танка]];
|Навуковы кіраўнік =  
|Знакамітыя вучні =  
|Вядомы як = аўтар манаграфіі «Клясыка ― сучаснасьць ― пэрспэктывы: пра літаратурны працэс XX стагоддзя» (2009) 
|Узнагароды і прэміі = 
|Сайт = 
}}
'''Мікола Мішчанчук''' ({{Н}} 26 кастрычніка 1939,  [[пасёлак]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Майскі (Амурская вобласьць)|Майскі|ru|Майский (Амурская область)}}  [[Мазанаўскі раён|Мазанаўскага раёну]] [[Амурская вобласьць|Амурскай вобласьці]] [[Расея|Расеі]]  — {{†}} 12 кастрычніка 2012, [[Берасьце]])&lt;ref&gt;{{Навіна|аўтар= |імя = |прозьвішча=|спасылка на аўтара = |аўтар 2 =|аўтар 3= |загаловак=Памёр Мікалай Іванавіч Мішчанчук|спасылка=https://lit-bel.org/news/Pamior-Mkalay-vanavch-Mshchanchuk-3185/ |выдавец= Сайт грамадзкага аб'яднаньня «[[Саюз беларускіх пісьменьнікаў]]»|мова = |дата публікацыі= 12 кастрычніка 2012 |копія = |дата копіі = |дата доступу=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Артыкул| аўтар =[[Алесь Марціновіч]]. | загаловак = Туга, якую не выказаць словамі. | спасылка  = https://zviazda.by/sites/default/files/lim41-2012.pdf | мова  = | выданьне  =[[Літаратура і мастацтва]] | тып = штотыднёвая літаратурная і грамадзка-палітычная дзяржаўная газэта | год  = 2012, 12 кастрычніка | том   = | нумар  = 41 (4687) | старонкі  = 5 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Артыкул| аўтар = Прэсавая служба СБП. | загаловак = Вечная памяць. | спасылка  = https://novychas.online/pdf/litbiel_2012_10.pdf | мова  = | выданьне  = Літаратурная Беларусь | тып = Культурна-асветніцкі праект Грамадскага аб’яднання «[[Саюз беларускіх пісьменьнікаў]]» і «[[Новы час (газэта)|Новага часу]]» | год  = 2012, кастрычнік | том   = | нумар  = 10 (74) | старонкі  = 2}}&lt;/ref&gt; —  [[Пэдагогіка|пэдагог]], [[літаратуразнавец]], [[літаратурны крытык]], [[паэт]], [[перакладчык]], доктар філялягічных навук (1994), сябар [[Саюз беларускіх пісьменьнікаў|Саюзу беларускіх пісьменнікаў]] (1995).
 
== Жыцьцяпіс ==
Мікола Мішчанчук нарадзіўся ў пасёлку (капальня да 1939 году) Майскі разьмешчаным на беразе ракі Нора левага прытоку [[Зея|Зеі]] у сям’і высланых беларускіх сялян. Дзіцячыя гады прайшлі на чыгуначнай станцыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юхта (Амурская вобласьць)|Юхта|ru|Юхта (Амурская область))}}, дзе Мікола скончыў сем клясаў.&lt;ref&gt;{{Артыкул| аўтар = Міхаіл Стралец. | загаловак = «Трывожуся за белы свет». Пяць эпох лёсу Мікалая Мішчанчука. | спасылка  = https://zviazda.by/sites/default/files/43-2019.pdf | мова  = | выданьне  =[[Літаратура і мастацтва]] | тып = штотыднёвая літаратурная і грамадзка-палітычная дзяржаўная газэта | год  = 2019, 1 лістапада | том   = | нумар  = 43 (5049) | старонкі  = 5 }}&lt;/ref&gt;

На радзіму бацькоў сям’я пераехала ў 1954 годзе ў вёску [[Чырвоны Бераг (Пухавіцкі раён)|Чырвоны Бераг]] [[Пухавіцкі раён|Пухавіцкага раёну]]. Вучыўся ў [[Суцін|Суцінскай]] сярэдняй школе, якую скончыў у 1957 годзе з залатым мэдалём. У 1957 годзе паступіў на філялягічны факультэт [[Беларускі дзяржаўны пэдагагічны ўнівэрсытэт імя Максіма Танка|Менскага дзяржаўнага пэдагагічнага інстытута]],які скончыў у 1962 годзе з дыплёмам выдатніка. Некаторы час працаваў настаўнікам у школе-інтэрнаце места [[Узда]]. Вучыўся ў асьпірантуры (1964—1967). Працаваў у [[Беларускі дзяржаўны пэдагагічны ўнівэрсытэт імя Максіма Танка|Мінскім дзяржаўным пэдагагічным інстытуце]]: выкладчык, дацэнт, намесьнік дэкана (1972—1982), з 1989 г. загадчык катэдры беларускай літаратуры.
У 1969 годзе абараніў кандыдацкую дысэртацыю на тэму «Лірыка Яўгена Абрамавіча Баратынскага: папярэднікі й нашчадкі».&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар =Н. И. Мищенчук.|частка = |загаловак = Лирика Е. А. Баратынского. Предшественники и наследники: автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата филологических наук. Специальность Литературоведение |арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва = |год = 1969 |том = |старонкі = |старонак = 20 |сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;
З канца 1970-х да сярэдзіны 1980-х гг. кіраваў сэкцыяй беларускай літаратуры пры Навуковым савеце Міністэрства народнай адукацыі БССР. Пасьля абароны дысэртацыі «Жанрава-стылявыя асаблівасьці сучаснай беларускай паэзіі» (1994) атрымаў вучоную ступень доктара філялягічных навук.&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар =Мішчанчук, Мікалай.|частка = |загаловак = Жанрава-стылявыя асаблівасці сучаснай беларускай паэзіі. Дысэртацыя доктара філалагічных навук |арыгінал = |спасылка = |адказны = Акадэемія навук Беларусі, Інстытут літаратуры ім. Янкі Купалы |выданьне =|месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва =Беларускі дзяржаўны пэдагагічны ўнівэрсытэт |год = 1994 |том = |старонкі = |старонак = 390 |сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;
З 1996 году працаваў у [[Берасьцейскі дзяржаўны ўнівэрсытэт імя А. С. Пушкіна|Берасьцейскім дзяржаўным унівэрсытэце]], дзе з 2004 году загадваў катэдрай беларускага літаратуразнаўства. Абраны сябрам-карэспандэнтам Беларускай акадэміі адукацыі ў 1998 годзе. 

== Творчасьць ==
Мікола Мішчанчук зрабіў каштоўныя для беларускага літаратуразнаўства высновы аб нацыянальным беларускім мадэрнізму й яго розных плынях у літаратуры 20 – 30-х гадоў, па запаўненьні белых плям гісторыі нацыянальнай літаратуры.&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар =М. І. Мішчанчук.|частка = |загаловак = Беларуская савецкая паэзія 20-х гадоў : вучэбны дапаможнік для філалагічных факультэтаў педагагічных інстытутаў |арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва =[[Вышэйшая школа (выдавецтва)|Вышэйшая школа]] |год = 1988 |том = |старонкі = |старонак = 189|сэрыя = |isbn = 5-339-00059-1 |наклад = 2650}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар =М. І. Мішчанчук.|частка = |загаловак = Чатыры партрэты беларускіх паэтаў-эмігрантаў: вучэбна-метадычны дапаможнік. (Натальля Арсеньнева, Ларыса Геніюш, Алесь Салавей, Масей Сяднёў) |арыгінал = |спасылка = |адказны =  |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва =[[Беларускі дзяржаўны пэдагагічны ўнівэрсытэт імя Максіма Танка|МДПІ]] |год = 1993 |том = |старонкі = |старонак = 89 |сэрыя = |isbn =5-7830-0352-2 |наклад =100 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар =М. І. Мішчанчук.|частка = |загаловак = Як жыць ― дык жыць для Беларусі... : вучэбны дапаможнік па беларускай літаратуры для вучняў старэйшых класаў агульнаадукацыйнай школы |арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва =[[Народная асвета (выдавецтва)|Народная асьвета]] |год = 1996 |том = |старонкі = |старонак = 332 |сэрыя = |isbn = 985-03-0204-6 |наклад = 680000}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар =М. І. Мішчанчук.|частка = |загаловак = Літаратура беларускага замежжа: вучэбны дапаможнік |арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва =[[Беларускі дзяржаўны пэдагагічны ўнівэрсытэт імя Максіма Танка|БДПУ]]|год = 1996 |том = |старонкі = |старонак = 169 |сэрыя = |isbn = 985-6087-13-9|наклад = 200}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар =М. І. Мішчанчук.|частка = |загаловак = Лiтаратура XX стагоддзя: спроба пераасэнсавання. Вучэбна-метадычны дапаможнік |арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва =[[Беларускі дзяржаўны пэдагагічны ўнівэрсытэт імя Максіма Танка|БДПУ]] |год = 1996|том = |старонкі = |старонак = 168 |сэрыя = |isbn = 985-435-005-3 |наклад = 100}}&lt;/ref&gt; 

Друкаваўся ў газэтах «[[Літаратура і мастацтва]]», «[[Настаўніцкая газэта]]», часопісе «[[Полымя (часопіс)|Полымя]]», іншых пэрыядычных, а таксама энцыкляпэдычных выданьнях, навуковых зборніках.
Займаўся вывучэньнем жыцьця й творчасьці пісьменьнікаў: ([[Алесь Дудар]], [[Міхась Чарот]], [[Аркадзь Моркаўка]], [[Таісія Бондар]]). Аўтар і суаўтар шматлікіх падручнікаў і дапаможнікаў для школ і ВНУ.

Мікола Мішчанчук вядомы таксама як паэт. У 1962 г. у часопісе «[[Бярозка (часопіс)|Бярозка]]» апублікаваны першы верш «Метал». Асобныя вершы друкаваліся ў «[[Настаўніцкая газэта|Настаўніцкай газэце]]», часопісе «[[Маладосьць (часопіс)|Маладосць]]». Ён аўтар зборнікаў паэзіі «Вернасьць» (1979), «Трывожуся за белы сьвет» (1984), «Струна надзеі» (2009).

Мікола Мішчанчук вядомы як перакладчык. Яму належаць пераклады зь [[Яўген Баратынскі|Яўгена Баратынскага]], [[Іван Бунін|Івана Буніна]], [[Уладзіслаў Хадасевіч|Уладзіслава Хадасевіча]], [[Зінаіда Гіпіус|Зінаіды Гіпіус]], [[Івана Савін|Івана Савіна]], [[Георгі Адамовіч|Георгія Адамовіча]], [[Арнольд Шпалянскі|Арнольда Шпалянскага]] і інш.&lt;ref&gt;{{Артыкул| аўтар = Борсук Н.М. | загаловак  = Руская паэтычная спадчына ў перакладах М. Мішчанчука. | арыгінал = | спасылка  =https://rep.bstu.by/bitstream/handle/data/6428/128-130.pdf?sequence=1&amp;isAllowed=y | мова = | адказны = | аўтар выданьня = | выданьне =Весьнік  Берасьцейскага дзяржаўнага тэхнічнага ўнівэрсітэта| тып =гуманітарныя навукі | месца =[[Берасьце|Брэст]]| выдавецтва = [[Берасьцейскі дзяржаўны тэхнічны ўнівэрсытэт]] | год = 2010 | выпуск = | том = | нумар  = 6 | старонкі  = 128—130| isbn  = | issn  =1818-1112 }}&lt;/ref&gt;	

== Сям'я ==
* Дачка Ірына Гоўзіч ({{Н}}1975) — кандыдат філялягічных навук (2004), загадчык катэдры беларускай літаратуры й культуры ў [[Беларускі дзяржаўны пэдагагічны ўнівэрсытэт імя Максіма Танка|Менскім дзяржаўным пэдагагічным унівэрсытэце]].&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Мішчанчук, Ірына Мікалаеўна.|частка = |загаловак = Жанрава-стылявая спецыфіка творчасці Анатоля Вярцінскага і Янкі Сіпакова: дысэртацыя кандыдата філалялягічных навук |арыгінал = |спасылка = |адказны =[Беларускі дзяржаўны пэдагагічны ўнівэрсытэт імя Максіма Танка |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва = |год = 2003 |том = |старонкі = |старонак = 120 |сэрыя = |isbn = |наклад = }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Кніга|аўтар = Гоўзіч, Ірына Мікалаеўна.|частка = |загаловак = Жанрава-стылявая спецыфіка творчасці Анатоля Вярцінскага і Янкі Сіпакова: Аўтарэферат дысэртацыі на атрыманьне вучонай ступупені кандыдыты філялягічных навук. Абаронена 21.01.2004; Зацьверджана 31.03.04 |арыгінал = |спасылка = |адказны =Нацыянальная акадэмія навук Беларусі; Інстытут літаратуры імя Янкі Купалы |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва = |год = 2003 |том = |старонкі = |старонак = 23 |сэрыя = |isbn = |наклад = 100}}&lt;/ref&gt;

== Творы ==
* {{Кніга|аўтар = Мікола Мішчанчук. |частка = |загаловак = Вернасць: вершы і паэма |арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва =[[Мастацкая літаратура (выдавецтва)|Мастацкая літаратура]] |год = 1979 |том = |старонкі = |старонак = 78 |сэрыя = Першая кніга паэта |isbn = |наклад = }} 
* {{Кніга|аўтар = Мікола Мішчанчук. |частка = |загаловак = Трывожуся за белы свет: вершы |арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва =[[Мастацкая літаратура (выдавецтва)|Мастацкая літаратура]] |год = 1984 |том = |старонкі = |старонак = 39 |сэрыя = |isbn = |наклад = }} 
* {{Кніга|аўтар = Мікола Мішчанчук.|частка = |загаловак = Струна надзеі: вершы, паэмы, пераклады |арыгінал = |спасылка = |адказны = прадмова [[Мікола Сянкевіч|Мікола Сянкевіча]] |выданьне = |месца =[[Берасьце|Брэст]]|выдавецтва = Альтернатыва |год = 2009 |том = |старонкі = |старонак = 147 |сэрыя = |isbn =978-985-521-023-9 |наклад =200 }} 
* {{Артыкул| аўтар = Мікола Мішчанчук. | загаловак = Пераклады з польскай мовы.| спасылка  = https://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=13339 | мова  = | выданьне  =[[Жырандоля (альманах)|Жырандоля]] | тып = літаратурны альманах | год  = 2009| том   = | нумар  = 2 | старонкі  = 51—54 }}
* {{Артыкул| аўтар = Мікола Мішчанчук. | загаловак = Праз гады: штрыхі да партрэта «застойнага» часу; Мая цаліна. (Апавяданьні)| спасылка  = https://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=21233 | мова  = | выданьне  =[[Жырандоля (альманах)|Жырандоля]] | тып = літаратурны альманах | год  = 2010 | том   = | нумар  = 3 | старонкі  = 107—110 }}
* {{Артыкул| аўтар = Мікола Мішчанчук. | загаловак = Выпрабаваньне настаўніцтвам. | спасылка  = https://zviazda.by/sites/default/files/lim41-2012.pdf | мова  = | выданьне  =[[Літаратура і мастацтва]] | тып = штотыднёвая літаратурная і грамадзка-палітычная дзяржаўная газэта | год  = 2012, 12 кастрычніка | том   = | нумар  = 41 (4687) | старонкі  = 5 }}

=== Манаграфіі ===
* {{Кніга|аўтар = М. І. Мішчанчук.  |частка = |загаловак = Ёсць у паэта свой аблог цалінны: жанрава-стылявая разнастайнасць сучаснай беларускай лірыкі |арыгінал = |спасылка = |адказны = рэдактар [[Уладзімер Гніламёдаў|У. В. Гніламёдаў]] |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва =[[Навука і тэхніка (выдавецтва)|Навука і тэхніка]] |год = 1992 |том = |старонкі = |старонак = 187 |сэрыя = |isbn =5-343-00436-9 |наклад = 3000}} 
* {{Кніга|аўтар = М. І. Мішчанчук. |частка = |загаловак = Класіка ― сучаснасць ― перспектывы: пра літаратурны працэс XX стагоддзя: манаграфія |арыгінал = |спасылка = |адказны = навуковы рэдактар З. П. Мельнікава |выданьне = |месца =[[Берасьце|Брэст]]|выдавецтва =[[Берасьцейскі дзяржаўны ўнівэрсытэт імя А. С. Пушкіна|БрДУ]] |год = 2009 |том = |старонкі = |старонак = 188 |сэрыя = |isbn =978-985-473-434-7 |наклад = 100}} 

=== Артыкулы ===
* {{Артыкул| аўтар =М. І. Мішчанчук. | загаловак  = «Буры ў граніце»: Алесь Звонак у пачатку дарогі. | спасылка  = | мова = | аўтар выданьня = | выданьне  =Беларуская савецкая паэзія 20-х гадоў | тып =вучэбны дапаможнік для філалагічных факультэтаў педагагічных інстытутаў | месца  ={{Менск (Мінск)}}| выдавецтва  =[[Вышэйшая школа (выдавецтва)|Вышэйшая школа]]| год = 1988  | том  = | старонкі   = 162—172 | isbn  =5-339-00059-1 | issn  = }}
* {{Артыкул| аўтар =М. І. Мішчанчук. | загаловак  = Сувязь з часам і людзмі. Роздум над паэзіяй Аркадзя Куляшова. | спасылка  = https://library-mogilev.wixsite.com/kuleshov/critique-12| мова = | аўтар выданьня = М. І. Мішчанчук, І. С. Шпакоўскі | выданьне  =Беларуская лiтаратура XX ст.  | тып =вучэбны дапаможнік для філалагічных спецыяльнасцей вышэйшых навучальных устаноў | месца  ={{Менск (Мінск)}}| выдавецтва  =[[Вышэйшая школа (выдавецтва)|Вышэйшая школа]]| год = 2001  | том  = | старонкі   = 269—288 | isbn  =985-06-0125-6 | issn  = }}
* {{Артыкул| аўтар =Мішчанчук, Мікола. | загаловак = «Так цяжка шлях нам церабіць да Беларусі!»: Пра зборнік паэзіі Ніла Гілевіча «На высокім алтары». | спасылка  = | мова  = | выданьне  =[[Роднае слова (часопіс)|Роднае слова]] | тып =штомесячны навукова-метадычны часопіс | год  = 1995 | том   = | нумар  = 9 (93) | старонкі  = }} 
* {{Артыкул| аўтар =Мішчанчук, Мікола. | загаловак = Недапетая песня: Развагі пра творчасць Анатоля Сербантовіча. | спасылка  = | мова  = | выданьне  =[[Роднае слова (часопіс)|Роднае слова]] | тып =штомесячны навукова-метадычны часопіс | год  = 1997 | том   = | нумар  = 6 (114) | старонкі  =— }} 
* {{Артыкул| аўтар =Мікола Мішчанчук.| загаловак = Хто сплоціць доўг? Перачытваючы даследаванне Яна Чыквіна «Далёкія і блізкія». | спасылка  = https://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=3605 | мова  = | выданьне  =[[Тэрмапілы (часопіс)|Тэрмапілы]] | тып =літаратурна-мастацкі і беларусазнаўчы часопіс | год  = 2000 | том   = | нумар  = 3 | старонкі  = 193—198 }}
* {{Артыкул| аўтар =Мікола Мішчанчук. | загаловак = Рэцэнзія. «Свой знак быцця...». Вячаслаў Рагойша. Полюс цяпла. Вершы. Кнігазбор, 2007.  | спасылка  = https://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=6736| мова  = | выданьне  =[[Полымя (часопіс)|Полымя]] | тып = літаратурна-мастацкі і грамадска-палітычны часопіс | год  = 2008 | том   = | нумар  = 04 (942) | старонкі  = 169—171 }}
* {{Артыкул| аўтар =Мікола Мішчанчук.| загаловак = Чужы край праз прызму роднага: Пра паэзію Дзмітра Шатыловіча. | спасылка  = https://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=9466 | мова  = | выданьне  =[[Тэрмапілы (часопіс)|Тэрмапілы]] | тып =літаратурна-мастацкі і беларусазнаўчы часопіс | год  = 2008 | том   = | нумар  = 12 | старонкі  = 286—293}}
* {{Артыкул| аўтар =Мікалай Мішчанчук.| загаловак  = «Сам!» як канцэпцыя жыцця і творчасці Ф.М. Янкоўскага; «Не спяшаюся прыдумляць…»: Стыль майго Настаўніка. | спасылка  =https://kamunikat.org/usie_knihi.html?pubid=13845 | мова = | аўтар выданьня = | выданьне  =Каб жыло наша Слова | тып =зборнік навуковых артыкулаў да 90-годдзя з дня нараджэння Фёдара Янкоўскага | месца  =[[Берасьце|Брэст]]| выдавецтва  =[[Берасьцейскі дзяржаўны ўнівэрсытэт імя А. С. Пушкіна|БрДУ]] | год = 2009  | том  = | старонкі   = 23—25; 376—378| isbn  =978-985-521-102-1 | issn  = }}
* {{Артыкул| аўтар =Мікола Мішчанчук. | загаловак = «Сваёю сцежкаю ісці…»: Паэзія апаленых пялёстаў. | спасылка  = https://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=19110| мова  = | выданьне  =[[Полымя (часопіс)|Полымя]] | тып = літаратурна-мастацкі і грамадска-палітычны часопіс | год  = 2010 | том   = | нумар  = 5 (967) | старонкі  = 128—137 }}
* {{Артыкул| аўтар =Мікола Мішчанчук.| загаловак = Стратэгічныя кірункі творчасці мастака слова: пра Янку Сіпакова. | спасылка  = https://kamunikat.org/?pubid=55275 | мова  = | выданьне  =[[Тэрмапілы (часопіс)|Тэрмапілы]] | тып =літаратурна-мастацкі і беларусазнаўчы часопіс | год  = 2012 | том   = | нумар  = 16 | старонкі  = 263—277 }}
* {{Артыкул| аўтар =Мікола Мішчанчук.| загаловак = Рэцэнзія. «Людзям на дабро». (Мікола Сянкевіч. Незваротны шлях. — Брэст: Альтэрнатыва, 2012. — 220 с.) | спасылка  = https://kamunikat.org/?pubid=21875 | мова  = | выданьне  =[[Новы час (газэта)|Літаратурная Беларусь]] | тып =культурна-асьветніцкі праэкт ГА «Саюз беларускіх пісьменэнікаў» і «Новага часу» | год  = 2012 | том   = | нумар  = 8 (72) | старонкі  = 22 }}
* {{Артыкул| аўтар =Мікола Мішчанчук.| загаловак = «Душа не ведае спакою, калі на свет раджае верш…». (Язэп Пушча)| спасылка  = https://zviazda.by/sites/default/files/lim20-2012.pdf | мова  = | выданьне  =[[Літаратура і мастацтва]] | тып = штотыднёвая літаратурная і грамадзка-палітычная дзяржаўная газэта | год  = 2012, 18 мая | том   = | нумар  = 20 (4666) | старонкі  = 6 }} 
* {{Артыкул| аўтар =Мікола Мішчанчук.| загаловак = Творчасць Таісы Бондар: лірыка, проза | спасылка  = https://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=24378 | мова  = | выданьне  =[[Полымя (часопіс)|Полымя]] | тып = літаратурна-мастацкі і грамадска-палітычны часопіс | год  = 2013 | том   = | нумар  = 1 (999)| старонкі  = 164—175 }}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак = Максім Багдановіч: энцыклапедыя |арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва =[[Беларуская энцыкляпэдыя імя Петруся Броўкі|Бел. Энцыкл.]] |год = 2011 |том = |старонкі = 346 |старонак = 608 |сэрыя = |isbn = 978-985-11-0584-3 |наклад = }} 
* {{Артыкул| аўтар = Марына Весялуха. | загаловак = Памяці Вандроўнага Прафесара.| спасылка  = https://zviazda.by/sites/default/files/46-2014.pdf | мова  = | выданьне  =[[Літаратура і мастацтва]] | тып = штотыднёвая літаратурная і грамадзка-палітычная дзяржаўная газэта | год  = 2014, 21 лістапада | том   = | нумар  = 46 (4795) | старонкі  = 9 }} 
* {{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак = Жыццё пражыць... : М. І. Мішчанчук — вучоны, настаўнік, творца |арыгінал = |спасылка = |адказны = укладальнік Л. В. Скібіцкая; пад агульнай рэдакцыяй З. П. Мельнікавай |выданьне = |месца =[[Берасьце|Брэст]]|выдавецтва = Альтернатива |год = 2010|том = |старонкі = |старонак = 239 |сэрыя = |isbn = 978-985-521-193-9 |наклад = 99}} 
* {{Кніга|аўтар = [[Алесь Карлюкевіч]].|частка = |загаловак = Ігуменскі павет. (Артыкулы, нарысы, эсэ) |арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва =[[Беларусь (выдавецтва)|Беларусь]] |год = 2020 |том = |старонкі = 150—153 |старонак = 198 |сэрыя = Падарожжа па родным краі |isbn = 978-985-01-1337-5. |наклад = 700 }} 
* {{Артыкул| аўтар  = Макарэвіч, А. М. | загаловак  =  М. І. Мішчанчук як даследчык прыгожага пісьменства: некаторыя аспекты літаратуразнаўчай спадчыны. | спасылка  = https://libr.msu.by/handle/123456789/1103 | мова = | аўтар выданьня =  укладальнік Л. В. Скібіцкая; пад агульнай рэдакцыяй З. П. Мельнікавай  | выданьне  = Жыццё пражыць... : М. І. Мішчанчук — вучоны, настаўнік, творца| тып = | месца  =[[Берасьце|Брэст]]| выдавецтва  = Альтернатива | год = 2010  | том  = | старонкі   = 48—56| isbn  = 978-985-521-193-9 | issn  = }}
* {{Артыкул| аўтар  = Мельнікава, З. П. | загаловак  = Вучоны, настаўнік, творца: М. І. Мішчанчук. | спасылка  = | мова = | аўтар выданьня = пад агул. рэд. У.А. Сенькаўца| выданьне  = Актуальныя праблемы сучаснага літаратурнага працэсу| тып =зб. матэрыялаў рэсп. навуковай канф., 11 лістапада 2014 года | месца  =[[Берасьце|Брэст]]| выдавецтва  = [[Берасьцейскі дзяржаўны ўнівэрсытэт імя А. С. Пушкіна|БрДУ]] | год = 2015 | том  = | старонкі   = 180—187| isbn  = 978-985-555-423-4 | issn  = }}
* {{Артыкул| аўтар = Мельнікава, З. П. | загаловак = Калі згасне святло…| спасылка  = https://zviazda.by/sites/default/files/42-2014.pdf | мова  = | выданьне  =[[Літаратура і мастацтва]] | тып = штотыднёвая літаратурная і грамадзка-палітычная дзяржаўная газэта | год  = 2014, 24 кастрычника | том   = | нумар  = 42 (4791) | старонкі  = 8 }} 
* Мікола Мішчанчук. // {{Літаратура/БП|4}} — С. 326—328.
* Мікола Мішчанчук. // {{Літаратура/ЭКБ|5}} — С. 605.
* [[Янка Саламевіч|І. У. Саламевіч]]. Мікола Мішчанчук. // {{Літаратура/БелЭн|10}} — С. 493.
* {{Артыкул| аўтар = Міхаіл Стралец. | загаловак = «Трывожуся за белы свет». Пяць эпох лёсу Мікалая Мішчанчука. | спасылка  = https://zviazda.by/sites/default/files/43-2019.pdf | мова  = | выданьне  =[[ЛіМ]] | тып = газэта | год  = 2019, 1 лістапада | том   = | нумар  = № 43 (5049) | старонкі  = 5 }}

== Вонкавыя спасылкі ==
* [http://kb.brl.by/index.php/heritage/item/1735-26-kastrychnika-2019-g-80-gadou-z-dnya-naradzhennya-mikalaya-ivanavicha-mishchanchuka-1939-2012-litaraturaznautsa-krytyka-paeta/1735-26-kastrychnika-2019-g-80-gadou-z-dnya-naradzhennya-mikalaya-ivanavicha-mishchanchuka-1939-2012-litaraturaznautsa-krytyka-paeta 26 кастрычніка 2019 г. — 80 гадоў з дня нараджэння Мікалая Іванавіча Мішчанчука (1939–2012), літаратуразнаўца, крытыка, паэта.] Краязнаўства Берасьцейшчыны.
* [https://bis.nlb.by/ru/documents/131654 Мішчанчук Мікалай Іванавіч.] Беларусь у асобах і падзеях.

