Вікіпэдыя be_x_oldwiki https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D0%B0%D0%BB%D0%BE%D1%9E%D0%BD%D0%B0%D1%8F_%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%BD%D0%BA%D0%B0 MediaWiki 1.39.0-wmf.22 first-letter Мэдыя Спэцыяльныя Абмеркаваньне Удзельнік Гутаркі ўдзельніка Вікіпэдыя Абмеркаваньне Вікіпэдыі Файл Абмеркаваньне файла MediaWiki Абмеркаваньне MediaWiki Шаблён Абмеркаваньне шаблёну Дапамога Абмеркаваньне дапамогі Катэгорыя Абмеркаваньне катэгорыі Партал Абмеркаваньне парталу TimedText TimedText talk Модуль Абмеркаваньне модулю Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk Эўрапейскі Зьвяз 0 1141 2330493 2321009 2022-07-30T15:48:18Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Краіна |Назва = Эўрапейскі Зьвяз |НазваЎРоднымСклоне = Эўрапейскага Зьвязу |НазваНаДзяржаўнайМове = European Union |Сьцяг = Flag of Europe.svg |Герб = |НацыянальныДэвіз = |Месцазнаходжаньне = Global_European_Union.svg |АфіцыйнаяМова = |Сталіца = [[Брусэль]] |НайбуйнейшыГорад = [[Парыж]] |ТыпУраду = |ПасадыКіраўнікоў = |ІмёныКіраўнікоў = |Плошча = 4 455 789 км² |МесцаЎСьвецеПаводлеПлошчы = 7 |АдсотакВады = |ГодАцэнкіНасельніцтва = |МесцаЎСьвецеПаводлеНасельніцтва = 3 |Насельніцтва = 497 379 074 (25 краінаў) |ШчыльнасьцьНасельніцтва = на трэцім месцы ў сьвеце |ГодАцэнкіСУП = 2014 |МесцаЎСьвецеПаводлеСУП = 1 |СУП = € 18,124·10¹²<!--PPP--> |СУПНаДушуНасельніцтва = € 35 849 |Валюта = [[Эўра]] |КодВалюты = EUR |ЧасавыПас = [[Цэнтральнаэўрапейскі час|CET]] |ЧасРозьніцаUTC = +1 |ЧасавыПасУлетку = [[Цэнтральнаэўрапейскі летні час|CEST]] |ЧасРозьніцаUTCУлетку = +2 |НезалежнасьцьПадзеі = |НезалежнасьцьДаты = 1951 |ДзяржаўныГімн = An die Freude (Ода да радасьці) |АўтамабільныЗнак = EU |ДамэнВерхнягаЎзроўню = eu |ТэлефонныКод = |Дадаткі = [[Файл:EU Member states and Candidate countries map.svg|300пкс]] }} '''Эўрапе́йскі Зьвяз''' (Эўразьвя́з) — эканамічнае і палітычнае аб’яднаньне краінаў [[Эўропа|Эўропы]], у якое цяпер уваходзяць 27 дзяржаваў кантынэнту. Зьвяз накіраваны на рэгіянальную інтэграцыю, зьвяз быў юрыдычна замацаваны [[Маастрыхцкая дамова|Маастрыхцкай дамовай]] у 1992 годзе на прынцыпах [[Эўрапейскія супольнасьці|Эўрапейскіх супольнасьцяў]]<ref>[http://europa.eu/legislation_summaries/economic_and_monetary_affairs/institutional_and_economic_framework/treaties_maastricht_en.htm «Treaty of Maastricht on European Union»]. Europa portal.</ref>. Агульнае насельніцтва ЭЗ складае 500 млн чалавек<ref>[http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&language=en&pcode=tps00001&tableSelection=1&footnotes=yes&labeling=labels&plugin=1 Total population as of 1 January]. Eurostat.</ref>, што прыкладна адпявядае 7,3% насельніцтву ўсёй [[Зямля|плянэты]]. З дапамогай стандартызаванай сыстэмы законаў, якія дзейнічаюць ва ўсіх краінах зьвяза, быў створаны агульны рынак<ref>[http://ec.europa.eu/internal_market/index_en.htm «European Commission: Internal Market»]. European Commission.</ref>, які гарантуе свабодны рух людзей, тавараў, [[капітал]]у і паслуг<ref>[http://europa.eu/pol/singl/index_en.htm «Activities of the European Union: Internal Market»]. European Commission.</ref>, уключаючы адмену [[пашпарт]]нага кантролю ў межах [[Шэнгенская зона|Шэнгенскай зоны]], у якую ўваходзяць як краіны-сябры , гэтак і іншыя эўрапейскія дзяржавы<ref>[http://ec.europa.eu/home-affairs/policies/borders/borders_schengen_en.htm Schengen area]. European Commission.</ref>. Эўразьвяз прымае законы (дырэктывы, [[заканадаўчы акт|заканадаўчыя акты]] і пастановы) у сфэры [[правасудзьдзе|правасудзьдзя]] і ўнутраных справаў, а таксама выпрацоўвае агульную палітыку ў галіне [[Гандаль|гандлю]]<ref>[https://web.archive.org/web/20110829003408/http://europa.eu/legislation_summaries/glossary/ «Common commercial policy»]. Glossary.</ref>, [[сельская гаспадарка|сельскай гаспадаркі]], [[рыбалоўства]]<ref>[https://www.webcitation.org/617OFz7VC?url=http://consilium.europa.eu/showPage.aspx?id=414 «Consilium: Agriculture and Fisheries»]. Consilium.</ref> і рэгіянальнага разьвіцьця<ref>[http://europa.eu/pol/reg/index_en.htm Activities of the European Union: Regional Policy]. European Commission.</ref>. 19 краінаў зьвяза ўвялі ў зварот адзіную валюту, [[эўра]], утварыўшы [[эўразона|эўразону]]. Зьяўляючыся суб’ектам міжнароднага публічнага права, Эўразьвяз мае паўнамоцтвы на ўдзел у міжнародных адносінах і складаньне міжнародных дамоваў<ref>Aurel Sari. [http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=1317669 «The Conclusion of International Agreements by the European Union in the Context of the ESDP»]. International and Comparative Law Quarterly</ref>. Сфармаваная агульная зьнешняя палітыка і палітыка бясьпекі, якая прадугледжвае правядзеньне ўзгодненай зьнешняй і абароннай палітыцы. Па ўсім сьвеце заснаваны сталыя дыпляматычныя місіі ЭЗ, дзейнічаюць прадстаўніцтвы ў [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў|Арганізацыі Аб’яднаных Нацыяў]], [[Сусьветная гандлёвая арганізацыя|СГА]], [[Група Васьмі|Вялікай васьмёрцы]] і [[Група дваццаці|Групе дваццаці]]. Дэлегацыі ЭЗ узначальваюцца амбасадарамі ЭЗ. ЭЗ зьяўляецца міжнародным утварэньнем, якое спалучае прыкметы міжнароднай арганізацыі і [[дзяржава|дзяржавы]]<ref>[https://web.archive.org/web/20200615123528/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ee.html European Union]. The World Factbook. Central Intelligence Agency.</ref>, аднак фармальна ён не зьяўляецца ні тым, ні іншым. У пэўных галінах рашэньні прымаюцца незалежнымі наднацыянальнымі інстытутамі, а ў іншых — ажыцьцяўляюцца з дапамогай перамоваў паміж дзяржавамі-чальцамі зьвязу. Найбольш важнымі інстытутамі ЭЗ зьяўляюцца [[Эўрапейская камісія]], [[Рада Эўрапейскага зьвязу]], [[Эўрапейская Рада]], [[Суд Эўрапейскага зьвязу]] і [[Эўрапейскі цэнтральны банк]]. [[Эўрапейскі парлямэнт]] абіраецца кожныя пяць гадоў грамадзянамі ЭЗ. == Гісторыя == [[Файл:EC-EU-enlargement animation.gif|міні|300пкс|зьлева|Гісторыя зьменаў межаў зьвязу.]] Пасьля [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] рух да эўрапейскай інтэграцыі пачаў разглядацца многімі палітыкамі як уцёкі ад скрайніх формаў [[нацыяналізм]]у, якія абрынуліся на кантынэнт<ref>[http://www.cvce.eu/obj/die_politischen_folgen-de-bafcfa2d-7738-48f6-9b41-3201090b67bb.html The political consequences]. CVCE.</ref>. У годзе 1948 на Гаагаўскім кангрэсе былі створаныя [[Эўрапейскі фэдэральны рух]] і [[Каледж Эўропы]], месца, дзе будучыя лідэры Эўропы маглі жыць і навучацца разам. У 1952 годзе ўступіла ў сілу [[Парыская дамова]], якая была падпісаная яшчэ ў 1951 годзе, паводле якой было створанае [[Эўрапейскае аб’яднаньне вугалю і сталі|Эўрапейскае аб’яднаньне вугалю й сталі]], што было абвешчана першым крокам у фэдэралізацыі Эўропы. Галоўнай мэтай стварэньня гэтага аб’яднаньня была ліквідацыя магчымасьці пачатку войнаў паміж дзяржавамі-чальцамі шляхам аб’яднаньня нацыянальнай [[цяжкая прамысловасьць|цяжкай прамысловасьці]] кожнай з краінаў у адну агульную<ref>[http://europa.eu/abc/symbols/9-may/decl_en.htm Declaration of 9 May 1950]. European Commission.</ref>. Сябрамі й заснавальнікамі супольнасьці сталі [[Бэльгія]], [[Францыя]], [[Нямеччына|ФРН]], [[Італія]], [[Люксэмбург]] і [[Нідэрлянды]]. У 1957 годзе шэсьць краінаў-заснавальніцаў падпісалі [[Рымскі дагавор]], што прывяло да павелічэньня раней існага супрацоўніцтва ў рамках Эўрапейскага аб’яднаньня вугалю і сталі (ЭАВС). Паводле дамовы была створана [[Эўрапейская эканамічная супольнасьць]] (ЭЭС), якая была накіравана на стварэньне мытнага зьвязу. У той жа дзень было падпісана пагадненьне аб стварэньні [[Эўрапейская супольнасьць па атамнай энэргіі|Эўрапейскай супольнасьць па атамнай энэргіі]] (Эўратам) для супрацоўніцтва ў разьвіцьці [[ядзерная энэргетыка|ядзернай энэргетыкі]]. Абодве дамовы ўступілі ў сілу ў 1958 годзе<ref>[http://europa.eu/about-eu/eu-history/1945-1959/index_en.htm A peaceful Europe – the beginnings of cooperation]. European Commission.</ref>. У 1992 годзе паводле Маастрыхсцкай дамовы 15 удзельніцаў Эўразьвязу істотна падвысілі палітычны статус свайго аб’яднаньня, пагадзіўшыся праводзіць агульную абаронную, фінансавую й эканамічную палітыку. Базавая структура Эўразьвязу ўключае ў сябе [[Эўракамісія|Эўракамісію]] (своеасаблівая Рада міністраў), эўрапейскі парлямэнт і суд. Асноўныя кіраўнічыя структуры Эўразьвязу знаходзяцца ў [[Брусэль|Брусэлі]]. У 1973 годзе да Зьвязу далучыліся [[Вялікабрытанія]], [[Данія]] й [[Ірляндыя]]. У 1981 годзе — [[Грэцыя]]. [[Грэнляндыя]], якая атрымала пэўны сувэрэнітэт ад [[Данія|Даніі]] у 1979 годзе, пакінула Эўразьвяз у 1985 годзе па правядзеньні рэфэрэндуму. У 1986 годзе да Зьвязу далучыліся [[Гішпанія]] й [[Партугалія]]. У 1995 годзе чальцамі ЭЗ сталі [[Аўстрыя]], [[Фінляндыя]], [[Швэцыя]]. 1 траўня 2004 году да Эўразьвязу далучыліся яшчэ 10 новых сябраў: [[Вугоршчына]], [[Кіпр]], [[Латвія]], [[Летува]], [[Мальта]], [[Польшча]], [[Славаччына]], [[Славенія]], [[Чэхія]] й [[Эстонія]]. Па стане на 1 студзеня 2007 году [[Румынія]] й [[Баўгарыя]] сталі сябрамі ЭЗ. У тым жа годзе, Славенія прыняла [[эўра]]<ref>[https://web.archive.org/web/20070615031714/http://europa.eu/abc/history/2000_today/index_en.htm A decade of further expansion]. Europa web portal.</ref>. У 2008 годзе на адзіную эўрапейскую валюту перайшлі Кіпр і Мальта, Славаччына — у 2009 годзе, Эстонія — 2011 годзе й Латвія — у 2014 годзе. У чэрвені 2009 году адбыліся [[Выбары ў Эўрапарлямэнт 2009 году|выбары ў Эўрапейскі парлямэнт]], што прывяло да стварэньня другога кабінэту міністраў [[Жузэ Мануэл Барозу|Жузэ Барозу]]. Да ліпеня 2009 году афіцыйную заяўку на ўступ накіравала [[Ісьляндыя]], але з тых часоў перамовы былі прыпыненыя. 1 сьнежня 2009 году была ратыфікавана [[Лісабонская дамова]], згодга зь якой трансфармацыі падвяргаліся многія аспэкты ЭЗ. У прыватнасьці, дамова зьмяніла прававую структуру ЭЗ, сыстэма з [[тры слупы Эўрапейскага Зьвязу|трох слупоў Эўрапейскага Зьвязу]] была замененая на адзіную сыстэму, згодна зь якой Зьвяз існуе як адзіны суб’ект [[міжнароднае права|міжнароднага права]]. Была створана адмысловая пасада [[Прэзыдэнт Эўрапейскай рады|прэзыдэнта Эўрапейскай рады]], першым якую заняў [[Гэрман ван Рампёй]], а таксама пашыраны паўнамоцтвы [[Вярхоўны прадстаўнік зьвязу ў пытаньнях замежных справаў і палітыкі бясьпекі|вярхоўнага прадстаўніка зьвязу ў пытаньнях замежных справаў і палітыкі бясьпекі]]. Гэтую пасаду на сёньня займае [[Кэтрын Эштан]]<ref>[http://arquivo.pt/wayback/20160515055515/http://government.zdnet.com/?p=6266 European Parliament announces new President and Foreign Affairs Minister].</ref>. У 2012 годзе Эўрапейскі Зьвяз атрымаў [[Нобэлеўская прэмія міру|Нобэлеўскую прэмію міру]] за ўнёсак у разьвіцьцё міру і замірэньня, дэмакратыі і правоў чалавека ў Эўропе<ref>[http://www.nytimes.com/2012/10/13/world/nobel-peace-prize.html?_r=0 Nobel Committee Awards Peace Prize to E.U.] New York Times</ref>. Па стане на 1 ліпеня 2013 году [[Харватыя]] стала 28-м чальцом ЭЗ<ref>[http://www.svaboda.org/content/article/25031990.html Харватыя сьвяткуе ўступ у Эўразьвяз]. Радыё Свабода</ref><ref>[http://www.bbc.co.uk/news/world-europe-22218640 Croatia: From isolation to EU membership]. BBC News.</ref>. [[Выбары ў Эўрапарлямэнт 2014 году|8-я выбары]] ў [[Эўрапейскі парлямэнт|Эўрапарлямент]], якія прайшлі ў траўні 2014 году, паказалі рост [[эўраскептыцызм]]у. Бягучыя кандыдаты на ўступленьне ў Эўразьвяз: [[Турэччына]], [[Сэрбія]] й [[Паўночная Македонія]]. З пачаткам 2010-х гадоў згуртаванасьць Эўрапейскага Зьвязу была правераная некалькімі пытаньнямі, у тым ліку пазыковым крызісам у некаторых краінах эўразоны, узмацненьнем міграцыі з Афрыкі і Азіі і выхадам Вялікабрытаніі з ЭЗ<ref>[https://www.bbc.com/news/politics/eu_referendum/results EU Referendum Result]. BBC.</ref>. У сьнежні 2013 году амэрыканскае рэйтынгавае агенцтва «[[Стандарт і Пуэр]]» ([[Нью-Ёрк]]) панізіла рэйтынг Эўразьвязу з найвышэйшага ўзроўню «ААА» да «АА+» у сувязі са зьмяншэньнем [[Крэдытаздольнасьць|крэдытаздольнасьці]] 28 дзяржаваў-удзельніц ЭЗ і аслабленьнем гаспадарчых узаемасувязяў між імі<ref>{{Артыкул|аўтар=|загаловак=«Стандарт і Пуэр» пазбавіла ЭЗ найвышэйшага крыдэтнага рэйтынгу|спасылка=|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=21 сьнежня 2013|нумар=[https://zviazda.by/be/number/gazeta-pdf-241-27606-ot-21122013 241 (27606)]|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/pdf/2013/12/1387610878_1.pdf 1]|issn=1990-763x}}</ref>. У 2016 годзе ў Вялікабрытаніі адбыўся рэфэрэндум аб ейным чалецтве ў Эўрапейскім Зьвязе, на якім 51,9% удзельнікаў прагаласавалі за выхад краіны са зьвязу. Вялікабрытанія афіцыйна паведаміла Эўрапейскую раду аб сваім рашэньні пакінуць зьвязу 29 сакавіка 2017 году, распачаўшы фармальную працэдуру выхаду. Аднак, выхад адбыўся толькі 31 студзеня 2020 году, хаця большасьць абласьцей заканадаўства ЭЗ па-ранейшаму будуць прымяняцца да Вялікабрытаніі на працягу пераходнага пэрыяду, які скончыцца не раней за канец 2020 году<ref>[https://www.nytimes.com/2020/01/31/world/europe/brexit-britain-leaves-EU.html At the Stroke of Brexit, Britain Steps, Guardedly, Into a New Dawn]. The New York Times.</ref>. == Палітыка == {{Асноўны артыкул|Эўрапейскі парлямэнт}} [[File:Belgique - Bruxelles - Schuman - Berlaymont - 01.jpg|thumb|Эўрапейская камісія]] Эўрапейскі зьвяз мае сем асноўных установаў, як то [[Эўрапейскі парлямэнт]], [[Рада Эўрапейскага зьвязу]], [[Эўрапейская камісія]], [[Эўрапейская рада]], [[Эўрапейскі цэнтральны банк]], [[Суд Эўрапейскага зьвязу]] і [[Эўрапейская падліковая палата]]. Заканадаўчае права зь іх маюць Эўрапейскі парлямэнт, які непасрэдна абіраецца дзяржавамі Эўрапейскага зьвязу, і Рада Эўрапейскага зьвязу, у якую ўваходзяць міністры ўрадаў усіх чальцоў зьвязу. Выканаўчыя функцыі ўскладзены на Эўрапейскую камісію і ў абмежаваным аб’ёме на Эўрапейскую раду (ня блытаць з вышэйзгаданай Радай Эўрапейскага зьвязу). Грашова-крэдытная палітыка ў [[эўразона|эўразоне]] рэгулюецца Эўрапейскі цэнтральным банкам. Тлумачэньне і прымяненьне права ЭЗ забясьпечваецца Судом Эўрапейскага зьвязу. Бюджэт ЭЗ старанна правяраецца падліковай палатай, якая таксама называецца Эўрапейскім судом аўдытараў. Існуюць таксама шэраг дапаможных органаў, якія кансультуюць ЭЗ або працуюць у пэўнай вобласьці. === Дзяржавы-чальцы === {{Асноўны артыкул|Сьпіс краінаў Эўрапейскага Зьвязу}} Праз пасьлядоўнае павелічэньне Эўрапейскі зьвяз вырас з шасьці краінаў-заснавальнікаў ([[Бэльгія]], [[Францыя]], [[Нямеччына|Заходняя Нямеччына]], [[Італія]], [[Люксэмбург]] і [[Нідэрлянды]]) да цяперашніх 28 краінаў. Дзяржавы, якія маюць далучыцца да Зьвязу і стаць удзельнікам устаноўчых дамоваў, атрымліваюць некаторыя прывілеі і абавязацельствы сяброўства ў ЭЗ. Гэта цягне за сабой частковае дэлегаваньне сувэрэнітэту інстытутаў у абмен на прадстаўніцтва ў гэтых установах. Гэтая практыка, часьцяком згадваецца як «аб’яднаньне сувэрэнітэтаў»<ref>[http://www.answers.com/topic/pooled-sovereignty Answers – The Most Trusted Place for Answering Life's Questions]. Answers.com</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20090601191547/http://europa.eu/institutions/index_en.htm EU institutions and other bodies]. Europa.</ref>. Для таго, каб стаць сябрам, краіна павінна адпавядаць [[Капэнгагенскія крытэры|Капэнгагенскім крытэрам]], вызначаным на нарадзе 1993 году Эўрапейскай радай у [[Капэнгаген]]е. Такія краіны павінны мець стабільную дэмакратыю, паважаць [[правы чалавека]] і вяршэнства закону, дзе функцыянуе [[рынкавая эканоміка]]. Таксама краіна павінна прыняцт абавязацельства сяброўства, у тым ліку заканадаўства ЭЗ. Ацэнка выкананьня краіны крытэраў зьяўляецца адказнасьцю Эўрапейскай рады<ref>[https://web.archive.org/web/20070705172736/http://europa.eu/scadplus/glossary/accession_criteria_copenhague_en.htm Accession criteria (Copenhagen criteria)]. Europa web portal</ref>. [[Лісабонская дамова]], між тым, зараз утрымлівае пункт у адпаведнасьці з артыкулам 50, які прадугледжвае выхад краіны-чаьца з ЭЗ. На сёньня маюцца чатыры краіны, якія складаюць [[Эўрапейская асацыяцыя вольнага гандлю|Эўрапейскую асацыяцыю вольнага гандлю]] (ЕАСГ), якія не зьяўляюцца чальцамі ЭЗ, але часткова прынялі правілы ЭЗ: [[Ісьляндыя]], [[Ліхтэнштайн]] і [[Нарвэгія]], якія зьяўляюцца часткай адзінага рынку ў рамках [[Эўрапейская эканамічная зона|Эўрапейскай эканамічнай зоны]], і [[Швайцарыя]], якая мае аналягічныя сувязі праз двухбаковыя дамовы<ref>[http://eeas.europa.eu/switzerland/index_en.htm The EU's relations with Switzerland]. Europa web portal</ref>. Адносіны малых эўрапейскіх краінаў, то бок [[Андора|Андоры]], [[Манака]], [[Сан-Марына]] і [[Ватыкан]]у, ўключаюць выкарыстаньне імі эўра і сувязі ў іншых галінах супрацоўніцтва<ref>[http://ec.europa.eu/economy_finance/euro/world/outside_euro_area/index_en.htm Use of the euro in the world]. Europa web portal</ref>. <imagemap>File:Member States of the European Union (polar stereographic projection).svg|lang=be-tarask|650px|center|Map showing the member states of the European Union (clickable) poly 261 28 273 39 279 59 284 61 286 66 271 97 275 105 275 116 284 122 308 111 320 83 308 75 310 71 302 60 305 54 297 46 298 36 290 32 291 16 282 16 277 22 280 28 275 33 270 32 264 26 [[Фінляндыя]] poly 260 29 259 38 252 37 252 42 248 41 244 54 238 64 238 72 235 77 237 83 226 83 223 100 227 106 230 111 227 115 229 121 223 127 220 141 229 160 227 163 231 173 238 171 238 168 242 164 250 164 254 135 261 130 262 117 252 115 257 93 270 83 271 66 279 59 273 39 [[Швэцыя]] poly 312 142 307 131 311 123 294 123 279 132 280 142 290 137 295 138 304 141 [[Эстонія]] poly 310 164 319 155 318 148 313 142 295 140 298 153 288 149 282 142 277 161 295 158 [[Латвія]] poly 288 180 295 184 301 184 309 178 307 170 312 168 308 162 294 157 279 161 279 174 289 174 [[Летува]] poly 300 198 294 182 290 180 270 183 265 184 264 179 250 182 248 186 238 190 238 197 234 199 239 203 241 223 249 225 251 229 255 226 261 230 265 232 268 235 270 237 273 235 276 240 281 237 283 237 289 236 296 242 297 239 297 234 301 223 305 222 304 217 301 214 296 201 [[Польшча]] poly 254 250 257 245 261 244 269 236 272 235 276 240 279 238 289 235 297 243 274 250 269 253 269 257 259 254 [[Славаччына]] poly 299 251 291 245 270 252 269 257 258 252 249 268 254 271 260 279 268 278 275 274 290 272 294 258 [[Вугоршчына]] poly 355 291 354 280 361 274 355 269 349 272 346 270 343 259 332 248 330 243 328 242 324 247 314 250 312 248 301 250 294 255 292 265 288 271 282 274 288 281 293 284 293 288 296 290 302 287 301 291 308 294 308 297 317 297 322 297 329 295 339 287 347 288 [[Румынія]] poly 309 327 312 322 309 318 305 316 305 310 308 305 302 298 304 294 309 295 310 298 328 297 340 287 354 291 350 297 352 301 348 304 355 309 348 314 347 311 340 316 339 317 339 321 329 324 323 321 316 325 [[Баўгарыя]] poly 308 383 305 376 306 374 293 368 294 359 289 351 289 344 294 339 295 333 301 332 304 328 310 326 317 326 322 322 329 325 340 321 340 316 342 319 340 328 328 329 320 331 325 335 339 340 336 342 348 344 350 348 347 358 344 353 348 352 349 348 343 347 345 344 334 341 335 338 328 335 317 341 313 337 311 342 320 350 332 359 339 365 358 359 340 377 331 380 335 376 337 378 342 373 340 370 345 372 353 362 337 366 328 363 327 367 320 367 326 372 319 374 320 382 334 393 355 393 372 372 372 378 368 383 368 377 364 384 365 390 361 387 355 396 340 400 339 395 329 397 329 393 332 392 320 380 314 384 311 378 [[Грэцыя]] poly 419 384 415 381 421 378 421 373 428 371 435 365 430 374 434 376 424 383 [[Кіпр]] poly 236 248 224 238 221 231 225 227 236 221 240 220 249 225 254 226 260 231 266 230 267 236 261 243 249 245 244 243 [[Чэхія]] poly 198 263 201 257 204 260 207 258 213 260 224 255 233 248 238 248 241 244 245 244 248 246 255 246 253 250 256 254 250 265 249 268 238 272 229 271 220 268 218 263 210 264 208 266 [[Аўстрыя]] poly 249 267 253 273 242 279 244 284 236 282 230 281 227 277 229 271 238 272 [[Славенія]] poly 179 298 180 293 174 292 176 287 173 283 178 282 178 278 176 275 181 274 185 273 189 269 189 273 195 273 197 269 199 272 204 269 207 267 210 265 218 263 220 269 230 271 226 281 219 283 222 289 219 290 220 297 231 304 236 319 247 323 253 325 250 327 274 341 273 349 269 341 260 341 257 348 262 355 261 358 257 360 257 364 251 371 248 369 244 377 244 378 244 386 237 386 237 383 230 381 222 375 219 376 219 370 226 368 238 370 245 367 250 365 253 358 248 346 246 347 241 342 241 341 237 340 234 336 230 332 224 331 184 357 181 355 183 343 182 333 185 333 190 329 193 330 196 339 194 340 193 352 224 331 211 317 209 317 203 309 204 308 202 298 190 292 184 297 [[Італія]] rect 224 394 251 405 [[Мальта]] poly 14 333 21 334 24 337 27 339 29 333 36 329 33 325 40 319 39 311 43 312 49 298 57 295 54 292 55 289 43 284 42 281 39 280 36 291 36 292 19 313 24 314 20 317 23 318 19 324 19 327 [[Партугалія]] poly 41 358 38 355 35 355 37 345 32 338 28 338 29 333 37 329 33 326 39 319 39 311 42 312 49 300 56 295 55 292 54 290 43 283 39 280 42 270 39 269 45 266 50 268 51 264 58 266 69 274 71 272 80 279 89 280 95 283 99 287 102 287 114 299 119 301 120 298 124 301 124 304 127 305 135 308 140 309 140 314 145 339 140 337 133 343 126 339 116 349 113 342 120 345 128 337 132 335 136 338 143 335 139 312 136 316 131 317 128 317 114 320 116 322 104 331 100 338 106 345 98 346 92 353 92 356 85 354 76 361 73 357 71 361 66 357 53 354 53 357 46 355 [[Гішпанія]] poly 100 286 111 297 118 300 119 298 126 302 128 302 128 305 139 307 140 301 144 298 152 296 155 300 157 298 165 304 169 305 189 328 195 318 195 306 192 312 188 311 187 327 170 305 178 298 180 294 173 292 176 288 174 284 179 281 176 276 179 272 175 266 170 267 175 262 180 258 178 255 182 256 186 244 190 240 178 234 173 232 169 227 169 225 165 225 162 220 157 216 155 212 151 212 147 218 142 222 137 221 137 224 133 223 125 220 121 218 124 225 121 230 113 227 111 223 107 224 101 223 97 223 97 232 109 241 111 251 115 258 107 284 [[Францыя]] poly 202 178 209 178 211 181 218 182 216 185 218 187 231 181 235 184 231 187 238 189 238 197 235 201 238 203 240 222 236 220 234 224 223 228 221 230 224 238 232 247 224 255 217 258 211 259 207 257 203 261 199 256 189 255 183 256 185 244 190 241 181 235 178 224 181 214 180 207 185 201 190 195 192 187 197 187 199 189 202 186 [[Нямеччына]] poly 177 225 174 229 172 235 180 237 180 229 [[Люксэмбург]] poly 155 210 157 220 166 225 175 232 173 226 178 225 177 215 171 210 164 212 160 209 [[Бэльгія]] poly 191 188 178 189 162 209 167 209 171 207 170 210 179 215 180 207 188 204 184 200 188 198 [[Нідэрлянды]] poly 201 177 209 177 222 181 228 176 227 159 219 170 221 177 216 175 214 163 218 158 215 143 202 157 [[Данія]] poly 96 205 102 206 108 204 111 207 114 204 120 205 123 208 134 209 137 208 141 210 150 205 146 204 154 197 156 191 151 188 145 188 149 183 142 163 142 156 139 149 134 147 141 145 149 132 136 130 144 123 157 113 163 103 157 107 158 113 147 121 143 117 140 119 133 119 124 130 123 124 128 118 122 118 115 129 123 124 121 132 115 149 105 146 105 149 100 156 103 157 109 164 118 160 113 150 118 145 119 152 124 150 119 156 124 159 132 158 128 164 127 173 118 173 114 181 119 179 117 183 113 187 107 187 108 190 113 192 118 196 123 197 118 198 113 197 109 199 [[Вялікабрытанія]] poly 102 181 92 179 82 181 79 179 75 173 78 168 89 162 84 159 89 151 98 154 100 153 97 150 104 146 109 147 100 156 108 166 106 174 103 177 [[Ірляндыя]] desc bottom-left </imagemap> == Замежныя стасункі == [[Файл:(Josep Borrell) Hearing of Josep Borrell, High Representative Vice President-designate, A stronger Europe in the World (48859228793) (cropped).jpg|міні|зьлева|250пкс|Дзейны вярхоўны прадстаўнік Эўразьвязу па пытаньнях агульнай палітыкі і бясьпекі [[Жузэп Барэль]].]] Зьнешняя палітыка супрацоўніцтва паміж чальцамі адносіцца да часу стварэньня супольнасьці ў 1957 годзе, калі дзяржавы-чальцы выступалі адзіным блёкам у міжнародных гандлёвых перамовах у рамках агульнай гандлёвай палітыкі<ref>[http://ec.europa.eu/archives/igc2000/geninfo/fact-sheets/fact-sheet6/index_en.htm Qualified-Majority Voting: Common commercial policy]. Europa web portal.</ref>. Крокі да больш шырокамаштабнай каардынацыі ў зьнешніх адносінах пачаліся ў 1970 годзе са стварэньнем [[эўрапейскае палітычнае супрацоўніцтва|эўрапейскага палітычнага супрацоўніцтва]], які прывёў да выкарыстаньня неафіцыйнага працэсу кансультацыяў паміж дзяржавамі-чальцамі з мэтай фармаваньня агульнай зьнешняй палітыкі. Аднак, гэтае супрацоўніцтва набыла афіцыйны статус толькі ў 1987 годзе, што было дасягнута шляхам прыняцьця [[адзіны эўрапейскі акт|адзінага эўрапейскага акту]]. Эўрапейскае палітычнае супрацоўніцтва было пераназвана ў [[агульная зьнешняя палітыка і палітыка бясьпекі|агульную зьнешнюю палітыку і палітыку бясьпекі]] паводле [[Маастрыская дамова|Маастрыскай дамовы]]<ref>[https://web.archive.org/web/20070708111806/http://europa.eu/scadplus/glossary/european_political_cooperation_en.htm European political co-operation (EPC)]. Europa Glossary.</ref>. Мэтамі агульнай зьнешняй палітыцы і палітыцы бясьпекі зьяўляюцца прасоўваньне як уласных інтарэсаў зьвязу, гэтак і інтарэсы [[міжнародная супольнасьць|міжнароднай супольнасьці]] ў цэлым, уключаючы разьвіцьцё міжнароднага супрацоўніцтва, павагі да [[правы чалавека|правоў чалавека]], [[дэмакратыя|дэмакратыі]] і [[вяршэнства права]]. Гэтая палітыка патрабуе аднагалоснасьці сярод дзяржаваў-чальцоў на адпаведную палітыку, каб прытрымлівацца якой-небудзь канкрэтнай праблемы. Адсутнасьці аднагалоснасьці і іншыя супярэчнасьці часам прыводзяць да рознагалосьсяў, якія, да прыкладу, мелі месца падчас [[Ірацкая вайна|вайны ў Іраку]]<ref>[http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/europe/2697667.stm Divided EU agrees Iraq statement]. BBC News</ref>. Каардынатарам і прадстаўніком агульнай зьнешняй палітыцы і палітыцы бясьпекі зьяўляецца [[вярхоўны прадстаўнік Эўразьвязу па пытаньнях агульнай палітыкі і бясьпекі]], які выступае ад імя ЭЗ па пытаньнях зьнешняй палітыкі і абароны, і ставіць перад сабой задачу фармуляваньня пазыцыяў, выказаных дзяржавамі-чальцамі ў гэтых галінах палітыкі. Вярхоўны прадстаўнік узначальвае [[эўрапейская служба зьнешніх справаў|эўрапейскую службу зьнешніх справаў]], унікальны ворган ЭЗ<ref>[http://euobserver.com/9/28878 EU states envisage new foreign policy giant]. EU Observer</ref>, які быў сфармаваны 1 сьнежня 2010 году з нагоды першай гадавіны ўступленьня ў сілу [[Лісабонская дамова|Лісабонскай дамовы]]. Гэты ворган служыць у якасьці міністэрства замежных справаў і дыпляматычнага корпусу Эўрапейскага зьвязу<ref>[http://eeas.europa.eu/background/index_en.htm European External Action Service]. Europa web portal</ref>. Акрамя гэтага міжнародны ўплыў ЭЗ таксама мае месца праз [[пашырэньне Эўрапейскага зьвязу|палітыку пашырэньня]]. Адчувальныя перавагі стаць чальцом зьвязу стымулюе краіны да палітычных і эканамічных рэформаў, якія жадаюць выканаць крытэры ўступу ў ЭЗ. Такі ўплыў на ўнутраныя справы іншых краінаў, як правіла, называюць палітыкай «мяккай сілы», у адрозьненьне ад ваеннай «цьвёрдай сілы»<ref>[https://web.archive.org/web/20070609135542/http://www.cer.org.uk/articles/bildt_ft_1june05.html Europe must keep its 'soft power']. Financial Times on Centre for European Reform</ref>. === Гуманітарная дапамога === Дэпартамэнт гуманітарнай дапамогі і грамадзянскай абароны пры Эўрапейскай камісіі аказвае гуманітарную дапамогу для разьвіваных краінаў. У 2012 годзе бюджэт гэтага дэпартамэнту склаў 874 млн эўра. 51% ад бюджэту пайшлі ў Афрыку і 20% у Азію, Лацінскаю Амэрыку, краіны Карыбскага басэйну і Ціхага акіяну, і 20% у краіны Блізкага Ўсходу і Міжземнамор’я<ref>[https://web.archive.org/web/20130718150202/http://ec.europa.eu/echo/funding/finances_en.htm ECHO's finances]. European Commission</ref>. == Эканоміка == [[Файл:European Central Bank - building under construction - Frankfurt - Germany - 13.jpg|значак|Штаб-кватэра Эўрапейскага цэнтрабанку ў [[Франкфурт-на-Майне|Франкфурце-на-Майне]]]] Фінансавую палітыку рэгулюе [[Эўрапейскі цэнтральны банк]]. Найважнейшыя рашэньні прымаюцца на самітах кіраўнікоў дзяржаваў-удзельніц зьвязу. ЭЗ мае адзіны рынак на тэрыторыі ўсіх сваіх чальцоў. 19 дзяржаваў зь ліку зьвязу далучыліся таксама да валютнага зьвязу, вядомай як [[эўразона]], дзе выкарыстоўваецца [[эўра]] ў якасьці адзінай валюты. У 2012 годзе ЭЗ меў сукупнага СУП у 16 трлн даляраў, маючы 20% дзель ад сусьветнага валавога ўнутранага прадукта з пункту гледжаньня [[парытэт пакупніцкай здольнасьці|парытэту пакупніцкай здольнасьці]]<ref>[http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2013/02/weodata/weorept.aspx?pr.x=39&pr.y=13&sy=2013&ey=2013&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=998&s=NGDPD%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=1&a=1 World Economic Outlook Database, October 2013 Edition]. International Monetary Fund.</ref>. Са сьпісу 500 найбуйнейшых карпарацыяў паводле велічыні прыбытку 161 зь іх мае свае штаб-кватэры ў ЭЗ<ref>[http://money.cnn.com/magazines/fortune/global500/2010/countries/Australia.html Global 500 2010: Countries – Australia]. Fortune.</ref>. У 2007 годзе ўзровень [[беспрацоўе|беспрацоўя]] ў ЭЗ складаў 7%<ref name="unempl">[https://web.archive.org/web/20140811162437/http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_PUBLIC/3-01102012-AP/EN/3-01102012-AP-EN.PDF Euro area and EU 27 unemployment up to 11.4% and 10.5%]. Europa web portal.</ref>, у той час як [[інвэстыцыі]] складалі 21,4% СУП, інфляцыя была на ўзроўні 2,2%, а сальда рахунку бягучых апэрацыяў мела паказчык -0,9% СУП, што значыць невялікая перавага імпарту перад экспартам. У 2012 годзе ўзровень беспрацоўя ўжо складаў 11,4%<ref name="unempl"/>. Існуе значная розьніца ў СУП на душу насельніцтва ў межах асобных дзяржаваў ЭЗ. Гэты паказчык вагаецца паміж 11 300 і 69 800 эўра<ref name="europa">[http://europa.eu/rapid/pressReleasesAction.do?reference=IP/04/915&format=HTML&aged=1&language=EN&guiLanguage=en Sugar: Commission proposes more market-, consumer- and trade-friendly regime]. Europa.</ref>. Розьніца паміж самым заможным і самым бедным рэгіёнамі вагалася, у 2009 годзе, з 27% ад сярэдняга для Эўрапейскага Зьвязу ў [[Паўночна-заходні рэгіён (Баўгарыя)|Паўночна-заходнім рэгіёне Баўгарыі]] да 332% ад сярэдняга ў [[Лёндан]]е ў [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]]. Акрамя Лёндану высокі паказчык СУП на душу насельніцтва маюць [[Люксэмбург (горад)|Люксэмбург]] (62 500 эўра) і [[Брусэль]] (52 500 эўра), у той час як найбольш беднымі рэгіёнамі зьяўляюцца Паўночна-заходні (6 400 эўра), [[Паўночна-ўсходні рэгіён (Румынія)|Паўночна-ўсходні]] (6 900 эўра), [[Паўночна-цэнтральны рэгіён (Баўгарыя)|Паўночна-цэнтральны]] (6 900 эўра) і [[Паўднёва-цэнтральны рэгіён (Баўгарыя)|Паўднёва-цэнтральны]] (7 200 эўра)<ref name="europa"/>. === Валютны зьвяз === {{Асноўны артыкул|Эўра|Эўразона}} Стварэньне адзінай эўрапейскай валюты стала афіцыйнай мэтай Эўрапейскай эканамічнай супольнасьці ў 1969 годзе. Аднак, толькі пасьля складаньня [[Маастрыхцкая дамова|Маастрыхцкай дамовы]] ў 1993 годзе дзяржавы-чальцы былі юрыдычна абавязаныя зладзіць валютны зьвяз не пазьней за 1 студзеня 1999 году. У гэты дзень [[эўра]] быў прадстаўлены сусьветнаму фінансаваму рынку ў якасьці разьліковай валюты 11 з 15 на той момант краінаў-чальцоў зьвязу. 1 студзеня 2002 году былі ўведзеныя ў наяўны зварот банкноты й манэты ў 12 краінах ЭЗ, якія склалі, такім чынам, гэтак званую [[Эўразона|Эўразону]]. На сёньня Эўразона ўлучае ў сабе 19 краінаў, апошняй зь якіх зьяўляецца [[Летува]], якая перайшла да ўжытку эўра 1 студзеня 2015 году. == Крыніцы == {{Крыніцы|1=2}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://europa.eu Афіцыйны сайт Эўразьвязу] * [http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained Эўрастат] * [http://european-council.europa.eu/home-page.aspx?lang=en Сайт Эўрапейскай рады]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * [http://www.ec.europa.eu/index_en.htm Сайт Эўрапейскай камісіі] * [https://web.archive.org/web/20080728172056/http://www.europarl.europa.eu/news/public/default_en.htm Сайт Эўрапейскага парлямэнту] * [http://www.ecb.europa.eu/home/html/index.en.html Сайт Эўрапейскага цэнтрабанку] * [https://web.archive.org/web/20140310052025/http://eeas.europa.eu/delegations/belarus/index_be.htm Прадстаўніцтва Эўрапейскага Зьвязу ў Беларусі] {{Краіны Эўразьвязу}} {{Краіны праграмы Ўсходняга Партнэрства}} {{Вайна з тэрарызмам}} [[Катэгорыя:Эўрапейскі Зьвяз| ]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] bu9bmp6ig6lwqf3328j31bt7ws6vm82 Алесь Разанаў 0 1405 2330446 2288775 2022-07-30T13:16:11Z LA.Gloom1nati 75415 wikitext text/x-wiki {{Пісьменьнік |Імя = Алесь Разанаў |Арыгінал імя = Алесь Сьцяпанавіч Разанаў |Памер = 250px |Апісаньне = Алесь Разанаў выступае ў Менску, сьнежань 2011 г. |Імя пры нараджэньні = |Псэўданімы = |Гады актыўнасьці = 1961—2021 |Напрамак = |Жанр = [[паэзія]] |Мова2 = |Дэбют = 1961 год |Значныя творы = |Подпіс = |Апісаньне подпісу = |ВікіКрыніца = |Палічка = http://www.knihi.com/Ales_Razanau/ |Сайт = }} '''Але́сь Раза́наў''' (5 сьнежня 1947 — 26 жніўня 2021<ref>{{Спасылка|загаловак = Памёр паэт Алесь Разанаў|url = https://nashaniva.com/?c=ar&i=277056|назва праекту = [[Наша Ніва]]|дата публікацыі = 26 жніўня 2021|дата доступу = 26 жніўня 2021}}</ref>) — беларускі паэт і перакладчык. Двойчы ляўрэат прэміі «Залаты апостраф» (2012, 2017). [[Міжнародная адзнака імя Давіда Бурлюка]]<ref>{{Спасылка|url=http://antipodes.org.au/fr_IAZ.html|загаловак=Фестиваль Антиподы - Международная Академия Зауми|мова=ru|дата=31 студзеня 2022}}</ref>. == Біяграфія == Нарадзіўся ў сям’і службоўцаў у вёсцы Сялец [[Бярозаўскі раён|Бярозаўскага раёну]] [[Берасьцейская вобласьць|Берасьцейскай вобласьці]]. Бацька — Сьцяпан Разанаў, паходзіць з Тамбоўскай вобласьці, прыехаў з геадэзічнай экспэдыцыяй да вайны ў Беларусь, дзе й застаўся. У 1966 годзе Алесь Разанаў скончыў Сялецкую сярэднюю школу. У тым жа годзе паступіў на [[Філялягічны факультэт БДУ|філялягічны факультэт Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэту]], паралельна працаваў ліцейшчыкам на Менскім заводзе ацяпляльнага абсталяваньня. У кастрычніку 1968 студэнты БДУ (сярод лідэраў студэнцкае групы былі Разанаў і [[Віктар Ярац]]) зьвярнуліся ў ЦК КПБ з патрабаваньнем вярнуць навучаньне на беларускай мове. Мясцовыя лідэры камуністычнае партыі праводзілі курс на татальную русіфікацыю беларускага грамадзтва; беларуская мова разглядалася як непатрэбная й любы выступ у ейную абарону расцэньваўся як нацыяналістычны выклік. Вось чаму справе студэнтаў-філёлягаў быў дадзены ход. На іх было павешана таўро нацыяналістаў, што само па сабе было страшным словам-праклёнам па тых часах. Але кіраўніцтва ЦК КПБ баялася грамадзкага рэзанансу, таму справе рашылі не надаваць палітычную афарбоўку — Разанава й Яраца папросту выключылі з унівэрсытэту. Дзякуючы падтрымцы [[Максім Танк|Максіма Танка]], [[Уладзімер Калесьнік|Уладзімера Калесьніка]], які на той час займаў пасаду загадчыка катэдры беларускае мовы й літаратуры ў Берасьцейскім пэдагагагічным інстытуце, ды рэктара БПІ [[Сяргей Гусак|Сяргея Гусака]], Разанаву пашчасьціла працягнуць вучобу на філялягічным факультэце Берасьцейскага пэдагагічнага інстытуту, які ён скончыў у 1970 годзе. У 1970—1971 гадах працаваў настаўнікам беларускае мовы й літаратуры ў Кругельскай сярэдняй школе Камянецкага раёну, дзе разам з вучнямі заснаваў літаратурны гурток. З 1972 году на прафэсійнай літаратурнай працы. Працаваў у «[[Літаратура і мастацтва|ЛіМ]]е» і «[[Родная прырода|Роднай прыродзе]]» (1972—1974), выдавецтве «[[Мастацкая літаратура]]» (1974—1986), часопісе «[[Крыніца (часопіс)|Крыніца]]» (1994—1999). Віцэ-прэзыдэнт [[Беларускі ПЭН-цэнтар|Беларускага ПЭН-цэнтру]] (з 1989). У 2001 годзе жыў у [[Гановэр|Гановэры]] (Нямеччына), у 2003 годзе — у Грацы (Аўстрыя)<ref name="literaturfestival"/>. Пасьля жыў у Беларусі. Ягоныя творы перакладаліся на [[Ангельская мова|анґельскую мову]] амэрыканскай пісьменьніцай Джасьцін Ралей з [[Паўночная Караліна|Паўночнай Караліны]]<ref>{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 6 сакавіка 2012 | url = http://www.telegraf.by/by/home/showprint?newstaguri=amerikanskaya-pisatelnica-belorusskii-yazik-samii-krasivii-v-mire| загаловак = Амэрыканская пісьменьніца: беларуская мова самая прыгожая ў сьвеце| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Telegraf.by]]| дата = 7 сакавіка 2012 | мова = | камэнтар = }}</ref>. == Творчасьць == Зборнікі паэзіі: * «''Адраджэньне''» (1970) (першапачатковы назоў — «''Адрачэньне''») * «''Назаўжды''» (1974) * «''Каардынаты быцьця''» (1976) * «''Шлях — 360''» (1981) * «''Вастрыё стралы''» (1988, [[Літаратурная прэмія імя Янкі Купалы]]) * «''У горадзе валадарыць Рагвалод''» (1992) * «''Паляванне ў райскай даліне''» (1994, прэмія «Гліняны Вялес») * «''Гліна. Камень. Жалеза''» (2000) * «''Wortdichte''» (2003) ([[нямецкая мова|па-нямецку]], [[прэмія Гердэра]]<ref name="literaturfestival">{{Спасылка|url=https://www.literaturfestival.com/autoren/autoren-2007/ales-rasanau|загаловак=Ales Rasanau — internationales literaturfestival Berlin|мова=de|дата=31 студзеня 2022}}</ref>) * «''Кніга ўзнаўленняў''» (2005) * «''Лясная дарога: версэты''» (2005) * «''Каб мелі шчасце ўваскрасаць і лётаць: паэмы''» (2006) * «''Der Zweig zeigt dem Baum wohin er wachsen soll: gedichte''» (2006) * «''Дождж: возера ў акупунктуры: пункціры''» (2007) * «''Пчала пачала паломнічаць: вершаказы''» (2009) * «''Сума немагчымасцяў: зномы''» (2009) * «''Воплескі даланёю адною: пункціры''» (2010) * «''З апокрыфа ў канон: гутаркі, выступленні, нататкі''» (2010) * «''З Вяліміра Хлебнікава''» (2011, тэкст паралельна на беларускай і расейскай мовах) * «''І потым нанава пачаць: квантэмы, злёсы, вершы''» (2011) * «''Der Mond denkt, die Sonne sinnt: wortdichte''» (2011) * «''Падарунак хроснай маці''» (2013) * «''На гэтай зямлі = Auf dieser Erde: версэты''» (2015) * «''Галасы тое, што ёсць, шукаюць: пункціры''» (2016) * «''Францыск Скарына. Маем найбольшае самі: кніга перастварэнняў Алеся Разанава''» (2017) * «''Такая і гэтакі: талакуе з маланкай дождж: пункціры''» (2018) * «''Маланка жне, гром малоціць: вершаказы''» (2020) Рабіў пераклады зь [[летувіская мова|летувіскае]], [[баўгарская мова|баўгарскае]], [[сэрбскахарвацкая мова|сэрбскахарвацкае]], [[ангельская мова|анґельскае]] ды іншых моваў. Сярод іх пераклад п’есы [[Ўільям Шэксьпір|Ўільяма Шэксьпіра]] «''Сон у Іванаву ноч''». Пераклаў на беларускую мову [[хоку]] [[Мацуо Басё]]<ref>[http://prajdzisvet.org/authors/206-razanau-alies.html Алесь Разанаў. Біяграфія]</ref>. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == * {{Артыкул|аўтар=Івашчанка, А.|загаловак=Справа Разанава: як у 1968-м трое мінскіх студэнтаў кінулі выклік сістэме|выданьне=Наша гісторыя|нумар=5|год=2018|старонкі=36-39|ISSN=2617-2305}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://slounik.org/81282.html Біяграфія на Slounik.org] * [http://slounik.org/153703.html Дэмакратычная апазыцыя Беларусі (1956—1991). Даведнік], [[slounik.org]] === Тэксты === * {{Спасылка|копія=https://web.archive.org/web/20080206164159/http://knihi.com/frahmenty/5razanaw.htm|загаловак=Слова пра спадчыну|дата копіі=6 лютага 2008|url=http://knihi.com/frahmenty/5razanaw.htm}} * [http://vershy.ru/category/ales-razanaў Вершы на Вершах.ru] {{Прэмія Гліняны Вялес}} {{Накід:Пісьменьнік}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Разанаў, Алесь}} [[Катэгорыя:Беларускія літаратары]] [[Катэгорыя:Беларускія перакладчыкі]] [[Катэгорыя:Ляўрэаты прэміі «Гліняны Вялес»]] [[Катэгорыя:Выпускнікі Берасьцейскага дзяржаўнага ўнівэрсытэту]] [[Катэгорыя:Ляўрэаты прэміі імя Натальлі Арсеньневай]] 7zmxht60d3tr63960s43yc4go8nzroq 2330447 2330446 2022-07-30T13:16:48Z LA.Gloom1nati 75415 wikitext text/x-wiki {{Пісьменьнік |Імя = Алесь Разанаў |Арыгінал імя = Алесь Сьцяпанавіч Разанаў |Памер = 250px |Апісаньне = Алесь Разанаў выступае ў Менску, сьнежань 2011 г. |Імя пры нараджэньні = |Псэўданімы = |Гады актыўнасьці = 1961—2021 |Напрамак = |Жанр = [[паэзія]] |Мова2 = |Дэбют = 1961 год |Значныя творы = |Подпіс = |Апісаньне подпісу = |ВікіКрыніца = |Палічка = http://www.knihi.com/Ales_Razanau/ |Сайт = }} '''Але́сь Раза́наў''' (5 сьнежня 1947 — 26 жніўня 2021<ref>{{Спасылка|загаловак = Памёр паэт Алесь Разанаў|url = https://nashaniva.com/?c=ar&i=277056|назва праекту = [[Наша Ніва]]|дата публікацыі = 26 жніўня 2021|дата доступу = 26 жніўня 2021}}</ref>) — беларускі паэт і перакладнік. Двойчы ляўрэат прэміі «Залаты апостраф» (2012, 2017). [[Міжнародная адзнака імя Давіда Бурлюка]]<ref>{{Спасылка|url=http://antipodes.org.au/fr_IAZ.html|загаловак=Фестиваль Антиподы - Международная Академия Зауми|мова=ru|дата=31 студзеня 2022}}</ref>. == Біяграфія == Нарадзіўся ў сям’і службоўцаў у вёсцы Сялец [[Бярозаўскі раён|Бярозаўскага раёну]] [[Берасьцейская вобласьць|Берасьцейскай вобласьці]]. Бацька — Сьцяпан Разанаў, паходзіць з Тамбоўскай вобласьці, прыехаў з геадэзічнай экспэдыцыяй да вайны ў Беларусь, дзе й застаўся. У 1966 годзе Алесь Разанаў скончыў Сялецкую сярэднюю школу. У тым жа годзе паступіў на [[Філялягічны факультэт БДУ|філялягічны факультэт Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэту]], паралельна працаваў ліцейшчыкам на Менскім заводзе ацяпляльнага абсталяваньня. У кастрычніку 1968 студэнты БДУ (сярод лідэраў студэнцкае групы былі Разанаў і [[Віктар Ярац]]) зьвярнуліся ў ЦК КПБ з патрабаваньнем вярнуць навучаньне на беларускай мове. Мясцовыя лідэры камуністычнае партыі праводзілі курс на татальную русіфікацыю беларускага грамадзтва; беларуская мова разглядалася як непатрэбная й любы выступ у ейную абарону расцэньваўся як нацыяналістычны выклік. Вось чаму справе студэнтаў-філёлягаў быў дадзены ход. На іх было павешана таўро нацыяналістаў, што само па сабе было страшным словам-праклёнам па тых часах. Але кіраўніцтва ЦК КПБ баялася грамадзкага рэзанансу, таму справе рашылі не надаваць палітычную афарбоўку — Разанава й Яраца папросту выключылі з унівэрсытэту. Дзякуючы падтрымцы [[Максім Танк|Максіма Танка]], [[Уладзімер Калесьнік|Уладзімера Калесьніка]], які на той час займаў пасаду загадчыка катэдры беларускае мовы й літаратуры ў Берасьцейскім пэдагагагічным інстытуце, ды рэктара БПІ [[Сяргей Гусак|Сяргея Гусака]], Разанаву пашчасьціла працягнуць вучобу на філялягічным факультэце Берасьцейскага пэдагагічнага інстытуту, які ён скончыў у 1970 годзе. У 1970—1971 гадах працаваў настаўнікам беларускае мовы й літаратуры ў Кругельскай сярэдняй школе Камянецкага раёну, дзе разам з вучнямі заснаваў літаратурны гурток. З 1972 году на прафэсійнай літаратурнай працы. Працаваў у «[[Літаратура і мастацтва|ЛіМ]]е» і «[[Родная прырода|Роднай прыродзе]]» (1972—1974), выдавецтве «[[Мастацкая літаратура]]» (1974—1986), часопісе «[[Крыніца (часопіс)|Крыніца]]» (1994—1999). Віцэ-прэзыдэнт [[Беларускі ПЭН-цэнтар|Беларускага ПЭН-цэнтру]] (з 1989). У 2001 годзе жыў у [[Гановэр|Гановэры]] (Нямеччына), у 2003 годзе — у Грацы (Аўстрыя)<ref name="literaturfestival"/>. Пасьля жыў у Беларусі. Ягоныя творы перакладаліся на [[Ангельская мова|анґельскую мову]] амэрыканскай пісьменьніцай Джасьцін Ралей з [[Паўночная Караліна|Паўночнай Караліны]]<ref>{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 6 сакавіка 2012 | url = http://www.telegraf.by/by/home/showprint?newstaguri=amerikanskaya-pisatelnica-belorusskii-yazik-samii-krasivii-v-mire| загаловак = Амэрыканская пісьменьніца: беларуская мова самая прыгожая ў сьвеце| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Telegraf.by]]| дата = 7 сакавіка 2012 | мова = | камэнтар = }}</ref>. == Творчасьць == Зборнікі паэзіі: * «''Адраджэньне''» (1970) (першапачатковы назоў — «''Адрачэньне''») * «''Назаўжды''» (1974) * «''Каардынаты быцьця''» (1976) * «''Шлях — 360''» (1981) * «''Вастрыё стралы''» (1988, [[Літаратурная прэмія імя Янкі Купалы]]) * «''У горадзе валадарыць Рагвалод''» (1992) * «''Паляванне ў райскай даліне''» (1994, прэмія «Гліняны Вялес») * «''Гліна. Камень. Жалеза''» (2000) * «''Wortdichte''» (2003) ([[нямецкая мова|па-нямецку]], [[прэмія Гердэра]]<ref name="literaturfestival">{{Спасылка|url=https://www.literaturfestival.com/autoren/autoren-2007/ales-rasanau|загаловак=Ales Rasanau — internationales literaturfestival Berlin|мова=de|дата=31 студзеня 2022}}</ref>) * «''Кніга ўзнаўленняў''» (2005) * «''Лясная дарога: версэты''» (2005) * «''Каб мелі шчасце ўваскрасаць і лётаць: паэмы''» (2006) * «''Der Zweig zeigt dem Baum wohin er wachsen soll: gedichte''» (2006) * «''Дождж: возера ў акупунктуры: пункціры''» (2007) * «''Пчала пачала паломнічаць: вершаказы''» (2009) * «''Сума немагчымасцяў: зномы''» (2009) * «''Воплескі даланёю адною: пункціры''» (2010) * «''З апокрыфа ў канон: гутаркі, выступленні, нататкі''» (2010) * «''З Вяліміра Хлебнікава''» (2011, тэкст паралельна на беларускай і расейскай мовах) * «''І потым нанава пачаць: квантэмы, злёсы, вершы''» (2011) * «''Der Mond denkt, die Sonne sinnt: wortdichte''» (2011) * «''Падарунак хроснай маці''» (2013) * «''На гэтай зямлі = Auf dieser Erde: версэты''» (2015) * «''Галасы тое, што ёсць, шукаюць: пункціры''» (2016) * «''Францыск Скарына. Маем найбольшае самі: кніга перастварэнняў Алеся Разанава''» (2017) * «''Такая і гэтакі: талакуе з маланкай дождж: пункціры''» (2018) * «''Маланка жне, гром малоціць: вершаказы''» (2020) Рабіў пераклады зь [[летувіская мова|летувіскае]], [[баўгарская мова|баўгарскае]], [[сэрбскахарвацкая мова|сэрбскахарвацкае]], [[ангельская мова|анґельскае]] ды іншых моваў. Сярод іх пераклад п’есы [[Ўільям Шэксьпір|Ўільяма Шэксьпіра]] «''Сон у Іванаву ноч''». Пераклаў на беларускую мову [[хоку]] [[Мацуо Басё]]<ref>[http://prajdzisvet.org/authors/206-razanau-alies.html Алесь Разанаў. Біяграфія]</ref>. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == * {{Артыкул|аўтар=Івашчанка, А.|загаловак=Справа Разанава: як у 1968-м трое мінскіх студэнтаў кінулі выклік сістэме|выданьне=Наша гісторыя|нумар=5|год=2018|старонкі=36-39|ISSN=2617-2305}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://slounik.org/81282.html Біяграфія на Slounik.org] * [http://slounik.org/153703.html Дэмакратычная апазыцыя Беларусі (1956—1991). Даведнік], [[slounik.org]] === Тэксты === * {{Спасылка|копія=https://web.archive.org/web/20080206164159/http://knihi.com/frahmenty/5razanaw.htm|загаловак=Слова пра спадчыну|дата копіі=6 лютага 2008|url=http://knihi.com/frahmenty/5razanaw.htm}} * [http://vershy.ru/category/ales-razanaў Вершы на Вершах.ru] {{Прэмія Гліняны Вялес}} {{Накід:Пісьменьнік}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Разанаў, Алесь}} [[Катэгорыя:Беларускія літаратары]] [[Катэгорыя:Беларускія перакладчыкі]] [[Катэгорыя:Ляўрэаты прэміі «Гліняны Вялес»]] [[Катэгорыя:Выпускнікі Берасьцейскага дзяржаўнага ўнівэрсытэту]] [[Катэгорыя:Ляўрэаты прэміі імя Натальлі Арсеньневай]] o6kqwpo2om6910kt1xtozpeb8nx2pm1 Курапаты 0 1477 2330711 2302515 2022-07-31T07:29:22Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Славутасьць |Тып = [[Урочышча]] |Назва = Курапаты |Выява = Kurapaty - 01.jpg |Подпіс выявы = Крыжы ўздоўж дарогі ва ўрочышчы Курапаты |Шырыня выявы = 240пкс |Статус = гісторыка-культурная каштоўнасьць першай катэгорыі |Краіна = Беларусь |Назва месцазнаходжаньня = Горад |Месцазнаходжаньне = Менск |Канфэсія = |Эпархія = |Ордэнская прыналежнасьць = |Тып кляштара = |Тып будынка = |Архітэктурны стыль = |Аўтар праекту = |Будаўнік = |Заснавальнік = |Першае згадваньне = {{Дата пачатку|3|6|1988|1}} |Заснаваньне = |Асноўныя даты = |Скасаваны = |Пачатак будаўніцтва = |Канчатак будаўніцтва = |Будынкі = {{Славутасьць/Будынкі||||||}} |Прыбудоўкі = |Рэліквіі = |Стан = |Шырата паўшар’е = паўночнае |Шырата градусаў = 53 |Шырата хвілінаў = 58 |Шырата сэкундаў = 02 |Даўгата паўшар’е = усходняе |Даўгата градусаў = 27 |Даўгата хвілінаў = 36 |Даўгата сэкундаў = 35 |Назва мапы = |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Сайт = }} '''Курапа́ты''' — лясны масіў на паўночным ускрайку [[Менск]]у ([[Беларусь]]), дзе былі выяўленыя масавыя пахаваньні людзей, расстраляных [[НКВД]] у 1937—1941 гадох. Колькасьць ахвяраў на сёньняшні дзень дакладна невядомая і, паводле розных ацэнак, можа складаць: да 7 тысячаў чалавек (паводле Генэральнага пракурора Беларусі [[Алег Бажэлка|А. Бажэлкі]])<ref name="helkam">[https://web.archive.org/web/20101031011728/http://hrights.ru/text/belorus/b6/Chapter16.htm Пресс-релиз Беларусского Хельсинкского комитета №19 от 27.10.98 г.]{{ref-ru}}</ref>, ня менш за 30 тысячаў чалавек (паводле Генэральнага пракурора БССР [[Георгі Тарнаўскі|Г. Тарнаўскага]])<ref name="zavtra">Евгений Ростиков. [https://archive.is/20121222031535/zavtra.ru/cgi/veil/data/zavtra/00/351/61.html По кому стреляют Куропаты (Еще раз о том, как жертвы немецких фашистов превратили в жертвы «сталинских репрессий»)] // «Завтра», 22 жніўня 2000 г.{{ref-ru}}</ref>, да 100 тысячаў чалавек (паводле даведніка «Беларусь»)<ref name="bielarus">{{Літаратура/Беларусь: энцыкляпэдычны даведнік, 1995}}</ref><ref name="svaboda-daviednik">{{Артыкул|аўтар=[[Сяргей Навумчык]], радыё «Свабода».|загаловак=Памяць і забыцьцё Курапатаў|спасылка=https://www.svaboda.org/a/1863328.html|выданьне=[[Беларускія ведамасьці (часопіс)|Беларускія ведамасьці]]|тып=часопіс|год=Студзень 2010|нумар=[http://www.pazniak.info/upload/uploads1352895755.pdf 1 (68)]|старонкі=6-8|issn=}}</ref>, ад 102 да 250 тысячаў чалавек (паводле артыкула [[Зянон Пазьняк|Зянона Пазьняка]] ў газэце «[[Літаратура і мастацтва]]»)<ref name="pazniak">З. Пазьняк, Я. Шмыгалёў, М. Крывальцэвіч, А. Іоў. [http://www.zianonpazniak.de/publications/creation/kurapaty.htm Курапаты]. — Мн.: Тэхналогія, 1994.</ref><ref>Kurapaty // {{Літаратура/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)|к}} P. 139.</ref>, 250 тысячаў чалавек (паводле прафэсара [[Уроцлаўскі ўнівэрсытэт|Ўроцлаўскага ўнівэрсытэту]] [[Зьдзіслаў Віньніцкі|Зьдзіслава Віньніцкага]])<ref name="winnicki">Zdzisław J. Winnicki. ''Szkice kojdanowskie.'' — Wrocław: Wydawnictwo GAJT, 2005. {{ISBN|83-88178-26-1}}. — С. 77—78.</ref> і болей (паводле брытанскага гісторыка [[Норман Дэвіс|Нормана Дэвіса]])<ref name="Davies">Norman Davies. ''Powstanie '44''. — Kraków: Wydawnictwo Znak, 2004. {{ISBN|83-240-0459-9}}. — С. 195</ref>. З 1993 году [[урочышча|ўрочышча]] Курапаты занесенае ў [[Дзяржаўны сьпіс гісторыка-культурных каштоўнасьцяў Рэспублікі Беларусь|Дзяржаўны сьпіс гісторыка-культурных каштоўнасьцяў]] [[Беларусь|Рэспублікі Беларусь]] як месца пахаваньняў ахвяраў [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|палітычных рэпрэсіяў 1930—1940-х гадоў]]. Курапаты маюць статус гісторыка-культурнай каштоўнасьці першай катэгорыі<ref name="sb">Павел Якубович. [https://web.archive.org/web/20131208060954/http://www.sb.by/post/93010/ Куропаты: мир под соснами] // «[[Советская Белоруссия]]», 29 кастрычніка 2009 г.</ref>, што паводле Закону Рэспублікі Беларусь «Аб ахове гісторыка-культурнай спадчыны» адпавядае катэгорыі «найбольш унікальных каштоўнасьцяў, духоўныя, эстэтычныя і дакумэнтальныя вартасьці якіх уяўляюць міжнародную цікавасьць»<ref>[http://archis-by.narod.ru/norma/zakon1.html Закон Рэспублікі Беларусь «Аб ахове гісторыка-культурнай спадчыны»]</ref>. Зьяўляюцца найбольш вядомым сярод прынамсі васьмі месцаў масавых расстрэлаў, якія ажыцьцяўляў [[НКВД]] на тэрыторыі [[Менск]]у<ref name="kuzniacou">[http://news.tut.by/120163.html Молодые белорусы думают, что Куропаты — это в России]{{Недаступная спасылка|date=May 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} // «Завтра твоей страны», 28 кастрычніка 2008 г.</ref>. == Гісторыя == [[Файл:Kurapaty 1989 meeting.jpg|міні|240пкс|Мітынг у Курапатах, 1989&nbsp;г.]] 3 чэрвеня 1988 году ў газэце «Літаратура і мастацтва» быў надрукаваны артыкул [[Зянон Пазьняк|Зянона Пазьняка]] і [[Яўген Шмыгалёў|Яўгена Шмыгалёва]] «Курапаты — дарога сьмерці», дзе распавядалася пра тое, што ў пачатку 1970-х гадоў у вёсцы [[Зялёны Луг (мікрараён)|Зялёны Луг]] ім даводзілася чуць ад месьцічаў пра расстрэлы людзей у недалёкім лесе<ref name="20hadou">Игорь Кузнецов. [https://web.archive.org/web/20141015200608/http://news.tut.by/society/111490.html Куропатское дело: 20 лет спустя] // «[[БелГазета]]», 21 чэрвеня 2008 г.</ref>. Паводле паведамленьняў мясцовых жыхароў, з 1937 да 1941 году кожны дзень і ноч туды прывозілі на машынах людзей і расстрэльвалі<ref name="20hadou" />. Пасьля зьяўленьня артыкула былі праведзеныя першыя павярхоўныя раскопкі і выяўлены факт таемнага масавага пахаваньня людзей каля вёскі [[Цна-Ёдкава]]. Пасьля гэтага пахаваньне атрымала сусьветную вядомасьць пад назвай «Урочышча Курапаты»<ref name="sb" />. Да зьяўленьня згаданага артыкула ў 1988 годзе рэшткі расстраляных людзей былі выяўленыя прарабам будаўніча-мантажнай управы трэсту «Белспэцмантаж» Аляксандрам Пятровічам Шляхціным падчас пракладкі газапроваду праз урочышча Курапаты. Аднак начальства Шляхціна загадала закапаць парэшткі, а на звароты ў міліцыю рэакцыі па сутнасьці не было<ref>[https://www.kp.by/daily/26854.3/3895307/ Газовик Александр Шляхтин: Мы случайно нашли Куропаты 30 лет назад]{{Недаступная спасылка|date=December 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} kp.by {{ref-ru}}</ref>. === Расьсьледаваньні === [[Файл:Kyrapaty - 02.jpg|міні|240пкс|Абрысы крыжоў ва ўрочышчы]] На падставе надрукаванага артыкула 14 чэрвеня 1988 году Пракуратурай [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]] была заведзеная крымінальная справа. Падчас сьледзтва на тэрыторыі каля 30 гектараў былі выяўленыя 510 пахаваньняў памерамі 2×3, 3×3, 4×4, 6×8 мэтраў і большыя. Падчас выбарачнай эксгумацыі былі выяўленыя чалавечыя парэшткі (313 чарапоў, косткі шкілетаў, 340 зубных пратэзаў з жоўтага і белага мэталяў), асабістыя рэчы (грабянцы, зубныя шчоткі, мыльніцы, гаманцы, абутак, рэшткі вопраткі), а таксама 177 гільзаў і 28 куляў. 164 [[рэвальвэр]]ныя гільзы і 21 куля стрэляныя з рэвальвэра сыстэмы «[[Наган]]», 1 гільза — зь пісталета «[[ТТ]]» — штатнай зброі супрацоўнікаў [[НКВД]]. Таксама былі знойдзеныя некалькі стрэляных гільзаў зь пісталетаў сыстэмаў «Браўнінг» і «Вальтэр», зброя гэтых сыстэмаў выпускалася ў тым ліку і да 1941 году, нярэдка такой зброяй узнагароджваўся кіроўны склад НКВД. 55 сьведак зь вёсак [[Цна-Ёдкава]], [[Падбалоцьце (Менск)|Падбалоцьце]], [[Дроздава (Менская вобласьць)|Дроздава]] засьведчылі, што ў 1937—1941 гадох супрацоўнікі НКВД прывозілі ў Курапаты людзей на закрытых машынах і расстрэльвалі іх<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Ігар Кузьняцоў]].|загаловак=Цяжкая праўда пра Курапаты|спасылка=http://www.zviazda.by/be/news/20170417/1492444494-cyazhkaya-prauda-pra-kurapaty|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=18 красавіка 2017|нумар=[http://www.zviazda.by/be/number/73-28437 73 (28437)]|старонкі=[http://www.zviazda.by/sites/default/files/18kra-5.indd_.pdf 5]|issn=1990-763x}}</ref><ref>Игорь Кузнецов. [https://web.archive.org/web/20050421174001/http://bdg.press.net.by/2004/04/2004_04_16.1420/1420_12_1.shtml Забыть значит предать] // [[Белорусская деловая газета|БДГ]] №1420, 16.04.2004</ref>. Таксама існуюць сьведчаньні і супрацоўнікаў [[НКВД]], што ва ўрочышчы праводзіліся расстрэлы<ref name="20hadou" />. [[Файл:Report on exhumation in Kurapaty.jpg|міні|190пкс|Справаздача [[Зянон Пазьняк|З.&nbsp;Пазьняка]], [[Мікола Крывальцэвіч|М.&nbsp;Крывальцэвіча]], [[Алег Іоў|А.&nbsp;Іова]] аб археалягічных раскопках пахаваньняў ва ўрочышчы Курапаты, жнівень 1988 г.]] Першае сьледзтва па факце масавых расстрэлаў скончылася ў лістападзе 1988 году і вызначыла колькасьць забітых у ня менш за 30 тысячаў чалавек<ref name="zavtra" />. Лічба была агучаная Генэральным пракурорам БССР [[Георгі Тарнаўскі|Георгіем Тарнаўскім]]. Пасьля сканчэньня сьледчых дзеяньняў Генэральнай пракуратурай БССР была абнародаваная пастанова пра спыненьне крымінальнай справы, датычнай Курапатаў: «…Дакладна даказана, што расстрэлы пакараных ажыцьцяўляліся супрацоўнікамі камэндатуры [[НКУС БССР]]… Беручы пад увагу, што вінаватыя ў гэтых рэпрэсіях кіраўнікі НКВД БССР і іншыя асобы прыгавораныя да сьмертнага пакараньня або да гэтага часу памерлі, на падставе вышэйзгаданага, кіруючыся арт. 208, п. 1 і арт. 5 п. 8 КПК БССР, крымінальная справа, заведзеная па факце выяўленьня пахаваньняў у лясным масіве Курапаты, спыненая. Знойдзеныя падчас эксгумацыі пахаваньняў прадметы вопраткі, абутку і да т. п. як рэчы, што ня маюць каштоўнасьці, зьнішчыць»<ref name="20hadou" />. Апублікаваньне вынікаў сьледзтва пра ажыцьцяўленьне расстрэлаў супрацоўнікамі [[НКВД]] выклікала хвалю абурэньня вэтэранаў [[Нямецка-савецкая вайна|Другой сусьветнай вайны]] і іншых нязгодных з вынікамі сьледзтва людзей, якія напісалі шэраг лістоў у [[ЦК КПСС]] у [[Масква|Маскву]] пра магчымыя фальсыфікацыі вынікаў расьсьледаваньняў. Камісіі з Генэральнай пракуратуры СССР двойчы прыяжджалі для праверкі фактаў правядзеньня расстрэлаў органамі НКВД і знаходзілі ім пацьверджаньне<ref name="kuzniacou" />. Цягам 1990-х гадоў сьледзтва па справе некалькі разоў узнаўлялася. Зьявіліся сьцьверджаньні, што расстрэлы былі арганізаваныя нямецкімі захопнікамі падчас [[Вялікая Айчынная вайна|Вялікай Айчыннай вайны]]<ref>Владимир Костырко. [https://archive.today/20120714074325/http://scripts.online.ru/misc/news/99/05/27_085.htm Куропаты: фальшивка националистов трещит по швам] // «Газета Правда», 27 траўня 1999 г.</ref>, але ўсе яны былі аспрэчаныя пазьней<ref name="nv">{{Артыкул|аўтар=[[Мікола Крывальцэвіч]].|загаловак=Курапаты: трагедыя працягваецца|спасылка=http://www.angelfire.com/wv/uv/images/kurapat2.html|выданьне=[[Народная воля]]|тып=газэта|год=30 кастрычніка 1999|нумар=|старонкі=|issn=2071-9647}}</ref>. У падтрымку вэрсіяў пра «нямецкі сьлед» была ўтвораная грамадзкая камісія па расьсьледаваньні злачынстваў у Курапатах пад кіраўніцтвам Корзуна, якая ў чэрвені 1991 году накіравала ў пракуратуру СССР сабраныя ёю матэрыялы, якія нібыта даказвалі, што ў Курапатах знаходзяцца рэшткі ахвяраў нямецкіх захопнікаў. Аднак факты, выкладзеныя ў звароце грамадзкай камісіі, не знайшлі пацьверджаньня. У лютым 1992 году на патрабаваньне грамадзкай камісіі сьледзтва было ўзноўленае зноў, але па выніках працы яно пацьвердзіла высновы дзяржаўнай камісіі. У 1993 годзе грамадзкая камісія ў чарговы раз зьвярнулася ў [[Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь]] з прапановай перагледзець высновы дзяржаўнай камісіі пры расьсьледаваньні падзеяў у Курапатах, у выніку чаго было праведзенае яшчэ адно расьсьледаваньне. Сярод іншых разглядалася вэрсія расстрэлаў габрэяў нямецкімі захопнікамі. У мэтах праверкі гэтай вэрсіі былі зробленыя запыты ў ерусалімскі Інстытут Галакосту «[[Яд ва-Шэм]]», дзе сабраная найбольш поўная інфармацыя пра рэпрэсіі ў дачыненьні да габрэяў. У якасьці месцаў расстрэлу габрэйскага насельніцтва [[Менск]], Дразды, [[Масюкоўшчына (Менская вобласьць)|Масюкоўшчына]], Курапаты, [[Цна-Ёдкава]], [[Зялёны Луг (мікрараён)|Зялёны Луг]] ня значыліся. Таксама не было зьвестак пра расстрэлы ў Курапатах і ў нямецкіх архівах. Паводле высноваў нямецкіх экспэртаў мэтад пахаваньняў у Курапатах не зьяўляецца гітлераўскім: тыя звычайна капалі вялікія магілы — да 50—60 мэтраў у даўжыню, у ахвяраў пры гэтым забіралі вопратку і асабістыя рэчы, здымалі залатыя каронкі<ref name="20hadou" />. У сярэдзіне 1990-х гадоў генэральны пракурор [[Беларусь|Беларусі]] [[Алег Бажэлка]] заявіў, што ў выніку новага расьсьледаваньня выяўлена, што ў Курапатах загінулі ня больш за 7 тысячаў чалавек<ref name="helkam" />. [[Файл:Kurapaty - 09.jpg|міні|240пкс|Курапацкі лес]] У 1998 годзе было прынятае рашэньне пра пачатак новага, чацьвертага расьсьледаваньня, якое праводзілася з мэтай праверкі высноваў папярэдніх камісіяў. Расьсьледаваньне было даручанае старэйшаму памочніку вайсковага пракурора Беларусі Віктару Сомаву. Разьбіральніцтва скончылася ў 1999 годзе. Яно пацьвердзіла, што масавыя расстрэлы ў Курапатах зьдзяйсьняліся органамі НКВД з другой паловы 1930-хгадоў да пачатку [[Вялікая Айчынная вайна|савецка-нямецкай вайны 1941—1945]] гадоў. Вэрсія пра расстрэлы насельніцтва нямецкімі захопнікамі зноў не знайшла пацьверджаньня<ref name="nv" />. Падчас сьледзтва было выяўленае найбуйнейшае з усіх знойдзеных у Курапатах пахаваньняў, дзе былі рэшткі больш за 300 чалавек. Упершыню за ўсю гісторыю раскопак у Курапатах былі знойдзеныя рэчавыя доказы з канкрэтнымі датамі і прозьвішчамі, якія сьведчылі пра тое, што расстрэлы ажыцьцяўляліся да вайны. У пахаваньні N30 былі знойдзеныя турэмныя квітанцыі пра адабраньне каштоўных рэчаў падчас арышту, якія былі выдадзеныя 10 чэрвеня 1940 году Моўшы Крамэру і Мардыхаю Шулескесу<ref name="20hadou" />. Тым ня менш, паводле кандыдата гістарычных навук [[Андрэй Мяцельскі|Андрэя Мяцельскага]], апошняе дасьледаваньне Курапатаў, праведзенае ў 1997 годзе гісторыкамі [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі]], супрацоўнікамі пракуратуры, КДБ і грамадзкасьці, па выніках якога была прынятая адзінагалосная выснова пра тое, што расстрэлы ў Курапатах ажыцьцяўляў [[НКВД]], не атрымала адпаведнай публічнасьці. Мяцельскаму давялося бачыць ліст з Генпракуратуры ў Адміністрацыю прэзыдэнта Беларусі з прапановай «матэрыялы сьледзтва не абнародаваць і да ведама грамадзкасьці не даводзіць»<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Аляксей Хадыка]].|загаловак=Курапаты — справа дзяржавы і грамадзкасьці|спасылка=https://novychas.by/hramadstva/kurapati_sprava_dzjarzhavi_gra|выданьне=[[Новы час (газэта)|Новы час]]|тып=газэта|год=27 лістапада 2009|нумар=[https://novychas.by/pdf/nch_2009_44.pdf 44 (172)]|старонкі=5|issn=2218-2244}}</ref>. == Ахвяры == === Колькасьць ахвяраў === [[Файл:Kurapaty - 07.jpg|міні|240пкс|Мэмарыяльная шыльда ў памяць ахвяраў рэпрэсіяў]] Колькасьць ахвяраў у Курапатах дакладна ня высьветленая: архівы [[Камітэт дзяржаўнай бясьпекі Рэспублікі Беларусь|КДБ Беларусі]], датычныя Курапатаў, зьяўляюцца засакрэчанымі<ref name="svaboda-daviednik" />. Існуюць розныя вэрсіі і ацэнкі. У артыкуле «Шумяць над магілай сосны…» [[Зянон Пазьняк|Зянона Пазьняка]], надрукаванага ў газэце «Літаратура і мастацтва» 16 верасьня 1988 году, пасьля правядзеньня ўласных раскопак і дасьледаваньняў аўтар робіць выснову, што колькасьць ахвяраў можа складаць 102 тысячы чалавек. Пазьняк зазначае, што сапраўдная лічба пахаваных у Курапатах можа дасягаць 220—250 тысячаў чалавек, бо існуюць магілы, большыя па памерах за дасьледаваныя, а таксама мноства магілаў зьнікла падчас пракладаньня [[Менская кальцавая аўтамабільная дарога|Менскай кальцавой дарогі]] ў канцы 1950-х — пачатку 1960-х гадоў і газатрасы і высечкі лесу вакол яе ў сакавіку-траўні 1988 году, а таксама, магчыма, у час высечкі і пасадкі лесу на гэтым месцы ў 1940-х гадох<ref name="pazniak" />. Раскопкі, праведзеныя ў ліпені 1988 году, на аснове якіх рабілася гэтая ацэнка колькасьці ахвяраў, зьяўляюцца першай вядомай эксгумацыяй у Курапатах. Разам з гэтым дасьледчыкі ў сваёй справаздачы зьвяртаюць увагу на тое, што да гэтых раскопак у Курапатах ужо праводзілася эксгумацыя і пэўныя часткі пахаваньняў ужо былі выбраныя<ref name="pazniak" />, што выяўляецца ў значным разыходжаньні паміж колькасьцю знойдзеных чарапоў і колькасьцю выяўленых параў сьцегнавых касьцей. Пры папярэдняй эксгумацыі зь ямаў быў выбраны значны аб’ём пахавальнага пласта нябожчыкаў, але пахаваньні былі засыпаныя ў недастатковай ступені малой колькасьцю грунту, у выніку ўсе 510 выяўленых магілаў мелі западзіны глыбінёй ад 0,18 да 0,65 м ад лініі краёў магілы. Паводле меркаваньня [[Зянон Пазьняк|Пазьняка]], частка трупаў магла быць выбраная з Курапатаў пасьля загаду вышэйшага кіраўніцтва СССР у 1940-х — 1950-х гадох, калі выпадак [[Катынскі расстрэл|расстрэлаў польскіх афіцэраў]] у Катыні органамі [[НКВД]] атрымаў вядомасьць<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Зянон Пазьняк]].|загаловак=Курапаты: дзесяць гадоў пасьля|спасылка=http://m.nn.by/articles/93053/|выданьне=[[Наша ніва]]|тып=газэта|год=28 чэрвеня 1998|нумар=12 (109)|старонкі=|issn=1819-1614}}</ref>. Першае сьледзтва па факце масавых расстрэлаў скончылася ў лістападзе 1988 году, і па яго выніках Генэральны пракурор БССР [[Генадзь Тарнаўскі|Г. Тарнаўскі]] паведаміў, што ў Курапатах пахаваныя ня менш за 30 тысячаў чалавек<ref name="zavtra"/>. Да такой самай лічбы можна прыйсьці, аналізуючы вынікі комплекснай судова-мэдычнай і крыміналістычнай экспэртызы, якая выявіла, што ў 6 дасьледаваных пахаваньнях былі знойдзеныя рэшткі ня менш за 356 чалавек. Улічваючы, што колькасьць пахаваньняў складае 510, можна зрабіць выснову, што колькасьць пахаваных у Курапатах людзей складае ня менш за 30 тысячаў чалавек. Паводле даведніка «Беларусь», выдадзенага ў 1995 годзе, колькасьць ахвяраў складала да 100 тысячаў чалавек<ref name="bielarus"/><ref name="svaboda-daviednik"/>. У сярэдзіне Генэральны пракурор [[Беларусь|Беларусі]] [[Алег Бажэлка]] на падставе новага расьсьледаваньня 1997—1998 гадоў, падчас якога былі праведзеныя раскопкі 23 меркаваных месцаў пахаваньняў, і толькі ў 9 зь іх выяўленыя чалавечыя парэшткі, зрабіў заяву, што ў Курапатах пахаваныя ня больш за 7 тысячаў чалавек<ref name="helkam" />. Прафэсар [[Уроцлаўскі ўнівэрсытэт|Уроцлаўскага ўнівэрсытэту]] Зьдзіслаў Віньніцкі сьцьвярджае, што колькасьць ахвяраў у Курапатах складае 250 тысячаў чалавек<ref name="winnicki" />. Брытанскі гісторык [[Норман Дэвіс]] адзначае, што ахвяраў можа быць нават больш<ref name="Davies" />. === Паходжаньне ахвяраў === Пра сацыяльнае і нацыянальнае паходжаньне расстраляных можна меркаваць толькі па выніках праведзеных дасьледаваньняў. З вынікаў раскопак 1988 году вядома, што ўсе пахаваныя належалі да цывільнага насельніцтва. Пахаваныя характарызуюцца розным бытавым узроўнем, але большасьць пахаваных належала да ніжэйшых дэмакратычных пластоў насельніцтва (рабочыя, сяляне, дробныя службоўцы, вясковая інтэлігенцыя). Сярод пахаваных таксама былі выяўленыя прадстаўнікі інтэлігенцыі і жанчыны<ref name="pazniak" />. Выяўлена, што пахаваныя паходзілі з розных мясьцінаў Беларусі. Значная частка пахаваных была з [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]], далучанай да БССР ў 1939 годзе. У пэўных дасьледаваных магілах былі выяўленыя рэшткі адзеньня і абутку савецкай вытворчасьці, у іншых — заходняй<ref name="Kalbarczyk">Sławomir Kalbarczyk. [http://www.ipn.gov.pl/download.php?s=1&id=22200 Przedmioty odnalezione w Bykowni i Kuropatach świadczą o polskości ofiar], Biuletyn IPN Nr 10-11 (81-82), październik-listopad 2007, ISSN 1641-9561, ss. 47-54 {{ref-pl}}</ref>, таксама быў знойдзены абутак вытворчасьці краінаў Прыбалтыкі. У адной з магілаў значная колькасьць абутку была самаробнай<ref name="pazniak" />. Разам з тым пацьверджана, што, апроч беларусаў, сярод забітых у Курапатах былі таксама польскія грамадзяне<ref>{{Навіна|аўтар=Натальля Грышкевіч|загаловак=Беларускі катынскі сьпіс|спасылка=https://www2.polskieradio.pl/eo/dokument.aspx?iid=128961|выдавец=[[Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё]]|дата публікацыі=7 красавіка 2010|дата доступу=30 красавіка 2017}}</ref>. Падчас аднаго з дасьледаваньняў у Курапатах быў знойдзены мужчынскі грэбень, з аднаго боку якога [[польская мова|на польскай мове]] было напісана «Цяжкія хвіліны вязьня. Менск 25 04.1940. Думка пра вас даводзіць мяне да [[шаленства]]» ({{мова-pl|Ciężkie chwile więźnia. Mińsk 25 04.1940. Myśl o was doprowadza mnie do szaleństwa}}), а зь іншага — «26 IV Расплакаўся — цяжкі дзень» ({{мова-pl|26 IV Rozpłakałem się – ciężki dzień}})<ref name="Kalbarczyk" />. == Назва == [[Файл:Kurapaty - 11.jpg|міні|160пкс|Кветкі на фоне крыжоў у Курапатах]] Дакладных зьвестак, адкуль паходзіць назва «Курапаты», няма. Да 1988 году на тапаграфічных мапах такая назва адсутнічае, урочышча называлася «Брод». Існуе вэрсія, што ўжо ў час расстрэлаў Курапатамі мясцовыя жыхары называлі невялікі ўчастак бору, які прыходзіўся на спусьцістую горку. Участак быў абнесены высокім, ня менш за 3 мэтры плотам, па версе якога быў працягнуты калючы дрот, а за самім плотам знаходзілася ахова з сабакамі<ref name="20hadou" />. [[Зянон Пазьняк]], які разам зь [[Яўген Шмыгалёў|Яўгенам Шмыгалёвым]] напісаў артыкул «Курапаты — дарога сьмерці», зазначае, што ня думаў, што гэтай назвай уводзіць новае слова ў [[беларуская мова|беларускую мову]] і новы тэрмін у беларускую гісторыю. Пазьняк адзначае, што пачуў гэтае слова з вуснаў маладых хлопцаў, якія тлумачылі, што курапатамі называюцца белыя веснавыя кветкі, якія растуць у траўні на магілах ва ўрочышчы<ref>{{Кніга|аўтар=[[Зянон Пазьняк]].|частка=[http://archive.svaboda.org/slova/Kurapaty.html Курапаты]|загаловак=Слоўнік Свабоды: XX стагодзьдзе ў беларускай мове|арыгінал=|спасылка=https://docs.rferl.org/be-BY/2012/05/28/f061b414-6de8-47a7-b92e-0f39ff8b0c2c.pdf|адказны=рэд. [[Юрась Бушлякоў]]|выданьне=|месца=Менск|выдавецтва=Радыё «Свабода»|год=2012|том=35|старонкі=220-221|старонак=516|сэрыя=Бібліятэка Свабоды: XXI стагодзьдзе|isbn=978-0-929849-46-1|наклад=}}</ref>. Звычайна такія кветкі ў Беларусі называюцца белымі пралескамі. Паводле іншага меркаваньня, курапатамі мясцовыя сяляне называлі палявыя кветкі<ref name="sb" />. == Грамадзкі розгалас == [[Файл:Kurapaty - 06.jpg|міні|160пкс|Крыж Пакуты]] У 1988 годзе ў Курапатах адбылася [[Дэманстрацыя і шэсьце ў Курапаты (1988)|масавая антысавецкая дэманстрацыя і першае шэсьце]] да месца пахаваньняў пад лёзунгамі асуджэньня ідэяў [[сталінізм]]у. Шэсьце было разагнанае ўнутранымі войскамі з ужываньнем сьлезацечнага газу, што выклікала рэакцыю абурэньня ў грамадзтве і падвысіла ступень увагі да Курапатаў. {{Цытата|Людзей пачалі разганяць, біць, арыштоўваць, труціць газам з партатыўных балёнчыкаў. Атруцілі і Пазьняка, які ішоў на чале калёны. Але Пазьняк не саступіў. Ён скіраваў натоўп на ўскраіну і павёў да Курапатаў. Аднак і там шлях калёне перагарадзілі войскі. Тады Пазьняк завярнуў усіх у поле. І ў чыстым полі пад сьняжком, які сыпаў з хмарнага неба, адбылося набажэнства. Угары разьвяваўся бел-чырвона-белы сьцяг, выступалі прамоўцы і сярод іх пісьменьнік [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]].|[[Васіль Быкаў]]|«Доўгая дарога дадому»}} З таго часу штогод ладзяцца шэсьці ў Курапаты з мэтай ушанаваньня памяці ахвяраў [[сталінскія рэпрэсіі|сталінскіх рэпрэсіяў]]. На [[Дзяды]] ў 1989 годзе ў Курапатах быў усталяваны сямімэтровы «Крыж Пакуты». Курапаты зрабіліся сымбалем барацьбы за незалежнасьць [[Беларусь|Беларусі]], супраць камуністычнай ідэалёгіі. Палітызацыя праблемы стала адной з прычынаў, якія перашкаджаюць аб’ектыўнаму расьсьледаваньню і ацэнцы доказаў па гэтай справе. У 1994 годзе ўрочышча Курапаты наведаў прэзыдэнт [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]] [[Біл Клінтан]] і падараваў мэмарыяльны знак «Ад народу ЗША народу Беларусі дзеля памяці» — гранітную лаўку, якая пазьней атрымала назву «лава Клінтана». Помнік неаднакроць быў разламаны невядомымі вандаламі, але кожнага разу аднаўляўся наноў. Таксама Курапаты наведаў прэзыдэнт [[Польшча|Польшчы]] [[Лех Валэнса]]<ref name="piersaje-sescie">{{Навіна|аўтар=Галіна Абакунчык|загаловак=У Курапатах 20 гадоў таму адбылося першае шэсьце і мітынг|спасылка=https://www.svaboda.org/a/1140727.html|выдавец=Радыё «Свабода»|дата публікацыі=20 чэрвеня 2008|дата доступу=30 красавіка 2017}}</ref>. [[Файл:Dziady-1.jpg|міні|160пкс|Шэсьце да ўрочышча Курапаты. Удзельнікі нясуць драўляную каплічку (2002 г.)]] 18 чэрвеня 1998 году Выканаўчы камітэт [[Менскі раён|Менскага раёну]] сваёй пастановай прыняў землі ад кальцавой дарогі да дарогі на [[Заслаўе]] пад ахову, абавязаў [[Дзяржаўная аўтамабільная інспэкцыя|Дзяржаўную аўтамабільную інспэкцыю]] ([[ДАІ]]) ўстанавіць забаронныя знакі на [[дарога]]х ва ўрочышчы і даручыў [[Бараўлянскі сельсавет (Менскі раён)|Бараўлянскаму сельскаму]] выканкаму даглядаць месцы пахаваньняў. Аднак у 1999—2000 гадох тэрыторыя Курапатаў прыйшла ў занядбаньне: лясны масіў ператварыўся ў месца адпачынку жыхароў прылеглых менскіх мікрараёнаў, магілы парасьлі [[хмызьняк]]ом. Для прадухіленьня небясьпекі, якая навісла над Курапатамі, [[Зянон Пазьняк]] заклікаў да стварэньня Народнага Мэмарыялу і прапанаваў ідэю Крыжовага шэсьця на [[Дзяды]]. Канцэпцыя Мэмарыялу — тэхналёгія, колькасьць і разьмяшчэньне крыжоў — абмяркоўвалася ў лютым-сакавіку 2000 году. У 2000 годзе адбылося першае Крыжовае шэсьце, на якое былі падрыхтаваныя 20 вялікіх крыжоў і шмат меншых. Гэта было пачаткам мэмарыялізацыі Курапатаў, але пэўны час пасьля гэтага крыжы яшчэ не ўсталёўваліся. У 2001 годзе адбылося наступнае Крыжовае шэсьце з усталяваньнем мноства крыжоў у Курапатах і ўпарадкаваньнем тэрыторыі ўрочышча і магілаў<ref name="viedamasci">{{Артыкул|аўтар=[[Алесь Чахольскі]].|загаловак=Я — беларус|спасылка=|выданьне=[[Беларускія ведамасьці (часопіс)|Беларускія ведамасьці]]|тып=часопіс|год=Студзень 2006|нумар=[http://pdf.kamunikat.org/1279-1.pdf 1 (55)]|старонкі=13-29|issn=}}</ref>. Ідэя Крыжовых шэсьцяў атрымала папулярнасьць і з гэтага часу яны пачалі ладзіцца штогод. Агулам да 2008 году ў Курапатах былі ўсталяваныя больш за паўтысячы крыжоў<ref name="piersaje-sescie" />. 24 лютага 2002 году Выканкам Менскага раёну сваім пратаколам вылучыў зямлю ў ахоўнай паласе Курапатаў пад капліцу Сьвята-Ўваскрасенскага прыхода Менску. Да [[Дзяды|Дзядоў]] 2002 году мастак [[Аляксей Марачкін]] падрыхтаваў [[абраз]] «Маці Божай Курапацкай усіх нявінна расстраляных», які быў асьвечаны ў Курапатах 2 лістапада 2002 году<ref>{{Навіна|аўтар=Ганна Соўсь|загаловак=А.Марачкін адрэстаўруе пашкоджаны ў Курапатах абраз|спасылка=https://www.svaboda.org/a/803086.html|выдавец=Радыё «Свабода»|дата публікацыі=1 сьнежня 2005|копія=https://archive.li/cI6jd|дата копіі=3 траўня 2013|дата доступу=30 красавіка 2017}}</ref>. Арыгінал абраза быў падараваны [[Касьцёл Сьвятых Сымона і Алены (Менск)|Чырвонаму касьцёлу]], а на Дзяды ў 2003 годзе ў Курапатах была ўсталяваная [[капліца|каплічка]] з рэпрадукцыяй абраза маці Божай Курапацкай. Каплічка была зробленая паводле эскізу [[Аляксей Марачкін|Аляксея Марачкіна]]<ref>{{Навіна|аўтар=[[Алесь Дашчынскі]]|загаловак=А.Марачкін абнавіў каплічку ў Курапацкім лесе|спасылка=https://www.svaboda.org/a/762838.html|выдавец=Радыё «Свабода»|дата публікацыі=5 кастрычніка 2007|копія=https://archive.is/AlSP|дата копіі=13 верасьня 2012|дата доступу=30 красавіка 2017}}</ref>. 29 кастрычніка 2004 году ў Курапатах адбылося ўрачыстае адкрыцьцё памятнага знака ад беларускіх габрэяў ахвярам сталінізму. Мэмарыяльны знак выраблены з каменя, які калісьці быў часткай помніка Сталіну ў Менску. У канцы 2008 году прадстаўнікі грамадзкасьці накіравалі ў Адміністрацыю прэзыдэнта і Савет Міністраў Беларусі ліст з прапановай унесьці ўрочышча Курапаты ў [[Сьпіс сусьветнай культурнай і прыроднай спадчыны ЮНЭСКО]]. Ліст падпісалі старшыня Беларускага добраахвотнага таварыства аховы помнікаў гісторыі і культуры [[Антон Астаповіч]], старшыня Беларускай асацыяцыі ахвяраў палітычных рэпрэсіяў [[Зінаіда Тарасевіч]] і навуковы кіраўнік гісторыка-культурнай каштоўнасьці «Курапаты» [[Мая Кляшторная]]<ref>[https://web.archive.org/web/20111122003040/http://old.nv-online.info/index.php?c=ar&i=12109&p=1&c2=calcym&combo_calmonth=9&combo_calyear=2010&combo_pubnum=344&combo_pubyear=2009 Урочышча Курапаты — у Спіс сусветнай культурнай і прыроднай спадчыны ЮНЕСКА] // [[Народная Воля]] №183-184, 2 сьнежня 2008 г.</ref>. У адказе на ліст [[Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь|Міністэрства культуры Беларусі]] адмовілася прадставіць Курапаты для ўнясеньня ў Сьпіс аб’ектаў сусьветнай спадчыны [[Арганізацыя Аб'яднаных Нацыяў па пытаньнях адукацыі, навукі і культуры|ЮНЭСКО]] на падставе Канвэнцыі ЮНЭСКО 2005 году. Антон Астаповіч адзначыў, што Канвэнцыя дапушчае ўключэньне ў Сьпіс сусьветнай спадчыны аб’ектаў, якія аказалі моцны ўплыў на гістарычнае разьвіцьцё, якім і зьяўляюцца Курапаты<ref>{{Навіна|аўтар=Ганна Гарачка|загаловак=Ці трапяць Курапаты ў Сьпіс ЮНЭСКА|спасылка=https://www2.polskieradio.pl/eo/dokument.aspx?iid=100616|выдавец=[[Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё]]|дата публікацыі=21 студзеня 2009|копія=https://www2.polskieradio.pl/_admin/cm/polonia/_Sekcja191/_audio/2009012103072846.mp3|дата копіі=21 студзеня 2009|дата доступу=30 красавіка 2017}}</ref>. У верасьні 2010 году ўрочышча наведалі 127 польскіх матацыклістаў у межах прабегу «Катынскі шлях», які адбываўся на тэрыторыях [[Летува|Летувы]], Беларусі, Украіны і Расеі. Разам зь імі Курапаты наведалі прадстаўнікі польскай амбасады і намесьнік міністра замежных справаў Беларусі [[Валер Варанецкі]]<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Польскія байкеры ў Курапатах|спасылка=https://www.svaboda.org/a/2145394.html|выдавец=Радыё «Свабода»|дата публікацыі=1 верасьня 2010|копія=http://m.nn.by/articles/42805/|дата копіі=1 верасьня 2010|дата доступу=30 красавіка 2017}}</ref>. === Рэканструкцыя МКАД === [[Файл:MKAD reconstruction.jpg|міні|240пкс|Будаўніцтва МКАД праз Курапаты (2001 г.)]] Новы штуршок у тэме Курапатаў адбыўся ў пачатку 2000-х гадоў, калі было прынятае рашэньне пра пашырэньне [[Менская кальцавая аўтамабільная дарога|Менскай кальцавой аўтамабільнай дарогі]] зь дзьвюх палосаў руху да шасьці, пасьля чаго сытуацыя ў Курапатах абвастрылася. Варыянт дарогі ў абыход Курапатаў паводле праекту 1993 году быў адхілены. Узімку 2001—2002 году прадстаўнікі шэрагу дэмакратычных аб’яднаньняў арганізоўвалі мітынгі і дзяжурствы ва ўрочышчы, перашкаджаючы дарожным работам і вінавацячы ўлады ў намеры правесьці аўтадарогу непасрэдна праз пахаваньні. У выніку ў Курапаты дзеля разгону пратэстуючых былі сьцягнутыя сілы міліцыі, адбываліся сутычкі<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=_qZBEdCi9qM Курапаты 2001—2002. Сутычкі зь міліцыяй] // Відэа Сяргея Чырыка</ref>. Удзельнікі акцыяў пратэсту намагаліся недапушчэньня пашкоджаньня мэмарыялу будаўнічай тэхнікай. Таксама існавалі сьведчаньні, што Менская кальцавая аўтадарога першапачаткова ўжо была пабудаваная на месцы пахаваньняў<ref>{{Навіна|аўтар=Ганна Соўсь|загаловак=У Курапатах сёньня прыпынілі будаўнічыя работы|спасылка=https://www.svaboda.org/a/24838593.html|выдавец=Радыё «Свабода»|дата публікацыі=25 верасьня 2001|копія=https://m.tut.by/news/society/9062.html|дата копіі=25 верасьня 2001|дата доступу=30 красавіка 2017}}</ref>. У сваю чаргу ўдзельнікі акцыяў пратэсту былі абвінавачаныя ў выкарыстаньні тэмы Курапатаў ў палітычных мэтах на падставе вынікаў археалягічных раскопак 1987, 1992 і 1998 гадоў, а таксама заключэньня Інстытуту гісторыі [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі]], якія сьведчылі пра тое, што пахаваньні знаходзяцца ўбаку ад меркаванага маршруту дарогі і пачынаюцца за 75—80 мэтраў ад фронту будаўніцтва<ref>А. Фадеев. [https://web.archive.org/web/20060622071335/http://www.zatulin.ru/institute/sbornik/040/02.shtml Кто раздувает пламя в Куропатах] // Информационно-аналитический бюллетень Института стран СНГ, 15 лістапада 2001 г.</ref>. На гэтай падставе ў Курапатах час ад часу адбываліся сутычкі ўдзельнікаў акцыі пратэсту з Атрадам міліцыі адмысловага прызначэньня (АМАП) МУС Беларусі<ref>{{Артыкул|аўтар=Вольга Мядзьведзева.|загаловак=Памяць пра Курапаты павінна аб'ядноўваць людзей|спасылка=|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=14 сакавіка 2002|нумар=50 (24429)|старонкі=2|issn=1990-763x}}</ref>. Агулам ахова Курапатаў працягвалася зь верасьня 2001 году да ліпеня 2002 году<ref>{{Навіна|аўтар=[[Альгерд Невяроўскі]]|загаловак=У Курапатах адбыўся мітынг і малебен|спасылка=https://www.svaboda.org/a/775532.html|выдавец=Радыё «Свабода»|дата публікацыі=7 лістапада 2006|копія=http://m.nn.by/articles/4692/|дата копіі=7 лістапада 2006|дата доступу=30 красавіка 2017}}</ref>. Ва ўрочышчы ўсталёўваліся новыя крыжы, пачаліся перамовы, кансультацыі. Да тэмы Курапатаў была прыцягнутая ўвага міжнароднай супольнасьці, праблема Курапатаў пачала шырэй асьвятляцца ў друку. У выніку Менская кальцавая дарога была пашыраная ў боку Курапатаў на пару дзясяткаў мэтраў, але пайшла іначай, чым плянавалася першапачаткова<ref name="viedamasci" />. === Пасёлак «Сонечны» === У канцы 2002 году Менскі раённы выканаўчы камітэт адвёў прылеглае да Курапатаў поле пад забудову катэджнага пасёлка пад назвай «Сонечны» ў непасрэднай блізкасьці ад месцаў масавых пахаваньняў. Будаўнічая кампанія, займаючыся адводам зямлі, не замаўляла праект ахоўных зонаў вакол Курапатаў і самастойна без дазволу вызначыла мяжу ахоўнай зоны па сваім праекце на адлегласьці 80 мэтраў ад Курапатаў, пасьля чаго былі пазначаныя межы будаўніцтва і завезеныя будаўнічыя матэрыялы<ref name="viedamasci" />. У сувязі з гэтым будаўніцтвам сярод грамадзкасьці ўзьнікла хваля абурэньня, прадстаўнікі Праектнага інстытуту самайстойна распрацавалі праект ахоўных зонаў, які пасьля прыкладаньня намаганьняў грамадзкасьці ў рэшце рэшт зацьвердзіла Навукова-мэтадычная Рада пры Камітэце аховы гістарычнай спадчыны і культурных каштоўнасьцяў у траўні 2003 году. У красавіку 2003 году старшыня Менскага аблвыканкаму [[Мікалай Дамашкевіч]] загадаў Менскаму райвыканкаму скасаваць дамову на арэнду зямлі пад будаўніцтва на тэрыторыі, прылеглай да Курапатаў. 28 красавіка 2003 году Выканкам [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]] пастановай №308 абавязаў Дарожную рамонтна-будаўнічую ўправу №113 ([[ДРБУ-113]]) аднавіць Курапаты за кошт спагнаньня з [[таварыства з дадатковай адказнасьцю]] «[[ВігЭўраБуд]]». 13 траўня Выканкам Менскага раёну пастановай №383 скасаваў дамову зь «ВігЭўраБудам» аб будаўніцтве ў Курапатах [[катэдж]]аў<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Віктар Хурсік]].|загаловак=Курапаты сёньня|спасылка=http://www.zviazda.by/second.html?r=28&p=26&archiv=25062003|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=25 чэрвеня 2003|нумар=[http://www.zviazda.by/second.html?archiv=25062003 159 (24843)]|старонкі=|issn=1990-763x}}</ref>. У чэрвені 2003 году будаўніцтва спынілі, будаўнічую пляцоўку ліквідавалі, а ўсе матэрыялы вывезьлі<ref>{{Навіна|аўтар=[[Альгерд Невяроўскі]]|загаловак=Курапаты: будаўніцтва катэджнага пасёлку спыненае|спасылка=https://www.svaboda.org/a/24848975.html|выдавец=Радыё «Свабода»|дата публікацыі=20 чэрвеня 2003|копія=http://archive.svaboda.org/news/articles/2003/06/20030620142209.asp|дата копіі=20 чэрвеня 2003|дата доступу=30 красавіка 2017}}</ref>. Зямля вакол Курапатаў была закансэрваваная да вызначэньня і зацьверджаньня Саветам Міністраў Беларусі ахоўнай зоны мэмарыялу. Паводле праекту ахоўных зонаў, распрацаванага ў 2002 годзе, шырыня ахоўнай зоны складала ад 200 да 500 мэтраў вакол Курапатаў. У 2004 годзе Міністэрства культуры Беларусі прыняла пастанову пад назвай «Аб зонах аховы матэрыяльнай нерухомай гісторыка культурнай каштоўнасьці — Месца згубы ахвяраў палітычных рэпрэсіяў 1930-40 гадоў ва ўрочышчы Курапаты», якая скарачала шырыню ахоўнай зоны да 110—250 мэтраў. Скарачэньне ахоўнай зоны тлумачылася адсутнасьцю нарматыўнага дакумэнту ў справе мэмарыялізацыі Курапатаў<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Курапаты паменшылі ў памеры|спасылка=https://www.svaboda.org/a/24853569.html|выдавец=Радыё «Свабода»|дата публікацыі=17 траўня 2004|копія=http://archive.svaboda.org/programs/kurapat/2004/05/20040517183241.asp|дата копіі=17 траўня 2004|дата доступу=30 красавіка 2017}}</ref>. === Забаўляльная ўстанова ў ахоўнай зоне мэмарыялу === У сувязі з будаўніцтвам забаўляльнага цэнтру «Бульбаш-хол» у ахоўнай зоне непасрэдна за 50 мэтраў ад мэмарыялу Курапаты, праваабаронцы і грамадзкія актывісты, удзельнікі круглага стала «Абаронім Курапаты» накіравалі зварот у дзяржорганы аб недапушчальнасьці згаданага будаўніцтва. 25 лістапада 2012 году актывісты атрымалі адказ зь Міністэрства культуры, дзе сьцьвярджалася пра выяўленыя парушэньні пры будаўніцтве і далейшае спыненьне будаўніцтва<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Будаўніцтва «Бульбаш-хола» прыпыняецца толькі часткова|спасылка=http://euroradio.by/report/budaunictva-bulbash-hola-prypynyaecca-124094|выдавец=[[Эўрарадыё]]|дата публікацыі=25 лістапада 2012|копія=https://euroradio.fm/report/budaunictva-bulbash-hola-prypynyaecca-124094|дата копіі=25 лістапада 2012|дата доступу=30 красавіка 2017}}</ref>. 27 лістапада таго ж году адпаведнае прадпісаньне выдала й Генэральная пракуратура Рэспублікі Беларусь. Аднак 1 сьнежня 2014 году Міністэрства культуры скараціла ахоўную зону Курапатаў са 120 да 50 мэтраў, і будаўніцтва забаўляльнага цэнтру было ўзаконенае, а знос пабудоваў так і не адбыўся. Далейшыя пратэсты грамадзкасьці і звароты ў суд і пракуратуру плёну не прынесьлі<ref>{{Навіна|аўтар=[[БелаПАН]]|загаловак=Абаронцы Курапатаў зьвярнуліся да генэральнага пракурора|спасылка=https://m.charter97.org/be/news/2015/2/20/140270|выдавец=«[[Хартыя’97]]»|дата публікацыі=20 лютага 2015|копія=https://charter97.org/be/news/2015/2/20/140270|дата копіі=20 лютага 2015|дата доступу=30 красавіка 2017}}</ref><ref>{{Навіна|аўтар=[[Арцём Мартыновіч]]|загаловак=Праект забудовы Курапат: зоны аховы падагналі пад «Бульбаш-хол»|спасылка=http://euroradio.by/praekt-zabudovy-kurapat-zony-ahovy-padagnali-pad-bulbash-hol|выдавец=[[Эўрарадыё]]|дата публікацыі=16 красавіка 2014|копія=https://euroradio.fm/praekt-zabudovy-kurapat-zony-ahovy-padagnali-pad-bulbash-hol|дата копіі=16 красавіка 2014|дата доступу=30 красавіка 2017}}</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20150708055033/http://www.belaruspartisan.org/politic/299954/ Суд отказался возбуждать дело против Минкульта за Куропаты] // Беларускі Партызан {{Ref-ru}}</ref>. Дзяяч беларускай палітычнай эміграцыі [[Зянон Пазьняк]] ахарактаразаваў згаданае будаўніцтва і паводзіны ўладаў як «абразу нацыянальнага гонару і зьнічтажэньне нацыянальнай сьвятыні». Палітык адзначыў, што нельга ладзіць «канкан на труне»<ref>{{Навіна|аўтар=Вольга Міцкевіч|загаловак=Зянон Пазьняк: За адну назву «Бульбаш» трэба падаваць у суд|спасылка=http://euroradio.by/zyanon-paznyak-za-adnu-nazvu-bulbash-treba-padavac-u-sud|выдавец=[[Эўрарадыё]]|дата публікацыі=24 кастрычніка 2012|копія=https://euroradio.fm/zyanon-paznyak-za-adnu-nazvu-bulbash-treba-padavac-u-sud|дата копіі=24 кастрычніка 2012|дата доступу=30 красавіка 2017}}</ref>. У чэрвені 2018 году ў будынках «Бульбаш-холу» адкрылася рэстарацыя пад іншай назвай. Грамадзкасьць распачала пратэсты<ref>[https://www.svaboda.org/a/29270837.html Як каля месца масавых расстрэлаў зьявіўся рэстаран] // [[Беларуская служба Радыё «Свабода»]]</ref><ref name = "racyja_1">[https://www.racyja.com/hramadstva/skandalny-restaran-u-kurapatakh-adch/ Рэстаран у Курапатах працуе, актывісты — пратэстуюць] // [[Беларускае Радыё Рацыя]]</ref>. Паводле стану на 19 чэрвеня 2018 году на пікетоўцаў рэстарацыі было складзена больш за 40 пратаколаў аб адміністрацыйных правапарушэньнях<ref>[https://www.svaboda.org/a/29304824.html «Тут можна стаяць, але нельга замінаць руху». ДАІ штрафуе пікетоўцаў рэстарацыі каля Курапатаў] // Беларуская служба Радыё «Свабода»</ref>. Напрыканцы кастрычніка 2018 году стала вядома, што ўладальнікі рэстарацыі падалі заяву ў міліцыю аб завядзеньні крымінальнай справы супраць абаронцаў Курапатаў<ref>[https://www.svaboda.org/a/29569816.html Рэстарацыя «Поедем поедим» запатрабавала крымінальнай справы супраць абаронцаў Курапатаў] // Радыё Свабода</ref>. У сьнежні 2018 году стала вядома, што расейскі забаўляльны тэлеканал рабіў здымкі перадачы ў гэтай рэстарацыі<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=221788 Музычны тэлеканал RU.TV здымае серыю інтэрв’ю з вядомымі беларусамі ў рэстаране «Паедзем, паядзім» у Курапатах] // [[Наша ніва]]</ref>. Паводле стану на 21 студзеня 2019 году, пікетаваньне рэстарацыі адбываецца штодзённа<ref>[https://www.svaboda.org/a/29722414.html Абаронцы Курапатаў заявілі пра спробу дзяржавы «нацыяналізаваць» мэмарыял ахвяраў сталінізму] // Беларуская служба Радыё «Свабода»</ref>. Раніцай 4 красавіка 2019 году ва ўрочышчы Курапаты на мяжы з рэстарацыяй паводле рашэньня ўладаў дэмантавалі драўляныя крыжы, якія раней актывісты ўсталявалі на знак памяці ахвяраў сталінскіх расстрэлаў. Былі зьнесеныя 70 крыжоў. 15 актывістаў затрыманыя міліцыяй. Дырэктар Бараўлянскага спэцлясгасу Аляксандар Мірановіч пракамэнтаваў падзеі ў Курапатах дзяржаўнаму агенцтву [[БелТА]], назваўшы крыжы «незаконнымі збудаваньнямі», якія дэмантуюць у межах «другога этапу добраўпарадкавання» тэрыторыі ўрочышча<ref name = "Belsat">[https://belsat.eu/news/usyo-shto-vyadoma-pra-znos-kryzhou-u-kurapatah-maksimalna-koratka/ Усё, што вядома пра знос крыжоў у Курапатах. Максімальна коратка] // [[Белсат]]</ref><ref name = "BelTA">[https://www.belta.by/society/view/v-kuropatah-prohodjat-planovye-raboty-po-blagoustrojstvu-montirujutsja-ograzhdenija-udaljajutsja-342687-2019/ В Куропатах проходят плановые работы по благоустройству, монтируются ограждения, удаляются незаконно установленные сооружения] // [[БелТА]] {{ref-ru}}</ref>. Пасьля зносу крыжоў прыкладна на іх месцы пачалося ўсталяваньне агароджы паміж урочышчам і рэстарацыяй, а таксама ўздоўж шашы<ref name = "racyja_1" /><ref name = "fence">[https://nn.by/?c=ar&i=228314 Курапаты працягваюць агароджваць пад аховай міліцыі ФОТА] // [[Наша ніва]]</ref><ref name = "road">[https://web.archive.org/web/20190406165644/https://news.tut.by/economics/632741.html Забор вокруг Куропат растет, активисты предлагают выступить с призывом игнорировать Европейские игры] // [[TUT.BY]] {{ref-ru}}</ref>. Разгубленасьць, боль і трывогу з нагоды зносу крыжоў у Курапатах выказаў дэпутат палаты прадстаўнікоў [[Валеры Варанецкі]]<ref name = "Varanetski">[https://nn.by/?c=ar&i=228272 Дэпутат Варанецкі пра знос крыжоў у Курапатах: «Першая рэакцыя — разгубленасць, боль і трывога»] // [[Наша ніва]]</ref>. Прэс-сакратар Лукашэнкі [[Натальля Эйсмант]] з нагоды зносу крыжоў адзначыла: «Падчас Вялікай размовы кіраўніком дзяржавы было абяцана, што ў Курапатах будзе наведзены парадак, даручэньне заняцца гэтым было дадзенае адпаведным ведамствам»<ref name = "press secretary">[https://nn.by/?c=ar&i=228259 Наталля Эйсмант пракаментавала знос крыжоў у Курапатах] // [[Наша ніва (1991)|Наша ніва]]</ref>. === Будаўніцтва бізнэс-цэнтру ў ахоўнай зоне мэмарыялу === У лютым 2017 году журналісты «Радыё Свабода» выявілі, што ля Курапатаў скарацілі ахоўную зону, каб на яе месцы пабудаваць бізнэс-цэнтар. Зьмяненьне межаў было зацьверджанае пастановай Міністэрства культуры №70 ад 1 сьнежня 2014 году. Будаўніцтва бізнэс-цэнтру на былой ахоўнай зоне Курапатаў пачала кампанія «Белрэканструкцыя», а замоўнік будаўніцтва — кампанія «Кіпрэканструкцыя». Паводле інфармацыі парталу 1863x.com, галоўны ініцыятар згаданага будаўніцтва ля Курапатаў — адзін з самых багатых людзей Беларусі Ігар Анішчанка<ref>[https://web.archive.org/web/20170226214310/http://1863x.com/poor-kommers/ Как ученик Далай-Ламы уничтожает Куропаты] // 1863x.com</ref>. Мясцовыя жыхары і актывісты «[[Малады фронт|Маладога фронту]]» распачалі акцыю па спыненьні будоўлі<ref>[http://nn.by/?c=ar&i=185707 Месца будаўніцтва бізнэс-цэнтра каля Курапатаў перастала быць ахоўнай зонай два гады таму КАРТА] // [[Наша ніва]]</ref><ref>[http://nn.by/?c=ar&i=185701 Пяць пытанняў і адказаў пра канфлікт вакол забудовы ў Зялёным Лузе каля Курапат] // [[Наша ніва]]</ref>. Актывісты паставілі намёт. Па стане на 21 лютага 2017 году супрацьстаяньне актывістаў і будаўнікоў працягвалася. Да акцыі далучыўся [[Алесь Лагвінец]]<ref>[http://nn.by/?c=ar&i=185764 Пратэстоўцы vs. будаўнікі ФОТА, ВІДЭА] // [[Наша ніва]]</ref>. 22 лютага каля 13:00 міліцыяй быў затрыманы актывіст «Маладога фронту» Павал Старавойтаў. Паводле інфармацыі лідэра актывістаў [[Зьміцер Дашкевіч|Зьмітра Дашкевіча]], супрацоўнікі міліцыі склалі некалькі адміністрацыйных пратаколаў у дачыненьні да актывістаў за блякаваньне будаўнічай тэхнікі<ref>[http://nn.by/?c=ar&i=185829 Затрыманы адзін з абаронцаў Курапатаў] // [[Наша ніва]]</ref>. Каля 3-й гадзіны ночы на 23 лютага на актывістаў, якія трымалі вахту пратэсту на будоўлі ля мэмарыяльнага комплексу «Курапаты», напалі паўтара дзясятка невядомых у масках і з завостранымі драўлянымі палкамі. Нападнікі выкрыквалі «Слава [[Расея|Расеі]]!» і «[[Белая раса]]!». Больш за ўсіх пацярпеў ад нападу Алесь Кіркевіч. Яго ўдарылі драўлянай бітай па скроні, з галавы ішла кроў. У іншых няма сур’ёзных пашкоджаньняў. Актывіст Юрась Лукашэвіч паехаў у міліцыю пісаць заяву. Міліцыянт, які быў на пляцоўцы ўночы, некуды адышоў за гадзіну-дзьве да нападу, пасьля бойкі міліцыя прыехала, апытала актывістаў і зьехала. Па інфармацыі аднаго з абаронцаў лягера Паўла Вінаградава, раніцай лягер ля будоўлі быў адноўлены. Таксама раніцай на месца пратэсту прыехалі старшыня [[Партыя БНФ|Партыі БНФ]] [[Аляксей Янукевіч]] і лідэр «Маладога фронту» [[Зьміцер Дашкевіч]]. На 18:00 23 лютага быў анансаваны вялікі сход мясцовых жыхароў супраць будоўлі. {{артыкул у іншым разьдзеле|Павал Вінаградаў|Павал Вінаградаў|be|Павел Вінаградаў}} запэўніў, што праз напад скасоўваць сход ня будуць. На той момант на актывістаў склалі сумарна 6 адміністрацыйных пратаколаў <ref>[http://www.svaboda.org/a/28326297.html Курапаты: актывісты аднавілі лягер пасьля нападу, будзе заява ў міліцыю] // svaboda.org</ref>. На вечар 23 лютага жыхары сабралі 600 подпісаў пад зваротам супраць будоўлі. Паперу накіравалі ў пракуратуру і Палату прадстаўнікоў. Лягер пратэстоўцаў павялічыўся, стаяць ужо два наметы. На зборы прысутнічала прыкладна паўсотні чалавек разам з журналістамі. Сярод прысутных — [[Павал Севярынец]], [[Зьміцер Дашкевіч]], [[Алесь Кіркевіч]], [[Алесь Лагвінец]], [[Аляксей Янукевіч]], {{артыкул у іншым разьдзеле|Антон Матолька|Антон Матолька|be|Антон Гадзімавіч Матолька}}. Актывісты паведамілі, што заява ў міліцыю наконт начнога нападу прынятая. На 18:15 сабралася ўжо блізу сотні жыхароў. Паводле Зьмітра Дашкевіча, абарона Курапатаў ад будаўніцтва будзе працягвацца <ref>[http://nn.by/?c=ar&i=185914 Ля Курапатаў прайшоў масавы збор мясцовых жыхароў ФОТА] // [[Наша ніва]]</ref>. 23 лютага ў Менгарвыканкаме прайшла сустрэча з забудоўшчыкам бізнэс-цэнтру. Улады паабяцалі вывучыць абгрунтаванасьць ўзьвядзеньня аб’екту на гэтым месцы і даць адказ празь некалькі дзён. Лідэр «Маладога фронту» Дашкевіч распавёў пра тысячу сабраных подпісаў<ref>[https://web.archive.org/web/20170301141705/https://news.tut.by/society/532971.html Протест у Куропат: активист два часа пролежал на земле, приковав себя к грузовику строителей] // TUT.by</ref>. 24 лютага актывіст «Маладога фронту» Сяргей Пальчэўскі паклаўся пад колы грузавіка і прыкаваў сябе кайданкамі да бампэру, каб спыніць будаўнічыя работы. Ён кажа, што пайшоў на крайні крок, бо ня бачыць іншых шляхоў спыніць будаўніцтва на пляцоўцы, якая раней уваходзіла ў ахоўную зону мэмарыялу. Калі прыехалі супрацоўнікі [[Міністэрства па надзвычайных сытуацыях Рэспублікі Беларусь|МНС]], то Пальчэўскі сам адшпіліў кайданкі, каб ня рэзалі. Міліцыя спрабавала затрымаць хлопца, але людзі грамадой адбілі. Як распавёў старшыня Партыі БНФ [[Аляксей Янукевіч]], адбылася сутычка Зьмітра Дашкевіча з будаўнікамі, тыя пачалі яго зьбіваць. Людзі тэлефанавалі ў міліцыю, але яна так і не прыехала. Да акцыі далучыліся аўтар і рэдактар парталу 1863x.com Эдуард Пальчыс і старшыня [[Аб’яднаная грамадзянская партыя|Аб’яднанай грамадзянскай партыі]] [[Анатоль Лябедзька]]<ref>[http://nn.by/?c=ar&i=185962 Людзі адбілі ў міліцыі абаронцу Курапат, які прыкаваў сябе да МАЗа будаўнікоў: «Буду ляжаць, пакуль ня здохну». АНЛАЙН] // [[Наша ніва]]</ref>. У гэты ж дзень у рэдакцыі афіцыйнай газэты Адміністрацыі прэзыдэнта Беларусі «СБ. Беларусь сегодня» прайшоў круглы стол, прысьвечаны Курапатам. Удзельнікі круглага стала адзначылі, што Курапаты павінныя стаць месцам нацыянальнага яднаньня беларусаў<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Курапаты павінны стаць агульнанацыянальным мэмарыялам смутку і памяці - круглы стол «СБ. Беларусь сёньня»|спасылка=http://m.blr.belta.by/society/view/kurapaty-pavinny-stats-agulnanatsyjanalnym-memaryjalam-smutku-i-pamjatsi-krugly-stol-sb-belarus-segodnja-55906-2017/|выдавец=[[Беларускае тэлеграфнае агенцтва]]|дата публікацыі=24 лютага 2017|копія=http://blr.belta.by/printv/society/view/kurapaty-pavinny-stats-agulnanatsyjanalnym-memaryjalam-smutku-i-pamjatsi-krugly-stol-sb-belarus-segodnja-55906-2017/|дата копіі=24 лютага 2017|дата доступу=30 красавіка 2017}}</ref>. 25 лютага вышэйшая рада [[Лібэральна-дэмакратычная партыя (Беларусь)|Лібэральна-дэмакратычнай партыі Беларусі]] апублікавала заяву, у якой настойвае на тым, што будаўніцтва ля ўрочышча Курапаты павіннае быць неадкладна замарожанае, а Менгарвыканкам павінен правесьці вывучэньне пытаньня, як і на падставе чаго зьявіўся дазвол на будаўніцтва ў гэтым месцы<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=ЛДП патрабуе спыніць будоўлю каля Курапат і стварыць мэмарыял|спасылка=http://by.belapan.by/archive/2017/02/25/890427_12345|выдавец=[[БелаПАН]]|дата публікацыі=25 лютага 2017|копія=http://by.belapan.com/archive/2017/02/25/890427_12345|дата копіі=25 лютага 2017|дата доступу=30 красавіка 2017}}</ref>. У гэты ж дзень грамадзянская кампанія «[[Гавары праўду]]» апублікавала заяву, у якой адзначана, што новабудоўля ля Курапатаў — гэта выпрабаваньне на трываласьць гістарычнай годнасьці ўсёй [[беларусы|беларускай нацыі]]. Кампанія заклікае правесьці пракурорскую праверку наконт будаўніцтва ў ахоўнай зоне Курапатаў<ref>{{Навіна|аўтар=Аляксей Арэшка|загаловак=«Гавары праўду»: Новабудоўля ля Курапат — гэта выпрабаваньне на злом гістарычнай годнасьці ўсёй нацыі|спасылка=http://by.belapan.by/archive/2017/02/25/890433_12345|выдавец=[[БелаПАН]]|дата публікацыі=25 лютага 2017|копія=https://zapraudu.info/novabudoulya-lya-kurapatau-geta-vyprabavanne-na-zlom-gistarychnaj-godnastsi-usyoj-natsyi/|дата копіі=25 лютага 2017|дата доступу=30 красавіка 2017}}</ref>. На 26 лютага каля будаўнічай пляцоўкі стаялі шэсьць намётаў. Адзін зь іх ператвораны ў прадуктовы склад. Жыхары сталіцы з сымпатыяй паставіліся да пратэстоўцаў, нясуць актывістам ежу і пітво<ref>[http://nn.by/?c=ar&i=186049 Мінчукі назносілі абаронцам Курапат цэлы намёт прадуктаў, з Вілейкі прывезлі дровы ФОТЫ] // [[Наша ніва]]</ref>. Раніцай 27 лютага будаўнікі сыйшлі з будаўнічай пляцоўкі. Актывісты віталі іх воплескамі<ref>[http://nn.by/?c=ar&i=186052 Курапаты: рабочыя раніцай забралі рэчы і сышлі. ФОТА, ВІДЭА] // [[Наша ніва]]</ref>. 27 лютага Камісія па разглядзе вынікаў грамадзкіх слуханьняў у адміністрацыі Першамайскага раёну ў складзе 15 чалавек сышла з залі, сарваўшы пасяджэньне, на якім павінныя былі быць перагледжаныя вынікі грамадзкіх слуханьняў у справе будоўлі каля Курапатаў. Апроч прадстаўнікоў камісіі, у залю прыйшлі каля 30 мясцовых жыхароў і прадстаўнікоў грамадзкасьці, сярод якіх [[Аляксей Янукевіч]], [[Юры Беленькі]], [[Павал Севярынец]]. Намесьнік адміністрацыі раёну Васіль Касавец адмовіўся пачынаць паседжаньне, пакуль там шмат людзей<ref>[http://nn.by/?c=ar&i=186092 Слуханьні па Курапатах у адміністрацыі Першамайскага раёна сарваныя] // [[Наша ніва]]</ref>. Пазьней Камісія па разглядзе вынікаў грамадзкіх слуханьняў зацьвердзіла зьмены, паводле якіх канфліктная пляцоўка, дзе нядаўна пачалося будаўніцтва бізнэс-цэнтру, не ўваходзіць у ахоўную зону. Прадстаўнік «Мінскграда» прадставіў плян, спыніўшыся на некаторых аб’ектах, якія знаходзяцца ў Першамайскім раёне — установе аховы здароўя і паркоўках. Пра будаўніцтва бізнэс-цэнтру нічога не было сказана. 9 чалавек прагаласавалі «за», 1 — «супраць», 1 — устрымаўся. Такім чынам, дэталёвы плян быў зацьверджаны. У адказ на «слуханьні» ў адміністрацыі Першамайскага раёну ўвечары 27 лютага актывісты зладзілі мітынг<ref>[https://news.tut.by/economics/533297.html?lang=bel Возле стройки в Куропатах гражданские активисты провели очередной митинг]{{Недаступная спасылка|date=May 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} // TUT.by {{Ref-ru}}</ref>. На сайце kurapaty.by пачаўся збор сродкаў на падтрымку лягера<ref>[http://kurapaty.by/ Ахвяруй на лягер абароны Курапатаў] // kurapaty.by</ref>. 28 лютага ў лягеры абаронцаў Курапат выступіў сьпявак [[Лявон Вольскі]]<ref>[http://nn.by/?c=ar&i=186180 Лявон Вольскі выступіў у лагеры абаронцаў Курапат. ВІДЭА] // [[Наша ніва]]</ref>. 28 лютага міністар унутраных справаў Беларусі [[Ігар Шуневіч]] выступіў за цывілізаванае вырашэньне сытуацыі з забудовай Курапатаў<ref>[http://nn.by/?c=ar&i=186167 Шуневіч пра Курапаты: Я за тое, каб сытуацыя вырашылася цывілізавана, без прыкаваньняў да машын] // [[Наша ніва]]</ref>. Раніцай 1 сакавіка праціўнікаў будоўлі каля Курапатаў у складзе Марат Гаравы (ад экспэртаў), Юры Сьцепанішчаў (ад мясцовых жыхароў), [[Аляксей Янукевіч]] ([[Партыя БНФ]]), [[Павал Севярынец]] ([[Беларуская хрысьціянская дэмакратыя|БХД]])<ref>[http://nn.by/?c=ar&i=186165 Названыя асобы, што пойдуць на сустрэчу з Шорцам наконт Курапатаў] // [[Наша ніва]]</ref> прыняў старшыня Менгарвыканкаму [[Андрэй Шорац]]. Падчас гутаркі старшыня Менгарвыканкаму паабяцаў, што як мінімум тыдзень будаўніцтва ня будзе весьціся, а пытаньне будзе далей вывучацца ў профільных ведамствах<ref>[http://nn.by/?c=ar&i=186240 Шорац папрасіў тыдзень на вывучэнне пытання пра будоўлю каля Курапат] // [[Наша ніва]]</ref>. 1 сакавіка [[КХП-БНФ]] абвясьціла збор сродкаў на 120 мэталічных крыжоў для Курапатаў<ref>[http://nn.by/?c=ar&i=186284 КХП-БНФ абвясціла збор сродкаў на 120 металічных крыжоў для Курапат] // [[Наша ніва]]</ref>. У гэты ж дзень галоўны замоўца бізнэс-цэнтру бізнэсовец Ігар Анішчанка паведаміў, што «будаваць там, дзе людзі катэгарычна супраць, дзе яны прыкоўваюць сябе кайданкамі да тэхнікі, катэгарычна нельга». Анішчанка адзначыў, што таксама жадае абараніць памяць [[Рэпрэсіі ў БССР|рэпрэсаваных]]<ref>[https://web.archive.org/web/20170312123301/https://realty.tut.by/news/offtop-realty/533565.html Заказчик бизнес-центра о ситуации возле Куропат: Я также хочу защитить память репрессированных] // TUT.by {{Ref-ru}}</ref>. Нобэлеўскі ляўрэат [[Сьвятлана Алексіевіч]] выказала словы падтрамкі абаронцам Курапатаў<ref>[http://nn.by/?c=ar&i=186239 Святлана Алексіевіч падтрымала абаронцаў Курапат: «Маўчаць сорамна»] // [[Наша ніва]]</ref>. У выніку будаўніцтва бізнэс-цэнтру было спыненае. === Перасьлед за абнову спарахнелых крыжоў === У ліпені 2018 году актывіст [[Зьміцер Дашкевіч]] з паплечнікамі сутыкнуўся зь перашкодамі міліцыі і Бараўлянскага лясгасу падчас замены старых спарахнелых крыжоў на новыя<ref>[https://www.racyja.com/hramadstva/dashkevicha-zatrymali-perad-sprobaj-pa/ Зміцер Дашкевіч усталяваў крыжы каля рэстарана ў Курапатах] // racyja.com</ref><ref>[https://www.racyja.com/hramadstva/zmitser-dashkevich-usyo-zh-pryvyoz-kryzhy-da-r/ Зміцер Дашкевіч усталяваў крыжы каля рэстарана ў Курапатах] // racyja.com</ref>. Пасьля таго, як Дашкевіч дамогся ўсталяваньня крыжоў, газэта «[[Советская Белоруссия]]» апублікавала на яго ананімны пасквіль пад назвай «З асаблівым цынізмам»<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=212836 «Советская Белоруссія» апублікавала пасквіль: Дашкевіч ставіў крыжы ў Курапатах з асаблівым цынізмам] // [[Наша ніва]]</ref>. 27 сьнежня 2018 году група актывістаў замяніла даўні спарахнелы крыж на новы. Новы крыж зрабілі грамадзяне [[Летува|Летувы]] — «у стылі летувіскага народнага мастацтва». Аднак празь дзьве гадзіны крыж выкапалі і вывезьлі з тэрыторыі мэмарыялу прадстаўнікі лясгасу. 22 студзеня 2019 году Менскі райвыканкам разглядзеў адміністратыўныя пратаколы, складзеныя на сяброў [[Кансэрватыўна-Хрысьціянская Партыя — БНФ|КХП-БНФ]]: выканаўцу абавязкаў старшыні партыі [[Юры Беленькі|Юрася Беленькага]] і сакратара менскай управы [[Валеры Буйвал|Валера Буйвала]]. За «ўчыненьне шкоды гісторыка-культурнай каштоўнасьці», якая выявілася ў замене спарахнелага крыжа ў памяць аб летувісах, расстраляных у Курапатах, Юрася Беленькага і Валера Буйвала пакаралі штрафам на 382,5 рублі<ref>[https://www.svaboda.org/a/29724243.html За «незаконны крыж» у Курапатах пакаралі двух чальцоў КХП БНФ] // svaboda.org</ref>. === Знос крыжоў === Раніцай 4 красавіка 2019 году ва ўрочышчы Курапаты паводле рашэньня ўладаў дэмантавалі драўляныя крыжы, якія раней актывісты ўсталявалі на знак памяці ахвяраў сталінскіх расстрэлаў. Былі зьнесеныя 70 крыжоў. 15 актывістаў затрыманыя міліцыяй. Дырэктар Бараўлянскага спэцлясгасу Аляксандар Мірановіч пракамэнтаваў падзеі ў Курапатах дзяржаўнаму агенцтву [[БелТА]], назваўшы крыжы «незаконнымі збудаваньнямі», якія дэмантуюць у межах «другога этапу добраўпарадкавання» тэрыторыі ўрочышча<ref name = "Belsat" /><ref name = "BelTA" />. Пасьля зносу крыжоў прыкладна на іх месцы пачалося ўсталяваньне агароджы паміж урочышчам і рэстарацыяй, якая мяжуе з урочышчам і была адкрытая ў чэрвені 2018 году нягледзячы на пратэсты грамадзкасьці<ref name = "racyja_1" /><ref name = "fence" />. Разгубленасьць, боль і трывогу з нагоды зносу крыжоў у Курапатах выказаў дэпутат палаты прадстаўнікоў [[Валеры Варанецкі]]<ref name = "Varanetski" />. Прэс-сакратар Лукашэнкі [[Натальля Эйсмант]] з нагоды зносу крыжоў адзначыла: «Падчас Вялікай размовы кіраўніком дзяржавы было абяцана, што ў Курапатах будзе наведзены парадак, даручэньне заняцца гэтым было дадзенае адпаведным ведамствам.»<ref name = "press secretary" />. === Плянаванае будаўніцтва Нацыянальнага выставачнага цэнтру === На нарадзе 14 траўня кіраўнік Беларусі [[Аляксандар Лукашэнка]] даў даручэньне пабудаваць Нацыянальны выставачны цэнтар да 2021 году. Пляцоўкай будаўніцтва вызначанае поле ля ўсходняга ўскрайку ўрочышча Курапаты. Прэс-служба Лукашэнкі назвала будаўніцтва выставачнага цэнтру «нацыянальным праектам». Адзначаецца, што для будаўніцтва разглядалася пляцоўка ў [[Малінаўка (мікрараён)|Малінаўцы]] на скрыжаваньні [[Менская кальцавая аўтамабільная дарога|МКАД]] і Берасьцейскай шашы. Яе адхілілі, бо «гэта магло закрануць інтарэсы людзей, якія там жывуць»<ref>[https://www.svaboda.org/a/29940485.html Лукашэнка загадаў пабудаваць ля Курапатаў выставачны цэнтар] // Радыё Свабода</ref><ref>[https://euroradio.fm/lukashenka-zagadau-pabudavac-vystauny-centr-kalya-kurapatau Лукашэнка загадаў пабудаваць выстаўны цэнтр каля Курапатаў] // Эўрарадыё</ref><ref>[https://euroradio.fm/bt-pakazala-dze-pobach-z-kurapatami-planuyuc-pabudavac-vystavachny-centr БТ паказала, дзе побач з Курапатамі плануюць пабудаваць выставачны цэнтр] // Эўрарадыё</ref>. == Афіцыйная пазыцыя == [[Файл:Kurapaty - 10.jpg|міні|240пкс|Адноўленая памятная шыльда з тэкстам пастановы Савету Міністраў БССР ад 1989&nbsp;г.]] 18 студзеня 1989 году Саветам Міністраў БССР на падставе вынікаў урадавай камісіі аб фактах масавых расстрэлаў людзей ва ўрочышчы пад Менскам была прынятая пастанова №42, якая прадугледжвала правядзеньне адкрытага конкурсу на помнік ахвярам масавых рэпрэсіяў у Курапатах і яго ўсталяваньне<ref name="svaboda-pomnik">[http://www.svaboda.org/content/Article/791394.html «Цяперашняя ўлада Беларусі — гэта фактычна нашчадкі тых, хто быў наверсе, а ня ў яме, калі ў Курапатах адбываліся расстрэлы»] // [[Свабода (радыё)|Радыё Свабода]], 18 студзеня 2005 г.</ref>. Выдавецтву «Беларуская савецкая энцыкляпэдыя» было рэкамэндавана падрыхтаваць адмысловае выданьне, прысьвечанае ахвярам сталінізму, а прэзыдыюму Акадэміі навук БССР арганізаваць «усебаковае вывучэньне прычынаў і наступстваў масавых рэпрэсіяў»<ref name="tut-pomnik">{{Навіна|аўтар=[[Кастусь Лашкевіч]]|загаловак=21 год таму ўлады прызналі Курапаты|спасылка=https://m.tut.by/news/society/158176.html|выдавец=[[TUT.BY|Tut.by]]|дата публікацыі=18 студзеня 2010|копія=https://news.tut.by/society/158176.html?lang=bel|дата копіі=18 студзеня 2010|дата доступу=30 красавіка 2017}}</ref>. Паводле словаў [[Ігар Кузьняцоў|Ігара Кузьняцова]], сябра Міжнароднага гісторыка-асьветніцкага, дабрачыннага і праваабарончага таварыства «Мэмарыял» і дасьледніка савецкага таталітарызму, ніводнае з палажэньняў пастановы Савету Міністраў БССР ад 1989 году па стане на 2010 год выкананае не было<ref name="tut-pomnik" />. 30 лістапада 1993 году Курапаты былі занесеныя ў [[Дзяржаўны сьпіс гісторыка-культурных каштоўнасьцяў Рэспублікі Беларусь]] як «Месца зьнішчэньня ахвяраў палітычных рэпрэсіяў 30—40-х гадоў XX стагодзьдзя ва ўрочышчы Курапаты»<ref>{{Навіна|аўтар=Леся Лугавая|загаловак=Курапаты: культура памяці ў Беларусі патрабуе грамадзянскай мужнасьці|спасылка=http://centerpost.org/zivilcourage/page2-5b.html|выдавец=Адукацыйны цэнтар «Пост»|дата публікацыі=21 лістапада 2011|копія=https://archive.is/rCEaO|дата копіі=6 верасьня 2014|дата доступу=30 красавіка 2017}}</ref> і помнік гісторыі міжнароднага значэньня<ref>{{Навіна|аўтар=Марат Гаравы, [[БелаПАН]]|загаловак=Па факце зьнішчэньня невядомымі шасьці памятных крыжоў у Курапатах распачата крымінальная справа|спасылка=https://spring96.org/be/news/28197|выдавец=[[Вясна (цэнтар)|Праваабарончы цэнтар «Вясна»]]|дата публікацыі=4 траўня 2009|дата доступу=30 красавіка 2017}}</ref>. У 2005 годзе грамадзкія аб’яднаньні «Дыярыуш» і «Беларуская асацыяцыя ахвяраў палітычных рэпрэсіяў», міжнароднае грамадзкае аб’яднаньне «Беларуская пэрспэктыва» і міжнароднае гісторыка-асьветніцкае, дабрачыннае і праваабарончае аб’яднаньне «Мэмарыял» абвясьцілі адкрыты грамадзкі конкурс па стварэньні тэксту для мэмарыяльнага знаку ахвярам палітычных рэпрэсіяў 20 стагодзьдзя ў Беларусі. У палажэньні аб конкурсе арганізатары адзначалі, што дзяржава дэманструе поўную абыякавасьць да сытуацыі ў Курапатах<ref>{{Артыкул|аўтар=Тамара Сяргей.|загаловак= Памяці бязьвінных ахвяр сталінскага тэрору|спасылка=|выданьне=Абажур|тып=часопіс|год=Лістапад 2005|нумар=[https://baj.by/sites/default/files/abajur/files/abagur_42-43_5-6.pdf 5-6 (42-43)]|старонкі=53-54|issn=}}</ref>. У канцы 2005 году археоляг [[Мікола Крывальцэвіч]] зазначаў: «Курапаты — па-за ўвагай афіцыйных органаў. Ужо ніхто ніколі з афіцыйных асобаў туды не ўскладае кветкі, нават у памінальныя дні, як гэта было раней»<ref>{{Навіна|аўтар=Генадзь Канстанцінаў|загаловак=Чаму ва ўрочышчы Курапаты адбываюцца акты вандалізму|спасылка=http://m.dw.com/ru/чаму-ва-ўрочышчы-курапаты-адбываюцца-акты-вандалізму/a-1798863|выдавец=Радыё «[[Нямецкая хваля]]»|дата публікацыі=1 сьнежня 2005|копія=http://www.dw.com/ru/чаму-ва-ўрочышчы-курапаты-адбываюцца-акты-вандалізму/a-1798863|дата копіі=1 сьнежня 2005|дата доступу=28 траўня 2016}}</ref>. [[Файл:Kurapaty. Roadway Marker.JPG|міні|240пкс|Прыдарожны паказальнік на [[МКАД]]]] У 2008 годзе на Менскай кальцавой аўтамабільнай дарозе каля зьезду ў бок Курапатаў быў усталяваны прыдарожны ўказальнік: «Месца гібелі ахвяраў палітычных рэпрэсіяў ва ўрочышчы Курапаты 1930—1940 гадоў»<ref>{{Навіна|аўтар=Алесь Дашчынскі|загаловак=У Курапатах ушанавалі памяць ахвяраў рэпрэсій|спасылка=https://www.svaboda.org/a/1336297.html|выдавец=Радыё «Свабода»|дата публікацыі=30 кастрычніка 2008|копія=https://archive.li/N0xYg|дата копіі=29 кастрычніка 2008|дата доступу=30 красавіка 2017}}</ref>. У 2009 годзе мэмарыяльная сэкцыя Беларускага добраахвотнага таварыства аховы помнікаў гісторыі і культуры накіравала зварот у Савет Міністраў Беларусі з нагаданьнем пра неабходнасьць выкананьня пастановы Савету Міністраў БССР. У адказе на зварот дырэктар Інстытуту гісторыі [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі]], доктар гістарычных навук прафэсар [[Аляксандар Каваленя]] адказаў, што ўвекавечаньне памяці ахвяраў сталінізму — трагедыя беларускага народу і ўсенародная справа, якая патрабуе шырокага абмеркаваньня і прыняцьця рашэньня на заканадаўчым узроўні<ref>[https://web.archive.org/web/20120112134651/http://news.tut.by/society/148295.html Директор Института истории: Увековечение памяти жертв сталинизма — всенародное дело, требующее принятия решения на законодательном уровне] // [[БелаПАН]], 30 чэрвеня 2009 г.{{ref-ru}}</ref>. У 2009 годзе намесьнік старшыні Менскага гарадзкога выканаўчага камітэту [[Міхаіл Ціцянкоў]] паведаміў, што гарадзкія ўлады «лічаць магчымым разгледзець пытаньне аб стварэньні помніка ахвярам палітычных рэпрэсіяў і добраўпарадкаваньні ўрочышча Курапаты»<ref>{{Навіна|аўтар=[[Павал Сайкоўскі]]|загаловак=Улады паабяцалі помнік у Курапатах|спасылка=http://old2.svabodaby.net/index.php?id=3&sub=665|выдавец=Партал «Тут і цяпер»|дата публікацыі=17 сакавіка 2009|копія=https://archive.li/oKMrD|дата копіі=19 студзеня 2012|дата доступу=30 красавіка 2017}}</ref>, аднак толькі пасьля таго, як будзе скончанае стварэньне мэмарыяла «Трасьцянец» і добраўпарадкаваньне былых Менскіх братэрскіх вайсковых могілак [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]]<ref name="tut-pomnik" />. Увосень 2009 году ў газэце Адміністрацыі прэзыдэнта Беларусі «[[Советская Белоруссия]]» быў надрукаваны артыкул «Курапаты: мір пад соснамі», дзе ўрочышча было названае «могілкамі агульнанацыянальнага маштабу», а за паўгады да гэтага — арганізаваны «круглы стол» з дыскусіяй на тэму Курапатаў<ref name="sb" />. Гісторык [[Ігар Кузьняцоў]] зазначыў, што гэта важны крок для грамадзкасьці, якога даўно чакалі, а на думку археоляга [[Мікола Крывальцэвіч|Міколы Крывальцэвіча]], праблема прызнаньня-непрызнаньня Курапатаў дзяржавай была палітычная, але сам факт прызнаньня варты ўвагі<ref>{{Навіна|аўтар=Алесь Дашчынскі|загаловак=Праз дваццаць гадоў улада прызнала Курапаты|спасылка=https://www.svaboda.org/a/1865397.html|выдавец=Радыё «Свабода»|дата публікацыі=30 кастрычніка 2009|копія=https://archive.li/WTN03|дата копіі=30 кастрычніка 2009|дата доступу=30 красавіка 2017}}</ref>. Разам з тым, тэма Курапатаў у падручніках, выдадзеных у Беларусі ў 2000-х гадох, ня згадвалася ўвогуле<ref name="kuzniacou" />. Як стала вядома ў канцы ліпеня 2010 году, у Курапатах павалілася памятная шыльда: драўляныя слупы, на якіх яна стаяла, згнілі<ref>[http://nn.by/?c=ar&i=41626 У Курапатах павалілася памятная шыльда] // [[Наша Ніва]], 30 ліпеня 2010</ref>. == Вандалізм == [[Файл:Kurapaty - 08.jpg|міні|240пкс|Нахілены крыж у Курапатах]] Наданьне Курапатам статусу «гісторыка-культурнай каштоўнасьці першай катэгорыі» ў 1993 годзе зьяўлялася, сярод іншага, вымушанай мерай абароны магілаў ад рабаўнікоў<ref name="nv" />. Ужо ў лістападзе 1994 году міністар унутраных справаў [[Юры Захаранка]] пасьля атрыманьня чарговых паведамленьняў пра рабаваньне пахаваньняў аддаў загад на зьдзяйсьненьне неабходных мерапрыемстваў па ўрочышчы Курапаты ў адпаведнасьці з патрабаваньнямі беларускага заканадаўства. Нягледзячы на гэта, увесну 1995 году рабаўнікі раскапалі больш за 10 магілаў, а чалавечыя парэшткі былі раскіданыя наўкол<ref name="nv" />. Увосень 1998 году з закапанай магілы былі выцягнутыя косткі, перапахаваныя пасьля эксгумацыі магілаў прадстаўнікамі сьледчай камісіі. У красавіку 1999 году рабаўнікамі былі раскапаныя 6 магілаў, у кастрычніку 1999 году — яшчэ чатыры. Некаторыя з магілаў выкопваліся рабаўнікамі да глыбіні ў 1,8 м на плошчы да 4—5 м². Побач з магіламі ў пяску ляжалі парэшткі і фрагмэнты асабістых рэчаў расстраляных. Як зазначыў археоляг [[Мікола Крывальцэвіч]], характар распрацоўваньня магілаў сьведчыў пра добра арганізаваную і падрыхтаваную акцыю<ref name="nv" />. [[Файл:Kurapaty - 04.jpg|значак|Пашкоджаны мэмарыяльны знак «Ад народу ЗША народу Беларусі дзеля памяці»]] Пашкоджаньні памятных знакаў і крыжоў у Курапатах невядомымі ў Курапатах зьдзяйсьняліся дзясяткі разоў<ref name="svaboda">{{Навіна|аўтар=Галіна Абакунчык|загаловак=У Курапатах – новы акт вандалізму|спасылка=https://www.svaboda.org/a/756936.html|выдавец=Радыё «Свабода»|дата публікацыі=21 красавіка 2007|копія=http://www.bielarus.net/archives/2007/04/21/1158|дата копіі=21 красавіка 2007|дата доступу=30 красавіка 2017}}</ref>, прычым у значнай ступені — з другой паловы 1990-х гадоў: дагэтуль выпадкі [[вандалізм]]у былі адзінкавымі<ref name="kuzniacou" />. Па фактах зьнішчэньня памятных крыжоў крымінальныя справы заводзіліся тройчы, але па іх ніхто так і ня быў пакараны<ref name="kapalniki">{{Навіна|аўтар=|загаловак=Антон Астаповіч: Задэкляраваная міліцэйская ахова Курапат аказалася неэфэктыўнай — на працягу некалькіх гадзін зламысьнікі раскопвалі пахаваньні|спасылка=http://by.belapan.by/archive/2009/04/03/by_media_kuropaty|выдавец=[[БелаПАН]]|дата публікацыі=3 красавіка 2009|копія=http://by.belapan.com/archive/2009/04/03/by_media_kuropaty|дата копіі=3 красавіка 2009|дата доступу=30 красавіка 2017}}</ref>. У канцы 1990-х гадоў была зламаная мэталічная шыльда з надпісам «Пакутнікам Беларусі» на Крыжы Пакуты<ref name="svaboda-v">[http://www.svaboda.org/content/article/1380392.html Курапаты: вандалы і пракурор] // [[Свабода (радыё)|Радыё Свабода]], 6 лютага 2009 г.</ref>. У траўні 2003 году ў Курапатах былі зламаныя 10 крыжоў<ref>{{Навіна|аўтар=Любоў Лунёва|загаловак=Новы акт вандалізму ў Курапатах|спасылка=https://www.svaboda.org/a/24848422.html|выдавец=Радыё «Свабода»|дата публікацыі=14 траўня 2003|копія=https://m.tut.by/news/society/23442.html|дата копіі=14 траўня 2003|дата доступу=30 красавіка 2017}}</ref>. У 2004 годзе з закладнога каменя была зьнятая памятная дошка з рашэньнем Савету Міністраў БССР пра неабходнасьць стварэньня помніку ў Курапатах. Дошка была адноўленая ўвосень 2005 году, але праз тыдзень зьнікла ізноў. У чарговы раз памятная шыльда з тэкстам пастановы была адноўленая ў 2007 годзе намаганьнямі грамадзкасьці<ref>[http://www.svaboda.org/content/article/755026.html У Курапатах ушанавалі памяць ахвяраў сталінскіх рэпрэсіяў] // [[Свабода (радыё)|Радыё Свабода]], 28 лютага 2007 г.</ref>. У сьнежні 2005 году невядомыя двойчы апаганілі свастыкай і сатанінскімі надпісамі курапацкія крыжы, помнік загінулым ва ўрочышчы габрэям і выяву Маці Божай Курапацкай<ref name="svaboda-v" />. У 2007 годзе быў павалены крыж «Пакутнікам Беларусі». У красавіку 2007 году былі зламаныя 6 крыжоў і некалькі пашкоджаныя<ref name="svaboda" />. У кастрычніку 2007 году «Крыж пакуты», усталяваны ў 1989 годзе, быў зьнішчаны<ref>{{Навіна|аўтар=[[БелаПАН]]|загаловак=Ва ўрочышчы Курапаты невядомымі зьнішчаны Крыж пакут, устаноўлены восеньню 1989 года|спасылка=https://news.tut.by/society/95800.html?lang=bel|выдавец=[[TUT.BY|Tut.by]]|дата публікацыі=8 кастрычніка 2007|дата доступу=30 красавіка 2017}}</ref>. Да [[Дзяды|Дзядоў]] 2007 году «Крыж Пакутаў» быў адноўлены наноў. У сакавіку 2008 году невядомыя зламалі 36 крыжоў<ref>[http://www.svaboda.org/content/article/1047411.html Чарговы акт вандалізму ў Курапатах] // [[Свабода (радыё)|Радыё Свабода]], 13 сакавіка 2008 г.</ref>. Вясной 2009 году ў Курапатах былі раскапаныя дзьве магілы: зь ямы на паверхню былі выкінутыя чалавечыя косткі і старыя рэчы<ref name="kapalniki" />. У красавіку 2009 году былі зламаныя яшчэ 6 крыжоў<ref>[http://www.svaboda.org/content/article/1760236.html Справу пра вандалізм у Курапатах прыпынілі] // [[Свабода (радыё)|Радыё Свабода]], 22 чэрвеня 2009 г.</ref>. У сьнежні 2009 году невядомыя зламалі некалькі крыжоў, у тым ліку крыж-капліцу з копіяй абраза Маці Божай Курапацкай<ref name="v2">[http://www.svaboda.org/content/article/1897232.html Вандалы «прапісаліся» ў Курапатах] // [[Свабода (радыё)|Радыё Свабода]], 7 сьнежня 2009 г.</ref>. Па стане на 2009 год мэмарыяльная «лава Клінтана» (памятны знак «Ад народу ЗША народу Беларусі дзеля памяці»), усталяваная ў 1994 годзе, дванаццаць разоў цярпела ад выпадкаў вандалізму<ref name="svaboda-v" />. З гэтай нагоды амбасада [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]] ў Беларусі выступіла з адмысловай заявай<ref name="svaboda" />. На пачатку 2019 году лава Клінтана была разбураная вандаламі ізноў. Амбасада ЗША заклікала беларускія ўлады правесьці расьсьледаваньне і прыцягнуць вінаватых да адказнасьці<ref>[https://by.usembassy.gov/be/u-s-embassy-statement-on-act-of-vandalism-in-kurapaty/ Заява амбасады ЗША наконт акта вандалізму ў Курапатах] // Афіцыйны сайт амбасады ЗША ў Беларусі</ref>. У лістападзе 2010 году ў Курапатах былі зламаныя 38 крыжоў<ref>[http://www.svaboda.org/content/article/2212719.html У Курапатах зламаныя 38 крыжоў] // Радыё «Свабода», 6 кастрычніка 2010</ref>. Па гэтым факце была распачатая крымінальная справа па артыкуле «Хуліганства» Крымінальнага кодэксу Рэспублікі Беларусь<ref>[http://nn.by/?c=ar&i=45716 Заведзена крымінальная справа за вандалізм у Курапатах] // [[Наша Ніва]], 9 лістапада 2010 г.</ref>. Нягледзячы на частыя акты вандалізму ва ўрочышчы Курапаты, да актыўнага пошуку праваахоўнымі органамі злачынцаў справа звычайна не даходзіць. Толькі аднойчы ў лістападзе 2008 году актывістам [[Кансэрватыўна-Хрысьціянская Партыя — БНФ|КХП БНФ]] удалося злавіць 2 непаўналетніх вандалаў і перадаць міліцыі. Была заведзеная крымінальная справа, але рэальна іх не пакаралі<ref name="v2" />: артыкул Крымінальнага кодэксу «Апаганьваньне гістарычна-культурных каштоўнасьцяў» быў перакваліфікаваны ў «Злоснае хуліганства», у выніку чаго абвінавачаныя трапілі пад амністыю<ref name="nnv">{{Навіна|аўтар=[[БелаПАН]]|загаловак=Курапацкія вандалы трапілі пад амністыю|спасылка=http://m.nn.by/articles/26682/|выдавец=Газэта «[[Наша ніва]]»|дата публікацыі=1 чэрвеня 2009|копія=https://m.charter97.org/be/news/2009/6/1/18716|дата копіі=1 чэрвеня 2009|дата доступу=30 красавіка 2017}}</ref>. Гэта быў першы выпадак, калі сьледзтва прад’явіла абвінавачваньне канкрэтным асобам па факце зьдзяйсьненьня актаў вандалізму ў Курапатах<ref name="nnv" />. Для аднаўленьня мэмарыяльнага комплексу ва ўрочышчы традыцыйна ладзяцца [[талака|талокі]]: людзі прыбіраюць і ўпарадкоўваюць тэрыторыю, рамантуюць крыжы<ref>{{Навіна|аўтар=Іна Студзінская|загаловак=У Курапатах адбылася традыцыйная талака |спасылка=http://www.svaboda.org/a/775183.html|выдавец=Радыё «Свабода»|дата публікацыі=29 кастрычніка 2006|дата доступу=30 красавіка 2017}}</ref>. == Месцазнаходжаньне == Урочышча Курапаты знаходзіцца непасрэдна за [[Менская кальцавая аўтамабільная дарога|Менскай кальцавой дарогай]] на поўнач ад цэнтру гораду (52-і км МКАД). Адміністрацыйна Курапаты належаць да тэрыторыі [[Бараўлянскі сельсавет (Менскі раён)|Бараўлянскага сельсавету]] [[Менскі раён|Менскага раёну]]. Зь [[Менск]]у ў Курапаты можна трапіць ад ДС «Зялёны Луг» (прыпынак аўтобусаў 13, 13д, 24, 87, 109а; тралейбусаў 1, 46, 53), перайшоўшы празь пераход пад МКАД, разьмешчаны за 500 м на паўночны захад ад дыспэтчарскай станцыі; ад выстаўнога цэнтру «Экспабел», які знаходзіцца за 700 м на паўднёвы ўсход ад урочышча; альбо на аўтобусах 109, 109а, 109в (прыпынак «Курапаты») з ДС «Карбышава». Курапаты знаходзяцца прыблізна за 1,2 км на паўночны ўсход ад [[Цнянскае вадасховішча|Цнянскага вадасховішча]]. Трапіць ва ўрочышча можна праз адзін зь некалькіх падземных пераходаў пад [[Менская кальцавая аўтамабільная дарога|Менскай кальцавой дарогай]]. == Прысьвячэньні == У 1990 годзе [[кампазытар]] [[Кім Цесакоў]] стварыў сымфонію №4 «Курапаты»<ref>{{Артыкул|аўтар=Ларыса Цімошык.|загаловак=Музыканты. Тут|спасылка=http://old2.zviazda.by/?r=18&p=35&archiv=24102006|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=24 кастрычніка 2006|нумар=[http://old2.zviazda.by/?archiv=24102006 231 (25820)]|старонкі=|issn=1990-763x}}</ref>. 