{{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Мішчанчук, Мікалай Іванавіч}}

[[Катэгорыя:Беларускія пэдагогі]]
[[Катэгорыя:Беларускія паэты і паэткі]]
[[Катэгорыя:Беларускія літаратары і літаратаркі]]
[[Катэгорыя:Беларускія перакладчыкі]]
[[Катэгорыя:Беларускія літаратуразнаўцы]]
[[Катэгорыя:Выпускнікі Беларускага дзяржаўнага пэдагагічнага ўнівэрсытэту]]
[[Катэгорыя:Выкладчыкі БДПУ імя Максіма Танка]]
[[Катэгорыя:Выкладчыкі Берасьцейскага дзяржаўнага ўнівэрсытэту]]
[[Катэгорыя:Сябры Саюзу беларускіх пісьменьнікаў]]
[[Катэгорыя:Дактары філялягічных навук]]
[[Катэгорыя:Рэпрэсаваныя ў БССР]]</text>
      <sha1>r2z1y81yc4kd77hihb1wu5acbcrwxiv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аляксандар Кулік</title>
    <ns>0</ns>
    <id>258094</id>
    <revision>
      <id>2330904</id>
      <timestamp>2022-08-01T12:41:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Stary Jolup</username>
        <id>145</id>
      </contributor>
      <comment>[[ВП:Вікіфікатар|вікіфікацыя]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5121" xml:space="preserve">{{Іншыя значэньні|Кулік}}
{{Палітык
|імя                = Аляксандар Кулік
|арыгінал_імя       = 
|выява              = 
|памер              = 
|подпіс_пад_выявай  = 
|пасада             = 6-ы [[Міністэрства лясной гаспадаркі Рэспублікі Беларусь|міністар лясной гаспадаркі Рэспублікі Беларусь]]
|пачатак_тэрміну    = 1 жніўня 2022
|канец_тэрміну      = 
|прэзыдэнт          = [[Аляксандар Лукашэнка]]
|прэм’ер-міністар   = 
|папярэднік         = [[Віталь Дрожжа]]
|наступнік          = 
|пасада2            = 
|пачатак_тэрміну2   = 
|канец_тэрміну2     = 
|папярэднік2        = 
|наступнік2         = 
|прэм’ер-міністар2  = 
|прэзыдэнт2         = 
|пасада3            = 
|пачатак_тэрміну3   = 
|канец_тэрміну3     = 
|папярэднік3        = 
|наступнік3         = 
|прэм’ер-міністар3  = 
|прэзыдэнт3         = 
|дата_нараджэньня   = {{ДН|13|6|1967}}
|месца_нараджэньня  = [[Прыварацьце]], [[Глускі раён]]
|дата_сьмерці       = 
|месца_сьмерці      = 
|назва_палітычнай_арганізацыі =
|партыя             = 
|сужэнец            = 
|дзеці              = 
|бацька             = 
|маці               = 
|род                = 
|адукацыя           = [[Беларускі дзяржаўны тэхналягічны ўнівэрсытэт]] (1991)
|подпіс             = 
|узнагароды         = 
|Commons            = 
|камэнтар           =
}}
'''Аляксандр Антановіч Кулік''' ({{ДН|13|6|1967}}, [[Прыварацьце]], [[Глускі раён]]) — беларускі дзяржаўны дзяяч. Міністар лясной гаспадаркі з 1 жніўня 2022 году.

== Жыцьцяпіс ==
У 1991 годзе скончыў лесагаспадарчы факультэт Беларускага тэхналягічнага інстытуту ім. С. М. Кірава. Пасьля заканчэньня ВНУ са жніўня па лістапад 1991 году працаваў майстрам лесу ў Пятровіцкім лясьніцтве Кобрынскага лясгасу. Потым там жа — памочнікам лясьнічага. З 1993 па 1998 год — лясьнічы Запрудзкага лясьніцтва Кобрынскага лясгасу. У лістападзе 1998 году пераведзены на пасаду галоўнага інжынэра Кобрынскага лясгасу. З жніўня 2001 году — дырэктар Кобрынскага досьледнага лясгасу.

30 чэрвеня 2014 году прызначаны першым намесьнікам [[Міністэрства лясной гаспадаркі Рэспублікі Беларусь|Міністра лясной гаспадаркі Рэспублікі Беларусь]].

1 жніўня 2022 году прызначаны Міністрам лясной гаспадаркі&lt;ref&gt;[https://www.intex-press.by/2022/08/01/v-belarusi-novyj-ministr-posol-v-rf-i-zamglavy-administratsii-prezidenta-kakie-eshhe-naznachaniya-podpisal-lukashnko/ У Беларусі новы міністр, пасол у РФ і намеснік кіраўніка Адміністрацыі прэзідэнта. Якія яшчэ прызначэнні падпісаў Лукашенка], intex-press.by, 1-08-2022&lt;/ref&gt;.. Гэта пасада была вакантнае з 5 траўня, калі [[Віталь Дрожжа]] быў вызвалены ад пасады Міністра лясной гаспадаркі ў сувязі з учыненьнем правіны, несумяшчальнай са знаходжаньнем на дзяржаўнай службе&lt;ref&gt;[https://president.gov.by/ru/events/vitaliy-drozhzha-osvobozhden-ot-dolzhnosti-ministra-lesnogo-hozyaystva Виталий Дрожжа освобожден от должности Министра лесного хозяйства], сайт Аляксандра Лукашэнкі&lt;/ref&gt;.

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

{{Міністры лясной гаспадаркі Рэспублікі Беларусь}}

{{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Кулік, Аляксандар}}
[[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Глускім раёне]]
[[Катэгорыя:Выпускнікі Беларускага дзяржаўнага тэхналягічнага ўнівэрсытэту]]
[[Катэгорыя:Міністры лясной гаспадаркі Рэспублікі Беларусь]]</text>
      <sha1>oada5qmajyf8sl8sal8gz4us5aocrkd</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2330905</id>
      <parentid>2330904</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T12:47:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Stary Jolup</username>
        <id>145</id>
      </contributor>
      <comment>дапаўненьне</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5350" xml:space="preserve">{{Іншыя значэньні|Кулік}}
{{Палітык
|імя                = Аляксандар Кулік
|арыгінал_імя       = 
|выява              = 
|памер              = 
|подпіс_пад_выявай  = 
|пасада             = 6-ы [[Міністэрства лясной гаспадаркі Рэспублікі Беларусь|міністар лясной гаспадаркі Рэспублікі Беларусь]]
|пачатак_тэрміну    = 1 жніўня 2022
|канец_тэрміну      = 
|прэзыдэнт          = [[Аляксандар Лукашэнка]]
|прэм’ер-міністар   = 
|папярэднік         = [[Віталь Дрожжа]]
|наступнік          = 
|пасада2            = 
|пачатак_тэрміну2   = 
|канец_тэрміну2     = 
|папярэднік2        = 
|наступнік2         = 
|прэм’ер-міністар2  = 
|прэзыдэнт2         = 
|пасада3            = 
|пачатак_тэрміну3   = 
|канец_тэрміну3     = 
|папярэднік3        = 
|наступнік3         = 
|прэм’ер-міністар3  = 
|прэзыдэнт3         = 
|дата_нараджэньня   = {{ДН|13|6|1967}}
|месца_нараджэньня  = [[Прыварацьце]], [[Глускі раён]]
|дата_сьмерці       = 
|месца_сьмерці      = 
|назва_палітычнай_арганізацыі =
|партыя             = 
|сужэнец            = 
|дзеці              = 
|бацька             = 
|маці               = 
|род                = 
|адукацыя           = [[Беларускі дзяржаўны тэхналягічны ўнівэрсытэт]] (1991)
|подпіс             = 
|узнагароды         = 
|Commons            = 
|камэнтар           =
}}
'''Аляксандр Антановіч Кулік''' ({{ДН|13|6|1967}}, [[Прыварацьце]], [[Глускі раён]]) — беларускі дзяржаўны дзяяч. Міністар лясной гаспадаркі з 1 жніўня 2022 году.

== Жыцьцяпіс ==
У 1991 годзе скончыў лесагаспадарчы факультэт Беларускага тэхналягічнага інстытуту ім. С. М. Кірава. Пасьля заканчэньня ВНУ са жніўня па лістапад 1991 году працаваў майстрам лесу ў Пятровіцкім лясьніцтве Кобрынскага лясгасу. Потым там жа — памочнікам лясьнічага. З 1993 па 1998 год — лясьнічы Запрудзкага лясьніцтва Кобрынскага лясгасу. У лістападзе 1998 году пераведзены на пасаду галоўнага інжынэра Кобрынскага лясгасу. З жніўня 2001 году — дырэктар Кобрынскага досьледнага лясгасу.

30 чэрвеня 2014 году прызначаны першым намесьнікам [[Міністэрства лясной гаспадаркі Рэспублікі Беларусь|Міністра лясной гаспадаркі Рэспублікі Беларусь]].

Пазьней ізноў працаваў на пасадзе дырэктара дзяржаўнага дасьведчанай лесагаспадарчай установы &quot;Кобрынскі вопытны лясгас&quot;.

1 жніўня 2022 году прызначаны Міністрам лясной гаспадаркі&lt;ref&gt;[https://www.intex-press.by/2022/08/01/v-belarusi-novyj-ministr-posol-v-rf-i-zamglavy-administratsii-prezidenta-kakie-eshhe-naznachaniya-podpisal-lukashnko/ У Беларусі новы міністр, пасол у РФ і намеснік кіраўніка Адміністрацыі прэзідэнта. Якія яшчэ прызначэнні падпісаў Лукашенка], intex-press.by, 1-08-2022&lt;/ref&gt;.. Гэта пасада была вакантнае з 5 траўня, калі [[Віталь Дрожжа]] быў вызвалены ад пасады Міністра лясной гаспадаркі ў сувязі з учыненьнем правіны, несумяшчальнай са знаходжаньнем на дзяржаўнай службе&lt;ref&gt;[https://president.gov.by/ru/events/vitaliy-drozhzha-osvobozhden-ot-dolzhnosti-ministra-lesnogo-hozyaystva Виталий Дрожжа освобожден от должности Министра лесного хозяйства], сайт Аляксандра Лукашэнкі&lt;/ref&gt;.

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

{{Міністры лясной гаспадаркі Рэспублікі Беларусь}}

{{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Кулік, Аляксандар}}
[[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Глускім раёне]]
[[Катэгорыя:Выпускнікі Беларускага дзяржаўнага тэхналягічнага ўнівэрсытэту]]
[[Катэгорыя:Міністры лясной гаспадаркі Рэспублікі Беларусь]]</text>
      <sha1>8olkiileeu5wh0fe2m452mvs7plo0qc</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2330906</id>
      <parentid>2330905</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T12:48:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Stary Jolup</username>
        <id>145</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5615" xml:space="preserve">{{Іншыя значэньні|Кулік}}
{{Палітык
|імя                = Аляксандар Кулік
|арыгінал_імя       = 
|выява              = 
|памер              = 
|подпіс_пад_выявай  = 
|пасада             = 6-ы [[Міністэрства лясной гаспадаркі Рэспублікі Беларусь|міністар лясной гаспадаркі Рэспублікі Беларусь]]
|пачатак_тэрміну    = 1 жніўня 2022
|канец_тэрміну      = 
|прэзыдэнт          = [[Аляксандар Лукашэнка]]
|прэм’ер-міністар   = 
|папярэднік         = [[Віталь Дрожжа]]
|наступнік          = 
|пасада2            = 
|пачатак_тэрміну2   = 
|канец_тэрміну2     = 
|папярэднік2        = 
|наступнік2         = 
|прэм’ер-міністар2  = 
|прэзыдэнт2         = 
|пасада3            = 
|пачатак_тэрміну3   = 
|канец_тэрміну3     = 
|папярэднік3        = 
|наступнік3         = 
|прэм’ер-міністар3  = 
|прэзыдэнт3         = 
|дата_нараджэньня   = {{ДН|13|6|1967}}
|месца_нараджэньня  = [[Прыварацьце]], [[Глускі раён]]
|дата_сьмерці       = 
|месца_сьмерці      = 
|назва_палітычнай_арганізацыі =
|партыя             = 
|сужэнец            = 
|дзеці              = 
|бацька             = 
|маці               = 
|род                = 
|адукацыя           = [[Беларускі дзяржаўны тэхналягічны ўнівэрсытэт]] (1991)
|подпіс             = 
|узнагароды         = 
|Commons            = 
|камэнтар           =
}}
'''Аляксандр Антановіч Кулік''' ({{ДН|13|6|1967}}, [[Прыварацьце]], [[Глускі раён]]) — беларускі дзяржаўны дзяяч. Міністар лясной гаспадаркі з 1 жніўня 2022 году.

== Жыцьцяпіс ==
У 1991 годзе скончыў лесагаспадарчы факультэт Беларускага тэхналягічнага інстытуту ім. С. М. Кірава. Пасьля заканчэньня ВНУ са жніўня па лістапад 1991 году працаваў майстрам лесу ў Пятровіцкім лясьніцтве Кобрынскага лясгасу. Потым там жа — памочнікам лясьнічага. З 1993 па 1998 год — лясьнічы Запрудзкага лясьніцтва Кобрынскага лясгасу. У лістападзе 1998 году пераведзены на пасаду галоўнага інжынэра Кобрынскага лясгасу. З жніўня 2001 году — дырэктар Кобрынскага досьледнага лясгасу.

30 чэрвеня 2014 году прызначаны першым намесьнікам [[Міністэрства лясной гаспадаркі Рэспублікі Беларусь|Міністра лясной гаспадаркі Рэспублікі Беларусь]].

Пазьней ізноў працаваў на пасадзе дырэктара дзяржаўнага дасьведчанай лесагаспадарчай установы &quot;Кобрынскі вопытны лясгас&quot;&lt;ref&gt;[Александр Кулик назначен министром лесного хозяйства Беларуси https://www.belta.by/president/view/aleksandr-kulik-naznachen-ministrom-lesnogo-hozjajstva-belarusi-516498-2022/]. БЕЛАТ, 1-08-2022&lt;/ref&gt;.

1 жніўня 2022 году прызначаны Міністрам лясной гаспадаркі&lt;ref&gt;[https://www.intex-press.by/2022/08/01/v-belarusi-novyj-ministr-posol-v-rf-i-zamglavy-administratsii-prezidenta-kakie-eshhe-naznachaniya-podpisal-lukashnko/ У Беларусі новы міністр, пасол у РФ і намеснік кіраўніка Адміністрацыі прэзідэнта. Якія яшчэ прызначэнні падпісаў Лукашенка], intex-press.by, 1-08-2022&lt;/ref&gt;.. Гэта пасада была вакантнае з 5 траўня, калі [[Віталь Дрожжа]] быў вызвалены ад пасады Міністра лясной гаспадаркі ў сувязі з учыненьнем правіны, несумяшчальнай са знаходжаньнем на дзяржаўнай службе&lt;ref&gt;[https://president.gov.by/ru/events/vitaliy-drozhzha-osvobozhden-ot-dolzhnosti-ministra-lesnogo-hozyaystva Виталий Дрожжа освобожден от должности Министра лесного хозяйства], сайт Аляксандра Лукашэнкі&lt;/ref&gt;.

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

{{Міністры лясной гаспадаркі Рэспублікі Беларусь}}

{{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Кулік, Аляксандар}}
[[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Глускім раёне]]
[[Катэгорыя:Выпускнікі Беларускага дзяржаўнага тэхналягічнага ўнівэрсытэту]]
[[Катэгорыя:Міністры лясной гаспадаркі Рэспублікі Беларусь]]</text>
      <sha1>2mj9tjz41idzechhrxdfrue8s8hdzvg</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2330907</id>
      <parentid>2330906</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T12:49:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Stary Jolup</username>
        <id>145</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5617" xml:space="preserve">{{Іншыя значэньні|Кулік}}
{{Палітык
|імя                = Аляксандар Кулік
|арыгінал_імя       = 
|выява              = 
|памер              = 
|подпіс_пад_выявай  = 
|пасада             = 6-ы [[Міністэрства лясной гаспадаркі Рэспублікі Беларусь|міністар лясной гаспадаркі Рэспублікі Беларусь]]
|пачатак_тэрміну    = 1 жніўня 2022
|канец_тэрміну      = 
|прэзыдэнт          = [[Аляксандар Лукашэнка]]
|прэм’ер-міністар   = 
|папярэднік         = [[Віталь Дрожжа]]
|наступнік          = 
|пасада2            = 
|пачатак_тэрміну2   = 
|канец_тэрміну2     = 
|папярэднік2        = 
|наступнік2         = 
|прэм’ер-міністар2  = 
|прэзыдэнт2         = 
|пасада3            = 
|пачатак_тэрміну3   = 
|канец_тэрміну3     = 
|папярэднік3        = 
|наступнік3         = 
|прэм’ер-міністар3  = 
|прэзыдэнт3         = 
|дата_нараджэньня   = {{ДН|13|6|1967}}
|месца_нараджэньня  = [[Прыварацьце]], [[Глускі раён]]
|дата_сьмерці       = 
|месца_сьмерці      = 
|назва_палітычнай_арганізацыі =
|партыя             = 
|сужэнец            = 
|дзеці              = 
|бацька             = 
|маці               = 
|род                = 
|адукацыя           = [[Беларускі дзяржаўны тэхналягічны ўнівэрсытэт]] (1991)
|подпіс             = 
|узнагароды         = 
|Commons            = 
|камэнтар           =
}}
'''Аляксандр Антановіч Кулік''' ({{ДН|13|6|1967}}, [[Прыварацьце]], [[Глускі раён]]) — беларускі дзяржаўны дзяяч. Міністар лясной гаспадаркі з 1 жніўня 2022 году.

== Жыцьцяпіс ==
У 1991 годзе скончыў лесагаспадарчы факультэт Беларускага тэхналягічнага інстытуту ім. С. М. Кірава. Пасьля заканчэньня ВНУ са жніўня па лістапад 1991 году працаваў майстрам лесу ў Пятровіцкім лясьніцтве Кобрынскага лясгасу. Потым там жа — памочнікам лясьнічага. З 1993 па 1998 год — лясьнічы Запрудзкага лясьніцтва Кобрынскага лясгасу. У лістападзе 1998 году пераведзены на пасаду галоўнага інжынэра Кобрынскага лясгасу. З жніўня 2001 году — дырэктар Кобрынскага досьледнага лясгасу.

30 чэрвеня 2014 году прызначаны першым намесьнікам [[Міністэрства лясной гаспадаркі Рэспублікі Беларусь|Міністра лясной гаспадаркі Рэспублікі Беларусь]].

Пазьней ізноў працаваў на пасадзе дырэктара дзяржаўнага дасьведчанай лесагаспадарчай установы &quot;Кобрынскі вопытны лясгас&quot; &lt;ref&gt;[https://www.belta.by/president/view/aleksandr-kulik-naznachen-ministrom-lesnogo-hozjajstva-belarusi-516498-2022/ Александр Кулик назначен министром лесного хозяйства Беларуси]. БЕЛАТ, 1-08-2022&lt;/ref&gt;.

1 жніўня 2022 году прызначаны Міністрам лясной гаспадаркі&lt;ref&gt;[https://www.intex-press.by/2022/08/01/v-belarusi-novyj-ministr-posol-v-rf-i-zamglavy-administratsii-prezidenta-kakie-eshhe-naznachaniya-podpisal-lukashnko/ У Беларусі новы міністр, пасол у РФ і намеснік кіраўніка Адміністрацыі прэзідэнта. Якія яшчэ прызначэнні падпісаў Лукашенка], intex-press.by, 1-08-2022&lt;/ref&gt;.. Гэта пасада была вакантнае з 5 траўня, калі [[Віталь Дрожжа]] быў вызвалены ад пасады Міністра лясной гаспадаркі ў сувязі з учыненьнем правіны, несумяшчальнай са знаходжаньнем на дзяржаўнай службе&lt;ref&gt;[https://president.gov.by/ru/events/vitaliy-drozhzha-osvobozhden-ot-dolzhnosti-ministra-lesnogo-hozyaystva Виталий Дрожжа освобожден от должности Министра лесного хозяйства], сайт Аляксандра Лукашэнкі&lt;/ref&gt;.
 
== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

{{Міністры лясной гаспадаркі Рэспублікі Беларусь}}

{{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Кулік, Аляксандар}}
[[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Глускім раёне]]
[[Катэгорыя:Выпускнікі Беларускага дзяржаўнага тэхналягічнага ўнівэрсытэту]]
[[Катэгорыя:Міністры лясной гаспадаркі Рэспублікі Беларусь]]</text>
      <sha1>c6kly0ywlqs2fosn2apwq23vg5foum9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Вікіпэдыя:Асноўны міжмоўны рэнкінг 2022-08-01</title>
    <ns>4</ns>
    <id>258095</id>
    <revision>
      <id>2330910</id>
      <timestamp>2022-08-01T13:39:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ency</username>
        <id>1812</id>
      </contributor>
      <comment>созд. стр.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="284774" xml:space="preserve">&lt;noinclude&gt;&lt;!--
Назва файла (у аўтара) з кодам гэтай старонкі &lt;(D)Basic_multilingual_ranking_2022-08-01_(4~be-tarask)&gt;
Паколькі дадзеная старонка ня створаная беспасярэдне ў рэдактары вікіфарматаваньня і ўтрымоўвае зьвесткі, атрыманыя 
са староньняга прыкладаньня, таму любыя заўвагі просьба накіроўваць непасрэдна аўтару ([[Удзельнік:Ency]]) або 
e-мэйлам на адрэсу dorozynskij(at)poczta(dot)onet(dot)pl) — гэта дасьць магчымасьць улічыць усё ў крынічным тэксьце 
і выправіць дадзены вікікод; аднак у выпадку адсутнасьці адказу больш за 5 дзён сьмела выпраўляйце тут. 
Дзякуй за супрацоўніцтва. Ency
 
 
Уласныя назвы моваў скарэляваныя са зьвесткамі сайту http://meta.wikimedia.org/wiki/List_of_Wikipedias/Table. 
Апошняя праверка - 2020-11-30
  --&gt;{{Асноўны міжмоўны рэнкінг}}&lt;/noinclude&gt;
&lt;center&gt;
{| class=&quot;wikitable sortable&quot; style=&quot;margin: 0px auto;&quot;
|+ Рэнкінг усіх (325) вікіпэдыяў на &lt;b&gt;1 жніўня 2022 r.&lt;/b&gt;&lt;br&gt;
&lt;small&gt;(зьвесткі атрыманыя скрыптом, запушчаным а 00:01 г. (Варшавы) першага дню дадзенага месяцу)&gt;&lt;br&gt;
Абазначэньні: у слупку «Зьм.» (зьмены за м-ц) - '''&amp;#08596;''' бяз зьм., '''&lt;span style=&quot;color: green;&quot;&gt;&amp;#08593;&lt;/span&gt;''' павышэньне, '''&lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;&amp;#08595;&lt;/span&gt;''' паніжэньне, '''&amp;#08594;''' новая пазыцыя; &lt;br&gt;
НМВ — назва мовы вікіпэдыі, КА — колькасьць артыкулаў;&lt;br&gt;Кол. «Прагн., м-цы» — праз колькі м-цаў дагонім вышэйшую вікі (зялёнае тло), альбо нас дагоняць ніжэйшыя вікі (чырвонае тло)&lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;br&gt;

|- 
! style=&quot;border-bottom-width:2px;                          &quot;                    | Паз. 
! style=&quot;border-bottom-width:2px; border-right-style:hidden&quot;                    | 
! style=&quot;border-bottom-width:2px;                          &quot; class=&quot;unsortable&quot; | Зьм.
! style=&quot;border-bottom-width:2px; text-align:left;         &quot;                    | НМВ ''беларуская''
! style=&quot;border-bottom-width:2px; text-align:left;         &quot; class=&quot;unsortable&quot; | ''уласная'' НМВ і уласна Вікіпэдыя
! style=&quot;border-bottom-width:2px; text-align:left;         &quot;                    | НМВ ''ангельская''
! style=&quot;border-bottom-width:2px;                          &quot;                    | КА ''агулам''
! style=&quot;border-bottom-width:2px;                          &quot;                    | КА ''апош. м-ц''
! style=&quot;border-bottom-width:2px;                          &quot;                    | Прагн., м-цы