30 ліпеня 2004 году Выканкам Менску пастановай №1520 перайменаваў вуліцу Бэзавую ([[Цна (мікрараён)|Цна]]) у [[Вуліца Курапацкая (Менск)|Курапацкую]]<ref>{{Артыкул|аўтар=Алена Ляўковіч.|загаловак=Валожыну — вуліцу, Мулявіну — бульвар|спасылка=http://www.zviazda.by/second.html?r=24&p=33&archiv=10082004|выданьне=Зьвязда|тып=газэта|год=10 жніўня 2004|нумар=[http://www.zviazda.by/second.html?archiv=10082004 189 (25202)]|старонкі=|issn=1990-763x}}</ref>. == Глядзіце таксама == * [[Сьпіс дзеячоў Беларусі, расстраляных 29—30 кастрычніка 1937 году]] == Галерэя здымкаў == <gallery> Kurapaty.jpg|Урочышча Курапаты Kurapaty_1989_Sportcomplex.jpg|Дзяды-1989 (вул. Каліноўскага) Kurapaty_1989_victim.jpg|Курапаты, 1989&nbsp;г. KURAPATY4.JPG|Крыжы і мэмарыяльны камень у Курапатах, 2000&nbsp;г. Monument presented by Bill Clinton during visit to Kurapaty forest in 1994.jpg|«Лава Клінтана» Kurapaty - 05.jpg|Крыж Пакуты KURAPATY2.JPG|Намёт удзельнікаў акцыі пратэсту, 2001&nbsp;г. KURAPATY5.JPG|Мэмарыяльны камень (2001) </gallery> == Панарама == {{Панарама|Kurapaty - 03.jpg|1100пкс|Панарама ўрочышча Курапаты}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * [[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]], [[Яўген Шмыгалёў|Шмыгалёў Я.]], [[Мікола Крывальцэвіч|Крывальцэвіч М.]], [[Алег Іоў|Іоў А.]] [http://www.zianonpazniak.de/publications/creation/kurapaty.htm Курапаты]. — {{Менск (Мн.)}}: Тэхналогія, 1994. — 180 с. — {{ISBN|5-85700-149-8}}. * [[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]], [[Яўген Шмыгалёў|Шмыгалёў Я.]] [http://www.zianonpazniak.de/publications/creation/zianonpazniakreal/deathroad.htm Курапаты — дарога сьмерці] // [[ЛіМ]]. 3 чэрвеня 1988. * [[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]] [https://web.archive.org/web/20090407125905/http://nn.by/1998/12/06.htm Курапаты. Дзесяць гадоў пасьля] // [[Наша Ніва]]. № 12 (109), 1998. * [[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]] [http://www.zianonpazniak.de/publications/creation/zianonpazniakreal.htm Сапраўднае аблічча]. — {{Менск (Мн.)}}: ТВЦ «Паліфакт». 1992. — 240 с. {{ISBN|5-7815-1508-9}}. * {{Літаратура/ЭГБ|4}} * {{Літаратура/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)|к}} * [[Ігар Кузьняцоў|Кузнецов И.]] [https://web.archive.org/web/20050421174001/http://bdg.press.net.by/2004/04/2004_04_16.1420/1420_12_1.shtml Забыть значит предать] // [[Белорусская деловая газета|БДГ]]. № 1420, 16.04.2004. == Вонкавыя спасылкі == {{Гісторыка-культурная каштоўнасьць Рэспублікі Беларусь|611Д000363}} * {{Radzima.org|2991|аб’ект}} * [http://www.youtube.com/watch?v=viXXPItTLTs Урывак відэа мітынгу ў Курапатах у 1989 годзе] * [https://www.svaboda.org/a/29245587.html Курапаты: 30 акцый за трыццаць гадоў], [[Радыё Свабода]] * [https://www.svaboda.org/a/29267670.html Курапаты: 30 гадоў таму беларусы даведаліся праўду], [[Радыё Свабода]] * [http://katyn.ru/index.php?go=Pages&in=cat&id=110 Збор артыкулаў пра Курапаты]{{ref-ru}} * [https://web.archive.org/web/20141015200608/http://news.tut.by/society/111490.html Игорь Кузнецов. Куропатское дело: 20 лет спустя]{{ref-ru}} * [http://kyky.org/places/karta-minskih-repressiy-10-strashnyh-mest-svyazannyh-s-nkvd Карта минских репрессий. 10 страшных мест, связанных с НКВД]{{ref-ru}}, kyky.org {{Месцы масавых рэпрэсіяў у Беларусі}} {{Менск}} {{Рэпрэсіі ў СССР}} {{Абраны артыкул}} [[Катэгорыя:Рэпрэсіі ў БССР]] [[Катэгорыя:Менскі раён]] 8efirvxer7clqc3imss7s8b7rycvjyb Злучаныя Штаты Амэрыкі 0 2394 2330680 2321648 2022-07-31T05:01:21Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Краіна |Назва = Злучаныя Штаты Амэрыкі |НазваЎРоднымСклоне = Злучаных Штатаў Амэрыкі |НазваНаДзяржаўнайМове = {{мова-en||скарочана}} United States of America |Сьцяг = Flag_of_the_United_States.svg |Герб = Great_Seal_of_the_United_States_(obverse).svg |НацыянальныДэвіз = In God We Trust (афіцыйны)<br />E Pluribus Unum (традыцыйны) |Месцазнаходжаньне = United States (orthographic projection).svg |АфіцыйнаяМова = дэ-юрэ — адсутная,<br/>дэ-факта — [[ангельская мова|ангельская]],<br/>рэгіянальны статус ангельскай і некаторых іншых моваў |Сталіца = [[Вашынгтон (акруга Калюмбія)|Вашынгтон]] |НайбуйнейшыГорад = [[Нью-Ёрк]] |ТыпУраду = Дэмакратычная<br />[[фэдэрацыя|фэдэрацыйная рэспубліка]] |ПасадыКіраўнікоў = <br />[[Прэзыдэнт]]<br />[[Віцэ-прэзыдэнт]] |ІмёныКіраўнікоў = [[Джо Байдэн]]<br />[[Камала Гарыс]] |Плошча = 9 826 675 |МесцаЎСьвецеПаводлеПлошчы = 3-е/4-е |АдсотакВады = 6,76% |ГодАцэнкіНасельніцтва = 2012 |МесцаЎСьвецеПаводлеНасельніцтва = 3-е |Насельніцтва = 315 198 000 |ШчыльнасьцьНасельніцтва = 33,7 |ГодАцэнкіСУП = 2019 |МесцаЎСьвецеПаводлеСУП = 1-е |СУП = $21,4 трлн |СУПНаДушуНасельніцтва = $48 386<!--удакладніць--> |Валюта = [[Амэрыканскі даляр]] |КодВалюты = USD |ЧасавыПас = [[UTC]] |ЧасРозьніцаUTC = &#32;ад -5 да -10 |ЧасавыПасУлетку = [[UTC]] |ЧасРозьніцаUTCУлетку = &#32;ад -4 да -10 |НезалежнасьцьПадзеі = — абвешчаная<br />— прызнаная |НезалежнасьцьДаты = ад [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]]<br />4 ліпеня 1776<br />3 верасьня 1783 |ДзяржаўныГімн = The Star Spangled Banner |АўтамабільныЗнак = USA |ДамэнВерхнягаЎзроўню = us |ТэлефонныКод = 1 |Дадаткі = |Катэгорыя = ЗША }} '''Злу́чаныя Шта́ты Амэ́рыкі''', '''Задзіно́чаныя Гаспада́рствы Паўно́чнай Амэ́рыкі''' ці скарочана '''ЗША''' ({{мова-en|The United States of America}}, скарочана таксама ''USA'', ''US'') — фэдэрацыйная рэспубліка<ref>The New York Times Guide to Essential Knowledge, Second Edition: A Desk Reference for the Curious Mind. St. Martin’s Press. 2007. p. 632. {{ISBN|978-0-312-37659-8}}.</ref><ref>Onuf, Peter S. (1983). The Origins of the Federal Republic: Jurisdictional Controversies in the United States, 1775—1787. Philadelphia: University of Pennsylvania Press. {{ISBN|978-0-8122-1167-2}}.</ref> ў [[Паўночная Амэрыка|Паўночнай Амэрыцы]], якая складаецца з 50 штатаў, адной [[Вашынгтон (акруга Калюмбія)|фэдэральнай акругі]] і некалькіх астраўных тэрыторыяў. 48 штатаў і фэдэральная акруга Калюмбія знаходзяцца ў цэнтральнай частцы Паўночнай Амэрыкі паміж [[Канада]]й і [[Мэксыка]]й. Штат [[Аляска (штат)|Аляска]] зьяўляецца самым паўночным зь іх і месьціцца ў паўночна-заходняй частцы мацерыку, у той час як 50-ы штат, [[Гаваі]], уяўляе сабой архіпэляг у сярэдзіне [[Ціхі акіян|Ціхага акіяну]]. Дзяржава таксама мае пяць населеных і дзевяць незаселеных тэрыторыяў у Ціхім акіяне й [[Карыбскае мора|Карыбскім басэйне]]. Гістарычна склаўся падзел ЗША на тры галоўныя рэгіёны: Поўнач, Поўдзень і Захад. З агульнай плошчай у 9,83 млн км² у Злучаных Штатах пражываюць каля 316 млн чалавек, дзякуючы чаму краіна зьяўляецца чацьвертай паводле велічыні агульнай плошчы й трэцяй паводле колькасьці насельніцтва. ЗША зьяўляюцца аднымі з самых этнічна разнастайнымі й шматнацыянальнымі краінамі сьвету, у выніку буйнамаштабнай іміграцыі са шматлікіх краінаў сьвету<ref>Adams, J.Q.; Strother-Adams, Pearlie (2001). Dealing with Diversity. Chicago: Kendall/Hunt. {{ISBN|0-7872-8145-X}}.</ref>. Геаграфія й клімат Злучаных Штатаў таксама надзвычай разнастайныя, то бок яны зьяўляюцца домам для самых разнастайных відаў дзікіх жывёлаў. Злучаныя Штаты зьяўляюцца разьвітай краінай і маюць адну з самых вялікіх нацыянальных эканомік. [[Сукупны ўнутраны прадукт|СУП]] у 2019 годзе, паводле ацэнкі Міжнароднага валютнага фонду склаў $21,4 трлн, то бок каля 15% [[парытэт пакупніцкай здольнасьці|парытэту пакупніцкай здольнасьці]]<ref name="СУПППЗ2019"/>. Эканоміка падсілкоўваецца багацьцем прыродных рэсурсаў і самай высокай у сьвеце прадукцыйнасьці працы<ref>{{Спасылка|url=http://www.cbsnews.com/2100-500395_162-3228735.html|загаловак=U.S. Workers World’s Most Productive|выдавец=CBS|мова=en|копія=http://web.archive.org/web/20120331020846/www.cbsnews.com/2100-500395_162-3228735.html|дата копіі=31 сакавіка 2012}}</ref>. Паводле велічыні СУП на душу насельніцтва ў 2018 годзе ЗША займалі 12-ы радок у сьвеце<ref>{{Спасылка|url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/02/weodata/weorept.aspx?sy=2018&ey=2018&scsm=1&ssd=1&sort=subject&ds=.&br=1&pr1.x=69&pr1.y=16&c=512%2C668%2C914%2C672%2C612%2C946%2C614%2C137%2C311%2C546%2C213%2C674%2C911%2C676%2C314%2C548%2C193%2C556%2C122%2C678%2C912%2C181%2C313%2C867%2C419%2C682%2C513%2C684%2C316%2C273%2C913%2C868%2C124%2C921%2C339%2C948%2C638%2C943%2C514%2C686%2C218%2C688%2C963%2C518%2C616%2C728%2C223%2C836%2C516%2C558%2C918%2C138%2C748%2C196%2C618%2C278%2C624%2C692%2C522%2C694%2C622%2C962%2C156%2C142%2C626%2C449%2C628%2C564%2C228%2C565%2C924%2C283%2C233%2C853%2C632%2C288%2C636%2C293%2C634%2C566%2C238%2C964%2C662%2C182%2C960%2C359%2C423%2C453%2C935%2C968%2C128%2C922%2C611%2C714%2C321%2C862%2C243%2C135%2C248%2C716%2C469%2C456%2C253%2C722%2C642%2C942%2C643%2C718%2C939%2C724%2C734%2C576%2C644%2C936%2C819%2C961%2C172%2C813%2C132%2C726%2C646%2C199%2C648%2C733%2C915%2C184%2C134%2C524%2C652%2C361%2C174%2C362%2C328%2C364%2C258%2C732%2C656%2C366%2C654%2C144%2C336%2C146%2C263%2C463%2C268%2C528%2C532%2C923%2C944%2C738%2C176%2C578%2C534%2C537%2C536%2C742%2C429%2C866%2C433%2C369%2C178%2C744%2C436%2C186%2C136%2C925%2C343%2C869%2C158%2C746%2C439%2C926%2C916%2C466%2C664%2C112%2C826%2C111%2C542%2C298%2C967%2C927%2C443%2C846%2C917%2C299%2C544%2C582%2C941%2C474%2C446%2C754%2C666%2C698&s=PPPPC&grp=0&a=|загаловак=Report for Selected Countries and Subjects|выдавец=Міжнародны валютны фонд|мова=en|дата=5 верасьня 2020}}</ref>. У той час як эканоміка ЗША лічыцца постіндустрыяльнай, яна працягвае заставацца адным з найбуйнейшых сусьветных вытворцаў<ref>[https://web.archive.org/web/20121013211628/http://americanmanufacturing.org/category/issues/jobs-and-economy/manufacturing-jobs-and-us-economy Manufacturing, Jobs and the U.S. Economy]. Alliance for American Manufacturing. 2013.</ref>. ЗША мае самы высокі сярэдні й мэдыяльны паказчык прыбытку хатняй гаспадаркі сярод краінаў [[Арганізацыя эканамічнага супрацоўніцтва і разьвіцьця|АЭСР]], а таксама самы высокі сярэдні заробак<ref>[http://www.oecdbetterlifeindex.org/topics/income/ OECD Better Life Index]. OECD Publishing.</ref><ref>[http://www.oecd-ilibrary.org/social-issues-migration-health/society-at-a-glance-2011/household-income_soc_glance-2011-6-en Household Income]. Society at a Glance 2011: OECD Social Indicators. OECD Publishing.</ref>, аднак займае чацьвёрты радок паводле нераўнамернага разьмеркаваньня даходаў сярод краінаў АЭСР<ref>[http://www.oecd.org/els/soc/OECD2013-Inequality-and-Poverty-8p.pdf Crisis squeezes income and puts pressure on inequality and poverty]. OECD</ref>. Прыкладна 16% насельніцтва жыве ў [[беднасьць|беднасьці]]<ref>[http://washington.cbslocal.com/2012/11/15/census-u-s-poverty-rate-spikes-nearly-50-million-americans-affected/ Census: U.S. Poverty Rate Spikes, Nearly 50 Million Americans Affected] CBS.</ref>. На краіну прыпадае 39% глябальных вайсковых выдаткаў<ref>[https://web.archive.org/web/20130415232842/http://books.sipri.org/product_info?c_product_id=458 Trends in world military expenditure, 2012]. Stockholm International Peace Research Institute.</ref>, зьяўляючыся найбольш эканамічна й вайскова моцнай дзяржавай у сьвеце, вядомай палітычнай і культурнай сілай, а таксама лідэрам у галіне навуковых дасьледаваньняў і тэхналягічных інавацыяў. == Гісторыя == {{Глядзіце таксама|Дзікі Захад}} Людзі на тэрыторыі ЗША ўпершыню зьявіліся, паводле ацэнак архэолягаў, ад 12 да 40 тысячаў гадоў таму. Як мяркуецца, яны трапілі сюды праз [[Аляска (штат)|Аляску]], якая ў той час злучалася з [[Азія]]й. === Заснаваньне === Гісторыі ангельскіх паселішчаў, зь якіх пасьля сфармаваліся ЗША, пачалася з заснаваньня Джэймзтаўну ў Вірджыніі ў 1607 годзе. У 1696 годзе прыняцьце чарговага закону аб мараплаўстве і ўсталяваньне новага міністэрства гандлю [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]] заклалі асновы імпэрскай сыстэмы. На працягу дзевяці дзесяцігодзьдзяў ўтварыліся 13 калёніяў, там разьвілася сыстэма рабаўладаньня, укараніліся ангельская культура, [[ангельская мова]] і брытанскія палітычныя інстытуты. Наступны пэрыяд каляніяльнай гісторыі (1696—1763) быў адзначаны малаважнымі зьменамі ў сыстэме імпэрскае адміністрацыі і пераўтварэньнем практычна ўсіх бакоў жыцьця калёніяў. У гэты час адбываўся няўхільны рост насельніцтва, разьвівалася дынамічная, арыентаваная на экспарт, эканоміка, умацоўваўся аўтарытэт асамблеяў — незалежных інстытутаў прадстаўнічай улады, рэлігійнае і культурнае жыцьцё калёніяў дзівіла сваёй разнастайнасьцю. Усе сем дзесяцігодзьдзяў былі апаленыя пажарамі эўрапейскіх войнаў, якія дакочваліся і да амэрыканскіх берагоў. Гэтыя войны спрыялі кансалідацыі калёніяў з мэтраполіяй у агульным змаганьні супраць французаў і гішпанцаў, што асталяваліся ў Амэрыцы. У выніку гэтых войнаў гішпанцаў выціснулі з [[Флорыда|Флорыды]], а французаў — з [[Канада|Канады]], і ад 13 калёніяў была адведзена пагроза зьнешняй агрэсіі. === Нацыянальны рух === [[Файл:Declaration independence.jpg|міні|250пкс|зьлева|Падпісаньне [[Дэклярацыя незалежнасьці ЗША|дэклярацыі незалежнасьці]]]] Агульная колькасьць насельніцтва калёніяў перавысіла ў 1760-я гады 150 тысячаў чалавек<ref>{{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак =Нарысы амерыканскай гісторыі |арыгінал = |спасылка = |адказны =Пер. Л.Калабан.|выданьне = |месца = |выдавецтва = Інфарм. агенцтва Злуч. Штатаў Амерыкі|год = |том = |старонкі =60|сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. У 1763 годзе брытанскі ўрад паспрабаваў замацаваць свой кантроль над амэрыканскімі паселішчамі. Новае імпэрскае заканадаўства выклікала бурную рэакцыю ў калёніях. Сутыкнуўшыся з апазыцыяй, у 1770 годзе Вялікабрытанія адмяніла мыты на ўсё акрамя [[гарбата|гарбаты]], якая была прадметам раскошы ў калёніях. На працягу трохгадовага пэрыяду спакою адносна невялікая колькасьць радыкалаў прыкладалі намаганьні, каб працягнуць спрэчку. Найбольш уплывовым лідэрам сярод радыкалаў быў Сэм’юэл Адамз з [[Масачусэтс]]у, які строга прытрымліваўся адной мэты — незалежнасьці<ref>{{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак =Нарысы амерыканскай гісторыі |арыгінал = |спасылка = |адказны =Пер. Л.Калабан.|выданьне = |месца = |выдавецтва =Інфарм. агенцтва Злуч. Штатаў Амерыкі |год = |том = |старонкі =66|сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. У 1773 годзе ўплывовая кампанія «Іст-Індыя» атрымала ад Вялікабрытаніі права на манапольны экспарт гарбаты да калёніяў. Па ўсім Атлянтычным узьбярэжжы агентаў кампаніі «Іст-Індыя» вымагалі пайсьці ў адстаўку, а новыя пастаўкі альбо вярталі ў Вялікабрытанію, альбо складавалі ў портах. Уночы 16 сьнежня 1773 году група мужчынаў на чале з Сэм’юэлам Адамзам, пераапранутая ў індзейцаў-магаўкаў, узышлі на борты трох брытанскіх суднаў, што стаялі на якары, і выкінулі ўвесь груз гарбаты ў Бостанскую бухту. Афіцыйныя колы Вялікабрытаніі амаль што аднадушна асудзілі гэтую падзею, што атрымала назву «[[Бостанскае піцьцё гарбаты]]», як акт вандалізму і патрабавалі заканадаўчых мераў, якія б паставілі каляністаў на месца. 5 верасьня 1774 году ў [[Філадэлфія|Філадэлфіі]] пачаў сваю працу [[Першы Кантынэнтальны кангрэс]], на якім была прынятая дэклярацыя пра правы амэрыканскіх калёніяў на «жыцьцё, волю і ўласнасьць» і прынята рашэньне пра аб’яву гандлёвага байкоту Вялікабрытаніі. У 1776 годзе калёніі прынялі Дэклярацыю незалежнасьці. Да 1783 году мяцежныя калёніі заваявалі незалежнасьць сілай зброі і ўтварылі вольную канфэдэрацыю пад назовам Злучаныя Штаты Амэрыкі. У 1789 годзе сувэрэннымі грамадзянамі некалькіх штатаў была ўхваленая канстытуцыя, якая заклала асновы новай дзяржавы. === Узбуйненьне === [[Файл:USA Territorial Growth small.gif|міні|300пкс|Гістарычная храналёгія ЗША]] Паводле першага перапісу 1790 году ў краіне пражывалі каля 4 млн чалавек. За пэрыяд з 1790 па 1815 гады колькасьць насельніцтва падвоілася, а да 1860 году дасягнула 31,5 млн. На працягу першай паловы XIX стагодзьдзя адбывалася міграцыя амэрыканцаў на захад. Насельніцтва Паўночна-Заходняй тэрыторыі, дзе ўтварыліся штаты [[Агаё]], [[Індыяна]], [[Іліной]], [[Мічыган]] і [[Вісконсін]], узрасло з 51 тысячаў у 1800 годзе да 6,9 млн у 1860 годзе. За той жа пэрыяд колькасьць насельніцтва [[Новая Ангельшчына|Новай Ангельшчыны]] ўзрасла з 1,2 млн чалавек да 3,1 млн. У 1790 годзе ў складзе насельніцтва пераважалі выхадцы з Брытанскіх астравоў, але былі таксама прадстаўнікі іншых нацыянальнасьцяў, як то [[немцы]], [[валійцы]], [[французы]], [[швайцарцы]], [[нідэрляндцы]]. Этнічны склад насельніцтва фактычна заставаўся нязьменным да наплыву нямецкіх і [[ірляндцы|ірляндзкіх]] імігрантаў у 1840—1850-я гады. У 1790 годзе афрыканцы, якія былі дастаўленыя сюды ў якасьці рабоў, складалі пятую частку ўсяго насельніцтва, аднак з-за заняпаду тытуняводзтва ўвоз рабоў скарачаўся. Падчас Вайны за незалежнасьць у большасьці штатах увоз рабоў быў забаронены, і ў 1808 годзе Кангрэс ЗША заканадаўча замацаваў гэтую забарону. Аднак падпольны гандаль рабамі квітнеў яшчэ доўгія гады. Падчас рэвалюцыі рабы ў большасьці паўночных штатаў здабылі волю, аднак ім рэдка даводзілася атрымаць усе грамадзянскія правы. Імкненьне амэрыканцаў пашырыць тэрыторыі на захад прывяло да шэрагу доўгіх войнаў з [[індзейцы|індзейцамі]] і гішпанцамі. Купля тэрыторыі [[Луізыяна|Луізыяны]] ў французаў у 1803 годзе амаль удвая павялічыла памер краіны — гэтая тэрыторыя значна пераўзыходзіла сучасны аднайменны штат, распасьціраючыся да Канады<ref>[http://www.nps.gov/archive/jeff/lewisclark2/circa1804/heritage/louisianapurchase/louisianapurchase.htm Louisiana Purchase]. National Park Services.</ref>. Сэрыя амэрыканскіх ваенных ўварваньняў у [[Флорыда|Флорыду]] прывяла да таго, што [[Гішпанія]] павінна была саступіць частку ўзьбярэжжа [[Мэксыканскі заліў|Мэксыканскага заліву]] ў 1819 годзе. У гэтыя часы шырока было пашырана будаўніцтва [[Чыгунка|чыгункі]]. З 1820 па 1850 гады Джэксанава дэмакратыя пачала падвяргацца шэрагу рэформаў, якія ўключалі пашырэньне выбарчага права для мужчынаў. Гэта прывяло да ўзьнікненьня дзьвюхпартыйнай сыстэмы з 1828 па 1854 гады. У 1845 годзе ЗША анэксавала [[Тэхас|Рэспубліку Тэхас]]. [[Арэгонская дамова]] 1846 году зь Вялікабрытаніяй прывяла да ўсталяваньня кантролю ЗША сучасным амэрыканскім паўночным захадам. Перамога ў амэрыкана-мэксыканскай вайне прывяла да саступкі Мэксыкай [[Каліфорнія|Каліфорніі]] і вялікай часткі сучаснага паўднёвага захаду ЗША. [[Залатая ліхаманка]] 1848—1849 гадоў у Каліфорніі стымулявала міграцыю ў заходні рэгіён краіны і стварэньне дадатковых заходніх штатаў. Пасьля [[Грамадзянская вайна ў ЗША|грамадзянскай вайны]] ў ЗША, новыя транскантынэнтальная чыгунка паскорыла [[перасяленьне]] на захад, і, тым самым, павелічэньнем канфліктаў з карэннымі народамі Амэрыкі. У сярэдзіне ХІХ стагодзьдзя ў выніку працяглых спробаў [[Расейская імпэрыя|Расея]] прадае ЗША Аляску, якая напачатку ХХ стагодзьдзя атрымала статус дадатковага штату краіны. Пазьней далучаныя Гаваі й Пуэрта-Рыка, пры гэтым апошняя тэрыторыя дагэтуль ня мае статусу штату (аднак у рэгіёне дзейнічаюць рухі, мэтаю якіх зьяўляецца здабыцьцё статусу штату для тэрыторыі). == Геаграфія == [[Файл:Barns grand tetons.jpg|міні|250пкс|Скалістыя горы]] Злучаныя Штаты ўтвараюць чацьвертую паводле плошчы краіну ў сьвеце пасьля [[Расея|Расеі]], [[Канада|Канады]] й [[Кітай|Кітаю]]. Кантынэнтальная частка ЗША займае тэрыторыю ад Атлянтычнага да Ціхага акіянаў, і пралягае паміж [[Канада]]й, [[Мэксыка]]й і Мэксыканскай затокай. [[Аляска (штат)|Аляска]] — самы вялікі паводле плошчы штат. Ён аддзелены ад кантынэнтальнай часткі Канадай, берагі Аляскі — на Ціхім і Паўночным акіяне. [[Гаваі]] ўтвараюць архіпэляг у Ціхім акіяне на паўднёвы захад ад Паўночнай Амэрыкі. [[Пуэрта-Рыка]] — востраў у [[Карыбскае мора|Карыбскім моры]]. Тэрыторыя краіны амаль цалкам знаходзіцца ў Заходнім пашар’і Зямлі, аднак выключэньне складае толькі тэрыторыя [[Гуам]]у і заходняя частка Аляскі. === Будова паверхні === [[Файл:Dry Arkansas River.jpg|міні|250пкс|Вялікія раўніны]] Асноўную частку тэрыторыі ЗША паводле асаблівасьцяў рэльефу дзеляць на восем правінцыяў: [[Апалачы (горы)|Апалачы]], Берагавыя раўніны, Унутраныя ўзвышшы, Унутраныя раўніны, узвышша ля возера Верхняга, [[Скалістыя горы]], Міжгорныя плято і Ціхаакіянскія Берагавыя горы. Аляска і [[Гавайскія астравы]] таксама зьяўляюцца самастойнымі правінцыямі. Найвышэйшы пункт краіны — [[Дэналі]], якая месьціцца ў штаце Аляска і мае вышыню ў 6193 мэтры. === Клімат === ЗША адрозьніваюцца вялікай разнастайнасьцю кліматычных умоваў. На асноўнай тэрыторыі краіны вылучаюць дзьве галоўныя кліматычныя вобласьці — Усходнюю і Заходнюю. Мяжа паміж імі праходзіць прыкладна ўздоўж мэрыдыяну 100° з. д. Усходняя вобласьць у цэлым характарызуецца вільготным кліматам зь сярэдняй гадавой колькасьцю ападкаў ад 500 мм уздоўж мэрыдыяну 100° з.д. да больш 1500 мм на паўднёвым усходзе. Асноўная крыніца ападкаў — цёплае вільготнае паветра, якое паступае з боку Мэксіканскага заліву, і — у значна меншай ступені — з боку Атлянтычнага акіяну. Тэмпэратуры ў гэтай вобласьці больш залежаць ад шыраты мясцовасьці, чым ад вышыні паверхні, і даволі раўнамерна падвышаюцца з поўначы на поўдзень. У выніку лета на поўначы кароткае і цёплае, на поўдні працяглае і гарачае, а зіма на поўначы доўгая і халодная, на поўдні кароткая і вельмі цёплая. Вялікая частка Ўсходняй вобласьці зазнае частыя зьмены надвор’я, галоўным чынам таму, што струмені цёплага паветра з поўдня часта перарываюцца масамі халоднага паветра, якое пранікае з поўначы. Асабліва зьменлівае надвор’е ў Новай Ангельшчыне, дзе ветраныя дажджлівыя пэрыяды хутка зьмяняюцца бясхмарнымі і сухімі. У Заходняй вобласьці горны рэльеф аказвае вялікі ўплыў на цыркуляцыю атмасфэры. Калі вільготныя паветраныя масы, якія рухаюцца ад Ціхага акіяну на ўсход, падымаюцца над высокімі гарамі, там выпадаюць ападкі. Адпаведна наветраныя заходнія схілы гор значна лепш забясьпечаныя вільгацьцю, чым шырокія арыдныя тэрыторыі, разьмешчаныя з зацішнога боку ў дажджавым цені гор. Хоць у цэлым Заходняй вобласьці ўласьцівыя арыдны клімат, сярэдняя гадавая колькасьць ападкаў вагаецца ад меней 120 мм у пустыні Санора да больш 2500 мм у некаторых мясцовасьцях Берагавых хрыбтоў. Тэмпэратуры ў Заходняй вобласьці залежаць ад шыраты і вышыні мясцовасьці, а ў прыбярэжных раёнах адчуваецца ўзьдзеяньне акіяну. Самыя высокія часткі гор знаходзяцца ў зімовых умовах, тады як у самых паўднёвых пустынях вялікую частку году пераважае гарачае надвор’е. Скалістыя горы абараняюць іх ад уварваньня халодных паветраных мас з поўначы. === Гідраграфія === [[Файл:Miss R dam 27.jpg|міні|250пкс|зьлева|Рака [[Місысыпі (рака)|Місысыпі]] ў прадмесьцях [[Сэнт-Луіс]]у]] Амаль усе рэкі асноўнай тэрыторыі ЗША ўпадаюць у [[Атлянтычны акіян|Атлянтычны]] і [[Ціхі акіян]]ы. Вялікая частка рачнога сьцёку накіроўваецца ў [[Мэксыканскі заліў]], які зьяўляецца часткай Атлянтычнага акіяну. Ягоны вадазборны басэйн распасьціраецца да [[Скалістыя горы|Скалістых гор]] на захадзе, [[Апалачы (горы)|Апалачаў]] на ўсходзе і мяжы з Канадай на поўначы. Некаторыя рэкі, як напрыклад [[Рыё-Грандэ]], працякаюць непасрэдна ў Мэксыканскі заліў. Большасьць рэк належыць да гіганцкай сыстэмы, сфармаванай ракой [[Місысыпі (рака)|Місысыпі]] (даўжыня — 3757 км) і ейным галоўным прытокам ракой [[Мізуры (рака)|Мізуры]] (даўжыня — 4127 км). Мноства рэк, пераважна кароткіх, упадае ў Атлянтычны акіян. Самыя доўгія зь іх, працягласьцю ў некалькі сотняў кілямэтраў, пачынаюцца ў Апалачах. Сьцёк з вобласьці Вялікіх азёраў накіраваны на паўночны ўсход па рацэ [[Рака Сьвятога Лаўрэнція|Сьвятога Лаўрэнція]], якая ўпадае ў Атлянтычны акіян на тэрыторыі Канады. На Захадзе ЗША сыстэмы рэк [[Калумбія (рака)|Калумбія]], [[Каларада (рака)|Каларада]] і Сакрамэнта-Сан-Хоакін утвараюць асноўныя вадазборныя басэйны і ўпадаюць у Ціхі акіян. Аднак у арыдных і сэміарыдных раёнах, аддаленых ад узьбярэжжа акіяну, мноства перасыхаючых рэк і некалькі рэк са сталым сьцёкам упадаюць у азёры ў замкнёных катлавінах. Невялікая частка тэрыторыі ЗША, пераважна ў штатах [[Мінэсота]] і [[Паўночная Дакота]], прымеркаваная да вадазборнага басэйну, сьцёк зь якога накіраваны да поўначы праз возера [[Вініпэг (возера)|Вініпэг]], раку [[Нэлсан (рака)|Нэльсан]] і [[Гудзонаў заліў]] у [[Арктычны акіян]]. У ЗША знаходзіцца мноства азёраў. Самім вялікім зь іх зьяўляецца [[Мічыган (возера)|Мічыган]] (57 440 кв. км), адзінае зь пяці Вялікіх азёраў, цалкам зьмешчанае ў межах ЗША. Другое памерамі — [[Вялікае Салёнае возера]] ў штаце [[Юта]] (2850 кв. км). == Палітыка == [[Файл:Capitol Building Full View.jpg|250пкс|міні|[[Капітоль (Вашынгтон)|Капітоль]], у якім праводзіць свае паседжаньні [[Кангрэс ЗША]]]] Дзяржаўны лад ЗША — прэзыдэнцкая рэспубліка. Прэзыдэнт абіраецца на дзьвюхступенных выбарах. Кандыдаты ад палітычных партыяў спачатку павінны перамагчы ў [[праймэрыз]] (якія ў некаторых штатах маюць назву ''кокусы''). У выбарах удзельнічае ўсё насельніцтва краіны ва ўзросьце ад 18 гадоў незалежна ад плоцевай ды расавай праналежнасьці. Заканадаўчую ўладу ў краіне ажыцьцяўляе [[Палата прадстаўнікоў ЗША|Палата прадстаўнікоў]]. Гістарычна склалася, што большасьць месцаў у Палаце Прадстаўнікоў маюць сябры дзьвюх партыяў — [[Рэспубліканская партыя ЗША|Рэспубліканскай]] ды [[Дэмакратычная партыя|Дэмакратычнай]], што дало падставу лічыць амэрыканскую палітычную сыстэму дзьвюхпартыйнай. Уладу ў штатах прадстаўляюць губэрнатары, якія абіраюцца мясцовым насельніцтвам. Прэзыдэнт краіны абіраецца паводле традыцыйнае сыстэмы, вядомай як ''калегія выбарцаў''. == Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел == {{Мапа ЗША з штатамі|float=right}} Дзяржава складаецца з 50 [[Штат ЗША|штатаў]], якія зьяўляюцца раўнапраўнымі суб’ектамі фэдэрацыі, і сталічнай [[Вашынгтон (акруга Калюмбія)|фэдэральнай акругі Калюмбія]]. Кожны штат мае сваю [[канстытуцыя|канстытуцыю]], заканадаўчую, выканаўчую і судовую ўлады. Штаты падзяляюцца на [[акругі ЗША|акругі]] (у [[Луізыяна|Луізыяне]] гістарычна склаўся тэрмін «прыход» (''parish''); у [[Аляска (штат)|Алясцы]] ўжываюць тэрмін «бора» (''borough''), — драбнейшыя адміністрацыйныя адзінкі, якія звычайна ня маюць істотных урадавых функцыяў. Найболей вядомай функцыяй графстваў зьяўляецца кіраваньне дзяржаўнымі школамі. Мясцовым жыцьцём населеных пунктаў кіруюць муніцыпалітэты. <center> {| border="0" cellpadding="2" cellspacing="0" |- | valign="top" | {| class="wikitable" |- style="height:32px" | [[Агаё]] | [[Файл:Flag of Ohio.svg|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Аёва]] | [[Файл:Flag of Iowa.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Айдага]] | [[Файл:Flag of Idaho.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Аклагома]] | [[Файл:Flag of Oklahoma.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Алабама]] | [[Файл:Flag of Alabama.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Аляска (штат)|Аляска]] | [[Файл:Flag of Alaska.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Арканзас]] | [[Файл:Flag of Arkansas.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Арызона]] | [[Файл:Flag of Arizona.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Арэгон]] | [[Файл:Flag of Oregon.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Ваёмінг]] | [[Файл:Flag of Wyoming.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" |} | valign="top" | {| class="wikitable" |- style="height:32px" | [[Вашынгтон (штат)|Вашынгтон]] | [[Файл:Flag of Washington.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Вірджынія]] | [[Файл:Flag of Virginia.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Вісконсін]] | [[Файл:Flag of Wisconsin.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | | [[Вэрмонт]] | [[Файл:Flag of Vermont.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Гаваі]] | [[Файл:Flag of Hawaii.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Джорджыя]] | [[Файл:Flag of Georgia (U.S. state).svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Дэлаўэр]] | [[Файл:Flag of Delaware.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | nowrap |[[Заходняя Вірджынія]] | [[Файл:Flag of West Virginia.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Іліной]] | [[Файл:Flag of Illinois.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Індыяна]] | [[Файл:Flag of Indiana.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" |} | valign="top" | {| class="wikitable" |- style="height:32px" | [[Каларада]] | [[Файл:Flag of Colorado.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Каліфорнія]] | [[Файл:Flag of California.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Канзас]] | [[Файл:Flag of Kansas.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Канэктыкут]] | [[Файл:Flag of Connecticut.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Кентукі]] | [[Файл:Flag of Kentucky.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Луізыяна]] | [[Файл:Flag of Louisiana.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Мантана]] | [[Файл:Flag of Montana.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Масачусэтс]] | [[Файл:Flag of Massachusetts.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Мізуры (штат)|Мізуры]] | [[Файл:Flag of Missouri.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Мінэсота]] | [[Файл:Flag of Minnesota.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" |} | valign="top" | {| class="wikitable" |- style="height:32px" | [[Місысыпі (штат)|Місысыпі]] | [[Файл:Flag of Mississippi (2001–2020).svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Мічыган]] | [[Файл:Flag of Michigan.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Мэн (штат)|Мэн]] | [[Файл:Flag of Maine.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | nowrap | [[Мэрылэнд]] | [[Файл:Flag of Maryland.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Нэбраска]] | [[Файл:Flag of Nebraska.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Нэвада]] | [[Файл:Flag of Nevada.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | nowrap | [[Нью-Гэмпшыр]] | [[Файл:Flag of New Hampshire.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | nowrap |[[Нью-Джэрзі]] | [[Файл:Flag of New Jersey.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Нью-Ёрк (штат)|Нью-Ёрк]] | [[Файл:Flag of New York.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Нью-Мэксыка]] | [[Файл:Flag of New Mexico.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" |} | valign="top" | {| class="wikitable" |- style="height:32px" | [[Паўднёвая Дакота]] | [[Файл:Flag of South Dakota.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | nowrap |[[Паўднёвая Караліна]] | [[Файл:Flag of South Carolina.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | nowrap |[[Паўночная Дакота]] | [[Файл:Flag of North Dakota.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | nowrap | nowrap |[[Паўночная Караліна]] | [[Файл:Flag of North Carolina.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Пэнсыльванія]] | [[Файл:Flag of Pennsylvania.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | nowrap |[[Род-Айлэнд]] | [[Файл:Flag of Rhode Island.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Тэнэсі]] | [[Файл:Flag of Tennessee.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Тэхас]] | [[Файл:Flag of Texas.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Флорыда]] | [[Файл:Flag of Florida.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" | [[Юта]] | [[Файл:Flag of Utah.svg|border|33x22px]] |- style="height:32px" |} |} </center> == Эканоміка == [[Файл:United States Export Treemap (2011).png|міні|300пкс|Мапа экспарту ЗША ў 2011 годзе. ЗША зьяўляецца другой краінай у сьвеце паводле экспарту.]] Эканоміка Злучаных Штатаў абапіраецца на [[капіталізм|капіталістычныя]] прынцыпы і падсілкоўваецца багатымі [[карысныя выкапні|прыроднымі рэсурсамі]] і высокай прадукцыйнасьцю. Паводле зьвестак [[Міжнародны валютны фонд|Міжнароднага валютнага фонду]], СУП ЗША складае $21,4 трлн, складаючы такім чынам 24% ад сусьветнага валавога прадукту паводле рынкавых абменных курсах і больш за 15% ад валавога сусьветнага прадукту паводле [[парытэт пакупніцкай здольнасьці|парытэту пакупніцкай здольнасьці]]<ref name="СУПППЗ2019">{{Спасылка|url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2020/01/weodata/weorept.aspx?sy=2019&ey=2019&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&pr1.x=54&pr1.y=18&c=512%2C668%2C914%2C672%2C612%2C946%2C614%2C137%2C311%2C546%2C213%2C674%2C911%2C676%2C314%2C548%2C193%2C556%2C122%2C678%2C912%2C181%2C313%2C867%2C419%2C682%2C513%2C684%2C316%2C273%2C913%2C868%2C124%2C921%2C339%2C948%2C638%2C943%2C514%2C686%2C218%2C688%2C963%2C518%2C616%2C728%2C223%2C836%2C516%2C558%2C918%2C138%2C748%2C196%2C618%2C278%2C624%2C692%2C522%2C694%2C622%2C962%2C156%2C142%2C626%2C449%2C628%2C564%2C228%2C565%2C924%2C283%2C233%2C853%2C632%2C288%2C636%2C293%2C634%2C566%2C238%2C964%2C662%2C182%2C960%2C359%2C423%2C453%2C935%2C968%2C128%2C922%2C611%2C714%2C321%2C862%2C243%2C135%2C248%2C716%2C469%2C456%2C253%2C722%2C642%2C942%2C643%2C718%2C939%2C724%2C734%2C576%2C644%2C936%2C819%2C961%2C172%2C813%2C132%2C726%2C646%2C199%2C648%2C733%2C915%2C184%2C134%2C524%2C652%2C361%2C174%2C362%2C328%2C364%2C258%2C732%2C656%2C366%2C654%2C144%2C336%2C146%2C263%2C463%2C268%2C528%2C532%2C923%2C944%2C738%2C176%2C578%2C534%2C537%2C536%2C742%2C429%2C866%2C433%2C369%2C178%2C744%2C436%2C186%2C136%2C925%2C343%2C869%2C158%2C746%2C439%2C926%2C916%2C466%2C664%2C112%2C826%2C111%2C542%2C298%2C967%2C927%2C443%2C846%2C917%2C299%2C544%2C582%2C941%2C474%2C446%2C754%2C666%2C698&s=PPPGDP&grp=0&a=|загаловак=Report for Selected Countries and Subjects|назва праекту=World Economic Outlook Database, April 2020|выдавец=Міжнародны валютны фонд|мова=en|дата=5 верасьня 2020}}</ref><ref name="the balance">{{спасылка|аўтар=Amadeo K.|url=https://www.thebalance.com/world-s-largest-economy-3306044|загаловак=Largest Economies in the World|выдавец=the balance|мова=en|дата публікацыі=21 ліпеня 2020}}</ref>. Нацыянальны СУП паводле парытэту пакупніцкай здольнасьці быў прыкладна на 9% большым у параўнаньні з [[Эўрапейскі Зьвяз|Эўрапейскім зьвязам]]<ref name="СУПППЗ2019"/>, насельніцтва якога больш на 62% за насельніцтва Злучаных Штатаў. Паводле Сусьветнага банку, намінальны СУП ЗША ацэньваецца ў $ 21,4 трлн па стане на 2019 год, што на траціну больш за паказчык Эўрапейскага зьвязу<ref name="the balance"/>. З 1983 па 2008 гады рэальны гадавы рост СУП складаў 3,3%, што больш ў параўнаньні зь сярэднім паказчыкам астатніх краінаў [[G7]], які маюць каля 2,3%<ref>[http://www.hoover.org/publications/policy-review/article/123566 The Mismeasure of Inequality]. Policy Review.</ref>. Краіна займае дзявятае месца ў сьвеце па намінальным СУП на душу насельніцтва. [[Амэрыканскі даляр|Даляр ЗША]] зьяўляецца асноўнай рэзэрвовай валютай у сьвеце<ref>[http://www.imf.org/external/np/sta/cofer/eng/cofer.pdf Currency Composition of Official Foreign Exchange Reserves]. International Monetary Fund.</ref>. Злучаныя Штаты зьяўляюцца найбуйнейшым імпартэрам тавараў і другім паводле велічыні экспартэрам, не зважаючы на тое, што экспарт на душу насельніцтва зьяўляецца адносна нізкімі. У 2010 годзе агульны гандлёвы дэфіцыт ЗША складаў $635 млн<ref name="greyhill">[http://greyhill.com/trade-statistics Trade Statistics]. Greyhill Advisors.</ref>. [[Канада]], [[Кітай]], [[Мэксыка]], [[Японія]] й [[Нямеччына]] зьяўляюцца галоўнымі гандлёвымі партнэрамі краіны<ref>[http://www.census.gov/foreign-trade/top/dst/current/balance.html Top Ten Countries with which the U.S. Trades]. U.S. Census Bureau.</ref>. У 2010 годзе [[нафта]] была найбуйнейшай імпартным таварам, у той час як транспартнае абсталяваньне зьяўлялася найбуйнейшым экспартным таварам<ref name="greyhill"/>. Кітай зьяўляецца найбуйнейшым замежным трымальнікам дзяржаўнага доўгу ЗША<ref>[https://web.archive.org/web/20120411202257/http://www.csmonitor.com/USA/Politics/DC-Decoder/2011/0204/National-debt-Whom-does-the-US-owe National debt: Whom does the US owe?]. The Christian Science Monitor.</ref>. Паводле справаздачы Міжнароднага энэргетычнага агенцтва (Парыж, Францыя), у ліпені 2013 году здабыча вуглевадародаў у ЗША перасягнула 22 млн [[Барэль|бочак]] (3,498 млрд літраў) за дзень у сувязі з распрацоўкай [[лупняк]]овых радовішчаў Бакен у [[Паўночная Дакота|Паўночнай Дакоце]] і Ігл-Форд у Тэхасе. У выніку ЗША выперадзілі Расею па нафтаздабычы і занялі 2-е месца ў сьвеце пасьля Саудаўскай Арабіі. Рост нафтаздабычы з лупнякоў у ЗША ў наступныя гады істотна абнізіў цэны на нафту на сусьветным рынку, бо дагэтуль ЗША працяглы час былі аднымі з найбольшых імпартэраў нафты ў сьвеце<ref>{{Артыкул|аўтар=|загаловак=ЗША апярэджваюць Расею па нафтаздабычы|спасылка=http://zviazda.by/be/news/20131004/1380836769-hronika-aposhnih-padzey|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=4 кастрычніка 2013|нумар=187 (27552)|старонкі=[http://zviazda.by/sites/default/files/pdf/2013/10/1380836712_1.pdf 1]|issn=1990-763x}}</ref>. У 2009 годзе прыватны сэктар, паводле ацэнак, складаў 86,4% ад эканомікі, з улікам фэдэральнай урадавай дзейнасьці ў 4,3% і дзйнасьці органаў мясцовага самакіраваньня і ўрадаў штатаў у 9,3%<ref>[http://greyhill.com/gdp-by-industry/ GDP by Industry]. Greyhill Advisors.</ref>. Не зважаючы на тое, што эканоміка краіны дасягнула постіндустрыяльнага ўзроўню разьвіцьця й ягоныя сэктары паслуг складаюць 67,8% ад СУП, Злучаныя Штаты па-ранейшаму зьяўляюцца буйной індустрыяльнай дзяржавай<ref name="usinfo-usa-economy">[https://web.archive.org/web/20080312123609/http://usinfo.state.gov/products/pubs/economy-in-brief/page3.html USA Economy in Brief]. U.S. Dept. of State, International Information Programs.</ref>. [[Хімічная прамысловасьць]] зьяўляецца асноўнай сфэрай прамысловасьці ў ЗША<ref>[http://www.census.gov/compendia/statab/2009/tables/09s0964.xls Table 964—Gross Domestic Product in Current and Real (2000) Dollars by Industry: 2006]. U.S. Census Bureau.</ref>. Злучаныя Штаты зьяўляюцца трэцім паводле велічыні вытворцам нафты ў сьвеце, а таксама ейным найбуйнейшым імпартэрам. ЗША зьяўляюцца галоўным у сьвеце вытворцам [[электрычнасьць|электрычнай]] і [[ядзерная энэргія|ядзернай энэргіі]], а таксама вырабніцтва [[звадкаваны прыродны газ|звадкаванага прыроднага газу]], [[серка|серы]], [[фасфаты|фасфатаў]] і солі. Акрамя таго іншымі асноўнымі галінамі прамысловасьці зьяўляюцца [[мэталюргія]], [[машынабудаваньне]], аэракасьмічная, электронная, харчовая і вайсковая прамысловасьці. У гэты ж час на [[сельская гаспадарка|сельскую гаспадарку]] прыходзіцца крыху менш за 1% СУП<ref name="usinfo-usa-economy"/> аднак Злучаныя Штаты зьяўляюцца найбуйнейшым у сьвеце вытворцам [[кукуруза|кукурузы]] і [[Соя культурная|соевых бабоў]]<ref>[https://web.archive.org/web/20080112182404/http://www.grains.org/page.ww?section=Barley,+Corn+%26+Sorghum&name=Corn Corn]. U.S. Grains Council.</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20080316060234/http://www.worldwatch.org/node/5442 Soybean Demand Continues to Drive Production]. Worldwatch Institute.</ref>. Разам з тым для ЗША характэрныя высокі зьнешні доўг, вялікія карпаратыўныя даўгі і запазычанасьці па [[іпатэка|іпатэцы]], нізкі ўзровень ашчаджэньняў, падзеньне кошту на нерухомасьць, то бок праблема інвэставаньня, вялікі плацёжны дэфіцыт. Узровень беспрацоўя — 9,5% (травень 2009). Асноўныя сэктары: сельская гаспадарка (0,9%), прамысловасьць (20,6%), сфэра паслуг (78,5%). == Дэмаграфія == {{Глядзіце таксама|Greencard}} [[Файл:Census-2000-Data-Top-US-Ancestries-by-County.svg|міні|290пкс|Найбуйнейшыя групы паводле паходжаньня па акругах ў 2000 годзе]] Згодна са зьвесткамі Бюро перапісу насельніцтва ЗША насельніцтва краіны цяпер складае амаль 318,5 млн чалавек<ref>[http://www.census.gov/population/www/popclockus.html U.S. POPClock Projection]. U.S. Census Bureau.</ref>, уключаючы 11,2 млн нелегальных імігрантаў. Насельніцтва ЗША павялічылася амаль у чатыры разы за XX стагодзьдзе, ад прыкладна 76 мільёнаў у 1900 годзе да сёньняшняга паказчыку<ref>[http://www.census.gov/prod/2005pubs/06statab/pop.pdf Statistical Abstract of the United States]. United States Census Bureau. 2005.</ref>. Злучаная Штаты зьяўляюцца трэцяй самай населенай краінай у сьвеце, пасьля [[Кітай|Кітаю]] і [[Індыя|Індыі]], аднак ЗША зьяўляецца адзінай буйной прамыслова разьвітай краінай, у якой прагназуецца значнае павелічэньне колькасьці насельніцтва<ref>[https://web.archive.org/web/20070604165856/http://www.prcdc.org/summaries/uspopperspec/uspopperspec.html Executive Summary: A Population Perspective of the United States]. Population Resource Center.</ref>. Самым густанаселеным штатам зьяўляецца [[Каліфорнія]] з насельніцтвам у 36 893 799 чалавек. Паводле Бюро перапісу, самы хуткі рост насельніцтва з 1990 па 2000 год назіраўся ў штатах [[Нэвада]] (66,3%), [[Арызона]] (40%) і [[Каларада]] (30,6%). Злучаныя Штаты маюць вельмі разнастайнае насельніцтва, то бок налічваецца 31 этнічная група паводле паходжаньня, у якія ўваходзяць больш за мільён жыхароў<ref name="ancestry">[http://www.census.gov/prod/2004pubs/c2kbr-35.pdf Ancestry 2000]. U.S.Census Bureau.</ref>. Нямецкія амэрыканцы зьяўляюцца самай вялікай этнічнай групай, у іхных шэрагах налічваецца больш за 50 мільёнаў чалавек. Другой паводле велічыні зьяўляюцца ірляндзкія амэрыканцы (каля 35 млн), наступныя — амэрыканцы мэксыканскага паходжаньня (каля 31 млн) і ангельскія амэрыканцы (каля 27 млн). Іншыя буйныя групы эўрапейскага паходжаньня ўключаюць у сябе італьянцаў, швэдаў, фінаў і палякаў, пры гэтым усе зь пералічаных этнасаў, як правіла, гістарычна сканцэнтраваныя ў тым ці іншым рэгіёне. Прыбыцьцё прадстаўнікоў этнасаў эўрапейскага паходжаньня мае даўнюю гісторыю, сыходзячы часьцяком у ХІХ або нават XVIII стагодзьдзі, некаторыя зь іхніх сьвятаў укараніліся ў агульнаамэрыканскай культуры (напрыклад, [[дзень сьвятога Патрыка]]). Прыкладна адна дзясятая ад насельніцтва ЗША вядзе паходжаньне ад пурытанаў — першых эўрапейскіх насельнікаў сучаснае тэрыторыі ЗША. З канца ХІХ стагодзьдзя з эканамічных прычынаў узьнікае [[беларусы ў ЗША|беларуская дыяспара]], якая папаўняецца ў сярэдзіне наступнага стагодзьдзя дзякуючы эміграцыі антысавецкай інтэлігенцыі; дзякуючы ёй была разгорнутая параўнальна актыўная культурная дзейнасьць, у прыватнасьці, беларусы былі прызнаныя ў рамках Акту аб паняволеных народах. Першай асобай беларускага паходжаньня, якая адзначылася вядомай дзейнасьцю ў ЗША, зьяўляецца [[Тадэвуш Касьцюшка]], які пэўны час удзельнічаў у незалежніцкім руху ЗША. Белыя амэрыканцы зьяўляюцца самай вялікай расавай групай. [[Афраамэрыканцы]] ёсьць найбуйнейшай у краіне расавай меншасьцю і трэцяй паводле велічыні групай паводле паходжаньня<ref name="ancestry"/>. Амэрыканцы азіяцкага паходжаньня зьяўляюцца другой паводле велічыні расавай меншасьцю краіны. Трыма найбуйнейшымі азіяцкімі амэрыканскімі этнічнымі групамі зьяўляюцца амэрыканцы кітайскага паходжаньня, філіпінскія амэрыканцы і амэрыканцы індыйскага паходжаньня<ref name="ancestry"/>. Амэрыканцы індзейскага паходжаньня дагэтуль зьяўляюцца прыкметнай часткай насельніцтва ва ўсходніх штатах, па ўсёй краіне яны маюць рэзэрвацыі — своеасаблівую форму мясцовай аўтаноміі. У Алясцы пражываюць [[эскімосы]] й [[алеуты]] — апошнія адзначаюцца значнай дзельлю ахрышчаных у маскоўскае праваслаўе, атрыманае празь дзейнасьць расейскіх даамэрыканскіх калянізатараў. У 2012 фінансавым годзе больш за адзін мільён імігрантаў атрымалі правы на законнае пражываньне ў краіне, пры гэтым большасьць зь іх атрымалі правы згодна з праграмай узьяднаньня сем’яў. З гістарычных прычынаў моваю большасьці насельніцтва, а таксама моваю міжнацыянальнае камунікацыі краіны стала [[ангельская мова]]. Ангельская мова зьяўляецца роднай для абсалютнае большасьці неангельскага эўрапейскага насельніцтва ЗША (за выключэньнем мігрантаў цяперашняга часу), гэтая ж мова дэ-факта мае статус дзяржаўнай (аднак заканадаўча панятак аб дзяржаўнай мове адсутнічае). === Рэлігія === Першая папраўка да Канстытуцыі ЗША гарантуе свабоду веравызнаньня і забараняе кангрэсу прымаць законы, якія будуць тычацца рэлігійных справаў. [[Хрысьціянства]] на сёньняшні дзень зьяўляецца найбольш распаўсюджанай рэлігіяй, якая практыкуецца ў краіне, але вызнаюцца, таксама, і іншыя рэлігіі. Паводле апытаньня 2013 году 56% амэрыканцаў заявілі, што рэлігія адыгрывае «вельмі важную ролю ў іхным жыцьці», значна больш высокую лічбу, чым у любой іншай разьвітой краіне<ref>[http://www.gallup.com/poll/1690/Religion.aspx#1 Religion]. Gallup.</ref>. У 2009 годзе паводле апытаньня [[інстытут Гэлапа|інстытуту Гэлапа]] 42% амэрыканцаў заявілі, што яны наведваюць царкву штотыдзень або амаль штотыдзень, гэтыя лічбы вагаліся ад мінімуму ў 23% у штаце [[Вэрмонт]] да ўзроўню ў 63% у штаце [[Місысыпі (штат)|Місысыпі]]<ref>[http://www.gallup.com/poll/125999/mississippians-go-church-most-vermonters-least.aspx Mississippians Go to Church the Most; Vermonters, Least]. Gallup.</ref>. Як і ў іншых заходніх краінах дзель [[атэізм|атэістаў]] у ЗША паступова павялічваецца. Бязьвер’е імкліва расьце сярод амэрыканцаў да 30 гадоў<ref>[http://religion.blogs.cnn.com/2012/06/12/pew-survey-doubt-of-god-growing-quickly-among-millennials/ Pew Survey: Doubt of God Growing Quickly among Millennials]. CNN.</ref>. Апытаньні паказваюць, што ў цэлым амэрыканская арганізаваная рэлігійная дзейнасьць зьніжаецца<ref>[http://www.huffingtonpost.com/2012/07/12/us-confidence-in-organized-religion-at-low-point_n_1669100.html?utm_hp_ref=religion American Confidence In Organized Religion At All Time Low]. Huffington Post.</ref>, і, што больш маладых амэрыканцаў, у прыватнасьці, становяцца ўсё больш нерэлігійнымі<ref>[http://www.pewforum.org/Age/Religion-Among-the-Millennials.aspx Religion Among the Millennials]. The Pew Forum on Religion & Public Life.</ref>. Паводле апытаньня 2012 году 73% дарослых грамадзянаў ЗША вызнаюць сябе хрысьціянінамі<ref name="nones">[http://www.pewforum.org/2012/10/09/nones-on-the-rise/ «Nones» on the Rise]. Pew Forum on Religion & Public Life.</ref>, што ў параўнаньні з 86,4% у 1990 годзе зьяўляецца меншым паказчыкам<ref>[https://web.archive.org/web/20130725004231/http://www.gc.cuny.edu/CUNY_GC/media/CUNY-Graduate-Center/PDF/ARIS/ARIS-PDF-version.pdf?ext=.pdf American Religious Identification Survey 2001]. CUNY Graduate Center.</ref>. На [[пратэстанцтва|пратэстанцкія]] дэнамінацыі прыпадала 48% ад колькасьці ўсяго насельніцтва, у той час як на вернікаў [[Каталіцкая Царква|рымска-каталіцкай царквы]] прыпадала 22%<ref name="nones"/>. На іншыя нехрысьціянскія рэлігіі ў 2012 годзе прыходзілася 6% насельніцтва. Гэты паказчык крыху павялічыўся ў параўнаньні з 4% у 2007 годзе<ref name="nones"/>. У ходзе апытаньня 19,6% амэрыканцаў назвалі сябе [[агнастыцызм|агностыкам]], атэістам ці проста, што ня маюць аніякай рэлігіі. == Адукацыя і культура == [[Файл:University-of-Virginia-Rotunda.jpg|міні|250пкс|Унівэрсытэт Вірджыніі, які быў заснаваны Томасам Джэфэрсанам у 1819 годзе, зьяўляецца адным са шматлікіх дзяржаўных унівэрсытэтаў краіны]] Пачатковая адукацыя ў ЗША пераважна дзяржаўная, кантралюецца і фінансуецца на трох узроўнях: фэдэральным, штату, мясцовым, і рэгулююцца Дэпартамэнтам адукацыі ЗША шляхам увядзеньня абмежаваньняў на фэдэральныя гранты. Існуе разгалінаваная сыстэма дзяржаўных школ. У большасьці штатаў, дзеці абавязаны наведваць школу ва ўзросьце ад шасьці або сямі гадоў, пакуль ім ня споўніцца 18 гадоў. Такім чынам існуе сыстэма з 12 клясаў, якая дае базавую сярэдную адукацыю. У некаторых штатах час навучаньня ў школе меншы<ref>[http://nces.ed.gov/programs/digest/d02/dt150.asp Ages for Compulsory School Attendance]. U.S. Dept. of Education</ref>. Каля 12% дзяцей навучаюцца ў парафіяльных або рэлігійных прыватных школых. Крыху больш за 2% дзяцей праходзяць хатняе навучаньне. ЗША выдатковаўюць на адукацыю аднаго чалавека больш чым любая іншая краіна ў сьвеце, то бок на 2010 год на кожнага школьніка была выдаткавана больш за $11 тысячаў <ref>[https://web.archive.org/web/20130726002619/http://www.cbsnews.com/8301-202_162-57590921/u.s-education-spending-tops-global-list-study-shows U.S. education spending tops global list, study shows]. CBS.</ref>. Каля 80% амэрыканскіх студэнтаў наведваюць дзяржаўныя ўнівэрсытэты<ref>[https://web.archive.org/web/20140801114734/http://cla.umn.edu/news/clatoday/summer2002/dean.php Public Education for the Common Good]. University of Minnesota.</ref>. У Злучаных Штатаў існуе вялікая колькасьць прыватных і дзяржаўных вышэйшых навучальных установаў. У адпаведнасьці зь міжнародных рэйтынгамі, 13 або 15 амэрыканскіх каледжаў і ўнівэрсытэтаў уваходзіць у топ-20 навучальных установаў сьвету<ref>[https://web.archive.org/web/20110403044940/http://www.topuniversities.com/university-rankings/world-university-rankings/2010 QS World University Rankings]. Top Universities.</ref>. Узровень адукацыі ў ЗША складае 97%, аднак паводле перапісу 2003 толькі 84,5% амэрыканцаў ад 25 гадоў і старэй мелі сярэднюю адукацыю. З гістарычных прычынаў адукацыя не ўпамінаецца ў [[Канстытуцыя ЗША|Канстытуцыі]], з-за чаго рэгулюецца ў асноўным на ўзроўні штату. Адсутнічаюць уніфікаваныя фэдэральныя стандарты для навучальных установаў. У горадзе [[Мантэсума]] (акруга Сан-Мігель, штат [[Нью-Мэксыка]]) дзейнічае адзін з [[Каледжы аб’яднанага сьвету|каледжаў міжнароднай супольнасьці]] — Заходнеамэрыканскі. == Спорт == {{Глядзіце таксама|Нацыянальная баскетбольная асацыяцыя|Нацыянальная хакейная ліга}} [[Файл:Arian Foster fumble.jpg|міні|[[Амэрыканскі футбол]] зьяўляецца самым папулярным відам спорту ў ЗША]] Рынак для прафэсійнага спорту ў Злучаных Штатах складае прыкладна $69 млрд, прыкладна на 50% больш за ўсе краіны [[Эўропа|Эўропы]], [[Блізкі Ўсход|Блізкага Ўсходу]] і [[Афрыка|Афрыкі]], разам узятых<ref>[https://web.archive.org/web/20141004154752/http://www.reuters.com/article/2008/06/18/us-pwcstudy-idUSN1738075220080618 Global sports market to hit ,1 billion in 2012]. Reuters.</ref>. [[Бэйсбол]] стала разглядацца як нацыянальны від спорту, пачынаючы з канца XIX стагодзьдзя, не зважаючы на тое, што самым папулярным відам спорту ў ЗША зьяўляецца [[амэрыканскі футбол]]<ref>[https://web.archive.org/web/20100709111448/http://www.harrisinteractive.com/Insights/HarrisVault8482.aspx?PID=337 Professional Football Widens Its Lead Over Baseball as Nation’s Favorite Sport]. Harris Interactive.</ref>. Менавіта Нацыянальная футбольная ліга (НФЛ) мае самую высокую сярэднюю наведвальнасьць сярод усіх спартовых ліаў у сьвеце, а за матчам Super Bowl назіраюць мільёны заўзятараў ва ўсім сьвеце. [[Баскетбол]] і [[Хакей з шайбай|хакей]] зьяўляюцца наступнымі двума вядучымі прафэсійнымі каманднымі відамі спорту ў краіне. Коледжаўскі амэрыканскі футбол і баскетбол прыцягваюць шырокую аўдыторыю<ref>[https://web.archive.org/web/20140407075223/http://www.footballfoundation.org/tabid/567/Article/53380/Passion-for-College-Football-Remains-Robust.aspx Passion for College Football Remains Robust]. National Football Foundation.</ref>. Гэтыя чатыры асноўных відаў спорту ў прафэсійных лігах разьбіты на сэзоны, якія праводзяцца ў розныя часы году, але перакрываюць адзін аднаго. У [[футбол]]е краіна прымала [[Чэмпіянат сьвету па футболе 1994 году|чэмпіянат сьвету 1994 году]]. [[Зборная ЗША па футболе|Мужчынская зборная па футболе]] зьяўляецца шматразовым удзельнікам чэмпіянатаў сьвету, а [[Жаночая зборная ЗША па футболе|жаночая каманда]] атрымлівала перамогі ў кубку сьвету па футболе сярод жанчынаў. Major League Soccer зьяўляецца галоўным футбольным спаборніцтвам краіны, якая, акрамя таго, мае ў сваім складзе некалькі клюбаў з суседняй [[Канада|Канады]]. Восем разоў [[Алімпійскія гульні|Алімпійскіх гульняў]] праходзілі на тэрыторыі Злучаных Штатаў Амэрыкі, а [[летнія Алімпійскія гульні 2028 году]] будуць дзявятым такім разам. Па стане на 2017 год прадстаўнікі Злучаных Штатаў атрымалі 2522 мэдалёў на летніх Алімпійскіх гульнях, больш чым любая іншая краіна, і 305 мэдалёў у зімовых Алімпійскіх гульнях, саступіўшы месца толькі [[Нарвэгія|Нарвэгіі]]<ref>Chase, Chris (February 7, 2014). [http://ftw.usatoday.com/2014/02/winter-olympics-medal-count-sochi-all-time-facts/ «The 10 most fascinating facts about the all-time Winter Olympics medal standings»]. USA Today.</ref>. У той час як большасьць асноўных відаў спорту ў ЗША, як то бэйсбол і амэрыканскі футбол эвалюцыянавалі з эўрапейскай спартовых гульняў, баскетбол, [[валейбол]], [[скейтбордынг]] і [[сноўбордынг]] зьяўляюцца асабіста амэрыканскімі вынаходкамі, некаторыя зь якіх сталі папулярнымі па ўсім сьвеце. [[Лякрос]] і [[сэрфінг]] ўзьніклі зь індзейскіх традыцыяў і традыцыяў карэнных гавайскіх народнасьцяў. Сярод індывідуальных відаў спорту асаблівую папулярнасьць у ЗША маюць [[гольф]] і [[аўтаспорт]], як то [[NASCAR]]<ref>[https://web.archive.org/web/20140309053431/http://www.harrisinteractive.com/vault/Harris%20Poll%205%20-%202014%20Fave%20Sport_1.16.14.pdf «As American as Mom, Apple Pie and Football? Football continues to trump baseball as America’s Favorite Sport»]. Harris Interactive.</ref><ref>[http://www.grantland.com/story/_/id/7559458/cte-concussion-crisis-economic-look-end-football «What Would the End of Football Look Like?»] Grantland/ESPN.</ref>. [[Рэгбі]] лічыцца самым хуткарослым відам спорту ў ЗША, з зарэгістраванай колькасьцю гульцоў у 115,000+ чалавек<ref>[https://edition.cnn.com/2016/03/04/sport/usa-rugby-nigel-melville/index.html «Will U.S. learn to love rugby?»] CNN.</ref>. == Узброеныя сілы == [[Файл:2ID Recon Baghdad.jpg|міні|240пкс|Амэрыканскія жаўнеры ў [[Багдад]]зе]] Узброеныя сілы Злучаных Штатаў складаюцца з: * Марской пяхоты * Сухапутных сілаў * Ваенна-марскіх сілаў * Ваенна-паветраных сілаў * Берагавой аховы Колькасьць на красавік 2007 году — 1 426 700 чалавек рэгулярнага войска, 1 458 500 чалавек у рэзэрве. Бюджэт 2007 году — $553 млрд. ЗША ўдзельнічае ў абаронным блёку [[Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы|НАТО]], бярэцца ўдзел у хаўрусных міратворчых і антытэрарыстычных апэрацыях ([[Кувэйт]], [[Югаславія]], [[Аўганістан]], [[Ірак]]). === Праваахоўныя органы === * [[Цэнтральная разьведвальная ўправа|ЦРУ]] (Цэнтральнае разьведвальнае ўпраўленьне) * [[Фэдэральнае бюро расьсьледаваньняў|ФБР]] (Фэдэральнае бюро расьсьледаваньняў) * [[Управа па барацьбе з наркотыкамі]] Па стане на 2007 год ў турмах ЗША заставалася 2 323 000 чалавек, гэта каля 1% ад усяго насельніцтва краіны. Са зьняволеных 2,77 адсоткі лацінаамэрыканцы, 6,66 адсоткі — афраамэрыканцы. Для таго, каб пасадзіць у турмы, у 2007 годзе, было затрачана 49 млрд доляраў ЗША, да 2011 году выдаткі дасягнулі прыкладна $74 млрд. == Глядзіце таксама == * [[Амэрыканска-беларускія адносіны]] * [[Дзядзька Сэм]] == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Вонкавыя спасылкі == {{Партал|Паўночная Амэрыка}} * [http://www.usa.gov/ Афіцыйная старонка]{{ref-en}} {{Адміністрацыйныя адзінкі ЗША}} {{Краіны Паўночнай Амэрыкі}} {{NATO}} {{АЭСР}} {{АБСЭ}} {{Вайна з тэрарызмам}} [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] j1opbfyzk73y9kudqlwncwu9hga1ypi Ангельская мова 0 2866 2330598 2310310 2022-07-30T20:50:55Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Інфармацыя пра мову |Назва мовы = Ангельская |Назва мовы ў арыгінале = English |Краіны ўжываньня = [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]], [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]], [[Канада|Канадзе]], [[Аўстралія|Аўстраліі]] і іншых краінах |Рэгіён = Галоўным чынам [[Заходняя Эўропа]], [[Паўночная Амэрыка]], [[Аўстралія]], [[Азія]] |Колькасьць карыстальнікаў = Для 340 мільёнаў зьяўляецца роднай. Для 600 мільёнаў — другой. |Клясыфікацыя = [[індаэўрапейскія мовы|Індаэўрапейская сям'я]] * [[германскія мовы|Германская галіна]] ** [[заходнегерманскія мовы|Заходнегерманская група]] *** [[англа-фрыскія мовы|Англа-фрыская падгрупа]] **** [[ангельскія мовы|Ангельская галіна]] ***** '''Ангельская мова''' |Афіцыйная мова ў = '''Дэ-факта''' альбо '''дэ-юрэ''' — у шэрагу пераважна ангельскамоўных краінаў сьвету (ЗША, Вялікабрытанія і г.д.); таксама — у краінах з ангельскамоўнай меншасьцю, але наяўнасьцю ў гісторыі ангельскамоўнага панаваньня (Пакістан, Індыя і г.д.) |Рэгулюецца = — |Код па ISO 639-1 = en |Код па ISO 639-2(B) = eng |Код па ISO 639-2(T) = eng |Код па SIL = ENG |Выява = Anglospeak.svg |Подпіс да выявы = Валоданьне ангельскай мовай як роднай па сьвеце |Шырыня выявы = 270пкс }} '''Анге́льская мо́ва''' (саманазва: ''English'', ''the English language'') адносіцца да [[заходнегерманскія мовы|заходняй падгаліны]] [[германскія мовы|германскае галіны]] [[індаэўрапейскія мовы|індаэўрапейскае моўнае сям’і]]. Упершыню гэтаю моваю пачалі размаўляць раньнім [[Сярэднявечча]]м ў [[Ангельшчына|Ангельшчыне]], і да цяперашняга часу яна найбольш шырока выкарыстоўваецца ў сьвеце<ref>Mydans, Seth [http://www.nytimes.com/2007/05/14/world/asia/14iht-14englede.5705671.html «Across cultures, English is the word»]. New York Times.</ref>. Ёю размаўляе як першаю моваю большасьць насельніцтва шэрагу [[сувэрэнная дзяржава|сувэрэнных дзяржаваў]], сярод якіх [[Вялікабрытанія]], [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|Злучаныя Штаты]], [[Канада]], [[Аўстралія]], [[Ірляндыя]], [[Новая Зэляндыя]] й шэраг краінаў [[Карыбскі рэгіён|Карыбскага рэгіёну]]. Гэта трэцяя родная мова ў сьвеце што да колькасьці носьбітаў, пасьля [[кітайская мова|кітайскай]] і [[гішпанская мова|гішпанскай моваў]]<ref>[https://web.archive.org/web/19990429232804/http://www.sil.org/ethnologue/top100.html «Ethnologue, 1999»]</ref>. Ангельская мова шырока вывучаецца як другая мова ва ўсім сьвеце, яна ёсьць афіцыйная мова [[Эўрапейскі Зьвяз|Эўрапейскага Зьвязу]], многіх краінаў [[Садружнасьць нацыяў|Садружнасьці]] й [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў|Арганізацыі Аб’яднаных Нацыяў]], а таксама шматлікіх арганізацыяў сьвету. Ангельская мова паходзіць ад мовы [[германцы|германскіх плямёнаў]] ([[фрызы|фрызаў]], [[англы|англаў]], [[саксы|саксаў]] ды [[юты|ютаў]]), якія перасяліліся ў Брытанію ў V стагодзьдзі. Зь іх дыялектаў утварылася [[стараангельская мова]]. Пасьля [[Нармандзкае заваяваньне Ангельшчыны|нармандзкага заваяваньня]] ў 1066 годзе ў стараангельскую мову перайшло шмат [[француская мова|францускіх]] словаў. Адгэтуль, а таксама празь зьнікненьне часткі [[інфлексіі|інфлексіяў]], зьяўляецца [[сярэднеангельская мова]]. Сьледам за тым адбыліся значныя зьмены ў вымаўленьні, якія прывялі да ўзьнікненьня (каля 1500 году) сучаснае ангельскае мовы. У наш час існуе вялікая колькасьць рэгіянальных дыялектаў ангельскае мовы (брытанская ангельская, шатляндзкая ангельская, амэрыканская ангельская, індыйская ангельская ды гэтак далей). У зьвязку з засваеньнем вялікае колькасьці словаў з шматлікіх іншых моваў працягам ўсёй сваёй гісторыі сучасная ангельская мова зьмяшчае шырокі слоўнікавы запас з складаным і нерэгулярным [[правапіс]]ам, асабліва ў дачыненьні да галосных. Сучасная ангельская асымілюе ня толькі словы зь іншых эўрапейскіх моваў, але й моваў з усяго сьвету. [[Оксфардзкі слоўнік ангельскай мовы]] налічвае больш за 250 тысячаў розных словаў, бязь ліку шматлікіх тэхнічных, навуковых і слэнгавых тэрмінаў<ref>[http://www.oxforddictionaries.com/page/howmanywords «How many words are there in the English Language?»]. Oxforddictionaries.com.</ref><ref>[http://www.vistawide.com/languages/language_statistics.htm «Vista Worldwide Language Statistics»]. Vistawide.com.</ref>. == Гісторыя == Ангельская мова паўстала зь германскіх дыялектаў [[Паўночнае мора|Паўночнага мора]], якія пачалі шырока ўжывацца зь перасяленьнем на [[Брытанскія астравы]] германскіх пасяленцаў з тэрыторыяў сучасных [[Нідэрлянды|Нідэрляндаў]], паўночна-заходняй [[Нямеччына|Нямеччыны]] й [[Данія|Даніі]]<ref>Blench, R.; Spriggs, Matthew (1999). [http://books.google.com/?id=DWMHhfXxLaIC&pg=PA286 «''Archaeology and Language: Correlating Archaeological and Linguistic Hypotheses''»]. Routledge. pp. 285—286. {{ISBN|978-0-415-11761-6}}.</ref>. Да гэтага моманту ў [[Рымская Брытанія|Рымскай Брытаніі]] карэннае насельніцтва, як мяркуецца, размаўляла агульнаю брытонскаю моваю, якая мела [[кельты|кельцкае]] паходжаньне, нароўні з [[лацінская мова|лацінскай мовай]], паколькі 400 гадоў гэтыя астравы належалі [[Старажытны Рым|Рыму]]<ref>[http://www.information-britain.co.uk/historydetails/article/2/ The Roman epoch in Britain lasted for 367 years], Information Britain</ref>. Аднымі з гэтых прыбылых германскіх плямёнаў былі [[англы]]<ref>[https://web.archive.org/web/20020604161756/http://www.anglik.net/englishlanguagehistory.htm Anglik English language resource]. Anglik.net.</ref>, якія, як мяркуецца, поўнасьцю пераехалі ў Брытанію<ref>[http://www.ccel.org/ccel/bede/history.v.i.xiv.html Bede’s Ecclesiastical History of England | Christian Classics Ethereal Library]. Ccel.org.</ref>. Назва «Ангельшчына», значэньнем «зямля англаў», ёсьць вытворная ад назвы гэтага племя, але [[саксы]], [[юты]] й некаторыя іншыя германскія народы берагоў [[Фрысьляндыя|Фрысьляндыі]], [[Ніжняя Саксонія|Ніжняй Саксоніі]], [[Ютляндыя|Ютляндыі]] й Паўднёвай [[Швэцыя|Швэцыі]] таксама пераехалі ў Ангельшчыну ў гэтую эпоху<ref>[https://web.archive.org/web/20160220085927/http://www.utexas.edu/cola/centers/lrc/eieol/engol-0-X.html Linguistics Research Center Texas University]. Utexas.edu.</ref>. Першапачаткова [[стараангельская мова|старажытнаангельская мова]] была разнастайнаю групаю дыялектаў, якія адлюстроўвалі рознае паходжаньне жыхароў англа-саксонскай Ангельшчыны<ref>Graddol, David; Leith, Dick and Swann, Joan (1996) English: History, Diversity and Change, New York: Routledge, p. 101, {{ISBN|0415131189}}.</ref>, але дыялект заходніх саксаў у рэшце рэшт пачаў дамінаваць перад іншымі, і менавіта таму, што знайшоў пісьмовае выйсьце, то бок «[[Бэўвульф]]» быў напісаны гэтым дыялектам. Старажытнаангельская мова ​​пазьней мела яшчэ дзьве хвалі трансфармацыі, зьвязаныя з уварваньнем на тэрыторыю Ангельшчыны захопнікаў. Першаю хваляй было пашырэньне паўночна-нямецкай мовы праз тое, што [[Гальвдан Рагнарсан]] і [[Івар Бяскосткавы]] пачалі заваёву й калянізацыю паўночнай часткі Брытанскіх астравоў у VIII і IX стагодзьдзях, утварыўшы ўрэшце вобласьць, вядомую як [[Данэлаг]]. Другою хваляй было ўварваньне да краіны XI стагодзьдзем раманамоўных заваёўнікаў, то бок [[нарманы|нарманаў]]. Гэта былі нашчадкі [[вікінгі|вікінгаў]], якія да таго часу засвоілі й цалкам перайшлі да [[старажытнафранцуская мова|старажытнафранцускае мовы]]. Нарманы шырока выкарыстоўвалі гэтую мову ў Ангельшчыне, асабліва ў сфэры дзяржаўнага кіраваньня й судовае справы, што забясьпечыла ангельскую мову вялікім плястам старажытнафранцускіх словаў. Пашырэньне выкарыстаньня лексыкі скандынаўскіх ды нармандзкіх словаў спрасьціла граматыку й ператварыла ангельскую мову на больш адкрытую да запазычаньняў. Моўныя зрухі ангельскае мовы пасьля [[Нармандзкае заваяваньне Ангельшчыны|ўварваньня нарманаў]] ўрэшце прывялі да зьяўленьня сярэднеангельскае мовы, праца [[Джэфры Чосэр]]а «[[Кэнтэрбэрыйскія апавяданьні]]» ёсьць найвядомейшай працай гэтага пэрыяду. Наступным пэрыядам у гісторыі ангельскае мовы быў пэрыяд раньняй сучаснай ангельскай мовы (1500—1700), які характарызуецца [[Вялікі галосны зрух|Вялікім галосным зрухам]] (1350—1700), то бок флектыўным спрашчэньнем і моўнай стандартызацыяй. Вялікі галосны зрух закрануў напружаныя доўгія галосныя сярэдняангельскае мовы. Гэта быў ланцуг зрушэньняў, то бок кожны наступны зрух выклікаў наступны зрух у сыстэме галосных. Гэты працэс яшчэ больш аддаліў ангельскую мову ад нямецкае і нідэрляндзкае моваў у фанэтычным аспэкце. Прэстыж мовы пачаў расьці падчас кіраваньня [[Гэнрых V (кароль Ангельшчыны)|Гэнрыха V]]. Каля 1430 году суд канцылярыі ў Ўэстмінстэры пачаў выкарыстоўваць ангельскую мову ў сваіх афіцыйных дакумэнтах, а таксама новы стандарт сярэдняангельскае мовы, вядомы як [[Чэнсэрскі сітандарт]], які паўстаў з дыялектаў Лёндану і [[Іст-Мідлэндс]]. У 1476 годзе [[Ўільям Кэкстан]] прывёз друкаваны станок у Ангельшчыну і пачаў публікаваць першыя друкаваныя кнігі ў Лёндане, пашыраючы ўплыў гэтага стандарту ангельскае мовы<ref>Nevalainen, Terttu; Tieken-Boon van Ostade, Ingrid (2006). ''«Chapter 5: Standardization»''. In Denison, David; Hogg, Richard M. A History of the English language. Cambridge University Press. — С. 274—279. — {{ISBN|978-0-521-71799-1}}.</ref>. Літаратура з раньняга сучаснага пэрыяду ўключае ў сябе творы [[Ўільям Шэксьпір|Ўільяма Шэксьпіра]] і пераклад Бібліі па замове караля [[Джэймз I (кароль Ангельшчыны)|Джэймза I]]. Нават пасьля галоснага зруху мова ўсё яшчэ гучала адрозна ад сучаснае ангельскае мовы. Многія граматычныя асаблівасьці, што сучасны чытач можа знайсьці ў арыгінальных творах Шэксьпіра, падаюцца мудрагелістымі або архаічнымі і ўяўляюць розныя характарыстыкі раньняе сучаснае ангельскае мовы<ref>Cercignani, Fausto (1981). [https://books.google.com/books?id=_JBlAAAAMAAJ ''«Shakespeare’s works and Elizabethan pronunciation»'']. Clarendon Press.</ref>. == Клясыфікацыя == === Германская моўная сям’я === Ангельская мова адносіцца да англа-фрыскай падгрупы заходнегерманскай галіны [[германскія мовы|германскіх моваў]], празь якую ўваходзіць у склад [[Індаэўрапейскія мовы|індаэўрапейскай моўнай сям’і]]. Сучасная ангельская мова зьяўляецца прамым нашчадкам сярэднеангельскай, якая ў сваю чаргу зьяўляецца прамым нашчадкам [[стараангельская мова|старажытнаангельскай]], нашчадку прота-германскай мовы. Тыповая для большасьці германскіх моваў, ангельская характарызуецца выкарыстаньнем [[мадальны дзеяслоў|мадальных дзеясловаў]], якія падзяляюць дзеясловы на моцныя й слабыя падгрупы і зрухам змычных зычных, вядомага як [[закон Грыма]]. Бліжэйшым сваяком ангельскай мовы, акрамя ангельскіх моваў заснаваных на базе крэольскіх моваў, зьяўляецца [[фрыскія мовы|фрыская мова]] на паўднёвым беразе [[Паўночнае мора|Паўночнага мора]] ў [[Нідэрлянды|Нідэрляндах]], [[Нямеччына|Нямеччыне]] й [[Данія|Даніі]]. Ніякая зь іншых моваў не зьяўляецца ўзаемна паразумелай з ангельскай, збольшага з-за разыходжаньняў у [[лексыка|лексыцы]], [[сынтаксіс]]е, [[сэмантыка|сэмантыцы]] й [[фанэтыка|фанэтыцы]], і праз ізаляцыю ангельскай мовы з прычыны яе фармаваньня выключна на [[Брытанскія астравы|Брытанскіх астравах]], хоць некаторыя мовы, як то [[нідэрляндзкая мова|нідэрляндзкая]], сапраўды паказваюць моцнае падабенства да яе, асабліва на раньніх стадыях разьвіцьця ангельскай. Ізаляцыя дазволіла ангельскай мове, як то й [[Ісьляндзкая мова|ісьляндзкай]], і [[Фарэрская мова|фарэрскай]], разьвівацца самастойна ад кантынэнтальных германскіх моваў, ня маючы зь цягам часу іхнага ўплыву на сябе<ref>Baugh, Albert C.; Thomas Cable (2002). A History of the English Language (5th ed.). Routledge. p. 336. {{ISBN|0-415-28099-0}}.</ref>. === Раманскі ўплыў === Шматлікія францускія словы таксама зразумелыя носьбітамі ангельскай мовы, асабліва, у пісьмовай форме, бо пры вымаўленьні яны нярэдка моцна адрозьніваюцца. Гэта зьвязана з тым, што ангельская мова атрымала вялікі слоўнікавы запас ад [[нарманы|нарманаў]], носьбітаў [[француская мова|францускай мовы]], пасьля Нармандзкай заваёвы Ангельшчыны. У выніку, вялікая частка ангельскай лексыкі паходзіць ад францускай, зь некаторымі нязначнымі адрозьненьнямі правапісу (адсутнасьць [[словазьмена|флектыўных]] канчаткаў, выкарыстаньне старафранцускага напісаньня, адсутнасьць [[дыякрытычны знак|дыякрытычных знакаў]] і іншае), а таксама выпадковыя разыходжаньні ў сэнсе некаторых падобных словаў. Напрыклад, слова ''library'' (бібліятэка) пабодна на францускае ''librairie'', якое аднак мае значэньне ''кнігарня'', на францускую мову слова ''бібліятэка'' перакладаецца як ''bibliothèque''. Вымаўленьне большасьці францускіх запазычаньняў ў ангельскай мове сталася ў значнай ступені больш тыповым для ангельскай фанэтыцы, і таксама ў іх зьмяніўся характар націску, як то словы ''прырода'' — анг. ''nature'' [{{IPA|ˈneɪtʃə(r)}}] супраць фр. ''nature'' [{{IPA|natyʀ}}], ''гузік'' — анг. ''button'' [{{IPA|ˈbʌtn}}] супраць фр. ''bouton'' [{{IPA|butɔ̃}}], ''стол'' — анг. ''table'' [{{IPA|ˈteɪbl}}] супраць фр. ''table'' [{{IPA|tabl}}], ''гадзіна'' — анг. ''hour'' [{{IPA|ˈaʊə(r)}}] супраць фр. ''heure'' [{{IPA|œʀ}}]. Выключэньнямі з гэтага зьяўляюцца запазычаныя словы ''mirage'', ''genre'', ''café'' і фразы ''coup d'état'', ''rendez-vous'' і некаторыя іншыя, дзе францускае вымаўленьне захавалася. == Альфабэт і правапіс == Ангельская мова выкарыстоўвае наступны варыянт [[лацінскі альфабэт|лацінскага альфабэту]]: Aa Bb Cc Dd Ee Ff [[G (літара)|Gg]] Hh Ii Jj Kk Ll Mm Nn Oo Pp Qq Rr Ss Tt Uu Vv Ww Xx Yy Zz. Зрэдку, пераважна ў старых тэкстах, можна сустрэць лігатуры: ''encyclopædia'' (звычайнае сучаснае напісаньне — ''encyclopaedia'' або ''encyclopedia''). У запазычаньнях могуць захоўвацца літары іншых абэцэдаў: ''façade''. [[Артаграфія]] не фаналягічная. == Геаграфічнае разьмеркаваньне == [[Файл:Map of English native speakers.png|міні|Колькасьць носьбітаў ангельскае мовы па сьвеце.]] Па стане на 2016 год каля 400 мільёнаў чалавек размаўлялі па-ангельску ў якасьці роднай мовы, і каля 1,1 млрд чалавек размаўлялі на якой як на другой мове<ref>[https://www.weforum.org/agenda/2016/11/which-countries-are-best-at-english-as-a-second-language-4d24c8c8-6cf6-4067-a753-4c82b4bc865b «Which countries are best at English as a second language?»]. World Economic Forum.</ref>. Ангельская мова, верагодна, зьяўляецца трэцяй паводле колькасьці носьбітаў мовы, пасьля [[кітайская мова|кітайскай]] і [[гішпанская мова|гішпанскай моваў]]. Тым ня менш, калі ўлічваць колькасьць носьбітаў і тых, хто валодае ёй як другой мовай, у залежнасьці ад ацэнак, ангельская мова зьяўляецца самай распаўсюджанай мовай у сьвеце<ref>[https://www.ethnologue.com/language/eng «English»]. Ethnologue.</ref>. Па-ангельску размаўляюць на ўсіх сталазаселеных кантынэнтах сьвету й на шматлікіх акіянічных астравах. Краіны, у якіх гавораць па-ангельску, могуць быць згрупаваны паводле розных катэгорыях у залежнасьці ад таго, як ангельская мова выкарыстоўваецца ў кожнай краіне. Да ліку краінаў «унутранага кола» адносяцца дзяржавы, дзе шматлікія носьбітамі ангельскае мовы падзяляюць міжнародны стандарт пісьмовай ангельскай мовы й сумесна ўплываюць на маўленчыя нормы мовы па ўсім сьвеце. Ангельская мова ня толькі не належыць толькі адной краіне, але не належыць выключна й нашчадкам ангельскамоўных пасяленцаў. На сёньняшні дзень ангельская мова зьяўляецца найбольш важнай мовай міжнародных зносінаў, і часьцяком выкарыстоўваецца як мова зносінаў паміж людзьмі, якія не падзяляюць паміж сабой адзіную родную мову. === Мадэль трох колаў мовы === [[Файл:Percentage of English speakers by country as of 2014.png|міні|Колькасьць людзей, якія размаўляюць на ангельскай мове.]] [[Файл:Kachru's three circles of English.svg|міні|Тры колы ангельскае мовы.]] Паводле тэорыі індыйскага лінгвіста [[Брадж Качру|Браджа Качру]] сукупнасьць краінаў, дзе гавораць па-ангельску можна апісаць [[тры колы ангельскай мовы|мадэльлю трох колаў]]. У гэтае мадэлі, да краінаў «унутранага кола» адносяцца краіны зь вялікімі супольнасьцямі носьбітаў ангельскае мовы, «зьнешняе кола» фармуюць краіны, дзе маецца невялікія абшчыны носьбітаў ангельскае мовы, але й назіраецца шырокае выкарыстаньне ангельскае мовы ў якасьці другой мовы ў сфэры адукацыі або мова шырока выкарыстоўваецца ў СМІ ці ў афіцыйных мэтах. Да трэцяй групы адносяцца краіны «пашыранага кола», дзе людзі вывучаюць ангельскую мову як замежную. Тэорыя Качру базуецца на гісторыі пра тое, як ангельская мова распаўсюджвалася ў розных краінах сьвету, а таксама на аснове аналізу карыстальнікаў мовы й дыяпазон ейнага выкарыстаньня ў кожнай краіне. Сьпіс краінаў у кожным коле ёсьць дынамічным, і зь цягам часу краіны могуць пераходзіць з аднага кола да іншага. Краіны зь вялікімі супольнасьцямі носьбітаў ангельскае мовы, то бок «унутранага кола», уключаюць у сябе [[Вялікабрытанія|Вялікабрытанію]], [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]], [[Аўстралія|Аўстралію]], [[Канада|Канаду]], [[Ірляндыя|Ірляндыю]] й [[Новая Зэляндыя|Новую Зэляндыю]], дзе большасьць у паўсядзёным жыцьці размаўляе па-ангельску. Да іхнага ліку адносіцца [[Паўднёва-Афрыканская Рэспубліка|ПАР]], дзе значная меншасьць гаворыць па-ангельску. У гэтых краінах дзеці носьбітаў мовы вывучаюць ангельскую мову ад сваіх бацькоў, а мясцовыя жыхары, якія размаўляюць на іншых мовах ці прыбылыя імігранты вывучаць ангельскую мову для зносінаў на працоўных месцах, соцыюме й з органамі мясцовай улады. Краіны «ўнутранага кола» забясьпечваюць базу, зь якой ангельская мова распаўсюджваецца на іншыя краіны сьвету. Ацэнкі колькасьці носьбітаў ангельскае мовы, якая зьяўляецца другой мовай, значна адрозьніваюцца паміж сабой, аднак складаюць ад 470 мільёнаў да больш чым мільярду чалавек у залежнасьці ад таго, як вызначаецца валоданьне мовай. Лінгвіст [[Дэйвід Крыстал]] лічыць, што колькасьць ня носьбітаў мовы перавышае ліку носьбітаў мовы ў суадносінах 3 да 1 на сёньняшні час. У мадэлі трох колаў Качру да краінаў «зьнешняга кола» адносяцца [[Філіпіны]], [[Ямайка]], [[Індыя]], [[Пакістан]], [[Сынгапур]] і [[Нігерыя]], дзе пражываюць значна меншы адсотак носьбітаў ангельскае мовы, але мова мае шырокае выкарыстаньне ў якасьці другога мовы ў сфэрах бізнэсу й адукацыі, а таксама дзеля забесьпячэньня бягучай дзейнасьці ўрада. У такіх краінах ангельская мова звычайна выкарыстоўваецца для школьнага навучаньня й афіцыйных зносінаў з урадам. Гэтыя краіны маюць мільёны носьбітаў дыялектаў ангельскае мовы, пачынаючы ад ангельскага на аснове крэольскай мовы да больш стандартнай вэрсіі. У такіх краінах маецца шырокая група людзей, якія засвоілі ангельскую мову ў працэсе сталеньня праз штодзённае выкарыстаньне мовы праз мэдыя ці СМІ, а таксама наведваньне школы, дзе ангельская мова зьяўляецца мовай навучаньня. Ангельская мовы ў краінах «зьнешняга кола» можа мець граматычныя і фаналягічная адрозьненьні ад разнавіднасьцяў ангельскае мовы «ўнутранага кола». Аднак, толькі стандарты мовы краінаў «унутранага кола» часта ўспрымаюцца як норма для выкарыстаньня ангельскае мовы ў краінах «зьнешняга кола». У мадэлі трох колаў, такія краіны, як [[Польшча]], [[Кітай]], [[Бразылія]], [[Нямеччына]], [[Японія]], [[Інданэзія]], [[Эгіпет]] й іншыя, дзе ангельская мова выкладаецца як замежная мова, складаюць «пашыранае кола». Адрозьненьні паміж ангельскай мовай у якасьці першай, другой ці замежнай часьцяком зьяўляюцца даволі спрэчнымі, і яны могуць зьмяняцца ў канкрэтных краінах на працягу доўгага часу. Напрыклад, у [[Нідэрлянды|Нідэрляндах]], як і ў некаторых іншых краінах Эўропы, веданьне ангельскай мовы ў якасьці другой зьяўляецца амаль унівэрсальным. То бок больш за 80% насельніцтва здольна выкарыстоўваць яе<ref>[https://web.archive.org/web/20160106183351/http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_386_en.pdf ''«Special Eurobarometer 386: Europeans and Their Languages»'']. Eurobarometer Special Surveys.</ref>, і, такім чынам, ангельская мова звычайна выкарыстоўваецца для зносінаў з замежнікамі, а таксама ў галіне вышэйшай адукацыі. У гэтых краінах, не зважаючы на тое, што ангельская мова не выкарыстоўваецца для дзяржаўнага бізнэсу, яна мае шырокае выкарыстаньне, што ставіць гэтыя краіны на мяжы паміж «зьнешнім колам» і «пашыраным колам». Многія карыстальнікі ангельскае мовы з «пашыранага кола» выкарыстоўваць яе для зносінаў зь іншымі карыстальнікамі з таго ж кола, так што ўзаемадзеяньне з носьбітамі ангельскае мовы не гуляе аніякай ролі ў іхным вырашэньні выкарыстоўваць менавіта ангельскую мову. === Ангельская як міжнародная мова === Ангельская мова перастала быць мовай у сэнсе прыналежнасьці толькі да [[ангельцы|ангельцаў]], як этнічнае групы. Карыстаньне мовай расьце ад краіны да краіны і ў міжнароднай камунікацыі. Большасьць людзей вывучаюць ангельскую мову з практычных, а не ідэалягічных чыньнікаў. Не зважаючы на тое, што ў 1950-я і 1960-я гады адбывалася дэкалянізацыя [[Брытанская імпэрыя|Брытанскае імпэрыі]], былыя калёніі, аднак, часта не адмаўляліся ад ангельскай мовы, а працягвалі выкарыстоўваць яе, інтэгруючы ва ўласную моўную палітыку. Напрыклад, сярод індыйцаў меркаваньне, што ангельская мова ёсьць мовай каляніянізму, саступала месца меркаваньню, што ангельская мова ёсьць мовай эканамічнага прагрэсу, і, такім чынам, ангельская мова працягвае заставацца афіцыйнай мовай Індыі. Ангельская мова таксама шырока выкарыстоўваецца ў сродках масавай інфармацыі і літаратуры, а колькасьць кнігаў на ангельскае мовы, якія штогод выдаюцца ў Індыі, зьяўляецца трэцяй паводле велічыні ў сьвеце пасьля ЗША і Вялікабрытаніі. Аднак ангельская мова рэдка зьяўляецца першай мовай у Індыі; налічваецца ўсяго толькі каля пары соцень тысячаў чалавек, акрамя таго толькі менш за 5% насельніцтва валодае ў Індыі ангельскай мовай<ref>[http://timesofindia.indiatimes.com/india/Indiaspeak-English-is-our-2nd-language/articleshow/5680962.cms?referral=PM ''«Indiaspeak: English is our 2nd language — The Times of India»'']. The Times of India.</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20151211124532/http://www.ihds.umd.edu/IHDS_files/HumanDevelopmentinIndia.pdf ''«Human Development in India: Challenges for a Society in Transition»'']. Oxford University Press. 2005. {{ISBN|978-0-19-806512-8}}.</ref>. Дэйвід Крыстал у 2004 годзе сьцьвярджаў, што, спалучаючы носьбітаў мовы і тых кто валодае ангельскай як другой мова, Індыя на сёньня мае найбольшую колькасьць людзей, якія размаўляюць або разумеюць ангельскую мову, чым любая іншая краіна ў сьвеце, але колькасьць носьбітаў ангельскай мовы ў Індыі вельмі нявызначаная, большасьць навукоўцы робяць выснову, што ЗША ўсё зьяўляецца лідэрам па гэтым паказчыку. === Беларусь === На лістапад 2011 г. у сярэдніх школах Беларусі ангельская мова вывучалася ў якасьці замежнай абсалютнай большасьцю (76,3%) вучняў<ref>{{Артыкул|аўтар=Надзея Нікалаева.|загаловак=Колькі моваў ты ведаеш, столькі разоў ты і чалавек|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=88536|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=9 лістапада 2011|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/archive/?idate=2011-11-09 213 (27077)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/88519/9lis-4.indd.pdf 4]|issn=1990-763x}}</ref>. За 2019 год у Беларусі выдалі 559 найменьняў [[брашура]]ў і кніг па-ангельску агульным накладам 2,64 млн асобнікаў, якія склалі 10,1% ад агульнага накладу ўсіх кніжных выданьняў краіны<ref>{{Артыкул|аўтар=Максім Веяніс.|загаловак=«Кніжная прастора Беларусі застаецца па-ранейшаму прывабнай»|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20200204/1580822401-alyaksandr-karlyukevich-knizhnaya-prastora-belarusi-zastaecca-pa-raneyshamu|выданьне=[[Літаратура і мастацтва]]|тып=|год=31 студзеня 2020|нумар=[https://zviazda.by/sites/default/files/4-2020.pdf 4 (5060)]|старонкі=4|issn=0024-4686}}</ref>. == Крыніцы == {{Крыніцы|1=2}} == Вонкавыя спасылкі == {{Interwiki|en|ангельскай|}} * [https://web.archive.org/web/20110811030554/http://members.multimania.co.uk/rre/RPA-Paper-2007.html Roman Phonetic Alphabet for English]{{ref-en}} * [http://www.soundcomparisons.com/ Вядомыя акцэнты ангельскай мовы]{{ref-en}} Эдынбурскі ўнівэрсытэт {{Германскія мовы}} {{МовыЭЗ}} {{Мовы Індыі}} [[Катэгорыя:Ангельская мова| ]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] cb6rdx36u2irkp51ibjadp0fodypqsx Францыя 0 3905 2330453 2295191 2022-07-30T13:29:19Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Краіна |Назва = Францыя |НазваЎРоднымСклоне = Францыі |НазваНаДзяржаўнайМове = République française |Сьцяг = Flag of France (1794–1815, 1830–1974, 2020–present).svg |Герб = Armoiries république française.svg |НацыянальныДэвіз = Liberté, Égalité, Fraternité |Месцазнаходжаньне = EU-France.svg |АфіцыйнаяМова = [[Француская мова|Француская]] |Сталіца = [[Парыж]] |НайбуйнейшыГорад = Парыж |ТыпУраду = Рэспубліка |ПасадыКіраўнікоў = [[Прэзыдэнт]]<br />[[Прэм’ер-міністар]] |ІмёныКіраўнікоў = [[Эманюэль Макрон]]<br />[[Жан Кастэкс]] |Плошча = 674 843 |МесцаЎСьвецеПаводлеПлошчы = 41-е |АдсотакВады = 0,26% |ГодАцэнкіНасельніцтва = 2015 |МесцаЎСьвецеПаводлеНасельніцтва = 22-е |Насельніцтва = {{лік|66539000}}<ref>{{Спасылка|url=http://www.insee.fr/en/bases-de-donnees/bsweb/serie.asp?idbank=001641607|загаловак=Афіцыйная ацэнка насельніцтва|дата=17 лютага 2015}}</ref> |ШчыльнасьцьНасельніцтва = 116 |ГодАцэнкіСУП = 2010 |МесцаЎСьвецеПаводлеСУП = 6-е |СУП = $2,833 трлн<!--nominal--> |СУПНаДушуНасельніцтва = ${{лік|42577}} |Валюта = [[Эўра]] |КодВалюты = € |ЧасавыПас = [[Цэнтральнаэўрапейскі час|CET]] |ЧасРозьніцаUTC = +1 |ЧасавыПасУлетку = [[Цэнтральнаэўрапейскі летні час|СEST]] |ЧасРозьніцаUTCУлетку = +2 |НезалежнасьцьПадзеі = |НезалежнасьцьДаты = 843 |ДзяржаўныГімн = La Marseillaise |АўтамабільныЗнак = F |ДамэнВерхнягаЎзроўню = fr |ТэлефонныКод = 33 |Дадаткі = [[Файл:Fr-map.png|280пкс|цэнтар|Мапа Францыі]] }} '''Рэспу́бліка Фра́нцыя''' альбо '''Фра́нцыя''' ('''Пра́нцыя'''<ref>{{Артыкул|спасылка=https://www.nlb.by/upload/prod/Sviedki-epochi/2002.08_Academy/Dziannica_24.12.1918.pdf|месца=[[Масква]]|год=24 дзякабра 1918|нумар=43|загаловак=З-за граніцы|выданьне=[[Дзяньніца|Дзянніца]]|старонкі=4}}</ref>, {{мова-fr|République française}} альбо ''France'') — краіна ў [[Заходняя Эўропа|Заходняй Эўропе]], што ўключае ў сябе некалькі заморскіх рэгіёнаў і тэрыторыяў. [[Мэтраполія Францыі|Мэтрапольная тэрыторыя Францыі]] распасьціраецца ад [[Міжземнае мора|Міжземнага мора]] да [[Ля-Манш]]у і [[Паўночнае мора|Паўночнага мора]], і ад [[Райн]]а да [[Атлянтычны акіян|Атлянтычнага акіяну]]. Гэта адна з трох краінаў, разам з [[Марока]] і [[Гішпанія]]й, якая мае выхад да Атлянтыкі і Міжземнага мора адначасова. Францыя мяжуе з [[Бэльгія]]й, [[Люксэмбург]]ам, [[Нямеччына]]й, [[Швайцарыя]]й, [[Італія]]й і [[Манака]] на ўсходзе, [[Андора]]й і Гішпаніяй на поўдні, і аддзеленая [[праліў|пралівам]] Ля-Манш ад [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]] на поўначы. Таксама ў Францыю ўваходзяць тэрыторыі, разьмешчаныя на розных кантынэнтах. Паводле плошчы Францыя зьяўляецца 42-й найбуйнейшай краінай у сьвеце, але самай вялікай краінай у Заходняй Эўропе і [[Эўрапейскі Зьвяз|Эўрапейскім зьвязе]] і трэцяй паводле велічыні ў [[Эўропа|Эўропе]] ў цэлым. Насельніцтва краіны складае 66,6 млн чалавек, гэта 22-і паказчык паводле колькасьці насельніцтва ў сьвеце і 2-і ў ЭЗ. Францыя зьяўляецца ўнітарнай паўпрэзыдэнцкай [[рэспубліка]]й са сталіцай у [[Парыж]]ы, найбуйнейшым горадзе краіны і галоўным культурным і камэрцыйным цэнтры. Ідэалы нацыі выяўляюцца ў [[Дэклярацыя правоў чалавека|Дэклярацыі правоў чалавека]]. Францыя застаецца вялікай дзяржавай са значным культурным, эканамічным, вайсковым і палітычным уплывам як у Эўропе, гэтак і ва ўсім сьвеце<ref>[https://web.archive.org/web/20091031190936/http://encarta.msn.com/encyclopedia_761590309/Great_Powers.html Great Powers — Encarta. MSN. 2008]. Webcitation.org.</ref>. Дзяржава мае пяты паводле велічыні ў сьвеце вайсковы бюджэт<ref>[https://web.archive.org/web/20150104033821/http://books.sipri.org/product_info?c_product_id=476 Trends in world military expenditure, 2013]. SIPRI</ref>, трэці паказчык паводле велічыні запасаў [[ядзерная зброя|ядзернай зброі]]<ref>[http://www.fas.org/programs/ssp/nukes/nuclearweapons/nukestatus.html Status of World Nuclear Forces]. Federation of American Scientists — Fas.org.</ref>, і другі — па велічыні дыпляматычнага корпусу<ref>[http://www.diplomatie.gouv.fr/en/ministry_158/embassies-and-consulates_2052/bilateral-embassies_1580.html France-Diplomatie]. Diplomatie.gouv.fr.</ref>. Францыя зьяўляецца разьвітой краінай і мае шостую паводле аб’ёму эканоміку ў сьвеце паводле намінальнага [[Сукупны ўнутраны прадукт|СУП]] і восьмую паводле велічыні [[парытэт пакупніцкай здольнасьці|парытэту пакупніцкай здольнасьці]] (у 2014 годзе)<ref name="worldbank2012">{{Спасылка|url=http://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.PP.CD?order=wbapi_data_value_2012+wbapi_data_value+wbapi_data_value-last&sort=desc|загаловак=GDP, PPP (current international $)|выдавец=Data.worldbank.org|дата=17 лютага 2016}}</ref>. == Гісторыя == {{Асноўны артыкул|Гісторыя Францыі}} === Старажытнасьць === Францыя ў дагістарычны пэрыяд была месцам старажытных стаянак [[Нэандэртальцы|нэандэртальцаў]] і [[Краманьёнцы|краманьёнцаў]]. У эпоху [[нэаліт]]у на тэрыторыі Францыі існавала некалькі багатых помнікамі дагістарычных культураў. Дагістарычная [[Брэтань]] была культурна зьвязана з суседняй [[Вялікабрытанія (востраў)|Брытаніяй]], на ейнай тэрыторыі выяўлена вялікая колькасьць [[мэгаліт]]аў. У пэрыяд позьняга [[бронзавы век|бронзавага]] і раньняга [[жалезны век|жалезнага веку]] тэрыторыю Францыі засялялі [[кельты|кельцкія]] плямёны [[галы|галаў]], паўднёвы захад сучаснай Францыі быў населены [[ібэры|ібэрамі]], плямёнамі невядомага паходжаньня. У выніку паэтапнага заваяваньня, якое было завершана ў [[1 стагодзьдзе да н. э.|I стагодзьдзі да н. э.]] ў выніку [[Гальская вайна|Гальскай вайны]] [[Гай Юліюс Цэзар|Юліюса Цэзара]], сучасная тэрыторыя Францыі ўвайшла ў склад [[Рымская імпэрыя|Рымскай імпэрыі]] як правінцыя [[Галія]]. Насельніцтва было раманізавана і да V стагодзьдзя размаўляла на народнай [[Лацінская мова|латыні]], якая стала асновай сучаснай францускае мовы. === Сярэднявечча === У 486 годзе Галія была заваяваная [[франкі|франкамі]] пад кіраўніцтвам [[Хлёдвіг I|Хлёдвіга]]. Тым самым была створана Францкая дзяржава, а Хлёдвіг стаў першым каралём дынастыі [[Мэравінгі|Мэравінгаў]]. У VII стагодзьдзі ўлада караля істотна аслабла, а рэальнай сілай у дзяржаве завалодалі мажардомы, аднаму зь якіх, [[Карл Мартэл|Карлу Мартэлу]], удалося ў 732 годзе ў [[бітва пры Пуат’е|бітве пры Пуат’е]] разьбіць арабскае войска і прадухіліць заваяваньне [[арабы|арабамі]] Заходняй Эўропы. Сын Карла Мартэла, [[Піпін Кароткі]], стаў першым каралём дынастыі [[Каралінгі|Каралінгаў]], а пры сыне Піпіна, [[Карл Вялікі|Карле Вялікім]], францкая дзяржава дасягнула найвышэйшага росквіту за ўсю гісторыю і займала большую частку тэрыторыі цяперашняй Заходняй і Паўднёвай Эўропы. Пасьля сьмерці сына Карла Вялікага — [[Людовік Пабожны|Людовіка Пабожнага]] — ягоная імпэрыя была падзеленая на тры часткі. У 843 годзе паводле [[Вэрдэнская дамова|Вэрдэнскае дамовы]] было створана Заходне-Францкае каралеўства на чале з [[Карл Лысы|Карлам Лысым]]. Яно займала прыблізна тэрыторыю сучаснай Францыі. У X стагодзьдзі краіна стала называцца Францыяй. [[Файл:French borders from 985 to 1947.gif|міні|240пкс|зьлева|Зьмена межаў Францыі з 985 па 1947 гады]] Пазьней цэнтральная ўлада істотна паслабела. У IX стагодзьдзі Францыя рэгулярна падвяргалася набегам [[вікінгі|вікінгаў]], у 886 годзе апошнія рабілі аблогу Парыжу. У 911 годзе вікінгі заснавалі герцагства [[Нармандыя]] на поўначы Францыі. Да канца X стагодзьдзя краіна была практычна цалкам раздробленая, а каралі ня мелі рэальнай улады за межамі сваіх фэадальных уладаньняў (Парыж і Арлеан). Дынастыю Каралінгаў у 987 годзе зьмяніла дынастыя [[Капэтынгі|Капэтынгаў]], па імені першага ейнага [[Манархі Францыі|караля]] [[Гуга Капэт]]а. Панаваньне Капэтынгаў характэрнае крыжовымі паходамі, рэлігійнымі войнамі ў самой Францыі, спачатку 1170 год адзначыўся рухам [[вальдэнсы|вальдэнсаў]], а ў 1209—1229 гады прайшлі [[Альбігойскія войны]]. Таксама за часам Капэтынгаў адзначана скліканьне парлямэнту, Генэральных штатаў, упершыню ў 1302 годзе, а таксама [[Авіньёнскае паланеньне папаў|Авіньёнскім палонам папаў]], калі [[папа|рымскі папа]] быў арыштаваны ў 1303 годзе каралём [[Філіп IV Прыгожы|Філіпам IV Прыгожым]], і папы былі вымушаныя заставацца ў [[Авіньён]]е да 1378 году. У 1328 годзе Капэтынгаў зьмяніла бакавая галіна дынастыі, вядомая як дынастыя [[Валюа (дынастыя)|Валюа]]. У 1337 годзе пачалася [[Стогадовая вайна]] з [[Ангельшчына]]й, у якой спачатку посьпех быў у ангельцаў, якія здолелі захапіць істотную частку тэрыторыі Францыі, але ў рэшце рэшт, асабліва пасьля зьяўленьня [[Жанна д’Арк|Жанны д’Арк]], у вайне наступіў пералом, і ў 1453 годзе ангельцы капітулявалі. Як і астатнія Эўропа, Францыя значна пацярпела ад [[чорная сьмерць|чорнай сьмерці]], паводле зьвестак ад хваробы памёрла палова 17-мільённага насельніцтва Францыі<ref>Peter Turchin (2003). [http://books.google.com/books?id=mUoCrTUo-eEC&pg=PA179 Historical dynamics: why states rise and fall]{{Недаступная спасылка|date=August 2021|bot=InternetArchiveBot|fix-attempted=yes}}. Princeton University Press. p. 179. ISBN 0-691-11669-5</ref>. [[Файл:Louis le Grand; Rigaud Hyacinthe.jpg|міні|200пкс|[[Людовік XIV]], «кароль-сонейка», які зрабіў Францыю лідэрам сусьветнае палітыкі]] Да пэрыяду панаваньня [[Людовік XI|Людовіка XI]] (1461—1483) адносіцца фактычная ліквідацыя фэадальнай раздробленасьці Францыі і ператварэньне краіны ў абсалютную манархію. У далейшым Францыя стала імкнулася гуляць прыкметную ролю ў Эўропе. Гэтак, з 1494 па 1559 гады яна вяла [[італьянскія войны]] з [[Гішпанія]]й за кантроль над [[Італія]]й. У канцы XVI стагодзьдзя ў пераважна каталіцкай Францыі атрымаў распаўсюд [[Пратэстанцтва|пратэстантызм]] [[Кальвінізм|кальвінісцкага]] толку, пратэстанты ў Францыі называліся [[гугеноты|гугенотамі]]. Гэта выклікала рэлігійныя войны паміж каталікамі і пратэстантамі, пікам якіх у 1572 году стала [[Барталямэеўская ноч]] у Парыжы — масавае забойства пратэстантаў. У 1589 годзе дынастыя Валюа перасеклася, і [[Генрых IV]] стаў заснавальнікам новай дынастыі [[Бурбоны|Бурбонаў]]. Француская манархія дасягнула свайго росквіту ў XVII стагодзьдзі за часам панаваньня [[Людовік XIV|Людовіка XIV]]. Удзельнічаючы ў шматлікіх войнах, Францыя стала вядучай эўрапейскай сілай. Да таго ж у Францыі пражывала найбольшая ў Эўропе колькасьць насельніцтва і дзяржава мела вялікі ўплыў на эўрапейскую палітыку, эканоміку і культуру. [[Француская мова]] стала найбольш выкарыстоўваемай мовай у [[дыпляматыя|дыпляматыі]], [[навука|навуцы]], [[літаратура|літаратуры]] і міжнародных справах, і заставалася такой да XX стагодзьдзя<ref>[https://web.archive.org/web/20110721070018/http://www.nakedtranslations.com/en/2004/language-and-diplomacy/ Language and Diplomacy]. Nakedtranslations.com.</ref>. Францыя значна пашырыла сваю тэрыторыю дзякуючы заморскім уладаньням у [[Амэрыка|Амэрыцы]], [[Афрыка|Афрыцы]] і [[Азія|Азіі]]. Людовік XIV адмяніў [[Нанцкі эдыкт]], змусіўшы тысячы гугенотаў адправіцца ў выгнаньне. Пры [[Людовік XV|Людовіку XV]] Францыя страціла [[Новая Францыя|Новую Францыю]] і большасьць сваіх індыйскіх уладаньняў пасьля паразы ў [[Сямігадовая вайна|Сямігадовай вайне]], якая скончылася ў 1763 годзе, аднак ейная кантынэнтальная тэрыторыя працягвала расьці дзякуючы далучэньню да краіны [[Лятарынгія|Лятарынгіі]] (1766) і [[Корсыка|Корсыкі]] (1770). Непапулярны кароль Людовік XV сваімі неабдуманымі фінансавымі, палітычнымі і ваеннымі рашэньнямі дыскрэдытаваў манархію і, магчыма, прывёў дзяржаву да [[Француская рэвалюцыя|францускай рэвалюцыі]] праз 15 гадоў пасьля сваёй сьмерці<ref>[http://www.bbc.co.uk/history/historic_figures/louis_xv.shtml BBC History : Louis XV (1710—1774)]. BBC.</ref>. [[Людовік XVI]], унук Людовіка XV, актыўна падтрымліваў высілкі амэрыканцаў да незалежнасьці ад Вялікабрытаніі, што было рэалізавана [[Парыская дамова (1783)|Парыскай дамовай]] 1783 году. Прыклад Амэрыканскай рэвалюцыі, а таксама фінансавы крызіс, які пачаўся ў Францыі, сталі адным з чыньнікаў пачатку францускай рэвалюцыі. === Пасьля рэвалюцыі === [[Файл:Napoleon in 1806.PNG|міні|зьлева|[[Напалеон I Банапарт|Напалеон Банапарт]], імпэратар Францыі, і ягонае войска]] Пасьля ўзяцьця [[Бастылія|Бастыліі]] 14 ліпеня 1789 году абсалютная манархія была скасаваная і Францыя стала канстытуцыйнай манархіяй. Праз Дэклярацыю правоў чалавека і грамадзяніна Францыя аб’явіла пра зьнішчэньне арыстакратычных прывілеяў і абвесьціла свабоду і роўныя правы для ўсіх мужчын, а таксама доступ да дзяржаўнай службы на аснове таленту і здольнасьцяў, а не нараджэньня. Улада караля была абмежавана, і Людовік XVI паспрабаваў зьдзейсьніць контрарэвалюцыю пры падтрымцы эўрапейскіх манархаў. Аднак спроба не ўдалася, аўтарытэт караля быў падарваны, ён быў катаваны, і Францыя стала [[рэспубліка]]й 22 верасьня 1792 году. Маючы ціск з боку іншых эўрапейскіх манархіяў, унутраных партызанскіх войнаў і контрарэвалюцыі, як то [[Вандэйскае паўстаньне]], у маладой рэспубліцы пачаўся тэрор. Паміж 1793 і 1794 гадамі было пакарана сьмерцю ад 16 тысячаў да 40 тысячаў. У Заходняй Францыі грамадзянская вайна доўжылася з 1793 па 1796 гады, у гэты пэрыяд загінула ад 200 тысячаў да 450 тысячаў чалавек<ref>Dr Linton, Marisa. [https://web.archive.org/web/20120117152123/http://www.port.ac.uk/special/france1815to2003/chapter1/interviews/filetodownload%2C20545%2Cen.pdf The Terror in the French Revolution]. Kingston University.</ref>. Аднак рэспубліка здолела выжыць і разграміць контрарэвалюцыю. У выніку [[Тэрмадарыянскі пераварот|Тэрмадарыянскага перавароту]] быў пакладзены канец панаваньню [[Максымільян Рабэсп’ер|Рабэсп’ера]] і тэрору. Адмена рабства і мужчынскае ўсеагульнае выбарчае права, што было прынятыя за часам радыкальнай фазы рэвалюцыі, былі адмененыя наступнымі ўрадамі. Пасьля нядоўгага часу кіраваньня ўрада [[Напалеон I Банапарт|Напалеон Банапарт]] захапіў кантроль над рэспублікай, у 1799 годзе стаўшы першым консулам, а затым у 1804 годзе імпэратарам [[Француская імпэрыя|Францускай імпэрыі]]. Наступны пэрыяд гісторыі мае назоў [[Напалеонаўскія войны]], калі Францыя ваявала адразу з кааліцыяй эўрапейскіх манархіяў. Пры гэтым напалеонаўскія войскі захапілі большую частку кантынэнтальнай Эўропы, а чальцы сям’і [[Банапарты|Банапартаў]] былі прызначаныя манархамі ў некаторых ізноў створаных каралеўствах<ref name="blanning">Blanning, Tim. [http://www.questia.com/googleScholar.qst?docId=5001329960 Napoleon and German identity]. History Today 48 (London).</ref>. Гэтыя перамогі прывялі да сусьветнай экспансіі францускіх рэвалюцыйных ідэалаў і рэформаў, як то ўсталяваньне [[Мэтрычная сыстэма мер|мэтрычнае сыстэмы]], [[Кодэкс Напалеона|Кодэкса Напалеона]] і Дэклярацыі правоў чалавека. Пасьля катастрафічнай [[Вайна 1812 году|расейскай кампаніі]] Напалеон пацярпеў паразу і манархія Бурбонаў была адноўлена. Каля мільёну французаў загінулі падчас напалеонаўскіх войнаў<ref name="blanning"/>. == Геаграфія == {{Асноўны артыкул|Геаграфія Францыі}} === Рэльеф мясцовасьці === [[Файл:Lac Vert de Fontanalbe.jpg|міні|250пкс|Краявіды ў нацыянальным парку [[Мэркантур (нацыянальны парк)|Мэркантур]]]] У Францыі прадстаўлены тры розныя тыпы рэльефу — высокія горы, старажытныя плято і раўніны. Асаблівасьці будовы паверхні краіны такія, што наяўнасьць некалькіх узьнятых тэрыторыяў не зьяўляецца перашкодай для сувязяў паміж раўнінамі. [[Пірэнэі]], [[Альпы]] і Юра — горы альпійскай сыстэмы. Цэнтральны масіў, Армарыканскі масіў, Вагезы і [[Ардэны]] — разбураныя астаткі старажытных герцынскіх гор. Парыскі басэйн (Паўночна-Француская нізіна), Гаронская нізіна (Аквітанскі басэйн) і грабен Роны і Соны — раўніны з малымі амплітудамі вышыняў. === Клімат === Над тэрыторыяй Францыі адбываецца бесьперапынная барацьба паміж масамі акіянічнага паветра з захаду, кантынэнтальнага — з усходу і міжземнаморскага — з поўдню. Клімат любой часткі краіны залежыць ад перавагі той або іншай тэндэнцыі, хоць адбіваецца таксама ўплыў вышыні і мясцовых умоваў. [[Файл:Aiguille du Dru 3.jpg|міні|250пкс|зьлева|У францускіх [[Альпы|Альпах]]]] Акіянічны ўплыў выяўляецца ва ўсталяваньні цёплага вільготнага надвор’я. Заходнія паветраныя масы, праходзячы над цёплымі водамі Паўночна-Атлянтычнага цячэньня (працяг [[Гальфстрым]]у), насычаюцца вільгацьцю. Над акіянам гэтае паветра ўлетку астуджаецца, а ўзімку награваецца. У выніку пры распаўсюджваньні заходніх паветраных мас рэдка назіраюцца экстрэмальныя тэмпэратуры. Напрыклад, у [[Брэст|Брэсьце]] сярэдняя тэмпэратура студзеня 7&nbsp;°C, ліпеня — 17&nbsp;°C. Тут вільготна, за год налічаецца 185 дзён з ападкамі, а агульная сума ападкаў дасягае 840 мм. Большая частка ападкаў выпадае ў выглядзе зацяжнога дробнага дажджу. Неба звычайна зацягнута аблокамі, але сьнегапады і маразы бываюць рэдка. Кантынэнтальны ўплыў суправаджаецца сухім надвор’ем з больш рэзкімі тэмпэратурнымі кантрастамі. Паветраныя масы, якія паступаюць з усходу з шырокіх унутраных частак Эўразіі, прыносяць мала вільгаці. Пры гэтым узімку ўсталёўваецца халоднае надвор’е, а ўлетку — гарачае. Напрыклад, у Страсбургу сярэдняя тэмпэратура студзеня −1&nbsp;°C, і ўзімку пэрыяд з тэмпэратурамі ніжэй 0&nbsp;°C звычайна складае 80 дзён, уключаючы ня менш 20 дзён са сьнегам. Аднак лета ў Страсбургу гарачае і часта душнае, характэрныя моцныя дажджы. Міжземнаморскі ўплыў распаўсюджваецца на прыморскую зону шырынёй 160 км на поўдні Францыі. Зімы тут мяккія і вільготныя, хоць большая частка ападкаў выпадае ў выглядзе непрацяглых ліўняў, а ў прамежках паміж імі стаіць яснае надвор’е. Лета гарачае і сухое. Напрыклад, у Марсэлі сярэдняя тэмпэратура студзеня 7&nbsp;°C, а ліпеня 22&nbsp;°C, хоць днём тэмпэратура часам павышаецца да 38&nbsp;°C. Сярэдняя гадавая сума ападкаў складае 580 мм, за год налічваецца 95 дзён з ападкамі. Містраль, халодны вецер, які часам дзьме з поўначы, асабліва ўзімку, прыносіць незвычайна халоднае надвор’е на міжземнаморскае ўзьбярэжжа Францыі. Месцамі клімат істотна зьмяняецца з вышынёй — у такіх горных раёнах, як Вагезы, Юра, Цэнтральны масіў, Пірэнеі і Альпы. У цэлым з вышынёй тэмпэратура паніжаецца, а колькасьць ападкаў павялічваецца. У гарах нават у разгар лета днём бываюць нізкія тэмпэратуры і моцныя сьнегапады. Большая частка сьнегу ўвесну і ўлетку растае, але на вялікіх вышынях сьнег захоўваецца, там разьвітыя [[ледавікі]]. [[Манблан]] пакрыты сьнегам круглы год. === Унутраныя воды === У Францыі чатыры вялікія ракі — [[Сэна]], Люара, Гарона і Рона, сярод іх найбольшай даўжынёй (1000 км) адрозьніваецца Люара. Буйныя марскія парты Гаўр, Нант, Бардо і [[Марсэль]] разьмешчаныя ў вусьцях гэтых рэк. Сэна дрэнуе Парыскі басэйн і ўпадае ў Атлянтычны акіян паблізу Гаўра. Яна адрозьніваецца раўнамерным разьмеркаваньнем сьцёку на працягу году, што спрыяе суднаходзтву, і злучаная каналамі зь іншымі рэкамі. Люара бярэ пачатак у Цэнтральным Францускім масіве, перасякае паўднёвую частку Парыскага басэйна і ўпадае ў Атлянтычны акіян каля Нанта. Узровень вады ў гэтай рацэ моцна вагаецца, таму часта бываюць паводкі. Гэта характэрна і для Гароны, якая пачынаецца ў Пірэнэях, перасякае Гаронскую нізіну і ўпадае ў Атлянтычны акіян каля Бардо. Рона бярэ пачатак у Швайцарыі і, выцякаючы з Жэнэўскага возера, трапляе на тэрыторыю Францыі. Яна злучаецца зь Сэнай паблізу [[Ліён]]а і ўпадае ў Міжземнае мора каля Марсэля. Рона адрозьніваецца хуткай плыньню і валодае вялікім гідраэнэргетычным патэнцыялам. На гэтай рацэ збудаваны шэраг гідраэлектрастанцый. Сыстэма каналаў злучае паміж сабой асноўныя рэкі краіны, уключаючы раку [[Рэйн]], па якой збольшага праходзіць усходняя мяжа краіны і якая зьяўляецца адным з найважных унутраных шляхоў зносінаў ў Эўропе. Рэкі і каналы маюць вялікае значэньне для эканомікі Францыі. === Расьліннасьць === У Францыі захаваліся толькі рэшткі велічных лясоў, якія некалі пакрывалі раўніны і нізкія горы. Большая частка раўнін разараная, а ўчасткі лесу прымеркаваныя да бяднейшых глеб. Аднак раўнінныя раёны Францыі зусім не пазбаўленыя дрэваў: уздоўж дарог і каналаў звычайна цягнуцца лесапасадкі. Яны асабліва тыповыя для краявідаў Нармандыі і Брэтані. У гарах блізу сьнегавай лініі распаўсюджаныя аголеныя скальныя субстраты з імхамі і лішайнікамі. Далей уніз па схілах, але ўсё жа вышэй верхняй мяжы лясоў [[альпійскія лугі]] выкарыстоўваюцца для пашы авечак і буйной рагатай жывёлы. Ніжэй верхняй мяжы лесу больш высокі пояс прадстаўлены хвойнымі лясамі з [[хвоя|хвоі]], лістоўніцы, піхты і елкі, ля самай межы іх рост тармозіцца і пераважае крывалесьсе, але з паніжэньнем вышыні дрэвы становяцца вышэй і зграбней. Хвойныя лясы зьмяняюцца шырокалісьцевымі з дуба, бука і каштана. Найбольш своеасаблівая расьліннасьць міжземнаморскага ўзьбярэжжа, дзе могуць існаваць толькі расьліны, здольныя пераносіць працяглую летнюю засуху. Замест лясоў тут растуць ізаляваныя невысокія дрэвы і хмызьнякі, паміж якімі сустракаюцца выхады карэнных парод. Самыя характэрныя дрэвы — масьліна, коркавы дуб і алепская хвоя. === Жывёльны сьвет === Жывёльны сьвет Францыі моцна зьбеднены ў выніку гаспадарчай дзейнасьці чалавека. Тым ня менш тут дзікая фаўна захавалася лепш, чым у суседніх краінах. Сустракаюцца сярэднеэўрапейскія, міжземнаморскія і альпійскія віды жывёлаў, асабліва шмат іх у запаведніках і нацыянальных парках. Напрыклад, у Заходне-Пірэнэйскім парку жывуць бурыя мядзьведзі і сарны, у Нацыянальным парку Вануаз у Савоі — горныя казлы. З драпежных жывёлаў на тэрыторыі Францыі распаўсюджаныя лісіца, барсук, выдра, а на поўдні — генэта. З грызуноў характэрныя вавёркі, пацукі і мышы. У паўднёвых раёнах шмат кажаноў. Месцамі захаваліся зайцы, а з капытных у асобных буйных лясных масівах сустракаюцца высакародны алень, [[эўрапейская казуля]], [[дзік]] і бабёр. На в. Корсыка ў гарах водзяцца муфлёны, або дзікія бараны (ад якіх, верагодна, утварыліся хатнія авечкі). Вельмі багаты і разнастайны сьвет птушак. У гарах Францыі захаваліся буйныя птушыныя драпежнікі. Выключным багацьцем вадаплаўных і іншых птушак адрозьніваецца раён Камарг у дэльце Роны. Рыбныя рэсурсы Францыі моцна зьбяднелыя. Большую частку ўлову ў рэках і азёрах складае стронга, якую разводзяць штучна. У Біскайскім заліве вядзецца здабыча сардзінаў, камбалы і селядцоў, а таксама амараў, крэветак і малюскаў. == Палітыка == Сыстэма палітычных ўстаноў сучаснай Францыі вызначана [[Канстытуцыя Францыя|Канстытуцыяй V Рэспублікі]], прынятай 4 кастрычніка 1958 году. Некаторыя асобныя пункты Канстытуцыі пазьней пераглядаліся: * у 1962 было прынята вырашэньне аб абраньні прэзыдэнта Францускай Рэспублікі шляхам агульных прамых выбараў; * у 1993 годзе быў прыняты новы акт на прадмет крымінальнай адказнасьці сябраў ураду; * у 1995 годзе былі прыняты пастановы аб агульным паседжаньні Парлямэнта і пашырэньні кола ўдзельнікаў рэфэрэндума; * у 1998 годзе былі прыняты пераходныя палажэньні аб статусе [[Новая Каледонія|Новай Каледоніі]]; * у 1999 годзе быў утвораны [[Эканамічны і фінансавы зьвяз]], было прынята палажэньне аб роўным доступе мужчын і жанчын да выбарчых мандатаў і выбарчых пасад, а таксама была прызнана юрысдыкцыя/такая ўстанова, як [[Міжнародны суд па крымінальных справах]]; * у 2000 годзе паўнамоцтвы прэзыдэнта Францыі былі скарочаныя. === Канстытуцыйная рада === Канстытуцыйны савет Францускай Рэспублікі складаецца зь дзевяці сябраў. Яго функцыя — сачыць за правільным правядзеньнем выбараў і за адпаведнасьцю [[Канстытуцыя|Канстытуцыі]] [[Арганічны закон|арганічных законаў]], а таксама ''падканстытуцыйных законаў''. === Прэзыдэнт Францускай Рэспублікі === [[Файл:Emmanuel Macron (cropped).jpg|міні|240пкс|Дзейны прэзыдэнт Францыіі [[Эманюэль Макрон]]]] Кіраўнік дзяржавы абіраецца на пяць гадоў шляхам прамога ўсеагульнага галасаваньня (пяцігадовы тэрмін прэзыдэнцкага мандату быў вызначаны рэфэрэндумам 27 верасьня 2000 году). На дадзены момант пятым прэзыдэнтам Францыі зьяўляецца [[Эманюэль Макрон]], які замяніў [[Франсуа Алянд]]а на гэтай пасадзе. Адпаведна Артыкулу 8 [[Канстытуцыі]], прэзыдэнт прызначае прэм’ер-міністра і, па прапанове апошняга, чальцоў ураду. Адпаведна Артыкулу 16 [[Канстытуцыі]], прэзыдэнт кіруе [[Рада міністраў|Нарадай міністраў]], ратыфікуе законы, а таксама выконвае абавязкі ''галоўнага кіраўніка арміі''. Прэзыдэнт мае права распусьціць [[Нацыянальны сход]] і, у выпадку сур’ёзнага палітычнага крызісу, прыняць надзвычайныя паўнамоцтвы. === Прэм’ер-міністар і ўрад === Пад кіраўніцтвам прэм’ер-міністра ўрад вызначае і праводзіць палітыку францускай нацыі. Урад адказвае за сваю дзейнасьць перад Парлямэнтам (артыкул 20 [[Канстытуцыі]]). Прэм’ер-міністар ажыцьцяўляе кіраваньне дзейнасьцю ўрада і забясьпечвае выкананьне законаў (артыкул 21 Канстытуцыі). Дзейным прэм’ер-міністрам Францыі зьяўляецца [[Эдуард Філіп]]. === Парлямэнт === Парлямэнт Францускай Рэспублікі мае дзьвюхпалатную структуру і складаецца з Сэнату і Нацыянальнага сходу. Па-за функцыяй кантролю над урадам, абедзьве палаты распрацоўваюць і галасуюць за тыя ці іншыя законы. У выпадку нязгоды палат адна з адной канчатковае вырашэньне выносіць Нацыянальны сход. * '''Сэнат''' Сэнатары цяперашняга Сэнату былі абраныя на ўскосных усеагульных выбарах ў 2003 годзе на 6 гадоў (раней Сэнат абіраўся на 9-гадовы тэрмін). Кожныя тры гады Сэнат напалову абнаўляецца. Апошняе ўзнаўленьне мела месца ў верасьні 2017 году. * '''Нацыянальны сход''' Нацыянальны сход складаецца з дэпутатаў, якія абіраюцца на прамых усеагульных выбарах на 5 гадоў. Апошнія выбары ў Нацыянальны сход адбыліся ў чэрвені 2017 году. == Адміністрацыйны падзел == Француская Рэспубліка складаецца з [[Мэтраполія Францыі|мэтраполіі]], 5 заморскіх дэпартамэнтаў, 4 адміністрацыйна-тэрытарыяльных утварэньняў і 1 адміністрацыйна-тэрытарыяльнага ўтварэньня ''[[sui generis]]''. [[Француская мэтраполія]] падзелена на 13 [[рэгіён]]аў (да 1 студзеня 2016 — на 22), якія, у сваю чаргу, падзяляюцца на 96 [[Дэпартамэнты Францыі|дэпартамэнтаў]]. Заморскія дэпартамэнты (départements d’outre-mer, DOM) Францыі: * [[Гвадэлюпа]], * [[Мартыніка]], * [[Гаяна]], * [[Маёта]], * [[Рэюньён]]. Адміністрацыйна-тэрытарыяльныя ўтварэньні (collectivités d’outre-mer), ці заморскія тэрыторыі Францыі: * [[Француская Палінэзія]], * [[Уоліс і Футуна]], * [[Паўднёвыя і Антарктычныя землі]]. Адміністрацыйна-тэрытарыяльнае ўтварэньне [[sui generis]] — гэта [[Новая Каледонія]]. == Дзяржаўны лад == === Дзяржаўнае ўладкаваньне === Францыя — сувэрэнная ўнітарная дэмакратычная рэспубліка. Дзейная канстытуцыя, прынятая 4 кастрычніка 1958 году, усталёўвае рэспубліканскую прэзыдэнцка-парлямэнцкую форму кіраваньня (Канстытуцыя Францускай Рэспублікі, разьдз. 2). Галава дзяржавы — прэзыдэнт, якія абіраецца на 5 год. Галава ўраду — прэм’ер-міністар. Рада міністраў прызначаецца прэзыдэнтам па ўзгадненьні з прэм’ер-міністрам. Заканадаўчая ўлада належыць дзьвюхпалатнаму парлямэнту, які абіраецца ўсеагульным галасаваньнем. === Заканадаўчая ўлада === Заканадаўчая ўлада ў Францыі належыць парлямэнту, які ўключае ў сябе дзьве палаты — Сэнат і Нацыянальны сход. Сэнат Рэспублікі складаецца з 348 сэнатараў, 305 зь якіх прадстаўляюць мэтраполію, 9 — заморскія тэрыторыі, 5 — тэрыторыі Францускай супольнасьці і 12 — францускіх грамадзянаў, якія пражываюць за мяжой. Сэнатары абіраюцца на дзевяцігадовы тэрмін калегіяй выбарнікаў, якая складаецца з дэпутатаў Нацыянальнага сходу, генэральных саветнікаў і дэлегатаў ад муніцыпальных саветаў, пры гэтым Сэнат абнаўляецца на адну траціну кожныя тры гады. Нацыянальны сход складаецца з 577 дэпутатаў, 555 зь якіх прадстаўляюць мэтраполію, а 22 — заморскія тэрыторыі. Дэпутаты Нацыянальнага сходу абіраюцца наўпроставым галасаваньнем на пяцігадовы тэрмін. === Выканаўчая ўлада === У Пятай рэспубліцы прэм’ер-міністар адказвае за бягучую ўнутраную і эканамічную палітыку, а таксама мае права выдаваць указы галоўнага характару. Ён лічыцца адказным асабіста за палітыку дзяржавы. Прэм’ер-міністар прызначаецца прэзыдэнтам рэспублікі. Зацьвярджэньне яго кандыдатуры Нацыянальным сходам не патрабуецца, але праз тое, што Нацыянальны сход мае права ў любы момант аб’явіць ураду вотум недаверу. Звычайна прэм’ер прадстаўляе адну партыю, якая мае большасьць месцаў у НС. Прэм’ер-міністар складае сьпіс міністраў свайго кабінэта і прадстаўляе яго на зацьвярджэньне прэзыдэнту. === Мясцовае самакіраваньне === Сыстэма мясцовых органаў самакіраваньня ў Францыі будуецца ў адпаведнасьці з адміністрацыйна-тэрытарыяльным падзелам. Яны прадстаўленыя [[Камуны Францыі|камунамі]], [[Дэпартамэнты Францыі|дэпартамэнтамі]] і [[Рэгіёны Францыі|рэгіёнамі]], дзе зьяўляюцца выбранымі органамі. Камуна налічвае каля 36 тыс. чалавек, кіруецца муніцыпальнай радай і мэрам, які зьяўляецца органам выканаўчай улады. Рада кіруе справамі камуны, прымае рашэньні па пытаньнях, якія закранаюць інтарэсы яе грамадзянаў па ўсіх сацыяльных праблемах: распараджацца маёмасьцю, ствараць неабходныя слуюбы. Дэпартамэнт зьяўляецца асноўнай адзінкай адміністрацыйна-тэрытарыяльнага падзелу Францыі. Яны прадстаўленыя ў ліку 96 унутраных і, так званых, заморскіх дэпартамэнтаў. Да ўвядзеньня дэпартамэнцкай Рады адносіцца прыняцьце мясцовага бюджэту і кантроль за яго выкананьнем, арганізацыя дэпартамэнцкіх службаў, кіраваньне маёмасьцю. Выканаўчым ораганм дэпартамэнту зьяўляецца старшыня генэральнай рады. Найбуйнейшай адзнкай у адміністрацыйным падзеле краіны зьяўляецца рэгіён. У кожным рэгіёне заснаваныя эканамічныя і сацыяльныя камітэты і рэгіянальны камітэт па займах. У рэгіёне дзейнічае свая рахункавая палата. Рэгіянальная рада абірае свайго старшыню, які зьяўляецца выканаўчай уладай у рэгіёне. === Узброеныя сілы і паліцыя === [[Файл:French military images.jpg|міні|250пкс|Віды францускіх войскаў]] У цэлым Францыя зьяўляецца адной зь нешматлікіх краінаў, у складзе ўзброеных сілаў якой ёсьць амаль поўны спэктар сучаснай зброі і вайсковай тэхнікі ўласнай вытворчасьці — ад стралковай зброі да ўдарных атамных авіяносцаў. Францыя таксама зьяўляецца краінай-уладальніцай ядзернай зброі. Афіцыйна пазыцыяй францускага ўраду было стварэньне «абмежаванага ядзернага арсэналу на мінімальна неабходным узроўні». На сёньняшні дзень гэты ўзровень складае чатыры атамныя падводныя лодкі і каля ста самалётаў зь ядзернымм ракетамі. У рэспубліцы дзейнічае кантрактная сыстэма прахаджэньня службы і адсутнічае воінская павіннасьць. Вайсковы пэрсанал, якія ўключае ў сябе ўсе падразьдзяленьні, складае каля 270 тыс. чалавек. Пры гэтым паводле рэформы, запачаткаванай прэзыдэнтам рэспублікі Нікаля Сарказі, з арміі павінна быць звольнена 24% служачых, у асноўным на адміністрацыйных пасадах. == Эканоміка == {{Асноўны артыкул|Эканоміка Францыі}} [[Файл:Golfech NPP cropped.jpg|міні|200пкс|Францыя атрымлівае 75% сваёй [[электраэнэргія|электраэнэргіі]] ад [[ядзерная энэргетыка|ядзернай энэргетыкі]], што зьяўляецца найбольшым адсоткам у сьвеце<ref>[https://web.archive.org/web/20071004212408/http://www.speroforum.com/site/article.asp?idarticle=9839&t=France%3A+Energy+profile France: Energy profile]. Spero News.</ref>.]] Францыя зьяўляецца чальцом [[G7|групы 7]], вядучых прамыслова разьвітых краінаў, яна ёсьць сёмай паводле велічыні ў сьвеце і другой у ЭЗ эканомікай паводле парытэту пакупніцкай здольнасьці<ref name="worldbank2012"/>. Францыя далучылася да [[Эўразона|Эўразоны]] ў 1999 годзе. [[Эўра]] цалкам замяніў [[францускі франк]] (₣) у 2002 годзе<ref>[http://news.bbc.co.uk/hi/english/static/in_depth/business/2001/euro_cash/history/ History of the Euro]. BBC News.</ref>. Францыя мае зьмешаную эканоміку, якая спалучае ў сабе вялікую колькасьць прыватных прадпрыемстваў<ref>[http://www.insee.fr/fr/themes/tableau.asp?reg_id=0&ref_id=NATTEF09203 Entreprises selon le nombre de salariés et l’activité]. INSEE.</ref> з істотнай дзелю дзяржаўных прадпрыемстваў і дзяржаўнага ўмяшаньня ў [[эканоміка|эканоміку]]. Урад захоўвае значны ўплыў на ключавыя сэгмэнтах у інфраструктурных сэктарах, маючы большасьць ва ўласнасьці на [[чыгунка|чыгунку]], сфэру электрычнасьці, [[авіяцыя|авіяцыі]], [[ядзерная энэргетыка|ядзернай энэргетыкі]] і [[тэлекамунікацыя]]ў<ref name="cia"/>. Урад павольна праводзіць акцыянаваньне дзяржаўнага сэктара і распрадае актывы ў кампаніях [[France Telecom]], [[Air France]], а таксама ў страхавых, банкаўскіх кампаніях і кампаніях абароннай прамысловасьці<ref name="cia"/>. Францыя займае важную пазыцыю ў аэракасьмічнай прамысловасьці на чале з эўрапейскім кансорцыюмам [[Airbus]], і мае свой уласны нацыянальны касмадром ў [[Француская Гвіяна|Францускай Гвіяне]]. Паводле зьвестак [[Сусьветная гандлёвая арганізацыя|Сусьветнай гандлёвай арганізацыі]], у 2009 годзе Францыя была шостым паводле велічыні ў сьвеце экспартэрам і чацьвёртым паводле велічыні імпартэрам прамысловых тавараў<ref>[http://www.wto.org/english/res_e/statis_e/its2008_e/its2008_e.pdf International Trade Statistics 2008]. World Trade Organization</ref>. У 2008 годзе Францыя была трэцяй паводле велічыні краінай, якая атрымлівае прамыя замежных інвэстыцый сярод усіх краінаў [[Арганізацыя эканамічнага супрацоўніцтва і разьвіцьця|АЭСР]]. Паводле гэтага паказчыку Францыя за 2008 год атрымала 118 млрд даляраў, саступіўшы толькі [[Люксэмбург]]у і ЗША<ref name="unctad2009">[https://web.archive.org/web/20100704045547/http://www.unctad.org/sections/dite_dir/docs/wir09_fs_fr_en.pdf Country fact sheet: France]. World Investment Report 2009</ref>. У тым жа годзе францускія кампаніі інвэставалі каля 220 млрд даляраў за межамі Францыі, такім чынам, вывеўшы Францыю на другую пазыцыю сярод краіныў АЭСР паводле велічыні прамых інвэстыцыяў пасьля ЗША<ref name="unctad2009"/>. На кастрычнік 2011 г. Францыя трымала ў стратэгічным запасе 17 млн тонаў [[Нафта|нафты]] і нафтапрадуктаў<ref>{{Артыкул|аўтар=|загаловак=Францыя адкрые стратэгічныя запасы нафты|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=95250|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=[[газэта]]|год=29 сакавіка 2012|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/archive/?idate=2012-03-29 60 (27175)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/95248/29sak-1.indd.pdf 1]|issn=1990-763x}}</ref>. == Дэмаграфія == З насельніцтвам у 66 мільёнаў чалавек паводле зьвестак на ліпень 2013 году Францыя зьяўляецца 21-й у сьвеце краінай паводле колькасьці насельніцтва і трэцяй паводле колькасьці насельніцтва ў Эўропе<ref name="cia">[https://web.archive.org/web/20181224211127/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/fr.html The World Factbook: France]. Central Intelligence Agency.</ref>. Хоць францускі народ гістарычна мае кельцкае, лацінскае, аквітанскае і германскае паходжаньні, на сёньня ён ўяўляе сабой сумесь некалькіх іншых этнічных групаў, галоўным чынам дзякуючы буйнамаштабнай іміграцыі за апошнія паўтара стагодзьдзя. У Францыі налічваецца 73 гарадзкія зоны, у кожнай зь якіх жывуць больш за 100 тысячаў чалавек. Пяць найбуйнейшых гарадзкіх зон: {| class="wikitable" |- ! Найбуйнейшыя гарадзкія зоны !! Насельніцтва ў 2002 годзе |- | [[Парыж]] || 11,2 мільёны |- | [[Ліён]] || 1,7 мільёны |- | [[Марсэль]] || 1,5 мільёны |- | [[Ліль]] || 1,2 мільёны |- | [[Тулюза]] || 1 мільён |} == Культура == {{Асноўны артыкул|Француская культура}} === Філязофія === У Сярэднявеччы і да канца XIV стагодзьдзя француская філязофія была вядучай у Эўропе, таму што амаль усе выдатныя філёзафы навучаліся або выкладалі, па меншай меры некаторы час, у [[Палятын]]е ў Парыжы або [[Парыскі ўнівэрсытэт|Парыскім унівэрсытэце]], які быў заснаваны ў 1206 годзе. Француская філязофія вядомая ва ўсім сьвеце дзякуючы свайму арыгінальнаму стылю і тэматыцы. Для яе характэрна яснасьць мысьленьня, майстэрскае вар’іраваньне выразаў і ўражлівыя вобразы, якія спалучаюцца зь незвычайнай філязофскай сур’ёзнасьцю і вастрынёй, цесная сувязь з грамадзкім і палітычным жыцьцём нацыі<ref>Философская Энциклопедия. В 5-х т. — М.: Советская энциклопедия. Под редакцией Ф. В. Константинова. 1960—1970.</ref>. Спэцыфіка францускай філязофіі абумоўлена ейнай мовай, надае ёй паэтычнасьць і мастацкасьць. === Музыка === Француская музыка вядомая з часоў [[Карл Вялікі|Карла Вялікага]], але кампазытары сусьветнага маштабу: [[Жан-Батыст Люлі]], [[Люі Купэрэн]], [[Жан-Філіп Рамо]] — зьявіліся толькі ў эпоху [[барока]]. Росквіт францускай клясычнай музыкі наступіў у XIX стагодзьдзі. Эпоха [[рамантызм]]у прадстаўленая ў Францыі творамі [[Гектар Бэрліёз|Гектара Бэрліёза]]. У XX стагодзьдзі клясічная музыка Францыі разьвіваецца ў агульным рэчышчы сусьветнай музыкі. У 1920-х гадах у Францыі распаўсюдзіўся [[джаз]], найбуйнейшым прадстаўніком якога стаў Стэфан Грапэлі. У другой палове XX стагодзьдзя ў Францыі атрымала распаўсюджаньне звычайная эстрадная музыка, выканаўцамі якой былі, напрыклад, [[Мірэй Мат’ё]], [[Даліда]], [[Джо Дасэн]], [[Патрысія Каас]], [[Мілен Фармэр]], [[Ляра Фабіян]], [[Грэгары Лемаршаль]]. == Крыніцы == {{Крыніцы|1=2}} == Вонкавыя спасылкі == {{Партал|Эўропа}} * [http://traveling.by/country/france/details Францыя на беларускім Партале падарожжаў] * [https://web.archive.org/web/20110203052644/http://news.tut.by/otklik/195350.html Ірына Хадарэнка. Непаўторны Эльзас, або Дзе шукаць сэрца Эўропы] {{Краіны Эўропы}} {{Краіны Эўразьвязу}} {{NATO}} {{АБСЭ}} {{Перапрацаваць}} [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] cztjpsxboyvxl1kj90us4knb6s55gul Гішпанія 0 3929 2330662 2279544 2022-07-31T03:19:57Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Краіна |Назва = Гішпанія |НазваЎРоднымСклоне = Гішпаніі |НазваНаДзяржаўнайМове = {{мова-es||скарочана}} Reino de España |Сьцяг = Flag of Spain.svg |Герб = Escudo de España (mazonado).svg |НацыянальныДэвіз = Plus Ultra |Месцазнаходжаньне = EU-Spain.svg |АфіцыйнаяМова = [[Гішпанская мова|гішпанская]] |Сталіца = [[Мадрыд]] |НайбуйнейшыГорад = Мадрыд |ТыпУраду = [[Парлямэнцкая манархія]] |ПасадыКіраўнікоў = [[Кароль]]<br/>[[Прэзыдэнт ураду]] |ІмёныКіраўнікоў = [[Філіп VI]]<br/>Пэдра Санчэс |Плошча = {{лік|505990}}<ref>[http://www.ine.es/prodyser/pubweb/anuario08/anu08_01entor.pdf Entorno físico y medio ambiente]{{ref-es}}</ref> |МесцаЎСьвецеПаводлеПлошчы = 50-е |АдсотакВады = 1,04% |ГодАцэнкіНасельніцтва = 2013 |МесцаЎСьвецеПаводлеНасельніцтва = 30-е |Насельніцтва = {{лік|46439864}}<ref>[http://www.ine.es/prensa/np917.pdf Афіцыйная ацэнка насельніцтва]</ref> |ШчыльнасьцьНасельніцтва = 92 |ГодАцэнкіСУП = 2014 |МесцаЎСьвецеПаводлеСУП = 16-е |СУП = $1,566 млрд<!--PPP--><ref name=cia>[https://web.archive.org/web/20090513080105/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/sp.html Гішпанія] на The World Factbook</ref> |СУПНаДушуНасельніцтва = ${{лік|33700}}<ref name=cia/> |Валюта = [[Эўра]] |КодВалюты = € |ЧасавыПас = [[Цэнтральнаэўрапейскі час|CET]] |ЧасРозьніцаUTC = +1 |ЧасавыПасУлетку = [[Цэнтральнаэўрапейскі летні час|СEST]] |ЧасРозьніцаUTCУлетку = +2 |НезалежнасьцьПадзеі = |НезалежнасьцьДаты = 843 |ДзяржаўныГімн = Marcha Real |АўтамабільныЗнак = E |ДамэнВерхнягаЎзроўню = es |ТэлефонныКод = 34 |Дадаткі = [[Файл:Sp-map.png|280пкс|цэнтар|Мапа Гішпаніі]] }} '''Гішпа́нскае Карале́ўства''' або '''Гішпа́нія''' ({{мова-es|Reino de España}} альбо ''España'') — [[краіна]] на заходнім поўдні [[Эўропа|Эўропы]], мяжуе на поўначы з [[Францыя]]й і [[Андора]]й, на захадзе — з [[Партугалія]]й, на поўдні мае мяжу з [[Гібральтар]]ам і [[Марока]]. Зьяўляецца чальцом [[Эўрапейскі Зьвяз|Эўрапейскага Зьвязу]] з 1986 году, [[Эўразона|Эўразоны]] — з 2002 году. Краіна месьціцца на [[Пірэнэйскі паўвостраў|Пірэнэйскім паўвостраве]] ў паўднёва-заходняй частцы Эўропы. Гішпанія на поўдні абмываецца [[Міжземнае мора|Міжземным морам]]. Гішпаніі таксама належаць [[Балеарскія астравы]] ў [[Міжземнае мора|Міжземным моры]], [[Канарскі архіпэляг|Канарскія астравы]] ў [[Атлянтычны акіян|Атлянтычным акіяне]], аўтаномныя гарады-анклявы на поначы [[Афрыка|Афрыкі]] [[Сэўта]] й [[Мэлільля]], якія мяжуюць з [[Марока]]. Маючы агульную плошчу ў 505 992 км², Гішпанія зьяўляецца другой паводле велічыні краінай у [[Заходняя Эўропа|Заходняй Эўропе]] і Эўрапейскага зьвязу, і пятай паводле велічыні ў Эўропе. Сучасныя людзі ўпершыню зьявіліся на Пірэнэйскім паўвостраве каля 35 тыс. гадоў таму. Паўвостраў апынуўся пад [[Рымская імпэрыя|рымскім]] валадарствам каля 200 г. да н. э., пасьля чаго вобласьць была названая Гішпаніяй ({{мова-la|Hispania|скарочана}}). У [[Сярэднявечча|Сярэднявеччы]] рэгіён быў заваяваны германскімі плямёнамі, а затым і [[маўры|маўрамі]] на поўдні. Гішпанія аб’ядналася ў XV стагодзьдзі пасьля шлюбу каталіцкіх манархаў [[Каралеўства Кастылія|Кастыліі]] й [[Каралеўства Арагон|Арагону]] і завяршэньня [[Рэканкіста|Рэканкісты]], якая доўжылася некалькі стагодзьдзяў да 1492 году. Гішпанія сталася ўплывовай глябальнай імпэрыяй у пачатку [[Новы час|Новага часу]], зьяўляючыся адной зь першых краінаў, якія калянізавалі [[Новы Сьвет]]. Цяпер як рэшткі колішняй імпэрыі існуе вялікая колькасьць гішпанамоўных краінаў, а [[гішпанская мова]] зьяўляецца роднай больш чым для 500 мільёнаў чалавек, зьяўляючыся другой паводле распаўсюджанасьці роднай мовай сьвету (пасьля кітайскай). == Гісторыя == {{Асноўны артыкул|Гісторыя Гішпаніі}} === Старажытная гісторыя === [[Файл:Dolmen de Menga Antequera20.jpg|міні|зьлева|200пкс|Дальмэн-дэ-Мэнга, Паўднёвая Гішпанія]] У адной зь пячораў у скале [[Гібральтар]]у ў 1848 годзе быў знойдзены [[чэрап]], які — як высьветлілася пазьней — належаў [[нэандэрталец|нэандэртальцу]] і ўзрост якога налічвае 60 тыс. гадоў. У 1926 годзе тамака знайшлі яшчэ адзін чэрап — маленькай нэандэртальскай дзяўчынкі, якой на час сьмерці было ўсяго чатыры гады. Прыклады [[пячорны жывапіс|пячорнага жывапісу]] чалавека разумнага (''homo sapiens'') знаходзяцца ў [[Альтамірская пячора|Альтамірскай пячоры]] непадалёк ад [[Сантыльяна-дэль-Мар]] у [[Кантабрыя|Кантабрыі]], дзе можна пабачыць больш за 150 насьценных малюнкаў, якія ўзьніклі прыкладна {{лік|16000}} — {{лік|14000}} гадоў да н. э. Іншыя ўзоры пячорнага жывапісу, узрост якіх налічвае каля {{лік|20000}} гадоў, былі знойдзеныя ў пячоры [[Ля-Пілета]] (''La Pileta'') непадалёку ад [[Ронда (горад)|Ронда]] і ў адной зь пячораў каля мястэчка [[Нэрха]] ў правінцыі [[Маляга (правінцыя)|Маляга]] ў [[Андалюзія|Андалюзіі]]. У пячорах [[Экаін]] і [[Альтксэры]], якія знаходзяцца каля [[Сан-Сэбастыян]]у ў паўднёва-заходняй частцы [[Пірэнэйскі паўвостраў|Ібэрыйскага паўвостраву]], [[археалёгія|археолягі]] знайшлі шматлікія гравюры й наскальныя малюнкі, на сёньняшні час больш за 300 [[артэфакт]]аў, у першую чаргу каменныя й касьцяныя прылады, узрост найстарэйшых зь якіх дасягае {{лік|16500}} і {{лік|15500}} гадоў і якія адносяцца да раньняй [[магдаленская эпоха|магдаленскай эпохі]]. Наймаладзейшыя творы наскальнага жывапісу зь пячоры [[Куэва-Ля-Пілета]] (''Cueva La Pileta'') былі створаныя ў [[6 стагодзьдзе да н. э.|VI стагодзьдзі да н. э.]] З той жа эпохі паходзяць жывапіс пячоры [[Куэва-дэ-ляс-Лятрэрас]] (''Cueva de los Letreros'') непадалёк ад [[Вэлес-Блянка]] ў [[Альмэрыя|Альмэрыі]], а таксама залатыя вырабы й тканіна з магільных склепаў пячоры [[Куэва-дэ-лёс-Мурчыелягас]] (''Cueva de los Murciélagos''), якая месьціцца ў [[Гранада|Гранадзе]]. === Рымскі час === У часе [[Другая Пунічная вайна|Другой Пунічнай вайны]], [[Рымская рэспубліка]] захапіла картагенскія гандлёвыя калёніі ўздоўж ўзьбярэжжа Міжземнага мора прыкладна з 210 да 205 год да н. э. рымлянам спатрэбілася амаль два стагодзьдзі, каб завяршыць заваёву Пірэнэйскага паўвостраву, хоць яны мелі кантроль над ім на працягу больш за шасьці стагодзьдзяў. Рымскае панаваньне звычайна праяўлялася праз рымскія законы, мову й сетку дарог<ref name="libro.edu">Payne, Stanley G. (1973). [http://libro.uca.edu/payne1/payne1.pdf «A History of Spain and Portugal; Ch. 1 Ancient Hispania»]. The Library of Iberian Resources Online.{{ref-en}}</ref>. Мясцовыя кельцкае і ібэрыйскае насельніцтва паступова раманізавалася з рознай хуткасьцю ў розных частках Гішпаніі. Мясцовыя кіраўнікі паходзілі з рымскіх патрыцыяў<ref name="lcweb2">Rinehart, Robert; Seeley, Jo Ann Browning (1998). [http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field (DOCID+es0014) «A Country Study: Spain — Hispania»]. Library of Congress Country Series.</ref>. Рэгіён быў моцна інтэграваны ў рымскую эканоміку, празь ягоныя гавані экспартавалі [[золата]], [[воўна|воўну]], [[аліўкавы алей|аліву]] і [[віно]]. Сельскагаспадарчая вытворчасьць павялічылася з увядзеньнем ірыгацыйных праектаў. На тэрыторыі тагачаснай Гішпаніі нарадзіліся такія вядомыя рымскія дзеячы, як то імпэратары [[Адрыян]], [[Марк Ульпіюс Траян|Траян]], [[Тэадосіюс I]] і філёзаф [[Сэнэка]]. У I стагодзьдзі ў рэгіёне пачало пашырацца [[хрысьціянства]], якое атрымала папулярнасьць у гарадох у II стагодзьдзі<ref name="lcweb2"/>. Пераважна ў рымскія часы былі закладзеныя асновы сучаснай гішпанскай мовы і рэлігійнай традыцыі<ref name="libro.edu"/>. У якасьці спадчыны раманізацыі мясцовае насельніцтва стала размаўляць на [[вульгарная лаціна|народнай форме]] лаціны, якая пасьля распаду Рымскай імпэрыі паступова стала асновай для ўзьнікненьня мясцовых [[раманскія мовы|раманскіх моваў]] — гішпанскай, каталянскай, галісійскай, астурыйскай і г. д. Нягледзячы на гэта, на тэрыторыі Ібэрыйскага паўвостраву застаўся амаль незакранутым лацінскім уплывам народ [[баскі|баскаў]], які мае не-індаэўрапейскае паходжаньне і дагэтуль захоўвае ўласную не-індаэўрапейскую [[басконская мова|мову]]. Зрэшты, існуюць вэрсіі, паводле якіх першапачатковы рэгіён пражываньня баскаў месьціўся на поўдні сучаснае Францыі. == Палітыка == === Дзяржаўны лад === Канстытуцыя Гішпаніі прынятая 29 сьнежня 1978 году. Яна вызначала форму кіраваньня як парлямэнцкую манархію і аб’яўляла Гішпанію «сацыяльнай, прававой і дэмакратычнай дзяржавай, вышэйшымі каштоўнасьцямі якой зьяўляюцца воля, справядлівасьць, роўнасьць і палітычны плюралізм». Кароль лічыцца «главой Гішпанскай дзяржавы, знакам яго адзінства й сталасьці», ён таксама зьяўляецца галоўнакамандуючым усімі ўзброенымі сіламі. Кароль ажыцьцяўляе толькі «функцыі, якія яму прадстаўленыя Канстытуцыяй і законам». Яго палітычная ініцыятыва складаецца ў вылучэньні кандыдатуры Старшыні ўраду. Фактычна кароль санкцыянуе рашэньні, якія прымаюцца іншымі органамі, у прыватнасьці ўрадам і картэсамі (дэпутатамі парлямэнту). З чэрвеня 2014 году на стальцы краіны знаходзіцца [[Філіп VI]], сын папярэдняга манарха Хуана Карляса І. Канстытуцыя надзяляе заканадаўчай уладай двухпалатны парлямэнт, Генэральныя картэсы. Вялікая частка паўнамоцтваў належыць ніжняй палаце, Кангрэсу дэпутатаў (350 чальцоў). Прынятыя ім законапраекты павінныя прадстаўляцца на разгляд верхняй палаты — Сэнату (256 чальцоў), але Кангрэс бальшынёй галасоў можа пераадолець вэта Сэнату. Дэпутаты парлямэнту й сэнатары абіраюцца тэрмінам на 4 гады — паводле мажарытарнай сыстэмы, а Кангрэс — паводле прапарцыйнай сыстэмы. Выбарчым правам валодаюць усе грамадзяне краіны, якія дасягнулі 18 гадоў. Картэсы вырашаюць пытаньні заканадаўства, бюджэту, успадкоўваньня пасаду, рэгенцтва й апякунства, кантролю. Кантроль картэсаў над урадам уключае вотум даверу (аднак дэпутаты павінныя загадзя азначыць кандыдатуру наступнага прэм’ер-міністра), рэзалюцыі вымовы (падобныя на вотум недаверу), камісіі па расьсьледаваньні, права на любую інфармацыю. Выканаўчая ўлада належыць ураду на чале з прэм’ер-міністрам, яму падпарадкаваны ўвесь дзяржаўны апарат, уключаючы органы бясьпекі. Урад вызначае асноўныя кірункі ўнутранай і зьнешняй палітыкі краіны, валодае правам заканадаўчай ініцыятывы, аб’яўляе пра ўводзіны надзвычайнага становішча. Прэм’ер-міністар высоўваецца главой дзяржавы — каралём і зацьвярджаецца бальшынёй дэпутатаў парлямэнту. Звычайна прэм’ер-міністар зьяўляецца лідэрам партыі, якая атрымлівае перавагу бальшынёй месцаў у Кангрэсе дэпутатаў. Для фармаваньня ўраду гэтая партыя можа ўступаць у кааліцыю зь іншымі партыямі. === Партыі і палітыкі === Палітычныя партыі: * [[Басцкая Нацыяналістычная Партыя]] (Euzko Alderdi Jeltzalea, БНП) * [[Галісійскі нацыяналістычны блёк]] ({{Мова-gl|Bloque Nacionalista Galego}}, ГНБ) * [[Гішпанская сацыялістычная працоўная партыя]] (Partido Socialista Obrero Español, ГСПП) * [[Камуністычная Партыя Басцкіх Земляў]] (Euskal Herrialdeetako Alderdi Komunista, КПБЗ) * [[Канарская кааліцыя]] (Coalición Canaria, КК) * [[Народная партыя (Гішпанія)|Народная партыя]] (Partido Popular, НП) Палітыкі: * [[Хасэ-Люіс Радрыгес-Сапатэра]] — прэм’ер-міністар Гішпаніі (2004–2011) * [[Хасэ Блянка]] — дэпутат парлямэнту ад 1996 году, міністар транспарту (2009–2011) * [[Мар’яна Рахой]] — прэм’ер-міністар Гішпаніі ад 2011 году * [[Хавіер Саляна]] — генэральны сакратар Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы (1995–1999) * [[Гаспар Льлямасарэс]] — дэпутат парлямэнту (2000–2015) === Адміністрацыйны падзел === {{Асноўны артыкул|Правінцыі Гішпаніі}} {{Мапа аўтаномных супольнасьцяў Гішпаніі|float=right}} Гішпанія падзяляецца на сямнаццаць [[Аўтаномная Супольнасьць|аўтаномных супольнасьцяў]] і два аўтаномныя гарады ([[Мэлільля]] й [[Сэўта]]), якія ў сваю чаргу складаюцца з адной ці больш правінцыяў. Правінцыі падзяляюцца на камаркі й муніцыпалітэты — адміністрацыйна-тэрытарыяльныя адзінкі мескага ды сельскага ўзроўню. Аўтаномныя супольнасьці зьяўляюцца першым узроўнем адміністрацыйна-тэрытарыяльнага падзелу краіны. Яны былі створаныя пасьля 1979 году, пасьля таго як дзейная [[канстытуцыя Гішпаніі|канстытуцыя]] набыла сваю моц у прызнаньні правоў на самакіраваньне да нацыянальных рэгіёнаў Гішпаніі. Такія супольнасьці былі быць на аснове аб’яднаньня суседніх правінцыяў паводле агульных гістарычных і культурна-эканамічных прыкметах. Гэтая тэрытарыяльная арганізацыя вядомая ў Гішпаніі як дзяржаўныя аўтаноміі. Асноўным інстытуцыянальным законам кожнай аўтаномнай супольнасьці зьяўляецца [[Статут аўтаноміі]]. Статут усталёўвае імя супольнасьці ў адпаведнасьці зь ягоным гістарычным ідэнтыфікаваньнем, межы сваіх тэрыторыяў, а таксама імя і арганізацыю інстытутаў улады. Урад ўва ўсіх аўтаномных супольнасьцях павінен быць заснаваны на падзеле паўнамоцтваў, які ўключае ў сябе: * Заканадаўчы сход, чальцы якога павінны абірацца ўсеагульным [[выбарчае права|выбарчым правам]] у адпаведнасьці з сыстэмай [[прапарцыйнае прадстаўніцтва|прапарцыйнага прадстаўніцтва]]; * Урадавы савет, з выканаўчымі і распарадчымі функцыямі на чале з прэзыдэнтам, які абіраецца Заканадаўчым сходам і вылучаецца каралём Гішпаніі; * Вярхоўны суд пры Вярхоўным судзе Гішпаніі, якія ўзначальваюць судовую арганізацыю ў складзе аўтаномнай супольнасьці. ==== Аўтаномныя супольнасьці ==== * [[Астурыя]]. Сталіца — [[Аўеда]]. (Правінцыя: [[Астурыя (правінцыя)|Астурыя]]) * [[Андалюзія]]. Сталіца — [[Сэвільля]]. (Правінцыі: [[Альмэрыя (правінцыя)|Альмэрыя]], [[Гранада (правінцыя)|Гранада]], [[Уэльва (правінцыя)|Уэльва]], [[Кадыс (правінцыя)|Кадыс]], [[Кордава (правінцыя)|Кордава]], [[Маляга (правінцыя)|Маляга]], [[Сэвільля (правінцыя)|Сэвільля]], [[Хаэн (правінцыя)|Хаэн]]) * [[Арагон (аўтаномная супольнасьць)|Арагон]]. Сталіца — [[Сарагоса]]. (Правінцыі: [[Уэска (правінцыя)|Уэска]], [[Сарагоса (правінцыя)|Сарагоса]], [[Тэруэль (правінцыя)|Тэруэль]]) * [[Балеарскія астравы|Балеары]]. Сталіца — [[Пальма (горад)|Пальма]]. (Правінцыя: [[Балеарскія астравы]]) * [[Галісія]]. Сталіца — [[Сант’яга-дэ-Кампастэля]]. (Правінцыі: [[Каруньня (правінцыя)|Каруньня]], [[Люга (правінцыя)|Люга]], [[Пантэвэдра (правінцыя)|Пантэвэдра]], [[Урэнсэ (правінцыя)|Урэнсэ]]) * [[Канарскі архіпэляг|Канары]]. Сталіцы — [[Санта-Крус-дэ-Тэнэрыфэ]], [[Ляс-Пальмас]]. (Правінцыі: [[Санта-Крус-дэ-Тэнэрыфэ (правінцыя)|Санта-Крус-дэ-Тэнэрыфэ]], [[Пальмас (правінцыя)|Пальмас]]) * [[Кантабрыя]]. Сталіца — [[Сантандэр (горад)|Сантандэр]]. (Правінцыя: [[Кантабрыя]]) * [[Кастылія-Ля-Манча]]. Сталіца — [[Таледа]]. (Правінцыі: [[Альбасэтэ (правінцыя)|Альбасэтэ]], [[Гвадаляхара (правінцыя)|Гвадаляхара]], [[Куэнка (правінцыя)|Куэнка]], [[Сьюдад-Рэаль (правінцыя)|Сьюдад-Рэаль]], [[Таледа (правінцыя)|Таледа]]) * [[Каталёнія]]. Сталіца — [[Барсэлёна]]. (Правінцыі: [[Барсэлёна (правінцыя)|Барсэлёна]], [[Жырона (правінцыя)|Жырона]], [[Льейда (правінцыя)|Льейда]], [[Тарагона (правінцыя)|Тарагона]]) * [[Краіна Баскаў]]. Сталіца — [[Віторыя|Гастэйс]] (альбо [[Віторыя]]) (Правінцыі: [[Араба]], [[Біская]], [[Гіпускоа]]) * [[Рыёха]]. Сталіца — [[Лягроньнё]]. (Правінцыя: [[Рыёха]]) * [[Мурсія (аўтаномная супольнасьць)|Мурсія]]. Сталіца — [[Мурсія]]. (Правінцыя: [[Мурсія (аўтаномная супольнасьць)|Мурсія]]) * [[Эстрэмадура]]. Сталіца — [[Мэрыда (Гішпанія)|Мэрыда]]. (Правінцыі: [[Бадахас (правінцыя)|Бадахас]], [[Касэрэс (правінцыя)|Касэрэс]]) * [[Валенсія (аўтаномная супольнасьць)|Валенсія]]. Сталіца — [[Валенсія]]. (Правінцыі: [[Алякант (правінцыя)|Алякант]], [[Валенсія (правінцыя)|Валенсія]], [[Кастэльлё (правінцыя)|Кастэльлё]]) * [[Навара (аўтаномная супольнасьць)|Навара]]. Сталіца — [[Памплёна|Іруньня]] (альбо [[Памплёна]]). (Правінцыя: [[Навара (аўтаномная супольнасьць)|Навара]]) * [[Кастылія і Леон]]. Сталіца — [[Вальядалід]]. (Правінцыі: [[Авіля (правінцыя)|Авіля]], [[Бургас (правінцыя)|Бургас]], [[Вальядалід (правінцыя)|Вальядалід]], [[Леон (правінцыя)|Леон]], [[Паленсія (правінцыя)|Паленсія]], [[Саляманка (правінцыя)|Саляманка]], [[Самора (правінцыя)|Самора]], [[Сорыя (правінцыя)|Сорыя]], [[Сэговія (правінцыя)|Сэговія]]) * [[Мадрыд (аўтаномная супольнасьць)|Мадрыд]]. Сталіца — [[Мадрыд]]. (Правінцыя Мадрыд) === Зьнешнія стасункі === Напачатку 2004 году ў сувязі з прыходам да ўлады новага сацыялістычнага ўраду Хасэ Л. Р. Сапатэра адбыўся істотны паварот у зьнешняй палітыцы Гішпаніі ад падтрымкі курсу [[ЗША]] да салідарнасьці зь лідэрамі [[Эўразьвяз]]у, у прыватнасьці, у ірацкім пытаньні: пасьля перамогі на выбарах 14 сакавіка 2004 году новае сацыялістычнае кіраўніцтва вывела гішпанскае войска з [[Ірак]]у. Гішпанія — найбуйнейшая з краінаў Эўрапейскага Зьвязу, якая не прызнала незалежнасьць [[Косава]] праз падобныя ўласныя праблемы з баскамі. Адным з важнейшых кірункаў зьнешняй палітыкі Гішпаніі зьяўляецца Лацінская Амэрыка. У пачатку ХІХ стагодзьдзя Гішпанія аказвае дапамогу краінам гэтага рэгіёну ў станаўленьні грамадзянскай супольнасьці, дэмакратычных устояў, адкрытага й свабоднага гандлю, у рашэньні сацыяльна-эканамічных праблемаў. Для дасягненьня гэтых мэтаў была створаная Ібэраамэрыканскаая супольнасьць нацыяў. Штогод праводзяцца саміты, на якіх вырашаюцца важнейшыя пытаньні. Ня менш важным кірункам зьнешняй палітыкі Гішпаніі зьяўляецца Міжземнамор’е. Рашэньне праблемаў у гэтым рэгіёне й захаваньне сяброўскіх стасункаў і кантактаў зь міжземнаморскімі краінамі граюць важную ролю для Гішпаніі, таму гэта пытаньне яе ўласнай бясьпекі, акрамя таго, гэтыя краіны суседнічаюць зь ёй, а таксама зьяўляюцца важным гандлёвымі партнэрамі. Важным праектам у галіне гішпана-міжземнаморскага дыялёгу зьяўляецца «Барсэлёнскі працэс» — праграма, накіраваная на замацаваньне ў краінах міжземнаморскага рэгіёну інстытутаў дзяржавы, разьвіцьця эканомікі, прагрэсу ў сацыяльнай галіне, рашэньня вострых пытаньняў і праблемаў рэгіёну. == Геаграфія == 65% плошчы Гішпаніі знаходзіцца на вышыні болей 500 мэтраў над узроўнем мора. Цэнтральную частку займаюць пласкагор’і (галоўнае — [[Мэсэта]]) і невысокія горы ([[Цэнтральная Кардыльлера (Пірэнэйскі паўвостраў)|Цэнтральная Кардыльлера]], [[Сьера-Арэна]] і інш.). На поўначы й паўночным усходзе знаходзіцца ланцуг [[Пірэнэйскія горы|Пірэнэйскіх гор]] (самы высокі пункт — гара [[Анэта]], 3404 м), [[Кантабрыйскія горы|Кантабрыйскія]], [[Ібэрыйскія горы|Ібэрыйкія]] і [[Каталёнскія горы]]. На поўдні горы [[Кардыльера Бэціка]] і [[Сьера-Нэвада]] (самы высокі пункт — гара [[Мулясэн]], 3482 м). Самым высокім пунктам Гішпаніі зьяўляецца дзейны [[вулькан (геалёгія)|Вулькан]] [[Тэйдэ]] (3718 м), на востраве [[Тэнэрыфэ]] ([[Канарскія астравы]]). Самай значнай нізінай краіны зьяўляецца [[Андалюзійская нізіна]] на паўднёвым захадзе краіны. [[Клімат]] у асноўным [[Субтропікі|субтрапічны]] міжземнаморскі, сьпякотны й сухі (каля [[Атлянтычны акіян|Атлянтычнага]] ўзьбярэжжа — [[Умерана кантынэнтальны клімат|умерана кантынэнтальны]]). Сярэднія тэмпэратуры [[Студзень|студзеня]] вагаюцца ад +4°С — + 5°С на пласкагор’і Мэсэта да +12°С на поўдні краіны, у [[Чэрвень|чэрвені]] ад + 23°С да 29°С. Ападкаў выпадае 300—500 мм у год (у асноўным зімой), у гарах і на заходнім узьбярэжжы — да 1000 мм. Самымі буйнымі рэкамі зьяўляюцца [[Таха]], [[Дуэра]], [[Гвадальквівір]] і [[Гвадыяна]]. [[Лес|Лясы]] займаюць каля 40% тэрыторыі Гішпаніі. У высакагор’ях і ў далінах рэк знаходзяцца лугі, на сухіх пласкагор’ях Мэсэта — сухі стэп. Каля [[Гібральтар]]у сустракаюцца [[макака|макакі]] — адзіны ў [[Эўропа|Эўропе]] род [[малпа]]ў. === Будова паверхні === У Гішпаніі адлегласьць з поўначы на поўдзень не перавышае 870 км, з усходу на захад — 1000 км, а працягласьць берагавой лініі — 2100 км (у тым ліку каля 1130 км прыходзіцца на [[Міжземнае мора]] і 970 км — на [[Атлянтычны акіян]] і Біскайскі заліў). Ад мяжы з Францыяй на захад Кантабрыйскія горы цягнуцца ўздоўж берагу мора; тут ёсьць некалькі досыць вялікіх бухтаў, у якіх знаходзяцца парты. Адгор’і падыходзяць да мора, утвараючы парэзанае глыбокімі залівамі ўзьбярэжжа з стромымі скаламі й шматлікімі астравамі. На паўднёвым захадзе, ад мяжы з Партугаліяй да Гібральтарскага праліву, узьбярэжжа нізіннае і месцамі багністае. На ўсход ад [[Гібральтар]]у да Міжземнага мора блізка падыходзяць перадгор’і, прыбярэжныя раўніны адсутнічаюць. Яшчэ далей на паўночны ўсход фрагмэнтарна разьвітыя прыбярэжныя раўніны, падзеленыя адгор’ямі гор. Гішпанія ўяўляе сабой масіўнае паднятае пласкагор’е [[Мэсэта]], складзенае пераважна старажытнымі крышталічнымі пародамі ў спалучэньні з альпійскімі гарамі, якія сфармаваліся ў палеагене й нэагене. Сярод пародаў, што складаюць Мэсэту, вылучаюцца дакембрыйскія крышталічныя [[лупняк]]і і гнэйсы са шматлікімі гранітнымі інтрузіямі. Мэсэта займае каля 2/3 тэрыторыі Гішпаніі і абрамленая высокімі гарамі. Акрамя таго, у яе цэнтральных раёнах узвышаюцца буйныя горставыя хрыбты Цэнтральнай Кардыльеры. Гэтыя горы падзяляюць плято Старая й Новая Кастылія, вада зь якіх дрэнюецца адпаведна рэкамі Дуэра й Таха. Плято складзеныя тоўшчамі асадкавых пародаў і алювіяльнымі адкладамі і адрозьніваюцца выключна плоскім і манатонным рэльефам. Толькі месцамі сустракаюцца сталовыя астанцы даўгаватай формы — фрагмэнты старажытных рачных тэрасаў. Да поўдня ад Новай Кастыліі ўзвышаюцца Таледзкія горы. На поўдзень знаходзяцца плято Эстрэмадуры й Ля-Манчы, якія ўваходзяць у склад Мэсэты. Самы паўднёвы бок Мэсэты Сьера-Марэна прыпадняты. Сьера-Марэна стромка абрываецца да шырокай Андалюзійскай нізіны, басэйну р. [[Гвадалквівір]], якая ўпадае ў Кадыскі заліў. На паўднёвым усходзе Гішпаніі распасьціраюцца складчатыя горы Кардыльера-Пэнібэтыка з найвышэйшай вяршыняй краіны — гарой Мулясэн (3482 м), увянчанай сьнежнікамі й ледавікамі, якія займаюць самае паўднёвае становішча ў Заходняй Эўропе. Ібэрыйскія горы аддзяляюць Мэсэту ад Арагонскага плято, дрэнаванага р. Эбра, і маюць у пляне дугападобную форму. Месцамі яны перавышаюць 2100 м. Месцамі рэчышча Эбра знаходзіцца на дне глыбокіх, амаль непраходных каньёнаў. Невысокія Каталёнскія горы цягнуцца на працягу 400 км амаль раўналежна берагу Міжземнага мора і фактычна адасабляюць ад яго Арагонскае плято. Участкі прыбярэжных раўнінаў ля мяжы з Францыяй, адрозьніваюцца высокай урадлівасьцю. З поўначы Арагонскае плято аблямоўваюць [[Пірэнэі]]. Яны цягнуцца амаль на 400 км ад Міжземнага мора да Біскайскага заліву і ўтвараюць магутны непераадольны бар’ер паміж Пірэнэйскім паўвостравам і астатняй часткай Эўропы. Гэтыя складкаватыя горы, якія сфармаваліся ў трацічны пэрыяд, месцамі перавышаюць 3000 м; найвышэйшая вяршыня — пік Анэта (3404 м). Заходнім працягам Пірэнэяў зьяўляюцца Кантабрыйскія горы, таксама субшыротнага прасьціраньня. Гэтыя горы пабітыя разломамі і моцна разьдзеленыя пад уплывам рачной эрозіі. === Клімат === Гішпанія зьяўляецца адной з самых цёплых дзяржаваў у [[Заходняя Эўропа|Заходняй Эўропе]]. Сярэдняя колькасьць сонечных дзён складае 260—280. Сярэдняя гадавая тэмпэратура на ўзьбярэжжы [[Міжземнае мора|Міжземнага мора]] складае 20 градусаў вышэй за нуль. Зімой тэмпэратура апускаецца ніжэй за нуль звычайна толькі ў цэнтральных і паўночных раёнах краіны. Улетку тэмпэратура падымаецца да 40 градусаў і вышэй (ад цэнтральнай часткі да паўднёвага ўзьбярэжжа). На паўночным узьбярэжжы тэмпэратура не такая высокая — каля 25 градусаў вышэй за нуль. Для Гішпаніі характэрныя вельмі глыбокія ўнутраныя кліматычныя адрозьненьні, і яна толькі ўмоўна можа быць цалкам аднесеная да міжземнаморскай кліматычнай вобласьці. Гэтыя адрозьненьні праяўляюцца як у тэмпэратуры, так і ў гадавых сумах і рэжыме ападкаў. На крайнім паўночным захадзе клімат мяккі й вільготны са слабымі ваганьнямі тэмпэратуры на працягу году і вялікай колькасьцю ападкаў. Пастаянныя вятры з боку Атлянтыкі прыносяць шмат вільгаці, галоўным чынам зімой, калі пануе туман і воблачнае надвор’е з дажджамі, амаль без маразоў і сьнегу. Сярэдняя тэмпэратура самога халоднага месяца такая ж, як і на паўночным захадзе Францыі. Лета сьпякотнае й вільготнае, сярэдняя тэмпэратура рэдка вышэй 17 градусаў вышэй за нуль. Гадавая колькасьць ападкаў перавышае 1000 мм, а месцамі дасягае 2000 мм. Цалкам іншыя ўмовы ва ўнутраных частках краіны — на плято Старой і Новай Кастыліі і Арагонскай раўніне. У гэтых раёнах адбіваецца ўплыў пляскагорна-катлавіннага рэльефу, значнай вышыні і мясцовага кантынэнтальнага паветра. Для іх характэрная адносна малая колькасьць ападкаў (ня больш за 500 мм у год) і рэзкія ваганьні тэмпэратуры паводле сэзонаў. У Старой Кастыліі і на Арагонскай раўніне бываюць даволі халодныя зімы з маразамі і моцнымі, рэзкімі вятрамі; лета сьпякотнае і даволі сухое, хоць максымум ападкаў прыходзіцца на гэты сэзон году. У Новай Кастыліі клімат крыху мякчэйшы, з больш цёплай зімой, але таксама з малой колькасьцю ападкаў. Земляробства ва ўсіх гэтых раёнах мае патрэбу ў штучным арашэньні. === Карысныя выкапні === Нетры Гішпаніі маюць шмат карысных выкапняў. Асабліва значныя запасы мэталічных рудаў. Па паўночна-заходняй ускраіне Мэсэты, у межах Галійскага масіву, у каледонскіх і пратэразойскіх гранітных інтрузіях ёсьць алавяныя, вальфрамавыя і ўранавыя руды. Па паўднёвай ускраіне Мэсэты працягнулася паласа сьвінцова-цынкава-срэбраных радовішчаў. Там жа знаходзіцца буйное радовішча [[ртуць|ртуці]], якое мае сусьветнае значэньне — [[Альмадэн]]. Жалезныя руды ёсьць на поўначы й поўдні Гішпаніі. Яны прымеркаваныя да структураў мэзазойскага і альпійскага магматычных цыкляў. Гэта вядомыя радовішчы раёну Більбао на паўночным схіле Біскайскіх гор і ў Альмэрыі на паўднёвым схіле Бэцкіх Кардыльераў. На поўначы ў адкладах карбону знаходзіцца найбуйнейшы ў краіне каменнавугальны басэйн. Акрамя таго, невялікія радовішчы каменнага вугалю ёсьць на паўднёвым схіле гор і ў некаторых іншых раёнах. У кайназойскіх адкладах міжгорных і ўнутрыгорных дэпрэсіяў залягаюць тоўшчы соляў і [[буры вугаль|бурага вугалю]]. Значныя запасы [[калійная соль|калійных соляў]] разьмяшчаюцца ў межах раўніны Эбра. Варта, аднак, адзначыць, што бальшыня радовішчаў карысных выкапняў на тэрыторыі краіны маюць вельмі сьціплыя памеры і даволі моцна вычарпаныя, як і многія радовішчы іншых эўрапейскіх рэгіёнаў, што робіць Гішпанію залежнай ад імпарту карысных выкапняў, у асноўным, з Паўночнай Афрыкі. == Эканоміка == Да 1960-х гадоў Гішпанія была адной з самых бедных краінаў [[Эўропа|Эўропы]]. Але разьвіцьцё [[турызм]]у выклікала вялікі рост інвэстыцыяў і замежнага капіталу, які значна ўзрос пасьля ўваходу Гішпаніі ў склад [[Эўрапейскі Зьвяз|Эўрапейскага Зьвязу]]. Апошнія пяцьдзясят гадоў Гішпанія была сярод краінаў Эўропы, якія разьвіваліся хутчэй за ўсіх. У 2001 годзе [[Сукупны ўнутраны прадукт|СУП]] склаў 662 млрд [[эўра]], ці 16,5 тыс. эўра на аднаго чалавека. У 1990-х — 2000-х гадох была праведзеная барацьба з [[інфляцыя]]й (зьнізілася з 9% ў 1990 да 2,5% зараз) і з [[беспрацоўе]]м (зьнізілася з 21,6% у 1978 годзе да 7,8% цяпер). Гішпанія зьяўляецца буйным цэнтрам міжнароднага гандлю, шматлікія буйныя банкі маюць свае штаб-кватэры ў [[Мадрыд]]зе, [[Більбао]], [[Барсэлёна|Барсэлёне]] і [[Валенсія|Валенсіі]]. У эканоміцы краіны значную ролю грае замежны капітал (у асноўным [[ЗША|амэрыканскі]], [[Вялікабрытанія|брытанскі]] і [[Францыя|францускі]]), які адказны за хуткі эканамічны рост Гішпаніі. Гішпанія адносіцца да высокаразьвітых краінаў, разам з такімі краінамі як Вялікабрытанія, Францыя і [[Італія]] яна адносіцца да асноўных эканамічна разьвітых краінаў Эўрапейскага Зьвязу. Эканоміка Гішпаніі лічыцца восьмай у сьвеце, а нацыянальны прыбытак большы чым у [[Канада|Канады]], якая ўваходзіць у [[Вялікая васьмёрка|Вялікую васьмёрку]]. == Дэмаграфія == У Гішпаніі жывуць такія нацыянальныя меншасьці, як [[галісійцы]], [[баскі]], [[каталёнцы]]. Карэнныя гішпанцы складаюць 88% ад агульнай колькасьці насельніцтва краіны. Пасьля таго як нараджальнасьць зьменшылася ў 1980-х гадох і тэмпы росту насельніцтва зьнізіліся, колькасьць насельніцтва зноўку пайшло ўгару, дзякуючы вяртаньню рэпатрыянтаў, якія эмігравалі ў іншыя краіны Эўропы ў 1970-х, а таксама за кошт іміграцыі, якія складаюць цяпер 12% насельніцтва. Імігранты паходзяць у асноўным з краінаў [[Лацінская Амэрыка|Лацінскай Амэрыкі]] (39%), [[Паўночная Афрыка|Паўночнай Афрыкі]] (16%), [[Усходняя Эўропа|Усходняй Эўропы]] (15%)<ref>{{Спасылка|url=http://www.ine.es/inebase/cgi/axi?AXIS_PATH=/inebase/temas/t20/e245/p04/a2005/l0/&FILE_AXIS=00000010.px&CGI_DEFAULT=/inebase/temas/cgi.opt&COMANDO=SELECCION&CGI_URL=/inebase/cgi/|загаловак=Población extranjera por sexo, país de nacionalidad y edad|копія=https://web.archive.org/web/20080325043135/http://www.ine.es/inebase/cgi/axi?AXIS_PATH=/inebase/temas/t20/e245/p04/a2005/l0/&FILE_AXIS=00000010.px&CGI_DEFAULT=/inebase/temas/cgi.opt&COMANDO=SELECCION&CGI_URL=/inebase/cgi/|выдавец=Instituto Nacional de Estadística}}</ref>. У 2005 годзе Гішпанія правяла трохмесячную праграму амністыі нелегальных замежнікаў, якія атрымалі від на жыхарства. == Культура == {{Асноўны артыкул|Гішпанская культура}} Культурна, Гішпанія зьяўляецца краінай заходняй культурай. Празь вялікай сілы рымскай спадчыны, якую можна знайсьці ў кожным аспэкце гішпанскага жыцьця, Гішпанія часьцяком успрымаецца як Лацінская краіна. Тым ня менш, шмат паўплывала на культуру гэтае пірэнэйскае суседзтва зь іншымі эўрапейскімі краінамі, асабліва ў галінах [[мастацтва]], [[архітэктура|архітэктуры]], [[кухня|кухні]] й [[музыка|музыкі]]. У гішпанскай літаратуры існавалі такія кірункі, як рэнэсансны рэалізм ды клясыцызм. Гішпанія — радзіма [[барока]], якое стала панаваць, бо для яго разьвіцьця склаліся спэцыфічныя ўмовы. Рэнэсансны рэалізм разьвіваўся паралельна з клясыцызмам і барока. Найбольш пасьлядоўнымі прыхільнікамі ідэй Адраджэньня заставаліся пісьменьнікі рэнэсанснага рэалізму, і, перадусім, Лёпэ дэ Вэга. Сярод знакамітых творцаў эўрапейскага барока вылучаюцца гішпанскія паэты Люіс дэ Гонгара-і-Аргатэ, [[Франсіска дэ Кевэда]], драматург [[Пэдра Кальдэрон дэ ля Барка]]. Асаблівую ролю ў разьвіцьці барока адыграла тагачасная клерыкальная лірыка, вядомым прадстаўніком якой быў Люіс дэ Леон. Першы вершаваны твор раньняга гішпанскага барока — безыменны. Гэта надпіс на адной з карцін [[Эль Грэка]]<ref>{{кніга|аўтар=Федарцова Т. М.|загаловак=Гісторыя сучаснай літаратуры. Класіцызм. Барока. Асветніцтва|месца=Мінск|выдавецтва=БДТУ|год=2008|старонкі=12-13|isbn=978-985-434-729-5}}</ref>. У 1927 годзе было шырока адзначанае 300-годзьдзе з дня нараджэньня Гонгары і ў асяродку маладых паэтаў узьнік рух — нэаганагрызм, прыхільнікамі якога былі Рафаэль Альбэрці, [[Фэдэрыка Гарсія-Лёрка]], [[Вісэнтэ Алейксандрэ]], Люіс Сэрнуда, Мігель Эрнандэс ды інш. Два самых вядомых гішпанскіх мастака сучаснасьці — [[Паблё Пікаса]], які частку жыцьця пражыў у Францыі, і [[Сальвадор Далі]]. У Гішпаніі налічваецца 44 аб’екты [[Сусьветная спадчына ЮНЭСКО|Сусьветнай спадчыны]] [[ЮНЭСКО]], займаючы такім чынам трэці радок, саступаючы толькі [[Кітай|Кітаю]] (45) і [[Італія|Італіі]] (49)<ref>[http://whc.unesco.org/en/list/stat#s2 Number of World Heritage properties inscribed by each State Party]. UNESCO.</ref>. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [http://www.spain.info/en/ Афіцыйны турыстычны партал]{{ref-en}} {{Краіны Эўропы}} {{Краіны Эўразьвязу}} {{NATO}} {{АБСЭ}} [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] 8wxmmgatuai0657gjvml6vc28a25qg0 Масква 0 3998 2330719 2298858 2022-07-31T08:27:10Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Расея |Назва = Масква |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Масквы |Арыгінальная назва = Москва |Герб = Coat of Arms of Moscow.svg |Сьцяг = Flag of Moscow, Russia.svg |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = 1147 |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Суб’ект фэдэрацыі = Масква{{Заўвага|[[Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Расеі#.D0.90.D0.B4.D0.BC.D1.96.D0.BD.D1.96.D1.81.D1.82.D1.80.D0.B0.D1.86.D1.8B.D0.B9.D0.BD.D0.B0-.D1.82.D1.8D.D1.80.D1.8B.D1.82.D0.B0.D1.80.D1.8B.D1.8F.D0.BB.D1.8C.D0.BD.D1.8B .D0.BF.D0.B0.D0.B4.D0.B7.D0.B5.D0.BB .D0.A0.D0.B0.D1.81.D0.B5.D1.96 .D0.BD.D0.B0 2008 .D1.80.D0.BE.D0.BA|Горад фэдэральнага значэньня]].}} |Від раёну = |Раён = |Від паселішча = |Мэр = [[Сяргей Сабянін]] |Плошча = 2510 |Крыніца плошчы = <ref>[https://web.archive.org/web/20110817012325/http://mos.ru/press-center/press_releases/index.php?id_4=19417 О совместных предложениях Правительства Москвы и Правительства Московской области по изменению границ столицы Российской Федерации — города Москвы]</ref> |Вышыня = 150—255 |Унутраны падзел = 12 адміністрацыйных акругаў (125 раёнаў, 2 мескія акругі, 19 паселішчаў) |Колькасьць насельніцтва = 12630289 |Год падліку колькасьці = 2019 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref name="naselenie2012">{{Спасылка|url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/Popul2011-2012.xls|загаловак=Росстат. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2011 года, на 1 января 2012 года и в среднем за 2011 год|выдавец=Росстат |мова = ru}}</ref> |Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = |Год падліку колькасьці аглямэрацыі = |Крыніца колькасьці аглямэрацыі = |Этнічны склад насельніцтва = [[расейцы]] (91,65%), [[украінцы]] (1,42 %),<br />[[татары]] (1,38%), [[армяне]] (0,98%),<br />[[азэрбайджанцы]] (0,53%),<br />[[габрэі]] (0,49%),<br />[[беларусы]] (0,36%),<br />[[грузіны]] (0,36%)<ref name="demoscope.ru">{{Спасылка|url = http://demoscope.ru/weekly/2007/0271/tema01.php |загаловак = Перепись 2002 года показала изменение национального состава населения Москвы |выдавец = «Демоскоп» — Электронная версия бюллетеня «Население и общество». Институт демографии Государственного университета — Высшей школы экономики |дата = 2009-01-13 |мова= ru}}</ref> |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Паштовыя індэксы = 101ххх — 129ххх |Выява = MSK Collage 2015.png |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 55 |Шырата хвілінаў = 45 |Шырата сэкундаў = |Даўгата градусаў = 37 |Даўгата хвілінаў = 37 |Даўгата сэкундаў = |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Сайт = }} '''Масква́''' ({{мова-ru|Москва}}) — сталіца [[Расея|Расеі]], [[горад фэдэральнага значэньня]], [[адміністрацыйны цэнтар]] [[Цэнтральная фэдэральная акруга|Цэнтральнай фэдэральнай акругі]] і [[Маскоўская вобласьць|Маскоўскай вобласьці]]<ref>{{Спасылка|url=http://www.mosclassific.ru/mClass/okato_viewd.php?id=93970|загаловак=Общероссийский классификатор объектов административно-территориального деления. Московская область|выдавец=mosclassific.ru|дата=29 декабря 2009| мова = ru}}</ref>, у склад якой не ўваходзіць. Гістарычная сталіца [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] (да 1712 году), [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] (1728—1732), [[Расейская Савецкая Фэдэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка|РСФСР]] і [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]]. Мае ўнутраны [[адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Масквы|адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел]], афіцыйна зацьверджаны [[Герб Масквы|герб]], [[Сьцяг Масквы|сьцяг]] і гімн. Найбуйнейшы паводле колькасьці насельніцтва горад [[Расея|Расеі]] і [[Эўропа|Эўропы]]<ref name="Всемирная география">{{Спасылка|url=http://worldgeo.ru/lists/?id=6&loc=europe|загаловак=Крупнейшие города Европы|выдавец=www.world-gazetteer.com|дата=12 студзеня 2009| мова = ru}}</ref> (насельніцтва на пачатак 2019 году — 12 630 289 чалавек), цэнтар Маскоўскай гарадзкой аглямэрацыі<ref>{{Спасылка|url=http://slovari.yandex.ru/dict/mos/article/mos/19000/51907.htm|загаловак=Энциклопедия «Москва». ''Московская агломерация''|выдавец= Яндекс.Словари|дата=9 лістапада 2009| мова = ru}}</ref>. Паводле памеру гарадзкой тэрыторыі зьяўляецца самым малым, а паводле колькасьці насельніцтва — самым населеным суб’ектам Расейскай Фэдэрацыі. Таксама ўваходзіць у дзясятку найбуйнейшых гарадоў сьвету<ref>{{Спасылка|url=http://world-gazetteer.com/wg.php?x=&men=gcis&lng=en&des=wg&srt=npan&col=abcdefghinoq&msz=1500&pt=c&va=&srt=pnan|загаловак=Крупнейшие города мира по населению|выдавец=world-gazetteer.com|дата=23 лістапада 2009| мова = en}}</ref>. == Геаграфія == Масква як суб’ект фэдэрацыі мяжуе з [[Маскоўская вобласьць|Маскоўскае]] ды [[Калуская вобласьць|Калускае]] вобласьцямі. Тэрыторыя места на 2012 год складае 2510 км². Траціна (877 км²) знаходзіцца ўнутры кольцавай аўтадарогі (МКАД), астатнія 1633 км² — за кольцавай аўтадарогай. Места ляжыць у эўрапейскай частцы Расеі на вышыні 156 мэтраў над узроўнем мора на ўзвышшы паміж рэкамі [[Ака (прыток Волгі)|Акою]] і [[Волга]]й, на рацэ [[Масква (рака)|Маскве]] (прытоку Акі). Рака працякае праз горад з паўночнага захаду на паўднёвы ўсход. Даўжыня ракі Масквы ў гарадзкой рысе складае прыкладна 80 км, шырынёю ад 120 да 200 м. Рака Масква мае прыкладна 120 дробных прытокаў, якія амаль усе былі заключаныя ў падземныя трубаправоды. Пабудаваны ў 1937 годзе [[канал Масква-Волга]] даўжынёю ў 126 км забясьпечвае рацэ Маскве важную ролю як транспартнае артэрыі. Межы гораду ўтварае пабудаваная ў 1962 годзе кальцавая аўдатарога даўжынёю ў 109 км. Гарадзкі масіў мае плошчу 878,7 км². Прыкладна траціну гарадзкое плошчы займаюць паркавыя і лясныя зоны. Сярод іх прыкладна 100 паркаў і больш за 800 зялёных насаджэньняў, дапоўненыя 500 прудамі. Вакол гораду цягнецца лесапаркавая зона даўжынёю ў 30-40 км зь інфраструктураю для адпачынку. Плошча лесапаркавага пояса складае 1725 км². Ґеаґрафічныя каардынаты Масквы: 55,75 ґрадусаў паўночнае шырыні і 37,62 ґрадусаў усходняе даўжыні. [[Файл:ClimateMoscowRussia.PNG|міні|Кліматычная дыяґрама для Масквы]] === Клімат === Сталіца Расеі знаходзіцца ў зоне кантынэнтальнага клімату. Сярэдняя гадавая тэмпэратура складае 5&nbsp;°C, сярэднія гадавыя ападкі — 688 мм. Штогодні пік ападкаў прыходзіцца на ліпень (92 мм), мінімум ападкаў — сакавік (34 мм). Узімку тэмпэратура ў Маскве складае ў сярэднім −12 — −15&nbsp;°C, аднак тэмпэратура апускаецца і да −20&nbsp;°C. Частыя адлігі. Ветры частыя, паветра сухое, таму цяжкія марозы пераносяцца параўнальна лёгка. Сярэдняя тэмпэратура: : студзень: −9,3 °C : люты: −7,7 °C : сакавік: −2,2 °C : красавік: 5,8 °C : травень: 12,9 °C : чэрвень: 16,6 °C : ліпень: 18,1 °C : жнівень: 16,4 °C : верасень: 10,9 °C : кастрычнік: 5 °C : лістапад: −1,1 °C : сьнежань: −6,1 °C Таяньне сьнегу пачынаецца ў Маскве каля 16 сакавіка, ледаход на рацэ Маскве — каля 12 красавіка. Навальніцы пачынаюцца з 2 траўня, начныя замарозкі — з 14 верасьня, сьнегапады — з 28 кастрычніка. Рака Масква замярзае каля 18 лістапада. Сталы сьнежны пакроў усталёўваецца 23 лістапада. Кліматычная ўмовы ў вялізнай Маскве моцна розьняцца ў цэнтры і прадмесьцях. У цэнтры гораду сушэй і цяплей. У прадмесьцях тэмпэртура ў сярэднім на 2-3 ґрадусы ніжэй, чым у цэнтры. == Гісторыя == {{Асноўны артыкул|Гісторыя Масквы}} === Пасьля заснаваньня === [[Файл:St Basils Cathedral-500px.jpg|міні|Сабор Сьвятога Васіля]] Першая летапісная згадка пра Маскву, паводле расейскай гісторыяґрафіі, прыходзіцца на 1147 год. Ужо празь некалькі год, у 1156 годзе князем [[Юрый Даўгарукі|Юрыям Даўгарукім]] (1090—1157) была пабудаваная першая драўляная фартэцыя (Крэмль). Але згодна булґарскіх летапісаў [[Бахші Іман]]а, Маскву заснаваў у 1076 годзе былы хан [[Булґар]]у [[Ахад Мосха]], які ў выніку бойкі з канкурэнтам за прастол уцёк на захад і апынуўся ў [[вяцічы|вяцічскіх]] лясох. Там ён і заснаваў булґарскую крэпасьць Мосха, якую потым сталі мянаваць Масквой.<ref>[http://imperia.lirik.ru/index.php/content/view/103/20 Мусина И.Р. История древней Руси — в булгарских летописях Бахши Имана «Джагфар Тарихы»]</ref> З 1164 году ваяводай Масквы быў [[Арбат]], таксама былы булґарскі гаспадар. Вуліца, на якой стаяў палац Арбата сёньня мянуецца [[Арбат (вуліца)|Арбат]]. У 1238 годзе горад захоплены манґоламі і спалены. У 1263 годзе Масква робіцца цэнтрам аднайменнага [[Маскоўскае княства|княства]] — цэнтрам і пачаткам будучае [[Расея|расейскае дзяржавы]]. Сваёю ляяльнасьцю [[Залатая Арда|Залатой Ардзе]] маскоўскія князі заслужылі давер хана, ім было дазволена зьбіраць даніну для хана Арды за ўсіх зямель [[Уладзімера-Суздальскае княства|Уладзімера-Суздальскай зямлі]]. У першай палове 14 стагодзьдзя, калі насельніцтва Масквы складала ўжо больш за 30 000 жыхароў, манґольскі хан прызначыў маскоўскага князя старэйшым сярод расейскіх князёў, Масковія сталася чымсь накшталт жандарма расейскіх зямель. Зь цягам часу Масква ўсё болей і болей набірала моц, што ўрэшце дазволіла ёй пазбавіцца манґольскага панаваньня. Згодна з расейскай гісторыяґрафіяй, першым этапам была [[Кулікоўская бітва]] 8 верасьня 1380 году, але па другіх зьвестках гэта была бойка паміж татарскімі ханамі [[Тахтамыш]]ам і [[Мамай|Мамаем]]<ref>[https://web.archive.org/web/20100422083903/http://bulgarizdat.ru/book109.shtml Сокровища булгарского народа. Выпуск 1. Этногенез. История. Культура. Под редакцией академика Ю. К. Бегунова Санкт-Петербург, 2007]</ref> за ўладу ў якой прымала ўдзел і маскавітскае войска, пасьля якое Масква хоць і была спаленая ў 1382 годзе, але здолела ўмацавацца палітычна, ваенна і эканамічна. У 1480 манґольская геґемонія скончылася, і Масква сталася сталіцаю ўзьнікшае адзінае расейскае дзяржавы. Вялікі кназь [[Іван III Вялікі]] (1440—1505), што кіраваў Масквой з 1462 году, ажаніўся ў 1472 годзе з [[Сафія Палеалёґ|Сафіяю Палеалёґ]], пляменьніцаю апошняга [[Бізантыйская імпэрыя|бізантыйскага]] імпэратара [[Канстантын XI|Канстантына XI Палеалёґа]], і пераняў зь Бізантыі ідэю аўтакратычнае дзяржавы, сымболіку, [[Герб Расеі|дзьвюгаловага арла]] і прыдворны цырыманіял. На гэткай падставе Масква лічыць сябе [[Трэці Рым|«трэцім Рымам»]] і апірышчам [[праваслаўе|праваслаўя]]. === Масква робіцца мэтраполіяй === У апошнія два дзесяцігодзьдзі 15 стагодзьдзя пачалася актыўная забудова Крамля, вакол якога сяліліся многія рамесьнікі і гандляры. Насельніцтва Масквы неўзабаве вырасла да 100 000 чалавек, у 1600 Масква была абнесеная мурам і ровам. У 1591 горад у апошні раз перажыў набег татараў. Падчас смуты, з 1605 па 1612 гады Масква знаходзілася пад кантролем польскае і беларускае шляхты. Калі ўзьніклі першыя тэкстыльныя, папяровыя і цаґляныя мануфактуры, піку дасягнулі сацыяльная напружанасьць у імпэрыі: у 1667 годзе паднялося сялянская паўстаньне ў рэґіёнах Волгі і Дону. Яго кіраўнік, [[Сьцяпан Разін]], казьнены ў 1671 на Краснай плошчы. У 1687 годзе зьяўляецца першая расейская вышэйшая школа — «Славянска-грэцкая акадэмія», у 1703 годзе выходзіць першая расейская ґазэта — «Ведомости». У 1712 годзе цар [[Пётар I]] (1672—1725) пераносіць сталіцу ў [[Санкт-Пецярбург]]. Тым ня меней, Масква засталася эканамічным і духоўным цэнтрам Расеі. У 1755 годзе навукоўцам [[Міхаіл Ламаносаў|Міхаілам Ламаносавам]] (1711—1765) у Маскве быў заснаваны першы расейскі [[Маскоўскі дзяржаўны ўнівэрсытэт імя Міхаіла Ламаносава|ўнівэрсытэт]]. У Айчыннай вайне 1812 году Масква была захопленая «Вялікаю арміяй» [[Напалеон I Банапарт|Напалеона]] і на дзьве траціны спаленая расейскімі войскамі пры іх адыходзе. З-за голаду і марозаў францускае войска было неўзабаве вымушанае сысьці з гораду. [[Файл:Situationsplan von Moskau.jpg|міні|250пкс|Гістарычная мапа Масквы (каля 1888)]] У пачатку 1813 году пачалася перабудова гораду, былі зьнішчаныя фартыфікацыйныя пабудовы, да сярэдзіны 19 стагодзьдзя былі разбудаваныя камунікацыі і дарогі да ўсіх важнейшых гарадоў Расеі. У 1890 годзе на вуліцах Масквы зьявіліся першыя трамваі. Насельніцтва Масквы паводле першага перапісу насельніцтва 28 студзеня 1897 году складала адзін мільён жыхароў, да 1914 году гэтая лічба вырасла ўдвая. У апошнія дзесяцігодзьдзі 19 стагодзьдзя ў Расеі расла сацыяльная напружанасьць. У Маскве канцэнтраваліся прадпрыемствы лёгкае прамысловасьці, на якіх працавалі тысячы бяспраўных рабочых, пераважна зь безьзямельных сялянаў, выціснутых зь вёскі пасьля адмены прыгоннага права ў 1861 годзе. У 1898 годзе ў Маскве заснаваная [[Расейская сацыял-дэмакратычная рабочая партыя]]. === Першая палова 20 стагодзьдзя === [[Рэвалюцыя 1905 году ў Расеі|Рэвалюцыя]] 1905—1907 гадоў дайшла да Масквы ў сьнежні 1905 году. Эканамічны крызіс і хаос з забесьпячэньнем падчас [[Першая сусьветная вайна|Першае сусьветнае вайны]] абвастрылі сацыяльную напружанасьць. У 1917 годзе, падчас [[Лютаўская рэвалюцыя 1917 году ў Расеі|Лютаўскае Рэвалюцыі]] цар [[Мікалай II]] быў зьвергнуты. У той самы год [[Уладзімер Ленін]] ачоліў у Санкт-Пецярбургу [[кастрычніцкі пераварот]], які прывёў да [[Грамадзянская вайна ў Расеі|грамадзянскае вайны]] 1917—1922 гадоў і захопу ўлады [[камунізм|камуністамі]]-бальшавікамі. 12 сакавіка 1918 году Маскве быў вернуты статус сталіцы Расеі, савецкі ўрад пераехаў у Крэмль на Краснай плошчы. 22 сьнежня 1922 году ў Маскве быў утвораны [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік]]. У 1926 годзе насельніцтва гораду зноў дасягнула два мільёны жыхароў. У 1935 годзе пачалася новая комплексная перабудова Масквы — пабудаваны радыяльныя праспэкты, мэтро, некалькі новых мастоў цераз раку Маскву і канал Масква-Волга. Пасьля нападу нацысцкае [[Нямеччына|Нямеччыны]] на [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] 22 чэрвеня 1941 году, 30 верасьня пачаўся паход немцаў на Маскву. Савецкі контрудар пачаўся 5 сьнежня 1941 году, падчас яго нямецкія войскі былі адрынутыя на больш за 100 км ад сталіцы СССР. Гэта была першая і найбуйнейшая параза нямецкага Вэрмахту, праз шэсьць месяцаў пасьля пачатку [[Бліцкрыґ]]у. Баі на Волзе зь ліпеню 1942 году па люты 1943 году канчаткова азначала паразу немцаў у тагачасным Савецкім Саюзе. 24 чэрвеня 1945 году на Краснай плошчы ў Маскве прайшоў парад перамогі. === Масква пасьля [[Другая сусьветная вайна|Другое сусьветнае вайны]] === Пасьля вайны горад быў адбудаваны, у 1968 годзе насельніцтва Масквы дасягнула амаль сямі мільёнаў. У 1980 годзе Масква была месцам правядзеньня XXII [[Алімпійскія гульні|Алімпійскіх гульняў]]. Пры канцы 1980-х гадоў эканамічная крыза разам з абвастрэньнем міжнацыянальных праблем і прагаю рэспублік СССР да незалежнасьці прывялі да краху савецкае імпэрыі. У жніўні 1991 году, калі прэзыдэнт СССР [[Міхаіл Гарбачоў]] плянаваў заключэньне абноўленае зьвязнае дамовы, некалькі ґенэралаў, чальцоў ураду і галава [[КДБ]] ініцыявалі 19 жніўня спробу дзяржаўнага перавароту. У Маскву былі ўведзеныя войскі, рокаш быў падаўлены. Пасьля паразы путчу, праз чатыры месяцы Гарбачоў 25 сьнежня 1991 заявіў аб сваёй адстаўцы, што азнаменавала канец СССР. У 1992 годзе прэзыдэнт Расеі [[Барыс Ельцын]] падпісаў з галовамі расейскіх суб’ектаў фэдэрацыйную дамову, якая рэґулюе адносіны між фэдэрацыйным цэнтрам Расеі і яе суб’ектамі. У верасьні 1993 году Ельцын распусьціў Зьезд народных дэпутатаў і [[Вярхоўны Савет Расеі]]. У кастрычніку таго самага году адбыўся яшчэ адна спроба перавароту з боку касэрватыўных сіл. Калі паўстанцы захапілі будынак парлямэнту, гарадзкі выканаўчы камітэт, і тэлевізійную вежу, Ельцын гвалтоўна падавіў рокаш (190 ахвяраў). 12 сьнежня 1993 году была прынятая новая Канстытуцыя і адбыліся першыя свабодныя парлямэнцкія выбары. З 5 па 7 верасьня 1997 году горад 450 мерапрыемствамі ўрачыста адзначыў сваё 850-годзьдзе. 31 сьнежня 1999 году прэзыдэнт Ельцын нечакана пакінуў свой пост. З таго часу галавою расейскае дзяржавы быў [[Уладзімер Пуцін]]. У пачатку верасьня 2002 году ў Маскве было ўведзенае [[надзвычайнае становішча]] з-за буйных лясных і тарфяных пажараў вакол Масквы. [[Файл:Moscow satellite image.jpeg|250пкс|міні|Масква з космасу]] === Насельніцтва === З насельніцтвам больш за 10 мільёнаў жыхароў Масква ёсьць найбуйнейшым горадам і найбуйнейшым па насельніцтве суб’ектам [[Расея|Расейскае Фэдэрацыі]]. Места традыцыйна прыцягвае шмат міґрантаў як зь іншых рэґіёнаў Расеі, гэтак і з замежжа. З 16 стагодзьдзя ў Маскве сяліліся прыежджыя купцы і рамесьнікі зь [[Вялікае Княства Літоўскае|Беларусі]], [[Нямеччына|Нямеччыны]] і іншых краінаў. Аб традыцыйнай этнічнай разнастайнасьці насельніцтва Масквы сьведчаць назвы асобных раёнаў Масквы («Посольская слобода» (''Пасольская слабада'') і іншыя). Сёньня найбольш буйныя этнічныя ґрупы ў Маскве — гэта [[расейцы]], [[украінцы]], [[габрэі]], [[армяне]], [[грузіны]], [[азэрбайджанцы]], [[віетнамцы]] і іншыя. Усяго ў Маскве пражываюць прадстаўнікі 112 нацыянальнасьцяў. Агляд разьвіцьця насельніцтва Масквы. Да 1956 — ацэнкі, з 1959 па 2002 — паводле перапісаў, 2005 — праґноз. {| border="1" cellspacing="0" cellpadding="5" | valign="top" | {| ! style="background:#efefef;" | Год ! style="background:#efefef;" | Насельніцтва |- | 1350 || align="right" | 30 000 |- | 1400 || align="right" | 40 000 |- | 1600 || align="right" | 100 000 |- | 1638 || align="right" | 200 000 |- | 1710 || align="right" | 160 000 |- | 1725 || align="right" | 145 000 |- | 1738 || align="right" | 138 400 |- | 1750 || align="right" | 130 000 |- | 1775 || align="right" | 161 000 |- | 1785 || align="right" | 188 700 |- | 1800 || align="right" | 250 000 |- | 1811 || align="right" | 300 000 |- | 1813 || align="right" | 215 000 |- | 1825 || align="right" | 241 500 |- | 1840 || align="right" | 349 100 |- | 1852 || align="right" | 373 800 |- | 1858 || align="right" | 336 400 |- | 1864 || align="right" | 351 600 |- | 1868 || align="right" | 416 400 |- |} | valign="top" | {| ! style="background:#efefef;" | Год ! style="background:#efefef;" | Насельніцтва |- | 1871 || align="right" | 601 969 |- | 1886 || align="right" | 753 459 |- | 1891 || align="right" | 822 400 |- | 1897 || align="right" | 1 038 600 |- | 1900 || align="right" | 1 175 000 |- | 1908 || align="right" | 1 359 200 |- | 1912 || align="right" | 1 617 157 |- | 1915 || align="right" | 1 817 000 |- | 1920 || align="right" | 1 028 200 |- | 1926 || align="right" | 2 019 500 |- | 1936 || align="right" | 3 641 500 |- | 1939 || align="right" | 4 137 000 |- | 1956 || align="right" | 4 847 000 |- | 15 студзеня 1959 || align="right" | 5 032 000 |- | 15 студзеня 1970 || align="right" | 6 941 961 |- | 17 студзеня 1979 || align="right" | 7 830 509 |- | 12 студзеня 1989 || align="right" | 8 769 117 |- | 9 кастрычніка 2002 || align="right" | 10 126 424 |- | 1 студзеня 2005 || align="right" | 10 381 288 |- | 1 студзеня 2010 || align="right" | 10 562 099 |- | 2012 || align="right" | 11 612 943 |} |} == Палітыка == === Адміністрацыя === Масква ёсьць асобным суб’ектам у складзе [[Расея|Расейскае Фэдэрацыі]]. Акрамя таго, Масква ёсьць сталіцаю Цэнтральнае фэдэральнае акругі Расеі і [[Маскоўская вобласьць|Маскоўскае вобласьці]], якая аб’ядноўвае рэґіён вакол Масквы, не ўключаючы сам мэґаполіс. Масква падзеленая на 12 адміністратыўных акругаў: {| |valign="top"width="25%"| * [[Паўночная адміністрацыйная акруга|Паўночная]] (''Северный - САО'') * [[Паўночна-ўсходняя адміністрацыйная акруга|Паўночна-ўсходняя]] (''Северо-восточный - СВАО'') * [[Паўночна-заходняя адміністрацыйная акруга|Паўночна-заходняя]] (''Северо-западный - СЗАО'') * [[Усходняя адміністрацыйная акруга|Усходняя]] (''Восточный - ВАО'') * [[Паўднёвая адміністрацыйная акруга|Паўднёвая]] (''Южный - ЮАО'') * [[Паўднёва-ўсходняя адміністрацыйная акруга|Паўднёва-ўсходняя]] (''Юго-восточный - ЮВАО'') |valign="top"width="25%"| * [[Паўднёва-заходняя адміністрацыйная акруга|Паўднёва-заходняя]] (''Юго-западный - ЮЗАО'') * [[Заходняя адміністрацыйная акруга|Заходняя]] (''Западный - ЗАО'') * [[Зеленаград]] (''Зеленоград - ЗелАО'') * [[Цэнтральная адміністрацыйная акруга|Цэнтральная]] (''Центральный - ЦАО'') * [[Новамаскоўская адміністрацыйная акруга|Новамаскоўская]] (''Новомосковский - НМАО'') * [[Траецкая адміністрацыйная акруга|Траецкая]] (''Троицкий - ТАО'') |} Зь ніх Зеленаградзкая, Новамаскоўская ды Траецкая цалкам разьмешчаныя за межамі МКАД. У сваю чаргу акругі Масквы (акрамя Новамаскоўскай ды Траецкай) падзяляюцца на раёны, якіх у Маскве налічваецца 125. Кіраваньне акругамі ажыцьцяўляецца праз акруговыя прэфэктуры ды раённыя ўправы. Новамаскоўская ды Траецкая акругі маюць агульную прэфэктуру і падзяляюцца на гарадзкія акругі ды паселішчы. === Гарады-пабрацімы === Масква мае партнэрства з наступнымі гарадамі: {| |valign="top"width="1%"| * зь лістапада 1990: [[Бэрлін]], [[Нямеччына]] * зь ліпеня 1991: [[Сэул]], [[Рэспубліка Карэя]] * зь ліпеня 1991: [[Токіё]], [[Японія]] * з кастрычніка 1991: [[Вена]], [[Аўстрыя]] * з студзеня 1992: [[Парыж]], [[Францыя]] * з чэрвеню 1992: [[Дусэльдорф]], [[Нямеччына]] |valign="top"width="1%"| * зь сьнежня 1992: [[Пэкін]], [[Кітай]] * з траўня 1993: [[Варшава]], [[Польшча]] * зь лістапада 1993: [[Хэльсынкі]], [[Фінляндыя]] * з чэрвеня 1996: [[Брусэль]], [[Бэльгія]] * зь верасьня 1996: [[Рым]], [[Італія]] * з чэрвеня 1997: [[Мадрыд]], [[Гішпанія]] |} == Культура і славутыя месцы == {{Асноўны артыкул|Культура Масквы}} === Музэі === Сярод шматлікіх музэяў Масквы вылучаецца Пушкінскі музэй выяўленчых мастацтваў з багатаю калекцыяй копій твораў старажытнасьці і эпохі Рэнэсансу, пераважна заходне-эўрапейскіх аўтараў. Сусьветную вядомасьць мае Трэцьякоўская ґалерэя, найбуйнейша музэй расейскага выяўленчага мастацтва з калекцыяй у 40 000 карцін, малюнкаў, скульптураў ад 11 стагодзьдзя да сучаснасьці. Да славутасьцяў Масквы належыць і панарама Барадзінскае бітвы, пабудаваная Францам Робаўтам (1856—1928). На ўсходзе ад цэнтру гораду, у былым Андроньнікаўскім кляштары, знаходзіцца музэй імя [[Андрэй Рублёў|Андрэя Рублёва]] (1360—1430), мастака-манаха, майстра расейскага іконапісу і заснавальніка маскоўскае мастацкае школы 15 стагодзьдзя. Музэй зьмяшчае расейскія іконы 14-17 стагодзьдзяў. === Архітэктура === [[Файл:Moscow collage.jpg|міні|250пкс|Масква]] Да шматлікіх славутасьцяў Масквы належаць многія творы будаўнічага мастацтва мінулага і сучаснасьці, помнікі вядомым пісьменьнікам, навукоўцам, дзяржаўным дзеячом, а таксама манумэнты ў гонар значных гістарычных падзеяў. ==== Крэмль ==== Самы значны помнік архітэктуры Масквы — Крэмль, старая фартыфікаваная частка гораду. З 1990 году Крэмль унесены ў [[Сусьветная спадчына ЮНЭСКО|сьпіс сусьветнае культурнае спадчыны]] [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў па пытаньнях адукацыі, навукі і культуры|ЮНЭСКО]]. Захаваўшыяся дагэтуль 19 вежаў і муры былі пабудаваныя ў XV стагодзьдзі. Сёньня ў Крамлі знаходзіцца рэзыдэнцыя прэзыдэнта Расейскае Фэдэрацыі. Найстарэйшыя помнікі Крамля — Сабор Усьпеньня Маці Божае (1479), Добравешчанскі Сабор (1489) і Арханёльскі Сабор (1509), Царква Пакрова Маці Божае (1486), а таксама 80-мэтровая Звоньніца Івана Вялікага (1508). Пазьней былі пабудаваныя Царква Дванаццаці Апосталаў і Патрыяршы Палац (17 стагодзьдзе), Арсэнал (1737), а таксама будынак Сэнату (1787). У гэтым будынку з 1918 па 1922 працаваў [[Уладзімер Ленін]], ягоны кабінэт захоўваецца ў выглядзе, якім ён быў за часамі расейскае рэвалюцыі. Будынак Збройнае палаты, пабудаваны ў 1851 годзе, зьмяшчае ўнікальны музэй старое зброі і ваенных трафэяў, вялікі збор царскіх каштоўнасьцяў, тронаў, карэтаў і іншых рэдкіх твораў расейскага і замежнага мастацтва, зьвязаных з гісторыяй Расеі. Непадалёк ад звоньніцы знаходзяцца Цар-звон і Цар-гармата, унікальныя помнікі расейскага ліцьця 16 і 18 стагодзьдзяў. У 1961 годзе для праведзеньня зьездаў камуністычнае партыі на тэрыторыі Крамля быў пабудаваны Палац Зьездаў, дзе дагэтуль праводзяцца ўрачыстыя мерапрыемствы. ==== Чырвоная плошча ==== [[Файл:Moskau Auferstehungs-Tor Nachts.jpg|200пкс|міні|Уваскрасенская брама на Чырвонай плошчы]] Крэмль стаіць на буйнейшай плошчы гораду — Чырвонай плошчы, якая з 1990 году належыць да [[Сусьветная спадчына ЮНЭСКО|сусьветнае культурнае спадчыны UNESCO]]. На Чырвонай плошчы знаходзіцца маўзалей [[Уладзімер Ленін|Леніна]], дзе з 1920-х гадоў пакоіцца мумія расейскага рэвалюцыянэра. У мурах Крамля ў савецкія часы былі пахаваныя буйнейшыя камуністычныя дзеячы, а таксама вядомыя навукоўцы і дзеячы культуры. [[Файл:Basil Moskau.jpg|міні|Сабор Сьвятога Васіля на Чырвонай плошчы]] Найбольш вядомы будынак Чырвонае плошчы — гэта Сабор Сьвятога Васіля, пабудаваны ў 1560 годзе. Каля яго стаіць помнік Кузьму Мініну і Дзьмітрыю Пажарскаму, героям вайны супраць польска-літоўскае інтэрвэнцыі пачатку 17 стагодзьдзя, пабудаваны ў 1818 скульптарам Іванам Мартасам (1754—1835). Зь іншага боку ад Крамлю знаходзіцца Аляксандраўскі сад з [[Магіла невядомага салдата|Магілаю невядомага жаўнера]] — помнікам загіблых у Другой сусьветнай вайне. З другога боку, у раёне буйнейшага расейскага гатэлю «Расея» находзяцца баярскія дамы XVI—XVIII стагодзьдзяў і некалькі цэркваў таго самага пэрыяду. ==== Цьвярская вуліца ==== Цьвярская вуліца — галоўная вуліца Масквы. Тут пачынаецца дарога ў [[Цьвер]] і [[Санкт-Пецярбург]]. У 1930-я і 1940-я гады вуліца была пашыраная і забудаваная наноў. Некаторыя старыя будынкі былі перарушаныя ўглыб жылых кварталаў. Сёньня Цьвярская вуліца запоўненая прэстыжнымі гатэлямі, рэстаранамі і крамамі і яўляе сабою пэўную «вітрыну» посткамуністычнае Расеі. У 1782 годзе па праекце архітэктара Мацьвея Казакова на Цьвярской была пабудаваная [[ратуша]]. Насупраць яе стаіць помнік заснавальніку Масквы [[Юрый Даўгарукі|Юрыю Даўгарукаму]]. Помнікі расейскім паэтам [[Аляксандар Пушкін|Аляксандру Пушкіну]] (аўтарства скульптара Аляксандра Апекушкіна, 1880) і [[Уладзімер Маякоўскі|Уладзімеру Маякоўскаму]] аўтарства Аляксандра Кібальнікава, 1958, стаяць на перакрыжаваньнях Цьвярской з Бульварным і Садовым кольцамі. ==== Бульварнае і Садовае кольцы ==== Напрыканцы 16 стагодзьдзя цэнтар Масквы быў абнесены мурам даўжынёй у 9 км з 30 вежамі, які не захаваўся да сёньняшняга дню. На месцы гэтага муру зьявілася Бульварнае кальцо. Звонку горад быў абнесены земляным валам даўжынёй у 16 км з палісаднікамі і драўлянымі абароннымі вежамі. Колішні контур вала сёньня абазначаны Садовым кальцом, ад якога промнямі зыходзяць найвялікшыя вуліцы Масквы. ==== Іншыя будынкі ==== Да іншых вядомых будынкаў Масквы належаць Астанкінскі палац, унікальны помнік архітэктуры 18 стагодзьдзя, [[Астанкінская тэлевежа]], пабудаваная ў 1967 годзе, гандлёвы дом [[ГУМ]] канца 19 стагодзьдзя, вуліца [[Арбат]], упершыню згаданая ў 1493 годзе, [[Храм Хрыста-Ратавальніка]], пабудаваны ў гонар перамогі над Напалеонам, разбураны і адноўлены ў 2000 годзе, а таксама сем «Сталінскіх хмарачосаў» — гатэль «Украіна», некалькі жылых будынкаў, будынак Міністэрства замежных справаў, [[Маскоўскі дзяржаўны ўнівэрсытэт імя Міхаіла Ламаносава|Маскоўскі ўнівэрсытэт]]. За чатыры кілямэтры ад Крамля будуецца будучы дзелавы цэнтар Масквы — «Масква-Сіці». Сярод іншых, плянуеццца пабудова найвышэйшага офіснага будынку [[Эўропа|Эўропы]] — «Фэдэрацыя» вышынёю ў 440 мэтраў. Першы камень у падмурак хмарачосу быў закладзены 9 лютага 2005 году, завяршэньне будоўлі плянуецца на 2007 год. Масква славутая пампезным і манумэнтальным мэтрапалітэнам. Пабудова мэтро пачалася ў 1932 годзе, першы адрэзак быў адчынены 15 траўня 1935 году. Многія старыя станцыі яўляюць сабою сапраўдныя шэдэўры архітэктуры і плястыкі сталінскае эпохі. === Паркі === Найбольш вядомы са ста паркаў Масквы — Парк культуры і адпачынку імя Максіма Горкага. Ён знаходзіцца ў цэнтры места, на беразе ракі Масквы. У парку ляжаць шматлікія атракцыёны, станцыя чоўнаў, бары, рэстарацыі, кавярні, і ўзімку — каток. У цёплы час у парку праводзяцца народныя гуляньні, на адкрытых пляцоўках праводзяцца канцэрты. Больш старая частка парку — Няскушны сад з маляўнічымі халмамі, прудамі і мастамі. У 18 стагодзьдзі тут былі сады маскоўскага дваранства. На паўночным усходзе Масквы знаходзіцца парк Сакольнікі плошчаю ў прыкладна 300 гектараў. Найбуйнейшы парк места — Ізмайлаўскі парк плошчаю ў 1800 га на паўночным усходзе. Інавацыйны гарадзкі парк Зарадзьдзе. Парк узьведзены на месцы, дзе стаяў гатэль „Расея“, у самым цэнтры Масквы. === Спорт === Масква была месцам правядзеньня [[Летнія Алімпійскія гульні 1980 году|22-х Алімпійскіх гульняў]] у 1980 годзе, а таксама многіх чэмпіянатаў сьвету і Эўропы ды іншых спаборніцтваў. Места мае больш за 6000 спартовых аб’ектаў, сярод якіх да 100 стадыёнаў, 6 палацаў спорту, больш за 180 басэйнаў, больш за 2500 спартовых заляў, 3500 спартовых пляцовак, вясьлярны канал, водны стадыён, роварны трэк, 60 спартовых стрэльбішчаў і г. д. Асноўны стадыён Масквы — «Лужнікі» — быў пабудаваны ў 1955—1956 гадах і ўмяшчае 84 000 гледачоў. Другі буйны стадыён — «Дынама» на 51 000 гледачоў. Пры абодвух стадыёнах акрамя ўласна спартовае арэны таксама ёсьць комплексы з спартовымі залямі, басэйнамі, трэніровачнымі пляцоўкамі ды іншымі ўстановамі. == Эканоміка і інфраструктура == Масква грае ключавую ролю ў эканоміцы Расеі. Доля эканомікі гораду ў СУП краіны складае 12,5%. Прыкладна адна чвэрць прамысловае прамысловае прадукцыі Масквы прыпадае на машынабудаўніцтва: выраб інструмэнтаў, электронікі, аўтамабільную прамысловасьць. Таксама важную ролю грае хімічная, нафтаперапрацоўчая прамысловасьць. Масква — важны цэнтар ваенна-прамысловага комплексу. У Маскве сканцэнтраваныя прыкладна 80% фінансавага патэнцыялу Расеі. На маскоўскія банкі прыпадае 70% актываў банкаў краіны. Дзьве траціны замежных інвэстыцый у эканоміку Расеі ідуць у сталіцу. === Транспарт === ==== Зьнешні транспарт ==== Цэнтральнае становішча Масквы абумовіла станаўленьне гораду важнейшым транспартным вузлом Расеі. Сыстэма каналаў спалучае Маскву зь пяцьцю морамі. Масква мае некалькі аэрапортаў: «Шереметьево» (пабудаваны ў 1964 годзе, доўгі час быў асноўным міжнародным аэрапортам СССР), «Домодедово» (пабудаваны ў 1964, сёньня грае ўсё больш важную ролю як міжнародны і нацыянальны аэрапорт), «Внуково» (пабудаваны ў 1941 годзе) і іншыя. У Маскву зьбягаюцца ўсе асновныя лініі чыгункі эўрапейскае часткі Расеі. Горад ёсьць асноўным чыгуначным вузлом краіны з многімі вакзаламі, у Маскве бярэ пачатак [[Транссыбірская магістраль]], найважнейшая транспартная артэрыя Расеі, якая ідзе празь Ніжні Ноўгарад і Кіраў да Ўладзівастоку. Іншыя чыгуначныя маґістралі промнямі ідуць у Эўропу, Цэнтральную Азію і на Каўказ. Таксама існуюць аўтамабільныя доргі фэдэральнага значэньня ([[Аўтамагістраль Волга]]). [[Камсамольская плошча (Масква)|Камсамольская плошча]] зьяўляецца галоўнаю чыгуначнаю брамай сталіцы Расеі. Яе нефармальная назва — «Плошча трох вакзалаў», бо на ёй стаяць тры вакзалы, зь якіх ідуць цягнікі ў тры розныя кірункі: [[Ленінградзкі вакзал]] (пабудаваны ў 1851 годзе архітэктарам Канстанцінам Тонам, чыгуначныя дарогі ў кірунку Пецярбургу), [[Яраслаўскі вакзал]] (1904, архітэктар Аляксей Шчусьсеў, кірунак Сыбіру), [[Казанскі вакзал]] (1926, архітэктар Фёдар Шэхтэль, кірунак Паволжа). Таксама буйныя вакзалы — [[Кіеўскі вакзал|Кіеўскі]] (на паўднёвую Эўропу), [[Курскі вакзал|Курскі]], [[Павялецкі вакзал|Павялецкі]] (на паўднёвую Расею), [[Рыскі вакзал|Рыскі]] (у краіны Балтыі), [[Беларускі вакзал|Беларускі]] (у Эўропу). ==== Транспарт унутры гораду ==== [[Файл:Moscow Metro, Kievskaya station.jpg|міні|Станцыя мэтро «Кіеўская»]] Важныя аўтамабільныя транспартныя артэрыі — кальцавыя вуліцы ўнутры гораду і Маскоўская кальцавая аўтадарога вакол гораду. Плянуецца пабудова далейшых аўтадарогаў. Аўтамабільныя заторы сталіся ў Маскве вялікай праблемаю па меры росту насельніцтва. У 1924 годзе ў Маскве зьявіліся першыя аўтобусныя лініі, 15 лістапада 1933 году была адкрытая першая тралейбусная лінія. Найважнейшы сродак грамадзкага транспарту — маскоўскі мэтрапалітэн. Сетка мэтро мае даўжыню ў 329 км, колькасьць станцыяў — 197. Штодзень маскоўскім мэтром карыстаюцца 8—9 мільёнаў пасажыраў. === Адукацыя === Масква мае 80 [[унівэрсытэт]]аў, у якіх навучаюцца прыкладна 250 000 студэнтаў па 380 спэцыяльнасьцях. Таксама ёсьць 1000 навукова-дасьледчых інстытутаў, канструктарскіх бюро. Усё гэта робіць Маскву цэнтрам навукі Расеі. Горад мае прыкладна 4000 бібліятэкаў, у чыіх фондах захоўваюцца прыкладна 400 мільёнаў экзэмпляраў друкаванае прадукцыі. Да адукацыйных і дасьледчых інстытутаў Масквы належаць акрамя [[Маскоўскі дзяржаўны ўнівэрсытэт|Маскоўскага ўнівэрсытэту]], Дзяржаўны інстытут міжнародных адносінаў (МГИМО (у)), Дзяржаўны тэхналяґічны ўнівэрсытэт (Станкін), Горны інстытут, Маскоўскі авіяцыйны інстытут, Дзяржаўны тэхнічны ўнівэрсытэт імя Баўмана, Расейскі ўнівэрсытэт дружбы народаў, Фінансавая і юрыдычная акадэміі і іншыя. == Ураджэнцы зьвязаныя зь Беларусьсю == * [[Яўген Будзінас]] ([[1944]]— [[2007]]) — беларускі пісьменьнік і журналіст == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20110225145638/http://mos.ru/ Афіцыйны сэрвэр ураду Масквы]{{Ref-ru}} * [http://www.moskva.com Масква.com] *[https://forum-msk.info/ Форум Масквы і Падмаскоўя] {{Цэнтральная фэдэральная акруга}} {{Суб’екты Расеі}} {{Гарады-героі}} {{Сталіцы Эўропы}} [[Катэгорыя:Масква| ]] [[Катэгорыя:Залатое кальцо Расеі]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] n3ywlfyg5wha5f5t2aoralmychco4p0 Фэроль 0 4161 2330454 2190002 2022-07-30T13:38:16Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Населены пункт |Назва = Фэроль |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Фэролі |Назва на мове краіны = Ferrol |Код мовы назвы краіны = es |Краіна = Гішпанія |Герб = Escudo de Ferrol.svg |Сьцяг = Bandera de Ferrol.svg{{!}}border |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былыя назвы = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Від адміністрацыйнай адзінкі 1 = Аўтаномная супольнасьць |Назва адміністрацыйнай адзінкі 1 = [[Галісія]] |Від адміністрацыйнай адзінкі 2 = Правінцыя |Назва адміністрацыйнай адзінкі 2 = [[Ля-Каруньня (правінцыя)|Ля-Каруньня]] |Від адміністрацыйнай адзінкі 3 = |Назва адміністрацыйнай адзінкі 3 = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = 81.9 |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 74273 |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва= |Год падліку колькасьці = 2009 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = |Год падліку колькасьці аглямэрацыі = |Крыніца колькасьці аглямэрацыі = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Дадатковы парамэтар насельніцтва = |Значэньне дадатковага парамэтра насельніцтва = |Год падліку дадатковага парамэтра насельніцтва = |Часавы пас = +1 |Летні час = +2 |Тэлефонны код = |Паштовы індэкс = |Паштовыя індэксы = |Назва лічбавага клясыфікатару = |Лічбавы клясыфікатар = |Аўтамабільны нумарны знак = |Назва аўтамабільнага нумарнога знаку = |Аўтамабільныя нумарныя знакі = |Назва аўтамабільных нумарных знакаў = |Выява = RiaFerrolAsteleiros.jpg |Апісаньне выявы = |Шырата паўшар’е = паўночнае |Шырата градусаў = 43 |Шырата хвілінаў = 28 |Шырата сэкундаў = |Даўгата паўшар’е = заходняе |Даўгата градусаў = 8 |Даўгата хвілінаў = 15 |Даўгата сэкундаў = |Назва мапы = |Альтэрнатыўная мапа = |Назва мапы2 = |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Сайт = http://www.ferrol.es/ }} '''Фэро́ль''' ([[галісійская мова|па-галісійску]]: ''Ferrol'', {{мова-es|Ferrol}}) — горад у [[Галісія|Галісіі]], правінцыя [[Ля-Каруньня (правінцыя)|Ля-Каруньня]], на паўночным захадзе [[Гішпанія|Гішпаніі]] (за 611 км ад [[Мадрыд]]у), цэнтар аднайменнага муніцыпальнага раёну і акругі [[Фэрольтэра]]. Насельніцтва раёну на 2004 год — 77 859 чалавек. == Гісторыя == Існаваньне дагістарычнага паселішча ў гэтым месцы падмацоўваецца багацьцем пахавальных камэраў, мэгалітычныя помнікаў і іншых археалягічных знаходак. Знаходжаньне ў гэтым рэгіёне грэкаў добра дакумэнтавана [[Герадот]]ам. У рымскія часы, у I стагодзьдзі да н. э. існаваў рыбны порт у бухце Фэроль. Пасьля падзеньня [[Заходняя Рымская імпэрыя|Заходняй Рымскай імпэрыі]] ўвесь Пірэнейскі паўвостраў, у тым ліку Фэроль, быў атакаваны [[вандалы|вандаламі]] й уключаны ў 411 годзе ў [[Каралеўства свэваў]], іхнае каралеўства было ў 584 годзе анэксавана [[Леовігільд]]ам, каралём [[вэстготы|вэстготаў]]<ref>[https://web.archive.org/web/20090921114112/http://www.geocities.com/mindoniensisferrolensisprovince/BritoniaProvince.html?1200480362031 Britoniensis ecclesiae episcopus]</ref>. У XIV стагодзьдзі [[Энрыке II Кастыльскі|Энрыке II]] дараваў горад магутнай сям’і Андрадэ<ref>[http://ferrol.historia.tripod.com/ferrolnaval1750 Ferrol Naval 1750]. Ferrol Historia</ref>. == Гарады-сябры == * [[Адэлаіда]], [[Аўстралія]] * [[Люга]], [[Гішпанія]] * [[Манданьнеда]], [[Гішпанія]] == Асобы == * [[Паблё Іглесіяс]], заснавальнік [[Гішпанская сацыялістычная працоўная партыя|Гішпанскае сацыялістычнае працоўнае партыі]] * [[Франсіска Франка]], вайсковец і палітык == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [http://www.tvferrol.es/ Фэрольская тэлевізія Ferrol TV] [[Катэгорыя:Гарады Гішпаніі]] 760lka7v5nb4fqust83o69bj43ou6xr Limp Bizkit 0 4508 2330449 2031448 2022-07-30T13:21:10Z Niegodzisie 58934 /* Дыскаграфія */ wikitext text/x-wiki {{Музычны гурт |Назва = Limp Bizkit |Фота = |Подпіс = |Гады = 1995 — цяпер |Адкуль = [[Джэксанвіль]], [[Флорыда]], [[ЗША]] |Мова = [[ангельская мова|ангельская]] |Жанр = [[ню-мэтал]] |Выдавец = [[Flip]]<br />[[Interscope]]<br />[[Geffen]] |Зьвязаныя праекты = [[Black Light Burns]]<br />[[From First to Last]]<br />[[Snot]]<br />[[House of Pain]]<br />[[Big Dumb Face]]<br />[[When November Falls]] |Афіцыйная старонка = [http://www.limpbizkit.com LimpBizkit.com] |Удзельнікі = Фрэд Дэрст<br />Сэм Рывэрз<br />Джон Ота<br />DJ Lethal |Былыя ўдзельнікі = Ўэс Борланд<br />Майк Сьміт }} '''Limp Bizkit''' — амэрыканскі альтэрнатыўны гурт. Разам з [[Korn]], Limp Bizkit лічыцца асноўным папулярызатарам свайго жанру. == Біяграфія == Назва Limp Bizkit (літаральна ''разьмяклае печыва'') пайшла ад апісаньня стану наркатычнага ап’яненьня адным сябрам гурту. Гурт Limp Bizkit быў створаны ў 1995 годзе Дэрстам і кузэнамі Рывэрзам і Отам. Яны выступалі ў ваколіцах свайго роднага гораду Джэксанвіль, Флорыда. У гэты час яны пазнаёміліся з [[рэп]]-гуртам [[House of Pain]], у якім тады граў DJ Lethal. Хутка пасьля распаду House of Pain DJ Lethal перайшоў у Limp Bizkit. У 1996 годзе яны выпусьцілі самотнік, які ўключаў песьні як «Pollution» і «Sour». У 1997 годзе пабачыў сьвет першы паўнавартасны альбом — ''[[Three Dollar Bill Y'all]]''. Альбом ня меў асаблівага посьпеху, пакуль Limp Bizkit не пасябравалі з музыкамі з [[Korn]]. Шмат у чым дзякуючы Korn яны здолелі зладзіць прамоцыю свайго альбома, трапіць на [[MTV]] і ''[[The Family Values Tour]]'', гэтаксама як і на ''[[Ozzfest]]''. Прарывам стаўся кавэр, які Limp Bizkit запісалі на гіт [[Джордж Майкл|Джорджа Майкла]] «Faith». === Significant Other === У 1999 годзе Limp Bizkit выпусьцілі другі свой альбом, ''[[Significant Other]]''. Іх першы самотнік адтуль — «Nookie» — стаў гітом. Посьпеху гэтага самотніку, аднак, спадарожнічаў першы скандал з удзелам Limp Bizkit. Паводле плётак, радыёстанцыям плацілі адмыслова за шматразовае стаўленьне «Nookie» ў этэр, і гэта нібы сталася прычынай посьпеху песьні. Некаторыя [[DJ]] сьцьвярджаюць, што [[Universal Music Group]] (бацькоўская кампанія Interscope) плаціла 50 даляраў складальнікам play list'оў за кожны пройгрыш «Nookie» ў этэры. Limp Bizkit і Interscope рашуча адмаўлялі праўдзівасьць гэтае гісторыі. Больш буйны скандал разразіўся ўлетку 1999 году, калі Limp Bizkit выступалі на фэстывалі ''Woodstock '99''. Падчас іхнага выступу фанаты пачалі крушыць дэкарацыі. Былі паведамленьні аб шматлікіх згвалтаваньнях падчас выступу гурту. Беспарадкі нарасталі пад канец выступу. Некаторыя сьведкі сьцьвярджалі, што справакаваў выбух гвалту сьпявак Фрэд Дэрст, той адмаўляў, што яго выказваньні ў той дзень правакакалі гвалт. Пазьней на гэтую тэму быў зьняты кліп да самотніку «Rearranged», у якім гурт падвяргаецца суду і казьні за беспарадкі на Woodstock. Канфлікты вакол калектыву хутка пачалі зацьмяваць іхную музыку. У той самы год Фрэд Дэрст быў увязаны ў разборкі з [[Трэнт Рэзнар|Трэнтам Рэзнарам]] з гурту [[Nine Inch Nails]] і з гуртам [[Slipknot]]. [[Marilyn Manson]] і Трэнт Рэзнар абсьмяялі сярод іншых і Фрэда Дэрста ў кліпе Nine Inch Nails на песьню «Starfuckers, Inc.». Рэзнар пазьней заяўляў, што «''Limp Bizkit — лайно, і ўсе гэта ведаюць''». Фрэд Дэрст папярэдзіў Рэзнара, каб ён быў асьцярожны, бо Дэрст меў добрыя сувязі ў Interscope records (Рэзнар таксама запісваўся на Interscope records); гэты камэнтар выклікаў шмат шуму. Дэрста абвінавачвалі ва ўжываньні [[мафія|мафіёзных]] мэтадаў вядзеньня бізнэсу. Крытыка ўзмацнілася пасьля таго, як мэнэджар гурту [[Taproot]] апублікаваў пагрозу, якую Дэрст пакінуў у паведамленьні на аўтаадказачу. Фрэд апраўдваўся, што яго няправільна зразумелі і што яго словы не насілі пагрозы ці нэгатыўнага адценьня. Між тым, сьпявак пазьней меў вельмі жорсткія разьбіральніцтвы і з салістам [[Creed]] [[Скот Стап|Скотам Стапам]]. Гурт зноў завяз у скандалах у 2001 годзе падчас турнэ па [[Аўстралія|Аўстраліі]] на рок-фэстывалі [[Big Day Out]]. На канцэрце ў [[Сыднэй|Сыднэі]], маладая дзяўчына Джэсіка Міхалік была задаўленая да сьмерці натоўпам фанатаў перад сцэнай. Гаварылася, што Дэрст завёў натоўп і ня здолеў яго зноў супакоіць. === Chocolate Starfish and the Hot Dog Flavored Water === У 2000 годзе пабачыў сьвет альбом ''[[Chocolate Starfish and the Hot Dog Flavored Water]]'' («''Чакалядная марская зорка і вада з-пад гат-доґаў''»). Першыя два самотнікы «My Generation» і «Rollin’» выйшлі адначасова. Дэрст плянаваў такім чынам стварыць ажыятаж вакол альбома, і не памыліўся, бо абодвы самотнікі сталіся гітамі. [[Рэмікс]] на «Rollin’» сумесна з [[Method Man]], [[Redman]] і [[DMX (рэпэр)|DMX]] быў папулярны ў клюбах. Ужо ў першы тыдзень было прададзена 1 055 256 асобнікаў альбома, рэкордны паказчык для альбома рок-гурту. Усяго было прададзена больш за 7 мільёнаў копіяў. Гурт падтрымаў новы альбом сваім турнэ пад назвай ''Back to Basics''. Падчас выступаў музыкаў аддзяляў ад гледачоў толькі мэталёвы плот. Акрамя таго, канцэрты спансаваліся [[Napster]] і таму былі бясплатныя. У 2001 годзе Limp Bizkit пачаў трашчаць па швох. Борланд усё болей граў ва ўласным праекце ''Big Dumb Face'' і ў інтэрвію выказваў незадаволенасьць Limp Bizkit. Ён стаміўся ад сталых скандалаў і, акрамя таго, не жадаў сварыцца з Рэзнарам, якога вельмі паважаў. Да лета 2001 году ён пакінуў Limp Bizkit. У інтэрвію [[MTV]] ён сказаў, што Limp Bizkit — «[[распродаж]]ны гурт», а Фрэд Дэрст — эгацэнтрыст. Гэта расцэньвалася як сьмяротны ўдар: Борланд часта лічыўся крэатыўным пачаткам у калектыве, у тым ліку дзякуючы яго эклектычнасьці. Пасьля зыходу Борланда, Limp Bizkit пачалі шукаць новага гітарыста. Тысячы спадзяванцаў выстраіліся ў чэргі да музычных крамаў і гуказапісваючых кампаніяў, каб атрымаць шанец трапіць на праслухоўваньне. Limp Bizkit абвінавачваўся ў тым, што прымушаў кандыдатаў перадаваць гурту аўтарскія правы на цікавыя гітарныя партыі, якія яны выконвалі на праслухваньні. 7 сакавіка 2003 году Limp Bizkit упершыню выступілі з напрацаваным за два гады матэрыялам на [[Wrestling]]-шоў. Акрамя таго, Limp Bizkit падалі заяву на ўдзел у шэрагу жывых канцэртаў, нягледзячы на адсутнасьць гітарыста. 26 сакавіка Дэрст апублікаваў на афіцыйным сайце: «''Мы граем на Wrestlemania ў наступныя выхадныя. На ґітарах будзе [[Браян Ўэлч|Head]] з [[Korn]] і Майк Сьміт з [[SNOT]]. Мы ўжо папрацавалі з Майкам, ён у парадку''». Праз два дні Фрэд пацьвердзіў, што Майк Сьміт афіцыйна прыняты ў калектыў ґітарыстам. Сьміт удзельнічаў разам з гуртам у шэрагу тураў, удзельнічаў у запісе як мінімум пяці песень з ''Results May Vary''. Дэрст, Рывэрз і гукавы інжынэр зь мянушкай Элвіс таксама гралі на ґітарах на запісе. === Results May Vary === Альбом ''[[Results May Vary]]'' («''Вынікі могуць варыявацца''») выйшаў у кастрычніку 2003 году. Хаця альбом ня быў таім пасьпяховым, як папярэднія, ён атрымаў залатую грамату ў Злучаных Штатах, заняў трэцяе месца ў гіт-парадзе [[Billboard Magazine]]. Водгукі крытыкаў былі рознымі, гучалі меркаваньні, што альбому «бракуе формы і кірунку»<ref>http://www.allmusic.com/album/r657916</ref>. Кавэр на песьню [[The Who]] «Behind Blue Eyes» меў добры посьпех у радыйных гіт-парадах, аднак больш самотнікаў не выходзіла з-за таго, што Майк Сьміт пакінуў гурт. Лічыцца, што болей самотнікаў з альбома выходзіць ня будзе, бо ў гурт вернуўся Ўэс Борланд. === Вяртаньне Борланда === У ліпені 2004 году па інтэрнэце пачалі хадзіць чуткі аб тым, што Майк Сьміт пакінуў Limp Bizkit і што Ўэс Борланд удзельнічаў у рэпэтыцыях гурту. [[8 ліпеня]] ''theprp.com'' афіцыйна паведамілі, што Ўэс удзельнічае ў запісах гурту ў [[Лёндан]]е, хаця інфармацыя да 13 жніўня 2004 году так і не была пацьверджаная. Афіцыйнае заявы ад гурту не паступала, але раптоўна зьнік web-сайт Limp Bizkit, замест якога зьявілася старонка з фатаздымкамі гурту. На іх адсутнічаў Сьміт, але быў Борланд, граючы з гуртам на рэпэтыцыі, з пазначанай датай. З таго часу 13-га кожнага месяца зьяўляліся новыя здымкі з Борландам, граючым у складзе гурту. 15 жніўня, праз два дні пасьля публікацыі фатаздымкаў з Борландам, Фрэд Дэрст у эксклюзіўным інтэрвію ''thearmpit.net'' абвесьціў аб зыходзе з гурту Майка Сьміта: «''Мы вельмі задаволеныя тым, што Майк зышоў. Мы такія людзі, якія трымаюцца свайго калектыву і нашых інстынктаў, і кожны момант дзейнічаем па інтуіцыі. Майк быў ня тым чалавекам. Нам было весела граць зь ім, яле мы заўсёды ведалі ўнутры, што духам ён быў ня там, дзе трэба''». === Сучаснасьць === {{Абнавіць}} Павярнуўшыся да свайго клясычнага складу, у 2005 гурт запісала міні-альбом ''The Unquestionable Truth (Part 1)''. Limp Bizkit прынцыпова адмовіліся суправаджаць выхад гэтага рэлізу якімі-будзь відамі раскруткі, рэклямы ці інтэрвію. Пры канцы 2005 году па патрабаваньні рэкард-лэйбла выйшла складанка гітоў ''Greatest Hitz''. У пачатку 2006 году канчаткова пасварыўшыся з Фрэдам Дэрстам з гурта ізноў сыходзіць Ўэс Борланд. Пасьля гэтага ўсялякая дзейнасьць групы спынілася. Фрэд Дэрст у цяперашні момант займаецца ўласнай рэжысэрскай кар’ерай (зьняў фільм ''The Education of Charlie Banks''), Ўэс Борланд удзельнічае ва ўласным праекце пад назовам [[Black Light Burns]] і ўжо выпусьціў дэбютны альбом ''Cruel Melody''. Джон Ота зьяўляецца бубначом у новым праекце пад назовам [[Stereochemix]]. DJ Lethal гуляе з новым [[гіп-гоп]] гуртом La Coka Nostra. Сэм Рывэрз займаецца гульнёй на бас-гітары ў розных гуртах, а таксама прадусаваньнем. На дадзены момант гурт фармальна існуе, бо афіцыйна не распадаўся, але прыкмет жыцьця практычна не падае. Фрэд часам адпісваецца на сваім блогу [[MySpace]], але нічога пэўнага. Часам зьяўляюцца фатаграфіі яго працы ў студыі. Але зь яго словаў зразумела, што ён жадае працаваць і выпусьціць альбом, але толькі з гітарыстам Ўэсам Борландам. == Дыскаграфія == * ''[[Three Dollar Bill Y'All]]'', 1997 альбом #22 US ** «Counterfeit», 1997 самотнік ** «Sour» 1997 самотнік ** «Faith», 1998 самотнік ** «Pollution», 1998 самотнік * ''[[Significant Other]]'', 1999 альбом #1 US, #10 UK ** «Nookie», 1999 самотнік ** «N 2 Gether Now», 1999 самотнік ** «Re-Arranged», 2000 самотнік ** «Break Stuff», 2000 самотнік * ''[[Chocolate Starfish And The Hotdog Flavored Water]]'', 2000 альбом #1 US, #1 UK ** «Take A Look Around», 2000 самотнік #3 UK ** «My Generation», 2000 самотнік #15 UK ** «Rollin», 2001 самотнік #1 UK ** «My Way», 2001 самотнік #6 UK ** «Getcha Groove On», 2002 самотнік ** «Boiler», 2002 самотнік #18 UK * ''[[New Old Songs]]'' (альбом рэміксаў), 2001 альбом #26 US * ''[[Results May Vary]]'', 2003 альбом #3 US, #7 UK ** «Eat You Alive», 2003 самотнік #10 UK ** «Behind Blue Eyes», 2003 самотнік #18 UK ** «Let Me Down», 2004 самотнік ** «Almost Over», 2004 самотнік ** «The Truth», 2005 самотнік * ''[[The Unquestionable Truth (Part 1)]]'', 2005 альбом ** «Home Sweet Home/Bittersweet Symphony», 2005 самотнік * ''[[Greatest Hits]]'', 2005 альбом * ''[[Gold Cobra]]'' (2010) * ''Still Sucks'' (2021) == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [http://www.limpbizkit.com/ Афіцыйная старонка]{{ref-en}} * [http://www.thearmpit.net/ Найбуйнейшы фан-сайт Limp Bizkit]{{ref-en}} * [http://www.limp-bizkit.ru/ Расейскі фан-сайт]{{ref-ru}} [[Катэгорыя:Музычныя гурты ЗША]] [[Катэгорыя:Ню-мэтал гурты]] 2wzljnife5ckum11e8s00zkxtx33klw 2330513 2330449 2022-07-30T16:37:53Z Taravyvan Adijene 1924 /* Вонкавыя спасылкі */ Commons wikitext text/x-wiki {{Музычны гурт |Назва = Limp Bizkit |Фота = |Подпіс = |Гады = 1995 — цяпер |Адкуль = [[Джэксанвіль]], [[Флорыда]], [[ЗША]] |Мова = [[ангельская мова|ангельская]] |Жанр = [[ню-мэтал]] |Выдавец = [[Flip]]<br />[[Interscope]]<br />[[Geffen]] |Зьвязаныя праекты = [[Black Light Burns]]<br />[[From First to Last]]<br />[[Snot]]<br />[[House of Pain]]<br />[[Big Dumb Face]]<br />[[When November Falls]] |Афіцыйная старонка = [http://www.limpbizkit.com LimpBizkit.com] |Удзельнікі = Фрэд Дэрст<br />Сэм Рывэрз<br />Джон Ота<br />DJ Lethal |Былыя ўдзельнікі = Ўэс Борланд<br />Майк Сьміт }} '''Limp Bizkit''' — амэрыканскі альтэрнатыўны гурт. Разам з [[Korn]], Limp Bizkit лічыцца асноўным папулярызатарам свайго жанру. == Біяграфія == Назва Limp Bizkit (літаральна ''разьмяклае печыва'') пайшла ад апісаньня стану наркатычнага ап’яненьня адным сябрам гурту. Гурт Limp Bizkit быў створаны ў 1995 годзе Дэрстам і кузэнамі Рывэрзам і Отам. Яны выступалі ў ваколіцах свайго роднага гораду Джэксанвіль, Флорыда. У гэты час яны пазнаёміліся з [[рэп]]-гуртам [[House of Pain]], у якім тады граў DJ Lethal. Хутка пасьля распаду House of Pain DJ Lethal перайшоў у Limp Bizkit. У 1996 годзе яны выпусьцілі самотнік, які ўключаў песьні як «Pollution» і «Sour». У 1997 годзе пабачыў сьвет першы паўнавартасны альбом — ''[[Three Dollar Bill Y'all]]''. Альбом ня меў асаблівага посьпеху, пакуль Limp Bizkit не пасябравалі з музыкамі з [[Korn]]. Шмат у чым дзякуючы Korn яны здолелі зладзіць прамоцыю свайго альбома, трапіць на [[MTV]] і ''[[The Family Values Tour]]'', гэтаксама як і на ''[[Ozzfest]]''. Прарывам стаўся кавэр, які Limp Bizkit запісалі на гіт [[Джордж Майкл|Джорджа Майкла]] «Faith». === Significant Other === У 1999 годзе Limp Bizkit выпусьцілі другі свой альбом, ''[[Significant Other]]''. Іх першы самотнік адтуль — «Nookie» — стаў гітом. Посьпеху гэтага самотніку, аднак, спадарожнічаў першы скандал з удзелам Limp Bizkit. Паводле плётак, радыёстанцыям плацілі адмыслова за шматразовае стаўленьне «Nookie» ў этэр, і гэта нібы сталася прычынай посьпеху песьні. Некаторыя [[DJ]] сьцьвярджаюць, што [[Universal Music Group]] (бацькоўская кампанія Interscope) плаціла 50 даляраў складальнікам play list'оў за кожны пройгрыш «Nookie» ў этэры. Limp Bizkit і Interscope рашуча адмаўлялі праўдзівасьць гэтае гісторыі. Больш буйны скандал разразіўся ўлетку 1999 году, калі Limp Bizkit выступалі на фэстывалі ''Woodstock '99''. Падчас іхнага выступу фанаты пачалі крушыць дэкарацыі. Былі паведамленьні аб шматлікіх згвалтаваньнях падчас выступу гурту. Беспарадкі нарасталі пад канец выступу. Некаторыя сьведкі сьцьвярджалі, што справакаваў выбух гвалту сьпявак Фрэд Дэрст, той адмаўляў, што яго выказваньні ў той дзень правакакалі гвалт. Пазьней на гэтую тэму быў зьняты кліп да самотніку «Rearranged», у якім гурт падвяргаецца суду і казьні за беспарадкі на Woodstock. Канфлікты вакол калектыву хутка пачалі зацьмяваць іхную музыку. У той самы год Фрэд Дэрст быў увязаны ў разборкі з [[Трэнт Рэзнар|Трэнтам Рэзнарам]] з гурту [[Nine Inch Nails]] і з гуртам [[Slipknot]]. [[Marilyn Manson]] і Трэнт Рэзнар абсьмяялі сярод іншых і Фрэда Дэрста ў кліпе Nine Inch Nails на песьню «Starfuckers, Inc.». Рэзнар пазьней заяўляў, што «''Limp Bizkit — лайно, і ўсе гэта ведаюць''». Фрэд Дэрст папярэдзіў Рэзнара, каб ён быў асьцярожны, бо Дэрст меў добрыя сувязі ў Interscope records (Рэзнар таксама запісваўся на Interscope records); гэты камэнтар выклікаў шмат шуму. Дэрста абвінавачвалі ва ўжываньні [[мафія|мафіёзных]] мэтадаў вядзеньня бізнэсу. Крытыка ўзмацнілася пасьля таго, як мэнэджар гурту [[Taproot]] апублікаваў пагрозу, якую Дэрст пакінуў у паведамленьні на аўтаадказачу. Фрэд апраўдваўся, што яго няправільна зразумелі і што яго словы не насілі пагрозы ці нэгатыўнага адценьня. Між тым, сьпявак пазьней меў вельмі жорсткія разьбіральніцтвы і з салістам [[Creed]] [[Скот Стап|Скотам Стапам]]. Гурт зноў завяз у скандалах у 2001 годзе падчас турнэ па [[Аўстралія|Аўстраліі]] на рок-фэстывалі [[Big Day Out]]. На канцэрце ў [[Сыднэй|Сыднэі]], маладая дзяўчына Джэсіка Міхалік была задаўленая да сьмерці натоўпам фанатаў перад сцэнай. Гаварылася, што Дэрст завёў натоўп і ня здолеў яго зноў супакоіць. === Chocolate Starfish and the Hot Dog Flavored Water === У 2000 годзе пабачыў сьвет альбом ''[[Chocolate Starfish and the Hot Dog Flavored Water]]'' («''Чакалядная марская зорка і вада з-пад гат-доґаў''»). Першыя два самотнікы «My Generation» і «Rollin’» выйшлі адначасова. Дэрст плянаваў такім чынам стварыць ажыятаж вакол альбома, і не памыліўся, бо абодвы самотнікі сталіся гітамі. [[Рэмікс]] на «Rollin’» сумесна з [[Method Man]], [[Redman]] і [[DMX (рэпэр)|DMX]] быў папулярны ў клюбах. Ужо ў першы тыдзень было прададзена 1 055 256 асобнікаў альбома, рэкордны паказчык для альбома рок-гурту. Усяго было прададзена больш за 7 мільёнаў копіяў. Гурт падтрымаў новы альбом сваім турнэ пад назвай ''Back to Basics''. Падчас выступаў музыкаў аддзяляў ад гледачоў толькі мэталёвы плот. Акрамя таго, канцэрты спансаваліся [[Napster]] і таму былі бясплатныя. У 2001 годзе Limp Bizkit пачаў трашчаць па швох. Борланд усё болей граў ва ўласным праекце ''Big Dumb Face'' і ў інтэрвію выказваў незадаволенасьць Limp Bizkit. Ён стаміўся ад сталых скандалаў і, акрамя таго, не жадаў сварыцца з Рэзнарам, якога вельмі паважаў. Да лета 2001 году ён пакінуў Limp Bizkit. У інтэрвію [[MTV]] ён сказаў, што Limp Bizkit — «[[распродаж]]ны гурт», а Фрэд Дэрст — эгацэнтрыст. Гэта расцэньвалася як сьмяротны ўдар: Борланд часта лічыўся крэатыўным пачаткам у калектыве, у тым ліку дзякуючы яго эклектычнасьці. Пасьля зыходу Борланда, Limp Bizkit пачалі шукаць новага гітарыста. Тысячы спадзяванцаў выстраіліся ў чэргі да музычных крамаў і гуказапісваючых кампаніяў, каб атрымаць шанец трапіць на праслухоўваньне. Limp Bizkit абвінавачваўся ў тым, што прымушаў кандыдатаў перадаваць гурту аўтарскія правы на цікавыя гітарныя партыі, якія яны выконвалі на праслухваньні. 7 сакавіка 2003 году Limp Bizkit упершыню выступілі з напрацаваным за два гады матэрыялам на [[Wrestling]]-шоў. Акрамя таго, Limp Bizkit падалі заяву на ўдзел у шэрагу жывых канцэртаў, нягледзячы на адсутнасьць гітарыста. 26 сакавіка Дэрст апублікаваў на афіцыйным сайце: «''Мы граем на Wrestlemania ў наступныя выхадныя. На ґітарах будзе [[Браян Ўэлч|Head]] з [[Korn]] і Майк Сьміт з [[SNOT]]. Мы ўжо папрацавалі з Майкам, ён у парадку''». Праз два дні Фрэд пацьвердзіў, што Майк Сьміт афіцыйна прыняты ў калектыў ґітарыстам. Сьміт удзельнічаў разам з гуртам у шэрагу тураў, удзельнічаў у запісе як мінімум пяці песень з ''Results May Vary''. Дэрст, Рывэрз і гукавы інжынэр зь мянушкай Элвіс таксама гралі на ґітарах на запісе. === Results May Vary === Альбом ''[[Results May Vary]]'' («''Вынікі могуць варыявацца''») выйшаў у кастрычніку 2003 году. Хаця альбом ня быў таім пасьпяховым, як папярэднія, ён атрымаў залатую грамату ў Злучаных Штатах, заняў трэцяе месца ў гіт-парадзе [[Billboard Magazine]]. Водгукі крытыкаў былі рознымі, гучалі меркаваньні, што альбому «бракуе формы і кірунку»<ref>http://www.allmusic.com/album/r657916</ref>. Кавэр на песьню [[The Who]] «Behind Blue Eyes» меў добры посьпех у радыйных гіт-парадах, аднак больш самотнікаў не выходзіла з-за таго, што Майк Сьміт пакінуў гурт. Лічыцца, што болей самотнікаў з альбома выходзіць ня будзе, бо ў гурт вернуўся Ўэс Борланд. === Вяртаньне Борланда === У ліпені 2004 году па інтэрнэце пачалі хадзіць чуткі аб тым, што Майк Сьміт пакінуў Limp Bizkit і што Ўэс Борланд удзельнічаў у рэпэтыцыях гурту. [[8 ліпеня]] ''theprp.com'' афіцыйна паведамілі, што Ўэс удзельнічае ў запісах гурту ў [[Лёндан]]е, хаця інфармацыя да 13 жніўня 2004 году так і не была пацьверджаная. Афіцыйнае заявы ад гурту не паступала, але раптоўна зьнік web-сайт Limp Bizkit, замест якога зьявілася старонка з фатаздымкамі гурту. На іх адсутнічаў Сьміт, але быў Борланд, граючы з гуртам на рэпэтыцыі, з пазначанай датай. З таго часу 13-га кожнага месяца зьяўляліся новыя здымкі з Борландам, граючым у складзе гурту. 15 жніўня, праз два дні пасьля публікацыі фатаздымкаў з Борландам, Фрэд Дэрст у эксклюзіўным інтэрвію ''thearmpit.net'' абвесьціў аб зыходзе з гурту Майка Сьміта: «''Мы вельмі задаволеныя тым, што Майк зышоў. Мы такія людзі, якія трымаюцца свайго калектыву і нашых інстынктаў, і кожны момант дзейнічаем па інтуіцыі. Майк быў ня тым чалавекам. Нам было весела граць зь ім, яле мы заўсёды ведалі ўнутры, што духам ён быў ня там, дзе трэба''». === Сучаснасьць === {{Абнавіць}} Павярнуўшыся да свайго клясычнага складу, у 2005 гурт запісала міні-альбом ''The Unquestionable Truth (Part 1)''. Limp Bizkit прынцыпова адмовіліся суправаджаць выхад гэтага рэлізу якімі-будзь відамі раскруткі, рэклямы ці інтэрвію. Пры канцы 2005 году па патрабаваньні рэкард-лэйбла выйшла складанка гітоў ''Greatest Hitz''. У пачатку 2006 году канчаткова пасварыўшыся з Фрэдам Дэрстам з гурта ізноў сыходзіць Ўэс Борланд. Пасьля гэтага ўсялякая дзейнасьць групы спынілася. Фрэд Дэрст у цяперашні момант займаецца ўласнай рэжысэрскай кар’ерай (зьняў фільм ''The Education of Charlie Banks''), Ўэс Борланд удзельнічае ва ўласным праекце пад назовам [[Black Light Burns]] і ўжо выпусьціў дэбютны альбом ''Cruel Melody''. Джон Ота зьяўляецца бубначом у новым праекце пад назовам [[Stereochemix]]. DJ Lethal гуляе з новым [[гіп-гоп]] гуртом La Coka Nostra. Сэм Рывэрз займаецца гульнёй на бас-гітары ў розных гуртах, а таксама прадусаваньнем. На дадзены момант гурт фармальна існуе, бо афіцыйна не распадаўся, але прыкмет жыцьця практычна не падае. Фрэд часам адпісваецца на сваім блогу [[MySpace]], але нічога пэўнага. Часам зьяўляюцца фатаграфіі яго працы ў студыі. Але зь яго словаў зразумела, што ён жадае працаваць і выпусьціць альбом, але толькі з гітарыстам Ўэсам Борландам. == Дыскаграфія == * ''[[Three Dollar Bill Y'All]]'', 1997 альбом #22 US ** «Counterfeit», 1997 самотнік ** «Sour» 1997 самотнік ** «Faith», 1998 самотнік ** «Pollution», 1998 самотнік * ''[[Significant Other]]'', 1999 альбом #1 US, #10 UK ** «Nookie», 1999 самотнік ** «N 2 Gether Now», 1999 самотнік ** «Re-Arranged», 2000 самотнік ** «Break Stuff», 2000 самотнік * ''[[Chocolate Starfish And The Hotdog Flavored Water]]'', 2000 альбом #1 US, #1 UK ** «Take A Look Around», 2000 самотнік #3 UK ** «My Generation», 2000 самотнік #15 UK ** «Rollin», 2001 самотнік #1 UK ** «My Way», 2001 самотнік #6 UK ** «Getcha Groove On», 2002 самотнік ** «Boiler», 2002 самотнік #18 UK * ''[[New Old Songs]]'' (альбом рэміксаў), 2001 альбом #26 US * ''[[Results May Vary]]'', 2003 альбом #3 US, #7 UK ** «Eat You Alive», 2003 самотнік #10 UK ** «Behind Blue Eyes», 2003 самотнік #18 UK ** «Let Me Down», 2004 самотнік ** «Almost Over», 2004 самотнік ** «The Truth», 2005 самотнік * ''[[The Unquestionable Truth (Part 1)]]'', 2005 альбом ** «Home Sweet Home/Bittersweet Symphony», 2005 самотнік * ''[[Greatest Hits]]'', 2005 альбом * ''[[Gold Cobra]]'' (2010) * ''Still Sucks'' (2021) == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.limpbizkit.com/ Афіцыйная старонка]{{ref-en}} * [http://www.thearmpit.net/ Найбуйнейшы фан-сайт Limp Bizkit]{{ref-en}} * [http://www.limp-bizkit.ru/ Расейскі фан-сайт]{{ref-ru}} [[Катэгорыя:Музычныя гурты ЗША]] [[Катэгорыя:Ню-мэтал гурты]] 0xfqrjsnc0vwx9oh3c3qtcaoin53onm Шумілінскі раён 0 4960 2330478 2311570 2022-07-30T14:54:53Z W 11741 /* Прырода */ +[[Вікіпэдыя:Праект:Злучнасьць]] wikitext text/x-wiki {{Адміністрацыйная адзінка |Назва = Шумілінскі раён |Назва ў родным склоне = Шумілінскага раёну |Краіна = [[Беларусь]] |Сьцяг = |Герб = |Гімн = |Статус = |Уваходзіць у = [[Віцебская вобласьць]] |Улучае = |Цэнтар = [[Шуміліна]] |БуйныГорад = |БуйныяГарады = |ДатаЎтварэньня = {{Дата пачатку|17|7|1924|1}} |Кіраўнік = [[Аляксандар Снараў]] |Назва пасады кіраўніка = Старшыня выканкаму |АфіцыйныяМовы = Беларуская (родная 68,02%), расейская (родная 31,44%) |МовыВаЎжытку = Беларуская 21,16%, расейская 78,55% (размаўляюць дома) |Насельніцтва = 17 808<ref name="belstat2018" /> |Год перапісу = 2018 |Адсотак ад насельніцтва = |Месца паводле насельніцтва = 15 |Шчыльнасьць = 10,5 |Месца паводле шчыльнасьці = |Нацыянальны склад = [[Беларусы]] — 92,24%, [[расейцы]] — 6,09%, іншыя — 1,67% |Плошча = 1695,4<ref>[http://www.gki.gov.by/upload/new%20structure/press%20service/GZK_2011.doc Государственный земельный кадастр Республики Беларусь]{{Ref-ru}} (па стане на 1 студзеня 2012 г.)</ref> |Адсотак ад плошчы = |Месца паводле плошчы = 13 |Максымальная вышыня = 177 |Сярэдняя вышыня = 140 |Мінімальная вышыня = 110 |Шырата = |Даўгата = |Мапа = Viciebsk Province, Šumilina District.svg |Памер мапы = 270 |Часавы пас = [[UTC]] +3 |Скарачэньне = |ISO = |FIPS = |Тэлефонны код = +375-21-30 |Паштовыя індэксы = 211 2хх |Інтэрнэт-дамэн = |Код аўтамабільных нумароў = 2 |Сайт = http://shumilino.vitebsk-region.gov.by/ |Парамэтар1 = |Назва парамэтру 1 = |Мапа адміністрацыйнай адзінкі = |Колер фону парамэтраў = {{Колер|Беларусь}} |Колер фону герб-сьцяг = }} '''Шумі́лінскі раён''' — адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка ў цэнтры [[Віцебская вобласьць|Віцебскай вобласьці]] [[Беларусь|Беларусі]]. Плошча раёну складае 1,7 тыс. км². Насельніцтва на 2018 год — 17 808 чалавек<ref name="belstat2018" />. Адміністрацыйны цэнтар — [[пасёлак гарадзкога тыпу|мястэчка]] [[Шуміліна]]. Мяжуе з [[Полацкі раён|Полацкім]], [[Гарадоцкі раён|Гарадоцкім]], [[Бешанковіцкі раён|Бешанковіцкім]], [[Віцебскі раён|Віцебскім]] і [[Ушацкі раён|Вушацкім раёнамі]]. Да 13 лістапада 1961 году называўся [[Сіроцінскі раён|Сіроцінскім]]. == Прырода == Паверхня раёну пераважна [[Раўніна|раўнінная]]. Большая частка раёну знаходзіцца ў межах [[Полацкая нізіна|Полацкай нізіны]], усходняя і паўднёва-ўсходняя — у межах [[Гарадоцкае ўзвышша|Гарадоцкага ўзвышша]]. Агульны нахіл паверхні з усходу на захад. 85 % тэрыторыі на вышыні 130—150 м. Найвышэйшы пункт 177 м (за 2 км на поўнач ад вёскі [[Лескавічы]]), найбольш нізкая адзнака 110 м (урэз [[Дзьвіна|Дзьвіны]]). У тэктанічных адносінах раён прымеркаваны да паўночна-ўсходніх схілаў [[Беларуская антэкліза|Беларускай антэклізы]]. Сучасная паверхня складаецца з паазерскіх [[марэна (геалёгія)|марэнных]] і азёрна-ледавіковых адкладаў. Ніжэй залягаюць утварэньні сожаўскага, дняпроўскага, месцамі бярэзінскага зьледзяненьняў. Агульная магутнасьць тоўшчы антрапагенавых адкладаў 50—80 мэтраў. [[Карысныя выкапні]]: [[торф]], цагляная [[гліна]], [[жвір]], будаўнічы [[пясок]]. У складзе сельскагаспарадчых угодзьдзяў пераважаюць [[дзярнова-падзолістыя глебы]] і [[дзярнова-падзолістыя забалочаныя глебы]]. Паводле мэханічнага складу [[Глеба|глебы]] пераважна сугліністыя і супясчаныя. Найбольшая [[рака]] [[Дзьвіна]] з прытокамі [[Обаль (рака)|Обаль]] (з [[Усыса]]й і [[Чарнаўка]]й) і [[Сечна]]. Гушчыня прыроднай рачной сеткі 0,45 км/км². [[Возера|Азёры]] на тэрыторыі Шумілінскага раёну: [[Будавесьць (возера)|Будавесьць]], [[Віцір (возера)|Віцір]], [[Гародна (возера, Шумілінскі раён)|Гародна]], [[Дабееўскае]], [[Заронава (возера)|Заронаўскае]] (Заронава), [[Княжно (возера, Шумілінскі раён)|Княжно́]], Круглік, Лезьвінка, [[Лескавічы (возера)|Лескавічы]], [[Мошня]], [[Разван]], [[Расалай]], [[Сасноўскае]], [[Сосна (возера, Шумілінскі раён)|Сосна]] (Міхалова), [[Бубальскае]], Хвоя і іншыя. На тэрыторыі раёну знаходзіцца геалягічны помнік прыроды [[Вялікі камень]]. Лясныя ўчасткі разьмяркоўваюцца па раёне нераўнамерна, больш у паўночнай і паўночна-заходняй, менш у паўднёва-ўсходняй частцы. У складзе лясоў [[хвоя]], [[бяроза (дрэва)|бяроза]], [[елка]] і інш. Ад 1960 году на паўночным захадзе раёну месьціўся [[Казьянскі заказьнік]], чыя плошча на 2022 год перавышала 284 кв.км. == Насельніцтва == * XXI стагодзьдзе: 2001 год — 25,8 тыс. чалавек; 2008 год — 21,4 тыс. чалавек; 2009 год — 20 716 чалавек<ref name="belstat">[https://web.archive.org/web/20100918181046/http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/vihod_tables/1.2-2.pdf Перепись населения — 2009. Витебская область]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref> (перапіс); 2015 год — 18 806 чалавек; 2016 год — 18 263 чалавекі<ref name="belstat2016">[https://web.archive.org/web/20160706073652/http://www.belstat.gov.by/upload/iblock/567/567f8a4ac45cd80a949bb7bd7a839ca7.zip Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2017 год — 18 093 чалавекі<ref name="belstat2017">[https://web.archive.org/web/20200813193913/http://belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_7192/ Численность населения на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2018 год — 17 808 чал.<ref name="belstat2018">[http://www.belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_8782/ Численность населения на 1 января 2018 г. и среднегодовая численность населения за 2017 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref> == Гаспадарка == [[Файл:Belarus Cattle.JPG|міні|250пкс|Статак [[карова|кароў]] на пашы (2006 год)]] Найбольшыя прадпрыемствы: СП «Вежа», ДРБУП-204, ААТ «Малако», Обальскі керамічны завод, Торфапрадпрыемства імя Даўмана, ААТ «Шумілінскі льнозавод» і ДЛГУ «Шумілінскі лясгас». [[Сельская гаспадарка]] раёну спэцыялізуецца на малочна-мясной [[Жывёлагадоўля|жывёлагадоўлі]], вытворчасьці зерня і [[Лён|льну]]. На сакавік 2012 году больш за 3300 сем’яў мелі ўласныя падсобныя гаспадаркі. На ўласных падворках было 717 кароваў. У 2000 годзе на прыватных падворках налічвалася больш за 3400 кароваў. У 2011 годзе на прыватных участках сабралі каля 95% ураджаю [[Бульба|бульбы]] і 98% [[Бульба|гародніны]]. Удзельная вага тавараў з уласных падсобных гаспадарак у агульным аб’ёме сельскагаспадарчых вырабаў раёну склала 30%<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Аляксандар Пукшанскі]].|загаловак=Хто захоча, той заробіць|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=95298|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=[[газэта]]|год=20 сакавіка 2012|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/archive/?idate=2012-03-30 62 (27177)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/95303/30sak-6.indd.pdf 6]|issn=1990-763x}}</ref>. == Адукацыя == На 2012 год у раёне было 9 сярэдніх, 3 базавыя, 1 пачатковая, 4 сярэднія школы-сады, 2 базавыя дзіцячыя сады-школы, 3 пачатковыя дзіцячыя сады-школы, Шумілінская раённая гімназія, у якіх навучалася 2733 навучэнцы. У Обальскай СШ і СШ № 1 Шуміліна працавалі 8 гімназічных і 3 ліцэйскія клясы. == Славутасьці == {{Асноўны артыкул|Сьпіс гісторыка-культурных каштоўнасьцяў Шумілінскага раёну}} У межах раёну на ўліку стаялі 108 помнікаў гісторыі і культуры, у тым ліку 14 помнікаў археалёгіі (7 зь іх рэспубліканскага значэньня), 3 помнікі архітэктуры, 91 помнік гісторыі (22 зь іх рэспубліканскага значэньня). == Ураджэнцы == * [[Даніла Васілеўскі]] (1889, в. Новае Сяло — 1963) —рэпрэсаваны беларускі краязнавец, [[гісторык]], [[літаратуразнавец]] *[[Іван Віткоўскі]] (1888—1937) — гісторык * [[Эўфрасіньня Зянькова]] (1923—1984) — падпольніца, [[герой Савецкага Саюзу]] (1958) * [[Аркадзь Лапо]] (1904—1983) — навуковец-расьлінавод, акадэмік [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|Акадэміі навук БССР]] * [[Мікалай Ласкуноў]] (1911—1945) — вайсковец, герой Савецкага Саюзу (1945) * [[Алег Салтук]] (1946—2015) — паэт і перакладнік, ляўрэат прэміі «[[Нацыянальная літаратурная прэмія (Беларусь)|Залаты Купідон]]» (2011) == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == * {{Літаратура/БелЭн|17}} * {{кніга|загаловак=Энцыклапедыя прыроды Беларусі. У 5-і т. Т.5. Стаўраструм — Яшчур |адказны=Рэдкал.: І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш|месца=Мн.|выдавецтва=БелСЭ|год=1986|том=5|старонак=583|тыраж=10&nbsp;000}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [http://www.radzima.org/be/rayon/shumilinski.html Краявіды на radzima.org] * {{Глёбус Беларусі|{{НАЗВА_СТАРОНКІ}}}} * [http://www.shumilino.by/ Раённая газэта «Герой працы»] * [http://shumilina.by/bel/ Шумілінскі партал] {{Шумілінскі раён}} {{Віцебская вобласьць}} [[Катэгорыя:Шумілінскі раён| ]] [[Катэгорыя:Раёны, створаныя ў 1924 годзе]] 05z4ty9f8qwxkjyzw52vo41umll8oes C (мова праграмаваньня) 0 6121 2330527 2283157 2022-07-30T17:58:46Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Мова праграмаваньня |назва = C |сэмантыка = [[Працэдурнае праграмаваньне|працэдурная]] |тып = [[Кампілятар|кампілюемы]] |дата = [[1969]]—[[1973]] |аўтар = [[Кен Томпсан]], [[Дэніс Рычы]] |тыпізацыя = [[Статычная тыпізацыя|статычная]] |рэалізацыі = [[GCC]], [[TCC]], [[Turbo C]], [[Sun Studio]] C |дыялекты = «K&R» ([[1970]])<br />ANSI C ([[1989]])<br />C90 ([[1990]])<br />C99 ([[1999]]) |уплыў_на = [[C++]], [[C Sharp|C#]], [[PHP]] }} '''Мо́ва праграмава́ньня C''' (вымаўляецца: ''Сі'') — стандартызаваная [[імпэратыўнае праграмаваньне|імпэратыўная]] [[мова праграмаваньня]], створаная на пачатку [[1970-я|1970-х]] гадоў [[Кен Томпсан|Кенам Томпсанам]] і [[Дэніс Рычы|Дэнісам Рычы]] для [[апэрацыйная сыстэма|апэрацыйнай сыстэмы]] ''[[UNIX]]''. Потым яна была перанесеная на іншыя апэрацыйныя сыстэмы і цяпер зьяўляецца адной з найбольш часта выкарыстальных моваў праграмаваньня. ''C'' часта ўхваляюць за яе эфэктыўнасьць, і гэта адна з самых папулярных моваў [[сыстэмныя праграмы|сыстэмнага праграмаваньня]], хоць зь яе дапамогай можна пісаць і іншыя праграмы. Яна часта выкарыстоўваецца пры вывучэньні інфарматыкі, хоць стваралася не для пачаткоўцаў. == Асноўныя рысы == === Агляд === ''C'' — адносна мінімалістычная мова праграмаваньня, больш блізкая да апаратнага забесьпячэньня і [[мова асэмблера|мовы асэмблера]], чым іншыя мовы праграмаваньня [[высокаўзроўневая мова праграмаваньня|высокага ўзроўню]]. Сапраўды, ''C'' часам называюць «партуемым асэмблерам», паказваючы яго адрозьненьні ад моваў праграмаваньня [[нізкаўзроўневая мова праграмаваньня|нізкага ўзроўню]], напрыклад, асэмблеру: код на ''C'' можна скампіляваць і выканаць на амаль любым кампутары, а код на асэмблеры можна выконваць толькі на той мадэлі кампутара, для якой ён напісаны. Таму ''C'' называюць [[сярэдняўзроўневая мова праграмаваньня|мовай сярэдняга ўзроўню]]. Падчас стварэньня ''C'' асноўнай мэтай было фармаваньне [[працэдурнае праграмаваньне|працэдурнай]] мовы праграмаваньня, якая дазволіла б пісаць праграмы зь меншай колькасьцю памылак, аднак не ствараючы дадатковых праблем для аўтараў кампілятараў дадатковымі складанымі рысамі мовы. Такім чынам, у ''C'' ёсьць такія важныя рысы: * Простая моўная база, у якой важныя функцыі кшталту матэматычных і файлавых рэалізуюцца з дапамогай бібліятэк * Факусаваньне на парадыгме [[працэдурнае праграмаваньне|працэдурнага праграмаваньня]], з магчымасьцямі праграмаваньня ў [[структурнае праграмаваньне|структурным стылі]] * Простая [[сыстэма тыпаў]], якая не дапускае шмат бессэнсоўных апэрацыяў * Выкарыстаньне мовы прэпрацэсара C для, напрыклад, стварэньня макрасаў ці ўключэньня частак коду * Нізкаўзроўневы доступ да памяці праз выкарыстаньне [[указальнік (праграмаваньне)|ўказальнікаў]] * Невялікая колькасьць ключавых словаў * Парамэтры функцыяў заўсёды перадаюцца паводле значэньня, а не паводле спасылкі * Указальнікі на функцыі, з дапамогай якіх ствараецца простая форма [[палімарфізм]]у * Вобласьці дзеяньня зьменных * [[Структура (праграмаваньне)|Структуры]] (запісы), ці ствараемыя праграмістам састаўныя тыпы зьвестак (<code>struct</code>), якія дазваляюць камбінаваць і кіраваць зьвязанай інфармацыяй як адзіным цэлым Рысы іншых моваў, якіх не хапае ў ''C'': * [[Бясьпечнасьць тыпаў]] * Аўтаматычная зборка сьмецьця * [[Кляса (праграмаваньне)|Клясы]] ці аб’екты з пэўнымі паводзінамі — [[Аб’ектна-арыентаванае праграмаваньне|аб’ектна-арыентаванасьць]] * Прасунутая [[сыстэма тыпаў]] * Укладзеныя функцыі * [[Унівэрсальнае праграмаваньне]] * [[Перагрузка апэратараў]] * Убудаваная падтрымка [[паток (інфарматыка)|шматпатокавасьці]] і кампутарных сетак Хоць сьпіс адсутных у ''C'' зручных канструкцыяў доўгі, іх адсутнасьць дапамагла прыняць ''C'', бо кампілятары для новых платформаў пісаліся хутчэй і праграмістам лягчэй зразумець, што робіць той ці іншы код і кантраляваць яго. Таму код на ''C'' часта выконваецца хутчэй за код на іншых мовах праграмаваньня. Яшчэ адна з прычын шырокага выкарыстаньня ''C'' палягае ў тым, што шмат кампілятараў, бібліятэк і інтэрпрэтатараў іншых высокаўзроўневых моваў часта ствараюцца на ''C''. === Прыклад «''hello, world''» === Гэта простая праграма ўпершыню зьявілася ў першай рэдакцыі ''[[The C Programming Language (кніга)|K&R]]'' і стала стандартнай уводнай праграмай у большасьці падручнікаў па праграмаваньні, незалежна ад мовы. Гэтая праграма выводзіць «[[Праграма Hello world|hello, world]]» у стандартны вывад, звычайна, у тэрмінал ці на дысплей. <source lang="C"> #include <stdio.h> main() { printf("hello, world\n"); }</source> Прыведзеная вышэй праграма нармальна скампілюецца на большасьці сучасных кампілятараў. Аднак пры кампіляцыі згодна з стандартам ''[[ANSI C]]'' будзе выдадзена некалькі папярэджаньняў. Акрамя таго, код не скампілюецца, калі кампілятар дакладна выконвае стандарт ''C99'', бо вяртаемае значэньне ня будзе лічыцца значэньнем тыпу <code>int</code> пры адсутнасьці іншага. Усё гэта можна выправіць праз дадаваньне некалькіх невялікіх зьмен у арыгінальную праграму: <source lang="C"> #include <stdio.h> int main(void) { printf("hello, world\n"); return(0); }</source> Аналіз кожнага радка праграмы: <pre>#include <stdio.h></pre> Першы радок праграмы зьяўляецца дырэктывай прэпрацэсара, <code>#include</code>. Гэты тэкст паказвае, што прэпрацэсару — першай праграме, якая абрабляе зыходны файл пры кампіляцыі — трэба замяніць гэты радок на названы ў ім файл. У гэтым выпадку гэта загаловачны файл, <code>stdio.h</code>, які апісвае стандартныя функцыі ўводу і вываду. Вуглавыя дужкі вакол <code>stdio.h</code> паказваюць, што файл трэба шукаць у дырэкторыі, названай як ''шлях пошуку'' загаловачных файлаў. <pre>int main(void)</pre> Наступны радок паказвае, што ствараецца функцыя пад назвай <code>main</code>. Функцыя <code>main</code> мае асаблівае значэньне ў праграмах на ''C''. Калі выконваецца праграма, першай выклікаецца функцыя main(). Слова <code>int</code> паказвае, што ''вяртаемае значэньне'' — значэньне, якой будзе вылічанае ў функцыі <code>main</code> — зьяўляецца цэлым лікам (''integer''). Частка коду <code>(void)</code> паказвае, што функцыя <code>main</code> не прымае ніякіх аргумэнтаў. <pre>{</pre> Тут фігурныя дужкі паказваюць пачатак аб’яўленьня коду функцыі <code>main</code>. <pre> printf("hello, world\n");</pre> Гэты радок ''выклікае'' — выконвае код і вяртаецца да далейшага выкананьня праграмы — функцыю з назвай <code>[[printf]]</code>, якая аб’яўленая ў загаловачным файле <code>stdio.h</code>. У гэтым выкліку функцыі <code>printf</code> перадаецца адзін аргумэнт, радок тэксту «hello, world\n». Камбінацыя сімвалаў «\n» называецца ''escape-пасьлядоўнасьцю'' і ператвараецца ў сымбаль ''EOL'' (''end-of-line'', канец радку), які пераводзіць курсор у тэрмінале на пачатак новага радку. Функцыя <code>printf</code> вяртае значэньне тыпу <code>int</code>, аднак мы яго не выкарыстоўваем, таму ня пішам ніякага коду для яго апрацоўкі. <pre> return(0);</pre> Гэты радок заканчвае выкананьне функцыі <code>main</code> зь вяртаемым значэньнем 0. <pre>}</pre> Гэта фігурная дужка паказвае канец коду функцыі <code>main</code>. === Тыпы === Тыпы ў ''C'' падобныя да тыпаў іншых пасьлядоўнікаў мовы ''[[ALGOL]]'', такіх як ''[[Pascal]]'', хоць яны і шмат у чым адрозьніваюцца. Ёсьць тыпы для цэлых лікаў розных памераў, знакавых і бяззнакавых, [[лік з плаваючай коскай]], літар, пералічэньняў (<code>enum</code>), [[структура (праграмаваньне)|структур]] (<code>struct</code>) і аб’яднаньняў (<code>union</code>), з дапамогай якіх можна зьберагаць зьвесткі некалькі тыпаў (але нельга зьберагаць зьвесткі двух розных тыпаў адначасова). ''C'' вельмі часта выкарыстоўвае ўказальнікі і вельмі просты тып спасылак для захаваньня адрасоў памяці. Гэты адрас можна зьмяніць з дапамогай апэратару прысвойваньня ці арытмэтыкі ўказальнікаў. Падчас выкананьня ўказальнік зьяўляецца адрасам у памяці, а падчас кампіляцыі — адрасам і тыпам зьвестак, што дазваляе праверыць частку выразаў з указальнікамі падчас кампіляцыі. Указальнікі выкарыстоўваюцца ў ''C'' для розных мэт. Тэкставыя радкі звычайна прадстаўленыя як указальнік на масіў сымбаляў. Дынамічнае выдзяленьне памяці, якое апісанае ніжэй, выконваецца з дапамогай указальнікаў. ''Нулявы ўказальнік'' мае спэцыяльную мэту і паказвае, што аб’ект, на які ён паказвае, не знаходзіцца ў памяці. Іх зручна выкарыстоўваць у спэцыяльных выпадках, напрыклад для запісу ўказальніку на наступны аб’ект у канцы сьпісу. Выкарыстаньне памяці, на якую ўказвае нулявы ўказальнік, прыводзіць да непрадбачаных рэзультатаў. Указальнікі на тып <code>void</code> таксама існуюць, і паказваюць на аб’ект невядомага тыпу. Яны звычайна выкарыстоўваюцца ва [[унівэрсальнае праграмаваньне|ўнівэрсальным праграмаваньні]]. Памер аб’екту, на які яны ўказваюць, невядомы, таму іх можна пераўтварыць ва ўказальнікі любога іншага тыпу. Масівы ў ''C'' — зь фіксаванай даўжынёй, якая вядомая падчас кампіляцыі (праўда, у ''C99'' былі дададзеныя масівы зьменнай даўжыні); на практыцы, гэта ня вельмі вялікая праблема, бо ''C'' дазваляе выдзяленьне блёкаў памяці любой даўжыні падчас работы праграмы з дапамогай стандартных бібліятэк і выкарыстаньне іх у якасьці масіваў. У адрозьненьне ад іншых моваў, у ''C'' масівы рэалізаваныя як указальнікі: як звычайны адрас у памяці і тып зьвестак. Таму няма ніякіх праверак на перавышэньне індэксам масіву яго рэальнай даўжыні. У ''C'' таксама ёсьць падтрымка шматмерных масіваў. Сэмантычна гэтыя масівы выглядаюць як масівы масіваў, аднак фізычна яны захоўваюцца як адзін аднамерны масіў. ''C'' часта выкарыстоўваецца ў нізкаўзроўневым сыстэмным праграмаваньні, дзе можа ўзьнікнуць неабходнасьць разглядаць цэлы лік як адрас у памяці, лік з плаваючай коскай двайной дакладнасьці як цэлы лік ці адзін тып указальнікаў як іншы. Для такіх выпадкаў у ''C'' есьць ''пераўтварэньне тыпаў'' (''type casting''), з дапамогай якога выконваецца няяўны перавод аднога значэньня ў іншае. Звычайна, выкарыстаньне пераўтварэньняў зьніжае бясьпеку, якая звычайна даецца сыстэмай тыпаў. === Захаваньне зьвестак === Адной з найбольш важных функцыяў мовы праграмаваньня зьяўляецца прадастаўленьне магчымасьцяў для кіраваньня памяцьцю і аб’ектамі, што ў ёй захоўваюцца. У ''C'' ёсьць тры спосабы атрымаць памяць для аб’ектаў: * Статычнае выдзяленьне памяці: месца для аб’екта выдзяляецца падчас кампіляцыі; гэтыя аб’екты існуюць падчас усяго існаваньня праграмы * Аўтаматычнае выдзяленьне памяці: аб’екты можна захоўваць на [[стэк]]у, і месца, якое выкарыстоўваецца імі, аўтаматычна вяртаецца пасьля таго, як заканчваецца выкананьне блёку, дзе яны выкарыстоўваліся * Дынамічнае выдзяленьне памяці: праграміст можа запытаць блёк памяці пажаданага разьмеру падчас выкананьня праграмы з дапамогай функцый <code>[[malloc|malloc()]]</code>, <code>[[malloc|realloc()]]</code>, і <code>[[malloc|free()]]</code> з рэгіёну памяці, які называецца кучай; гэтыя блёкі можна выкарыстоўваць зноў, пасьля таго як праграміст вярнуў іх выклікам функцыі <code>[[malloc|free()]]</code> Кожны з тыпаў выдзяленьня памяці выкарыстоўвуецца ў розных выпадках і мае свае плюсы і мінусы. Напрыклад, статычнае выдзяленьне памяці не патрабуе спэцыяльных выклікаў працэдур, пры аўтаматычным выдзяленьні кампілятар зьменіць толькі адну сыстэмную зьменную, а для дынамічнага выдзяленьня памяці патрэбна шмат коду як з боку праграміста, так і з боку кампілятара. Аднак памяць стэку звычайна вельмі абмежаваная за памяць кучы, і толькі з дапамогай дынамічнага выдзяленьня памяці можна выдзеліць блёк памяці, памер якога невядомы на этапе кампіляцыі. У большасьці праграм на С выкарыстоўваюцца ўсе тры варыянты. Лепей выкарыстоўваць аўтаматычнае і статычнае выдзяленьне памяці там, дзе гэта магчыма, бо пры іх выкарыстаньні выдзяленьне памяці робіць кампілятар і праграмісту ня трэба пісаць код для выдзяленьня і вяртаньня памяці, што часта прыводзіць да памылак. Аднак, на жаль, памер шматлікіх структур зьвестак зьмяняецца падчас выкананьня праграмы; для выкарыстаньня аўтаматычнага і статычнага выдзяленьня патрэбна ведаць памер падчас кампіляцыі, таму ў шматлікіх сытуацыях (напрыклад, пры стварэньні масіваў са зьменнай даўжынёй) трэба выкарыстоўваць дынамічнае выдзяленьне памяці. === Сынтаксіс === У адрозьненьне ад моваў тыпу ''[[Fortran 77]]'', у ''C'' праграміст можа выкарыстоўваць прагалы і пераводы радкоў там, дзе ён жадае. Камэнтары знаходзяцца або паміж сымбалямі <code>/*</code> і <code>*/</code>, або (у ''C99'') пасьля <code>//</code> да канца радку. == Праблемы == Есьць папулярная фраза: «З дапамогай ''C'' лёгка выстраліць ва ўласную нагу»<ref>https://web.archive.org/web/20080617183013/http://www.research.att.com/~bs/bs_faq.html#really-say-that</ref>. Інакш кажучы, ''C'' дазваляе шмат апэрацыяў, якія, як правіла, не пажаданыя, таму шмат памылак праграмістаў не вызначаюцца кампілятарам ці нават падчас выкананьня. Гэта прыводзіць да непрадбачаных паводзін праграмы і «дзірак» пры выкананьні. Дыялект ''C'' ''[[Cyclone]]'' вырашае частку гэтых праблем. З аднаго боку, праверкі на адсутнасьць такіх памылак вельмі зьмяншалі хуткасьць выкананьня праграмы ў той час, калі ''C'' ствараўся. З другога боку, аўтары хацелі зрабіць ''C'' як мага болей эфэктыўнай і гнуткай; чым больш магутная мова, тым складней пісаць праграмы зь яе дапамогай. Частка праверак выконваецца зьнешнімі інструмэнтамі. === Выдзяленьне памяці === Адна з праблем ''C'' палягае ў тым, што дынамічна выдзеленыя аб’екты не ініцыялізуюцца; яны зьберагаюць тое, што знаходзілася з памяці да іх. Гэта значэньне амаль немагчыма прадбачыць, бо яно зьмяняецца ня толькі на розных кампутарах, але нават пры розных запусках праграмы ці розных выкліках адной функцыі. Таму, калі праграма выкарыстоўвае неініцыялізаваныя зьвесткі, вынікі прадбачыць немагчыма. Большасьць сучасных кампілятараў папераджаюць пра гэту праблему ў частцы выпадкаў, аднак поўнасьцю гэта зрабіць немагчыма. Яшчэ адной праблемай зьяўляецца тое, што памяць з кучы нельга выкарыстоўваць занава да таго часу, калі праграміст вярне яе функцыяй <code>free()</code>. Таму, калі праграміст забудзе вярнуць памяць, праграма працягне выдзяляць яе, і ўсё болей і болей памяці будзе выкарыстоўвацца. Гэта называецца ўцёк памяці. Праўда, ёсьць магчымасьць наперад вярнуць памяць і выкарыстоўваць яе далей, аднак сыстэмы выдзяленьня памяці можа заняць яе яшчэ раз, што прывядзе да зусім непрадбачаных паводзін. Гэтыя праблемы вырашаны ў мовах з аўтаматычнай зборкай сьмецьця. === Указальнікі === Указальнікі зьяўляюцца адной з найбольшых крыніц небясьпекі; яны не правяраюцца, таму яны могуць указваць на любы аб’ект любога тыпу, у тым ліку код, і могуць мяняць гэты аб’ект, што прывядзе да непрадбачаных рэзультатаў. Хоць большасьць указальнікаў указваюць на бясьпечныя месцы, іх можна зьмясьціць з дапамогай арытмэтыкі ўказальнікаў, памяць, на якую яны ўказваюць, можна вернутай, выкарыстанай паўторна ці неініцыялізаванай, ці можна прысвоіць указальніку любое значэньне з дапамогай пераўтварэньня тыпаў. Яшчэ адной праблемай указальнікаў зьяўляецца тое, што ў ''C'' дазволена вольна пераўтвараць адзін тып указальнікаў у іншы. У іншых мовах гэтыя праблемы вырашаюцца выкарыстаньнем болей абмежаваных тыпаў спасылак. === Масівы === Хоць у ''C'' ёсьць падтрымка статычных масіваў, у ім не выконваецца праверка правільнасьці індэксу масіву. Таму можна зьвярнуцца да шостага элемэнту масіву зь пяці элемэнтаў, і невядома, да чаго гэта прывядзе. Гэта называецца ''перапаўненьнем буфэру''. Перапаўненьне буфэру зьяўляецца крыніцай шматлікіх дзірак пры выкананьні ў праграмах на ''C''. Зь іншага боку, праверка індэксу прыводзіць да зьмяншэньня хуткасьці выкананьня праграм, асабліва ў вылічэньнях, і, як лічыцца, не суадносіцца зь мінімалістычнымі ідэямі ''C''. Шматмерныя масівы патрэбныя ў лічбавых альгарытмах (у асноўным іх выкарыстоўваюць у лінейнай алгебры) для захоўваньня матрыц. Іх рэалізацыя ў C нязручная і ў цэлым ня вельмі падыходзіць для рэалізацыі гэтай задачы. Гэта праблема апісана ў кнізе ''Numerical Recipes in C'', Chap. 1.2, page 20 ff<ref>[http://www.library.cornell.edu/nr/bookcpdf/c1-2.pdf read online]</ref>. У гэтай кнізе ёсьць вырашэньне гэтай праблемы, хоць яно і дастаткова вялікае. === Функцыі са зьменнай колькасьцю аргумэнтаў === Яшчэ адной праблемай зьяўляюцца функцыі, якія прымаюць зьменную колькасьць аргумэнтаў. У адрозьненьне ад большасьці функцыяў ''C'', яны ня маюць прататыпаў, таму праверка правільнасьці іх аргумэнтаў, як правіла, не выконваецца, ды і не магчымая без дадатковай інфармацыі. Вынік перадачы няслушнага тыпу зьвестак прадбачыць немагчыма, і часта ён прыводзіць да аварыйнага заканчэньня работы праграмы. Акрамя таго, функцыям са зьменнай колькасьцю парамэтраў нельга перадаваць нулявыя ўказальнікі. Праверка правільнасьці тыпаў функцыяў са зьменнай колькасьцю аргумэнтаў залежыць выключна ад якасьці рэалізацыі, аднак шмат якія сучасныя кампілятары выконваюць праверку тыпаў пры выкліках функцыі <code>printf</code> і папераджаюць пры памылковым сьпісе аргумэнтаў. Аднак ня ўсе выклікі <code>printf</code> можна праверыць статычна, бо радок фармату можна ствараць падчас выкананьня. === Сынтаксіс === Сынтаксіс ''C'' часта капіюецца ў іншых мовах праграмаваньня, аднак часта кажуць, што ён зьяўляецца адным з найслабейшых пунктаў мовы. Сярод праблемаў сынтаксісу ''C'' наступныя: * Прататыпы функцыі, якія на самой справе дазваляюць любы набор парамэтраў, што зьвязана з адсутнасьцю прататыпаў у K&R C * Ня вельмі ясныя прыярытэты апэратараў, напрыклад, у апэратару <code>==</code> большы прыярытэт, чым у апэратараў <code>&</code> і <code>|</code> у выразах кшталту: <code>x & 1 == 0</code> (што пераўтвараецца ў: <code>x & (1 == 0)</code>). * Выкарыстаньне апэратару <code>=</code>, які ў матэматыцы азначае роўнасьць, для абазначэньня прысвойваньня, што прыводзіць да неправільных прысвойваньняў у праверках. Выкарыстаньне апэратара <code>=</code> для прысвойваньня было ідэяй Рычы, які адзначыў, што прысвойваньне выконваецца часьцей за праверку на роўнасьць. * Адсутнасьць бінарных апэратараў для складаных аб’ектаў, у прыватнасьці для апэрацыяў над радкамі літар, што робіць праграмы, якія шмат ужываюць такія тыпы, вельмі складанымі для чытаньня. * Частае выкарыстаньне сымбаляў пунктуацыі, нават там, дзе гэта ня вельмі зразумела, — напрыклад, выкарыстаньне <code>&&</code> і <code>||</code> замест <code>and</code> і <code>or</code>. * Не інтуітыўны сынтаксіс аб’яўленьня тыпаў (некаторыя элемэнты — прэфіксныя, некаторыя — постфіксныя, да таго ж яны маюць розныя прыярэтэты, што часам патрабуе ўважліва ставіць дужкі, каб атрымаць жаданы тып), асабліва аб’яўленьняў указальнікаў на функцыі. === Праблемы падтрымкі === Есьць таксама і іншыя праблемы ў ''C'', якія не напрамую выклікаюць памылкі, аднак замінаюць праграмісту стварыць надзейную, падтрымліваемую, маштабуемую сыстэму. Сярод такіх праблем ёсьць наступныя: * Крохкая сыстэма імпарту аб’яўленьняў (<code>#include</code>), заснаваная на ўключэньні тэксту, што вельмі моцна павялічвае час кампіляцыі. * Слабыя сыстэмы тыпаў, пры якой можна скампіляваць адназначна памылковыя праграмы. === Зьнешнія інструмэнты для праверкі === Для дапамогі праграмістам на C былі створаны праграмы, якія дапамагаюць пазьбегнуць памылак у многіх выпадках. Аўтаматычная праверка зыходнага коду дапамагае незалежна ад мовы праграмаваньня, і для C існуюць такія праграмы, напрыклад Lint. Звычацна Lint выкарыстоўваецца для праверкі коду пры першым напісаньні праграмы, і праграма кампілюецца пасьля праверкі. Таксама ёсьць бібліятэкі для правекі індэксаў масіваў і абмежанай формы зборкі сьмецьця, аднак яны не зьяўляюцца часткай стандартнай бібліятэкі C. Трэба разумець, што нават такія інструмэнты ня могуць дапамагчы заўсёды. Заўдзякі гібкасьці мовы, шмат тыпаў памылак у C, сярод якіх памылкі, зьвязаныя з функцыямі са зьменнай колькасьць аргумэнтаў, выхад за межы масіва ці нявернае выдзяленьне памяці, немагчыма праверыць поўнасьцю. Аднак нават у гэтых выпадках можна праверыць найбольш тыпічныя памылкі. == Гісторыя == === Раньнія распрацоўкі === Распрацоўка ''C'' пачалася ў ''[[AT&T]]'' ''[[Bell Laboratories]]'' паміж [[1969]] і [[1973]] гадамі; згодна з Рычы, найбольшая частка мовы была створана ў [[1972]] годзе. Мову назвалі ''C'', бо шмат яе рысаў яна пераняла з ранейшай мовы ''[[B (мова праграмаваньня)|B]]''. Дакладна невядома, адкуль пайшла назва «B»: ад мовы праграмаваньня [[Кена Томпсана]] [[BCPL]] ці ад яго ж мовы [[Bon (мова праграмаваньня)|Bon]], названай у гонар яго жонкі Боні. Існуе шмат мітаў як адносна ідэі ''C'', так і адносна зьвязанай зь ёй [[апэрацыйная сыстэма|апэрацыйнай сыстэмы]] ''[[UNIX]]''. У [[1973]] годзе мова ''C'' была ўжо дастаткова магутнай, каб напісаць на ёй большую частку ядра ''[[UNIX]]'', якое была перапісана з мовы асэмблера [[PDP-11/20]]. Гэта было адно зь першых ядзер апэрацыйнай сыстэмы, напісанае не на асэмблеры (раней былі створаны сыстэма [[Multics]] на [[PL/I (мова праграмавання)|PL/I]], [[TRIPOS]] на BCPL і MCP ([[Master Control Program]]) для Burroughs [[B5000]] на мове [[ALGOL]] у 1961 годзе). === K&amp;R C === У [[1978]], Дэніс Рычы і Браян Кёрніган апублікавалі першую рэдакцыю кнігі ''[[The C Programming Language]]''. Гэтая кніга, вядомая сярод праграмістаў на ''C'' як ''K&R'', выкарыстоўвалася шмат гадоў як нефармальная спэцыфікацыя мовы. Вэрсія ''C'', апісаная ў гэтай кнізе, часта называецца ''K&R C'' (у другой рэдакцыі кнігі апісваецца стандарт ''[[ANSI C]]'', інфармацыя пра які зьмешчана ўнізе). Сярод рыс мовы, уведзеных у ''K&R C'', былі наступныя: * тып зьвестак <code>struct</code> * тып зьвестак <code>long int</code> * тып зьвестак <code>unsigned int</code> * Апэратар <code>=+</code> быў заменены на <code>+=</code>, і так далей (<code>=+</code> ствараў памылкі для лексычных аналізатараў; напрыклад, <code>i =+ 10</code> у параўнаньні з <code>i = +10</code>). Часта лічаць, што ''K&R C'' — самая базавая частка мовы, якую кампілятар мае падтрымліваць. Шмат гадоў, нават пасьля стварэньня ''ANSI C'', гэтая вэрсія мовы лічыцца найбольш партуемай, бо ня ўсе кампілятары падтрымліваюць ''ANSI C'', а адносна добра напісаны код на ''K&R C'' таксама правільны і для ''ANSI C''. У гэтай рэалізацыі ''C'' трэба аб’яўляць толькі тыя функцыі, якія вяртаюць значэньне ня тыпу <code>int</code>. Функцыя без папярэдняга аб’яўленьня лічылася функцыяй, якая вяртае значэньне тыпу <code>int</code>. Прыклад выкліку з папярэднім аб’яўленьнем: <source lang="C"> long int SomeFunction(); int CallingFunction() { long int ret; ret = SomeFunction(); }</source> Прыклад выкліку без папярэдняга аб’яўленьня: <source lang="C"> int SomeOtherFunction() { return 0; } int CallingFunction() { int ret; ret = SomeOtherFunction(); } </source> У прататыпах функцыяў ''K&R'' не было інфармацыі пра аргумэнты функцыі, таму большасьць кампілятараў таго часу не выконвала праверку тыпаў парамэтраў, хоць частка кампілятараў папярэджвалі пра выклік функцыі зь нявернай колькасьцю аргумэнтаў. Пасьля публікацыі ''K&R C'' да мовы былі дададзены некалькі «неафіцыйных» дапаўненьняў, якія падтрымліваліся кампілятарамі ад ''AT&T'' і некаторымі іншымі. Сярод іх наступныя: * функцыі <code>void</code> і тып зьвестак <code>void *</code> * функцыі, што вяртаюць тыпы <code>struct</code> і <code>union</code> * магчымасьць выкарыстоўваць назвы палей <code>struct</code> некалькі разоў у розных тыпах * прысвойваньне тыпаў зьвестак <code>struct</code> * ключавое слова <code>const</code> для аб’ектаў прызначаных толькі для чытаньня * стандартная бібліятэка ''C'', функцыянальнасьць якой была амаль аднолькавай у большасьці кампілятараў * пералічэньні * тып <code>float</code> адзінарнай дакладнасьці === ''ANSI C'' і ''ISO C'' === У пачатку [[1970-я|1970-х]] ''C'' пачаў замяняць ''[[BASIC]]'' на пазыцыі мовы праграмаваньня для [[мікракампутар]]аў. У [[1980-я|1980-х]] ён быў перанесены на ''[[IBM PC]]'' і яго папулярнасьць пачала хутка павялічвацца. У той жа час [[Б'ярнэ Строўструп]] і іншыя людзі з ''Bell Laboratories'' пачалі работу па даданьні аб’ектна-арыентаваных канструкцыяў у ''C''. Мова, якую яны стварылі, ''[[C++]]'', цяпер зьяўляецца найбольш часта выкарыстоўваемай мовай праграмаваньня для апэрацыйнай сыстэмы ''[[Microsoft Windows]]''; ''C'' застаецца болей папулярнай у сьвеце ''UNIX''. Яшчэ адной мовай на аснове ''C'' стала ''[[Objective-C]]'', якая таксама дадае аб’ектна-арыентаванае праграмаваньне ў ''C''. Цяпер яна ня так папулярная, як ''C++'', аднак яна выкарыстоўвалася для распрацоўкі праграм ''[[Cocoa (API)|Cocoa]]'' для ''[[Mac OS X]]''. У [[1983]] годзе Амэрыканскі нацыянальны інстытут стандартаў (''American National Standards Institute, ANSI'') сфармаваў камітэт, ''X3J11'', для стварэньня спэцыфікацыі ''C''. Пасьля доўгага працэсу гэты стандарт быў створаны ў [[1989]] годзе і ратыфікаваны як ''ANSI X3.159-1989'' «''Programming Language C''». Гэту вэрсію мовы звычайна называюць ''[[ANSI C]]''. У [[1990]] годзе стандарт ''ANSI C'' (зь некалькімі невялікімі зьменамі) быў прыняты Міжнароднай арганізацыяй стандартызацыі (''International Organization for Standardization, ISO'') як ''ISO/IEC 9899:1990''. Адной з мэт працэсу стандартызацыі ''ANSI C'' было стварэньне надмноства ''K&R C'', якое б уключала шмат неафіцыйных дапаўненьняў. Камітэт стандартаў таксама дадаў некалькі новых магчымасьцей, такіх як прататып функцыяў (узятыя з ''C++'') і болей прасунуты прэпрацэсар. ''ANSI C'' цяпер падтрымліваецца амаль усімі шырока распаўсюджанымі кампілятарамі. Большасьць коду, які пішацца сёньня, заснаваная на ''ANSI C''. Любая праграма, напісаная ''толькі'' на стандартным ''C ''гарантавана выконваецца на любой плятформе з рэалізацыяй ''C''. Аднак шмат праграм пішуцца толькі для нейкай адной плятформы, бо які (i) выкарыстоўваюць нестандартныя бібліятэкі, напрыклад для вываду графікі, (ii) нейкія кампілятары выкарыстоўваюць не ''ANSI C'' ці яго пасьлядоўнікаў у стандартным рэжыме, ці (iii) праграма апіраецца на канкрэтныя тыпы зьвестак і парадак байт. Вы можаце выкарыстоўваць макрас <code>__STDC__</code>, каб падзяліць код на часткі ''ANSI'' і ''K&R''. <source lang="C"> #if __STDC__ extern int getopt(int,char * const *,const char *); #else extern int getopt(); #endif </source> Часам выкарыстоўваецца <code>#if __STDC__</code>, як у кодзе вышэй, ці <code>#ifdef __STDC__</code>, бо нейкія кампілятары ўсталёўваюць <code>__STDC__</code> роўнай нулю, каб паказаць адсутнасьць ''ANSI compliance''. === ''C99'' === Пасьля працэсу стандартызацыі ''ANSI'', мова ''C'' пэўны час захоўвалася адносна нязьменнай, калі мова ''[[C++]]'' разьвівалася далей (у [[1995]] годзе была створана Нарматыўная папраўка 1, аднак гэтую вэрсію ня часта згадваюць). Аднак у канцы [[1990-я|1990-х]] стандарт быў перагледжаны, што прывяло да публікацыі ''ISO 9899:1999'' у [[1999]] годзе. Гэты стандарт, як правіла, называюць ''C99''. Ён быў прыняты як стандарт ''ANSI'' ў сакавіку [[2000]] году. Сярод новых магчымасьцей ''C99'' ёсьць наступныя: * [[inline]]-функцыі (код якіх пры кампіляцыі ўстаўляецца на месца выкліку) * [[Зьменная|зьменныя]] можна аб’яўляць у любым месцы (як у C++), а ня толькі пасьля іншага аб’яўленьня ці на пачатку compound statement * некалькі новых тыпаў зьвестак, у тым ліку <code>long long int</code>, тып зьвестак boolean і тып <code>complex</code> для рэалізацыі complex numbers * [[Масіў|масівы]] са зьменнай даўжынёй * падтрымка аднарадковых камэнтараў, якія пачынаюцца з <code>//</code>, як у [[BCPL]] ці C++, якія і раней падтрымліваліся шматлікімі кампілятарамі ''C'' як дапаўненьне * некалькі новых функцыяў у стандартнай бібліятэцы, такіх як <code>snprintf()</code> * некалькі новых загаловачных файлаў, такіх як <code>stdint.h</code> Зацікаўленасьць у падтрымцы новых магчымасьцей ''С99'' розны. Калі ''[[GNU Compiler Collection|GCC]]'' і некалькі іншых кампілятараў цяпер падтрымліваюць большасьць магчымасьцей C99, кампілятары ад ''[[Microsoft]]'' і ''[[Borland]]'' — не, і, здаецца, гэтыя кампаніі не зацікаўленыя ў даданьні такой падтрымкі. == Адносіны з ''C++'' == Мова праграмаваньня ''[[C++]]'' была створана на аснове C. Аднак ня кожная праграма на ''C'' зьяўляецца вернай праграмай на ''C++''. Так як дзьве гэтых мовы разьвіваліся асобна, колькасьць несумяшчальнасьцяў паміж дзьвюма мовамі пастаянна павялічвалася<ref>[http://david.tribble.com/text/cdiffs.htm Несумяшчальнасьці паміж ISO C ды ISO C++]{{ref-en}}</ref>. Апошні перагляд ''C'', ''C99'', стварыў шмат канфліктуючых характарыстык. Адрозьненьні прыводзяць да складнасьці пісаць праграмы і бібліятэкі, якія можна правільна скампіляваць на ''C'' і ''С++'' і зьбіваюць тых, хто праграмуе на абедзьвюх мовах. Акрамя таго, вельмі складна пераносіць рысы адной мовы ў другую. [[Б’ярнэ Строўструп]], стваральнік ''C++'', неаднаразова паўтараў<ref>https://web.archive.org/web/20120722012742/http://www2.research.att.com/~bs/sibling_rivalry.pdf</ref>, што несумяшчальнасьць паміж C і C++ павінна быць як можна меншай, каб павялічыць inter-operability паміж гэтымі мовамі. Аднак існуе пункт гледжаньня, што, паколькі ''C'' і ''C++'' — розныя мовы, сумяшчальнасьць паміж імі зручная, але не абавязковая. У ''C99'' зьявілася шмат магчымасьцей, якія ўпершыню зьявіліся ў ''C++''. Сярод іх наступныя: * Аб’яўленьні прататыпаў функцыяў * Ключавое слова <code>'''inline'''</code> * Неабходнасьць аб’яўленьня ўсіх тыпаў вяртаемых значэньняў, у тым ліку тыпу «int» == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == * [[Brian Kernighan]], [[Dennis Ritchie]]: ''[[The C Programming Language (book)|The C Programming Language]]''. Also known as K&amp;R — The original book on C. ** 1st, Prentice Hall 1978; ISBN 0-13-110163-3. Pre-ANSI C. ** 2nd, Prentice Hall 1988; ISBN 0-13-110362-8. ANSI C. * [http://www.open-std.org/JTC1/SC22/WG14/www/standards ISO/IEC 9899]. The official C:1999 standard, along with defect reports and a rationale. * [[Samuel P. Harbison]], [[Guy L. Steele]]: ''C: A Reference Manual''. This book is excellent as a definitive reference manual, and for those working on C [[compiler]]s. The book contains a [[Backus-Naur form|BNF]] grammar for C. ** 4th, Prentice Hall 1994; ISBN 0-13-326224-3. ** 5th, Prentice Hall 2002; ISBN 0-13-089592-X. * [[Derek M. Jones]]: ''The New C Standard: A Cultural and Economic Commentary'', Addison-Wesley, ISBN 0-201-70917-1, [http://www.knosof.co.uk/cbook/cbook.html online material] * [[Robert Sedgewick]]: ''Algorithms in C'', Addison-Wesley, ISBN 0-201-31452-5 (Part 1-4) and ISBN 0-201-31663-3 (Part 5) * William H. Press, Saul A. Teukolsky, William T. Vetterling, Brian P. Flannery: [[Numerical Recipes]] in C (The Art of Scientific Computing), ISBN 0-521-43108-5 == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} === C === * [http://www.faqs.org/faqs/C-faq/faq/index.html ''comp.lang.c Frequently Asked Questions''] * [https://web.archive.org/web/20130523224817/http://cm.bell-labs.com/cm/cs/who/dmr/chist.html ''The Development of the C Language''] [[Дэніс Рычы]] * [http://www.lysator.liu.se/c/ Programming in C] (document collection at Lysator) * [http://www.ioccc.org International Obfuscated C Code Contest] * [http://en.wikibooks.org/wiki/Programming:C ''Programming C''] at [[Wikibooks]] * [http://homepage.ntlworld.com/dmjones/cbook1_0a.pdf ''The New C Standard: An economic and cultural commentary''] — an unpublished book about «detailed analysis of the International Standard for the C language» * [http://www.nirvani.net/docs/ansi_c.pdf ISO/IEC 9899]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} (pdf) === C99 === * [https://web.archive.org/web/20040805124418/http://www-106.ibm.com/developerworks/linux/library/l-c99.html?ca=dgr-lnxw07UsingC99 Open source development using C99 — Is your C code up to standard?] by [[Peter Seebach]] * [http://www.kuro5hin.org/?op=displaystory;sid=2001/2/23/194544/139 Are you Ready For C99?] * Article «[http://david.tribble.com/text/cdiffs.htm Incompatibilities Between ISO C and ISO C++]» by [[David R. Tribble]] {{Мова праграмаваньня C}} [[Катэгорыя:C (мова праграмаваньня)| ]] [[Катэгорыя:Мовы праграмаваньня]] 40r9od40w53zvosa38f7cimgjitu080 Гербэртс Цукурс 0 6304 2330654 2315163 2022-07-31T02:08:04Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki '''Цукурс, Гербэртс''' ([[латыская мова|па-латыску]]: ''Herberts Cukurs'') ([[1900]] — [[23 лютага]] [[1965]]) — да другой сусьветнай вайны — латыскі піянэр [[авіяцыя|авіяцыі]] і нацыянальны герой [[Латвія|Латвіі]], пасьля вайны — нацысцкі ваенны злачынец. == Біяґрафія == Нарадзіўся ў [[Ліепая|Ліепаі]] ў [[1900]] годзе. Бацька Цукурса быў уладальнікам мэханічнай майстэрні, дзе будучы авіятар практыкаваўся ў мэханіцы. У маладосьці ўдзельнічаў у змаганьні за незалежнасьць Латвіі, сымпатызаваў сацыял-дэмакратам. У [[1919]] годзе пачаў службу ў латвійскай авіяцыі. Аднак, у [[1926]] годзе быў у чыне старэйшага лейтэнанта выключаны з войска за «схільнасьць да тэрарыстычнай дзейнасьці». Працаваў шафёрам. У тым жа 1926 годзе Цукурс сам заняўся канструяваньнем лятальных апаратаў. Паміж 1926 і [[1934]] гадамі ён распрацаваў і пабудаваў [[плянэр]] і тры [[аэраплян]]ы. Адным зь быў ''C-3'' з 80-сільным маторам, які Цукурс сабраў з 2 рухавікоў зьнішчальніка «''[[Renault]]''» [[1916]] году. У [[1933]] годзе Гербертс Цукурс зьдзейсьніў палёт у [[Гамбія|Ґамбію]]. Ён пакінуў Латвію [[28 жніўня]] 1933 году і пасьля доўгай вандроўцы на самалёце па [[Афрыка|Афрыцы]], вярнуўся [[25 траўня]] 1934 году, празь 10 дзён пасьля ўсталяваньня [[Карліс Ульманіс|ўльманаўскай]] дыктатуры, і адразу стаў героем. Яго аднавілі ў паветраных сілах Латвіі, і надалі статус капітана. Цукурс стаў латыскім [[Чарльз Ліндбэрг|Ліндбэрґам]] і [[Валерый Чкалаў|Чкалавым]]. Славе пілёта паспрыялі і яго пісьменьніцкія здольнасьці. Адразу пасьля вяртаньня ён пад загалоўкам «Мой палёт у Ґамбію» апублікаваў свой дзёньнік. У [[1937]] годзе напісаў раман «Паміж небам і зямлёй», дзе галоўным героем быў лётчык. У [[1936]] Цукурс зьдзейсьніў палёт у [[Токіё]]. Лятаў у [[Палестына|Палестыну]]. У [[1940]] годзе, у выніку [[Пакт Молатава-Рыбэнтропа|пакта Молатава-Рыбэнтропа]] Латвія была акупаваная савецкімі войскамі. Камуністы адразу канфіскавалі самалёт Цукурса, а сам былы нацыянальны герой пры новай уладзе стаў нікім. Калі ў [[1941]] годзе ў [[Рыґа|Рыґу]] ўвайшлі немцы, Цукурс адразу пайшоў да іх добраахвотнікам. Пачаў як афіцэр дапаможнай паліцыі, уступіў у карную каманду [[Віктарс Арайс|Віктарса Арайса]], што займалася ачысткай Латвіі ад [[жыды|жыдоў]], напрыканцы стаўшы намесьнікам Арайса. Цукурс удзельнічаў у катаваньнях і допытах, стварэньні рыскага ґета, а таксама зьніштажэньні 25 тысячаў жыдоў у [[Румбуле]]. Некаторыя сьведкі распавядаюць, што Цукурс любіў езьдзіць па ґета на аўтамабілі і прама на ходзе забіваць жыдоў зь пісталета. Пасьля сканчэньня вайны, Цукурс пакінуў Латвію. Быў арыштаваны брытанцамі, але хутка адпушчаны. У рэшце рэшт былы латыскі лётчык асеў у [[Бразылія|Бразыліі]] разам з жонкай Мілдай і сынамі Гунарсам і Гербэртсам. У паўднёваамэрыканскай краіне Цукурс адчыніў лётную школу і бюро экскурсіяў. Цукурсу ўдалося падкупіць бразыльскі ўрад і атрымаць дакумэнты, паводле якіх ён быў карэнным бразыльцам у другім пакаленьні. Аднак у 1960-х гадох на сьлед Цукурса выйшла ізраільская разьведка [[МАССАД]]. Аґенты хацелі вывезьці Цукурса ў [[Ізраіль]], як гэта адбылося з [[Адольф Эйхман|Адольфам Эйхманам]]. Адзін з масадаўцаў, прыкінуўшыся былым эсэсаўцам, «папярэдзіў» Цукурса аб небясьпецы, і параіў уцячы ва [[Уругвай|Ўругвай]]. Аднак у Монтэвідэо апэрацыя сарвалася — Цукурс здагадаўся, што насамрэч адбываецца, і паспрабаваў схавацца. [[23 лютага]] [[1965]] году ён быў застрэлены жыдоўскімі аґентамі, а [[6 сакавіка]] ўруґвайская паліцыя знайшла ягоны труп. == Цукурс сёньня == У сучасны час асоба Цукурса шмат у каго ў Латвіі выклікае сымпатыю, а латвійскія правыя лічаць яго нацыянальным героем. Напрыклад, у 2003 годзе правая арґанізацыя ''Nacionālā Spēka Savienība'' ([[Зьвяз нацыянальных сілаў]]) выпусьціла сэрыю паштовых канвэртаў з фатаґрафіяй Цукурса разам зь сям’ёй. Латыскія афіцыйныя структуры адрэаґавалі на гэта даволі спакойна, і пачалі рабіць некаторыя заявы толькі пад ціскам жыдоўскіх арґанізацыяў, амбасады [[Ізраіль|Ізраіля]] і цэнтру [[Сымон Візэнталь|Сымона Візэнталя]]. У той жа час адзін зь лідэраў ''NSS'' Ґунтарс Ландманіс накіраваў у пракуратуру паведамленьне а неабходнасьці расьсьледаваньня зьверскага забойства грамадзяніна Латвіі Гербертса Цукурса ў [[1965]] годзе. Пракуратура, аднак, адхіліла ягоную прапанову. Некаторыя таксама прапаноўвалі назваць імём Цукурса [[Рыскі аэрапорт]]. == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.cukurs.lv/ Старонка, прысьвечаная Гербэртсу Цукурсу] * [https://web.archive.org/web/20071012134249/http://latvianaviation.com/Events/E1934_05_25.html Flight to Gambia] * [https://web.archive.org/web/20110926225206/http://latvianaviation.com/Events/CukTokyo.html Flight to Tokio] * [http://www.seabee.info/rc3_brazil.htm Cukurs in Brazil] * [https://web.archive.org/web/20070816132545/http://paginas.fotolog.ig.com.br/ig/36/53/829749/fotolog/listaposts.html Images ] [[Катэгорыя:Асобы Латвіі|Цукурс, Гербэртс]] [[Катэгорыя:Авіятары|Цукурс, Гербэртс]] [[Катэгорыя:Ваенныя злачынцы|Цукурс, Гербэртс]] ihzljsusbd2d5q479k0r6ka0le7ed3f Беларускі афіцыйны правапіс 0 6654 2330622 2309032 2022-07-30T22:36:48Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Правілы беларускай артаграфіі і пунктуацыі 2008 году */ стыль wikitext text/x-wiki '''Белару́скі афіцы́йны пра́вапіс'''{{Заўвага|У адрозьненьне ад [[Беларускі клясычны правапіс|беларускага клясычнага правапісу (тарашкевіцы)]]}}<ref name="pravapis">{{Літаратура/Беларускі клясычны правапіс (2005)|к}}</ref>, таксама '''нарка́маўка''', '''нарко́маўка''' — варыянт [[правапіс]]у [[беларуская мова|беларускай мовы]] (у шырэйшым сэнсе — [[моўная норма|моўнай нормы]]), які бярэ адлік ад [[рэформа беларускага правапісу 1933 году|палітычнай рэформы беларускага правапісу 1933 году]] і замацоўваецца ў наступных афіцыйных зводах правілаў (1934 і 1957 гады ў [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]]; і ў «[[Правілы беларускай артаграфіі і пунктуацыі (2008)|правілах беларускай арфаграфіі і пунктуацыі]]» 2008 году ў [[Беларусь|Беларусі]] часоў [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]]){{Заўвага|Разам з тым, як адзначала ў 2005 годзе працоўная група з сучаснай нармалізацыі [[Беларускі клясычны правапіс|Беларускага клясычнага правапісу]], з 1957 году афіцыйная артаграфія беларускай мовы паступова набывае рысы тарашкевіцы і эвалюцыянуе ў бок стандарту клясычнага правапісу<ref name="pravapis" />.