|- 
| align=right                                                |1
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;207&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Ангельская мова|Ангельская]]
| align=left                                                 |[https://en.wikipedia.org English]
| align=left                                                 |[[:en:English language|English]]
| align=right                                                |6&amp;nbsp;555&amp;nbsp;828
| align=right                                                |&lt;small&gt;29&amp;nbsp;550&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;3947&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |2
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;206&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Сэбуанская мова|Сэбуанская]]
| align=left                                                 |[https://ceb.wikipedia.org Sinugboanong Binisaya]
| align=left                                                 |[[:en:Cebuano language|Cebuano]]
| align=right                                                |6&amp;nbsp;125&amp;nbsp;872
| align=right                                                |&lt;small&gt;36&lt;/small&gt;
| align=right bgcolor=#E8FFD2                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;&lt;/span&gt;31&amp;nbsp;172&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |3
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;205&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Нямецкая мова|Нямецкая]]
| align=left                                                 |[https://de.wikipedia.org Deutsch]
| align=left                                                 |[[:en:German language|German]]
| align=right                                                |2&amp;nbsp;711&amp;nbsp;598
| align=right                                                |&lt;small&gt;9&amp;nbsp;116&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;2561&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |4
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;204&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Швэдзкая мова|Швэдзкая]]
| align=left                                                 |[https://sv.wikipedia.org Svenska]
| align=left                                                 |[[:en:Swedish language|Swedish]]
| align=right                                                |2&amp;nbsp;551&amp;nbsp;817
| align=right                                                |&lt;small&gt;942&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;3943&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |5
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;203&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Француская мова|Француская]]
| align=left                                                 |[https://fr.wikipedia.org Français]
| align=left                                                 |[[:en:French language|French]]
| align=right                                                |2&amp;nbsp;441&amp;nbsp;813
| align=right                                                |&lt;small&gt;6&amp;nbsp;890&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;31178&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |6
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;202&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Нідэрляндзкая мова|Нідэрляндзкая]]
| align=left                                                 |[https://nl.wikipedia.org Nederlands]
| align=left                                                 |[[:en:Dutch language|Dutch]]
| align=right                                                |2&amp;nbsp;096&amp;nbsp;588
| align=right                                                |&lt;small&gt;2&amp;nbsp;387&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;2827&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |7
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;201&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Расейская мова|Расейская]]
| align=left                                                 |[https://ru.wikipedia.org Русский]
| align=left                                                 |[[:en:Russian language|Russian]]
| align=right                                                |1&amp;nbsp;841&amp;nbsp;348
| align=right                                                |&lt;small&gt;8&amp;nbsp;873&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;1476&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |8
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;200&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Гішпанская мова|Гішпанская]]
| align=left                                                 |[https://es.wikipedia.org Español]
| align=left                                                 |[[:en:Spanish language|Spanish]]
| align=right                                                |1&amp;nbsp;792&amp;nbsp;200
| align=right                                                |&lt;small&gt;5&amp;nbsp;716&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;2828&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |9
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;199&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Італьянская мова|Італьянская]]
| align=left                                                 |[https://it.wikipedia.org Italiano]
| align=left                                                 |[[:en:Italian language|Italian]]
| align=right                                                |1&amp;nbsp;764&amp;nbsp;897
| align=right                                                |&lt;small&gt;3&amp;nbsp;923&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;1782&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |10
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;198&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Эгіпецкая арабская мова|Эгіпецкая арабская]]
| align=left                                                 |[https://arz.wikipedia.org مصرى (Maṣri)]
| align=left                                                 |[[:en:Egyptian Arabic language|Egyptian Arabic]]
| align=right                                                |1&amp;nbsp;595&amp;nbsp;504
| align=right                                                |&lt;small&gt;8&amp;nbsp;996&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;1783&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |11
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;197&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Польская мова|Польская]]
| align=left                                                 |[https://pl.wikipedia.org Polski]
| align=left                                                 |[[:en:Polish language|Polish]]
| align=right                                                |1&amp;nbsp;530&amp;nbsp;705
| align=right                                                |&lt;small&gt;3&amp;nbsp;441&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;419&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |12
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;196&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Японская мова|Японская]]
| align=left                                                 |[https://ja.wikipedia.org 日本語]
| align=left                                                 |[[:en:Japanese language|Japanese]]
| align=right                                                |1&amp;nbsp;335&amp;nbsp;786
| align=right                                                |&lt;small&gt;3&amp;nbsp;648&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;1156&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |13
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;195&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Кітайская мова|Кітайская]]
| align=left                                                 |[https://zh.wikipedia.org 中文]
| align=left                                                 |[[:en:Chinese language|Chinese]]
| align=right                                                |1&amp;nbsp;293&amp;nbsp;837
| align=right                                                |&lt;small&gt;6&amp;nbsp;678&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;13812&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |14
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;194&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Віетнамская мова|Віетнамская]]
| align=left                                                 |[https://vi.wikipedia.org Tiếng Việt]
| align=left                                                 |[[:en:Vietnamese language|Vietnamese]]
| align=right                                                |1&amp;nbsp;274&amp;nbsp;821
| align=right                                                |&lt;small&gt;1&amp;nbsp;040&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;31175&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |15
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;193&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Варайская мова|Варайская]]
| align=left                                                 |[https://war.wikipedia.org Winaray]
| align=left                                                 |[[:en:Waray-Waray language|Waray-Waray]]
| align=right                                                |1&amp;nbsp;265&amp;nbsp;915
| align=right                                                |&lt;small&gt;144&lt;/small&gt;
| align=right bgcolor=#E8FFD2                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;&lt;/span&gt;13&amp;nbsp;806&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |16
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;1027&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |+1 &lt;span style=&quot;color: green;&quot;&gt;'''&amp;#08593;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Украінская мова|Украінская]]
| align=left                                                 |[https://uk.wikipedia.org Українська]
| align=left                                                 |[[:en:Ukrainian language|Ukrainian]]
| align=right                                                |1&amp;nbsp;181&amp;nbsp;316
| align=right                                                |&lt;small&gt;17&amp;nbsp;411&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;2829&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |17
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-1&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-1 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Арабская мова|Арабская]]
| align=left                                                 |[https://ar.wikipedia.org العربية]
| align=left                                                 |[[:en:Arabic language|Arabic]]
| align=right                                                |1&amp;nbsp;180&amp;nbsp;211
| align=right                                                |&lt;small&gt;7&amp;nbsp;279&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;420&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |18
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;192&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Партугальская мова|Партугальская]]
| align=left                                                 |[https://pt.wikipedia.org Português]
| align=left                                                 |[[:en:Portuguese language|Portuguese]]
| align=right                                                |1&amp;nbsp;093&amp;nbsp;997
| align=right                                                |&lt;small&gt;391&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;31173&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |19
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;191&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Пэрсыдзкая мова|Пэрсыдзкая]]
| align=left                                                 |[https://fa.wikipedia.org فارسی]
| align=left                                                 |[[:en:Persian language|Persian]]
| align=right                                                |921&amp;nbsp;670
| align=right                                                |&lt;small&gt;4&amp;nbsp;168&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;2560&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |20
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;190&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Каталянская мова|Каталянская]]
| align=left                                                 |[https://ca.wikipedia.org Català]
| align=left                                                 |[[:en:Catalan language|Catalan]]
| align=right                                                |705&amp;nbsp;510
| align=right                                                |&lt;small&gt;2&amp;nbsp;725&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;3945&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |21
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;189&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Сэрбская мова|Сэрбская]]
| align=left                                                 |[https://sr.wikipedia.org Српски / Srpski]
| align=left                                                 |[[:en:Serbian language|Serbian]]
| align=right                                                |661&amp;nbsp;035
| align=right                                                |&lt;small&gt;842&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;1779&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |22
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;188&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Інданэзійская мова|Інданэзійская]]
| align=left                                                 |[https://id.wikipedia.org Bahasa Indonesia]
| align=left                                                 |[[:en:Indonesian language|Indonesian]]
| align=right                                                |625&amp;nbsp;752
| align=right                                                |&lt;small&gt;1&amp;nbsp;882&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;1781&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |23
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;187&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Карэйская мова|Карэйская]]
| align=left                                                 |[https://ko.wikipedia.org 한국어]
| align=left                                                 |[[:en:Korean language|Korean]]
| align=right                                                |597&amp;nbsp;665
| align=right                                                |&lt;small&gt;3&amp;nbsp;738&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;1475&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |24
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;186&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Нарвэская мова|Нарвэская]]
| align=left                                                 |[https://no.wikipedia.org Norsk (Bokmål)]
| align=left                                                 |[[:en:Norwegian (Bokmål) language|Norwegian (Bokmål)]]
| align=right                                                |594&amp;nbsp;675
| align=right                                                |&lt;small&gt;1&amp;nbsp;650&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;1155&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |25
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;185&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Фінская мова|Фінская]]
| align=left                                                 |[https://fi.wikipedia.org Suomi]
| align=left                                                 |[[:en:Finnish language|Finnish]]
| align=right                                                |535&amp;nbsp;004
| align=right                                                |&lt;small&gt;1&amp;nbsp;508&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;13810&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |26
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;184&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Вугорская мова|Вугорская]]
| align=left                                                 |[https://hu.wikipedia.org Magyar]
| align=left                                                 |[[:en:Hungarian language|Hungarian]]
| align=right                                                |509&amp;nbsp;049
| align=right                                                |&lt;small&gt;2&amp;nbsp;131&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;2559&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |27
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;183&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Чэская мова|Чэская]]
| align=left                                                 |[https://cs.wikipedia.org Čeština]
| align=left                                                 |[[:en:Czech language|Czech]]
| align=right                                                |507&amp;nbsp;503
| align=right                                                |&lt;small&gt;1&amp;nbsp;389&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;2826&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |28
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;182&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Турэцкая мова|Турэцкая]]
| align=left                                                 |[https://tr.wikipedia.org Türkçe]
| align=left                                                 |[[:en:Turkish language|Turkish]]
| align=right                                                |503&amp;nbsp;949
| align=right                                                |&lt;small&gt;8&amp;nbsp;425&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;1157&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |29
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;181&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Чачэнская мова|Чачэнская]]
| align=left                                                 |[https://ce.wikipedia.org Нохчийн]
| align=left                                                 |[[:en:Chechen language|Chechen]]
| align=right                                                |479&amp;nbsp;534
| align=right                                                |&lt;small&gt;3&amp;nbsp;067&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;31177&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |30
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;180&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Сэрбскахарвацкая мова|Сэрбскахарвацкая]]
| align=left                                                 |[https://sh.wikipedia.org Srpskohrvatski / Српскохрватски]
| align=left                                                 |[[:en:Serbo-Croatian language|Serbo-Croatian]]
| align=right                                                |456&amp;nbsp;810
| align=right                                                |&lt;small&gt;96&lt;/small&gt;
| align=right bgcolor=#E8FFD2                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;&lt;/span&gt;2&amp;nbsp;822&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |31
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;179&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Румынская мова|Румынская]]
| align=left                                                 |[https://ro.wikipedia.org Română]
| align=left                                                 |[[:en:Romanian language|Romanian]]
| align=right                                                |432&amp;nbsp;318
| align=right                                                |&lt;small&gt;780&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;416&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |32
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;178&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Паўднёвамінская мова|Паўднёвамінская]]
| align=left                                                 |[https://zh-min-nan.wikipedia.org Bân-lâm-gú]
| align=left                                                 |[[:en:Min Nan language|Min Nan]]
| align=right                                                |431&amp;nbsp;529
| align=right                                                |&lt;small&gt;276&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;1151&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |33
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;177&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Татарская мова|Татарская]]
| align=left                                                 |[https://tt.wikipedia.org Tatarça / Татарча]
| align=left                                                 |[[:en:Tatar language|Tatar]]
| align=right                                                |417&amp;nbsp;492
| align=right                                                |&lt;small&gt;144&lt;/small&gt;
| align=right bgcolor=#E8FFD2                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;&lt;/span&gt;3&amp;nbsp;940&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |34
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;176&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Басконская мова|Басконская]]
| align=left                                                 |[https://eu.wikipedia.org Euskara]
| align=left                                                 |[[:en:Basque language|Basque]]
| align=right                                                |396&amp;nbsp;602
| align=right                                                |&lt;small&gt;1&amp;nbsp;348&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;1473&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |35
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;175&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Малайская мова|Малайская]]
| align=left                                                 |[https://ms.wikipedia.org Bahasa Melayu]
| align=left                                                 |[[:en:Malay language|Malay]]
| align=right                                                |359&amp;nbsp;512
| align=right                                                |&lt;small&gt;940&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;2825&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |36
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;174&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Эспэранта|Эспэранта]]
| align=left                                                 |[https://eo.wikipedia.org Esperanto]
| align=left                                                 |[[:en:Esperanto language|Esperanto]]
| align=right                                                |322&amp;nbsp;473
| align=right                                                |&lt;small&gt;1&amp;nbsp;684&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;1474&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |37
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;173&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Іўрыт|Іўрыт]]
| align=left                                                 |[https://he.wikipedia.org עברית]
| align=left                                                 |[[:en:Hebrew language|Hebrew]]
| align=right                                                |319&amp;nbsp;757
| align=right                                                |&lt;small&gt;1&amp;nbsp;620&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;31176&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |38
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;172&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Армянская мова|Армянская]]
| align=left                                                 |[https://hy.wikipedia.org Հայերեն]
| align=left                                                 |[[:en:Armenian language|Armenian]]
| align=right                                                |292&amp;nbsp;886
| align=right                                                |&lt;small&gt;305&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;2823&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |39
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;171&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Баўгарская мова|Баўгарская]]
| align=left                                                 |[https://bg.wikipedia.org Български]
| align=left                                                 |[[:en:Bulgarian language|Bulgarian]]
| align=right                                                |283&amp;nbsp;302
| align=right                                                |&lt;small&gt;805&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;1472&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |40
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;170&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Дацкая мова|Дацкая]]
| align=left                                                 |[https://da.wikipedia.org Dansk]
| align=left                                                 |[[:en:Danish language|Danish]]
| align=right                                                |283&amp;nbsp;003
| align=right                                                |&lt;small&gt;1&amp;nbsp;374&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;1780&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |41
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;169&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Паўднёваазэрбайджанская мова|Паўднёваазэрбайджанская]]
| align=left                                                 |[https://azb.wikipedia.org تۆرکجه]
| align=left                                                 |[[:en:South Azerbaijani language|South Azerbaijani]]
| align=right                                                |242&amp;nbsp;001
| align=right                                                |&lt;small&gt;138&lt;/small&gt;
| align=right bgcolor=#E8FFD2                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;&lt;/span&gt;1&amp;nbsp;776&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |42
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;168&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Славацкая мова|Славацкая]]
| align=left                                                 |[https://sk.wikipedia.org Slovenčina]
| align=left                                                 |[[:en:Slovak language|Slovak]]
| align=right                                                |241&amp;nbsp;446
| align=right                                                |&lt;small&gt;291&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;1777&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |43
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;167&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Казаская мова|Казаская]]
| align=left                                                 |[https://kk.wikipedia.org Қазақша]
| align=left                                                 |[[:en:Kazakh language|Kazakh]]
| align=right                                                |231&amp;nbsp;912
| align=right                                                |&lt;small&gt;170&lt;/small&gt;
| align=right bgcolor=#E8FFD2                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;&lt;/span&gt;2&amp;nbsp;554&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |44
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;166&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Эстонская мова|Эстонская]]
| align=left                                                 |[https://et.wikipedia.org Eesti]
| align=left                                                 |[[:en:Estonian language|Estonian]]
| align=right                                                |229&amp;nbsp;245
| align=right                                                |&lt;small&gt;775&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;31174&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |45
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;165&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Мінангкабаў (мова)|Мінангкабаў]]
| align=left                                                 |[https://min.wikipedia.org Minangkabau]
| align=left                                                 |[[:en:Minangkabau language|Minangkabau]]
| align=right                                                |225&amp;nbsp;527
| align=right                                                |&lt;small&gt;130&lt;/small&gt;
| align=right bgcolor=#E8FFD2                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;&lt;/span&gt;1&amp;nbsp;469&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |46
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;164&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Беларуская мова|Беларуская]]
| align=left                                                 |[https://be.wikipedia.org Беларуская]
| align=left                                                 |[[:en:Belarusian language|Belarusian]]
| align=right                                                |220&amp;nbsp;555
| align=right                                                |&lt;small&gt;731&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;3942&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |47
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;163&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Спрошчаная ангельская мова|Спрошчаная ангельская]]
| align=left                                                 |[https://simple.wikipedia.org Simple English]
| align=left                                                 |[[:en:Simple English language|Simple English]]
| align=right                                                |215&amp;nbsp;879
| align=right                                                |&lt;small&gt;2&amp;nbsp;841&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;13811&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |48
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;162&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Харвацкая мова|Харвацкая]]
| align=left                                                 |[https://hr.wikipedia.org Hrvatski]
| align=left                                                 |[[:en:Croatian language|Croatian]]
| align=right                                                |212&amp;nbsp;815
| align=right                                                |&lt;small&gt;582&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;1778&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |49
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;161&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Грэцкая мова|Грэцкая]]
| align=left                                                 |[https://el.wikipedia.org Ελληνικά]
| align=left                                                 |[[:en:Greek language|Greek]]
| align=right                                                |212&amp;nbsp;099
| align=right                                                |&lt;small&gt;849&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;2557&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |50
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;160&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Летувіская мова|Летувіская]]
| align=left                                                 |[https://lt.wikipedia.org Lietuvių]
| align=left                                                 |[[:en:Lithuanian language|Lithuanian]]
| align=right                                                |203&amp;nbsp;688
| align=right                                                |&lt;small&gt;470&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;1152&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |51
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;159&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Галісійская мова|Галісійская]]
| align=left                                                 |[https://gl.wikipedia.org Galego]
| align=left                                                 |[[:en:Galician language|Galician]]
| align=right                                                |187&amp;nbsp;258
| align=right                                                |&lt;small&gt;1&amp;nbsp;377&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;2558&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |52
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;158&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Азэрбайджанская мова|Азэрбайджанская]]
| align=left                                                 |[https://az.wikipedia.org Azərbaycanca]
| align=left                                                 |[[:en:Azerbaijani language|Azerbaijani]]
| align=right                                                |185&amp;nbsp;858
| align=right                                                |&lt;small&gt;1&amp;nbsp;189&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;1154&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |53
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;157&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Славенская мова|Славенская]]
| align=left                                                 |[https://sl.wikipedia.org Slovenščina]
| align=left                                                 |[[:en:Slovenian language|Slovenian]]
| align=right                                                |177&amp;nbsp;194
| align=right                                                |&lt;small&gt;414&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;415&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |54
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;156&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Урду|Урду]]
| align=left                                                 |[https://ur.wikipedia.org اردو]
| align=left                                                 |[[:en:Urdu language|Urdu]]
| align=right                                                |174&amp;nbsp;007
| align=right                                                |&lt;small&gt;1&amp;nbsp;622&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;418&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |55
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;155&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Нованарвэская мова|Нованарвэская]]
| align=left                                                 |[https://nn.wikipedia.org Nynorsk]
| align=left                                                 |[[:en:Norwegian (Nynorsk) language|Norwegian (Nynorsk)]]
| align=right                                                |162&amp;nbsp;591
| align=right                                                |&lt;small&gt;157&lt;/small&gt;
| align=right bgcolor=#E8FFD2                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;&lt;/span&gt;1&amp;nbsp;150&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |56
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;154&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Грузінская мова|Грузінская]]
| align=left                                                 |[https://ka.wikipedia.org ქართული]
| align=left                                                 |[[:en:Georgian language|Georgian]]
| align=right                                                |161&amp;nbsp;990
| align=right                                                |&lt;small&gt;783&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;1153&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |57
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;1026&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |+1 &lt;span style=&quot;color: green;&quot;&gt;'''&amp;#08593;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Узбэцкая мова|Узбэцкая]]
| align=left                                                 |[https://uz.wikipedia.org O‘zbek]
| align=left                                                 |[[:en:Uzbek language|Uzbek]]
| align=right                                                |155&amp;nbsp;790
| align=right                                                |&lt;small&gt;6&amp;nbsp;117&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;3946&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |58
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-3&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-1 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Гіндзі|Гіндзі]]
| align=left                                                 |[https://hi.wikipedia.org हिन्दी]
| align=left                                                 |[[:en:Hindi language|Hindi]]
| align=right                                                |152&amp;nbsp;123
| align=right                                                |&lt;small&gt;295&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;2555&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |59
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;153&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Тайская мова|Тайская]]
| align=left                                                 |[https://th.wikipedia.org ไทย]
| align=left                                                 |[[:en:Thai language|Thai]]
| align=right                                                |149&amp;nbsp;304
| align=right                                                |&lt;small&gt;631&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;2556&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |60
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;152&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Тамільская мова|Тамільская]]
| align=left                                                 |[https://ta.wikipedia.org தமிழ்]
| align=left                                                 |[[:en:Tamil language|Tamil]]
| align=right                                                |147&amp;nbsp;651
| align=right                                                |&lt;small&gt;379&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;13807&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |61
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;151&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Лацінская мова|Лацінская]]
| align=left                                                 |[https://la.wikipedia.org Latina]
| align=left                                                 |[[:en:Latin language|Latin]]
| align=right                                                |137&amp;nbsp;121
| align=right                                                |&lt;small&gt;68&lt;/small&gt;
| align=right bgcolor=#E8FFD2                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;&lt;/span&gt;361&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |62
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;150&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Валійская мова|Валійская]]
| align=left                                                 |[https://cy.wikipedia.org Cymraeg]
| align=left                                                 |[[:en:Welsh language|Welsh]]
| align=right                                                |134&amp;nbsp;967
| align=right                                                |&lt;small&gt;80&lt;/small&gt;
| align=right bgcolor=#E8FFD2                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;&lt;/span&gt;376&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |63
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;149&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Астурыйская мова|Астурыйская]]
| align=left                                                 |[https://ast.wikipedia.org Asturianu]
| align=left                                                 |[[:en:Asturian language|Asturian]]
| align=right                                                |129&amp;nbsp;863
| align=right                                                |&lt;small&gt;106&lt;/small&gt;
| align=right bgcolor=#E8FFD2                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;&lt;/span&gt;413&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |64
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;148&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Македонская мова|Македонская]]
| align=left                                                 |[https://mk.wikipedia.org Македонски]
| align=left                                                 |[[:en:Macedonian language|Macedonian]]
| align=right                                                |129&amp;nbsp;665
| align=right                                                |&lt;small&gt;489&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;1471&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |65
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;147&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Кантонская мова|Кантонская]]
| align=left                                                 |[https://zh-yue.wikipedia.org 粵語]
| align=left                                                 |[[:en:Cantonese language|Cantonese]]
| align=right                                                |125&amp;nbsp;993
| align=right                                                |&lt;small&gt;971&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;13809&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |66
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;146&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Бэнгальская мова|Бэнгальская]]
| align=left                                                 |[https://bn.wikipedia.org বাংলা]
| align=left                                                 |[[:en:Bengali language|Bengali]]
| align=right                                                |125&amp;nbsp;881
| align=right                                                |&lt;small&gt;1&amp;nbsp;447&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;3944&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |67
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;1025&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |+1 &lt;span style=&quot;color: green;&quot;&gt;'''&amp;#08593;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Латыская мова|Латыская]]
| align=left                                                 |[https://lv.wikipedia.org Latviešu]
| align=left                                                 |[[:en:Latvian language|Latvian]]
| align=right                                                |114&amp;nbsp;812
| align=right                                                |&lt;small&gt;759&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;13808&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |68
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;1020&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |+1 &lt;span style=&quot;color: green;&quot;&gt;'''&amp;#08593;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Таджыцкая мова|Таджыцкая]]
| align=left                                                 |[https://tg.wikipedia.org Тоҷикӣ]
| align=left                                                 |[[:en:Tajik language|Tajik]]
| align=right                                                |107&amp;nbsp;659
| align=right                                                |&lt;small&gt;250&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;414&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |69
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;1021&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |+1 &lt;span style=&quot;color: green;&quot;&gt;'''&amp;#08593;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Афрыкаанс|Афрыкаанс]]
| align=left                                                 |[https://af.wikipedia.org Afrikaans]
| align=left                                                 |[[:en:Afrikaans language|Afrikaans]]
| align=right                                                |104&amp;nbsp;105
| align=right                                                |&lt;small&gt;377&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;3941&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |70
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;1014&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |+1 &lt;span style=&quot;color: green;&quot;&gt;'''&amp;#08593;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Бірманская мова|Бірманская]]
| align=left                                                 |[https://my.wikipedia.org မြန်မာဘာသာ]
| align=left                                                 |[[:en:Burmese language|Burmese]]
| align=right                                                |103&amp;nbsp;576
| align=right                                                |&lt;small&gt;95&lt;/small&gt;
| align=right bgcolor=#E8FFD2                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;&lt;/span&gt;185&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |71
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-75&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-4 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Валапюк|Валапюк]]
| align=left                                                 |[https://vo.wikipedia.org Volapük]
| align=left                                                 |[[:en:Volapük language|Volapük]]
| align=right                                                |95&amp;nbsp;693
| align=right                                                |&lt;small&gt;-26&amp;nbsp;474&lt;/small&gt;
| align=right bgcolor=#E8FFD2                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;&lt;/span&gt;1&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |72
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;145&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Малагасійская мова|Малагасійская]]
| align=left                                                 |[https://mg.wikipedia.org Malagasy]
| align=left                                                 |[[:en:Malagasy language|Malagasy]]
| align=right                                                |94&amp;nbsp;872
| align=right                                                |&lt;small&gt;60&lt;/small&gt;
| align=right bgcolor=#E8FFD2                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;&lt;/span&gt;96&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |73
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;144&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Басьнійская мова|Басьнійская]]
| align=left                                                 |[https://bs.wikipedia.org Bosanski]
| align=left                                                 |[[:en:Bosnian language|Bosnian]]
| align=right                                                |90&amp;nbsp;304
| align=right                                                |&lt;small&gt;129&lt;/small&gt;
| align=right bgcolor=#E8FFD2                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;&lt;/span&gt;116&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |74
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;143&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Аксытанская мова|Аксытанская]]
| align=left                                                 |[https://oc.wikipedia.org Occitan]
| align=left                                                 |[[:en:Occitan language|Occitan]]
| align=right                                                |88&amp;nbsp;449
| align=right                                                |&lt;small&gt;1&amp;nbsp;079&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;417&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |75
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;142&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Альбанская мова|Альбанская]]
| align=left                                                 |[https://sq.wikipedia.org Shqip]
| align=left                                                 |[[:en:Albanian language|Albanian]]
| align=right                                                |86&amp;nbsp;021
| align=right                                                |&lt;small&gt;285&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;1470&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |76
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;141&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Маратгі (мова)|Маратгі]]
| align=left                                                 |[https://mr.wikipedia.org मराठी]
| align=left                                                 |[[:en:Marathi language|Marathi]]
| align=right                                                |85&amp;nbsp;532
| align=right                                                |&lt;small&gt;697&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;2824&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |77
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;140&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Ніжненямецкая мова|Ніжненямецкая]]
| align=left                                                 |[https://nds.wikipedia.org Plattdüütsch]
| align=left                                                 |[[:en:Low Saxon language|Low Saxon]]
| align=right                                                |83&amp;nbsp;853
| align=right                                                |&lt;small&gt;36&lt;/small&gt;
| align=right bgcolor=#E8FFD2                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;&lt;/span&gt;27&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |78
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;139&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Кыргыская мова|Кыргыская]]
| align=left                                                 |[https://ky.wikipedia.org Кыргызча]
| align=left                                                 |[[:en:Kirghiz language|Kirghiz]]
| align=right                                                |81&amp;nbsp;508
| align=right                                                |&lt;small&gt;118&lt;/small&gt;
| align=right bgcolor=#E8FFD2                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;&lt;/span&gt;26&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |79
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;138&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Малаялам|Малаялам]]
| align=left                                                 |[https://ml.wikipedia.org മലയാളം]
| align=left                                                 |[[:en:Malayalam language|Malayalam]]
| align=right                                                |78&amp;nbsp;887
| align=right                                                |&lt;small&gt;226&lt;/small&gt;
| align=right bgcolor=#E8FFD2                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;&lt;/span&gt;52&lt;/small&gt;