}}. Наркамаўку крытыкуюць за яе прыняцьце ў 1933 годзе [[Саўнаркам БССР|Саўнаркамам БССР]] паводле праекту [[Палітычная камісія для перагляду расейска-беларускага слоўніка і новых правілаў правапісу беларускай мовы|Палітычнай камісіі]] [[ЦК КПБ|ЦК КП(б)Б]] ва ўмовах [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|жорсткага тэрору савецкіх уладаў]] без грамадзкага і навуковага абмеркаваньня<ref name="Sauka-2-17">{{Літаратура/Мазаічная артаграфія|2к}} С. 17.</ref><ref name="klimau-2004">[[Ігар Клімаў|Клімаў І.]] [https://web.archive.org/web/20131217215848/http://mab.org.by/materyjaly/publikacyi/dva-standarty-bielaruskaj-litaraturnaj-movy Два стандарты беларускай літаратурнай мовы] // Мова і соцыум. (TERRA ALBA. Том III). — Магілёў: ГА МТ «Брама», 2004.</ref>, што выявілася штучным, ненатуральным і прымусовым набліжэньнем беларускай мовы да [[Расейская мова|расейскай]]<ref name="Plotnikau-88">{{Літаратура/Беларуская мова. Лінгвістычны кампэдыюм|к}} С. 88.</ref><ref name="Panou">{{Літаратура/Матэрыялы па гісторыі Беларусі (2003)|к}} С. 254.</ref><ref>{{Кніга|аўтар =[[Леанід Лыч|Лыч Л.]]|загаловак =Рэформа беларускага правапісу 1933 года: ідэалагічны аспект|спасылка =http://knihi.com/mova/reforma.html|месца ={{Менск (Мн.)}}|выдавецтва =Навука і тэхніка|год =1993|isbn =5-343-01453-4}}</ref><ref>Мова мяняецца, бо жывая! // [[Звязда]]. 8 верасьня 2009 г.</ref>. Стварэньне наркамаўкі разглядаецца як адзін з захадаў [[Русіфікацыя Беларусі|палітыкі русіфікацыі Беларусі]], якая праводзілася ў двух асноўных кірунках: па-першае, бесьперапыннай русіфікацыі дазволенай да ўжытку беларускай мовы і, па-другое, сыстэматычнага выцісканьня з ўжытку гэтай русіфікаванай мовы і замены яе расейскай мовай<ref name="Barsceuskaja-167-168">{{Літаратура/Беларуская эміграцыя — абаронца роднае мовы|к}} С. 167—168.</ref>. У 2008 годзе [[IANA]] вылучыла для наркамаўкі асобны моўны падтэг «1959acad{{Заўвага|Ад «акадэмічны», у сэнсе «школьны», «рэгуляваны акадэміямі»<ref>[http://www.skarnik.by/tsbm/5046 Акадэмічны], [[Skarnik.by]]</ref> (у прыватнасьці [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|Нацыянальнай акадэміяй навук]])}}» (поўнае пазначэньне: be-1959acad)<ref>[http://www.iana.org/assignments/language-subtag-registry IANA registry of language subtags]</ref> з мэтай адрозьненьня яе ад іншых правапісаў беларускай мовы, якія ўсе ахопліваюцца моўным тэгам «be», у прыватнасьці — ад [[Беларускі клясычны правапіс|традыцыйнага клясычнага правапісу (тарашкевіцы)]], які мае ўласны падтэг «tarask». == Назва == Назва ''наркамаўка'' паходзіць ад слова «наркамат» — народны камісарыят (назва міністэрства ў [[СССР]]) і падкрэсьлівае факт яе распрацоўкі адмысловай [[Палітычная камісія для перагляду расейска-беларускага слоўніка і новых правілаў правапісу беларускай мовы|Палітычнай камісіяй]] [[ЦК КПБ|ЦК КП(б)Б]] і прыняцьця [[Саўнаркам БССР|Саўнаркамам БССР]] — савецкімі палітыкамі і чыноўнікамі — у той час, калі [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі#Мовазнаўства|савецкія ўлады арыштавалі шэраг знакавых беларускіх лінгвістаў і лексыкографаў]] і, паводле [[Сяргей Запрудзкі|Сяргея Запрудзкага]], «''адбыўся сапраўдны крах беларускай лінгвістыкі''»<ref name="Viacorka-2017">[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] [https://www.svaboda.org/a/rasstralanyja-movaznaucy/28824837.html Правапіс таксама расстралялі], [[Радыё Свабода]], 30 кастрычніка 2017 г.</ref>. Уласна тэрмін ''наркомаўка'' ў навуковы ўжытак увёў [[Зьміцер Саўка]]<ref name="zapr">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] Варыянтнасць у беларускай літаратурнай мове // IV Летні семінар беларускай мовы, літаратуры і культуры: лекцыі, БДУ. — {{Менск (Мінск)}}, 1999. С. 20—26.</ref>. Тым часам існавалі і іншыя прапановы для пазначэньня гэтага правапісу — ''парэформенны'' або ''рэфармаваны''<ref name="klimau-2004"/><ref>Жураўскі А. Праблемы норм беларускай літаратурнай мовы. — {{Менск (Мінск)}}, 1993.</ref>, а таксама ''чарнушэвіца''{{Заўвага|[[Аляксандар Чарнушэвіч]] быў у 1933 годзе наркамам (народным камісарам) асьветы БССР}}<ref name="zapr"/>. Назва ''афіцыйны правапіс'' паказвае на яго афіцыйны дзяржаўны статус і рэгуляваньне ўстановамі, падкантрольнымі [[Рэжым Лукашэнкі|афіцыйным уладам Беларусі]]. У 2007 годзе [[Сяргей Дубавец]] выказваў меркаваньне, што ўжываньне назвы ''лукашэнкаўка''<ref>Kammleitner A. Die Sprachensituation in Belarus als Gegenstand der politischen Reden Aljaksandr Lukašėnkas. Masterarbeit. — Wien: Universität Wien, 2014. S. 43.</ref> можа прывесьці да таго, што маладыя беларусы пры браку магчымасьці здаваць [[цэнтралізаванае тэставаньне]] па-беларуску клясычным правапісам могуць абраць [[Расейская мова|расейскую мову]]<ref name="Dubaviec-2007">[[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]] [https://nn.by/?c=ar&i=11177 Ганс вялікі і Ганс малы] // [[Наша Ніва]]. № 33, 6 верасьня 2007. С. 5.</ref>. == Гісторыя == === Стварэньне наркамаўкі ў выніку палітычнай рэформы === {{Асноўны артыкул|Рэформа беларускага правапісу 1933 году}} Нягледзячы на заўважны [[Русіфікацыя Беларусі|русіфікацыйны]] ўхіл [[Акадэмічны праект рэформы беларускага правапісу 1933 году|акадэмічнага праекту 1933 году]], ён не задаволіў кіраўніцтва [[СССР]] праз занадтую памяркоўнасьць у справе набліжэньня беларускай мовы да расейскай<ref name=klimaw-2004>[[Ігар Клімаў|Клімаў І.]] [https://web.archive.org/web/20131217215848/http://mab.org.by/materyjaly/publikacyi/dva-standarty-bielaruskaj-litaraturnaj-movy Два стандарты беларускай літаратурнай мовы. — 2004] // Мова і соцыум. (TERRA ALBA. Том III). Магілёў, ГА МТ «Брама».</ref>. Да таго ж, новы этап змаганьня зь беларускім нацыяналізмам задаў артыкул «Под фальшиво-национальным флагом», надрукаваны 3 лютага 1933 году ў маскоўскай газэце «[[Правда]]». Спэцыяльны карэспандэнт выданьня А. Давідзюк паведаміў зь Менску<ref name="Sauka-2-15">{{Літаратура/Мазаічная артаграфія|2к}} С. 15.</ref>: {{Цытата|Размова ідзе аб актывізацыі буржуазных нацыяналістаў у Беларусі, аб палітычнай існасьці іх выступаў, якія адлюстроўваюць супраціў мерапрыемствам пралетарскай дзяржавы з боку кулацтва, якое гіне. {{Арыгінал|ru|Речь идет об активизации буржуазных националистов в Белоруссии, о политической сущности их выступлений, отражающих сопротивление мероприятиям пролетарского государства со стороны гибнущего кулачества.|Газета «Правда», 3 февраля 1933 г.}} }} Адразу па гэтай публікацыі Акадэмічны праект пасьпешліва разгледзелі і абмеркавалі ў Наркамаце асьветы пад кіраўніцтвам новапрызначанага (замест рэпрэсаванага) народнага камісара, [[Аляксандар Чарнушэвіч|Аляксандра Чарнушэвіча]], Пэдагагічным інстытуце, розных савецкіх і партыйных арганізацыях. У выніку чаго да дакумэнту дадалі выразна русіфікацыйныя прапановы, што мела сьведчыць пра ляяльнасьць, «правільную ідэалягічную арыентацыю» і стваральнікаў, і абмеркавальнікаў Праекту. Але нягледзячы на гэта, дакумэнт цалкам перапрацавалі<ref>{{Літаратура/Мазаічная артаграфія|2к}} С. 15—16.</ref>. 5 траўня [[ЦК КПБ|ЦК КП(б)Б]] стварыла адмысловую [[Палітычная камісія для перагляду расейска-беларускага слоўніка і новых правілаў правапісу беларускай мовы|«'''Палітычную камісію для перагляду руска-беларускага слоўніка і новых правілаў правапісу беларускай мовы'''»]]<ref>{{Кніга|аўтар = [[Сяргей Запрудзкі|Запрудзкі С.]], [[Ганна Кулеш|Кулеш Г.]]|загаловак = Гісторыя беларускага мовазнаўства, 1918―1941: хрэстаматыя для студэнтаў філалагічнага факультэта: у 2 ч|месца = {{Менск (Мінск)}}|выдавецтва = Беларускі дзяржаўны ўнівэрсытэт|год = 2008|том = 2|старонкі = 156|старонак = 258|isbn = 978-985-485-881-4|наклад = 200}}</ref>. Паказальна, што ў склад камісіі не ўвайшоў ніводны лінгвіст, а ейнымі сябрамі сталі пераважна палітыкі<ref name="Sauka-2-16">{{Літаратура/Мазаічная артаграфія|2к}} С. 16.</ref>. Ужо да 21 ліпеня выйшла пастанова Бюро ЦК КП(б)Б, якая сьведчыла пра сканчэньне працы над праектам рэформы: «Згадзіцца з прапановай т. Чарнушэвіча аб перасылцы проэктаў новага беларускага правапісу на разгляд культпропа ЦК УсеКП(б)»<ref name="hrest">{{Кніга|аўтар = [[Сяргей Запрудзкі|Запрудзкі С.]], [[Ганна Кулеш|Кулеш Г.]]|загаловак = Гісторыя беларускага мовазнаўства, 1918―1941: хрэстаматыя для студэнтаў філалагічнага факультэта: у 2 ч|месца = {{Менск (Мінск)}}|выдавецтва = Беларускі дзяржаўны ўнівэрсытэт|год = 2008|том = 2|старонкі = 168|старонак = 258|isbn = 978-985-485-881-4|наклад = 200}}</ref>. 26 жніўня дакумэнт сваёй пастановай зацьвердзіў [[Саўнаркам БССР]], а 27 жніўня — беларускі ЦК. Такім чынам, прыняцьце праекту адбылося ў загадным парадку без папярэдняй публікацыі і грамадзкага абмеркаваньня<ref>{{Літаратура/Мазаічная артаграфія|2к}} С. 16—17.</ref>. Пастанова мела назву — «Аб зьменах і спрашчэньні беларускага правапісу», аднак у сапраўднасьці артаграфічныя зьмены не прынесьлі спрашчэньня. Некаторыя з уведзеных рэформаю правілаў прапаноўвалася зьмяніць ужо ў наступных правапісных праектах (1939 і 1951 гады), і гэта зрабілі практычна адразу ж у выніку зьмены палітычнага рэжыму — па «разьвянчаньні культу асобы» (1956 год)<ref>{{Літаратура/Мазаічная артаграфія|2к}} С. 17—18.</ref>. Дакумэнт пераняў усе прапановы Акадэмічнага праекту 1933 году, якія прадугледжвалі збліжэньне з расейскаю моваю. Прытым тэхнічная падрыхтоўка адпаведнай часткі дакумэнту значна лепшая за наваствораныя разьдзелы, у якіх сустракаюцца шматлікія супярэчнасьці, фактычныя й мэтадалягічныя памылкі ды недагляды<ref name="Sauka-2-18-19">{{Літаратура/Мазаічная артаграфія|2к}} С. 18—19.</ref>. {| class="wikitable" cellspacing="1" cellpadding="3" style="width: 800px; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|Беларусь}} align="center" | width="270px" | '''Зьмены ў беларускім правапісе <br />(па пераглядзе праекту 1933 году адмысловай [[Палітычная камісія для перагляду расейска-беларускага слоўніка і новых правілаў правапісу беларускай мовы|Палітычнай камісіяй]])''' || width="265px" | '''[[Акадэмічны праект рэформы беларускага правапісу 1930 году|Акадэмічны праект 1930 году]]''' || width="265px" | '''[[Акадэмічны праект рэформы беларускага правапісу 1933 году|Акадэмічны праект 1933 году]] <br />(да перагляду Палітычнай камісіяй)''' |-style="background:#EEEEEE;" align="center" | colspan="3" | ''' Зьмены ў перадачы пазычаньняў''' |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | 1. Перадача складоў [л’а], [л’о], [л’у]) празь цьвёрдае «л». (''напрыклад'': манал'''о'''г замест манал'''ё'''г) || rowspan="4" | [[Файл:Symbol oppose vote.svg|15пкс]] Захоўваліся існыя правілы. || rowspan="2" | [[Файл:Symbol oppose vote.svg|15пкс]] Аўтары праекту характаразуюць гэтыя прапановы, як «вялікадзяржаўніцкія», «уласьцівыя расейскаму вымаўленьню»<ref name="praekt-33">[http://andrejczyk.blogspot.com/2006/03/1933.html Прадмова] // Акадэмічны праект рэформы беларускага правапісу 1933 году</ref>. |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | 2. Зьмякчэньне зычных [з], [с], [б], [п], [в], [ф], [м], [н] перад галосным [е] (''напрыклад'': каап'''е'''рацыя, фан'''е'''тыка замест каап'''э'''рацыя, фан'''э'''тыка) |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | 3. Замена спалучэньняў -тар, -дар на -тр, -др на канцы словаў (''напрыклад'': лі'''тр''', цэн'''тр''' замест лі'''тар''', цэн'''тар''') || [[Файл:Symbol oppose vote.svg|15пкс]] Захоўваліся існыя правілы. |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | 4. Перадача літары «θ» у грэцызмах праз «ф» або «т» у залежнасьці ад правілаў расейскай мовы (мі'''ф''', ка'''ф'''едра замест мі'''т''', ка'''т'''эдра) || [[Файл:Symbol support vote.svg|15пкс]] Гэты захад мусіў адпавядаць агучанаму партыйным кіраўніцтвам патрабаваньню «па замацаваньні расейскай мовы як пасярэдніка для пазычаньняў з трэціх моваў»<ref>{{Літаратура/Мазаічная артаграфія|1к}} С. 21.</ref> |-style="background:#EEEEEE;" align="center" | colspan="3" | ''' Зьмены ў артаграфіі ўласнабеларускіх словаў''' |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | 1. Скасаваньне пазначэньня асыміляцыйнага зьмякчэньня зычных [з], [с], [ц] (''напрыклад'': (свет, след замест с'''ь'''вет, с'''ь'''лед)|| [[Файл:Symbol oppose vote.svg|15пкс]] [[Файл:Symbol support vote.svg|15пкс]] Гэтая прапанова зьявілася толькі ў карэктуры (г. зн. па згортваньні палітыкі беларусізацыі — і гвалтоўнага адхіленьня ад кіраваньня праектам акадэміка [[Сьцяпан Некрашэвіч|Сьцяпана Некрашэвіча]], які выступаў катэгарычна супраць яе прыняцьця. Таксама супраць гэтай прапановы быў [[Янка Купала]]<ref name="Sauka-1-17">{{Літаратура/Мазаічная артаграфія|1к}} С. 17.</ref>|| [[Файл:Symbol support vote.svg|15пкс]] Аўтары абгрунтоўваюць прыняцьцё гэтай прапановы «палягчэньнем і эканоміяй для паліграфічнай справы»<ref name="praekt-33"/>. |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | 2. Скасаваньне напісаньня мяккага знаку паміж падоўжанымі зычнымі [з], [с], [ц], [н], [л] (''напрыклад'': насе'''нн'''е, га'''лл'''ё, '''зз'''яе, ры'''зз'''ё, кало'''сс'''е, су'''ддз'''я, жы'''цц'''ё замест насе'''ньн'''е, га'''льл'''ё, '''зьз'''яе, ры'''зьз'''ё, кало'''сьс'''е, су'''дзьдз'''я, жы'''цьц'''ё) || [[Файл:Symbol support vote.svg|15пкс]] Камісія прыняла гэтую прапанову як кампрамісны варыянт — пры ўмове захаваньня пазначэньня мяккасьці ўва ўсіх астатніх выпадках<ref name="Sauka-1-17"/>. || [[Файл:Symbol oppose vote.svg|15пкс]] Прапаноўвалася сьцягненьне падвоеных зычных на манер заходнебеларускіх гаворак (''напрыклад'': насе'''н'''е, га'''л'''ё, '''з'''яе, ры'''з'''ё, кало'''с'''е, су'''дз'''я, жы'''ц'''ё) |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | 3. Увядзеньне нязьменнага напісаньня часьціцы і прыназоўніка «не» (''напрыклад'': б'''е'''з нас, н'''е''' руш замест б'''я'''з нас, н'''я''' руш) || [[Файл:Symbol oppose vote.svg|15пкс]] Захоўваліся існыя правілы<ref name="Sauka-1-16">{{Літаратура/Мазаічная артаграфія|1к}} С. 16.</ref><ref>{{Кніга|загаловак =Беларускі правапіс (проект) / Апрацаваны Правапіснай Камісіяй Беларускае Акадэміі Навук|месца =Менск|год = 1930|старонкі = 12}}</ref> || [[Файл:Symbol oppose vote.svg|15пкс]] Захоўваліся існыя правілы. |} Такім чынам, у выніку рэформы паводле палітычнага праекту 1933 году ў беларускую мову ўводзілася больш за 30 фанэтычных і марфалягічных асаблівасьцяў, уласьцівых расейскай мове<ref name="Barsceuskaja-169">{{Літаратура/Беларуская эміграцыя — абаронца роднае мовы|к}} С. 169.</ref>. Галоўным наступствам рэформы стала зьяўленьне двух правапісаў (нормаў) беларускай мовы, адзін зь якіх — наркамаўка — пачаў афіцыйна выкарыстоўвацца ў Савецкім Саюзе, а другі — традыцыйны клясычны правапіс — працягваў ужывацца беларусамі па-за межамі СССР. Стварэньне наркамаўкі разглядаецца як адзін з захадаў [[Русіфікацыя Беларусі|палітыкі русіфікацыі Беларусі]], якая праводзілася ў двух асноўных кірунках: па-першае, бесьперапыннай русіфікацыі дазволенай да ўжытку беларускай мовы і, па-другое, сыстэматычнага выцісканьня з ўжытку гэтай русіфікаванай мовы і замены яе расейскай мовай<ref name="Barsceuskaja-167-168"/>. === Прычыны непрыняцьця наркамаўкі === [[Файл:Пратэст Беларускага навуковага таварыства супраць дэкрэту Саўнаркаму аб рэформе беларускага правапісу 1933 году.jpg|220пкс|значак|Першая старонка Пратэсту [[Беларускае навуковае таварыства (1918)|Беларускага навуковага таварыства]] ў Вільні супраць дэкрэту [[Саўнаркам БССР|Саўнаркаму]] аб [[Рэформа беларускага правапісу 1933 году|рэформе беларускага правапісу]]]] Беларусы за межамі [[СССР]], у першую чаргу ў [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]], а таксама беларускія цэнтры ў [[Латвія|Латвіі]], [[Прага|Празе]] і [[Бэрлін]]е не прынялі ўведзеных у беларускую мову зьменаў<ref name="klimaw-2004" />. У прыватнасьці, [[Беларускае навуковае таварыства (1918)|Беларускае навуковае таварыства]] ў [[Вільня|Вільні]] на сваім надзвычайным паседжаньні 31 кастрычніка 1933 году прыняло рэзалюцыю супраць рэформы, дзе зазначыла ейную русіфікацыйную скіраванасьць і кволы навуковы фундамэнт. Сярод прычынаў непрыняцьця палітычнай рэформы 1933 году былі наступныя: * Рэформе папярэднічалі ўзмоцненыя [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|сталінскія чысткі і рэпрэсіі]] ў асяродку беларускай інтэлігенцыі<ref name="klimaw-2004" /><ref name="pa">{{Кніга|аўтар =Потехина Е. А.|частка =Обучение белорусскому языку в условиях белорусско-белорусского двуязычия (проблемы обучения белорусскому языку как иностранному)|загаловак =Исследование славянских языков и литератур в высшей школе: достижения и перспективы: Информационные материалы и тезисы докладов международной научной конференции|адказны =Под ред. В. П. Гудкова, А. Г. Машковой, С. С. Скорвида|месца =М.|выдавецтва =Филологический факультет МГУ им. М. В. Ломоносова|год =2003|старонкі =170—173}}</ref>. * Праект рэформы распрацавала адмысловая «[[Палітычная камісія для перагляду расейска-беларускага слоўніка і новых правілаў правапісу беларускай мовы]]», у склад якой не ўвайшоў ні адзін лінгвіст<ref name="hrest"/>. Як зазначаюць сучасныя беларускія філёлягі, складальнікі збору правілаў кіраваліся ў першую чаргу палітычнымі, а не філялягічнымі матывамі<ref name="Plotnikau-88"/>. * Зацьверджаньне праекту правёў Савет народных камісараў БССР без грамадзкага абмеркаваньня<ref name="Sauka-2-17">{{Літаратура/Мазаічная артаграфія|2к}} С. 17.</ref><ref name="klimaw-2004"/>. * Рэформа праводзілася ва ўмовах жорсткага тэрору. Так, філёляг [[Сяргей Запрудзкі]] зазначае: {{Цытата|Пастанова СНК сімвалізавала для сучаснікаў неадхільную волю наблізіць беларускую мову да расійскай „любой цаной“<ref>{{артыкул|аўтар=[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]]|загаловак=Беларуская мова ў яе кантактах з расійскай: у цісках аднімальнага білінгвізму|выданьне=Lětopis|год=2003|том=50|нумар=1|старонкі=81}}</ref>.}} * Беларускія філёлягі і гісторыкі паказваюць на тое, што рэформа штучна<ref name="Plotnikau-88"/><ref name="panou">{{Літаратура/Матэрыялы па гісторыі Беларусі (2003)|к}} С. 254.</ref><ref>{{Кніга|аўтар =[[Леанід Лыч|Лыч Л.]]|загаловак =Рэформа беларускага правапісу 1933 года: ідэалагічны аспект|спасылка =https://kamunikat.org/?pubid=10842|месца ={{Менск (Мн.)}}|выдавецтва =Навука і тэхніка|год =1993|isbn =5-343-01453-4}}</ref><ref>Мова мяняецца, бо жывая! // [[Звязда]]. 8 верасьня 2009 г.</ref> наблізіла беларускую мову да расейскай. [[Зьміцер Саўка]] адзначае, што палітычная камісія, якая праводзіла рэформу, узяла з [[Акадэмічны праект рэформы беларускага правапісу 1933 году|акадэмічнага праекту рэформы беларускага правапісу 1933 году]], які папярэднічаў ёй, усе пункты, што прадугледжвалі менавіта збліжэньне з расейскай мовай, а астатнія альбо кардынальна перапрацавала ў бок набліжэньня да нормаў расейскай мовы, альбо ўвогуле не ўзяла да разгляду<ref name="Sauka-2-18-19"/>. Кандыдат філялягічных навук [[Ігар Клімаў]] піша: {{Цытата|Бальшавіцкая дзяржава, якая ўпершыню ў гісторыі ажыцьцяўляла экспэрымэнт па стварэньні новага грамадзтва і новага чалавека, разглядала і мову як аб’ект адмысловых маніпуляцыяў, накіраваных на дасягненьне пэўных, зусім не лінгвістычных мэтаў. Важным кірункам такіх маніпуляцыяў з 1930 году было замацаваньне расейскага ўплыву ў нормах літаратурных моваў іншых народаў [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]]. Гэта падвышала культурную гамагеннасьць сярод народаў савецкай імпэрыі, прыглушала іх памкненьні да сэпаратызму, спрыяла іх культурнай і моўнай асыміляцыі. Ахвярай такой палітыкі з 1930-х гадоў зрабілася і беларуская мова. Яе далейшае разьвіцьцё адбывалася не ў выніку ўнутранай неабходнасьці ці рэальнага ўжытку, а прадвызначалася палітычнай [[каньюнктура]]й савецкай дзяржавы<ref name="klimaw-2004"/>.}} === Парэформавая савецкая кадыфікацыя === Апошні пункт (№ 27) Пастановы Саўнаркаму «Аб зьменах і спрашчэньні беларускага правапісу» (1933 год) вызначыў працяг мэтанакіраванай працы з [[Русіфікацыя Беларусі|русіфікацыі]] беларускай мовы: {{Цытата|Даручыць Народнаму Камісарыяту Асьветы і Прэзыдыуму Беларускай Акадэміі Навук арганізаваць сыстэматычную навуковую працу па далейшым разьвіцьці і ўпарадкаваньні беларускага правапісу, усяе граматыкі і тэрміналёгіі, а таксама арганізаваць новае выданьне беларуска-рускіх слоўнікаў, вытраўляючы з беларускай мовы ўсялякія буржуазна-нацыяналістычныя плыні і скажэньні.|[http://pravapis.info/Change1933doc.html Пастанова Савету Народных Камісараў БССР «Аб зьменах і спрашчэньні беларускага правапісу»], г. Менск, 26 жніўня 1933 г.}} Увогуле, рукапісы раней падрыхтаваных акадэмічных слоўнікаў савецкія ўлады загадалі зьнішчыць, сярод іх — шматтомны «Слоўнік жывой беларускай мовы», двухтомныя расейска-беларускі і беларуска-расейскі слоўнікі, польска-беларускі і беларуска-польскі, эспэранцка-беларускі і беларуска-эспэранцкі, латыска-беларускі, гістарычны і артаграфічны<ref name="Vojnic-1993">Войніч Я. Як бальшавікі рэфармавалі беларускую мову? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 67—68.</ref>. Тым часам укладзеныя наркамаўкай слоўнікі істотна перайначыла русіфікацыя. Партыйныя загады патрабавалі ўкладаць іх паводле «пралетарска-інтэрнацыянальнага» прынцыпу, прытым спрадвечная і самабытная беларуская лексыка абвяшчалася «нацдэмаўскай» і «кулацкай». Найбольш яскравай праявай такой моўнай палітыкі стаўся «[[Руска-беларускі слоўнік Александровіча|Руска-беларускі слоўнік]]» пад рэдакцыяй [[Андрэй Александровіч|Александровіча]]{{Заўвага|Беларускі паэт [[Уладзімер Хадыка]] на допыце ў [[Турма НКВД (Менск)|турме НКВД]] 30 сьнежня 1936 году сьцьвярджаў што «поручение А. Александровичу редактировать новый белорусский словарь является страшнейшей ошибкой»<ref name=mar1>{{артыкул|аўтар=Маракоў Л.|загаловак=Уладзімір Хадыка. Штрыхі да партрэта пісьменніка|арыгінал=|спасылка=|аўтар выданьня=|выданьне=Роднае слова|тып=|месца=Мн.|выдавецтва=|год=2002|выпуск=|том=|нумар=10|старонкі=102—107|isbn=}}</ref>}} (1937 год), у якім на карысьць наяўных у расейскай мове адпаведнікаў быў адкінуты вялікі пласт беларускай лексыкі (напрыклад, калі дарэформавы «Расейска-беларускі слоўнік» [[Сьцяпан Некрашэвіч|Сьцяпана Некрашэвіча]] і [[Мікола Байкоў|Міколы Байкова]] для перакладу расейскага слова «государство» прапаноўваў сынонімы «дзяржава», «гаспадарства», «панства», то парэформавы слоўнік Александровіча — толькі «дзяржава», тым жа словам перакладалася і расейскае «держава», эквівалентам расейскага «город» у першым слоўніку былі «места», «горад», а ў другім — толькі «горад»)<ref name="Шыманскі">Шыманскі Д. «Хто знішчыў беларускую мову?» // Дзедзіч. № 5 (24), лістапад, 2003 г.</ref>. У гэтым жа слоўніку ёсьць такія неўласьцівыя для беларускай мовы дзеепрыметнікавыя формы, як «забыўчывы», «неўстрашымы», «брадзячы». На загад бальшавікоў таксама русіфікавалі расейска-беларускі слоўнік 1953 году. Да беларускіх словаў дапісвалі расейскія сынонімы, часта ставячы іх на першае месца<ref>{{Літаратура/Беларуская эміграцыя — абаронца роднае мовы|к}} С. 176.</ref>: рас. ''батрак'' — бел. ''батрак'', ''парабак''; ''большак'' — ''гасцінец'', ''бальшак''; ''поезд'' — ''поезд'', ''цягнік''; ''минута'' — ''мінута'', ''хвіліна''. Яшчэ далей пайшоў слоўнік 1982 году, які рэкамэндаваў ужываць поруч з словамі «вавёрка», «бусак» таксама «белка», «багор» і г. д.<ref name="Vojnic-1993"/> У 1939 годзе бальшавікі падрыхтавалі чарговую рэформу з напісаньнямі кшталту «весна», «братскі», «бібліатека». Яшчэ ў адным праекце (1951 год) прапаноўвалася пісаць «снегі», «цеатр», «басціон»<ref name="Vojnic-1993"/>. Толькі відавочная абсурднасьць гэтых прапановаў, а таксама пэўныя вонкавыя чыньнікі ([[Другая Сусьветная вайна]], сьмерць [[Ёсіф Сталін|Сталіна]]) уратавалі беларускую мову ад іх прыняцьця. Па разьвянчаньні культу асобы Сталіна ў 1957 годзе ў афіцыйны правапіс увялі зьмены (рэдакцыя 1957—1959 гадоў), якія ў пэўнай ступені ішлі насуперак русіфікацыйнаму вэктару. Разам з тым, калі ў канцы 1950-х гадоў з [[Масква|Масквы]] прыйшоў новы загад правесьці русіфікацыю граматыкі беларускае мовы, то гэта ажыцьцявілі ў двухтомнай акадэмічнай «Граматыцы», выдадзенай у 1962 годзе<ref name="Vojnic-1993"/>. Па [[Дэклярацыя аб дзяржаўным сувэрэнітэце Беларусі|аднаўленьні незалежнасьці Беларусі]] значная колькасьць расейскіх моўных элемэнтаў ў афіцыйным наркамаўскім стандарце паслужыла для [[шавінізм|шавіністаў]] падставаю зьневажаць беларускую мову, называць яе «испорченным русским языком», «грубым диалектом русского языка», заяўляць пра яе неразьвітасьць<ref name="Vojnic-1993"/>. === Правілы беларускай артаграфіі і пунктуацыі 2008 году === {{Асноўны артыкул|Правілы беларускай артаграфіі і пунктуацыі (2008)}} Разьвязаньне правапіснага пытаньня ў Беларусі ўзяла за мэту Камісія па ўдасканаленьні правапісу (старшыня [[Генадзь Цыхун]]) [[Таварыства беларускай мовы]], у якую сярод іншых увайшлі [[Вінцук Вячорка]] і [[Зьміцер Санько]]. Камісія актыўна працавала ў 1991—1992 гадох, а ў 1993 годзе апублікавала свае прапановы. Сьведчаньнем афіцыйнага прызнаньня неабходнасьці ўдакладненьняў у правапісе стала ўнясеньне адпаведнага пункту ў «Дзяржаўную праграму развіцця беларускай мовы і іншых нацыянальных моў у Беларускай ССР» і наступныя лягічныя крокі: правядзеньне ў Акадэміі навук 19—20 лістапада 1992 году Рэспубліканскай навуковай канфэрэнцыі «Праблемы беларускага правапісу», прыняцьцё ў 1993 годзе Саветам Міністраў пастановы № 556 «Аб удакладненні правапісу беларускай літаратурнай мовы» і, дзеля рэалізацыі пастановы, стварэньне Дзяржаўнае камісіі па ўдакладненьні правапісу (старшыня [[Ніл Гілевіч]]), у якую ўвайшлі пераважна прадстаўнікі афіцыйных структураў. Камісія вынесла на грамадзкае абмеркаваньне шэраг прапановаў, але кардынальная трансфармацыя агульнае сытуацыі ў краіне (сярод іншага — вяртаньне ўладаў да [[Русіфікацыя Беларусі|палітыкі русіфікацыі]]) зрабіла далейшую дзейнасьць камісіі немэтазгоднаю, таму яна спыніла сваё існаваньне праз год па стварэньні, даручыўшы Акадэміі навук і [[Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь|Міністэрству адукацыі]] «да канца 1995 года падрыхтаваць да выдання новую рэдакцыю „Правілаў беларускай арфаграфіі і пунктуацыі“ (з дадаткам правілаў беларускай артаэпіі)». У выніковых рэкамэндацыях, апублікаваных 13 верасьня 1994 году, адзначалася, што хоць вяртаньне пэўных дарэформавых нормаў і магло б быць пажаданым, але час для такіх зьменаў пакуль неадпаведны<ref>{{Кніга|загаловак =Сучасная беларуская мова: вучэб. дапам|месца ={{Менск (Мн.)}}|выдавецтва =Выш.школа|год =2006|старонкі =100, 101}}</ref>. З другой паловы 1990-х гадоў група навукоўцаў [[Інстытут мовазнаўства|Інстытуту мовазнаўства]] [[НАН Беларусі]] і выкладнікаў шэрагу менскіх унівэрсытэтаў на чале з акадэмікам [[Аляксандар Падлужны|Аляксандрам Падлужным]] (які ў 1998 годзе ў адной з сваіх публікацыяў<ref>[[Аляксандар Падлужны|Падлужны А.]] Праблемы варыянтнасці беларускай літаратурнай мовы // Беларуская мова ў другой палове ХХ стагоддзя. — {{Менск (Мн.)}}, 1998. С. 31.</ref> заклікаў [[рэжым Лукашэнкі]] да рэпрэсіяў у дачыненьні да карыстальнікаў клясычнага правапісу<ref>Bazhutkina A. Belarussische Standardsprache(n) im Diskurs. Dissertation. — LMU München, 2020. S. 100.</ref>) падрыхтавала тры варыянты праекту зьменаў у правапісе, у якіх прапаноўвалася вярнуць ў афіцыйны беларускі правапіс некаторыя нормы клясычнага. Невялікая частка гэтых прапановаў трапіла ў распрацаваны ў 2006 годзе міністэрскі праект новых правілаў беларускай мовы<ref>{{артыкул|аўтар=[[Зьміцер Саўка|Саўка З.]]|загаловак=Правілы левапісу|спасылка=https://files.knihi.com/Knihi/Sauka/Pravapisy/2008/Zmicier_Sauka.Pravily_levapisu.pdf|выданьне=[[ARCHE Пачатак]]|выдавецтва=|год=2007|нумар=1—2 (53)}}</ref> (што можна разглядаць як працяг павольнай эвалюцыі афіцыйнага правапісу ў бок клясычнага, якая адзначаецца з 1957 году<ref name="pravapis"/>), зацьверджаны ўпершыню ў сусьветнай гісторыі [[мовазнаўства]] ў форме закону «Аб Правілах беларускай арфаграфіі і пунктуацыі» [[Палата прадстаўнікоў Нацыянальнага сходу Беларусі|Палатай прадстаўнікоў Нацыянальнага сходу]] і асабіста [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандрам Лукашэнкам]]<ref>{{Літаратура/Мазаічная артаграфія|4к}} С. 135.</ref>. У кастрычніку 2007 году, напярэдадні прыняцьця закону «Аб правілах беларускай артаграфіі і пунктуацыі» міністар адукацыі рэжыму Лукашэнкі [[Аляксандар Радзькоў]] заявіў, што мэта дакумэнту — забарона «''супрацьзаконнага ўжываньня ў пэрыёдыцы''» [[Беларускі клясычны правапіс|клясычнага правапісу]]<ref>[http://www2.polskieradio.pl/eo/dokument.aspx?iid=85636 Кары за «няправільны» правапіс вызначыць Савет міністраў], [[Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё]], 25 чэрвеня 2008 г.</ref>. Тым часам выдадзены Інстытутам мовазнаўства ў 2009 годзе новы артаграфічны слоўнік адзначыўся шматлікімі супярэчнасьцямі зь зьместам афіцыйна прынятых у 2008 годзе правілаў беларускай артаграфіі<ref>{{Літаратура/Мазаічная артаграфія|4к}} С. 139.</ref>. == Ацэнкі == У 2007 годзе [[Сяргей Дубавец]] на старонках [[Наша Ніва|Нашай Нівы]] адзначыў, што канфлікт двух правапісаў — афіцыйнага (наркамаўкі) і [[Беларускі клясычны правапіс|клясычнага (тарашкевіцы)]] — на яго думку, акрэсьліўся галоўным парадкам як маральна-этычны (у 2005 годзе [[Сяргей Запрудзкі]] заявіў, што лічыць правапіс справай грамадзкай згоды, а не навуковай дыскусіі<ref>Запрудскі С. Мова ўтвараецца ўжываннем // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 15, 2015. С. 221—229.</ref>). Гэты канфлікт выявіўся ў фактычным прызнаньні або непрызнаньні права ўладаў [[СССР]] — ініцыятараў і праваднікоў [[Русіфікацыя Беларусі|палітыкі гвалтоўнай русіфікацыі Беларусі]] — зьмяняць беларускую мову паводле сваіх густаў і мэтаў. Сяргей Дубавец таксама выказаў меркаваньне, што прыняты ў 2008 годзе [[Рэжым Лукашэнкі|рэжымам Лукашэнкі]] [[Правілы беларускай артаграфіі і пунктуацыі (2008)|правапіс беларускай мовы]] ня мае таго адмоўнага напаўненьня, якое мела [[Рэформа беларускага правапісу 1933 году|рэформа 1933 году]]. Сваю думку ён паспрабаваў падмацаваць сьцьверджаньнем (вынесеным у назоў артыкула ў выглядзе параўненьня з сытуацыяй вакол грамадзянаў [[Трэці Райх|Нацысцкай Нямеччыны]] і іх дзяцей), што рэжым Лукашэнкі як нашчадак не нясе адказнасьці за сваіх гістарычных папярэднікаў — [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|савецкія злачынствы ў Беларусі]]. З гэтай прычыны Дубавец выступіў за адыход ад прынцыпаў прыхільнасьці клясычнаму правапісу на карысьць супрацы з рэжымам у мовазнаўчых пытаньняў (выказвалася прапанова ў тым ліку «''адчуць сябе часткай''» [[Аўтарытарызм|аўтарытарнай]] Беларусі), што на яго думку, дыктуецца патрэбамі выжываньня беларускай мовы<ref name="Dubaviec-2007"/>. Адной з рэакцыяў на заяву Дубаўца (і далейшы пераход «Нашай Нівы» на афіцыйны правапіс) стала ацэнка гэтага кроку як памылкі і здрады маральным прынцыпам<ref>Bazhutkina A. Belarussische Standardsprache(n) im Diskurs. Dissertation. — LMU München, 2020. S. 169—171, 189.</ref>. Тым часам па непрацяглым і даволі супярэчлівым пэрыядзе, які часам называюць «мяккай [[беларусізацыя]]й», у час здушэньньня [[Пратэсты ў Беларусі (2020)|масавых пратэстаў]] супраць фальсыфікацыі [[Прэзыдэнцкія выбары ў Беларусі 2020 году|прэзыдэнцкіх выбараў 2020 году]] рэжым Лукашэнкі выявіўся [[Сьпіс загінулых падчас акцыяў пратэсту ў Беларусі (2020)|забойствамі]] і масавымі катаваньнямі беларусаў, цынічнай зьнявагай беларускіх [[Нацыянальная сымболіка|нацыянальных сымбаляў]], маштабнымі рэпрэсіямі ў дачыненьні да прыхільнікаў беларускай мовы, гісторыі і культуры — пры фінансавай, вайсковай і інфармацыйнай падтрымцы ўладаў [[Расея|Расеі]]. У сьнежні 2008 годзе [[Зянон Пазьняк]] азначыў мадыфікаваную рэжымам Лукашэнкі наркамаўку як «рэжымны правапіс», а таксама раскрытыкаваў пераход на яго Нашай Нівы. Падобныя дзеяньні ён ахарактарызаваў як яскравую праяву [[канфармізм]]у — «''халуйства''», «''поўзаньня перад Масквой''»<ref>[http://www.bielarus.net/archives/2008/12/16/1552 Зянон Пазьняк: патрэбны новы народны рух], Выступ на сьнежаньскім Сойме Кансэрватыўна-Хрысьціянскай Партыі — БНФ і Беларускага Народнага Фронту «Адраджэньне», 14 сьнежня 2008 г.</ref>. Па [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскім уварваньні ва Ўкраіну]] 2 красавіка 2022 году Сяргей Дубавец фактычна вызнаў уласную памылку: «''…гэта спаўзаньне з носа ружовых акуляраў ва ўсіх, хто здольны мысьліць самастойна і крытычна. Хто яшчэ ўчора мог дапусьціць сваё зрастаньне з [[Расейская акупацыя Беларусі|акупацыяй]] і падманваўся магчымасьцю мяняць яе ў лепшы бок. Цяпер раптам стала відавочна, што гэта немагчыма. Наадварот, гэта слабіна, якая дазваляе акупацыі прасоўвацца ўсё глыбей у тваю краіну''»<ref>[[Сяргей Дубавец]], [https://www.svaboda.org/a/31781579.html Жыцьцё ў зрушаным часе. Чаму важна прызнаць «беларускія ўлады» расейскімі акупацыйнымі], [[Радыё Свабода]], 2 красавіка 2022 г.</ref>. А 21 красавіка ён азначыў пераход пэўных беларускіх мас-мэдыя ў другой палове 2000-х гадоў на наркамаўку як вымушаную здраду і спробу прыстасавацца да рэжыму Лукашэнкі, што ва ўмовах расейскага тэрору і адкрытай акупацыі Беларусі ў 2020—2022 гадох цалкам страціла ўсякае абгрунтаваньне, лёгіку і пэрспэктыву, тым часам сама наркамаўка «''засталася мёртванароджаным прадуктам на ўзбочыне гісторыі, які выканаў сваю русіфікатарскую функцыю''»<ref name="Dubaviec-21-04-2022">[[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]] [https://www.svaboda.org/a/31814026.html «Застаюся камуністам»… Чаму незалежныя СМІ захоўваюць вернасьць «наркамаўцы»], [[Радыё Свабода]], 21 красавіка 2022 г.</ref>. Таксама Сяргей Дубавец падкрэсьлівае, што ранейшы аргумэнт пра «школьны» правапіс не працуе, бо школа ўшчэнт русіфікаваная, а выкладаньне там беларушчыны ў большасьці выпадкаў прыводзіць да яе зьнялюбленьня. Ён параўноўвае прыхільнасьць да наркамаўкі пэўных сьвядомых беларусаў з тым, як бы па [[Распад СССР|распадзе СССР]] хтосьці зь іх дэманстратыўна працягваў падтрымліваць [[Камуністычная партыя Савецкага Саюзу|камуністычную партыю]], у якую раней уступіў дзеля нармальнай кар’еры, то бок «''застаўся… верным сваёй колішняй вымушанай здрадзе, зь якой зросься ў адно цэлае''»<ref name="Dubaviec-21-04-2022"/>. == Адрозьненьні ад клясычнай моўнай нормы == === [[Фанэтыка]] і [[правапіс]] === {| class="wikitable" cellspacing="1" cellpadding="3" style="width: 720px; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor=#D0E1E0 align="center" | style="width: 360px" | '''Клясычная''' || style="width: 360px" | '''Афіцыйная''' |-style="background:#E4E4E4;" align="center" | colspan="2" | '''[[Беларускі альфабэт|Альфабэт]]''' |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | valign="top" style="padding-right: 10px;" | [[Кірыліца|Кірылічны]] ў варыянце 1918 году, нармалізацыя клясычнага правапісу 2005 году зьмяшчае факультатыўную літару [[ґ]], якая абазначае выбухны гук [г]. Таксама выкарыстоўваецца [[лацінка]] ў варыянце 1918 году (з улікам мадыфікацыі 1926 году). {{Нататка|[[Файл:Symbol support vote.svg|15пкс]] літара ґ упершыню фіксуецца ў [[Перасопніцкае Эвангельле|Перасопніцкім эвангельлі]], створаным на [[Валынь|Валыні]] ў сярэдзіне XVI ст., а ўжо ў XVII ст. яна масава ўжывалася ў беларускіх рукапісах і друках (раней, яшчэ ў XIV ст. звонкі выбухны [г] у [[Старабеларуская мова|старабеларускай мове]] меў асобнае пазначэньне на пісьме — дзьвюма літарамі к і г). У кірылічнай вэрсіі «Беларускай граматыкі для школ» (1918 год) Браніслава Тарашкевіча лацінскай літары g адпавядала г'. Літару ґ папулярызаваў [[Ян Станкевіч]], яе ўжывалі некаторыя выданьні, найперш віленскія. Урэшце, ґ як літара беларускага альфабэту падаецца ў ангельскамоўным падручніку «Беларуская мова» ([[Таронта]], 1974 год) [[Валянтына Пашкевіч|Валянтыны Пашкевіч]] — адзіным сыстэматычным і найбольш поўным курсе беларускай мовы за межамі Беларусі<ref>[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] [https://www.svaboda.org/a/litara-g-pa-bielarusku-mova/26523275.html Часам трэба крычаць ґвалтам], [[Радыё Свабода]], 10 жніўня 2014 г.</ref>.}} | valign="top" | Кірылічны ў варыянце 1918 году. Таксама дзеля [[Трансьлітарацыя|трансьлітарацыі]] геаграфічных назваў Беларусі літарамі лацінскага альфабэту існуе [[Інструкцыя па трансьлітарацыі|асобная інструкцыя]], першы варыянт якой афіцыйна зацьвердзілі ў 2000 годзе. {{Нататка|[[Файл:Symbol oppose vote.svg|15пкс]] хоць на пэўным этапе (2003 год) афіцыйная інструкцыя па трансьлітарацыі цалкам супадала з [[Лацінка|клясычнай нацыянальнай лацінкай]], аднак пазьней у яе патаемна ўнесьлі зьмены — без тлумачэньняў прычынаў зьмянілі перадачу мяккага ''l''<ref name="Viacorka-2020">[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] [https://www.svaboda.org/a/slucak-ci-slutsk/30640129.html SŁUCAK. Ці Slutsk? Беларуская лацінка, трансьліт і рэпутацыя слаўнага гораду], [[Радыё Свабода]], 28 траўня 2020 г.</ref>. Увогуле жа, паводле сусьветнай практыкі, пры наяўнасьці ў пэўнай мове традыцыйнага лацінскага альфабэту ўсе ўласныя назвы (ня толькі геаграфічныя), якія належаць гэтай мове, мусяць нязьменна перадавацца ў лацінапісьмовай прасторы іншых моваў. Асобныя сыстэмы трасьлітарацыі ствараюцца толькі для тых моваў, якія гістарычна ня маюць лацінскага альфабэту<ref>[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] [https://www.svaboda.org/a/bielaruskaja-lacinka/28819537.html І кірыліца, і лацінка нам не чужыя], [[Радыё Свабода]], 27 кастрычніка 2017 г.</ref>.}} |-style="background:#E4E4E4;" align="center" | colspan="2" | '''Пазначэньне асыміляцыйнай мяккасьці [[зычныя|зычных]]''' |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | valign="top" style="padding-right: 10px;" | Вызначаецца з дапамогай мяккага знака.<br />''Напрыклад: сьнег, зьява, дзьве'' {{Нататка|[[Файл:Symbol support vote.svg|15пкс]] фіксуецца ў [[старабеларуская мова|старабеларускай мове]] з XVI ст., сярод іншага ў перакладзе [[Эвангельле|Эвангельля]] з [[Царкоўнаславянская мова|царкоўнаславянскае мовы]] на беларускую, зробленым асьветнікам [[Васіль Цяпінскі|Васілём Цяпінскім]] каля 1580 году<ref name="Viacorka-04.2015"/><ref>Жураўскі А. Гісторыя беларускай літаратурнай мовы. Т. І. — {{Менск (Мн.)}}, 1967. С. 204.</ref>}} | valign="top" | Артаэпічная норма, дадаткова не вызначаецца.<br />''Напрыклад: снег, з’ява, дзве'' {{Нататка|[[Файл:Symbol oppose vote.svg|15пкс]] ужо ў 1960-я гады адзначалася, што спадзяваньні на асыміляцыйнае зьмякчэньне не апраўдаліся і адбылася зьмена беларускага вымаўленьня (найперш у вучнёўскай моладзі Беларусі) пад уплывам новага напісаньня<ref>{{Літаратура/Беларуская эміграцыя — абаронца роднае мовы|к}} С. 23—24.</ref>. У 1983 годзе [[Інстытут мовазнаўства]] фактычна пацьвердзіў гэтыя тэндэнцыі ў выданьні «Фанэтыка слова ў беларускай мове», дзе праводзіўся аналіз вымаўленьня носьбітаў беларускай літаратурнай мовы — пісьменьнікаў, фальклярыстаў, дыктараў радыё<ref name="Viacorka-04.2015">[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] [https://www.svaboda.org/a/viacorka-miakki-znak/26972870.html За што рэпрэсавалі мяккі знак, або Ці фашыст Васіль Цяпінскі?], [[Радыё Свабода]], 22 красавіка 2015 г.</ref>.}} {{Нататка|[[Файл:Symbol oppose vote.svg|15пкс]] напісаньне прыставак праз апостраф (з’езд) зьявілася ў афіцыйным правапісе на ўзор адпаведнага расейскага напісаньня (с’езд), якое выкарыстоўвалася ў савецкім правапісе [[Расейская мова|расейскай мовы]] з 1918 да канца 1930-х гадоў<ref>{{Літаратура/Мазаічная артаграфія|2к}} С. 19.</ref>}} |-style="background:#E4E4E4;" align="center" | colspan="2" | '''Правапісны фанэтычны прынцып''' |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | valign="top" style="padding-right: 10px;" | Пашыраны, у тым ліку на зычныя і на сутыку марфэмаў.<br />''Напрыклад: стагодзьдзе, ня толькі, тэатар'' || valign="top" | У асноўным абмяжоўваецца ненаціскнымі галоснымі.<br />''Напрыклад: стагоддзе, не толькі, тэатр'' |-style="background:#E4E4E4;" align="center" | colspan="2" | '''Трансьлітарацыя пазычаных словаў''' |-style="background:#EEEEEE;" align="center" | colspan="2" | ''Склады [ла], [ло], [лу]'' |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | valign="top" style="padding-right: 10px;" | Трансьлітаруюцца зь мяккім [л'] у словах заходнеэўрапейскага паходжаньня, апроч большасьці англіцызмаў. Зь цьвёрдым [л] у большасьці англіцызмаў. У запазычаньнях зь іншых моваў трансьлітаруецца ў залежнасьці ад цьвёрдасьці або мяккасьці гука ў выточнай мове-крыніцы.<br />''Напрыклад: плян, лёгіка, Плятон, клон'' {{Нататка|[[Файл:Symbol support vote.svg|15пкс]] фанэтычная традыцыя асяродзьдзя, якая склалася вакол газэты «[[Наша Ніва]]»<ref>Гапоненка І. Лексічныя запазычанні ў беларускай мове пачатку XX ст. і асаблівасці іх фармальнай адаптацыі // Беларуская лінгвістыка. Вып. 49 / НАН Беларусі. Ін-т мовазнаўства імя Якуба Коласа; Рэдкал.: І. Падлужны (адк. рэд.) і інш. — {{Менск (Мн.)}}: Беларуская навука, 2000. — 95 с. {{ISBN|985-08-0311-8}}.</ref>.}} {{Нататка|[[Файл:Symbol support vote.svg|15пкс]] аўтары абодвух акадэмічных праектаў 1930 і 1933 гадоў прапаноўвалі захаваць гэтую норму<ref name="Sauka-1-prajekty">{{Літаратура/Мазаічная артаграфія|1 к}} С. 16—17, 21—22.</ref>}} {{Нататка|[[Файл:Symbol support vote.svg|15пкс]] мяккая перадача сярэднеэўрапейскага [л] фіксуецца ў формах [[старабеларуская мова|старабеларускай мовы]] XVII—XVIII стагодзьдзяў (''люнатык'', ''лабиринт [л'а]'', ''капаланъ [л'а]'', ''каппеллѧ [л'а]''), а таксама ў беларускіх формах XIX стагодзьдзя (''ляўр(ы)'', ''кляс(а)'')<ref name="bulyka" /><ref name="pravapis"/>. Мяккая перадача арабскага [л] фіксуецца ў старабеларускай мове XVII стагодзьдзя (''корабеля'' < горад Kerbela)<ref name="bulyka" /><ref name="pravapis"/>.}} {{Нататка|[[Файл:Symbol neutral vote.svg|15пкс]] паводле меркаваньня А. Пацехінай, цяпер складана з упэўненасьцю сьцьвярджаць, ці было такое вымаўленьне пашыраным альбо мела «''характар своеасаблівага інтэлігенцкага арго''»<ref>Кіклевіч А., Пацехіна А. [http://mowaznaustwa.ru/2009/02/21/a-kiklevich-a-pacexina-belaruskaya-litaraturnaya-norma-dynamik-i-inavayi-pa-materyyalax-suchasnaga-belaruskaga-druku/ Беларуская літаратурная норма: дынаміка і інавацыі (па матэрыялах сучаснага беларускага друку)] // Slavia Orientalis. XLIX, Nr 1. S. 93—105.</ref>.}} | valign="top" | Трансьлітаруюцца ў асноўным цьвёрдым [л].<br />''Напрыклад: план, логіка, Платон, клон'' {{Нататка|[[Файл:Symbol oppose vote.svg|15пкс]] супрацоўнікі [[Інстытут мовазнаўства|Інстытуту мовазнаўства]] [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|Акадэміі навук Беларусі]] ў 1933 годзе азначалі гэта як уласьцівасьць расейскага вымаўленьня<ref name="proekt">[http://andrejczyk.blogspot.com/2006/03/1933.html Прадмова да акадэмічнага праекту рэформы беларускага правапісу 1933 году]</ref>.}} {{Нататка|[[Файл:Symbol oppose vote.svg|15пкс]] [[Вінцук Вячорка]] паказвае на парушэньне еднасьці беларускай мовы празь бессыстэмнасьць і непасьлядоўнасьць, што стала вынікам мэханічнага пераносу расейскай моўнай практыкі: хлёрка, але «хлор»; пляц, але «плацдарм»; шлягер, але «шлагбаўм»; лямпа, але «лампада» і іншае. Тым часам у [[Лацінка|беларускай лацінцы]] чужаземныя словы з [л'] пішуцца пазнавальна: plan, dyplom. Зьмена характару мяккага [л'] на цьвёрды [л] у пазычаньнях парушае ўзаемную канвэртацыю двух альфабэтаў<ref name="Viacorka-2019">[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] [https://www.svaboda.org/a/plan-i-lozung-l/29743915.html Чаму Тарашкевіч пісаў «пляны» і «лёзунгі»? Пра важную рысу клясычнага правапісу], [[Радыё Свабода]], 31 студзеня 2019 г.</ref>.}} |-style="background:#EEEEEE;" align="center" | colspan="2" | ''Зубныя зычныя [д], [т], [з], [с] перад пярэднімі галоснымі [е], [і]'' |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | valign="top" style="padding-right: 10px;" | У асноўным, захоўваецца цьвёрдасьць [д], [т]. Гукі [з], [с] застаюцца цьвёрдымі, калі знаходзяцца ў пачатку, а часам і ў сярэдзіне слова; у астатніх выпадках [з], [с] перадаюцца пераважна мякка.<br />''Напрыклад: дыван, тыгр, сыгнал, фізыка, казіно, апэльсін'' {{Нататка|[[Файл:Symbol support vote.svg|15пкс]] аўтары абодвух акадэмічных праектаў 1930 і 1933 гадоў прапаноўвалі захаваць гэтую норму<ref name="Sauka-1-prajekty"/>.}} {{Нататка|[[Файл:Symbol support vote.svg|15пкс]] захаваньне цьвёрдасьці зычных перад [е] фіксуецца ў [[старабеларуская мова|старабеларускай мове]] XVI—XVII стагодзьдзяў (''сэнат'', ''сындикъ'', ''сындыкъ'', ''сынодъ'', ''визытовати'', ''дыспозыцы(я)''), а таксама ў беларускіх формах словаў у XIX стагодзьдзі (''сэнат'', ''сындыкат(ъ)'', ''сынод'', ''дыспазыцы(я)'')<ref name="bulyka">Булыка А. М. Даўнія запазычанні беларускай мовы. — {{Менск (Мн.)}}, 1972; Булыка А. М. Лексічныя запазычанні ў беларускай мове XVI—XVIII стст. — {{Менск (Мн.)}}, 1980.</ref><ref name="pravapis"/>.}} | valign="top" | У асноўным, захоўваецца цьвёрдасьць [д], [т], а [з], [с] вымаўляецца мякка.<br />''Напрыклад: дыван, тыгр, сігнал, фізіка, казіно, апельсін'' {{Нататка|[[Файл:Symbol oppose vote.svg|15пкс]] як і ў выпадку [л']/[л], з прычыны мэханічнага пераносу расейскага вымаўленьня адзначаецца бессыстэмнасьць і непасьлядоўнасьць з [з]/[з'] і [с]/[с'] у запазычаных словах: экзэмпляр і экзэма, але «экзекуцыя»; сэптыма, але «секста»; сэнс, але «сенсуалізм» і «сенсацыя»; сэпсіс, але «антысептык» і іншае<ref name="Viacorka-2015">[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] [https://www.svaboda.org/a/27077751.html «Мне чарку акавіты!», або Чаму Скарына ня меў моўнага бар’еру ў Эўропе], [[Радыё Свабода]], 17 чэрвеня 2015 г.</ref>.}} {{Нататка|[[Файл:Symbol oppose vote.svg|15пкс]] у 1957 годзе ў афіцыйную моўную норму ўвялі мяккае вымаўленьне [д], [т] перад суфіксамі ''-ін'', ''-ёр'', ''-ейскі'': каранцін, акцёр, іўдзейскі, якія ў беларускай мове вымаўляюцца толькі цьвёрда<ref>{{Літаратура/Беларуская эміграцыя — абаронца роднае мовы|к}} С. 170.</ref>}} |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | colspan="2" | {{Нататка|[[Файл:Symbol neutral vote.svg|15пкс]] наогул сама зьява ацьвярдзеньня [д] і [т] перад пярэднімі галоснымі ў словах іншамоўнага паходжаньня разглядаецца як вынік польскага ўплыву на беларускую пісьмовую мову, часам вельмі даўняга (XIV стагодзьдзе)<ref>Арашонкава Г., Булыка А., Люшцік У., Падлужны А. Мовазнаўчая праблематыка ў тэрміналогіі // Тэорыя і практыка беларускай тэрміналогіі / Навук. рэд. А. Падлужны. — {{Менск (Мн.)}}: Беларуская навука, 1999. С. 134—136.</ref>.}} |-style="background:#EEEEEE;" align="center" | colspan="2" | ''[б], [в], [м], [н], [п], [ф] перад пярэднімі галоснымі [е]'' |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | valign="top" style="padding-right: 10px;" | У асноўным цьвёрдыя варыянты.<br />''Напрыклад: абанэнт, унівэрсытэт, мэтрапалітэн, дэбэт'' {{Нататка|[[Файл:Symbol support vote.svg|15пкс]] аўтары абодвух акадэмічных праектаў 1930 і 1933 гадоў прапаноўвалі захаваць гэтую норму<ref name="Sauka-1-prajekty"/>.}} {{Нататка|[[Файл:Symbol support vote.svg|15пкс]] захаваньне цьвёрдасьці зычных перад [е] фіксуецца ў [[старабеларуская мова|старабеларускай мове]] XVI—XVII стагодзьдзяў (''фэстъ'', ''апэляцыя'', ''вэтоваті'', ''комэта'', ''пэрсуна'', ''Нэаполь''), а таксама ў беларускіх формах словаў у XIX стагодзьдзі (''маніфэст'', ''пэнсія'', ''камэдны'')<ref name="bulyka">Булыка А. М. Даўнія запазычанні беларускай мовы. — {{Менск (Мн.)}}, 1972; Булыка А. М. Лексічныя запазычанні ў беларускай мове XVI—XVIII стст. — {{Менск (Мн.)}}, 1980.</ref><ref name="Viacorka-2015"/>.}} | valign="top" | У асноўным мяккія варыянты.<br />''Напрыклад: абанент, універсітэт, метрапалітэн, дэбет'' {{Нататка|[[Файл:Symbol oppose vote.svg|15пкс]] супрацоўнікі Інстытуту мовазнаўства ў 1933 годзе азначалі гэта як уласьцівасьць расейскага вымаўленьня<ref name="proekt" />.}} {{Нататка|[[Файл:Symbol oppose vote.svg|15пкс]] [[Алесь Жлутка]] паказвае на існаваньне праблемы пры перадачы ўласных імёнаў, калі ўзьнікае разнабой праз ужываньне аканьня/яканьня: Вергілій і Вяргілій, Непт і Пелід, але Няптун і іншыя<ref name="Viacorka-2015"/>.}} |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | colspan="2" | {{Нататка|[[Файл:Symbol neutral vote.svg|15пкс]] хоць вядома, што ў асноўным у дыялектах у запазычаных словах цьвёрдыя зубныя перад пярэднімі галоснымі зьмякчаюцца, дастатковай колькасьці дыялекталягічных зьвестак пра вымаўленьне ў такіх палажэньнях [с], [з], [н] няма, што ўскладняе выпрацоўку нарматыўных правілаў, якія не супярэчаць моўнай сыстэме<ref>Арашонкава Г., Булыка А., Люшцік У., Падлужны А. Мовазнаўчая праблематыка ў тэрміналогіі // Тэорыя і практыка беларускай тэрміналогіі / Навук. рэд. А. Падлужны. — {{Менск (Мн.)}}: Беларуская навука, 1999. С. 137—139.</ref>.}} |-style="background:#EEEEEE;" align="center" | colspan="2" | ''Спалучэньні [j]/[й] з галоснымі'' |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | valign="top" style="padding-right: 10px;" | Пасьлядоўна перадаюцца з устаўным [j].<br />''Напрыклад: маёр, Нью-Ёрк, езуіт, маянэз, мая, трыё, радыюс, іён'' | valign="top" | У асноўным перадаюцца з устаўным [j], у той жа час існуе мноства абмежаваньняў.<br />''Напрыклад: маёр, Нью-Йорк, езуіт, маянэз, майя'' [[Правілы беларускай артаграфіі і пунктуацыі (2008)|Правілы беларускай артаграфіі і пунктуацыі]] 2008 году замацавалі больш пасьлядоўную перадачу ўстаўнога [j].<br />''Напрыклад: Нью-Ёрк, мая'', аднак ''трыа, радыус, іон'' {{Нататка|[[Файл:Symbol oppose vote.svg|15пкс]] абмежаваньні зьявіліся праз навязваньне канвэнцыяў расейскай мовы<ref name="klimaw-2004" />.}} |-style="background:#EEEEEE;" align="center" | colspan="2" | ''Трансьлітарацыя літараў β («бэта») і θ («фіта») у грэцызмах'' |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | valign="top" style="padding-right: 10px;" | Пасьлядоўна перадаюцца паводле лацінскай традыцыі, «бэта» як [б], «фіта» як [т].<br />''Напрыклад: абат, араб, сымбаль, Бізантыя; артаграфія, міт, матэматыка, рытм'' {{Нататка|[[Файл:Symbol support vote.svg|15пкс]] аўтары абодвух акадэмічных праектаў 1930 і 1933 гадоў прапаноўвалі захаваць гэтую норму<ref name="Sauka-1-prajekty"/>.}} {{Нататка|[[Файл:Symbol support vote.svg|15пкс]] перадача «бэты» як [б], а «фіты» як [т] фіксуецца ў [[старабеларуская мова|старабеларускай мове]] XV—XVII стагодзьдзяў (''дьѧбл-'', ''д'ѧбл-'', ''барбар(ъ)''; ''аритметыка'', ''ωртокграθеѧ''), а таксама ў беларускіх формах словаў у XIX стагодзьдзі (''дьябал(ъ)'', ''сымболь'')<ref name="bulyka" /><ref name="pravapis"/>.}} | valign="top" | Часткова паводле бізантыйскай традыцыі — «бэта» як [в], «фіта» як [ф] (г. зв. «[[Ёган Ройхлін|ройхлінаўскае]] чытаньне»), — часткова як у лацінскай традыцыі — «бэта» як [б], «фіта» як [т] (г. зв. «эразмаўскае чытаньне»).<br />''Напрыклад: абат, араб, сімвал, Візантыя; арфаграфія, міф, матэматыка, рытм'' |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | colspan="2" | {{Нататка|[[Файл:Symbol neutral vote.svg|15пкс]] з аднаго боку, гук [ф] у беларускай мове зьявіўся хоць і з запазычанымі словамі, але даўно, і ўжо мае значнае пашырэньне ў дыялектах; зь іншага боку, нельга ўпэўнена казаць пра тое або іншае вымаўленьне ў старажытных мёртвых мовах, а існасьць праблемы наогул крыецца не ў канкрэтным чытаньні, а ў выбары агульнай традыцыі пісьменства, якое на Беларусі складалася як пад уплывам бізантыйска-грэцкай (пашыранай ва ўсіх усходніх славянаў), так і лацінскай (праз пасярэдніцтва польскай мовы) моўных традыцыяў<ref>Арашонкава Г., Булыка А., Люшцік У., Падлужны А. Мовазнаўчая праблематыка ў тэрміналогіі // Тэорыя і практыка беларускай тэрміналогіі / Навук. рэд. А. Падлужны. — {{Менск (Мн.)}}: Беларуская навука, 1999. С. 132—134.</ref>.}} {{Нататка|[[Файл:Symbol neutral vote.svg|15пкс]] у выдавецкай дзейнасьці заснавальніка ўсходнеэўрапейскага першадрукарства [[Францішак Скарына|Францішка Скарыны]] «ройхлінаўскае чытаньне» і «эразмаўскае чытаньне» чаргуюцца<ref>{{Кніга|аўтар = [[Аркадзь Жураўскі|Жураўскі А.]]|частка = Графіка-арфаграфічныя асаблівасці тэкстаў «Бібліі» Ф. Скарыны|загаловак = Біблія. Факсімільнае ўзнаўленне Бібліі, выдадзенай Францыскам Скарынам у 1517-1519 гадах: у 3 тамах|месца = Мінск|выдавецтва = Беларуская Энцыклапедыя|год = 1990|том = |старонкі =15}}</ref> пры дамінаваньні «ройхлінаўскага». <br />Напрыклад: ''Ѳедосий, Ѳемианъ, МатѲеи, ЕсѲеръ, ІѲдиѲъ, РуѲь'' належыць чытаць з гукам [ф], але трапляюцца і напісаньні ''аритметика, темианъ, Їюдитъ'', якія належыць чытаць з гукам [т].}} |-style="background:#EEEEEE;" align="center" | colspan="2" | ''Трансьлітарацыя грэцкага спалучэньня ευ і лацінскага спалучэньня eu'' |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | valign="top" style="padding-right: 10px;" | Пасьлядоўна праз [эў]:<br />''Напрыклад: Эўрыпід, Эўропа, эўкарыёт, эўфанія, эўфарыя, ляўконія, леўкацыт'' | valign="top" | Часткова праз [эў], часткова праз [ей]:<br />''Напрыклад: Еўрыпід і Эўрыпід'', але толькі ''Еўропа; эўкарыёт, эўфанія'', але ''эйфарыя''; ''ляўконія'', але ''лейкацыт'' {{Нататка|[[Файл:Symbol oppose vote.svg|15пкс]] цалкам паўтарае практыку расейскай мовы<ref name="pravapis"/>.}} |} === [[Марфалёгія (мовазнаўства)|Марфалёгія]] === {| class="wikitable" cellspacing="1" cellpadding="3" style="width: 720px; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor=#D0E1E0 align="center" | style="width: 360px" | '''Клясычная''' || style="width: 360px" | '''Афіцыйная''' |-style="background:#E4E4E4;" align="center" | colspan="2" | '''Выкарыстаньне словаўтваральнага фарманта ''-ір-/-ыр-'' у дзеясловах з запазычанымі асновамі''' |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | valign="top" style="padding-right: 10px;" | Пераважная большасьць запазычаных дзеясловаў выкарыстоўваецца без фарманта ''-ір-/-ыр-'', нехарактэрнага для беларускай мовы і які выкарыстоўваецца ў першую чаргу ў тых выпадках, калі трэба пазьбегнуць [[аманімія|аманіміі]]<ref name="pravapis" />.<br /> ''Напрыклад: фармаваць, санкцыянаваць, замаскаваць; шпацыраваць'' (ад слова шпацыр), ''буксаваць — буксіраваць'' (ад буксір), ''камандаваць — выпраўляць'' або ''дэлегаваць'', ''сумаваць'' — ''падсумоўваць'' {{Нататка|[[Файл:Symbol support vote.svg|15пкс]] старажытныя агульнаславянская мадэль, пашыраная яшчэ ў старабеларускай мове ў тым ліку пры ўтварэньні дзеясловаў ад запазычаных словаў<ref name="Viacorka-09.2015"/>.}} | valign="top" | Захоўваецца ў запазычаных праз расейскую мову словах.<br /> ''Напрыклад: фарміраваць, санкцыяніраваць, замаскіраваць, буксіраваць, камандзіраваць, суміраваць'' {{Нататка|[[Файл:Symbol oppose vote.svg|15пкс]] [[старабеларуская мова]], мова беларускіх гаворак і беларускія слоўнікі 1920-х гадоў ня ведаюць дзеясловаў на ''-іраваць'', упершыню гэтая канструкцыя зьявіліся ў выдадзеным у 1937 годзе падкрэсьлена [[Русіфікацыя Беларусі|русіфікатарскім]] слоўніку [[Андрэй Александровіч|Александровіча]]<ref name="Viacorka-09.2015">[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] [https://www.svaboda.org/a/27231619.html Каго люстраваць, а каго і лягчаць], [[Радыё Свабода]], 8 верасьня 2015 г.</ref>.}} {{Нататка|[[Файл:Symbol oppose vote.svg|15пкс]] як адзначае [[Мікалай Сямёнавіч Васілеўскі|Мікалай Васілеўскі]], у беларускай літаратурнай мове няма ніводнага прыкладу, каб пры дапамозе ''-ірава-'' дзеяслоў утвараўся ад уласна беларускай асновы<ref name="Viacorka-09.2015"/>.}} |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | valign="top" style="padding-right: 10px;" | Пашырэньне безафікснай мадэлі ўтварэньня назоўнікаў.<br /> ''Напрыклад: выступленне → выступ, наступленне → наступ, спадзяванне → спадзеў'' | valign="top" | |-style="background:#E4E4E4;" align="center" | colspan="2" | '''Выкарыстаньне суфіксаў ''-нік/-шчык'' у прафэсійных назвах асобы''' |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | valign="top" | Пашырэньне суфіксу ''-нік'':<br /> ''Напрыклад: закупнік, перавозьнік'' {{Нататка|[[Файл:Symbol support vote.svg|15пкс]] яшчэ ў XIX ст. суфікс ''-нік'' (''-льнік'') бясспрэчна панаваў пры ўтварэньні прафэсійных назваў асобы<ref name="Krofta"/>.}} | valign="top" | Пашырэньне суфіксаў ''-чык/-шчык'':<br /> ''Напрыклад: закупшчык, перавозчык'' {{Нататка|[[Файл:Symbol oppose vote.svg|15пкс]] як адзначае [[Юры Пацюпа]], суфікс ''-шчык'' масава пашырыўся за савецкім часам і наблізіў беларускую мову да расейскай<ref name="Krofta">Крофта Г. Канкурэнцыя словаўтваральных сродкаў пры ўтварэнні агентываў і яе адлюстраванне на старонках беларускамоўнага інтэрнэту // MediaLex-2015. — {{Менск (Мінск)}}, 2015.</ref>.}} |-style="background:#E4E4E4;" align="center" | colspan="2" | '''Сыстэма словазьмяненьня''' |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | valign="top" | Флексіі ''-ах'', ''-ях'' назоўнікаў мужчынскага і ніякага роду меснага склону множнага ліку могуць зьмяняцца на ''-ох'', ''-ёх'', аднак, дапушчальныя абодва варыянты.<br /> ''Напрыклад: у лясах — у лясох, у палях — у палёх'' | valign="top" | Для назоўнікаў мужчынскага і ніякага роду меснага склону множнага ліку дапускаюцца толькі флексіі ''-ах'', ''-ях''.<br /> ''Напрыклад: у лясах, у палях'' {{Нататка|[[Файл:Symbol oppose vote.svg|15пкс]] паводле меркаваньня [[Станіслаў Язэпавіч Станкевіч|Станіслава Станкевіча]], флексіі ''-ах'', ''-ях'' як уласьцівыя расейскай мове штучна ўвялі ў 1933 годзе замест характэрных беларускай мове флексіяў ''-ох'', ''-ёх''<ref name="Stankievic">{{Літаратура/Русіфікацыя беларускай мовы ў БССР і супраціў русіфікацыйнаму працэсу (1994)|к}}</ref><ref name="Barsceuskaja-169"/>.}} |-style="background-color:#E4E4E4;" | valign="top" colspan="2" style="padding: 1px 0 1px 0;" | |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | valign="top" | У родным склоне множнага ліку назоўнікі 3 скланеньня звычайна маюць канчатак ''-яў''.<br /> ''Напрыклад: магчымасьцяў, цяжкасьцяў, сувязяў'' | valign="top" | У родным склоне множнага ліку назоўнікі 3 скланеньня звычайна маюць канчатак ''-ей''.<br /> ''Напрыклад: магчымасцей, цяжкасцей, сувязей'' Але назоўнікі з націскам на аснове могуць ужывацца і з канчаткам ''-яў'':<br /> ''Напрыклад: сенажацей і сенажацяў, скроней і скроняў''. {{Нататка|[[Файл:Symbol oppose vote.svg|15пкс]] паводле меркаваньня Станіслава Станкевіча, канчатак ''-ей'' — характэрная асаблівасьць расейскай мовы ў адрозьненьне ад уласьцівага беларускай мове канчатку ''-яў''<ref name="Stankievic"/><ref name="Barsceuskaja-169"/>.}} |-style="background-color:#E4E4E4;" | valign="top" colspan="2" style="padding: 1px 0 1px 0;" | |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | valign="top" | Абмежаванае выкарыстаньне флексіі ''-а'' роднага склону адзіночнага ліку 2-га скланеньня на карысьць ''-у''.<br /> ''Напрыклад: заводу, інстытуту, сацыялізму, абеду, Менску, Полацку'' {{Нататка|[[Файл:Symbol support vote.svg|15пкс]] шырокае ўжываньне канчатку ''-у'' сярод розных тыпаў назоўнікаў мужчынскага роду (рэчыўных, зборных, аддзеяслоўных, з часавым і прасторавым значэньнем, назваў арганізацыяў і установаў, геаграфічных назваў і інш.) фіксуецца ў беларускіх гаворках<ref name="Barsceuskaja-30"/>.}} | valign="top" | Пашыранае выкарыстаньне флексіі ''-а'' роднага склону адзіночнага ліку 2-га скланеньня (у назвах адушаўлёных назоўнікаў мужчынскага роду).<br /> ''Напрыклад: вожыка, вужа.'' Неадушаўлёныя назоўнікі ў залежнасьці ад значэньня маюць канчатак ''-а''(''-я'') ці ''-у''(''-ю''):<br /> ''Напрыклад: завода, інстытута, сацыялізму, абеду.'' Геаграфічныя і астранамічныя назвы ўжываюцца з канчаткам ''-а''(''-я''):<br /> ''Напрыклад: Мінска, Полацка''. {{Нататка|[[Файл:Symbol oppose vote.svg|15пкс]] як заўважае [[Павал Сьцяцко]], імкненьне расшчапіць словаформу на дзьве, надаўшы адной зь іх «канкрэтызаванае» адценьне і замацаваўшы за ёю канчатак ''-а'', разбурае моўную норму<ref name="Barsceuskaja-30">{{Літаратура/Беларуская эміграцыя — абаронца роднае мовы|к}} С. 30.</ref>.}} |-style="background-color:#E4E4E4;" | valign="top" colspan="2" style="padding: 1px 0 1px 0;" | |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | valign="top" | Дапушчальна пашырэньне формы будучага часу формай простага будучага часу, характэрнай для паўднёва-заходніх дыялектаў<ref name="pa"/>.<br /> ''Напрыклад: буду рабіць — рабіцьму, будзем рабіць — рабіцьмем'' | valign="top" | Выкарыстаньне толькі складанага будучага часу.<br /> ''Напрыклад: буду рабіць, будзем рабіць'' {{Нататка|[[Файл:Symbol oppose vote.svg|15пкс]] форму простага будучага часу прыбралі зь беларускай мовы ў 1933 годзе<ref>[http://www.pravapis.org/art_future_tense.asp Будучы час (Futur Imperfect) у беларускай мове], Pravapis.org</ref>.}} <div style="border-bottom: 2px solid #E4E4E4; height: 2px; margin-top: 5px;"></div> |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | valign="top" | Пашырэньне флексіі ''-аў'' роднага склону множнага ліку.<br /> ''Напрыклад: словы — слоў → словаў, мовы — моў → моваў'' | valign="top" | У родным склоне множнага ліку назоўнікі 1 скланеньня маюць канчаткі ''-аў, — яў'' — з асновай на зьбег зычных або з падаўжэньнем зычных у аснове:<br /> ''Напрыклад: адозва — адозв-аў, ванна — ванн-аў.'' Некаторыя назоўнікі 2 скланеньня ў множным ліку ўжываюцца з варыянтнымі канчаткамі:<br /> ''Напрыклад: туфель — туфляў, валёнак — валёнкаў, азёр — азёраў, дрэў — дрэваў.'' |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | valign="top" | Магчыма выкарыстаньне ў творным склоне адзіночнага ліку ў парадыгме 3-га скланеньня флексіі 2-га скланеньня.<br /> ''Напрыклад: Беларусьсю — Беларусяй, з маці — з мацерай'' | valign="top" | |} === [[Сынтаксіс]] === Адрозьненьні пераважна існуюць у кіраваньні прыназоўнікаў. {| class="wikitable" cellspacing="1" cellpadding="3" style="width: 720px; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor=#D0E1E0 align="center" | style="width: 360px" | '''Клясычная''' || style="width: 360px" | '''Афіцыйная''' |-style="background:#E4E4E4;" align="center" | colspan="2" | '''Зьмена кіраваньня ў канструкцыях з прыназоўнікам ''па''''' |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | valign="top" style="padding-right: 10px;" | Уніфікаванае (''па'' + месны склон).<br /> ''Прыклады: па футболе, па вызваленьні'' | valign="top" | Варыянтнае (''па'' + давальны або месны склон). <br /> ''Прыклады: па футболу — па футболе, па вызваленню — па вызваленні'' |-style="background:#E4E4E4;" align="center" | colspan="2" | '''Выбар прыназоўнікаў пры кіраваньні''' |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | valign="top" style="padding-right: 10px;" | Выкарыстаньне ўласнабеларускіх мадэляў: ''Прыклады: паводле мясцовага часу, на запросіны, камітэт у справах, з прычыны'', але ''па вайне'' | valign="top" style="padding-right: 10px;" | Арыентацыя на сынтаксіс расейскай мовы, у тым ліку празьмерна частае ўжываньне прыназоўніка ''па'' <br /> ''Прыклады: па мясцоваму часу, па запрашэнню<ref name="Stankievic"/><ref>{{Літаратура/Беларуская эміграцыя — абаронца роднае мовы|к}} С. 170.</ref>, камітэт па справах, па прычыне'', але ''пасля вайны'' |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | colspan="2" | {{Нататка|[[Файл:Symbol neutral vote.svg|15пкс]] увогуле, у беларускай мове адзначаецца вялікая сынанімічнасьць прыназоўнікавых канструкцыяў, выкліканая істотнымі адрозьненьнямі паміж усходнімі і заходнімі беларускімі гаворкамі<ref>{{Літаратура/Беларуская эміграцыя — абаронца роднае мовы|к}} С. 33.</ref>.}} |} === [[Лексыкалёгія]] === Адрозьненьні ў галіне лексыкалёгіі маюць характар ацэнак канкрэтных варыянтаў выкарыстаньня ў прыватных выпадках, але ў агульным выпадку залежаць ад выбару лексыкі самімі носьбітамі мовы. Выбар артаграфіі грае тут дастаткова нязначную ролю і асаблівасьці, прыведзеныя ніжэй, у шырокім разуменьні, могуць выкарыстоўвацца носьбітамі мовы незалежна ад ужыванай артаграфіі. {| class="wikitable" cellspacing="1" cellpadding="3" style="width: 720px; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor=#D0E1E0 align="center" | style="width: 360px" | '''Клясычная''' || style="width: 360px" | '''Афіцыйная''' |-style="background:#E4E4E4;" align="center" | colspan="2" | '''[[Лексэма|Лексэмы]] іншамоўнага паходжаньня''' |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | valign="top" style="padding-right: 10px;" | А. Пацехіна сьцьвярджае, што ў мэтах пазбаўленьня беларускай мовы ад [[русізм]]аў актывізуецца пазычаньне з польскай мовы, прычым неабавязкова польскіх лексэмаў<ref name="pa"/>.<br /> ''Прыклады: пасол → амбасадар, фактар → чыньнік, карта&nbsp;→ мапа, вадзіцель → кіроўца''{{Заўвага|Мовазнаўца [[Юры Бабіч]] паказвае, што слова «кіроўца» ўласнабеларускае}}<ref>Бабіч Ю. Лексіка з нацыянальна-культурным кампанентам у сучасным публіцыстычным дыскурсе // [[Роднае слова (часопіс)|Роднае слова]]. № 6, 2016. С. 13.</ref> | valign="top" | З прычыны русіфікацыі Беларусі ва ўжываную ў БССР беларускую мову ўводзілася значная колькасьць неўласьцівай ёй расейскай лексыкі<ref name="Stankievic"/><ref>{{Літаратура/Беларуская эміграцыя — абаронца роднае мовы|к}} С. 167, 173.</ref>. <br /> ''Прыклады: асцерагацца → апасацца, гераізм → доблесць, угода → здзелка, цягнік → поезд'' |-style="background:#E4E4E4;" align="center" | colspan="2" | '''Лексэмы гістарычна беларускага паходжаньня''' |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | valign="top" style="padding-right: 10px;" | Паводле меркаваньня А. Пацехінай, часам адбываецца замена пэўных спрадвечна беларускіх лексэмаў<ref name="pa"/>.<br /> ''Прыклады: адбывацца → тачыцца, умова → варунак, намаганьні → высілкі, іменна → менавіта''{{Заўвага|У гэтым выпадку абедзьве лексэмы — калькі зь {{мова-de|nämlich|скарочана}}}} | valign="top" | Увядзеньне ва ўжываную ў БССР беларускую мову словаў зь беларускімі каранямі, але структурай расейскай мовы, а таксама замена значэньняў беларускіх словаў на значэньні аналягічных паводле гучаньня словаў расейскай мовы<ref name="Stankievic /><ref>{{Літаратура/Беларуская эміграцыя — абаронца роднае мовы|к}} С. 171—172.</ref>.<br /> ''Прыклады: скасаваць → адмяніць, скласьці → саставіць, рабунак → грабеж, вайсковы → воінскі'' {{Нататка|[[Файл:Symbol oppose vote.svg|15пкс]] з выдадзеных па рэформе 1933 году слоўнікаў зьнік значны пласт беларускай лексыкі; у варыятыўных выпадках пакідалі словы, наяўныя ў расейскай мове<ref name="klimaw-2004" /><ref name="Шыманскі"/>.}} |} == Глядзіце таксама == * [[Беларускі клясычны правапіс|Беларускі клясычны правапіс (тарашкевіца)]] * [[Акадэмічны праект рэформы беларускага правапісу 1933 году]] * [[Рэформа беларускага правапісу 1933 году|Палітычны праект і рэформа беларускага правапісу 1933 году]] * [[Русіфікацыя Беларусі]] * [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі]] == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}} * {{Літаратура/Беларуская эміграцыя — абаронца роднае мовы}} * Вячорка В. Правапіс — люстэрка гісторыі // [[Спадчына (часопіс)|Спадчына]]. № 4, 1991. С. 2—10. * [[Сяргей Запрудзкі|Запрудзкі С.]] Варыянтнасць у беларускай літаратурнай мове // IV Летні семінар беларускай мовы, літаратуры і культуры: лекцыі, БДУ. — {{Менск (Мінск)}}, 1999. С. 20—26. * [[Ігар Клімаў|Клімаў І.]] Да асэнсавання нарматыўнага плюралізму ў беларускай літаратурнай мове // Беларуская арфаграфія: здабыткі і перспектывы: матэрыялы рэспубліканскай навук.-практ. канф., прысвечанай 90-годдзю БДУ, Мінск 20-21 кастр. 2011 г. — {{Менск (Мінск)}}: Выдавецкі цэнтр БДУ, 2011. С. 18—27. * Клімаў І. Два стандарты беларускай літаратурнай мовы // Мова і соцыум. (TERRA ALBA. Том III). — Магілёў: ГА МТ «Брама», 2004. С. 92—131. * [[Юры Пацюпа|Пацюпа Ю.]] [https://xn--d1ag.xn--e1a4c/pub/arche/html/2007-11/paciupa711.htm Правапісны сымптом моўнай хваробы] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11 (62), 2007. С. 49—60. * {{Літаратура/Беларуская мова. Лінгвістычны кампэдыюм}} * [[Тацяна Рамза|Рамза Т.]] Тарашкевіца і наркамаўка: ці ёсць граматычнае процістаянне // Rozprawy Komisji Językowej ŁTN. Tom 66, 2018. S. 409—432. * {{Літаратура/Мазаічная артаграфія|1}} * {{Літаратура/Мазаічная артаграфія|2}} * {{Літаратура/Мазаічная артаграфія|3}} * {{Літаратура/Мазаічная артаграфія|4}} * {{артыкул|аўтар=[[Зьміцер Саўка|Саўка З.]]|загаловак=Правілы левапісу|спасылка=https://files.knihi.com/Knihi/Sauka/Pravapisy/2008/Zmicier_Sauka.Pravily_levapisu.pdf|выданьне=[[ARCHE Пачатак]]|выдавецтва=|год=2007|нумар=1—2 (53)}} * {{Літаратура/Русіфікацыя беларускай мовы ў БССР і супраціў русіфікацыйнаму працэсу (1994)}} * Bazhutkina A. Belarussische Standardsprache(n) im Diskurs. Dissertation. — LMU München, 2020. — 255 S. * [[Генадзь Цыхун|Cychun H.]] [https://web.archive.org/web/20171011122354/http://wwwg.uni-klu.ac.at/eeo/Weiszrussisch.pdf Weißrussisch] // Lexikon der Sprachen des europäischen Ostens / hrsg. von Miloš Okuka. Unter Mitw. von Gerald Krenn, 2002. — 1031 S. — {{ISBN|3-85129-510-2}}. * Kammleitner A. Die Sprachensituation in Belarus als Gegenstand der politischen Reden Aljaksandr Lukašėnkas. Masterarbeit. — Wien: Universität Wien, 2014. — 131 S. * Kamusella T. [https://wachtyrz.eu/tomasz-kamusella-who-is-afraid-of-the-letter-l/ Who is afraid of the letter Ł? Łacinka and the Belarusian dictator] // New Eastern Europe. Issue 3, 2021. * [[Іна Каліта|Калита И. В.]] К вопросу о языковой интерференции в современной Беларуси // Usta ad Albim Bohemica. Jazyky v Evropě a Evropa v jazycích. Nr. 1, 2011. С. 147—164. * Калита И. В. Современная Беларусь: языки и национальная идентичность. — Ústí nad Labem, 2010. — 300 s. {{ISBN|978-80-7414-324-3}}. [http://kamunikat.org/Kalita_Ina.html] * Кожинова А. А. Языки и графические системы Беларуси в период от Октябрьской революции до Второй мировой войны // Studi Slavistici. XIV (2017). С. 133—156. * [[Антон Сомін|Сомин А. А.]] Белорусский язык. Самоучитель. — М.: Живой язык, 2017. — 224 с. — {{ISBN|978-5-8033-2373-0}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://baltoslav.eu/tar/index.php?mova=by#tut Анлайн-канвэртар (з наркамаўкі ў тарашкевіцу) тэкстаў і вэб-старонак БалтаСлаў] * [http://www.svaboda.org/content/article/801947.html Наркамаўка і тарашкевіца: два правапісы, як два сьцягі], [[Радыё Свабода]], 31 кастрычніка 2005 г. * [[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] [https://www.svaboda.org/a/rasstralanyja-movaznaucy/28824837.html Правапіс таксама расстралялі], [[Радыё Свабода]], 30 кастрычніка 2017 г. * [[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]] [https://www.svaboda.org/a/31814026.html «Застаюся камуністам»... Чаму незалежныя СМІ захоўваюць вернасьць «наркамаўцы»], [[Радыё Свабода]], 21 красавіка 2022 г. {{Беларуская мова}} {{Беларусы}} [[Катэгорыя:Правапісы беларускай мовы]] 30zsa1bzy2q460x3dvb2ct4tbmldrnk Будапэшт 0 7623 2330630 2309858 2022-07-30T23:26:04Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Вугоршчына |Назва = Будапэшт |Назва ў родным склоне = Будапэшту |Статус = горад |Назва вугорскай мовай = Budapest |Герб = Coa Hungary Town Budapest big.svg |Сьцяг = Flag of Budapest (2011-).svg{{!}}border |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = |Мэд’е = |Раён = |Унутраны падзел = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = 525.2 |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Колькасьць насельніцтва = 1712210 |Год падліку колькасьці = 2009 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = |Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = |Год падліку колькасьці аглямэрацыі = |Крыніца колькасьці аглямэрацыі = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Тэлефонны код = |Паштовы індэкс = |KSH = |Аўтамабільны нумарны знак = |Выява = BudapestMontage.jpg |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 47 |Шырата хвілінаў = 28 |Шырата сэкундаў = 19 |Даўгата градусаў = 19 |Даўгата хвілінаў = 3 |Даўгата сэкундаў = 1 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Сайт = }} '''Будапэ́шт''' ({{мова-hu|Budapest}}) — [[сталіца]] й найбуйнейшы горад [[Вугоршчына|Вугоршчыны]]. Насельніцтва на 2016 год складала 1,759 мільёну жыхароў. Горад месьціцца на рацэ [[Дунай|Дунаі]]. Будапэшт зьяўляецца адным з самых густанаселеных буйных гарадоў у [[Эўрапейскі Зьвяз|Эўрапейскага Зьвязу]]<ref>[http://www.ksh.hu/docs/hun/xstadat/xstadat_eves/i_wdsd001.html «Population by type of settlement — annually»]. Hungarian Central Statistical Office.</ref>. Аглямэрацыя Будапэшту мае плошчу ў 7626 км², а насельніцтва скаладе каля 3,3 млн чалавек, што ёсьць 33% ад агульнага насельніцтва краіны. Сталічны рэгіён Будапэшту акумулюе [[Сукупны ўнутраны прадукт|СУП]] у памеры 129,4 млрд эўра, што складае 49,6% ад СУП Вугоршчыны<ref>Ed F. Nozeman; Arno J. Van der Vlist (2014). [https://books.google.com/books?id=kWIlBAAAQBAJ&pg=PA169 «''European Metropolitan Commercial Real Estate Markets''»]. Springer. p. 169. {{ISBN|978-3-642-37852-2}}.</ref>. СУП на душу насельніцтва ў горадзе складае 64283 даляраў, што складае 148% ад сярэдняга паказчыка па ЭЗ, вымеранага паводле парытэту пакупніцкай здольнасьці. Такім чынам горад уваходзіць у лік 100 найбуйнейшых гарадоў паводле СУП у сьвеце<ref>[https://web.archive.org/web/20130531000745/http://www.ukmediacentre.pwc.com/imagelibrary/downloadMedia.ashx?MediaDetailsID=1562 «Which are the largest city economies in the world and how might this change by 2025?»] PricewaterhouseCoopers.</ref>, што робіць яго адным з найбуйнейшых рэгіянальных эканомік у краінах Эўрапейскага Зьвязу<ref>[https://web.archive.org/web/20130605135349/http://www.brookings.edu/research/interactives/global-metro-monitor-3 «Global MetroMonitor | Brookings Institution»]. Brookings.edu.</ref>. Будапэшт зьяўляецца вядучым глябальным горадам з моцнымі сфэрамі камэрцыі, [[фінансы|фінансаў]], [[сродкі масавай інфармацыі|сродкаў масавай інфармацыі]], [[мастацтва]], моды, навуковых дасьледаваньняў, [[тэхналёгія]]ў, адукацыі і забаваў<ref>[https://web.archive.org/web/20171010075636/https://www.thomaswhite.com/world-markets/hungary-emerging-economic-power-in-central-and-eastern-europe/ «Hungary: Emerging Economic Power In Central And Eastern Europe»]. Thomas White International.</ref>. Будапэшт зьяўляецца другім найбольш хутка разьвіванай гарадзкой эканомікай у Эўропе, пасьля [[Стамбул]]у<ref>[https://hungarytoday.hu/budapest-europes-second-fastest-developing-urban-economy-study-reveals-29576/ «Budapest Europe’s Second Fastest-Developing Urban Economy, Study Reveals»]. Hungary Today.</ref>. У горадзе месьціцца другая паводле велічыні рынкавай капіталізацыі [[Будапэшцкая фондавая біржа|фондавая біржа]] ў Цэнтральнай і Ўсходняй Эўропе<ref>[https://masterinvestor.co.uk/show-news/budapest-stock-exchange/ «Budapest Stock Exchange sponsors Master Investor Show»]. Master Investor.</ref>. Больш за 40 каледжаў і ўнівэрсытэтаў знаходзяцца ў Будапэшце, у тым ліку [[Будапэшцкі ўнівэрсытэт]], [[унівэрсытэт Зэмэльвайса]] і [[Будапэшцкі ўнівэрсытэт тэхналёгіі і эканомікі]], якія ўваходзяць у лік 500 найлепшых у сьвеце<ref>[https://web.archive.org/web/20151030134046/http://www.shanghairanking.com/ARWU2015.html «Academic Ranking of World Universities 2015»]. ShanghaiRanking Consultancy.</ref>. У 1896 годзе ў была адчынена сыстэма [[Будапэшцкі мэтрапалітэн|мэтрапалітэну]], якая ​​абслугоўвае 1,27 мільёна пасажыраў, у той час як трамвайная сетка гораду абслугоўвае 1,08 мільёнаў пасажыраў штодня. Будапэшт прызнаны адным з самых прыдатных для жыцьця горадам у сьвеце<ref>[https://www.towerbudapest.com/en/property_management/news/budapest-is-the-50th-most-liveable-city-in-the-world/213 «Budapest is the 50th Most Liveable City in the World»]. Tower International.</ref>. == Гісторыя == === Рымскі пэрыяд === Гісторыя Будапэшту налічвае больш за дзьве тысячы гадоў. Ужо ў I стагодзьдзі да н. э. на яго месцы існавала буйнае [[кельты|кельцкае]] селішча Ак-Інк, а пасьля таго як гэта тэрыторыя ўвайшла ў склад [[Рымская імпэрыя|Рымскай імпэрыі]], яно стала адміністрацыйным цэнтрам правінцыі [[Панонія]]. Горад быў пераназваны ў «[[Аквінкум]]» — ад слова «аква» — «вада», і даслоўна перакладаўся як «багатыя воды». Напэўна, таму што тут было мноства гарачых крыніц. Рымляне хутка заўважылі гаючыя ўласьцівасьці тутэйшай вады й пабудавалі мноства купалень, шматлікія шляхетныя патрыцыі прыязджалі сюды падправіць здароўе. Акрамя гэтага яны праклалі ў горадзе брукаваныя камянём дарогі, пабудавалі вежы, амфітэатры й умацаваньні, шматлікія зь іх захаваліся дагэтуль. На сёньняшні дзень у музэі «Аквінкум» можна паглядзець на рэшткі гарадзкіх рымскіх збудаваньняў і багатую калекцыю археалягічных помнікаў. [[Файл:Buda Schedel.jpg|міні|зьлева|300пкс|Старажытная Буда]] У сярэдзіне IV стагодзьдзя рымлянаў выцесьнілі [[гуны]] й заснавалі ў гэтых месцах сваю імпэрыю. Вугорскія плямёны зьмянілі іх толькі ў самым канцы IX стагодзьдзя. На месцы былога рымскага Аквінкуму вырас вугорскі горад Буда — менавіта ён стаў цэнтрам дзяржаўнасьці будучай дзяржавы. Залатым стагодзьдзем Буды звычайна лічаць XII—XV стагодзьдзі. З 1350 году Буда стала афіцыйнай рэзыдэнцыяй вугорскіх каралёў. Тады тут вялося актыўнае будаўніцтва: быў пашыраны й перабудаваны сам замак, збудавана некалькі цэркваў, якія й цяпер прыцягваюць мноства турыстаў — напрыклад, [[Царква сьвятога Мацяша|царква сьв. Мацяша]]. Гэта гатычная царква — адна з галоўных славутасьцяў Будапэшту; яна, як і большасьць сярэднявечных сабораў на працягу цэлых стагодзьдзяў дабудоўвалася й перабудоўвалася. === Нашэсьце татара-манголаў === Татара-мангольскае нашэсьце было для маладой краіны гэтак жа разбуральна, як і для [[Расея|Расеі]]: горад Буда быў цалкам разбураны. Пасьля вызваленьня ў сярэдзіне XIII стагодзьдзя на Прыгоннай гары быў збудаваны ўмацаваны замак — менавіта яго й сталі цяпер называць Будай. А раён былога Аквінуму й горад, які вырас там, з тых часоў завецца Абудай ці па-іншаму Старой Будай. На процілеглым беразе [[Дунай|Дунаю]] неўзабаве паўстала яшчэ адно селішча, якое атрымала назву Пэшт, там сяліліся галоўным чынам купцы й рамесьнікі. Да другой паловы XIX стагодзьдзя так і існавала тры гарады — Буда, Абуда й Пэшт. Толькі ў 1873 годзе адбылося аб’яднаньне іх у адзін горад, які атрымаў назву Будапэшт. Пэшт стаў культурным, палітычным і гандлёвым цэнтрам краіны, а Буда гістарычным раёнам. === Пад уладаю туркаў === Напачатку XVI стагодзьдзя [[Вугоршчына]] была заваявана [[туркі|туркамі]]. Для гораду гэта быў сумны час — каралеўскі палац быў разбураны, а царква сьв. Мацяша пераўтворана ў мячэт. Але туркі ня толькі руйнавалі, яны яшчэ й будавалі. Ім спадабаліся тутэйшыя тэрмальныя крыніцы, і ў часы іх валадарства шматлікія старыя купальні былі перабудаваныя, а таксама пабудавана дзевяць новых. На жаль, пабудаваныя ў Пэшце купальні не захаваліся, да нас дайшлі толькі зьвесткі пра іх. === У складзе Аўстра-Вугоршчыны === У 1686 годзе Вугоршчына вызвалілася ад турэцкага валадарства й увайшла ў склад Аўстра-Вугоршчыны. Пры Габсбургах быў адноўлены Каралеўскі палац, у ім зьмясьцілася рэзыдэнцыя эрцгерцагаў. Зрэшты, у гэты пэрыяд актыўна разьвіваўся й рос галоўным чынам гандлёвы Пэшт. Зь сярэдзіны XIX стагодзьдзя, калі была адменена забарона габрэям сяліцца ў горадзе, тут утварылася значная габрэйская абшчына. Сынагога, пабудаваная ў Пэшце ў 1859 годзе, зьяўляецца самай вялікай у [[Эўропа|Эўропе]]. 18 студзеня 1864 году заснаваная «[[Будапэшцкая фондавая біржа|Вугорская біржа]]». У 1873 годзе зьявілася электрычнае асьвятленьне на вуліцах гораду, а ў 1887 годзе па іх быў пушчаны першы [[трамвай]]. Асабліва актыўнае будаўніцтва вялося на мяжы XIX і XX стагодзьдзяў. Вугоршчына тады пышна адзначала «Тысячагодзьдзе здабыцьця Радзімы»: роўна за тысячу гадоў да гэтага першыя мадзьярскія плямёны абгрунтаваліся на Дунаі. З 1885 па 1906 год узводзіўся велічны будынак Парлямэнту. Цяпер вялізарны нэагатычны Парлямэнт — адна з галоўных «візытных картак» Будапэшту: ён зьвернуты фасадам да Дунаю і нібыты парыць над ракой, падпарадкоўваючы сабе атачальныя прасторы. У 1905 годзе скончана будаўніцтва Сабора сьв. Іштвана (Сьвяты Іштван — кіраўнік, зь імем якога злучаюць пачатак дзяржаўнасьці й прыняцьце хрысьціянства). У тыя ж гады было створана адно з найпрыгажэйшых збудаваньняў цяперашняй Буды — так званы «Рыбацкі бастыён». Гэты пышны беласьнежны будынак, які заснаваны на месцы былога рыбнага рынку. Цяпер бастыён зьяўляецца чымсьці накшталт гіганцкай назіральнай пляцоўкі, бо зь яго галерэй адкрываецца пышны выгляд на Дунай і Парлямэнт з аднаго боку й на царкву сьв. Мацяша зь іншай. Да сьвята «Тысячагодзьдзя здабыцьця Радзімы» ў Будапэшце быў пабудаваны яшчэ адзін аб’ект — найстарэйшае ў [[Эўропа|Эўропе]] [[Будапэшцкі мэтрапалітэн|мэтро]], першы напрамак якога быў пушчаны ў 1886 годзе. === Дзьве вайны — адзін горад === [[Файл:Szent István körút a Falk Miksa (Néphadsereg) utca felől a Honvéd utca felé nézve. A szovjet csapatok ideiglenes kivonulása 1956. október 31-én. Fortepan 24787.jpg|міні|350пкс|Савецкія танкі ў Будапэшце ў 1956 годзе]] Перад самай [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайной]] былі збудаваны знакамітыя купальні «Сечані». Купальні выдатна функцыянуюць дагэтуль, а цёплая вада адтуль абагравае таксама гарадзкі заапарк, які разьмешчаны побач. Заапарк Будапэшту, які функцыянуе зь сярэдзіны XIX стагодзьдзя, таксама лічыцца адным з самых старых у Эўропе. 24 чэрвеня 1924 году заснавалі «[[Вугорскі нацыянальны банк]]». У 1944 годзе прыкладна за год да заканчэньня [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] Будапэшт пакутваў ад брытанскіх і амэрыканскіх паветраных налётаў. Першы такі налёт быў зьдзейсьнены 4 красавіка 1944 году<ref>[http://nla.gov.au/nla.news-article17889740 RAF raids Budapest — second heavy attack]. Sydney Morning Herald.</ref>. З 24 сьнежня 1944 па 13 лютага 1945 году горад быў абложаны падчас [[бітва за Будапэшт|бітвы за Будапэшт]]. Горад быў нанесены сур’ёзны ўрон надыходзячымі савецкім і румынскім войскамі, у той час абарону трымалі сумесныя нямецкія і вугорскія сілы. Больш за 38 тысячаў мірных жыхароў загінула падчас гэтай бітвы. Усе масты былі зьнішчаны немцамі. Каменныя ільвы, якія ўпрыгожвалі Ланцужны мост з 1852 году перажыў разруху вайны<ref>[http://www.bridgesofbudapest.com/bridge/chain_bridge «Chain bridge»]. Bridges of Budapest.</ref>. Папакутавалі шматлікія гістарычныя збудаваньні і велізарная колькасьць будынкаў. Паміж 20% і 40% ад 250-тысячнага габрэйскага насельніцтва Вялікага Будапэшта памерла празь дзейнасьць нацыстаў і [[партыя скрыжаных стрэлаў|партыі скрыжаных стрэлаў]], накіраваную на вынішчэньне габрэяў, падчас нямецкай акупацыі Вугоршчыны з 1944 году да пачатку 1945 году<ref>[http://www.ushmm.org/wlc/article.php?lang=en&ModuleId=10005264 Budapest]. United States Holocaust Memorial Museum.</ref>. Швайцарскі дыплямат [[Карл Люц]] выратаваў дзясяткі тысячаў габрэяў, выдаючы швайцарскія дакумэнты па абароне і пазначаючы шматлікія будынкі, у тым ліку цяпер вядомы «Шкляны дом» на вуліцы Вадас 29, як швайцарская ахоўная тэрыторыя. Каля 3 тысячаў вугорскіх габрэяў знайшлі прытулак у «Шкляным доме» і ў суседнім будынку. Пасьля вызваленьня Вугоршчыны ад Нямеччыны [[Рабоча-Сялянская Чырвоная Армія|Чырвонай Арміяй]], пачалася савецкая ваенная акупацыя, якая скончылася ў 1991 годзе. Саветы аказвалі значны ўплыў на вугорскія палітычныя справы. У 1949 годзе ў Вугоршчыне была абвешчана камуністамі [[Вугорская Народная Рэспубліка]]. Новы камуністычны ўрад палічыў былы будынак [[Будайскі замак|Будайскага замку]] як сымбаль ранейшага рэжыму, таму на працягу 1950-х гадох замак быў разбураны, а ўсё інтэр’еры былі зьнішчаныя. 23 кастрычніка 1956 году грамадзяне правялі вялікую мірную дэманстрацыю ў Будапэшце з патрабаваньнем дэмакратычных рэформаў. Дэманстранты пайшлі на Будапэшцкую радыёстанцыю і запатрабавалі апублікаваць свае патрабаваньні. Рэжым загадаў войскам страляць у натоўп, аднак вугорскія жаўнеры адмовіліся ад выкананьня загаду і перайшлі на бок дэманстрантаў. Гэта паклала пачатак [[Вугорская рэвалюцыя 1956 году|вугорскай рэвалюцыі]] 1956 году. Дэманстранты патрабавалі прызначыць [[Імрэ Надзь|Імрэ Надзя]] ў якасьці прэм’ер-міністра краіны. Да іхняга зьдзіўленьня, цэнтральны камітэт «Вугорскай працоўнай народнай партыі» зрабіў гэта ў той жа вечар. Пасьля таго, як Надзь абвесьціў, што Вугоршчына мусіць пакінуць [[Варшаўская дамова|Варшаўскую дамову]] і стаць нэўтральнай краінай, у краіну былі ўведзены савецкія танкі і войскі, каб звалтаваць паўстаньне. Барацьба працягвалася да сярэдзіны лістападу, у выніку чаго было забіта больш за 3 тысячы чалавек. Аднаўленьне гораду пасьля Другой сусьветнай вайны вялося на працягу ўсёй другой паловы мінулага стагодзьдзя, і цяпер горад Будапэшт ізноў паўстае перад намі ва ўсёй сваёй прыгажосьці, прыцягваючы мноства турыстаў з усіх краінаў сьвету. == Архітэктура == [[Файл:HUN-2015-Budapest-Hungarian Parliament (Budapest) 2015-01 crop.jpg|міні|Будынак вугорскага парлямэнту, пабудаванага ў 1904 годзе]] [[Файл:Budapest Hungary 08.jpg|міні|Самы вядомы будапэшцкі мост — [[Ланцужны мост (Будапэшт)|Ланцужны мост]], пабудаваны ў XIX стагодзьдзі]] Будапэшту архітэктурна характэрныя будынкі розных стыляў і рознага часу заснаваньня, ад старажытных рымскіх часоў да сучаснасьці, як то палаца мастацтваў, сучасны мастацкі музэй і канцэртная заля<ref name="visitbudapest">[http://visitbudapest.travel/guide/budapest-architecture/ «Budapest Architecture»]. Visit Budapest.</ref><ref>[http://www.pbase.com/helenpb/the_incredible_architecture_of_budapest «The Incredible Architecture of Budapest»]. PBase.com.</ref>. Большасьць будынкаў у Будапэшце зьяўляюцца адносна нізкімі. Гэтак у пачатку 2010-х гадоў налічвалася каля 100 будынкаў вышэй за 45 мэтраў. Колькасьць вышынных будынкаў падтрымліваецца на нізкім узроўні шляхам стварэньня заканадаўства, якое накіравана на захаваньне гістарычнага гарадзкога ляндшафту, а таксама ў адпаведнасьці з патрабаваньнямі захаваньня [[Сусьветная спадчына ЮНЭСКО|Сусьветнай спадчыны ЮНЭСКО]]. Жосткія правілы ставяцца да плянаваньня і дазволу будаўніцтва вышынных будынкаў і, такім чынам, стары горад і цэнтар Будапэшту амаль ня маюць высокіх будынкаў. [[Файл:Matthias Church Budapest Corrected.jpg|міні|зьлева|[[Царква Мацяша]] ў Будапэшце, пабудаваная ў гатычным і нэагатычным стылі]] Адным з самых старажытных збудаваньняў гораду зьяўляецца разваліны старажытнага гораду [[Аквінкум]], гісторыя якога цягнецца яшчэ з рымскіх часоў. Будынкі ў [[готыка|гатычным стылі]] можна знайсьці ў ваколіцах [[Будайскі замак|Будайскага замку]]. Гэтак будынкі з нумарамі 18, 20 і 22 па вуліцы Орсагаз ({{мова-hu|Országház|скарочана}}), якія ўзыходзяць да XIV стагодзьдзя, зьяўляюцца клясычнымі прыкладамі гатычнай архітэктуры. Яшчэ адзін будынак з гатычнымі элемэнтамі зьяўляецца царква ў гістарычным раёне [[Бэльвараш]], пабудаваная ў XII стагодзьдзі<ref>[http://visitbudapest.travel/local-secrets/inner-city-parish-church/ «The oldest church in Pest»]. Visit Budapest.</ref>. Найбольш характэрным будынкам, пабудаваным у гатычным стылі, але на самой справе нэаготыкі, зьяўляецца [[будынак вугорскага парлямэнту]]. Таксама ў горадзе хапае пабудоваў у стылі [[адраджэньне|рэнэсансу]]. Стыль зьявіўся ў горадзе пасьля шлюбу караля [[Мацей Корвін|Мацяша Корвіна]] і [[Бэатрыса Арагонская|Бэатрысай Нэапальскай]] у 1476 годзе. Многія італьянскія мастакі, рамесьнікі і масоны прыехалі да вугорскага двару раза з новай каралевай. На сёньня шмат пабудоваў першапачатковых будынкаў у гэтым стылі зьніклі за гады гісторыі Буды, але Будапэшт усё яшчэ багаты на будынкі стылю рэнэсанс і нэа-рэнэсанс. Да такіх пабудоваў адносяцца знакаміты [[Вугорскі дзяржаўны опэрны тэатар]], [[Базыліка Сьвятога Іштвана]] і будынак [[Вугорская акадэмія навук|Вугорскай акадэміі навук]]<ref>[https://web.archive.org/web/20171211222120/http://www.lovelybudapest.com/en/about-budapest/budapest-attractions/the-basilica-of-st-stephen.html «The Basilica of Saint Stephen»]. Lovely Budapest.</ref>. За часам турэцкай акупацыі (1541—1686), ісламская архітэктура і культура квітнела ў Будапэшце, у горадзе былі пабудаваны шматлікія мячэты і лазьні. Варта адзначыць, што асманская архітэктура не абмяжоўвалася толькі турэцкай будаўнічай традыцыяй, але і знаходзілася пад уплывам іранскай, арабскай і нават бізантыйскай традыцыямі. У нейкі момант часу цэнтральная плошча гораду сталася шумны ўсходнім базарам<ref>[https://www.nytimes.com/1991/03/10/travel/glimpsing-hungary-s-ottoman-past.html «Glimpsing Hungary’s Ottoman Past»]. The New York Times.</ref>. Пасьля вызваленьня гораду ад турэцкага прыгнёту большасьць мячэтаў Будапэшту былі ператвораны ў цэрквы, а мінарэты былі перабудаваны ў званіцы і шпілі сабораў. Будапэшт зьяўляецца фактычна адным зь нешматлікіх месцаў у сьвеце, у якім функцыянуюць арыгінальныя [[хамам|турэцкія лазьні]], пабудаваныя яшчэ ў XVI стагодзьдзі, як то лазьні Рудас ці [[Кірай (лазьня)|Кірай]]. Яшчэ адным малавядомым фактам зьяўляецца тое, што ў Будапэшце месьціцца самая паўночная грабніца сярод суфійскіх дэрвішаў, якая належыць уплывомаму ісламскаму турэцкаму дэрвішу Гюлю Баба. Пасьля 1686 году [[барока|барочная]] архітэктура сталася дамінуючым стылем мастацтва ў каталіцкіх краінах, не выключэньнем стаў і Будапэшт. Адным з самых выбітных прыкладаў арыгінальнай архітэктуры ў стылі барока зьяўляецца царква Сьвятой Ганны на [[плошча Бацьяні|плошчы Бацьяні]]. У раёне III вакол галоўнай плошчы былога гораду [[Обуда]] маюцца выдатныя гістарычныя будынкі з арыгінальнымі барочнымі фасадамі. Раён Будайскага замку таксама зьяўляецца яшчэ адным месцам для наведваньня, дзе месьцяцца шматлікія будынкі ў барочным стылі, як то каралеўскі палац<ref>[http://whc.unesco.org/en/list/400 «Budapest, including the Banks of the Danube, the Buda Castle Quarter and Andrássy Avenue — UNESCO World Heritage Centre»]. UNESCO.</ref>. У горадзе працавалі адразу два майстры клясычнай і нэаклясычнай архітэктуры [[Міхай Полак]] і [[Ёжэф Гільд]], якія пабудавалі шмат прыгожых будынкаў у стылі клясыцызму ў горадзе. Да самых вядомых будынкаў гэтага стылю адносяцца [[Вугорскі нацыянальны музэй]], [[Лютэранская царква Будавар]] і [[Шандор-палац]]. Адным з самых знакавых і шырока вядомых збудаваньняў у клясычным стылі стаў [[Ланцужны мост (Будапэшт)|Ланцужны мост]]<ref>[https://structurae.net/structures/data/index.cfm?ID=s0000455 «Széchenyi Chain Bridge»]. Structurae</ref>. Да пабудоваў эпохі [[рамантызм]]у адносяцца [[Вялікая сынагога (Будапэшт)|Вялікая сынагога]] і канцэртная заля [[Вігада]] на ўзьбярэжжы Дунаю. Абодва будынкі былі распрацаваны архітэктарам [[Фрыдэш Фэсьль|Фрыдэшам Фэсьлем]]. Яшчэ адным характэрным будынкам зьяўляецца [[Заходні чыгуначны вакзал (Будапэшт)|Заходні чыгуначны вакзал]] у Будапэшце, які быў распрацаваны Агюстам дэ Сэрам і пабудаваны парыскай кампаніяй [[Гюстаў Эйфэль|Гюстава Эйфэля]] ў 1877 годзе<ref>[https://web.archive.org/web/20180215083707/https://welovebudapest.com/en/venue/nyugati-railway-station-2/ «Nyugati Railway Station»]. We Love Budapest.</ref>. Стыль [[мадэрн]] зьявіўся ў Будапэшце на выставах 1896 году, якія былі арганізаваныя з нагоды сьвяткаваньня тысячагодзьдзя Вугоршчыны<ref>[https://web.archive.org/web/20140529120059/http://www.boedapestrondleiding.com/text/rondleidingen/artnouveaurondleiding_en.php «Budapest Tour: Early Art Nouveau 1897—1904»]. Budapest Architect.</ref>. Вугорскі мадэрн уяўляе сабой сумесь некалькіх архітэктурных стыляў, з акцэнтам на вугроскія асаблівасьці. Адзін зь вядучых архітэктараў у стылі мадэрн, [[Ёдэн Лехнэр]], быў натхнёны індыйскай і сырыйскай архітэктурай, а таксама традыцыйнымі вугорскімі дэкаратыўнымі канструкцыямі. Адным з самых прыгожых ягоных будынкаў у Будапэшце зьяўляецца [[Музэй прыкладнога мастацтва (Будапэшт)|Музэй прыкладнога мастацтва]]. Да прыкладу мадэрну таскама адносяцца [[Палац Грэшэм]] перад Ланцужным мостам, гатэль Гелерт, [[Музычная акадэмія Фэрэнца Ліста]], а таксама будынкі Будапэшцкага заапарку і батанічнага саду<ref name="visitbudapest"/>. == Раёны гораду == [[Файл:Budapest districts.png|280пкс|міні|Мапа раёнаў Будапэшту]] Большасьць сёньняшняга Будапэшта зьяўляецца вынікам перабудовы і рэканструкцыі гораду канца XIX стагодзьдзя. Шырокія бульвары пралягаюць паміж значна больш старымі кварталамі, асабліва ў цэнтры гораду. Першапачаткова Будапэшт складаўся з 10 раёнаў пасьля таго, як места было заснавана ў выніку аб’яднаньня трох гарадоў у 1873 годзе. Пачынаючы з 1950 году Вялікі Будапэшт падзяляўся з 22 раёны. А ў 1994 годзе быў створаны новы 23-і раён. * '''Раён I''' — гэта невялікая частка цэнтральнай Буды (заходняя), уключаючы Будайскую крэпасьць. * '''Раён II''' — таксама частка Буды (паўночны ўсход) * '''Раён III''' — распасьціраецца ўздоўж паўночнай часткі Буды * '''Раён IV''' — знаходзіцца ў Пэшце (усходняя й паўночная часткі) * '''Раён V''' — знаходзіцца ў самым цэнтры Пэшту * '''Раёны VI, VII, VIII і IX''' — знаходзяцца да ўсходу й поўдню * '''Раён X''' — разьмешчаны яшчэ ўсходней, таксама ў Пэшце * '''Раёны XI і XII''' — разьмешчаны ў Будзе, да поўначы. * '''Раёны XIII, XIV, XV, XVI, XVII, XVIII, XIX і XX''' (галоўным чынам, вонкавыя часткі гораду) — утвараюць паўкола ў паўднёвай частцы Будапэшту * '''Раён XXI''' — распасьціраецца ўздоўж Дуная (паўночны ўскраек выспы Чэпель) у паўднёвы бок * '''Раён XXII''' — знаходзіцца на паўднёвым захадзе Буды * '''Раён XXIII''' — гэта паўднёвая ўскраіна Пэшту == Эканоміка == [[Файл:Budapest - Business district.JPG|міні|270пкс|зьлева|Офісы ў цэнтральным бізнэсовым раёне Будапэшту. Тут знаходзяцца штаб-кватэры і офісы камапніяў [[OTP Bank]] і [[Erste Bank]].]] Будапэшт зьяўляецца важным эканамічным цэнтрам, клясыфікуецца як горад альфа-сьвету ў вывучэньні глябалізацыі й гарадоў сусьветнай навукова-дасьледчай сеткі<ref>[http://www.lboro.ac.uk/gawc/world2008t.html The World According to GaWC 2010]. www.lboro.ac.uk.</ref>. На нацыянальным узроўні Будапэшт, безумоўна, зьяўляецца галоўным горадам Вугоршчыны адносна [[эканоміка|эканомікі]] й [[бізнэс]]у, на які прыпадае 39% нацыянальнага даходу<ref>[http://www.portfolio.hu/users/elofizetes_info.php?t=cikk&i=167708 Online gazdasági újság]. Portfolio.hu</ref>. Будапэшт меў валавы сталічны прадукт амаль 100 млрд даляраў у 2012 годзе<ref>[https://web.archive.org/web/20130605135349/http://www.brookings.edu/research/interactives/global-metro-monitor-3 Global MetroMonitor]. Brookings Institution</ref>, што робіць ягоную эканоміку адной з найбуйнейшай рэгіянальнай эканомікай у [[Эўрапейскі Зьвяз|Эўрапейскім зьвязе]]. Згодна сасатыстыкай [[Эўрастат]]у СУП на душу насельніцтва па парытэце пакупніцкай здольнасьці Будапэшту складае 147% ад сярэдняга паказчыку па ЭЗ, а гэта значыць, 37 632 эўра на душу насельніцтва. Горад зьяўляецца буйным цэнтрам [[банкаўская справа|банкаўскай справы]] й [[фінансы|фінансаў]], розьнічнага гандлю, [[транспарт]]у, [[турызм]]у, нерухомасьці, мэдыя, [[рэкляма|рэклямы]], юрыдычных паслуг, [[бухгальтарскі ўлік|бухгальтарскага ўліку]], [[страхаваньне|страхаваньня]], [[мода|моды]] й [[мастацтва]]. У Будапэшце месьцяцца ня толькі штаб-кватэры амаль усіх нацыянальных інстытуцыяў і дзяржаўных установаў, але й для многіх айчынных і міжнародных кампаніяў. У 2014 годзе ў горадзе было зарэгістраван 393 289 кампаніяў<ref>[https://web.archive.org/web/20130506105831/http://www.ksh.hu/docs/hun/xstadat/xstadat_evkozi/e_qvd017.html STADAT — 6.3.2.1.2. A regisztrált vállalkozások száma — GFO’11]. Ksh.hu</ref>. Большасьць зь іх маюць штаб-кватэры ў цэнтральным бізнэсовым раёне гораду. Буйны розьнічны гандаль таксама сканцэнтраваны ў цэнтры гораду, у прыватнасьці праз два найбуйнейшаыя гандлёвыя цэнтры ў [[Цэнтральная Эўропа|Цэнтральнай]] і [[Усходняя Эўропа|Ўсходняй Эўропе]], цэнтар [[WestEnd City Center]] (на 186 тысячаў м²) і [[Arena Plaza]] (180 тысячаў м²)<ref>[https://web.archive.org/web/20140419012620/http://www.joneslanglasalle.hu/ResearchLevel1/Budapest_City_Report_Q3_2013_Final.pdf Budapest City Report 2013]. Jones Lang LaSalle.</ref>. Будапэшт таксама мае й значны інавацыйны патэнцыял, як то разьвіцьцё [[тэхналёгія]]ў і запуск цэнтру, дзе шматлікія [[стартап]]ы маюць свае штаб-кватэры і пачынаюць свой бізнэс. Сярод добра вядомых такім стартапаў варта вылучыць [[Prezi]], [[LogMeIn]] і [[Nav N Go]]. Добры паказчык, таксама, і патэнцыялу гораду для інавацыяў і дасьледаваньняў, пра што сьведчыць разьмяшчэньня штаб-кватэры [[Эўрапейскі інстытут інавацыяў і тэхналёгіяў|Эўрапейскага інстытуту інавацыяў і тэхналёгіяў]]. Акрамя таго, глябальны аспэкт навукова-дасьледчай дзейнасьці гораду праяўляецца праз адкрыцьцё ў Будапэшце [[Эўрапейска-кітайскі навукова-дасьледчы інстытут|Эўрапейска-кітайскага навукова-дасьледчага інстытуту]]<ref>[https://web.archive.org/web/20140419040141/http://promote-cee.com/region/2011/09/18/budapest-to-be-european-headquarters-for-chinese-research-institute/ Budapest to be CEE Region Headquarters for Chinese Research Institute]. Promote CEE</ref>. Іншыя важныя сэктары ўключаюць таксама, як дасьледваньні ў галіне натуральных навук, [[інфармацыйныя тэхналёгіі|інфармацыйных тэхналёгіяў]] і мэдычных дасьледаваньняў, разьмяшчэньне ў горадзе некамэрцыйных арганізацыяў і ўнівэрсытэтаў. Сярод вядочых бізнэс-школ і ўнівэрсытэтаў у Будапэшце маюцца [[Будапэшцкая бізнэсовая школа]], [[CEU Business School]] і [[Унівэрсытэт Корвіна|ўнівэрсытэт Корвіна]], якія прапануюць цэлы спэктар курсаў у галіне эканомікі, фінансаў і кіраваньня на [[ангельская мова|ангельскай]], [[француская мова|францускай]], [[нямецкая мова|нямецкай]] і [[вугорская мова|вугорскіх мовах]] выкладаньня<ref>[https://web.archive.org/web/20141026041159/http://en.bgf.hu/news/news201108041 Bachelor, Master and PhD study programs in foreign languages]. Budapest Business School</ref>. Узровень беспрацоўя ў горадзе адзін з самых нізкіх у краіне й складае 2,7%, аркамя таго ў Будапэшце працуюць многія тысячы замежных грамадзянаў<ref>[http://www.pestesely.hu/doc/Employmentsituation_ang.pdf Budapest status of employment]. Budapest Public Employment Service Non-profit Company</ref>. == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20110203052224/http://news.tut.by/otklik/194457.html Ірына Хадарэнка. Магнетычны Будапэшт] * [https://web.archive.org/web/20150904150505/http://metros.hu/terkep/nagyterkep.html Metro lines, suburban railway- and tramway network in Budapest] * [https://web.archive.org/web/20150722045716/http://metros.hu/terkep/metrosterkep.html Budapest public transport map] * [http://www.budapest.com Budapest info and Hotel guide] {{Адміністрацыйныя цэнтры Вугоршчыны}} {{Сталіцы Эўропы}} {{Дунай}} [[Катэгорыя:Будапэшт| ]] hdv0a9s3xusplzd57jlixmzkw0jk5sg Ерусалім 0 8166 2330670 2248229 2022-07-31T04:00:14Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Ізраіль |Назва = Ерусалім |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Ерусаліму |Назва на іўрыце = |Назва арабскай мовай = |Герб = Emblem_of_Jerusalem.svg |Сьцяг = Flag of Jerusalem.svg |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Акруга = |Падакруга = |Унутраны падзел = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = 125.156 |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Колькасьць насельніцтва = 933113 |Год падліку колькасьці = 2012 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = |Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = |Год падліку колькасьці аглямэрацыі = |Крыніца колькасьці аглямэрацыі = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Тэлефонны код = |Паштовы індэкс = |Аўтамабільны нумарны знак = |Выява = Jerusalem_infobox_image.JPG |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 31 |Шырата хвілінаў = 47 |Шырата сэкундаў = |Даўгата градусаў = 35 |Даўгата хвілінаў = 13 |Даўгата сэкундаў = |Пазыцыя подпісу на мапе = зьлева |Водступ подпісу на мапе = |Сайт = [http://www.jerusalem.muni.il/jer_main/defaultnew.asp?lng=1 www.jerusalem.muni.il] }} '''Ерусалі́м''', '''Ерузалем''' (на [[іўрыт|іўрыце]]: ''יְרוּשָׁלַיִם'', ''Yerushalayim'', {{мова-ar|القُدس, al-Quds}}) — сталіца й самы буйны горад [[Ізраіль|Ізраілю]]. Насельніцтва на 2009 год складала 763 600 жыхароў. Ерусалім, у мінулым быў сталіцай старажытнага [[Юдэйскае царства|Юдэйскага царства]]. Горад ляжыць на водападзеле паміж [[Міжземнае мора|Міжземным]] і [[Мёртвае мора|Мёртвым морамі]], на вышыні 650—840 мэтраў. Зьяўляецца адным з самых старажытных гарадоў сьвету — ягоны ўзрост больш за 3500 гадоў<ref>[http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/Peace/jerutime.html Timeline for the History of Jerusalem]. Jewish Virtual Library. American-Israeli Cooperative Enterprise.</ref>. Ерусалім зьяўляецца цэнтрам дзьвюх рэлігіяў — [[юдаізм]]у й [[хрысьціянства]]. Немалаважнае значэньне горад мае й для [[іслам]]у, ўяўляючы сабой такім чынам сумесь помнікаў гісторыі, культураў і народаў зь вялікай колькасьцю славутасьцяў. За сваю доўгую гісторыю, Ерусалім быў разбураны двойчы, абложаны 23 разы, атакаваны 52 разоў, і ўзяты й адбіты 44 разоў<ref>[https://web.archive.org/web/20080603214950/http://www.momentmag.com/Exclusive/2008/2008-03/200803-Jerusalem.html «Do We Divide the Holiest Holy City?»] Moment Magazine. Archived from the original on June 3, 2008.</ref>. Старая частка гораду была заселеная ў 4 тысячагодзьдзі да нашай эры, што робіць Ерусалім аднім з найстарэйшых гарадоў у сьвеце. Старая сьцяна гораду ёсьць аб’ект [[Сьпіс аб’ектаў Сусьветнай спадчыны ЮНЭСКО ў Ізраілі|Сусьветнай спадчыны]]. Горад традыцыйна дзеліцца на чатыры кварталы, аднак імёны, якія выкарыстоўваюцца сёньня, армянскі, хрысьціянскі, юдэйскі й мусульманскі кварталы былі ўведзеныя на пачатку XIX стагодзьдзя<ref>Ben-Arieh, Yehoshua (1984). Jerusalem in the 19th Century, The Old City. Yad Izhak Ben Zvi & St. Martin's Press. p. 14. {{ISBN|0-312-44187-8}}.</ref>. == Статус Ерусаліму == Як [[Ізраіль]], так і [[Палестынская аўтаномія]] лічаць Ерусалім сваей сталіцаю, не прызнаючы правоў за другой стараною. Ізраільскі сувэрэнітэт афіцыйна не быў прызнаны [[ААН]] і значнай часткаю сусьветнага згуртаваньня. Органы ўлады Палестынскай аўтаноміі ніколі не знаходзіліся ў Ерусаліме. Статус Ерусаліму — прадмет гарачага дыскусу. Рэзалюцыя Генэральнай Асамблеі ААН № 181 ад 29 лістапада 1947 году, вядомая пад назваю «Рэзалюцыя аб падзеле Палестыны», прадугледжвала, што сусьветная супольнасбць возьме пад свой кантроль горад пасьля сканчэньня [[Вялікабрытанія|брытанскага]] мандату (15 траўня 1948). У 1950 годзе Ізраіль аб’явіў Ерусалім сваею сталіцаю. У горадзе знаходзіцца Кнэсэт (ізраільскі парлямэнт), а таксама ўсе дзяржаўныя й ўрадавыя ўстановы Ізраілю. У 1948—1967 гадох горад быў акупаваны [[Ярданія]]й, таму статус сталіцы распаўсюджваўся толькі на заходнюю частку гораду. Пасьля перамогі ў Шасцідзеннай вайне 1967 году [[Ізраіль]] атрымаў кантроль над усім Ерусалімам. Законам аб Ерусаліме 30 ліпеня 1980 году Ізраіль абвесьціў горад сваёй адзінай і непадзельнай сталіцаю. ААН не прызнала аднабаковай анэксіі Ўсходняга Ерусаліму. Пасьля таго, як 15 жніўня 2006 году ўрад [[Коста-Рыка|Коста-Рыкі]] абвесьціў аб пераносе сваёй амбасады зь Ерусаліму ў [[Тэль-Авіў]], а 25 жніўня ўрад [[Сальвадор]]у ўзяў прыклад з Коста-Рыкі, у Ерусаліме не засталося ніводнай дыпляматычнай місіі замежнай дзяржавы. Амаль усе краіны разьмяшчаюць свае амбасады ў Вялікім Тэль-Авіве, за выключэньнем [[Балівія|Балівіі]] й [[Парагвай|Парагваю]], чые амбасадарствы разьмяшчаюцца ў прыгарадзе Ерусаліму Мавасэрэт-Ціён. Кангрэс ЗША яшчэ ў 2000 годзе прыняў пастанову аб пераносе амбасады ў Ерусалім, аднак урад ЗША адкладвае выкананьне свайго рашэньня. На цяперашні час амбасада ЗША знаходзіцца ў Тэль-Авіве, аднак у Ерусаліме знаходзіцца Генэральнае консульства ЗША. Ва Ўсходнім Ерусаліме знаходзяцца консульства ЗША й некаторых іншых краін, якія ажыцьцяўляюць кантакты з Палестынскай аўтаноміяй. == Геаграфія == [[Файл:Jerusalem panorama early twentieth century2.jpg|міні|зьлева|320пкс|Ерусалім напачатку XX стагодзьдзя]] Ерусалім разьмешчаны на паўднёвых адгор’ях [[плято]] ў [[Юдэйскія горы|Юдэйскіх гарах]], якія ўключаюць у сябе [[Аліўкавая гара]] (на ўсходзе) й гару [[Скопус (гара)|Скопус]] (на паўночным-сходзе). Вышыня старога гораду складае каля 760 мэтраў. Увесь Ерусалім акружаны далінамі й высушанымі рэчышчамі рэк. Даліны [[Кідрон (даліна)|Кідрон]], [[Геена|Эном]] і [[Тырапаэон (даліна)|Тырапаэон]] перасякаюцца ў раёне на поўдзень ад Старога гораду Ерусаліму. Даліна Кідрон ляжыць да ўсходу ад Старога гораду, Аліўкавая гара аддзяляе яе ад уласна гораду. Уздоўж паўднёвага боку старога Ерусаліму месьціцца даліна Эном, якая вядома па біблейская [[эсхаталёгія|эсхаталёгіі]] «Геена вогненая» альбо [[пекла]]. Даліна Тырапаэон пачынаецца на паўночным захадзе паблізу [[Дамаская брама|Дамаскай брамы]] й цягнецца далей на паўднёвы ўсход праз цэнтар старога гораду да сажалкі [[Сылоэм]], дзе падзяляецца на дзьве часткі, каля двух узгоркаў ля храмавай гары на ўсходзе, і на астатняй частцы гораду на захадзе (ніжняя й верхняя частка гораду была апісана [[Ёсіф Флявіюс|Ёсіфам Флявіюсам]]). Сёньня, гэтая даліна месьціць руіны, якія былі назапашаны на працягу стагодзьдзяў. У біблейскія часы, Ерусалім быў акружаны лясамі [[мігдалы|мігдалаў]], [[аліва|алівы]] й [[хвоя]]мі. На працягу стагодзьдзяў войнаў і нядбайнасьці, гэтыя лясы былі зьнішчаны. Фэрмэры ў рэгіёне Ерусаліму будавалі каменныя тэрасы на схілах такім чынам, каб стрымаць глебы, надаюць гарадзкому ляндшафту пэўную асаблівасьць. Вада заўсёды была асноўнай праблемай у Ерусаліме, аб чым сьведчыць разгалінаваная сетка старажытных [[вадаправод]]аў, тунэлі, басэйны й цыстэрны знаходзяцца ў горадзе. Ерусалім знаходзіцца ў 60 км на ўсход ад Тэль-Авіву й Сярэдземнага мора, а таксама ў 35 км на захад ад [[Мёртвае мора|Мёртвага мора]], які зьяўляецца самым [[экстрэмумы на Зямлі|нізкім вадаёмам]] на Зямлі. Суседнія гарады ёсьць [[Бэтлеем]] і [[Бэйт-Джаля]] на поўдзень, [[Абу-Дыс]] і [[Маале-Адумім]] на ўсход, [[Мэвасэрэт Цыён]] на захад, і [[Рамала]] й [[Гіват Зэеў]] на поўнач. === Клімат === Горад характарызуецца [[міжземнаморскі клімат|міжземнаморскім кліматам]], з гарачым, сухім летам і мяккай вільготнай зімой. Сьнег як правіла выпадае раз ці два на зіму, нягледзячы на тое, што ў горадзе праходзіць вялікі сьнегапад кожныя тры-чатыры гады. Студзень самы халодны месяц у годзе, калі сярэдняя тэмпэратура складае 9,1&nbsp;°C; ліпень і жнівень зьяўляюцца самымі гарачымі месяцамі, зь сярэдняй тэмпэратурай 24,2&nbsp;°C . Улетку, як правіла, ападкаў няма. Сярэднегадавая колькасьць ападкаў складае каля 550 мм. Дажджы маюць месца амаль выключна ў пэрыяд з кастрычніка па травень. Ерусалім мае 3400 гадзінаў сонечнага надвор'я на год. Многія галоўныя вуліцы ў Ерусаліме былі пабудаваны без уліку існаваньня вялікага аб'ёму гарадзкога [[транспарт]]ага трафіку, што прывяло да перагружанасьці трафіку й большага забруджваньня гарадзкога паветра. Прамысловае забруджваньне ў межах гораду зьяўляецца рэдкім, але выкіды з заводаў на ізраільскіх міжземнаморскіх узбярэжжах маюць месца быць. {{Кліматычная інфармацыя | Назва_ў_родным_склоне = Ерусаліму | Крыніца = [http://www.ims.gov.il/IMSEng/All_Tahazit/homepage.htm Israel Meteorological Service] <!-- максымумы і мінімумы тэмпэратур --> | Студзень_абс_макс = 23.4 | Студзень_макс = 11.8 | Студзень_мін = 6.4 | Студзень_абс_мін = -6.7 | Люты_абс_макс = 25.3 | Люты_макс = 12.6 | Люты_мін = 6.4 | Люты_абс_мін = -2.4 | Сакавік_абс_макс = 27.6 | Сакавік_макс = 15.4 | Сакавік_мін = 8.4 | Сакавік_абс_мін = -0.3 | Красавік_абс_макс = 35.3 | Красавік_макс = 21.5 | Красавік_мін = 12.66 | Красавік_абс_мін = 0.8 | Травень_абс_макс = 37.2 | Травень_макс = 25.3 | Травень_мін = 15.7 | Травень_абс_мін = 7.6 | Чэрвень_абс_макс = 36.8 | Чэрвень_макс = 27.6 | Чэрвень_мін = 17.8 | Чэрвень_абс_мін = 11 | Ліпень_абс_макс = 40.6 | Ліпень_макс = 29.0 | Ліпень_мін = 19.4 | Ліпень_абс_мін = 14.6 | Жнівень_абс_макс = 44.4 | Жнівень_макс = 29.4 | Жнівень_мін = 19.5 | Жнівень_абс_мін = 15.5 | Верасень_абс_макс = 37.8 | Верасень_макс = 28.2 | Верасень_мін = 18.6 | Верасень_абс_мін = 13.2 | Кастрычнік_абс_макс = 33.8 | Кастрычнік_макс = 24.7 | Кастрычнік_мін = 16.6 | Кастрычнік_абс_мін = 9.8 | Лістапад_абс_макс = 29.4 | Лістапад_макс = 18.8 | Лістапад_мін = 12.3 | Лістапад_абс_мін = 1.8 | Сьнежань_абс_макс = 26 | Сьнежань_макс = 14.0 | Сьнежань_мін = 8.4 | Сьнежань_абс_мін = 0.2 | Год_абс_макс = 44.43 | Год_макс = 21.5 | Год_мін = 13.5 | Год_абс_мін = -6.7 <!-- сярэдняя тэмпэратура --> | Студзень_сяр = 9.1 | Люты_сяр = 9.5 | Сакавік_сяр = 11.9 | Красавік_сяр = 17.1 | Травень_сяр = 20.5 | Чэрвень_сяр = 22.7 | Ліпень_сяр = 24.2 | Жнівень_сяр = 24.5 | Верасень_сяр = 23.4 | Кастрычнік_сяр = 20.7 | Лістапад_сяр = 15.6 | Сьнежань_сяр = 11.2 | Год_сяр = 17.5 <!-- тэмпэратура вады --> | Студзень_вады = | Люты_вады = | Сакавік_вады = | Красавік_вады = | Травень_вады = | Чэрвень_вады = | Ліпень_вады = | Жнівень_вады = | Верасень_вады = | Кастрычнік_вады = | Лістапад_вады = | Сьнежань_вады = | Год_вада = <!-- колькасьць ападкаў --> | Студзень_ападкі = 133.2 | Люты_ападкі = 118.3 | Сакавік_ападкі = 92.7 | Красавік_ападкі = 24.5 | Травень_ападкі = 3.2 | Чэрвень_ападкі = 0 | Ліпень_ападкі = 0 | Жнівень_ападкі = 0 | Верасень_ападкі = 0.3 | Кастрычнік_ападкі = 15.4 | Лістапад_ападкі = 60.8 | Сьнежань_ападкі = 105.7 | Год_ападкі = 554.1 <!-- вільготнасьць --> | Студзень_вільготнасьць = | Люты_вільготнасьць = | Сакавік_вільготнасьць = | Красавік_вільготнасьць = | Травень_вільготнасьць = | Чэрвень_вільготнасьць = | Ліпень_вільготнасьць = | Жнівень_вільготнасьць = | Верасень_вільготнасьць = | Кастрычнік_вільготнасьць = | Лістапад_вільготнасьць = | Сьнежань_вільготнасьць = | Год_вільготнасьць = }} == Цэнтар трох рэлігіяў == [[Файл:EPSN0080.jpg|міні|зьлева|200пкс|Сьцяна плачу]] [[Файл:Dome of the Rock 4.jpg|міні|зьлева|200пкс|Мячэт Аль-Акса]] [[Файл:Holy Sepulchre Jerusalem.jpg|міні|зьлева|200пкс|[[Храм Труны Гасподняй]]]] Ерусалім мае цалкам асаблівы статус для прыхільнікаў аўраамічных рэлігіяў як месца разьмяшчэньня святыняў [[юдаізм]]у, [[хрысьціянства]] й [[іслам]]у. Сьвятынямі для габрэяў зьяўляецца [[Храмавая гара]] й заходняя сьцяна [[Ерусалімскі храм|Ерусалімскага храму]] — [[Сьцяна плачу]]; для [[Мусульмане|мусульманаў]] — мячэці на храмавай гары (рэлігійны архітэктурны комплекс [[Аль-Акса (мячэт)|Аль-Харам аль-Шарыф]]); для хрысьціянаў усіх канфэсій — [[Храм Труны Госпада|Храм Уваскрэшэньня Хрыстова]] й мноства цэркваў, збудаваных на месцах, дзе ступаў Ісус. === Ерусалім у юдэйстве === У габрэйскіх традыцыйных крыныцах слова «Ерусалім» згадваецца больш за 600 разоў<ref>[https://web.archive.org/web/20110816092613/http://messianicministry.info/Jerusalem.htm Гістарычныя факты пра Ерусалім]. messianicministry.info</ref>. У 960 годзе да н. э. цар Саламон паставіў на гары [[Храмавая гара|Морыя]] [[Храм Саламона|Першы Храм]], які быў разбураны ў 586 годзе да н. э. царом Бабілёну [[Навухаданосар II|Навухаданосарам]]. Вярнуўшыся з бабілёнскага палону, юдэі збудавалі Другі Храм, які праіснаваў звыш 500 гадоў і цалкам перабудаваны царом Ірадам (у 34-7 гадох да н. э.). Ерусалімскі храм, які быў аднім з самых пышных збудаваньняў свайго часу, стаў сымбалем Ерусаліму, увасабленьнем ягонай моцы й велічы. Найвялікшая габрэйская сьвятыня была цалкам разбураная ў 70 годзе рымскім імпэратарам [[Тытус Флявіюс Вэспасініян|Тытусам]]. У 1534 годзе ў Ерусаліме нарадзіўся [[Іцхак Лурыя|Іцхак Лурыя Ашкеназі]], стваральнік [[лурыянская кабала|лурыянскай кабалы]]. === Ерусалім у ісламе === У 638 годзе Ерусалім быў заваяваны [[Мусульмане|мусульманамі]]. У ісламе Храмавая гара зьвязана з гісторыяй пра начное ўшэсьце прарока [[Мухамад]]а. Незразумела, ці было гэта бачаньнем, сном або зьявай чыста [[Псыхіка|псыхічнай ўласцівасьці]], вядома толькі, што Прарок быў разбуджаны й перанесены на чарадзейнай жывёліне ў Ерусалім. Над месцазнаходжаньнем старажытнага юдэйскага Храма адчыніліся нябёсы й адкрыўся шлях, які прывёў Мухамада да трона Госпада, аднак ні яму, ні ягонаму спадарожніку, анёлу Джыбрылю (Гаўрыілу) не было дазволена ўступіць у залімітавыя вобласьці. Многія не паверылі Прароку, калі ён распавёў гэтую гісторыю, аднак тыя, хто былі ў Ерусаліме і ведалі, што Прарок там ніколі не бываў, сталі ў дэталях распытваць яго аб гэтым горадзе, і калі ён у дакладнасьці апісаў ім гэтае месца, то ўсе пераканаліся ў праўдзівасьці ягоных словаў. Кажуць таксама, што ён сустракаўся й гутарыў зь іншымі прарокамі мінулага, як то Ісай (Ісус), Мусай (Майсей) і Ібрагімам (Абраамам)<ref>[https://web.archive.org/web/20210305032823/http://www.2india.ru/index.shtml?%2Freligion%2F116putnik%2F139putnik Мухамад. Ноч узьнясеньня]</ref>. === Ерусалім у хрысьціянстве === Паводле Бібліі, у Ерусаліме адбываліся шматлікія падзеі. У прыватнасьці, галоўныя зь іх — Укрыжаваньне Хрыстова на прылеглай да гораду гары [[Галгофа|Галгофе]] й Уваскрасеньне Гасподняе. У выніку гэтага Ерусалім лічыцца галоўным сьвятым горадам хрысьціянаў<ref>[https://eleven.co.il/article/15483 Ерусалім у хрысьціянстве й ісламе]</ref>. Зь сярэдзіны IV стагодзьдзя й да VII стагодзьдзя ў Ерусаліме пачынаецца эпоха [[Бізантыйская імпэрыя|бізантыйскага]] панаваньня. У гэты пэрыяд была пабудавана вялікая колькасьць катэдральных сабораў, храмаў і манастыроў па ўсёй акрузе гораду. Былі адчынены тэалягічныя катэдры, сэмінарыі й іканапісныя школы ў самым сьвятым для хрысьціянаў горадзе. У прыватнасьці менавіта тады было ўзьведзена першае комплекснае архітэктурнае збудаваньне вакол пахавальнай пячоры Труны Гасподняй, Галгофы, Каменя памазаньня й ўздоўж усёй вуліцы [[Віа Далярозы]]. Тады ўвесь гэты комплекс называўся «Святыя сады». На кожным сьвятым месцы было ўзьведзена па храме, кляштару ці капліцы. Так былі ўзьведзены манастыры ў гонар першых хрысьціянскіх пакутнікаў і сьвятых Старога Запавету: прарока [[Ільля (прарок)|Ільлі]], прарока [[Ян Хрысьціцель|Яна Хрысьціцеля]], сьвятой Ганны, сьвятога Харлампія, сьвятога Стэфана, Брата [[Ісус Хрыстос|Ісуса Хрыста]] сьвятога Якава, манастыр Успеньня Багародзіцы, манастыр сьвятых Канстантына й Алены, манастыр Сумленнага Крыжа, і многіх іншых. Таксама быў пабудаваны комплексны манастыр «Сьвяты Мудрасьці» на храмавай гары, дзе знаходзіўся разбураны [[Ерусалімскі храм]]. У 1099—1187 гадах, а таксама з 1229 па 1244 гады Ерусалімам валодалі эўрапейскія [[крыжакі]]. Менавіта яны пабудавалі ў Старым горадзе большасьць цэркваў і храмаў і значна перабудавалі тыя, што ўжо былі ў тых месцах, якія зьвязаны зь біблейскімі падзеямі. У 1173 годзе ў Ерусаліме памерла [[Эўфрасіня Полацкая]]. Пасьля кананізацыі яна стала лічыцца заступніцай [[Полацак|Полацку]], а пазней і ўсёй [[Беларусь|Беларусі]]<ref>[http://www.belintourist.com/rus/learn_about_belarus/belarus_hystory/famous_people_of_belarus/efr/ Эўфрасіня Полацкая]</ref>. Адмова [[Асманская імпэрыя|Асманскай імпэрыі]] даць права [[Расейская імпэрыя|Расеі]] распараджацца хрысьціянскімі храмамі ў Ерусаліме й [[Бэтлеем]]е паслужыла падставай да [[Крымская вайна|Крымскай вайны]]<ref>[http://www.abc-people.com/typework/history/hist-n-15.htm Крымская вайна 1853—1856 гадоў].</ref>. == Насельніцтва == На працягу апошніх ста гадоў перад стварэньнем дзяржавы Ізраіль габрэі складалі большасьць насельніцтва Ерусаліму: * Паводле зьвестак за пэрыяд Брытанскага мандата, разьмеркаванне насельніцтва Ерусаліму было наступным: 60% — юдэі, 20% — мусульмане, 20% — хрысьціяне. * У 1961 годзе насельніцтва гораду складалася з 72% юдэяў, 22% мусульманаў і 5% хрысьціянаў. * На 2006 год у Ерусаліме пражываюць 729 900 жыхароў, зь якіх 65% — юдэі, 32% — мусульмане, 2% — хрысьціяне. == Усходні Ерусалім == [[Файл:Arabic buildings, Mount of Olives, Jerusalem.jpg|значак|Арабскі квартал]] У адпаведнасьці з плянам [[ААН]] па падзеле [[Палестына|Палестыны]] (ад 1947 году) Ерусалім павінен быў стаць міжнароднай тэрыторыяй. У 1950 годзе Ўсходні Ерусалім быў анексаваны [[Ярданія]]й<ref>[http://nick-software.ho.ua/download/Israel,Palestine,Jordan1982.JPG Фрагмэнт мапы паўднёва-заходняй Азіі з Атласу Сьвету (СССР, 1982)]</ref>, аднак гэтую анэксію прызналі толькі [[Вялікабрытанія]], [[Пакістан]] і [[СССР]]. Пасьля ўсталяваньня кантролю ў ходзе [[Шасьцідзённая вайна 1967 году|Шасьцідзённай вайны]] ў 1967 годзе над Усходнім Ерусалімам і Старым горадам Ізраіль распаўсюдзіў свой ​​сувэрэнітэт на ўсю тэрыторыю Ерусаліму. Усім жыхарам было прапанавана ізраільскае грамадзянства; спачатку большасьць зь іх адмовілася ад гэтага, спадзяючыся на вяртаньне пад уладу Ярданіі, але з цягам часу многія яго прынялі. У 1980 годзе Ізраіль аб’яднаў Заходні й Усходні Ерусалім у адміністрацыйным стаўленьні й абвесьціў увесь горад цалкам сталіцай Ізраілю. [[Рада бясьпекі ААН]] у сваёй «рэзалюцыі 478», аднак, не прызнала гэты ўчынак законным. Тэрыторыя Ўсходняга Ерусаліму ўключана ў Ерусалімскую выбарчую акругу ў Палестынскую заканадаўчую раду — парлямэнт [[Палестынская аўтаномія|Палестынскай аўтаноміі]]. == Стары горад == Пад Старым горадам маецца на ўвазе гістарычная частка Ерусаліму, якая акружана сьцяной. Менавіта тут адбываліся ўсе гістарычныя падзеі, зьвязаныя зь Ерусалімам, і тут знаходзяцца практычна ўсе гістарычныя месцы гораду, у тым ліку сьвятыя месцы трох сусьветных рэлігіяў. Стары горад гістарычна падзелены на габрэйскую, армянскую, хрысьціянскую й мусульманскую часткі. У ходзе распачатай ў 2000 годзе інтыфады Аль-Акса, якая праходзіць пад мусульманскімі лёзунгамі, арабы-хрысьціяне на Заходнім беразе ракі [[Ярдан]] падвяргаюцца перасьледу з боку палестынскіх тэрарыстычных арганізацыяў, што спарадзіла іх масавую эміграцыю, у тым ліку й са Старога гораду. == Транспарт == У 1892 годзе да Ерусаліму была праведзена чыгуначная лінія, якая зьвязала яго зь [[Яфа]]й. Лінія была зачынена ў 1998 годзе, і на працягу некаторага часу Ерусалім заставаўся без чыгуначнага злучэньня. 9 красавіка 2005 году ўчастак лініі паміж Ерусалімам і [[Бэйт-Шэшэм]]ам быў адчынены зноўку. У цяперашні час Ерусалім зьвязаны прамым чыгуначным паведамленьнем з [[Тэль-Авіў|Тэль-Авівам]]. == Гарады-сябры == * [[Баку]], [[Азэрбайджан]]<ref>[http://izrus.co.il/dvuhstoronka/article/2010-05-02/9680.html Иерусалим и Баку наладят постоянный обмен информацией]. IzRus - новости русского Израиля</ref> * [[Нью-Ёрк]], [[ЗША]]<ref>[https://web.archive.org/web/20080117184923/http://www.sci-icrc.org/icrc/directory/MiddleEast/Israel Online Directory: Israel, Middle East]. Sister Cities International.</ref> * [[Фэс]], [[Марока]]<ref>[https://web.archive.org/web/20110614230939/http://www.portaildefes.ma/portal/media-type/html/user/anon/page/jumelage.psml/portlet/topicSideMenu?noteid=2812 Jumelage]. Fes city.</ref> == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [http://www.jerusalem.muni.il/ Афіцыйны сайт Ерусалімскага муніцыпалітэту] * [https://web.archive.org/web/20190102220023/http://jerusaleminfo.ru/ Інфармацыйны партал] на Jerusaleminfo.ru. {{ref-ru}} * [http://www.lonelyplanet.com/israel-and-the-palestinian-territories/jerusalem Lonely Planet — Ерусалім]{{ref-en}} * [https://eleven.co.il/article/11708 Ерусалім] — артыкул у электроннай габрэйскай энцыкляпэдыі * [https://web.archive.org/web/20190102220023/http://jerusaleminfo.ru/ Ерусалім] он-лайн. {{ref-ru}} * [http://www.cityofdavid.org.il/index.html Турыстычны цэнтар] «Горад Давыда» * [https://web.archive.org/web/20150801141619/http://jerusalemp3.com/ Бескаштоўны віртуальны тур па Ерусаліму у фармаце mp3] * [http://www.jerusalem.muni.il/jer_sys/map2000_eng/first1.asp Сучасная карта Ерусаліму] {{Найбуйнейшыя гарады Ізраілю}} [[Катэгорыя:Ерусалім| ]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] 0q8ooivwq7yq8rdut7go14g5nhmrv0w Катэгорыя:1986 14 8490 2330516 1962927 2022-07-30T16:46:28Z Taravyvan Adijene 1924 Commons wikitext text/x-wiki {{Болей}} [[Катэгорыя:1980-я]] [[Катэгорыя:XX стагодзьдзе]] relle5x6mj8hsffja6ffs6zcqsnosno Фёдар Дастаеўскі 0 9654 2330455 2310627 2022-07-30T13:39:13Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Пісьменьнік |Імя = Фёдар Дастаеўскі |Арыгінал імя = {{Мова-маск|Фёдор Михайлович Достоевский|скарочана}} |Партрэт = Fjodor Michailowitsch Dostojewski.jpg |Памер = |Апісаньне = |Імя пры нараджэньні = |Псэўданімы = Д.; Друг Кузьмы Пруткова; Зубоскал; —ий, М.; Летописец; М-ий; Н.Н.; Пружинин, Зубоскалов, Белопяткин и К° [коллективный]; Ред.; Ф.Д.; N.N.<ref name="Masanov">Иван Масанов, «Словарь псевдонимов русских писателей, учёных и общественных деятелей». В 4-х томах. — М., Всесоюзная книжная палата, 1956—1960 гг.</ref> |Род дзейнасьці = празаік,<br />філёзаф |Гады актыўнасьці = 1846—1880 |Кірунак = рэалізм |Жанр = |Дэбют = |Значныя творы = {{Просты сьпіс| * ''[[Браты Карамазавы (раман)|Браты Карамазавы]]'' * ''[[Злачынства і пакараньне]]'' * ''[[Ідыёт (раман)|Ідыёт]]'' * ''[[Д’яблы (раман)|Д’яблы]]'' }} |Прэміі = |Вікікрыніцы = :ru:s:Фёдор Михайлович Достоевский |Палічка = |Сайт = }} '''Фёдар Міха́йлавіч Дастае́ўскі''' ({{мова-ru|Фёдор Михайлович Достоевский}}; {{Дата ў старым стылі|11 лістапада|1821|30 кастрычніка}}, [[Масква]] — {{Памёр|9|2|1881|28|1}}, [[Пецярбург]]) — адзін з найвыбітнейшых расейскіх пісьменьнікаў, мае беларускае паходжаньне. Літаратурная спадчына Дастаеўскага выяўляе чалавечую [[псыхалёгія|псыхалёгію]] ў трывожным [[палітыка|палітычным]], сацыяльным і духоўным кантэксьце расейскага грамадзтва XIX стагодзьдзя. Разглядаемы многімі ў якасьці заснавальніка альбо папярэдніка [[экзыстэнцыялізм]]у XX стагодзьдзя, яго «[[Запіскі з падпольля]]» (1864), напісаныя азлобленым голасам ананімнага «чалавек з падпольля», былі названыя Вальтэрам Каўфманам «найлепшай калі-кольвек напісанай увэрцюрай экзыстэнцыялізму»<ref>Existentialism from Dostoyevsky to Sartre Walter Kaufmann {{ISBN|0-452-00930-8}} С. 12</ref>. Зьяўляючыся яскравай фігурай сусьветнай літаратуры, Дастаеўскі часта прызнаецца крытыкамі адным з найлепшых псыхолягаў у сусьветнай літаратуры<ref name>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/513793/Russian-literature|publisher=Encyclopedia Britannica «Russian literature»] Encyclopedia Britannica.</ref>. == Паходжаньне == Паходзіць зь [[Вялікае Княства Літоўскае|вялікалітоўскага]] (беларускага<ref>Дастаеўскі Фёдар Міхайлавіч // {{Літаратура/Беларусь: энцыкляпэдычны даведнік, 1995|к}} С. 263</ref>) [[шляхта|шляхецкага]] роду [[Дастаеўскія|Дастаеўскіх]]<ref name="Паходжаньне Дастаеўскага">''[http://www.lgz.ru/archives/html_arch/lg432004/Polosy/art17_8.htm Артыкул Алеся Кажэдуба «Родом от Данилы Ртищева»]'' на [http://www.lgz.ru/ сайце «Литературной газеты»]'': ''Анна Григорьевна Достоевская написала в 1897 г. священнику в село Достоево на Брестчине: «Мой покойный муж Фёдор Михайлович Достоевский много раз говорил мне, что его род происходит из (исторической) Литвы от пинского маршалка Достоевского, избранного в сейм в 1598 г. Пётр Достоевский и его потомки жили в Достоеве».''</ref>. У [[Янаўскі раён (Берасьцейская вобласьць)|Янаўскім раёне]] [[Берасьцейская вобласьць|Берасьцейскай вобласьці]] дагэтуль застаецца вёска з назвай [[Дастоева]], дзе раней знаходзіўся радавы маёнтак Дастаеўскіх<ref>[http://zvyazda.minsk.by/second.html?r=4&p=16&archiv=11112006 Сьвятлана Яськевіч. Дастаеўскі з Дастоева] // [[Зьвязда]], 11 лістапада 2006</ref>. Гэты маёнтак 6 кастрычніка 1506 году за заслугі атрымаў у валоданьне ад [[пінск]]ага князя Фёдара Іванавіча Яраславіча Даніла Іванавіч Рцішчаў, нашчадкі якога з гэтага часу сталі звацца Дастаеўскімі<ref>[https://web.archive.org/web/20091230120112/http://www.zn.ua/3000/3760/55670/ Зеркало недели. — № 3. — 27 студзеня — 2 лютага 2007]</ref>. Гэтую вёску ў красавіку 2007 году наведаў праўнук Фёдара Дастаеўскага — Дзьмітры Дастаеўскі<ref>[http://www.belradio.fm/by/90/news/3345/ На радзіму Дастаеўскага прыехаў яго праўнук] // [[Эўрапейскае радыё для Беларусі]], 22 красавіка 2007</ref>. У сярэдзіне XVIII ст. адна з галінаў фаміліі Дастаеўскіх перасялілася ва [[Украіна|Ўкраіну]], дзе яны пачалі люта супраціўляцца ўплыву польскага каталіцызму і, у большасьці сваёй не прыняўшы яго, уліліся ў шэрагі праваслаўнага духавенства<ref name = "Anrie">Анри Труайя. Федор Достоевский. — М.: ЭКСМО, 2004. — 480 с (Серия «Русские биографии») {{ISBN|5-699-03260-6}}</ref>. Бацька Фёдара Міхайлавіча [[Міхаіл Дастаеўскі|Міхаіл Андрэевіч Дастаеўскі]] быў першым зь сям’і, хто парушыў сямейную традыцыю служэньню царкве. Будучы 15-гадовым юнаком, ён абвясьціў сваё жаданьне стаць лекарам. Употай ад бацькі, але з блаславеньня маці, ён назаўжды пакінуў бацькоўскі дом і адправіўся ў Маскву вучыцца мэдыцыне<ref name = "Anrie"/>. Прыехаўшы ў Маскву, Міхаіл Дастаеўскі паступіў ў Мэдыка-хірургічную акадэмію. Падчас [[Вайна 1812 году|вайны 1812 году]] лечыць хворых і параненых у розных шпіталях і выходзіць у чыне штаб-лекара. 24 сакавіка 1821 году прызначаецца «на вакансію лекара» ў маскоўскі Марыінскі шпіталь для бедных. У 1819 узяў шлюб на Марыі Фёдараўне Нячаевай ([[расейская мова|рас.]] ''Мария Фёдоровна Нечаева''), дачцэ маскоўскага купца. У 1831 годзе ён здолеў купіць маёнтак у 150 вёрстах ад Масквы ў [[Тульская губэрня|Тульскай губэрні]], які складаўся з 500 дзесяцінаў зямлі і вёсак Даравое і Чармошня<ref name = "Anrie"/>. == Жыцьцё і творчасьць == === Юнацтва пісьменьніка === Фёдар Міхайлавіч Дастаеўскі нарадзіўся 30 кастрычніка (11 лістапада) 1821 году ў [[Масква|Маскве]] і быў другім з 7 дзяцей. 4 лістапада нованароджаны быў хрышчоны ў царкве апосталаў Пятра і Паўла пры Марыінскім шпіталі для незаможных. Яму далі імя Фёдар у гонар дзеда яго маці<ref name = "Anrie"/>. Калі Дастаеўскаму было 15 год, яго маці памерла ад сухотаў, і бацька адправіў старэйшых сыноў Фёдара і Міхаіла (які пазьней таксама стаў пісьменьнікам), у пансіён К. Ф. Кастамарава ў [[Санкт-Пецярбург|Пецярбурзе]]. Пісьменьнік хварэў эпілепсіяй і першы прыступ здарыўся ва ўзросьце сямі гадоў. 1837 год стаў важнай датай для Дастаеўскага. Гэта год сьмерці маці, год сьмерці [[Аляксандар Пушкін|Пушкіна]], творчасьцю якога ён (як і яго брат) захапляўся зь дзяцінства, год пераезда ў Пецярбург і паступленьня ў ваенна-інжэнэрную вучэльню. У 1839 годзе ён атрымлівае навіну аб забойстве бацькі прыгоннымі сялянамі. За год да звальненьня з ваеннай службы Дастаеўскі ўпершыню перакладае і выдае «Яўгенію Грандэ» Бальзака (1843). Праз год выходзіць у сьвет яго першы твор «[[Бедныя людзі (Дастаеўскі)|Бедныя людзі]]», і ён адразу становіцца вядомым: [[Вісарыён Бялінскі|В. Бялінскі]] высока ацаніў гэты твор. Але наступная кніга «[[Двайнік (аповесьць)|Двайнік]]» сутыкаецца зь непаразуменьнем. Пасьля публікацыі аповесьці «[[Белыя ночы (аповесьць)|Белыя ночы]]» ён быў арыштаваны (1849) па «справе Петрашэўскага». Суд і жорсткі прысуд да сьмяротнага пакараньня (22 сьнежня 1849) на Сямёнаўскам пляцы быў абстаўлены як трагіфарс (інсцэніроўка пакараньня). У апошні момант асуджаным было абвешчана аб памілаваньні і ім прызначалі пакараньне ў выглядзе катаржных работаў. У выніку гэткіх пэрэпэтыяў адзін з падсудных, Грыгор’еў, звар’яцеў. Уражаньні, якія ён мог іспытваць перад сьмяротным пакараньнем, Дастаеўскі перадаў словамі князя Мышкіна ў адным з маналёгаў у рамане [[Ідыёт (раман)|Ідыёт]] Падчас непрацяглага знаходжаньня ў [[Табольск]]у на шляху да месца катаргі (11—20 студзеня 1850 году) пісьменьнік сустрэўся з жонкамі сасланых дзекабрыстаў, якія падаравалі яму Эвангельле. Гэтую кнігу пісьменьнік пасьля захоўваў усё жыцьцё. Наступныя 4 гады Дастаеўскі правёў на катарзе ў [[Омск]]у. У 1854 годзе, калі мінулі чатыры гады, на якія Дастаеўскі быў асуджаны, ён быў вызвалены з катаргі і пасланы шарагоўцам у сёмы лінэйны сыбірскі батальён. Служыў у фартэцыі ў [[Сяміпалацінск]]у і даслужыўся да прапаршчыка. Пасябрыўся з [[Чокан Валіханаў|Чоканам Валіханавым]], будучым казаскім падарожнікам і этнографам<ref>https://web.archive.org/web/20120818064339/http://www.semsk.kz/city/dost_m.htm Литературно-мемориальный дом-музей Ф. М. Достоевского</ref>. Тамака маладому пісьменьніку і маладому навукоўцу ўсталяваны сумесны помнік. Тут у яго пачаўся раман з [[Марыя Ісаева|Марыяй Дзьмітрыеўнай Ісаевай]], жонкай былога чыноўніка па адмысловых даручэньнях, да моманту знаёмства — беспрацоўнага п’яніцы. У 1857 годзе, неўзабаве пасьля сьмерці яе мужа, ён узяў шлюб з 33-гадовай удавой у [[Кузьнецк]]у. Пэрыяд зьняволеньня і ваеннай службы быў паваротным у жыцьці Дастаеўскага: з «шукальніка праўды ў чалавеку», які яшчэ ня вызначыўся ў жыцьці ён пераўтварыўся ў глыбока рэлігіёзнага чалавека, адзіным ідэалам якога на ўсё наступнае жыцьцё стаў [[Хрыстос]]. У 1859 годзе ў «Отечественных записках» Дастаеўскі публікуе свае аповесьці «[[Вёска Сьцяпанчыкава і яго насельнікі]]» і «[[Дзядзюшкін сон]]». === Пасьля ссылкі === У 1859 годзе Дастаеўскія пакінулі [[Сяміпалацінск]], а ў 1860 годзе Дастаеўскі разам з жонкай і прыёмным сынам Паўлам вярнуўся ў Пецярбург, але негалоснае назіраньне за ім працягвалася да сярэдзіны 1870-х гадоў. У пэрыяд з 1860 па 1866 год ён працаваў з братам ва ўласным часопісе «[[Час (часопіс)|Время]]», затым «[[Эпоха (часопіс)|Эпоха]]», пісаў «[[Занатоўкі зь мёртвага дому]]», «[[Прыніжаныя і зьняважаныя (раман)|Прыніжаныя і зьняважаныя]]», «[[Зімовыя нататкі аб летніх уражаньнях]]» і «[[Запіскі з падпольля]]». [[Файл:Dostoevskij 1863.jpg|міні|зьлева|200пкс|Дастаеўскі ў 1863 годзе]] Вандроўка за мяжу з маладой эмансыпаванай асобай [[Апалінарыя Суслава|Апалінарыяй Суславай]], спусташальная гульня ў рулетку, пастаянныя спробы адшукаць грошай і ў той час — сьмерць жонкі і брата ў 1864 годзе. Гэты час яго адкрыцьця для сябе Захаду і ўзьнікненьня крытычнага да яго стаўленьня. У безвыходным матэрыяльным становішчы Дастаеўскі піша главы «[[Злачынства і пакараньне|Злачынства і пакараньня]]», адсылаючы іх напрасткі ў часопісавы набор, якія друкуюцца з нумара ў нумар. У гэты ж час, пад пагрозай страты правоў на свае выданьні на 9 год на карысьць выдаўца Ф. Т. Сьцялоўскага, ён абавязаны напісаць «[[Гулец (раман)|Гульца]]», хаця, па словах самога пісьменьніка, у яго тады не ставала фізычных сілаў на будзь-якое яшчэ натаваньне, бо "ажно рукі балелі"<ref>Капустинъ Александръ. Ф. Достоевскій “Крокодилъ”. Кто же они, герои? Томскъ, 1917 - стар. 7</ref><ref>Андреева Наталья. Разный Достоевский. Рига, 1959 - стар. 73</ref>. Па савету сяброў Дастаеўскі наймае маладую стэнаграфістку Ганну Рыгораўну Сьніткіну, якая дапамагае яму адолець гэтую задачу. [[Файл:Dostojewski Wilno.jpg|міні|''Мэмарыяльная шыльда ([[Вільня]], вул. Дыджоі 20)'']] [[Файл:Помнік Дастаеўскаму ў Дрэздэне.jpg|міні|Помнік Ф. Дастаеўскаму ў Дрэздэне на набяражнай Эльбы, ля нядаўнапабудаванага Кангрэс-цэнтру]] Раман «Злачынства і пакараньне» скончаны і выдатна аплачаны, але дзеля таго, каб гэтых грошай у яго не адабралі крэдыторы, пісьменьнік зьяжджае за мяжу са сваёй новай жонкай, [[Ганна Сьніткіна|Ганнай Рыгораўнай Сьніткінай]]. Вандроўка адлюстраваная ў дзёньніку, які ў 1867 годзе пачала весьці Г. Р. Сьніткіна-Дастаеўская. На шляху ў [[Нямеччына|Нямеччыну]] супругі прыпыніліся на некалькі дзён у [[Вільня|Вільні]]. На будынку, які разьмешчаны на тым месцы, дзе знаходзіўся гатэль, у якім прыпыняліся Дастаеўскія, у сьнежні 2006 году была адкрытая мэмарыяльная шыльда (аўтар — [[Рамуальдас Квінтас]])<ref>[http://www.gazeta.ru/news/culture/2006/12/13/n_1014524.shtml В центре Вильнюса открыли памятную доску Федору Достоевскому]</ref>. === Роськвіт творчасьці === Сьніткіна ўладкавала жыцьцё пісьменьніка, узяла на свой клопат увесь эканамічны бок яго дзейнасьці, а з 1871 году Дастаеўскі назаўжды кінуў рулетку. 25 кастрычніка 1866 году, за дваццаць адзін дзень, быў напісаны раман «[[Гулец (раман)|Гулец]]». Апошнія 8 год пісьменьнік пражыў у горадзе Старая Руса Наўгародзкае губэрні. Гэтыя гады жыцьця былі вельмі плённымі: 1872 — «[[Д’яблы (раман)|Д’яблы]]», 1873 — пачатак «[[Дзёньнік пісьменьніка|Дзёньніка пісьменьніка]]» (сэрыя фэльетонаў, нарысаў, палемічных занатовак і прагных публіцыстычных зацемак на злобу дня), 1875 — «[[Падлетак (раман)|Падлетак]]», 1876 — «[[Ціхмяная]]». 1879—1880 — «[[Браты Карамазавы (раман)|Браты Карамазавы]]». У гэты ж час дзьве падзеі сталі значнымі для Дастаеўскага. У 1878 годзе імпэратар [[Аляксандар II]] запрасіў да сябе пісьменьніка, каб прадставіць яго сваёй сям’і, і ў 1880 годзе, усяго толькі за год да сьмерці, Дастаеўскі прачытаў вядомую прамову на адкрыцьці помніка [[Аляксандар Пушкін|Пушкіну]] ў Маскве. Нягледзячы на тую вядомасьць, якую Дастаеўскі атрымаў у канцы свайго жыцьця, сапраўды непераходзячая, сусьветная слава прыйшла да яго пасьля сьмерці. Напрыклад, [[Фрыдрых Ніцшэ]] казаў: "Ён (Дастаеўскі) — адзіны псыхоляг, у якога можна нечаму павучыцца" («Сутоньне ідалаў»)<ref>Зорина Нина Известный и неизвестный Достоевский. Алма-Ата, 1991 - с. 189</ref>. 26 студзеня (9 лютага) 1881 году сястра Дастаеўскага Вера Міхайлаўна прыехала ў дом Дастаеўскіх, каб папытаць брата адмовіцца ад сваёй долі разанскага маёнтка, які яна ўспадкавала ад сваёй цёткі, на карысьць сясьцёр. Па аповеду Любові Фёдараўны Дастаеўскай, была бурная сцэна з тлумачэньнямі і сьлязьмі, пасьля чаго ў Дастаеўскага пайшла кроў горлам. Верагодна, гэтая непрыемная размова стала першым штуршком да абвастрэньня яго хваробы (эмфізэмы) — праз два дні вялікі літаратар сканаў. == Філязофія == Як паказаў Алег Нагавіцын у сваёй рабоце<ref>Ноговицын О. М. «Поэтика русской прозы. Метафизическое исследование», ВРФШ, СПб., 1994</ref>, Дастаеўскі зьяўляецца самым яскравым прадстаўніком «анталягічнай», «рэфлексіўнай» паэтыкі, якая ў адрозьненьне ад традыцыйнай, апісальніцкай паэтыкі, пакідае пэрсанаж у некаторым сэнсе свабодным у сваіх адносінах з тэкстам, які яго апісвае (то бок для яго сьветам), што праяўляецца ў тым, што ён усьведамляе сваё зь ім дачыненьне і дзейнічае сыходзячы зь яго. Адсюль уся парадаксальнасьць, супярэчлівасьць і непасьлядоўнасьць пэрсанажаў Дастаеўскага. Калі ў традыцыйнай паэтыцы пэрсанаж застаецца заўжды пад уладаю аўтара, заўжды ахоплены падзеямі, якія зь ім адбываюцца, то бок застаецца цалкам апісальным, цалкам уключаным у зьмест, які падпарадкаваны прычынам і вынікамі, руху апавяданьня, то ў анталягічнай паэтыцы мы ўпершыню сутыкаемся з пэрсанажам, які імкнецца супрацівіцца тэкстуальным стыхіям, сваёй падуладнасьці тэксту, спрабуючы яго «перапісаць». Пры такім падыходзе пісьменьніцтва ёсьць не апісаньне пэрсанажа ў рознабаковых сытуацыях і палажэньнях яго ў сьвеце, а суперажываньне яго трагедыі — яго свавольным нежаданьні прыняць тэкст (сьвет), у яго неізьлішкавай лішкавасьці ў дачыненьні да яго, патэнцыйна бясконцасьці. Упершыню на такое асаблівае стаўленьне Дастаеўскага да сваіх пэрсанажаў зьвярнуў увагу Бахцін М. М. == Бібліяграфія == === Крыніцы тэкстаў === * Выбраныя творы : Пер.з рус. А. Каляды / Фёдар Дастаеўскі; Прадм. А. Рагулі. — Мн. : Беларускі кнігазбор, 2004. — 672 с — (Беларускі кнігазбор: замежная літаратура) {{ISBN|985-6730-38-4}} * Дастаеўскі Фёдар. Аповесці. Апавяданні. Укл. і пер. А. Каляды; Прадм. В. Іваноўскага. — Менск: Беларускі кнігазбор, 2002. — 640 с. === Літаратура === * Волоцкой М. В. Хроника рода Достоевского. Москва, 1933. * Ф. М. Достоевский. Новые материалы и исследования. Литературное наследство. Т. 86. Москва, 1973. * Волгин И. Л. Родиться в России. Достоевский и современники: жизнь в документах. Москва, 1991. * Колокольцов В. Б. Достоевские // Дворянский календарь: Справочная родословная книга российского дворянства. Тетрадь 3. Санкт-Петербург: Вирд, 1997. С. 62—67. {{ISBN|89559-007-1}}. == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Дастаеўскі}} {{Бібліяінфармацыя}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Дастаеўскі, Фёдар}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся 11 лістапада]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў 1821 годзе]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Маскве]] [[Катэгорыя:Дастаеўскія|Фёдар]] [[Катэгорыя:Фёдар Дастаеўскі| ]] [[Катэгорыя:Расейскія літаратары]] [[Катэгорыя:Расейцы беларускага паходжаньня]] [[Катэгорыя:Расейскія філёзафы]] [[Катэгорыя:Рэпрэсаваныя ў Расейскай імпэрыі]] [[Катэгорыя:Высланыя ў Сібір]] [[Катэгорыя:Памерлі ў Санкт-Пецярбургу]] [[Катэгорыя:Асобы на марках]] [[Катэгорыя:Вязьні Петрапаўлаўскай крэпасьці]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] k2uk9rqfyj1mk7i4zl5krgoeof3759z Ціхі акіян 0 9795 2330472 2286505 2022-07-30T14:32:12Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 3 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki [[Файл:Pacific Ocean.png|міні|200пкс|Ціхі Акіян]] '''Ціхі акіян''' — найвялікшы акіян на [[Зямля|Зямлі]], які працягнуўся ад [[Арктыка|Арктыкі]] на поўначы да [[Паўднёвы акіян|Паўднёвага акіяну]] на поўдні. Абмывае [[Азія|Азію]] і [[Аўстралія|Аўстралію]] на захадзе, [[Паўночная Амэрыка|Паўночную Амэрыку]] і [[Паўднёвая Амэрыка|Паўднёвую Амэрыку]] на ўсходзе. Акіян мае плошчу 179,7 млн км² (з марамі) — Ціхі акіян займае 46% паверхні вады [[Зямля (плянэта)|Зямлі]], і 30% паверхні ўсёй плянэты.<ref name="brit">[https://web.archive.org/web/20071219210136/http://concise.britannica.com/ebc/article-9374340/Pacific-Ocean Pacific Ocean], ''[[Энцыкляпэдыя Брытаніка]]'' {{ref-en}}</ref> [[Экватар]] падзяляе акіян на паўночную і паўднёвую часткі. Найглыбейшай кропкай у акіяне (і на плянэце ўвогуле) зьяўляецца <!--FUZZY!!!-->[[Марыянская ўпадзіна]], глыбіня якой складае {{nowrap|10 911 мэтраў}}.<ref name="marian1">[http://web-japan.org/atlas/technology/tec03.html Japan Atlas: Japan Marine Science and Technology Center] {{ref-en}}</ref><ref name="marian2">[http://oceanexplorer.noaa.gov/history/quotes/soundings/soundings.html National Oceanic and Atmospheric Administration (NOAA) webpage. Разьдзел «1960 — Man at the Deepest Depth»] {{ref-en}}</ref> Эўрапейцы пачалі дасьледваньне акіяну на пачатку [[16 стагодзьдзе|XVI стагодзьдзя]], першым быў гішпаскі дасьледнік [[Васка Нуньес дэ Бальбоа]], які перайшоў праз [[Панамскі пярэсмык]] у [[1513]] годзе і назваў акіян ''Mar del Sur'' ({{мова-be|Паўднёвае мора}}). Сёньняшнюю назву акіян мае ад партугальска-лацінскага [[макаранізм]]а ''Tepre Pacificum'' ({{мова-be|Ціхае мора}}), якім нарок акіян [[Фэрнан Магелан]].<ref name="magel">[http://www.newadvent.org/cathen/09526b.htm Ferdinand Magellan] {{ref-en}}</ref> == Водная характэрыстыка == Аб’ём Ціхага акіяну складае прыкладна 662 млн км³. Тэмпэратура вады розьніцца ад адмоўнай ля берагоў [[Антарктыда|Антарктыды]] да {{nowrap|30&nbsp;°C}} ля [[экватар]]у. [[Салёнасьць]] вады таксама зьмяняецца пашыротна. На экватары, аднак, яна меншая, чым у трапічных шыротах з-за ападкаў, якія ідуць круглы год. Бліжэй да палюсоў салёнасьць таксама невялікая з-за малога ўзроўню выпарваньня салёнай вады ў халодным клімаце. Перамяшчэньне вод Ціхага акіяну ў [[Паўночнае паўшар’е|Паўночным паўшар’і]] адбываецца па гадзіньнікавай стрэлцы, і супраць гадзіньнікавай стрэлкі ў [[Паўднёвае паўшар’е|Паўднёвым паўшар’і]]. == Экалягічныя праблемы == [[Файл:Marine debris on Hawaiian coast.jpg|міні|220пкс|справа|Сьмецьце на [[гаваі|гавайскім]] пляжы]] Гаспадарчая дзейнасьць чалавека ў Ціхім акіяне прывяла да забруджваньня ягоных водаў, да зьнясіленьня [[біялёгія|біялягічных]] багацьцяў. Гэтак, да канца [[XVIII стагодзьдзе|XVIII стагодзьдзя]] былі цалкам вынішчаны [[марская карова|марскія каровы]] ў [[Бэрынгава мора|Бэрынгавым моры]]. У пачатку [[XX стагодзьдзе|XX стагодзьдзя]] на мяжы зьнікненьня знаходзіліся [[марскі коцік|марскія коцікі]] і некаторыя віды [[кіт]]оў, цяпер іхны промысел абмежаваны. Вялікую небясьпеку ў акіяне ўяўляе забруджваньне водаў [[нафта]]й і [[нафтапрадукты|нафтапрадуктамі]], як асноўнымі забруджвальнікамі, некаторымі цяжкімі [[мэтал]]амі і адходамі атамнай прамысловасьці. Шкодныя рэчывы разносяцца плынямі па ўсім акіяне. Нават ля берагоў [[Антарктыда|Антарктыды]] ў складзе марскіх арганізмаў выяўленыя гэтыя рэчывы. Дзесяць штатаў [[ЗША]] стала скідаюць свае адходы ў моры. У [[1980]] годзе падобным спосабам было зьнішчана больш за 160 тысячаў тон адходаў, з тых часоў дадзеная лічба паменшылася<ref>[https://web.archive.org/web/20130629163024/http://samogo.net/articles.php?id=62 «Тихий океан — самый большой и самый глубокий океан на Земле»]. Samogo.Net.</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20111223124018/http://kamox571.ru/forum/2-775-1 «Загрязнение океана»]. Форум честных правил.</ref>. У паўночнай частцы Ціхага акіяна ўтварылася [[Вялікая Ціхаакіянская сьмецьцевая пляма]] з плястыкі і іншых адходаў, сфармаванае акіянічнымі плынямі, якія паступова канцэнтруюцца ў адной вобласьці выкінутае ў акіян сьмецьце дзякуючы Паўночна-Ціхаакіянскай сыстэме плыняў. Гэтая пляма цягнецца праз паўночную частку Ціхага акіяна ад кропкі прыкладна ў 500 марскіх мілях ад узьбярэжжа [[Каліфорнія|Каліфорніі]] міма [[Гаваі|Гаваяў]] і ледзь не дасягае [[Японія|Японіі]]. У [[2001]] годзе маса сьмецьцевых астравоў складала больш за 3,5 мільёнаў тон, а плошча — больш за 1 млн км², што паводле масы перавышала масу зоаплянктона ў шэсьць разоў. Кожныя 10 гадоў плошча звалкі на парадак павялічваецца<ref>[https://web.archive.org/web/20120407185953/http://www.ecologoff.ru/eco-problems/20-musornyj-ostrov-v-tixom-okeane.html «Мусорный остров в Тихом Океане»]. ECOlogoFF.Ru</ref>. [[6 жніўня|6]] і [[9 жніўня]] [[1945]] году [[Узброеныя сілы ЗША|Ўзброенымі сіламі ЗША]] былі ажыцьцёўлены атамныя бамбардзіроўкі японскіх гарадоў [[Хірасіма]] і [[Нагасакі]] — адзіныя ў гісторыі чалавецтва два прыклады баявога выкарыстаньня [[ядзерная зброя|ядзернай зброі]]. Агульная колькасьць загінуўшых склала ад 90 да 166 тысячаў чалавек у Хірасіме і ад 60 да 80 тысячаў чалавек — у Нагасакі<ref>[http://urakami.narod.ru/copying.htmlХиросима и Нагасаки: история, свидетельства очевидцев, фотографии]. narod.ru</ref>. З [[1946]] па [[1958]] гады на атоле [[Бікіні (атол)|Бікіні]] і [[Энівэтак]] ([[Маршалавы астравы]]) Злучаныя Штаты Амэрыкі выраблялі ядзерныя выпрабаваньні. Усяго было выраблена 67 выбухаў атамных і [[вадародная бомба|вадародных бомбаў]]<ref>[http://urakami.narod.ru/ «U.S. Nuclear Testing Program in the Marshall Islands»]. Marshall Islands Nuclear Claims Tribunal.</ref>. [[1 сакавіка]] [[1954]] году падчас надводнага выпрабаваньня вадароднай бомбы магутнасьцю 15 мэгатон ад выбуху атрымаўся кратэр 2 км у дыямэтры і глыбінёй 75 м, грыбападобнае воблака вышынёй 15 км і дыямэтрам 20 км. У выніку атол Бікіні быў разбураны, а тэрыторыя падвергнулася найбуйнейшаму ў гісторыі ЗША [[радыёактыўнасьць|радыёактыўнаму]] заражэньню і апрамяненьню мясцовых жыхароў. == Краіны і тэрыторыі, якія мяжуюць з акіянам == {| | valign="top" | * {{сьцягафікацыя|Амэрыканскае Самоа}} * {{сьцягафікацыя|Аўстралія}} * {{сьцягафікацыя|Брунэй}} * {{сьцягафікацыя|Вануату}} * {{сьцягафікацыя|Віетнам}} * {{сьцягафікацыя|Выспы Кука}} * {{сьцягафікацыя|Выспы Піткейрна}} * {{сьцягафікацыя|Выспы Ўоліс і Футуна}} * {{сьцягафікацыя|Гандурас}} * {{сьцягафікацыя|Ганконг}} * {{сьцягафікацыя|Гватэмала}} * {{сьцягафікацыя|Гуам}} * {{сьцягафікацыя|ЗША}} | valign="top" | * {{сьцягафікацыя|Інданэзія}} * {{сьцягафікацыя|Калюмбія}} * {{сьцягафікацыя|Камбоджа}} * {{сьцягафікацыя|Канада}} * {{сьцягафікацыя|Кірыбаці}} * {{сьцягафікацыя|КНР}} * {{сьцягафікацыя|Коста-Рыка}} * {{сьцягафікацыя|Макао}} * {{сьцягафікацыя|Малайзія}} * {{сьцягафікацыя|Маршалавы выспы}} * {{сьцягафікацыя|Мэксыка}} * {{сьцягафікацыя|Науру}} * {{сьцягафікацыя|Новая Каледонія}} | valign="top" | * {{сьцягафікацыя|Новая Зэляндыя}} * {{сьцягафікацыя|Нікарагуа}} * {{сьцягафікацыя|Ніуе}} * {{сьцягафікацыя|Палаў}} * {{сьцягафікацыя|Панама}} * {{сьцягафікацыя|Папуа-Новая Гвінэя}} * {{сьцягафікацыя|Паўночная Карэя}} * {{сьцягафікацыя|Паўднёвая Карэя}} * {{сьцягафікацыя|Паўночныя Марыянскія выспы}} * {{сьцягафікацыя|Пэру}} * {{сьцягафікацыя|Расея}} * {{сьцягафікацыя|Рэспубліка Кітай}} * {{сьцягафікацыя|Саламонавы выспы}} | valign="top" | * {{сьцягафікацыя|Сальвадор}} * {{сьцягафікацыя|Самоа}} * {{сьцягафікацыя|Сынгапур}} * {{сьцягафікацыя|Тайланд}} * {{сьцягафікацыя|Такелаў}} * {{сьцягафікацыя|Тонга}} * {{сьцягафікацыя|Тувалу}} * {{сьцягафікацыя|Усходні Тымор}} * {{сьцягафікацыя|Фіджы}} * {{сьцягафікацыя|Француская Палінэзія}} * {{сьцягафікацыя|Фэдэратыўныя Штаты Мікранэзіі}} * {{сьцягафікацыя|Філіпіны}} * {{сьцягафікацыя|Чылі}} | valign="top" | * {{сьцягафікацыя|Эквадор}} * {{сьцягафікацыя|Японія}} |} == Крыніцы == {{зноскі}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons|Category:Pacific Ocean}} {{Акіяны}} {{Рэгіёны}} [[Катэгорыя:Ціхі акіян| ]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] 0z9cfpxmyt1xiv9hl234qfa5nxahs3i Паўднёва-Афрыканская Рэспубліка 0 10121 2330761 2281150 2022-07-31T11:36:29Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Краіна |Назва = Паўднёва-Афрыканская Рэспубліка |НазваЎРоднымСклоне = Паўднёва-Афрыканскай Рэспублікі |НазваНаДзяржаўнайМове = {{мова-af||скарочана}} Republiek van Suid-Afrika<br/>{{мова-en||скарочана}} Republic of South Africa |Сьцяг = Flag of South Africa.svg |Герб = Coat of arms of South Africa (heraldic).svg |НацыянальныДэвіз = !ke e: ǀxarra ǁke |Месцазнаходжаньне = South Africa (orthographic projection).svg |АфіцыйнаяМова = [[афрыкаанс]], [[ангельская мова|ангельская]], [[зулу (мова)|зулу]], [[кгоса (мова)|кгоса]], [[сўаці (мова)|сўаці]], [[ндэбэле (мова)|ндэбэле]], [[паўднёвая сота]], [[паўночная сота]], [[тсонга (мова)|тсонга]], [[тсўана (моа)|тсўана]], [[вэнда (мова)|вэнда]] |Сталіца = [[Кейптаўн]] (заканадаўчая), [[Прэторыя]] (адміністрацыйная), [[Блюмфантэйн]] (судовая) |НайбуйнейшыГорад = [[Яганэсбург]] |ТыпУраду = [[Парлямэнцкая рэспубліка]] |ПасадыКіраўнікоў = [[Прэзыдэнт]] |ІмёныКіраўнікоў = [[Джэйкаб Зума]] |Плошча = 1 221 037 |МесцаЎСьвецеПаводлеПлошчы = 25-е |АдсотакВады = нязначны |ГодАцэнкіНасельніцтва = 2013 |МесцаЎСьвецеПаводлеНасельніцтва = 25-е |Насельніцтва = 52 981 991 |ШчыльнасьцьНасельніцтва = 42,4 |ГодАцэнкіСУП = 2014 |МесцаЎСьвецеПаводлеСУП = 25-е |СУП = $623,201 млрд |СУПНаДушуНасельніцтва = $11 914 |Валюта = [[Ранд]] |КодВалюты = ZAR |ЧасавыПас = SAST |ЧасРозьніцаUTC = +2 |ЧасавыПасУлетку = |ЧасРозьніцаUTCУлетку = |НезалежнасьцьПадзеі = — аб’яднаньне<br/>— ўэстмінтарскі статут<br/>— рэспубліка |НезалежнасьцьДаты = Ад [[Злучанае Каралеўства|Злучанага Каралеўства]]<br />[[31 траўня]] [[1910]]<br />[[11 сьнежня]] [[1931]]<br />[[31 траўня]] [[1961]] |ДзяржаўныГімн = Нацыянальны гімн ПАР |АўтамабільныЗнак = |ДамэнВерхнягаЎзроўню = za |ТэлефонныКод = 27 |Дадаткі = [[Файл:Kaart Suid-Afrika.png|цэнтар|280пкс|Мапа ПАР]] |Катэгорыя = Паўднёва-Афрыканская рэспубліка }} '''Паўднё́ва-Афрыка́нская Рэспу́бліка''' — краіна, разьмешчаная на паўднёвай ускраіне [[Афрыка|Афрыкі]]. Мае мяжу з [[Намібія]]й, [[Батсвана]]й, [[Зымбабвэ]], [[Мазамбік]]ам, [[Сўазілэнд]]ам, а таксама [[Лесота]], тэрыторыя якога поўнасьцю аточаная Паўднёва-Афрыканскай Рэспублікай. Колькасьць эўрапейскіх імігрантаў ў ПАР большая за любую іншую краіну ў Афрыцы; акрамя іх і карэннага насельніцтва тэрыторыяў у ПАР жывуць гэтаксама [[індыйцы]]. Увогуле, 80 адсоткаў ад усяго насельніцтва рэспублікі ёсьць прадстаўнікамі [[нэгроідная раса|нэгроіднае расы]]. Краіна валодае багатымі мінэральнымі рэсурсамі, а таксама зьяўляецца самай эканамічна разьвітай на кантынэнце і мае адносна трывалыя сусьветныя пазыцыі<ref>[https://web.archive.org/web/20090114023827/http://www.goafrika.ru/main/country_detail/10/ Інфармацыя пра краіну]</ref>. == Афіцыйныя назвы == У сувязі з тым, што ў ПАР дзяржаўнымі прызнаныя 11 моваў (трэцяя краіна паводле колькасьці моваў пасьля [[Індыя|Індыі]] ды [[Балівія|Балівіі]]<ref name="languages">[https://web.archive.org/web/20100712111723/http://www.midas-tour.ru/country/text/47 Мовы ПАР]</ref><ref name="indian_lang">[http://www.impression.ru/India/info/India_info_510.html Мовы Індыіі]</ref>), краіна мае 11 афіцыйных назваў: * ''Republiek van Suid-Afrika'' ([[афрыкаанс]]) * ''Republic of South Africa'' ([[ангельская мова|ангельская]]) * ''IRiphabliki yeSewula Afrika'' ([[паўднёвая ндэбэле]]) * ''IRiphabliki yaseMzantsi Afrika'' ([[коса (мова)|коса]]) * ''IRiphabliki yaseNingizimu Afrika'' ([[зулу]]) * ''Rephaboliki ya Afrika-Borwa'' ([[паўночная сота]]) * ''Rephaboliki ya Afrika Borwa'' ([[сэсота]]) * ''Rephaboliki ya Aforika Borwa'' ([[тсўана (мова)|тсўана]]) * ''IRiphabhulikhi yeNingizimu Afrika'' ([[сўазі (мова)|сўазі]]) * ''{{Юнікод|Riphabuḽiki ya Afurika Tshipembe}}'' ([[вэнда (мова)|вэнда]]) * ''Riphabliki ra Afrika Dzonga'' ([[тсонга]]) Нягледзячы на такі багаты сьпіс назваў, некаторыя паўднёваафрыканцы пазьбягаюць афіцыйных назваў і аддаюць перавагу да ''Азанія'': гэта ў асноўным чорныя расісты, якія імкнуцца дыстанцавацца ад эўрапейскае спадчыны. == Геаграфія == ПАР разьмешчаная на паўднёвай канцавой частцы [[Афрыка|Афрыкі]]. Даўжыня берагавой лініі складае 2798 км. ПАР мае плошчу 1&nbsp;219&nbsp;090 км², краіна зьяўляецца 24-й па плошчы ў сьвеце (пасьля [[Малі]]). Найвышэйшы пункт ПАР — гара [[Нджэсуці]] ў [[Драконавыя горы|Драконавых гарах]]. У ПАР прадстаўленыя разнастайныя [[кліматычныя зоны]], ад сухой [[пустыня|пустыні]] [[Наміб]] да [[субтропікі|субтропікаў]] на ўсходзе ля мяжы з [[Мазамбік]]ам ды ўзьбярэжжы [[Індыйскі акіян|Індыйскага акіяну]]. На ўсходзе мясцовасьць хутка падымаецца, ўтвараючы [[Драконавыя горы]] ды пераходзячы ў больш унутранае [[плято]], якое называюць вэльд. Унутраныя раёны ПАР — вялізная, параўнальна плоская ды рэдказаселенная прастора, вядомая як [[Кару]], якая высушваецца з набліжэньнем да пустыні Наміб. Насупраць, усходняе ўзбярэжжа выдатна ўвільготненае і мае клімат, блізкі да трапічнага. На крайнім паўднёвым захадзе клімат надзвычайна падобны на [[міжземнаморскі клімат|міжземнаморскі]], з дажджлівай зімой ды сьпякотным, сухім летам. Гэты раён лічыцца самым спрыяльным для вінаградарства. Таксама раён вядомы сваімі сталымі вятрамі, што дзьмуць круглы рок. Гэты вецер ля [[мыс Добрай Надзеі|мысу Добрай Надзеі]] настолькі моцны, што спрычыняў мноства нязручнасьцяў маракам ды прыводзіў да караблекрушэньняў. Далей на ўсходзе ападкі ідуць раўнамерна, таму гэты рэгіён лепей пакрыты расьліннасьцю. Ён вядомы як «Шлях садоў». Рэгіён [[Вольная дзяржава|Вольнае дзяржавы]] (назва адміністрацыйна-тэрытарыяльнай адзінкі ў ПАР) — асабліва плоская мясцовасьць, якая разьмешчаная ў цэнтры высокага плято. На поўнач ад ракі [[Вааль]] вэльд лепей увільготнены і пры гэтым на яго ня ўзьдзейнічаюць завысокія тэмпэратуры. [[Яганэсбург]], які знаходзіцца ў цэнтры вэльду на вышыні 1740 мэтраў, атрымлівае 760 мм ападкаў на рок. У гэтых мясьцінах зімы халаднейшыя, хаця сьнег падае зрэдку. === Адміністратыўны падзел === [[Файл:SouthAfricaNumbered.png|thumb|300px|Правінцыі ПАР]] [[Файл:South Africa 1991.jpg|Правінцыі ПАР (1991)|300px|thumb]] Да [[1994]] году ПАР была [[федэрацыя|федэрацыяй]] ды падзялялася на 4 правінцыі: [[Капская правінцыя|Капскую]], [[Натал (правінцыя)|Натал]], [[Аранжавая Свабодная дзяржава]] ды [[Трансвааль]]. Такі падзел адлюстроўваў каланіяльнае мінулае ПАР. Цяпер ПАР зьяўляецца ўнітарнай дзяржавай. Тэрыторія краіны падзеленая на 9 [[правінцыя|правінцый]] (кожная мае свой адміністратыўны цэнтар): # [[Заходне-Капская правінцыя]] ([[Кейптаўн]]) # [[Паўночна-Капская правінцыя]] ([[Кімбэрлі (ПАР)|Кімбэрлі]]) # [[Усходне-Капская правінцыя]] ([[Біша]]) # [[Квазулу-Натал]] ([[Пітэрмарыцбург]]) # [[Фры-Стэйт]] ([[Блумфантэйн]]) # [[Паўночна-Заходняя правінцыя (ПАР)|Паўночна-Заходняя правінцыя]] ([[Мафікенг]]) # [[Гаўтэнг]] ([[Яганэсбург]]) # [[Мпумаланга]] ([[Нэлспройт]] або ''Мбамбела'') # [[Лімпопа (правінцыя)|Лімпопа]] ([[Палакванэ]]) Акрамя таго, ад 1951 да 1994 год у ПАР існавалі так званыя [[бантустан]]ы — [[аўтаномія|аўтаноміі]], вылучанныя для пражываньня вызначаных народнасьцяў. Па-за бантустанамі правы чорнага насельніцтва былі абмежаваныя. Чатыры зь іх атрымалі «незалежнасьць», якую не прызнала ніводная дзяржава, акрамя самой ПАР: * [[Бопутатсвана]] ([[тсвана (народ)|тсвана]]) — «незалежнасьць» ад [[6 сьнежня]] [[1977]] году * Транскей ([[коса (народ)|коса]]) — «незалежнасьць» ад [[26 кастрычніка]] [[1976]] году * Сіскей (коса) — «незалежнасьць» ад [[4 сьнежня]] [[1981]] году * [[Вэнда (бантустан)|Вэнда]] ([[вэнда (народ)|вэнда]]) — «незалежнасьць» ад [[13 верасьня]] [[1979]] году Іншыя бантустаны знаходзіліся пад юрысдыкцыяй ПАР: * Газанкулу ([[тсонга (народ)|тсонга]]) * Кангване ([[свазі]]) * Квандэбэле ([[ндэбэле (народ)|ндэбэле]]) * [[Квазулу (бантустан)|Квазулу]] ([[зулусы]]) * [[Лебова]] (паўночныя [[сота (народ)|сота]]) * [[Кваква]] (паўднёвыя сота) === Сталіца === [[Прэторыя]] афіцыйна лічыцца асноўнай сталіцай ПАР, паколькі там месьціцца ўрад краіны. Дзьве астатнія галіны ўлады разьмяшчаюцца ў двух іншых гарадах: парлямэнт у [[Кейптаўн]]у, Вярхоўны суд в [[Блумфантэйн]]у. Яны таксама лічацца сталіцамі. Гэта зьвязана з тым, што першапачаткова ПАР была [[канфедэрацыя|канфедэратыўнай дзяржавай]], у сувязі з гэтым, пры ўтварэньні Паўднёва-Афрыканскага Зьвязу (з брытанскіх уладаньняў са сталіцай у Кейптаўну, Аранжавай Свабоднай дзяржавы са сталіцай у Блумфантэйну ды Паўднёва-Афрыканскай рэспублікі (Трансвааля) са сталіцай у Прэторыі органы ўлады былі раўнамерна разьмеркаваныя па сталіцах дзяржаваў, што ўвайшлі ў яе склад. == Гісторыя == [[Файл:Lesotho Slide Show (294).JPG|міні|Рандавэль — тыповае жытло народаў [[банту]] на тэрыторыі ПАР.]] Чалавек зьяўвіўся на тэрыторыі сучаснай краіны ў далёкай старажытнасьці (дасьледаваньні стаянак у пячорах ля [[Стэркфантэйн]]у, Кромдраю ды Макапансхата); аднак верагодных зьвестак пра раньнюю гісторыю рэгіёну няшмат. Да прыходу плямёнаў [[банту]] (ракі [[Лімпапо]] на поўначы краіны яны дасягнулі ў сярэдзіне [[1 тысячагодзьдзе|I тысячагодзьдзя]] нашае эры) гэтая тэрыторыя была населеная вандроўнымі жывёлагадоўчымі плямёнамі [[кой-кой]] ([[готэнтоты|готэнтотаў]]) ды зьбіральнікамі-[[бушмэны|бушмэнамі]]. Земляробы-банту прасоўваліся на паўднёвы захад, зьнішчаючы ці асымілюючы мясцовае насельніцтва. Прыкладна да [[1050]] року адносяцца архэалягічныя сьведчаньні пра іх прысутнасьць у цяперашняй правінцыі [[Квазулу-Натал]]. Да часу прыходу эўрапейцаў рэгіён [[Мыс Добрай Надзеі|мысу Добрай Надзеі]] была заселеная кой-кой, а банту дасягнулі ўжо берагоў ракі Грэйт-Фіш. === Перасяленьні галяндцаў === [[Файл:Charles Bell - Jan van Riebeeck se aankoms aan die Kaap.jpg|міні|Прыбыцьцё Яна ван Рыбэка.]] Упершыню сталае пасяленьне эўрапейцаў згадваецца [[6 красавіка]] [[1652]] року, калі [[Ян ван Рыбэк]] ад імя [[Галяндзкая Ост-Індзкая Кампанія|Галяндзкае Ост-Індзкае Кампаніі]] заснаваў пасяленьне на мысе Штормаў, які пазьней атрымаў назву Добрай Надзеі (цяпер — [[Кейптаўн]]). У [[XVII стагодзьдзе|XVII]] ды [[XVIII стагодзьдзе|XVIII стагодзьдзях]] у Паўночную Афрыку прыяжджалі каляністы зь Нідэрляндаў, а таксама францускія [[гугеноты]], якія ратаваліся ад рэлігійных перасьледаў на Радзіме, ды пасяленцы зь [[Нямеччына|Нямеччыны]]. У [[1770-я]] рокі каляністы сутыкнуліся зь мясцовымі плямёнамі, якія прасоўваліся з паўночнага ўсходу. Адбылася сэрыя сутыкненьняў, вядомыя як памежныя войны, прычынамі якіх былі ў асноўным дамаганьні белых перасяленцаў на землі афрыканцаў. У Капскую калёнію звазілі рабоў зь іншых галяндзкіх уладаньняў, у прыватнасьці з [[Інданэзія|Інданэзіі]] ды з [[Мадагаскар]]у. Шмат рабоў, а таксама аўтахтоннае насельніцтва Капскага рэгіёну, зьмяшалася зь белымі каляністамі. Іх нашчадкаў называюць «капскімі каляровымі» ды і цяпер складаюць да 50 % насельніцтва ў [[Заходняя Капская правінцыя|Заходняе Капскае правінцыі]]. === Брытанская калянізацыя === [[Вялікабрытанія]] ўпершыню атрымала панаваньне над [[Капская калёнія|Капскаю калёніяй]] у [[1795]] року, падчас Чацьвертай англа-галяндзкай вайны: тады [[Нідэрлянды]] апынуліся пад уладай [[Напалеон Банапарт|Напалеона]], і брытанцы, баючыся атрыманьня французамі кантролю над гэтым стратэгічна важным рэгіёнам, накіравалі ў Капстад (сёньня — Кейптаўн) войска на чале з генэралам Джэймсам Гэнры Крэйгам для захопу калёніяў ад імя [[статхолдэр]]а [[Вільгельм V Аранскі|Вільгельма V Аранскага]]. Губэрнатар Капстаду не атрымліваў ніякіх даручэньняў, аднак пагадзіўся падпарадкавацца Вялікабрытаніі. У [[1803]] року быў заключаны Ам’енскі мір, паводле ўмоваў якога [[Батавія]] (то бок Нідэрлянды, як яны сталі называцца пасьля захопу Францыяй) пакідала Капскую калёнію за сабой. Пасьля аднаўленьня вайны ў 1805 року Вялікабрытанія зноўку вырашыла захапіць тэрыторыю, і ў выніку бітвы на схілах [[Сталовая гара|Сталовае гары]] ў [[1806]] року брытанскія войскі пад камандаваньнем [[Дэйвід Бэрд|Дэйвіда Бэрда]] ўвайшлі ў форт Капстаду. Брытанцы ўмацавалі сваю прысутнасьць на ўсходняе мяжы Капскае калёніі, змагаючыся зь мясцовымі плямёнамі шляхам будаваньня фартоў паабапал ракі [[Грэйт-Фіш]]. З мэтай узмацненьня сваёй улады ў гэтых мясьцінах, брытанская карона заахвочвала прыезд пасяленцаў з мэтраполіі. У [[1806]] року пад ціскам розных сілаў унутры краіны парлямэнт Вялікабрытаніі забараніў [[рабства]], а ў [[1833]] гэтае палажэньне было распаўсюджанае і на брытанскія калёніі. Сталыя сутычкі на межах, адмена рабства і іншыя рознагалосьсі з брытанцамі прымусілі шматлікіх сялян галяндзкага паходжаньня (якіх называлі [[буры|бурамі]], ад {{мова-nl|boer|скарочана}} — «селянін») пайсьці ў так званы [[Вялікі трэк]] углыб кантынэнту, на высокае плято-[[вэльд]]. Там яны сутыкнуліся з племем ндэбэле на чале з Мзіліказі, былым паплечнікам [[Шака|Шакі]], які ўцёк на захад падчас так званага [[мфэканэ]] — перасяленьня народаў, што быў выкліканы міжусобнымі войнамі ў Паўднёва-Ўсходняй Афрыцы (сучасная правінцыя Квазулу-Натал). Урэшце буры заснавалі ў кантынэнтальнай частцы Паўднёвай Афрыкі свае дзяржавы [[Аранжавая рэспубліка]] ды [[Трансвааль]]. === Англа-бурскія войны === Сярод асноўных прычынаў, якія прывялі да адкрытага канфлікту між эўрапейцамі ды бураў, вядомага як ''Англа-бурскія войны'', стала адкрыцьцё багатых радовішчаў [[алмаз]]аў у [[1867]] року ды [[золата]] ў [[1886]] року. Здабыча карысных выкапняў спрычыніла інтэнсіўны эканамічны рост калёніі і павелічэньне адцёку капіталу ў [[Эўропа|Эўропу]], рэзкі ўздым іміграцыі ў бурскія рэспублікі і пагаршэньню становішча тубыльцаў. [[Файл:Boercamp1.jpg|міні|215пкс|Буры — жанчыны і дзеці — у канцэнтрацыйным лягеры.]] Брытанскі ўрад ня здоліў зладзіць з падзеямі, што адбываліся ў калёніі, што ўрэшце прывяло да [[Англа-бурская вайна|першай англа-бурскае вайны]] (вядомая сярод насельніцтва ПАР як «Вайна за незалежнасьць») ў [[1880]]—[[1881]] роках. Першая вайна была хуткацечная: [[буры]] здолелі перамагчы рэгулярныя ангельскія войскі і дамагліся незалежнасьці тэрыторыяў. Сярод перавагаў бураў, што адыгралі значную ролю ў перамозе, лічацца лепшае веданьне мясцовасьці, а таксама вопратка колеру [[хакі]], якая хавала эфэктыўней за чырвоныя мундзіры ангельцаў. Аднак брытанскія войскі заснаваліся ў [[Квазулу-Натал|Натале]] ды [[Зулулэнд]]зе, дзякуючы перамозе ў [[Англа-зулуская вайна|вайне з зулусамі]]. У 1881 року бурскія рэспублікі аб’ядналіся ў Паўднёва-Афрыканскую рэспубліку ({{мова-af|Zuid-Afrikaansche Republiek|скарочана}}). [[Паўл Кругер]], адзін з кіраўнікоў паўстаньня, стаў прэзыдэнтам ПАР у 1883 року. У [[1899]]—[[1902]] роках адбылася [[Англа-бурская вайна (1899—1902)|другая англа-бурская вайна]], калі буры, нягледзячы на папярэднія посьпехі, атрымалі паразу. У гэты раз брытанцы былі лепей экіпіраваныя і навучаныя. Пасьля няўдалых баявых дзеяньняў буры перайшлі да тактыкі [[партызанская вайна|партызанскае вайны]], зь якой ангельцы змагаліся, стварыўшы сетку [[канцэнтрацыйны лягер|канцэнтрацыйных лягераў]]. Паводле ўмоваў дамовы ў Ферэніхінгу брытанцы пагадзіліся выплаціць трохмільённую запазычаннасьць бурскіх урадаў. Акрамя таго, каляровае насельніцтва было пазбаўленае права голасу (акрамя Капскае калёніі). === Стварэньне Паўднёва-Афрыканскага Зьвязу === Пасьля перамоваў цягам чатырох рокаў, [[31 траўня]] [[1910]] року ўтварыўся [[Паўднёва-Афрыканскі Зьвяз]], які складаўся з брытанскіх калёніяў — [[Капская калёнія]], [[Натал (правінцыя ПАР)|Натал]], калёнія Аранжавае ракі ды [[Трансвааль]]. Зьвяз стаў [[дамініён]]ам [[Брытанская імпэрыя|Брытанскае імпэрыі]], з чым зьвязваецца атрыманьне ў [[1931]] року фактычнай незалежнасьці. Паводле Вэстмінстэрскага статуту ў імпэрскую палітыку ўводзіцца такі панятак як дамініён, што азначала прызнаньне права былымі калёніямі на самакіраваньне пры верхавенстве брытанскага манарха. У [[1934]] року была ўтвораная Аб’яднанная партыя, ў якую ўвайшлі Паўднёваафрыканская партыя (прабрытанская пазыцыя) ды Нацыянальная партыя (бурская). Аднак празь пяць рокаў, у [[1939]] року яна распалася з прычыны паўсталых рознагалосьсяў, ці варта Паўднёвай Афрыцы ўсьлед за Вялікабрытаніяй уступаць у [[Другая сусьветная вайна|Другую сусьветную вайну]] — правая Нацыянальная партыя падтрымлівала расавую сэгрэгацыю, прапанаваную [[нацызм|нацысцкай Нямеччынай]]. === Незалежнасьць ПАР === У [[1961]] року Паўднёва-Афрыканскі Зьвяз стаў незалежнай рэспублікай (Паўднёва-Афрыканская рэспубліка), якая выйшла з Брытанскай Садружнасьці Нацыяў на чале зь Вялікабрытаніяй. Адной з прычынаў выхаду было непрыняцьце палітыкі [[апартэід]]у іншымі чальцамі Садружнасьці (чалецтва ПАР было адноўленае ў чэрвені [[1994]] року). === Палітыка апартэіду ў ПАР === {{Асноўны артыкул|Апартэід}} Апартэід ({{мова-af|apartheid|скарочана}}, літаральна «асобнасьць», «падзяленьне») — сыстэма легалізаванае расавае сэгрэгацыі, якая зьяўлялася асновай унутранае палітыкі белага ўраду Нацыянальнае партыі, што кіравала Паўднёва-Афрыканскай Рэспублікай ад 1948 да 1990 году. Канцавой мэтай гэтае палітыкі было стварэньне «Паўднёвае Афрыкі для белых». Падчас апартэіду чорнаскурыя людзі фактычна часткова або цалкам пазбаўляліся наступных правоў: [[Файл:Apartheid.jpg|міні|220пкс|Знак на пляжы ў Кейптаўне, які забараняе ўваход «чорным» ды сабакам.]] * Права на грамадзянства ПАР * Права на ўдзел у выбарах і права быць выбраным * Права на волю перамяшчэньня (неграм было забаронена выходзіць на вуліцу пасьля захаду сонца, а таксама зьяўляцца ў «белых» раёнах без асаблівага дазволу ўладаў: фактычна было забаронена наведваньне буйных местаў, бо яны знаходзіліся ў «белых» раёнах) * Права на зьмяшаныя шлюбы * Права на мэдычнае абслугоўваньне (мэдыцына для «чорных» была не разьвітая, а ў некаторых раёнах яе бракавала) * Права на культурна-забаўляльны адпачынак (асноўныя кінатэатры й іншыя ўстановы былі ў «белых» раёнах) * Права на адукацыю (галоўныя адукацыйныя ўстановы знаходзіліся ў «белых» раёнах) * Права быть прынятым на працу (за працадаўцам было афіцыйна замацаванае права прымяняць расавую дыскрымінацыю пры прыманьні на працу) [[ААН]] неаднаразова ў сваіх рэзалюцыях прызнавала апартэід «паўднёва-афрыканскім фашызмам» ды заклікала Паўднёвую Афрыку прыпыніць палітыку расавае дыскрымінацыі. Тым ня менш, урад краіны ігнараваў патрабаваньні міжнародных арганізацыяў. Прымяненьне захадаў палітыкі апартэіду выклікала пратэсты, страйкі ды хваляваньні ўнутры краіны, пікі якіх прыпалі на сярэдзіны 1950-х, пачатак 1960-х, сярэдзіну 1970-х ды 1980-я рокі. У верасьні [[1989]] року прэзыдэнтам краіны быў выбраны [[Фрэдэрык Вілем дэ Клерк|Фрэдэрык дэ Клерк]], які пачаў рабіць актыўныя дзеяньні па ліквідацыі сыстэмы апартэіду: шматлікія законы былі адмененыя, з турмы быў вызвалены [[Нэльсан Мандэла]] — і ў [[1994]] року прайшлі першыя ўсеагульныя выбары, перамогу на якіх атрымаў [[Афрыканскі нацыянальны кангрэс]], які да гэтых часінаў знаходзіцца ва ўладзе. == Эканоміка == [[Файл:Johannesburg Stock Exchange.jpg|міні|220пкс|[[Яганэсбурская фондавая біржа|ЯФБ]] — найбуйнейшая біржа ў Афрыцы.]] [[Паўднёвая Афрыка]] мае [[зьмешаная эканоміка|зьмешаную эканоміку]] з высокім узроўнем [[беднасьць|беднасьці]] й нізкім [[СУП]] на душу насельніцтва. Паводле клясыфікацыі [[ААН]] Паўднёвая Афрыка зьяўляецца краінай зь сярэднімі даходамі зь лішкам рэсурсаў, разьвітай фінансавай, юрыдычнай сыстэмамі, [[сувязь]]зю, [[энэргетыка]]й і [[транспарт]]ам і сучаснай інфраструктурай падтрымкі эфэктыўнага разьмеркаваньня тавараў у буйных гарадзкіх цэнтрах па ўсім рэгіёне. Паўднёвая Афрыка знаходзіцца на 25-м месцы ў сьвеце паводле аб’ёму СУП з [[2008]] року й лічыцца новай індустрыяльнай краінай. Найболей разьвітымі рэгіёнамі зьяўляюцца гарады [[Кейптаўн]], [[Порт-Элізабэт]], [[Дурбан]], [[Прэторыя]] й [[Яганэсбург]]. Акрамя гэтых эканамічных цэнтраў, разьвіцьцё ў іншых месцах краіны зьяўляецца нязначным, і беднасьць па-ранейшаму значна распаўсюджаная, нягледзячы на ​​намаганьні ўраду. Узровень беспрацоўя даволі высокі, да таго ж Паўднёвая Афрыка ўваходзіць у топ-10 краінаў у сьвеце па няроўнасьці ў прыбытках<ref>[https://web.archive.org/web/20091012233302/http://hdrstats.undp.org/en/indicators/161.html ''Inequality in income or expenditure / Gini index''], Human Development Report 2007/08, UNDP</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20070613005439/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2172.html ''Distribution of family income – Gini index''], The World Factbook, CIA</ref><ref>[http://www.busrep.co.za/index.php?fArticleId=5181018 "South Africa has highest gap between rich and poor", 'Business Report']{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, Busrep.co.za</ref>, які вымяраецца з дапамогай [[каэфіцыент Джыні|каэфіцыенту Джыні]]. У [[1995]]—[[2003]] рокі колькасьць шэрагу фармальных працоўных месцаў скарацілася, а нефармальных працоўных месцаў павялічылася, аднак агульны ўзровень беспрацоўя пагоршыўся<ref>[http://imf.org/external/pubs/nft/2006/soafrica/eng/pasoafr/sach3.pdf «Post-Apartheid South Africa: the First Ten Years – Unemployment and the Labor Market»]. IMF.</ref>, сярэдняя паўднёваафрыканская сям’я мае даход, які значна скараціўся ў пэрыяд паміж [[1995]] і [[2000]] рокамі. Сярэдні прыбытак хатняй гаспадаркі белых пераўзыходзіў у чатыры разы аналягічны паказчык сярод хатняй гаспадаркі чорных у [[1995]] року. У [[2000]] року сярэдні заробак белай хатнія гаспадаркі пераўзыходзіў ужо ў шэсьць разоў сярэдні заробак чорнай хатняй гаспадаркі<ref>[https://web.archive.org/web/20110719024325/http://www.sarpn.org.za/documents/d0000164/page1.php «SARPN – South Africa»]. www.sarpn.org.za</ref>. Афіцыйна пасьля [[апартэід]]у ўрад праводзіў палітыку [[Чорная эканамічная магчымасьць|Чорнай эканамічнай магчымасьці]] (BEE), якая вызначаецца прызнаньнем «неабходнасьці павышэньня агульнай справядлівасьці, у тым ліку праз калектыўнаую ўласнасьць працоўных і суполак, а таксама праз разьвіцьцё навыкаў». На практыцы, аднак, BEE крытыкуецца з боку эканамістаў паўднёваафраканскага [[Банк разьвіцьця ПАР|Банку разьвіцьця]] ў факусоўцы «амаль выключна на прасоўваньні асобных прадстаўнікоў чорнай расы, што мала вырашае эканамічнае становішча чорных людзей у краіне»<ref>Neva Makgetla. [http://www.businessday.co.za/articles/Content.aspx?id=105049 «Inequality on scale found in SA bites like acid»]. Business Day</ref>. Афіцыйныя палітыкі пазытыўна ацэньваюць дзеяньні накіраваныя на рост чорнага эканамічнага дабрабыту й стварэньня новай чорнай сярэдняй клясы<ref>[http://mg.co.za/article/2006-01-15-black-middle-class-boosts-car-sales-in-south-africa «Black middle class boosts car sales in South Africa: Mail & Guardian Online»]. mg.co.za</ref>, аднак у краіне існуюць праблемы злачыннасьці й росту колькасьці чалавек, якія хварэюць на [[ВІЧ]] і [[СНІД]]. Паўднёвая Афрыка пакутуе ад адносна цяжкага агульнага рэгуляваньня эканомікі ў параўнаньні з разьвітымі краінамі. Дзяржаўнае ўмяшаньне й навязваньне ствараюць высокія бар’еры ў многіх галінах дзейнасьці<ref>[https://web.archive.org/web/20090423133919/http://www.oecd.org/document/11/0%2C3343%2Cen_2649_33733_40977483_1_1_1_1%2C00.html «Economic Assessment of South Africa 2008»]. OECD.</ref>. У [[1994]] року ўрад ўспадкаваў эканоміку, абхопленую доўгімі рокамі ўнутраных канфліктаў і зьнешніх санкцыяў. Аднак, за гэтыя часы [[інфляцыя]] была зьбітая, дзяржаўныя сродкі стабілізаваліся, а таксама некаторы замежны [[капітал]] быў прыцягнуты ў эканоміку<ref name="oecd">[https://web.archive.org/web/20090809083550/http://www.oecd.org//document//63//0,3343,en_2649_34577_40981951_1_1_1_1,00.html «Economic Assessment of South Africa 2008: Achieving Accelerated and Shared Growth for South Africa»]. OECD.</ref>. На пачатку [[2000]] року тагачасны прэзыдэнт [[Таба Мбэкі]] паабяцаў садзейнічаць эканамічнаму росту і росту замежных інвэстыцыяў, аслабляючы абмежавальныя законы і актывізуючы тэмпы [[прыватызацыя|прыватызацыі]], а таксама скарачаючы аб’ёмы непатрэбных урадавых выдаткаў. Ягоная палітыка сутыкнулася з моцнай апазыцыяй з боку арганізаванай працоўнай сілы. З [[2004]] року эканамічны рост значна падняў адсотак занятасьці [[Эканамічна актыўнае насельніцтва|эканамічна актыўнага насельніцтва]]<ref name="oecd"/>. == Дэмаграфія == Паўднёвая Афрыка зьяўляецца домам для 50 мільёнаў чалавек рознага паходжаньня, культуры, моваў і рэлігіяў. У сярэдзіне [[2010]] году прагнозныя паказчыкі для расавых катэгорыяў краіны склаліся такім чынам: «чорныя» — 79,4%, «белыя» — 9,2%, «каляровыя» — 8,8%, [[індыйцы]] ці азіяты — 2,6%<ref>[http://www.statssa.gov.za/publications/P0302/P03022010.pdf «Midyear population estimates: 2010»]. Statistics South Africa.</ref>. Першы перапіс насельніцтва ў Паўднёвай Афрыцы быў праведзены ў [[1911]] року, паказаўшы, што белыя складалі 22% насельніцтва. У [[1980]] року іхняя колькасьць складала 16% ад агульнай колькасьці насельніцтва<ref>Study Commission on U.S. Policy toward Southern Africa (U.S.) (1981). [http://books.google.com/books?id=sq43lnbklEUC&pg=PA42&dq#v=onepage&q=&f=false «South Africa: time running out : the report of the Study Commission on U.S. Policy Toward Southern Africa»]. University of California Press. p. 42. ISBN 0-520-04547-5.</ref>. == Культура == Адным з найвыбітнейшых прадстаўнікоў паэзіі на [[афрыкаанс]] зьяўляецца [[К. Люі Лейпальт]]. == Спорт == З [[11 чэрвеня]] па [[11 ліпеня]] [[2010]] року Паўднёва-Афрыканская рэспубліка прымала [[Чэмпіянат сьвету па футболе 2010 году|Чэмпіянат сьвету па футболе]]. == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Вонкавыя спасылкі == {{Партал|Афрыка}} {{Краіны Афрыкі}} [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] prm7cc3kusoyliteuj2mne2zcfbtqom Эгіпет 0 10297 2330488 2281273 2022-07-30T15:25:59Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Краіна |Назва = Эгіпет |НазваЎРоднымСклоне = Эгіпту |НазваНаДзяржаўнайМове = جمهورية مصر العربية |Сьцяг = Flag of Egypt.svg |Герб = Coat of arms of Egypt.svg |НацыянальныДэвіз = |Месцазнаходжаньне = Egypt in its region (undisputed).svg |АфіцыйнаяМова = [[арабская мова|арабская]] |Сталіца = [[Каір]] |НайбуйнейшыГорад = Каір |ТыпУраду = Рэспубліка |ПасадыКіраўнікоў = [[Прэзыдэнт Эгіпту|Прэзыдэнт]]<br />[[Прэм’ер-міністар Эгіпту|Прэм’ер-міністар]] |ІмёныКіраўнікоў = [[Абдэль Фатах аль-Сісі]]<br />[[Шэрыф Ісмаіл]] |Плошча = 1 002 450 |МесцаЎСьвецеПаводлеПлошчы = 30-е |АдсотакВады = {{лік|0.632}} |ГодАцэнкіНасельніцтва = 2014 |МесцаЎСьвецеПаводлеНасельніцтва = 15-е |Насельніцтва = {{лік|86502500}} |ШчыльнасьцьНасельніцтва = 84 |ГодАцэнкіСУП = 2014 |МесцаЎСьвецеПаводлеСУП = 31 |СУП = ${{лік|576.350}} млрд<!--nominal--> |СУПНаДушуНасельніцтва = $6714 |Валюта = [[Эгіпецкі фунт]] |КодВалюты = EGP |ЧасавыПас = EET |ЧасРозьніцаUTC = +2 |ЧасавыПасУлетку = |ЧасРозьніцаUTCУлетку = |НезалежнасьцьПадзеі = — ад [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]] |НезалежнасьцьДаты = <br />28 лютага 1922 году |ДзяржаўныГімн = Bilady, Bilady, Bilady |АўтамабільныЗнак = ET |ДамэнВерхнягаЎзроўню = eg |ТэлефонныКод = 20 |Дадаткі = [[Файл:Eg-map.png|цэнтар|280пкс|Мапа Эгіпту]] }} '''Эгіпет''', '''Эґі́пет''' ({{мова-ar|مصر — ''Міср''}}), '''Ара́бская Рэспу́бліка Эґі́пет''' (مهورية مصر العربية — ''Джамгурыя Міср аль-Арабія'') — найбуйнейшая краіна [[Арабскі Ўсход|Арабскага Ўсходу]]. Месьціцца на паўночным усходзе [[Афрыка|Афрыкі]] і часткова ў [[Азія|Азіі]] ([[Сынайскі паўвостраў]]). Мяжуе з [[Ізраіль|Ізраілем]], тэрыторыяй [[Палестына|Палестыны]] ([[Сэктар Газа|сэктару Газу]]), [[Судан]]ам і [[Лібія]]й. Па тэрыторыі Эгіпту праходзіць [[Суэцкі канал]] — найкарацейшы марскі шлях зь [[Міжземнае мора|Міжземнага мора]] ў [[Індыйскі акіян]]. Эгіпет зьяўляецца адной з самых густанаселеных краінаў [[Афрыка|Афрыкі]] і [[Блізкі Ўсход|Блізкага Ўсходу]]. У пераважнай большасьці сваёй больш за 81 мільёнаў чалавек<ref>[https://web.archive.org/web/20110426052430/http://www.msrintranet.capmas.gov.eg/pls/fdl/tst12e?action=1&lname= «Population Clock»]. Central Agency for Public Mobilization and Statistics. 16 April 2011.</ref> жывуць каля берагоў ракі [[Ніл]], у вобласьці каля 40 тысячаў км², дзе толькі знаходзіцца ворныя землі. Вялікія плошчы пустэльні [[Сахара|Сахары]] зьяўляюцца маланаселенымі. Каля паловы жыхароў Эгіпту жывуць у гарадзкіх раёнах, найбольш густанаселенымі цэнтрамі зьяўляюцца гарады [[Каір]] і [[Александрыя]], а таксама іншыя гарады ў дэльце Нілу. Помнікі Эгіпту, як то [[піраміды Гізы]] і [[Сьфінкс|Вялікі Сьфінкс]] былі пабудаваны ў гады панаваньня старажытнай цывілізацыі [[Старажытны Эгіпет|Старажытнага Эгіпту]]. Ягоныя старажытныя руіны, [[Мэмфіс (Эгіпет)|Мэмфіс]], [[Тэбы (Эгіпет)|Тэбы]], [[Карнака]] і [[Даліна цароў]] за межамі [[Луксор]]у, зьяўляюцца важнымі цэнтрамі [[археалёгія|археалягічных]] дасьледаваньняў. У індустрыі [[турызм]]у занята каля 12% працоўнай сілы Эгіпту. Эканоміка Эгіпту зьяўляецца адной з найбольш разнастайных на Блізкім Усходзе, дзе такія сэктары, як то турызм, [[сельская гаспадарка]], [[прамысловасьць]] і [[сфэра паслугаў]], знаходзяцца амаль на роўных узроўнях. У пачатку 2011 году ў Эгіпце [[Эгіпецкая рэвалюцыя 2011 году|адбылася рэвалюцыя]], якая прывяла да скіданьня прэзыдэнта [[Хосьні Мубарак]]а са сваёй пасады, якую ён займаў амаль 30 гадоў. Аднак новы дэмакратычна абраны прэзыдэнт краіны [[Магамэд Мурсі]] быў адхілены ад ўлады войскам праз шматлікія народныя хваляваньні супраць палітыкі партыі [[браты-мусульмане]]. Новым прэзыдэнтам у 2014 годзе стаў генэрал [[Абдэль Фатах аль-Сісі]], які быў ініцыятарам адхіленьня Мурсі. == Гісторыя == === Старажытны Эгіпет === {{Асноўны артыкул|Старажытны Эгіпет}} Прыкладна ў 6000 гады да н. э., нэалітычная культура пачала разьвівацца ў даліне [[Ніл]]а. Падчас эпохі [[нэаліт]]у, некалькі дадынастычных культураў разьвіваліся незалежна адзін ад аднаго ў [[Верхні Эгіпет|Верхнім]] і [[Ніжні Эгіпет|Ніжнім Эгіпце]]. Гэтыя культуры суіснавалі разам на працягу больш за дзьве тысячы гадоў, застаючыся культурна рознымі, але захоўваючы часты кантакт праз гандаль. Самыя раньнія вядомыя сьведчаньні эгіпецкіх [[Герогліф|герагліфічных]] надпісаў зьявіліся ў дадынастычны пэрыяд на керамічных сасудах прыкладна ў 3200 гады да н. э. Аб’яднанае каралеўства было заснавана каля 3150 году да н. э. каралём [[Мэнэс]]ам, што прывяло да стварэньня сэрыі дынастыяў, якія кіравалі Эгіптам на працягу наступных трох тысячагодзьдзяў. Эгіпецкая культура квітнела на працягу гэтага доўгага пэрыяду і заставалася выразна эгіпецкай у [[рэлігія|рэлігіі]], [[мастацтва|мастацтве]], [[мова|мове]] і звычаях. Першыя дзьве кіруючыя дынастыі аб’яднанага Эгіпту падрыхтавалі глебу для Старажытнага царства. Падчас гэтага пэрыяду было пабудавана мноства пірамід, асабліва трэцяй дынастыяй [[піраміды Джосэра]] і чацьвёртай дынастыяй [[піраміды Гізы]]. Першы прамежкавы пэрыяд уяўляў сабой час палітычных узрушэньняў на працягу прыкладна 150 гадоў. Больш моцныя паводкі Ніла і стабілізацыя ўлады, аднак, прывяла да новага росквіту краіны, дасягнуўшы піка ў пэрыяд панаваньня фараона [[Амэнэмхэт III|Амэнэмхэта III]]. Другі пэрыяд раздробненасьці абвесьціў прыбыцьцё першай замежнай дынастыі ў Эгіпце, якая паходзіла з сэміцкіх [[гіксосы|гіксосаў]]. Захопнікі гіксосаў захапілі большую частку Ніжняга Эгіпту каля 1650 году да н. э. і заснавалі новую сталіцу ў [[Аварыс]]е. Яны былі выцесьненыя кіраўнікоў Верхнягя Эгіпту на чале з [[Яхмас I|Яхмасам I]], які заснаваў XVIII дынастыю і перанёс сваю сталіцу з [[Мэмфіс (Эгіпет)|Мэмфіса]] ў [[Тэбы (Эгіпет)|Тэбы]]. Новае царства, якое існавала каля 1550—1070 гадоў да н. э. пачалося з XVIII дынастыі, якая прывяла да ўзвышэньня Эгіпту ў якасьці моцнай сілы ў міжнародным маштабе. Краіна значна пашырылася на поўдзень да [[Нубія|Нубіі]], а таксама ўключаны часткі [[Левант]]а на ўсходзе. Гэты пэрыяд вядомы некаторымі выбітнымі фараонамі, як то [[Хатшэпсут]], [[Тутмас III]], [[Эхэнатэн]] і ягоная жонка [[Нэфэртыці]], [[Тутанхамон]] і [[Рамсэс II]]. === Эліністычны Эгіпет === У [[4 стагодзьдзе да н. э.|IV стагодзьдзі да н. э.]] Эгіпет быў заваяваны [[Аляксандар Македонскі|Аляксандрам Македонскім]], які паклаў пачатак грэцкаму панаваньню ў Эгіпце, які доўжыўся да захопу краіны [[Рымская імпэрыя|Рымскай імпэрыяй]]. Хрысьціянства было прынесена ў Эгіпет [[Марк (эвангеліст)|Сьвятым Маркам]] ў I стагодзьдзі. За валадараньнем [[Дыяклетыян]]а адбыўся пераход ад Рымскай да [[Бізантыйская імпэрыя|Бізантыйскай]] эры ў Эгіпце, калі да перасьледу была прымушана вялікая колькасьць эгіпецкіх хрысьціянаў. [[Новы Запавет]] быў да таго часу ўжо перакладзены на эгіпецкую мову. Пасьля [[Халкідонскі сабор|Халкідонскага сабору]] ў 451 годзе, асаблівым статусам пачала валодаць эгіпецкая [[Копцкая Каталіцкая Царква|Копцкая царква]]. === Сярэднявечча === Бізантыйцы ня здолелі аднавіць кантроль над краінай пасьля кароткага пэрсыдзкага ўварваньня ў пачатку VII стагодзьдзя. Да 639—642 гадоў Эгіпет быў заваяваны ісламскай імпэрыяй на чале з арабамі-мусульманамі. Пасьля перамогі над бізантыйскім войскам у Эгіпце пачаў пашырацца [[іслам]] суніцкага толку. У пачатку гэтага пэрыяду, эгіпцяне пачалі зьмешваць сваю новую веру з былымі вераваньнямі і практыкамі, што прывяло да стварэньню розных [[Суфізм|суфійскіх]] ордэнаў, якія квітнеюць і па гэты дзень. Гэтыя раньнія абрады перажылі нават пэрыяд копцкага хрысьціянства. Эгіпет заставаўся пад уладай мусульманскіх кіраўнікоў на працягу наступных шасьці стагодзьдзяў, прычым падчас панаваньня [[халіфат Фатымідаў|дынастыі Фатымідаў]] [[Каір]] некаторы час зьяўляўся сталіцай краіны. Пасьля страты ўлады курдзкай [[халіфат Аюбідаў|дынастыі Аюбідаў]], [[мамлюкі]], турэцка-чаркеская вайсковая каста, ўзяла пад свой ​​кантроль краіну каля 1250 году. У сярэдзіне XIV стагодзьдзя чорная сьмерць забіла каля 40% насельніцтва краіны. == Палітыка == === Унутраная палітыка === [[Файл:Mohamed Morsi-05-2013.jpg|міні|180пкс|[[Магамэд Мурсі]] быў першым прэзыдэнтам Эгіпту, які быў абраны дэмакратычным шляхам]] [[Файл:General Al Sisi.jpg|міні|180пкс|зьлева|Дзейны прэзыдэнт Эгіпту генэрал [[Абдэль Фатах аль-Сісі|аль-Сісі]]]] У аснове ўнутранай палітыкі ўраду Эгіпту ляжыць курс на стварэньне шматпартыйнай дэмакратычнай сыстэмы і падтрыманьне стабільнасьці ў краіне. Ад 1981 году да рэвалюцыі 2011 году парлямэнт Эгіпту падаўжаў [[надзвычайнае становішча]], якое было ўведзена пасьля забойства прэзыдэнта [[Анвар Садат|Анвара Садата]]. Шматпартыйная сыстэма ў Эгіпце зацьвердзілася ў 1977 годзе. У цяперашні час у краіне легальна дзейнічаюць некалькі палітычных партыяў, партыя [[Браты-мусульмане|Братоў-мусульманаў]] прызнаная па-за законам і ейная дзейнасьць забаронена. У лістападзе 2011 і студзені 2012 году адбыліся выбары ў парлямэнт Эгіпту, які аднак быў у далейшым распушчаны. Наступныя парлямэнцкія выбары пройдуць на працягу 6 месяцаў пасьля ратыфікацыі канстытуцыі 18 студзеня 2014 году. 3 ліпеня 2013 году пасьля шматмільённай дэмантрацыі пратэсту па ўсім Эгіпце супраць палітыкі ісламіста [[Магамэд Мурсі|Магамэда Мурсі]], генэрал [[Абдэль Фатах аль-Сісі]] абвесьціў пра адхіленьне дзейнага прэзыдэнта ад улады і прыпыненьня даданьня зьменаў у канстытуцыю. У канцы траўня 2014 году прайшлі новыя выбары, дзе новым прэзыдэнтам стаў генэрал аль-Сісі. Да гэтага ўладу ў сваіх руках трымаў з 1981 па 2011 гады Хосьні Мубарак, які быў зрынуты з пасады пасьля [[Эгіпецкая рэвалюцыя 2011 году|рэвалюцыі 2011 году]]. === Вонкавая палітыка === Эгіпет зьяўляецца адным з асноўных рэгіянальных удзельнікаў дыпляматычных высілкаў, накіраваных на пераадоленьне крызіснага этапу блізкаўсходняга ўрэгуляваньня і аднаўленьне мірнага працэсу ў рэгіёне. У гэтым кантэксьце Эгіпет шчыльна ўзаемадзейнічае з [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]], [[Расея]]й і [[Эўрапейскі Зьвяз|Эўразьвязам]], падкрэсьлівае неабходнасьць актывізацыі адпаведных высілкаў усіх зацікаўленых бакоў, асабліва шчыльна і дынамічна працуе з [[Палестына]]й. [[Каір]] выступаў супраць ужываньня сілавых мэтадаў рашэньня ірацкай праблемы, быў ініцыятарам правядзеньня шэрагу міжарабскіх нарадаў па гэтым пытаньні. Эгіпет — чалец [[Арабская ліга|Лігі арабскіх дзяржаваў]] (штаб-кватэра якой находзіцца ў Каіры), [[Афрыканскі зьвяз|Афрыканскага зьвязу]], [[Арганізацыя Ісламская канфэрэнцыя|Арганізацыі Ісламская канфэрэнцыя]] (АІК) і [[Рух недалучэньня|Руху недалучэньня]]. З 1993 году Эгіпет мае статус «адмысловага госьця» ў рамках [[Арганізацыя па бясьпецы й супрацы ў Эўропе|АБСЭ]]. У чэрвені 2001 году падпісаў у [[Люксэмбург]]у дамову аб эканамічным партнэрстве з ЭЗ, якая ўступіла ў сілу 1 чэрвеня 2004 году, удзельнічае ў дыялёгу [[Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы|НАТО]] побач з краінамі Паўднёвага [[Міжземнамор’е|Міжземнамор’я]]. == Геаграфія == [[Файл:View from Cairo Tower 31march2007.jpg|міні|Рака [[Ніл]] цячэ праз сталіцу [[Каір]]]] [[Файл:Egypt sat.png|міні|Здымак тэрыторыі Эгіпту з спадарожніка]] Месьцячыся на 1 млн км²<ref>[https://web.archive.org/web/20140209041128/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2147rank.html «World Factbook area rank order»]. Cia.gov.</ref>, Эгіпет зьяўляецца 30-й паводле плошчы краінаў сьвету. Тэрыторыя краіны адпавядае прыкладна памеру ўсёй [[Цэнтральная Амэрыка|Цэнтральнай Амэрыцы]]<ref>[http://findarticles.com/p/articles/mi_hb6597/is_/ai_n29232377 «More changes ahead for Egypt»]. Findarticles.com.</ref>, у два разы большая за тэрыторыю [[Гішпанія|Гішпаніі]]<ref>E. A. Pearce, Charles Gordon Smith, «The Times Books World Weather Guide», (Times Books/Random House: 1990), p.40</ref>, і ў чатыры разы большая за тэрыторыю [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]]<ref>[http://www.bbc.co.uk/bristol/content/weather/2001/04/18/egypt.shtml «Sun, sand and searing heat»]. Bbc.co.uk.</ref>, а таксама мае агульны памер амэрыканскіх штатаў [[Тэхас]] і [[Каліфорнія]]<ref>Robert Pateman, Salwa El-Hamamsy, «Egypt», (Marshall Cavendish: 2003), p.7</ref>. Эгіпет разьмешчаны паміж 22 ° і 32 ° з.ш. і 24 ° і 36 ° у.д. Тым ня менш, з-за засушлівага клімату Эгіпта, населеныя пункты сканцэнтраваны ўздоўж вузкай даліны [[Ніл]]а й у ягонай [[дэльта Нілу|дэльце]], а гэта азначае, што каля 99% насельніцтва выкарыстоўвае толькі каля 5,5% ад агульнай плошчы зямель<ref>[http://iodeweb1.vliz.be/odin/bitstream/1834/383/1/Hamza.pdf «Land use and Coastal Management in the Third Countries: Egypt as a case»] (PDF).</ref>. Эгіпет мяжуе зь [[Лібія]]й на захадзе, [[Судан]]ам на поўдні, і мае мяжу з [[сэктар Газа|сэктарам Газа]] й [[Ізраіль|Ізраілем]] на ўсходзе. Важная роля Эгіпта ў геапалітыцы вынікае зь ягонага стратэгічнага становішча, зьяўляючыся транскантынэнтальнай нацыяй, якая валодае суднаходным водным шляхам [[Суэцкі канал|Суэцкім каналам]], які злучае [[Міжземнае мора]] зь [[Індыйскі акіян|Індыйскім акіянам]] шляхам [[Чырвонае мора|Чырвонага мора]]. Акрамя даліны Ніла, большасьцю пэйзажу Эгіпта зьяўляецца [[пустэльня]]. Вятры ствараюць пладавітыя пясковыя [[выдма|выдмы]], якія дасягаюць часам велічыню большую за 30 мэтраў у вышыню. Эгіпет уключае ў сябе часткі пустэльні [[Сахара]] і [[Лібійская пустэльня|Лібійскай пустэльні]]. Гэтыя пустэльні, якія абаранялі [[Старажытны Эгіпет|Царства фараонаў]] ад заходняй пагрозы былі прылічаны да «чырвонай зямлі» ў Старажытным Эгіпце. === Клімат === Большая частка дажджоў у Эгіпце прыпадае на зімовыя месяцы<ref>Soliman, KH. «Rainfall over Egypt.» Quarterly Journal of the Royal Meteorological Society, vol. 80, issue 343, p. 104.</ref>. На поўдзень ад [[Каір]]а, ападкі ў сярэднім складаюць каля 2 да 5 мм у год, якія праходзяць зь інтэрвалам у некалькі гадоў. На вельмі тонкай паласе паўночнага ўзьбярэжжа колькасьць ападкаў можа дасягаць 410 мм<ref>[http://www.weatherbase.com/weather/weather.php3?s=60326&refer= «Marsa Matruh, Egypt»]. Weatherbase.com.</ref>, галоўным чынам у пэрыяд паміж [[кастрычнік]]ам і [[сакавік]]ом. [[Сьнег]] выпадае ў горах [[Сынай (гара)|Сыная]] й некаторых паўночных прыбярэжных гарадах. Мароз таксама можа назірацца ў на [[Сынайскі паўвостраў|Сынайскім паўвостраве]]. Сярэдняя тэмпэратура вагаецца ад 27&nbsp;°C да 32 °С летам і да 43&nbsp;°C на ўзьбярэжжы Чырвонага мора. Зімовыя тэмпэратуры ў сярэднім складаюць ад 13&nbsp;°C да 21&nbsp;°C. Устойлівы [[вецер]] з паўночнага захаду дапамагае зьнізіць тэмпэратуру ля ўзьбярэжжа Міжземнага мора. Да будаўніцтва [[Асуанскія дамбы|Асуанскай плаціны]], Ніл сваімі затапленьнямі штогод папаўняў глебы Эгіпту. Гэта давала краіне мець добры ўраджай на працягу многіх гадоў. == Эканоміка == [[Файл:USS America (CV-66) in the Suez canal 1981.jpg|міні|220пкс|[[Суэцкі канал]]]] Эгіпет — адна з найбольш эканамічна разьвітых краінаў [[Блізкі Ўсход|Блізкага Ўсходу]] і Афрыкі. Прырост СУП у 2005 годзе склаў 4,9% супраць 4,1% у 2004 годзе — да 96,2 млрд даляраў ЗША. [[Эканамічна актыўнае насельніцтва]] — 22,3 млн чалалавек. [[Узровень беспрацоўя]], па афіцыйных дадзеных, складае 11,2% (10,7% у 2005 годзе). У структуры СУП на вытворчыя галіны прыпадае 52% (у тым ліку [[сельская гаспадарка]] — 14%, [[здабываючая прамысловасьць|здабываючая]] і [[пераапрацоўваючая прамысловасьць|пераапрацоўваючая]] прамысловасьці — 33%, [[будаўніцтва]] — 5%), сфэру фінансаў і паслугаў — 48% (у тым ліку [[турызм]] — 12%, сацыяльныя паслугі — 16%). Вага прыватнага сэктару ў ВУП складае каля 75%. Эканоміка Эгіпту шмат у чым залежыць ад замежнай дапамогі, аб’ём якой склаў у 2005 годзе 3 млрд даляраў ЗША. Галоўны донар — ЗША (1,835 млрд даляраў ЗША). Назапашаны аб’ём прамых замежных інвэстыцыяў (бяз нафты) — 6,3 млрд даляраў ЗША, у нафтагазавы сэктар за пэрыяд з 1981—2005 гады — 16 млрд даляраў. === Сельская гаспадарка === Плошча апрацоўваемых зямель — 4 млн га. Кліматычныя ўмовы дазваляюць зьбіраць па два ўраджаі на год. Прыдатныя для сельскагаспадарчай апрацоўкі землі не перавышаюць 4% тэрыторыі Эгіпту, амаль усе яны знаходзяцца ў прыватным валоданьні. Уласнай вытворчасьцю Эгіпет задавальняе ня больш 40% патрэбнасьцяў у харчаваньні. === Прамысловасьць === Галоўнымі галінамі прамысловасьці зьяўляюцца [[нафтагазаздабыўная прамысловасьць|нафтагазаздабыўная]], перапрацоўчая, [[харчовая прамысловасьць|харчовая]], [[тэкстыльная прамысловасьць|тэкстыльная]], [[мэталюргічная прамысловасьць|мэталюргічная]] і некаторыя галіны [[машынабудаваньне|машынабудаваньня]]. Запасы [[нафта|нафты]] — каля 530 млн т., здабыча — 29 млн т. (32 млн т. у 2004 годзе). Экспарт 17 млн т. нафты і нафтапрадуктаў прынёс краіне ў 2005 годзе 5,3 млрд даляраў ЗША (у 2004 годзе — 4,2 млрд даляраў ЗША). Выведаныя запасы [[прыродны газ|газу]] — 1,98 трлн м³ (15-е месца ў сьвеце), здабыча ў 2005 годзе — 37 млрд м³ (у 2004 годзе — 34 млрд м³). Актыўна разьвіваецца турызм — у 2005 годзе Эгіпет, па афіцыйных дадзеных, наведала 8,6 млн замежных турыстаў (у 2004 годзе — 7 млн). Гэта прынесла скарбу Эгіпта 6,4 млрд даляраў ЗША (у 2004 годзе — 6 млрд). Гасьцінічны фонд — 155 тыс. нумароў. === Фінансы === Эгіпет валодае разьвітой банкаўскай сыстэмай. У краіне функцыянуюць 43 банкі. У 2005 годзе дазволена адчыненьне прамых аддзяленьняў замежных банкаў з статутным капіталам ня менш за 50 млн даляраў ЗША. Забясьпечаная ўнутраная канвэртавальнасьць эгіпецкага фунту, у лютым 2003 году абвешчаны яго вольны курс у дачыненьні даляра ЗША. [[Абменны курс]] у 2005 годзе — каля 5,75 фунтаў за даляр. Узровень інфляцыі ў 2005 годзе склаў 10,2%. Дэфіцыт дзяржбюджэту — 10,2 млрд даляраў (4,7 млрд даляраў — 2004 год). [[Золатавалютны запас]] — 22 млрд даляраў ЗША (у 2004 годзе — 15 млрд.). Асноўныя крыніцы паступленьня валюты ў 2005 годзе: прыбыткі ад турызму — 6,4 млрд даляраў, экспарт вуглевадароднай сыравіны — 5,3 млрд даляраў, паступленьні ад Суэцкага каналу — 3,5 млрд даляраў, грашовыя пераводы эгіпцянаў якія працуюць за мяжой — 3 млрд даляраў. Аб’ём зьнешнегандлёвага абарачэньня ў 2005 годзе дасягнуў 38 млрд даляраў, экспарт — 13,8 млрд, імпарт — 24,2 млрд, дэфіцыт — 10,4 млрд. Пакрыцьцё імпарту экспартам — 57%. Асноўныя зьнешнегандлёвыя партнэры — ЗША, [[Нямеччына]], [[Францыя]], [[Італія]]. У 1995 годзе парлямэнт Эгіпту ратыфікаваў чалецтва Эгіпту ў [[СГА]]. У дакладзе ААН па праблемах «чалавечага разьвіцьця» за 2004 год Эгіпет па зводным паказчыку «ўзроўню і якасьці жыцьця» застаўся на 120 месцы сярод 177 абсьледаваных дзяржаваў, апынуўшыся ў пераліку «крытычных краін» з пункта гледжаньня маёмаснага расслаеньня грамадзтва. == Дэмаграфія == Насельніцтва — 77,5 млн чалавек. Зь іх 3 — 3,5 млн чал. стала працуюць за мяжой. Тэмпы прыросту насельніцтва — да 2,5% у год. Этнічны склад аднастайны — 98% насельніцтва — [[арабы]] (зь іх 90% — [[мусульмане-суніты]]), каля 10% — [[хрысьціяне]], пераважна [[копты]] (нашчадкі карэнных жыхароў краіны — старажытных эгіпцян). Шчыльнасьць у населеных раёнах — 1,5 — 2 тыс. чал. на 1 км². Сталіца — Каір (каля 18 млн чал.). Тэрыторыя — звыш 1 млн км² (у тым ліку Сынай — 130 тыс. км²). Фактычна заселена і засвоена 5,9% тэрыторыі, астатняе — [[пустэльня]]. == Рэлігія == === Іслам === [[Файл:Cairo mosques.jpg|міні|200пкс|Старажытны [[мячэт]] у Каіры]] Эгіпет зьяўляецца пераважна мусульмска-[[Суніты|суніцкай]] краінай зь [[іслам]]ам у якасьці дзяржаўнай рэлігіі. Доля прыхільнікаў розных рэлігіяў зьяўляецца спрэчнай тэмай у Эгіпце паводле розных крыніцаў. Каля 90% насельніцтва вызначаюць іслам<ref>[http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/5309.htm «Background Note: Egypt»]. United States Department of State Bureau of Near Eastern Affairs. 10 November 2010.</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20120131091910/http://www.pewforum.org/newassets/images/reports/Muslimpopulation/Muslimpopulation.pdf «Mapping The Global Muslim Population»] (PDF).</ref>. Значная колькасьць мусульманскіх эгіпцянаў таксама прытрымліваюцца [[суфізм|суфійскіх]] ордэнаў<ref>Hoffman, Valerie J. «Sufism, Mystics, and Saints in Modern Egypt». University of South Carolina Press, 1995.</ref>, а таксама маецца [[шыіты|шыіцкая]] меншасьць. Іслам гуляе важную ролю ў жыцьці большасьці эгіпецкіх мусульман. Ісламскі заклік да малітвы гучыць пяць разоў на дзень, і мае нефармальны эфэкту на рэгуляваньне тэмпаў усяго, ад [[бізнэс]]у да [[сродкі масавай інфармацыі|сродкаў масавай інфармацыі]] і забаваў. Каір славіцца сваімі шматлікімі мінарэтамі і мае неафіцыйны назоў «горад 1000 мінарэтаў»<ref>Robin Barton (19 February 2001). [https://web.archive.org/web/20150925234721/http://www.independent.co.uk/travel/africa/cairo-welcome-to-the-city-of-1000-minarets-692635.html «Cairo: Welcome to the city of 1,000 minarets»]. London: The Independent.</ref>. Каір таксама ўключае ў сябе значную колькасьць царкоўных вежаў. Іслам зьяўвіўся ў Эгіпце ў VII стагодзьдзі, а Эгіпет ператварыўся ў цэнтар палітыкі і культуры ў мусульманскім сьвеце. У часы панаваньня [[Анвар Садат|Анвара Садата]] іслам стаў афіцыйнай дзяржаўнай рэлігіяй, а [[шарыят]] асноўнай крыніцай права<ref>[https://web.archive.org/web/20111220145046/http://berkleycenter.georgetown.edu/resources/countries/egypt «Egypt»]. Berkley Center for Religion, Peace, and World Affairs.</ref>. === Хрысьціянства === [[Файл:Monastry3.jpg|міні|200пкс|Мільёны эгіпцянаў прытрымліваюцца хрысьціянскай веры, як сябры копцкай праваслаўнай царквы Александрыі.]] Існуе значная [[хрысьціянства|хрысьціянская]] меншасьць у Эгіпце, якія складаюць ад 5% да 10% насельніцтва<ref>[https://web.archive.org/web/20181224211210/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/eg.html «Egypt from "The World Factbook"»]. American Central Intelligence Agency (CIA).</ref><ref>[http://webarchive.nationalarchives.gov.uk/20121212135632/http://www.fco.gov.uk/en/about-the-fco/country-profiles/middle-east-north-africa/egypt «Egypt from "Foreign and Commonwealth Office"»]. Foreign and Commonwealth Office -UK Ministry of Foreign Affairs. 15 August 2008.</ref>. Больш за 90% эгіпецкіх хрысьціянаў належаць да [[копцкая праваслаўная царква|копцкай праваслаўнай царквы]] ў [[Александрыя (Эгіпет)|Александрыі]]<ref>[http://books.google.com/?id=xrGL7o69KBIC&pg=PA145&lpg=PA145&dq=coptic+orthodox «Who are the Christians in the Middle East?»]. Betty Jane Bailey.</ref>. Іншыя эгіпецкія хрысьціяне зьяўляюцца прыхільнікамі [[копцкая каталіцкая царква|копцкай каталіцкай царквы]], [[эвангеліцкая царква Эгіпту|эвангеліцкай царквы Эгіпту]] і шэрагу іншых [[Пратэстанцтва|пратэстанцкіх]] дэнамінацыяў. Хрысьціянскія абшчыны разьмешчаны ў асноўным у гарадзкіх раёнах Каіра і Александрыі. Копцкія хрысьціяне сутыкаюцца з [[дыскрымінацыя]]й на розных узроўнях дзяржаўнай улады, пачынаючы ад непрапарцыйнага прадстаўніцтва ў [[міністэрства]]х, і сканчаючы законамі, якія абмяжоўваюць іхныя магчымасьці на будаўніцтва або рамонт царквы<ref name="abcnews">[http://abcnews.go.com/International/christian-martyrs-victims-radical-islam/story?id=9976549&page=4 «Christianity's Modern-Day Martyrs: Victims of Radical Islam – Rising Islamic Extremism Is Putting Pressure on Christians in Muslim Nations»]. Abcnews.go.com.</ref>. Камісія ЗША па міжнароднай рэлігійнай свабодзе паставіла Эгіпет у кантрольны сьпіс [[маніторынг]]у рэлігійнай свабоды, што патрабуе ўважлівага назіраньня за характарам і ступеньню парушэньняў супраць свабоды веравызнаньня, якія папушчае ўрад<ref>[http://www.uscirf.gov/index.php?option=com_content&task=view&id=1457&Itemid=1 «USCIRF Watch List – USCIRF»]. Uscirf.gov.</ref>. Копцкія хрысьціяне мінімальна прадстаўлены ў праваахоўных органах, органах дзяржаўнай бясьпекі і дзяржаўнай службе, а таксама падвяргаюцца дыскрымінацыі на рынку працы на аснове іхнай рэлігіі<ref name="abcnews"/>. Копцкія абшчыны, а таксама некалькі актывістаў па абароне [[правы чалавека|правоў чалавека]] і інтэлігенцыі, сьцьвярджаюць, што колькасьць хрысьціянаў на пасадах ува ўрадзе не прапарцыйна колькасьці храсьціянскіх вернікаў. Яны таксама зьяўляюцца ахвярамі дыскрымінацыйных рэлігійных законаў, антыхрысьціянскіх судзьдзяў. Гэтак напрыклад эгіпецкі суд можа даць адмову мусульманскім эгіпцянам на зварот у хрысьціянства<ref name="abcnews"/>. Паводле словаў Магда Халіль, з пачатку прэзыдэнцтва [[Хосьні Мубарак]]а з 1981 году копты падвяргаліся за 1500 нападаў і страцілі мільёны даляраў уласнасьці<ref>[http://www.meforum.org/2599/egypt-persecution-of-copts Magdi Khalil (26 February 2010). «How the Mubarak Regime Enables the Persecution of Egypt's Copts :: Middle East Forum»]. Meforum.org.</ref>. Пасьля выгнаньня Мубарака, гвалт працягваецца. Часопіс [[The Weekly Standard]] адзначыў шэсьць выпадкаў антыхрысьціянскіх гвалтаў з боку [[экстрэмізм|экстрэмісцкіх]] групаў [[салафіты|салафітаў]], некаторыя зь якіх засталіся беспакаранымі<ref>[http://www.weeklystandard.com/articles/egypt-s-other-extremists_559363.html «Egypt’s Other Extremists»]. The Weekly Standard.</ref>. == Культура == Нацыянальнае сьвята: 23 ліпеня — Дзень Рэвалюцыі (1952 году). == Крыніцы == {{Крыніцы|1=2}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [http://www.eip.gov.eg/ Інфармацыйны партал Эгіпту] * [https://web.archive.org/web/20181224211210/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/eg.html Эгіпет] на The World Factbook * [https://web.archive.org/web/20120503222352/http://www.egypt.travel/ Турыстычны сайт Эгіпту] * [https://web.archive.org/web/20080602082144/http://arthistory.about.com/od/from_exhibitions/ig/Napoleon-on-the-Nile/Joseph--1874.htm Напалеонаўскі Эгіпет] {{Краіны Афрыкі}} {{АБСЭ}} [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] 90hxfparkdqn2gu1yb760rlx1dup6x0 Канада 0 10379 2330684 2281609 2022-07-31T05:45:48Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Краіна |Назва = Канада |НазваЎРоднымСклоне = Канады |НазваНаДзяржаўнайМове = Canada |Сьцяг = Flag of Canada.svg{{!}}border |Герб = |НацыянальныДэвіз = [[Ад мора да мора|A Mari Usque Ad Mare («Ад мора да мора»)]] |Месцазнаходжаньне = Canada (orthographic_projection).svg |АфіцыйнаяМова = [[Ангельская мова|ангельская]], [[француская мова|француская]] |Сталіца = [[Атава]] |НайбуйнейшыГорад = [[Таронта]] |ТыпУраду = [[Канстытуцыйная манархія]] |ПасадыКіраўнікоў = [[Кароль|Манарх]]<br />[[Генэрал-губэрнатар]]<br />[[Прэм’ер-міністар Канады|Прэм’ер-міністар]] |ІмёныКіраўнікоў = [[Лізавета II]]<br />[[Мэры Сімон]]<br />[[Джастын Трудо]] |Плошча = 9 984 670 |МесцаЎСьвецеПаводлеПлошчы = 2 |АдсотакВады = 8,92 |ГодАцэнкіНасельніцтва = 2011 |МесцаЎСьвецеПаводлеНасельніцтва = 35 |Насельніцтва = 33 625 989<ref>[http://www.statcan.gc.ca/pub/82-003-x/pop/pop-h-clock-eng.htm Canada's population clock. Statistics Canada]</ref> |ШчыльнасьцьНасельніцтва = 3,41 |ГодАцэнкіСУП = 2008 |МесцаЎСьвецеПаводлеСУП = 14 |СУП = 1303 млрд |СУПНаДушуНасельніцтва = 47 066 |Валюта = [[Канадзкі даляр]] |КодВалюты = ISO 4217 |ЧасавыПас = |ЧасРозьніцаUTC = ад -3,5 да -8 |ЧасавыПасУлетку = |ЧасРозьніцаUTCУлетку = ад -2,5 да -7 |НезалежнасьцьПадзеі = |НезалежнасьцьДаты = |ДзяржаўныГімн = O Canada! |АўтамабільныЗнак = |ДамэнВерхнягаЎзроўню = ca |ТэлефонныКод = 1 |Дадаткі = }} '''Кана́да''' ({{мова-en|Canada}}, {{мова-fr|Canada}}) — краіна [[Паўночная Амэрыка|Паўночнай Амэрыкі]], займае [[Сьпіс краінаў паводле плошчы|другое месца]] ў сьвеце (пасьля [[Расея|Расеі]]) па плошчы тэрыторыі. Адзінай незалежнай краінай-суседам зьяўляюцца [[Злучаныя Штаты Амэрыкі]]. Акрамя ЗША, Канада таксама мяжуе з [[Сэн-П’ер і Мікелён]]ам, які ўваходзіць у склад [[Францыя|Францыі]], ды з [[Грэнляндыя]]й, тэрыторыя якой належыць [[Данія|Даніі]]. Канада была заселена на працягу многіх тысячагодзьдзяў рознымі групамі карэнных народаў. Пачынаючы з францускага дасьледчыка [[Жак Карт’е|Жака Карт’е]], які ў 1534 годзе пачаў вывучэньне берагоў [[Рака Сьвятога Лаўрэнція|ракі Сьв. Ляўрэнція]], пачынаецца каляніяльная гісторыя Канады. [[Францыя]] саступіла амаль усе свае калёніі ў [[Паўночная Амэрыка|Паўночнай Амэрыцы]] ў 1763 годзе пасьля [[Сямігадовая вайна|Сямігадовай вайны]] з [[ангельцы|ангельцамі]]. Пасьля пэрыяду ангельскай калянізацыі з саюзу трох [[брытанскія калёніі|брытанскіх калёніяў]] 1 ліпеня 1867 году (якія былі дагэтуль тэрыторыямі [[Новая Францыя|Новай Францыі]]) нарадзілася [[канадзкая канфэдэрацыя]], якая была сфармавана з чатырох правінцыяў ([[Новая Шатляндыя]], [[Квэбэк]], [[Антарыё]], [[Нью-Брансўік]]). 11 сьнежня 1931 году пашырэньне аўтаноміі Канады падкрэсьлілі праз падпісаньне «[[Вэстмінстэрскі статус|Вэстмінстэрскага статусу]]». Апошнім крокам у атрыманьні незалежнасьці Канады ад [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]] стаў «[[Акт аб Канадзе]]», падпісаны 17 красавіка 1982 году, які разарваў рэшткі прававых залежнасьцяў ад брытанскага парлямэнту. Канада атрымала незалежнасьць ад Злучанага Каралеўства ў выніку мірнага працэсу з 1867 па 1982 гг. У цяперашні час Канада зьяўляецца фэдэратыўнай дзяржавай, якая складаецца з 10 [[правінцыя]]ў і 3 тэрыторыяў. Правінцыя зь пераважным франкамоўнымі насельніцтвам — Квэбэк, астатнія — пераважна англамоўныя правінцыі, таксама званыя «ангельская Канада» ў параўнаньні з франкамоўным Квэбэкам. Будучы адной зь дзевяці пераважна англамоўных правінцыяў, Нью-Брансўік зьяўляецца адзінай афіцыйна дзьвюхмоўнай канадзкай правінцыяй. Канада зьяўляецца чальцом [[Група Васьмі|«Вялікай васьмёркі»]], [[Група дваццаці|«Вялікай дваццаткі»]], [[Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы|NATO]], [[Азіяцка-Ціхаакіянскае эканамічнае супрацоўніцтва|АЦЭС]], [[Сусьветная гандлёвая арганізацыя|СГА]], [[Садружнасьць нацыяў|Садружнасьці нацыяў]], [[Франкафонія|Франкафоніі]], [[Арганізацыя амэрыканскіх дзяржаваў|Арганізацыі амэрыканскіх дзяржаваў]] і [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў|ААН]]. == Паходжаньне назвы == Назва Канада паходзіць ад слова, якое азначае «[[вёска]]» або «[[паселішча]]» на [[лаўрэнційская мова|лаўрэнційскай мове]] адной з групаў плямёнаў [[Іракезы|іракезаў]]<ref>[http://www.pch.gc.ca/pgm/ceem-cced/symbl/o5-eng.cfm Origin of the Name, Canada]</ref>. З 1545 г. эўрапейскія кнігі і карты пазначалі гэты рэгіён і ўсе берагі ракі Сьв. Ляўрэнція словам «Канада». Пасьля гэта назва перайшла і на большасьць суседніх тэрыторыяў у Паўночнай Амэрыцы, якія кіраваліся [[Брытанская імпэрыя|Брытанскай імпэрыяй]]. == Гісторыя == {{Асноўны артыкул|Гісторыя Канады}} === Карэнныя народы === [[Файл:Grand Entry Omaha.jpg|left|міні|Вялікі выхад, 1983 г., [[Паў-ваў]] у [[Амаха]]]] [[Археалёгія|Археалягічныя]] і [[Генэтыка|генэтычныя дасьледаваньні]] карэнных народаў пацьвердзілі прысутнасьць чалавека на поўначы [[Юкон (тэрыторыя)|Юкон]]а з пэрыяду прыкладна 26 500 гадоў назад, і ў паўднёвай частцы правінцыі [[Антарыё]] з 9 500 гадоў назад. Археалягічныя аб’екты [[Олд Кроў Флэцс]] і [[Блуфіш]] — два самыя раньнія археалягічныя помнікаў чалавечага ([[палеаіндзейцы]]) жыльля ў Канадзе. Сярод індзейцаў Канады ёсьць восем унікальных мітаў аб стварэньні сусьвету. Гэта міт аб зямлі, сусьветным бацьку, зьяўленьні, канфлікце, разбоі, адраджэньні трупа, двух стваральніках і іх спаборніцтве, таксама міт пра братоў <ref>{{Кніга |аўтар = Dickason, Olive |загаловак = The Native Imprint: The Contribution of First Peoples to Canada's Character |выдавецтва = Athabasca: [[Athabasca University]] Educational Enterprises |год = 1995 |том = 1 |старонак = 114–117}}</ref>. Цывілізацыі канадзкіх першабытнікаў уключалі ў сябе пастаянныя або гарадзкія паселішчы, сельскія гаспадаркі, грамадзкія і гістарычныя помнікі архітэктуры і складаную сацыяльную герархію<ref>{{Кніга |аўтар = Peter Turchin, Leonid Grinin, Andrey Korotayev, and Victor C. de Munck. |загаловак = The Native Imprint: The Contribution of First Peoples to Canada's Character |выдавецтва = Moscow: KomKniga |год = 2006 |старонак = 216 |isbn = 5484010020 }}</ref>. Некаторыя з гэтых цывілізацыяў зьніклі задоўга да першых пастаянных эўрапейскіх паселішчаў (канец XV — пачатак XVI стагодзьдзяў), і былі выяўленыя ў ходзе археалягічных дасьледаваньняў. Карэнныя народы Канады ўключаюць [[Індзейцы|індзейцаў]]<ref>[http://www.civilization.ca/cmc/exhibitions/tresors/ethno/etb0170e.shtml Civilization.ca-Gateway to Aboriginal Heritage-Culture]</ref>, [[Эскімосы|эскімосаў]]<ref>[http://inuitcircumpolar.com/index.php?auto_slide=&ID=374&Lang=En&Parent_ID=&current_slide_num= Inuit Circumpolar Council (Canada)-ICC Charter]</ref> і [[мэтыс]]аў<ref>[https://web.archive.org/web/20090326043230/http://www.umanitoba.ca/law/newsite/kawaskimhon_factums/FINALWrittenSubmissionsofFederalCrown_windsor.pdf In the Kawaskimhon Aboriginal Moot Court Factum of the Federal Crown Canada]</ref>. Культура мэтысаў ўзьнікла ў сярэдзіне XVII-га стагодзьдзя, калі індзейцы і інуіты зьмешваліся з эўрапейскімі пасяленцамі<ref>[http://www.collectionscanada.gc.ca/genealogie/022-905.004-e.html What to Search: Topics-Canadian Genealogy Centre-Library and Archives Canada.]</ref>. ==== Дэмаграфія карэнных народаў ==== [[Файл:Moenitarri warrior in the costume of the dog danse 0056v.jpg|міні|Індзейскі воін [[хідацса]]]] Карэннае насельніцтва паводле ацэнак складала ад 200 000 <ref>{{Кніга |аўтар = Donna M Wilson, Herbert C Northcott, |загаловак = Dying and Death in Canada |месца = Toronto |выдавецтва = University of Toronto Press |год = 2008 |старонак = 25–27 |isbn = 9781551118734}}</ref> да 2 000 000 чалавек у канцы 1400 году<ref>{{Кніга |аўтар = Thornton Russell |загаловак = A population history of North America |месца = Cambridge |выдавецтва = Cambridge University Press |год = 2000 |старонак = 13 |isbn = 0521496667 }}</ref>, у цяперашні час лічба ў 500 000 прынятая Каралеўскай камісіяй Канады па ахове здароўя карэннага насельніцтва. У XX стагодзьдзі колькасьць індзейцаў у Канадзе павялічылася ў дзесяць разоў. У пэрыяд паміж 1900 і 1950 гг. насельніцтва павялічылася толькі на 29%, але пасьля 1960-х гадоў узровень дзіцячай сьмяротнасьці ў рэзэрвацыях рэзка ўпаў, і колькасьць насельніцтва вырасла на 161%. Пачынаючы з 1980-х гадоў колькасьць індзейскіх немаўлятаў павялічылася больш чым у два разы, і ў цяперашні час амаль палова індзейскага насельніцтва маладзей 25 гадоў. У выніку колькасьць індзейскага насельніцтва ў Канадзе, як чакаецца, рэзка ўзрасьце ў бліжэйшыя дзесяцігодзьдзі. Паводле перапісу насельніцтва 2006 колькасьць індзейцаў у Канадзе склала 732 520 чал. === Першыя эўрапейцы === [[Файл:Viking at MN Capitol.jpg|міні|Помнік Лейфу Эрыксану ў Сэнт Поле (ЗША)]] Першым у берагоў паўночна-ўсходняй Амэрыкі з эўрапейцаў пабываў нарвэжац [[Бярні Херюльфсан]], які ў 985 годзе праплыў міма [[Грэнляндыя (востраў)|Грэнляндыі]] і дасягнуў «роўнай лясістай мясцовасьці» на Амэрыканскім кантынэнце. Аповед аб гэтым зьмяшчаецца ў «Паданьні аб грэнлянцах». Зямля, якой дасягнуў Бярні, была часткай Паўночнай Амэрыкі ([[Лябрадор (паўвостраў)|Лябрадор]] або [[Зямля Бафіна]]). Галоўнае дасягненьне нарманаў зьвязана з імем [[Лэйф Эрыксан|Лэйфа Эрыксана]]. У 1001 годзе, як абвяшчаюць сагі, «Лэйф і яго спадарожнікі, усяго зь ім разам трыццаць пяць чалавек, узышлі на карабель»<ref>{{спасылка|url=http://srednie-veka.narod.ru/ist/Sagi_Erik.htm|загаловак=Сага аб Эрыку}}</ref> і адплылі на захад. Улетку 1002 году яны дасягнулі краіны, якая «ад берагу да леднікоў была як плоскі камень». Месца першай стаянкі нарманы назвалі Хелуланд («Краіна плоскіх камянёў»). Гэта быў, мабыць, бераг выспы [[Зямля Бафіна]]. Другая стаянка нарманаў была дзесьці на ўзьбярэжжы Лябрадора. Лэйф назваў гэта месца Маркланд («Лясная краіна»). Затым Лэйф і яго спадарожнікі працягнулі шлях у паўднёва-ўсходнім кірунку і дасягнулі паўночнага ўзьбярэжжа [[Ньюфаўндлэнд (востраў)|Ньюфаўндлэнд]]а<ref>Sanderson, Jeanette. (2002) Explorers, Teaching Resources/Scholastic. p. 14. {{ISBN|0-439-25181-8}}.</ref>. Менавіта тут дасьледчык Х. Інгстад і выявіў сьляды двух вялікіх дамоў нарманскага тыпу, таксама некалькіх дробных пабудоваў, у тым ліку парную фінскую лазьню. Інгстад мяркуе, што ў калёніі пражывала адначасова ад 75 да 90 чалавек. Гэтая маленькая вёсачка, вядома, будавалася ня толькі Лэйфам Эрыксанам, але і ўдзельнікамі наступных экспэдыцый. Найбольш сур’ёзная спроба калянізацыі новых земляў была прадпрынята нарвэжцам [[Торфін Карлсэфні|Торфінам Карлсэфні]]. У 1009 г. Карлсэфні з жонкай Гудры і 160 (паводле іншых крыніцаў 250)<ref>Тишков В. А., Кошелев Л. В. История Канады // М., Мысль, 1982</ref> чалавекамі на трох караблях адплыў у Вінланд, дзе каляністы пражылі каля трох гадоў. Цяжкасьці з здабываньнем ежы і сутыкненьні са «скрэлігамі» (так Нарманы называлі [[эскімос]]аў) прымусілі Карлсэфні вярнуцца на радзіму. Аднак плаваньні нарманаў да берагоў [[Паўночная Амэрыка|Паўночнай Амэрыкі]] не спыніліся, але насілі эпізадычны характар. Пра гэта сьведчаць руніцкія каменныя пісьмёны і іншыя крыніцы. У далейшым сувязі паміж Паўночнай Амэрыкай і Эўропай даволі працяглы час не было. === Новая Францыя === [[Файл:Jacques Cartier 1851-1852.jpg|міні|Францускі дасьледчык [[Жак Карт’е]] высаджваецца на [[Гасьпе]] ў 1534 г.]] Новая спроба калянізацыі Канады пачалася толькі ў 1497 годзе, калі італьянскі мараплавец [[Джавані Кабота]] (Джон Кабат) вывучаў атлянтычнае ўзьбярэжжа Канады для [[Ангельшчына|Ангельшчыны]]<ref>{{спасылка|url=http://www.heritage.nf.ca/exploration/cabot1498.html|загаловак=John Cabot’s voyage of 1498|выдавец=Memorial University of Newfoundland|праект=Newfoundland and Labrador Heritage|дата публікацыі=2000}}</ref>. У 1524 годзе ўсходнія берагі Канады дасьледавала экспэдыцыя флярэнтыйскага мараплаўца [[Джавані Вэрацыян]]а. Пасьля, паміж 1498 і 1521 гадамі, розныя партугальскія маракі выведваюць узьбярэжжа ўсходняй Канады і засноўваюць пастаянныя рыбалоўчыя селішчы ў рэгіёне. У 1534 [[Жак Карт’е]] сыходзіць на бераг [[Гасьпе]] і называе гэтую зямлю Канадай, якая становіцца пасьля адной з правінцый [[Новая Францыя|Новай Францыі]]<ref>{{кніга|спасылка=http://www.newadvent.org/cathen/03392b.htm|аўтар=Jacques Cartier|загаловак=The Catholic Encyclopedia|год=1914}}</ref>. Пасьля Жак Карцье зьдзейсьніў яшчэ две экспэдыцыі, якія паклалі пачатак францускай калянізацыі [[Паўночная Амэрыка|Паўночнай Амэрыкі]]. Пасьля шматлікіх няўдалых спробаў французы засноўваюць першыя калёніі, ухваленыя каронай: Тадусак (Квэбэк) у 1600, [[Пор-Руяль]] у 1605 і [[Квэбэк]] у 1608. Ангельцы ў 1610 ўтвараюць на [[Ньюфаўндлэнд (востраў)|Ньюфаўндлэнд]]зе горад Сэнт-Джонс. === Францускі пэрыяд: саюзы, бітвы і Сямігадовая вайна === [[Файл:Benjamin West 005.jpg|міні|Карціна [[Бэнджамін Ўэст|Бэнджаміна Ўэста]] «Сьмерць генэрала Вольфа», якая паказвае гібель брытанскага генэрала [[Джэймс Вольф|Джэймса Вольфа]] пасьля яго перамогі ў [[бітва на раўнінах Абраама|бітве на раўнінах Абрагама]] ў 1759 годзе]] Саперніцтва за тэрыторыі, марскія базы, мех і рыбную лоўлю становіцца ўсё больш жорсткім, успыхваюць шматразовыя вайны, якія ўцягваюць французаў, галяндцаў, ангельцаў і саюзныя індзейскія плямёны. [[Бабровыя войны|Франка-іракескія войны]] за кантроль над гандлем мехам ідуць паміж [[іракеская канфэдэрацыя|іракескай канфэдэрацыяй]], саюзьнікамі якой спачатку былі галяндцы, а потым ангельцы, і гуронамі, саюзьнікамі французаў. Чатыры франка-іракескія вайны паміж 1689 і 1763 гадамі прыводзяць да пасьлядоўнага пераходу Ньюфаўндлэнду і, пазьней, Акадыё ў рукі ангельцаў. Паміж францускімі пасяленцамі і брытанскімі ўладамі здараюцца такія розныя сутыкненьні, як поўнае разбурэньне Пор-Руяля і наступная дэпартацыя акадыйцаў (вядомая як Вялікі неспакой) у 1755 <ref>Sarkonak, Ralph (1983). «A Brief Chronology of French Canada, 1534—1982». Yale French Studies (65): 275—282.</ref>. [[Новая Францыя]] распасьціраецца ад [[Скалістыя горы|Скалістых гор]] да [[Апалачы|Апалачаў]]. Ангельцы хочуць адправіцца ў даліну [[Агаё]], жадаючы дабіцца Форт Дюкен (сучасны Пітсбург). [[Сямігадовая вайна]] (1756—1763) зьявілася вырашальнай падзеяй у лёсе паўночнаамэрыканскіх калёніяў. Брытанскія калёніі аб’ядналіся, каб пакончыць з Новай Францыяй. У 1756 губэрнатар [[Люі-Жазэф дэ Манкальм]] прыбыў у Новую Францыю з 3000 чалавек. У канцы трайня 1759 году ангельскі флёт у складзе 200 судоў з 8,5 тысячамі салдат пад камандаваньнем генэрала Джэймза Вольфа і з 13,5 тысячаў маракоў пад камандаваньнем адмірала Сондэрса ўвайшоў у [[Рака Сьвятога Лаўрэнція|раку Сьв. Ляўрэнція]]. Ангельцы занялі пазыцыі, зь якіх маглі абстрэльваць [[Квэбэк]]. Адначасова ангельскі галоўнакамандуючы ў Паўночнай Амэрыцы генэрал Эмхерст пачаў наступ, што адцягнула частку францускіх сілаў у раён [[Манрэаль|Манрэаля]]. На працягу некалькіх месяцаў салдаты Волфа спрабавалі прарвацца да Квэбэку. Яны сутыкнуліся ня толькі са стойкай абаронай францускай арміі пад камандаваньнем генэрала Монкальма, але і з упартым супрацівам мясцовага канадзкага насельніцтва, якое набыло характар сапраўднай партызанскай вайны. Квэбэк абложвалі дзесяць месяцаў. Горад быў вымушаны здацца пасьля знакамітай [[бітва на раўнінах Абрагама|бітвы на раўнінах Абрагама]], падчас якой Манкальм і Вольф былі абодва сьмяротна паранены. У наступным годзе (1760) ангельцы захапілі [[Манрэаль]]. Новая Францыя была заваяваная. Пасьля перамогі ў Сямігадовай вайне, па Парыскай дамове 1763 Вялікабрытанія канчаткова далучае Акадыю, Канаду і ўсходнюю частку Люізыяны (паміж Місысыпі і Апалачамі). Самая вялікая француская калёнія налічвала тады каля 55 000 жыхароў. Што ж тычыцца амэрыканскіх індзейцаў, то іх налічвалася каля 600 000 чалавек. === Брытанскае панаваньне (1763—1867) === Сярод бедзтваў Сямігадовай вайны было спусташэньне значных тэрыторыяў Квэбэка, а таксама і асабліва драма Вялікага перасяленьня. [[Файл:Flag of the Patriote movement (Lower Canada).svg|left|міні|Сьцяг Паўстаньня Патрыётаў Ніжняй Канады.]] Па Парыскай дамове Францыя выратавала твар у Эўропе, але страціла сваю першую каляніяльную імпэрыю ў Індыі і Амэрыцы. Францыя не замарудзіла адпомсьціць Вялікабрытаніі, падтрымаўшы ЗША ў [[Вайна за незалежнасьць ЗША|вайне за незалежнасьць]]. Да канца амэрыканскай рэвалюцыі каля 50 000 прыхільнікаў Злучанай імпэрыі імігравалі ў [[Квэбэк]], [[Новая Шатляндыя|Новую Шатляндыю]], на [[востраў Прынца Эдўарда]] і [[Ньюфаўндлэнд (востраў)|Ньюфаўндлэнд]]<ref>Christopher Moore The Loyalist: Revolution Exile Settlement. — Toronto: McClelland & Stewart, 1994. — {{ISBN|0-7710-6093-9}}</ref>. Так як яны аказваюцца зусім нежаданымі гасьцямі ў [[Новая Шатляндыя|Новай Шатляндыі]], [[Нью-Брансўік]] аддзяляецца ад гэтай калёніі ў 1784 годзе, каб прыняць іх. Пасьля з мэтай разьмяшчэньня англамоўных лаялістаў калёнія Канада падзяляецца [[Канстытуцыйны акт 1791 году|Канстытуцыйным актам 1791]] на дзьве розныя калёніі, [[Верхняя Канада|Верхнюю Канаду]] і [[Ніжняя Канада|Ніжнюю Канаду]]. Адсутнасьць рэальнай улады, здольнай усталёўваць законы і зьбіраць падаткі парлямэнтам Ніжняй Канады, сацыяльныя складанасьці і стаўленьне да франкамоўных як да меншасьці прыводзяць да [[паўстаньне Патрыётаў|паўстаньня Патрыётаў]] (1837—1838)<ref>[https://web.archive.org/web/20080705165651/http://www.onwar.com/aced/chrono/c1800s/yr35/fcanada1837a.htm Papineau’s Rebellion in Lower Canada 1837]</ref>. Пад кіраўніцтвам [[Люі-Жазэф Папіно|Люі-Жазэфа Папіно]] абвяшчаецца незалежнасьць Рэспублікі Канады. Пасьля працяглых баёў зь пераменным посьпехам Патрыёты пацярпелі паразу. Люі-Жазэф Папіно ўцёк у [[Злучаныя Штаты Амэрыкі]]. Некалькі рэвалюцыянэраў павесілі 15 лютага 1839 году, 59 чалавек выслалі ў [[Аўстралія|Аўстралію]], тыя, хто здаліся, атрымалі амністыю. Варта адзначыць, што ў той самы пэрыяд аналягічнае паўстане адбылося і ў англамоўнай Верхняй Канадзе, дзе таксама была спроба абвясьціць незалежнасьць. Але там паўстаньне не насіла нацыянальнага характару і не здабыла заўважных памераў. === Канфэдэрацыя і пашырэньне === [[Файл:Canada provinces evolution 2.gif|міні|Рост канадзкіх тэрыторыяў]] Пасьля Вялікай кааліцыі падчас [[Шарлёттаўнская канфэрэнцыя|Шарлёттаўнскай]] і [[Квэбэцкая канфэрэнцыя 1864 году|Квэбэцкай канфэрэнцыямі]] ў 1864 годзе, таксама [[Лёнданская канфэрэнцыя 1866 году|Лёнданскай канфэрэнцыі]] ў 1866 годзе, [[Сьпіс заснавальнікаў Канадзкай канфэдэрацыі|айцы-заснавальнікі Канфэдэрацыі]] праводзяць аб’яднаньне трох калёніяў — Злучанай Канады, Новай Шатляндыі і Нью-Брансўіку, што прыводзіць па сутнасьці да стварэньня новай краіны. [[Канстытуцыйны акт 1867 году|Акт аб Брытанскай Паўночнай Амэрыцы]] ад 1 ліпеня 1867 году стварае дамініён пад назвай Канада. Яго падзяляюць на дзьве правінцыі [[Антарыё]], [[Квэбэк]] і дзьве калёніі [[Нью-Брансўік]] і [[Новая Шатляндыя]]<ref>Robert Bothwell History of Canada Since 1867. — East Lansing, MI: Michigan State University Press, 1996. — P. 207—310. — {{ISBN|0-87013-399-3}}</ref>. Мэта такой арганізацыі — заглушыць шчыльна заселены франкамоўны Квэбэк групай дробных англамоўных правінцыяў з роўнымі паўнамоцтвамі. Спачатку ў фэдэрацыю не ўваходзілі выспы Ньюфаўндлэнд і Прынца Эдуарда . Канада фактычна атрымала незалежнасьць, атрымаўшы права фарміраваць уласны ўрад, не выходзячы з складу Брытанскай імпэрыі. Вялікабрытанія саступіла вялікую частку сваіх уладаньняў у Паўночнай Амэрыцы Канадзе: [[Зямля Руперта|Зямлю Руперта]] і Паўночна-Заходнюю тэрыторыю, якія сталі Паўночна-Заходнімі тэрыторыямі. Дагавор 1868 аб Зямлі Руперта перадаваў гэтыя землі Канадзе ў 1869 годзе, але на справе гэта было ажыцьцёўлена толькі 15 ліпеня 1870 году. У 1871 і 1873 гадах брытанскія калёніі [[Брытанская Калюмбія]] і [[востраў Прынца Эдўарда]] далучаюцца да Канады. 1 верасьня 1880 году Вялікабрытанія саступіла свае арктычныя выспы Канадзе, і яны ўваходзяць у Паўночна-Заходную тэрыторыю. === Першая палова 20 стагодзьдзя === [[Файл:New Names Canadian WW1 recruiting poster.jpg|міні|Канадзкі агітацыйны плякат часоў Першай сусьветнай вайны]] Канада ўступіла ў [[Першая сусьветная вайна|Першую сусьветную вайну]] 5 жніўня 1914 году, калі [[генэрал-губэрнатар Канады]] прынц Артур пацьвердзіў стан вайны паміж [[Нямецкая Імпэрыя|Нямецкай імпэрыяй]] і Канадай. Канада, як частка Брытанскай імпэрыі, прыняла ўдзел у вайне на баку [[Антанта|Антанты]]. Зь сямімільённага насельніцтва краіны<ref>B. Freeman, R. Nielsen. Far from Home. — 1999. — P. 6.</ref> за час вайны каля 630 000 канадцаў былі прызваны ва ўзброеныя сілы. Канадзкія войскі ваявалі зь нямецкімі войскамі і зарэкамэндавалі сябе як адны з найбольш баяздольных злучэньняў саюзных войскаў на Заходнім фронце. [[Прэм’ер-міністар Вялікабрытаніі]] Лойд Джордж называў канадзкія падразьдзяленьні «ўдарнымі войскамі»<ref>Andrew Godefroy. Canadian Military Effectiveness in the First World War // The Canadian Way of War / B. Horn. — 2006. — P. 169—194.</ref>. Пасьля вайны Канада атрымала права голасу на Парыскай мірнай канфэрэнцыі, таксама канчаткова набыла статус незалежнай краіны. Нароўні з гэтым на працягу вайны назіраліся вострыя ўнутрыпалітычныя крызісы ў краіне, напрыклад, крызіс прызыву на ваенную службу 1917 году. [[Ньюфаўндлэнд (востраў)|Ньюфаўндлэнд]], будучы самастойным дамініёнам і не зьяўляючыся часткай Канады, таксама прыняў удзел у Першай сусьветнай вайне. Для ўдзелу ў баявых дзеяньнях быў сфармаваны Каралеўскі Ньюфаўндлэндзкі полк. У 1919 годзе Канада ўступае ў [[Ліга народаў|Лігу народаў]] па ўласнай ініцыятыве. У 1931 годзе [[Вестмінстэрскі статут]] пацьвярджае, што з гэтага часу ніякі закон брытанскага парлямэнта не распаўсюджваецца на прастору Канады безь яе згоды, і кампэтэнцыя ўрада Канады (як і іншых брытанскіх дамініёнаў) пашыраецца ў міжнародных і ўнутраных справах. Падтрымаўшы супакаеньне [[Нямеччына|Нямеччыны]] ў канцы 1930-х гадоў, лібэральны прэм’ер-міністар Ўільям Лаён Макэнзі Кінг у 1939 годзе атрымлівае згоду парлямэнтам на ўступленьне ў [[Другая сусьветная вайна|Другую сусьветную вайну]], праз тры дні пасьля [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]]. Да пачатку вайны на ўзбраеньні Канады ў войска было ўсяго 4 сучасныя зэнітныя гарматы і 16 лёгкіх танкаў, атрыманых з Ангельшчыны. Агульная колькасьць узброеных сіл складала 67,3 тысячы чалавек<ref>История второй мировой войны 1939—1945. М., 1975, т. 2, с. 403</ref>. Першыя канадзкія войскі прыбылі ў Вялікабрытанію ў сьнежні 1939 году <ref>{{Кніга|загаловак = A military history of Canada||месца = Toronto|выдавецтва = McClelland & Stewart|год = 1999|том = 4|старонак = |isbn = 0771065140}}</ref>, у лютым 1940 году іхняя колькасьць склала каля 23 тысячаў чалавек. Некалькі канадзкіх ваенных караблёў выкарыстоўваліся для аховы атлянтычных камунікацыяў. На тэрыторыі Канады быў створаны буйны цэнтар па навучаньні лётчыкаў Ангельшчыны, Канады, Аўстраліі і Новай Зэляндыі<ref>{{Кніга |аўтар = В.А. Тишков, Л.В. Кошелев |загаловак = A population history of North America |адказны = История Канады |сэрыя = Историяческая литература |месца = Москва |выдавецтва = Мысль |год = 1982 |старонак = 169-171}} </ref>. Больш за мільён канадцаў служыў ва ўзброеных сілах падчас Другой сусьветнай вайны. Канада дала прытулак і абарону для манархіі [[Нідэрлянды|Нідэрляндаў]] у той час, як гэтая краіна была акупаваная<ref>{{Кніга|аўтар = Goddard Lance |загаловак = Canada and the Liberation of the Netherlands |месца = Toronto|выдавецтва = Dundurn Press Ltd|год = 2005|isbn = 1550025473}}</ref>. Галанцы таксама ўдзячныя Канадзе за вызваленьне сваёй краіны, якая была ажыцьцёўлена цалкам сіламі канадзкай арміі 5 траўня 1945 году. Канадзкая эканоміка хутка расла, прамысловасьць вырабляла ваенную тэхніку таксама для [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]], [[Кітай|Кітая]] і [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]]. На момант сканчэньня вайны Канада мела адну з найбуйнейшых армій і займала другое месца па эканамічных паказьніках у сьвеце<ref>{{кніга|загаловак=History of the Canadian Army in the Second World War. |volume=1|выдавецтва=Queen’s Printer|pages=324—327|спасылка=http://www.cmp-cpm.forces.gc.ca/dhh-dhp/his/oh-ho/detail-eng.asp?BfBookLang=1&BfId=27}}</ref>. У канцы вайны пад ружжом у рэгулярных войсках Канады налічвалася крыху больш за 760 тысячаў чалавек. Але да пачатку вайны ў Карэі (1950 г.) колькасьць добраахвотніцкіх канадзкіх узброеных сілаў паменшылася да 47 тысячаў чал. === Сучаснасьць === У сучасных межах Канада склалася ў 70-х гадах XIX стагодзьдзя, [[Ньюфаўндлэнд (востраў)|Ньюфаўндлэнд]] увайшоў у склад дзяржавы ў 1949 годзе. Пасьля [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] ўзмацніўся ўплыў на эканоміку і палітыку Канады [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]] (пры адначасовым паслабленьні ангельскіх пазыцыяў). З 2-й паловы 60-х гадоў азначыўся паварот у бок незалежнага палітычнага курсу. У 1982 годзе ўступіла ў сілу новая канстытуцыя Канады; яе не прызнае [[Квэбэк]]. 6 лютага 2006 году прэм’ер-міністрам Канады стаў [[Стывэн Гарпэр]]<ref>{{спасылка|url=http://www.pm.gc.ca/eng/pm.asp?featureId=7|загаловак=Prime Minister of Canada|выдавец=Queen's Printer|дата публікацыі=2009|копія=http://web.archive.org/web/20061104144029/http://www.pm.gc.ca/eng/pm.asp?featureId=7}}</ref>. == Палітыка == [[Файл:Canada Parliament2.jpg|left|міні|[[Парлямэнт Канады]] ў [[Атава|Атаве]] ]] Канада мае [[парлямэнт|парлямэнцкую]] сыстэму ў кантэксьце [[канстытуцыйная манархія|канстытуцыйнай манархіі]], манархія Канады зьяўляецца асновай выканаўчай, заканадаўчай і судовай галінаў улады<ref>[http://www.solon.org/Constitutions/Canada/English/ca_1867.html Constitution Act, 1867: Preamble]. Queen's Printer</ref><ref>[https://www.webcitation.org/5qXvz463C?url=http://www.queensu.ca/iigr/conf/ConferenceOnTheCrown/CrownConferencePapers/The_Crown_and_the_Constitutio1.pdf "The Crown and the Constitution: Sustaining Democracy?"]. The Crown in Canada: Present Realities and Future Options</ref><ref>MacLeod, Kevin S (2012). [https://web.archive.org/web/20121110140303/http://canadiancrown.gc.ca/DAMAssetPub/DAM-CRN-jblDmt-dmdJbl/STAGING/texte-text/crnMpls_1336157759317_eng.pdf?WT.contentAuthority=4.4.4 A Crown of Maples] (2nd ed.). Queen's Printer for Canada. p. 16. {{ISBN|978-0-662-46012-1}}.</ref>. Сувэрэннам краіны зьяўляецца каралева [[Лізавета II]], якая таксама служыць у якасьці кіраўніка дзяржавы ў 15 іншых краінаў [[Садружнасьць нацыяў|Садружнасьці]], і кожнай зь дзесяці правінцыяў Канады. Такім чынам, прадстаўнік каралевы, [[генэрал-губэрнатар Канады]] (у цяперашні час гэта [[Дэйвід Лойд Джонстан]]), мае большую частку фэдэральных каралеўскіх абавязкаў у Канадзе<ref>[http://gg.ca/document.aspx?id=3 "The Governor General of Canada: Roles and Responsibilities"]. Queen's Printer.</ref><ref>[http://books.google.com/books?id=ATi5R5XNb2MC&pg=PA54 Commonwealth public administration reform 2004]. Commonwealth Secretariat. 2004. pp. 54–55. {{ISBN|978-0-11-703249-1}}.</ref>. Непасрэдны ўдзел каралеўскіх асобаў у галіне кіраваньня абмежаваны<ref name="Forsey">Forsey, Eugene (2005). [https://web.archive.org/web/20091229155255/http://www2.parl.gc.ca/Sites/LOP/AboutParliament/Forsey/PDFs/How_Canadians_Govern_Themselves-6ed.pdf How Canadians Govern Themselves] (6th ed.). Queen's Printer. pp. 1, 16, 26. {{ISBN|978-0-662-39689-5}}.</ref><ref>Marleau, Robert; Montpetit, Camille. [http://www.parl.gc.ca/MarleauMontpetit/DocumentViewer.aspx?DocId=1001&Lang=E&Print=2&Sec=Ch01&Seq=5 "House of Commons Procedure and Practice: Parliamentary Institutions"]. Queen's Printer.</ref>. На практыцы, іхнае выкарыстаньне выканаўчай уладай кіруецца [[Кабінэт міністраў Канады|Кабінэтам міністраў]], Камітэтам міністраў Кароны, якія маюць адказнасьць перад абранай [[Палата абшчынаў (Канада)|Палатай абшчынаў]], якая зьяўляецца выбаранай і на чале якой стаіць [[прэм’ер-міністар Канады]] (ад 4 лістапада 2015 году Жустын Трудо). Генэрал-губэрнатар або манарх, аднак, у пэўных крызісных сытуацыях ажыцьцяўляе сваю ўладу безь міністэрскага савету. Дзеля забесьпячэньня стабільнасьці ўрада, генэрал-губэрнатар, як правіла, прызначае прэм’ер-міністрам асобу, якая зьяўляецца лідэрам [[палітычная партыя|палітычнай партыі]], што мае давер большасьці ў Палаце абшчын<ref>Johnson, David (2006). Thinking government: public sector management in Canada (2nd ed.). University of Toronto Press. pp. 134–135, 149. {{ISBN|978-1-55111-779-9}}</ref>. Пасада прэм’ер-міністра, такім чынам, зьяўляецца адной з самых уплывовых ва ўрадзе, бо прэм’ер-міністар можа ня толькі прасоўваць законапраекты на зацьвярджэньне парлямэнту, але й прызначаць на пасады генэрал-губэрнатара (яго прызначае каралева, якая, аднак, раіцца з прэм’ерам), [[лейтэнант-губэрнатар]]аў, сэнатараў, фэдэральных судзьдзяў і некаторых іншых пасадаў<ref name="Forsey"/>. Лідэр партыі, якая сталася другой пасьля партыі бальшыні звычайна становіцца [[лідэр ляяльнай апазыцыі Ейнай Вялікасьці|лідэрам ляяльнай апазыцыі Ейнай Вялікасьці]] (у цяперашні час [[Томас Малкэйр]]), што зьяўляецца часткай парлямэнцкай сыстэмы, прызначанай дзеля захоўваньня кантролем над урадам<ref>[https://web.archive.org/web/20101125122354/http://www2.parl.gc.ca/content/lop/researchpublications/bp47-e.htm "The Opposition in a Parliamentary System"]. Library of Parliament.</ref>. === Зьнешнія зносіны === На першым пляне для Канады знаходзяцца адносіны з [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]], зь якімі яна дзеліць самую доўгую мяжу ў сьвеце, якая не ахоўваецца, супрацоўнічае на розных узроўнях і для якой зьяўляецца найважнейшым гандлёвым партнэрам. Канада здаўна зьвязана са Злучаным Каралеўствам і зь нядаўняга часу падтрымлівае, асабліва праз [[Квэбэк]], выключную сувязь з Францыяй. Гэтыя адносіны распаўсюджваюцца таксама на іншыя краіны, якія раней знаходзіліся ў складзе Брытанскай і Францускай імпэрыяў. У 1964 годзе Канада ўступіла ў Групу дзесяці, падпісаўшы ў 1962 годзе ў Парыжы Генэральнае пагадненьне аб пазыках. == Геаграфія == Канада — другая з найбуйнейшых краінаў сьвету. Канада амываецца [[Атлянтычны акіян|Атлянтычным]], [[Ціхі акіян|Ціхім]] і [[Арктычны акіян|Паўночным Ледавітым]] акіянамі. 75% адсоткаў тэрыторыі Канады — зона поўначы. З 1925 Канада валодае часткай [[Арктыка|Арктыкі]], аднак гэтыя валоданьні не зьяўляюцца агульнапрызнанымі. Самае паўночнае пасяленьне ў Канадзе і ў сьвеце знаходзіцца ў [[Алерт|Алерце (Нунавут)]]. Канада мае агульную сухапутную мяжу з ЗША на поўдні і на паўночным захадзе (паміж Аляскай і Юконам) і працягнутай ад Атлянтычнага акіяна на ўсходзе да Ціхага — на захадзе і Паўночнага Ледавітага — на поўначы. Яна таксама мае марскую мяжу з [[Францыя]]й ([[Сэн-П’ер і Мікелён]]) і [[Данія]]й ([[Грэнляндыя]]). Шчыльнасьць насельніцтва (каля 3,5 чалавек на 1 км ²) зьяўляецца адной з самых нізкіх у сьвеце. Найбольш населеная вобласьць краіны — гэта калідор [[Квэбэк]]-[[Віндзор]] ўздоўж раўнінных берагоў [[Рака Сьвятога Лаўрэнція|ракі Сьв. Лаўрэнція]] і на паўднёвым усходзе [[Вялікія азёры|Вялікіх азёр]]. Да поўначы ад гэтай вобласьці знаходзіцца шырокі [[Канадзкі шчыт]], скальны рэгіён, вычышчаны апошнім ледніковым пэрыядам, пазбаўлены ўрадлівых зямель, багаты мінэраламі, азёрамі і рэкамі. У Канадзе больш азёраў, чым у любой іншай краіне сьвету. == Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Канады == {{Асноўны артыкул|Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Канады}} Канада складаецца зь дзесяці правінцыяў і трох тэрыторыяў. Правінцыі — гэта штаты, якія існуюць на падставе канадзкай канстытуцыі і валодаюць вышэйшай уладай у рамках сваёй кампэтэнцыі, незалежна ад фэдэральнага ўраду. Канадзкія тэрыторыі — гэта адміністрацыйныя адзінкі, якія знаходзяцца ў падпарадкаваньні канадзкага фэдэральнага парлямэнту, звычайным законам прадастаўляе некаторыя паўнамоцтвы іх мясцовым адміністрацыям. {| class="wikitable" style="margin: 0px auto;" |- ! colspan="2" | Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Канады |- align=center | colspan="2" | [[Файл:Map Canada political-geo-be-x-old.png|750пкс]]<br /> |-align="left" | style="margin:auto;" style="padding-right:1em; vertical-align:top;" | <div class="center">'''Правінцыі''' <sup>(1)</sup></div> ---- # &nbsp;[[Файл:Flag of British Columbia.svg|border|22x20пкс]] [[Брытанская Калумбія]] # &nbsp;[[Файл:Flag of Alberta.svg|border|22x20пкс]] [[Албэрта]] # &nbsp;[[Файл:Flag of Saskatchewan.svg|border|22x20пкс]] [[Саскачэван]] # &nbsp;[[Файл:Flag of Manitoba.svg|border|22x20пкс]] [[Манітоба]] # &nbsp;[[Файл:Flag of Ontario.svg|border|22x20пкс]] [[Антарыё]] # &nbsp;[[Файл:Flag of Quebec.svg|border|22x20пкс]] [[Квэбэк]] # &nbsp;[[Файл:Flag of New Brunswick.svg|border|22x20пкс]] [[Нью-Брансўік]] # &nbsp;[[Файл:Flag of Prince Edward Island.svg|border|22x20пкс]] [[Востраў Прынца Эдўарда]] # &nbsp;[[Файл:Flag of Nova Scotia.svg|border|22x20пкс]] [[Новая Шатляндыя]] # &nbsp;[[Файл:Flag of Newfoundland and Labrador.svg|border|22x20пкс]] [[Ньюфаўндлэнд і Лябрадор]] | style="padding-right:1em; vertical-align:top;" | <div class="center">'''Тэрыторыі''' <sup>(1)</sup></div> ---- # &nbsp;[[Файл:Flag of Yukon.svg|border|22x20пкс]] [[Юкан (тэрыторыя)|Юкан]] # &nbsp;[[Файл:Flag of the Northwest Territories.svg|border|22x20пкс]] [[Паўночна-Заходнія тэрыторыі]] # &nbsp;[[Файл:Flag of Nunavut.svg|border|22x20пкс]] [[Нунавут]] |-align="left" | colspan="2" | ''<small><sup>(1)</sup>з захаду на ўсход</small>'' |} == Эканоміка == Эканоміка Канады ў цяперашні час займае 14-е месца (2009 год) у сьвеце па памеры [[Сукупны ўнутраны прадукт|СУП]] па [[Парытэт пакупніцкай здольнасьці|парытэце пакупніцкай здольнасьці]]<ref>https://web.archive.org/web/20110604195034/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2001rank.html</ref> і 10-е месца — па памеры намінальнага Валавога нацыянальнага прадукта<ref>http://siteresources.worldbank.org/DATASTATISTICS/Resources/GNI.pdf</ref>. Канада зьяўляецца адным з найбуйнейшых сусьветных пастаўшчыкоў сельскагаспадарчай прадукцыі ([[пшаніца]], [[рапс]] ды іншыя [[Збожжавыя культуры|збожжавыя]]), экспартная палітыка ў гэтай сфэры вызначаецца Канадзкай збожжавай камісіяй. Канада зьяўляецца найбуйнейшым вытворцам [[цынк]]у і [[Уран (хімічны элемэнт)|ўрану]]. У Канадзе таксама разьвіта і апрацоўчая прамысловасьць, галіны якой сканцэнтраваны на поўдні [[Антарыё]] ([[аўтамабільная прамысловасьць]] прадстаўленая амэрыканскімі і японскімі заводамі) і [[Квэбэк]]а (нацыянальная аэракасьмічная прамысловасьць). Канада — адна зь дзесяці самых гандлююць краінаў у сьвеце. Найбуйнейшымі імпарцёрамі зьяўляюцца [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|Злучаныя Штаты]], [[Вялікабрытанія]] і [[Японія]]. У 2008 годзе Канада імпартавала тавараў на суму больш за $ 442,9 млрд, зь якіх 57,7% былі імпартаваны ў ЗША. Атлянтычнае ўзьбярэжжа Канады валодае велізарнымі марскімі радовішчамі [[Прыродны газ|прыроднага газу]] і буйнымі [[нафта]]вымі і газавымі рэсурсамі ў [[Альбэрта|Альбэрці]]. Вялізныя запасы [[бітумінозныя пяскі|бітумінозных пяскоў]] у раёне Атабаскі робяць Канаду другой па велічыні ў сьвеце краінай па запасах нафты пасьля [[Саўдаўская Арабія|Саўдаўскай Арабіі]] Бюджэтная палітыка Канады фармулюецца [[урад Канады|ўрадам Канады]], калі ён прапануе свой гадавы бюджэт Палаце абшчын. Гэтая палітыка ўплывае на эканоміку з дапамогай субсыдый і дапамог, якія прадстаўляюцца ўрадам. Да таго ж, бюджэтная палітыка ўстанаўлівае стаўкі падаходнага падатку, падатку з абароту, акцызнага падатку і іншых відаў даходаў урада Канады. == Дэмаграфія == === Насельніцтва Канады === [[Файл:Cntower2.jpg|міні|250пкс|[[Таронта]], самы вялікі па насельніцтве і самы шматкультурны канадзкі горад]] Насельніцтва Канады на пачатак 2010 году складала 34 мільёны чалавек. Перапіс 2006 году зафіксаваў 5,4% прырост у параўнаньні з 2001 годам<ref>[http://www.canada.com/nationalpost/financialpost/story.html?id=73b94aac-08f0-477f-a72a-b8b640f6658f&k=90795]</ref>. Нягледзячы на вялікую плошчу, прыблізна ¾ насельніцтва Канады пражывае ў межах 160 км ад мяжы з ЗША<ref>Immigration policy and the terrorist threat in Canada and the United States. Alexander Moens. 2008, 96 page, Security Threats on America’s, {{ISBN|0-88975-235-4}}</ref>. Канада — вельмі разнастайная краіна з этнічнага пункту гледжаньня. Паводле перапісу 2001 у Канадзе жывуць 34 этнічныя групы, якія складаюцца як мінімум са 100 000 чалавек. Самая вялікая этнічная група называе сябе «канадцамі» (39,4%), паколькі большасьць канадцаў, асабліва тыя, чые продкі прыехалі ў часы калянізацыі, разглядаюць сябе як канадзкі этнас. Далей ідуць тыя, хто называе сябе ангельцамі (34,4%), французамі (25,7%), немцамі (3,6%), італьянцамі (2,8%), украінцамі (1,7%), першабытнікамі (індзейцамі і эскімосамі 1,5%), кітайцамі (1,4%), галяндцамі (1,4%), палякамі (0,9%). Індзейцы жывуць пераважна ў зоне хваёвых лясоў на поўначы краіны, эскімосы — на крайняй поўначы. Урбанізацыя 78% (1993 г.)<ref>З.М.Шуканава. Канада // {{Літаратура/БелЭн|7к}} С. 559</ref>. === Іміграцыя ў Канаду === У 2006 годзе Канада прыняла 236 756 імігрантаў, у 2009 годзе — 252 179 імігрантаў. {| class="wikitable" |- ! Краіны-крыніцы імігрантаў !! Колькасьць чалавек у 2006 годзе <ref>[https://web.archive.org/web/20081105074945/http://www.statcan.ca/english/freepub/91-209-XIE/91-209-XIE2004000.htm Справаздача аб дэмаграфічным стане Канады ў 2005 і 2006]</ref><ref>[http://www.statcan.gc.ca/daily-quotidien/060927/dq060927a-eng.htm Насельніцтва Канады. Statistics Canada. 2006]</ref> !! Колькасьць чалавек у 2009 годзе<ref>[https://web.archive.org/web/20160423183137/http://www.cic.gc.ca/english/resources/statistics/facts2009/permanent/10.asp]</ref><ref>{{спасылка|url=http://www.cic.gc.ca/english/resources/statistics/facts2009/permanent/10.asp|accessdate=4 лістапада 2015|загаловак=Facts and figures 2009 – Immigration overview: Permanent and temporary residents}}</ref> |- | [[Кітай]] || 28 896 || 29 049 |- | [[Філіпіны]] || 19 718 || 27 277 |- | [[Індыя]] || 28 520 || 26 122 |- | [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]] || 8750 || 9723 |- | [[Вялікабрытанія]] || 7324 || 9566 |- | [[Францыя]] || 4026 || 7300 |- | [[Пакістан]] || 9808 || 6214 |- | [[Іран]] || 7195 || 6065 |- | [[Рэспубліка Карэя|Паўднёвая Карэя]] || 5909 || 5864 |- | [[Марока]] || 4025 || 5222 |- | [[Альжыр]] || ~3500 || 4785 |- | [[Аб’яднаныя Арабскія Эміраты]] || || 4640 |- | [[Ірак]] || || 4567 |- | [[Шры-Ланка]] || 4068 || 4269 |- | [[Калюмбія]] || 5382 || 4240 |} ==== Беларусы ў Канадзе ==== На сёньняшні дзень у Канадзе пражывае прыкладна 20,000 беларусаў. 28 лістапада 1948 году заснавана [[Згуртаваньне беларусаў Канады]]<ref>https://www.belarusian.ca/be</ref>. У студзені 1966 заснаваны [[Каардынацыйны камітэт беларусаў Канады]]. Згуртаваньне Беларусаў Канады выдае газэту «Беларускае Слова», якая выдаецца 3-4 разы на год і адлюстроўвае жыцьцё беларускай дыяспары ў Канадзе<ref>https://www.belarusian.ca/be/belarusians-in-canada/</ref>. Паводле афіцыйных зьвестак, у 2014 годзе ў Канаду зьехалі 55 чалавек, вярнуліся — 51<ref>{{Кніга|старонкі=87|загаловак=Статистический ежегодник Республики Беларусь, 2015|год=2015|месца=Минск|isbn=978-985-7015-90-0|наклад=124}}</ref>. У той жа час існуе думка, што рэальныя лічбы істотна заніжаныя<ref>{{Артыкул|аўтар=Кіпель, В.|загаловак=Дасьледаваньне эміграцыі/іміграцыі як частка гісторыі нацыі й дзяржавы Беларусь|выданьне=Запісы Беларускага Інстытуту Навукі й Мастацтва|том=36|год=2013|месца=Нью-Ёрк - Менск|}}</ref>. === Рэлігія === {{Асноўны артыкул|Рэлігія ў Канаде}}, ''[[Каталіцтва ў Канадзе]]'' [[Файл:Basilique-cathédrale 400e.JPG|міні|200пкс|Каталіцкая Катэдра Найсьвяцейшай Панны Марыі Квэбэка, Квэбэк, Канада]] Па дадзеных апошняга [[Перапіс насельніцтва|перапісу]] 77,1% канадцаў лічаць сябе [[Хрысьціянства|хрысьціянамі]], іх вялікую частку складаюць [[Каталіцтва|каталікі]] (43,6% канадцаў). Найбольш важная [[Пратэстанцтва|пратэстанцкая царква]] — [[Аб’яднаная царква Канады]] ([[кальвінізм]]) (9,6% канадцаў); прыкладна 17% канадцаў не зьвязваюць сябе ні зь якой [[рэлігія]]й, а астатняе [[насельніцтва]] (6,3%) вызнае адрозныя ад хрысьціянства рэлігіі. === Адукацыя === За адукацыю ў Канадзе адказваюць правінцыі і тэрыторыі, на сёньняшні момант у Канадзе няма дзяржаўнага міністэрства адукацыі. [[Пісьменнасьць]] дарослага [[насельніцтва]] ў Канадзе складае 99%. На 2002 год 43% дарослых канадцаў ад 25 да 64 гадоў ужо атрымалі поўную сярэднюю або вышэйшую [[Адукацыя|адукацыю]], а ад 25 да 34 гадоў колькасьць такіх людзей складае 51%. У Канадзе дзейнічае адзін з [[Каледжы аб’яднанага сьвету|каледжаў міжнароднай супольнасьці]] — Ціхаакіянскі. == Канадзкія ўзброеныя сілы == {{Асноўны артыкул|Узброеныя сілы Канады}} [[Файл:Canadian tank and soldiers Vimy 1917.jpg|зьлева|міні|250пкс|Канадзкія салдаты і танк у бітве пры Вімі (Першая сусьветная вайна)]] Зьяўляючыся чальцом-заснавальнікам [[Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы|Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы]] (NATO), Канада валодае абарончай арміяй безь ядзерных узбраеньняў. Колькасьць на сьнежань 2009 году — 67 756 чалавек рэгулярнага войска, 23 599 чалавек у рэзэрве<ref>[https://web.archive.org/web/20100223183535/http://www.forces.gc.ca/site/acf-apfc/index-eng.asp About the Canadian Forces]</ref>. Бюджэт 2007 году — 21,8 млрд даляраў<ref>[http://www.tbs-sct.gc.ca/rpp/2010-2011/inst/dnd/dnd01-eng.asp#sec1g_e Queen’s Printer for Canada.]