|- style=font-weight:bold bgcolor=FFFFF4
| align=right                                                |80
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;137&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Беларускі клясычны правапіс|Беларускі клясычны правапіс]]
| align=left                                                 |[https://be-tarask.wikipedia.org Беларуская (тарашкевіца)]
| align=left                                                 |[[:en:Belarusian (Taraškievica) language|Belarusian (Taraškievica)]]
| align=right                                                |78&amp;nbsp;679
| align=right                                                |'''&lt;small&gt;230&lt;/small&gt;'''
| align=right style=border-right-style:hidden bgcolor=ffffff |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;0&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |81
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;136&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Тэлугу|Тэлугу]]
| align=left                                                 |[https://te.wikipedia.org తెలుగు]
| align=left                                                 |[[:en:Telugu language|Telugu]]
| align=right                                                |77&amp;nbsp;637
| align=right                                                |&lt;small&gt;487&lt;/small&gt;
| align=right bgcolor=LavenderBlush                          |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-&lt;/span&gt;5&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |82
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;135&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Суахілі|Суахілі]]
| align=left                                                 |[https://sw.wikipedia.org Kiswahili]
| align=left                                                 |[[:en:Swahili language|Swahili]]
| align=right                                                |74&amp;nbsp;197
| align=right                                                |&lt;small&gt;296&lt;/small&gt;
| align=right bgcolor=LavenderBlush                          |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-&lt;/span&gt;68&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |83
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;134&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Нэварская мова|Нэварская]]
| align=left                                                 |[https://new.wikipedia.org नेपाल भाषा]
| align=left                                                 |[[:en:Newar language|Newar]]
| align=right                                                |72&amp;nbsp;352
| align=right                                                |&lt;small&gt;0&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10252&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |84
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;133&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Брэтонская мова|Брэтонская]]
| align=left                                                 |[https://br.wikipedia.org Brezhoneg]
| align=left                                                 |[[:en:Breton language|Breton]]
| align=right                                                |72&amp;nbsp;313
| align=right                                                |&lt;small&gt;384&lt;/small&gt;
| align=right bgcolor=LavenderBlush                          |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-&lt;/span&gt;42&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |85
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;132&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Яванская мова|Яванская]]
| align=left                                                 |[https://jv.wikipedia.org Basa Jawa]
| align=left                                                 |[[:en:Javanese language|Javanese]]
| align=right                                                |69&amp;nbsp;843
| align=right                                                |&lt;small&gt;656&lt;/small&gt;
| align=right bgcolor=LavenderBlush                          |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-&lt;/span&gt;21&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |86
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;131&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Вэнэцкая мова|Вэнэцкая]]
| align=left                                                 |[https://vec.wikipedia.org Vèneto]
| align=left                                                 |[[:en:Venetian language|Venetian]]
| align=right                                                |68&amp;nbsp;973
| align=right                                                |&lt;small&gt;13&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10171&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |87
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;130&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Гаіцянская крэольская мова|Гаіцянская крэольская]]
| align=left                                                 |[https://ht.wikipedia.org Krèyol ayisyen]
| align=left                                                 |[[:en:Haitian language|Haitian]]
| align=right                                                |67&amp;nbsp;834
| align=right                                                |&lt;small&gt;59&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10126&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |88
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;129&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[П’емонцкая мова|П’емонцкая]]
| align=left                                                 |[https://pms.wikipedia.org Piemontèis]
| align=left                                                 |[[:en:Piedmontese language|Piedmontese]]
| align=right                                                |66&amp;nbsp;365
| align=right                                                |&lt;small&gt;35&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10143&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |89
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;128&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Заходняя панджабі|Заходняя панджабі]]
| align=left                                                 |[https://pnb.wikipedia.org شاہ مکھی پنجابی (Shāhmukhī Pañjābī)]
| align=left                                                 |[[:en:Western Punjabi language|Western Punjabi]]
| align=right                                                |65&amp;nbsp;773
| align=right                                                |&lt;small&gt;161&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10098&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |90
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;127&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Сунданская мова|Сунданская]]
| align=left                                                 |[https://su.wikipedia.org Basa Sunda]
| align=left                                                 |[[:en:Sundanese language|Sundanese]]
| align=right                                                |61&amp;nbsp;275
| align=right                                                |&lt;small&gt;17&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10163&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |91
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;126&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Люксэмбурская мова|Люксэмбурская]]
| align=left                                                 |[https://lb.wikipedia.org Lëtzebuergesch]
| align=left                                                 |[[:en:Luxembourgish language|Luxembourgish]]
| align=right                                                |60&amp;nbsp;973
| align=right                                                |&lt;small&gt;56&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10129&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |92
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;125&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Башкірская мова|Башкірская]]
| align=left                                                 |[https://ba.wikipedia.org Башҡорт]
| align=left                                                 |[[:en:Bashkir language|Bashkir]]
| align=right                                                |60&amp;nbsp;266
| align=right                                                |&lt;small&gt;101&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10110&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |93
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;1041&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |+7 &lt;span style=&quot;color: green;&quot;&gt;'''&amp;#08593;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Ладынска мова|Ладынска]]
| align=left                                                 |[https://lld.wikipedia.org Lingaz ]
| align=left                                                 |[[:en:Ladin language|Ladin]]
| align=right                                                |59&amp;nbsp;757
| align=right                                                |&lt;small&gt;14&amp;nbsp;223&lt;/small&gt;
| align=right bgcolor=LavenderBlush                          |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-&lt;/span&gt;2&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |94
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-2&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-1 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Ірляндзкая мова|Ірляндзкая]]
| align=left                                                 |[https://ga.wikipedia.org Gaeilge]
| align=left                                                 |[[:en:Irish language|Irish]]
| align=right                                                |57&amp;nbsp;187
| align=right                                                |&lt;small&gt;405&lt;/small&gt;
| align=right bgcolor=LavenderBlush                          |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-&lt;/span&gt;123&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |95
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-10&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-1 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Сылеская мова|Сылеская]]
| align=left                                                 |[https://szl.wikipedia.org Ślůnski]
| align=left                                                 |[[:en:Silesian language|Silesian]]
| align=right                                                |55&amp;nbsp;835
| align=right                                                |&lt;small&gt;66&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10122&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |96
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-7&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-1 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Ісьляндзкая мова|Ісьляндзкая]]
| align=left                                                 |[https://is.wikipedia.org Íslenska]
| align=left                                                 |[[:en:Icelandic language|Icelandic]]
| align=right                                                |54&amp;nbsp;656
| align=right                                                |&lt;small&gt;181&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10095&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |97
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;124&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Лямбардзкая мова|Лямбардзкая]]
| align=left                                                 |[https://lmo.wikipedia.org Lumbaart]
| align=left                                                 |[[:en:Lombard language|Lombard]]
| align=right                                                |53&amp;nbsp;885
| align=right                                                |&lt;small&gt;2&amp;nbsp;145&lt;/small&gt;
| align=right bgcolor=LavenderBlush                          |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-&lt;/span&gt;13&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |98
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-63&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-2 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Курдзкая мова|Курдзкая]]
| align=left                                                 |[https://ku.wikipedia.org Kurdî / كوردی]
| align=left                                                 |[[:en:Kurdish language|Kurdish]]
| align=right                                                |53&amp;nbsp;831
| align=right                                                |&lt;small&gt;50&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10131&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |99
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-8&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-1 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Чуваская мова|Чуваская]]
| align=left                                                 |[https://cv.wikipedia.org Чăваш]
| align=left                                                 |[[:en:Chuvash language|Chuvash]]
| align=right                                                |49&amp;nbsp;577
| align=right                                                |&lt;small&gt;169&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10097&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |100
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-4&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-1 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Заходнефрыская мова|Заходнефрыская]]
| align=left                                                 |[https://fy.wikipedia.org Frysk]
| align=left                                                 |[[:en:West Frisian language|West Frisian]]
| align=right                                                |49&amp;nbsp;111
| align=right                                                |&lt;small&gt;227&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10088&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |101
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;123&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Філіпінская мова|Філіпінская]]
| align=left                                                 |[https://tl.wikipedia.org Tagalog]
| align=left                                                 |[[:en:Tagalog language|Tagalog]]
| align=right                                                |43&amp;nbsp;004
| align=right                                                |&lt;small&gt;151&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10099&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |102
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;122&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Ву (мова)|Ву]]
| align=left                                                 |[https://wuu.wikipedia.org 吴语]
| align=left                                                 |[[:en:Wu language|Wu]]
| align=right                                                |42&amp;nbsp;552
| align=right                                                |&lt;small&gt;0&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10253&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |103
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;1022&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |+1 &lt;span style=&quot;color: green;&quot;&gt;'''&amp;#08593;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Сарані мова|Сарані]]
| align=left                                                 |[https://ckb.wikipedia.org Soranî / کوردی]
| align=left                                                 |[[:en:Sorani language|Sorani]]
| align=right                                                |42&amp;nbsp;238
| align=right                                                |&lt;small&gt;390&lt;/small&gt;
| align=right bgcolor=LavenderBlush                          |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-&lt;/span&gt;228&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |104
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-5&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-1 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Арагонская мова|Арагонская]]
| align=left                                                 |[https://an.wikipedia.org Aragonés]
| align=left                                                 |[[:en:Aragonese language|Aragonese]]
| align=right                                                |42&amp;nbsp;086
| align=right                                                |&lt;small&gt;206&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10089&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |105
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;121&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Шатляндзкая германская мова|Шатляндзкая германская]]
| align=left                                                 |[https://sco.wikipedia.org Scots]
| align=left                                                 |[[:en:Scots language|Scots]]
| align=right                                                |40&amp;nbsp;557
| align=right                                                |&lt;small&gt;9&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10184&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |106
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;120&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Зазакі|Зазакі]]
| align=left                                                 |[https://diq.wikipedia.org Zazaki]
| align=left                                                 |[[:en:Zazaki language|Zazaki]]
| align=right                                                |40&amp;nbsp;161
| align=right                                                |&lt;small&gt;1&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10226&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |107
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;119&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Панджабі|Панджабі]]
| align=left                                                 |[https://pa.wikipedia.org ਪੰਜਾਬੀ]
| align=left                                                 |[[:en:Punjabi language|Punjabi]]
| align=right                                                |38&amp;nbsp;332
| align=right                                                |&lt;small&gt;234&lt;/small&gt;
| align=right bgcolor=LavenderBlush                          |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-&lt;/span&gt;10&amp;nbsp;087&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |108
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;118&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Ёруба (мова)|Ёруба]]
| align=left                                                 |[https://yo.wikipedia.org Yorùbá]
| align=left                                                 |[[:en:Yoruba language|Yoruba]]
| align=right                                                |34&amp;nbsp;270
| align=right                                                |&lt;small&gt;60&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10125&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |109
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;117&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Іда (мова)|Іда]]
| align=left                                                 |[https://io.wikipedia.org Ido]
| align=left                                                 |[[:en:Ido language|Ido]]
| align=right                                                |33&amp;nbsp;317
| align=right                                                |&lt;small&gt;200&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10092&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |110
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;116&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Нэпальская мова|Нэпальская]]
| align=left                                                 |[https://ne.wikipedia.org नेपाली]
| align=left                                                 |[[:en:Nepali language|Nepali]]
| align=right                                                |32&amp;nbsp;243
| align=right                                                |&lt;small&gt;119&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10106&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |111
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;115&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Баварская мова|Баварская]]
| align=left                                                 |[https://bar.wikipedia.org Boarisch]
| align=left                                                 |[[:en:Bavarian language|Bavarian]]
| align=right                                                |31&amp;nbsp;631
| align=right                                                |&lt;small&gt;-148&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10313&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |112
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;114&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Гуджараці|Гуджараці]]
| align=left                                                 |[https://gu.wikipedia.org ગુજરાતી]
| align=left                                                 |[[:en:Gujarati language|Gujarati]]
| align=right                                                |29&amp;nbsp;944
| align=right                                                |&lt;small&gt;16&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10166&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |113
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;113&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Алеманскі дыялект|Алеманскі дыялект]]
| align=left                                                 |[https://als.wikipedia.org Alemannisch]
| align=left                                                 |[[:en:Alemannic language|Alemannic]]
| align=right                                                |28&amp;nbsp;974
| align=right                                                |&lt;small&gt;92&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10113&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |114
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;112&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Канада (мова)|Канада]]
| align=left                                                 |[https://kn.wikipedia.org ಕನ್ನಡ]
| align=left                                                 |[[:en:Kannada language|Kannada]]
| align=right                                                |28&amp;nbsp;361
| align=right                                                |&lt;small&gt;125&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10103&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |115
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;111&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Сыцылійская мова|Сыцылійская]]
| align=left                                                 |[https://scn.wikipedia.org Sicilianu]
| align=left                                                 |[[:en:Sicilian language|Sicilian]]
| align=right                                                |26&amp;nbsp;208
| align=right                                                |&lt;small&gt;5&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10197&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |116
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;110&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Бішнупрыя-маніпуры|Бішнупрыя-маніпуры]]
| align=left                                                 |[https://bpy.wikipedia.org ইমার ঠার/বিষ্ণুপ্রিয়া মণিপুরী]
| align=left                                                 |[[:en:Bishnupriya Manipuri language|Bishnupriya Manipuri]]
| align=right                                                |25&amp;nbsp;085
| align=right                                                |&lt;small&gt;0&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10254&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |117
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;109&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Інтэрлінгва|Інтэрлінгва]]
| align=left                                                 |[https://ia.wikipedia.org Interlingua]
| align=left                                                 |[[:en:Interlingua language|Interlingua]]
| align=right                                                |23&amp;nbsp;767
| align=right                                                |&lt;small&gt;42&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10137&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |118
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;108&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Котава (мова)|Котава (мова)]]
| align=left                                                 |[https://avk.wikipedia.org Kotava ]
| align=left                                                 |[[:en:Kotava language|Kotava]]
| align=right                                                |23&amp;nbsp;705
| align=right                                                |&lt;small&gt;558&lt;/small&gt;
| align=right bgcolor=LavenderBlush                          |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-&lt;/span&gt;168&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |119
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;107&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Кечуа (мова)|Кечуа]]
| align=left                                                 |[https://qu.wikipedia.org Runa Simi]
| align=left                                                 |[[:en:Quechua language|Quechua]]
| align=right                                                |23&amp;nbsp;067
| align=right                                                |&lt;small&gt;55&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10130&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |120
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;106&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Мангольская мова|Мангольская]]
| align=left                                                 |[https://mn.wikipedia.org Монгол]
| align=left                                                 |[[:en:Mongolian language|Mongolian]]
| align=right                                                |21&amp;nbsp;314
| align=right                                                |&lt;small&gt;59&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10127&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |121
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;105&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Наваха (мова)|Наваха]]
| align=left                                                 |[https://nv.wikipedia.org Diné bizaad]
| align=left                                                 |[[:en:Navajo language|Navajo]]
| align=right                                                |20&amp;nbsp;507
| align=right                                                |&lt;small&gt;8&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10187&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |122
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;104&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Мінгрэльская мова|Мінгрэльская]]
| align=left                                                 |[https://xmf.wikipedia.org მარგალური (Margaluri)]
| align=left                                                 |[[:en:Mingrelian language|Mingrelian]]
| align=right                                                |19&amp;nbsp;595
| align=right                                                |&lt;small&gt;75&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10119&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |123
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;103&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Крымскататарская мова|Крымскататарская]]
| align=left                                                 |[https://crh.wikipedia.org Qırımtatarca]
| align=left                                                 |[[:en:Crimean Tatar language|Crimean Tatar]]
| align=right                                                |19&amp;nbsp;557
| align=right                                                |&lt;small&gt;285&lt;/small&gt;
| align=right bgcolor=LavenderBlush                          |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-&lt;/span&gt;1&amp;nbsp;075&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |124
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;102&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Сынгальская мова|Сынгальская]]
| align=left                                                 |[https://si.wikipedia.org සිංහල]
| align=left                                                 |[[:en:Sinhalese language|Sinhalese]]
| align=right                                                |17&amp;nbsp;999
| align=right                                                |&lt;small&gt;89&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10114&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |125
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;1024&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |+1 &lt;span style=&quot;color: green;&quot;&gt;'''&amp;#08593;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Хауская мова|Хауская]]
| align=left                                                 |[https://ha.wikipedia.org هَوُسَ]
| align=left                                                 |[[:en:Hausa language|Hausa]]
| align=right                                                |17&amp;nbsp;349
| align=right                                                |&lt;small&gt;683&lt;/small&gt;
| align=right bgcolor=LavenderBlush                          |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-&lt;/span&gt;136&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |126
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-26&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-1 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Жамойцкая мова|Жамойцкая]]
| align=left                                                 |[https://bat-smg.wikipedia.org Žemaitėška]
| align=left                                                 |[[:en:Samogitian language|Samogitian]]
| align=right                                                |17&amp;nbsp;081
| align=right                                                |&lt;small&gt;3&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10213&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |127
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;1019&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |+1 &lt;span style=&quot;color: green;&quot;&gt;'''&amp;#08593;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Паўночнафрыская мова|Паўночнафрыская]]
| align=left                                                 |[https://frr.wikipedia.org Nordfriisk]
| align=left                                                 |[[:en:North Frisian language|North Frisian]]
| align=right                                                |16&amp;nbsp;074
| align=right                                                |&lt;small&gt;206&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10090&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |128
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-6&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-1 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Асэтынская мова|Асэтынская]]
| align=left                                                 |[https://os.wikipedia.org Иронау]
| align=left                                                 |[[:en:Ossetian language|Ossetian]]
| align=right                                                |16&amp;nbsp;071
| align=right                                                |&lt;small&gt;185&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10094&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |129
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;101&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Гэльская мова|Гэльская]]
| align=left                                                 |[https://gd.wikipedia.org Gàidhlig]
| align=left                                                 |[[:en:Scottish Gaelic language|Scottish Gaelic]]
| align=right                                                |15&amp;nbsp;907
| align=right                                                |&lt;small&gt;84&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10117&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |130
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;100&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Орыя (мова)|Орыя]]
| align=left                                                 |[https://or.wikipedia.org ଓଡ଼ିଆ]
| align=left                                                 |[[:en:Oriya language|Oriya]]
| align=right                                                |15&amp;nbsp;815
| align=right                                                |&lt;small&gt;137&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10100&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |131
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;99&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Усходнеміньская мова|Усходнеміньская]]
| align=left                                                 |[https://cdo.wikipedia.org Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄]
| align=left                                                 |[[:en:Min Dong language|Min Dong]]
| align=right                                                |15&amp;nbsp;552
| align=right                                                |&lt;small&gt;25&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10149&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |132
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;98&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Бугійская мова|Бугійская]]
| align=left                                                 |[https://bug.wikipedia.org Basa Ugi]
| align=left                                                 |[[:en:Buginese language|Buginese]]
| align=right                                                |15&amp;nbsp;400
| align=right                                                |&lt;small&gt;14&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10170&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |133
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;97&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Ідыш|Ідыш]]
| align=left                                                 |[https://yi.wikipedia.org ייִדיש]
| align=left                                                 |[[:en:Yiddish language|Yiddish]]
| align=right                                                |15&amp;nbsp;390
| align=right                                                |&lt;small&gt;8&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10188&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |134
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;96&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Ілаканская мова|Ілаканская]]
| align=left                                                 |[https://ilo.wikipedia.org Ilokano]
| align=left                                                 |[[:en:Ilokano language|Ilokano]]
| align=right                                                |15&amp;nbsp;362
| align=right                                                |&lt;small&gt;5&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10198&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |135
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;95&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Сындхі (мова)|Сындхі]]
| align=left                                                 |[https://sd.wikipedia.org سنڌي، سندھی ، सिन्ध]
| align=left                                                 |[[:en:Sindhi language|Sindhi]]
| align=right                                                |15&amp;nbsp;235
| align=right                                                |&lt;small&gt;8&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10189&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |136
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;1032&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |+2 &lt;span style=&quot;color: green;&quot;&gt;'''&amp;#08593;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Пушту|Пушту]]
| align=left                                                 |[https://ps.wikipedia.org پښتو]
| align=left                                                 |[[:en:Pashto language|Pashto]]
| align=right                                                |15&amp;nbsp;212
| align=right                                                |&lt;small&gt;519&lt;/small&gt;
| align=right bgcolor=LavenderBlush                          |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-&lt;/span&gt;220&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |137
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-19&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-1 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Амхарская мова|Амхарская]]
| align=left                                                 |[https://am.wikipedia.org አማርኛ]
| align=left                                                 |[[:en:Amharic language|Amharic]]
| align=right                                                |15&amp;nbsp;037
| align=right                                                |&lt;small&gt;10&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10180&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |138
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;1023&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |+1 &lt;span style=&quot;color: green;&quot;&gt;'''&amp;#08593;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Балійская мова|Балійская]]
| align=left                                                 |[https://ban.wikipedia.org Bali ]
| align=left                                                 |[[:en:Balinese language|Balinese]]
| align=right                                                |14&amp;nbsp;773
| align=right                                                |&lt;small&gt;508&lt;/small&gt;
| align=right bgcolor=LavenderBlush                          |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-&lt;/span&gt;230&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |139
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-70&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-2 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Нэапалітанская мова|Нэапалітанская]]
| align=left                                                 |[https://nap.wikipedia.org Nnapulitano]
| align=left                                                 |[[:en:Neapolitan language|Neapolitan]]
| align=right                                                |14&amp;nbsp;730
| align=right                                                |&lt;small&gt;0&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10255&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |140
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;94&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Якуцкая мова|Якуцкая]]
| align=left                                                 |[https://sah.wikipedia.org Саха тыла (Saxa Tyla)]
| align=left                                                 |[[:en:Sakha language|Sakha]]
| align=right                                                |14&amp;nbsp;249
| align=right                                                |&lt;small&gt;41&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10139&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |141
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;93&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Верхнелужыцкая мова|Верхнелужыцкая]]
| align=left                                                 |[https://hsb.wikipedia.org Hornjoserbsce]
| align=left                                                 |[[:en:Upper Sorbian language|Upper Sorbian]]
| align=right                                                |13&amp;nbsp;823
| align=right                                                |&lt;small&gt;3&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10214&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |142
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;92&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Фарэрская мова|Фарэрская]]
| align=left                                                 |[https://fo.wikipedia.org Føroyskt]
| align=left                                                 |[[:en:Faroese language|Faroese]]
| align=right                                                |13&amp;nbsp;772
| align=right                                                |&lt;small&gt;16&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10167&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |143
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;91&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Баньюмасанская мова|Баньюмасанская]]
| align=left                                                 |[https://map-bms.wikipedia.org Basa Banyumasan]
| align=left                                                 |[[:en:Banyumasan language|Banyumasan]]
| align=right                                                |13&amp;nbsp;751
| align=right                                                |&lt;small&gt;1&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10227&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |144
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;90&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Маітгілі (мова)|Маітгілі]]
| align=left                                                 |[https://mai.wikipedia.org मैथिली]
| align=left                                                 |[[:en:Maithili language|Maithili]]
| align=right                                                |13&amp;nbsp;722
| align=right                                                |&lt;small&gt;7&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10191&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |145
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;89&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Лімбурская мова|Лімбурская]]
| align=left                                                 |[https://li.wikipedia.org Limburgs]
| align=left                                                 |[[:en:Limburgish language|Limburgish]]
| align=right                                                |13&amp;nbsp;644
| align=right                                                |&lt;small&gt;23&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10152&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |146
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;88&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Мазандэранская мова|Мазандэранская]]
| align=left                                                 |[https://mzn.wikipedia.org مَزِروني]
| align=left                                                 |[[:en:Mazandarani language|Mazandarani]]
| align=right                                                |13&amp;nbsp;444
| align=right                                                |&lt;small&gt;18&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10160&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |147
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;87&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Гарантала (мова)|Гарантала]]
| align=left                                                 |[https://gor.wikipedia.org Hulontalo]
| align=left                                                 |[[:en:Gorontalo language|Gorontalo]]
| align=right                                                |13&amp;nbsp;236
| align=right                                                |&lt;small&gt;115&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10107&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |148
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;86&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Эмільяна-раманьёльскі дыялект|Эмільяна-раманьёльскі дыялект]]
| align=left                                                 |[https://eml.wikipedia.org Emiliàn e rumagnòl]
| align=left                                                 |[[:en:Emilian-Romagnol language|Emilian-Romagnol]]
| align=right                                                |13&amp;nbsp;010
| align=right                                                |&lt;small&gt;1&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10228&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |149
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;85&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Ачэская мова|Ачэская]]
| align=left                                                 |[https://ace.wikipedia.org Bahsa Acèh]
| align=left                                                 |[[:en:Acehnese language|Acehnese]]
| align=right                                                |12&amp;nbsp;545
| align=right                                                |&lt;small&gt;1&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10229&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |150
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;84&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Бікольская мова|Бікольская]]
| align=left                                                 |[https://bcl.wikipedia.org Bikol]
| align=left                                                 |[[:en:Central Bicolano language|Central Bicolano]]
| align=right                                                |12&amp;nbsp;268
| align=right                                                |&lt;small&gt;85&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10116&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |151
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;83&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Санскрыт|Санскрыт]]
| align=left                                                 |[https://sa.wikipedia.org संस्कृतम्]
| align=left                                                 |[[:en:Sanskrit language|Sanskrit]]
| align=right                                                |11&amp;nbsp;772
| align=right                                                |&lt;small&gt;29&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10146&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |152
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;1031&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |+2 &lt;span style=&quot;color: green;&quot;&gt;'''&amp;#08593;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Шанская мова|Шанская]]
| align=left                                                 |[https://shn.wikipedia.org ၽႃႇသႃႇတႆး]
| align=left                                                 |[[:en:Shan  language|Shan ]]
| align=right                                                |11&amp;nbsp;559
| align=right                                                |&lt;small&gt;255&lt;/small&gt;
| align=right bgcolor=LavenderBlush                          |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-&lt;/span&gt;2&amp;nbsp;685&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |153
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-13&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-1 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Валёнская мова|Валёнская]]
| align=left                                                 |[https://wa.wikipedia.org Walon]
| align=left                                                 |[[:en:Walloon language|Walloon]]
| align=right                                                |11&amp;nbsp;539
| align=right                                                |&lt;small&gt;38&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10141&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |154
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-15&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-1 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Клясычная кітайская мова|Клясычная кітайская]]
| align=left                                                 |[https://zh-classical.wikipedia.org 古文 / 文言文]
| align=left                                                 |[[:en:Classical Chinese language|Classical Chinese]]
| align=right                                                |11&amp;nbsp;397
| align=right                                                |&lt;small&gt;17&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10164&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |155
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;82&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Лігурская мова|Лігурская]]
| align=left                                                 |[https://lij.wikipedia.org Líguru]
| align=left                                                 |[[:en:Ligurian language|Ligurian]]
| align=right                                                |11&amp;nbsp;015
| align=right                                                |&lt;small&gt;18&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10161&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |156
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;1035&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |+3 &lt;span style=&quot;color: green;&quot;&gt;'''&amp;#08593;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Асамская мова|Асамская]]
| align=left                                                 |[https://as.wikipedia.org অসমীয়া]
| align=left                                                 |[[:en:Assamese language|Assamese]]
| align=right                                                |10&amp;nbsp;582
| align=right                                                |&lt;small&gt;202&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10091&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |157
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-16&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-1 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Зулуская мова|Зулуская]]
| align=left                                                 |[https://zu.wikipedia.org isiZulu]
| align=left                                                 |[[:en:Zulu language|Zulu]]
| align=right                                                |10&amp;nbsp;572
| align=right                                                |&lt;small&gt;17&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10165&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |158
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;1039&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |+5 &lt;span style=&quot;color: green;&quot;&gt;'''&amp;#08593;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Акцыдэнталь|Акцыдэнталь]]
| align=left                                                 |[https://ie.wikipedia.org Interlingue]
| align=left                                                 |[[:en:Interlingue language|Interlingue]]
| align=right                                                |10&amp;nbsp;467
| align=right                                                |&lt;small&gt;394&lt;/small&gt;
| align=right bgcolor=LavenderBlush                          |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-&lt;/span&gt;416&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |159
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-73&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-2 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Горнамарыйская мова|Горнамарыйская]]
| align=left                                                 |[https://mrj.wikipedia.org Кырык Мары (Kyryk Mary)]
| align=left                                                 |[[:en:Hill Mari language|Hill Mari]]
| align=right                                                |10&amp;nbsp;426
| align=right                                                |&lt;small&gt;-1&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10297&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |160
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-71&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-2 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Марыйская мова|Марыйская]]
| align=left                                                 |[https://mhr.wikipedia.org Олык Марий (Olyk Marij)]
| align=left                                                 |[[:en:Meadow Mari language|Meadow Mari]]
| align=right                                                |10&amp;nbsp;408
| align=right                                                |&lt;small&gt;0&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10256&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |161
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-39&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-1 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Фіджыйскі гіндзі|Фіджыйскі гіндзі]]
| align=left                                                 |[https://hif.wikipedia.org Fiji Hindi]
| align=left                                                 |[[:en:Fiji Hindi language|Fiji Hindi]]
| align=right                                                |10&amp;nbsp;268
| align=right                                                |&lt;small&gt;0&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10257&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |162
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-11&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-1 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Заходнеармянская мова|Заходнеармянская]]
| align=left                                                 |[https://hyw.wikipedia.org Արեւմտահայերէն]
| align=left                                                 |[[:en:Western Armenian language|Western Armenian]]
| align=right                                                |10&amp;nbsp;235
| align=right                                                |&lt;small&gt;49&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10132&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |163
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-14&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-1 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[---???--- мова|---???---]]
| align=left                                                 |[https://mni.wikipedia.org ꯃꯤꯇꯩꯂꯣꯟ ]
| align=left                                                 |[[:en:Meitei language|Meitei]]
| align=right                                                |10&amp;nbsp;096
| align=right                                                |&lt;small&gt;23&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10153&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |164
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;1016&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |+1 &lt;span style=&quot;color: green;&quot;&gt;'''&amp;#08593;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Кгмэрская мова|Кгмэрская]]
| align=left                                                 |[https://km.wikipedia.org ភាសាខ្មែរ]
| align=left                                                 |[[:en:Khmer language|Khmer]]
| align=right                                                |9&amp;nbsp;486
| align=right                                                |&lt;small&gt;120&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10105&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |165
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-23&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-1 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Хака (мова)|Хака]]
| align=left                                                 |[https://hak.wikipedia.org Hak-kâ-fa / 客家話]
| align=left                                                 |[[:en:Hakka language|Hakka]]
| align=right                                                |9&amp;nbsp;444
| align=right                                                |&lt;small&gt;5&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10199&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |166
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;81&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Тарантынская мова|Тарантынская]]
| align=left                                                 |[https://roa-tara.wikipedia.org Tarandíne]
| align=left                                                 |[[:en:Tarantino language|Tarantino]]
| align=right                                                |9&amp;nbsp;306
| align=right                                                |&lt;small&gt;0&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10258&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |167
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;80&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Капампанганская мова|Капампанганская]]
| align=left                                                 |[https://pam.wikipedia.org Kapampangan]
| align=left                                                 |[[:en:Kapampangan language|Kapampangan]]
| align=right                                                |8&amp;nbsp;846
| align=right                                                |&lt;small&gt;7&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10192&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |168
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;1040&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |+5 &lt;span style=&quot;color: green;&quot;&gt;'''&amp;#08593;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Ігба (мова)|Ігба]]
| align=left                                                 |[https://ig.wikipedia.org Igbo]
| align=left                                                 |[[:en:Igbo language|Igbo]]
| align=right                                                |8&amp;nbsp;808
| align=right                                                |&lt;small&gt;903&lt;/small&gt;
| align=right bgcolor=LavenderBlush                          |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-&lt;/span&gt;104&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |169
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-21&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-1 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Паўночны сота|Паўночны сота]]
| align=left                                                 |[https://nso.wikipedia.org Sepedi]
| align=left                                                 |[[:en:Northern Sotho language|Northern Sotho]]
| align=right                                                |8&amp;nbsp;516
| align=right                                                |&lt;small&gt;7&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10193&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |170
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;79&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Самалійская мова|Самалійская]]
| align=left                                                 |[https://so.wikipedia.org Soomaali]
| align=left                                                 |[[:en:Somali language|Somali]]
| align=right                                                |8&amp;nbsp;403
| align=right                                                |&lt;small&gt;123&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10104&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |171
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-64&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-2 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Русінская мова|Русінская]]
| align=left                                                 |[https://rue.wikipedia.org Русиньскый]
| align=left                                                 |[[:en:Rusyn language|Rusyn]]
| align=right                                                |8&amp;nbsp;378
| align=right                                                |&lt;small&gt;24&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10150&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |172
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-9&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-1 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Шонская мова|Шонская]]
| align=left                                                 |[https://sn.wikipedia.org chiShona]
| align=left                                                 |[[:en:Shona language|Shona]]
| align=right                                                |8&amp;nbsp;370
| align=right                                                |&lt;small&gt;104&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10109&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |173
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-17&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-1 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Бігарская мова|Бігарская]]
| align=left                                                 |[https://bh.wikipedia.org भोजपुरी]
| align=left                                                 |[[:en:Bihari language|Bihari]]
| align=right                                                |8&amp;nbsp;009
| align=right                                                |&lt;small&gt;15&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10168&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |174
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;78&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Паўночнасаамская мова|Паўночнасаамская]]
| align=left                                                 |[https://se.wikipedia.org Sámegiella]
| align=left                                                 |[[:en:Northern Sami language|Northern Sami]]
| align=right                                                |7&amp;nbsp;802
| align=right                                                |&lt;small&gt;0&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10259&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |175
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;77&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Эрзянская мова|Эрзянская]]
| align=left                                                 |[https://myv.wikipedia.org Эрзянь (Erzjanj Kelj)]
| align=left                                                 |[[:en:Erzya language|Erzya]]
| align=right                                                |7&amp;nbsp;702
| align=right                                                |&lt;small&gt;4&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10206&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |176
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;76&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Заходнефлямандзкая мова|Заходнефлямандзкая]]
| align=left                                                 |[https://vls.wikipedia.org West-Vlams]
| align=left                                                 |[[:en:West Flemish language|West Flemish]]
| align=right                                                |7&amp;nbsp;631
| align=right                                                |&lt;small&gt;19&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10157&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |177
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;75&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Ніжнесаксонскія дыялекты Нідэрляндаў мова|Ніжнесаксонскія дыялекты Нідэрляндаў]]
| align=left                                                 |[https://nds-nl.wikipedia.org Nedersaksisch]
| align=left                                                 |[[:en:Dutch Low Saxon language|Dutch Low Saxon]]
| align=right                                                |7&amp;nbsp;596
| align=right                                                |&lt;small&gt;0&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10260&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |178
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;74&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Маары (мова)|Маары]]
| align=left                                                 |[https://mi.wikipedia.org Māori]
| align=left                                                 |[[:en:Maori language|Maori]]
| align=right                                                |7&amp;nbsp;422
| align=right                                                |&lt;small&gt;4&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10207&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |179
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;73&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Санталі (мова)|Санталі]]
| align=left                                                 |[https://sat.wikipedia.org ᱥᱟᱱᱛᱟᱲᱤ]
| align=left                                                 |[[:en:Santali language|Santali]]
| align=right                                                |7&amp;nbsp;385
| align=right                                                |&lt;small&gt;44&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10135&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |180
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;72&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Сардынская мова|Сардынская]]
| align=left                                                 |[https://sc.wikipedia.org Sardu]
| align=left                                                 |[[:en:Sardinian language|Sardinian]]
| align=right                                                |7&amp;nbsp;327
| align=right                                                |&lt;small&gt;4&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10208&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |181
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;71&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Наўаталь|Наўаталь]]
| align=left                                                 |[https://nah.wikipedia.org Nāhuatl]
| align=left                                                 |[[:en:Nahuatl language|Nahuatl]]
| align=right                                                |7&amp;nbsp;159
| align=right                                                |&lt;small&gt;105&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10108&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |182
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;70&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Вэпская мова|Вэпская]]
| align=left                                                 |[https://vep.wikipedia.org Vepsän]
| align=left                                                 |[[:en:Vepsian language|Vepsian]]
| align=right                                                |6&amp;nbsp;697
| align=right                                                |&lt;small&gt;-2&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10309&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |183
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;69&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Гань мова|Гань]]
| align=left                                                 |[https://gan.wikipedia.org 贛語]
| align=left                                                 |[[:en:Gan language|Gan]]
| align=right                                                |6&amp;nbsp;490
| align=right                                                |&lt;small&gt;1&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10230&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |184
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;68&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Кабільская мова|Кабільская]]
| align=left                                                 |[https://kab.wikipedia.org Taqbaylit]
| align=left                                                 |[[:en:Kabyle language|Kabyle]]
| align=right                                                |6&amp;nbsp;433
| align=right                                                |&lt;small&gt;11&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10177&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |185
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;67&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Гіляцкая мова|Гіляцкая]]
| align=left                                                 |[https://glk.wikipedia.org گیلکی]
| align=left                                                 |[[:en:Gilaki language|Gilaki]]
| align=right                                                |6&amp;nbsp;420
| align=right                                                |&lt;small&gt;13&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10172&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |186
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;66&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Туркмэнская мова|Туркмэнская]]
| align=left                                                 |[https://tk.wikipedia.org تركمن / Туркмен]
| align=left                                                 |[[:en:Turkmen language|Turkmen]]
| align=right                                                |6&amp;nbsp;303
| align=right                                                |&lt;small&gt;21&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10155&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |187
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;65&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Выруская мова|Выруская]]
| align=left                                                 |[https://fiu-vro.wikipedia.org Võro]
| align=left                                                 |[[:en:Võro language|Võro]]
| align=right                                                |6&amp;nbsp;218
| align=right                                                |&lt;small&gt;19&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10158&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |188
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;64&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Карсыканская мова|Карсыканская]]
| align=left                                                 |[https://co.wikipedia.org Corsu]
| align=left                                                 |[[:en:Corsican language|Corsican]]
| align=right                                                |6&amp;nbsp;201
| align=right                                                |&lt;small&gt;8&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10190&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |189
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;63&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Тыбэцкая мова|Тыбэцкая]]
| align=left                                                 |[https://bo.wikipedia.org བོད་སྐད]
| align=left                                                 |[[:en:Tibetan language|Tibetan]]
| align=right                                                |6&amp;nbsp;012
| align=right                                                |&lt;small&gt;0&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10261&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |190
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;62&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Абхаская мова|Абхаская]]
| align=left                                                 |[https://ab.wikipedia.org Аҧсуа]
| align=left                                                 |[[:en:Abkhazian language|Abkhazian]]
| align=right                                                |5&amp;nbsp;986
| align=right                                                |&lt;small&gt;10&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10181&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |191
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;1017&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |+1 &lt;span style=&quot;color: green;&quot;&gt;'''&amp;#08593;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Мараканская арабская мова|Мараканская арабская]]
| align=left                                                 |[https://ary.wikipedia.org الدارجة ]
| align=left                                                 |[[:en:Moroccan Arabic language|Moroccan Arabic]]
| align=right                                                |5&amp;nbsp;692
| align=right                                                |&lt;small&gt;132&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10102&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |192
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;1037&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |+4 &lt;span style=&quot;color: green;&quot;&gt;'''&amp;#08593;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Мэнская мова|Мэнская]]
| align=left                                                 |[https://gv.wikipedia.org Gaelg]
| align=left                                                 |[[:en:Manx language|Manx]]
| align=right                                                |5&amp;nbsp;604
| align=right                                                |&lt;small&gt;176&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10096&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |193
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-65&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-2 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Франка-правансальская мова|Франка-правансальская]]
| align=left                                                 |[https://frp.wikipedia.org Arpitan]
| align=left                                                 |[[:en:Franco-Provençal language|Franco-Provençal]]
| align=right                                                |5&amp;nbsp;603
| align=right                                                |&lt;small&gt;11&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10178&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |194
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;61&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Корнская мова|Корнская]]
| align=left                                                 |[https://kw.wikipedia.org Kernewek/Karnuack]
| align=left                                                 |[[:en:Cornish language|Cornish]]
| align=right                                                |5&amp;nbsp;517
| align=right                                                |&lt;small&gt;59&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10128&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |195
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-66&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-2 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Комі (мова)|Комі]]
| align=left                                                 |[https://kv.wikipedia.org Коми]
| align=left                                                 |[[:en:Komi language|Komi]]
| align=right                                                |5&amp;nbsp;480
| align=right                                                |&lt;small&gt;1&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10231&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |196
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-32&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-1 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Кашубская мова|Кашубская]]
| align=left                                                 |[https://csb.wikipedia.org Kaszëbsczi]
| align=left                                                 |[[:en:Kashubian language|Kashubian]]
| align=right                                                |5&amp;nbsp;432
| align=right                                                |&lt;small&gt;1&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10232&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |197
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;60&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Пікардзкая мова|Пікардзкая]]
| align=left                                                 |[https://pcd.wikipedia.org Picard]
| align=left                                                 |[[:en:Picard language|Picard]]
| align=right                                                |5&amp;nbsp;409
| align=right                                                |&lt;small&gt;11&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10179&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |198
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;59&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Уйгурская мова|Уйгурская]]
| align=left                                                 |[https://ug.wikipedia.org ئۇيغۇر تىلى]
| align=left                                                 |[[:en:Uyghur language|Uyghur]]
| align=right                                                |5&amp;nbsp;300
| align=right                                                |&lt;small&gt;12&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10174&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |199
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;1015&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |+1 &lt;span style=&quot;color: green;&quot;&gt;'''&amp;#08593;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Сэраікі (мова)|Сэраікі]]
| align=left                                                 |[https://skr.wikipedia.org سرائیکی]
| align=left                                                 |[[:en:Saraiki language|Saraiki]]
| align=right                                                |5&amp;nbsp;228
| align=right                                                |&lt;small&gt;100&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10111&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |200
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-12&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-1 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Удмурцкая мова|Удмурцкая]]
| align=left                                                 |[https://udm.wikipedia.org Удмурт кыл]
| align=left                                                 |[[:en:Udmurt language|Udmurt]]
| align=right                                                |5&amp;nbsp;176
| align=right                                                |&lt;small&gt;45&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10134&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |201
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;1012&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |+1 &lt;span style=&quot;color: green;&quot;&gt;'''&amp;#08593;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Зэляндзкая мова|Зэляндзкая]]
| align=left                                                 |[https://zea.wikipedia.org Zeêuws]
| align=left                                                 |[[:en:Zeelandic language|Zeelandic]]
| align=right                                                |5&amp;nbsp;047