</ref>.   Канадзкія ўзброеныя сілы складаюцца зь пяхотных войскаў, ваенна-марскога флёту і ваенна-паветраных сіл. Большая частка ўзбраеньня заключае ў сабе 1500 БМП, 34 ваенныя караблі і 861 лятальны апарат. Канада ўдзельнічала ў [[Першая сусьветная вайна|Першай]] і [[Другая сусьветная вайна|Другой]] сусьветных войнах на баку [[Хаўрусьнікі ў Другой сусьветнай вайне|саюзьнікаў]]. Яна таксама ўдзельнічала ў [[Карэйская вайна|Карэйскай вайне]] на баку [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]]. Канада актыўна выяўляла сябе ў міжнародных місіях пад камандаваньнем [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў|ААН]] і НАТО, пачынаючы з 1950 году, уключаючы міратворчыя апэрацыі, розныя місіі ў былой [[Югаславія|Югаславіі]], і падтрымлівала сілы Кааліцыі ў [[Вайна ў Пэрсыдзкім заліве|1-й вайне ў Пэрсыдзкім заліве]]. З 2001 году Канада мае свой кантынгент у [[Аўганістан]]е ў партнэрстве са стабілізацыйнымі сіламі ЗША і міжнароднымі сіламі NATO пры падтрымцы ААН. Каманда дапамогі пры надзвычайных сытуацыях ўдзельнічала ў трох важных выратавальных апэрацыях пасьля цунамі ў сьнежні 2004 г. у паўднёва-ўсходняй Азіі, пасьля [[Трапічны цыклён|ўрагану]] [[Катрына (ураган)|Катрына]] ў верасьні 2005 г. на амэрыканскім ўзьбярэжжы і пасьля землятрусу ў [[Джаму і Кашмір|Кашміры]] ў кастрычніку 2005 г. == Культура == Многія элемэнты канадзкай культуры вельмі блізкія да [[культура Злучаных Штатаў Амэрыкі|культуры Злучаных Штатаў Амэрыкі]], уключаючы кіно, тэлебачаньне, адзеньне, жыльлё, прыватны транспарт, спажывецкія тавары і прадукты харчаваньня. Нягледзячы на гэта, Канада валодае сваёй уласнай унікальнай культурай. З 1970-х урад Канады праводзіць афіцыйную палітыку мультыкультуралізму, каб даць месца больш познымі імігрантам з-за межаў Францыі і Брытанскіх астравоў. === Установы культуры === Маецца мноства музэяў. У сталіцы краіны [[Атава|Атаве]] працуюць Нацыянальны цэнтар мастацтваў, [[Нацыянальная галерэя Канады]], Нацыянальны музэй чалавека, Нацыянальны музэй натуральных навук, Нацыянальны музэй навукі і тэхнікі, Нацыянальная бібліятэка і Нацыянальны архіў Канады. У [[Таронта]] разьмешчаны Каралеўскі музэй Антарыё, які славіцца калекцыяй мастацтва Старажытнага Кітая і Цэнтральнай Азіі, у [[Манрэаль|Манрэалі]] музэй канадзкай даўніны Шато-дэ-Рамзей, у [[Антарыё]] «Верхнеканадзкая вёска». У [[Ванкувэр]]ы дзейнічаюць Гарадзкі музэй, Марскі музэй і Музэй антрапалёгіі пры ўнівэрсытэце, які выклікае прыхільнасьць буйной калекцыяй твораў паўночнаамэрыканскіх індзейцаў. Асноўныя мастацкі музэі і галерэі: Мастацкая галерэя Антарыё (Таронта), Музэй выяўленчага мастацтва (Манрэаль), галерэі ў Ванкувэры і [[Вініпэг]]у, галерэя Бівербрук (Фрэдэрыктан), Мастацкая галерэя Вікторыі. Зь бібліятэк найбольшай вядомасьцю карыстаюцца бібліятэкі ўнівэрсытэтаў Таронта, Макгіл, Ляваль, Кўінсі ў Кінгстане, Брытанскай Калюмбіі, публічная бібліятэка ў Таронта, архіў інстытуту Гленбоў-Альбэрта ў Калгары. У Канадзе працуе шмат аркестраў зь міжнароднай вядомасьцю, напрыклад, Квэбэцкі сымфанічны аркестар, Таронскі сымфанічны аркестар і асабліва Манрэальскі сымфанічны аркестар пад кіраўніцтвам Кента Нагана. == Спорт == [[Файл:Canada2010WinterOlympicsOTcelebration.jpg|міні|Канадзкая каманда па хакеі выйграла золата на зімовых Алімпійскіх гульнях у Ванкуверы ў 2010 годзе]] У Канадзе разьвіты розныя віды спорту. Канадцы з сапраўдным запалам ставяцца да [[Хакей|хакею на лёдзе]], дысцыпліне, у якой яны зьяўляюцца вялікімі майстрамі сусьветнага ўзроўню на працягу многіх гадоў. Аб’ектыўна, канадцам няма роўных у гэтым спорту, у [[Нацыянальная хакейная ліга|НХЛ]] больш за палову спартоўцаў зьяўляюцца канадцамі. Канада пасылала сваіх атлетаў на ўсе [[Зімовыя Алімпійскія гульні]] і на амаль усе [[Летнія Алімпійскія гульні]], за выключэньнем [[Летнія Алімпійскія гульні 1896 году|Летніх гульняў 1896 году]] і [[Летнія Алімпійскія гульні 1980 году|Летніх гульняў 1980 году]], якія яна байкатавала. За ўсю гісторыю Алімпійскіх гульняў Канада выйграла 260 мэдалёў на летніх гульнях і 119 на зімовых гульнях. У Манрэалі ў 1976 годзе адбыліся [[Летнія Алімпійскія гульні 1976 году|летнія Алімпійскія гульні]], у [[Калгары]] ў 1988 годзе — [[Зімовыя Алімпійскія гульні 1988 году|XV зімовыя Алімпійскія гульні]]. У 2010 годзе ў [[Ванкувэр]]ы і на разьмешчаным на поўнач ад гораду гарналыжным курорце Ўістлер былі праведзены [[Зімовыя Алімпійскія гульні 2010 году|XXI зімовыя Алімпійскія гульні]], на якіх Канада ў агульнакамандным заліку заняла першае месца. == Крыніцы == {{Крыніцы|3}} == Літаратура == * О. С. Сороко-Цюпа. История Канады // М. Высшая школа, 1985—296. == Вонкавыя спасылкі == Урад * [http://www.gc.ca/ Афіцыйны сайт ураду Канады] * [http://www.gg.ca/ Афіцыйны сайт генэрал-губэрнатара Канады] * [http://www.pm.gc.ca/ Афіцыйны сайт прэм’ер-міністра Канады] Фэдэральныя карпарацыі * [http://www.canadapost.ca/ Канадзкая пошта] * [http://www.cbc.ca/ Канадзкая радыёвяшчальная карпарацыя] Іншыя * [https://web.archive.org/web/20090204012447/http://ucblibraries.colorado.edu/govpubs/for/canada.htm Канада] ў UCB Libraries GovPubs * [https://web.archive.org/web/20140821200252/http://www.iccs-ciec.ca/blackwell.html Канадзкія дасьледаваньні. Сьпіс крыніц] * [http://www.cic.gc.ca/ Афіцыйны сайт «Грамадзянства і іміграцыя Канады»] Самая поўная і сьвежая інфармацыя аб іміграцыі ў Канаду * [http://www.biographi.ca/index-e.html Слоўнік канадзкіх біяграфіяў, біяграфіі канадцаў з 1000—1930 гг.] * [https://canada.by Сайт Канады ў Беларусі] {{Канада ў тэмах}} {{Краіны Паўночнай Амэрыкі}} {{NATO}} {{АБСЭ}} [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] 8oas848ccaittn03sbrb0dc9tbrm0la Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы 0 12490 2330492 2330391 2022-07-30T15:44:12Z W 11741 +Скасаваў вандалізм і вярнуў зьмест правак адміністратара wikitext text/x-wiki {{Арганізацыя |назва = Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы |арыгінальная назва = {{мова-en|North Atlantic Treaty Organisation, NATO|скарочана}} |выява = NATO flag.svg |рамка выявы = |памер выявы = |альтэрнатыўны тэкст выявы = Сьцяг НАТО |подпіс выявы = Сьцяг |мапа = North Atlantic Treaty Organization (orthographic projection).svg |памер мапы = |альтэрнатыўны тэкст мапы = Дзяржавы-ўдзельніцы НАТО |подпіс мапы = Дзяржавы-ўдзельніцы |мапа 2 = |абрэвіятура = АПАД |дэвіз = |папярэднік = |дата ўтварэньня = {{Дата пачатку|4|4|1949|1}} |тып = вайсковая |юрыдычны статус = [[міжнародная арганізацыя]] |мэта = [[супольная бясьпека]] |штабкватэра = [[Брусэль]] |месцазнаходжаньне = [[Бэльгія]] |каардынаты = |дзейнічае ў рэгіёнах = |сяброўства = 30 [[дзяржава]]ў [[Паўночнае паўшар’е|Паўночнага паўшар’я]] |афіцыйныя мовы = [[Ангельская мова|ангельская]], [[француская мова|француская]] |генэральны сакратар = [[Енс Стольтэнбэрг]] |пасада кіраўніка = Кіраўнік вайсковага камітэту |імя кіраўніка = [[Пэтр Павал]] |пасада кіраўніка 2 = |імя кіраўніка 2 = |пасада кіраўніка 3 = |імя кіраўніка 3 = |пасада кіраўніка 4 = |імя кіраўніка 4 = |асноўныя асобы = |кіроўны орган = Паўночнаатлянтычная рада |матчыная кампанія = |зьвязаныя кампаніі = |бюджэт = {{Рост}}$945,962 млрд (2017 г.)<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Заява пра выдаткі краінаў НАТО на абарону (2010—2017)|спасылка=https://www.nato.int/nato_static_fl2014/assets/pdf/pdf_2017_06/20170629_170629-pr2017-111-en.pdf|выдавец=Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы|мова=en|дата публікацыі=29 чэрвеня 2017|дата доступу=2 красавіка 2018}}</ref> |колькасьць супрацоўнікаў = |колькасьць валянтэраў = |сайт = [https://www.nato.int/ nato.int] |заўвагі = }} '''Арганіза́цыя Паўночнаатлянты́чнай дамо́вы''' (АПАД<ref>{{Артыкул|аўтар=Уладзімер Русаковіч.|загаловак=Беларуска-летувіскія дачыненьні (1997—1998 гг.)|спасылка=https://1drv.ms/b/s!Apku9dNcNG94hUyFAezS6vnm8cuF|выданьне=[[Белая вежа (часопіс)|Белая вежа]]|тып=часопіс|год = кастрычнік 2017|нумар=7 (46)|старонкі=125-129|issn=2311-245x}}</ref>, {{мова-en|North Atlantic Treaty Organisation, NATO|скарочана}}, {{мова-fr|l'Organisation du Traité de l'Atlantique Nord, OTAN|скарочана}}), таксама вядомая як '''Паўночнаатлянты́чны алья́нс''' (зьвяз<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=НАТО: Расея працягвае парушаць сувэрэнітэт Украіны|спасылка=https://www.svaboda.org/a/25285780.htmlвыдавец=[[Беларуская служба Радыё Свабода|Беларуская служба Радыё «Свабода»]]|дата публікацыі=5 сакавіка 2014|дата доступу=7 ліпеня 2022}}</ref>, блёк<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Былы кіраўнік Паўночнаатлянтычнага блёку: НАТО магло б прыняць у свае шэрагі Фінляндыю і Швэцыю за адну ноч|спасылка=https://www.svaboda.org/a/31655898.html|выдавец=Беларуская служба Радыё «Свабода»|дата публікацыі=15 студзеня 2022|дата доступу=30 чэрвеня 2022}}</ref> або хаўрус<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=З усіх старон|спасылка=https://nashaniva.com/?c=ar&i=97230|выдавец=Газэта «[[Наша ніва]]»|дата публікацыі=17 студзеня 2003|дата доступу=7 ліпеня 2022}}</ref>), НАТО — [[міжнародная арганізацыя]] калектыўнай бясьпекі і міжурадавы [[вайсковы зьвяз]], які функцыянуе на аснове [[Паўночнаатлянтычная дамова|Паўночнаатлянтычнай дамовы]], падпісанай 4 красавіка 1949 году ў [[Вашынгтон (акруга Калюмбія)|Вашынгтоне]]. Гэта сыстэма калектыўнай абароны, згодна зь якой удзельнікі арганізацыі згаджаюцца да ўзаемнай абароны ў адказ на напад з боку ўсякага замежнага агрэсара. Штаб-кватэра знаходзіцца ў [[Бэльгія|Бэльгіі]], у [[Брусэль|Брусэлі]]. Працоўныя мовы — [[ангельская мова|ангельская]] і [[француская мова|француская]]. У склад арганізацыі ўваходзяць 30 дзяржаваў, якія месьцяцца ў [[Паўночная Амэрыка|Паўночнай Амэрыцы]] і [[Эўропа|Эўропе]]. Найноўшым сябрам ёсьць [[Паўночная Македонія]], якая далучылася да зьвязу ў сакавіку 2020 году. 22 краіны ўдзельнічаюць у праграме арганізацыі [[Партнэрства дзеля міру]]. Акрамя таго, 15 іншых краінаў сьвету маюць афіцыйныя праграмы дыялёгу з блёкам. Камбінаваныя вайсковыя выдаткі ўсіх сяброў складаюць больш за 70% ад агульнасусьветнага аб’ёму выдаткаў у вайсковую сфэру<ref>[https://web.archive.org/web/20160123190846/http://milexdata.sipri.org/ The SIPRI Military Expenditure Database]. Milexdata.sipri.org.</ref>. Выдаткі на абарону ўдзельнікаў складаюць каля 2% СУП<ref>[http://www.nytimes.com/2014/03/27/world/europe/europe-begins-to-rethink-cuts.html?_r=0 Europe Begins to Rethink Cuts to Military Spending]. New York Times</ref>. Артыкул 5 Паўночнаатлянтычнай дамовы, паводле якога ўсе сябры зьвязу мусяць прыйсьці на дапамогу да іншай дзяржавы-ўдзельніцы ў выпадку ўзброенага нападу на яе, ужываўся толькі аднойчы — праз [[Тэрарыстычныя акты 11 верасьня 2001 году|тэракты]] 11 верасьня 2001 году<ref>[http://www.nato.int/docu/update/2001/1001/e1002a.htm Invocation of Article 5 confirmed]. North Atlantic Treaty Organization.</ref>, па чым войскі дзяржаваў НАТО былі разгорнутыя ў [[Аўганістан]]е. Арганізацыя ажыцьцяўляе сваю дзейнасьць праз шэраг дадатковых праграмаў, як то дзейнасьць вайсковых інструктараў у [[Ірак]]у, дапамогу ў змаганьні зь [[пірацтва]]м<ref>[http://www.nato.int/cps/en/natolive/topics_48815.htm Counter-piracy operations], North Atlantic Treaty Organization</ref>. У 2011 годзе арганізацыя ўсталявала беспалётную зону над [[Лібія]]й у адпаведнасьці з рэзалюцыяй 1973 [[Рада Бясьпекі ААН|Рады Бясьпекі ААН]]. Артыкул 4, які прадугледжвае правядзеньне кансультацыяў паміж дзяржавамі-сяброўкамі, застасоўваўся чатыры разы. У 2003 годзе правам скліканьня скарысталася [[Турэччына]] падчас [[Ірацкая вайна|ірацкай вайны]]. Двойчы ў 2012 годзе Турэччына выкарыстала права на артыкул 4 па зьбіцьці турэцкага выведвальнага самалёту [[F-4]] падчас [[Грамадзянская вайна ў Сырыі|сырыйскай грамадзянскай вайны]] і па мінамётным абстрэле Турэччыны з боку тэрыторыі [[Сырыя|Сырыі]]<ref>[https://web.archive.org/web/20130512030210/http://www.reuters.com/article/2012/10/03/us-syria-crisis-alliance-idUSBRE8921F220121003 NATO demands halt to Syria aggression against Turkey], [[Reuters]]</ref>. У 2014 годзе [[Польшча]] выступіла ініцыятарам правядзеньня кансультацыяў блёку па [[Расейская вайсковая інтэрвэнцыя ва Ўкраіну (2014)|расейскай ваеннай інтэрвэнцыі]] ў [[Крым]]е<ref>[http://www.nato.int/cps/en/natolive/news_107716.htm Statement by the North Atlantic Council following meeting under article 4 of the Washington Treaty], NATO Newsroom</ref>. == Мэты дзейнасьці == Мэты дзейнасьці Паўночнаатлянтычнага альянсу зацьверджаныя ў Артыкуле 5 Паўночнаатлянтычнай дамовы, паводле якой удзельнікі пагаджаюцца з тым, што ўзброеная атака супраць аднаго ці некалькіх зь іх у [[Эўропа|Эўропе]] ці [[Паўночная Амэрыка|Паўночнай Амэрыцы]] будзе расцэненая як атака супраць іх усіх. Адпаведна, яны пагаджаюцца ў выпадку такой агрэсіі кожны выканаць свае абавязкі па забесьпячэньні калектыўнай бясьпекі, аказаць дапамогу атакаванаму ці атакаваным удзельнікам разам з астатнімі ўдзельнікамі празь неабходныя для гэтага захады ўключна з вайсковымі, з мэтаю падтрыманьня бясьпекі ў паўночнаатлянтычным рэгіёне. Дамова не зьмяшчае зьвестак пра патэнцыйных ворагаў і канкрэтныя меры па калектыўнай абароне. Тым ня менш, першапачаткова альянс ствараўся для супрацьстаяньня дэмакратычных краінаў пагрозе з боку [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] і камуністычнага блёку. Упершыню палажэньне аб нападзе на адну з краінаў блёку спрацавала толькі ў 2001 годзе пасьля [[Тэрарыстычныя акты 11 верасьня 2001 году|падзеяў 11 верасьня]]<ref>[http://www.nato.int/docu/pr/2001/p01-124e.htm Statement by the North Atlantic Council]</ref>. == Гісторыя == [[Файл:History of NATO enlargement.svg|міні|350пкс|Хада пашырэньня НАТО]] Антыгітлераўская кааліцыя [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]], [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]], [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]] і іншыя распалася практычна адразу пасьля перамогі ў [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайне]]. Былыя хаўрусьнікі распачалі перадзел сьвету на сфэры ўплыву і прыступілі да рэалізацыі захадаў з ваенна-палітычнага замацаваньня сваіх партыкулярных посьпехаў. 17 сакавіка 1948 году пяць заходнеэўрапейскіх краінаў — [[Бэльгія]], Вялікабрытанія, [[Люксэмбург]], [[Нідэрлянды]] і [[Францыя]] — падпісалі Брусэльскую дамову, на падставе якой яны стварылі субрэгіянальную сыстэму калектыўнай абароны — [[Заходнеэўрапейскі зьвяз]]. Паралельна ім СССР і сацыялістычныя краіны [[Усходняя Эўропа|Ўсходняй Эўропы]] заключылі паміж сабой дамовы аб сяброўстве, супрацы і ўзаемнай дапамозе. Заходнеэўрапейцы пайшлі далей і пачалі абмеркаваньне з ЗША і [[Канада]]й праекту Паўночнаатлянтычнага вайскова-палітычнага альянсу, запрасіўшы да ўдзелу ў гэтым працэсе шэраг іншых краінаў [[Заходняя Эўропа|Заходняй Эўропы]] — [[Данія|Данію]], [[Ісьляндыя|Ісьляндыю]], [[Італія|Італію]], [[Нарвэгія|Нарвэгію]] і [[Партугалія|Партугалію]]. Перамовы завяршыліся падпісаньнем у [[Вашынгтон (горад)|Вашынгтоне]] 4 красавіка 1949 [[Паўночнаатлянтычная дамова|дамовы]] між гэтымі 12-ю краінамі. У 1952 да яе далучыліся [[Грэцыя]] і [[Турэччына]], у 1955 — [[Заходняя Нямеччына]] (у 1990 — дзеяньне дамовы пашырылася на тэрыторыю былой [[Нямецкая Дэмакратычная Рэспубліка|Усходняй Нямеччыны]]), у 1982 — [[Гішпанія]], у 1999 — [[Вугоршчына]], [[Польшча]], [[Чэхія]], у 2004 — [[Баўгарыя]], [[Латвія]], [[Летува]], [[Румынія]], [[Славаччына]], [[Славенія]], [[Эстонія]], у 2009 — [[Альбанія]], [[Харватыя]], у 2017 — [[Чарнагорыя]], у 2020 — [[Паўночная Македонія]]. Перамовы аб магчымым далучэньні вядуцца з [[Грузія]]й, [[Сэрбія]]й, [[Босьнія і Герцагавіна|Босьніяй і Герцагавінай]] і [[Украіна|Ўкраінай]]. СССР у 1954 прапанаваў сябе ў якасьці магчымага ўдзельніка НАТО дзеля захаваньня міру і адзінства ў Эўропе, але сябры арганізацыі адкінулі савецкую ініцыятыву. У выніку ў 1955 СССР з сваімі ўсходнеэўрапейскімі хаўрусьнікамі, каб зьменшыць пагрозу з боку аб’яднанага Захаду, стварылі [[Арганізацыя Варшаўскай дамовы|Арганізацыю Варшаўскай дамовы]]. У 1958 НАТО сутыкнулася зь першым вялікім унутраным крызісам. Прэзыдэнт Францыі [[Шарль дэ Голь]] выступіў супраць гегемоніі ЗША ў справах Заходняй Эўропы. У прыватнасьці, ён падверг крытыцы асаблівыя адносіны ЗША і Вялікабрытаніі, прапанаваўшы замест гэтага аформіць трохбаковы дырэктарат з роўнымі палітычнымі правамі Францыі, Вялікабрытаніі і ЗША. Атрымаўшы адмову, дэ Голь пачаў вывад сваёй краіны з НАТО. У наступныя гады штаб-кватэра НАТО і камандаваньне аб’яднанымі ўзброенымі сіламі НАТО ў Эўропе былі пераведзеныя з [[Парыж]]у адпаведна ў [[Брусэль]] і [[Монс]] (Бэльгія), амэрыканскія вайсковыя базы на францускай тэрыторыі былі закрытыя, Францыя распачала ўласную праграму стварэньня [[Ядзерная зброя|ядзернай зброі]] і ў 1966 годзе на 29 гадоў (да 1995 году) пакінула вайсковую арганізацыю НАТО. У 1974 з вайсковай арганізацыі НАТО на 6 гадоў выйшла Грэцыя, пратэстуючы супраць турэцкага ўварваньня на [[Кіпр]] (вярнулася ў 1980). Ва ўмовах блёкавага супрацьстаяньня, калі на ўліку была кожная краіна, выкарыстоўваліся любыя магчымасьці для пашырэньня альянсу: інтэгравалі ў НАТО дэнацыфікаваную [[Заходняя Нямеччына|Заходнюю Нямеччыну]] і постфранкісцкую Гішпанію, вялі працу з нэўтральнымі краінамі з мэтай пераканаць іх адмовіцца ад свайго статусу. Разгорнуты комплекс сакрэтных апэрацыяў вайсковых і палітычных выведак краінаў НАТО па падрыхтоўцы [[партызан]]аў на выпадак савецкай акупацыі паставіў пад кантроль палітычнае і грамадзкае жыцьцё шэрагу краінаў Заходняй Эўропы, у прыватнасьці не дапусьціў прыход да ўлады левых сілаў у Італіі ([[апэрацыя «Глядыё»]]). [[Файл:Gorbachev Bush 19900601.jpg|міні|270пкс|зьлева|Рэформы, якія пачаліся за часам кіраваньня [[Міхаіл Гарбачоў|Міхаіла Гарбачова]], прывялі да скасаваньня дзейнасьці [[Арганізацыя Варшаўскай дамовы|Арганізацыі Варшаўскай дамовы]]]] НАТО з самага пачатку праектавалася для ўдзелу ў глябальнай міжблёкавай вайне, адпаведна былі адбудаваныя яе палітычная і вайсковая структуры. На практыцы выкарыстоўваліся асобныя магчымасьці НАТО (пераважна абмен выведвальнай інфармацыяй) пры вырашэньні яе сябрамі менш маштабных задачаў ([[Фолклэндзкі канфлікт 1982 году|канфлікт вакол Фолклэндзкіх астравоў]], [[Паўночнаірляндзкі канфлікт]] і г. д.). Шматлікія ж непаразуменьні і спрэчкі паміж сябрамі НАТО вырашаліся безь яе ўдзелу (у двухбаковым парадку ці пры пасярэдніцтве [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў|ААН]]), што пацьвярджае характар НАТО як арганізацыі менавіта калектыўнай абароны, а не калектыўнай бясьпекі. На працягу «[[Халодная вайна|Халоднай вайны]]» асноўным праціўнікам НАТО была [[Арганізацыя Варшаўскай дамовы]]. Ліквідацыя апошняй у 1991 годзе прывяла да «крызісу ідэнтычнасьці» НАТО, зьвязанага з пошукам абгрунтаваньня неабходнасьці захаваньня арганізацыі, зь якога яна выйшла ў сярэдзіне 1990-х, умяшаўшыся ў [[Узброеныя канфлікты ў былой Югаславіі ў 1990-х гадах|канфлікты на Балканах]], спачатку пад эгідай ААН, а потым самастойна. Аналіз новай стратэгічнай сытуацыі дазволіў аўтарам канцэпцыі зрабіць 2 важныя высновы аб захаваньні мэтаў і функцыяў НАТО па бясьпецы і аб стварэньні больш шырокіх, чым калі-небудзь, магчымасьцяў для дасягненьня ейных мэтаў палітычнымі сродкамі. Гаворка ішла аб дыялёгу і супрацы між сябрамі НАТО і іншымі дзяржавамі ва ўсіх галінах, зьвязаных з эўрапейскай бясьпекай. Адносна абароны стратэгічная канцэпцыя 1991 году прадугледжвала зьніжэньне агульнай колькасьці [[Узброеныя сілы|ўзброеных сілаў]] і ўзроўню іхнай боегатоўнасьці з адначасовым павышэньнем іхнай мабільнасьці і здольнасьці дзейнічаць у крытычных сытуацыях. Важнай карэктывай было таксама памяншэньне залежнасьці вайсковай стратэгіі альянсу ад [[ядзерная зброя|ядзернай зброі]], якая павінная адыгрываць у асноўным палітычную ролю — захаваньне міру, [[Стрымліваньне|стрымліваньня]] любога агрэсара. Адной з найважнейшых ініцыятываў Альянсу стала праграма «[[Партнэрства дзеля міру]]» заснавана на брусэльскім саміце НАТО ў 1994 годзе. Праграма абвяшчала задачу фармаваньня новых адносінаў бясьпекі паміж Паўночнаатлянтычным зьвязам і ягонымі партнэрамі ў справе захаваньня міру. Да ўдзелу ў ёй былі запрошаны дзяржавы-сяброўкі [[Рада эўраатлянтычнага партнэрства|Рады эўраатлянтычнага партнэрства]] і іншыя краіны [[Арганізацыя бясьпекі і супрацы ў Эўропе|АБСЭ]]. Паўночнаатлянтычная рада прапанавала дзяржавам-партнэрам далучыліся да працы палітычных і вайсковых органаў у штаб-кватэры НАТО ў рамках дзейнасьці, зьвязанай з партнэрствам. Прадугледжваліся таксама кансультацыі зь любым актыўным удзельнікам праграмы, калі ён будзе адчуваць прамую пагрозу сваёй тэрытарыяльнай цэласнасьці, палітычнай незалежнасьці або бясьпекі. За тры гады ўдзельнікамі «Партнэрства дзеля міру» сталі 27 дзяржаваў [[Эўропа|Эўропы]] і [[Азія|Азіі]]. [[Беларусь]] далучылася да гэтае праграмы ў 1995 гозе. У 1997 годзе НАТО дасягнула дамоўленасьці аб значным скарачэньні сваёй каманднай структуры ад 65 існых штаб-кватэраў да толькі 20<ref>[http://www.nato.int/docu/speech/1997/s971216aa.htm Statement by Secretary of State Madeleine K. Albright During the North Atlantic Council Ministerial Meeting]. NATO</ref>. Сілы рэагаваньня НАТО пачалі сваю дзейнасьць на саміце ў [[Прага|Празе]] 21 лістапада 2002 году, які стаў першым самітам у краіне былой [[Рада эканамічнай узаемадапамогі|Рады эканамічнай узаемадапамогі]]. 19 чэрвеня 2003 году прайшла далейшая рэструктурызацыя вайсковых падразьдзяленьняў НАТО, падчас якой было створанае [[Хаўруснае камандаваньне па пытаньнях трансфармацыі]] са штаб-кватэрай у [[Норфалк (Вірджынія)|Норфалк]]у, штат [[Вірджынія]], ЗША. У сакавіку 2004 году пачала дзейнічаць місія НАТО ў краінах [[Балтыя|Балтыі]], паводле якой ажыцьцяўляецца падтрыманьне сувэрэнітэту [[Латвія|Латвіі]], [[Летува|Летувы]] і [[Эстонія|Эстоніі]]. Паводле місіі ў Летуве базуюцца чатыры зьнішчальнікі краінаў НАТО на ўмове ратацыі<ref>[http://www.boston.com/news/world/europe/articles/2012/03/29/nato_member_nations_should_share_military_systems/ NATO: Member nations should share military systems]. The Boston Globe</ref>. На Рыскім саміце 2006 году была падкрэсьленая важнасьць пытаньня энэргетычнай бясьпекі краінаў блёку. Гэта быў першы саміт НАТО, які прайшоў у краіне, якая раней была часткай Савецкага Саюзу. На красавіцкім саміце 2008 году ў [[Бухарэст|Бухарэсьце]], сябры НАТО пагадзіліся на ўваходжаньня ў блёк [[Харватыя|Харватыі]] і [[Альбанія|Альбаніі]], і абедзьве краіны ўступілі ў арганізацыю ў красавіку 2009 году. Украіна і Грузія выказаліся наконт цікавасьці да атрыманьня статусу сяброў НАТО<ref>[https://web.archive.org/web/20080407062445/http://edition.cnn.com/2008/WORLD/europe/04/03/nato.members/index.html U.S. wins NATO backing for missile defense shield]. CNN.com</ref>, што ў сваю чаргу выклікала незадаволенасьць з боку [[Расея|Расеі]]. Крытыка з боку расейскіх уладаў была таксама накіраваная на сыстэмы [[Супрацьракетная абарона Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы|Супрацьракетнай абароны Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы]] (СПА НАТО), якія былі разьмешчаныя ў Польшчы і Чэхіі. Хоць лідэры НАТО запэўнілі афіцыйных прадстаўнікоў расейскае дзяржавы, што сыстэма не накіраваная на Расею, абодва прэзыдэнты [[Уладзімер Пуцін|Ўладзімер Пуцін]] і [[Дзьмітры Мядзьведзеў]] раскрытыкавалі гэты праект як пагрозу да сваёй краіны<ref>[http://www.washingtonpost.com/world/europe/medvedev-calls-missile-defense-a-threat-to-russia/2012/03/23/gIQA9Id2VS_story.html Medvedev calls missile defense a threat to Russia]. The Washington Post.</ref>. Зь лістапада 2014 году кіраўніцтва НАТО ў супрацы з краінамі Балтыі, а таксама Польшчай вядзе дзейнасьць па павелічэньні колькасьці трэніровачных патруляваньняў і перахопаў самалётаў, што зьвязана з пачашчэньнем актыўнасьці расейскай вайсковай авіяцыі ў міжнароднай паветранай прасторы, падчас якой расейская авіяцыя не падае папярэдняга пляну палёту, не кансультуецца з кіраваньнем руху і не адказвае на запыты дыспэтчараў, што, на думку камандзіра партугальскага падразьдзяленьня паліцэйскай місіі Луіша Мараіша, нясе рызыку для цывільных самалётаў. Акрамя таго, разгортваюцца дадатковыя кантынгенты ЗША і [[танк]]авыя злучэньні<ref name=bielsat>{{артыкул|аўтар=|загаловак=НАТА Маскве: будзем бараніць Прыбалтыку|арыгінал=|спасылка=http://belsat.eu/be/articles/nata-maskve-budzem-baranic-prybaltyku/|аўтар выданьня=|выданьне=Белсат|тып=|месца=|выдавецтва=|год=2014|выпуск=|том=|нумар=|старонкі=|isbn=}}</ref>. На саміце краінаў НАТО ва Ўэйлзе 2014 году абвясьцілі пра далейшыя вучэньні ў краінах-сяброўках арганізацыі Ўсходняй Эўропы, аднак шэраг аналітыкаў мяркуе, што, нягледзячы на жаданьне Расеі аднавіць свой уплыў у краінах Балтыі, у выпадку актыўных дзеяньняў Расея выкарыстае расейскую меншасьць у гэтых краінах<ref name=bielsat/>. У 2014 годзе фінскі прэм’ер-міністра [[Аляксандар Стуб]] заявіў, што мажлівасьць сяброўства краіны ў Альянсе ляжыць у доўгатэрміновай пэрспэктыве й ёсьць малаверагоднай<ref>{{артыкул|аўтар=Juhana Rossi.|загаловак=Finnish Prime Minister Still Eyes NATO Membership|арыгінал=|спасылка=http://online.wsj.com/articles/finnish-prime-minister-still-eyes-nato-membership-1404490803|аўтар выданьня=|выданьне=The Wall Street Journal|тып=|месца=|выдавецтва=|год=2014|выпуск=|том=|нумар=|старонкі=|isbn=}}</ref>. 29 чэрвеня 2022 году на зьезьдзе ў [[Мадрыд]]зе кіраўнікі ўрадаў-удзельнікаў Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы (НАТО) ўхвалілі павелічэньне сілаў хуткага рэагаваньня з 40 000 да 300 000 жаўнераў. У 5-м артыкуле Мадрыдзкай дэклярацыі НАТО згадвалася: «Расейская Фэдэрацыя ёсьць найбольш значнай і беспасярэдняй [[пагроза]]й бясьпецы саюзьнікаў, міру і стабільнасьці ў эўраатлянтычным рэгіёне». Згодна зь 9-м артыкулам Дэклярацыі, хаўрусьнікі забавязаліся разгарнуць дадатковыя баяздольныя сілы на ўсходнім флянгу, дзе кожны [[батальён]] мелі пашырыць да [[Брыгада (войска)|брыгады]]. Паводле 18-га артыкула, старшыні ўрадаў вырашылі «запрасіць Фінляндыю і Швэцыю стаць сябрамі НАТО і пагадзіліся падпісаць Пратаколы аб далучэньні» абедзьвюх краінаў да НАТО. У 8-м артыкуле новай Стратэгічнай канцэпцыі НАТО падкрэсьлівалася: «Нарошчваньне маскоўскіх войскаў, у тым ліку ў рэгіёнах [[Балтыйскае мора|Балтыйскага]], [[Чорнае мора|Чорнага]] і [[Міжземнае мора|Міжземнага]] мораў, разам з вайсковай інтэграцыяй зь Беларусьсю кідае выклік нашай [[Бясьпека|бясьпецы]] і інтарэсам». Згодна з 13-м артыкулам Канцэпцыі прызнавалася, што заяўленыя памкненьні і прыгнятальная палітыка Кітаю «кідаюць выклік зацікаўленасьцям, бясьпецы і каштоўнасьцям» дзяржаваў НАТО<ref>{{Навіна|аўтар=[[Валер Карбалевіч]]|загаловак=Беларусь — у ліку пагрозаў|спасылка=https://www.svaboda.org/a/31921805.html|выдавец=[[Беларуская служба Радыё Свабода|Беларуская служба Радыё «Свабода»]]|дата публікацыі=29 чэрвеня 2022|дата доступу=30 чэрвеня 2022}}</ref>. == Юрыдычная прырода == Сутнаснае прызначэньне НАТО — забесьпячэньне бясьпекі дзяржаваў-сябровак ва ўсіх сфэрах у адпаведнасьці з [[Асноўныя прынцыпы міжнароднага права|асноўнымі прынцыпамі міжнароднага права]]. Фундамэнтальны прынцып дзейнасьці арганізацыі — супраца і ўзаемадзеяньне сувэрэнных дзяржаваў, заснаванае на непадзельнасьці бясьпекі. НАТО падтрымлівае г. зв. трансатлянтычную сувязь, пры якой [[бясьпека]] Паўночнай Амэрыкі беспасярэдне зьвязана зь бясьпекай Эўропы. З прававога пункту гледжаньня, НАТО — [[Міжнародная арганізацыя|міжнародная]] ([[Міжурадавая арганізацыя|міжурадавая]]) арганізацыя. Узяўшы за аснову дактрынальнае азначэньне міжнароднай арганізацыі як аб’яднаньня [[дзяржава]]ў, створанага на падставе міжнароднай дамовы для выкананьня пэўных мэтаў, якое мае адпаведную сыстэму органаў, валодае правамі і абавязкамі, адрознымі ад правоў і абавязкаў дзяржаваў-сябровак, і заснаванае ў адпаведнасьці з [[Міжнароднае права|міжнародным правам]], можна, такім чынам, казаць пра наступныя пяць прыкметаў, якія складаюць паняцьце міжнароднай арганізацыі зь юрыдычнага погляду: дамоўная аснова; наяўнасьць пэўных мэтаў; адпаведная арганізацыйная будова; самастойныя правы і абавязкі; заснаваньне ў адпаведнасьці зь міжнародным правам. 1. Дамоўная аснова (канвэнцыйны базіс) Паўночнаатлянтычнага альянсу прадстаўленая [[Паўночнаатлянтычная дамова|Вашынгтонскай дамовай 1949 году]] і пагадненьнямі аб далучэньні новых сябраў, у прыватнасьці — 1952 (2), 1955, 1980, 1999 (3) і 2004 (7 пагадненьняў) гадоў — аб далучэньні Грэцыі, Турэччыны, ФРН, Гішпаніі, Вугоршчыны, Польшчы, Чэхіі, Баўгарыі, Латвіі, Летувы, Румыніі, Славаччыны, Славеніі і Эстоніі да НАТО. Суб’ектамі дамовы ёсьць дзяржавы. Гэта вызначае юрыдычную прыроду міжнароднай арганізацыі, сьведчыць аб яе міждзяржаўным характары, адрозьніваючы тым самым ад [[Міжнародная няўрадавая арганізацыя|міжнародных няўрадавых арганізацыяў]]. 2. Наяўнасьць пэўных мэтаў — важная прыкмета ў вызначэньні правамернага характару міжнароднай арганізацыі, яе арганізацыйнай структуры, кампэтэнцыі, якой надзеленая арганізацыя. НАТО стваралася, каб аб’яднаць намаганьні краінаў-сябровак для калектыўнай абароны і захаваньня міру і бясьпекі. Заключаная ў адпаведнасьці са [[Статут Арганізацыі Аб’яднаных Нацыяў|Статутам ААН]]. Паўночнаатлянтычны пакт ставіць перад НАТО і мэты Аб’яднаных Нацыяў, зафіксаваныя ў прэамбуле і 1-га артыкула Статуту: вызваліць наступныя пакаленьні ад бедзтваў вайны, пацьвердзіць веру ў асноўныя правы чалавека і ў роўнасьць правоў вялікіх і малых нацыяў, стварыць умовы, пры якіх могуць захоўвацца справядлівасьць і павага да абавязацельстваў, што вынікаюць з дамоваў і іншых крыніц міжнароднага права, садзейнічаць сацыяльнаму прагрэсу і паляпшэньню ўмоў жыцьця пры большай волі, ажыцьцяўляць міжнародная супраца ў вырашэньні міжнародных праблемаў эканамічнага, сацыяльнага, культурнага і гуманітарнага характару, падтрымліваць міжнародны мір і бясьпеку і з гэтай мэтай прадпрымаць эфэктыўныя калектыўныя захады для прадухіленьня і спыненьня пагрозы міру і здушэньня актаў агрэсіі ці іншых парушэньняў міру. 3. Як правіла, аснову сыстэмы органаў міжнароднай арганізацыі складаюць наступныя віды органаў: 1) найвышэйшы, 2) выканаўчы, 3) адміністрацыйны, 4) спэцыяльныя камітэты і камісіі. Будова НАТО не адпавядае гэтай сыстэме, характэрнай для большасьці сучасных міжнародных арганізацыяў, і больш нагадвае сыстэму органаў ААН зь яе галоўнымі і дапаможнымі органамі. Дамова ўсталёўвае стварэньне Рады і дапаможных органаў, зь якіх першым будзе створаны Камітэт абароны. Такім чынам, Рада (Паўночнаатлянтычная рада) — найвышэйшы орган НАТО. У выканаўчым органе, які закліканы кіраваць арганізацыяй між сэсіямі найвышэйшага органу, НАТО ня мае патрэбы. Паняцьце сэсійнасьці тут умоўнае, бо ёсьць магчымасьць зьбіраць прадстаўнікоў дзяржаваў-сябровак у любы момант (пры тым, што і ў звычайных умовах яны сустракаюцца не радзей за адзін раз на тыдзень). Функцыі, якія, як правіла, выконваюць выканаўчыя органы, — забесьпячэньне эфэктыўнасьці дзейнасьці міжнароднай арганізацыі, ажыцьцяўленьне сувязі зь дзяржавамі-сяброўкамі і іншымі міжнароднымі арганізацыямі, складаньне бюджэту арганізацыі, падрыхтоўка павесткі дня паседжаньняў найвышэйшага органу і разгляд пытаньняў пэрсаналу — у асноўным перададзены Міжнароднаму сакратарыяту НАТО. Між тым, у большасьці міжнародных арганізацыяў сакратарыят — орган адміністрацыйны. 4. НАТО мае самастойныя правы і абавязкі, адрозныя ад правоў і абавязкаў дзяржаваў-сябровак. Ва ўстаноўчым акце міжнароднай арганізацыі асобныя артыкулы адрасаваны беспасярэдне дзяржавам-сяброўкам, іншыя — міжнароднай арганізацыі, у асобе яе органаў. У 8-м артыкуле Вашынгтонскай дамовы абвешчана, што <blockquote>«''кожны бок, які дамаўляецца, заяўляе, што ні адно зь міжнародных пагадненьняў, якія маюць у цяперашні час сілу, паміж ім і любым іншым бокам, які дамаўляецца, не знаходзіцца ў супярэчнасьці з палажэньнямі гэтай дамовы, і абавязуецца не прымаць ніякага міжнароднага абавязацельства, якое супярэчыць гэтай дамове''».</blockquote> Арт. 9 дагавору, наадварот, зьвернуты беспасярэдне да арганізацыі: <blockquote>«''Рада стварае такія дапаможныя органы, якія могуць выявіцца неабходнымі, у прыватнасьці, яна неадкладна створыць Камітэт абароны, які будзе рэкамэндаваць захады для прымяненьня артыкулаў 3 і 5''».</blockquote> Магчымасьць міжнароднай арганізацыі мець самастойныя правы і абавязкі, асобныя ад правоў і абавязкаў дзяржаваў-сябровак, фармуе арганізацыю як [[Суб’ект міжнароднага права|суб’екта міжнароднага права]], які валодае сваёй прававой воляй і правы якога беспасярэдне зьвязаныя зь міжнароднай правасуб’ектнасьцю. Да такіх правоў належыць права на заключэньне міжнародных пагадненьняў, права на прывілеі і імунітэты, права на прадстаўніцтва і іншыя правы, зьвязаныя зь міжнароднай правасуб’ектнасьцю. Вонкава міжнародная арганізацыя, у тым ліку і НАТО, выступае самастойна, як адзінае цэлае, прадстаўленае генэральным сакратаром арганізацыі. 5. Пад заснаваньнем ў адпаведнасьці зь міжнародным правам разумеецца правамерны характар міжнароднай арганізацыі, неабходнасьць адпаведнасьці яе Статуту і дзейнасьці агульнапрызнаным прынцыпам і [[Норма міжнароднага права|нормам міжнароднага права]] і, перш за ўсё, нормам jus cogens у сэнсе арт. 53 [[Венская канвэнцыя аб праве міжнародных дамоваў|Венскай канвэнцыі аб праве міжнародных дамоваў 1969 году]]. Лічыцца, што імпэратыўнымі нормамі jus cogens ёсьць прынцыпы Статуту ААН, а Паўночнаатлянтычная дамова ў цэлым тэкстуальна сумяшчальная з Статутам ААН. У той жа час, не адпавядаюць главе VІІІ Статуту ААН палажэньні Вашынгтонскай дамовы аб яго тэрытарыяльнай сфэры дзеяньня: некалькі кантынэнтаў і велізарныя прасторы Сусьветнага акіяна. НАТО таксама не выконвае арганізацыйна-прававых захадаў, якія накладаюцца на яе, як на рэгіянальную арганізацыю ў адпаведнасьці з главой VІІІ, але працягвае настойваць на гэтым статусе, каб мець магчымасьць ажыцьцяўляць прымусовыя дзеяньні адносна іншых дзяржаваў, як у выпадку зь легітымацыяй агрэсіі НАТО супраць Югаславіі. == Арганізацыйная структура == * '''Паўночнаатлянтычная рада''' (ПАР, {{мова-en|The North Atlantic Council, NAC|скарочана}}) — найвышэйшы палітычны орган Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы, складаецца з пастаянных прадстаўнікоў (у рангу [[Пасол|пасла]]) усіх краінаў-сябровак, якія праводзяць паседжаньні прынамсі аднойчы на тыдзень. Рада таксама зьбіраецца на міністэрскім і на найвышэйшым узроўнях, але, у любым выпадку, ён мае аднолькавыя паўнамоцтвы ў прыняцьці рашэньняў, незалежна ад узроўню, на якім гэта было зроблена. Рашэньні прымаюцца на аснове [[кансэнсус]]у. Старшынюе на паседжаньнях генэральны сакратар НАТО. Рада — адзіны орган, стварэньне якога прама прадугледжана тэкстам Паўночнаатлянтычнай дамовы<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Ужо сёньня: адкрыцьцё выставы «Беларусь у абдымках зорак», дзень нараджэньня Льва Сапегі і Алега Хаменкі|спасылка=https://www.svaboda.org/a/24947180.html|выдавец=[[Беларуская служба Радыё Свабода|Беларуская служба Радыё «Свабода»]]|дата публікацыі=4 красавіка 2013|дата доступу=10 ліпеня 2022}}</ref>. Рада надзеленая паўнамоцтвамі ўтвараць дадатковыя органы. Так былі створаныя камітэты і плянавыя групы для забесьпячэньня працы Рады і падрыхтоўкі рэкамэндацыяў у спэцыяльных галінах. Пытаньні, якія разглядае Рада, датычацца ўсіх аспэктаў дзейнасьці арганізацыі і, звычайна, засноўваюцца на справаздачах і рэкамэндацыях, якія рыхтуюцца па запыту Рады ніжэйшымі камітэтамі. Пытаньні таксама могуць быць паднятыя нацыянальнымі пастаяннымі прадстаўнікамі ці генэральным сакратаром. * '''Камітэт плянаваньня абароны''' ({{мова-en|Defence Planning Committee|скарочана}}, DPC) — палітыка-вайсковы орган НАТО, звычайна складаецца з пастаянных прадстаўнікоў усіх краінаў-сябровак (акрамя Францыі) і як мінімум двойчы на год склікаецца на ўзроўні міністраў абароны і разглядае пытаньні, зьвязаныя з сумесным абарончым плянаваньнем. Забясьпечвае кіраваньне вайсковымі структурамі НАТО і, у межах сваёй кампэтэнцыі, мае тыя функцыі і паўнамоцтвы, што і Паўночнаатлянтычная Рада ў межах яе кампэтэнцыі. * '''Група ядзернага плянаваньня''' ({{мова-en|Nuclear Planning Group|скарочана}}, NPG) — асноўны орган для кансультацыяў па ўсіх пытаньнях, што адносяцца да ролі ядзерных сілаў у палітыцы бясьпекі і абароны НАТО. У групе ўдзельнічаюць усе краіны-сяброўкі, з выняткам Францыі. Ісьляндыя ўдзельнічае як назіральніца. Як правіла, зьбіраецца два разы на год на ўзроўні міністраў абароны, звычайна разам з Камітэтам плянаваньня абароны, а таксама на ўзроўні паслоў — па меры неабходнасьці. * '''Генэральны сакратар''' ({{мова-en|The Secretary General|скарочана}}) — найвышэйшая службовая асоба НАТО. Адказвае за арганізацыю і кіраўніцтва працэсам кансультацыяў і выпрацоўкі рашэньняў у Паўночнаатлянтычным альянсе. Узначальвае паседжаньні Паўночнаатлянтычнай рады, Камітэту плянаваньня абароны, Групы ядзернага плянаваньня і іншых галоўных камітэтаў. Ён дзейнічае як галоўны афіцыйны прадстаўнік ({{мова-en|principal spokesman|скарочана}}) арганізацыі ў яе зьнешніх стасунках. Генэральнаму сакратару падпарадкаваны Міжнародны сакратарыят. Пад беспасярэднім кіраўніцтвам генэральнага сакратара знаходзяцца '''Кабінэт''' ({{мова-en|Private Office|скарочана}}) і '''Адміністрацыя''' ({{мова-en|Office of the Secretary General|скарочана}}) '''генэральнага сакратара'''. Кабінэт дапамагае генэральнаму сакратару і яго намесьніку (які кіруе шэрагам працоўных групаў) па ўсіх аспэктах іх працы. У яго штаце знаходзяцца юрысконсульт і спэцыяльны дарадца ў справах Цэнтральнай і [[Усходняя Эўропа|Ўсходняй Эўропы]]. Адміністрацыя генэральнага сакратара складаецца з Выканаўчага сакратарыяту, Управы інфармацыі і прэсы, а таксама Службы бясьпекі НАТО. '''Выканаўчы сакратарыят''' ({{мова-en|Executive Secretariat|скарочана}}) забясьпечвае функцыянаваньне Рады НАТО, Рады эўраатлянтычнага партнэрства, Камітэту плянаваньня абароны, Групы ядзернага плянаваньня і ўсіх структураў, утвораных вышэйназванымі органамі. На Выканаўчы сакратарыят ускладаецца і адміністрацыйнае забесьпячэньне праграмы «Партнэрства дзеля міру». '''Управа інфармацыі і прэсы''' ({{мова-en|Office of Information and Press|скарочана}}) складаецца са '''Службы СМІ''' ({{мова-en|Press and Media Service|скарочана}}) і '''Інфармацыйнай службы''' ({{мова-en|Information Service|скарочана}}). Дырэктар Управы ўзначальвае таксама '''Камітэт па інфармацыі і культурных сувязях''' ({{мова-en|the Commitee on Information and Cultural Relations|скарочана}}). '''Служба бясьпекі НАТО''' ({{мова-en|NATO Office of Security|скарочана}}) каардынуе і ажыцьцяўляе палітыку ўнутранай бясьпекі НАТО. Дырэктар службы — галоўны дарадца генэральнага сакратара па пытаньнях бясьпекі і старшыня '''Камітэту НАТО па бясьпецы''' ({{мова-en|NATO Security Committee|скарочана}}). Ён кіруе '''Службай бясьпекі штаб-кватэры''' і адказвае за ўсеагульную бясьпеку ў блёку. * '''Міжнародны сакратарыят''' ({{мова-en|International Staff|скарочана}}) забясьпечвае дзейнасьць Рады НАТО і яе камітэтаў. Складаецца з Адміністрацыі Генэральнага сакратара, пяці аддзелаў (палітычны, плянаваньня і палітыкі абароны, матэрыяльна-тэхнічнага забесьпячэньня абароны, інфраструктуры і плянаваньня выкарыстаньня цывільных службаў пры надзвычайным становішчы, па навуцы і навакольным асяродзьдзі), кіраўніцтва справамі і кабінэта фінансавага кантралёра. Кожны з аддзелаў узначальваецца памочнікам генэральнага сакратара. Акрамя таго, Міжнародны сакратарыят — гэта некалькі цывільных агенцтваў і арганізацыяў, разьмешчаных у розных краінах-сяброўках. Гэтыя арганізацыі працуюць па спэцыяльных кірунках, такіх, як камунікацыі ці тылавое забесьпячэньне. Пэрсанал Міжнароднага сакратарыяту набіраецца беспасярэдне арганізацыяй альбо па накіраваньнях урадаў краінаў-сябровак тэрмінам на 3—4 гады. Супрацоўнікі Міжнароднага сакратарыяту адказныя перад генэральным сакратаром і абавязваюцца захоўваць поўную ляяльнасьць арганізацыі на ўвесь час знаходжаньня на пасадзе. * '''Вайсковы камітэт''' ({{мова-en|Military Committee|скарочана}}) — найвышэйшы вайсковы орган НАТО, дае палітычным уладам блёку рэкамэндацыі ў вайсковых пытаньнях дзейнасьці ў зоне адказнасьці НАТО. Забясьпечвае Галоўнаму камандаваньню НАТО магчымасьць выкананьня сваіх функцыяў. Знаходзіцца пад палітычным кіраўніцтвам Паўночнаатлянтычнай рады і Камітэта плянаваньня абароны, а калі закранаюцца ядзерныя пытаньні, то і Групы ядзернага плянаваньня. Складаецца з начальнікаў штабоў кожнай краіны-сяброўкі (у тым ліку і Францыі, якая да 1996 году была прадстаўленая вайсковай місіяй у Вайсковым камітэце). Ісьляндыя ня мае ўзброеных сілаў, але можа быць прадстаўленая цывільнай асобай. Начальнікі штабоў сустракаюцца не радзей, як 2 разы на год. У астатні час краіны прадстаўленыя нацыянальнымі вайсковымі прадстаўнікамі, што прызначаюцца начальнікамі штабоў. * '''Інтэграваная вайсковая структура''' ({{мова-en|Integrated Military Structure|скарочана}}) знаходзіцца пад палітычным кантролем і бягучым кіраўніцтвам найвышэйшага ўзроўню. Яе прызначэньне — у забесьпячэньні арганізацыйных рамак абароны тэрыторыяў краінаў-сябровак ад вонкавых пагрозаў. Яна ўключае ў сябе сетку вайсковага камандаваньня, што пакрывае ўсю Паўночнаатлянтычную зону. НАТО мае 2 галоўныя цэнтры камандаваньня — '''Саюзнае камандаваньне аб’яднаных узброеных сілаў у Эўропе''' ({{мова-en|Supreme Allied Commander Europe|скарочана}}, SACEUR), разьмешчанае ў так званым '''ШЭЙПе''' ({{мова-en|SHAPE — Supreme Headquarters Allied Powers Europe|скарочана}}), непадалёку ад [[Монс]]у (Бэльгія), і '''Саюзнае камандаваньне аб’яднаных узброеных сілаў у зоне Атлянтычнага акіяна''' ({{мова-en|Supreme Allied Commander Atlantic|скарочана}}, SACLANT) у Норфалку (штат Вірджынія, ЗША). Існуе таксама '''Рэгіянальная стратэгічная група Канады—ЗША''' ({{мова-en|Canada—U.S. Regional Planning Group|скарочана}}, CUSRPG), разьмешчаная ў [[Арлінгтан]]е (ЗША), якой даручана каардынаваць плянаваньне абароны Паўночнай Амэрыкі. * '''Міжнародны вайсковы штаб''' ({{мова-en|International Military Staff|скарочана}}) забясьпечвае дзейнасьць Вайсковага камітэту і арганізуе выкананьне яго рашэньняў. Супрацоўнікі Міжнароднага вайсковага штабу маюць такі ж статус у арганізацыі, як і супрацоўнікі Міжнароднага сакратарыяту, але падпадаюць пад адміністрацыйную ўладу начальніка штабу альбо кіраўніка самастойнага агенцтва НАТО, у якім яны беспасярэдне працуюць. Начальнік Міжнароднага вайсковага штабу выбіраецца Вайсковым камітэтам і можа быць прадстаўніком любой краіны, але мець адрознае грамадзянства ад старшыні Вайсковага камітэту. У арганізацыйным пляне Міжнародны вайсковы штаб падразьдзяляецца на наступныя аддзелы: [[Выведка|выведкі]], плянаваньня і палітыкі, апэрацыяў, матэрыяльна-тэхнічнага забесьпячэньня, [[Сувязь (тэхніка)|сувязі]] і сыстэмаў інфармацыі, узбраеньняў і стандартызацыі. Пры начальніку Міжнароднага вайсковага штабу створаны Сытуацыйны цэнтар НАТО ({{мова-en|NATO Situation Centre|скарочана}}), прызначаны дапамагаць Паўночнаатлянтычнай радзе, Камітэту плянаваньня абароны і Вайсковаму камітэту ў выкананьні імі сваіх функцыяў у крызісныя пэрыяды. Цэнтар кругласутачна назірае за палітычным, ваенным і эканамічным станам у сфэрах, якія цікавяць НАТО, наглядае і абслугоўвае сыстэмы сувязі НАТО, забясьпечвае магчымасьці для хуткай арганізацыі кансультацыяў і камандных дзеяньняў падчас пэрыядаў напружанасьці. Пасьля абвешчаных пасьля студзеньскага саміту 1994 году ініцыятыў Паўночнаатлянтычная рада заснавала некалькі дадатковых структураў, якія дапамагаюць НАТО ў выкананьні яе новых задачаў. '''Камітэт палітыка-вайсковага кіраваньня па праграме «Партнэрства дзеля міру»''' ({{мова-en|Political-Military Steering Committee on Partnership for Pease|скарочана}}, PMSE) ёсьць важнейшым рабочым форумам «Партнэрства». Ён зьбіраецца ў розных канфігурацыях: гэта і сустрэчы з асобнымі краінамі-партнэрамі, і з усімі краінамі—ўдзельніцамі Рады Эўраатлянтычнага партнэрства. '''Сумесны камітэт па праблеме распаўсюджваньня зброі''' ({{мова-en|Joint Committee on Proliferation|скарочана}}, JCP) распрацоўвае супольную палітыку ў галіне пашырэньня ўзбраеньняў і ёсьць палітычным форумам для кансультацыяў па гэтай праблеме. '''Часовая група каардынаваньня палітыкі''' ({{мова-en|Provisional Policy Coordination Group|скарочана}}, PPCG) працуе над праблемай падтрыманьня міру і над тым, як павысіць эфэктыўнасьць НАТО ў гэтай галіне, распрацоўвае канцэпцыю аб’яднаных тактычных войскаў. Група адказвае за супрацу з Заходнеэўрапейскім зьвязам. * Большасьць з арганізацыйных структураў НАТО месьціцца ў яе штаб-кватэры. '''Штаб-кватэра НАТО''' ({{мова-en|the NATO Headquarters|скарочана}}) у Брусэлі ёсьць палітычным цэнтрам Альянсу і пастаянным месцам знаходжаньня Паўночнаатлянтычнай Рады. Тут разьмяшчаюцца пастаянныя прадстаўніцтвы дзяржаваў-сяброў, Генэральны сакратар і Міжнародны сакратарыят, нацыянальныя вайсковыя прадстаўніцтвы, старшыня Вайсковага камітэту і Міжнародны вайсковы штаб і шмат якіх агенцтваў НАТО. Каля 4 тысячаў чалавек працуюць у штаб-кватэры НАТО на поўнай стаўцы. Зь іх больш за 2000 — сябры нацыянальных прадстаўніцтваў пры НАТО. Прыкладна тысячу чалавек налічвае Міжнародны сакратарыят і да 500 — Міжнародны ваенны штаб. * У дадатак да апісаных вышэй камандных структураў існуе шэраг ваенных агенцтваў, дасьледчых і навучальных устаноў, падпарадкаваных Вайсковаму камітэту або вярхоўным галоўнакамандуючым. '''Дарадчая група па аэракасьмічных дасьледаваньнях''' (ДГАД; {{мова-en|Advisory Group for Aerospace Research and Development|скарочана}}, AGARD) была ўтвораная ў 1952 годзе для спрыяньня распрацоўкам і абмену інфармацыяй у галіне аэракасманаўтыкі паміж краінамі НАТО. Штаб-кватэра ДГАД знаходзіцца ў Парыжы. '''Вайсковае агенцтва стандартызацыі''' ({{мова-en|Military Agency for Standartisation|скарочана}}, MAS) — галоўнае вайсковае агенцтва стандартызацыі ў НАТО. Створанае ў [[Лёндан]]е ў 1951 годзе з мэтай садзеяньня апэратыўнай, працэдурнай і матэрыяльна-тэхнічнай стандартызацыі сярод сяброў НАТО дзеля наданьня войскам Альянсу большай эфэктыўнасьці ў сумесных апэратыўных захадах. З 1970 разьмяшчаецца ў штаб-кватэры НАТО ў Брусэлі. '''Кансультацыйны камітэт НАТО па вайсковай электроніцы''' (ККВЭ, {{мова-en|NATO Electronic Warfare Advisory Committee|скарочана}}, NEWAС) заснаваны ў 1966 годзе. Закліканы павысіць магчымасьці электронных службаў НАТО падчас баявых дзеяньняў. Аналізуе прагрэс, дасягнуты на нацыянальным узроўні і ў інтэграцыйных вайсковых структурах наконт магчымасьцяў вайсковага электроннага забесьпячэньня. ККВЭ складаецца з прадстаўнікоў кожнай краіны-сяброўкі НАТО і [[Вярхоўны галоўнакамандуючы|вярхоўных галоўнакамандуючых]]. '''Вучэбная група НАТО''' ({{мова-en|NATO Training Group|скарочана}}, NTG) аб’ядноўвае ўсе намаганьні ў рамках НАТО па трэніроўках і вучэньнях на шматнацыянальнай аснове, спрыяе правядзеньню трэніровак і вучэньняў сярод краінаў-сяброў. '''Камітэт кіраўнікоў вайскова-мэдычных службаў краінаў НАТО''' ({{мова-en|Committee of the Chiefs of Military Medical Services in NATO|скарочана}}, COMEDS), таксама вядомы як EUROMED. Складаецца з найвышэйшых вайскова-мэдычных чыноўнікаў краінаў-сябровак, дзейнічае як цэнтар па разьвіцьці, каардынацыі і кансультаваньні Вайсковага камітэту ў гэтай галіне. '''Мэтэаралягічная група Вайсковага камітэту''' ({{мова-en|Military Committee Meteorogical Group|скарочана}}, MCMG) дае спэцыяльныя парады Вайсковаму камітэту ў сфэры мэтэаралёгіі, дапамагае яму ў выпрацоўцы адпаведнай палітыкі і тэхнікі. Шэсьць спэцыялізаваных '''агенцтваў сувязі, сыстэмаў сувязі і інфарматыкі''' ({{мова-en|Military Telecommunications and Communications and Information Systems (CIS) Agencies|скарочана}}) забясьпечваюць Вайсковы камітэт экспэртнай падтрымкай у гэтай галіне вайсковай тэхнікі. Паміж сабой яны спэцыялізуюцца на камунікацыйнай і кампутарнай бясьпецы (ACCSA), лініях сувязі (ALLA), радыёчастасьцях (ARFA), тактычных сродках сувязі (ATCA), узаемасувязі баз дадзеных (ADSIA), марской сувязі (ANCA). Разьмяшчаюцца ў Брусэлі, з выняткам ANCA, месцазнаходжаньне якога — Лёндан. '''Тэхнічны цэнтар Вярхоўнага галоўнакамандаваньня аб’яднанымі войскамі ў Эўропе''' ({{мова-en|SHAPE Technical Centre|скарочана}}) разьмяшчаецца ў [[Гаага|Гаазе]] і працуе пад палітычным кіраўніцтвам Вярхоўнага галоўнакамандуючага аб’яднанымі ўзброенымі сіламі ў Эўропе (SACEUR). Задача цэнтру заключаецца ў тэхнічнай дапамозе ШЭЙПу і ў правядзеньні дасьледаваньняў для аб’яднанага камандаваньня ў Эўропе. Сфэра інтарэсаў тэхнічнага цэнтру: гатоўнасьць войскаў і вайсковых структур, новыя тэхналёгіі ўзбраеньняў, камандаваньне і кантроль (інфарматызацыя і аўтаматызацыя гэтых працэсаў), інжынэрныя сыстэмы і апэратыўная дапамога. '''Цэнтар падводных дасьледаваньняў Вярхоўнага галоўнакамандуючага войскамі ў зоне Атлянтыкі''' ({{мова-en|SACLANT Undersea Research Centre|скарочана}}, SACLANTCEN) створаны ў 1959 каля [[Спэцыя|Спэцыі]] ў Італіі і афіцыйна стаў структурай НАТО ў 1963 годзе. Распрацоўвае парады SACLANT у галіне барацьбы з падводнымі лодкамі і мінамі. Праводзіць і акіянаграфічныя дасьледаваньні. У 1996 пачало працу агенцтва нагляду за навуковым і тэхналягічным працэсам у Альянсе — '''Арганізацыя па дасьледаваньнях і тэхналёгіях''' (АДТ, {{мова-en|Research and Technology Organisation|скарочана}}, R&TO). Створаная для больш пасьпяховага кіраўніцтва дасьледчымі праграмамі ў рамках ужо існых '''Дарадчай групы па аэракасьмічных дасьледаваньнях''' (ДГАД) і '''Групы абарончых дасьледаваньняў''' (ГАД, {{мова-en|Defence Research Group|скарочана}}, DRG), АДТ кіруецца '''Радай''' ({{мова-en|R&T Board|скарочана}}), які, у сваю чаргу, замяніў сабой органы кіраваньня ДГАД і ГАД. Рада каардынуе абмен навуковай інфармацыяй паміж краінамі-сяброўкамі. Складаныя сыстэмы навукова-дасьледчых супольнасьцей краінаў прадстаўленыя трыма элемэнтамі: урадавая, прамысловая і акадэмічная навука ў галіне абароны. НАТО валодае трыма навучальнымі ўстановамі. '''Абарончы каледж НАТО''' ({{мова-en|NATO Defence College|скарочана}}) заснаваны ў Парыжы ў 1951 годзе, пераведзены ў 1966-м у Рым. Рыхтуе [[афіцэр]]аў і цывільны пэрсанал для заняцьця ключавых пасадаў у НАТО і нацыянальных адміністрацыях. '''Школа НАТО''' ({{мова-en|NATO (SHAPE) School|скарочана}}), разьмешчаная каля [[Обэрамэргаў]] у Нямеччыне, — адзін з галоўных цэнтраў падрыхтоўкі вайсковых і цывільных спэцыялістаў для службы ў НАТО. Створаная ў 1953 годзе, у 1966 годзе перайшла пад апэратыўны кантроль SACEUR. З 1953 году падрыхтоўку ў школе прайшлі больш як 50 000 афіцэраў і цывільных асобаў. Кожны год каля 6 тысячаў слухачоў наведваюць курсы па спэцыяльнасьцях: ядзерная, біялягічная і хімічная абарона, вайсковая электроніка, камандаваньне і кантроль, мабільныя войскі, шматнацыянальныя войскі, падтрыманьне міру, ахова навакольнага асяродзьдзя, крызіснае кіраваньне. '''Школа сродкаў сувязі і інфармацыйных сыстэмаў''' ({{мова-en|NATO Communicatians and Information Systems (CIS) School|скарочана}}) забясьпечвае ўзмоцненую падрыхтоўку цывільнага і вайсковага пэрсаналу перад накіраваньнем іх на працу ў камунікацыйныя і інфармацыйныя службы НАТО. Разьмяшчаецца школа на базе італьянскіх ВПС у Лаціне. == Мэханізм супрацы == Усе краіны-сяброўкі Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы ў поўнай ступені ўдзельнічаюць на палітычным узроўні супрацы ў рамках Альянсу і ўсе аднолькава прынялі на сябе абавязкі, што ўтрымліваюцца ў 5-м артыкуле Паўночнаатлянтычнай дамовы і сымбалізуюць непадзельнасьць іх [[Бясьпека|бясьпекі}], а менавіта, што [[напад]] на адну ці некалькі краінаў разглядаецца як напад на ўсе краіны-сяброўкі. Ніводная краіна-сяброўка НАТО ня мае спадзявацца толькі на свае вайскова-палітычныя намаганьні і эканамічныя рэсурсы. Роўнасьць бясьпекі краінаў-сябровак — у адсутнасьці залежнасьці між ёй і тымі нацыянальнымі вайсковымі магчымасьцямі, што ўкладзеныя ў агульную стабільнасьць. Спосаб функцыянаваньня Паўночнаатлянтычнага зьвязу забясьпечвае ўлік патрэбаў краінаў-сябровак у адпаведнасьці зь іх становішчам у арганізацыі. Так, [[Ісьляндыя]], ня маючы [[Узброеныя сілы|ўзброеных сілаў]], прадстаўленая ў вайсковых органах НАТО цывільным прадстаўніком. [[Францыя]], застаючыся паўнавартым сяброўкай арганізацыі і яе палітычных структураў, выйшла ў 1966 з інтэграванай вайсковай структуры Паўночнаатлянтычнага зьвязу, ня ўдзельнічала ў працы Камітэту плянаваньня абароны, Групы ядравага плянаваньня і Вайсковага камітэту. Рэгулярныя кантакты з вайсковымі структурамі Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы ажыцьцяўляліся праз францускую вайсковую місію пры Вайсковым камітэце, а таксама праз удзел у асобных галінах супрацы (сродкі [[Сувязь (тэхніка)|сувязі]], узбраеньні, матэрыяльна-тэхнічнае забесьпячэньне і г. д.). З 1995 году Францыя аднавіла працу ў Камітэце плянаваньня абароны і Вайсковым камітэце, але адносіны з інтэграванай вайсковай структурай НАТО не зьмяніліся: яны працягваюць рэгулявацца двухбаковымі пагадненьнямі. [[Гішпанія]] ўдзельнічае ў працы Камітэту плянаваньня абароны, Групы ядравага плянаваньня і Вайсковага камітэту. У адпаведнасьці з вынікамі нацыянальнага [[Рэфэрэндум у Гішпаніі 1986 году|рэфэрэндуму 1986 году]], Гішпанія ня ўдзельнічае ў інтэграванай вайсковай структуры Паўночнаатлянтычнага зьвязу, але бярэ ўдзел у калектыўным абарончым плянаваньні. Дамовы аб вайсковай каардынацыі дазваляюць [[Гішпанскае войска|гішпанскім войскам]] супрацоўнічаць зь іншымі саюзнымі войскамі ў спэцыяльных галінах, застаючыся пры гэтым па-за межамі інтэграванай вайсковай структуры. У 1996 годзе [[Парлямэнт Гішпаніі|гішпанскі парлямэнт]] пагадзіўся з рашэньнем [[Урад Гішпаніі|ураду]] аб пераходзе да поўнага ўдзелу Гішпаніі ў аб’яднанай вайсковай структуры НАТО. Усе без выключэньня краіны-ўдзельніы Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы ўдзельнічаюць у працы Камітэту палітыка-вайсковага кіраваньня па праграме «[[Партнэрства дзеля міру]]» і іншых групах, што дзейнічаюць па праграмах [[Рада эўраатлянтычнага партнэрства|Рады эўраатлянтычнага партнэрства]] і «Партнэрства дзеля міру». Адрозьненьні між краінамі-сяброўкамі НАТО могуць таксама быць вынікам геаграфічнага, палітычнага, вайсковага або канстытуцыйнага становішча. Так, удзел [[Нарвэгія|Нарвэгіі]] і [[Данія|Даніі]] ў ваенных плянах НАТО абмяжоўваецца нацыянальным [[заканадаўства]]м, па якім немагчыма разьмяшчэньне ядравай зброі і замежных войскаў на іх нацыянальнай тэрыторыі ў мірны час. Выпрацоўка палітыкі Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы і падрыхтоўка канкрэтных захадаў ажыцьцяўляецца на падставе рэгулярных узаемных кансультацыяў краінаў-сябровак. Такія кансультацыі могуць мець некалькі формаў: * аднабаковае прадастаўленьне інфармацыі кім-небудзь з удзельнікаў; * двухбаковы ці шматбаковы інфармацыйны абмен; * паведамленьне іншым удзельнікам пра рашэньні, прынятыя на нацыянальным узроўні (у тым ліку з мэтай атрымаць ухваленьне з боку партнэраў); * папярэдняе паведамленьне пры акцыі, якія рыхтуюцца; * папярэднія кансультацыі з мэтай узгадненьня паралельных дзеяньняў, якія будуць ажыцьцяўляцца кожным з удзельнікаў індывідуальным чынам; * кансультацыі з мэтай выпрацоўкі такіх рашэньняў, якія павінныя прымацца ці ажыцьцяўляцца на калектыўнай аснове. Рэгулярныя кансультацыі па палітычных пытаньнях таксама маюць месца ў межах [[Рада эўраатлянтычнага партнэрства|Рады эўраатлянтычнага партнэрства]] і пры сустрэчах Паўночнаатлянтычнае рады і палітычных камітэтаў з партнэрамі па супрацы — дзяржавамі, якія ня ёсьць сябрамі Паўночнаатлянтычнага зьвязу. Галоўнымі форумамі Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы для інтэнсіўных кансультацыяў падчас пэрыядаў палітычнай напружанасьці ёсьць Паўночнаатлянтычная рада і Камітэт плянаваньня абароны пры падтрымцы Вайсковага камітэту і палітычных камітэтаў. Стабільнасьць хады [[Зносіны|зносінаў]] забясьпечвае Сытуацыйны цэнтар НАТО, які круглыя суткі падтрымлівае сувязь з сталіцамі дзяржаваў-сябровак Паўночнаатлянтычнага зьвязу і галоўнакамандуючымі войскамі НАТО. == Вайсковыя апэрацыі і місіі == Паўночнаатлянтычны альянс іграе актыўную і вядучую ролю ў забесьпячэньні міру і бясьпекі на міжнароднай арэне. Доўгі час Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы ўдавалася падтрымліваць [[мір]] і бясьпеку эўрапейскіх краінаў выключна палітыка-дыпляматычнымі шляхамі. Аднак пачатак 1990-х адзначыўся новымі выклікамі і пагрозамі эўрапейскай [[Бясьпека|бясьпецы]]. Першым сур’ёзным выпрабаваньнем для НАТО як арганізацыі, якая набывала характар ​​сілы, выкліканай ня толькі забесьпячэньнем абароны ейных сябраў, але і спрыяньнем захаваньню міру і стабільнасьці на ўсёй эўраатлянтычнай прасторы, стала [[Югаслаўскія войны|вайна ў Югаславіі]]. Першыя тры апэрацыі Паўночнаатлянтычнага зьвязу па падтрыманьні міру мелі месца ў Эўропе ў [[Босьнія і Герцагавіна|Босьніі і Герцагавіне]], [[Сэрбія|сэрбскім]] краі [[Косава]] і [[Рэспубліка Македонія|Рэспубліцы Македоніі]]. === Апэрацыя ў Босьніі і Герцагавіне === [[Файл:Army Photography Contest - 2004 - FMWRC - Arts and Crafts - SFOR Surveillance.jpg|міні|300пкс|Узьлёт [[Sikorsky SH-3 Sea King|SH-3 «Сі Кінг»]] [[SFOR]] са складу [[Каралеўскі вайскова-марскі флёт Вялікабрытаніі|ВМС Вялікабрытаніі]]]] З 1995 па 2004 гады пад кіраўніцтвам Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы ажыцьцяўлялася [[Міратворчая апэрацыя|апэрацыя па падтрыманьні міру]] ў [[Босьнія і Герцагавіна|Босьніі і Герцагавіне]], што дапамагала гарантаваць бясьпеку і спрыяла аднаўленьню краіны пасьля [[Басьнійская вайна|вайны 1992—1995 гадоў]]. Босьнія і Герцагавіна стала арэнай, на якой НАТО шмат чаго рабіла ўпершыню, і рашэньні, прынятыя ў адказ на падзеі ў гэтай краіне, дапамаглі фармаваць эвалюцыю Паўночнаатлянтычнага альянсу і разьвіваць ягоныя магчымасьці па ўсталяваньні і падтрыманьні міру. У жніўні—верасьні 1995 году НАТО правяла [[Апэрацыя НАТО ў Босьніі і Герцагавіне|паветраную апэрацыю]] ў Босьніі і Герцагавіне, якая дапамагла спыніць [[Басьнійская вайна|басьнійскую вайну]] і ў адпаведнасьці з [[Дэйтанскім пагадненьне|Дэйтанскім мірным пагадненьнем]] узначаліла апэрацыю па падтрыманьні міру, якая доўжылася 9 гадоў, са сьнежня 1994 году па сьнежань 2004 году. Не зважаючы на тое, што ў сьнежні 2004 году Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы перадала адказнасьць за паўсядзённую бясьпеку ў Босьніі і Герцагавіне [[Эўрапейскі Зьвяз|Эўрапейскаму Зьвязу]], Паўночнаатлянтычны альянс працягваў утрымліваць скарочаны штаб у [[Сараева|Сараеве]] для аказаньня дапамогі ў ажыцьцяўленьні вайсковай рэформы ў Босьніі і Герцагавіне і ў падрыхтоўцы краіны да ўдзелу ў праграме «[[Партнэрства дзеля міру]]»<ref name="natoint">[http://www.nato.int/cps/uk/natolive/topics_52060.htm Апэрацыі і місіі НАТО]. NATO.int</ref>. === Канфлікт у Косаве === З чэрвеня 1999 году Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы ўзначаліла апэрацыю па ўсталяваньні [[мір]]у ў сэрбскім краі [[Косава]]. Апэрацыя «[[Бамбаваньне Югаславіі сіламі НАТО|Саюзная сіла]]» ў пэрыяд з 24 сакавіка па 10 чэрвеня 1999 году стала завяршальным этапам [[Косаўская вайна|Косаўскай вайны]]. Пасьля завяршэньня 78-дзённай паветранай кампаніі ў Косаве разгарнулі міжнародныя міратворчыя [[Сілы для Косава]] пад кіраўніцтвам НАТО. Гэтая кампанія, якая была другой ваеннай кампаніяй Паўночнаатлянтычнага зьвязу, пачалася пасьля таго, як у краі больш за год вяліся вайсковыя дзеяньні, а міжнародныя намаганьні па ўрэгуляваньні канфлікту [[Дыпляматыя|дыпляматычнымі]] сродкамі ня мелі посьпеху<ref name="natoint"/>. Пасьля [[Міжнароднае прызнаньне Рэспублікі Косава|абвяшчэньня Косава сваёй незалежнасьці]] ў лютым 2008 году Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы пагадзілася захаваць сваю прысутнасьць на аснове рэзалюцыі 1244 [[Рада бясьпекі ААН|Рады бясьпекі ААН]]. У чэрвені 2008 году Паўночнаатлянтычны альянс вырашыў узяць на сябе нагляд за расфармаваньнем [[Корпус абароны Косава|Корпусу абароны Косава]] і дапамагчы стварыць прафэсійныя шматэтнічная [[Сілы бясьпекі Косава]]<ref name="natoint"/>. === У Македоніі === [[Файл:MTPZ Pandur.JPG|міні|300пкс|[[Узброеныя сілы Аўстрыі|Аўстрыйскі]] патруль [[Сілы для Косава|Сілаў для Косава]] на [[БТР]] «[[Пандур]]»]] Адказваючы на запыт ураду [[Рэспубліка Македонія|Рэспублікі Македонія]], са жніўня 2001 году па сакавік 2003 году Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы ажыцьцявіла ў гэтай краіне тры пасьлядоўныя апэрацыі: «[[Багаты ўраджай]]», якая дазволіла раззброіць групы этнічных [[альбанцы|альбанцаў]], што дзейнічалі на тэрыторыі Македоніі; «[[Бурштынавы ліс]]» забясьпечыла абарону міжнародных назіральнікаў, якія ажыцьцяўлялі нагляд з выняткам мірнага пляну; «[[Саюзая Нямеччына]]» па наданьні кансультантаў на дапамогу ўраду ў пытаньнях забесьпячэньня стабільнасьці на ўсёй тэрыторыі [[Рэспубліка Македонія|Македоніі]]. Гэтыя апэрацыі ў Рэспубліцы Македонія прадэманстравалі цесную супрацу між Паўночнаатлянтычным зьвязам, [[Эўразьвяз]]ам і [[Арганізацыя бясьпекі і супрацы ў Эўропе|Арганізацыі бясьпекі і супрацы ў Эўропе]]<ref name="natoint"/>. === Першая апэрацыя па барацьбе з тэрарызмам === 4 кастрычніка 2001 году, пасьля таго, як было вызначана, што [[Тэрарыстычныя акты 11 верасьня 2001 году|тэрарыстычныя напады 11 верасьня]] на [[Нью-Ёрк]] і [[Вашынгтон]] ажыцьцявілі з-за мяжы, Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы ўхваліла 8 захадаў у падтрымку [[ЗША]]. Паводле запыту ЗША яна пачала першую ў сваёй гісторыі апэрацыю па барацьбе з [[тэрарызм]]ам «[[Арліная дапамога]]», у рамках якой 7 [[Самалёт далёкага радыёлякацыйнага сачэньня|самалётаў далёкага радыёлякацыйнага сачэньня]] (СДРС) Паўночнаатлянтычнага зьвязу бралі ўдзел у патруляваньні паветранай прасторы ЗША. Апэрацыя доўжылася зь сярэдзіны кастрычніка 2001 году да сярэдзіны траўня 2002 году. Было прыцягнута 830 сяброў [[экіпаж]]аў з 13 краінаў НАТО, якія зьдзейсьнілі больш за 360 [[самалёта-вылет]]аў. Упершыню ў гісторыі альянсу ягоныя вайсковыя сілы і сродкі скарысталі ў апэрацыі, якая праводзілася ў адпаведнасьці з патрабаваньнямі 5-га артыкула [[Паўночнаатлянтычная дамова|Паўночнаатлянтычнай дамовы]]<ref name = "natoint" />. === Нагляд за Міжземным морам === [[Файл:US Navy 061106-N-5055G-041 Almost 300 crew members aboard the guided-missile destroyer USS Ross (DDG 71) returned to homeport at Naval Station Norfolk.jpg|міні|300пкс|[[Эсьмінец]] ВМС ЗША «Рос» вяртаецца ў [[Норфалк (Вірджынія)|Норфалк]] пасьля паўгадавога ўдзелу ў апэрацыі «[[Актыўныя намаганьні]]»]] У кастрычніку 2001 году Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы распачала апэрацыю «[[Актыўныя намаганьні]]» пад кіраўніцтвам ОВМС дзеля выяўленьня і стрымліваньня тэрарыстычнай дзейнасьці ў [[Міжземнае мора|Міжземным моры]]. З красавіка 2003 году сілы НАТО сыстэматычна ажыцьцяўлялі высадкі на падазроныя [[судна|судны]] са згоды капітанаў караблёў і краінаў сьцягу ў адпаведнасьці зь міжнародным [[Марское права|марскім правам]]. Апэрацыя апынулася эфэктыўным сродкам аховы стратэгічнага марскога раёну і барацьбы з [[тэрарызм]]ам у [[Адкрытае мора|адкрытым моры]]<ref name = "natoint" />. === Барацьба зь пірацтвам ля ўзьбярэжжа Самалі === З кастрычніка па сьнежань 2008 году Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы праводзіла апэрацыю «[[Саюзны пастаўнік]]», якая прадугледжвала правядзеньне захадаў барацьбы зь [[пірацтва]]м каля ўзьбярэжжа [[Самалі]]. У адказ на запыт [[Генэральны сакратар ААН|генэральнага сакратара ААН]] [[Пан Гі Мун]]а вайскова-марскія падразьдзяленьні НАТО суправаджалі судны і ажыцьцяўлялі рэйсы для [[Сусьветная харчовая праграма|Сусьветнай харчовай праграмы ААН]] празь небясьпечныя раёны [[Адэнская затока|Адэнскай затокі]]. З сакавіка па жнівень 2009 году Паўночнаатлянтычны зьвяз правёў яшчэ адну апэрацыю па барацьбе зь пірацтвам «[[Саюзны абаронца]]», мэтай якой было ўмацаваньне бясьпекі марскіх гандлёвых маршрутаў і міжнароднай навігацыі ля берагоў [[Абэсамалія|Афрыканскага Рогу]]. Сілы Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы выконвалі задачы па назіраньні і забесьпячэньні абароны для стрымліваньня і здушэньня [[пірацтва]] і ўзброенага рабаваньня, што пагражалі марскім шляхам і эканамічным інтарэсам<ref name = "natoint" />. Апэрацыя «[[Акіянскі шчыт]]», якая грунтавалася на досьведзе папярэдніх апэрацыяў Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы па барацьбе зь пірацтвам, мела на мэце прыняцьце захадаў барацьбы з [[Самалійскія піраты|марскім пірацтвам ля ўзьбярэжжа Афрыканскага Рогу]]. Паўночнаатлянтычная рада прыняла правядзеньне гэтае апэрацыі 17 жніўня 2009 году. Па запыце краінаў рэгіёну ў рамках апэрацыі таксама прапаноўвалася дапамога ў разьвіцьці ўласных магчымасьцяў барацьбы зь [[пірацтва]]м<ref name = "natoint" />. === Вучэбная місія ў Іраку === [[Файл:Armentani and Trujillo.jpg|міні|300пкс|Намесьнік камандуючага Вучэбнай місіі ў Іраку Джаваньні Армэнтані кансультуе вайскоўцаў]] На [[Стамбульскі саміт НАТО 2004 году|Стамбульскім саміце]] ў чэрвені 2004 году хаўрусьнікі па Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы пагадзіліся ўзяць удзел у міжнароднай дзейнасьці, накіраванай на аказаньне дапамогі [[Ірак]]у ў фармаваньні баяздольных дэмакратычных структураў сілаў бясьпекі. Вынікам гэтага стала стварэньне [[Вучэбная місія НАТО ў Іраку|Місіі ў Іраку]]. У рамках місіі ажыцьцяўлялася падрыхтоўка, кансультаваньне і настаўніцтва ірацкіх войскаў. У аказаньні дапамогі ў правядзеньні падрыхтоўкі ў Іраку ці па-за ягонымі межамі ўдзельнічалі усе краіны-сяброўкі НАТО, якія дапамагалі фінансава або бязвыплатна перадавалі тэхніку і абсталяваньне<ref name="natoint"/>. === Аказаньне падтрымкі Афрыканскаму зьвязу === Паўночнаатлянтычны альянс аказвае падтрымку [[Афрыканскі зьвяз|Афрыканскаму зьвязу]] ў выкананьні ягоных міратворчых задачаў на [[Афрыка|Афрыканскім кантынэнце]]. З чэрвеня 2007 году Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы дапамагала Афрыканскаму зьвязу ў рамках ягонай [[Місія Афрыканскага зьвязу ў Самалі|місіі]] ў [[Самалі]] (МАЗСам) перапраўляць паветрам міратворцаў. Дапамога МАЗСам з боку НАТО супала з падобнай апэрацыяй па аказаньні падтрымкі міратворчай місіі Афрыканскага зьвязу ў [[Судан]]е (МАЗСуд). З чэрвеня 2005 году па сьнежань 2007 году Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы забясьпечвала транспартаваньне па паветры каля 37 тысячаў [[Вайсковец|вайскоўцаў]] у складзе [[Місія Афрыканскага зьвязу ў Судане|Місіі ў Судане]], а таксама падрыхтавала звыш 250 прадстаўнікоў МАЗСуд<ref name = "natoint" />. === Вайна ў Аўганістане === {{Асноўны артыкул|Міжнародныя сілы садзейнічаньня бясьпецы}} [[Файл:QRL Helmand 2.JPG|міні|300пкс|[[Узброеныя сілы Вялікабрытаніі|Брытанскія]] ваяры з групы «Вікінг» падчас апэрацыі «[[Апэрацыя «Іглс саміт»|Іглс саміт]]»]] Апэрацыя ў Аўганістане была самай значнай з усіх, што да гэтага часу выконваліся Арганізацыяй Паўночнаатлянтычнай дамовы<ref name="natoint" />. Сфармаваныя ў адпаведнасьці з мандатам ААН у 2001 годзе, [[Міжнародныя сілы садзейнічаньня бясьпецы]] (МССБ) дзейнічалі пад кіраўніцтвам НАТО са жніўня 2003 году. На ўсёй тэрыторыі [[Аўганістан]]у ў складзе МССБ дзейнічалі амаль 130 тысячаў вайскоўцаў з 48 розных краінаў. Іхнай задачай была дапамога цэнтральнаму ўраду Аўганістану ў працы ўмацаваньня законнай улады ва ўсіх абласьцях краіны і ўтварэньне ўмоваў для належнага функцыянаваньня дэмакратычных інстытутаў і [[вяршэнства права]]. Адным з найважнейшых складнікаў гэтай задачы было стварэньне прафэсійных аўганскіх нацыянальных сілаў бясьпекі. Практычна з нуля за пэрыяд з 2003 году колькасьць [[Узброеныя сілы Аўганістану|Узброеных сілаў Аўганістану]] павялічылася амаль да 164 тысячаў вайскоўцаў. Яны пачалі браць на сябе кіраўніцтва большасьцю апэрацыяў. Акрамя правядзеньня апэрацыяў па забесьпячэньні бясьпекі і разьвіцьця аўганскага войска і [[паліцыя|паліцыі]], МССБ таксама беспасярэдне спрыялі разьвіцьцю і аднаўленьню Аўганістану. 28 групаў аднаўленьня правінцыяў былі прыцягнутыя да вызначэньня запатрабаваньняў у аднаўленчых работах і дапамогі гуманітарнай дзейнасьці па ўсёй краіне<ref name="natoint" />. === Апэрацыя ў Лібіі === [[Файл:Palmaria bengasi 1903 0612 b1.jpg|міні|300пкс|Зьнішчаная францускай авіяцыяй вайсковая калёна лібійскага войска каля гораду [[Бэнгазі]]]] Падвас [[Грамадзянская вайна ў Лібіі|Лібійскай грамадзянскай вайны]] 2011 году паміж палкоўнікам і фактычным кіраўніком краіны [[Муамар Кадафі|Муамарам Кадафі]] і паўсталымі пратэстоўцамі 17 сакавіка 2011 году была прынятая Рэзалюцыя [[Рада бясьпекі ААН|Рады бясьпекі ААН]] № 1973, якая заклікала да спыненьня гвалту і ўпаўнаважыла ваенныя дзеяньні з боку кааліцыі для абароны цывільных асобаў, а таксама ўвяла [[эмбарга]] на пастаўкі зброі, замарозіла асабістыя актывы лібійскіх лідэраў і ўвяла забарону на перасоўваньне прадстаўнікоў найвышэйшага кіраўніцтва. Кааліцыя ўключала некалькі сяброў Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы, якая пачала стварэньне зоны, забароненай для палётаў над [[Лібія]]й, неўзабаве пасьля гэтага. 20 сакавіка 2011 году краіны-сяброўкі НАТО дамовіліся аб захаваньні эмбарга на пастаўкі зброі ў Лібію. 24 сакавіка 2011 году Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы пагадзілася ўзяць захаваньне беспалётнай зоны пад свой кантроль, у той час як кааліцыю перанакіравалі на камандаваньне наземнымі сіламі<ref>[http://www.aljazeera.com/news/africa/2011/03/2011324221036894697.html NATO to police Libya no-fly zone]. Al Jazeera</ref>. 27 сакавіка Паўночнаатлянтычны зьвяз узяў на сябе адказнасьць за рэалізацыю ўсіх аспэктаў Рэзалюцыі № 1973, каб абараніць цывільнае насельніцтва і раёны, якім пагражаў напад з боку рэжыму [[Муамар Кадафі|Муамара Кадафі]]<ref name="natoint" />, у гэтым альянс атрымаў дапамогу з боку [[Катар]]у і [[Аб’яднаныя Арабскія Эміраты|Аб’яднаных Арабскіх Эміратаў]]. У чэрвені, як паведамлялася, падразьдзяленьні толькі васьмі краінаў альянсу ўдзельнічалі ў баявых апэрацыях<ref>[https://web.archive.org/web/20110812030653/http://thestar.com.my/news/story.asp?file=%2F2011%2F6%2F9%2Fworldupdates%2F2011-06-09T025953Z_01_NOOTR_RTRMDNC_0_-575860-1&sec=Worldupdates NATO strikes Tripoli, Gaddafi army close on Misrata]. Malaysia Star.</ref>. Пры гэтым міністар абароны ЗША [[Робэрт Гейтс]] паведаміў, што такія краіны, як [[Польшча]], [[Гішпанія]], [[Нідэрлянды]], [[Турэччына]] і [[Нямеччына]] маглі б зрабіць большы ўнёсак у гэтых апэрыцыях, аднак апошняя апэлявала на тое, што арганізацыя перасягнула свае паўнамоцтвы ў канфлікце ў рамках мандату<ref>[http://articles.latimes.com/2011/jun/09/world/la-fg-libya-nato-20110609 Gates calls for more NATO allies to join Libya air campaign]. Los Angeles Times</ref>. У сваім заключным выступе ў Брусэлі 10 чэрвеня Гейтс у далейшым працягваў крытыкаваць краіны-хаўрусьніцы, мяркуючы, што іхныя дзеяньні могуць прывесьці да гібелі НАТО<ref>[http://www.washingtontimes.com/news/2011/jun/10/gates-blasts-nato-questions-future-alliance/?page=all Gates blasts NATO, questions future of alliance]. The Washington Times</ref>. Незважаючы на тое, што місія была падоўжаная да верасьня, [[Нарвэгія]] пачала згортваньне сваіх сілаў да 1 жніўня<ref>[https://web.archive.org/web/20110613042117/http://cnsnews.com/news/article/norway-quit-libya-operation-august Norway to quit Libya operation by August]. CNS News</ref>. Да канца місіі ў кастрычніку 2011 году, пасьля сьмерці палкоўніка Кадафі, самалёты НАТО агулам зрабілі каля 9500 ударных вылетаў супраць войскаў Кадафі<ref>[https://web.archive.org/web/20140108155406/http://usatoday30.usatoday.com/news/world/story/2011-10-21/Libya-NATO/50858104/1?csp=34news&utm_source=feedburner&utm_medium=feed&utm_campaign=Feed%3A+usatoday-NewsTopStories+%28News+-+Top+Stories%29 NATO strategy in Libya may not work elsewhere]. USA Today</ref>. Пасьля спробы [[Дзяржаўны пераварот|дзяржаўнага перавароту]] ў кастрычніку 2013 году, прэм’ер-міністар Лібіі [[Алі Зэйдан]] запытаў тэхнічную кансультацыю і трэнэраў з НАТО для аказаньня дапамогі ў пытаньнях бягучай бясьпекі<ref>[https://web.archive.org/web/20150315044154/http://www.reuters.com/article/2013/10/21/us-libya-nato-idUSBRE99K0GX20131021 NATO to advise Libya on strengthening security forces]. Reuters.</ref>. == Месца і роля ў сьвеце == === Трансфармацыя === * [[Лёнданскі саміт НАТО 1990 году]] * [[Рымскі саміт НАТО 1991 году]] * [[Стратэгічная канцэпцыя НАТО 1991 году]] * [[Рада эўра-атлянтычнага партнэрства]] * [[Партнэрства дзеля міру|Праграма «Партнэрства дзеля міру»]] * [[Вашынгтонскі саміт НАТО 1999 году]] * [[Стратэгічная канцэпцыя НАТО 1999 году]] === Узаемадзеяньне зь іншымі арганізацыямі === * [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў]] * [[Арганізацыя бясьпекі і супрацы ў Эўропе]] * [[Эўрапейскі Зьвяз]] * [[Арганізацыя Дамовы аб калектыўнай бясьпецы]] * [[Рада Эўропы]] == Сябры == [[Файл:NATO members (blue).svg|240пкс|міні|Краіны Паўночнаатлянтычнага альянсу]] ; Краіны-заснавальніцы (4 красавіка 1949 г.): * [[Бэльгія]] * [[Канада]] * [[Данія]] * [[Францыя]] (да 2009 году ўдзельнічала толькі ў палітычнай структуры арганізацыі) * [[Ісьляндыя]] * [[Італія]] * [[Люксэмбург]] * [[Нідэрлянды]] * [[Нарвэгія]] * [[Партугалія]] * [[Вялікабрытанія]] * [[Злучаныя Штаты Амэрыкі]] Далучыліся пазьней: * [[Грэцыя]] (18 лютага 1952 г.) * [[Турэччына]] (18 лютага 1952 г.) * [[Нямеччына]] (9 траўня 1955 г. — [[Заходняя Нямеччына]]; у 1957-м да яе далучыўся [[Заарлянд]]; і 3 кастрычніка 1990 г. — землі былой [[Нямецкая Дэмакратычная Рэспубліка|НДР]]) * [[Гішпанія]] (30 траўня 1982 г.) Былыя краіны [[Варшаўская дамова|Варшаўскай дамовы]], што далучыліся пасьля заканчэньня «[[Халодная вайна|Халоднай вайны]]»: '''12 сакавіка 1999 г.:''' * [[Вугоршчына]] * [[Польшча]] * [[Чэхія]] '''29 сакавіка 2004 г.:''' * [[Баўгарыя]] * [[Латвія]] * [[Летува]] * [[Румынія]] * [[Славаччына]] * [[Славенія]] * [[Эстонія]] '''1 красавіка 2009 г.''' * [[Альбанія]] * [[Харватыя]] '''5 чэрвеня 2017 г.''' * [[Чарнагорыя]]<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Чарнагорыя афіцыйна ўступіла ў НАТА|спасылка=https://blr.belta.by/world/view/charnagoryja-afitsyjna-ustupila-u-nata-58911-2017/|выдавец=[[Беларускае тэлеграфнае агенцтва]]|дата публікацыі=6 чэрвеня 2017|копія=https://zviazda.by/be/news/20170606/1496734489-charnagoryya-aficyyna-ustupila-u-nata|дата копіі=6 чэрвеня 2017|дата доступу=10 ліпеня 2022}}</ref> '''27 сакавіка 2020 г.''' * [[Паўночная Македонія]] === Пашырэньне === Для пашырэньня складу Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы распрацаваны адмысловы мэханізм, паводле якога краіны-кандыдаткі маюць штогод рабіць справаздачу аб прагрэсе, дасягнутым у наступных кірунках: * '''Палітыка і эканоміка''': краіны маюць дэманстраваць імкненьне вырашаць міжнародныя, міжэтнічныя і тэрытарыяльныя канфлікты мірнымі сродкамі, з увагай да законнасьці і [[Правы чалавека|правоў чалавека]]. * '''Абарона і войска''': краіна мае быць здольнай рабіць адпаведны ўнёсак у забесьпячэньне [[Супольная бясьпека|калектыўнай бясьпекі]] і ўдзельнічаць у апэрацыях альянсу. * '''Рэсурсы''': войска краіны-кандыдаткі мае адпаведным чынам забясьпечвацца матэрыяльна. * '''[[Бясьпека]]''': забесьпячэньне [[Інфармацыйная бясьпека|інфармацыйнай бясьпекі]] краіны-кандыдаткі. * '''[[Заканадаўства]]''': забесьпячэньне сумяшчальнасьці нацыянальнага заканадаўства і сяброўства ў НАТО. Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы забясьпечвае кандыдатам адпаведную тэхнічную дапамогу ў выкананьні крытэраў сяброўства<ref>https://web.archive.org/web/20040514213943/http://www.nato.int/issues/map/index.html</ref>. У 2022 годзе дзяржавамі-кандыдаткамі былі Фінляндыяі і Швэцыя, чые ўрады падпісалі Пратаколы аб далучэньні 5 ліпеня 2022 году. Актыўна вядуцца перамовы і дэ-факта прынятае прынцыповае рашэньне аб будучым прыняцьці ў склад арганізацыі [[Грузія|Грузіі]] (пасьля вырашэньня тэрытарыяльных канфліктаў) і [[Украіна|Ўкраіны]] (пасьля дасягненьня ўнутрыпалітычнага кансэнсусу што да далучэньня). У 2010 годзе Ўкраіна заявіла пра свой пазаблёкавы статус, але 19 лістапада 2014 Расея запатрабавала ад Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы гарантыяў недалучэньня Ўкраіны да НАТО. Кіраўнік інфармацыйнага бюро НАТО ў Маскве Робэрт Пшэль адзначыў патрабаваньне як недарэчнае, зацеміўшы, што Ўкраіна ня ёсьць краінай-кандыдаткай на ўступленьне ў НАТО, а Расея, якая ня ёсьць сяброўкай НАТО, ня можа прымаць падобныя рашэньні. Супярэчнай міжнароднай дамовам заяву Расеі назвала прадстаўніца генэральнага сакратара НАТО Оана Лунгэску, на думку якой НАТО паважае [[сувэрэнітэт]] Украіны і рашэньні аб пашырэньні арганізацыі прымаюцца толькі сябрамі арганізацыі. Таксама Оана Лунгэску адзначыла сярод галоўных посьпехаў арганізацыі яе гатоўнасьць да прыняцьця новых сяброў<ref>{{артыкул|аўтар=|загаловак=НАТО зьдзіўленая заявай прэсавага сакратара Пуціна|арыгінал=|спасылка=http://www.svaboda.org/content/article/26700031.html|аўтар выданьня=|выданьне=Радыё Свабода|тып=|месца=|выдавецтва=|год=2014|выпуск=|том=|нумар=|старонкі=|isbn=}}</ref>. == Супраца зь іншымі краінамі == [[Файл:NATO partnerships.svg|240пкс|міні|Краіны-партнэры Паўночнаатлянтычнага альянсу:<br /> {{легенда|#004990|Краіны, якія ўваходзяць у Арганізацыю Паўночнаатлянтычнай дамовы}} {{легенда|#8c9618|Краіны, што прынялі праграму «Партнэрства дзеля міру»}} {{легенда|#944918|Краіны, што прынялі праграму «Міжземнаморскі дыялёг»}} ]] === Эўраатлянтычная супраца === Для пашырэньня супрацы між краінамі Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы і 20 краінамі-партнэркамі былі распрацаваныя 2 праграмы. * Праграма «[[Партнэрства дзеля міру]]» была распрацаваная ў 1994 годзе і грунтуецца на індывідуальных двухбаковых адносінах між краінай-партнэркай і Арганізацыяй Паўночнаатлянтычнай дамовы: кожная краіна можа абраць ступеню свайго ўдзелу<ref>http://www.nato.int/issues/pfp/index.html http://www.nato.int/pfp/sig-date.html{{Недаступная спасылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. * Праграма «[[Рада Эўраатлянтычнага партнэрства]]» была прынятая 29 траўня 1997 году і ёсьць форумам для рэгулярнай каардынацыі, кансультацыяў і дыялёгу між усімі 46 яе ўдзельнікамі.<ref>https://web.archive.org/web/20100508205230/http://www.nato.int/cps/en/natolive/topics_49276.htm</ref> Краіны-партнэркі Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы: {| |- valign=top | :* [[Азэрбайджан]] :* [[Армэнія]] :* [[Аўстрыя]] :* [[Беларусь]] :* [[Босьнія і Герцагавіна]] :* [[Грузія]] :* [[Ірляндыя]] :* [[Казахстан]] :* [[Кыргыстан]] | :* [[Малдова]] :* [[Расея]] :* [[Сэрбія]] :* [[Таджыкістан]] :* [[Туркмэністан]] :* [[Узбэкістан]] :* [[Украіна]] :* [[Фінляндыя]] :* [[Швайцарыя]] :* [[Швэцыя]] |} * [[Мальта]] была далучылася да «Партнэрства дзеля міру» ў 1994 годзе, але пакінула праграму ў 1996 годзе. * [[Кіпр]] ня стаў удзельнікам «Партнэрства дзеля міру» праз супрацьстаяньне [[Турэччына|Турэччыны]] ў пытаньні [[Паўночны Кіпр|Паўночнага Кіпру]]. * [[Босьнія і Герцагавіна]] і [[Сэрбія]] далучыліся да праграмы «Партнэрства дзеля міру» 14 сьнежня 2006 году пасьля правядзеньня рэформаў у вайсковай і палітчынай галінах. === Міжземнаморскі дыялёг === Міжземнаморскі дыялёг — гэта прынятая ў 1994 году праграма супрацы між Арганізацыяй Паўночнаатлянтычнай дамовы і 7-ю краінамі Міжземнамор’я:<ref>http://www.nato.int/med-dial/home.htm</ref> * [[Альжыр]] * [[Эгіпет]] * [[Ізраіль]] * [[Ярданія]] * [[Маўрытанія]] * [[Марока]] * [[Туніс]] == Структура == === Палітычная структура === Сыстэма прыняцьця рашэньняў і структура кіраваньня Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы вызначаная ў Паўночнаатлянтычнай дамове. Кожная краіна-ўдзельніца мае сваю дэлегацыю ў штаб-кватэры альянсу ў [[Брусэль|Брусэлі]], [[Бэльгія]]. Дэлегацыя ўзначальваецца пастаянным прадстаўніком у статусе [[амбасадар]]а. Разам пастаянныя прадстаўнікі краінаў складаюць Паўночнаатлянтычную раду — орган, які зьбіраецца прынамсі аднойчы на тыдзень і прымае рашэньні датычна асноўнай дзейнасьці і функцыянаваньня НАТО. Час ад часу Рада зьбіраецца з удзелам міністраў замежных справаў, абароны і [[Прэм’ер-міністар|прэм’ер-міністраў]] для прыняцьця найбольш важных стратэгічных рашэньняў. Старшыня на паседжаньнях Паўночнаатлянтычнай рады — генэральны сакратар НАТО. Рашэньні прымаюцца на аснове [[кансэнсус]]у. Рашэньні не прымаюцца галасаваньнем ці большасьцю, усе краіны прадстаўленыя ў аднолькавай ступені. Другі паводле значнасьці сябра дэлегацыі ад краіны — вайсковы прадстаўнік у рангу старэйшага афіцэру нацыянальнага войска. Вайсковыя прадстаўнікі ўтвараюць Вайсковы камітэт, які адказвае за падрыхтоўку прапановаў і рэкамэндацыяў палітычнаму кіраўніцтву Альянсу адносна захадаў забесьпячэньня агульнай абароны. Вайсковы камітэт ажыцьцяўляе кансультацыі стратэгічнага камандаваньня НАТО. Як і Паўночнаатлянтычная рада, Вайсковы камітэт пэрыядычна сустракаецца на больш высокім узроўні, з удзелам кіраўнікоў генэральных штабоў краінаў-удзельніцаў Альянсу. Таксама функцыянуе [[Парлямэнцкая асамблея НАТО]], якая складаецца з прадстаўнікоў парлямэнтаў краінаў-удзельніцаў. === Вайсковая структура === [[Файл:Nato awacs.jpg|міні|240пкс|Паветраныя вучэньні 2003 году]] Вайсковыя апэрацыі Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы кіруюцца 2-ма стратэгічнымі камандзірамі, адказнымі перад Вайсковым камітэтам за агульнае кіраваньне вайсковымі аспэктамі ў галіне сваёй кампэтэнцыі. Да 2003 году стратэгічныя камандзіры дзяліліся паводле геаграфічных рэгіёнаў ([[Эўропа]] і [[Амэрыка]]), аднак цяпер падзел ідзе паводле галінаў дзейнасьці: Камандаваньне трансфармацыямі (трансфармацыя і падрыхтоўка войскаў) і Камандаваньне апэрацыямі (вайсковыя апэрацыі НАТО). === Асобы на чале арганізацыі === {| class="wikitable" |+ '''Генэральныя сакратары''' <ref name="secgen">http://www.nato.int/cv/secgen.htm</ref> |- ! # ! Імя ! Краіна ! Тэрмін |- | 1 | [[Генэрал]] [[Гастынгс Даянэл Ісмай]] | [[Вялікабрытанія]] | 4 красавіка 1952 — 16 траўня 1957 |- | 2 | [[Поль-Анры Спаак]] | [[Бэльгія]] | 16 траўня 1957 — 21 красавіка 1961 |- | 3 | [[Дырк Стрыкер]] | [[Нідэрлянды]] | 21 красавіка 1961 — 1 жніўня 1964 |- | 4 | [[Мануілё Брозіё]] | [[Італія]] | 1 жніўня 1964 — 1 кастрычніка 1971 |- | 5 | [[Ёзэф Люнс]] | [[Нідэрлянды]] | 1 кастрычніка 1971 — 25 чэрвеня 1984 |- | 6 | [[Пітэр Карынгтан]] | [[Вялікабрытанія]] | 25 чэрвеня 1984 — 1 ліпеня 1988 |- | 7 | [[Манфрэд Вёрнэр]] | [[Нямеччына]] | 1 ліпеня 1988 — 13 жніўня 1994 |- | 8 | [[Сэрджыё Балянцына]] | [[Італія]] | 13 жніўня 1994 — 17 кастрычніка 1994'' |- | 9 | [[Вілі Клес]] | [[Бэльгія]] | 17 кастрычніка 1994 — 20 кастрычніка 1995 |- | 10 | [[Сэрджыё Балянцына]] | [[Італія]] | 20 кастрычніка 1995 — 5 сьнежня 1995'' |- | 11 | [[Хавіер Саляна]] | [[Гішпанія]] | 5 сьнежня 1995 — 6 кастрычніка 1999 |- | 12 | [[Джордж Робэртсан]] | [[Вялікабрытанія]] | 14 кастрычніка 1999 — 1 студзеня 2004 |- | 13 | [[Яап дэ Гоп Схефэр]] | [[Нідэрлянды]] | 1 студзеня 2004 — 1 жніўня 2009 |- | 14 | [[Андэрс Фог Расмусэн]] | [[Данія]] | 1 жніўня 2009 — 27 верасьня 2014 |- | 15 | [[Енс Стольтэнбэрг]] | [[Нарвэгія]] | з 27 верасьня 2014 |} {| class="wikitable" |+ '''Намесьнік генэральнага сакратара''' <ref name="secgen"/> |- ! # ! Імя ! Краіна ! Тэрмін |- | 12 | [[Сэрджыё Балянцына]] | [[Італія]] | 1994—2001 |- | 13 | [[Алясандра Мінута Рыца]] | [[Італія]] | 2001—2007 |- | 14 | [[Кляўдыё Бізаньера]] | [[Італія]] | 2007—2012 |- | 15 | [[Аляксандар Вэршбаў]] | [[ЗША]] | 2012—2016 |- | 15 | [[Роза Гётэмюлер]] | ЗША | з 2016 году |} == Беларусь == Удзельнікамі Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы ёсьць палова суседзяў Беларусі — [[Польшча]], [[Летува]], [[Латвія]]. Беларусь удзельнічае ў Радзе эўраатлянтычнага партнэрства з 1992 году (да 1997 — [[Рада Паўночнаатлянтычнай супрацы]]), у праграме «[[Партнэрства дзеля міру]]» — з 1995. Удзел у захадах Навуковай праграмы НАТО беларускія навукоўцы бяруць з 1993 году. Пастаяннае прадстаўніцтва Рэспублікі Беларусь пры НАТО адкрыта ў 1998 годзе. На беларускіх вайсковых вучэньнях рэгулярна адпрацоўваецца сцэнар адбіцьця атакі з Захаду. Супраца Беларусі і НАТО вядзецца па наступных асноўных кірунках: адпрацоўка ўзаемадзеяньня пры ліквідацыі надзвычайных сытуацыяў, кіраваньне крызіснымі сытуацыямі, моўная падрыхтоўка [[афіцэр]]аў, вайсковая адукацыя, дэмакратычны кантроль над [[Узброеныя сілы|узброенымі сіламі]], плянаваньне і правядзеньне апэрацыяў па падтрыманьні міру, вайсковая [[геаграфія]], гуманітарнае разьмінаваньне, захады палітычнага і вайсковага характару, скіраваныя супраць распаўсюджаньня [[Ядзерная зброя|ядзернай]], бактэрыялягічнай і хімічнай зброі, плянаваньне, арганізацыя і кіраваньне нацыянальнымі праграмамі ў галіне абарончых дасьледаваньняў і тэхналёгія, [[стралковая зброя]] і лёгкія ўзбраеньні. Вясной 1999 году Беларусь асудзіла агрэсію супраць [[Югаславія|Югаславіі]] і часова прыпыніла адносіны з Арганізацыяй Паўночнаатлянтычнай даомвы. Пазьней яны былі адноўленыя ў поўным аб’ёме. Восеньню 2001 году Беларусь аказала практычную дапамогу НАТО пры падрыхтоўцы міжнароднай антытэрарыстычнай вайсковай апэрацыі ў [[Аўганістан]]е. == Крыніцы == {{Крыніцы|1=2}} == Літаратура == * НАТО: проблемы трансформации и расширения / А. А. Розанов. — Менск: Завигар, 1996. — {{ISBN|985-6187-03-6}} * Мир после Косово = The World After Kosovo Crisis : Реф. сб. / РАН. Ин-т науч. информации по общественным наукам; Ред.-сост. О. А. Жирнов; Отв. ред. Т. Г. Пархалина. — М., 2001. — ISSN 0235-5620 == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.nato.int/ Афіцыйная старонка]{{ref-en}} * [https://web.archive.org/web/20110809195611/http://www.naviny.by/rubrics/politic/2004/07/22/ic_news_112_251019/ Лукашенко: Беларусь не ищет и не будет искать конфронтации с НАТО] * [https://web.archive.org/web/20080422212414/http://www.pravda.com.ua/news_print/2006/5/29/42202.htm Вступ до НАТО: 20 проти 6 на користь України] // Українська правда, 29.05.2006 {{NATO}} {{Халодная вайна}} {{Абраны артыкул}} {{Вайна з тэрарызмам}} [[Катэгорыя:Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы| ]] [[Катэгорыя:Красавік 1949 году]] [[Катэгорыя:Арганізацыі, заснаваныя ў 1949 годзе]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] dkhbx153epjmdifb1azz9k3yyqdbxiv 2330510 2330492 2022-07-30T16:33:16Z Taravyvan Adijene 1924 Скасаваньне праўкі 2330492 удзельніка [[Special:Contributions/W|W]] ([[User talk:W|гутаркі]]) wikitext text/x-wiki {{Арганізацыя |назва = Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы |арыгінальная назва = {{мова-en|North Atlantic Treaty Organisation, NATO|скарочана}} |выява = NATO flag.svg |рамка выявы = |памер выявы = |альтэрнатыўны тэкст выявы = Сьцяг НАТО |подпіс выявы = Сьцяг |мапа = North Atlantic Treaty Organization (orthographic projection).svg |памер мапы = |альтэрнатыўны тэкст мапы = Дзяржавы-ўдзельніцы НАТО |подпіс мапы = Дзяржавы-ўдзельніцы |мапа 2 = |абрэвіятура = НАТО |дэвіз = |папярэднік = |дата ўтварэньня = {{Дата пачатку|4|4|1949|1}} |тып = вайсковая |юрыдычны статус = [[міжнародная арганізацыя]] |мэта = [[супольная бясьпека]] |штабкватэра = [[Брусэль]] |месцазнаходжаньне = [[Бэльгія]] |каардынаты = |дзейнічае ў рэгіёнах = |сяброўства = 30 [[дзяржава]]ў [[Паўночнае паўшар’е|Паўночнага паўшар’я]] |афіцыйныя мовы = [[Ангельская мова|ангельская]], [[француская мова|француская]] |генэральны сакратар = [[Енс Стольтэнбэрг]] |пасада кіраўніка = Кіраўнік вайсковага камітэту |імя кіраўніка = [[Пэтр Павал]] |пасада кіраўніка 2 = |імя кіраўніка 2 = |пасада кіраўніка 3 = |імя кіраўніка 3 = |пасада кіраўніка 4 = |імя кіраўніка 4 = |асноўныя асобы = |кіроўны орган = Паўночнаатлянтычная рада |матчыная кампанія = |зьвязаныя кампаніі = |бюджэт = {{Рост}}$945,962 млрд (2017 г.)<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Заява пра выдаткі краінаў НАТО на абарону (2010—2017)|спасылка=https://www.nato.int/nato_static_fl2014/assets/pdf/pdf_2017_06/20170629_170629-pr2017-111-en.pdf|выдавец=Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы|мова=en|дата публікацыі=29 чэрвеня 2017|дата доступу=2 красавіка 2018}}</ref> |колькасьць супрацоўнікаў = |колькасьць валянтэраў = |сайт = [https://www.nato.int/ nato.int] |заўвагі = }} '''Арганіза́цыя Паўночнаатлянты́чнай дамо́вы, НАТО''' ({{мова-en|North Atlantic Treaty Organisation, NATO|скарочана}}, {{мова-fr|l'Organisation du Traité de l'Atlantique Nord, OTAN|скарочана}}), таксама вядомая як '''Паўночнаатлянты́чны алья́нс''' (зьвяз<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=НАТО: Расея працягвае парушаць сувэрэнітэт Украіны|спасылка=https://www.svaboda.org/a/25285780.htmlвыдавец=[[Беларуская служба Радыё Свабода|Беларуская служба Радыё «Свабода»]]|дата публікацыі=5 сакавіка 2014|дата доступу=7 ліпеня 2022}}</ref>, блёк<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Былы кіраўнік Паўночнаатлянтычнага блёку: НАТО магло б прыняць у свае шэрагі Фінляндыю і Швэцыю за адну ноч|спасылка=https://www.svaboda.org/a/31655898.html|выдавец=Беларуская служба Радыё «Свабода»|дата публікацыі=15 студзеня 2022|дата доступу=30 чэрвеня 2022}}</ref> або хаўрус<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=З усіх старон|спасылка=https://nashaniva.com/?c=ar&i=97230|выдавец=Газэта «[[Наша ніва]]»|дата публікацыі=17 студзеня 2003|дата доступу=7 ліпеня 2022}}</ref>), АПАД<ref>{{Артыкул|аўтар=Уладзімер Русаковіч.|загаловак=Беларуска-летувіскія дачыненьні (1997—1998 гг.)|спасылка=https://1drv.ms/b/s!Apku9dNcNG94hUyFAezS6vnm8cuF|выданьне=[[Белая вежа (часопіс)|Белая вежа]]|тып=часопіс|год = кастрычнік 2017|нумар=7 (46)|старонкі=125-129|issn=2311-245x}}</ref> — [[міжнародная арганізацыя]] калектыўнай бясьпекі і міжурадавы [[вайсковы зьвяз]], які функцыянуе на аснове [[Паўночнаатлянтычная дамова|Паўночнаатлянтычнай дамовы]], падпісанай 4 красавіка 1949 году ў [[Вашынгтон (акруга Калюмбія)|Вашынгтоне]]. Гэта сыстэма калектыўнай абароны, згодна зь якой удзельнікі арганізацыі згаджаюцца да ўзаемнай абароны ў адказ на напад з боку ўсякага замежнага агрэсара. Штаб-кватэра знаходзіцца ў [[Бэльгія|Бэльгіі]], у [[Брусэль|Брусэлі]]. Працоўныя мовы — [[ангельская мова|ангельская]] і [[француская мова|француская]]. У склад арганізацыі ўваходзяць 30 дзяржаваў, якія месьцяцца ў [[Паўночная Амэрыка|Паўночнай Амэрыцы]] і [[Эўропа|Эўропе]]. Найноўшым сябрам ёсьць [[Паўночная Македонія]], якая далучылася да зьвязу ў сакавіку 2020 году. 22 краіны ўдзельнічаюць у праграме арганізацыі [[Партнэрства дзеля міру]]. Акрамя таго, 15 іншых краінаў сьвету маюць афіцыйныя праграмы дыялёгу з блёкам. Камбінаваныя вайсковыя выдаткі ўсіх сяброў складаюць больш за 70% ад агульнасусьветнага аб’ёму выдаткаў у вайсковую сфэру<ref>[https://web.archive.org/web/20160123190846/http://milexdata.sipri.org/ The SIPRI Military Expenditure Database]. Milexdata.sipri.org.</ref>. Выдаткі на абарону ўдзельнікаў складаюць каля 2% СУП<ref>[http://www.nytimes.com/2014/03/27/world/europe/europe-begins-to-rethink-cuts.html?_r=0 Europe Begins to Rethink Cuts to Military Spending]. New York Times</ref>. Артыкул 5 Паўночнаатлянтычнай дамовы, паводле якога ўсе сябры зьвязу мусяць прыйсьці на дапамогу да іншай дзяржавы-ўдзельніцы ў выпадку ўзброенага нападу на яе, ужываўся толькі аднойчы — праз [[Тэрарыстычныя акты 11 верасьня 2001 году|тэракты]] 11 верасьня 2001 году<ref>[http://www.nato.int/docu/update/2001/1001/e1002a.htm Invocation of Article 5 confirmed]. North Atlantic Treaty Organization.</ref>, па чым войскі дзяржаваў НАТО былі разгорнутыя ў [[Аўганістан]]е. Арганізацыя ажыцьцяўляе сваю дзейнасьць праз шэраг дадатковых праграмаў, як то дзейнасьць вайсковых інструктараў у [[Ірак]]у, дапамогу ў змаганьні зь [[пірацтва]]м<ref>[http://www.nato.int/cps/en/natolive/topics_48815.htm Counter-piracy operations], North Atlantic Treaty Organization</ref>. У 2011 годзе арганізацыя ўсталявала беспалётную зону над [[Лібія]]й у адпаведнасьці з рэзалюцыяй 1973 [[Рада Бясьпекі ААН|Рады Бясьпекі ААН]]. Артыкул 4, які прадугледжвае правядзеньне кансультацыяў паміж дзяржавамі-сяброўкамі, застасоўваўся чатыры разы. У 2003 годзе правам скліканьня скарысталася [[Турэччына]] падчас [[Ірацкая вайна|ірацкай вайны]]. Двойчы ў 2012 годзе Турэччына выкарыстала права на артыкул 4 па зьбіцьці турэцкага выведвальнага самалёту [[F-4]] падчас [[Грамадзянская вайна ў Сырыі|сырыйскай грамадзянскай вайны]] і па мінамётным абстрэле Турэччыны з боку тэрыторыі [[Сырыя|Сырыі]]<ref>[https://web.archive.org/web/20130512030210/http://www.reuters.com/article/2012/10/03/us-syria-crisis-alliance-idUSBRE8921F220121003 NATO demands halt to Syria aggression against Turkey], [[Reuters]]</ref>. У 2014 годзе [[Польшча]] выступіла ініцыятарам правядзеньня кансультацыяў блёку па [[Расейская вайсковая інтэрвэнцыя ва Ўкраіну (2014)|расейскай ваеннай інтэрвэнцыі]] ў [[Крым]]е<ref>[http://www.nato.int/cps/en/natolive/news_107716.htm Statement by the North Atlantic Council following meeting under article 4 of the Washington Treaty], NATO Newsroom</ref>. == Мэты дзейнасьці == Мэты дзейнасьці Паўночнаатлянтычнага альянсу зацьверджаныя ў Артыкуле 5 Паўночнаатлянтычнай дамовы, паводле якой удзельнікі пагаджаюцца з тым, што ўзброеная атака супраць аднаго ці некалькіх зь іх у [[Эўропа|Эўропе]] ці [[Паўночная Амэрыка|Паўночнай Амэрыцы]] будзе расцэненая як атака супраць іх усіх. Адпаведна, яны пагаджаюцца ў выпадку такой агрэсіі кожны выканаць свае абавязкі па забесьпячэньні калектыўнай бясьпекі, аказаць дапамогу атакаванаму ці атакаваным удзельнікам разам з астатнімі ўдзельнікамі празь неабходныя для гэтага захады ўключна з вайсковымі, з мэтаю падтрыманьня бясьпекі ў паўночнаатлянтычным рэгіёне. Дамова не зьмяшчае зьвестак пра патэнцыйных ворагаў і канкрэтныя меры па калектыўнай абароне. Тым ня менш, першапачаткова альянс ствараўся для супрацьстаяньня дэмакратычных краінаў пагрозе з боку [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] і камуністычнага блёку. Упершыню палажэньне аб нападзе на адну з краінаў блёку спрацавала толькі ў 2001 годзе пасьля [[Тэрарыстычныя акты 11 верасьня 2001 году|падзеяў 11 верасьня]]<ref>[http://www.nato.int/docu/pr/2001/p01-124e.htm Statement by the North Atlantic Council]</ref>. == Гісторыя == [[Файл:History of NATO enlargement.svg|міні|350пкс|Хада пашырэньня НАТО]] Антыгітлераўская кааліцыя [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]], [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]], [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]] і іншыя распалася практычна адразу пасьля перамогі ў [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайне]]. Былыя хаўрусьнікі распачалі перадзел сьвету на сфэры ўплыву і прыступілі да рэалізацыі захадаў з ваенна-палітычнага замацаваньня сваіх партыкулярных посьпехаў. 17 сакавіка 1948 году пяць заходнеэўрапейскіх краінаў — [[Бэльгія]], Вялікабрытанія, [[Люксэмбург]], [[Нідэрлянды]] і [[Францыя]] — падпісалі Брусэльскую дамову, на падставе якой яны стварылі субрэгіянальную сыстэму калектыўнай абароны — [[Заходнеэўрапейскі зьвяз]]. Паралельна ім СССР і сацыялістычныя краіны [[Усходняя Эўропа|Ўсходняй Эўропы]] заключылі паміж сабой дамовы аб сяброўстве, супрацы і ўзаемнай дапамозе. Заходнеэўрапейцы пайшлі далей і пачалі абмеркаваньне з ЗША і [[Канада]]й праекту Паўночнаатлянтычнага вайскова-палітычнага альянсу, запрасіўшы да ўдзелу ў гэтым працэсе шэраг іншых краінаў [[Заходняя Эўропа|Заходняй Эўропы]] — [[Данія|Данію]], [[Ісьляндыя|Ісьляндыю]], [[Італія|Італію]], [[Нарвэгія|Нарвэгію]] і [[Партугалія|Партугалію]]. Перамовы завяршыліся падпісаньнем у [[Вашынгтон (горад)|Вашынгтоне]] 4 красавіка 1949 [[Паўночнаатлянтычная дамова|дамовы]] між гэтымі 12-ю краінамі. У 1952 да яе далучыліся [[Грэцыя]] і [[Турэччына]], у 1955 — [[Заходняя Нямеччына]] (у 1990 — дзеяньне дамовы пашырылася на тэрыторыю былой [[Нямецкая Дэмакратычная Рэспубліка|Усходняй Нямеччыны]]), у 1982 — [[Гішпанія]], у 1999 — [[Вугоршчына]], [[Польшча]], [[Чэхія]], у 2004 — [[Баўгарыя]], [[Латвія]], [[Летува]], [[Румынія]], [[Славаччына]], [[Славенія]], [[Эстонія]], у 2009 — [[Альбанія]], [[Харватыя]], у 2017 — [[Чарнагорыя]], у 2020 — [[Паўночная Македонія]]. Перамовы аб магчымым далучэньні вядуцца з [[Грузія]]й, [[Сэрбія]]й, [[Босьнія і Герцагавіна|Босьніяй і Герцагавінай]] і [[Украіна|Ўкраінай]]. СССР у 1954 прапанаваў сябе ў якасьці магчымага ўдзельніка НАТО дзеля захаваньня міру і адзінства ў Эўропе, але сябры арганізацыі адкінулі савецкую ініцыятыву. У выніку ў 1955 СССР з сваімі ўсходнеэўрапейскімі хаўрусьнікамі, каб зьменшыць пагрозу з боку аб’яднанага Захаду, стварылі [[Арганізацыя Варшаўскай дамовы|Арганізацыю Варшаўскай дамовы]]. У 1958 НАТО сутыкнулася зь першым вялікім унутраным крызісам. Прэзыдэнт Францыі [[Шарль дэ Голь]] выступіў супраць гегемоніі ЗША ў справах Заходняй Эўропы. У прыватнасьці, ён падверг крытыцы асаблівыя адносіны ЗША і Вялікабрытаніі, прапанаваўшы замест гэтага аформіць трохбаковы дырэктарат з роўнымі палітычнымі правамі Францыі, Вялікабрытаніі і ЗША. Атрымаўшы адмову, дэ Голь пачаў вывад сваёй краіны з НАТО. У наступныя гады штаб-кватэра НАТО і камандаваньне аб’яднанымі ўзброенымі сіламі НАТО ў Эўропе былі пераведзеныя з [[Парыж]]у адпаведна ў [[Брусэль]] і [[Монс]] (Бэльгія), амэрыканскія вайсковыя базы на францускай тэрыторыі былі закрытыя, Францыя распачала ўласную праграму стварэньня [[Ядзерная зброя|ядзернай зброі]] і ў 1966 годзе на 29 гадоў (да 1995 году) пакінула вайсковую арганізацыю НАТО. У 1974 з вайсковай арганізацыі НАТО на 6 гадоў выйшла Грэцыя, пратэстуючы супраць турэцкага ўварваньня на [[Кіпр]] (вярнулася ў 1980). Ва ўмовах блёкавага супрацьстаяньня, калі на ўліку была кожная краіна, выкарыстоўваліся любыя магчымасьці для пашырэньня альянсу: інтэгравалі ў НАТО дэнацыфікаваную [[Заходняя Нямеччына|Заходнюю Нямеччыну]] і постфранкісцкую Гішпанію, вялі працу з нэўтральнымі краінамі з мэтай пераканаць іх адмовіцца ад свайго статусу. Разгорнуты комплекс сакрэтных апэрацыяў вайсковых і палітычных выведак краінаў НАТО па падрыхтоўцы [[партызан]]аў на выпадак савецкай акупацыі паставіў пад кантроль палітычнае і грамадзкае жыцьцё шэрагу краінаў Заходняй Эўропы, у прыватнасьці не дапусьціў прыход да ўлады левых сілаў у Італіі ([[апэрацыя «Глядыё»]]). [[Файл:Gorbachev Bush 19900601.jpg|міні|270пкс|зьлева|Рэформы, якія пачаліся за часам кіраваньня [[Міхаіл Гарбачоў|Міхаіла Гарбачова]], прывялі да скасаваньня дзейнасьці [[Арганізацыя Варшаўскай дамовы|Арганізацыі Варшаўскай дамовы]]]] НАТО з самага пачатку праектавалася для ўдзелу ў глябальнай міжблёкавай вайне, адпаведна былі адбудаваныя яе палітычная і вайсковая структуры. На практыцы выкарыстоўваліся асобныя магчымасьці НАТО (пераважна абмен выведвальнай інфармацыяй) пры вырашэньні яе сябрамі менш маштабных задачаў ([[Фолклэндзкі канфлікт 1982 году|канфлікт вакол Фолклэндзкіх астравоў]], [[Паўночнаірляндзкі канфлікт]] і г. д.). Шматлікія ж непаразуменьні і спрэчкі паміж сябрамі НАТО вырашаліся безь яе ўдзелу (у двухбаковым парадку ці пры пасярэдніцтве [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў|ААН]]), што пацьвярджае характар НАТО як арганізацыі менавіта калектыўнай абароны, а не калектыўнай бясьпекі. На працягу «[[Халодная вайна|Халоднай вайны]]» асноўным праціўнікам НАТО была [[Арганізацыя Варшаўскай дамовы]]. Ліквідацыя апошняй у 1991 годзе прывяла да «крызісу ідэнтычнасьці» НАТО, зьвязанага з пошукам абгрунтаваньня неабходнасьці захаваньня арганізацыі, зь якога яна выйшла ў сярэдзіне 1990-х, умяшаўшыся ў [[Узброеныя канфлікты ў былой Югаславіі ў 1990-х гадах|канфлікты на Балканах]], спачатку пад эгідай ААН, а потым самастойна. Аналіз новай стратэгічнай сытуацыі дазволіў аўтарам канцэпцыі зрабіць 2 важныя высновы аб захаваньні мэтаў і функцыяў НАТО па бясьпецы і аб стварэньні больш шырокіх, чым калі-небудзь, магчымасьцяў для дасягненьня ейных мэтаў палітычнымі сродкамі. Гаворка ішла аб дыялёгу і супрацы між сябрамі НАТО і іншымі дзяржавамі ва ўсіх галінах, зьвязаных з эўрапейскай бясьпекай. Адносна абароны стратэгічная канцэпцыя 1991 году прадугледжвала зьніжэньне агульнай колькасьці [[Узброеныя сілы|ўзброеных сілаў]] і ўзроўню іхнай боегатоўнасьці з адначасовым павышэньнем іхнай мабільнасьці і здольнасьці дзейнічаць у крытычных сытуацыях. Важнай карэктывай было таксама памяншэньне залежнасьці вайсковай стратэгіі альянсу ад [[ядзерная зброя|ядзернай зброі]], якая павінная адыгрываць у асноўным палітычную ролю — захаваньне міру, [[Стрымліваньне|стрымліваньня]] любога агрэсара. Адной з найважнейшых ініцыятываў Альянсу стала праграма «[[Партнэрства дзеля міру]]» заснавана на брусэльскім саміце НАТО ў 1994 годзе. Праграма абвяшчала задачу фармаваньня новых адносінаў бясьпекі паміж Паўночнаатлянтычным зьвязам і ягонымі партнэрамі ў справе захаваньня міру. Да ўдзелу ў ёй былі запрошаны дзяржавы-сяброўкі [[Рада эўраатлянтычнага партнэрства|Рады эўраатлянтычнага партнэрства]] і іншыя краіны [[Арганізацыя бясьпекі і супрацы ў Эўропе|АБСЭ]]. Паўночнаатлянтычная рада прапанавала дзяржавам-партнэрам далучыліся да працы палітычных і вайсковых органаў у штаб-кватэры НАТО ў рамках дзейнасьці, зьвязанай з партнэрствам. Прадугледжваліся таксама кансультацыі зь любым актыўным удзельнікам праграмы, калі ён будзе адчуваць прамую пагрозу сваёй тэрытарыяльнай цэласнасьці, палітычнай незалежнасьці або бясьпекі. За тры гады ўдзельнікамі «Партнэрства дзеля міру» сталі 27 дзяржаваў [[Эўропа|Эўропы]] і [[Азія|Азіі]]. [[Беларусь]] далучылася да гэтае праграмы ў 1995 гозе. У 1997 годзе НАТО дасягнула дамоўленасьці аб значным скарачэньні сваёй каманднай структуры ад 65 існых штаб-кватэраў да толькі 20<ref>[http://www.nato.int/docu/speech/1997/s971216aa.htm Statement by Secretary of State Madeleine K. Albright During the North Atlantic Council Ministerial Meeting]. NATO</ref>. Сілы рэагаваньня НАТО пачалі сваю дзейнасьць на саміце ў [[Прага|Празе]] 21 лістапада 2002 году, які стаў першым самітам у краіне былой [[Рада эканамічнай узаемадапамогі|Рады эканамічнай узаемадапамогі]]. 19 чэрвеня 2003 году прайшла далейшая рэструктурызацыя вайсковых падразьдзяленьняў НАТО, падчас якой было створанае [[Хаўруснае камандаваньне па пытаньнях трансфармацыі]] са штаб-кватэрай у [[Норфалк (Вірджынія)|Норфалк]]у, штат [[Вірджынія]], ЗША. У сакавіку 2004 году пачала дзейнічаць місія НАТО ў краінах [[Балтыя|Балтыі]], паводле якой ажыцьцяўляецца падтрыманьне сувэрэнітэту [[Латвія|Латвіі]], [[Летува|Летувы]] і [[Эстонія|Эстоніі]]. Паводле місіі ў Летуве базуюцца чатыры зьнішчальнікі краінаў НАТО на ўмове ратацыі<ref>[http://www.boston.com/news/world/europe/articles/2012/03/29/nato_member_nations_should_share_military_systems/ NATO: Member nations should share military systems]. The Boston Globe</ref>. На Рыскім саміце 2006 году была падкрэсьленая важнасьць пытаньня энэргетычнай бясьпекі краінаў блёку. Гэта быў першы саміт НАТО, які прайшоў у краіне, якая раней была часткай Савецкага Саюзу. На красавіцкім саміце 2008 году ў [[Бухарэст|Бухарэсьце]], сябры НАТО пагадзіліся на ўваходжаньня ў блёк [[Харватыя|Харватыі]] і [[Альбанія|Альбаніі]], і абедзьве краіны ўступілі ў арганізацыю ў красавіку 2009 году. Украіна і Грузія выказаліся наконт цікавасьці да атрыманьня статусу сяброў НАТО<ref>[https://web.archive.org/web/20080407062445/http://edition.cnn.com/2008/WORLD/europe/04/03/nato.members/index.html U.S. wins NATO backing for missile defense shield]. CNN.com</ref>, што ў сваю чаргу выклікала незадаволенасьць з боку [[Расея|Расеі]]. Крытыка з боку расейскіх уладаў была таксама накіраваная на сыстэмы [[Супрацьракетная абарона Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы|Супрацьракетнай абароны Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы]] (СПА НАТО), якія былі разьмешчаныя ў Польшчы і Чэхіі. Хоць лідэры НАТО запэўнілі афіцыйных прадстаўнікоў расейскае дзяржавы, што сыстэма не накіраваная на Расею, абодва прэзыдэнты [[Уладзімер Пуцін|Ўладзімер Пуцін]] і [[Дзьмітры Мядзьведзеў]] раскрытыкавалі гэты праект як пагрозу да сваёй краіны<ref>[http://www.washingtonpost.com/world/europe/medvedev-calls-missile-defense-a-threat-to-russia/2012/03/23/gIQA9Id2VS_story.html Medvedev calls missile defense a threat to Russia]. The Washington Post.</ref>. Зь лістапада 2014 году кіраўніцтва НАТО ў супрацы з краінамі Балтыі, а таксама Польшчай вядзе дзейнасьць па павелічэньні колькасьці трэніровачных патруляваньняў і перахопаў самалётаў, што зьвязана з пачашчэньнем актыўнасьці расейскай вайсковай авіяцыі ў міжнароднай паветранай прасторы, падчас якой расейская авіяцыя не падае папярэдняга пляну палёту, не кансультуецца з кіраваньнем руху і не адказвае на запыты дыспэтчараў, што, на думку камандзіра партугальскага падразьдзяленьня паліцэйскай місіі Луіша Мараіша, нясе рызыку для цывільных самалётаў. Акрамя таго, разгортваюцца дадатковыя кантынгенты ЗША і [[танк]]авыя злучэньні<ref name=bielsat>{{артыкул|аўтар=|загаловак=НАТА Маскве: будзем бараніць Прыбалтыку|арыгінал=|спасылка=http://belsat.eu/be/articles/nata-maskve-budzem-baranic-prybaltyku/|аўтар выданьня=|выданьне=Белсат|тып=|месца=|выдавецтва=|год=2014|выпуск=|том=|нумар=|старонкі=|isbn=}}</ref>. На саміце краінаў НАТО ва Ўэйлзе 2014 году абвясьцілі пра далейшыя вучэньні ў краінах-сяброўках арганізацыі Ўсходняй Эўропы, аднак шэраг аналітыкаў мяркуе, што, нягледзячы на жаданьне Расеі аднавіць свой уплыў у краінах Балтыі, у выпадку актыўных дзеяньняў Расея выкарыстае расейскую меншасьць у гэтых краінах<ref name=bielsat/>. У 2014 годзе фінскі прэм’ер-міністра [[Аляксандар Стуб]] заявіў, што мажлівасьць сяброўства краіны ў Альянсе ляжыць у доўгатэрміновай пэрспэктыве й ёсьць малаверагоднай<ref>{{артыкул|аўтар=Juhana Rossi.|загаловак=Finnish Prime Minister Still Eyes NATO Membership|арыгінал=|спасылка=http://online.wsj.com/articles/finnish-prime-minister-still-eyes-nato-membership-1404490803|аўтар выданьня=|выданьне=The Wall Street Journal|тып=|месца=|выдавецтва=|год=2014|выпуск=|том=|нумар=|старонкі=|isbn=}}</ref>. 29 чэрвеня 2022 году на зьезьдзе ў [[Мадрыд]]зе кіраўнікі ўрадаў-удзельнікаў Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы (НАТО) ўхвалілі павелічэньне сілаў хуткага рэагаваньня з 40 000 да 300 000 жаўнераў. У 5-м артыкуле Мадрыдзкай дэклярацыі НАТО згадвалася: «Расейская Фэдэрацыя ёсьць найбольш значнай і беспасярэдняй [[пагроза]]й бясьпецы саюзьнікаў, міру і стабільнасьці ў эўраатлянтычным рэгіёне». Згодна зь 9-м артыкулам Дэклярацыі, хаўрусьнікі забавязаліся разгарнуць дадатковыя баяздольныя сілы на ўсходнім флянгу, дзе кожны [[батальён]] мелі пашырыць да [[Брыгада (войска)|брыгады]]. Паводле 18-га артыкула, старшыні ўрадаў вырашылі «запрасіць Фінляндыю і Швэцыю стаць сябрамі НАТО і пагадзіліся падпісаць Пратаколы аб далучэньні» абедзьвюх краінаў да НАТО. У 8-м артыкуле новай Стратэгічнай канцэпцыі НАТО падкрэсьлівалася: «Нарошчваньне маскоўскіх войскаў, у тым ліку ў рэгіёнах [[Балтыйскае мора|Балтыйскага]], [[Чорнае мора|Чорнага]] і [[Міжземнае мора|Міжземнага]] мораў, разам з вайсковай інтэграцыяй зь Беларусьсю кідае выклік нашай [[Бясьпека|бясьпецы]] і інтарэсам». Згодна з 13-м артыкулам Канцэпцыі прызнавалася, што заяўленыя памкненьні і прыгнятальная палітыка Кітаю «кідаюць выклік зацікаўленасьцям, бясьпецы і каштоўнасьцям» дзяржаваў НАТО<ref>{{Навіна|аўтар=[[Валер Карбалевіч]]|загаловак=Беларусь — у ліку пагрозаў|спасылка=https://www.svaboda.org/a/31921805.html|выдавец=[[Беларуская служба Радыё Свабода|Беларуская служба Радыё «Свабода»]]|дата публікацыі=29 чэрвеня 2022|дата доступу=30 чэрвеня 2022}}</ref>. == Юрыдычная прырода == Сутнаснае прызначэньне НАТО — забесьпячэньне бясьпекі дзяржаваў-сябровак ва ўсіх сфэрах у адпаведнасьці з [[Асноўныя прынцыпы міжнароднага права|асноўнымі прынцыпамі міжнароднага права]]. Фундамэнтальны прынцып дзейнасьці арганізацыі — супраца і ўзаемадзеяньне сувэрэнных дзяржаваў, заснаванае на непадзельнасьці бясьпекі. НАТО падтрымлівае г. зв. трансатлянтычную сувязь, пры якой [[бясьпека]] Паўночнай Амэрыкі беспасярэдне зьвязана зь бясьпекай Эўропы. З прававога пункту гледжаньня, НАТО — [[Міжнародная арганізацыя|міжнародная]] ([[Міжурадавая арганізацыя|міжурадавая]]) арганізацыя. Узяўшы за аснову дактрынальнае азначэньне міжнароднай арганізацыі як аб’яднаньня [[дзяржава]]ў, створанага на падставе міжнароднай дамовы для выкананьня пэўных мэтаў, якое мае адпаведную сыстэму органаў, валодае правамі і абавязкамі, адрознымі ад правоў і абавязкаў дзяржаваў-сябровак, і заснаванае ў адпаведнасьці з [[Міжнароднае права|міжнародным правам]], можна, такім чынам, казаць пра наступныя пяць прыкметаў, якія складаюць паняцьце міжнароднай арганізацыі зь юрыдычнага погляду: дамоўная аснова; наяўнасьць пэўных мэтаў; адпаведная арганізацыйная будова; самастойныя правы і абавязкі; заснаваньне ў адпаведнасьці зь міжнародным правам. 1. Дамоўная аснова (канвэнцыйны базіс) Паўночнаатлянтычнага альянсу прадстаўленая [[Паўночнаатлянтычная дамова|Вашынгтонскай дамовай 1949 году]] і пагадненьнямі аб далучэньні новых сябраў, у прыватнасьці — 1952 (2), 1955, 1980, 1999 (3) і 2004 (7 пагадненьняў) гадоў — аб далучэньні Грэцыі, Турэччыны, ФРН, Гішпаніі, Вугоршчыны, Польшчы, Чэхіі, Баўгарыі, Латвіі, Летувы, Румыніі, Славаччыны, Славеніі і Эстоніі да НАТО. Суб’ектамі дамовы ёсьць дзяржавы. Гэта вызначае юрыдычную прыроду міжнароднай арганізацыі, сьведчыць аб яе міждзяржаўным характары, адрозьніваючы тым самым ад [[Міжнародная няўрадавая арганізацыя|міжнародных няўрадавых арганізацыяў]]. 2. Наяўнасьць пэўных мэтаў — важная прыкмета ў вызначэньні правамернага характару міжнароднай арганізацыі, яе арганізацыйнай структуры, кампэтэнцыі, якой надзеленая арганізацыя. НАТО стваралася, каб аб’яднаць намаганьні краінаў-сябровак для калектыўнай абароны і захаваньня міру і бясьпекі. Заключаная ў адпаведнасьці са [[Статут Арганізацыі Аб’яднаных Нацыяў|Статутам ААН]]. Паўночнаатлянтычны пакт ставіць перад НАТО і мэты Аб’яднаных Нацыяў, зафіксаваныя ў прэамбуле і 1-га артыкула Статуту: вызваліць наступныя пакаленьні ад бедзтваў вайны, пацьвердзіць веру ў асноўныя правы чалавека і ў роўнасьць правоў вялікіх і малых нацыяў, стварыць умовы, пры якіх могуць захоўвацца справядлівасьць і павага да абавязацельстваў, што вынікаюць з дамоваў і іншых крыніц міжнароднага права, садзейнічаць сацыяльнаму прагрэсу і паляпшэньню ўмоў жыцьця пры большай волі, ажыцьцяўляць міжнародная супраца ў вырашэньні міжнародных праблемаў эканамічнага, сацыяльнага, культурнага і гуманітарнага характару, падтрымліваць міжнародны мір і бясьпеку і з гэтай мэтай прадпрымаць эфэктыўныя калектыўныя захады для прадухіленьня і спыненьня пагрозы міру і здушэньня актаў агрэсіі ці іншых парушэньняў міру. 3. Як правіла, аснову сыстэмы органаў міжнароднай арганізацыі складаюць наступныя віды органаў: 1) найвышэйшы, 2) выканаўчы, 3) адміністрацыйны, 4) спэцыяльныя камітэты і камісіі. Будова НАТО не адпавядае гэтай сыстэме, характэрнай для большасьці сучасных міжнародных арганізацыяў, і больш нагадвае сыстэму органаў ААН зь яе галоўнымі і дапаможнымі органамі. Дамова ўсталёўвае стварэньне Рады і дапаможных органаў, зь якіх першым будзе створаны Камітэт абароны. Такім чынам, Рада (Паўночнаатлянтычная рада) — найвышэйшы орган НАТО. У выканаўчым органе, які закліканы кіраваць арганізацыяй між сэсіямі найвышэйшага органу, НАТО ня мае патрэбы. Паняцьце сэсійнасьці тут умоўнае, бо ёсьць магчымасьць зьбіраць прадстаўнікоў дзяржаваў-сябровак у любы момант (пры тым, што і ў звычайных умовах яны сустракаюцца не радзей за адзін раз на тыдзень). Функцыі, якія, як правіла, выконваюць выканаўчыя органы, — забесьпячэньне эфэктыўнасьці дзейнасьці міжнароднай арганізацыі, ажыцьцяўленьне сувязі зь дзяржавамі-сяброўкамі і іншымі міжнароднымі арганізацыямі, складаньне бюджэту арганізацыі, падрыхтоўка павесткі дня паседжаньняў найвышэйшага органу і разгляд пытаньняў пэрсаналу — у асноўным перададзены Міжнароднаму сакратарыяту НАТО. Між тым, у большасьці міжнародных арганізацыяў сакратарыят — орган адміністрацыйны. 4. НАТО мае самастойныя правы і абавязкі, адрозныя ад правоў і абавязкаў дзяржаваў-сябровак. Ва ўстаноўчым акце міжнароднай арганізацыі асобныя артыкулы адрасаваны беспасярэдне дзяржавам-сяброўкам, іншыя — міжнароднай арганізацыі, у асобе яе органаў. У 8-м артыкуле Вашынгтонскай дамовы абвешчана, што <blockquote>«''кожны бок, які дамаўляецца, заяўляе, што ні адно зь міжнародных пагадненьняў, якія маюць у цяперашні час сілу, паміж ім і любым іншым бокам, які дамаўляецца, не знаходзіцца ў супярэчнасьці з палажэньнямі гэтай дамовы, і абавязуецца не прымаць ніякага міжнароднага абавязацельства, якое супярэчыць гэтай дамове''».</blockquote> Арт. 9 дагавору, наадварот, зьвернуты беспасярэдне да арганізацыі: <blockquote>«''Рада стварае такія дапаможныя органы, якія могуць выявіцца неабходнымі, у прыватнасьці, яна неадкладна створыць Камітэт абароны, які будзе рэкамэндаваць захады для прымяненьня артыкулаў 3 і 5''».</blockquote> Магчымасьць міжнароднай арганізацыі мець самастойныя правы і абавязкі, асобныя ад правоў і абавязкаў дзяржаваў-сябровак, фармуе арганізацыю як [[Суб’ект міжнароднага права|суб’екта міжнароднага права]], які валодае сваёй прававой воляй і правы якога беспасярэдне зьвязаныя зь міжнароднай правасуб’ектнасьцю. Да такіх правоў належыць права на заключэньне міжнародных пагадненьняў, права на прывілеі і імунітэты, права на прадстаўніцтва і іншыя правы, зьвязаныя зь міжнароднай правасуб’ектнасьцю. Вонкава міжнародная арганізацыя, у тым ліку і НАТО, выступае самастойна, як адзінае цэлае, прадстаўленае генэральным сакратаром арганізацыі. 