| align=right                                                |&lt;small&gt;61&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10124&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |202
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-56&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-1 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Аймара|Аймара]]
| align=left                                                 |[https://ay.wikipedia.org Aymar]
| align=left                                                 |[[:en:Aymara language|Aymara]]
| align=right                                                |5&amp;nbsp;026
| align=right                                                |&lt;small&gt;-1&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10298&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |203
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;1013&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |+1 &lt;span style=&quot;color: green;&quot;&gt;'''&amp;#08593;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Гуарані (мова)|Гуарані]]
| align=left                                                 |[https://gn.wikipedia.org Avañe'ẽ]
| align=left                                                 |[[:en:Guarani language|Guarani]]
| align=right                                                |4&amp;nbsp;878
| align=right                                                |&lt;small&gt;75&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10120&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |204
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-27&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-1 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Нарманская мова|Нарманская]]
| align=left                                                 |[https://nrm.wikipedia.org Nouormand/Normaund]
| align=left                                                 |[[:en:Norman language|Norman]]
| align=right                                                |4&amp;nbsp;832
| align=right                                                |&lt;small&gt;3&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10215&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |205
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;58&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Мальтыйская мова|Мальтыйская]]
| align=left                                                 |[https://mt.wikipedia.org Malti]
| align=left                                                 |[[:en:Maltese language|Maltese]]
| align=right                                                |4&amp;nbsp;722
| align=right                                                |&lt;small&gt;26&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10148&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |206
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;57&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Банджарская мова|Банджарская]]
| align=left                                                 |[https://bjn.wikipedia.org Bahasa Banjar]
| align=left                                                 |[[:en:Banjar language|Banjar]]
| align=right                                                |4&amp;nbsp;606
| align=right                                                |&lt;small&gt;22&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10154&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |207
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;56&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Інары-саамская мова|Інары-саамская]]
| align=left                                                 |[https://smn.wikipedia.org Anarâškielâ ]
| align=left                                                 |[[:en:Inari Sami language|Inari Sami]]
| align=right                                                |4&amp;nbsp;491
| align=right                                                |&lt;small&gt;36&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10142&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |208
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;55&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Лезгінская мова|Лезгінская]]
| align=left                                                 |[https://lez.wikipedia.org Лезги чІал (Lezgi č’al)]
| align=left                                                 |[[:en:Lezgian language|Lezgian]]
| align=right                                                |4&amp;nbsp;306
| align=right                                                |&lt;small&gt;1&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10233&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |209
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;54&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Лінгва франка нова (мова)|Лінгва франка нова]]
| align=left                                                 |[https://lfn.wikipedia.org Lingua franca nova]
| align=left                                                 |[[:en:Lingua Franca Nova language|Lingua Franca Nova]]
| align=right                                                |4&amp;nbsp;175
| align=right                                                |&lt;small&gt;4&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10209&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |210
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;53&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Затэрляндзка-фрыская мова|Затэрляндзка-фрыская]]
| align=left                                                 |[https://stq.wikipedia.org Seeltersk]
| align=left                                                 |[[:en:Saterland Frisian language|Saterland Frisian]]
| align=right                                                |4&amp;nbsp;066
| align=right                                                |&lt;small&gt;10&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10182&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |211
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;52&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Лаоская мова|Лаоская]]
| align=left                                                 |[https://lo.wikipedia.org ລາວ]
| align=left                                                 |[[:en:Lao language|Lao]]
| align=right                                                |4&amp;nbsp;060
| align=right                                                |&lt;small&gt;42&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10138&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |212
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;1042&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |+21 &lt;span style=&quot;color: green;&quot;&gt;'''&amp;#08593;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Тумбука (мова)|Тумбука]]
| align=left                                                 |[https://tum.wikipedia.org chiTumbuka]
| align=left                                                 |[[:en:Tumbuka language|Tumbuka]]
| align=right                                                |4&amp;nbsp;003
| align=right                                                |&lt;small&gt;1&amp;nbsp;351&lt;/small&gt;
| align=right bgcolor=LavenderBlush                          |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-&lt;/span&gt;67&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |213
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-33&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-1 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Мірандзкая мова|Мірандзкая]]
| align=left                                                 |[https://mwl.wikipedia.org Mirandés]
| align=left                                                 |[[:en:Mirandese language|Mirandese]]
| align=right                                                |3&amp;nbsp;881
| align=right                                                |&lt;small&gt;1&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10234&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |214
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-20&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-1 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Лівікаўская карэльская мова|Лівікаўская карэльская]]
| align=left                                                 |[https://olo.wikipedia.org Karjalan]
| align=left                                                 |[[:en:Livvi-Karelian language|Livvi-Karelian]]
| align=right                                                |3&amp;nbsp;866
| align=right                                                |&lt;small&gt;10&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10183&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |215
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-34&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-1 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Фрыульская мова|Фрыульская]]
| align=left                                                 |[https://fur.wikipedia.org Furlan]
| align=left                                                 |[[:en:Friulian language|Friulian]]
| align=right                                                |3&amp;nbsp;759
| align=right                                                |&lt;small&gt;1&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10235&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |216
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-40&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-1 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Рэтараманская мова|Рэтараманская]]
| align=left                                                 |[https://rm.wikipedia.org Rumantsch]
| align=left                                                 |[[:en:Romansh language|Romansh]]
| align=right                                                |3&amp;nbsp;754
| align=right                                                |&lt;small&gt;0&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10262&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |217
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-57&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-1 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Сэфардзкая мова|Сэфардзкая]]
| align=left                                                 |[https://lad.wikipedia.org Dzhudezmo]
| align=left                                                 |[[:en:Ladino language|Ladino]]
| align=right                                                |3&amp;nbsp;604
| align=right                                                |&lt;small&gt;-1&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10299&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |218
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-24&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-1 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Стараангельская мова|Стараангельская]]
| align=left                                                 |[https://ang.wikipedia.org Englisc]
| align=left                                                 |[[:en:Anglo-Saxon language|Anglo-Saxon]]
| align=right                                                |3&amp;nbsp;584
| align=right                                                |&lt;small&gt;5&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10200&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |219
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-41&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-1 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Конкані (мова)|Конкані]]
| align=left                                                 |[https://gom.wikipedia.org गोंयची कोंकणी / Gõychi Konknni]
| align=left                                                 |[[:en:Goan Konkani language|Goan Konkani]]
| align=right                                                |3&amp;nbsp;548
| align=right                                                |&lt;small&gt;0&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10263&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |220
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-58&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-1 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Комі-пярмяцкая мова|Комі-пярмяцкая]]
| align=left                                                 |[https://koi.wikipedia.org Перем Коми (Perem Komi)]
| align=left                                                 |[[:en:Komi-Permyak language|Komi-Permyak]]
| align=right                                                |3&amp;nbsp;442
| align=right                                                |&lt;small&gt;-1&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10300&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |221
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-22&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-1 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Эстрэмадурская мова|Эстрэмадурская]]
| align=left                                                 |[https://ext.wikipedia.org Estremeñu]
| align=left                                                 |[[:en:Extremaduran language|Extremaduran]]
| align=right                                                |3&amp;nbsp;368
| align=right                                                |&lt;small&gt;6&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10196&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |222
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-25&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-1 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Удмурцкая мова|Удмурцкая]]
| align=left                                                 |[https://tyv.wikipedia.org Тыва]
| align=left                                                 |[[:en:Tuvan language|Tuvan]]
| align=right                                                |3&amp;nbsp;362
| align=right                                                |&lt;small&gt;4&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10210&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |223
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-29&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-1 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Ніжнелужыцкая мова|Ніжнелужыцкая]]
| align=left                                                 |[https://dsb.wikipedia.org Dolnoserbski]
| align=left                                                 |[[:en:Lower Sorbian language|Lower Sorbian]]
| align=right                                                |3&amp;nbsp;325
| align=right                                                |&lt;small&gt;2&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10222&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |224
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;51&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Дотэлі (мова)|Дотэлі]]
| align=left                                                 |[https://dty.wikipedia.org डोटेली]
| align=left                                                 |[[:en:Doteli language|Doteli]]
| align=right                                                |3&amp;nbsp;309
| align=right                                                |&lt;small&gt;4&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10211&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |225
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-67&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-2 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Руандзкая мова|Руандзкая]]
| align=left                                                 |[https://rw.wikipedia.org Ikinyarwanda]
| align=left                                                 |[[:en:Kinyarwanda language|Kinyarwanda]]
| align=right                                                |3&amp;nbsp;309
| align=right                                                |&lt;small&gt;1&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10236&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |226
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-42&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-1 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Лінгальская мова|Лінгальская]]
| align=left                                                 |[https://ln.wikipedia.org Lingala]
| align=left                                                 |[[:en:Lingala language|Lingala]]
| align=right                                                |3&amp;nbsp;270
| align=right                                                |&lt;small&gt;0&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10264&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |227
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-30&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-1 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Чабакана (мова)|Чабакана]]
| align=left                                                 |[https://cbk-zam.wikipedia.org Chavacano de Zamboanga]
| align=left                                                 |[[:en:Zamboanga Chavacano language|Zamboanga Chavacano]]
| align=right                                                |3&amp;nbsp;127
| align=right                                                |&lt;small&gt;2&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10223&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |228
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;1018&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |+1 &lt;span style=&quot;color: green;&quot;&gt;'''&amp;#08593;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Аварская мова|Аварская]]
| align=left                                                 |[https://av.wikipedia.org Авар]
| align=left                                                 |[[:en:Avar language|Avar]]
| align=right                                                |3&amp;nbsp;034
| align=right                                                |&lt;small&gt;196&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10093&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |229
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-74&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-2 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Мальдыўская мова|Мальдыўская]]
| align=left                                                 |[https://dv.wikipedia.org ދިވެހިބަސް]
| align=left                                                 |[[:en:Divehi language|Divehi]]
| align=right                                                |3&amp;nbsp;016
| align=right                                                |&lt;small&gt;-1&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10301&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |230
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-72&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-2 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Рыпуарская мова|Рыпуарская]]
| align=left                                                 |[https://ksh.wikipedia.org Ripoarisch]
| align=left                                                 |[[:en:Ripuarian language|Ripuarian]]
| align=right                                                |2&amp;nbsp;914
| align=right                                                |&lt;small&gt;0&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10265&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |231
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-43&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-1 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Гагавуская мова|Гагавуская]]
| align=left                                                 |[https://gag.wikipedia.org Gagauz]
| align=left                                                 |[[:en:Gagauz language|Gagauz]]
| align=right                                                |2&amp;nbsp;794
| align=right                                                |&lt;small&gt;0&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10266&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |232
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-31&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-1 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Бурацкая мова|Бурацкая]]
| align=left                                                 |[https://bxr.wikipedia.org Буряад]
| align=left                                                 |[[:en:Buryat language|Buryat]]
| align=right                                                |2&amp;nbsp;771
| align=right                                                |&lt;small&gt;2&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10224&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |233
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-44&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-1 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Пфальцкі дыялект|Пфальцкі дыялект]]
| align=left                                                 |[https://pfl.wikipedia.org Pälzisch]
| align=left                                                 |[[:en:Palatinate German language|Palatinate German]]
| align=right                                                |2&amp;nbsp;740
| align=right                                                |&lt;small&gt;0&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10267&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |234
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;1030&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |+2 &lt;span style=&quot;color: green;&quot;&gt;'''&amp;#08593;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Пап’ямэнта (мова)|Пап’ямэнта]]
| align=left                                                 |[https://pap.wikipedia.org Papiamentu]
| align=left                                                 |[[:en:Papiamentu language|Papiamentu]]
| align=right                                                |2&amp;nbsp;629
| align=right                                                |&lt;small&gt;93&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10112&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |235
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-28&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-1 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Пангасынанская мова|Пангасынанская]]
| align=left                                                 |[https://pag.wikipedia.org Pangasinan]
| align=left                                                 |[[:en:Pangasinan language|Pangasinan]]
| align=right                                                |2&amp;nbsp;578
| align=right                                                |&lt;small&gt;3&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10216&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |236
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-35&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-1 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Палі (мова)|Палі]]
| align=left                                                 |[https://pi.wikipedia.org पाऴि]
| align=left                                                 |[[:en:Pali language|Pali]]
| align=right                                                |2&amp;nbsp;547
| align=right                                                |&lt;small&gt;1&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10237&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |237
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;50&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Гавайская мова|Гавайская]]
| align=left                                                 |[https://haw.wikipedia.org Hawai`i]
| align=left                                                 |[[:en:Hawaiian language|Hawaiian]]
| align=right                                                |2&amp;nbsp;455
| align=right                                                |&lt;small&gt;4&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10212&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |238
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;49&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Авадгі|Авадгі]]
| align=left                                                 |[https://awa.wikipedia.org अवधी ]
| align=left                                                 |[[:en:Awadhi language|Awadhi]]
| align=right                                                |2&amp;nbsp;436
| align=right                                                |&lt;small&gt;0&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10268&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |239
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;48&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[---???--- язык|---???---]]
| align=left                                                 |[https://tay.wikipedia.org Tayal ]
| align=left                                                 |[[:en:Tayal language|Tayal]]
| align=right                                                |2&amp;nbsp;420
| align=right                                                |&lt;small&gt;0&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10269&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |240
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;1038&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |+5 &lt;span style=&quot;color: green;&quot;&gt;'''&amp;#08593;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Чві (мова)|Чві]]
| align=left                                                 |[https://tw.wikipedia.org Twi]
| align=left                                                 |[[:en:Twi language|Twi]]
| align=right                                                |2&amp;nbsp;105
| align=right                                                |&lt;small&gt;133&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10101&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |241
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;47&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Інгуская мова|Інгуская]]
| align=left                                                 |[https://inh.wikipedia.org Гӏалгӏай]
| align=left                                                 |[[:en:Ingush language|Ingush]]
| align=right                                                |2&amp;nbsp;077
| align=right                                                |&lt;small&gt;21&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10156&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |242
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-68&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-2 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Карачаева-балкарская мова|Карачаева-балкарская]]
| align=left                                                 |[https://krc.wikipedia.org Къарачай-Малкъар (Qarachay-Malqar)]
| align=left                                                 |[[:en:Karachay-Balkar language|Karachay-Balkar]]
| align=right                                                |2&amp;nbsp;057
| align=right                                                |&lt;small&gt;1&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10238&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |243
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-45&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-1 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Калмыцкая мова|Калмыцкая]]
| align=left                                                 |[https://xal.wikipedia.org Хальмг]
| align=left                                                 |[[:en:Kalmyk language|Kalmyk]]
| align=right                                                |2&amp;nbsp;046
| align=right                                                |&lt;small&gt;0&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10270&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |244
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-46&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-1 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Сакізая (мова)|Сакізая]]
| align=left                                                 |[https://szy.wikipedia.org Sakizaya ]
| align=left                                                 |[[:en:Sakizaya language|Sakizaya]]
| align=right                                                |2&amp;nbsp;030
| align=right                                                |&lt;small&gt;0&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10271&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |245
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-47&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-1 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Чжуанская мова|Чжуанская]]
| align=left                                                 |[https://za.wikipedia.org Cuengh]
| align=left                                                 |[[:en:Zhuang language|Zhuang]]
| align=right                                                |2&amp;nbsp;010
| align=right                                                |&lt;small&gt;0&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10272&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |246
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;1008&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |+1 &lt;span style=&quot;color: green;&quot;&gt;'''&amp;#08593;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Каракалпацкая мова|Каракалпацкая]]
| align=left                                                 |[https://kaa.wikipedia.org Qaraqalpaqsha]
| align=left                                                 |[[:en:Karakalpak language|Karakalpak]]
| align=right                                                |1&amp;nbsp;936
| align=right                                                |&lt;small&gt;5&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10201&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |247
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;1034&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |+3 &lt;span style=&quot;color: green;&quot;&gt;'''&amp;#08593;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Дагбани (мова)|Дагбани]]
| align=left                                                 |[https://dag.wikipedia.org Dagbanli ]
| align=left                                                 |[[:en:Dagbani language|Dagbani]]
| align=right                                                |1&amp;nbsp;936
| align=right                                                |&lt;small&gt;69&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10121&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |248
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-69&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-2 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Пэнсыльванска-нямецкая мова|Пэнсыльванска-нямецкая]]
| align=left                                                 |[https://pdc.wikipedia.org Deitsch]
| align=left                                                 |[[:en:Pennsylvania German language|Pennsylvania German]]
| align=right                                                |1&amp;nbsp;932
| align=right                                                |&lt;small&gt;1&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10239&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |249
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-36&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-1 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Атыкамэк (мова)|Атыкамэк]]
| align=left                                                 |[https://atj.wikipedia.org Atikamekw]
| align=left                                                 |[[:en:Atikamekw language|Atikamekw]]
| align=right                                                |1&amp;nbsp;909
| align=right                                                |&lt;small&gt;1&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10240&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |250
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-18&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-1 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Танганская мова|Танганская]]
| align=left                                                 |[https://to.wikipedia.org faka Tonga]
| align=left                                                 |[[:en:Tongan language|Tongan]]
| align=right                                                |1&amp;nbsp;907
| align=right                                                |&lt;small&gt;12&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10175&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |251
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;46&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Макшанская мова|Макшанская]]
| align=left                                                 |[https://mdf.wikipedia.org Мокшень (Mokshanj Kälj)]
| align=left                                                 |[[:en:Moksha language|Moksha]]
| align=right                                                |1&amp;nbsp;870
| align=right                                                |&lt;small&gt;64&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10123&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |252
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;45&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Арамэйскія мовы|Арамэйскія мовы]]
| align=left                                                 |[https://arc.wikipedia.org ܐܪܡܝܐ]
| align=left                                                 |[[:en:Aramaic language|Aramaic]]
| align=right                                                |1&amp;nbsp;851
| align=right                                                |&lt;small&gt;48&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10133&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |253
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;44&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Кабіе (мова)|Кабіе]]
| align=left                                                 |[https://kbp.wikipedia.org Kabɩyɛ]
| align=left                                                 |[[:en:Kabiye language|Kabiye]]
| align=right                                                |1&amp;nbsp;698
| align=right                                                |&lt;small&gt;0&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10273&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |254
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;43&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Ямайская крэольская мова|Ямайская крэольская]]
| align=left                                                 |[https://jam.wikipedia.org Jumiekan Kryuol]
| align=left                                                 |[[:en:Jamaican Patois language|Jamaican Patois]]
| align=right                                                |1&amp;nbsp;685
| align=right                                                |&lt;small&gt;-1&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10302&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |255
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;1036&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |+4 &lt;span style=&quot;color: green;&quot;&gt;'''&amp;#08593;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Тулу (мова)|Тулу]]
| align=left                                                 |[https://tcy.wikipedia.org ತುಳು]
| align=left                                                 |[[:en:Tulu language|Tulu]]
| align=right                                                |1&amp;nbsp;670
| align=right                                                |&lt;small&gt;83&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10118&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |256
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-59&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-1 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Наўруанская мова|Наўруанская]]
| align=left                                                 |[https://na.wikipedia.org dorerin Naoero]
| align=left                                                 |[[:en:Nauruan language|Nauruan]]
| align=right                                                |1&amp;nbsp;661
| align=right                                                |&lt;small&gt;-1&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10303&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |257
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-48&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-1 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Валоф (мова)|Валоф]]
| align=left                                                 |[https://wo.wikipedia.org Wolof]
| align=left                                                 |[[:en:Wolof language|Wolof]]
| align=right                                                |1&amp;nbsp;651
| align=right                                                |&lt;small&gt;0&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10274&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |258
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-60&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-1 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Кабардзіна-чаркеская мова|Кабардзіна-чаркеская]]
| align=left                                                 |[https://kbd.wikipedia.org Адыгэбзэ (Adighabze)]
| align=left                                                 |[[:en:Kabardian Circassian language|Kabardian Circassian]]
| align=right                                                |1&amp;nbsp;595
| align=right                                                |&lt;small&gt;-1&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10304&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |259
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;1001&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |+1 &lt;span style=&quot;color: green;&quot;&gt;'''&amp;#08593;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Навіяль (мова)|Навіяль]]
| align=left                                                 |[https://nov.wikipedia.org Novial]
| align=left                                                 |[[:en:Novial language|Novial]]
| align=right                                                |1&amp;nbsp;516
| align=right                                                |&lt;small&gt;-4&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10311&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |260
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;1007&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |+1 &lt;span style=&quot;color: green;&quot;&gt;'''&amp;#08593;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Ніяска мова|Ніяска]]
| align=left                                                 |[https://nia.wikipedia.org Nias]
| align=left                                                 |[[:en:Li Niha language|Li Niha]]
| align=right                                                |1&amp;nbsp;514
| align=right                                                |&lt;small&gt;1&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10241&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |261
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;1028&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |+2 &lt;span style=&quot;color: green;&quot;&gt;'''&amp;#08593;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Кікую (мова)|Кікую]]
| align=left                                                 |[https://ki.wikipedia.org Gĩkũyũ]
| align=left                                                 |[[:en:Kikuyu language|Kikuyu]]
| align=right                                                |1&amp;nbsp;506
| align=right                                                |&lt;small&gt;5&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10202&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |262
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;42&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Тэтум (мова)|Тэтум]]
| align=left                                                 |[https://tet.wikipedia.org Tetun]
| align=left                                                 |[[:en:Tetum language|Tetum]]
| align=right                                                |1&amp;nbsp;502
| align=right                                                |&lt;small&gt;1&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10242&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |263
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;1006&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |+1 &lt;span style=&quot;color: green;&quot;&gt;'''&amp;#08593;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Лугандзкая мова|Лугандзкая]]
| align=left                                                 |[https://lg.wikipedia.org Luganda]
| align=left                                                 |[[:en:Luganda language|Luganda]]
| align=right                                                |1&amp;nbsp;418
| align=right                                                |&lt;small&gt;0&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10275&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |264
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;1010&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |+1 &lt;span style=&quot;color: green;&quot;&gt;'''&amp;#08593;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Біслама (мова)|Біслама]]
| align=left                                                 |[https://bi.wikipedia.org Bislama]
| align=left                                                 |[[:en:Bislama language|Bislama]]
| align=right                                                |1&amp;nbsp;393
| align=right                                                |&lt;small&gt;29&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10147&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |265
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-76&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-7 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Ток пісін (мова)|Ток пісін]]
| align=left                                                 |[https://tpi.wikipedia.org Tok Pisin]
| align=left                                                 |[[:en:Tok Pisin language|Tok Pisin]]
| align=right                                                |1&amp;nbsp;351
| align=right                                                |&lt;small&gt;-242&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10314&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |266
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;41&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Ложбан|Ложбан]]
| align=left                                                 |[https://jbo.wikipedia.org Lojban]
| align=left                                                 |[[:en:Lojban language|Lojban]]
| align=right                                                |1&amp;nbsp;305
| align=right                                                |&lt;small&gt;1&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10243&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |267
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;40&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Арамунская мова|Арамунская]]
| align=left                                                 |[https://roa-rup.wikipedia.org Armãneashce]
| align=left                                                 |[[:en:Aromanian language|Aromanian]]
| align=right                                                |1&amp;nbsp;292
| align=right                                                |&lt;small&gt;9&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10185&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |268
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;1033&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |+3 &lt;span style=&quot;color: green;&quot;&gt;'''&amp;#08593;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Н’ко (мова)|Н’ко]]
| align=left                                                 |[https://nqo.wikipedia.org ߒߞߏ]
| align=left                                                 |[[:en:N'Ko language|N'Ko]]
| align=right                                                |1&amp;nbsp;276
| align=right                                                |&lt;small&gt;24&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10151&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |269
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-62&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-1 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Фіджыйская мова|Фіджыйская]]
| align=left                                                 |[https://fj.wikipedia.org Na Vosa Vakaviti]
| align=left                                                 |[[:en:Fijian language|Fijian]]
| align=right                                                |1&amp;nbsp;271
| align=right                                                |&lt;small&gt;-4&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10312&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |270
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-49&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-1 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Лацкая мова|Лацкая]]
| align=left                                                 |[https://lbe.wikipedia.org Лакку]
| align=left                                                 |[[:en:Lak language|Lak]]
| align=right                                                |1&amp;nbsp;264
| align=right                                                |&lt;small&gt;0&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10276&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |271
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-50&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-1 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Конга (мова)|Конга]]
| align=left                                                 |[https://kg.wikipedia.org KiKongo]
| align=left                                                 |[[:en:Kongo language|Kongo]]
| align=right                                                |1&amp;nbsp;254
| align=right                                                |&lt;small&gt;0&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10277&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |272
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;39&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Кхоса (мова)|Кхоса]]
| align=left                                                 |[https://xh.wikipedia.org isiXhosa]
| align=left                                                 |[[:en:Xhosa language|Xhosa]]
| align=right                                                |1&amp;nbsp;228
| align=right                                                |&lt;small&gt;2&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10225&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |273
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;1009&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |+1 &lt;span style=&quot;color: green;&quot;&gt;'''&amp;#08593;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Монская мова|Монская]]
| align=left                                                 |[https://mnw.wikipedia.org မန်  ]
| align=left                                                 |[[:en:Mon language|Mon]]
| align=right                                                |1&amp;nbsp;224
| align=right                                                |&lt;small&gt;9&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10186&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |274
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-61&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-1 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Таіцянская мова|Таіцянская]]
| align=left                                                 |[https://ty.wikipedia.org Reo Mā`ohi]
| align=left                                                 |[[:en:Tahitian language|Tahitian]]
| align=right                                                |1&amp;nbsp;217
| align=right                                                |&lt;small&gt;-1&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10305&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |275
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;38&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Кашмірская мова|Кашмірская]]
| align=left                                                 |[https://ks.wikipedia.org कश्मीरी / كشميري]
| align=left                                                 |[[:en:Kashmiri language|Kashmiri]]
| align=right                                                |1&amp;nbsp;168
| align=right                                                |&lt;small&gt;7&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10194&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |276
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;37&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Стараславянская мова|Стараславянская]]
| align=left                                                 |[https://cu.wikipedia.org Словѣньскъ]
| align=left                                                 |[[:en:Old Church Slavonic language|Old Church Slavonic]]
| align=right                                                |1&amp;nbsp;161
| align=right                                                |&lt;small&gt;1&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10244&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |277
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;36&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[---???--- (мова)|---???---]]
| align=left                                                 |[https://shi.wikipedia.org Taclḥit ]
| align=left                                                 |[[:en:Tachelhit language|Tachelhit]]
| align=right                                                |1&amp;nbsp;151
| align=right                                                |&lt;small&gt;30&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10145&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |278
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;35&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Сранан тонга (мова)|Сранан тонга]]
| align=left                                                 |[https://srn.wikipedia.org Sranantongo]
| align=left                                                 |[[:en:Sranan language|Sranan]]
| align=right                                                |1&amp;nbsp;112
| align=right                                                |&lt;small&gt;0&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10278&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |279
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;34&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[---???--- язык|---???---]]
| align=left                                                 |[https://trv.wikipedia.org Taroko ]
| align=left                                                 |[[:en:Seediq language|Seediq]]
| align=right                                                |1&amp;nbsp;110
| align=right                                                |&lt;small&gt;3&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10217&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |280
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;33&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Арома (мова)|Арома]]
| align=left                                                 |[https://om.wikipedia.org Oromoo]
| align=left                                                 |[[:en:Oromo language|Oromo]]
| align=right                                                |1&amp;nbsp;092
| align=right                                                |&lt;small&gt;7&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10195&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |281
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;32&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Самаанская мова|Самаанская]]
| align=left                                                 |[https://sm.wikipedia.org Gagana Samoa]
| align=left                                                 |[[:en:Samoan language|Samoan]]
| align=right                                                |1&amp;nbsp;065
| align=right                                                |&lt;small&gt;3&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10218&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |282
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;31&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Гвіянская крэольская мова|Гвіянская крэольская]]
| align=left                                                 |[https://gcr.wikipedia.org Kriyòl Gwiyannen ]
| align=left                                                 |[[:en:Guianan Creole language|Guianan Creole]]
| align=right                                                |1&amp;nbsp;049
| align=right                                                |&lt;small&gt;0&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10279&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |283
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;30&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Паўднёваалтайская мова|Паўднёваалтайская]]
| align=left                                                 |[https://alt.wikipedia.org Алтай ]
| align=left                                                 |[[:en:Southern Altai language|Southern Altai]]
| align=right                                                |1&amp;nbsp;044
| align=right                                                |&lt;small&gt;1&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10245&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |284
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;29&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Чэрокі (мова)|Чэрокі]]
| align=left                                                 |[https://chr.wikipedia.org ᏣᎳᎩ]
| align=left                                                 |[[:en:Cherokee language|Cherokee]]
| align=right                                                |1&amp;nbsp;026
| align=right                                                |&lt;small&gt;1&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10246&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |285
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;28&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Латгальская мова|Латгальская]]
| align=left                                                 |[https://ltg.wikipedia.org Latgaļu]
| align=left                                                 |[[:en:Latgalian language|Latgalian]]
| align=right                                                |1&amp;nbsp;014
| align=right                                                |&lt;small&gt;0&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10280&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |286
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;27&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Чычэва (мова)|Чычэва]]
| align=left                                                 |[https://ny.wikipedia.org Chichewa]
| align=left                                                 |[[:en:Chichewa language|Chichewa]]
| align=right                                                |912
| align=right                                                |&lt;small&gt;-1&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10306&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |287
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;26&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Норфалская мова|Норфалская]]
| align=left                                                 |[https://pih.wikipedia.org Norfuk]
| align=left                                                 |[[:en:Norfolk language|Norfolk]]
| align=right                                                |891
| align=right                                                |&lt;small&gt;0&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10281&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |288
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;25&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Гоцкая мова|Гоцкая]]
| align=left                                                 |[https://got.wikipedia.org 𐌲𐌿𐍄𐌹𐍃𐌺]
| align=left                                                 |[[:en:Gothic language|Gothic]]
| align=right                                                |866
| align=right                                                |&lt;small&gt;3&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10219&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |289
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;24&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Мадурская мова|Мадурская]]
| align=left                                                 |[https://mad.wikipedia.org Madhurâ]
| align=left                                                 |[[:en:Madurese language|Madurese]]
| align=right                                                |860
| align=right                                                |&lt;small&gt;3&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10220&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |290
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;23&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Сота (мова)|Сота]]
| align=left                                                 |[https://st.wikipedia.org Sesotho]
| align=left                                                 |[[:en:Sesotho language|Sesotho]]
| align=right                                                |839
| align=right                                                |&lt;small&gt;5&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10203&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |291
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;22&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[---???--- мова|---???---]]
| align=left                                                 |[https://ami.wikipedia.org Pangcah ]
| align=left                                                 |[[:en:Amis language|Amis]]
| align=right                                                |837
| align=right                                                |&lt;small&gt;12&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10176&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |292
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;21&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Сэтсвана (мова)|Сэтсвана]]
| align=left                                                 |[https://tn.wikipedia.org Setswana]
| align=left                                                 |[[:en:Tswana language|Tswana]]
| align=right                                                |784
| align=right                                                |&lt;small&gt;35&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10144&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |293
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;1011&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |+1 &lt;span style=&quot;color: green;&quot;&gt;'''&amp;#08593;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Бамбара (мова)|Бамбара]]
| align=left                                                 |[https://bm.wikipedia.org Bamanankan]
| align=left                                                 |[[:en:Bambara language|Bambara]]
| align=right                                                |764
| align=right                                                |&lt;small&gt;43&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10136&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |294
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-37&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-1 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Цыганская мова|Цыганская]]
| align=left                                                 |[https://rmy.wikipedia.org romani - रोमानी]
| align=left                                                 |[[:en:Romani language|Romani]]
| align=right                                                |730
| align=right                                                |&lt;small&gt;1&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10247&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |295
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;20&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Тсонга (мова)|Тсонга]]
| align=left                                                 |[https://ts.wikipedia.org Xitsonga]
| align=left                                                 |[[:en:Tsonga language|Tsonga]]
| align=right                                                |711
| align=right                                                |&lt;small&gt;3&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10221&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |296
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;19&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Шаенская мова|Шаенская]]
| align=left                                                 |[https://chy.wikipedia.org Tsetsêhestâhese]
| align=left                                                 |[[:en:Cheyenne language|Cheyenne]]
| align=right                                                |662
| align=right                                                |&lt;small&gt;-1&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10307&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |297
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;18&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Вэндзкая мова|Вэндзкая]]
| align=left                                                 |[https://ve.wikipedia.org Tshivenda]
| align=left                                                 |[[:en:Venda language|Venda]]
| align=right                                                |638
| align=right                                                |&lt;small&gt;1&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10248&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |298
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;17&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Кірундзі (мова)|Кірундзі]]
| align=left                                                 |[https://rn.wikipedia.org Kirundi]
| align=left                                                 |[[:en:Kirundi language|Kirundi]]
| align=right                                                |620
| align=right                                                |&lt;small&gt;5&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10204&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |299
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;16&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Інуктытут|Інуктытут]]
| align=left                                                 |[https://iu.wikipedia.org ᐃᓄᒃᑎᑐᑦ]
| align=left                                                 |[[:en:Inuktitut language|Inuktitut]]
| align=right                                                |593
| align=right                                                |&lt;small&gt;0&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10282&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |300
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;15&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Акан (мова)|Акан]]
| align=left                                                 |[https://ak.wikipedia.org Akana]
| align=left                                                 |[[:en:Akan language|Akan]]
| align=right                                                |590
| align=right                                                |&lt;small&gt;0&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10283&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |301
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;14&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Сўазі (мова)|Сўазі]]
| align=left                                                 |[https://ss.wikipedia.org SiSwati]
| align=left                                                 |[[:en:Swati language|Swati]]
| align=right                                                |571
| align=right                                                |&lt;small&gt;19&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10159&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |302
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;13&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Чамора (мова)|Чамора]]
| align=left                                                 |[https://ch.wikipedia.org Chamoru]
| align=left                                                 |[[:en:Chamorro language|Chamorro]]
| align=right                                                |541
| align=right                                                |&lt;small&gt;0&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10284&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |303
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;1029&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |+2 &lt;span style=&quot;color: green;&quot;&gt;'''&amp;#08593;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Фуля (мова)|Фуля]]
| align=left                                                 |[https://ff.wikipedia.org Fulfulde]
| align=left                                                 |[[:en:Fula language|Fula]]
| align=right                                                |505
| align=right                                                |&lt;small&gt;87&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10115&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |304
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-38&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-1 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Пантыйская мова|Пантыйская]]
| align=left                                                 |[https://pnt.wikipedia.org Ποντιακά]
| align=left                                                 |[[:en:Pontic language|Pontic]]
| align=right                                                |480
| align=right                                                |&lt;small&gt;1&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10249&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |305
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-51&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-1 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Адыгейская мова|Адыгейская]]
| align=left                                                 |[https://ady.wikipedia.org Адыгэбзэ]
| align=left                                                 |[[:en:Adyghe language|Adyghe]]
| align=right                                                |451
| align=right                                                |&lt;small&gt;0&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10285&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |306
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;12&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Інупяцкая мова|Інупяцкая]]
| align=left                                                 |[https://ik.wikipedia.org Iñupiak]
| align=left                                                 |[[:en:Inupiak language|Inupiak]]
| align=right                                                |430
| align=right                                                |&lt;small&gt;18&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10162&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |307
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;11&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Эвэ (мова)|Эвэ]]
| align=left                                                 |[https://ee.wikipedia.org Eʋegbe]
| align=left                                                 |[[:en:Ewe language|Ewe]]
| align=right                                                |423
| align=right                                                |&lt;small&gt;39&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10140&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |308
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;10&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Дынка (мова)|Дынка]]
| align=left                                                 |[https://din.wikipedia.org Dinka]
| align=left                                                 |[[:en:Thuɔŋjäŋ language|Thuɔŋjäŋ]]
| align=right                                                |317
| align=right                                                |&lt;small&gt;15&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10169&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |309
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;9&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Санго (мова)|Санго]]
| align=left                                                 |[https://sg.wikipedia.org Sängö]
| align=left                                                 |[[:en:Sango language|Sango]]
| align=right                                                |296
| align=right                                                |&lt;small&gt;13&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10173&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |310
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;8&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[---???--- язык|---???---]]
| align=left                                                 |[https://pwn.wikipedia.org Paiwan ]
| align=left                                                 |[[:en:Paiwan language|Paiwan]]
| align=right                                                |277
| align=right                                                |&lt;small&gt;5&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10205&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |311
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;7&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Грэнляндзкая мова|Грэнляндзкая]]
| align=left                                                 |[https://kl.wikipedia.org Kalaallisut]
| align=left                                                 |[[:en:Greenlandic language|Greenlandic]]
| align=right                                                |242
| align=right                                                |&lt;small&gt;1&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10250&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |312
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;6&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Тыгрынья (мова)|Тыгрынья]]
| align=left                                                 |[https://ti.wikipedia.org ትግርኛ]
| align=left                                                 |[[:en:Tigrinya language|Tigrinya]]
| align=right                                                |233
| align=right                                                |&lt;small&gt;1&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10251&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |313
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;5&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Дзонг-кэ|Дзонг-кэ]]
| align=left                                                 |[https://dz.wikipedia.org ཇོང་ཁ]
| align=left                                                 |[[:en:Dzongkha language|Dzongkha]]
| align=right                                                |227
| align=right                                                |&lt;small&gt;0&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10286&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |314
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;4&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Кры (мова)|Кры]]
| align=left                                                 |[https://cr.wikipedia.org Nehiyaw]
| align=left                                                 |[[:en:Cree language|Cree]]
| align=right                                                |156
| align=right                                                |&lt;small&gt;-2&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10310&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |315
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;3&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Ндонга (мова)|Ндонга]]
| align=left                                                 |[https://ng.wikipedia.org Oshiwambo]
| align=left                                                 |[[:en:Ndonga language|Ndonga]]
| align=right                                                |8
| align=right                                                |&lt;small&gt;0&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10287&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |316
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;2&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Чоктаўская мова|Чоктаўская]]
| align=left                                                 |[https://cho.wikipedia.org Choctaw]
| align=left                                                 |[[:en:Choctaw language|Choctaw]]
| align=right                                                |6
| align=right                                                |&lt;small&gt;0&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10288&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |317
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;1005&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |+1 &lt;span style=&quot;color: green;&quot;&gt;'''&amp;#08593;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Кваньяма (мова)|Кваньяма]]
| align=left                                                 |[https://kj.wikipedia.org Kuanyama]
| align=left                                                 |[[:en:Kuanyama language|Kuanyama]]
| align=right                                                |4
| align=right                                                |&lt;small&gt;0&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10289&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |318
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-52&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-1 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Маршальская мова|Маршальская]]
| align=left                                                 |[https://mh.wikipedia.org Ebon]
| align=left                                                 |[[:en:Marshallese language|Marshallese]]
| align=right                                                |4
| align=right                                                |&lt;small&gt;0&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10290&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |319
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;1004&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |+1 &lt;span style=&quot;color: green;&quot;&gt;'''&amp;#08593;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Хіры моту (мова)|Хіры моту]]
| align=left                                                 |[https://ho.wikipedia.org Hiri Motu]
| align=left                                                 |[[:en:Hiri Motu language|Hiri Motu]]
| align=right                                                |3
| align=right                                                |&lt;small&gt;0&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10291&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |320
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-53&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-1 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Носу (мова)|Носу]]
| align=left                                                 |[https://ii.wikipedia.org ꆇꉙ]
| align=left                                                 |[[:en:Sichuan Yi language|Sichuan Yi]]
| align=right                                                |3
| align=right                                                |&lt;small&gt;0&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10292&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |321
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;1003&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |+1 &lt;span style=&quot;color: green;&quot;&gt;'''&amp;#08593;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Люрская мова|Люрская]]
| align=left                                                 |[https://lrc.wikipedia.org لۊری شومالی]
| align=left                                                 |[[:en:Northern Luri language|Northern Luri]]
| align=right                                                |1
| align=right                                                |&lt;small&gt;0&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10293&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |322
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-54&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-1 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Мускоская мова|Мускоская]]
| align=left                                                 |[https://mus.wikipedia.org Muskogee]
| align=left                                                 |[[:en:Muscogee language|Muscogee]]
| align=right                                                |1
| align=right                                                |&lt;small&gt;0&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10294&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |323
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;1&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |'''&amp;#08596;'''
| align=left                                                 |[[Афарская мова|Афарская]]
| align=left                                                 |[https://aa.wikipedia.org Afar]
| align=left                                                 |[[:en:Afar language|Afar]]
| align=right                                                |0
| align=right                                                |&lt;small&gt;-1&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10308&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |324
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;1002&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |+1 &lt;span style=&quot;color: green;&quot;&gt;'''&amp;#08593;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Герэрская мова|Герэрская]]
| align=left                                                 |[https://hz.wikipedia.org Otsiherero]
| align=left                                                 |[[:en:Herero language|Herero]]
| align=right                                                |0
| align=right                                                |&lt;small&gt;0&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10295&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;

|- 
| align=right                                                |325
| align=right style=border-right-style:hidden                |&lt;small&gt;''&lt;span style=display:none&gt;-55&lt;/span&gt;''&lt;/small&gt;
| align=right                                                |-1 &lt;span style=&quot;color: red;&quot;&gt;'''&amp;#08595;'''&lt;/span&gt;
| align=left                                                 |[[Канурская мова|Канурская]]
| align=left                                                 |[https://kr.wikipedia.org Kanuri]
| align=left                                                 |[[:en:Kanuri language|Kanuri]]
| align=right                                                |0
| align=right                                                |&lt;small&gt;0&lt;/small&gt;
| align=right                                                |&lt;small&gt;&lt;span style=display:none&gt;-10296&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;
|}
&lt;/center&gt;

=== Глядзіце таксама ===
* [https://stats.wikimedia.org Статыстыкі праектаў Вікімедыя]
* [http://stats.wikimedia.org/EN/Sitemap.htm Агульная статыстыка Вікіпэдыі (да снежня 2019 г. )]
* #01#|Міжмоўная статыстыка]]
* Бягучая статыстыка Вікіпэдыі [[:ru:Википедия:Список_Википедий|па групах]] і [[:ru:Википедия:Список_Википедий/TableBig|зводная]]
&lt;br&gt;
&lt;noinclude&gt;
[[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Статыстыка]]
 
[[be:Вікіпедыя:Асноўны міжмоўны рэнкінг 2022-08-01]]
[[pl:Wikipedia:Podstawowy ranking międzyjęzykowy 2022-08-01]]
[[ru:Википедия:Рейтинг википедий по числу статей/2022-08]]
[[uk:Вікіпедія:Основний міжмовний ренкінг 2022-08-01]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>1225x6yjzy0inacjwj2fsev74zqbih8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2023 году</title>
    <ns>0</ns>
    <id>258096</id>
    <revision>
      <id>2330913</id>
      <timestamp>2022-08-01T16:36:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Hleb23</username>
        <id>72152</id>
      </contributor>
      <comment>стварэньне старонкі</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2777" xml:space="preserve">'''Фінальны матч Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2023 году''' стане апошнім матчам [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2022–2023 гадоў]], 68-га сэзону галоўнага эўрапейскага клюбнага футбольнага турніру, які арганізуе УЭФА, і 31-га сэзону з моманту зьмены назвы з «Кубка клюбаў эўрапейскіх чэмпіёнаў» у «Лігу чэмпіёнаў УЭФА». Гульня пройдзе на [[Алімпійскі стадыён Ататурка|Алімпійскім стадыёне Ататурка]] ў [[Стамбул|Стамбуле]], [[Турэччына]], 10 чэрвеня 2023 году.

Першапачаткова фіналу было разьмеркавана адбыцца на стадыёне «[[Ўэмблі]]» ў [[Лёндан|Лёндане]], [[Ангельшчына]]. Аднак праз адтэрміноўкі й перанос [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2020 году|фіналу 2020 году]] з-за пандэміі [[COVID-19]] у Эўропе заплянаванае правядзеньне наступных фіналаў было перанесена на год назад, і на [[Альянц-Арэна|Альянц-Арэну]] ў [[Мюнхэн|Мюнхэне]] быў прызначаны фінал 2023 году. Калі [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021 году|фінал 2021 году]], які павінен быў адбыцца ў [[Стамбул|Стамбуле]], таксама прыйшлося перанесьці праз пандэмію [[COVID-19]] у [[Турэччына|Турэччыну]], фінал 2023 году быў аддадзены ў Стамбул. Зараз Мюнхэн прыме [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2025 году|фінал 2025 году]].