5. Пад заснаваньнем ў адпаведнасьці зь міжнародным правам разумеецца правамерны характар міжнароднай арганізацыі, неабходнасьць адпаведнасьці яе Статуту і дзейнасьці агульнапрызнаным прынцыпам і [[Норма міжнароднага права|нормам міжнароднага права]] і, перш за ўсё, нормам jus cogens у сэнсе арт. 53 [[Венская канвэнцыя аб праве міжнародных дамоваў|Венскай канвэнцыі аб праве міжнародных дамоваў 1969 году]]. Лічыцца, што імпэратыўнымі нормамі jus cogens ёсьць прынцыпы Статуту ААН, а Паўночнаатлянтычная дамова ў цэлым тэкстуальна сумяшчальная з Статутам ААН. У той жа час, не адпавядаюць главе VІІІ Статуту ААН палажэньні Вашынгтонскай дамовы аб яго тэрытарыяльнай сфэры дзеяньня: некалькі кантынэнтаў і велізарныя прасторы Сусьветнага акіяна. НАТО таксама не выконвае арганізацыйна-прававых захадаў, якія накладаюцца на яе, як на рэгіянальную арганізацыю ў адпаведнасьці з главой VІІІ, але працягвае настойваць на гэтым статусе, каб мець магчымасьць ажыцьцяўляць прымусовыя дзеяньні адносна іншых дзяржаваў, як у выпадку зь легітымацыяй агрэсіі НАТО супраць Югаславіі. == Арганізацыйная структура == * '''Паўночнаатлянтычная рада''' (ПАР, {{мова-en|The North Atlantic Council, NAC|скарочана}}) — найвышэйшы палітычны орган Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы, складаецца з пастаянных прадстаўнікоў (у рангу [[Пасол|пасла]]) усіх краінаў-сябровак, якія праводзяць паседжаньні прынамсі аднойчы на тыдзень. Рада таксама зьбіраецца на міністэрскім і на найвышэйшым узроўнях, але, у любым выпадку, ён мае аднолькавыя паўнамоцтвы ў прыняцьці рашэньняў, незалежна ад узроўню, на якім гэта было зроблена. Рашэньні прымаюцца на аснове [[кансэнсус]]у. Старшынюе на паседжаньнях генэральны сакратар НАТО. Рада — адзіны орган, стварэньне якога прама прадугледжана тэкстам Паўночнаатлянтычнай дамовы<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Ужо сёньня: адкрыцьцё выставы «Беларусь у абдымках зорак», дзень нараджэньня Льва Сапегі і Алега Хаменкі|спасылка=https://www.svaboda.org/a/24947180.html|выдавец=[[Беларуская служба Радыё Свабода|Беларуская служба Радыё «Свабода»]]|дата публікацыі=4 красавіка 2013|дата доступу=10 ліпеня 2022}}</ref>. Рада надзеленая паўнамоцтвамі ўтвараць дадатковыя органы. Так былі створаныя камітэты і плянавыя групы для забесьпячэньня працы Рады і падрыхтоўкі рэкамэндацыяў у спэцыяльных галінах. Пытаньні, якія разглядае Рада, датычацца ўсіх аспэктаў дзейнасьці арганізацыі і, звычайна, засноўваюцца на справаздачах і рэкамэндацыях, якія рыхтуюцца па запыту Рады ніжэйшымі камітэтамі. Пытаньні таксама могуць быць паднятыя нацыянальнымі пастаяннымі прадстаўнікамі ці генэральным сакратаром. * '''Камітэт плянаваньня абароны''' ({{мова-en|Defence Planning Committee|скарочана}}, DPC) — палітыка-вайсковы орган НАТО, звычайна складаецца з пастаянных прадстаўнікоў усіх краінаў-сябровак (акрамя Францыі) і як мінімум двойчы на год склікаецца на ўзроўні міністраў абароны і разглядае пытаньні, зьвязаныя з сумесным абарончым плянаваньнем. Забясьпечвае кіраваньне вайсковымі структурамі НАТО і, у межах сваёй кампэтэнцыі, мае тыя функцыі і паўнамоцтвы, што і Паўночнаатлянтычная Рада ў межах яе кампэтэнцыі. * '''Група ядзернага плянаваньня''' ({{мова-en|Nuclear Planning Group|скарочана}}, NPG) — асноўны орган для кансультацыяў па ўсіх пытаньнях, што адносяцца да ролі ядзерных сілаў у палітыцы бясьпекі і абароны НАТО. У групе ўдзельнічаюць усе краіны-сяброўкі, з выняткам Францыі. Ісьляндыя ўдзельнічае як назіральніца. Як правіла, зьбіраецца два разы на год на ўзроўні міністраў абароны, звычайна разам з Камітэтам плянаваньня абароны, а таксама на ўзроўні паслоў — па меры неабходнасьці. * '''Генэральны сакратар''' ({{мова-en|The Secretary General|скарочана}}) — найвышэйшая службовая асоба НАТО. Адказвае за арганізацыю і кіраўніцтва працэсам кансультацыяў і выпрацоўкі рашэньняў у Паўночнаатлянтычным альянсе. Узначальвае паседжаньні Паўночнаатлянтычнай рады, Камітэту плянаваньня абароны, Групы ядзернага плянаваньня і іншых галоўных камітэтаў. Ён дзейнічае як галоўны афіцыйны прадстаўнік ({{мова-en|principal spokesman|скарочана}}) арганізацыі ў яе зьнешніх стасунках. Генэральнаму сакратару падпарадкаваны Міжнародны сакратарыят. Пад беспасярэднім кіраўніцтвам генэральнага сакратара знаходзяцца '''Кабінэт''' ({{мова-en|Private Office|скарочана}}) і '''Адміністрацыя''' ({{мова-en|Office of the Secretary General|скарочана}}) '''генэральнага сакратара'''. Кабінэт дапамагае генэральнаму сакратару і яго намесьніку (які кіруе шэрагам працоўных групаў) па ўсіх аспэктах іх працы. У яго штаце знаходзяцца юрысконсульт і спэцыяльны дарадца ў справах Цэнтральнай і [[Усходняя Эўропа|Ўсходняй Эўропы]]. Адміністрацыя генэральнага сакратара складаецца з Выканаўчага сакратарыяту, Управы інфармацыі і прэсы, а таксама Службы бясьпекі НАТО. '''Выканаўчы сакратарыят''' ({{мова-en|Executive Secretariat|скарочана}}) забясьпечвае функцыянаваньне Рады НАТО, Рады эўраатлянтычнага партнэрства, Камітэту плянаваньня абароны, Групы ядзернага плянаваньня і ўсіх структураў, утвораных вышэйназванымі органамі. На Выканаўчы сакратарыят ускладаецца і адміністрацыйнае забесьпячэньне праграмы «Партнэрства дзеля міру». '''Управа інфармацыі і прэсы''' ({{мова-en|Office of Information and Press|скарочана}}) складаецца са '''Службы СМІ''' ({{мова-en|Press and Media Service|скарочана}}) і '''Інфармацыйнай службы''' ({{мова-en|Information Service|скарочана}}). Дырэктар Управы ўзначальвае таксама '''Камітэт па інфармацыі і культурных сувязях''' ({{мова-en|the Commitee on Information and Cultural Relations|скарочана}}). '''Служба бясьпекі НАТО''' ({{мова-en|NATO Office of Security|скарочана}}) каардынуе і ажыцьцяўляе палітыку ўнутранай бясьпекі НАТО. Дырэктар службы — галоўны дарадца генэральнага сакратара па пытаньнях бясьпекі і старшыня '''Камітэту НАТО па бясьпецы''' ({{мова-en|NATO Security Committee|скарочана}}). Ён кіруе '''Службай бясьпекі штаб-кватэры''' і адказвае за ўсеагульную бясьпеку ў блёку. * '''Міжнародны сакратарыят''' ({{мова-en|International Staff|скарочана}}) забясьпечвае дзейнасьць Рады НАТО і яе камітэтаў. Складаецца з Адміністрацыі Генэральнага сакратара, пяці аддзелаў (палітычны, плянаваньня і палітыкі абароны, матэрыяльна-тэхнічнага забесьпячэньня абароны, інфраструктуры і плянаваньня выкарыстаньня цывільных службаў пры надзвычайным становішчы, па навуцы і навакольным асяродзьдзі), кіраўніцтва справамі і кабінэта фінансавага кантралёра. Кожны з аддзелаў узначальваецца памочнікам генэральнага сакратара. Акрамя таго, Міжнародны сакратарыят — гэта некалькі цывільных агенцтваў і арганізацыяў, разьмешчаных у розных краінах-сяброўках. Гэтыя арганізацыі працуюць па спэцыяльных кірунках, такіх, як камунікацыі ці тылавое забесьпячэньне. Пэрсанал Міжнароднага сакратарыяту набіраецца беспасярэдне арганізацыяй альбо па накіраваньнях урадаў краінаў-сябровак тэрмінам на 3—4 гады. Супрацоўнікі Міжнароднага сакратарыяту адказныя перад генэральным сакратаром і абавязваюцца захоўваць поўную ляяльнасьць арганізацыі на ўвесь час знаходжаньня на пасадзе. * '''Вайсковы камітэт''' ({{мова-en|Military Committee|скарочана}}) — найвышэйшы вайсковы орган НАТО, дае палітычным уладам блёку рэкамэндацыі ў вайсковых пытаньнях дзейнасьці ў зоне адказнасьці НАТО. Забясьпечвае Галоўнаму камандаваньню НАТО магчымасьць выкананьня сваіх функцыяў. Знаходзіцца пад палітычным кіраўніцтвам Паўночнаатлянтычнай рады і Камітэта плянаваньня абароны, а калі закранаюцца ядзерныя пытаньні, то і Групы ядзернага плянаваньня. Складаецца з начальнікаў штабоў кожнай краіны-сяброўкі (у тым ліку і Францыі, якая да 1996 году была прадстаўленая вайсковай місіяй у Вайсковым камітэце). Ісьляндыя ня мае ўзброеных сілаў, але можа быць прадстаўленая цывільнай асобай. Начальнікі штабоў сустракаюцца не радзей, як 2 разы на год. У астатні час краіны прадстаўленыя нацыянальнымі вайсковымі прадстаўнікамі, што прызначаюцца начальнікамі штабоў. * '''Інтэграваная вайсковая структура''' ({{мова-en|Integrated Military Structure|скарочана}}) знаходзіцца пад палітычным кантролем і бягучым кіраўніцтвам найвышэйшага ўзроўню. Яе прызначэньне — у забесьпячэньні арганізацыйных рамак абароны тэрыторыяў краінаў-сябровак ад вонкавых пагрозаў. Яна ўключае ў сябе сетку вайсковага камандаваньня, што пакрывае ўсю Паўночнаатлянтычную зону. НАТО мае 2 галоўныя цэнтры камандаваньня — '''Саюзнае камандаваньне аб’яднаных узброеных сілаў у Эўропе''' ({{мова-en|Supreme Allied Commander Europe|скарочана}}, SACEUR), разьмешчанае ў так званым '''ШЭЙПе''' ({{мова-en|SHAPE — Supreme Headquarters Allied Powers Europe|скарочана}}), непадалёку ад [[Монс]]у (Бэльгія), і '''Саюзнае камандаваньне аб’яднаных узброеных сілаў у зоне Атлянтычнага акіяна''' ({{мова-en|Supreme Allied Commander Atlantic|скарочана}}, SACLANT) у Норфалку (штат Вірджынія, ЗША). Існуе таксама '''Рэгіянальная стратэгічная група Канады—ЗША''' ({{мова-en|Canada—U.S. Regional Planning Group|скарочана}}, CUSRPG), разьмешчаная ў [[Арлінгтан]]е (ЗША), якой даручана каардынаваць плянаваньне абароны Паўночнай Амэрыкі. * '''Міжнародны вайсковы штаб''' ({{мова-en|International Military Staff|скарочана}}) забясьпечвае дзейнасьць Вайсковага камітэту і арганізуе выкананьне яго рашэньняў. Супрацоўнікі Міжнароднага вайсковага штабу маюць такі ж статус у арганізацыі, як і супрацоўнікі Міжнароднага сакратарыяту, але падпадаюць пад адміністрацыйную ўладу начальніка штабу альбо кіраўніка самастойнага агенцтва НАТО, у якім яны беспасярэдне працуюць. Начальнік Міжнароднага вайсковага штабу выбіраецца Вайсковым камітэтам і можа быць прадстаўніком любой краіны, але мець адрознае грамадзянства ад старшыні Вайсковага камітэту. У арганізацыйным пляне Міжнародны вайсковы штаб падразьдзяляецца на наступныя аддзелы: [[Выведка|выведкі]], плянаваньня і палітыкі, апэрацыяў, матэрыяльна-тэхнічнага забесьпячэньня, [[Сувязь (тэхніка)|сувязі]] і сыстэмаў інфармацыі, узбраеньняў і стандартызацыі. Пры начальніку Міжнароднага вайсковага штабу створаны Сытуацыйны цэнтар НАТО ({{мова-en|NATO Situation Centre|скарочана}}), прызначаны дапамагаць Паўночнаатлянтычнай радзе, Камітэту плянаваньня абароны і Вайсковаму камітэту ў выкананьні імі сваіх функцыяў у крызісныя пэрыяды. Цэнтар кругласутачна назірае за палітычным, ваенным і эканамічным станам у сфэрах, якія цікавяць НАТО, наглядае і абслугоўвае сыстэмы сувязі НАТО, забясьпечвае магчымасьці для хуткай арганізацыі кансультацыяў і камандных дзеяньняў падчас пэрыядаў напружанасьці. Пасьля абвешчаных пасьля студзеньскага саміту 1994 году ініцыятыў Паўночнаатлянтычная рада заснавала некалькі дадатковых структураў, якія дапамагаюць НАТО ў выкананьні яе новых задачаў. '''Камітэт палітыка-вайсковага кіраваньня па праграме «Партнэрства дзеля міру»''' ({{мова-en|Political-Military Steering Committee on Partnership for Pease|скарочана}}, PMSE) ёсьць важнейшым рабочым форумам «Партнэрства». Ён зьбіраецца ў розных канфігурацыях: гэта і сустрэчы з асобнымі краінамі-партнэрамі, і з усімі краінамі—ўдзельніцамі Рады Эўраатлянтычнага партнэрства. '''Сумесны камітэт па праблеме распаўсюджваньня зброі''' ({{мова-en|Joint Committee on Proliferation|скарочана}}, JCP) распрацоўвае супольную палітыку ў галіне пашырэньня ўзбраеньняў і ёсьць палітычным форумам для кансультацыяў па гэтай праблеме. '''Часовая група каардынаваньня палітыкі''' ({{мова-en|Provisional Policy Coordination Group|скарочана}}, PPCG) працуе над праблемай падтрыманьня міру і над тым, як павысіць эфэктыўнасьць НАТО ў гэтай галіне, распрацоўвае канцэпцыю аб’яднаных тактычных войскаў. Група адказвае за супрацу з Заходнеэўрапейскім зьвязам. * Большасьць з арганізацыйных структураў НАТО месьціцца ў яе штаб-кватэры. '''Штаб-кватэра НАТО''' ({{мова-en|the NATO Headquarters|скарочана}}) у Брусэлі ёсьць палітычным цэнтрам Альянсу і пастаянным месцам знаходжаньня Паўночнаатлянтычнай Рады. Тут разьмяшчаюцца пастаянныя прадстаўніцтвы дзяржаваў-сяброў, Генэральны сакратар і Міжнародны сакратарыят, нацыянальныя вайсковыя прадстаўніцтвы, старшыня Вайсковага камітэту і Міжнародны вайсковы штаб і шмат якіх агенцтваў НАТО. Каля 4 тысячаў чалавек працуюць у штаб-кватэры НАТО на поўнай стаўцы. Зь іх больш за 2000 — сябры нацыянальных прадстаўніцтваў пры НАТО. Прыкладна тысячу чалавек налічвае Міжнародны сакратарыят і да 500 — Міжнародны ваенны штаб. * У дадатак да апісаных вышэй камандных структураў існуе шэраг ваенных агенцтваў, дасьледчых і навучальных устаноў, падпарадкаваных Вайсковаму камітэту або вярхоўным галоўнакамандуючым. '''Дарадчая група па аэракасьмічных дасьледаваньнях''' (ДГАД; {{мова-en|Advisory Group for Aerospace Research and Development|скарочана}}, AGARD) была ўтвораная ў 1952 годзе для спрыяньня распрацоўкам і абмену інфармацыяй у галіне аэракасманаўтыкі паміж краінамі НАТО. Штаб-кватэра ДГАД знаходзіцца ў Парыжы. '''Вайсковае агенцтва стандартызацыі''' ({{мова-en|Military Agency for Standartisation|скарочана}}, MAS) — галоўнае вайсковае агенцтва стандартызацыі ў НАТО. Створанае ў [[Лёндан]]е ў 1951 годзе з мэтай садзеяньня апэратыўнай, працэдурнай і матэрыяльна-тэхнічнай стандартызацыі сярод сяброў НАТО дзеля наданьня войскам Альянсу большай эфэктыўнасьці ў сумесных апэратыўных захадах. З 1970 разьмяшчаецца ў штаб-кватэры НАТО ў Брусэлі. '''Кансультацыйны камітэт НАТО па вайсковай электроніцы''' (ККВЭ, {{мова-en|NATO Electronic Warfare Advisory Committee|скарочана}}, NEWAС) заснаваны ў 1966 годзе. Закліканы павысіць магчымасьці электронных службаў НАТО падчас баявых дзеяньняў. Аналізуе прагрэс, дасягнуты на нацыянальным узроўні і ў інтэграцыйных вайсковых структурах наконт магчымасьцяў вайсковага электроннага забесьпячэньня. ККВЭ складаецца з прадстаўнікоў кожнай краіны-сяброўкі НАТО і [[Вярхоўны галоўнакамандуючы|вярхоўных галоўнакамандуючых]]. '''Вучэбная група НАТО''' ({{мова-en|NATO Training Group|скарочана}}, NTG) аб’ядноўвае ўсе намаганьні ў рамках НАТО па трэніроўках і вучэньнях на шматнацыянальнай аснове, спрыяе правядзеньню трэніровак і вучэньняў сярод краінаў-сяброў. '''Камітэт кіраўнікоў вайскова-мэдычных службаў краінаў НАТО''' ({{мова-en|Committee of the Chiefs of Military Medical Services in NATO|скарочана}}, COMEDS), таксама вядомы як EUROMED. Складаецца з найвышэйшых вайскова-мэдычных чыноўнікаў краінаў-сябровак, дзейнічае як цэнтар па разьвіцьці, каардынацыі і кансультаваньні Вайсковага камітэту ў гэтай галіне. '''Мэтэаралягічная група Вайсковага камітэту''' ({{мова-en|Military Committee Meteorogical Group|скарочана}}, MCMG) дае спэцыяльныя парады Вайсковаму камітэту ў сфэры мэтэаралёгіі, дапамагае яму ў выпрацоўцы адпаведнай палітыкі і тэхнікі. Шэсьць спэцыялізаваных '''агенцтваў сувязі, сыстэмаў сувязі і інфарматыкі''' ({{мова-en|Military Telecommunications and Communications and Information Systems (CIS) Agencies|скарочана}}) забясьпечваюць Вайсковы камітэт экспэртнай падтрымкай у гэтай галіне вайсковай тэхнікі. Паміж сабой яны спэцыялізуюцца на камунікацыйнай і кампутарнай бясьпецы (ACCSA), лініях сувязі (ALLA), радыёчастасьцях (ARFA), тактычных сродках сувязі (ATCA), узаемасувязі баз дадзеных (ADSIA), марской сувязі (ANCA). Разьмяшчаюцца ў Брусэлі, з выняткам ANCA, месцазнаходжаньне якога — Лёндан. '''Тэхнічны цэнтар Вярхоўнага галоўнакамандаваньня аб’яднанымі войскамі ў Эўропе''' ({{мова-en|SHAPE Technical Centre|скарочана}}) разьмяшчаецца ў [[Гаага|Гаазе]] і працуе пад палітычным кіраўніцтвам Вярхоўнага галоўнакамандуючага аб’яднанымі ўзброенымі сіламі ў Эўропе (SACEUR). Задача цэнтру заключаецца ў тэхнічнай дапамозе ШЭЙПу і ў правядзеньні дасьледаваньняў для аб’яднанага камандаваньня ў Эўропе. Сфэра інтарэсаў тэхнічнага цэнтру: гатоўнасьць войскаў і вайсковых структур, новыя тэхналёгіі ўзбраеньняў, камандаваньне і кантроль (інфарматызацыя і аўтаматызацыя гэтых працэсаў), інжынэрныя сыстэмы і апэратыўная дапамога. '''Цэнтар падводных дасьледаваньняў Вярхоўнага галоўнакамандуючага войскамі ў зоне Атлянтыкі''' ({{мова-en|SACLANT Undersea Research Centre|скарочана}}, SACLANTCEN) створаны ў 1959 каля [[Спэцыя|Спэцыі]] ў Італіі і афіцыйна стаў структурай НАТО ў 1963 годзе. Распрацоўвае парады SACLANT у галіне барацьбы з падводнымі лодкамі і мінамі. Праводзіць і акіянаграфічныя дасьледаваньні. У 1996 пачало працу агенцтва нагляду за навуковым і тэхналягічным працэсам у Альянсе — '''Арганізацыя па дасьледаваньнях і тэхналёгіях''' (АДТ, {{мова-en|Research and Technology Organisation|скарочана}}, R&TO). Створаная для больш пасьпяховага кіраўніцтва дасьледчымі праграмамі ў рамках ужо існых '''Дарадчай групы па аэракасьмічных дасьледаваньнях''' (ДГАД) і '''Групы абарончых дасьледаваньняў''' (ГАД, {{мова-en|Defence Research Group|скарочана}}, DRG), АДТ кіруецца '''Радай''' ({{мова-en|R&T Board|скарочана}}), які, у сваю чаргу, замяніў сабой органы кіраваньня ДГАД і ГАД. Рада каардынуе абмен навуковай інфармацыяй паміж краінамі-сяброўкамі. Складаныя сыстэмы навукова-дасьледчых супольнасьцей краінаў прадстаўленыя трыма элемэнтамі: урадавая, прамысловая і акадэмічная навука ў галіне абароны. НАТО валодае трыма навучальнымі ўстановамі. '''Абарончы каледж НАТО''' ({{мова-en|NATO Defence College|скарочана}}) заснаваны ў Парыжы ў 1951 годзе, пераведзены ў 1966-м у Рым. Рыхтуе [[афіцэр]]аў і цывільны пэрсанал для заняцьця ключавых пасадаў у НАТО і нацыянальных адміністрацыях. '''Школа НАТО''' ({{мова-en|NATO (SHAPE) School|скарочана}}), разьмешчаная каля [[Обэрамэргаў]] у Нямеччыне, — адзін з галоўных цэнтраў падрыхтоўкі вайсковых і цывільных спэцыялістаў для службы ў НАТО. Створаная ў 1953 годзе, у 1966 годзе перайшла пад апэратыўны кантроль SACEUR. З 1953 году падрыхтоўку ў школе прайшлі больш як 50 000 афіцэраў і цывільных асобаў. Кожны год каля 6 тысячаў слухачоў наведваюць курсы па спэцыяльнасьцях: ядзерная, біялягічная і хімічная абарона, вайсковая электроніка, камандаваньне і кантроль, мабільныя войскі, шматнацыянальныя войскі, падтрыманьне міру, ахова навакольнага асяродзьдзя, крызіснае кіраваньне. '''Школа сродкаў сувязі і інфармацыйных сыстэмаў''' ({{мова-en|NATO Communicatians and Information Systems (CIS) School|скарочана}}) забясьпечвае ўзмоцненую падрыхтоўку цывільнага і вайсковага пэрсаналу перад накіраваньнем іх на працу ў камунікацыйныя і інфармацыйныя службы НАТО. Разьмяшчаецца школа на базе італьянскіх ВПС у Лаціне. == Мэханізм супрацы == Усе краіны-сяброўкі Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы ў поўнай ступені ўдзельнічаюць на палітычным узроўні супрацы ў рамках Альянсу і ўсе аднолькава прынялі на сябе абавязкі, што ўтрымліваюцца ў 5-м артыкуле Паўночнаатлянтычнай дамовы і сымбалізуюць непадзельнасьць іх [[Бясьпека|бясьпекі}], а менавіта, што [[напад]] на адну ці некалькі краінаў разглядаецца як напад на ўсе краіны-сяброўкі. Ніводная краіна-сяброўка НАТО ня мае спадзявацца толькі на свае вайскова-палітычныя намаганьні і эканамічныя рэсурсы. Роўнасьць бясьпекі краінаў-сябровак — у адсутнасьці залежнасьці між ёй і тымі нацыянальнымі вайсковымі магчымасьцямі, што ўкладзеныя ў агульную стабільнасьць. Спосаб функцыянаваньня Паўночнаатлянтычнага зьвязу забясьпечвае ўлік патрэбаў краінаў-сябровак у адпаведнасьці зь іх становішчам у арганізацыі. Так, [[Ісьляндыя]], ня маючы [[Узброеныя сілы|ўзброеных сілаў]], прадстаўленая ў вайсковых органах НАТО цывільным прадстаўніком. [[Францыя]], застаючыся паўнавартым сяброўкай арганізацыі і яе палітычных структураў, выйшла ў 1966 з інтэграванай вайсковай структуры Паўночнаатлянтычнага зьвязу, ня ўдзельнічала ў працы Камітэту плянаваньня абароны, Групы ядравага плянаваньня і Вайсковага камітэту. Рэгулярныя кантакты з вайсковымі структурамі Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы ажыцьцяўляліся праз францускую вайсковую місію пры Вайсковым камітэце, а таксама праз удзел у асобных галінах супрацы (сродкі [[Сувязь (тэхніка)|сувязі]], узбраеньні, матэрыяльна-тэхнічнае забесьпячэньне і г. д.). З 1995 году Францыя аднавіла працу ў Камітэце плянаваньня абароны і Вайсковым камітэце, але адносіны з інтэграванай вайсковай структурай НАТО не зьмяніліся: яны працягваюць рэгулявацца двухбаковымі пагадненьнямі. [[Гішпанія]] ўдзельнічае ў працы Камітэту плянаваньня абароны, Групы ядравага плянаваньня і Вайсковага камітэту. У адпаведнасьці з вынікамі нацыянальнага [[Рэфэрэндум у Гішпаніі 1986 году|рэфэрэндуму 1986 году]], Гішпанія ня ўдзельнічае ў інтэграванай вайсковай структуры Паўночнаатлянтычнага зьвязу, але бярэ ўдзел у калектыўным абарончым плянаваньні. Дамовы аб вайсковай каардынацыі дазваляюць [[Гішпанскае войска|гішпанскім войскам]] супрацоўнічаць зь іншымі саюзнымі войскамі ў спэцыяльных галінах, застаючыся пры гэтым па-за межамі інтэграванай вайсковай структуры. У 1996 годзе [[Парлямэнт Гішпаніі|гішпанскі парлямэнт]] пагадзіўся з рашэньнем [[Урад Гішпаніі|ураду]] аб пераходзе да поўнага ўдзелу Гішпаніі ў аб’яднанай вайсковай структуры НАТО. Усе без выключэньня краіны-ўдзельніы Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы ўдзельнічаюць у працы Камітэту палітыка-вайсковага кіраваньня па праграме «[[Партнэрства дзеля міру]]» і іншых групах, што дзейнічаюць па праграмах [[Рада эўраатлянтычнага партнэрства|Рады эўраатлянтычнага партнэрства]] і «Партнэрства дзеля міру». Адрозьненьні між краінамі-сяброўкамі НАТО могуць таксама быць вынікам геаграфічнага, палітычнага, вайсковага або канстытуцыйнага становішча. Так, удзел [[Нарвэгія|Нарвэгіі]] і [[Данія|Даніі]] ў ваенных плянах НАТО абмяжоўваецца нацыянальным [[заканадаўства]]м, па якім немагчыма разьмяшчэньне ядравай зброі і замежных войскаў на іх нацыянальнай тэрыторыі ў мірны час. Выпрацоўка палітыкі Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы і падрыхтоўка канкрэтных захадаў ажыцьцяўляецца на падставе рэгулярных узаемных кансультацыяў краінаў-сябровак. Такія кансультацыі могуць мець некалькі формаў: * аднабаковае прадастаўленьне інфармацыі кім-небудзь з удзельнікаў; * двухбаковы ці шматбаковы інфармацыйны абмен; * паведамленьне іншым удзельнікам пра рашэньні, прынятыя на нацыянальным узроўні (у тым ліку з мэтай атрымаць ухваленьне з боку партнэраў); * папярэдняе паведамленьне пры акцыі, якія рыхтуюцца; * папярэднія кансультацыі з мэтай узгадненьня паралельных дзеяньняў, якія будуць ажыцьцяўляцца кожным з удзельнікаў індывідуальным чынам; * кансультацыі з мэтай выпрацоўкі такіх рашэньняў, якія павінныя прымацца ці ажыцьцяўляцца на калектыўнай аснове. Рэгулярныя кансультацыі па палітычных пытаньнях таксама маюць месца ў межах [[Рада эўраатлянтычнага партнэрства|Рады эўраатлянтычнага партнэрства]] і пры сустрэчах Паўночнаатлянтычнае рады і палітычных камітэтаў з партнэрамі па супрацы — дзяржавамі, якія ня ёсьць сябрамі Паўночнаатлянтычнага зьвязу. Галоўнымі форумамі Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы для інтэнсіўных кансультацыяў падчас пэрыядаў палітычнай напружанасьці ёсьць Паўночнаатлянтычная рада і Камітэт плянаваньня абароны пры падтрымцы Вайсковага камітэту і палітычных камітэтаў. Стабільнасьць хады [[Зносіны|зносінаў]] забясьпечвае Сытуацыйны цэнтар НАТО, які круглыя суткі падтрымлівае сувязь з сталіцамі дзяржаваў-сябровак Паўночнаатлянтычнага зьвязу і галоўнакамандуючымі войскамі НАТО. == Вайсковыя апэрацыі і місіі == Паўночнаатлянтычны альянс іграе актыўную і вядучую ролю ў забесьпячэньні міру і бясьпекі на міжнароднай арэне. Доўгі час Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы ўдавалася падтрымліваць [[мір]] і бясьпеку эўрапейскіх краінаў выключна палітыка-дыпляматычнымі шляхамі. Аднак пачатак 1990-х адзначыўся новымі выклікамі і пагрозамі эўрапейскай [[Бясьпека|бясьпецы]]. Першым сур’ёзным выпрабаваньнем для НАТО як арганізацыі, якая набывала характар ​​сілы, выкліканай ня толькі забесьпячэньнем абароны ейных сябраў, але і спрыяньнем захаваньню міру і стабільнасьці на ўсёй эўраатлянтычнай прасторы, стала [[Югаслаўскія войны|вайна ў Югаславіі]]. Першыя тры апэрацыі Паўночнаатлянтычнага зьвязу па падтрыманьні міру мелі месца ў Эўропе ў [[Босьнія і Герцагавіна|Босьніі і Герцагавіне]], [[Сэрбія|сэрбскім]] краі [[Косава]] і [[Рэспубліка Македонія|Рэспубліцы Македоніі]]. === Апэрацыя ў Босьніі і Герцагавіне === [[Файл:Army Photography Contest - 2004 - FMWRC - Arts and Crafts - SFOR Surveillance.jpg|міні|300пкс|Узьлёт [[Sikorsky SH-3 Sea King|SH-3 «Сі Кінг»]] [[SFOR]] са складу [[Каралеўскі вайскова-марскі флёт Вялікабрытаніі|ВМС Вялікабрытаніі]]]] З 1995 па 2004 гады пад кіраўніцтвам Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы ажыцьцяўлялася [[Міратворчая апэрацыя|апэрацыя па падтрыманьні міру]] ў [[Босьнія і Герцагавіна|Босьніі і Герцагавіне]], што дапамагала гарантаваць бясьпеку і спрыяла аднаўленьню краіны пасьля [[Басьнійская вайна|вайны 1992—1995 гадоў]]. Босьнія і Герцагавіна стала арэнай, на якой НАТО шмат чаго рабіла ўпершыню, і рашэньні, прынятыя ў адказ на падзеі ў гэтай краіне, дапамаглі фармаваць эвалюцыю Паўночнаатлянтычнага альянсу і разьвіваць ягоныя магчымасьці па ўсталяваньні і падтрыманьні міру. У жніўні—верасьні 1995 году НАТО правяла [[Апэрацыя НАТО ў Босьніі і Герцагавіне|паветраную апэрацыю]] ў Босьніі і Герцагавіне, якая дапамагла спыніць [[Басьнійская вайна|басьнійскую вайну]] і ў адпаведнасьці з [[Дэйтанскім пагадненьне|Дэйтанскім мірным пагадненьнем]] узначаліла апэрацыю па падтрыманьні міру, якая доўжылася 9 гадоў, са сьнежня 1994 году па сьнежань 2004 году. Не зважаючы на тое, што ў сьнежні 2004 году Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы перадала адказнасьць за паўсядзённую бясьпеку ў Босьніі і Герцагавіне [[Эўрапейскі Зьвяз|Эўрапейскаму Зьвязу]], Паўночнаатлянтычны альянс працягваў утрымліваць скарочаны штаб у [[Сараева|Сараеве]] для аказаньня дапамогі ў ажыцьцяўленьні вайсковай рэформы ў Босьніі і Герцагавіне і ў падрыхтоўцы краіны да ўдзелу ў праграме «[[Партнэрства дзеля міру]]»<ref name="natoint">[http://www.nato.int/cps/uk/natolive/topics_52060.htm Апэрацыі і місіі НАТО]. NATO.int</ref>. === Канфлікт у Косаве === З чэрвеня 1999 году Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы ўзначаліла апэрацыю па ўсталяваньні [[мір]]у ў сэрбскім краі [[Косава]]. Апэрацыя «[[Бамбаваньне Югаславіі сіламі НАТО|Саюзная сіла]]» ў пэрыяд з 24 сакавіка па 10 чэрвеня 1999 году стала завяршальным этапам [[Косаўская вайна|Косаўскай вайны]]. Пасьля завяршэньня 78-дзённай паветранай кампаніі ў Косаве разгарнулі міжнародныя міратворчыя [[Сілы для Косава]] пад кіраўніцтвам НАТО. Гэтая кампанія, якая была другой ваеннай кампаніяй Паўночнаатлянтычнага зьвязу, пачалася пасьля таго, як у краі больш за год вяліся вайсковыя дзеяньні, а міжнародныя намаганьні па ўрэгуляваньні канфлікту [[Дыпляматыя|дыпляматычнымі]] сродкамі ня мелі посьпеху<ref name="natoint"/>. Пасьля [[Міжнароднае прызнаньне Рэспублікі Косава|абвяшчэньня Косава сваёй незалежнасьці]] ў лютым 2008 году Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы пагадзілася захаваць сваю прысутнасьць на аснове рэзалюцыі 1244 [[Рада бясьпекі ААН|Рады бясьпекі ААН]]. У чэрвені 2008 году Паўночнаатлянтычны альянс вырашыў узяць на сябе нагляд за расфармаваньнем [[Корпус абароны Косава|Корпусу абароны Косава]] і дапамагчы стварыць прафэсійныя шматэтнічная [[Сілы бясьпекі Косава]]<ref name="natoint"/>. === У Македоніі === [[Файл:MTPZ Pandur.JPG|міні|300пкс|[[Узброеныя сілы Аўстрыі|Аўстрыйскі]] патруль [[Сілы для Косава|Сілаў для Косава]] на [[БТР]] «[[Пандур]]»]] Адказваючы на запыт ураду [[Рэспубліка Македонія|Рэспублікі Македонія]], са жніўня 2001 году па сакавік 2003 году Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы ажыцьцявіла ў гэтай краіне тры пасьлядоўныя апэрацыі: «[[Багаты ўраджай]]», якая дазволіла раззброіць групы этнічных [[альбанцы|альбанцаў]], што дзейнічалі на тэрыторыі Македоніі; «[[Бурштынавы ліс]]» забясьпечыла абарону міжнародных назіральнікаў, якія ажыцьцяўлялі нагляд з выняткам мірнага пляну; «[[Саюзая Нямеччына]]» па наданьні кансультантаў на дапамогу ўраду ў пытаньнях забесьпячэньня стабільнасьці на ўсёй тэрыторыі [[Рэспубліка Македонія|Македоніі]]. Гэтыя апэрацыі ў Рэспубліцы Македонія прадэманстравалі цесную супрацу між Паўночнаатлянтычным зьвязам, [[Эўразьвяз]]ам і [[Арганізацыя бясьпекі і супрацы ў Эўропе|Арганізацыі бясьпекі і супрацы ў Эўропе]]<ref name="natoint"/>. === Першая апэрацыя па барацьбе з тэрарызмам === 4 кастрычніка 2001 году, пасьля таго, як было вызначана, што [[Тэрарыстычныя акты 11 верасьня 2001 году|тэрарыстычныя напады 11 верасьня]] на [[Нью-Ёрк]] і [[Вашынгтон]] ажыцьцявілі з-за мяжы, Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы ўхваліла 8 захадаў у падтрымку [[ЗША]]. Паводле запыту ЗША яна пачала першую ў сваёй гісторыі апэрацыю па барацьбе з [[тэрарызм]]ам «[[Арліная дапамога]]», у рамках якой 7 [[Самалёт далёкага радыёлякацыйнага сачэньня|самалётаў далёкага радыёлякацыйнага сачэньня]] (СДРС) Паўночнаатлянтычнага зьвязу бралі ўдзел у патруляваньні паветранай прасторы ЗША. Апэрацыя доўжылася зь сярэдзіны кастрычніка 2001 году да сярэдзіны траўня 2002 году. Было прыцягнута 830 сяброў [[экіпаж]]аў з 13 краінаў НАТО, якія зьдзейсьнілі больш за 360 [[самалёта-вылет]]аў. Упершыню ў гісторыі альянсу ягоныя вайсковыя сілы і сродкі скарысталі ў апэрацыі, якая праводзілася ў адпаведнасьці з патрабаваньнямі 5-га артыкула [[Паўночнаатлянтычная дамова|Паўночнаатлянтычнай дамовы]]<ref name = "natoint" />. === Нагляд за Міжземным морам === [[Файл:US Navy 061106-N-5055G-041 Almost 300 crew members aboard the guided-missile destroyer USS Ross (DDG 71) returned to homeport at Naval Station Norfolk.jpg|міні|300пкс|[[Эсьмінец]] ВМС ЗША «Рос» вяртаецца ў [[Норфалк (Вірджынія)|Норфалк]] пасьля паўгадавога ўдзелу ў апэрацыі «[[Актыўныя намаганьні]]»]] У кастрычніку 2001 году Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы распачала апэрацыю «[[Актыўныя намаганьні]]» пад кіраўніцтвам ОВМС дзеля выяўленьня і стрымліваньня тэрарыстычнай дзейнасьці ў [[Міжземнае мора|Міжземным моры]]. З красавіка 2003 году сілы НАТО сыстэматычна ажыцьцяўлялі высадкі на падазроныя [[судна|судны]] са згоды капітанаў караблёў і краінаў сьцягу ў адпаведнасьці зь міжнародным [[Марское права|марскім правам]]. Апэрацыя апынулася эфэктыўным сродкам аховы стратэгічнага марскога раёну і барацьбы з [[тэрарызм]]ам у [[Адкрытае мора|адкрытым моры]]<ref name = "natoint" />. === Барацьба зь пірацтвам ля ўзьбярэжжа Самалі === З кастрычніка па сьнежань 2008 году Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы праводзіла апэрацыю «[[Саюзны пастаўнік]]», якая прадугледжвала правядзеньне захадаў барацьбы зь [[пірацтва]]м каля ўзьбярэжжа [[Самалі]]. У адказ на запыт [[Генэральны сакратар ААН|генэральнага сакратара ААН]] [[Пан Гі Мун]]а вайскова-марскія падразьдзяленьні НАТО суправаджалі судны і ажыцьцяўлялі рэйсы для [[Сусьветная харчовая праграма|Сусьветнай харчовай праграмы ААН]] празь небясьпечныя раёны [[Адэнская затока|Адэнскай затокі]]. З сакавіка па жнівень 2009 году Паўночнаатлянтычны зьвяз правёў яшчэ адну апэрацыю па барацьбе зь пірацтвам «[[Саюзны абаронца]]», мэтай якой было ўмацаваньне бясьпекі марскіх гандлёвых маршрутаў і міжнароднай навігацыі ля берагоў [[Абэсамалія|Афрыканскага Рогу]]. Сілы Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы выконвалі задачы па назіраньні і забесьпячэньні абароны для стрымліваньня і здушэньня [[пірацтва]] і ўзброенага рабаваньня, што пагражалі марскім шляхам і эканамічным інтарэсам<ref name = "natoint" />. Апэрацыя «[[Акіянскі шчыт]]», якая грунтавалася на досьведзе папярэдніх апэрацыяў Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы па барацьбе зь пірацтвам, мела на мэце прыняцьце захадаў барацьбы з [[Самалійскія піраты|марскім пірацтвам ля ўзьбярэжжа Афрыканскага Рогу]]. Паўночнаатлянтычная рада прыняла правядзеньне гэтае апэрацыі 17 жніўня 2009 году. Па запыце краінаў рэгіёну ў рамках апэрацыі таксама прапаноўвалася дапамога ў разьвіцьці ўласных магчымасьцяў барацьбы зь [[пірацтва]]м<ref name = "natoint" />. === Вучэбная місія ў Іраку === [[Файл:Armentani and Trujillo.jpg|міні|300пкс|Намесьнік камандуючага Вучэбнай місіі ў Іраку Джаваньні Армэнтані кансультуе вайскоўцаў]] На [[Стамбульскі саміт НАТО 2004 году|Стамбульскім саміце]] ў чэрвені 2004 году хаўрусьнікі па Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы пагадзіліся ўзяць удзел у міжнароднай дзейнасьці, накіраванай на аказаньне дапамогі [[Ірак]]у ў фармаваньні баяздольных дэмакратычных структураў сілаў бясьпекі. Вынікам гэтага стала стварэньне [[Вучэбная місія НАТО ў Іраку|Місіі ў Іраку]]. У рамках місіі ажыцьцяўлялася падрыхтоўка, кансультаваньне і настаўніцтва ірацкіх войскаў. У аказаньні дапамогі ў правядзеньні падрыхтоўкі ў Іраку ці па-за ягонымі межамі ўдзельнічалі усе краіны-сяброўкі НАТО, якія дапамагалі фінансава або бязвыплатна перадавалі тэхніку і абсталяваньне<ref name="natoint"/>. === Аказаньне падтрымкі Афрыканскаму зьвязу === Паўночнаатлянтычны альянс аказвае падтрымку [[Афрыканскі зьвяз|Афрыканскаму зьвязу]] ў выкананьні ягоных міратворчых задачаў на [[Афрыка|Афрыканскім кантынэнце]]. З чэрвеня 2007 году Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы дапамагала Афрыканскаму зьвязу ў рамках ягонай [[Місія Афрыканскага зьвязу ў Самалі|місіі]] ў [[Самалі]] (МАЗСам) перапраўляць паветрам міратворцаў. Дапамога МАЗСам з боку НАТО супала з падобнай апэрацыяй па аказаньні падтрымкі міратворчай місіі Афрыканскага зьвязу ў [[Судан]]е (МАЗСуд). З чэрвеня 2005 году па сьнежань 2007 году Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы забясьпечвала транспартаваньне па паветры каля 37 тысячаў [[Вайсковец|вайскоўцаў]] у складзе [[Місія Афрыканскага зьвязу ў Судане|Місіі ў Судане]], а таксама падрыхтавала звыш 250 прадстаўнікоў МАЗСуд<ref name = "natoint" />. === Вайна ў Аўганістане === {{Асноўны артыкул|Міжнародныя сілы садзейнічаньня бясьпецы}} [[Файл:QRL Helmand 2.JPG|міні|300пкс|[[Узброеныя сілы Вялікабрытаніі|Брытанскія]] ваяры з групы «Вікінг» падчас апэрацыі «[[Апэрацыя «Іглс саміт»|Іглс саміт]]»]] Апэрацыя ў Аўганістане была самай значнай з усіх, што да гэтага часу выконваліся Арганізацыяй Паўночнаатлянтычнай дамовы<ref name="natoint" />. Сфармаваныя ў адпаведнасьці з мандатам ААН у 2001 годзе, [[Міжнародныя сілы садзейнічаньня бясьпецы]] (МССБ) дзейнічалі пад кіраўніцтвам НАТО са жніўня 2003 году. На ўсёй тэрыторыі [[Аўганістан]]у ў складзе МССБ дзейнічалі амаль 130 тысячаў вайскоўцаў з 48 розных краінаў. Іхнай задачай была дапамога цэнтральнаму ўраду Аўганістану ў працы ўмацаваньня законнай улады ва ўсіх абласьцях краіны і ўтварэньне ўмоваў для належнага функцыянаваньня дэмакратычных інстытутаў і [[вяршэнства права]]. Адным з найважнейшых складнікаў гэтай задачы было стварэньне прафэсійных аўганскіх нацыянальных сілаў бясьпекі. Практычна з нуля за пэрыяд з 2003 году колькасьць [[Узброеныя сілы Аўганістану|Узброеных сілаў Аўганістану]] павялічылася амаль да 164 тысячаў вайскоўцаў. Яны пачалі браць на сябе кіраўніцтва большасьцю апэрацыяў. Акрамя правядзеньня апэрацыяў па забесьпячэньні бясьпекі і разьвіцьця аўганскага войска і [[паліцыя|паліцыі]], МССБ таксама беспасярэдне спрыялі разьвіцьцю і аднаўленьню Аўганістану. 28 групаў аднаўленьня правінцыяў былі прыцягнутыя да вызначэньня запатрабаваньняў у аднаўленчых работах і дапамогі гуманітарнай дзейнасьці па ўсёй краіне<ref name="natoint" />. === Апэрацыя ў Лібіі === [[Файл:Palmaria bengasi 1903 0612 b1.jpg|міні|300пкс|Зьнішчаная францускай авіяцыяй вайсковая калёна лібійскага войска каля гораду [[Бэнгазі]]]] Падвас [[Грамадзянская вайна ў Лібіі|Лібійскай грамадзянскай вайны]] 2011 году паміж палкоўнікам і фактычным кіраўніком краіны [[Муамар Кадафі|Муамарам Кадафі]] і паўсталымі пратэстоўцамі 17 сакавіка 2011 году была прынятая Рэзалюцыя [[Рада бясьпекі ААН|Рады бясьпекі ААН]] № 1973, якая заклікала да спыненьня гвалту і ўпаўнаважыла ваенныя дзеяньні з боку кааліцыі для абароны цывільных асобаў, а таксама ўвяла [[эмбарга]] на пастаўкі зброі, замарозіла асабістыя актывы лібійскіх лідэраў і ўвяла забарону на перасоўваньне прадстаўнікоў найвышэйшага кіраўніцтва. Кааліцыя ўключала некалькі сяброў Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы, якая пачала стварэньне зоны, забароненай для палётаў над [[Лібія]]й, неўзабаве пасьля гэтага. 20 сакавіка 2011 году краіны-сяброўкі НАТО дамовіліся аб захаваньні эмбарга на пастаўкі зброі ў Лібію. 24 сакавіка 2011 году Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы пагадзілася ўзяць захаваньне беспалётнай зоны пад свой кантроль, у той час як кааліцыю перанакіравалі на камандаваньне наземнымі сіламі<ref>[http://www.aljazeera.com/news/africa/2011/03/2011324221036894697.html NATO to police Libya no-fly zone]. Al Jazeera</ref>. 27 сакавіка Паўночнаатлянтычны зьвяз узяў на сябе адказнасьць за рэалізацыю ўсіх аспэктаў Рэзалюцыі № 1973, каб абараніць цывільнае насельніцтва і раёны, якім пагражаў напад з боку рэжыму [[Муамар Кадафі|Муамара Кадафі]]<ref name="natoint" />, у гэтым альянс атрымаў дапамогу з боку [[Катар]]у і [[Аб’яднаныя Арабскія Эміраты|Аб’яднаных Арабскіх Эміратаў]]. У чэрвені, як паведамлялася, падразьдзяленьні толькі васьмі краінаў альянсу ўдзельнічалі ў баявых апэрацыях<ref>[https://web.archive.org/web/20110812030653/http://thestar.com.my/news/story.asp?file=%2F2011%2F6%2F9%2Fworldupdates%2F2011-06-09T025953Z_01_NOOTR_RTRMDNC_0_-575860-1&sec=Worldupdates NATO strikes Tripoli, Gaddafi army close on Misrata]. Malaysia Star.</ref>. Пры гэтым міністар абароны ЗША [[Робэрт Гейтс]] паведаміў, што такія краіны, як [[Польшча]], [[Гішпанія]], [[Нідэрлянды]], [[Турэччына]] і [[Нямеччына]] маглі б зрабіць большы ўнёсак у гэтых апэрыцыях, аднак апошняя апэлявала на тое, што арганізацыя перасягнула свае паўнамоцтвы ў канфлікце ў рамках мандату<ref>[http://articles.latimes.com/2011/jun/09/world/la-fg-libya-nato-20110609 Gates calls for more NATO allies to join Libya air campaign]. Los Angeles Times</ref>. У сваім заключным выступе ў Брусэлі 10 чэрвеня Гейтс у далейшым працягваў крытыкаваць краіны-хаўрусьніцы, мяркуючы, што іхныя дзеяньні могуць прывесьці да гібелі НАТО<ref>[http://www.washingtontimes.com/news/2011/jun/10/gates-blasts-nato-questions-future-alliance/?page=all Gates blasts NATO, questions future of alliance]. The Washington Times</ref>. Незважаючы на тое, што місія была падоўжаная да верасьня, [[Нарвэгія]] пачала згортваньне сваіх сілаў да 1 жніўня<ref>[https://web.archive.org/web/20110613042117/http://cnsnews.com/news/article/norway-quit-libya-operation-august Norway to quit Libya operation by August]. CNS News</ref>. Да канца місіі ў кастрычніку 2011 году, пасьля сьмерці палкоўніка Кадафі, самалёты НАТО агулам зрабілі каля 9500 ударных вылетаў супраць войскаў Кадафі<ref>[https://web.archive.org/web/20140108155406/http://usatoday30.usatoday.com/news/world/story/2011-10-21/Libya-NATO/50858104/1?csp=34news&utm_source=feedburner&utm_medium=feed&utm_campaign=Feed%3A+usatoday-NewsTopStories+%28News+-+Top+Stories%29 NATO strategy in Libya may not work elsewhere]. USA Today</ref>. Пасьля спробы [[Дзяржаўны пераварот|дзяржаўнага перавароту]] ў кастрычніку 2013 году, прэм’ер-міністар Лібіі [[Алі Зэйдан]] запытаў тэхнічную кансультацыю і трэнэраў з НАТО для аказаньня дапамогі ў пытаньнях бягучай бясьпекі<ref>[https://web.archive.org/web/20150315044154/http://www.reuters.com/article/2013/10/21/us-libya-nato-idUSBRE99K0GX20131021 NATO to advise Libya on strengthening security forces]. Reuters.</ref>. == Месца і роля ў сьвеце == === Трансфармацыя === * [[Лёнданскі саміт НАТО 1990 году]] * [[Рымскі саміт НАТО 1991 году]] * [[Стратэгічная канцэпцыя НАТО 1991 году]] * [[Рада эўра-атлянтычнага партнэрства]] * [[Партнэрства дзеля міру|Праграма «Партнэрства дзеля міру»]] * [[Вашынгтонскі саміт НАТО 1999 году]] * [[Стратэгічная канцэпцыя НАТО 1999 году]] === Узаемадзеяньне зь іншымі арганізацыямі === * [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў]] * [[Арганізацыя бясьпекі і супрацы ў Эўропе]] * [[Эўрапейскі Зьвяз]] * [[Арганізацыя Дамовы аб калектыўнай бясьпецы]] * [[Рада Эўропы]] == Сябры == [[Файл:NATO members (blue).svg|240пкс|міні|Краіны Паўночнаатлянтычнага альянсу]] ; Краіны-заснавальніцы (4 красавіка 1949 г.): * [[Бэльгія]] * [[Канада]] * [[Данія]] * [[Францыя]] (да 2009 году ўдзельнічала толькі ў палітычнай структуры арганізацыі) * [[Ісьляндыя]] * [[Італія]] * [[Люксэмбург]] * [[Нідэрлянды]] * [[Нарвэгія]] * [[Партугалія]] * [[Вялікабрытанія]] * [[Злучаныя Штаты Амэрыкі]] Далучыліся пазьней: * [[Грэцыя]] (18 лютага 1952 г.) * [[Турэччына]] (18 лютага 1952 г.) * [[Нямеччына]] (9 траўня 1955 г. — [[Заходняя Нямеччына]]; у 1957-м да яе далучыўся [[Заарлянд]]; і 3 кастрычніка 1990 г. — землі былой [[Нямецкая Дэмакратычная Рэспубліка|НДР]]) * [[Гішпанія]] (30 траўня 1982 г.) Былыя краіны [[Варшаўская дамова|Варшаўскай дамовы]], што далучыліся пасьля заканчэньня «[[Халодная вайна|Халоднай вайны]]»: '''12 сакавіка 1999 г.:''' * [[Вугоршчына]] * [[Польшча]] * [[Чэхія]] '''29 сакавіка 2004 г.:''' * [[Баўгарыя]] * [[Латвія]] * [[Летува]] * [[Румынія]] * [[Славаччына]] * [[Славенія]] * [[Эстонія]] '''1 красавіка 2009 г.''' * [[Альбанія]] * [[Харватыя]] '''5 чэрвеня 2017 г.''' * [[Чарнагорыя]]<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Чарнагорыя афіцыйна ўступіла ў НАТА|спасылка=https://blr.belta.by/world/view/charnagoryja-afitsyjna-ustupila-u-nata-58911-2017/|выдавец=[[Беларускае тэлеграфнае агенцтва]]|дата публікацыі=6 чэрвеня 2017|копія=https://zviazda.by/be/news/20170606/1496734489-charnagoryya-aficyyna-ustupila-u-nata|дата копіі=6 чэрвеня 2017|дата доступу=10 ліпеня 2022}}</ref> '''27 сакавіка 2020 г.''' * [[Паўночная Македонія]] === Пашырэньне === Для пашырэньня складу Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы распрацаваны адмысловы мэханізм, паводле якога краіны-кандыдаткі маюць штогод рабіць справаздачу аб прагрэсе, дасягнутым у наступных кірунках: * '''Палітыка і эканоміка''': краіны маюць дэманстраваць імкненьне вырашаць міжнародныя, міжэтнічныя і тэрытарыяльныя канфлікты мірнымі сродкамі, з увагай да законнасьці і [[Правы чалавека|правоў чалавека]]. * '''Абарона і войска''': краіна мае быць здольнай рабіць адпаведны ўнёсак у забесьпячэньне [[Супольная бясьпека|калектыўнай бясьпекі]] і ўдзельнічаць у апэрацыях альянсу. * '''Рэсурсы''': войска краіны-кандыдаткі мае адпаведным чынам забясьпечвацца матэрыяльна. * '''[[Бясьпека]]''': забесьпячэньне [[Інфармацыйная бясьпека|інфармацыйнай бясьпекі]] краіны-кандыдаткі. * '''[[Заканадаўства]]''': забесьпячэньне сумяшчальнасьці нацыянальнага заканадаўства і сяброўства ў НАТО. Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы забясьпечвае кандыдатам адпаведную тэхнічную дапамогу ў выкананьні крытэраў сяброўства<ref>https://web.archive.org/web/20040514213943/http://www.nato.int/issues/map/index.html</ref>. У 2022 годзе дзяржавамі-кандыдаткамі былі Фінляндыяі і Швэцыя, чые ўрады падпісалі Пратаколы аб далучэньні 5 ліпеня 2022 году. Актыўна вядуцца перамовы і дэ-факта прынятае прынцыповае рашэньне аб будучым прыняцьці ў склад арганізацыі [[Грузія|Грузіі]] (пасьля вырашэньня тэрытарыяльных канфліктаў) і [[Украіна|Ўкраіны]] (пасьля дасягненьня ўнутрыпалітычнага кансэнсусу што да далучэньня). У 2010 годзе Ўкраіна заявіла пра свой пазаблёкавы статус, але 19 лістапада 2014 Расея запатрабавала ад Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы гарантыяў недалучэньня Ўкраіны да НАТО. Кіраўнік інфармацыйнага бюро НАТО ў Маскве Робэрт Пшэль адзначыў патрабаваньне як недарэчнае, зацеміўшы, што Ўкраіна ня ёсьць краінай-кандыдаткай на ўступленьне ў НАТО, а Расея, якая ня ёсьць сяброўкай НАТО, ня можа прымаць падобныя рашэньні. Супярэчнай міжнароднай дамовам заяву Расеі назвала прадстаўніца генэральнага сакратара НАТО Оана Лунгэску, на думку якой НАТО паважае [[сувэрэнітэт]] Украіны і рашэньні аб пашырэньні арганізацыі прымаюцца толькі сябрамі арганізацыі. Таксама Оана Лунгэску адзначыла сярод галоўных посьпехаў арганізацыі яе гатоўнасьць да прыняцьця новых сяброў<ref>{{артыкул|аўтар=|загаловак=НАТО зьдзіўленая заявай прэсавага сакратара Пуціна|арыгінал=|спасылка=http://www.svaboda.org/content/article/26700031.html|аўтар выданьня=|выданьне=Радыё Свабода|тып=|месца=|выдавецтва=|год=2014|выпуск=|том=|нумар=|старонкі=|isbn=}}</ref>. == Супраца зь іншымі краінамі == [[Файл:NATO partnerships.svg|240пкс|міні|Краіны-партнэры Паўночнаатлянтычнага альянсу:<br /> {{легенда|#004990|Краіны, якія ўваходзяць у Арганізацыю Паўночнаатлянтычнай дамовы}} {{легенда|#8c9618|Краіны, што прынялі праграму «Партнэрства дзеля міру»}} {{легенда|#944918|Краіны, што прынялі праграму «Міжземнаморскі дыялёг»}} ]] === Эўраатлянтычная супраца === Для пашырэньня супрацы між краінамі Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы і 20 краінамі-партнэркамі былі распрацаваныя 2 праграмы. * Праграма «[[Партнэрства дзеля міру]]» была распрацаваная ў 1994 годзе і грунтуецца на індывідуальных двухбаковых адносінах між краінай-партнэркай і Арганізацыяй Паўночнаатлянтычнай дамовы: кожная краіна можа абраць ступеню свайго ўдзелу<ref>http://www.nato.int/issues/pfp/index.html http://www.nato.int/pfp/sig-date.html{{Недаступная спасылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. * Праграма «[[Рада Эўраатлянтычнага партнэрства]]» была прынятая 29 траўня 1997 году і ёсьць форумам для рэгулярнай каардынацыі, кансультацыяў і дыялёгу між усімі 46 яе ўдзельнікамі.<ref>https://web.archive.org/web/20100508205230/http://www.nato.int/cps/en/natolive/topics_49276.htm</ref> Краіны-партнэркі Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы: {| |- valign=top | :* [[Азэрбайджан]] :* [[Армэнія]] :* [[Аўстрыя]] :* [[Беларусь]] :* [[Босьнія і Герцагавіна]] :* [[Грузія]] :* [[Ірляндыя]] :* [[Казахстан]] :* [[Кыргыстан]] | :* [[Малдова]] :* [[Расея]] :* [[Сэрбія]] :* [[Таджыкістан]] :* [[Туркмэністан]] :* [[Узбэкістан]] :* [[Украіна]] :* [[Фінляндыя]] :* [[Швайцарыя]] :* [[Швэцыя]] |} * [[Мальта]] была далучылася да «Партнэрства дзеля міру» ў 1994 годзе, але пакінула праграму ў 1996 годзе. * [[Кіпр]] ня стаў удзельнікам «Партнэрства дзеля міру» праз супрацьстаяньне [[Турэччына|Турэччыны]] ў пытаньні [[Паўночны Кіпр|Паўночнага Кіпру]]. * [[Босьнія і Герцагавіна]] і [[Сэрбія]] далучыліся да праграмы «Партнэрства дзеля міру» 14 сьнежня 2006 году пасьля правядзеньня рэформаў у вайсковай і палітчынай галінах. === Міжземнаморскі дыялёг === Міжземнаморскі дыялёг — гэта прынятая ў 1994 году праграма супрацы між Арганізацыяй Паўночнаатлянтычнай дамовы і 7-ю краінамі Міжземнамор’я:<ref>http://www.nato.int/med-dial/home.htm</ref> * [[Альжыр]] * [[Эгіпет]] * [[Ізраіль]] * [[Ярданія]] * [[Маўрытанія]] * [[Марока]] * [[Туніс]] == Структура == === Палітычная структура === Сыстэма прыняцьця рашэньняў і структура кіраваньня Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы вызначаная ў Паўночнаатлянтычнай дамове. Кожная краіна-ўдзельніца мае сваю дэлегацыю ў штаб-кватэры альянсу ў [[Брусэль|Брусэлі]], [[Бэльгія]]. Дэлегацыя ўзначальваецца пастаянным прадстаўніком у статусе [[амбасадар]]а. Разам пастаянныя прадстаўнікі краінаў складаюць Паўночнаатлянтычную раду — орган, які зьбіраецца прынамсі аднойчы на тыдзень і прымае рашэньні датычна асноўнай дзейнасьці і функцыянаваньня НАТО. Час ад часу Рада зьбіраецца з удзелам міністраў замежных справаў, абароны і [[Прэм’ер-міністар|прэм’ер-міністраў]] для прыняцьця найбольш важных стратэгічных рашэньняў. Старшыня на паседжаньнях Паўночнаатлянтычнай рады — генэральны сакратар НАТО. Рашэньні прымаюцца на аснове [[кансэнсус]]у. Рашэньні не прымаюцца галасаваньнем ці большасьцю, усе краіны прадстаўленыя ў аднолькавай ступені. Другі паводле значнасьці сябра дэлегацыі ад краіны — вайсковы прадстаўнік у рангу старэйшага афіцэру нацыянальнага войска. Вайсковыя прадстаўнікі ўтвараюць Вайсковы камітэт, які адказвае за падрыхтоўку прапановаў і рэкамэндацыяў палітычнаму кіраўніцтву Альянсу адносна захадаў забесьпячэньня агульнай абароны. Вайсковы камітэт ажыцьцяўляе кансультацыі стратэгічнага камандаваньня НАТО. Як і Паўночнаатлянтычная рада, Вайсковы камітэт пэрыядычна сустракаецца на больш высокім узроўні, з удзелам кіраўнікоў генэральных штабоў краінаў-удзельніцаў Альянсу. Таксама функцыянуе [[Парлямэнцкая асамблея НАТО]], якая складаецца з прадстаўнікоў парлямэнтаў краінаў-удзельніцаў. === Вайсковая структура === [[Файл:Nato awacs.jpg|міні|240пкс|Паветраныя вучэньні 2003 году]] Вайсковыя апэрацыі Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы кіруюцца 2-ма стратэгічнымі камандзірамі, адказнымі перад Вайсковым камітэтам за агульнае кіраваньне вайсковымі аспэктамі ў галіне сваёй кампэтэнцыі. Да 2003 году стратэгічныя камандзіры дзяліліся паводле геаграфічных рэгіёнаў ([[Эўропа]] і [[Амэрыка]]), аднак цяпер падзел ідзе паводле галінаў дзейнасьці: Камандаваньне трансфармацыямі (трансфармацыя і падрыхтоўка войскаў) і Камандаваньне апэрацыямі (вайсковыя апэрацыі НАТО). === Асобы на чале арганізацыі === {| class="wikitable" |+ '''Генэральныя сакратары''' <ref name="secgen">http://www.nato.int/cv/secgen.htm</ref> |- ! # ! Імя ! Краіна ! Тэрмін |- | 1 | [[Генэрал]] [[Гастынгс Даянэл Ісмай]] | [[Вялікабрытанія]] | 4 красавіка 1952 — 16 траўня 1957 |- | 2 | [[Поль-Анры Спаак]] | [[Бэльгія]] | 16 траўня 1957 — 21 красавіка 1961 |- | 3 | [[Дырк Стрыкер]] | [[Нідэрлянды]] | 21 красавіка 1961 — 1 жніўня 1964 |- | 4 | [[Мануілё Брозіё]] | [[Італія]] | 1 жніўня 1964 — 1 кастрычніка 1971 |- | 5 | [[Ёзэф Люнс]] | [[Нідэрлянды]] | 1 кастрычніка 1971 — 25 чэрвеня 1984 |- | 6 | [[Пітэр Карынгтан]] | [[Вялікабрытанія]] | 25 чэрвеня 1984 — 1 ліпеня 1988 |- | 7 | [[Манфрэд Вёрнэр]] | [[Нямеччына]] | 1 ліпеня 1988 — 13 жніўня 1994 |- | 8 | [[Сэрджыё Балянцына]] | [[Італія]] | 13 жніўня 1994 — 17 кастрычніка 1994'' |- | 9 | [[Вілі Клес]] | [[Бэльгія]] | 17 кастрычніка 1994 — 20 кастрычніка 1995 |- | 10 | [[Сэрджыё Балянцына]] | [[Італія]] | 20 кастрычніка 1995 — 5 сьнежня 1995'' |- | 11 | [[Хавіер Саляна]] | [[Гішпанія]] | 5 сьнежня 1995 — 6 кастрычніка 1999 |- | 12 | [[Джордж Робэртсан]] | [[Вялікабрытанія]] | 14 кастрычніка 1999 — 1 студзеня 2004 |- | 13 | [[Яап дэ Гоп Схефэр]] | [[Нідэрлянды]] | 1 студзеня 2004 — 1 жніўня 2009 |- | 14 | [[Андэрс Фог Расмусэн]] | [[Данія]] | 1 жніўня 2009 — 27 верасьня 2014 |- | 15 | [[Енс Стольтэнбэрг]] | [[Нарвэгія]] | з 27 верасьня 2014 |} {| class="wikitable" |+ '''Намесьнік генэральнага сакратара''' <ref name="secgen"/> |- ! # ! Імя ! Краіна ! Тэрмін |- | 12 | [[Сэрджыё Балянцына]] | [[Італія]] | 1994—2001 |- | 13 | [[Алясандра Мінута Рыца]] | [[Італія]] | 2001—2007 |- | 14 | [[Кляўдыё Бізаньера]] | [[Італія]] | 2007—2012 |- | 15 | [[Аляксандар Вэршбаў]] | [[ЗША]] | 2012—2016 |- | 15 | [[Роза Гётэмюлер]] | ЗША | з 2016 году |} == Беларусь == Удзельнікамі Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы ёсьць палова суседзяў Беларусі — [[Польшча]], [[Летува]], [[Латвія]]. Беларусь удзельнічае ў Радзе эўраатлянтычнага партнэрства з 1992 году (да 1997 — [[Рада Паўночнаатлянтычнай супрацы]]), у праграме «[[Партнэрства дзеля міру]]» — з 1995. Удзел у захадах Навуковай праграмы НАТО беларускія навукоўцы бяруць з 1993 году. Пастаяннае прадстаўніцтва Рэспублікі Беларусь пры НАТО адкрыта ў 1998 годзе. На беларускіх вайсковых вучэньнях рэгулярна адпрацоўваецца сцэнар адбіцьця атакі з Захаду. Супраца Беларусі і НАТО вядзецца па наступных асноўных кірунках: адпрацоўка ўзаемадзеяньня пры ліквідацыі надзвычайных сытуацыяў, кіраваньне крызіснымі сытуацыямі, моўная падрыхтоўка [[афіцэр]]аў, вайсковая адукацыя, дэмакратычны кантроль над [[Узброеныя сілы|узброенымі сіламі]], плянаваньне і правядзеньне апэрацыяў па падтрыманьні міру, вайсковая [[геаграфія]], гуманітарнае разьмінаваньне, захады палітычнага і вайсковага характару, скіраваныя супраць распаўсюджаньня [[Ядзерная зброя|ядзернай]], бактэрыялягічнай і хімічнай зброі, плянаваньне, арганізацыя і кіраваньне нацыянальнымі праграмамі ў галіне абарончых дасьледаваньняў і тэхналёгія, [[стралковая зброя]] і лёгкія ўзбраеньні. Вясной 1999 году Беларусь асудзіла агрэсію супраць [[Югаславія|Югаславіі]] і часова прыпыніла адносіны з Арганізацыяй Паўночнаатлянтычнай даомвы. Пазьней яны былі адноўленыя ў поўным аб’ёме. Восеньню 2001 году Беларусь аказала практычную дапамогу НАТО пры падрыхтоўцы міжнароднай антытэрарыстычнай вайсковай апэрацыі ў [[Аўганістан]]е. == Крыніцы == {{Крыніцы|1=2}} == Літаратура == * НАТО: проблемы трансформации и расширения / А. А. Розанов. — Менск: Завигар, 1996. — {{ISBN|985-6187-03-6}} * Мир после Косово = The World After Kosovo Crisis : Реф. сб. / РАН. Ин-т науч. информации по общественным наукам; Ред.-сост. О. А. Жирнов; Отв. ред. Т. Г. Пархалина. — М., 2001. — ISSN 0235-5620 == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.nato.int/ Афіцыйная старонка]{{ref-en}} * [https://web.archive.org/web/20110809195611/http://www.naviny.by/rubrics/politic/2004/07/22/ic_news_112_251019/ Лукашенко: Беларусь не ищет и не будет искать конфронтации с НАТО] * [https://web.archive.org/web/20080422212414/http://www.pravda.com.ua/news_print/2006/5/29/42202.htm Вступ до НАТО: 20 проти 6 на користь України] // Українська правда, 29.05.2006 {{NATO}} {{Халодная вайна}} {{Абраны артыкул}} {{Вайна з тэрарызмам}} [[Катэгорыя:Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы| ]] [[Катэгорыя:Красавік 1949 году]] [[Катэгорыя:Арганізацыі, заснаваныя ў 1949 годзе]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] 52aw5b70xjp4o3vhrzxuj9puxfo3izu Зьміцер Касмовіч 0 12717 2330681 2257332 2022-07-31T05:09:17Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Асоба |імя = Зьміцер Касмовіч |арыгінал імя = |партрэт = |апісаньне = |род дзейнасьці = беларускі палітычны і грамадзкі дзяяч, выдавец. |дата нараджэньня = {{Нарадзіўся|21|9|1909}} |месца нараджэньня = {{сьцяг Расеі}} [[Нясьвіж]], [[Менская губэрня]], [[Расейская імпэрыя]] |дата сьмерці = {{Памёр|23|4|1991}} |месца сьмерці = {{сьцяг ФРН}} [[Штутгарт]], [[ФРГ]] }} '''Зьміцер Касмовіч''' (21 верасьня 1909, [[Нясьвіж]] — 23 красавіка 1991, [[Штутгарт]]) — беларускі палітычны і грамадзкі дзяяч, выдавец. == Жыцьцяпіс == Нарадзіўся ў [[Нясьвіж]]ы. Скончыў [[Радашкавіцкая беларуская гімназія|Радашкавіцкую беларускую гімназію]], пасьля чаго паступіў у політэхнічны інстытут у [[Бэльгія|Бэльгіі]]. Быў сябрам [[Міжнацыянальная студэнцкая арганізацыя ў Празе|Міжнацыянальнай студэнцкай арганізацыі]] ў [[Прага|Празе]]. З 1931 да 1939 году працягваў вучобу ў вышэйшых навучальных установах [[Бэльгія|Бэльгіі]] і [[Югаславія|Югаславіі]]. У [[верасень|верасьні]] 1939 году вярнуўся ў [[Беларусь]]. Быў абраны дэпутатам на [[Народны сход Заходняй Беларусі]] ў [[Беласток]]у, а таксама народным дэпутатам у [[Вярхоўны Савет БССР]]. === Пад нямецкай акупацыяй === У час [[Другая сусьветная вайна|вайны]] актыўна супрацоўнічаў зь нямецкімі акупацыйнымі ўладамі. Ёсьць думка, што Касмовіч удзельнічаў у зьнішчэньні вёскі Каспля, якое адбылася 1 ліпеня 1942 году<ref>[http://www.rabochy-put.ru/society/12769-kak-v-smolenske-pod-nemcem-spektakli-stavili.html Как в Смоленске под немцем… спектакли ставили] {{Ref-ru}}</ref>. Аляксандар Гелагаеў, ваенны аглядальнік і гісторык, тлумачыць<ref>[http://novychas.by/poviaz/anjoly-i-demany-druhoj-susvetnaj-u-belarusi Анёлы і дэманы Другой сусветнай у Беларусі]</ref>: {{цытата|Вядома, што Зьмітру Касмовічу, які працаваў у паліцыі на Смаленшчыне, закідаюць факт удзелу ў зьнішчэньні вёскі Каспля. У Нацыянальным архіве ёсьць фонд Касплянскай партызанскай брыгады. Нічога пра ўдзел Касмовіча асабіста я там не знайшоў. А сам факт усплыў толькі ў 1980-я гады ў публіцыстычным выданьні. Мне здаецца, што гэта можа быць наўпрост часткай кампаніі, скіраванай супраць беларускай эміграцыі, бо Касмовіч быў вядомым яе дзеячом. Такім чынам, ёсьць абвінавачваньні, а доказаў — зноў няма.}} Удзельнік [[Другі Ўсебеларускі кангрэс|Другога ўсебеларускага кангрэса]]<ref>[https://web.archive.org/web/20120723100847/http://www.jivebelarus.net/history/memuares/memuares-about-bnp.html?page=11#lnk10 Успаміны пра Беларускую Незалежніцкую Партыю (БНП)]</ref>. === На эміграцыі === З 1944 году — на [[эміграцыя|эміграцыі]]. Жыў у [[Нямеччына|Нямеччыне]]. Сябра [[Беларуская цэнтральная рада|Беларускай цэнтральнай рады]]. З 1954 году быў рэдактарам беларускага палітычнага часопісу [[Барацьба (часопіс)|«Барацьба»]] (выйшла больш за 100 нумароў). Памёр і пахаваны ў [[Штутгарт|Штутгарце]] ([[Нямеччына]]). == Узнагароды == * [[Ордэн «Пагоня — Жыве Беларусь!»]] * [[Крыж Заслугі БКА]] * [[Мэдаль «Беларускія Вэтэраны на Чужыне»]]<ref>[http://bielarusnp.blogspot.com/2010/04/blog-post_23.html Успамін Зьміцера Касмовіча]</ref> == Кнігапіс == * {{Кніга|аўтар = Дзьмітры Касмовіч.|частка = |загаловак = За вольную і сувэрэнную Беларусь |арыгінал = |спасылка = http://www.istfak-brsu.narod.ru/12369-1.pdf |адказны = прадмова [[Алесь Дабровіч|Алеся Дабровіча]] |выданьне = |месца = [[Вільня]] |выдавецтва = Gudas |год = 2006 |том = |старонкі = |старонак = 224 |сэрыя = |isbn = 998-6951-98-1 |наклад = 500 }} == У Сеціве == * [https://web.archive.org/web/20090813161120/http://jivebelarus.net/history/new-history/memuares-about-bnp.html Дзімітры Касмовіч - Успаміны пра Беларускую Незалежніцкую Партыю (БНП)] * [https://web.archive.org/web/20090813160750/http://jivebelarus.net/history/new-history/return-of-bnp.html С. Ёрш - Вяртаньне БНП. Асобы і дакумэнты Беларускай Незалежніцкай Партыі] == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Накід:Палітык}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Касмовіч, Зьміцер}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Нясьвіжы]] [[Катэгорыя:Дэпутаты Вярхоўнага Савету БССР]] [[Катэгорыя:Удзельнікі Другога ўсебеларускага кангрэсу]] [[Катэгорыя:Сябры Беларускай цэнтральнай рады]] [[Катэгорыя:Памерлі ў Штутгарце]] [[Катэгорыя:Беларусы ў Нямеччыне]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся 21 верасьня]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў 1909 годзе]] [[Катэгорыя:Памерлі 23 красавіка]] [[Катэгорыя:Памерлі ў 1991 годзе]] [[Катэгорыя:Маёры Беларускай краёвай абароны]] h3zltxdw5czvi588ok1za85edmz1daf Чэская мова 0 14594 2330480 2267846 2022-07-30T14:58:00Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Інфармацыя пра мову |Назва мовы = Чэская |Назва мовы ў арыгінале = čeština |Краіны ўжываньня = [[Чэхія|Чэхіі]]<br />[[Эўрапейскі Зьвяз|Эўразьвязе]]<br />[[Славаччына|Славаччыне]] |Рэгіён = [[Эўропа]] |Колькасьць карыстальнікаў = каля 12 мільёнаў<ref>[http://www.ethnologue.org/show_language.asp?code=ces Ethnologue report for language code: ces]{{ref-en}}. Lewis, M. Paul (ed.), 2009. Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition</ref> |Клясыфікацыя = [[індаэўрапейскія мовы|Індаэўрапейская сям’я]] * [[славянскія мовы|Славянская галіна]] ** [[Заходнеславянскія мовы|Заходнеславянская група]] *** [[чэска-славацкія мовы|Чэска-славацкая падгрупа]] **** '''Чэская мова''' |Афіцыйная мова ў = [[Чэхія|Чэхіі]], [[Эўразьвяз]]е |Дапаможная мова ў = |Рэгулюецца = [[Інстытут чэскай мовы пры АН Чэскай Рэспублікі]] |Код па ISO 639-1 = cs |Код па ISO 639-2(B) = cze |Код па ISO 639-2(T) = ces |Код па SIL = CES |Выява = Slovanske jazyky cz.png |Подпіс да выявы = Мапа распаўсюджаньня славянскіх моваў, {{Легенда|#ab9f00|чэская мова}} |Шырыня выявы = 230пкс }} '''Чэ́ская мо́ва''' ({{Мова-cs|čeština}}, ''český jazyk'') — [[славянскія мовы|славянская мова]] [[індаэўрапейскія мовы|індаэўрапейскай моўнай сям’і]]. Належыць да [[заходнеславянскія мовы|заходнеславянскай падгрупы]]<ref>''Селищев А. М.'' Славянское языкознание. Западнославянские языки. — Государственное учебно-педагогическое издательство Наркомпроса РСФСР. — М., 1941. — С. 22.</ref><ref>''Широкова А. Г.'' Западнославянские языки // Лингвистический энциклопедический словарь. — С. 164.</ref><ref>''Bauer J., Lamprecht A., Šlosar D.'' Historická mluvnice češtiny. — Praha: SPN, 1986. — С. 25.</ref>. Вылучылася з заходніх [[дыялект]]аў [[Праславянская мова|праславянскай мовы]] напрыканцы X стагодзьдзя. Чэская літаратура паўстала ў XIV стагодзьдзі, хоць першыя помнікі чэскай пісьменнасьці датаваныя XII стагодзьдзем. [[Файл:Idioma Tcheco pelo Mundo.PNG|міні|240пкс|Краіны, у якіх ужываецца чэская мова {{Легенда|Black|афіцыйная мова ў Чэхіі}} {{Легенда|Aqua|нацыянальныя меншасьці (ЗША, Канада, Аўстрыя, Нямеччына, Харватыя, Славаччына)}} {{Легенда|Blue|Эўрапейскі Зьвяз}}]] Чэскай мовай карыстаюцца каля 11,5 мільёнаў чалавек, зь якіх прыблізна 10 млн пражываюць у [[Чэхія|Чэхіі]]. Цягам апошніх 150 гадоў эмігранты розных хваляў і іхнія нашчадкі расьсяліліся ў [[Славаччына|Славаччыне]]<ref>[https://web.archive.org/web/20120417144927/http://portal.statistics.sk/files/tab-12.pdf Tab. 12 Obyvateľstvo SR podľa materinského jazyka – SODB 2011, 2001] {{ref-sk}}</ref>, [[ЗША]]<ref>[http://www.census.gov/hhes/socdemo/language/ Detailed Language Spoken at Home and Ability to Speak English for the Population 5 Years and Older by States: 2006-2008 (ACS) Detailed Tables] {{ref-en}}</ref>, [[Канада|Канадзе]], [[Нямеччына|Нямеччыне]], [[Аўстрыя|Аўстрыі]]<ref>[http://www.statistik.at/web_de/statistiken/bevoelkerung/volkszaehlungen_registerzaehlungen/bevoelkerung_nach_demographischen_merkmalen/022896.html Bevölkerung 2001 nach Umgangssprache, Staatsangehörigkeit und Geburtsland ] {{ref-de}}</ref>, [[Румынія|Румыніі]], [[Аўстралія|Аўстраліі]], [[Украіна|Украіне]] і некаторых іншых краінах. Чэская мова, як і беларуская, належыць да [[Флектыўная мова|фузыйных моваў]], якія вызначаюцца складанай сыстэмай [[Скланеньне|скланеньняў]] і [[Спражэньне|спражэньняў]]. Правапіс ужывае рэфармаваную [[Ян Гус|Янам Гусам]] [[Лацінскі альфабэт|лацінку]]. Найболей блізкія да чэскай [[Славацкая мова|славацкая]], [[Польская мова|польская]] і [[лужыцкія мовы|сэрбалужыцкая]] мовы. З 1 траўня 2004 году чэская мова ўваходзіць у сьпіс афіцыйных моваў [[Эўрапейскі Зьвяз|Эўразьвязу]]. Кадыфікацыяй пісьмовага стандарту мовы займаецца [[Інстытут чэскай мовы пры АН Чэхіі|Інстытут чэскай мовы]] [[Акадэмія навук Чэхіі|Акадэміі навук Чэхіі]]<ref>[https://web.archive.org/web/20080220121131/http://www.ujc.cas.cz/oddeleni/index.php?page=index Ústav pro jazyk český Akademie věd České republiky]</ref>. == Пісьмовасьць == Чэская мова выкарыстоўвае [[лацінскі альфабэт]], пашыраны наступнымі літарамі з [[Дыякрытычныя знакі|дыякрытычнымі знакамі]]: {| class=wikitable ! Вялікія | Á || Č || Ď || É || Ě || Í || Ň || Ó || Ř || Š || Ť || Ú || Ů || Ý || Ž |- ! Малыя | á || č || ď || é || ě || í || ň || ó || ř || š || ť || ú || ů || ý || ž |} Статус літары мае таксама [[дыграф]] '''ch''', які ў абэцэдзе займае месца між ''h'' ды ''i''. У іншамоўных словах таксама могуць ужывацца дыграфы ''dž'' (для запісу звонкага гуку ''č'', напр. ''džbán, džus, džem, džíp'') і вельмі рэдка ''dz'' (звонкі ''c''). Але гэтыя дыграфы не разглядаюцца як асобныя літары. [[Файл:Psací písmo.gif|міні|240пкс|Рукапісныя літары чэскага альфабэту]] На пісьме пасьлядоўна абазначаецца даўжыня галосных ([[Дыякрытычныя знакі#штрых|штрыхі]] над літарамі, а над '''u''' або штрых, або [[Дыякрытычныя знакі#кружок|кружок]] — апошні ў тых выпадках, калі гук [u:] ўтварыўся са старажытнага [o]). Літары для шыпячых і мяккіх зычных утрымоўваюць дыякрытычны знак {{Артыкул у іншым разьдзеле|гачык||cs|Háček (diakritika)}} ({{Мова-cz|háček}} «гаплік»), які ў большасьці выпадкаў выглядае як «птушачка» над літарай, а над літарамі з вэртыкальнай верхняй часткай (d, t) — як [[апостраф]]. Гачык над галоснай '''e''' азначае мяккасьць папярэдняй зычнай; звычайна літара '''ě''' адпавядае гуку, які пайшоў ад старога агульнаславянскага [[Ѣ]]). Літары '''q''', '''w''', '''x''' ужываюцца толькі ў запазычаньнях. Чэскі [[правапіс]] мае ў сваёй аснове [[Фаналёгія|фаналягічны]] прынцып з пэўнымі гістарычнымі элемэнтамі. Гэта азначае, што адна літара ([[графэма]]), як правіла, ужываецца для запісу аднае [[Фанэма|фанэмы]] (а ня [[гук]]у) з тым, каб наблізіцца да [[Марфалёгія (лінгвістыка)|марфалёгіі]] й [[Этымалёгія|этымалёгіі]] словаў і захаваць некаторыя элемэнты, адпаведныя гістарычнай форме мовы (напр. ''i/y, í/ý, ě, ú/ů''). Літары ''ě'' і ''ů'' ня могуць стаяць у пачатку слова, таму што ''ě'' зьмякчае папярэдні [[зычны гук]], а выкарыстаньне ''ů'' замененае іншымі спосабамі (пачатковы [[галосны гук|галосны]] /u:/ на пісьме перадаецца як ''ú''). <table><tr valign=top><td> {| cellSpacing="0" cellPadding="0" border="1" style="text-align: center" |----- ! Літара !! Чэская<br />назва !! гук<br />([[МФА]]) !! [[Аляфон|аля-<br />фоны]] |----- |'''A a'''||á||{{IPA|[a]}}|| |- |'''Á á'''||dlouhé á||{{IPA|[aː]}}|| |- |'''B b'''||bé||{{IPA|[b]}}||{{IPA|[p]}} |- |'''C c'''||cé||{{IPA|[ts]}}||{{IPA|[dz]}} |- |'''Č č'''||čé||{{IPA|[tʃ]}}||{{IPA|[dʒ]}} |- |'''D d'''||dé||{{IPA|[d]}}||{{IPA|[t]}} |- |'''Ď ď'''||ďé||{{IPA|[ɟ]}}||{{IPA|[c]}} |- |'''E e'''||é||{{IPA|[ɛ]}}|| |- |'''É é'''||dlouhé é||{{IPA|[ɛː]}}|| |- |'''Ě ě'''||ije||{{IPA|[ɛ]}}, {{IPA|[jɛ]}}|| |- |'''F f'''||ef||{{IPA|[f]}}|| |- |'''G g'''||gé||{{IPA|[g]}}||{{IPA|[k]}} |- |'''H h'''||há||{{IPA|[ɦ]}}||{{IPA|[x]}}, {{IPA|[h]}} |- |'''Ch ch'''||chá||{{IPA|[x]}}||{{IPA|[ɣ]}}, {{IPA|[ɦ]}} |- |'''I i'''||í||{{IPA|[ɪ]}}|| |- |'''Í í'''||dlouhé í||{{IPA|[iː]}}|| |- |'''J j'''||jé||{{IPA|[j]}}|| |- |'''K k'''||ká||{{IPA|[k]}}||{{IPA|[g]}} |- |'''L l'''||el||{{IPA|[l]}}|| |- |'''M m'''||em||{{IPA|[m]}}||{{IPA|[ɱ]}} |- |'''N n'''||en||{{IPA|[n]}}||{{IPA|[ŋ]}} |} </td><td> {| cellSpacing="0" cellPadding="0" border="1" style="text-align: center" |----- ! Літара !! Чэская<br />назва !! гук<br />([[МФА]]) !! [[Аляфон|аля-<br />фоны]] |----- |'''Ň ň'''||eň||{{IPA|[ɲ]}}|| |- |'''O o'''||ó||{{IPA|[o]}}|| |- |'''Ó ó'''||dlouhé ó||{{IPA|[oː]}}|| |- |'''P p'''||pé||{{IPA|[p]}}||{{IPA|[b]}} |- |'''Q q'''||kvé||qu={{IPA|[kv]}}|| |- |'''R r'''||er||{{IPA|[r]}}|| |- |'''Ř ř'''||eř||{{IPA|[r̝]}}||{{IPA|[r̝°]}} |- |'''S s'''||es||{{IPA|[s]}}||{{IPA|[z]}} |- |'''Š š'''||eš||{{IPA|[ʃ]}}||{{IPA|[ʒ]}} |- |'''T t'''||té||{{IPA|[t]}}||{{IPA|[d]}} |- |'''Ť ť'''||ťé||{{IPA|[c]}}||{{IPA|[ɟ]}} |- |'''U u'''||ú||{{IPA|[ʊ]}}|| |- |'''Ú ú'''||dlouhé ú||{{IPA|[uː]}}|| |- |'''Ů ů'''||ů s kroužkem||{{IPA|[uː]}}|| |- |'''V v'''||vé||{{IPA|[v]}}||{{IPA|[f]}} |- |'''W w'''||dvojité vé||{{IPA|[v]}}||{{IPA|[f]}} |- |'''X x'''||iks||{{IPA|[ks]}}||{{IPA|[gz]}} |- |'''Y y'''||ypsilon||{{IPA|[ɪ]}}|| |- |'''Ý ý'''||dlouhé ypsilon||{{IPA|[iː]}}|| |- |'''Z z'''||zet||{{IPA|[z]}}||{{IPA|[s]}} |- |'''Ž ž'''||žet||{{IPA|[ʒ]}}||{{IPA|[ʃ]}} |} </td></tr></table> Па ўзоры чэскай пісьмовасьці была створаная вельмі блізкая да яе славацкая. У пачатку XIX стагодзьдзя на чэскую сыстэму (зь некаторымі зьмяненьнямі) была пераведзеная харвацкая лацінка («[[гаевіца]]»). Па чэскім жа ўзоры праектуюцца найбольш распраўсюджаныя сыстэмы лацінізацыі некаторых іншых славянскіх моваў: [[Беларуская мова|беларускае]], [[Украінская мова|украінскае]], [[Расейская мова|расейскае]], як і ўвогуле асноўныя стандарты лацінскае трансьлітарацыі кірыліцы. Яшчэ некалькі моваў ([[Басьнійская мова|басьнійская]], [[Лякоцкая мова|лякоцкая]], [[Летувіская мова|летувіская]], [[Латыская мова|латыская]], некаторыя [[Саамскія мовы|саамскія]] варыянты, [[Славенская мова|славенская]] і інш.) выкарыстоўваюць гачыкі над літарамі. Да сярэдзіны XIX стагодзьдзя чэская артаграфія захоўвала некалькі своеасаблівых старажытных абазначэньняў гукаў, якія сёньня выглядаюць вельмі нязвыкла: * літара '''j''' ужывалася замест '''í''' для абазначэньня доўгага гуку [і]; * літара '''g''' ужывалася замест '''j''' для абазначэньня гуку [й]; * літара '''w''' ужывалася замест '''v'''. == Фанэтыка == [[Файл:Qwertz cz.svg|міні|350пкс|Чэская QWERTZ-клявіятура. QWERTY адрозьніваецца ад яе толькі паменянымі месцамі літарамі Y і Z]] === Галосныя === У чэскай мове 10 асноўных галосных гукаў: кароткія і доўгія варыянты гукаў [a], [e], [i] (на пісьме з гістарычна-этымалягічных прычынаў адлюстроўваецца дваяка: '''i''' і '''y'''), [o], [u]. Даўжыня галосных абазначаецца [[Дыякрытычныя знакі|дыякрытычнымі знакамі]] (штрыхом ці кружком) і зьяўляецца сэнсаадрознай: ''drahá'' — «дарагая», ''dráha'' — «даро́га». Націск сілавы, фіксаваны на першым складзе, з даўжынёй гукаў не зьвязаны, з-за чаго нязвыкламу вуху можа здавацца, што націск прыпадае на склад у сярэдзіне ці канцы слова. Характэрныя складаўтваральныя [r] і [l]: ''vlk'' «воўк», ''krtek'' «крот», ''bratr'' «брат». Пры вымаўленьні такога складу зьяўляецца няяўны гук, які нагадвае вельмі кароткі [ы]. Існуюць цэлыя выслоўі безь ніводнага «сапраўднага» галоснага: ''[[Strč prst skrz krk]]'' («засунь палец у горла»). [[Двугук|Дыфтонгі]] [au], [eu], [ou] (першыя два пераважна ў запазычаньнях, апошні тыповы і для ўласна чэскіх словаў: ''doubrava, houknouti, kousati''). === Зычныя === {| class="wikitable" style="text-align: center" |- style="vertical-align: center; font-size: x-small; height: 2em" | style="font-size: 90%;" | Месца артыкуляцыі → ! colspan=2 | [[Губныя зычныя]] ! colspan=2 | [[Пярэднеязычныя зычныя|Зубныя]] ! colspan=2 | [[Заднеязычныя зычныя]] ! colspan=2 | [[Гартанныя зычныя]] |- style="vertical-align: center; font-size: x-small; height: 3em" | style="font-size: 90%;" | Спосаб артыкуляцыі ↓ ! style="width: 4em;" | [[Губна-губныя зычныя]] ! style="width: 4em;" | [[Губна-зубныя зычныя]] ! style="width: 4em;" | [[Альвэалярныя зычныя|Пухірыкавыя]] ! style="width: 4em;" | [[Постальвэалярныя зычныя|Постпухірыкавыя]] ! style="width: 4em;" | [[Палатальныя зычныя]] ! style="width: 4em;" | [[Заднеязычныя зычныя|Вэлярныя]] ! colspan="2" style="width: 4em;" | [[Фарынгальныя зычныя]] |- style="font-size: 120%;" ! style="font-size: x-small; text-align:left" | [[Насавыя зычныя]] | class="nounderlines" | {{IPA|m}} | class="nounderlines" | ({{IPA|ɱ}}) | class="nounderlines" colspan="2" | {{IPA|n}} | class="nounderlines" | {{IPA|ɲ}} | class="nounderlines" | ({{IPA|ŋ}})</span> | class="nounderlines" colspan="2" style="background:#ccc" | |- style="font-size: 120%;" ! style="font-size: x-small; text-align:left" | [[Выбухныя зычныя]] | class="nounderlines" | {{IPA|p}} {{IPA|b}} | class="nounderlines" | | class="nounderlines" colspan="2" |{{IPA|t}} {{IPA|d}} | class="nounderlines" | {{IPA|c}} {{IPA|ɟ}} | class="nounderlines" | {{IPA|k}} {{IPA|ɡ}} | class="nounderlines" style="width: 1em;" | ({{IPA|ʔ}}) |- style="font-size: 120%;" ! style="font-size: x-small; text-align:left" | [[Афрыкаты]] | class="nounderlines" | &nbsp; | class="nounderlines" | &nbsp; | class="nounderlines" | {{IPA|t͡s}} {{IPA|d͡z}} | class="nounderlines" | {{IPA|t͡ʃ}} {{IPA|d͡ʒ}} | class="nounderlines" | &nbsp; | class="nounderlines" | &nbsp; | class="nounderlines" style="width: 1em;" | |- style="font-size: 120%;" ! style="font-size: x-small; text-align:left" | [[Фрыкатыўныя зычныя]] | class="nounderlines" | | class="nounderlines" | {{IPA|f}} {{IPA|v}} | class="nounderlines" | {{IPA|s}} {{IPA|z}} | class="nounderlines" | {{IPA|ʃ}} {{IPA|ʒ}} | class="nounderlines" | | class="nounderlines" | {{IPA|x}} ({{IPA|ɣ}}) | class="nounderlines" rowspan="2" colspan="2" | ({{IPA|h}}) {{IPA|ɦ}} |- style="font-size: 120%;" ! style="font-size: x-small; text-align:left" | [[Апраксыманты|Сьлізгальныя]] | class="nounderlines" | | class="nounderlines" | | class="nounderlines" colspan="2" | | class="nounderlines" | {{IPA|j}} | class="nounderlines" | |- style="font-size: 120%;" ! style="font-size: x-small; text-align:left" | [[Дрыготкія зычныя]] | class="nounderlines" | | | class="nounderlines" colspan="2" | {{IPA|r}} {{IPA|r̝}} | | class="nounderlines" | | class="nounderlines" colspan="2" style="background:#ccc" | |- style="font-size: 120%;" ! style="font-size: x-small; text-align:left" | [[Латэральныя зычныя]] | class="nounderlines" colspan="2" style="background:#ccc" | | class="nounderlines" colspan="2" | {{IPA|l}} | class="nounderlines" | | class="nounderlines" | | class="nounderlines" colspan="2" style="background:#ccc" | |} == Лексыка == Чэскія навукоўцы ацэньваюць колькасьць запазычаньняў з праславянскай мовы ў сучасных чэскай і роднаснай славацкай у 98%, што больш за ўсе астатнія славянскія мовы<ref>{{Кніга|аўтар = František Kopečný|частка = |загаловак = Základní všeslovanská slovní zásoba|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Praha|выдавецтва = Academia|год = 1981|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }} — citováno dle Karlík, Nekula, Rusínová (1995)</ref>. Сярод іншамоўных словаў, як і ў большасьці эўрапейскіх моваў, шэраг тэрмінаў у галіне культуры і навукі былі запазычаныя з [[Грэцкая мова|грэцкае]] (''demokracie, parabola, typ — дэмакратыя, парабала, тып'') і [[Лацінская мова|лацінскае моваў]] (''škola, kříž, doktor, herbář — школа, крыж, доктар, гербарый''). Празь цесныя гістарычныя кантакты частка словаў была запазычаная зь [[Нямецкая мова|нямецкае]] (''knedlík, šunka, taška, brýle, rytíř'' — ''кнэдлік, вяндліна, мяшок, акуляры, рыцар''), у некаторых выпадках яны дайшлі празь іншыя мовы. Зь нямецкае паходзіць шэраг словаў з галіны рамесьніцкай тэрміналёгіі і слэнгу (''hoblík, klempíř, ponk, šichta — гэбель, водаправоднік, варштат, вахта''). У эпоху нацыянальнага адраджэньня частка словаў адмыслова была перанятая зь іншых славянскіх — [[Польская мова|польскае]] (''báje, věda, půvab, otvor — байка, веда, прывабнасьць, адтуліна''), [[Расейская мова|расейскае]] (''vzduch, příroda, chrabrý — паветра, прырода, адважны'') і інш. Чэская тэрміналёгія стваралася штучна праз запазычаньне іншамоўных словаў, часта даслоўным перакладам ([[Калька (мовазнаўства)|малпаваньнем]]). Многія з гэтых словаў засталіся ва ўжытку і цяпер. У XX стагодзьдзі з расейскае мовы ў чэскую прыйшлі ў асноўным палітычныя тэрміны (''sovět, kulak, chozrasčot, polárník, rozvědka, celiny — савет, кулак, гасразьлік, палярнік, выведка, цаліна''). З [[Італьянская мова|італьянскае]] паходзіць шэраг [[Музыка|музычных]] тэрмінаў (''duet, soprán, forte, piano — дуэт, сапрана, фортэ, піяна''), з [[Француская мова|францускае]] — датычных [[Мода|моды]] (''baret, blůza, manžeta — берэт, блюза, манжэта''). [[Ангельская мова]] стала крыніцай спартовых тэрмінаў (''fotbal, hokej, tenis — футбол, хакей, тэніс''), а цяпер зь яе пераходзяць новаўвядзеньні ў [[Вылічальная тэхніка|вылічальных тэхналёгіях]] (''software, hardware — праграмнае забесьпячэньне, апаратнае забесьпячэньне'') і іншых галінах. Маюцца запазычаньні з экзатычных моваў, часта празь іншыя мовы. З [[Арабская мова|арабскае]] прыйшлі словы ''alkohol, káva, trafika'' (''алькаголь, кава, тытунёвая крама''), з [[Турэцкая мова|турэцкае]] ''jogurt, klobouk, čapka, tasemnice'' (''ёгурт, клябук, капялюш, тасьма''), з [[Кітайская мова|кітайскае]] — ''čaj, kečup'' (''гарбата, кетчуп''), з [[гіндзі]] ''džungle, jóga'' (''джунглі, ёга''). [[Правапіс]] запазычаных словаў залежыць ад ступені натуралізацыі: * асыміляваныя словы падпарадкоўваюцца правілам напісаньня чэскае мовы, напрыклад ''telefon, televize, rádio, muzeum, kriket, akvárium'' (хоць дапускаецца і напісаньне ''televise, radio, museum''); * новыя і рэдкаўжывальныя словы звычайна захоўваюць арыгінальнае напісаньне, напр. ''hardware, image''; * асаблівую групу складаюць [[устойлівыя словазлучэньні]] — выразы, якія захоўваюць арыгінальны правапіс і не падпарадкоўваюцца чэскім правілам скланеньняў, напрыклад лацінскія ''[[ecce homo]], corpus delicti, in statu nascendi, ab incunabulis, dies irae'', францускія ''aperçu, á propos, [[enfant terrible]], tête à tête, vis-à-vis, potpourri, parvenu; laissez-faire, laissez-passer''; італійскія ''staccato, adagio, dolce far niente'' і да т.п.). Як у многіх роднасных мовах, якія доўгі час разьвіваліся паасобку, падобныя па гучаньні чэскія і беларускія словы нярэдка маюць розны і нават супрацьлеглы сэнс (напрыклад, čerstvý — сьвежы; pozor — увага; hrad — замак; ovoce — садавіна; rodina — сям’я; і да т. п.). == Граматыка == Чэская мова, як і беларуская, адносіцца да [[Флектыўная мова|фузыйных моваў]], якія вызначаюцца складанай сыстэмай [[Скланеньне|скланеньняў]] і [[Спражэньне|спражэньняў]]. Гэта выяўляецца праз багацьце [[Слова|слоўных]] формаў. === Часьціны мовы === У чэскай 10 [[Часьціна мовы|часьцінаў мовы]], сярод якіх адрозьніваюць зьмяняльныя і незьмяняльныя: * зьмяняльныя ** [[Скланеньне|скланяльныя]] ([[назоўнік]], [[прыметнік]], [[займеньнік]], [[лічыльнік]]) ** [[Спражэньне|спрагальныя]] ([[дзеяслоў]]) * незьмяняльныя ([[прыслоўе]], [[прыназоўнік]], [[злучнік]], [[часьціца]], [[выклічнік]]) === Род === Адрозьніваюць 3 [[Род (лінгвістыка)|роды]]: [[Мужчынскі род|мужчынскі]], [[Жаночы род|жаночы]] і [[Ніякі род|ніякі]]. Акрамя таго, назоўнікі мужчынскага роду падзяляюцца на адушаўлёныя і неадушаўлёныя. === Лік === Адрозьніваюць адзіночны і множны [[Лік (мовазнаўства)|лікі]]. === Скланеньне === Чэская мова мае 7 [[склон]]аў ([[Назоўны склон|назоўны]], [[Родны склон|родны]], [[Давальны склон|давальны]], [[Вінавальны склон|вінавальны]], [[Клічны склон|клічны]], [[Творны склон|творны]], [[Месны склон|месны]]), якія ўжываюцца пры скланеньні чэскіх [[назоўнік]]аў, [[прыметнік]]аў, [[займеньнік]]аў і [[лічыльнік]]аў. Пачатковаю формаю ([[Лема (лінгвістыка)|лемай]]) імёнаў ёсьць, як правіла, назоўны склон адзіночнага ліку. === Спражэньне === [[Дзеяслоў|Дзеясловы]] маюць 3 часы: [[Мінулы час|мінулы]], [[Цяперашні час|цяперашні]] і [[Будучы час|будучы]]. Акрамя таго, па завершанасьці ці незавершанасьці дзеяньня адрозьніваюць дзеясловы закончанага (пэрфэктныя) і незакончанага (імпэрфэктныя) [[Трываньне|трываньняў]]. Дзеясловы закончанага трываньня ня маюць формы цяперашняга часу, яна супадае з формай будучага часу. Адрозьніваюць 3 [[Лад дзеяслова|лады дзеясловаў]]: [[Абвесны лад|абвесны]], [[Умоўны лад|умоўны]] і [[Загадны лад|загадны]]. Паводле адносінаў між прадметам і дзеяньнем вылучаюць асабовыя і безасабовыя дзеясловы. [[Лема (лінгвістыка)|Пачатковаю формаю]] дзеяслова ёсьць [[інфінітыў]]. === Парадак слоў === [[Парадак слоў]] вельмі гнуткі (вольны). Асноўным тыпам парадку зьяўляецца «[[дзейнік]] — [[выказьнік]] — [[дапаўненьне]]». == Дыялекты == [[Файл:Czech dialects.PNG|міні|350пкс|Дыялекты чэскае мовы: 1 — чэская (багемская) група (падгрупы: 1a — паўночна-ўсходняя, 1b — цэнтральная, 1c — паўднёва-заходняя, 1d — чэска-мараўская) 2 — цэнтральнамараўская група 3 — усходнемараўская група 4 — сылеская група (4a — сылеска-мараская падгрупа, 4b — сылеска-польская падгрупа) 5 — зьмяшаныя гаворкі]] Чэская мова распадаецца на некалькі дыялектаў, носьбіты якіх у цэлым разумеюць адзін аднаго. У цяперашні час пад уплывам літаратурнае мовы межы між дыялектамі сьціраюцца. Чэскія дыялекты падзяляюцца на 4 групы<ref>{{Кніга|аўтар = Karlík, Nekula, Pleskalová.|частка = |загаловак = Encyklopedický slovník češtiny|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Praha|выдавецтва = Nakladelství Lidové noviny|год = 2002|том = |старонкі = 393|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>: * Чэскія (багемскія) гаворкі (з размоўнай чэскай у якасьці [[кайнэ (лінгвістыка)|кайнэ]]) * Цэнтральнамараўская група гаворак (ганацкая); * Усходнемараўская група гаворак (мараўска-славацкая); * Сылескія гаворкі. Памежныя землі, раней населеныя судэцкімі немцамі, нельга аднесьці да пэўнага дыялекту з-за размаітасьці насельніцтва. == [[Сьпіс Сўодэша]] для чэскае мовы == <table><tr valign=top><td> {| class="standard" ! valign="top" | Чэская ! valign="top" | Беларуская |- | valign="top" | já | valign="top" | я |- | valign="top" | ty | valign="top" | ты |- | valign="top" | on | valign="top" | ён |- | valign="top" | my | valign="top" | мы |- | valign="top" | vy | valign="top" | вы |- | valign="top" | oni, ony | valign="top" | яны |- | valign="top" | tento, tato, toto | valign="top" | гэты, гэтая, гэтае |- | valign="top" | tamten, tamta, tamto | valign="top" | той, тая, тое |- | valign="top" | tady | valign="top" | тут |- | valign="top" | tam | valign="top" | там, туды |- | valign="top" | kdo | valign="top" | хто |- | valign="top" | co | valign="top" | што |- | valign="top" | kde | valign="top" | дзе |- | valign="top" | kdy | valign="top" | калі |- | valign="top" | jak | valign="top" | як |- | valign="top" | ne | valign="top" | не |- | valign="top" | všechno | valign="top" | увесь, уся, усё, усе |- | valign="top" | mnoho | valign="top" | многія, шматлікія |- | valign="top" | několik | valign="top" | некалькі |- | valign="top" | nemnoho | valign="top" | нямногія, нешматлікія |- | valign="top" | jiný | valign="top" | іншы |- | valign="top" | jeden | valign="top" | адзін |- | valign="top" | dva | valign="top" | два |- | valign="top" | tři | valign="top" | тры |- | valign="top" | čtyři | valign="top" | чатыры |- | valign="top" | pět | valign="top" | пяць |- | valign="top" | velký | valign="top" | вялікі |- | valign="top" | dlouhý | valign="top" | доўгі |- | valign="top" | široký | valign="top" | шырокі |- | valign="top" | tlustý | valign="top" | тлусты |- | valign="top" | těžký | valign="top" | цяжкі |- | valign="top" | malý | valign="top" | малы, маленькі |- | valign="top" | krátký | valign="top" | кароткі |- | valign="top" | uzký | valign="top" | вузкі |- | valign="top" | tenký | valign="top" | тонкі |- | valign="top" | žena | valign="top" | жанчына |- | valign="top" | muž | valign="top" | мужчына |- | valign="top" | člověk | valign="top" | чалавек |- | valign="top" | dítě | valign="top" | дзіця |- | valign="top" | žena, manželka | valign="top" | жонка |- | valign="top" | muž, manžel | valign="top" | муж |- | valign="top" | matka | valign="top" | маці |- | valign="top" | otec | valign="top" | бацька |- | valign="top" | zvíře | valign="top" | зьвер, жывёла |- | valign="top" | ryba | valign="top" | рыба |- | valign="top" | pták | valign="top" | птушка |- | valign="top" | pes | valign="top" | сабака |- | valign="top" | veš | valign="top" | вош |- | valign="top" | had | valign="top" | зьмяя, гад |- | valign="top" | červ | valign="top" | чарвяк |- | valign="top" | strom | valign="top" | дрэва |- | valign="top" | les | valign="top" | лес |- | valign="top" | hůl, klacek, prut | valign="top" | палка, кій |- | valign="top" | ovoce | valign="top" | плод, садавіна |- | valign="top" | semeno | valign="top" | насеньне |- | valign="top" | list | valign="top" | ліст |- | valign="top" | kořen | valign="top" | корань |- | valign="top" | kůra | valign="top" | кара |- | valign="top" | květ | valign="top" | кветка |- | valign="top" | tráva | valign="top" | трава |- | valign="top" | lano | valign="top" | вяроўка |- | valign="top" | kůže | valign="top" | скура |- | valign="top" | maso | valign="top" | мяса |- | valign="top" | krev | valign="top" | кроў |- | valign="top" | kost | valign="top" | костка |- | valign="top" | tuk | valign="top" | тук, тлушч |- | valign="top" | vejce | valign="top" | яйка |- | valign="top" | roh | valign="top" | рог |- | valign="top" | ocas | valign="top" | хвост |- | valign="top" | pero | valign="top" | пяро |- | valign="top" | vlasy | valign="top" | валасы |- | valign="top" | hlava | valign="top" | галава |- | valign="top" | ucho | valign="top" | вуха |- | valign="top" | oko | valign="top" | вока |- | valign="top" | nos | valign="top" | нос |- | valign="top" | ústa | valign="top" | рот, вусны |- | valign="top" | zub | valign="top" | зуб |- | valign="top" | jazyk | valign="top" | мова |- | valign="top" | nehet | valign="top" | пазногаць |- | valign="top" | noha | valign="top" | ступня, нага |- | valign="top" | noha | valign="top" | нага |- | valign="top" | koleno | valign="top" | калена |- | valign="top" | ruka | valign="top" | рука, далонь |- | valign="top" | křídlo | valign="top" | крыло |- | valign="top" | břicho | valign="top" | жывот |- | valign="top" | vnitrnosti | valign="top" | унутранасьці, кішкі |- | valign="top" | krk, šíje | valign="top" | горла, шыя |- | valign="top" | záda, hřbet | valign="top" | сьпіна, хрыбет |- | valign="top" | prs, hruď | valign="top" | грудзі |- | valign="top" | srdce | valign="top" | сэрца |- | valign="top" | játra | valign="top" | печань |- | valign="top" | pít | valign="top" | піць |- | valign="top" | jíst | valign="top" | есьці |- | valign="top" | kousat | valign="top" | кусаць |- | valign="top" | sát | valign="top" | смактаць |- | valign="top" | plivat | valign="top" | пляваць |- | valign="top" | zvracet | valign="top" | ванітаваць |- | valign="top" | foukat | valign="top" | дуць |- | valign="top" | dýchat | valign="top" | дыхаць |- | valign="top" | smát se | valign="top" | сьмяяцца |- | valign="top" | vidět | valign="top" | бачыць |- | valign="top" | slyšet | valign="top" | чуць |- | valign="top" | vědět | valign="top" | ведаць |- | valign="top" | myslet | valign="top" | думаць, разважаць |} </td><td> {| class="standard" ! valign="top" | Чэская ! valign="top" | Беларуская |- | valign="top" | čichat | valign="top" | нюхаць |- | valign="top" | bát se | valign="top" | баяцца |- | valign="top" | spát | valign="top" | спаць |- | valign="top" | žít | valign="top" | жыць |- | valign="top" | umírat | valign="top" | паміраць |- | valign="top" | zabít | valign="top" | забіваць |- | valign="top" | bojovat | valign="top" | змагацца |- | valign="top" | lovit | valign="top" | лавіць, паляваць |- | valign="top" | udeřit | valign="top" | ударыць |- | valign="top" | řezat | valign="top" | рэзаць, калоць |- | valign="top" | rozdělit | valign="top" | падзяліць |- | valign="top" | bodnout | valign="top" | укалоць, пракалоць |- | valign="top" | škrábat | valign="top" | шкрабаць |- | valign="top" | kopat | valign="top" | капаць |- | valign="top" | plavat | valign="top" | плаваць |- | valign="top" | letět | valign="top" | лётаць |- | valign="top" | jít | valign="top" | хадзіць, ісьці |- | valign="top" | přijít | valign="top" | прыходзіць, прыйсьці |- | valign="top" | ležet | valign="top" | ляжаць |- | valign="top" | sedět | valign="top" | сядзець |- | valign="top" | stát | valign="top" | стаяць |- | valign="top" | obrátit | valign="top" | круціць |- | valign="top" | padat, upadnout | valign="top" | падаць |- | valign="top" | dát | valign="top" | даваць |- | valign="top" | držet | valign="top" | трымаць |- | valign="top" | stlačit | valign="top" | сьціскаць |- | valign="top" | třít | valign="top" | церці, драць |- | valign="top" | mýt, umývat | valign="top" | мыць, умываць |- | valign="top" | utírat | valign="top" | выціраць |- | valign="top" | tahat | valign="top" | цягнуць |- | valign="top" | tlačit | valign="top" | піхаць |- | valign="top" | házet | valign="top" | кідаць |- | valign="top" | vázat | valign="top" | вязаць |- | valign="top" | šít | valign="top" | шыць |- | valign="top" | počítat | valign="top" | лічыць |- | valign="top" | říkat | valign="top" | гаварыць, казаць |- | valign="top" | zpívat | valign="top" | сьпяваць |- | valign="top" | hrát | valign="top" | гуляць, іграць |- | valign="top" | plout | valign="top" | плыць |- | valign="top" | téci | valign="top" | цекчы |- | valign="top" | mrznout, zmrznout | valign="top" | мёрзнуць, замёрзнуць |- | valign="top" | otékat | valign="top" | ацякаць |- | valign="top" | slunce | valign="top" | сонца |- | valign="top" | měsíc | valign="top" | месяц |- | valign="top" | hvězda | valign="top" | зорка |- | valign="top" | voda | valign="top" | вада |- | valign="top" | déšť | valign="top" | дождж |- | valign="top" | řeka | valign="top" | рака |- | valign="top" | jezero | valign="top" | возера |- | valign="top" | moře | valign="top" | мора |- | valign="top" | sůl | valign="top" | соль |- | valign="top" | kámen | valign="top" | камень |- | valign="top" | písek | valign="top" | пясок |- | valign="top" | prach | valign="top" | пыл, прах |- | valign="top" | země | valign="top" | зямля |- | valign="top" | mrak | valign="top" | хмара, воблака |- | valign="top" | mlha | valign="top" | туман, імгла |- | valign="top" | nebe | valign="top" | неба |- | valign="top" | vítr | valign="top" | вецер |- | valign="top" | sníh | valign="top" | сьнег |- | valign="top" | led | valign="top" | лёд |- | valign="top" | kouř, dým | valign="top" | дым |- | valign="top" | oheň | valign="top" | вагонь |- | valign="top" | popel | valign="top" | попел |- | valign="top" | hořet | valign="top" | гарэць |- | valign="top" | silnice, cesta | valign="top" | дарага, шлях |- | valign="top" | hora | valign="top" | гара |- | valign="top" | červený | valign="top" | чырвоны |- | valign="top" | zelený | valign="top" | зялёны |- | valign="top" | žlutý | valign="top" | жоўты |- | valign="top" | bílý | valign="top" | белы |- | valign="top" | černý | valign="top" | чорны |- | valign="top" | noc | valign="top" | ноч |- | valign="top" | den | valign="top" | дзень |- | valign="top" | rok | valign="top" | год, рок |- | valign="top" | teplý | valign="top" | цёплы |- | valign="top" | studený, chladný | valign="top" | сьцюдзёны, халодны |- | valign="top" | plný | valign="top" | поўны |- | valign="top" | nový | valign="top" | новы |- | valign="top" | starý | valign="top" | стары |- | valign="top" | dobrý | valign="top" | добры |- | valign="top" | špatný, zlý | valign="top" | злы, благі |- | valign="top" | shnilý | valign="top" | гнілы |- | valign="top" | špinavý | valign="top" | брудны |- | valign="top" | přímý | valign="top" | просты |- | valign="top" | kulatý | valign="top" | круглы |- | valign="top" | ostrý | valign="top" | востры |- | valign="top" | tupý | valign="top" | тупы |- | valign="top" | hladký | valign="top" | гладкі |- | valign="top" | mokrý | valign="top" | мокры |- | valign="top" | suchý | valign="top" | сухі |- | valign="top" | správný | valign="top" | слушны, спраўны |- | valign="top" | blízký | valign="top" | блізкі |- | valign="top" | daleký | valign="top" | далёкі |- | valign="top" | pravý | valign="top" | правы |- | valign="top" | levý | valign="top" | левы |- | valign="top" | u | valign="top" | каля, ля |- | valign="top" | v | valign="top" | у |- | valign="top" | s | valign="top" | з |- | valign="top" | a | valign="top" | і |- | valign="top" | jestliže | valign="top" | калі ж |- | valign="top" | protože | valign="top" | таму што |- | valign="top" | jméno | valign="top" | імя |} </td></tr></table> == Разьвіцьцё == Першай славянскай літаратурнай мовай на тэрыторыі сучаснай [[Чэхія|Чэхіі]] была [[стараславянская мова]], якая выкарыстоўвала ў якасьці альфабэту прынесеную каля 836 году братамі [[Кірыл і Мятод|Кірылам і Мятодам]] [[Глаголіца|глаголіцу]]. Чэская мова вылучылася з заходняга дыялекту [[Праславянская мова|праславянскай]] напрыканцы 1 тысячагодзьдзя. Аднак чытаць і пісаць у той час умела пераважна толькі [[духавенства]], і функцыі пісьмовай мовы выконвалі [[Лацінская мова|лацінская]] і стараславянская мовы. Першымі пісьмовымі [[дакумэнт]]амі чэскай мовы зьяўляюцца рэлігійныя песьні і кароткія тэксты, вядомыя як глосы ({{Мова-cs|glosy}}), напісаныя ў XII і XIII стагодзьдзях. Яны пісаліся так званым прымітыўным правапісам, які выкарыстоўваў звычайную лацінку для запісу неўласьцівых латыні гукаў (адна літара выкарыстоўвалася для розных гукаў). У XIV і XV<ref>''Селищев А. М.'' Славянское языкознание. Западнославянские языки. — Государственное учебно-педагогическое издательство Наркомпроса РСФСР. — М., 1941. — С. 36.</ref> стагодзьдзях зьяўляюцца першыя творы прыдворнай літаратуры, чэская мова пранікае ў дзяржаўныя дакумэнты. У XIV стагодзьдзі на чэскую мову былі ўпершыню перакладзеныя ўсе часткі [[Біблія|Бібліі]], праўда, не як зьвязны твор. У іх для запісу чэскіх гукаў выкарыстоўваліся [[Дыграф|састаўныя літары]]. На мяжы XIV—XV стагодзьдзяў была праведзеная рэформа правапісу, зьвязаная зь імем [[Ян Гус|Яна Гуса]], якая ўвяла ў чэскую мову [[дыякрытычныя знакі]]. [[Ян Гус]] таксама працаваў над перакладам усіх частак [[Біблія|Бібліі]]. Вялікі ўнёсак у разьвіцьцё чэскай літаратуры дало вынаходзтва [[Кнігадрукаваньне|кнігадрукаваньня]]. У 1475 годзе на чэскай мове быў упершыню надрукаваны [[Новы Запавет]], а ў 1488 годзе ўся [[Біблія]]. Тым ня менш, клясычны чэскі пераклад [[Біблія|Бібліі]], [[Краліцкая Біблія]], быў выдадзены ў 6 частках толькі ў 1579—1594 гадох. З паразай {{Артыкул у іншым разьдзеле|Багемскае паўстаньне 1618—1620 гадоў|паўстаньня 1618—1620 гадоў|cs|České stavovské povstání}} і пачаткам [[Контрарэфармацыя|Контрарэфармацыі]] пачаўся паступовы заняпад чэскай пісьмовай літаратуры, які быў выкліканы змушанай эміграцыяй некаталіцкай інтэлігенцыі. І ў гэты час, тым ня менш, выходзілі кнігі на чэскай мове, аднак яны падвяргаліся строгай цэнзуры. Па Новым земскім укладаньні ({{Мова-cs|Obnovené zřízení zemské}}) (1627, 1628) у [[Чэхія|Чэхіі]] і [[Маравія|Маравіі]] другой дзяржаўнай мовай станавілася [[Нямецкая мова|нямецкая]], якая мела роўныя правы з чэскай (на падставе пражываньня тамака вялікай колькасьці немцаў). [[Файл:Czechs_Slovakians1880.png|міні|300пкс|Распаўсюджаньне чэскай і славацкай моваў у XIX стагодзьдзі]] У XVIII стагодзьдзі нямецкая мова была ўведзена ў якасьці адзінай ва ўсіх габсбурскіх землях. Для пасьпяховай кар’еры нямецкай мовай трэба было валодаць як роднай. Шматлікія чэскія паны так анямечваліся, што забывалі сваю родную мову. Заняпаду чэскай мовы спрыялі [[езуіты]], зьнішчаючы чэскія кнігі і рукапісы, якія яны лічылі ерэтычнымі. Пры кіраваньні [[Марыя Тэрэзія|Марыі-Тэрэзіі]] ў вышэйшых, сярэдніх і пачатковых школах уводзілася выкладаньне на нямецкай мове, а пры [[Ёсіф II|Ёсіфе II]] бязь веданьня [[Нямецкая мова|нямецкай]] стала немагчыма паступіць у гімназію. У 1784 годзе нямецкая мова канчаткова стала мовай выкладаньня ў гімназіях і [[Праскі ўнівэрсытэт|Праскім унівэрсытэце]], наўзамен [[Лацінская мова|лацінскай мовы]]. Ва ўсіх урадавых установах таксама была ўведзеная нямецкая мова. Поўнае непрызнаньне з боку аўстрыйскіх імпэратараў земскай самастойнасьці [[Чэхія|Чэхіі]] прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XVIII стагодзьдзя руху [[Нацыянальнае адраджэньне|нацыянальнага адраджэньня]], які ўзмацніўся са скасаваньнем у XIX стагодзьдзі [[Прыгоннае права|прыгоннага права]]. У 1792 у [[Праскі ўнівэрсытэт|Праскім унівэрсытэце]] была арганізаваная катэдра чэскай мовы, у 1793 годзе чэская стала выкарыстоўвацца ў сойме. У XIX стагодзьдзі чэская літаратура ізноў дасягнула росквіту. З розных спробаў кадыфікацыі чэскай мовы ўсеагульна была прынятая граматыка [[Ёзэф Добраўскі|Ёзэфа Добраўскага]], якая ўпершыню выйшла ў 1809 годзе. У 1830—1835 гадах быў выдадзены пяцітомавы чэска-нямецкі слоўнік [[Ёзэф Юнгман|Ёзэфа Юнгмана]]. Разьвіваецца [[публіцыстыка]] і [[мастацкая літаратура]], якія значна наблізіліся да паўсядзённай мовы. Зьніклі некаторыя перажыткі састарэлага правапісу [[Краліцкая Біблія|Краліцкай Бібліі]]. Менавіта ў гэты час літаратурная чэская мова стала больш-менш паходзіць да сучаснае. == Падабенства да славацкай мовы == Чэская і [[Славацкая мова|славацкая мовы]] вельмі падобныя і ўтвараюць [[Дыялектны кантынююм|кантынююм]], плаўна пераходзячы адна ў адну. Адрозьненьні ў [[Лексыка|лексыцы]] чэскай і славацкай моваў нават меншыя, чым паміж некаторымі [[дыялект]]амі славацкае мовы. Некаторыя дыялекты адносяць да адной або другой мовы толькі ў залежнасьці ад тэрытарыяльнай прыналежнасьці. У значнай меры за час існаваньня супольнае дзяржавы — [[Чэхаславаччына|Чэхаславаччыны]] — у Чэхіі і [[Славаччына|Славаччыне]] склаўся пасіўны чэска-славацкі [[білінгвізм]], чэхі звычайна без праблемы разумеюць славацкую і наадварот. У рэчышчы тагачаснай палітыкі ў міжваеннай Чэхаславаччыне (1918—1938) абедзьве мовы разглядаліся як два варыянты аднае літаратурнае мовы. Узаемаразуменьне абодвух моваў ацэньваецца ў 95%<ref>{{Кніга|аўтар = Breton R.|частка = |загаловак = Atlas jazyků světa: Soužití v křehké rovnováze|арыгінал = |спасылка = |адказны = T. Duběda|выданьне = |месца = Praha|выдавецтва = Albatros|год = 2007|том = |старонкі = 19|старонак = |сэрыя = |isbn = 978-80-00-01883-6|наклад = }}</ref>. == Афіцыйны статус == Чэскай мовай карыстаецца пераважная большасьць грамадзянаў [[Чэхія|Чэхіі]]. Паводле дзеючага заканадаўства, суды, сьледчыя і адміністратыўныя органы вядуць справаводзтва па-чэску<ref>[https://web.archive.org/web/20070927013310/http://www.mfcr.cz/cps/rde/xbcr/mfcr/Loterie_UZ_pdf.pdf Zákon ČNR č. 202/1990 Sb. o loteriích a jiných podobných hrách, § 46a]; [http://business.center.cz/business/pravo/zakony/zivnost/ Zákon ČNR 455/1991 Sb. o živnostenském podnikání, § 71 odst. 3]; [http://i.iinfo.cz/urs-att/P_582-91-104998589628484.htm Zákon ČNR 582/1991 Sb. o organizaci a provádění sociálního zabezpečení, § 123d]; [http://business.center.cz/business/pravo/zakony/osr/ Zákon 99/1963 Sb. občanský soudní řád, § 18]; [http://business.center.cz/business/pravo/zakony/trestni_rad/ Zákon 141/1961 Sb. o trestním řízení soudním (trestní řád), § 2 odst. 14 a §§ 28 – 29]</ref> (фінансавыя інстытуцыі таксама і [[Славацкая мова|па-славацку]]<ref>[http://business.center.cz/business/pravo/zakony/trestni_rad/ Zákon ČNR č. 337/1992 Sb. o správě daní a poplatků, § 3]</ref>). На таварах абавязкова павінна прысутнічаць інструкцыя па выкарыстаньні па-чэску<ref>[http://www.spotrebitele.info/kartoteka/index.php?page=410 Zákon 634/1992 Sb. o ochraně spotřebitele, § 11]</ref>. Грамадзяне, якія не валодаюць чэскай мовай, маюць права карыстацца паслугамі перакладніка (напрыклад, у судзе). У адпаведнасьці з {{Артыкул у іншым разьдзеле|Хартыя фундамэнтальных правоў і свабод|Хартыяй фундамэнтальных правоў і свабод|cs|Listina základních práv a svobod}} этнічныя меншасьці маюць права карыстацца ўласнымі мовамі<ref>[[:s:cs:Listina základních práv a svobod|Ústavní zákon č. 2/1993 Sb. Listina základních práv a svobod, č. 25]]</ref>. Чэская мова таксама можа ўжывацца ва ўсіх афіцыйных актах у [[Славаччына|Славаччыне]], што абумоўлена Артыкулам 6 Акту пра мовы меншасьцяў Славаччыны 184/1999 Zb. А з 1 траўня 2004 року чэская мова ўваходзіць у сьпіс афіцыйных моваў [[Эўразьвяз]]у. == Крыніцы і заўвагі == {{Крыніцы}} == Літаратура == * ''Селищев А. М.'' Славянское языкознание. Западнославянские языки. — М.: Государственное учебно-педагогическое издательство Наркомпроса РСФСР, 1941. — С. 27-190 * ''Сталл П.'' Обиходно-разговорный чешский язык. // Вопросы языкознания, 1960, № 2. — С. 11-20 * ''Широкова А. Г.'' Из истории развития литературного чешского языка. // Вопросы языкознания, 1955, № 4. — С. 35-54 * ''Lehr-Spławiński T.'' Tło ugrupowania gwar czeskich. // Studia i szkice wybrane z językoznawstwa słowiańskiego. Seria 2. — Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1966. — S. 251—258. == Вонкавыя спасылкі == {{Interwiki|cs|чэскай}} {{Вікікнігі|code=cs|Česká}} {{Commons}} {{Вікіслоўнік|čeština}} * [http://www.ujc.cas.cz/ Інстытут чэскай мовы пры АН Чэскай Рэспублікі]{{ref-cz}} * [http://prirucka.ujc.cas.cz/ Онлайнавы даведнік па чэскай мове]{{ref-cz}} * [http://www.goethe-verlag.com/book2/BE/BECS/BECS002.HTM Курс чэскай мовы для беларусаў] * [https://web.archive.org/web/20170426004039/http://archiv.radio.cz/php/parse.phtml?start=%2Fenglish%2Flanguage%2F Радыё Прага «Жывучы чэскай»]{{ref-en}} * [http://www.slovnik.cz/ Онлайнавы перакладнік з чэскай мовы] * [http://slovnik.seznam.cz/ Шматмоўны слоўнік] {{Славянскія мовы}} {{МовыЭЗ}} {{Добры артыкул}} [[Катэгорыя:Чэская мова| ]] [[Катэгорыя:Мовы Славаччыны]] iewpwbulj1iktw9aouor9nmdanx7odp Вялікабрытанія 0 14724 2330639 2329615 2022-07-31T00:38:42Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 3 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Краіна2 | СУП ППЗ = 3,752 трлн $ | Год падліку СУП ППЗ = 2022 | Месца паводле СУП ППЗ = 8 | СУП ППЗ на чалавека = 55 301 $ | Год падліку СУП ППЗ на чалавека = 2022 | Месца паводле СУП ППЗ на чалавека = 28 | СУП намінал = 3,376 трлн $ | Год падліку СУП намінал = 2022 | Месца паводле СУП намінал = 6 | СУП намінал на чалавека = 49 761 $ | Год падліку СУП намінал на чалавека = 2022 | Месца паводле СУП намінал на чалавека = 25 }} '''Злу́чанае Карале́ўства Вялікабрыта́ніі і Паўночнай Ірля́ндыі''' ({{мова-en|United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland}}), скарочана — '''Вялікабрыта́нія''', '''Вялі́кая Брыта́нія''' — сувэрэнная [[краіна]] ў [[Эўропа|Эўропе]], якая месьціцца на паўночным захадзе Эўропы на архіпэлягу [[Брытанскія астравы|Брытанскіх астравоў]]<ref>[https://www.gov.uk/government/publications/toponymic-guidelines «Toponymic guidelines for the United Kingdom»]. GOV.uk.</ref>. Да складу каралеўства ўваходзяць [[Ангельшчына]], [[Ўэйлз]], [[Шатляндыя]] і [[Паўночная Ірляндыя]]<ref>[http://webarchive.nationalarchives.gov.uk/20080909013512/http://www.number10.gov.uk/Page823 «Countries within a country»]. Prime Minister’s Office.</ref>, а таксама мноства меншых астравоў у межах Брытанскіх астравоў і шэраг заморскіх тэрыторыяў ва ўсім сьвеце<ref>[http://www.oxforddictionaries.com/definition/english/Great-Britain?q=Great+Britain «Definition of Great Britain in English»]. Oxford University Press.</ref>. Паўночная Ірляндыя мае сумесную сухаземную мяжу з [[Ірляндыя|Рэспублікай Ірляндыяй]], астатная асноўная частка дзяржавы ёсьць аточанай [[Атлянтычны акіян|Атлянтычным акіянам]], [[Паўночнае мора|Паўночным морам]], [[Ля-Манш]]ам, [[Кельцкае мора|Кельцкім]] і [[Ірляндзкае мора|Ірляндзкім марамі]]. Агульная плошча Злучанага Каралеўства складае каля 242 500 км². Паводле стану на 2020 год насельніцтва Вялікабрытаніі перавышала 67 мільёнаў чалавек<ref>[https://www.ons.gov.uk/peoplepopulationandcommunity/populationandmigration/populationestimates/ «Office for National Statistics»]. GOV.uk.</ref>. Краіна ёсьць унітарнай [[парлямэнт|парлямэнцкай]] [[дэмакратыя]]й і [[канстытуцыйная манархія|канстытуцыйнай манархіяй]]<ref>[http://www.royal.gov.uk/MonarchUK/HowtheMonarchyworks/Whatisconstitutionalmonarchy.aspx «The British Monarchy, What is constitutional monarchy?»]. GOV.uk.</ref>. Пасаду манарха на сёньня займае каралева [[Лізавета II]], якая кіруе каралеўствам з 1952 году<ref>[http://www.aol.co.uk/news/2016/10/13/queen-takes-over-longest-reign-mantle-after-thailands-king-bhumibol-dies/ «Queen takes over longest reign mantle after Thailand’s King Bhumibol dies»]. AOL.</ref>. Сталіцай і найбуйнейшым горадам ёсьць [[Лёндан]], сусьветны горад і фінансавы цэнтар з насельніцтвам больш за 14 млн чалавек. Да ліку іншых буйных гарадоў улучаюць [[Бірмінггэм]], [[Манчэстэр]], [[Глазга]], [[Лівэрпул]] і [[Лідс]]<ref>D. Clark (17 January 2022). [https://www.statista.com/statistics/294645/population-of-selected-cities-in-united-kingdom-uk/ «Largest UK cities 2020»]. Statista.</ref>. Шатляндыя, Ўэйлз і Паўночная Ірляндыя маюць уласныя ўрады, але кожны зь іх валодае рознымі паўнамоцтвамі<ref>[https://web.archive.org/web/20100404062853/http://www.transport-research.info/web/countryprofiles/uk.cfm «Country Overviews: United Kingdom»]. Transport Research Knowledge Centre.</ref>. Найбліжэйшыя да Вялікабрытаніі астравы [[Мэн (востраў)|Мэн]], [[Гернсі]] і [[Джэрзі]] ня ёсьць часткай Вялікабрытаніі, але яны маюць статус залежных ад кароны, а брытанскі ўрад адказвае за іхнюю абарону і міжнароднае прадстаўніцтва<ref>[http://webarchive.nationalarchives.gov.uk/20121015000000/http://www.direct.gov.uk/en/Governmentcitizensandrights/LivingintheUK/DG_10012517 «Key facts about the United Kingdom»]. Directgov.</ref>. Таксама налічваецца 14 брытанскіх заморскіх тэрыторыяў<ref>[https://www.gov.uk/government/policies/protecting-and-developing-the-overseas-territories «Supporting the Overseas Territories»]. Foreign and Commonwealth Office.</ref>, то бок апошнія рэшткі [[Брытанская імпэрыя|Брытанскай імпэрыі]], якая ў сваім росквіце ў 1920-х гадах ахоплівала амаль чвэрць сушы і траціну насельніцтва сьвету, і была самай вялікай імпэрыяй у гісторыі. Брытанскі ўплыў можна назіраць у мове, культуры, прававых і палітычных сыстэмах, які ёсьць узорам для шматлікіх былых калёніяў<ref>Julian Go (2007). [https://books.google.com/books?id=kYmmnYKEvE0C&pg=PA94 «A Globalizing Constitutionalism?, Views from the Postcolony, 1945—2000»]. In Arjomand, Saïd Amir (ed.). Constitutionalism and political reconstruction. Brill. — С. 92—94. — ISBN 978-90-04-15174-1.</ref>. == Геаграфія == [[Файл:Uk topo en.jpg|значак|зьлева|Фізычная мапа Вялікабрытаніі.]] [[Файл:Keswick Panorama - Oct 2009.jpg|значак|Краявіды [[Азёрны край (Вялікабрытанія)|Азёрнага краю]].]] Агульная плошча Вялікабрытыніі складае прыкладна 244 820 км². Краіна займае большую частку архіпэляга [[Брытанскія астравы|Брытанскіх астравоў]] і ўключае востраў [[Вялікабрытанія (востраў)|Вялікабрытанія]], паўночна-ўсходнюю шостую частку вострава [[Ірляндыя (востраў)|Ірляндыя]] і некаторыя меншыя прылеглыя астравы. Каралеўства знаходзіцца паміж паўночнай часткай [[Атлянтычны акіян|Атлянтычнага акіяну]] і [[Паўночнае мора|Паўночным морам]], а паўднёва-ўсходняе ўзьбярэжжа знаходзіцца ў межах 35 км ад узьбярэжжа паўночнай [[Францыя|Францыі]], ад якой яго аддзяляе [[Ля-Манш]]<ref name="cia">[https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/united-kingdom/ «United Kingdom»]. The World Factbook.</ref>. У 1993 годзе 10% тэрыторыі Вялікабрытаніі былі пакрытыя лясамі, 46% выкарыстоўваліся як [[выган]] для быдла і 25% апрацоўваліся [[сельская гаспадарка|сельскай гаспадаркай]]<ref name="atlapedia">Latimer Clarke Corporation Pty Ltd. [http://www.atlapedia.com/online/countries/unitedki.htm «United Kingdom»]. Atlapedia.</ref>. Каралеўская [[Грынвіцкая абсэрваторыя]] ў Лёндане была абраная ў якасьці вызначальнага пункту першага мэрыдыяну<ref>ROG Learning Team (23 August 2002). [https://web.archive.org/web/20151107023957/http://www.rmg.co.uk/explore/astronomy-and-time/astronomy-facts/history/the-prime-meridian-at-greenwich «The Prime Meridian at Greenwich»]. Royal Museums Greenwich.</ref> ў 1884 годзе, хоць дзякуючы больш дакладным сучасным вымярэньням мэрыдыян на самой справе знаходзіцца ў 100 мэтрах на ўсход ад абсэрваторыі<ref>[https://www.independent.co.uk/news/science/greenwich-royal-observatory-how-the-prime-meridian-line-is-actually-100-metres-away-from-where-it-10452386.html «Greenwich Royal Observatory: How the Prime Meridian line is actually 100 metres away from where it was believed to be»]. The Independent.</ref>. Вялікабрытанія знаходзіцца паміж шыротамі 49° і 61° пн. ш. і даўгатамі 9° з. д. і 2° у. д. [[Паўночная Ірляндыя]] мае сумежную мяжу з [[Ірляндыя|Рэспублікай Ірляндыяй]] працягласьцю 360 км<ref name="cia"/>. Даўжыня берагавой лініі Вялікабрытаніі складае 17 820 км<ref>Darkes, Giles (January 2008). [https://web.archive.org/web/20120522042745/http://www.cartography.org.uk/default.asp?contentID=749 «How long is the UK coastline?»]. The British Cartographic Society.</ref>. Каралеўства злучанае з кантынэнтальнай [[Эўропа]]й тунэлем пад [[Ля-Манш]]ам, які ёсьць самым доўгім падводным тунэлем у сьвеце<ref>[https://web.archive.org/web/20101218114514/http://www.eurotunnel.com/ukcP3Main/ukcCorporate/ukcTunnelInfrastructure/ukcInfrastructure «The Channel Tunnel»]. Eurotunnel.</ref>. На долю [[Ангельшчына|Ангельшчыны]] прыпадае крыху больш за палову (дакладна 53%) агульнай плошчы Вялікабрытаніі ці 130 395 км²<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/country_profiles/7327029.stm «England — Profile»]. BBC News.</ref>. Большая частка тэрыторыі краіны складаецца зь нізіннай мясцовасьці<ref name="atlapedia"/> з большай колькасьцю ўзвышшаў і некаторымі горнымі рэльефамі на паўночным захадзе ад лініі [[Тыс-Экс]], у тым ліку [[Азёрны край (Вялікабрытанія)|Азёрны край]], [[Пэнінскія горы]], [[Эксмур]] і [[Дартмур]]. Асноўнымі рэкамі ёсьць [[Тэмза]], [[Сэвэрн]] і [[Гамбэр]]. Самай высокім пунктам Ангельшчыны ёсьць гара [[Скофэл-Пайк]], якая сягае ў вышыню на 978 мэтраў. На [[Шатляндыя|Шатляндыю]] прыпадае крыху менш за адну траціну (дакладна 32%) агульнай плошчы Вялікабрытаніі ці 78 772 км²<ref>[https://web.archive.org/web/20080621045248/http://www.scotland.org/about/fact-file/index.html «Scotland Facts»]. Scotland Online Gateway.</ref>. Шатляндыя ўлучае амаль 800 астравоў<ref>Winter, Jon (1 June 2000). [https://www.independent.co.uk/travel/uk/the-complete-guide-to-the--scottish-islands-633851.html «The complete guide to the... Scottish Islands»]. The Independent.</ref>, пераважна на захад і поўнач ад вострава, самымі вялікімі зь якіх ён [[Гэбрыдзкія астравы|Гэбрыдзкія]], [[Аркнэйскія астравы|Аркнэйскія]] і [[Шэтландзкія астравы]]. Шатляндыя ёсьць самым горным краем каралеўства, а ейны рэльеф адрозьніваецца геалягічным разломам горных пародаў, які праходзіць праз Шатляндыю ад вострава [[Аран (востраў)|Аран]] на захадзе краю да места [[Стоўнгэйвэн]] на ўсходзе<ref>[http://www.scottish-places.info/features/featurefirst7728.html «Overview of Highland Boundary Fault»]. Gazetteer for Scotland.</ref>. Разлом падзяляе Шатляндыю на два выразна адрозныя рэгіёны, як то высакагор’е на поўначы і захадзе і нізінны край на поўдні і ўсходзе. Больш суровы рэгіён [[Гайлэнд]] зьмяшчае большую частку горных сьцягоў Шатляндыі, у тым ліку [[Бэн-Нэвіс]] — найвышэйшы пункт ня толькі Шатляндыі, але і ўсёй Вялікабрытаніі, сягаючы да 1345 мэтраў<ref>[https://www.ordnancesurvey.co.uk/blog/2016/03/britains-tallest-mountain-is-taller/ «Great Britain’s tallest mountain is taller»]. Ordnance Survey.</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20180924202417/http://www.bennevisweather.co.uk/index.asp «Ben Nevis Weather»]. Ben Nevis Weather.</ref>. У нізінным рэгіёне месьцяцца найбуйнейшыя гарады Шатляндыі, то бок [[Глазга]] і [[Эдынбург]]. На [[Ўэйлз]] прыпадае менш за адну дзясятую частку (дакладна 9%) агульнай плошчы Вялікабрытаніі ці 20 779 км²<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/country_profiles/6233450.stm «Profile: Wales»]. BBC News.</ref>. Ўэйлз у асноўным горны рэгіён, хоць ягоная паўднёвая частак ёсьць менш горнай чымсьці паўночная і сярэдняя частка краю. Асноўная частка насельніцтва і прамысловыя раёны знаходзяцца ў Паўднёвым Ўэйлзе, дзе мясцяцца прыбярэжныя месты [[Кардыф]], [[Сўонсі]] і [[Ньюпарт]]. [[Паўночная Ірляндыя]], аддзеленая ад Вялікабрытаніі [[Ірляндзкае мора|Ірляндзкім морам]] і Паўночным каналам, мае плошчу 14 160 км² і ў асноўным ёсьць пагорыстым краем. Тутака месьціца найбуйнейшае возера Брытанскіх астравоў паводле плошчы [[Лох-Но]]<ref>[http://cain.ulst.ac.uk/ni/geog.htm «Geography of Northern Ireland»]. University of Ulster.</ref>. === Клімат === Большая частка каралеўства мае [[мерны клімат]], з звычайна прахалоднымі тэмпэратурамі і багатымі ападкамі круглы год<ref name="cia"/>. Тэмпэратура зьмяняецца паводле сэзонаў, рэдка апускаючыся ніжэй за 0°C або падымаючыся вышэй за 30°C<ref>[https://www.trevorharley.com/hottest-day-of-each-year-from-1900.html «Hottest day of each year from 1900»]. Trevor Harley.</ref><ref>[https://www.trevorharley.com/coldest-days-of-each-year-from-1900.html «Coldest day of each year from 1900»]. Trevor Harley.</ref>. У некаторых частках, асабліва ўдалечыні ад узьбярэжжа, то бок у высакагорнай Ангельшчыне, Ўэйлзе, Паўночнай Ірляндыі і большай частцы Шатляндыі назіраецца субпалярны акіянічны клімат. На вышынях Шатляндыі таксама часам сустракаецца кантынэнтальны [[субарктычны клімат]], а ў горах — [[тундра]]вы. Пераважае паўднёва-заходні вецер з частымі выпадкамі мяккага і вільготнага надвор’я з Атлянтычнага акіяну<ref name="cia"/>, хоць усходнія часткі ў асноўным ёсьць абароненымі ад гэтага ветру, паколькі большасьць дажджоў прыпадае на заходнія рэгіёны, таму ўсходнія рэгіёны краіны ёсьць самымі сухімі. Атлянтычныя плыні, разагрэтыя [[Гальфстрым]]ам, прыносяць мяккую зіму<ref>[http://ukclimateprojections.metoffice.gov.uk/23152 «Atlantic Ocean Circulation (Gulf Stream)»]. UK Climate Projections.</ref>, асабліва на захадзе краіны, дзе зіма ёсьць вільготнай. Лета ёсьць асабліва цёплым на паўднёвым усходзе Ангельшчыны, а самым прахалодным ёсьць на поўначы. Моцныя сьнегапады могуць выпадаць зімой і раньняй вясной на высотах. == Палітыка == {{Асноўны артыкул|Палітыка Вялікабрытаніі}} === Дзяржаўны лад === Адметнай характарыстыкай дзяржаўнага ладу Вялікабрытаніі ёсьць адсутнасьць якога-небудзь адзінага дакумэнта, які можна было б назваць асноўным законам краіны. Не існуе аніякай пісанай канстытуцыі, і больш за тое, не існуе нават дакладнага пераліку дакумэнтаў, якія адносіліся б да канстытуцыі. Дачыненьні паміж народам і ўрадам рэгулююцца заканадаўчымі актамі, няпісанымі законамі і канвэнцыямі. Важную ролю гуляюць статуты, пагадненьні і міжнародныя дамовы. Адсутнасьць канстытуцыі дазваляе парлямэнту вельмі лёгка зьмяняць старыя і прымаць новыя законы. Аніводзін закон, прыняты аднойчы парлямэнтам, ня мае недатыкальнасьці і можа быць зьменены будучым парлямэнтам. [[Файл:President Reagan and Queen Elizabeth II 1982.jpg|значак|зьлева|[[Лізавета II]] і [[Роналд Рэйган]] на сустрэчы ў 1982 годзе.]] Вялікабрытанія ёсьць [[парлямэнцкая манархія|парлямэнцкай манархія]] на чале з каралевай [[Лізавета II]], якая паходзіць зь [[Віндзарская дынастыя|Віндзарскай дынастыі]], заняла на пасад у 1952 годзе. Яна ёсьць самай доўгакіроўным і адначасова найстарэйшым у сьвеце лідэрам дзяржавы на сёньня. Акрамя Вялікабрытаніі, Лізавета ІІ дэ-юрэ кіруе яшчэ 15 дзяржавамі сьвету, як то [[Аўстралія]]й, [[Новая Зэляндыя|Новай Зэляндыяй]] і іншымі, вядомымі як [[Каралеўствы Садружнасьці]]. Не зважаючы на тое, што каралева ня мае рэальнай улады, ёй належыць права раіць, заахвочваць і папярэджваць. [[Файл:Palace of Westminster from the London Eye, August 2014 04.JPG|значак|[[Ўэстмінстэрскі палац]] ёсьць месцам паседжаньняў брытанскага парлямэнту.]] [[Парлямэнт Вялікабрытаніі|Парлямэнт]] ёсьць заканадаўчым органам і складаецца з двух палатаў — абіранай [[Палата абшчынаў|Палаты абшчынаў]] і прызначаемай [[Палата лордаў|Палаты лордаў]], якія маюць 650 і 780 крэслаў адпаведна. Закон, перад тым каб набыць статус ухваленага, мусіць прайсьці чытаньні ў абедзьвюх палатах і затым атрымаць каралеўскую санкцыю. Брытанская парлямэнцкая сыстэма вядомая як Ўэстмінстэрская, на ейны ўзор функцыянуюць усе парлямэнцкія дэмакратыі сьвету. Парлямэнт ёсьць найвышэйшым органам улады на ўсёй тэрыторыі дзяржавы, не зважаючы на наяўнасьць у Шатляндыі, Ўэйлзе і Паўночнай Ірляндыі ўласных кіроўных адміністрацыйных структураў. Урад узначальвае [[прэм’ер-міністар Вялікабрытаніі|прэм’ер-міністар]]. Крэсла прэм’ера звычайна займае лідэр партыі або кааліцыі, якой належыць бальшыня ў Палаце абшчын. Ён, як правіла, прызначае кабінэт міністраў зь сьпісу сваёй партыі або кіроўнай кааліцыяй, што фармальна зацьвярджаецца манархам. [[Палата абшчынаў (Злучанае каралеўства)|Палата абшчынаў]] — адзінае месца ў Брытаніі, куды ня можа ўвайсьці [[ангельская каралева]], бо яна не зьяўляецца чальцом Палаты. Згодна з традыцыяй пасаду Першага лорда скарбніцы займае прэм’ер-міністар<ref>[https://history.blog.gov.uk/2012/01/01/the-institution-of-prime-minister «The Institution of Prime Minister — History of government»]. GOV.uk.</ref>, а пасаду Першага лорда Адміралцейства — каралева. У канцы ХХ і пачатку ХХІ стагодзьдзяў галоўную ролю у палітычным жыцьці Вялікабрытаніі гуляюць партыі лэйбарыстаў і кансэрватараў. [[Лэйбарысцкая партыя (Вялікабрытанія)|Лэйбарысцкая партыя]], якая прадстаўляе традыцыі брытанскага сацыялізму, знаходзілася ва ўладзе ў 2000-х гадах, а ейныя прадстаўнікі [[Тоні Блэр]] і [[Гордан Браўн]] пасьлядоўна займалі пасаду прэм’ер міністра. У 2010-х гадах ініцыятыву перахапілі прадстаўнікі [[Кансэрватыўная партыя (Вялікабрытанія)|Кансэрватыўнай партыі]], калі з 2010 году [[Дэйвід Кэмэран]], [[Тэрэза Мэй]] і [[Борыс Джонсан]] займалі пасаду прэм’ера. [[Лібэральная партыя (Вялікабрытанія)|Лібэральная партыя]], якая была ўплывовай сілай з ХVIII стагодзьдзя па пачатак ХХ стагодзьдзя, на сёньня ў выніку аб’яданьня мае назоў [[Лібэральныя дэмакраты (Вялікабрытанія)|Лібэральныя дэмакраты]]. Тым ня менш, нават пасьля аб’яднаньня партыя мае няшмат прыхільнікаў, а паводле колькасьці крэслаў у парлямэнце нават саступае левацэнтрысцкай [[Шатляндзкая нацыянальная партыя|Шатляндзкай нацыянальнай партыі]]. Астатнія месцы займаюць партыі ўскраінаў, як то валійская партыя [[Партыя Ўэйлза]] і ірляндзкія [[Дэмакратычная юніянісцкая партыя|Дэмакратычная юніянісцкая партыя]] і ультрарэспубліканская [[Шын Фэйн]], дэпутаты ад якой не займаюць сваіх крэслаў празь неабходнасць прысягаць на вернасьць каралеве. Дэпутаты займаюць пасаду да пяці гадоў і заўсёды могуць быць пераабраныя на ўсеагульных выбарах<ref>[https://www.parliament.uk/about/how/elections-and-voting/general «General elections»]. Parliament.uk.</ref>. === Вонкавая === Астраўное геаграфічнае становішча паўплывала на ход брытанскай гісторыі ды на рысы брытанскага характару. У ХХІ стагодзьдзі Вялікабрытанія, хоць і рухаючыся ў агульнаэўрапейскім цывілізацыйным накірунку, часта назірае за гэтым рухам з узбочча. Не зважаючы на тое, што краіна была сябрам у [[Эўрапейскі Зьвяз|Эўрапейскім Зьвязе]] з 1973 па 2019 год, Вялікабрытанія не перайшлі на [[эўра]] і не далучыліся да [[Шэнгенская зона|Шэнгенскай зоны]]. Міграцыйны крызіс сярэдзіны 2010-х і ўнутрыэўрапейскія супярэчнасьці падштурхнулі Вялікабрытанію да [[Brexit|выхаду з ЭЗ]]. Зь іншага боку, дзяржава захоўвае вельмі важную ролю ў сьвеце ў сілу гістарычнай інэрцыі як былая мэтраполія [[Брытанская імпэрыя|Брытанскай імпэрыі]], ачольваючы [[Садружнасьць нацыяў]]. Да таго ж, лідэрскія пазыцыі краіна займае праз статус ангельскай мовы ў сучасным сьвеце, а таксама эканамічную, фінансавую, культурную і мэдыйную значнасьць. === Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел === Вялікабрытанія складаецца з 4 адміністрацыйна-палітычных частак, вядомых у Вялікабрытаніі таксама як '''[[краіны Злучанага Каралеўства|краіны]]''': * '''[[Ангельшчына]]'''. Падзяляецца на 39 графстваў, 6 мэтрапалітэнскіх графстваў і [[Вялікі Лёндан]]. Адміністрацыйным цэнтрам ёсьць [[Лёндан]]; * '''[[Ўэйлз]]'''. Падзяляецца на 22 унітарных утварэньняў, як то 9 графстваў, 3 гарады і 10 гарадоў-графстваў. Адміністрацыйным цэнтрам ёсьць [[Кардыф]]; * '''[[Шатляндыя]]'''. Падзяляецца 32 дарадчыя акругі з адмінстрацыйным цэнтрам у [[Эдынбург]]у; * '''[[Паўночная Ірляндыя]]'''. Падзяляецца на 26 акругаў з адмінстрацыйным цэнтрам у [[Бэлфаст|Бэлфасьце]]. Пад кантролем Вялікабрытаніі застаюцца 3 тэрыторыі на Брытанскіх астравах і 12 заморскіх тэрыторыяў. Да залежных тэрыяторыяў адносяцца: * Брытанскія астравы: ** '''[[Мэн (востраў)|Мэн]]'''. Сталіца — Дуглас. ** [[Нармандзкія астравы]] *** '''[[Гернсі]]'''. Сталіца — Сэнт-Пітэр-Порт. *** '''[[Джэрзі]]'''. Сталіца — Сэнт-Гэліер. * Эўропа: ** Горад-дзяржава [[Гібральтар]]. * Амэрыка: ** [[Ангілья]]. Сталіца — Валі. ** [[Бэрмудзкія астравы|Бэрмуды]]. Сталіца — Гэмілтан. ** [[Брытанскія Віргінскія астравы]]. Сталіца — Род-Таўн. ** [[Кайманавы астравы]]. Сталіца — Джорджтаўн. ** [[Мантсэрат]]. Сталіца — Плімут. ** [[Тэркс і Кэйкас]]. Сталіца — Кукбэрнтаўн. ** [[Фолклэндзкія астравы]]. Сталіца — Порт-Стэнлі. ** [[Паўднёвая Георгія і Паўднёвыя Сэндвічавыя астравы]] * Атлянтычны акіян: ** [[Востраў Сьвятая Гэлена]]. Сталіца — Джэймзтаўн. * [[Акіянія]]: ** [[Астравы Піткейрна|Піткейрн]]. Сталіца — Адамзтаўн. * Індыйскі акіян: ** [[Брытанская тэрыторыя ў Індыйскім акіяне]], да якой адносіцца архіпэляг [[Чагос]]. Яна была створаная насуперак рашэньням [[Генэральная Асамблея ААН|Генэральнай Асамблеі ААН]]. === Узброеныя сілы === Намінальным галоўнакамандуючым Брытанскіх Узброеных сілаў ({{мова-en|British Armed Forces}}) ёсьць брытанскі манарх. Узброеныя сілы знаходзяцца пад кіраваньнем ураду Вялікабрытанііі непасрэдна — Міністэрства абароны. Асноўнай задачай Брытанскіх узброеных сілаў ёсьць абарона Злучанага Каралеўства і ягоных заморскіх тэрыторыяў, пасоўваньне інтарэсаў бясьпекі Вялікабрытаніі і падтрымка міжнародных міратворчых высілкаў. Таксама УС Вялікабрытаніі былі актыўнымі і сталымі ўдзельнікамі апэрацыяў [[Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы|НАТО]] і сілаў кааліцыі ў [[Ірак]]у і [[Аўганістан]]е. == Эканоміка == [[Файл:Banco de Inglaterra, Londres, Inglaterra, 2014-08-11, DD 141.JPG|значак|зьлева|Будынак [[Банк Ангельшчыны|Банку Ангельшчыны]], на ўзор якога працуюць большасьць цэнтрабанкаў сьвету.]] Вялікабрытанія мае часткова рэгуляваную [[рынкавая эканоміка|рынкавую эканоміку]]<ref>[http://www.bis.gov.uk/assets/biscore/better-regulation/docs/p/11-795-principles-for-economic-regulation «Principles for Economic Regulation»]. Department for Business, Innovation & Skills.</ref>. Зыходзячы з рынкавых абменных курсаў, Вялікабрытанія на сёньня ёсьць пятай паводле велічыні эканомікай у сьвеце і другой у Эўропе пасьля [[Нямеччына|Нямеччыны]]. Скарбнiца, ачоленая канцлерам скарбніцы, адказвае за распрацоўку і выкананьне ўрадавай палітыкі ў галіне дзяржаўных [[фінансы|фінансаў]] і эканамічнай палітыкі. [[Банк Ангельшчыны]] ёсьць цэнтральным банкам Вялікабрытаніі і адказвае за выпуск купюр і манэт нацыянальнай валюты [[фунт стэрлінгаў|фунту стэрлінгаў]]. Банкі Шатляндыі і Паўночнай Ірляндыі захоўваюць права выпускаць уласныя банкноты, пры ўмове ўтрыманьня дастатковай колькасьці банкнот Банка Ангельшчыны ў рэзэрве пакрыцьця іхняга выпуску. Фунт стэрлінгаў ёсьць чацьвёртай паводле папулярнасьці рэзэрвовай валютай у сьвеце, пасьля [[амэрыканскі даляр|даляра ЗША]], [[эўра]] і [[ена|японскай ены]]<ref>[https://data.imf.org/regular.aspx?key=41175 «Currency Composition of Official Foreign Exchange Reserve — At a Glance»]. International Monetary Fund.</ref>. З 1997 году Камітэт грашова-крэдытнай палітыкі Банка Ангельшчыны на чале з кіраўніком Банка Ангельшчыны адказвае за ўсталяваньне працэнтных ставак на ўзроўні, неабходным дзеля дасягненьня агульнага мэтавага паказчыка інфляцыі ў эканоміцы, які кожны год усталёўваецца канцлерам<ref>[https://web.archive.org/web/20080312060011/http://www.bankofengland.co.uk/about/more_about.htm «More About the Bank»]. Bank of England.</ref>. [[Файл:Super moon over City of London from Tate Modern 2018-01-31 4.jpg|значак|Бізнэсовы раён [[Лёндан]]у [[Сіці]] ёсьць другім паводле велічыні фінансавым цэнтрам сьвету.]] [[Файл:British Airways A380-841 G-XLEA (16948377692).jpg|значак|Рухавікі і крылы [[Airbus A380]] распрацоўваюцца ў Вялікабрытаніі.]] [[Сэктар паслуг]] Вялікабрытаніі фармуе каля 79% СУП<ref>[https://www.ons.gov.uk/economy/economicoutputandproductivity/output/bulletins/indexofservices/october2017 «UK index of services: October 2017»]. Office for National Statistics.</ref>. Пры гэтым вядучую ролю ў брытанскай сфэры паслуг займае фінансавая дзейнасьць, якая вызначае спэцыялізацыю краіны ў сыстэме міжнародных эканамічных адносінаў. Лёндан ёсьць адным з найбуйнейшых фінансавых цэнтраў сьвету, займаючы другое месца ў сьвеце пасьля [[Нью-Ёрк]]у ў сусьветным індэксе фінансавых цэнтраў на 2020 год<ref>[https://www.longfinance.net/programmes/financial-centre-futures/global-financial-centres-index/gfci-27-explore-data/gfci-27-rank/ «GFCI 27 Rank»]. Long Finance.</ref>. Лёндан таксама мае самы вялікі гарадзкі СУП у Эўропе<ref>[https://web.archive.org/web/20110428032945/http://www.ukmediacentre.pwc.com/Media-Library/Global-city-GDP-rankings-2008-2025-61a.aspx «Global city GDP rankings 2008—2025»]. PricewaterhouseCoopers.</ref>. Таксама важкім сэктарам эканомікі краіны ёсьць [[турызм]]. Да прыкладу, толькі за 2004 год краіну наведалі 27 млн турыстаў, абсалютная большасьць зь якіх наведалі Лёндан<ref>Bremner, Caroline (10 January 2010). [http://www.euromonitor.com/Euromonitor_Internationals_Top_City_Destination_Ranking «Euromonitor International’s Top City Destination Ranking»]. Euromonitor International.</ref>. Творчая ці гэтак званая крэатыўная індустрыя, як то [[рэкляма]], [[дызайн]], [[мода]] ды іншыя, зрабіла ўнёсак у 7% у агульны СУП краіны, маючы сярэдні рост у пэрыяд з 1997 па 2005 гады ў 6% на год<ref>[https://web.archive.org/web/20081204131529/http://www.culture.gov.uk/reference_library/media_releases/2132.aspx «From the Margins to the Mainstream — Government unveils new action plan for the creative industries»]. DCMS.</ref>. Пасьля выхаду Вялікабрытаніі з складу [[Эўрапейскі Зьвяз|Эўрапейскага Зьвязу]] функцыянаваньне ўнутранага эканамічнага рынку краіны было замацаванае Законам аб унутраным рынку Вялікабрытаніі 2020 году, які забясьпечвае працяг гандлю таварамі і паслугамі без унутраных бар’ераў у чатырох краінах Вялікабрытаніі<ref>[https://www.instituteforgovernment.org.uk/explainers/internal-market-bill «UK Internal Market Bill»]. Institute for Government.</ref>. [[Індустрыяльная рэвалюцыя]] пачалася ў Вялікабрытаніі, першапачаткова з галіны [[тэкстыль]]най прамысловасьці<ref>[http://europa.eu/abc/european_countries/eu_members/unitedkingdom/index_en.htm «European Countries — United Kingdom»]. Europa.</ref>, а затым пашырыўшыся ў іншыя галіны цяжкай прамысловасьці, як то [[суднабудаваньне]], здабыча [[вугаль|вугалю]] і [[сталь|сталі]]<ref>Harrington, James W.; Warf, Barney (1995). [https://books.google.com/books?id=NBKjj5Wq6N0C&pg=PA121 «Industrial location: Principles, practices, and policy»]. London: Routledge. — С. 121. — ISBN 978-0-415-10479-1.</ref><ref>Spielvogel, Jackson J. (2008). [https://books.google.com/books?id=aAgi_5xIVBMC&pg=PT343 «Western Civilization: Alternative Volume: Since 1300»]. Belmont, CA: Thomson Wadsworth. — ISBN 978-0-495-55528-5.</ref>. Брытанскія гандляры, грузаадпраўнікі і банкіры атрымалі вялізныя перавагі ў параўнаньні з іншымі краінамі, што дазволіла Вялікабрытаніі дамінаваць у міжнародным гандлі ў XIX стагоддзі<ref>Porter, Andrew (1998). [https://books.google.com/books?id=oo3F2X8IDeEC «The Nineteenth Century, The Oxford History of the British Empire Volume III»]. Oxford University Press. — С. 8. — ISBN 978-0-19-924678-6.</ref><ref>Marshall, PJ (1996). [https://books.google.com/books?id=S2EXN8JTwAEC «The Cambridge Illustrated History of the British Empire»]. Cambridge University Press. — С. 156—157. — ISBN 978-0-521-00254-7.</ref>, зьяўляючыся самай [[прамысловасьць|прамыслова]] разьвітай і эканамічна магутнай краінай сьвету. Аднак паступова тэмпы росту запавольваліся, асабліва праз падзеі [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]], [[дэкалянізацыя|дэкалянізацыі]] і індустрыялізацыі іншых краінаў сьвету. Пачынаючы з 1950-х гадоў і да самага нядаўняга часу [[гісторыя]] Каралеўства ёсьць прасякнутая барацьбой з стагнацыяй і эканамічным адставаньнем. За апошнія два дзесягігодзьдзі мінулага стагодзьдзя вартасьць фунту зьменшылася амаль на сорак адсоткаў. Вытворчасьць застаецца значнай часткай эканомікі, але ў 2003 годзе яна складала толькі 16,7% нацыянальнай эканомікі<ref>Hewitt, Patricia (15 July 2004). [http://webarchive.nationalarchives.gov.uk/20070603164510/http://www.dti.gov.uk/ministers/speeches/hewitt150704b.html «TUC Manufacturing Conference»]. Department of Trade and Industry.</ref>. [[Файл:Mini Hatch (F56) Electric IMG 2679.jpg|значак|зьлева|Аўтамабіль [[Mini Electric]], выраблены ў Вялікабрытаніі.]] У аўтамабільнай прамысловасьці занята каля 800 тысячаў работнікаў, а абарот гэтае сфэры ў 2015 годзе складаў 70 млрд фунтаў стэрлінгаў. На экспарт аўтамабільнай вытворачасьці прыпала 34,6 млрд фунтаў стэрлінгаў альбо 11,8% ад агульнага аб’ёму экспартных тавараў Вялікабрытаніі. У 2015 годзе ў Вялікабрытаніі было выраблена каля 1,6 млн прыватных самаходаў і 94,5 тысяч камэрцыйных аўтамабіляў. Сярод славутых брытанскіх аўтамабільных брэндаў вылучаюцца [[Aston Martin]], [[Bentley]], [[Caterham Cars]], [[Daimler]], [[Jaguar]], [[Lagonda]], [[Land Rover]], [[Lotus]], [[McLaren]], [[MG]], [[Mini]], [[Morgan]] і [[Rolls-Royce]]. Вялікабрытанія ёсьць буйным цэнтрам вытворчасьці [[рухавік]]оў, то бок у 2015 годзе іх было выраблена каля 2,4 млн. У індустрыі [[аўтаспорт]]у Вялікабрытаніі занята каля 41 тысяч чалавек, 4,5 тысяч кампаніяў, а гадавы абарот гэтае індустрыі складае каля 6 млрд фунтаў стэрлінгаў<ref>[https://web.archive.org/web/20161014061717/http://www.smmt.co.uk/wp-content/uploads/sites/2/SMMT-Motor-Industry-Facts-2016.pdf «Motor Industry Facts 2016»]. Society of Motor Manufacturers and Traders.</ref>. Аэракасьмічная прамысловасьць Вялікабрытаніі ўваходзіць у лік найвялікшых у сьвеце і мае гадавы абарот каля 30 млрд фунтаў стэрлінгаў<ref>Tovey, Alan (29 June 2016). [https://www.telegraph.co.uk/business/2016/06/29/britains-aerospace-sector-soars-amid-fears-brexit-could-clip-its/ «Britain’s aerospace sector soars amid fears Brexit could clip its wings»]. The Daily Telegraph.</ref>. Кампанія [[BAE Systems]] займае вядучыя пазыцыі ў абарончай авіябудаўнічай прамысловасьці, вырабляючы кампанэнты [[самалёт-зьнішчальнік|зьнішчальнікаў]] [[Eurofighter Typhoon]] і [[F-35]], а таксама самы пасьпяховы ў сьвеце навучальны рэактыўны самалёты [[Hawk]]<ref>Robertson, David (9 January 2009). [http://www.theengineer.co.uk/aerospace/in-depth/reasons-to-be-cheerful-about-the-uk-aerospace-sector/1017274.article «The Aerospace industry has thousands of jobs in peril»]. The Times.</ref>. [[Airbus UK]] таксама вырабляе крылы для вайсковага транспартэра [[A400 m]]. Rolls-Royce ёсьць другім паводле велічыні ў сьвеце вытворцам авіяцыйных рухавікоў. Ягонымі рухавікамі забясьпечваюцца каля 30 тыпаў камэрцыйных самалётаў. [[Сельская гаспадарка]] ёсьць інтэнсіўнай, высокамэханізаванай і працуе на высокаэфэктыўных эўрапейскіх стандартах, забясьпечваючы каля 60% харчовых патрэбаў пры менш чым 1,6% працоўнай сілы, то бок толькі паўмільёна чалавек працуюць у гэтае галіне<ref>[https://web.archive.org/web/20120105174314/http://archive.defra.gov.uk/evidence/statistics/foodfarm/general/auk/documents/AUK-2009.pdf «Agriculture in the United Kingdom»]. Department for Environment, Food and Rural Affairs.</ref>. Пераважае малочнае і мяса-малочная жывёлагадоўля і бэконная [[сьвінагадоўля]]; мяса-воўнавая [[авечкагадоўля]]. Выгадоўваюць пераважна [[ячмень]], [[пшаніца|пшаніцу]], [[цукровы бурак]], [[авёс]], [[бульба|бульбу]]. Традыцыйна ёсьць пашыранай вытворчасьць [[віскі]], [[піва]]. У Вялікабрытаніі захоўваецца значная, хоць і значна скарочаная рыбалоўная прамысловасьць. Краіна таксама багатая на прыродныя рэсурсы, як то [[вугаль]], [[нафта|нафту]], [[прыродны газ]], [[цына|цыну]], [[вапняк]], [[жалезная руда|жалезную руду]], [[соль]], [[гліна|гліну]], [[крэйда|крэйду]], [[гіпс]], [[волава]], [[крэмн]], а таксама вялікую колькасьць ворных зямель. У 2012 годзе ў Вялікабрытаніі прадалі 3 млн [[ровар]]аў, што перавысіла лік прададзеных аўтамабіляў (2 млн)<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Продажы ровараў перавысілі продажы аўтамабіляў|спасылка=http://zviazda.by/be/news/20131204/1386157688-prodazhy-rovarau-peravysili-prodazhy-autamabilyau|выдавец=Газэта «[[Зьвязда]]»|дата публікацыі=4 сьнежня 2013|дата доступу=11 верасьня 2020}}</ref>. У 2020 годзе празь меры ізаляцыі ў сувязі з [[пошасьць|пошасьцю]] [[Каранавірусная інфэкцыя (2019)|каранавіруса]] эканоміка Вялікабрытаніі моцна пацярпела, скараціўшыся на 20,4% ў пэрыяд з красавіка па чэрвень у параўнаньні з першымі трыма месяцамі году, што афіцыйна падштурхнула яе да рэцэсіі ўпершыню за 11 гадоў<ref>[https://www.bbc.co.uk/news/business-53748278 «UK officially in recession for first time in 11 years»]. BBC.</ref>. == Насельніцтва == [[Файл:Population density UK 2011 census.png|значак|зьлева|Шчыльнасьць насельніцтва Вялікабрытаніі на 2011 год.]] Перапіс праводзіцца адначасова ва ўсіх частках Вялікабрытаніі кожныя 10 гадоў<ref>[https://web.archive.org/web/20110604093106/http://www.statistics.gov.uk/geography/census_geog.asp «Census Geography»]. Office for National Statistics.</ref>. Паводле перапісу 2011 году агульная колькасьць насельніцтва Злучанага Каралеўства складала {{лік|63181775}} чалавек<ref name="ons2011">[http://www.ons.gov.uk/ons/dcp171778_292378.pdf «2011 Census: Population Estimates for the United Kingdom»]. Office for National Statistics.