Пераможцы атрымаюць права згуляць супраць пераможцаў [[Ліга Эўропы УЭФА 2022—2023|Лігі Эўропы УЭФА 2022–2023 гадоў]] у [[Супэркубак УЭФА 2023 году|Супэркубку УЭФА 2023 году]].

== Перад гульнёй ==

=== Месца правядзеньня ===
Гэта будзе другі фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА на Алімпійскім стадыёне імя Ататурка; першы адбыўся ў 2005 годзе.

== Вонкавыя спасылкі ==

* [https://www.uefa.com/uefachampionsleague/ Афіцыйны сайт]
{{Ліга чэмпіёнаў УЭФА}}</text>
      <sha1>2iu0cz96qlmx6kckb1jt0phtlfg68w9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ана Мэна Рохас</title>
    <ns>0</ns>
    <id>258097</id>
    <revision>
      <id>2330914</id>
      <timestamp>2022-08-01T17:08:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>46.211.23.209</ip>
      </contributor>
      <comment>Створана старонка са зьместам '{{Музыка | Імя                = Ана Мена Рохас | Подпіс             =  | Лёга               =  | Фота               = Premios Goya 2020 - Ana Mena.jpg | Апісаньне_фота     =  | Поўнае_імя         = Ана Мена Рохас |Дата_нараджэньня   = {{Нарадзілася|25|02|1997|1}} | Месца_нараджэньня  = Естепона, {{Сьцяг Гішп...'</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1194" xml:space="preserve">{{Музыка
| Імя                = Ана Мена Рохас
| Подпіс             = 
| Лёга               = 
| Фота               = Premios Goya 2020 - Ana Mena.jpg
| Апісаньне_фота     = 
| Поўнае_імя         = Ана Мена Рохас
|Дата_нараджэньня   = {{Нарадзілася|25|02|1997|1}}
| Месца_нараджэньня  = Естепона, {{Сьцяг Гішпаніі|20пкс}} [[Гішпанія]] 
| Гады               = 2006-
| Нацыянальнасьць    = 
| Краіна             = 
| Прафэсіі           = сьпявачка, акторка
| Інструмэнты        = 
| Жанры              = [[поп-музыка]]
| Псэўданімы         = 
| Гурты              = 
| Супрацоўніцтва     = 
| Узнагароды = 
| Лэйблы             = 
| Сайт               = [http://anamenamusic.com/]
}}
'''Ана Мена Рохас''' — [Гішпанія|гішпанская]] сьпявачка і акторка.

==Дыскаграфія==
* «Index» (2018)

[[Катэгорыя:Гішпанскія сьпевакі і сьпявачкі]]</text>
      <sha1>ajd4wlmalpgx2cykzhbcdtgglrytmux</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2330915</id>
      <parentid>2330914</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T17:09:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>46.211.23.209</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1195" xml:space="preserve">{{Музыка
| Імя                = Ана Мена Рохас
| Подпіс             = 
| Лёга               = 
| Фота               = Premios Goya 2020 - Ana Mena.jpg
| Апісаньне_фота     = 
| Поўнае_імя         = Ана Мена Рохас
|Дата_нараджэньня   = {{Нарадзілася|25|02|1997|1}}
| Месца_нараджэньня  = Естепона, {{Сьцяг Гішпаніі|20пкс}} [[Гішпанія]] 
| Гады               = 2006-
| Нацыянальнасьць    = 
| Краіна             = 
| Прафэсіі           = сьпявачка, акторка
| Інструмэнты        = 
| Жанры              = [[поп-музыка]]
| Псэўданімы         = 
| Гурты              = 
| Супрацоўніцтва     = 
| Узнагароды = 
| Лэйблы             = 
| Сайт               = [http://anamenamusic.com/]
}}
'''Ана Мена Рохас''' — [[Гішпанія|гішпанская]] сьпявачка і акторка.

==Дыскаграфія==
* «Index» (2018)

[[Катэгорыя:Гішпанскія сьпевакі і сьпявачкі]]</text>
      <sha1>o38js7ikwmdhd02urouqd8zbayepj19</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2330930</id>
      <parentid>2330915</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T20:38:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dymitr</username>
        <id>10914</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Dymitr перанёс старонку [[Ана Мена Рохас]] у [[Ана Мэна Рохас]]: артаграфія</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1195" xml:space="preserve">{{Музыка
| Імя                = Ана Мена Рохас
| Подпіс             = 
| Лёга               = 
| Фота               = Premios Goya 2020 - Ana Mena.jpg
| Апісаньне_фота     = 
| Поўнае_імя         = Ана Мена Рохас
|Дата_нараджэньня   = {{Нарадзілася|25|02|1997|1}}
| Месца_нараджэньня  = Естепона, {{Сьцяг Гішпаніі|20пкс}} [[Гішпанія]] 
| Гады               = 2006-
| Нацыянальнасьць    = 
| Краіна             = 
| Прафэсіі           = сьпявачка, акторка
| Інструмэнты        = 
| Жанры              = [[поп-музыка]]
| Псэўданімы         = 
| Гурты              = 
| Супрацоўніцтва     = 
| Узнагароды = 
| Лэйблы             = 
| Сайт               = [http://anamenamusic.com/]
}}
'''Ана Мена Рохас''' — [[Гішпанія|гішпанская]] сьпявачка і акторка.

==Дыскаграфія==
* «Index» (2018)

[[Катэгорыя:Гішпанскія сьпевакі і сьпявачкі]]</text>
      <sha1>o38js7ikwmdhd02urouqd8zbayepj19</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2330932</id>
      <parentid>2330930</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T20:39:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dymitr</username>
        <id>10914</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>артаграфія</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1221" xml:space="preserve">{{Музыка
| Імя                = Ана Мэна Рохас
| Подпіс             = 
| Лёга               = 
| Фота               = Premios Goya 2020 - Ana Mena.jpg
| Апісаньне_фота     = 
| Поўнае_імя         = Ана Мэна Рохас
| Дата_нараджэньня   = {{Нарадзілася|25|02|1997|1}}
| Месца_нараджэньня  = Эстэпона, [[Гішпанія]] 
| Гады               = 2006-
| Нацыянальнасьць    = 
| Краіна             = 
| Прафэсіі           = сьпявачка, акторка
| Інструмэнты        = 
| Жанры              = [[поп-музыка]]
| Псэўданімы         = 
| Гурты              = 
| Супрацоўніцтва     = 
| Узнагароды = 
| Лэйблы             = 
| Сайт               = [http://anamenamusic.com/]
}}
'''Ана Мэна Рохас''' ({{-es|Ana Mena Rojas}}; нар. 25 лютага 1997 году) — [[Гішпанія|гішпанская]] сьпявачка і акторка.

== Дыскаграфія ==
* «Index» (2018)

[[Катэгорыя:Гішпанскія сьпевакі і сьпявачкі]]</text>
      <sha1>1j9iqbiqvhq0jtm2lzzsf1wdqs0whvs</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2330933</id>
      <parentid>2330932</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T20:40:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dymitr</username>
        <id>10914</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Вікіпэдыя:Шаблёны|шаблён]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1229" xml:space="preserve">{{Музыка
| Імя                = Ана Мэна Рохас
| Подпіс             = 
| Лёга               = 
| Фота               = Premios Goya 2020 - Ana Mena.jpg
| Апісаньне_фота     = 
| Поўнае_імя         = Ана Мэна Рохас
| Дата_нараджэньня   = {{Нарадзілася|25|02|1997|1}}
| Месца_нараджэньня  = Эстэпона, [[Гішпанія]] 
| Гады               = 2006-
| Нацыянальнасьць    = 
| Краіна             = 
| Прафэсіі           = сьпявачка, акторка
| Інструмэнты        = 
| Жанры              = [[поп-музыка]]
| Псэўданімы         = 
| Гурты              = 
| Супрацоўніцтва     = 
| Узнагароды = 
| Лэйблы             = 
| Сайт               = [http://anamenamusic.com/]
}}
'''Ана Мэна Рохас''' ({{мова-es|Ana Mena Rojas}}; нар. 25 лютага 1997 году) — [[Гішпанія|гішпанская]] сьпявачка і акторка.

== Дыскаграфія ==
* «Index» (2018)

[[Катэгорыя:Гішпанскія сьпевакі і сьпявачкі]]</text>
      <sha1>nfotxd7g4uknqdwd6vb8mz23lmy7qid</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сьцяг Капылю</title>
    <ns>0</ns>
    <id>258098</id>
    <revision>
      <id>2330916</id>
      <timestamp>2022-08-01T17:39:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Stary Jolup</username>
        <id>145</id>
      </contributor>
      <comment>Створана старонка са зьместам '{{Інфармацыя пра сьцяг |назва     = Сьцяг гораду Капыль |выява     = Flag of Kapyl.png |прапорцыі = 1:2 |прыняты   = 1 сьнежня 2011 |тып       = Сьцяг раённага цэнтру Рэспублікі Беларусь |дызайн    =  |аўтар     =  }} '''Сьцяг Капылю''' — афіцыйны геральдычны сымбаль горад...'</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2060" xml:space="preserve">{{Інфармацыя пра сьцяг
|назва     = Сьцяг гораду Капыль
|выява     = Flag of Kapyl.png
|прапорцыі = 1:2
|прыняты   = 1 сьнежня 2011
|тып       = Сьцяг раённага цэнтру Рэспублікі Беларусь
|дызайн    = 
|аўтар     = 
}}
'''Сьцяг Капылю''' — афіцыйны геральдычны сымбаль гораду [[Капыль]] [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]]. Сьцяг заснаваны Указам прэзыдэнта Рэспублікі Беларусь ад 1 сьнежня 2011 году № 564 і зарэгістраваны ў Дзяржаўным геральдычным рэгістры Рэспублікі Беларусь 5 сьнежня 2011 году № Б-207.

== Апісаньне ==
Прамавугольнае палотнішча жоўтага колеру з суадносінамі бакоў 1:2. У цэнтры правага боку палотнішча — чорны паляўнічы ражок з фурнітурай жоўтага колеру, пад якім разьмешчаны дзьве чорныя паласы: верхняя, якая складае 1/14, і ніжняя — 1/7 шырыні палотнішча.

Сьцяг і палажэньне аб ім былі зацьверджаны пастановай Капыльскага раённага выканаўчага камітэту ад 27 студзеня 2009 году № 72. Аўтар сьцяга М. М. Елінская, мастак В. А. Ляхор&lt;ref&gt;[http://gs.archives.gov.by/?page_id=5360&amp;lang=be Пастанова аб сьцягу  Капылю]&lt;/ref&gt;.

== Глядзіце таксама ==
* [[Герб Капылю]]

== Крыніцы ==
{{крыніцы}}

[[Катэгорыя:Капыль]]
[[Катэгорыя:Сьцягі гарадоў Беларусі|Капыль]]
[[Катэгорыя:Зьявіліся ў 2011 годзе]]</text>
      <sha1>47u25uysgyl4tfxi6i2zrz92rk00iiy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Герб Капыльскага раёну</title>
    <ns>0</ns>
    <id>258099</id>
    <redirect title="Герб Капылю" />
    <revision>
      <id>2330917</id>
      <timestamp>2022-08-01T17:40:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Stary Jolup</username>
        <id>145</id>
      </contributor>
      <comment>Перанакіроўвае на [[Герб Капылю]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="59" xml:space="preserve">#перанакіраваньне [[Герб Капылю]]</text>
      <sha1>he9n7n8moqz13ueio4093ga74nxaqkx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сьцяг Капыльскага раёну</title>
    <ns>0</ns>
    <id>258100</id>
    <redirect title="Сьцяг Капылю" />
    <revision>
      <id>2330919</id>
      <timestamp>2022-08-01T17:41:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Stary Jolup</username>
        <id>145</id>
      </contributor>
      <comment>Перанакіроўвае на [[Сьцяг Капылю]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="61" xml:space="preserve">#перанакіраваньне [[Сьцяг Капылю]]</text>
      <sha1>pukok2ygdoqh2pqy80p004om9j7vjf9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Асмолаўка (Менская вобласьць)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>258101</id>
    <revision>
      <id>2330920</id>
      <timestamp>2022-08-01T17:50:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Stary Jolup</username>
        <id>145</id>
      </contributor>
      <comment>[[ВП:Вікіфікатар|вікіфікацыя]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5010" xml:space="preserve">{{Іншыя значэньні}}
{{Населены пункт/Беларусь
|Назва                             = Асмолаўка
|Статус                            = вёска
|Назва ў родным склоне             = Асмолаўкі
|Трансьлітараваная назва           = Asmolaŭka
|Герб                              = 
|Сьцяг                             = 
|Гімн                              = 
|Дата заснаваньня                  = 
|Першыя згадкі                     = 
|Статус з                          = 
|Магдэбурскае права                = 
|Былая назва                       = 
|Мясцовая назва                    = 
|Вобласьць                         = [[Менская вобласьць|Менская]]
|Раён                              = [[Бярэзінскі раён|Бярэзінскі]]
|Сельсавет                         = [[Багушэвіцкі сельсавет|Багушэвіцкі]]
|Гарадзкі савет                    = 
|Старшыня гарвыканкаму             = 
|Пасада кіраўніка                  = 
|Кіраўнік                          = 
|Плошча                            = 
|Крыніца плошчы                    = 
|Вышыня                            = 
|Унутраны падзел                   = 
|Колькасьць насельніцтва           = 17
|Год падліку колькасьці            = 2019
|Крыніца колькасьці насельніцтва   = 
|Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = 
|Этнічны склад насельніцтва        = 
|Год падліку этнічнага складу      = 
|Нацыянальны склад насельніцтва    = 
|Год падліку нацыянальнага складу  = 
|Колькасьць двароў                 = 
|Год падліку колькасьці двароў     = 
|Крыніца колькасьці двароў         = 
|Паштовы індэкс                    = 
|СААТА                             = 
|Выява                             = 
|Апісаньне выявы                   = 
 |Шырата градусаў                  = 53
 |Шырата хвілінаў                  = 39
 |Шырата сэкундаў                  = 21
 |Даўгата градусаў                 = 28
 |Даўгата хвілінаў                 = 52
 |Даўгата сэкундаў                 = 56
|Пазыцыя подпісу на мапе           = 
|Водступ подпісу на мапе           = 
|Commons                           = 
|Сайт                              = 
}}
'''Асмо́лаўкаа'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Менская вобласьць}}&lt;/ref&gt; — вёска ў [[Бярэзінскі раён|Бярэзінскім раёне]] [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]] [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Багушэвіцкі сельсавет|Багушэвіцкага сельсавету]].

Да 21 сьнежня 2007 году вёска ўваходзіла ў склад [[Якшыцкі сельсавет|Якшыцкага сельсавету]]&lt;ref&gt;[http://www.pravo.by/pdf/2008-21/2008-21(008-031).pdf «Об упразднении Бродецкого, Высокогорского, Каменноборского, Ляжинского, Якшицкого сельсоветов и изменении границ Богушевичского, Капланецкого, Погостского, Поплавского, Селибского, Ушанского сельсоветов Березинского района». Решение Минского областного Совета депутатов от 21 декабря 2007 г. № 81]{{Ref-ru}}&lt;/ref&gt;.

== Насельніцтва ==
* 2009 год — 29 чалавек&lt;ref&gt;[http://pop-stat.mashke.org/belarus-census/minskaja.htm Вынікі перапісу 2009 году ў Беларусі]&lt;/ref&gt;
* 2019 год — 17 чалавек

[[Файл:Asmołaŭka, Lamus. Асмолаўка, Лямус (1919-20).jpg|міні|зьлева|Лямус. 1919—1920 гг.]]

== Асобы ==
У вёсцы пахаваны беларускі літаратуразнавец і перакладчык [[Мікола Прашковіч]] (1932—1983).

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

{{Багушэвіцкі сельсавет}}
{{Бярэзінскі раён}}

[[Катэгорыя:Багушэвіцкі сельсавет]]
[[Катэгорыя:Населеныя пункты Бярэзінскага раёну]]</text>
      <sha1>f6uqidf6hof4igd9g95drydf53yepae</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2330923</id>
      <parentid>2330920</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T17:53:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Stary Jolup</username>
        <id>145</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5008" xml:space="preserve">{{Іншыя значэньні}}
{{Населены пункт/Беларусь
|Назва                             = Асмолаўка
|Статус                            = вёска
|Назва ў родным склоне             = Асмолаўкі
|Трансьлітараваная назва           = Asmolaŭka
|Герб                              = 
|Сьцяг                             = 
|Гімн                              = 
|Дата заснаваньня                  = 
|Першыя згадкі                     = 
|Статус з                          = 
|Магдэбурскае права                = 
|Былая назва                       = 
|Мясцовая назва                    = 
|Вобласьць                         = [[Менская вобласьць|Менская]]
|Раён                              = [[Бярэзінскі раён|Бярэзінскі]]
|Сельсавет                         = [[Багушэвіцкі сельсавет|Багушэвіцкі]]
|Гарадзкі савет                    = 
|Старшыня гарвыканкаму             = 
|Пасада кіраўніка                  = 
|Кіраўнік                          = 
|Плошча                            = 
|Крыніца плошчы                    = 
|Вышыня                            = 
|Унутраны падзел                   = 
|Колькасьць насельніцтва           = 17
|Год падліку колькасьці            = 2019
|Крыніца колькасьці насельніцтва   = 
|Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = 
|Этнічны склад насельніцтва        = 
|Год падліку этнічнага складу      = 
|Нацыянальны склад насельніцтва    = 
|Год падліку нацыянальнага складу  = 
|Колькасьць двароў                 = 
|Год падліку колькасьці двароў     = 
|Крыніца колькасьці двароў         = 
|Паштовы індэкс                    = 
|СААТА                             = 
|Выява                             = 
|Апісаньне выявы                   = 
 |Шырата градусаў                  = 53
 |Шырата хвілінаў                  = 39
 |Шырата сэкундаў                  = 21
 |Даўгата градусаў                 = 28
 |Даўгата хвілінаў                 = 52
 |Даўгата сэкундаў                 = 56
|Пазыцыя подпісу на мапе           = 
|Водступ подпісу на мапе           = 
|Commons                           = 
|Сайт                              = 
}}
'''Асмо́лаўка'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Менская вобласьць}}&lt;/ref&gt; — вёска ў [[Бярэзінскі раён|Бярэзінскім раёне]] [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]] [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Багушэвіцкі сельсавет|Багушэвіцкага сельсавету]].

Да 21 сьнежня 2007 году вёска ўваходзіла ў склад [[Якшыцкі сельсавет|Якшыцкага сельсавету]]&lt;ref&gt;[http://www.pravo.by/pdf/2008-21/2008-21(008-031).pdf «Об упразднении Бродецкого, Высокогорского, Каменноборского, Ляжинского, Якшицкого сельсоветов и изменении границ Богушевичского, Капланецкого, Погостского, Поплавского, Селибского, Ушанского сельсоветов Березинского района». Решение Минского областного Совета депутатов от 21 декабря 2007 г. № 81]{{Ref-ru}}&lt;/ref&gt;.

== Насельніцтва ==
* 2009 год — 29 чалавек&lt;ref&gt;[http://pop-stat.mashke.org/belarus-census/minskaja.htm Вынікі перапісу 2009 году ў Беларусі]&lt;/ref&gt;
* 2019 год — 17 чалавек

[[Файл:Asmołaŭka, Lamus. Асмолаўка, Лямус (1919-20).jpg|міні|зьлева|Лямус. 1919—1920 гг.]]

== Асобы ==
У вёсцы пахаваны беларускі літаратуразнавец і перакладчык [[Мікола Прашковіч]] (1932—1983).

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

{{Багушэвіцкі сельсавет}}
{{Бярэзінскі раён}}

[[Катэгорыя:Багушэвіцкі сельсавет]]
[[Катэгорыя:Населеныя пункты Бярэзінскага раёну]]</text>
      <sha1>rk1ki1axwjww93iso59tbm62wq6oqa4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бычын</title>
    <ns>0</ns>
    <id>258102</id>
    <revision>
      <id>2330924</id>
      <timestamp>2022-08-01T17:57:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Stary Jolup</username>
        <id>145</id>
      </contributor>
      <comment>Створана старонка са зьместам '{{Населены пункт/Беларусь |Назва                             = Бычын |Статус                            = вёска |Назва ў родным склоне             = Бычыню |Трансьлітараваная назва           = Byčyn |Герб                              =  |Сьцяг                             =  |Гімн                              =  |Дата заснав...'</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5144" xml:space="preserve">{{Населены пункт/Беларусь
|Назва                             = Бычын
|Статус                            = вёска
|Назва ў родным склоне             = Бычыню
|Трансьлітараваная назва           = Byčyn
|Герб                              = 
|Сьцяг                             = 
|Гімн                              = 
|Дата заснаваньня                  = 
|Першыя згадкі                     = 
|Статус з                          = 
|Магдэбурскае права                = 
|Былая назва                       = 
|Мясцовая назва                    = 
|Вобласьць                         = [[Менская вобласьць|Менская]]
|Раён                              = [[Бярэзінскі раён|Бярэзінскі]]
|Сельсавет                         = [[Багушэвіцкі сельсавет|Багушэвіцкі]]
|Гарадзкі савет                    = 
|Старшыня гарвыканкаму             = 
|Пасада кіраўніка                  = 
|Кіраўнік                          = 
|Плошча                            = 
|Крыніца плошчы                    = 
|Вышыня                            = 
|Унутраны падзел                   = 
|Колькасьць насельніцтва           = 29
|Год падліку колькасьці            = 2019
|Крыніца колькасьці насельніцтва   = 
|Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = 
|Этнічны склад насельніцтва        = 
|Год падліку этнічнага складу      = 
|Нацыянальны склад насельніцтва    = 
|Год падліку нацыянальнага складу  = 
|Колькасьць двароў                 = 
|Год падліку колькасьці двароў     = 
|Крыніца колькасьці двароў         = 
|Паштовы індэкс                    = 
|СААТА                             = 
|Выява                             = 
|Апісаньне выявы                   = 
 |Шырата градусаў                  = 53
 |Шырата хвілінаў                  = 35
 |Шырата сэкундаў                  = 33
 |Даўгата градусаў                 = 28
 |Даўгата хвілінаў                 = 55
 |Даўгата сэкундаў                 = 52
|Пазыцыя подпісу на мапе           = 
|Водступ подпісу на мапе           = 
|Commons                           = 
|Сайт                              = 
}}
'''Бы́чын'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Менская вобласьць}}&lt;/ref&gt; — вёска ў [[Бярэзінскі раён|Бярэзінскім раёне]] [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]] [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Багушэвіцкі сельсавет|Багушэвіцкага сельсавету]].

Да 21 сьнежня 2007 году вёска ўваходзіла ў склад [[Якшыцкі сельсавет|Якшыцкага сельсавету]]&lt;ref&gt;[http://www.pravo.by/pdf/2008-21/2008-21(008-031).pdf «Об упразднении Бродецкого, Высокогорского, Каменноборского, Ляжинского, Якшицкого сельсоветов и изменении границ Богушевичского, Капланецкого, Погостского, Поплавского, Селибского, Ушанского сельсоветов Березинского района». Решение Минского областного Совета депутатов от 21 декабря 2007 г. № 81]{{Ref-ru}}&lt;/ref&gt;.

== Насельніцтва ==
* 2009 год — 51 чалавек&lt;ref&gt;[http://pop-stat.mashke.org/belarus-census/minskaja.htm Вынікі перапісу 2009 году ў Беларусі]&lt;/ref&gt;
* 2019 год — 29 чалавек

== Славутасьці ==
[[Файл:Гарадзішча каля в. Бычын 26.jpg|міні|зьлева|Гарадзішча каля Бычыню]]
* [[Гарадзішча (Чыжаха)|Гарадзішча]] пэрыяду раньняга жалезнага веку (другая чвэрць 1-га тысячагодзьдзя да н.э.), паміж вёскамі [[Чыжаха]] (0,2 км) і Бычын (0,3 км), урочышча Гарадок — {{ГККРБ 4|613В000070}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

{{Багушэвіцкі сельсавет}}
{{Бярэзінскі раён}}

[[Катэгорыя:Багушэвіцкі сельсавет]]
[[Катэгорыя:Населеныя пункты Бярэзінскага раёну]]</text>
      <sha1>5b56x6rptd7wvc565zgqkryxwslbksm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ана Мена Рохас</title>
    <ns>0</ns>
    <id>258103</id>
    <redirect title="Ана Мэна Рохас" />
    <revision>
      <id>2330931</id>
      <timestamp>2022-08-01T20:38:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dymitr</username>
        <id>10914</id>
      </contributor>
      <comment>Dymitr перанёс старонку [[Ана Мена Рохас]] у [[Ана Мэна Рохас]]: артаграфія</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="64" xml:space="preserve">#перанакіраваньне [[Ана Мэна Рохас]]</text>
      <sha1>jwtenns4q1r3wmkrbsobh34eob4jiq5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шаблён:Літаратура/З гісторыяй на Вы</title>
    <ns>10</ns>
    <id>258104</id>
    <revision>
      <id>2330938</id>
      <timestamp>2022-08-01T21:34:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>Створана старонка са зьместам '{{#switch:{{{1|}}} |1 |1к =  {{#ifeq:{{{1|}}}|1к|}} {{#ifeq:{{{1|}}}|1|}} |2 |2к =  {{#ifeq:{{{1|}}}|2к|З гісторыяй на «Вы». Вып. 2. — {{Менск (Мн.)}}, 1994.}} {{#ifeq:{{{1|}}}|2|З гісторыяй на «Вы»: Публіцыстычныя артыкулы. Вып. 2 / Уклад. У. Арлоў. — {{Менск (Мн.)}}: «Мастацкая літаратура», 1994. — 351 с.: іл. {{IS...'</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1659" xml:space="preserve">{{#switch:{{{1|}}}
|1 |1к = 
{{#ifeq:{{{1|}}}|1к|}}
{{#ifeq:{{{1|}}}|1|}}
|2 |2к = 
{{#ifeq:{{{1|}}}|2к|З гісторыяй на «Вы». Вып. 2. — {{Менск (Мн.)}}, 1994.}}
{{#ifeq:{{{1|}}}|2|З гісторыяй на «Вы»: Публіцыстычныя артыкулы. Вып. 2 / Уклад. У. Арлоў. — {{Менск (Мн.)}}: «Мастацкая літаратура», 1994. — 351 с.: іл. {{ISBN|5-340-010813}}.}}
}}&lt;noinclude&gt;
== Выкарыстаньне ==
&lt;pre&gt;
{{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2}}
&lt;/pre&gt;
{{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2}}

=== Парамэтры ===
* ''Літаратура/З гісторыяй на Вы'' — нязьменная частка шаблёну;
* ''1'', ''2'' — нумар выпуску.

'''Заўвага''': даданьне да нумару кнігі літары ''к'' («кампактавы») дае больш сьціслы выгляд найменьня кнігі (бяз колькасьці старонак і ISBN), што зручна пры выкарыстаньні ў зносках.
&lt;pre&gt;
Тэза&lt;ref&gt;Аўтар артыкула. Назва артыкула // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. №.&lt;/ref&gt;

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}
&lt;/pre&gt;
Тэза&lt;ref&gt;Аўтар артыкула. Назва артыкула // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. №.&lt;/ref&gt;

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

[[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Літаратура|З гісторыяй на Вы]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>65z1j5iq1qqtqeyx32fq71oqagwnsjb</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2330943</id>
      <parentid>2330938</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T21:44:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>пунктуацыя</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2049" xml:space="preserve">{{#switch:{{{1|}}}
|1 |1к = 
{{#ifeq:{{{1|}}}|1к|З гісторыяй на «Вы». Вып. 1. — {{Менск (Мн.)}}, 1991.}}
{{#ifeq:{{{1|}}}|1|З гісторыяй на «Вы». Вып. 1. — {{Менск (Мн.)}}, 1991.}}
|2 |2к = 
{{#ifeq:{{{1|}}}|2к|З гісторыяй на «Вы». Вып. 2. — {{Менск (Мн.)}}, 1994.}}
{{#ifeq:{{{1|}}}|2|З гісторыяй на «Вы»: Публіцыстычныя артыкулы. Вып. 2 / Уклад. У. Арлоў. — {{Менск (Мн.)}}: «Мастацкая літаратура», 1994. — 351 с.: іл. {{ISBN|5-340-010813}}.}}
|3 |3к = 
{{#ifeq:{{{1|}}}|3к|З гісторыяй на «Вы». Вып. 3. — {{Менск (Мн.)}}, 1994.}}
{{#ifeq:{{{1|}}}|3|З гісторыяй на «Вы». Вып. 3. — {{Менск (Мн.)}}, 1994.}}
}}&lt;noinclude&gt;
== Выкарыстаньне ==
&lt;pre&gt;
{{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2}}
&lt;/pre&gt;
{{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2}}

=== Парамэтры ===
* ''Літаратура/З гісторыяй на Вы'' — нязьменная частка шаблёну;
* ''1'', ''2'', '''3''' — нумар выпуску.

'''Заўвага''': даданьне да нумару кнігі літары ''к'' («кампактавы») дае больш сьціслы выгляд найменьня кнігі (бяз колькасьці старонак і ISBN), што зручна пры выкарыстаньні ў зносках.
&lt;pre&gt;
Тэза&lt;ref&gt;Аўтар артыкула. Назва артыкула // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. №.&lt;/ref&gt;

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}
&lt;/pre&gt;
Тэза&lt;ref&gt;Аўтар артыкула. Назва артыкула // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. №.&lt;/ref&gt;

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

[[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Літаратура|З гісторыяй на Вы]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>koumdrjte5fcszrbq3odoj5bfqvny7w</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2330944</id>
      <parentid>2330943</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T21:45:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>пунктуацыя</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2047" xml:space="preserve">{{#switch:{{{1|}}}
|1 |1к = 
{{#ifeq:{{{1|}}}|1к|З гісторыяй на «Вы». Вып. 1. — {{Менск (Мн.)}}, 1991.}}
{{#ifeq:{{{1|}}}|1|З гісторыяй на «Вы». Вып. 1. — {{Менск (Мн.)}}, 1991.}}
|2 |2к = 
{{#ifeq:{{{1|}}}|2к|З гісторыяй на «Вы». Вып. 2. — {{Менск (Мн.)}}, 1994.}}
{{#ifeq:{{{1|}}}|2|З гісторыяй на «Вы»: Публіцыстычныя артыкулы. Вып. 2 / Уклад. У. Арлоў. — {{Менск (Мн.)}}: «Мастацкая літаратура», 1994. — 351 с.: іл. {{ISBN|5-340-010813}}.}}
|3 |3к = 
{{#ifeq:{{{1|}}}|3к|З гісторыяй на «Вы». Вып. 3. — {{Менск (Мн.)}}, 1994.}}
{{#ifeq:{{{1|}}}|3|З гісторыяй на «Вы». Вып. 3. — {{Менск (Мн.)}}, 1994.}}
}}&lt;noinclude&gt;
== Выкарыстаньне ==
&lt;pre&gt;
{{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2}}
&lt;/pre&gt;
{{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2}}

=== Парамэтры ===
* ''Літаратура/З гісторыяй на Вы'' — нязьменная частка шаблёну;
* ''1'', ''2'', ''3'' — нумар выпуску.

'''Заўвага''': даданьне да нумару кнігі літары ''к'' («кампактавы») дае больш сьціслы выгляд найменьня кнігі (бяз колькасьці старонак і ISBN), што зручна пры выкарыстаньні ў зносках.
&lt;pre&gt;
Тэза&lt;ref&gt;Аўтар артыкула. Назва артыкула // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. №.&lt;/ref&gt;

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}
&lt;/pre&gt;
Тэза&lt;ref&gt;Аўтар артыкула. Назва артыкула // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. №.&lt;/ref&gt;

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

[[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Літаратура|З гісторыяй на Вы]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>m1vk7mj9smmutb66u6s6s18qnn5isfk</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2330947</id>
      <parentid>2330944</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T21:49:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>п.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2102" xml:space="preserve">{{#switch:{{{1|}}}
|1 |1к = 
{{#ifeq:{{{1|}}}|1к|З гісторыяй на «Вы». Вып. 1. — {{Менск (Мн.)}}, 1991.}}
{{#ifeq:{{{1|}}}|1|З гісторыяй на «Вы». Вып. 1. — {{Менск (Мн.)}}, 1991.}}
|2 |2к = 
{{#ifeq:{{{1|}}}|2к|З гісторыяй на «Вы». Вып. 2. — {{Менск (Мн.)}}, 1994.}}
{{#ifeq:{{{1|}}}|2|З гісторыяй на «Вы»: Публіцыстычныя артыкулы. Вып. 2 / Уклад. [[Уладзімер Аляксеевіч Арлоў|У. Арлоў]]. — {{Менск (Мн.)}}: «Мастацкая літаратура», 1994. — 351 с.: іл. {{ISBN|5-340-010813}}.}}
|3 |3к = 
{{#ifeq:{{{1|}}}|3к|З гісторыяй на «Вы». Вып. 3. — {{Менск (Мн.)}}, 1994.}}
{{#ifeq:{{{1|}}}|3|З гісторыяй на «Вы». Вып. 3. — {{Менск (Мн.)}}, 1994.}}
}}&lt;noinclude&gt;
== Выкарыстаньне ==
&lt;pre&gt;
{{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2}}
&lt;/pre&gt;
{{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2}}

=== Парамэтры ===
* ''Літаратура/З гісторыяй на Вы'' — нязьменная частка шаблёну;
* ''1'', ''2'', ''3'' — нумар выпуску.

'''Заўвага''': даданьне да нумару кнігі літары ''к'' («кампактавы») дае больш сьціслы выгляд найменьня кнігі (бяз колькасьці старонак і ISBN), што зручна пры выкарыстаньні ў зносках.
&lt;pre&gt;
Тэза&lt;ref&gt;Аўтар артыкула. Назва артыкула // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. №.&lt;/ref&gt;

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}
&lt;/pre&gt;
Тэза&lt;ref&gt;Аўтар артыкула. Назва артыкула // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. №.&lt;/ref&gt;

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

[[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Літаратура|З гісторыяй на Вы]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>skw1f3qqdi4eh7i21peaoofnhy437pb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Перавоз (Бярэзінскі раён)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>258105</id>
    <revision>
      <id>2330939</id>
      <timestamp>2022-08-01T21:35:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Stary Jolup</username>
        <id>145</id>
      </contributor>
      <comment>Створана старонка са зьместам '{{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва                             = Перавоз |Статус                            = вёска |Назва ў родным склоне             = Перавозу |Трансьлітараваная назва           = Pieravoz |Герб                              =  |Сьцяг                             =  |Гімн...'</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4774" xml:space="preserve">{{Іншыя значэньні}}
{{Населены пункт/Беларусь
|Назва                             = Перавоз
|Статус                            = вёска
|Назва ў родным склоне             = Перавозу
|Трансьлітараваная назва           = Pieravoz
|Герб                              = 
|Сьцяг                             = 
|Гімн                              = 
|Дата заснаваньня                  = 
|Першыя згадкі                     = 
|Статус з                          = 
|Магдэбурскае права                = 
|Былая назва                       = 
|Мясцовая назва                    = 
|Вобласьць                         = [[Менская вобласьць|Менская]]
|Раён                              = [[Бярэзінскі раён|Бярэзінскі]]
|Сельсавет                         = [[Багушэвіцкі сельсавет|Багушэвіцкі]]
|Гарадзкі савет                    = 
|Старшыня гарвыканкаму             = 
|Пасада кіраўніка                  = 
|Кіраўнік                          = 
|Плошча                            = 
|Крыніца плошчы                    = 
|Вышыня                            = 
|Унутраны падзел                   = 
|Колькасьць насельніцтва           = 37
|Год падліку колькасьці            = 2009
|Крыніца колькасьці насельніцтва   = 
|Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = 
|Этнічны склад насельніцтва        = 
|Год падліку этнічнага складу      = 
|Нацыянальны склад насельніцтва    = 
|Год падліку нацыянальнага складу  = 
|Колькасьць двароў                 = 
|Год падліку колькасьці двароў     = 
|Крыніца колькасьці двароў         = 
|Паштовы індэкс                    = 
|СААТА                             = 
|Выява                             = 
|Апісаньне выявы                   = 
 |Шырата градусаў                  = 53
 |Шырата хвілінаў                  = 41
 |Шырата сэкундаў                  = 15
 |Даўгата градусаў                 = 28
 |Даўгата хвілінаў                 = 57
 |Даўгата сэкундаў                 = 6
|Пазыцыя подпісу на мапе           = 
|Водступ подпісу на мапе           = 
|Commons                           = 
|Сайт                              = 
}}
'''Пераво́з'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Менская вобласьць}}&lt;/ref&gt; — вёска ў [[Бярэзінскі раён|Бярэзінскім раёне]] [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]] [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Багушэвіцкі сельсавет|Багушэвіцкага сельсавету]].

У 1927—1954 гадах цэнтар [[Перавоскі сельсавет|Перавоскага сельсавету]]. Да 21 сьнежня 2007 году вёска ўваходзіла ў склад [[Якшыцкі сельсавет|Якшыцкага сельсавету]]&lt;ref&gt;[http://www.pravo.by/pdf/2008-21/2008-21(008-031).pdf «Об упразднении Бродецкого, Высокогорского, Каменноборского, Ляжинского, Якшицкого сельсоветов и изменении границ Богушевичского, Капланецкого, Погостского, Поплавского, Селибского, Ушанского сельсоветов Березинского района». Решение Минского областного Совета депутатов от 21 декабря 2007 г. № 81]{{Ref-ru}}&lt;/ref&gt;.

== Насельніцтва ==
* 2009 год — 37 чалавек&lt;ref&gt;[http://pop-stat.mashke.org/belarus-census/minskaja.htm Вынікі перапісу 2009 году ў Беларусі]&lt;/ref&gt;

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

{{Багушэвіцкі сельсавет}}
{{Бярэзінскі раён}}

[[Катэгорыя:Багушэвіцкі сельсавет]]
[[Катэгорыя:Населеныя пункты Бярэзінскага раёну]]</text>
      <sha1>2y3m9edpsh12gfq1ukjrw4f2m8u2ohq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Перавоз (Багушэвіцкі сельсавет)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>258106</id>
    <redirect title="Перавоз (Бярэзінскі раён)" />
    <revision>
      <id>2330940</id>
      <timestamp>2022-08-01T21:36:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Stary Jolup</username>
        <id>145</id>
      </contributor>
      <comment>Перанакіроўвае на [[Перавоз (Бярэзінскі раён)]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="84" xml:space="preserve">#перанакіраваньне [[Перавоз (Бярэзінскі раён)]]</text>
      <sha1>2bmdh0idtg0mu92vsif2n0e1nfcexoo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Малітва перад ядою</title>
    <ns>0</ns>
    <id>258107</id>
    <revision>
      <id>2330976</id>
      <timestamp>2022-08-02T08:56:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Hleb23</username>
        <id>72152</id>
      </contributor>
      <comment>Стварэньне старонкі першай малітвы з сэрыі малітваў па малітаўніку, мо варта стварыць сьпецыяльную катэгорыю пад гэта</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1763" xml:space="preserve">== Сучасны тэкст малітвы ==
Вочы ўсіх да Цябе, Госпадзе,

зьвяртаюцца з надзеяю,

і Ты даеш усім страву ў добры час,

адчыняеш шчодрую руку Тваю,

і ўсё жывое сыцеш.

== Нюансы ==

==== Тэкст сыходніка&lt;ref&gt;47 старонка Малітаўніка на палічцы Льва Гарошкі&lt;/ref&gt; ====
Вочы ўсіх да Цябе, Госпадзе, зьвяртаюцца з надзеяю, і Ты даеш усім страву ў добры час, адчыняеш шчодрую руку Тваю, і ўсё жывое сыціш. 

==== Сэнсовыя зьмены ====
''Сыціш'' было заменена на ''сыцеш'' праз удакладненьне нясомых сэнсаў, бо паронімы: 

# '''''Сыціць'''''. ''што.'' Падсалоджваць ваду, квас і інш. мёдам; разбаўляць мёд вадою; настойваць мёд на чым-н. Сыціць квас.
# '''''Сыцець'''''. Станавіцца сытым - укормленым, тлустым. '''Прыклад ўжываньня''': А ў паўночных малых народаў, калі выбіралі сабе кіраўніка, то праз год узважвалі - пацяжэў хоць на кілаграм, здымалі: значыцца, думаць, клапаціцца пра іншых перастаў, таму і сыцее. ''Б.Сачанка.''

== Крыніцы ==
&lt;references group=&quot;&quot;&gt;&lt;/references&gt;
[https://knihi.com/Leu_Haroska/Bozym_slacham_Malitaunik_dla_bielarusau.html Малітаўнік на палічцы knihi.com]</text>
      <sha1>jv5pk01w82snuv9s645akk6w27niz8a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ганс Бальдунг</title>
    <ns>0</ns>
    <id>258108</id>
    <revision>
      <id>2330977</id>
      <timestamp>2022-08-02T09:00:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Stary Jolup</username>
        <id>145</id>
      </contributor>
      <comment>[[ВП:Вікіфікатар|вікіфікацыя]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3134" xml:space="preserve">{{мастак}}
'''Ганс Бальдунг''' ({{мова-de|Hans Baldung}}, мянушка ''Грын'' {{мова-de|Grien}}; 1480, 1484 ці 1485, Швэбіш-Гмюнд — {{ДС|||1545}}, [[Страсбург]]) — адзін з выбітных мастакоў так званай Верхнянямецкай школы, вядомы як жывапісец, гравёр і малявальшчык. Лічыцца самым таленавітым вучнем [[Альбрэхт Дзюрэр|Дзюрэра]].

== Жыцьцяпіс ==
Родам з гуманістычна адукаванай сям’і юрыста. Неўзабаве пасьля яго нараджэньня сям’я пераехала ў Страсбург. У 1503 годзе Бальдунг ужо знаходзіцца ў майстэрні Дзюрэра ў [[Нюрнбэрг]]у, дзе застаецца да 1507 году, Бальдунг разам з Кульмбахам і Шэйфэленам робіць самастойна ілюстрацыі, зарабляючы на жыцьцё.
Бальдунг адным з першых сярод жывапісцаў адкрыта далучыўся да [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]].

Працаваў у Брэйсгау, Швэйцарыі і Эльзасе. Пасяліўшыся з 1538 ў Страсбургу, быў прыдворным мастаком пры двары біскупу.

Самымі выбітнымі з яго прац лічацца карціны, якія знаходзяцца ў Ліхтэнтальскім жаночым кляштары, напісаныя ім у 1496 годзе, і галоўны алтар Фрайбургскага сабору, скончаны ў 1516 годзе.

Доўгі час Бальдунгу прыпісвалася аўтарства Ізэнгэймскага алтару, які захоўваецца зараз у Кальмарскім музэі Ўнтэрліндэн. Сапраўдным аўтарам алтару зьяўляецца [[Маціяс Груневальд]].

== Галерэя ==
&lt;gallery caption=&quot;Творы Бальдунга&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot; class=&quot;center&quot;&gt;
Hans Baldung 004.jpg|Аплакваньне Хрыста, 1516
Hans Baldung 002.jpg|Адам і Ева, 1533
Hans Baldung 021.jpg|Людвіг Граф Лёвэнштэйн
Hans Baldung 027.jpg|Рыцар, дзяўчына і сьмерць
&lt;/gallery&gt;

== Крыніцы ==
{{крыніцы}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/БелЭн|2}}
{{Бібліяінфармацыя}}

{{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Бальдунг, Ганс}}
[[Катэгорыя:Памерлі ў Страсбургу]]
[[Катэгорыя:Нямецкія мастакі і мастачкі]]
[[Катэгорыя:Мастакі Адраджэньня]]
[[Катэгорыя:Нямецкія гравёры]]
[[Катэгорыя:Мастакі-партрэтысты Рэнэсансу]]
[[Катэгорыя:Паўночнае Адраджэньне]]</text>
      <sha1>3jrsi536al9omupicjkeetgyi7hb8v8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ханс Бальдунг</title>
    <ns>0</ns>
    <id>258109</id>
    <redirect title="Ганс Бальдунг" />
    <revision>
      <id>2330978</id>
      <timestamp>2022-08-02T09:02:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Stary Jolup</username>
        <id>145</id>
      </contributor>
      <comment>Перанакіроўвае на [[Ганс Бальдунг]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="63" xml:space="preserve">#перанакіраваньне [[Ганс Бальдунг]]</text>
      <sha1>t07if01b54uz4lf08tusqgrc3oh5awo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Катэгорыя:Нямецкія гравёры</title>
    <ns>14</ns>
    <id>258110</id>
    <revision>
      <id>2330979</id>
      <timestamp>2022-08-02T09:03:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Stary Jolup</username>
        <id>145</id>
      </contributor>
      <comment>Створана старонка са зьместам '[[Катэгорыя:Гравёры па краінах]] [[Катэгорыя:Нямецкія дзеячы мастацтва]]'</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="129" xml:space="preserve">[[Катэгорыя:Гравёры па краінах]]
[[Катэгорыя:Нямецкія дзеячы мастацтва]]</text>
      <sha1>ftz1skw0413767hel2vptvl8faxgjb7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Катэгорыя:Нямецкія дзеячы мастацтва</title>
    <ns>14</ns>
    <id>258111</id>
    <revision>
      <id>2330980</id>
      <timestamp>2022-08-02T09:05:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Stary Jolup</username>
        <id>145</id>
      </contributor>
      <comment>Створана старонка са зьместам '[[Катэгорыя:Дзеячы і дзяячкі мастацтва паводле краінаў|Нямеччына]] [[Катэгорыя:Выяўленчае мастацтва Нямеччыны]] [[Катэгорыя:Асобы Нямеччыны паводле прафэсіяў‎‎]]'</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="296" xml:space="preserve">[[Катэгорыя:Дзеячы і дзяячкі мастацтва паводле краінаў|Нямеччына]]
[[Катэгорыя:Выяўленчае мастацтва Нямеччыны]]
[[Катэгорыя:Асобы Нямеччыны паводле прафэсіяў‎‎]]</text>
      <sha1>oibnosgqw98cnb1wmrf7dportjevc0j</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Катэгорыя:Выяўленчае мастацтва Нямеччыны</title>
    <ns>14</ns>
    <id>258112</id>
    <revision>
      <id>2330981</id>
      <timestamp>2022-08-02T09:07:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Stary Jolup</username>
        <id>145</id>
      </contributor>
      <comment>Створана старонка са зьместам '[[Катэгорыя:Выяўленчае мастацтва па краінах|Нямеччына]] [[Катэгорыя:Нямецкае мастацтва]]'</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="160" xml:space="preserve">[[Катэгорыя:Выяўленчае мастацтва па краінах|Нямеччына]]
[[Катэгорыя:Нямецкае мастацтва]]</text>
      <sha1>qwbyub5hxgfgfgck8fdzco9eribfqrc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сацыялістычная Рэспубліка Македонія</title>
    <ns>0</ns>
    <id>258113</id>
    <revision>
      <id>2330984</id>
      <timestamp>2022-08-02T09:27:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Крывіч</username>
        <id>76303</id>
      </contributor>
      <comment>Створана старонка са зьместам '{{Краіна |Назва                            = Сацыялістычная Рэспубліка Македонія |НазваЎРоднымСклоне               = Сэрбія |НазваНаДзяржаўнайМове            = Социјалистичка Република Македонија |ПапярэдняяДзяржава1              = Каралеўства Югаславія |СьцягПапярэ...'</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4426" xml:space="preserve">{{Краіна
|Назва                            = Сацыялістычная Рэспубліка Македонія
|НазваЎРоднымСклоне               = Сэрбія
|НазваНаДзяржаўнайМове            = Социјалистичка Република Македонија
|ПапярэдняяДзяржава1              = Каралеўства Югаславія
|СьцягПапярэдняйДзяржавы1         = Flag of the Kingdom of Yugoslavia.svg
|ПапярэдняяДзяржава2              = Дэмакратычная Фэдэратыўная Югаславія
|СьцягПапярэдняйДзяржавы2         = Flag of the Democratic Federal Yugoslavia.svg
|ГодПачаткуІснаваньня             = 9 красавіка 1945
|ГодКанцаІснаваньня               = 8 верасня 1991
|ПэрыядІснаваньня                 = 9 красавіка 1945 — 8 верасня 1991
|НаступнаяДзяржава1               = Паўночная Македонія
|СьцягНаступнайДзяржавы1          = Flag of Macedonia (1992–1995).svg
|Сьцяг                            = Flag of the Socialist Republic of Macedonia (1963–1991).svg
|Герб                             = Emblem of Macedonia (1946–2009).svg
|НацыянальныДэвіз                 = 
|ДзяржаўныГімн                    = 
|Месцазнаходжаньне                = 
|ПодпісПадВыявайМесцазнаходжаньня = 
|АфіцыйнаяМова                    = [[Сэрбскахарвацкая мова|сэрбскахарвацкая]], [[Македонская мова|македонская]]
|Сталіца                          = [[Скоп’е]]
|НайбуйнейшыГорад                 = 
|ТыпУраду                         = [[сацыялістычная рэспубліка]]
|ПасадыКіраўнікоў                 = 
|ІмёныКіраўнікоў                  = 
|Плошча                           = 25 713
|МесцаЎСьвецеПаводлеПлошчы        = 
|АдсотакВады                      = 
|ГодАцэнкіНасельніцтва            = 
|МесцаЎСьвецеПаводлеНасельніцтва  = 
|Насельніцтва                     = 2 033 964
|Валюта                           = [[югаслаўскі дынар]]
|Катэгорыя                        = Гісторыя Паўночнай Македоніі
}}
'''Сацыялісты́чная Рэспу́бліка Македонія''' ({{мова-mk|Социјалистичка Република Македонија}})— адна з 6 сацыялістычных рэспублік, што ўтваралі [[СФРЮ]]. Цяпер гэта [[Паўночная Македонія]].

== Кіраўніцтва рэспублікі ==
* [[Методія Андонов-Ченто]]
* [[Лазар Колішевскі]]
* [[Лазар Колішевскі]]
* [[Відое Смилевскій]]
* [[Димче-Мире Стояноў]]
* [[Лазар Колішевскі]]
* [[Люпчо Арсов]]
* [[Відое Смилевский]]
* [[Міто Хаджывасилев]]
* [[Нікола Мінчеў]]
* [[Видое Смілевскі]]
* [[Люпчо Арсоў]]
* [[Ангел Чемерскі]]
* [[Благоя Талескі]]
* [[Томе Буклеский]]
* [[Ванчо Апостолскі]]
* [[Драголюб Ставрев]]
* [[Ездимир Богданскі]]
* [[Владимир Мітков]]
* [[Лазар Колішевскі]] (1945—1953),
* [[Люпчо Арсоў]] (1953—1961),
* [[Александар Грлічкоў]] (1961—1965),
* [[Нікола Мінчеў]] (1965—1968),
* [[Ксенте Богоев]] (1968—1974),
* [[Благоя Папоў]] (1974—1982),
* [[Драгалюб Стаўрев]] (1982—1986),
* [[Глігорые Гоговскій]] (1986—1991)

{{Накід}}

[[Катэгорыя:Катэгорыя:Гісторыя Паўночнай Македоніі]]
[[Катэгорыя:Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Югаславіі|Македонія]]
[[Катэгорыя:Колішнія дзяржавы Балканаў]]</text>
      <sha1>egjao8a87u8a9fzc79z083no7n4nbhi</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2330985</id>
      <parentid>2330984</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T09:27:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Крывіч</username>
        <id>76303</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4407" xml:space="preserve">{{Краіна
|Назва                            = Сацыялістычная Рэспубліка Македонія
|НазваЎРоднымСклоне               = Сэрбія
|НазваНаДзяржаўнайМове            = Социјалистичка Република Македонија
|ПапярэдняяДзяржава1              = Каралеўства Югаславія
|СьцягПапярэдняйДзяржавы1         = Flag of the Kingdom of Yugoslavia.svg
|ПапярэдняяДзяржава2              = Дэмакратычная Фэдэратыўная Югаславія
|СьцягПапярэдняйДзяржавы2         = Flag of the Democratic Federal Yugoslavia.svg
|ГодПачаткуІснаваньня             = 9 красавіка 1945
|ГодКанцаІснаваньня               = 8 верасня 1991
|ПэрыядІснаваньня                 = 9 красавіка 1945 — 8 верасня 1991
|НаступнаяДзяржава1               = Паўночная Македонія
|СьцягНаступнайДзяржавы1          = Flag of Macedonia (1992–1995).svg
|Сьцяг                            = Flag of the Socialist Republic of Macedonia (1963–1991).svg
|Герб                             = Emblem of Macedonia (1946–2009).svg
|НацыянальныДэвіз                 = 
|ДзяржаўныГімн                    = 
|Месцазнаходжаньне                = 
|ПодпісПадВыявайМесцазнаходжаньня = 
|АфіцыйнаяМова                    = [[Сэрбскахарвацкая мова|сэрбскахарвацкая]], [[Македонская мова|македонская]]
|Сталіца                          = [[Скоп’е]]
|НайбуйнейшыГорад                 = 
|ТыпУраду                         = [[сацыялістычная рэспубліка]]
|ПасадыКіраўнікоў                 = 
|ІмёныКіраўнікоў                  = 
|Плошча                           = 25 713
|МесцаЎСьвецеПаводлеПлошчы        = 
|АдсотакВады                      = 
|ГодАцэнкіНасельніцтва            = 
|МесцаЎСьвецеПаводлеНасельніцтва  = 
|Насельніцтва                     = 2 033 964
|Валюта                           = [[югаслаўскі дынар]]
|Катэгорыя                        = Гісторыя Паўночнай Македоніі
}}
'''Сацыялісты́чная Рэспу́бліка Македонія''' ({{мова-mk|Социјалистичка Република Македонија}})— адна з 6 сацыялістычных рэспублік, што ўтваралі [[СФРЮ]]. Цяпер гэта [[Паўночная Македонія]].

== Кіраўніцтва рэспублікі ==
* [[Методія Андонов-Ченто]]
* [[Лазар Колішевскі]]
* [[Лазар Колішевскі]]
* [[Відое Смилевскій]]
* [[Димче-Мире Стояноў]]
* [[Лазар Колішевскі]]
* [[Люпчо Арсов]]
* [[Відое Смилевский]]
* [[Міто Хаджывасилев]]
* [[Нікола Мінчеў]]
* [[Видое Смілевскі]]
* [[Люпчо Арсоў]]
* [[Ангел Чемерскі]]
* [[Благоя Талескі]]
* [[Томе Буклеский]]
* [[Ванчо Апостолскі]]
* [[Драголюб Ставрев]]
* [[Ездимир Богданскі]]
* [[Владимир Мітков]]
* [[Лазар Колішевскі]] (1945—1953),
* [[Люпчо Арсоў]] (1953—1961),
* [[Александар Грлічкоў]] (1961—1965),
* [[Нікола Мінчеў]] (1965—1968),
* [[Ксенте Богоев]] (1968—1974),
* [[Благоя Папоў]] (1974—1982),
* [[Драгалюб Стаўрев]] (1982—1986),
* [[Глігорые Гоговскій]] (1986—1991)

{{Накід}}

[[Катэгорыя:Гісторыя Паўночнай Македоніі]]
[[Катэгорыя:Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Югаславіі|Македонія]]
[[Катэгорыя:Колішнія дзяржавы Балканаў]]</text>
      <sha1>a26ckvhkm29iklvkxghwzolx0e5hpvg</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>