</ref>. Гэта чацьвертая паводле колькасьці насельніцтва краіна Эўропы пасьля [[Расея|Расеі]], [[Нямеччына|Нямеччыны]] і [[Францыя|Францыі]], і пятая паводле гэтага паказчыку ў [[Садружнасьць нацыяў|Садружнасьці нацыяў]]. У пэрыяд з 2001 па 2011 год насельніцтва павялічвалася ў сярэднім у год прыкладна на 0,7%<ref name="ons2011"/>. Да параўнаньня гэты паказчык складаў 0,3% у год у пэрыяд з 1991 па 2001 год і 0,2% у дзесяцігодзьдзі з 1981 па 1991 год<ref>[http://www.ons.gov.uk/ons/rel/pop-estimate/population-estimates-for-uk--england-and-wales--scotland-and-northern-ireland/mid-2010-population-estimates/annual-mid-year-population-estimates--2010.pdf «Annual Mid-year Population Estimates, 2010»]. Office for National Statistics.</ref>. Перапіс 2011 году таксама выявіў, што ў параўнаньні за папярэднія 100 гадоў доля насельніцтва ва ўзросьце ад 0 да 14 гадоў скарацілася з 31% да 18%, а доля людзей ва ўзросьце ад 65 гадоў наадварот пашырылася з 5% да 16%<ref name="ons2011"/>. У 2018 годзе сярэдні ўзрост насельніцтва Вялікабрытаніі складаў 41,7 год. Насельніцтва Ангельшчыны на 2011 год складала 53 млн чалавек, што складае каля 84% ад агульнай колькасьці Вялікабрытаніі<ref name="ons2011"/>. Гэта ёсьць адна з самых густанаселеных краінаў у сьвеце, то бок на сярэдзіну 2015 году тутака пражывала 420 чалавек на км²<ref>[https://www.ons.gov.uk/peoplepopulationandcommunity/populationandmigration/populationestimates/bulletins/annualmidyearpopulationestimates/latest «Population Estimates for UK, England and Wales, Scotland and Northern Ireland, Mid—2015»]. Office for National Statistics.</ref>. Асаблівай шчыльнасьцю вызначаецца [[Лёндан]] і паўднёвы ўсход Вялікабрытаніі<ref>Khan, Urmee (16 September 2008). [https://web.archive.org/web/20080918221002/http://www.telegraph.co.uk/news/newstopics/politics/2967374/England-is-most-crowded-country-in-Europe.html «England is most crowded country in Europe»]. The Daily Telegraph.</ref>. Паводле перапісу 2011 году насельніцтва Шатляндыі складала 5,3 млн чалавек<ref>Carrell, Severin (17 December 2012). [https://www.theguardian.com/uk/2012/dec/17/scotland-population-record-high «Scotland’s population at record high»]. The Guardian.</ref>, ва Ўэйлзе налічвалася 3,06 млн жыхароў, а ў Паўночнай Ірляндыі жывуць 1,81 млн чалавек<ref name="ons2011"/>. У 2017 годзе сярэдні агульны каэфіцыент нараджальнасьці ў Вялікабрытаніі складаў 1,74 дзіцяці, народжанага на жанчыну<ref>[https://www.ons.gov.uk/peoplepopulationandcommunity/populationandmigration/populationestimates/datasets/vitalstatisticspopulationandhealthreferencetables «Vital statistics: population and health reference tables»]. Office for National Statistics.</ref>. Не зважаючы на тое, што рост нараджальнасьці спрыяе росту насельніцтва, ён застаецца значна ніжэйшым за пік [[бэбі-бум]]у ў 2,95 дзіцяці на жанчыну на 1964 год або максымуму 6,02 дзіцяці, народжанага на жанчыну ў 1815 годзе. Сёньняшні паказчык ёсьць ніжэйшым за ўзровень замяшчэньня насельніцтва ў 2,1<ref>[http://www.ons.gov.uk/ons/rel/vsob1/vital-statistics--population-and-health-reference-tables/spring-2014-update/annual-table.xls «Vital Statistics: Population and Health Reference Tables (February 2014 Update): Annual Time Series Data»]. Office for National Statistics.</ref>. У 2011 годзе 47,3% народжаных немаўлятаў прыпадалі на жанчынаў, якія ня мелі шлюбу<ref>[http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&plugin=0&language=en&pcode=tps00018 «Tables, Graphs and Maps Interface (TGM) table»]. Eurostat.</ref>. === Этнічныя групы === Гістарычна лічылася, што карэнныя брытанцы паходзяць ад розных этнічных групаў, якія пасяліліся на востраве да XII стагодзьдзя, як то [[кельты|кельтаў]], [[старажытныя рымляны|рымлянаў]], [[англы|англаў]], [[саксы|саксаў]] і [[вікінгі|нарманаў]]. [[Валійцы]] лічацца найстарэйшай этнічнай групай у Вялікабрытаніі<ref>[https://www.bbc.co.uk/news/uk-wales-18489735 «Welsh people could be most ancient in UK, DNA suggests»]. BBC News.</ref>. Генэтычнае дасьледаваньне 2006 году выявіла, што больш за 50% генафонду Ангельшчыны ўтрымліваюць германскія Y-храмасомы<ref>Thomas, Mark G.; et al. (October 2006). [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1635457 «Evidence for a segregated social structure in early Anglo-Saxon England»]. Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences. 273 (1601): 2651—2657. [[doi]]:[https://doi.org/10.1098%2Frspb.2006.3627 10.1098/rspb.2006.3627]. [[:PMC:1635457|PMC 1635457]]. [[:PMID:17002951|PMID 17002951]].</ref>. Іншы генэтычны аналіз 2005 году выяўляе, што каля 75% адсочваемых продкаў сучаснага брытанскага насельніцтва прыбылі на Брытанскія астравы прыкладна 6200 гадоў таму, у пачатку брытанскага нэаліту альбо каменнага веку, і што брытанцы ў цэлым маюць агульнае паходжаньне з народам [[баскі|баскаў]]<ref>Owen, James (19 July 2005). [http://news.nationalgeographic.com/news/2005/07/0719_050719_britishgene.html «Review of 'The Tribes of Britain'»]. National Geographic</ref>. Найстарэйшая дыяспара [[нэгроідная раса|мурынаў]] у каралеўстве месьціцца ў [[Лівэрпул]]і і ўзыходзіць прынамсі да 1730-х гадоў да пэрыяду афрыканскага гандлю рабамі. Паводле ацэнак, у гэты пэрыяд афра-карыбскае насельніцтва Вялікабрытаніі складала ад 10 тыяч да 15 тысяч чалавек<ref>[http://www.vam.ac.uk/content/articles/s/silver-service-slavery-the-black-presence-in-the-white-home/ «Black Presence»]. Victoria and Albert Museum.</ref>, якое пазьней скарацілася праз адмену рабства<ref>Winder, Robert (2010). [https://books.google.com/books?id=7ORcaQIgdcEC&q=combed&pg=PT94 «Bloody Foreigners: The Story of Immigration to Britain»]. ISBN 978-0-7481-2396-4.</ref>. У Вялікабрытаніі таксама маецца найстарэйшая [[кітайцы|кітайская]] грамада ў Эўропе, якая датуецца прыбыцьцём кітайскіх маракоў у XIX стагодзьдзі<ref>[https://web.archive.org/web/20090724204513/http://www.mersey-gateway.org/server.php?show=ConWebDoc.1369 «Culture and Ethnicity Differences in Liverpool — Chinese Community»]. Chambré Hardman Trust.</ref>. У 1950 годзе ў Вялікабрытаніі было, верагодна, менш за 20 тысячаў нябелых жыхароў, амаль усе яны нарадзіліся за мяжой<ref>Coleman, David; Compton, Paul; Salt, John (2002). [https://books.google.com/?id=mmaRpUa1oSoC&pg=PA505 «The demographic characteristics of immigrant populations»]. Council of Europe. — С. 505. — ISBN 978-92-871-4974-9.</ref>. У 1951 годзе ў краіне пражывала каля 94,5 тысячы чалавек, якія нарадзіліся ў [[Паўднёвая Азія|Паўднёвай Азіі]], [[Кітай|Кітаі]], [[Афрыка|Афрыцы]] і краінах [[Карыбскі басэйн|Карыбскага басэйну]], што складала крыху менш за 0,2% насельніцтва Вялікабрытаніі. Да 1961 году гэтая колькасьць узрасла больш чым у чатыры разы і склала 384 тысячы чалавек, што сягала ўжо да крыху больш за 0,7% насельніцтва Злучанага Каралеўства. З 1948 году назіраецца значная іміграцыя з Афрыкі, рэгіёну Карыбскага басэйна і Паўднёвай Азіі, што абумоўлена сувязьзю былой мэтраполіі ўнутры [[Брытанская імпэрыя|Брытанскай імпэрыі]]<ref>[http://news.bbc.co.uk/hi/english/static/in_depth/uk/2002/race/short_history_of_immigration.stm «Short History of Immigration»]. BBC News.</ref>. У часы знаходжаньня краіны ў [[Эўрапейскі Зьвяз|Эўрапейскім Зьвязе]] далучэньне да зьвязу новых дзяржаваў з Цэнтральнай і Усходняй Эўропы з 2004 году прывяло да росту гэтых групаў насельніцтва, хоць частка гэтай міграцыі была часовай<ref>Vargas-Silva, Carlos (10 April 2014). [http://www.migrationobservatory.ox.ac.uk/briefings/migration-flows-a8-and-other-eu-migrants-and-uk «Migration Flows of A8 and other EU Migrants to and from the UK»]. Migration Observatory, University of Oxford.</ref>. Найбольшая дыяспара з эўрапейскіх краінаў у Вялікабрытаніі належыць [[Польшча|Польшчы]]. === Мовы === [[Файл:Street sign, Ballywalter - geograph.org.uk - 344056.jpg|значак|Дзьвюхмоўная шыльда на доме ў [[Паўночная Ірляндыя|Паўночнай Ірляндыі]]. Подпіс зьверху па-ангельску, а зьнізу — на [[ольстэрска-шатляндзкая мова|ольстэрска-шатляндзкай мове]].]] Дэ-факта афіцыйнай мовай Вялікабрытаніі ёсьць [[ангельская мова|ангельская]]. Паводле ацэнак, 5,5% насельніцтва размаўляе на мовах адрозных ад традыцыйных моваў краіны, што тлумачыцца адносна нядаўняй іміграцыяй<ref>[https://www.bbc.co.uk/languages/european_languages/countries/uk.shtml «Languages across Europe: United Kingdom»]. BBC.</ref>. У каралеўстве пашыраны паўднёваазіяцкія мовы, улучаючы [[панджабі]], [[урду]], [[бэнгальская мова|бэнгалі]], [[сылгэцкая мова|сылгэці]], [[гіндзі]] і [[гуджараці]]. Паводле перапісу насельніцтва 2011 году, польская мова сталася другой паводле ўжыванасьці мовай у Ангельшчыне, то бок на ёй размаўляюць 546 тысяч чалавек<ref>Booth, Robert (30 January 2013). [https://www.theguardian.com/uk/2013/jan/30/polish-becomes-englands-second-language «Polish becomes England’s second language»]. The Guardian.</ref>. У 2019 годзе каля трох чвэрцяў мільёну чалавек крыху альбо зусім не гаварылі па-ангельску<ref>[https://www.bbc.co.uk/news/av/uk-47982494/the-teenagers-who-translate-for-their-parents «The teenagers who translate for their parents»]. BBC News.</ref>. У каралеўстве карыстаюцца чатырма [[кельцкія мовы|кельцкімі мовамі]], як то [[валійская мова|валійская]], [[ірляндзкая мова|ірляндзкая]], [[шатляндзкая мова (кельцкая)|гэльская]] і [[корнская мова|корнская]]. Паводле зьвестак перапісу 2001 году каля 21% насельніцтва Ўэйлза сказалі, што яны здольныя размаўляць па-валійску<ref>[http://www.statistics.gov.uk/CCI/nugget.asp?ID=447&Pos=6&ColRank=1&Rank=192 «Welsh Language»]. National Statistics Office.</ref>, што больш за 18% паводле перапісу 1991 году<ref>[https://web.archive.org/web/20090910114310/http://www.statistics.gov.uk/downloads/theme_compendia/fow/WelshLanguage.pdf «Differences in estimates of Welsh Language Skills»]. Office for National Statistics.</ref>. Ва Ўэйлзе школьнікам да 16 гадоў альбо выкладаюць прадметы па-валійску, альбо навучаюць валійскай як другой мове<ref>[https://archive.is/20120530050454/www.bbc.co.uk/wales/schoolgate/aboutschool/content/inwelsh.shtml «Education in Welsh»]. BBC Wales.</ref>. === Рэлігія === [[Файл:Westminster abbey west.jpg|значак|[[Ўэстмінстэрскае абацтва]] ёсьць месцам каранаваньня брытанскіх манархаў — вярхоўных кіраўнікоў Царквы Ангельшчыны.]] На тэрыторыі Ангельшчыны існуе царква зь дзяржаўным статутам — Царква Ангельшчыны, сьвецкім кіраўніком якой ёсьць брытанскі манарх. Царква Ангельшчыны — адна з маёнткавых цэркваў, якія ўваходзяць у англіканскую супольнасьць, мае сваім духоўным лідэрам [[Арцыбіскуп Кэнтэрбэрыйскі|Арцыбіскупа Кэнтэрбэрыйскага]]. Паводле дасьледаваньняў, Злучанае Каралеўства ёсьць краінай зь пераважна сэкулярным насельніцтвам, то бок толькі 38% людзей заяўляюць аб сваёй веры ў Бога («''a God''»)<ref name=Eurobarometer>[http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_225_report_en.pdf Апытанне ''Eurobarometer'', праведзены ў 2005 году|1.64&nbsp;MiB}} стар. 9.]</ref>, хоць, паводле зьвестках ангельскай царквы на 2005 год 72% насельніцтва Ангельшчыны паказалі сваю рэлігійную прыналежнасьць як хрысьціянскую<ref>[http://www.cofe.anglican.org/info/statistics/churchstats2005/foreword.html Church Statistics 2005/6]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. Паводле апублікаванага ў красавіку 2008 году дасьледаваньня, праведзенага хрысьціянскім дабрачынным фондам ''Joseph Rowntree Foundation'', «пераважным меркаваньнем» ёсьць погляд на рэлігію як на «сацыяльнае зло»<ref>Robert Watts. [http://entertainment.timesonline.co.uk/tol/arts_and_entertainment/the_tls/tls_selections/religion/article3779988.ece «Religion is ‘the new social evil’»]. [[The Sunday Times]] 20 красавіка 2008 г.</ref>. == Культура == Культура Злучанага Каралеўства ёсьць багатай і разнастайнай. Яна ў значнай меры ўплывае на культуру ў сусьветным маштабе. Вялікабрытанія валодае моцнымі культурнымі сувязямі са сваімі былымі калёніямі, асабліва з тымі дзяржавамі, дзе ангельская мова зьяўляецца дзяржаўнай. Значны ўклад у брытанскую культуру за апошнія паўстагодзьдзя ўнесьлі імігранты з Індыйскага субкантынэнту і з краінаў Карыбскага басэйна. Падчас фармаваньня Злучанага Каралеўства ў ягоны склад увайшлі былыя незалежныя дзяржавы з адрознымі адзін ад аднаго культурамі, якія варта разглядаць у асобнасьці. У Вялікабрытаніі быў заснаваны першы [[Каледжы аб’яднанага сьвету|каледж міжнароднай супольнасьці]]. Нацыянальнымі газэтамі Вялікабрытаніі ёсьць ''[[The Times]]'', ''[[The Guardian]]'', ''[[The Independent]]'', ''[[The Daily Telegraph]]'', ''[[The Observer]]'', ''[[The Financial Times]]'', ''[[The Daily Express]]'', ''[[The Sun]]'', ''[[The Mirror]]'', ''[[The People]]''. === Літаратура === {{Асноўны артыкул|Брытанская літаратура}} [[Файл:Shakespeare.jpg|значак|Верагодны партрэт [[Ўільям Шэксьпір|Ўільяма Шэксьпіра]], які лічыцца, найлепшым драматургам сьвету.]] Пад паняткам брытанскай літаратуры разумеюць літаратуру, якая ёсьць зьвязанай з уласна Злучаным Каралеўствам Вялікабрытаніі і Паўночнай Ірляндыі, востравам [[Мэн (востраў)|Мэн]] і [[Нармандзкія астравы|Нармандзкімі астравамі]]. Большасьць брытанскай літаратуры была створана і працягвае стварацца па-ангельску. У 2005 годзе ў Вялікабрытаніі было выдадзена каля 206 тысяч кніг, а ў 2006 годзе краіна была найбуйнейшай у сьвеце паводле колькасьці выдадзеных кніг у сьвеце<ref> Goldfarb, Jeffrey (10 May 2006). [https://web.archive.org/web/20080106093222/http://www.redorbit.com/news/entertainment/499053/bookish_britain_overtakes_america_as_top_publisher/ «Bookish Britain overtakes America as top publisher»]. RedOrbit.</ref>. [[Файл:Dickens by Watkins 1858.png|значак|зьлева|Ангельскі драматург віктарыянскае эпохі [[Чарлз Дыкенз]].]] Ангельскі драматург і паэт [[Ўільям Шэксьпір]] шырока лічыцца найвялікшым драматургам усіх часоў<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/537853/William-Shakespeare «William Shakespeare»]. Britannica Encyclopedia.</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20060209154055/http://encarta.msn.com/encyclopedia_761562101/Shakespeare.html «Shakespeare»]. MSN Encarta.</ref><ref>[http://encyclopedia2.thefreedictionary.com/Shakespeare%2c+William «William Shakespeare»]. Columbia Electronic Encyclopedia.</ref>. Ангельская літаратарка XX стагодзьдзя [[Агата Крысьці]], якая спэцыялізавалася на напісаньні дэтэктываў, ёсьць самай прадаванай раманісткай усіх часоў<ref>[https://www.telegraph.co.uk/news/uknews/1505799/Mystery-of-Christies-success-is-solved.html «Mystery of Christie’s success is solved»]. The Daily Telegraph.</ref>. Сярод выбітных пісьменьнікаў Вялікабрытаніі ёсьць шмат жанчынаў, акрамя ўзгаданай Агаты Крысьці, яшчэ вылучаюцца [[Джордж Эліёт]], [[Вірджынія Ўулф]], [[Шарлота Бронтэ|Шарлота]] і [[Эмілі Бронтэ]], [[Мэры Шэлі]], [[Джэйн Остын]], [[Дорыс Лэсінг]] і [[Задзі Сьміт]]<ref>Ciabattari, Jane (December 2015). [https://www.bbc.com/culture/article/20151204-the-25-greatest-british-novels «The 25 greatest British novels»]. BBC.</ref>. Унёсак Шатляндыі ў брытанскую літаратуру ўлучае працы стваральніка [[Шэрлак Голмз|Шэрлака Голмза]] [[Артур Конан Дойл|Артура Конана Дойла]], сэра [[Ўолтэр Скот|Ўолтэра Скота]], [[Джэймз Мэт’ю Бары|Джэймза Мэт’ю Бары]], [[Робэрт Луіс Стывэнсан|Робэрта Луіса Стывэнсана]] і паэта [[Робэрт Бэрнз|Робэрта Бэрнза]]. Трохі пазьней [[Г’ю Макдэрмід]] і [[Ніл Мілер Ган]] зрабілі ўнёсак у шатляндзкае Адраджэньне разам з больш змрочнымі творамі [[Ен Рэнкін|Ена Рэнкіна]] і [[Ен Бэнкс|Ена Бэнкса]]. Сталіца Шатляндыі [[Эдынбург]] стаў першым сусьветным [[Горад літаратуры ЮНЭСКО|горадам літаратуры ЮНЭСКО]]<ref>[https://web.archive.org/web/20130528152834/http://www.unesco.org/new/en/culture/themes/creativity/creative-industries/creative-cities-network/literature/edinburgh/ «Edinburgh, UK appointed first UNESCO City of Literature»]. UNESCO.</ref>. Найстарэйшая вядомая брытанская паэма ''«[[І Гадодын]]»'' была напісаная, хутчэй за ўсё, у канцы VI стагодзьдзя. Яна была створана на [[кумбрыйская мова|кумбрыйскай]] альбо [[старавалійская мова|старавалійскай мовах]] і зьмяшчае самае раньняе вядомае згадваньне пра [[Кароль Артур|караля Артура]]<ref>[https://www.bbc.co.uk/wales/history/sites/themes/society/language_poetry.shtml «Early Welsh poetry»]. BBC Wales.</ref>. Легенда аб Артуры атрымала далейшае разьвіцьцё дзякуючы [[Гальфрыд Монмуцкі|Гальфрыду Монмуцкаму]]<ref>Lang, Andrew (2003) [1913]. [https://books.google.com/books?id=dKJiPyyTevgC «History of English Literature from Beowulf to Swinburne»]. Holicong, PA: Wildside Press. — С. 42. — ISBN 978-0-8095-3229-2.</ref>. Паэт [[Давід ап Гвілім]] лічыцца адным з самых выбітных эўрапейскіх паэтаў свайго часу. [[Дэніел Оўэн]] лічыцца першым раманістам на [[валійская мова|валійскай мове]], які апублікаваў ''«[[Рыс Льюіс|Рыса Льюіса]]»'' ў 1885 годзе. Вядучыя ўэйлскія раманісты XX стагодзьдзя ўключаюць [[Рычард Льюэлін|Рычарда Льюэліна]] і [[Кейт Робэртс]]<ref>[https://web.archive.org/web/20200316173733/http://newscdn.bbc.net.uk/2/hi/uk_news/wales/551486.stm «True birthplace of Wales’s literary hero»]. BBC News.</ref><ref>[https://archive.today/20120724104228/http://www.bbc.co.uk/wales/northwest/halloffame/arts/kateroberts.shtml «Kate Roberts: Biography»]. BBC Wales.</ref>. Ірляндзкія пісьменьнікі, якія жылі ў той час, калі ўся Ірляндыя была часткай Вялікабрытаніі, уключаюць [[Оскар Ўайлд|Оскара Ўайлда]]<ref>Varty, Anne (2014). [https://books.google.com/books?id=A9YFBAAAQBAJ&pg=PA231 «A Preface to Oscar Wilde»]. Routledge. — С. 231—232. — ISBN 978-1-317-89231-1.</ref><ref>[https://www.encyclopedia.com/people/literature-and-arts/english-literature-19th-cent-biographies/oscar-wilde «Oscar Wilde»]. Encyclopedia.</ref>, [[Брэм Стокер|Брэма Стокера]]<ref>Moss, Joyce (2001). [https://archive.org/details/isbn_9780787637286 «British and Irish Literature and Its Times: The Victorian Era to the Present (1837—)»]. Gale Group. — С. 107. — ISBN 978-0-7876-3729-3.</ref> і [[Джордж Бэрнард Шоў|Джорджа Бэрнарда Шоў]]<ref>Holroyd, Michael (1989). [https://archive.org/details/bernardshaw00holr/page/384 «Bernard Shaw, Volume 2: 1898–1918: The Pursuit of Power»]. Chatto & Windus. — С. 384. — ISBN 978-0-7011-3350-4.</ref><ref>[https://www.bl.uk/people/g-b-shaw «G B Shaw»]. Discovering Literature: 20th century. British Library.</ref>. === Музыка === {{Асноўны артыкул|Музыка Вялікабрытаніі}} [[Файл:The Fabs.JPG|значак|зьлева|Гурт [[The Beatles]] ёсьць адным з найбольш камэрцыйна пасьпяховых гуртоў у гісторыі, маючы больш за мільярд рэалізаваных асобнікаў ва ўсім сьвеце<ref name="Beatles sales">[https://web.archive.org/web/20120510234310/http://www.emimusic.com/about/history/1960-1969/ «1960–1969»]. EMI Group Ltd.</ref><ref name=McCartney>[https://web.archive.org/web/20130518221715/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,975715-2,00.html «Paul At Fifty: Paul McCartney»]. The Time.</ref>.]] [[Файл:David-Bowie Chicago 2002-08-08 photoby Adam-Bielawski-cropped.jpg|значак|[[Дэйвід Боўі]] быў адным з найбольш вядомых брытанскіх сьпевакоў. У апытанцы [[Бі-бі-сі]] заняў 29 месца ў сьпісе «[[100 найвялікшых брытанцаў]]».]] У Вялікабрытаніі маюць папулярнасьць розныя музычныя стылі, пачынаючы ад мясцовай [[Народная музыка|народнай музыкі]] [[Народная музыка Ангельшчыны|Ангельшчыны]], [[Кельцкая народная музыка|Шатляндыі]], Ўэйлза, Ірляндыі і скончваючы [[гэві-мэтал]]ам, [[трып-поп]]ам. Сярод клясычных кампазытараў Вялікабрытаніі і іхных папярэднікаў ёсьць такія асобы, як то [[Ўільям Бэрд]], [[Гэнры Пэрсэл]], [[Эдўард Элгар]], [[Густаў Голст]], [[Артур Саліван]] (вядомы дзякуючы сваёй супрацы зь лібрэтыстам [[Ўільям Гілбэрт|Ўільямам Гілбэртам]]), [[Ралф Вон-Ўільямз]] і [[Бэнджамін Брытэн]], піянэр сучаснае брытанскае опэры. [[Пітэр Макўвэл]] ёсьць адным з найбольш выбітных жывых кампазытараў і цяперашні [[Майстар каралеўскай музыкі]]. Вялікабрытанія таксама ёсьць радзімай сусьветна вядомага [[Сымфанічны аркестар Бі-бі-сі|Сымфанічнага аркестра Бі-бі-сі]]. Сярод вядомых брытанскіх дырыгентаў ёсьць такія імёны, як то [[Сайман Рэтл]], [[Джон Барбіролі]], [[Малкалм Сарджэнт]]. Знакамітымі кампазытарамі ёсьць [[Джон Бары]], [[Клінт Мэнсэл]], [[Майк Олдфілд]], [[Джон Паўэл (кінакампазытар)|Джон Паўэл]], [[Крэйг Армстранг]], [[Дэйвід Арналд]], [[Джон Мэрфі]] і [[Гэры Грэгсан]]. Зважаючы на тое, што [[Георг Фрыдрых Гэндэль]] і нарадзіўся ў [[Сьвятая Рымская імпэрыя|Сьвятой Рымскай імпэрыі]], быў натуралізаваным брытанскім грамадзянінам<ref name="Handel">[https://www.theguardian.com/music/2020/nov/04/handel-where-to-start-with-his-music «Handel: where to start with his music»]. The Guardian</ref>. [[Эндру Лойд Ўэбэр]] дасягнуў выбітнасьці і сусьветнага посьпеху і ёсьць аўтарам музыкі для м’юзыклаў, а ягоныя працы цягам многіх гадоў дамінавалі ў [[лёндан]]скім [[Ўэст-Энд]]зе і часта выкарыстоўваліся на [[Брадўэйскі тэатар|Брадўэі]] ў [[Нью-Ёрк]]у<ref>Citron, Stephen (2001). [http://books.google.com/books?id=AWaZ1LAFAZEC «Sondheim and Lloyd-Webber: The new musical»]. Chatto & Windus. London. — ISBN 9781856192736.</ref>. Творы гурта [[The Beatles]] разыйшліся колькасьцю болей за мільярд асобнікаў, што робіць гэты калектыў самым камэрцыйна пасьпяховым у гісторыі музыкі. Дзякуючы такой папулярнасьці гурт зрабіў вялізны ўплыў на разьвіцьцё папулярнай музыкі<ref name="Beatles sales"/><ref name=McCartney/>. Сярод іншых вядомых прадстаўнікоў брытанскае папулярнай музыкі цягам апошніх 50 гадоў можна вылучыць [[Queen]], [[Deep Purple]], [[Black Sabbath]], [[Iron Maiden]], [[The Who]], [[Кліф Рычард|Кліфа Рычарда]], [[Bee Gees]], [[Элтан Джон|Элтана Джона]], [[Led Zeppelin]], [[Pink Floyd]] і [[The Rolling Stones]], кожны зь якіх пераадолеў мяжу ў больш за 200 мільёнаў прададзеных асобнікаў<ref>[https://web.archive.org/web/20140423012539/http://www.emimusic.com/news/2009/singstar%C2%AE-queen-to-be-launched-by-sony-computer-entertainment-europe/ «British rock legends get their own music title for PlayStation3 and PlayStation2»]. EMI.</ref><ref>Khan, Urmee (17 July 2008). [https://web.archive.org/web/20080730164432/http://www.telegraph.co.uk/news/newstopics/celebritynews/2305273/Sir-Elton-John-honoured-in-Ben-and-Jerry-ice-cream.html «Sir Elton John honoured in Ben and Jerry ice cream»]. The Daily Telegraph.</ref><ref>Alleyne, Richard (19 April 2008). [https://www.telegraph.co.uk/news/uknews/1562875/Rock-group-Led-Zeppelin-to-reunite.html «Rock group Led Zeppelin to reunite»]. The Daily Telegraph.</ref><ref>[http://news.bbc.co.uk/1/hi/entertainment/5170644.stm «Floyd 'true to Barrett’s legacy'»]. BBC News.</ref><ref>Holton, Kate (17 January 2008). [https://www.reuters.com/article/entertainmentNews/idUSL1767761020080117 «Rolling Stones sign Universal album deal»]. Reuters.</ref><ref>Walker, Tim (12 May 2008). [https://web.archive.org/web/20111013215157/http://www.independent.co.uk/arts-entertainment/music/features/jive-talkin-why-robin-gibb-wants-more-respect-for-the-bee-gees-826116.html «Jive talkin’: Why Robin Gibb wants more respect for the Bee Gees»]. The Independent.</ref>. Паводле дасьледваньня [[Кніга рэкордаў Гінэса|Кнігі рэкордаў Гінэса]], 8 з 10 гуртоў і сьпевакоў з найвялікшай колькасьцю перамог у [[Брытанскі чарт|Брытанскім чарце]] нарадзіліся ў Вялікабрытаніі, як то [[Status Quo]]<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/4259312.stm «Status Quo hold UK singles record»]. BBC News.</ref>, Queen, The Rolling Stones, [[UB40]], [[Depeche Mode]], Bee Gees, [[Pet Shop Boys]] і [[Manic Street Preachers]]. Іншымі выбітнымі і шырока знанымі ў сьвеце выканаўцамі ёсьць [[Джордж Майкл]], [[Oasis]], [[Spice Girls]], [[Radiohead]], [[Coldplay]], [[Робі Ўільямз]], [[Адэль]], [[Эд Шыран]], [[One Direction]], [[Muse]], [[Род Ст’юарт]], [[Duran Duran]] ды іншыя. === Спорт === [[Файл:Wembley-STadion 2013.JPG|значак|зьлева|Стадыён «[[Ўэмблі]]» ў Лёндане, які звычайна прымае хатнія матчы [[Зборная Ангельшчыны па футболе|зборнай Ангельшчыны па футболе]].]] [[Футбол]], [[тэніс]], [[настольны тэніс]], [[бадмінтон]], [[рэгбі-зьвяз]], [[рэгбі-ліга]], [[рэгбі-7]], [[гольф]], [[бокс]], [[нэтбол]], [[воднае пола]], [[хакей на траве]], [[більярд]], [[дартс]], [[веславаньне]], [[раўндэрз]] і [[крыкет]] зьявіліся ці атрымалі істотнае разьвіцьцё ў Вялікабрытаніі, а правілы многіх сучасных відаў спорту, былі вынайдзеныя і кадыфікаваныя ў віктарыянскай Брытаніі ў канцы XIX стагодзьдзя. У 2012 годзе прэзідэнт [[Міжнародны алімпійскі камітэт|МАК]] [[Жак Роге]] заявіў, што Вялікабрытанія ёсьць вялікай краінай, якая любіць спорт, і ёсьць шырока прызнанай радзімай сучаснага спорту. Менавіта тут панятак спартовага майстэрства і сумленнай гульні былі ўпершыню кадыфікаваныя ў ясныя правілы і палажэньні. У Вялікабрытаніі спорт быў уключаны ў школьную праграму як выхаваўчы сродак<ref>[http://www.olympic.org/Documents/Games_London_2012/London_2012_Opening_ceremony_Speech_Jacques_Rogge.pdf «Opening ceremony of the games of the XXX Olympiad»]. Olympic.</ref><ref>[http://uk.reuters.com/article/uk-oly-preview-ad-idUKBRE86M0I720120723 «Unparalleled Sporting History»]. Reuters.</ref>. Апытанка 2003 году выявіла, што футбол ёсьць найпапулярнейшым відам спорту ў краіне<ref name="ipsos-research">[http://www.ipsos-mori.com/researchpublications/researcharchive/928/Rugby-Union-Britains-Second-Most-Popular-Sport.aspx «Rugby Union 'Britain’s Second Most Popular Sport'»]. Ipsos-Mori.</ref>. Ангельшчына ёсьць прызнаная [[ФІФА]] радзімай клюбнага футболу, а [[Футбольная асацыяцыя]] ёсьць найстарэйшай асацыяцыяй свайго кшталту. Футбольныя правілы былі ўпершыню распрацаваныя і кадыфікаваныя ў 1863 годзе [[Эбэнэзэр Коб Морлі|Эбэнэзэрам Кобам Морлі]]<ref>Rudd, Alyson (7 April 2008). [http://www.timesonline.co.uk/tol/sport/football/article3694775.ece «The father of football deserves much more»]. The Times.</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20071025033006/http://www.fifa.com/worldfootball/clubfootball/news/newsid=621801.html «Sheffield FC: 150 years of history»]. FIFA.</ref>. Кожная з нацыяў у складзе Вялікабрытаніі мае сваю ўласную футбольную асацыяцыю, нацыянальную каманду і сыстэму ліг, і паасобку ўваходзяць да [[Рада Міжнароднай футбольнай асацыяцыі|Рады Міжнароднай футбольнай асацыяцыі]] разам з ФІФА. Вышэйшы дывізіён Ангельшчыны, які мае назоў [[Прэм’ер-Ліга]], ёсьць найпапулярнейшай футбольнай лігай у сьвеце<ref>Ebner, Sarah (2 July 2013). [http://www.thetimes.co.uk/tto/public/ceo-summit/article3804923.ece «History and time are key to power of football, says Premier League chief»]. The Times.</ref>. Першым міжнародным футбольным матчам быў зладжаны паядынак паміж [[Зборная Ангельшчыны па футболе|Ангельшчынай]] і [[Зборная Шатляндыі па футболе|Шатляндыяй]], які быў згуляны 30 лістапада 1872 году<ref>Mitchell, Paul (November 2005). [https://www.bbc.co.uk/scotland/sportscotland/asportingnation/article/0012/index.shtml «The first international football match»]. BBC Sport Scotland.</ref>. Ангельшчына, Шатляндыя, Ўэйлз і Паўночная Ірляндыя звычайна спаборнічаюць як асобныя краіны ў міжнародных спаборніцтвах<ref>[http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/olympics/football/7529807.stm «Why is there no GB Olympics football team?»]. BBC Sport.</ref>. [[Файл:Saville vs Broady – Wimbledon Boys Singles Final 2011.jpg|значак|[[Ўімбэлданскі турнір]] ёсьць найстарэйшым тэнісным турнірам у сьвеце. Ён ладзіца штолета.]] У 2003 годзе рэгбі-зьвяз быў прызнаны другім паводле папулярнасьці відам спорту ў Вялікабрытаніі<ref name="ipsos-research"/>. Яго вынайшлі ў школе рэгбі ў графстве [[Ўорўікшыр]], і першы міжнародны матч рэгбі ладзіўся 27 сакавіка 1871 году, дзе таксама як і ў першым футбольным матчы сустракаліся зборныя Ангельшчыны і Шатляндыяй<ref>[https://www.bbc.co.uk/news/uk-england-coventry-warwickshire-25946757 «Six ways the town of Rugby helped change the world»]. BBC.</ref><ref>Godwin, Terry; Rhys, Chris (1981). «The Guinness Book of Rugby Facts & Feats». — С. 10. Enfield: Guinness Superlatives Ltd.</ref>. Ангельшчына, Шатляндыя, Ўэйлз, Ірляндыя, Францыя і Італія ўдзельнічаюць у розыгрышу [[Кубак шасьці нацыяў|Кубка шасьці нацыяў]], які ёсьць галоўным міжнародным турнірам у паўночным паўшар’і. Спартовыя кіроўныя ворганы ў Ангельшчыне, Шатляндыі, Ўэйлзе і Ірляндыі ладзяць і рэгулююць гульні асобна<ref>Louw, Jaco; Nesbit, Derrick (2008). [https://books.google.com/books?id=0-IiowvNomMC&pg=PA95 «The Girlfriends Guide to Rugby»]. Johannesburg: South Publishers. — ISBN 978-0-620-39541-0.</ref>. Кожныя чатыры гады Ангельшчына, Ірляндыя, Шатляндыя і Ўэйлз ствараюць аб’яднаную дружыну, вядомую як Брытанскія і Ірляндскія Ільвы, якая наведвае [[Аўстралія|Аўстралію]], [[Новая Зэляндыя|Новую Зэляндыю]] і [[Паўднёва-Афрыканская Рэспубліка|ПАР]]. Крыкет таксама быў вынайдзены ў Ангельшчыне. Ягоныя правілы былі кадыфікаваныя крыкетным клюбам «[[Мэрылебон (крыкетны клюб)|Мэрылебон]]» у 1788 годзе<ref>Colin White (2010). «Projectile Dynamics in Sport: Principles and Applications». Routledge. — С. 222.</ref>. У адрозьненьні ад вышэй узгаданных відах спорту ў крыкеце Ангельшчына і Ўэйлз маюць толькі адзіную зборную, у той час ірляндзкая і шатляндзкая дружыны кіруюцца ўласнымі асобнымі арганізацыямі. Сучасная гульня ў тэніс зарадзілася ў ангельскім [[Бірмінггэм]]е ў 1860-х гадах, перш чым распаўсюдзілася ва ўсім сьвеце<ref>[https://web.archive.org/web/20100322195507/http://www.itftennis.com/abouttheitf/worldwide/history.asp «History of Tennis»]. International Tennis Federation.</ref>. Найстарэйшы ў сьвеце тэнісны турнір, [[Ўімбэлданскі турнір]], упершыню ладзіўся ў 1877 годзе, а сёньня гэтае спаборніцтва доўжыцца штогод на працягу двух тыдняў у канцы чэрвеня і пачатку ліпеня<ref>Morley, Gary (22 June 2011). [http://edition.cnn.com/2011/SPORT/tennis/06/14/tennis.wimbledon.125th.anniversary.museum/index.html «125 years of Wimbledon: From birth of lawn tennis to modern marvels»]. CNN. </ref>. Таксама ў Вялікабрытаніі папулярны [[аўтаспорт]], то бок многія каманды і гоначнікі [[Формула-1|Формулы-1]] базуюцца ў краіне, а ейныя прадстаўнікі часьцяком здабываюць перамогі ў гонках. Аўтадром у [[Сылвэрстоўн (аўтадром)|Сылвэрстоўне]] штогод прымае этап гэтае прэстыжнае гонкі<ref>[http://www.silverstone.co.uk/about/history/1950s/ «The History of British Motorsport and Motor Racing at Silverstone — The 1950s»]. Silverstone.</ref>. Гольф ёсьць шостым паводле папулярнасьці відам спорту ў Вялікабрытаніі. Сярод іншых папулярных відаў спорту трэба вылучыць [[бокс]], [[снукер]], [[гэльскі футбол]] і [[шынці]]. На [[Алімпійскія гульні|Алімпійскіх гульнях]] Вялікабрытанія спаборнічае, як адзіная краіна, не падзяляючыся на нацыі. Акрамя таго, Вялікабрытанія стала ўдзельнічае ў [[Гульні Садружнасьці нацыяў|Гульнях Садружнасьці нацыяў]], дзе прымаюць ўдзел краіны, якія раней уваходзілі ў склад [[Брытанская імпэрыя|Брытанскае імпэрыі]]. == Крыніцы == {{Крыніцы|4}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.royal.gov.uk/ Афіцыйны сайт манархіі]. * [https://www.bbc.co.uk/news/world-europe-18023389 Вялікабрытаніі]. BBC News. * [https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/united-kingdom/ Вялікабрытаніі]. The World Factbook. * {{Curlie|Regional/Europe/United_Kingdom}}. * [http://ukinbelarus.fco.gov.uk/be/ Амбасада Вялікабрытаніі ў Беларусі]. {{Краіны Эўропы}} {{NATO}} {{АБСЭ}} {{Вайна з тэрарызмам}} [[Катэгорыя:Вялікабрытанія| ]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] 8470wa2to2qmh1mt5014b6coj4o5wfv Уладзімер Някляеў 0 14874 2330443 2316646 2022-07-30T12:58:34Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Пісьменьнік |Імя = Уладзімер Някляеў |Арыгінал імя = |Партрэт = Niakliaew2.jpg |Памер = 250 пкс |Апісаньне = |Імя пры нараджэньні = Уладзі́мер Прако́павіч Някля́еў |Месца нараджэньня = [[Смаргонь]], [[Гарадзенская вобласьць]], [[Беларуская ССР]], [[СССР]] |Грамадзянства = [[Беларусь]] |Род дзейнасьці = [[паэт]], [[проза|празаік]], грамадзкі дзяяч |Гады актыўнасьці = 1970 — цяпер |Напрамак = лірыка |Жанр = вершы, паэмы, аповесьці, раманы |Дэбют = 1970 |Прэміі = [[Прэмія Ленінскага камсамолу]] (1979)<br />[[Дзяржаўная прэмія Рэспублікі Беларусь імя Янкі Купалы|Дзяржаўная прэмія Рэспублікі Беларусь]] (1998) {{Блёк узнагародаў|{{Ордэн Знак Пашаны}}}} |Палічка = http://www.knihi.com/Uladzimir_Niaklajeu |Камунікат = http://www.kamunikat.org/Niaklajeu_Uladzimir.html |commons = |ВікіКрыніца = |Сайт = [http://niakliaeu.livejournal.com niakliaeu.livejournal.com ] }} '''Уладзі́мер Някля́еў''' (нарадзіўся 9 ліпеня<ref name="naviny.by">https://web.archive.org/web/20190513114436/https://naviny.by/rubrics/society/2011/07/09/ic_news_116_371888</ref> 1946 году ў [[Смаргонь|Смаргоні]]) — [[беларусы|беларускі]] [[паэт]], [[проза|празаік]] і грамадзка-палітычны дзяяч, ляўрэат шэрагу прафэсійных і дзяржаўных узнагародаў за літаратурную дзейнасьць. 25 лютага 2010 году ён стаў лідэрам грамадзкай кампаніі «[[Гавары праўду!]]», а 2 верасьня заявіў, што плянуе выставіць сваю кандыдатуру на прэзыдэнцтва падчас [[Прэзыдэнцкія выбары ў Беларусі 2010 году|найбліжэйшых выбараў]]<ref name="echo1">[http://www.echo.msk.ru/programs/razvorot/707492-echo/ Предстоящие выборы президента Белоруссии]</ref>. 27 верасьня 2010 году [[Цэнтарвыбаркам Беларусі]] зарэгістраваў ініцыятыўную групу ў справе вылучэньня Някляева кандыдатам на прэзыдэнцтва. == Біяграфія == === Бацькі === Нарадзіўся 9 ліпеня<ref name="naviny.by"/> 1946 году ў горадзе [[Смаргонь]] Гарадзенскай вобласьці. Бацька — Пракоп Някляеў, расеец, з прафэсіі мэханік. Маці — Настасься Магер, беларуска. Пракопа Някляева, народжанага на Волзе пад Валгаградам, па сканчэньні вайны накіравалі ў Заходнюю Беларусь ствараць калгас ў [[Смаргонскі раён|Смаргонскім раёне]]. Там ён пазнаёміўся з маці Ўладзімера і пабраўся зь ёю. Працаваў старшынём сельсавету ў вёсцы [[Крэва]]. === Адукацыя === У дзяцінстве Ўладзімер Някляеў жыў у вёсцы Крэва, там жа скончыў 1-ю клясу.<ref name="bio">[https://web.archive.org/web/20120326170000/http://nekliaev.by/bio/ Някляеў Уладзімір Пракопавіч. Біяграфія]</ref>, пасьля да 9-й клясы вучыўся ў [[Сярэдняя школа|СШ]] № 1 г [[Смаргонь]]. Падчас вучобы ў школе займаўся музыкай: іграў на [[Цымбалы|цымбалах]] і [[басэтля|басэтле]] ў аркестры народнай музыкі імя Агінскага<ref name="biography">[https://web.archive.org/web/20100921070715/http://nekliaev.org/biography.html Жыцьцё Ўладзімера Някляева]</ref>. З 1962 да 1966 году навучаўся ў [[Менскі тэхнікум сувязі|Менскім тэхнікуме сувязі]]. Падчас навучаньня ў тэхнікуме актыўна займаўся барацьбою ды боксам. Трэнаваўся разам з будучым чэмпіёнам сьвету Васілём Сюльжыным. Спыніў заняткі спортам праз сур’ёзную траўму. Пасьля сканчэньня тэхнікуму працаваў паводле спэцыяльнасьці ва Ўладзівастоку, Тайшэце і Нарыльску. У 1967 годзе вярнуўся ў Беларусь і да 1971-га працаваў радыёмэханікам ў менскім тэлевізійным атэлье. У 1969 г. паступіў на завочны філялягічны факультэт [[Беларускі дзяржаўны пэдагагічны ўнівэрсытэт|Менскага пэдагагічнага інстытуту]], які скончыў у 1973 г. У 1971 г. паступіў на аддзяленьне паэзіі [[Літаратурны інстытут імя Горкага|Літаратурнага інстытуту]] ў Маскве. У 1972 г. перавёўся на завочнае аддзяленьне і вярнуўся ў [[Менск]]<ref name="biography"/>. === Журналісцкая кар’ера === З 1972 па 1999 гады працаваў журналістам і рэдактарам у шэрагу беларускіх мэдыяў. З 1972 году Ўладзімер Някляеў працаваў літаратурным супрацоўнікам рэдакцыі газэты «Знамя юности». Быў адным з заснавальнікаў аддзелу сатыры і гумару «Пятница». За жарт, які падаўся загадчыку аддзелам прапаганды ЦК КПБ антысавецкім, яго ў 1975 годзе адхілілі ад працы. * 1972—1975 гг. — літаратурны супрацоўнік рэдакцыі газэты «[[Знамя юности]]». * 1975—1978 гг. — рэдактар бюлетэню «[[Тэатральны Мінск]]». * 1978—1987 гг. — старэйшы рэдактар галоўнай рэдакцыі літаратурна-драматычных праграм [[Беларускае тэлебачаньне|Беларускага тэлебачаньня]]. * 1987—1998 гг. — галоўны рэдактар часопісу «[[Крыніца (часопіс)|Крыніца]]». * 1996—1999 гг. — галоўны рэдактар штотыднёвіку «[[Літаратура і мастацтва]]». === Эміграцыя й вяртаньне === З 20 ліпеня 1999 году жыў у [[Польшча|Польшчы]], публічна абвясьціўшы аб разрыве зь беларускімі ўладамі. Някляеў стаў першым дзеячом беларускай культуры, які зьехаў зь Беларусі па палітычных матывах.<ref>''Владимир Дорохов''. [https://web.archive.org/web/20050422111936/http://nekliaev.by/press/1999/1/ Владимир Некляев сделал свой выбор]{{Ref-ru}}, [[Белорусская деловая газета]] 1999</ref> Жыў таксама ў [[Фінляндыя|Фінляндыі]]. За пэрыяд эміграцыі напісаў раман «Лабух». Вярнуўся ў Менск пасьля сьмерці [[Васіль Быкаў|Васіля Быкава]].<ref name="labuh">[http://www.charter97.org/bel/news/2003/09/22/neklyaev Владимир Некляев: «Просто хочу домой»]{{Ref-ru}}</ref> === Сям’я === Першы раз Уладзімер Някляеў ажаніўся ў 19-гадовым узросьце. Жонка Людміла Аляксандраўна Гямбіцкая была на 5 гадоў старэйшая за яго ды ўжо мела дачку Ілону. Маюць таксама агульную дачку Еву. Зь першай жонкай Някляеў пражыў 35 гадоў<ref name="biography"/>. З другой жонкай Някляеў пазнаёміўся, калі тая працавала ў тэхнічным аддзеле [[Крыніца (часопіс)|часопісу «Крыніца»]]. Вольга маладзейшая за Ўладзімера на 20 гадоў<ref>{{Навіна|аўтар=[[Кастусь Матушыч]]|загаловак=Жонка Някляева маладзейшая за яго дачку|спасылка=http://pda.nn.by/artykul/39114.html|выдавец=[[Наша Ніва]]|дата публікацыі=28 траўня 2010|дата доступу=22 сакавіка 2014}}</ref>. == Грамадзкая дзейнасьць == З 1998 па 2001 — старшыня кіраваньня [[Саюз беларускіх пісьменьнікаў|Саюзу беларускіх пісьменьнікаў]]. Цяпер зьяўляецца чальцом Савету Саюзу. У 2005 годзе быў абраны кіраўніком [[Беларускі ПЭН-цэнтар|беларускага ПЭН-цэнтру]]. 10 красавіка [[2009|2009 г.]] добраахвотна пакінуў пасаду. З 25 лютага 2010 — ініцыятар грамадзкай кампаніі «[[Гавары праўду!]]». Мяркуе, што ў грамадзтве насьпеў попыт на праўдзівую інфармацыю аб становішчы справаў у краіне, якую ўлады хаваюць альбо адкрыта хлусяць.<ref>[https://web.archive.org/web/20101019040410/http://naviny.by/rubrics/society/2010/02/25/ic_media_video_116_3937 Владимир Некляев: белорусское общество живет в условиях обмана и не замечает его]{{Ref-ru}}</ref> 18 траўня 2010 Някляеў быў затрыманы праваахоўчымі органамі Беларусі разам зь яшчэ двума дзясяткамі актывістаў «Гавары праўду!».<ref>[https://web.archive.org/web/20120302090510/http://www.interfax.by/mosaic/1072917 Около 20 активистов гражданской кампании «Говори правду!» задержаны в Минске]{{Ref-ru}}</ref><ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Ператрусы ў офісах і кватэрах актывістаў кампаніі «Гавары праўду»|спасылка=http://www.svaboda.by/articleprintview/2045495.html|выдавец=[[Свабода (радыё)|Радыё «Свабода»]]|дата публікацыі=18 траўня 2010|дата доступу=22 сакавіка 2014}}</ref><ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Някляеў правёў ноч у РУУС. Раніцай – допыт|спасылка=http://m.charter97.eu/be/news/2010/5/19/29097|выдавец=[[Хартыя'97]]|дата публікацыі=19 траўня 2010|дата доступу=22 сакавіка 2014}}</ref><ref>[http://www.afn.by/news/i/135965 Активисты кампании «Говори правду!» освобождены без предъявления обвинений]{{Ref-ru}}</ref> Удзельнічаў у [[Прэзыдэнцкія выбары ў Беларусі 2010 году|прэзыдэнцкіх выбарах 2010 году]] ў якасьці кандыдата. 8 красавіка 2015 году Ўладзімер Някляеў заявіў пра свой выхад з усіх апазыцыйных структур. Ён патлумачыў гэта «няздольнасьцю апазыцыі»<ref>[https://web.archive.org/web/20150409152058/http://news.tut.by/politics/443265.html Владимир Некляев заявил о выходе из оппозиционных структур] // TUT.by {{Ref-ru}}</ref>. == Бібліяграфія == * «Адкрыцьцё» (1976) * «Вынаходцы вятроў» (кніга лірыкі; 1979) * «Знак аховы» (1983) * «Местное время» (1983) * «Наскрозь» (вершы, балады, паэмы; 1985) * «Дерево боли» (1986) * «Галубіная пошта» (1987) * «Вежа» (фантастычная аповесьць; 1988) * «Прошча» (вершы і паэмы; 1996) * «Выбранае» (1998) * «Лабух» (раманчык; 2003) * «Так» (кніга паэзіі; 2004) * «Цэнтар Еўропы» (зборнік прозы; 2009)<ref>{{Навіна|аўтар=[[Валянціна Аксак]]|загаловак=Прэзэнтацыю Някляева генэрал Чаргінец праігнараваў|спасылка=http://www.svaboda.by/articleprintview/1740275.html|выдавец=Радыё «Свабода»|дата публікацыі=27 траўня 2010|дата доступу=22 сакавіка 2014}}</ref> * «Кон» (2010)<ref>[https://web.archive.org/web/20160304190732/http://naviny.by/rubrics/culture/2010/03/25/ic_news_117_328151/ Ко Дню Воли в Минске состоялась презентация сборника стихов Владимира Некляева]{{Ref-ru}}</ref> * «[[Аўтамат з газіроўкай з сіропам і без]]» (раман; 2012) Паводле аповесьці «Вежа» [[Аляксей Дудараў]] напісаў фантасмагарычную камэдыю «Вавілон», якую паставіў [[Мікалай Мацкевіч]]. == Прэміі і ўзнагароды == * [[Прэмія Ленінскага камсамолу]] (1979) — за кнігу «Вынаходцы вятроў». * [[Знак Пашаны (ордэн)|Ордэн «Знак Пашаны»]] (1986) — за ўнёсак у літаратуру. * [[Дзяржаўная прэмія Рэспублікі Беларусь імя Янкі Купалы]] (1998) — за кнігу вершаў і паэмаў «Прошча», апублікаваную ў 1996 годзе. * Ляўрэат першай прэміі І Міжнароднага фэстывалю славянскай паэзіі «Поющие письмена» ([[Цьвер]], [[Расея]]) (2009). * Ляўрат першай [[Літаратурная прэмія імя Ежы Гедройца|прэміі імя Ежы Гедройца]] (2013) — за раман «[[Аўтамат з газіроўкай з сіропам і без]]». * Ляўрэат першай прэміі імя Арсеньневай (2017) — за зборнік «Толькі вершы». == Літаратура == * {{Кніга |аўтар = [[Зьміцер Падбярэскі|Д.П.]], Шапран С. |імя = |прозьвішча = |частка = НЯКЛЯЕЎ УЛАДЗІМІР (Некляев Владимир, Nekliaev Vladimir) |загаловак = Энцыклапедыя беларускай папулярнай музыкі |арыгінал = |спасылка = |адказны = уклад. [[Зьміцер Падбярэскі|Дз. Падбярэзскі]] і інш |выданьне = |месца = {{Менск (Мінск)}} |выдавецтва = [[Зьміцер Колас|Зміцер Колас]] |год = 2008 |том = |старонкі = 210–211 |старонак = 368 |сэрыя = |isbn = 978-985-6783-42-8 |наклад = 2000 |мова=be }} == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{ВікіЦытатнік|Уладзімер Някляеў}} * {{Lj user|niakliaeu}} — [[блог]] у «[[LiveJournal|Жывым дзёньніку]]» * {{Артыкул|аўтар=Уладзімер Някляеў.|загаловак=Беларусь ХХІ стагодзьдзя|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=70221|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=[[газэта]]|год=2 сьнежня 2010|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/archive/?idate=2010-12-02 232 (26840)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/70222/2sne-2.indd.pdf 2]|issn=1990-763x}} {{Пісьменьнікі й паэты Беларусі}} {{Прэмія імя Ежы Гедройца}} {{Прэмія Гліняны Вялес}} {{Кандыдаты ў прэзыдэнты Беларусі на выбарах 2010 году}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Някляеў, Уладзімер}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Смаргоні]] [[Катэгорыя:Беларускія літаратары]] [[Катэгорыя:Беларускія палітыкі]] [[Катэгорыя:Кавалеры ордэна «Знак Пашаны»]] [[Катэгорыя:Ляўрэаты Дзяржаўнай прэміі Рэспублікі Беларусь]] [[Катэгорыя:Кандыдаты ў прэзыдэнты Рэспублікі Беларусь (2010)]] [[Катэгорыя:Ляўрэаты прэміі імя Натальлі Арсеньневай]] [[Катэгорыя:Беларускія вязьні сумленьня паводле „Міжнароднай амністыі“]] te1v229nylby9tk672ohmpg4eixavob Юзэф Пілсудзкі 0 17729 2330496 2317012 2022-07-30T15:52:14Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Палітык |выява = Jozef Pilsudski.jpg |памер = |подпіс_пад_выявай = [[Файл:Józef Piłsudski Signature.svg|100пкс]] |пасада = 1-ы [[Прэзыдэнты Польшчы|кіраўнік Польшчы]] |пачатак_тэрміну = 14 лістапада 1918 |канец_тэрміну = 9 сьнежня 1922 |наступнік = [[Габрыель Нарутовіч]] |пасада2 = 18-ы [[прэм’ер-міністар Польшчы]] |пачатак_тэрміну2 = 2 кастрычніка 1926 |канец_тэрміну2 = 27 чэрвеня 1928 |папярэднік2 = [[Казімер Бартэль]] |наступнік2 = [[Казімер Бартэль]] |прэзыдэнт2 = [[Ігнацы Масьціцкі]] |пасада3 = 23-ы [[прэм’ер-міністар Польшчы]] |пачатак_тэрміну3 = 15 жніўня 1930 |канец_тэрміну3 = 4 сьнежня 1930 |папярэднік3 = [[Валеры Славек]] |наступнік3 = [[Валеры Славек]] |прэзыдэнт3 = [[Ігнацы Масьціцкі]] |пасада4 = 1-ы гэнэрал-інспэктар Узброеных сіл Польшчы |пачатак_тэрміну4 = 27 жніўня 1926 |канец_тэрміну4 = 12 траўня 1935 |наступнік4 = [[Эдвард Рыдз-Сьміглы]] |прэзыдэнт4 = [[Ігнацы Масьціцкі]] |пасада5 = 7-ы міністар па вайсковых справах Польшчы |пачатак_тэрміну5 = 16 траўня 1926 |канец_тэрміну5 = 12 траўня 1935 |папярэднік5 = Юліўш Тарнава-Мальчэўскі |наступнік5 = Тадэвуш Каспржыцкі |прэзыдэнт5 = [[Мацей Ратай]] (в. а.)<br />[[Ігнацы Масьціцкі]] |пасада6 = [[Маршал Польшчы]] |пачатак_тэрміну6 = 19 сакавіка 1920 |канец_тэрміну6 = 12 траўня 1935 |месца_нараджэньня = [[Зулаў]], [[Віленская губэрня]], [[Расейская імпэрыя]], цяпер у [[Летува|Летуве]] |месца_сьмерці = [[Варшава]], [[Польшча]] |рэлігія = [[каталіцызм]] <small>(таксама [[лютэранства]])</small> |партыя = [[Польская сацыялістычная партыя|ППС]] <small>(на пачатку дзейнасьці)</small> |сужэнец = Марыя Каплеўская <small>(у 1899—1921)</small>,<br />Аляксандра Шчарбінская <small>(у 1921—1935)</small> |дзеці = Ванда, Ядзьвіга |узнагароды = {{{!}} style="background: transparent" {{!}} {{Ордэн Белага арла}}{{!!}}{{Ордэн Virtuti Militari 1 ступені}}{{!!}}{{Ордэн Virtuti Militari 2 ступені}} {{!}}- {{!}} {{Ордэн Virtuti Militari 4 ступені}}{{!!}}{{Ордэн Virtuti Militari 5 ступені}}{{!!}}{{Вялікі крыж ордэна Адраджэньня Польшчы}} {{!}}- {{!}} {{Крыж Незалежнасьці зь мячамі}}{{!!}}{{Крыж Мужных (чатырохразовы)}}{{!!}}{{Крыж Заслугі (залаты)}} {{!}}- {{!}}{{Крыж Заслугі (залаты)}}{{!!}}{{Крыж Заслугі (залаты)}}{{!!}}{{Крыж Заслугі (залаты)}} {{!}}- {{!}}{{Кавалер Вялікага крыжа ордэна Леапольда I}}{{!!}}{{Кавалер Вялікага крыжа Савойскага ваеннага ордэна}}{{!!}}{{Кавалер Вялікага крыжа ордэна Сьвятых Маўрыкія і Лазара}} {{!}}- {{!}} {{Ордэн Белай ружы}}{{!!}}{{Кавалер Вялікага Крыжа ордэна Ганаровага легіёна}}{{!!}}{{Ваенны мэдаль (Францыя)}} {{!}}- {{!}}{{Ордэн Міхая Храбрага}}{{!!}}{{Ордэн Міхая Храбрага}}{{!!}}{{Ордэн Арлінага крыжа 1 клясы}} {{!}}- {{!}} {{Чэхаславацкі Ваенны крыж 1918}}{{!!}}{{Ордэн Узыходзячага сонца 1 клясы}}{{!!}}{{Ордэн Жалезнай кароны 3-й ступені}} {{!}}- {{!}}{{Крыж Свабоды 1 клясы 1 ступені}}{{!!}}{{Крыж Свабоды 3 клясы 1 ступені}} {{!}}} }} '''Ю́зэф Кле́мэнс Пілсу́дзкі''' ({{мова-pl|Józef Klemens Piłsudski|скарочана}}; 5 сьнежня 1867, [[Зулаў]] — 12 траўня 1935, [[Варшава]]) — польскі вайсковы і палітычны дзеяч, барацьбіт за незалежнасьць, першы кіраўнік [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|незалежнай Польшчы]] ў 1918—1922 гадах і галоўнакамандуючы [[Войска польскае|Войска польскага]] з 11 лістапада 1918 году, першы маршал Польшчы з 1920 году; двойчы [[Прэм’ер-міністар|прэм’ер]] Польшчы (1926—1928 і 1930), стваральнік г. зв. [[Санацыя (Польшча)|санацыйных]] урадаў, якія былі ўведзеныя ў 1926 годзе ў выніку [[Травеньскі пераварот у Польшчы|дзяржаўнага перавароту]], пасьля якога Пілсудзкі засяродзіў у сваіх руках амаль дыктатарскія паўнамоцтвы<ref name=Par />. Кавалер вялікай колькасьці ордэнаў і ганаровых адзнак, як польскіх, так і замежных<ref>''Wacław Jędrzejewicz''. Kalendarium Życia Józefa Piłsudskiego, 1867—1935 — Instytut Książki. — {{ISBN|978-83-88736-92-6}}.{{ref-pl}}</ref>, ганаровы доктар шэрагу ўнівэрсытэтаў міжваеннай Польшчы. У маладосьці, падчас кансьпіратыўнай работы вядомы пад псэўданімамі «Віктар» (''Wiktor''){{Заўвага|Тут і далей, ''курсівам'' адпаведнік на [[Польская мова|польскай мове]].}} і «Мячыслаў» (''Mieczysław''). Прыхільнікі Пілсудзкага, асабліва з часоў службы ў легіёнах, ужывалі такія яго мянушкі як — «Камэндант» (''Komendant''), «Дзядуля» (''Dziadek'') і «Маршал» (''Marszałek''). Паводле паходжаньня быў [[Ліцьвіны|ліцьвінам]]-[[беларусы|беларусам]]<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 359.</ref>. Юзэф Пілсудзкі — асоба, заслугі якой перад незалежнаю Польшчаю паўсюдна прызнаныя. Адначасова зь яго імем зьвязана і шмат супярэчнасьцяў: палітычныя рэпрэсіі, стварэньне [[Бяроза-Картускі канцэнтрацыйны лягер|Бяроза-Картускага канцэнтрацыйнага лягеру]]<ref name=PK>''Wojciech Śleszyński''. [https://web.archive.org/web/20050325004142/http://kamunikat.net.iig.pl/www/czasopisy/bzh/20/15.htm Aspekty prawne utworzenia obozu odosobnienia w Berezie Kartuskiej i reakcje środowisk politycznych]. Białoruskie Zeszyty Historyczne nr 20.{{ref-pl}}</ref> і турмаў для няўгодных рэжыму Пілсудзкага асобаў<ref name=Shim>''Шымуковіч С. Ф.'' Гісторыя Беларусі — Мн.: Вышэйшая школа, 2007. — с. 368. {{ISBN|978-985-06-1403-2}}. С. 277—281.</ref>, пытаньне [[Травеньскі пераварот у Польшчы|травеньскага перавароту]]<ref name=Par /><ref name=P />, імкненьне да ўсталяваньня асабістай дыктатуры і пабудаваны [[культ асобы]]. 11 лістапада 1918 году, калі [[Каралеўства Польскае (1916—1918)|Рэгенцкая рада]] перадала Пілсудзкаму ўладу над польскім войскам, сьвяткуецца ў сучаснай [[Польшча|Польшчы]] як [[Дзень Незалежнасьці Польшчы|Дзень Незалежнасьці]]. == Біяграфія == === Дзяцінства === [[Файл:Piludski w szkole.jpg|міні|140пкс|зьлева|У школьныя гады]] Нарадзіўся ў багатай шляхецкай сям’і 5 сьнежня 1867 году ў родавым маёнтку [[Зулаў]] (''Zułów'') [[Сьвянцянскі павет (Расейская імпэрыя)|Сьвянцянскага павету]] [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]] — пад [[Вільня]]й. Бацька [[Юзэф Вінцэнт Пётар Пілсудзкі]] паходзіў з старажытнага [[Палянізацыя|палянізаванага]] літвінскага роду Гінятавічаў<ref>''Bideleux, Robert''; ''Jeffries, Ian'' (1998). A History of Eastern Europe: Crisis and Change. London; New York: Routledge. {{ISBN|978-0-415-16111-4}}, [http://books.google.by/books?id=6Eh9KQTrOckC&pg=PA186&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false p. 186].{{ref-en}}</ref><ref>''Дмитрий Колесник''. [https://web.archive.org/web/20140329032750/http://www.zerkalov.org.ua/node/4871 Юзеф Пилсудский — терорист или отец польской нации?].{{ref-ru}}</ref><ref>''Александр Просандеев'', [https://web.archive.org/web/20090412152232/http://www.rimv.ru/aeroport/29_Pilsudski.htm Любимец поляков, гроза «конституток»]{{ref-ru}}</ref>, вядомых з 1413 году — пасьля [[Грунвальдзкая бітва|Грунвальдзкай бітвы]] яны атрымалі герб [[Зарэмба (герб)|Зарэмба]]<ref name=A />; падчас [[паўстаньне 1863-1864 гадоў|паўстаньня 1863—1864 гадоў]] быў камісарам Нацыянальнага ўраду (''Rząd narodowy'') у [[Ковенскі павет|Ковенскім павеце]]<ref>Ziuk, rodzina, Zułów, 1867—1877; Polska Piłsudskiego, Epoka, czyny i dziedzictwo Marszałka, nr 1, 5 lutego 2009, s. 24.{{ref-pl}}</ref>. Маці Марыя [[Білевіч]] таксама паходзіла зь мясцовага [[шляхта|шляхецкага]] роду{{Заўвага|На падставе радаслоўнай некаторыя беларускія дасьледчыкі называюць Юзэфа Пілсудзкага этнічным беларусам<ref>Анатомия ненависти (Русско-польские конфликты в XVIII-XX вв.) /''А.Е. Тарас''. — Минск.; Харвест, 2008. — 832 с. {{ISBN|978-985-16-1774-2}}, с.386{{ref-ru}}</ref>.}}. У Пілсудзкіх было 12 дзяцей, Юзэф быў чацьвертым. У 1874 годзе сядзіба Зулаў цалкам згарэла. Спробы ўзьняць маёнтак, чарговыя пазыкі і крэдыты не прыносілі эфэкту і сям’я пераехала ў [[Вільня|Вільню]]<ref name=A>Экспресс новости. [https://web.archive.org/web/20130421150242/http://www.expressnews.by/303.html Дзержинский против Пилсудского].{{ref-ru}}</ref>. === Навучаньне ў Вільні й Харкаве === У 1877 годзе Юзэф, разам са сваім братам Браніславам, пачаў навучаньне ў расейскамоўнай Першай віленскай гімназіі, якая разьмяшчалася ў будынку закрытага [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]]<ref>''Roshwald, Aviel'' (2001). Ethnic Nationalism and the Fall of Empires: Central Europe, the Middle East and Russia, 1914—1923. London; New York: Routledge. {{ISBN|978-0-415-24229-5}}, p. 36.{{ref-en}}</ref>. {{цытата|''Гімназічны пэрыяд жыцьця быў для мяне сапраўднай катаргай… Нават бычыная скура ня ў стане вытрымаць апісаньня бясконцых зьняваг і зьдзекаў з боку настаўнікаў, насьмешак над усім тым, што мы з маленства шанавалі і любілі… Пачуцьцё прыгнёту, пачуцьцё раба, якога ў любую хвіліну могуць раздавіць як чарвяка, каменем ляжала на маім сэрцы''<ref>''Смалянчук А.'' Паміж краёвасьцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г.-СПб, 2004, c .103.</ref>}} Разам з братам [[Браніслаў Пілсудзкі|Браніславам Пілсудзкім]] у 1882 годзе заснаваў польскі патрыятычны гурток самаадукацыі «Еднасьць» (''Spójnia''), сябры якога дастаўлялі з [[Варшава|Варшавы]] польскамоўную літаратуру<ref>Konspirator za młodu 1877—1885, Polska Piłsudskiego, Epoka, czyny i dziedzictwo Marszałka, nr 2, 12 lutego 2009, Rzeczpospolita.{{ref-pl}}</ref>. У 1885 годзе здаў экзамэны за курс гімназіі (лепшыя адзнакі па [[Гісторыя|гісторыі]] і [[Геаграфія|геаграфіі]], горшыя — па мовах, (за выключэньнем [[Француская мова|францускай]]) і паступіў вучыцца на мэдычны факультэт [[Харкаўскі нацыянальны ўнівэрсытэт|Харкаўскага ўнівэрсытэту]]. За ўдзел у студэнцкіх пратэстах у 1886 годзе быў адлічаны. === Ссылка ў Сыбір === Пры затрыманьні 10 сакавіку 1887 г. у пратаколе [[допыт]]у Пілсудзкі зазначыў: «Завуць мяне Восіп Восіпавіч Пілсудзкі; ад роду маю 19 гадоў; паходжаньне і [[народнасьць]] дваранін, [[беларус]]»<ref name="э">{{Навіна|аўтар=|загаловак=25 гадоў таму было аб'яўлена, што Язэп Пілсудскі — беларус|спасылка=http://euroradio.by/25-gadou-tamu-bylo-abyaulena-shto-yazep-pilsudski-belarus-fota|выдавец=[[Эўрарадыё]]|дата публікацыі=16 кастрычніка 2016|копія =http://euroradio.fm/25-gadou-tamu-bylo-abyaulena-shto-yazep-pilsudski-belarus-fota|дата копіі=16 кастрычніка 2016|дата доступу=18 кастрычніка 2016}}</ref>. У сакавіку 1887 году за ўдзел у змове, накіраванай на забойства цара [[Аляксандар III|Аляксандра III]], быў арыштаваны і асуджаны да 5 гадоў ссылкі ў Сыбір<ref name=B>[https://web.archive.org/web/20070716114835/http://www.icrap.org/pl/cv.html Kalendarium wydarzeń życia Bronisława Piłsudskiego]{{ref-pl}}</ref>; ягонаму брату, Браніславу, (актыўнаму ўдзельніку змовы і сябру арганізацыі [[Народная воля (арганізацыя)|«Народнай волі»]]), як і старэйшаму брату [[Ленін]]а [[Аляксандар Ульянаў|Аляксандру Ўльянаву]] і шэрагу іншых быў вынесены сьмяротны вырак. Пры канфірмацыі (сьцьвярджэньні) прысуду цар замяніў для Браніслава сьмяротнае пакараньне на 15 гадоў катаргі. За ўдзел у бунце ў [[Іркуцк]]ай турме, дзе Юзэф Пілсудзкі знаходзіўся ў чаканьні перасылкі на месца сталага селішча, атрымаў дадатковыя паўгады турэмнага зьняволеньня<ref name=B />. === Польская сацыялістычная партыя === [[Файл:Mlody Pilsudski.jpg|міні|150пкс|зьлева|Малады Пілсудзкі па вяртаньні з [[Сыбір]]ы]] [[Файл:Pilsudski list gonczy.jpg|міні|230пкс|<small>Копія вышуковага ліста 1887 г. на дзяржаўнага злачынцу Ю. Пілсудзкага</small>]] У 1892 годзе, па вяртаньні з Сыбіры, Пілсудзкі ўступіў у створаную [[Польская сацыялістычная партыя|Польскую сацыялістычную партыю]] (ППС)<ref name=C>[https://web.archive.org/web/20131029200907/http://en.poland.gov.pl/Jozef,Pilsudski,(1867-1935),1972.html Józef Piłsudski (1867—1935)]</ref>, а таксама займаўся нелегальнай выдавецкай справай. У рамках ППС удзельнічаў у так званай Літоўскай сэкцыі ППС<ref>''Urbankowski, Bohdan'' (1997). Józef Piłsudski: Marzyciel i strateg. 1-2. Warsaw: Wydawnictwo ALFA. vol. 1, p. 88.{{ref-pl}}</ref>, што аб’ядноўвала дзеячоў зь [[Вільня|Вільні]]. Падтрымліваў сувязі зь сябрамі Замежнага зьвязу польскіх сацыялістаў (ЗЗПС). У 1894 абраны прадстаўніком Літоўскай сэкцыі ў Працоўным Цэнтральным Камітэце ППС і стаў галоўным рэдактарам газэты «Працоўны» (''Robotnik'')<ref name=C />. З траўня 1896 году знаходзіўся ў [[Лёндан]]е, дзе ў якасьці прадстаўніка Працоўнага Цэнтральнага Камітэту ўзяў удзел у Чацьвёртым кангрэсе [[Другі інтэрнацыянал|Другога Інтэрнацыяналу]] (27 ліпеня — 1 жніўня). Па вяртаньні ў Расею засяродзіўся на партыйнай выдавецкай працы. 15 ліпеня 1899 году ажаніўся з Марыяй Юшкевіч<ref>''Alabrudzińska, Elżbieta'' (1999). Kościoły ewangelickie na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej. Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. {{ISBN|978-83-231-1087-3}}, p. 99.{{ref-pl}}</ref><ref>''Garlicki, Andrzej'' (1995). Józef Piłsudski. 1867—1935. London: Scolar Press. {{ISBN|978-1-85928-018-8}}, p. 63.{{ref-pl}}</ref>{{Заўвага|Каб пабрацца шлюбам з Марыяй Юшкевіч Пілсудзкі зьмяняе веравызнаньне і пераходзіць у [[пратэстантызм]], падчас другога свайго шлюбу з Аляксандрай Шчарбінскай зноў вяртаецца да [[каталіцызм]]у.}} і пераехаў у [[Вільня|Вільню]], затым у [[Лодзь]], дзе знаходзілася падпольная друкарня газэты «Працоўны». У 1900 годзе, пасьля правалу выданьня, быў зноў арыштаваны. Сымуляваў душэўную хваробу і з [[Варшава|варшаўскай]] турмы быў пераведзены ў [[Санкт-Пецярбург|пецярбурскую]] лякарню для псыхічнахворых. Здолеў у траўні 1901 году арганізаваць уцёкі<ref name=C />, якія прынесьлі яму прызнаньне сябраў ППС; у 1902 годзе быў абраны ў пашыраны склад РЦК ППС. === Пляны стварэньня легіёну === [[Файл:Jozef Pilsudski in 1899.jpg|міні|150пкс|Ю. Пілсудзкі, 1899]] Пасьля чарговай непрацяглай вандроўкі ў Лёндан Пілсудзкі вярнуўся ў Расею, дзе прыступіў да структурнага ўмацаваньня і радыкалізацыі партыйных шэрагаў. З 1902 году арганізаваў выданьне новай газэты «Барацьба» (''Walka''). Калі пачалася [[расейска-японская вайна]] (1904—1905), Пілсудзкі адправіўся ў [[Японія|Японію]]<ref name=C />, спрабуючы знайсьці падтрымку для падрыхтоўкі паўстаньня ў [[Царства Польскае|Польшчы]]. Пілсудзкі прапаноўваў японцам стварыць польскі легіён з узятых у палон палякаў — салдатаў расейскага войска<ref>''Urbankowski, Bohdan'' (1997). Józef Piłsudski: Marzyciel i strateg. 1-2. Warsaw: Wydawnictwo ALFA. vol. 1, pp. 109—111.{{ref-pl}}</ref>. Рэалізаваць гэтыя і іншыя пляны не атрымалася, збольшага з-за сабатажу [[Раман Дмоўскі|Рамана Дмоўскага]]. Аднак японцы былі зацікаўленыя ў сакрэтнай інфармацыі і, пасьля вэрбаваньня, выдаткавалі на выведвальную дзейнасьць Пілсудзкаму 20 тыс. фунтаў стэрлінгаў. === Арганізацыя баявых групаў === Па вяртаньні ў Польшчу ў 1904 годзе Пілсудзкі арганізоўваў партыйныя баявыя групы, якія актыўна дзейнічалі падчас [[Рэвалюцыі 1905—1907 гадоў у Расеі|рэвалюцыі 1905—1907 гадоў]]<ref>''Zamoyski, Adam'' (1987). The Polish Way. London: John Murray. {{ISBN|978-0-531-15069-6}}, p. 330.{{ref-en}}</ref>. Дзейнасьць баявых груповак фінансавалася за рахунак сродкаў, атрыманых пры рабаваньнях банкаў і паштовых цягнікоў, у меншай ступені — пры так званых «эксах» (скарот ад ''[[экспрапрыяцыя]]''). У сваіх успамінах начальнік варшаўскага ахоўнага аддзяленьня Павел Заварзін зваў Пілсудзкага «выключным спэцыялістам па арганізацыі рабаваньняў цягнікоў, банкаў, паштовых аддзяленьняў, а, у роўнай ступені, тэрарыстычных актаў»<ref>''Заварзин П. П.'' Работа тайной полиции. Глава 14. В кн.: «Охранка». Воспоминания руководителей политического сыска. Москва, НЛО, 2004.{{ref-ru}}</ref>. Найболей вядомае [[Безданская экспрапрыяцыя|рабаваньне паштовага цягніка на чыгуначнай станцыі Безданы]] пад [[Вільня]]й у 1908 годзе (200 812 рублёў 61 капейка). У 1912 годзе быў абраны Галоўным кашталянам Зьвязу стралкоў (''Związek Strzelecki'') і ўзяў сабе псэўданім «Мячыслаў» (''Mieczysław''). === Першая сусьветная вайна === {{Асноўны артыкул|Першая сусьветная вайна}} [[Файл:Pilsudski in Otwock.jpg|міні|зьлева|230пкс|Ю. Пілсудзкі ў [[Отвацк]]у, 1915]] [[Файл:Jozef Pilsudski 12.12.1916.jpg|міні|зьлева|230пкс|Вітаньне Пілсудзкага на вакзале ў [[Варшава|Варшаве]], 12 сьнежня 1916]] Незадоўга да пачатку [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]] Пілсудзкі захапіўся стварэньнем ваенізаваных груповак на [[Галічына|Галічыне]]. У 1913 годзе ён арганізаваў у Стружы афіцэрскія курсы Стралецкага зьвязу. Пры заступніцтве аўстрыйскіх уладаў з ваенізаваных і вайскова-спартовых арганізацыяў «Стралец», «Сокал» і іншых фармаваліся [[польскія легіёны]] пад камандаваньнем Пілсудзкага<ref name=C />. Яны ваявалі на ўсходнім фронце супраць Расеі на баку [[Аўстра-Вугоршчына|Аўстра-Вугоршчыны]] і [[Нямецкая імпэрыя|Нямеччыны]]. 12 жніўня 1914 году, пасьля ўступу легіёнаў на тэрыторыю [[Царства Польскае|Царствы Польскага]], Пілсудзкі выдаў адозву, у якой ён абвяшчаў сябе кашталянам польскіх войск, падпарадкаваных нібыта створанаму ў Варшаве Нацыянальнаму ўраду. У рэчаіснасьці такога ўраду не было створана, а заклік меў мэтай распачаць польскае паўстаньне на тэрыторыях, кантраляваных расейскімі ўладамі. У кастрычніку 1914 году па ініцыятыве Пілсудзкага была ўтвораная [[Польская вайсковая арганізацыя]] <ref name=D>''Chojnowski, Andrzej''. [https://web.archive.org/web/20080503141011/http://encyklopedia.pwn.pl/haslo.php?id=3957301 Piłsudski Józef Klemens]. Internetowa encyklopedia PWN{{ref-pl}}</ref><ref>''Cienciala, Anna M''. [http://acienciala.faculty.ku.edu/hist557/lect11.htm The Rebirth of Poland]{{ref-en}}</ref> (''Polska Organizacja Wojskowa'') — кансьпіратыўнае аб’яднаньне, якое дзейнічала на ўсіх тэрыторыях былой [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]. У сувязі зь перавагай краінаў [[Антанта|Антанты]], якая намецілася ў гэты час, Пілсудзкі выйшаў з складу Часовай дзяржаўнай рады, створанай у 1917 годзе нямецкай адміністрацыяй на акупаванай частцы Польшчы. Пілсудзкі распарадзіўся, каб польскія салдаты не давалі прысягі на вернасьць Нямеччыны і Аўстра-Вугоршчыны. У выніку легіёны былі распушчаныя, большасьць легіянэраў была інтэрнаваная, а Пілсудзкі зьняволены ў крэпасьці [[Магдэбург]]у. Такім чынам узрасла ягоная папулярнасьць як ахвяры і сымбаля барацьбы з акупантамі<ref name=D />. [[Файл:Józef Piłsudski with Supreme Command of Polish Military Organisation in 1917.PNG|міні|230пкс|Камандваньне [[Польская вайсковая арганізацыя|Польскай вайсковай арганізацыі]], 1917]] [[Файл:Pilsudskiwithsoldiers.jpg|міні|230пкс|Маршал у [[Менск]]у, 1919]] Пасьля доўгіх перамоваў, у якіх Пілсудзкі катэгарычна адмовіўся падпісаць заяву аб ляяльнасьці, 8 лістапада 1918 году [[немцы]] ўсё ж такі вызваляюць яго. Найбольш імавернай прычынай нечаканага вызваленьня Пілсудзкага была небясьпека з боку [[Лістападаўская рэвалюцыя ў Нямеччыне|нямецкай рэвалюцыі]], якая магла злучыцца з [[рэвалюцыя 1917 году ў Расеі|бальшавіцкай]]. Прадухіліць гэтую небясьпеку магло зьяўленьне бар’еру ў выглядзе польскай дзяржавы{{Заўвага|Тым ня менш, апанэнты Пілсудзкага лічылі гэты факт біяграфіі маршала цьмяным, і абвінавачвалі яго ў супрацоўніцтве зь немцамі й шпіянажы на іх карысьць<ref>''Włodzimierz Kalicki'': [http://serwisy.gazeta.pl/kraj/1,62906,2787930.html Jędrzej Giertych lustrował Piłsudskiego].{{ref-pl}}.</ref>.}}. 11 лістапада 1918 году, пасьля трыюмфальнага вяртаньня Пілсудзкага ў Варшаву, Рэгенцкая рада перадала яму ўладу над войскам{{Заўвага|З 1937 году 11 лістапада сьвяткуецца ў Польшчы як [[Дзень Незалежнасьці Польшчы|Дзень Незалежнасьці]].}}. 14 лістапада Рэгенцкая рада перадала Пілсудзкаму свае паўнамоцтвы, а 22 лістапада 1918 году ён выдаў дэкрэт, у якім абвяшчаў сябе «Часовым начальнікам дзяржавы» (''Tymczasowy naczelnik państwa''). 22 лістапада ў Варшаве ён сфармаваў урад на чале з сацыялістам Енджэем Марачэўскім. У студзені 1919 Устаноўчы сойм прызнаў яго надзвычай шырокія паўнамоцтвы Начальніка дзяржавы<ref name=C />. === Польска-савецкая вайна === {{Асноўны артыкул|Польска-савецкая вайна}} Адносна Расеі Пілсудзкі прытрымліваўся наступнай думкі: {{цытата|''(калі супраць) Немцаў заўсёды мы маглі знайсьці саюзьнікаў, якія б дзейнічалі ў сваіх інтарэсах — і ў магчымым сутыкненьні зь імі мы бы ня дзейнічалі асобна'', то ''наадварот выглядала справа ў адносінах да Расеі''<ref>''Bogusław Miedziński'': Polityka wschodnia Piłsudskiego. Paryż: 1975, s. 15.{{ref-pl}}</ref>.}} Пры прасоўваньні [[Чырвоная Армія|Чырвонай Арміі]] (РСЧА) тэрыторыямі, пакінутымі па эвакуацыі нямецкімі часткамі, у лютым 1919 году з сутыкненьняў у [[Беларусь|Беларусі]] пачалася [[польска-савецкая вайна]]. 19 красавіка 1919 году польскія войскі захапілі [[Вільня|Вільню]]<ref>[http://acienciala.faculty.ku.edu/hist557/lect11.htm The Rebirth of Poland]. University of Kansas, lecture notes by professor ''Anna M. Cienciala''.{{ref-en}}</ref> (заняты ў студзені 1919 годзе чырвонымі часткамі) і ўвесь [[Віленскі край]]. 22 красавіка 1919 году Пілсудзкі выступіў са зваротам «Да жыхароў былога [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]», у якім абяцаў ня ўмешвацца ва ўнутраныя справы [[беларусы|беларускага]] і [[летувісы|летувіскага]] народаў і даць ім права самім вырашаць свой лёс «безь якога-небудзь гвалту або націску з боку Польшчы». У [[Жнівень|жніўні]] 1919 году ўзялі [[Менск]]<ref>[https://web.archive.org/web/20131111103019/http://encyklopedia.pwn.pl/haslo.php?id=3997498 Wojna polsko-bolszewicka]. Internetowa encyklopedia PWN.{{ref-pl}}</ref>{{Заўвага|18 верасьня 1919 году, ужо пасьля таго, як польскія войскі занялі горад, у [[Менск]]у адбылася ўрачыстая сустрэча Пілсудзкага. Ад беларускіх дзеячоў яго вітаў [[Аляксандар Прушынскі]].}} (заняты чырвонымі часткамі ў студзені 1919 году). Склаўшы хаўрус зь [[Сымон Пятлюра|Пятлюрам]]<ref>''Davies, Norman'' (1997) [1972]. Orzeł biały, czerwona gwiazda: Wojna polsko-bolszewicka, 1919—1920. pp. 99-103.{{ref-pl}}</ref>, Пілсудзкі ўвесну 1920 распачаў наступ на [[Кіеў]] (заняты польскімі войскамі 7 траўня 1920). 18 траўня Пілсудзкі вярнуўся ў Варшаву. Улетку пачаўся контарнаступ Чырвонай Арміі. Палякі былі змушаныя пакінуць Кіеў. Савецкі контарнаступ ажыцьцяўлялася двума франтамі: Паўднёва-заходні рухаўся на [[Львоў]]; Заходні пад камандаваньнем [[Міхал Тухачэўскі|Тухачэўскага]] прасоваўся па Беларусі і Летуве (11 ліпеня Чырвонай Арміяй быў захоплены Менск, 19 ліпеня — [[Горадня]], 20 ліпеня — [[Вільня]], 1 жніўня — [[Берасьце]]). Аднак галоўнай мэтай наступу пад камандаваньнем Тухачэўскага была Варшава. ==== «Цуд на Вісьле» ==== {{Асноўны артыкул|Варшаўская бітва (1920)}} [[Файл:Józef Piłsudski and Józef Haller after victory in battle of Warsaw in 1920.png|міні|зьлева|170пкс|<small>Ю. Пілсудзкі і [[Юзэф Галер|Ю. Галер]] падчас агляду войск пасьля [[Варшаўская бітва (1920)|бітвы пад Варшавай]]</small>]] [[Файл:Jozef Pilsudski w Poznaniu.jpg|міні|230пкс|Пілсудзкі ў [[Познань|Познані]]]] [[Файл:Pilsudski and Rydz-Smigly.jpg|міні|230пкс|Разам з [[Эдвард Рыдз-Сьміглы|Э. Рыдз-Сьміглы]], 1920]] Шматлікія паразы выклікалі крытыку Пілсудзкага. Устаноўчы сойм сфармаваў Раду абароны дзяржавы; якой кіраваў Пілсудзкі, аднак гэты орган у пэўнай ступені абмяжоўваў ягоную ўладу. Партыя народнай дэмакратыі прапаноўвала зусім адхіліць Пілсудзкага ад улады. Высунуты Пілсудзкім плян адбіцьця Чырвонай арміі крытыкаваўся як дылетанцкі. Дзякуючы вялікаму досьведу супрацоўніцтва Пілсудзкага падчас Першай сусьветнай вайны з выведвальнымі органамі Японіі, Аўстра-Вугоршчыны й Нямеччыны, і зь іхнай дапамогай, у Польшчы была створаная магутная служба выведкі і контарвыведкі. Вырашальная роля ў паразе РСЧА належыць падразьдзяленьню польскіх шыфравальшчыкаў, якое ў жніўні—верасьні 1919 году ўзламала шыфры як [[Дабравольчая армія|Дабравольчай арміі]], так і РСЧА. Былі ўзламаныя практычна ўсе шыфры белых і чырвоных, што дало ясную карціну ўсёй ваеннай сытуацыі на тэрыторыі Расеі ад Петраграду да Сыбіры, ад Мурманску і да Чорнага мора. Галоўная нагрузка на шыфравальны аддзел лягла ўлетку 1920 году, калі ён прымаў да 500 непрыяцельскіх радыёграмаў штомесяц. Напрыклад, у жніўні палякі атрымалі і дэшыфравалі 410 радыёдэпэшаў, падпісаных [[Леў Троцкі|Троцкім]], Тухачэўскім, Якірам і Гаем. На іх аснове камандаваньне Войска польскага змагло прыняць удалыя стратэгічныя рашэньні падчас Варшаўскай бітвы, бо ведала апэратыўную інфармацыю аб перасоўваньні кожнага падразьдзяленьня непрыяцеля<ref>''Paweł Wroński'', Sensacyjne odkrycie: Nie było cudu nad Wisłą], Gazeta Wyborcza, wiadomosci.gazeta.pl.{{ref-pl}}</ref><ref>Jan Bury, [http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/0161-110491892872#preview Polish Codebreaking During the Russo-Polish War of 1919—1920].{{ref-en}}</ref>. Сфармаваная з загартаваных у баях частак, ударная групоўка ў 120 тыс. байцоў пад камандаваньнем Пілсудзкага 13—25 жніўня 1920 году ў бітве за Варшаву раптоўным ударам прадзерла фронт і зайшла ў тылы арміі Тухачэўскага. Чырвоная Армія, пацярпеўшы цяжкую паразу, змушаная была пачаць адступленьне<ref>[https://web.archive.org/web/20120118065334/http://www.hetmanusa.org/engarticle1.html Battle Of Warsaw 1920 by ''Witold Lawrynowicz'']; A detailed write-up, with bibliography. Polish Militaria Collectors Association.{{ref-en}}</ref>. У Польшчы «Цуд на Вісьле» (''Cud nad Wisłą'') прыводзіцца як сымбаль «мужнасьці польскіх салдатаў, якія далі адпор Чырвонай Арміі, дзьвінутай бальшавіцкімі правадырамі ў паход за [[Саветызацыя|саветызацыю]] Польшчы». === Стратэгічны посьпех і палітычная параза === {{Асноўны артыкул|Бітва на Нёмане|Сярэдняя Літва|Рыскі мір}} Ваенны посьпех канчаткова быў замацаваны ў [[бітва на Нёмане|бітве на Нёмане]], якая распачалася 20 верасьня 1920 году. Падчас контарнаступу польскія войскі занялі шырокія тэрыторыі [[Літоўска-Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Літ-Белу]] і [[Латвія|Латвіі]]. Неўзабаве пасьля гэтага меў месца г.зв. бунт генэрала [[Люцыян Жэлігоўскі|Жэлігоўскага]], які, згодна з даручэньнем Пілсудзкага, робіць выгляд, што не падначальваецца загадам ваеннага камандаваньня і 9 кастрычніка займае віленскую акругу, што прывяло да ўтварэньня на гэтай тэрыторыі г. зв. [[Сярэдняя Літва|Сярэдняй Літвы]]. Баявыя дзеяньні афіцыйна былі перарваны ў выніку падпісаньня 12 кастрычніка 1920 году ў [[Рыга|Рызе]] дамовы аб перамір’і ў вайне з бальшавікамі. Канчаткова вайна завяршылася з падпісаньнем 18 сакавіка 1921 году [[Рыская мірная дамова 1921 году|мірнай дамовы]], якая лягла ў аснову афіцыйных польска-савецкіх адносінаў да пачатку [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]]<ref>''Davies, Norman'' (1982) [1981]. God’s Playground: A History of Poland in Two Volumes, vol. 2: 1795 to the Present. New York: Columbia University Press. {{ISBN|978-0-231-05352-5}}, p. 399.{{ref-en}}</ref>. Аднак падзел беларускіх і ўкраінскіх земляў паміж Польшчай і Савецкай Расеяй азначаў крах палітычнай канцэпцыі Пілсудзкага, якая прадугледжвала стварэньне польска-летувіска-беларуска-ўкраінскай [[Фэдэрацыя|фэдэрацыі]] «[[Міжмор’е]]» (''Międzymorze'') на тэрыторыях былой [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]<ref name=D />. Парадаксальным чынам Пілсудзкі рэалізаваў ідэі свайго палітычнага суперніка [[Раман Дмоўскі|Рамана Дмоўскага]] — прыхільніка монанацыянальнай, этнічна чыстай [[Польшча|польскай дзяржавы]]. Правядзеньне розных ваенных апэрацыяў не магло ня выклікаць палітычных хваляваньняў у краіне. Таксама, з-за былой раздробленасьці Польшчы, у краіне існавала мноства розных партыяў і аб’яднаньняў, таму найбольш лягічным варыянтам было абвяшчэньне Польшчы парлямэнцкай рэспублікай. === Адстаўка === [[Файл:Order Virtuti Militari bestowing to January Uprising participants 1921.png|міні|300пкс|<small>Уручэнне Пілсудзкім ордэнаў [[Virtuti Militari]] вэтэранам [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|паўстаньня 1863—1864]] гг., [[Варшава]], 5 жніўня 1921</small>]] Незьдзяйсьняльнасьць палітычных канцэпцыяў Пілсудзкага і пасьляваенная нестабільнасьць саслабіла ягоныя пазыцыі, не было зьнята супярэчнасьцяў у адносінах да нацыянальных меншасьцяў. Так 25 верасьня 1921 году ў [[Львоў|Львове]] Пілсудзкі пазьбег сьмерці падчас замаху, які зрабіў на яго ўкраінец Сьцяпан Фядак, сябра адной з [[Украіна|украінскіх]] арганізацыяў, якія змагаліся за незалежную Ўкраіну<ref>''Grzegorz Mazur''. Zamach na marszałka Józefa Piłsudskiego. «Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, Sectio F — Historia». LX — 2005 : Losy Polaków pośród swoich i obcych. s. 407—417.{{ref-pl}}</ref>. Прынятая 17 сакавіка 1921 году [[канстытуцыя]] Польшчы абмяжоўвала ўладу главы дзяржавы. 14 сьнежня 1922 году Пілсудзкі перадаў уладу абранаму 9 сьнежня 1922 году першаму [[Прэзыдэнт Польшчы|прэзыдэнту Польшчы]] [[Габрыель Нарутовіч|Габрыелю Нарутовічу]]<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/460674/Jozef-Pilsudski/5720/An-independent-Poland Piłsudski, Józef (Klemens)]. Encyclopædia Britannica 9 (15th ed.). 2005. p. 445.{{ref-en}}</ref><ref>''Urbankowski, Bohdan'' (1997). Józef Piłsudski: Marzyciel i strateg. 1-2. Warsaw: Wydawnictwo ALFA. vol. 1, p. 488.{{ref-pl}}</ref>. Пасьля забойства Нарутовіча 16 сьнежня і абраньня новым прэзыдэнтам [[Станіслаў Вайцехоўскі|Станіслава Вайцехоўскага]] Пілсудзкі заняў пост начальніка [[Генэральны штаб|Генэральнага штабу]]. 30 траўня 1923 году ён сышоў з гэтай пасады, а 28 чэрвеня ён пакінуў сваю апошнюю палітычную пасаду — кіраўніка Малой вайсковай рады (''Ścisła wojskowa rada''). Сыходзячы з палітыкі, маршал выступіў 3 ліпеня са сваёй вядомай прамовай у Малінавай залі варшаўскага гатэлю «Брысталь»: {{цытата|''Запляваны, патворны карлік на крывых ножках, ён выплёўвае сваю брудную душу, аплёўвае мяне з усіх бакоў, не шкадуючы нічога, што варта шкадаваць — сям’ю, адносіны, блізкіх мне людзей, пільнуе за маімі крокамі, робіць малпавыя грымасы, перакручваючы кожную думку — той патворны карлік поўзаў за мной як неадлучны сябра, апрануты ў сьцяжкі розных тыпаў і колераў — то чужой, то сваёй дзяржавы, выкрыкваючы фразы, крывячы агідныя губы, выдумваючы нейкія нечуваныя гісторыі, той карлік быў для мяне неадступным сябрам, неадступным таварышам долі й нядолі, шчасьця й няшчасьця, перамог і паразаў''<ref>''Józef Piłsudski'': Pisma zbiorowe: wydanie prac dotychczas drukiem ogłoszonych. T. VI. Warszawa: 1990, s. 31. {{ISBN|830302860X}}.{{ref-pl}}</ref>.}} Пасьля прамовы Пілсудзкі перасяляецца і жыве разам зь дзецьмі й другой жонкай у маёнтку Сулеювэк (''Sulejówek'') пад Варшавай. Там займаецца, у асноўным, пісьменьніцкай працай. === Травеньскі пераварот === {{Асноўны артыкул|Травеньскі пераварот у Польшчы}} [[Файл:Piłsudski on Poniatowski's Bridge.jpg|міні|230пкс|Пілсудзкі ў [[Варшава|Варшаве]] падчас [[Травеньскі пераварот у Польшчы|травеньскага перавароту]]]] Тым часам польская эканоміка апынулася разбуранай. Гіпэрінфляцыя распальвала грамадзкае хваляваньне, і ўрад быў няздольны знайсьці хуткі спосаб пераадоленьня ўзрасталага беспрацоўя і эканамічнага крызісу. Хаўрусьнікі і прыхільнікі Пілсудзкага неаднаразова прасілі, каб ён вярнуўся ў палітыку, і ён пачаў ствараць новую палітычную сілу, якая абапіралася на былых сябраў Польскіх легіёнаў і [[Польская вайсковая арганізацыя|Польскай вайсковай арганізацыі]], а таксама на некаторых левых і частку інтэлігенцыі. У 1925 годзе, пасьля таго як некалькі ўрадаў на працягу кароткага часу зьмянілі адзін аднаго, і палітычная сытуацыя станавілася ўсё больш хаатычнай, Пілсудзкі стаў адкрыта крытычна ставіцца да ўраду, і ўрэшце зрабіў заяву-патрабаваньне адстаўкі кабінэту [[Вінцэнт Вітас|Вінцэнтыя Вітаса]]<ref>''Urbankowski, Bohdan'' (1997). Józef Piłsudski: Marzyciel i strateg 1-2. Warsaw: Wydawnictwo ALFA. {{ISBN|978-83-7001-914-3}}. vol. 1, pp. 341-46.{{ref-pl}}</ref>. Дзякуючы садзейнічаньню вайсковага міністра [[Люцыян Жэлігоўскі|Люцыяна Жэлігоўскага]] пад відам манэўраў у траўні 1926 году ў ваколіцах Рэмбэртава былі сьцягнутыя верныя Пілсудзкаму часткі. 12 траўня 1926 году часткі Пілсудзкага рушылі на [[Варшава|Варшаву]]. Пасьля трохдзённых баёў у Варшаве, падчас якіх загінулі 379 чалавек і болей за 900 былі параненыя, Пілсудзкі авалодаў сытуацыяй і правёў радыкальныя зьмены ў кіраваньні. Ён заняў пасады вайсковага міністра і генэральнага інспэктара ўзброеных сілаў<ref>''Roszkowski, Wojciech'' (1992). Historia Polski 1914—1991 (in Polish). Warsaw: Wydawnictwo Naukowe PWN. {{ISBN|978-83-01-11014-7}}. p. 53. {{ref-pl}}</ref>. 31 траўня 1926 году Пілсудзкі абраны [[Прэзыдэнт Польшчы|прэзыдэнтам Польшчы]], аднак адмовіўся ад пасады. Пры паўторным галасаваньні прэзыдэнтам, па рэкамэндацыі Пілсудзкага, быў абраны [[Ігнацы Масьціцкі]]. Фармаваньне новага ўраду фактычна легалізавала пераварот. === 1926—1935 === [[Файл:5 Warszawa 083.jpg|міні|зьлева|230пкс|Рэзыдэнцыя Пілсудзкага — [[Бэльвэдэрскі палац]], [[Варшава]]]] Пілсудзкі, акрамя пасады вайсковага міністра, у 1926—1928 і 1930 гадах займаў таксама пост [[прэм’ер-міністар|прэм’ер-міністра]]. Устаноўлены [[аўтарытарны рэжым]], які абапіраўся на армію і прыхільнікаў Пілсудзкага, вядомы як «[[санацыя (Польшча)|санацыя]]» (з [[лацінская мова|лаціны]] ''sanatio'' — «аздараўленьне») — мелася на ўвазе маральнае здароўе грамадзтва. Роля [[парлямэнт]]у была абмежаванай. Палітычная апазыцыя перасьледвалася прававымі сродкамі (палітычныя судовыя працэсы) і сілавымі мэтадамі — зьбіцьцё, інтэрнаваньне без судовых рашэньняў у створаны ў 1934 годзе [[Бяроза-Картускі канцэнтрацыйны лягер|лягер]] у [[Бяроза-Картуская|Бярозе-Картускай]]. У дзяржаве пагаршаюцца адносіны да нацыянальных меншасьцяў, расьце напружаньне на тэрыторыях з украінскім, нямецкім, беларускім, габрэйскім насельніцтвам<ref>Leslie, R. F. (1983). The History of Poland Since 1863. Cambridge: Cambridge University Press. {{ISBN|978-0-521-27501-9}}, p. 182.{{ref-en}}</ref>: адбываюцца арышты пасьля народных хваляваньняў ў [[Галіцыя|Галіцыі]], [[Верхняя Сілезыя|Верхняй Сілезыі]], на землях заходняй Беларусі<ref name=NCh />. Частка палітычных супернікаў Пілсудзкага была змушаная эміграваць. У красавіку 1935 году была прынятая новая [[Канстытуцыя Польшчы 1935 году|канстытуцыя Польшчы]], якая санкцыянуе аўтарытарны прэзыдэнцкі лад. У [[Міжнародныя адносіны|міжнароднай палітыцы]] Пілсудзкаму ўдалося дасягнуць адноснай нармалізацыі адносінаў з [[СССР]] (Пакт аб ненападзе 1932 году) і зь [[Нямеччына]]й (Пакт аб ненападзе 1934 году). Але Пілсудзкі лічыў ненадзейнымі такія дамовы і шукаў апоры ў заходніх хаўрусьнікаў<ref>''Urbankowski, Bohdan'' (1997). Józef Piłsudski: Marzyciel i strateg. 1-2. Warsaw: Wydawnictwo ALFA. {{ISBN|978-83-7001-914-3}}. vol. 1, pp. 539—540.{{ref-pl}}</ref> — ([[Францыя|Францыі]] і [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]]), і ў суседзяў — [[Румынія|Румыніі]] і [[Вугоршчына|Вугоршчыны]]. === Сьмерць === [[Файл:Rossa-MATKA I SERCE SYNA.jpg|міні|230пкс|[[Могілкі Росы]] ў [[Вільня|Вільні]], маўзалей «Матка і сэрца сына», 2004]] [[Файл:Piłsudski statue and honour guards.jpg|230пкс|міні|Помнік Пілсудзкаму ў [[Варшава|Варшаве]]]] Юзэф Пілсудзкі памёр ад [[Рак (захворваньне)|раку печані]] ў [[Варшава|Варшаве]] 12 траўня 1935 году. Пахаваньні ператварыліся ў маніфэстацыю нацыянальнага адзінства<ref name=C />. У сувязі са сьмерцю маршала была абвешчаная [[нацыянальная жалоба]]. Цела маршала было зьмешчана ў крыпце сьвятога Леанарда ў [[Вавэль|Вавэлі]] ([[Кракаў]]). У 1936 годзе [[сэрца]] Пілсудзкага было пахаванае ў магіле ягонай маці на [[Могілкі Росы|Могілках Росы]] у [[Вільня|Вільні]]; на гранітнай пліце, згодна з воляй памерлага, выбіты цытаты з паэмаў [[Юліюш Славацкі|Юліюша Славацкага]] «Вацлаў» (уверсе) і «[[Бэнёўскі]]» (унізе). <poem> <small>Уверсе:</small> Ты ведаеш, няшчасьцем гордыя ня могуць Пайсьці <nowiki>усьлед</nowiki> за іншымі той самаю дарогай <small>Унізе:</small> Хто здольны выбраць, выбраў замест дому Гняздо арла на скалах, хай умее Спаць, з зрэнкамі чырвонымі ад грому І слухаць енк шайтанаў у сосен шуме. Так жыў я{{Заўвага|Нелітаратурны пераклад.}}. <small>Паміж імі:</small> Матка і сэрца сына</poem>{{Арыгінал|pl|<poem>Уверсе: Ty wiesz, że dumni nieszczęściem nie mogą Za innych śladem iść tą samą drogą Унізе: Kto mogąc wybrać, wybrał zamiast domu Gniazdo na skałach orła, niechaj umie Spać, gdy źrenice czerwone od gromu I słychać jęk szatanów w sosen szumie. Tak żyłem. Паміж імі: Matka i Serce Syna</poem>}} == Сям’я == Ад шлюбу з Марыяй Каплеўскай (па першым мужы Юшкевіч) дзяцей не было. Пасьля сьмерці Марыі ў 1921 годзе Пілсудзкі пабраўся шлюбам з Аляксандрай Шчэрбінскай, актыўнай грамадзкай дзеячкай. У шлюбе нарадзіліся дзьве дачкі, Ванда (доктар-псыхіятар, бязьдзетная) і Ядзьвіга (вайсковая лётчыца, двое дзяцей). == Крытыка == [[Файл:Karykatura, Piłsudzki.PNG|значак|Карыкатура на Ю. Пілсудзкага ў часопісе «[[Маланка (часопіс)|Маланка]]»|230пкс]] Юзэф Пілсудзкі — асоба, заслугі якой перад незалежнаю Польшчаю паўсюдна прызнаныя, аднак зь яго імем зьвязана і вельмі шмат супярэчнасьцяў. Пытаньні, якія найперш уздымаюцца крытыкамі Пілсудзкага: * імкненьне да ўсталяваньня [[Аўтарытарны рэжым|аўтарытарнага рэжыму]] ў дзяржаве<ref name=Par />; * запалохваньне і ціск на апазыцыю, у прыватнасьці вядомая такая фраза Пілсудзкага да дэпутатаў польскага сойму: {{цытата|''Канстытуцыя кажа толькі пра судовую недатыкальнасьць, да ўсяго іншага, пане дэпутат, можна датыкнуцца!<ref>''Józef Piłsudski'': Pisma zbiorowe… T. IX. s. 221.{{ref-pl}}</ref>''}} * зьнікненьні і раптоўныя сьмерці вядомых і ўплывовых палітычных апанэнтаў<ref>''Zbigniew Cieślikowski'': Tajemnice Śledztwa KO 1042. Warszawa: 1997. {{ISBN|83-86245-34-4}}.{{ref-pl}}</ref>; * стварэньне [[Бяроза-Картускі канцэнтрацыйны лягер|канцэнтрацыйнага лягеру]] ў [[Бяроза-Картуская|Бярозе-Картускай]]<ref name=PK /> і палітычных турмаў для няўгодных рэжыму Пілсудзкага асобаў{{Заўвага|Ужо да пачатку 1930-х гадоў колькасьць палітзьняволеных на беларускіх землях перавысіла 10 тыс. чалавек<ref name=Shim />.}}<ref name=Shim />, некаторыя са сьпісаў асобаў, якіх належыць зьняволіць, маршал падпісваў уласнаруч<ref>Gazeta Wyborcza, ''Andrzej Garlicki'' [http://wyborcza.pl/1,76842,5134208.html Bereza, polski obóz koncentracyjny].{{ref-pl}}</ref>; * пытаньне [[Травеньскі пераварот у Польшчы|травеньскага перавароту]], падчас якога загінула некалькі соцень людзей<ref name=Par>''Waldemar Paruch''. [https://web.archive.org/web/20061012075537/http://www.annales.umcs.lublin.pl/K/1997/02.pdf Podstawy i uzasadnienie tożsamości politycznej obozu piłsudczykowskiego (1926—1939)] гл. паўсюль.{{ref-pl}}</ref><ref name=P>''Marcin Pijaczyński''. Majowe kontrowersje. Polska.pl, 31 maja 2006.{{ref-pl}}</ref>; * рэжым [[Санацыя (Польшча)|санацыі]] Юзэфа Пілсудзкага, які ўсталяваўся пасьля дзяржаўнага перавароту ў 1926 годзе, узмацніўшы сацыяльны, нацыянальны і рэлігійны прыгнёт на г.зв. «[[Усходнія крэсы|ўсходніх крэсах]]»<ref name=Shim /><ref name=NCh>Ігар Мельнікаў, [http://novychas.info/poviaz_casou/jak_z_bielarusau_rabili_paliak/ Як з беларусаў рабілі палякаў]. [http://novychas.info/ Новы час].</ref>. === Культ асобы === [[Файл:Kossak Józef Piłsudski.jpg|190пкс|міні|[[Войцех Косак|В. Косак]], партрэт Пілсудзкага, 1928]] У міжваенны час і пасьля [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]], вакол асобы Пілсудзкага будаваўся пэўны [[культ асобы]]: маршалу прыпісваліся заслугі геніяльнага камандуючага, выбітнага стратэга, таленавітага палітыка, і, у першую чаргу, — празорцы<ref>Gazeta Miejska, [https://web.archive.org/web/20131023061713/http://uran.um.torun.pl/~gzm/GM59_12.html Wizjoner niepodległości].{{ref-pl}}</ref><ref>''Piotr M. Kobos'', [https://web.archive.org/web/20061023194742/http://www.zwoje-scrolls.com/zwoje43/text02p.htm Skazuję was na wielkość. Legenda Józefa Piłsudskiego].{{ref-pl}}</ref><ref>''Józef Szaniawski'': Marszałek Piłsudski w obronie Polski i Europy. Warszawa: Exlibris, 2008 — {{ISBN|978-83-89913-22-7}}. гл. паўсюль.{{ref-pl}}</ref>. == Кінаўвасабленьні == Асоба Юзэфа Пілсудзкага знайшла свае кінаўвасабленьні ў наступных стужках<ref>[http://www.kinopoisk.ru/ Kinopoisk.ru].{{ref-ru}}</ref>: * Ежы Яблонскі («Любоў праз агонь і кроў», ''Miłość przez ogień i krew'', Польшча, 1924) * Мацьвей Ляраў («П. К. П.», СССР, 1926) * Антоні Пекарскі («Камэндант», ''Komendant'', Польшча, 1928) * Яўген Калускі («Першая коная», ''Первая конная'', СССР, 1941) * Ежы Дужынскі («Сьмерць прэзыдэнта», ''Śmierć prezydenta'', Польшча, 1977) * Рышард Філіпскі («Дзяржаўны пераварот», ''Zamach stanu'', Польшча, 1981) * [[Януш Закшэнскі]] («Адраджэньне Польшчы», ''Polonia restituta'', Польшча, 1981) * Марыюш Баначэўскі і Зьбігнеў Запасевіч («Маршал Пілсудзкі», ''Marszałek Piłsudski'', Польшча, 2001) * Алесь Янчук («Уладыка Андрэй», ''Владыка Андрей'', Украіна, 2008) * [[Даніэль Альбрыхскі]] («1920. Варшаўская бітва», 1920. ''Bitwa Warszawska'', Польшча, 2011). == Генэалёгія == <center>{{Табліца продкаў-кампактна5 |стыль=font-size: 90%; line-height: 100%; |border=1 |стыль_рамкі=padding-top: 0; padding-bottom: 0; |стыль_рамкі_1=background-color: #fcc; |стыль_рамкі_2=background-color: #fb9; |стыль_рамкі_3=background-color: #ffc; |стыль_рамкі_4=background-color: #bfc; |стыль_рамкі_5=background-color: #9fe; |1= Юзэф Клемэнс Пілсудзкі (1867—1935) |2= Юзэф Вінцэнт Пілсудзкі (1833—1902) |3= Марыя Білевіч (1842—1884) |4= Пётар Павел Пілсудзкі (1794—1851) |5= Тэадора Ўршуля Бутлер (1811—1886) |6= Антоні Білевіч (1815—1860) |7= Гэлена Міхалоўская (? — 1846) |8= Казімер Пілсудзкі (1752 — 1820?) |9= Ганна Білевіч (1761—1837) |10= Вінцэнт Бутлер (1771—1843) |11= Маргарыта Білевіч (? — 1861?) |12= Каспар Білевіч (? — 1840?) |13= Каўнацкая |14= Войцех Міхалоўскі |15= Эльжбэта Бутлер (? — 1894) |16= Казімер Людвік Пілсудзкі |17= Разалія Пузына |18= Валяр’ян Білевіч |19= Палубінская |20= Ігнацы Бутлер |21= Эльжбэта Куршэўская |22= |23= |24= Адам Білевіч |25= |26= |27= |28= Ёахім Міхалоўскі (1744—1831) |29= Людвіка Тарашкевіч (1784—1836) |30= Вінцэнт Бутлер (1771—1843) |31= Маргарыта Білевіч (? — 1861?) }}</center> == Заўвагі == {{заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * Анатомия ненависти (Русско-польские конфликты в XVIII—XX вв.) /''А. Е. Тарас''. — Минск.; Харвест, 2008. — 832 с {{ISBN|978-985-16-1774-2}}.{{ref-ru}} * ''Сулея Володимеж''. Юзеф Пилсудский/ Пер. с польского. — М.: Летний сад, 2009. — 438 с {{ISBN|978-5-98856-057-9}}.{{ref-ru}} * ''Матвеев Геннадий''. Пилсудский. М.: Молодая гвардия, 2008. (ЖЗЛ) {{ISBN|978-5-235-03126-5}}.{{ref-ru}} * ''Daria Nałęcz, Tomasz Nałęcz''. Józef Piłsudski — legendy i fakty. Warszawa, 1987. {{ISBN|83-203-1967-6}}.{{ref-pl}} * ''Henryk Cepnik''. Józef Piłsudski: portret biograficzny. Warszawa, 1988.{{ref-pl}} * ''Urbankowski, Bohdan'' (1997). Józef Piłsudski: Marzyciel i strateg. 1-2. Warsaw: Wydawnictwo ALFA. vol. 1.{{ref-pl}} * ''Davies, Norman'' (2005) [1981]. God’s Playground: A History of Poland in Two Volumes, vol. 2: 1795 to the Present. Oxford; New York: Oxford University Press. {{ISBN|978-0-19-925340-1}}.{{ref-en}} == Вонкавыя спасылкі == {{Вікіцытатнік|Юзаф Пілсудскі|Юзэф Пілсудзкі}} {{Вонкавыя мэдыяфайлы |загаловак = |падзагаловак = |шырыня = 180px |відэа1 = [http://rutube.ru/video/42cd07297089fd5c40d80caeb69e865c/ Біяграфія Пілусдзкага] }} * [https://web.archive.org/web/20160304131543/http://ibelarus.net/post/731 Беларускае пытанне: Палітычная канцэпцыя Ю. Пілсудскага], на ibelarus.net * [http://gazeta.zn.ua/SOCIETY/figury_hh_stoletiyayuzef_pilsudskiy_nachalnik,_kotoryy_sozdal_sebe_gosudarstvo.html Фигуры 20 столетия, Юзэф Пилсудский], на zn.ua.{{ref-ru}} * [https://web.archive.org/web/20131029200907/http://en.poland.gov.pl/Jozef,Pilsudski,(1867-1935),1972.html Józef Piłsudski (1867—1935)]{{ref-pl}} {{Кіраўнікі Польшчы}} {{Бібліяінфармацыя}} {{Добры артыкул}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Пілсудзкі, Юзэф}} [[Катэгорыя:Рэпрэсаваныя ў Расейскай імпэрыі]] [[Катэгорыя:Вязьні Варшаўскай цытадэлі]] [[Катэгорыя:Польскія вайскоўцы]] [[Катэгорыя:Міністры Польскай Рэспублікі (1918—1939)]] [[Катэгорыя:Прэм’ер-міністры Польскай Рэспублікі (1918—1939)]] [[Катэгорыя:Удзельнікі польска-савецкай вайны]] [[Катэгорыя:Ганаровыя грамадзяне Баранавічаў]] [[Катэгорыя:Ганаровыя грамадзяне Беластоку]] [[Катэгорыя:Ганаровыя грамадзяне Варшавы]] [[Катэгорыя:Ганаровыя грамадзяне Плоцку]] [[Катэгорыя:Памерлі ў Варшаве]] [[Катэгорыя:Памерлі ад раку]] [[Катэгорыя:Пахаваныя ў Вавэльскай катэдры]] enw299f05aut87t6zn9c6q3uenc5uyc Буэнас-Айрэс 0 17831 2330631 2285496 2022-07-30T23:34:36Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Населены пункт |Назва = Буэнас-Айрэс |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Буэнас-Айрэсу |Назва на мове краіны = Buenos Aires |Код мовы назвы краіны = es |Краіна = Аргентына |Герб = Escudo de la Ciudad de Buenos Aires.svg |Сьцяг = Bandera de la Ciudad de Buenos Aires.svg{{!}}border |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = 1536 |Статус з = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Від адміністрацыйнай адзінкі 1 = |Назва адміністрацыйнай адзінкі 1 = |Від адміністрацыйнай адзінкі 2 = |Назва адміністрацыйнай адзінкі 2 = |Від адміністрацыйнай адзінкі 3 = |Назва адміністрацыйнай адзінкі 3 = |Пасада кіраўніка = Мэр |Кіраўнік = Арасіё Радрыгес Лярэта |Плошча = 203 |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 2891082 |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва= |Год падліку колькасьці = 2010 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = |Год падліку колькасьці аглямэрацыі = |Крыніца колькасьці аглямэрацыі = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Дадатковы парамэтар насельніцтва = |Значэньне дадатковага парамэтра насельніцтва = |Год падліку дадатковага парамэтра насельніцтва = |Часавы пас = -3 |Летні час = |Сьпіс тэлефонных кодаў = |Тэлефонны код = |Паштовы індэкс = |Паштовыя індэксы = |Назва лічбавага клясыфікатару = |Лічбавы клясыфікатар = |Аўтамабільны нумарны знак = |Назва аўтамабільнага нумарнога знаку = |Аўтамабільныя нумарныя знакі = |Назва аўтамабільных нумарных знакаў = |Выява = Buenos Aires City Collage.png |Апісаньне выявы = |Шырата паўшар’е = паўднёвае |Шырата градусаў = 34 |Шырата хвілінаў = 36 |Шырата сэкундаў = 36 |Даўгата паўшар’е = заходняе |Даўгата градусаў = 58 |Даўгата хвілінаў = 22 |Даўгата сэкундаў = 12 |Назва мапы = |Альтэрнатыўная мапа = |Назва мапы2 = |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Сайт = [http://www.buenosaires.gov.ar/ www.buenosaires.gov.ar]{{ref-es}} }} [[Файл:Buenos Aires Décembre 2007 - Avenida 5 de Mayo.jpg|міні|250пкс|Буэнас-Айрэс]] '''Буэнас-Айрэс''' ({{мова-es|Buenos Aires; Cuidad de la Santísima Trinidad y Puerto de Nuestra Señora de Santa María de los Buenos Aires}} — «Горад Прысьвятое Тройцы й Порт Нашае Панны Марыі Добрых Вятроў») — сталіца й найбуйнейшы горад [[Аргентына|Аргентыны]], другі па велічыні мэгаполіс у [[Паўднёвая Амэрыка|Паўднёвай Амэрыцы]], пасьля [[Сан-Паўлу]]<ref>R.L. Forstall, R.P. Greene, and J.B. Pick, [https://web.archive.org/web/20100531212605/http://www.uic.edu/cuppa/cityfutures/papers/webpapers/cityfuturespapers/session3_4/3_4whicharethe.pdf «Which are the largest? Why published populations for major world urban areas vary so greatly»], City Futures Conference, (University of Illinois at Chicago, July 2004) – Table 5 (p.34)</ref>. Горад разьмешчаны на заходнім беразе вусьця ракі [[Рыё-дэ-ля-Плята]], на паўднёва-ўсходнім узьбярэжжы паўднёваамэрыканскага кантынэнта. Аглямэрацыя Вялікі Буэнас-Айрэс, якая таксама ўключае ў сябе некалькі раёнаў у аднайменным рэгіёне, уяўляе сабой трэцюю па велічыні аглямэрацыю ў [[Лацінская Амэрыка|Лацінскай Амэрыцы]], маючы 13 млн чалавек<ref>[https://web.archive.org/web/20101220143832/http://www.censo2010.indec.gov.ar/preliminares/cuadro_totalpais.asp "Argentina: Censo2010"]. Censo2010.indec.gov.ar</ref>. Буэнас-Айрэс не зьяўляецца часткай правінцыі Буэнас-Айрэс, а таксама горад ня ёсьць сталіцай правінцыі, і, нават, аўтаномнай акругі. У 1880 годзе, пасьля дзесяцігодзьдзяў палітычнай барацьбы, Буэнас-Айрэс быў фэдэралізаваны й выведзены з правінцыі [[Буэнас-Айрэс (правінцыя)|Буэнас-Айрэс]]. Межы гораду былі пашыраны, дзякуючы ўключэньню ў ягоны склад гарадоў [[Бэльграна]] й [[Флёрэс]], абодва зь якіх цяпер зьяўляюцца навакольлямі гораду. Згодна з канстытуцыйнай папраўкай ад 1994 году гораду была прадастаўлена аўтаномія, і, такім чынам, ягоная афіцыйная назва зьмянілася на ''аўтаномны горад Буэнас-Айрэс'' ({{мова-es|Ciudad Autónoma de Buenos Aires|скарочана}}). У 1996 годзе грамадзяне гораду ўпершыню абралі сабе кіраўніка ўраду, бо раней мэр прызначаўся непасрэдна [[прэзыдэнт Аргентыны|прэзыдэнтам рэспублікі]]. Буэнас-Айрэс лічыцца адным з сусьветных гарадоў, згодна з дасьледаваньнямі, які праводзіў [[Лафсбарскі ўнівэрсытэт|унівэрсытэт Лафбара]] ў 2008 годзе<ref>[http://www.lboro.ac.uk «The World According to GaWC 2008»]. www.lboro.ac.uk</ref>. Людзі з Буэнас-Айрэсу называюць сябе «porteños», што ў перакладзе з [[гішпанская мова|гішпанскай]] азначае «людзі порта»<ref>[https://web.archive.org/web/20120311170441/http://www.portenospanish.com/word/138/Porte%C3%B1o «What is Porteño in English? – Porteño Spanish»]. Portenospanish.com.</ref>. Буэнас-Айрэс зьяўляецца прывабным месцам для адпачынку турыстаў<ref>[http://www.travelandleisure.com/travel-guide «Travel + Leisure: Destinations»]. travelandleisure.com</ref> і вядомы сваім эўрапейскім архітэктурным стылем і багатым культурным жыцьцём<ref>[https://web.archive.org/web/20110927152524/http://www.bue.gov.ar/?ncMenu=49 «Buenos Aires Turismo: Arquitectura»]. bue.gov.ar</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20120104225917/http://www.bue.gov.ar/?ncMenu=204 «Buenos Aires Turismo: Turismo Cultural»]. bue.gov.ar</ref>. == Гісторыя == === Каляніяльныя часы === Гішпанскі мараплаўца [[Хуан Дыяс дэ Саліс]] быў першым эўрапейцам, які дасягнуў берагоў [[Рыё-дэ-ля-Плята]] ў 1516 годзе. Ягоная экспэдыцыя была перапыненая, калі ён быў забіты падчас нападу мясцовага племені [[чаруа]] ў месцы, дзе сёньня месьціцца [[Уругвай|Ўругвай]]. Буэнас-Айрэс быў упершыню створаны ў якасьці гораду 2 лютага 1536 году пад назвай ''Сьюдад-дэ-Нуэстра-Сэніёра-Санта-Марыя-дэль-Буэна-Айрэ''<ref name="short_story">«Argentina: A Short History» by Colin M. Lewis, Oneworld Publications, Oxford, 2002. {{ISBN|1-85168-300-3}}</ref> (у літаральным сэнсе «Горад Маці Божай Сьвятой Марыі Добрых Вятроў») у гонар заступніцаы вострава [[Сардынія|Сардыніі]], падчас гішпанскай экспэдыцыі ачоленай [[Пэдра дэ Мэндоса|Пэдрам дэ Мэндосам]]. Гэты пасёлак заснаваны Мэндосам знаходзіўся ў тым месцы, дзе сёньня месьціцца раён [[Сан-Тэльма]] ў Буэнас-Айрэсе, на поўдні ад цэнтру гораду. З-за нападаў карэнных народаў пасяленцы былі вымушаны бегчы і ў 1541 годзе пасяленьне было спустошана. Другое й сталае пасяленьне было заснавана ў 1580 годзе [[Хуан дэ Гарай|Хуанам дэ Гараем]], які прыбыў на ветразных караблях уніз па раке [[Парана]] з [[Асунсьён]]у, які цяпер зьяўляецца сталіцай [[Парагвай|Парагваю]]. Ён назваў пасёлак «Сантысіма Трынідад». З самых першых дзён Буэнас-Айрэс залежыў перш за ўсё ад [[гандаль|гандлю]]. На працягу большай часткі XVII і XVIII стагодзьдзяў, гішпанскія караблі, якія накіроўваліся ў горад, часьцяком зьяўляліся аб’ектам нападу з боку [[пірат]]аў, таму каляніяльныя ўлады распрацавалі складаную сыстэму, дзе судны разам з вайсковай падтрымкай накіроўваліся ў [[Цэнтральная Амэрыка|Цэнтральную Амэрыку]], перасякаючы зямлю, падыходзілі да [[Ліма (сталіца)|Лімы]] ў [[Пэру]], а потым тавары праходзілі праз гарады цэнтральнай частцы віцэ-каралеўства. З-за гэтага перавозка прадукцыі займала вельмі шмат часу, пакуль яна прыбывала ў Буэнас-Айрэс, а падаткі на транспарт зрабілі іхні кошт значна высокім. Гэтая схема расчаравала многіх гандляроў, з-за чаго ў горадзе бурна пачала разьвіваецца [[кантрабанда]]. Гэта таксама выклікала глыбокае абурэньне пасяленцаў да гішпанскіх уладаў.<ref name="short_story"/> Паступова гішпанскі кароль [[Карл III (кароль Гішпаніі)|Карл III]] палегчыў гандлёвыя абмежаваньні й, нарэшце, уканцы XVIII стагодзьдзя Буэнас-Айрэс быў аб’яўлены адкрытым портам. Захоп [[Парта Бэла]] сіламі [[Брытанская імпэрыя|брытанскага]] флёту паказаў неабходнасьць умацаваньня Атлянтычнага маршруту, што падарвала манаполію Лімы на гандаль з Буэнас-Айрэсам. Згодна з каралеўскай пастановай ад адзінай амэрыканскай калёніі [[віцэ-каралеўства Пэру]] была аддзелены паўднёвы рэгіён, які стаў [[віцэ-каралеўства Рыё-дэ-ля-Плята|віцэ-каралеўствам Рыё-дэ-ля-Плята]], са сталіцай у горадзе Буэнас-Айрэс. Тым ня менш, нягледзячы на такія дзеяньні каралеўскага ўрада, многія жыхары гораду пранікліся ідэямі [[француская рэвалюцыя|францускай рэвалюцыі]], становячыся яшчэ больш перакананымі ў неабходнасьці незалежнасьці ад Гішпаніі. === Вайна за незалежнасьць === {{Асноўны артыкул|Вайна за незалежнасьць Аргентыны}} [[Файл:Cabildoabierto-Subercaseaux 2.jpg|міні|250пкс|зьлева|Травеньская рэвалюцыя]] Падчас брытанскага ўварваньня ў [[Рыё-дэ-ля-Плята]] брытанскія войскі атакавалі Буэнас-Айрэс два разы. У 1806 годзе брытанцы пасьпяхова высадзіліся ў Буэнас-Айрэсе, але дапаможнае гішпанскае войска, што прыйшло з [[Монтэвідэо]], на чале з [[Сант’яга дэ Ліньес]]ам здолела выгнаць агрэсараў. У кароткі пэрыяд брытанскага панаваньня віцэ-кароль [[Рафаэль Сабрамонтэ]] зьбег у [[Кордаба (горад, Аргентына)|Кордабу]] і прызначыў гэты горад у якасьці сталіцы віцэ-каралеўства. Аднак Буэнас-Айрэс зноўку стаў сталіцай пасьля свайго вызваленьня, а Сабрамонтэ быў скінуты са сваёй пасады. Сант’яга дэ Ліньес быў абраны ў якасьці новага віцэ-караля й адразу пачаў умацоўваць горад з-за магчымага новага нападу брытанцаў, які й быў зроблены ў 1807 годзе. Мілітарызацыя гораду прывяла да зьменаў у грамадзтве, што спрыяла сацыяльнаму становішчу [[крэолы|крэолаў]]. Спроба гандляра [[Мартын дэ Альцага|Мартына дэ Альцага]] выдаліць Ліньеса й замяніць яго [[хунта]]й пацярпела паразу ад войскаў крэолаў. Аднак, у 1810 годзе тое ж самае войска падтрымала новую рэвалюцыйную спробу й пасьпяхова скінула новага віцэ-караля [[Бальтасар Ідальга дэ Сыснэрас|Бальтасара Ідальга дэ Сыснэраса]]. Гэтая падзея вядомая як [[Травеньская рэвалюцыя]], якая ў цяперашні час адзначаецца як нацыянальнае сьвята. З гэтай падзеі пачалася [[Вайна за незалежнасьць Аргентыны|аргентынская вайна за незалежнасьць]], калі паўстанцкія войскі змагаліся супраць раялістаў з рознай ступеньню посьпеху. Фармальная незалежнасьць ад [[Гішпанія|Гішпаніі]] была абвешчана ў 1816 годзе [[кангрэс Тукуман|кангрэсам Тукумана]]. Жыхары Буэнас-Айрэсу здолелі вытрымаць барацьбу за незалежнасьць, не падпадаючы зноўку пад уладу раялістаў. Гістарычна склалася так, што Буэнас-Айрэс быў самым лібэральным і свабодным месцам у Аргентыне, у той час як многія з правінцыяў, асабліва на паўночным захадзе, выступалі за больш кансэрватыўны каталіцкі падыход да палітычных і сацыяльных пытаньняў. Вялікая частка ўнутранай напружанасьці ў гісторыі Аргентыны XIX стагодзьдзя пачыналася з канфліктаў сталіцы й правінцыяў, якія па розных пытаньнях мелі розныя пункты гледжаньня. На працягу некалькіх месяцаў адразу ж пасьля рэвалюцыі 25 траўня ў Буэнас-Айрэсе паўстанцкі ўрад накіраваў шэраг ваенных пасланьнікаў у правінцыі з мэтай атрыманьня іхнага адабрэньня. Многія з гэтых місій скончыліся жорсткімі сутыкненьнямі, што прывяло да значнай напружанасьці ў адносінах паміж сталіцай і правінцыямі. У XIX стагодзьдзі горад быў двойчы блякаваны вайкова-марскімі сіламі — першы раз [[француская блякада Рыё-дэ-ля-Плята|францускім флётам]] з 1838 па 1840 гады, а потым і сумеснай [[ангельска-француская блякада Рыё-дэ-ля-Плята|ангельска-францускай экспэдыцыяй]] з 1845 па 1848 гады. Абедзьве блякады ня здолелі прымусіць горад да здачы, таму замежныя дзяржавы ў канчатковым выніку спынілі агрэсіўныя дзяньні супраць гораду. === Сучаснасьць === [[Файл:Avenida Corrientes y Reconquista SIGEN.jpg|міні|250пкс|Вуліца Карыентэс, паўсталая падчас другога будаўнічага буму]] На працягу большай часткі XIX стагодзьдзя палітычны статус гораду заставаўся нявырашанай тэмай. Горад быў сталіцай правінцыі [[Буэнас-Айрэс (правінцыя)|Буэнас-Айрэс]], а таксама паміж 1853 і 1860 гадамі ён быў сталіцай асобнай дзяржавы [[Буэнас-Айрэс (штат)|штату Буэнас-Айрэсу]]. Гэтае пытаньне вырашалася на поле бою, пакуль канчаткова не было вырашана ў 1880 годзе, калі гораду быў дадзены статус фэдэральнай адзінкі. Ён таксама стаў рэзыдэнцыяй ураду, а ягоны мэр з гэтага часу прызначаўся прэзыдэнтам Аргентыны. У дадатак да багацьцяў, атрыманых дзякуючы гарадзкой мытні й выкарыстаньню ўрадлівых земляў, у горадзе разьвівалася [[чыгунка|чыгуначная сыстэма]] ў другой палове XIX стагодзьдзя, а таксама павялічылася колькасьць прадпрыемстваў і заводаў. Горад стаў месцам прыбыцьця шматлікіх імігрантаў з [[Эўропа|Эўропы]], у прыватнасьці, з [[Італія|Італіі]] й [[Гішпанія|Гішпаніі]]. З 1880 па 1930 гады Буэнас-Айрэс стаў шматнацыянальным горадам. Напачатку XX стагодзьдзя быў адчынены сусьветна вядомы опэрны тэатар «[[Калён (тэатар)|Калён]]», а горад да таго ж стаў рэгіянальным цэнтрам [[радыё]], [[тэлебачаньне|тэлебачаньня]], [[кінаіндустрыя|кінаіндустрыі]] й [[тэатар|тэатру]]. Асноўныя вуліцы гораду былі пабудаваныя ў тыя гады й у першыя дзесяцігодзьдзі XX стагодзьдзя Буэнас-Айрэс меў высотныя сучасныя будынкі й [[буэнас-айрэскі мэтрапалітэн|мэтрапалітэн]]. Наступны будаўнічы бум праходзіў з 1945 па 1980 гады, які значна зьмяніў цэнтар і вялікую частку гораду. Буэнас-Айрэс таксама прыцягваў мігрантаў і з правінцыяў Аргентыны й суседніх краінаў, з-за чаго вакол прамысловых раёнаў пачалі расьці шматлікія трушчобы на працягу 1930-х гадоў, што прывяло да павелічэньня сацыяльных праблемаў і сацыяльных кантрастаў. Гэтыя працоўныя сталі палітычнай базай пашырэньня [[пэранізм]]у, які ўзьнік у Буэнас-Айрэсе ў ходзе дэманстрацыяў ад 17 кастрычніка 1945 году на плошчы [[Пляса-дэ-Маё]]<ref>«Guía visual de Buenos Aires centro histórico», Clarín Viajes, 2001.</ref>. Аднак, 16 чэрвеня 1955 году пэраністы, знаходзячыся на гэты момант ужо ля ўлады, бамбавалі пляц, калі там зноўку праводзіліся страйкі, у выніку чаго загінула 364 грамадзянскія асобы. Праз тры месяцы пасьля таго ваенны ўрад зьмясьціў з пасады прэзыдэнта [[Хуан Пэрон|Хуана Пэрона]]. У 1970-х гадох горад пацярпеў ад баявых дзеяньняў паміж левымі рэвалюцыйнымі рухамі й правымі ваенізаванымі групоўкамі пры падтрымцы [[Ізабэла Пэрон|Ізабэлы Пэрон]], якая стала прэзыдэнтам Аргентыны ў 1974 годзе пасьля сьмерці свайго мужа Хуана Пэрона. У выніку вайсковага перавароту ў сакавіку 1976 году на чале з генэралам [[Хорхэ Відэла]] ў краіне ўсталявалася жорсткая ваенная дыктатура<ref>«We are Millions: Neo-liberalism and new forms of political action in Argentina», Marcela Lópéz Levy, Latin America Bureau, London, 2004.</ref>. Горад двойчы наведваў [[папа рымскі]] [[Ян Павал II]]: у 1982 годзе, калі распачалася вайна за [[Фолклэндзкія астравы]] й у 1987 годзе, у якім прыняла ўдзел значная колькасьць жыхароў гораду. Вяртаньне да дэмакратыі ў 1983 годзе супала з культурным адраджэньнем, а з 1990-х гадоў і эканамічным адраджэньнем, асабліва ў сфэры будаўніцтва й фінансавым сэктары. 17 сакавіка 1992 году ля амбасады [[Ізраіль|Ізраілю]] выбухнула бомба, забіўшы 29 чалавек і параніўшы 242. Другі выбух быў зьдзейсьнены 18 ліпеня 1994 году, зьнішчыўшы будынак, які зьмяшчаў некалькі габрэйскіх арганізацыяў, забіўшы пры гэтым 85 чалавек і параніўшы многіх іншых. Гэтыя інцыдэнты паклалі пачатак [[ісламскі тэрарызм|ісламскага тэрарызму]] ў [[Паўднёвая Амэрыка|Паўднёвай Амэрыцы]]. Пасьля пагадненьня 1993 году ў аргентынскую канстытуцыю былі ўнесены папраўкі, які надавалі Буэнас-Айрэсу статус аўтаноміі й скасоўвалі, сярод іншага, права прэзыдэнта на прызначэньне мэра гораду. 30 чэрвеня 1996 году выбаршчыкі Буэнас-Айрэсу абралі свайго першага мэра. == Геаграфія == [[Файл:Rio de la Plata BA 2.JPG|міні|250пкс|Фатаздымак Рыё-дэ-ля-Плята са спадарожніка]] Буэнас-Айрэс разьмяшчаецца на адлегласьці 275 км ад [[Атлянтычны акіян|Атлянтычнага акіяна]] ў добра абароненай бухце [[Рыё-дэ-ля-Плята|заліва Ля-Плята]], на левым беразе ракі [[Матанца-Рыачуэлё]]. Сталіца знаходзіцца ў паўночна-ўсходняй частцы Аргентыны, на раўніннай мясцовасьці, у субтрапічным прыродным поясе з субтрапічным [[мусон]]ным кліматам. Натуральная расьліннасьць навакольляў гораду прадстаўлена тыповымі для лугавых [[стэп]]аў і [[савана]]ў пародамі дрэваў і травы. У склад вялікага Буэнас-Айрэсу ўваходзяць 18 прыгарадаў, агульная плошча складае 3646 км². Буэнас-Айрэс знаходзіцца ў рэгіёне [[пампасы]], якія ўваходзяць у экалягічны запаведнік Буэнас-Айрэсу. З горадам суседнічаюць [[аэрапорт імя Хорхэ Нэйбэры]], які быў пабудаваны на мэліяраваных землях уздоўж узьбярэжжа Ля-Плята — [[эстуарый|эстуарыя]], утворанага пры зьліцьці рэк [[Уругвай (рака)|Уругвай]] і [[Парана (рака)|Парана]]<ref>[http://www.borello.com.ar/Notas%20de%20Interes/Notas_Riodelaplata.htm «Cuenca del Plata»]. borello.com.ar</ref>. У гэты рэгіён уваходзяць розныя землі й [[лягуна|лягуны]]. У іхны лік уваходзяць Мальданада, Вэга, Мэдрана, Кільданьнес і Ўайт. У 1908 годзе пачаліся працы па зьмене рэчышчаў дробных рэк з мэтай выправіць сытуацыю са штогадовымі [[паводка]]мі гораду. Ужо ў 1919 годзе кірунак плыні большасьці рэк быў зьмены. Характэрна, што на месцы ракі [[Мальданада (рака)|Мальданада]] ў 1954 годзе была пабудавана вуліца. === Клімат === Буэнас-Айрэс мае вільготны [[субтрапічны клімат]] з чатырма выразна выяўленымі сэзонамі й сярэдняй гадавой [[тэмпэратура]] 17,7&nbsp;°C. Самым цёплым месяцам зьяўляецца [[студзень]] пры сярэднядзённай 25,1&nbsp;°C. Вялікую частку часу тэмпэратура вагаецца ў межах 28—31&nbsp;°C удзень і 16—21&nbsp;°C ноччу. Цеплавыя хвалі з [[Бразылія|Бразыліі]] могуць павысіць тэмпэратуру вышэй за 35&nbsp;°C. Горад падлягае халодным франтам, якія прыносяць кароткія пэрыяды прыемнага [[надвор’е|надвор’я]], асабліва сьвежымі начамі. Адносная [[вільготнасьць]] зьяўляецца ўмерана высокай (64—70%) у летні пэрыяд. Самая высокая тэмпэратура за ўсю гісторыю склала 43,3&nbsp;°C, яна была зафіксавана 29 студзеня 1957 году<ref>[http://www.smn.gov.ar/?mod=clima&id=8 «Monthly Information of the city of Buenos Aires, January in the city of Buenos Aires, Servicio Meteorológico Nacional»]. Argentine National Meteorological Service</ref>. Вясна (зь [[верасень|верасьня]] па [[лістапад]]) й восень (з [[сакавік]]а па [[травень]]), як правіла, зьяўляюцца мяккімі, зь сярэднімі тэмпэратурамі каля 17&nbsp;°C і частымі [[навальніца]]мі, асабліва ў пэрыяд вясны. Зіма ўмераная, аднак у прыгарадных раёнах часьцяком назіраецца [[мароз]] з траўня па верасень у адрозьненьне ад цэнтру Буэнас-Айрэсу, дзе назіраецца такая зьява толькі некалькі разоў на сэзон. Адносная вільготнасьць паветра складае ў сярэднім 70%, што азначае, што горад схілены да існаваньня цяжкіх [[туман]]аў у асеньне-зімовы пэрыяд<ref>[https://web.archive.org/web/20110706083449/http://www.atlasdebuenosaires.gov.ar/aaba/index.php?option=com_content&task=view&id=324&Itemid=160&lang=es «Atlas Ambiental de Buenos Aires»]. AABA.</ref>. Ліпень зьяўляецца самым халодным месяцам, зь сярэдняй тэмпэратурай 10,9&nbsp;°C. Халодныя франты, якія прыходзяць з [[Антарктыда|Антарктыды]] назіраюцца амаль кожны год, і ў спалучэньні з высокай вільготнасьцю зімой, мароз адчуваецца нашмат халадней. Горад атрымлівае каля 1242,6 мм ападкаў на год. Дажджы назіраюцца ў любы час году, а [[град]] не зьяўляюцца чымсьці незвычайным. {{Кліматычная інфармацыя | Назва_ў_родным_склоне = Буэнас-Айрэсу | Крыніца = [http://www.smn.gov.ar/?mod=clima&id=5 Servicio Meteorológico Nacional] <!-- максымумы і мінімумы тэмпэратур --> | Студзень_абс_макс = 43.3 | Студзень_макс = 30.4 | Студзень_мін = 20.4 | Студзень_абс_мін = 5.9 | Люты_абс_макс = 38.7 | Люты_макс = 28.7 | Люты_мін = 19.4 | Люты_абс_мін = 4.2 | Сакавік_абс_макс = 37.9 | Сакавік_макс = 26.4 | Сакавік_мін = 17.0 | Сакавік_абс_мін = 2.8 | Красавік_абс_макс = 36.0 | Красавік_макс = 22.7 | Красавік_мін = 13.7 | Красавік_абс_мін = -2.3 | Травень_абс_макс = 31.6 | Травень_макс = 19.0 | Травень_мін = 10.3 | Травень_абс_мін = -4 | Чэрвень_абс_макс = 28.5 | Чэрвень_макс = 15.6 | Чэрвень_мін = 7.6 | Чэрвень_абс_мін = -5.3 | Ліпень_абс_макс = 30.2 | Ліпень_макс = 13.9 | Ліпень_мін = 7.4 | Ліпень_абс_мін = -5.4 | Жнівень_абс_макс = 34.4 | Жнівень_макс = 17.3 | Жнівень_мін = 8.9 | Жнівень_абс_мін = -4 | Верасень_абс_макс = 34 | Верасень_макс = 18.9 | Верасень_мін = 9.9 | Верасень_абс_мін = -2.4 | Кастрычнік_абс_макс = 34 | Кастрычнік_макс = 22.5 | Кастрычнік_мін = 13.0 | Кастрычнік_абс_мін = -2 | Лістапад_абс_макс = 36.8 | Лістапад_макс = 25.3 | Лістапад_мін = 15.9 | Лістапад_абс_мін = 1.6 | Сьнежань_абс_макс = 40.5 | Сьнежань_макс = 28.1 | Сьнежань_мін = 18.4 | Сьнежань_абс_мін = 3.7 | Год_абс_макс = 43.3 | Год_макс = 21.5 | Год_мін = 12.9 | Год_абс_мін = -5.4 <!-- сярэдняя тэмпэратура --> | Студзень_сяр = 25.1 | Люты_сяр = 23.7 | Сакавік_сяр = 21.4 | Красавік_сяр = 17.7 | Травень_сяр = 14.3 | Чэрвень_сяр = 11.2 | Ліпень_сяр = 10.9 | Жнівень_сяр = 12.7 | Верасень_сяр = 14.2 | Кастрычнік_сяр = 17.7 | Лістапад_сяр = 20.6 | Сьнежань_сяр = 23.2 | Год_сяр = 17.73 <!-- тэмпэратура вады --> | Студзень_вады = | Люты_вады = | Сакавік_вады = | Красавік_вады = | Травень_вады = | Чэрвень_вады = | Ліпень_вады = | Жнівень_вады = | Верасень_вады = | Кастрычнік_вады = | Лістапад_вады = | Сьнежань_вады = | Год_вада = <!-- колькасьць ападкаў --> | Студзень_ападкі = 121.6 | Люты_ападкі = 122.6 | Сакавік_ападкі = 153.9 | Красавік_ападкі = 106.9 | Травень_ападкі = 92.1 | Чэрвень_ападкі = 50.0 | Ліпень_ападкі = 52.9 | Жнівень_ападкі = 63.2 | Верасень_ападкі = 77.7 | Кастрычнік_ападкі = 193.3 | Лістапад_ападкі = 131.2 | Сьнежань_ападкі = 103.2 | Год_ападкі = 1214.6 <!-- вільготнасьць --> | Студзень_вільготнасьць = 65 | Люты_вільготнасьць = 70 | Сакавік_вільготнасьць = 72 | Красавік_вільготнасьць = 77 | Травень_вільготнасьць = 76 | Чэрвень_вільготнасьць = 79 | Ліпень_вільготнасьць = 79 | Жнівень_вільготнасьць = 74 | Верасень_вільготнасьць = 71 | Кастрычнік_вільготнасьць = 69 | Лістапад_вільготнасьць = 68 | Сьнежань_вільготнасьць = 64 | Год_вільготнасьць = 72 }} == Агульныя зьвесткі == Фінансавы, гандлёвы, навуковы і культурны цэнтар краю. Мае НДІ, бібліятэкі, 3 [[унівэрсытэт]]ы ([[Унівэрсытэт Буэнас-Айрэса|найстарэйшы]] быў заснаваны ў 1821 годзе). На поўначы і захадзе трушчобы, у якіх жыве каля 800 тысячаў чалавек. Таксама ў горадзе ёсьць [[музэй|музэі]], [[мастацкая галерэя|мастацкія галерэі]], самы вялікі [[тэатар]] сьвету ''El Teatro Colón'' (каля 3,5 тысячы месцаў). [[Файл:Puerto Madero Panorama.jpg|міні|center|800пкс|Буэнас-Айрэс]] == Гарады-сябры == {| cellpadding="11" |- valign="top" | * {{Сьцяг Бразыліі}} [[Бразылія (горад)|Бразылія]], [[Бразылія]] * {{Сьцяг Бразыліі}} [[Порту-Алегры]], [[Бразылія]] * {{Сьцяг Бразыліі}} [[Рыё-дэ-Жанэйра]], [[Бразылія]] * {{Сьцяг Бразыліі}} [[Сан-Паўлу]], [[Бразылія]]<ref>[https://web.archive.org/web/20081224222805/http://www2.prefeitura.sp.gov.br/secretarias/relacoes_internacionais/ingles/descentralized_cooperation/sister_cities/0001 Prefeitura.Sp – Descentralized Cooperation]</ref> * {{Сьцяг Канады}} [[Атава]], [[Канада]] * {{Сьцяг Чылі}} [[Сант’яга-дэ-Чылі|Сант’яга]], [[Чылі]]<ref>[http://www.prefeitura.sp.gov.br/cidade/secretarias/relacoes_internacionais/cidadesirmas/index.php?p=1066 International Relations – São Paulo City Hall – Official Sister Cities]</ref> * {{Сьцяг Кітаю}} [[Пэкін]], [[Кітай]]<ref>[https://web.archive.org/web/20100216015454/http://www.ebeijing.gov.cn/Sister_Cities/Sister_City/ «Sister Cities»]. Beijing Municipal Government.</ref> * {{Сьцяг Харватыі}} [[Загрэб]], [[Харватыя]]<ref>[https://web.archive.org/web/20170707200910/http://www1.zagreb.hr/mms/en/index.html «Intercity and International Cooperation of the City of Zagreb»]. 2006–2009 City of Zagreb.</ref> * {{Сьцяг Чэхіі}} [[Прага]], [[Чэхія]] * {{Сьцяг Чэхіі}} [[Мост (горад)|Мост]], [[Чэхія]] * {{Сьцяг Эгіпту}} [[Каір]], [[Эгіпет]] * {{Сьцяг Францыі}} [[Парыж]], [[Францыя]]<ref>[https://web.archive.org/web/20100122093109/http://www.paris.fr/portail/accueil/Portal.lut?page_id=6587 «Les pactes d'amitié et de coopération»]. Mairie de Paris.</ref> ''(горад-партнэр)'' * {{Сьцяг Францыі}} [[Тулюза]], [[Францыя]] || || * {{Сьцяг Нямеччыны}} [[Бэрлін]], [[Нямеччына]]<ref>[https://web.archive.org/web/20080822100321/http://www.berlin.de/rbmskzl/staedteverbindungen/index.en.html «Berlin's international city relations»]. Berlin Mayor's Office.</ref> * {{Сьцяг Ізраілю}} [[Ерусалім]], [[Ізраіль]] * {{Сьцяг Ізраілю}} [[Тэль-Авіў]], [[Ізраіль]] * {{Сьцяг Італіі}} [[Бэргама]], [[Італія]] * {{Сьцяг Італіі}} [[Кальяры]], [[Італія]] * {{Сьцяг Італіі}} рэгіён [[Калябрыя]], [[Італія]] * {{Сьцяг Італіі}} [[Генуя]], [[Італія]] * {{Сьцяг Італіі}} [[Люка]], [[Італія]] * {{Сьцяг Італіі}} [[Мілян]], [[Італія]] * {{Сьцяг Італіі}} [[Нэапаль]], [[Італія]] * {{Сьцяг Італіі}} [[Рым]], [[Італія]] * {{Сьцяг Японіі}} [[Осака]], [[Японія]] * {{Сьцяг Лібану}} [[Бэйрут]], [[Лібан]] || || * {{Сьцяг Нідэрляндаў}} [[Ратэрдам]], [[Нідэрлянды]] * {{Сьцяг Польшчы}} [[Варшава]], [[Польшча]] * {{Сьцяг Партугаліі}} [[Лісабон]], [[Партугалія]] * {{Сьцяг Расеі}} [[Масква]], [[Расея]] * {{Сьцяг Сэрбіі}} [[Бялград]], [[Сэрбія]] * {{Сьцяг Паўднёвай Карэі}} [[Сэул]], [[Паўднёвая Карэя]] * {{Сьцяг Гішпаніі}} [[Альмэрыя]], [[Гішпанія]] * {{Сьцяг Гішпаніі}} [[Барсэлёна]], [[Гішпанія]] * {{Сьцяг Гішпаніі}} [[Більбао]], [[Гішпанія]] * {{Сьцяг Гішпаніі}} [[Кадыс]], [[Гішпанія]] * {{Сьцяг Гішпаніі}} [[Гуадыс]], [[Гішпанія]] * {{Сьцяг Гішпаніі}} [[Мадрыд]], [[Гішпанія]]<ref>[http://www.munimadrid.es/portal/site/munimadrid/menuitem.dbd5147a4ba1b0aa7d245f019fc08a0c/?vgnextoid=4e84399a03003110VgnVCM2000000c205a0aRCRD&vgnextchannel=4e98823d3a37a010VgnVCM100000d90ca8c0RCRD&vgnextfmt=especial1&idContenido=1da69a4192b5b010VgnVCM100000d90ca8c0RCRD «Mapa Mundi de las ciudades hermanadas»]. Madrid city council. Ayuntamiento de Madrid.</ref> || || * {{Сьцяг Гішпаніі}} [[Аўеда]], [[Гішпанія]] * {{Сьцяг Гішпаніі}} [[Саляманка]], [[Гішпанія]] * {{Сьцяг Гішпаніі}} [[Сант’яга-дэ-Кампастэла]], [[Гішпанія]] * {{Сьцяг Гішпаніі}} [[Сэвільля]], [[Гішпанія]] * {{Сьцяг Гішпаніі}} [[Віга]], [[Гішпанія]] * {{Сьцяг Швайцарыі}} [[Жэнэва]], [[Швайцарыя]] * {{Сьцяг Украіны}} [[Кіеў]], [[Украіна]] * {{Сьцяг Вялікабрытаніі}} [[Лёндан]], [[Вялікабрытанія]] * {{Сьцяг ЗША}} [[Маямі]], [[Флорыда]], [[ЗША]] * {{Сьцяг ЗША}} штат [[Нью-Джэрзі]], [[ЗША]] * {{Сьцяг ЗША}} штат [[Агаё]], [[ЗША]] * {{Сьцяг Уругваю}} [[Мантэвідэо]], [[Уругвай]] |} == Асобы == * [[Норма Алеандра]] — акторка, рэжысэрка кіно і тэатру == Крыніцы == {{Крыніцы|1=2}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} {{Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Аргентыны}} [[Катэгорыя:Буэнас-Айрэс| ]] [[Катэгорыя:Сталіцы Паўднёвай Амэрыкі]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] ic6y5os4yaujslqfphamzsq96ns3fkm Нігерыя 0 19597 2330743 2287992 2022-07-31T10:35:23Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Краіна |Назва = Нігерыя |НазваЎРоднымСклоне = Нігерыі |НазваНаДзяржаўнайМове = Federal Republic of Nigeria |Сьцяг = Flag of Nigeria.svg |Герб = Coat of arms of Nigeria.svg |НацыянальныДэвіз = «Unity and Faith, Peace and Progress» |Месцазнаходжаньне = LocationNigeria.svg |АфіцыйнаяМова = [[ангельская мова|ангельская]] |Сталіца = [[Абуджа]] |НайбуйнейшыГорад = [[Лагас]] |ТыпУраду = [[Прэзыдэнцкая рэспубліка|Прэзыдэнцкая]] [[фэдэрацыйная рэспубліка]] |ПасадыКіраўнікоў = [[Прэзыдэнт Нігерыі|Прэзыдэнт]] |ІмёныКіраўнікоў = [[Гудлак Джонатан]] |Плошча = 923 768 |МесцаЎСьвецеПаводлеПлошчы = 32-е |АдсотакВады = 1,4 |ГодАцэнкіНасельніцтва = 2013 |МесцаЎСьвецеПаводлеНасельніцтва = 7-е |Насельніцтва = {{лік|174507539}}<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ni.html Nigeria]</ref> |ШчыльнасьцьНасельніцтва = 188.9 |ГодАцэнкіСУП = 2009 |МесцаЎСьвецеПаводлеСУП = 37 |СУП = $341,572 млрд |СУПНаДушуНасельніцтва = $2249 |Валюта = [[Нігерыйская наіра]] |КодВалюты = NGN |ЧасавыПас = WAT |ЧасРозьніцаUTC = +1 |ЧасавыПасУлетку = |ЧасРозьніцаUTCУлетку = |НезалежнасьцьПадзеі = — ад [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]] |НезалежнасьцьДаты = <br />1 кастрычніка 1960 |ДзяржаўныГімн = Arise, O Compatriots |АўтамабільныЗнак = ET |ДамэнВерхнягаЎзроўню = ng |ТэлефонныКод = +234 |Дадаткі = }} '''Ніге́рыя''' ({{мова-en|Nigeria}}) — фэдэральная канстытуцыйная [[рэспубліка]] ў [[Афрыка|Афрыцы]], якая складаецца з 36 штатаў і фэдэральнай сталічнай акругі [[Абуджа|Абуджы]]. Краіна разьмешчана ў [[Заходняя Афрыка|Заходняй Афрыцы]] й мяжуе з [[Бэнін]]ам на захадзе, [[Чад]]ам і [[Камэрун]]ам на ўсходзе, і [[Нігер]]ам на поўначы краіны. Узьбярэжжа Нігерыі знаходзіцца на поўдні ад [[Гвінэйскі заліў|Гвінэйскага заліву]] ў [[Атлянтычны акіян|Атлянтычным акіяне]]. Тры найбуйнейшыя й найбольш уплывовыя этнічныя групы ў Нігерыі ёсьць [[хаўса]], [[ігбо]] й [[яруба]]. З пункту гледжаньня рэлігіі Нігерыя прыкладна падзелена напалам паміж [[іслам|мусульманамі]] й [[хрысьціянства|хрысьціянамі]] на поўначы і на ​​поўдні, існуе, таксама, вельмі невялікая практыка традыцыйнай рэлігіі. З 2002 году краіну захапіла хваля сутыкненьняў, асабліва на поўначы краіны, паміж урадавымі войскамі й ісламістамі групоўкі [[джыхад]]ыстаў [[Бако Харам]], якія імкнуцца ўсталяваць законы [[шарыят]]у. Народы Нігерыі маюць багатую гісторыю. Археалягічныя зьвесткі паказваюць, што чалавечае жыльлё вобласьці ўзыходзіць прынамсі да 9 тысячаў гадоў да нашай эры<ref>мMcIntosh, Susan Keech, Current directions in west African prehistory. Palo Alto, California: Annual Reviews Inc., 1981. 215–258 p.: ill.</ref>. Вобласьць каля рэк [[Бэнуэ]] й [[Крос-Рывэр]] лічыцца прарадзімай перасяленцаў [[банту]], якія распаўсюдзіліся ў большасьці краінаў цэнтральнай і паўднёвай Афрыцы ў хвалях паміж I тысячагодзьдзем да н. э. і II тысячагодзьдзем. Назва Нігерыі паходзіць ад ракі [[Нігер (рака)|Нігер]], якая працякае праз краіну. Гэта назва была прыдумана [[Флора Шоў|Флорай Шоў]], будучай жонкай барона [[Фрэдэрык Лугард|Фрэдэрыка Лугарда]], брытанскага каляніяльнага адміністратара ў канцы XIX стагодзьдзя. Брытанія калянізавала Нігерыю ў канцы XIX і пачатку XX стагодзьдзя, стварэньнем адміністрацыйных структураў, прызнаючы, аднак, уладу й мясцовых правадыроў. Нігерыя атрымала незалежнасьць у 1960 годзе. Празь некалькі гадоў краіна спытала цяжар [[грамадзянская вайна ў Нігерыі|грамадзянскай вайны]], калі паўднёва-ўсходняя вобласьць краіны, вядомая як [[Біяфра]], спрабавала ўсталяваць сваю незалежнасьць. Ваенныя ўрады ў пэрыяд крызісу чаргаваліся з дэмакратычна абранымі ўрадамі. Нігерыя зьяўляецца самай густанаселенай краінай у Афрыцы, сёмай самая густанаселенай краінай у сьвеце; і самай густанаселенай краінай у сьвеце, у якой большасьць насельніцтва складаюць [[нэгроідная раса|чорныя]]<ref>Library of Congress – Federal Research Division (July 2008). [http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Nigeria.pdf Country profile: Nigeria]. pp. 9.</ref>. Ейныя запасы [[нафта|нафты]] прынесьлі вялікія даходы краіне. Нігерыя зьяўляецца чальцом [[Садружнасьць нацыяў|Садружнасьці нацыяў]]. == Гісторыя == === Раньнія часы === [[Файл:Queen Mother Pendant Mask- Iyoba MET DP231460.jpg|міні|180пкс|зьлева|Бэнінская каралеўская маска з слановай косткі]] [[Народнасьць]] [[нок (народнасьць)|нок]], якая пражывала ў цэнтральнай частцы Нігерыі, вырабляла раньнія тэракотавыя скульптуры, паводле археалягічных зьвестак<ref>Kleiner, Fred S.; Christin J. Mamiya (2009). [http://books.google.co.uk/books?id=TlVeuxIgjwQC&dq=Nok+terracotta+earliest&source=gbs_navlinks_s. «Gardner's Art Through the Ages: Non-Western Perspectives»] (13, revised ed.). Cengage Learning. p. 194. {{ISBN|0-495-57367-1}}.</ref>. За 40 км ад [[Абуджа|Абуджы]] знаходзіцца месца [[Таруга]], дзе былі знойдзеныя сьведчаньні існаваньня культуры нок. Гарады паўночнай частцы краіны [[Кано]] й [[Кацын]] маюць першыя гістарычныя ўзгадкі 999 годам. [[Царства хаўса]] й [[імпэрыя Канэм-Борна]] квітнелі, маючы гандалёвыя зносіны паміж [[Паўночная Афрыка|Паўночнай]] і [[Заходняя Афрыка|Заходняй Афрыкай]]. На поўначы краіны ў пачатку XIX стагодзьдзя [[Усман дан Фадыё]] стварыў [[імпэрыю Фульбэ]], якая ісанавала да 1903 году, калі тэрыторыя імпэрыі была падзеленыя паміж рознымі эўрапейскімі дзяржавамі. Ярубскія каралеўствы [[Іфэ (каралеўства)|Іфэ]] й [[Оё (каралеўства)|Оё]] на паўднёвым-захадзе Нігерыі сталі вядомыя ў XII і XIV стагодзьдзях адпаведна<ref name="history">Falola, Toyin; Heaton, Matthew M. (2008). [http://books.google.com/books?id=XygZjbNRap0C&pg=PA23 «A history of Nigeria»]. Cambridge University Press. p. 23. {{ISBN|0-521-68157-X}}.</ref><ref>Laitin, David D. (1986). [http://books.google.com/books?id=dHbrDvGQEbUC&pg=PA111 «Hegemony and culture: politics and religious change among the Yoruba»]. University of Chicago Press. p. 111. {{ISBN|0-226-46790-2}}.</ref><ref>MacDonald, Fiona; Paren, Elizabeth; Shillington, Kevin; Stacey, Gillian; Steele, Philip (2000). [http://books.google.com/books?id=joh5yHfcF-8C&pg=PA385 «Peoples of Africa», Volume 1]. Marshall Cavendish. p. 385. {{ISBN|0-7614-7158-8}}.</ref>. Ярубская міталёгія сьцьвярджае, што Іль-Іфэ зьяўляецца крыніцай чалавечай расы й што яна папярэднічае любой іншай цывілізацыі. Самыя старыя чалавечыя паселішчы ў рэгіёне адносіцца да IX стагодзьдзя<ref name="history"/>. Цывілізацыя Іфэ вырабляла тэракотавыя й бронзавыя статуэткі. Тэрыторыя каралеўства Оё некалі распасьціраліся ад заходняй Нігерыі да [[Тога]]. [[Бэнін (каралеўства)|Каралеўства Бэнін]] знаходзілася на паўднёвым-захадзе Нігерыі. Улада Бэніна на гэтай часткай Нігерыі працягвалася паміж XV і XIX стагодзьдзямі. Іхныя землі даходзілі да гораду Эка, які цяпер мае назву [[Лагас]], і далей<ref>Metz, Helen Chapin (1991). [http://countrystudies.us/nigeria/7.htm «Nigeria: A Country Study - The Slave Trade»]. Library of Congress Country Studies.</ref>. [[Нры (каралеўства)|Каралеўства Нры]] народу ігбо паўстала ў X стагодзьдзі й існавала пакуль не страціла свой ​​[[сувэрэнітэт]] на карысьць [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]] ў 1911 годзе. Гэта ёсьць найстарэйшае каралеўства ў Нігерыі<ref>Juang, Richard M. (2008). [http://books.google.com/books?id=wFrAOqfhuGYC&pg=PA597 «Africa and the Americas: culture, politics, and history : a multidisciplinary encyclopedia», Volume 2]. ABC-CLIO. p. 597. {{ISBN|1-85109-441-5}}.</ref><ref>Hrbek, Ivan (1992). [http://books.google.com/books?id=qDFcD0BuekQC&pg=PA254 «Africa from the seventh to the eleventh century»]. James Currey Publishers. p. 254. {{ISBN|0-85255-093-6}}.</ref>. Кіравалі каралеўствам прадстаўнікі роду Эзэ Нры, якія вядуць свой род ад першага караля [[Эры]]<ref>Uzukwu, E. Elochukwu (1997). [http://books.google.com/?id=9hhmzVrYPHAC&printsec=frontcover «Worship as Body Language»]. Liturgical Press. p. 93. {{ISBN|0-8146-6151-3}}.</ref>. Людзі гандлявалі па сушы з гандлярамі з [[Паўночная Афрыка|Паўночнай Афрыкі]] на працягу стагодзьдзяў. У XVI стагодзьдзі, гішпанскія й партугальскія дасьледчыкі сталіся першымі эўрапейцамі, якія пачалі гандаляваць у Нігерыі, у порце [[Лагас]] і [[Калабар]]ы. Эўрапейцы гандлявалі таварамі з народамі ўзьбярэжжа, але неўзабаве яны таксама зацікавіліся існуючым гандлем афрыканскімі [[рабства|рабамі]]. Традыцыйна рабамі былі тыя, хто быў захоплены іншымі афрыканскімі народнасьцямі падчас вайны. Бізнэс стаўся даволі прыбытковым, бо амэрыканскія калёніі былі зацікаўлены ў рабскай працы на [[плянтацыя]]х. == Палітыка == Нігерыя зьяўляецца фэдэратыўнай рэспублікай змадэляванай па ўзоры [[ЗША]]<ref>Charles Mwalimu. [http://books.google.co.uk/books?id=QWrGlYsCwPIC&lpg=PP1&pg=PA6#v=onepage&q&f=false «The Nigerian Legal System: Public Law»]. Peter Lang. 2005. p 6.</ref>, прычым выканаўчая ўлада ажыцьцяўляецца [[прэзыдэнт]]ам, а [[парлямэнт]], паводле Ўэстмінстэрскай сыстэмы, скаладаецца зь верхняй і ніжняй палатаў. Дзейным прэзыдэнтам Нігерыі зьяўляецца [[Гудлак Джонатан]], які зьмяніў на гэтай пасаце [[Умар Муса Яр-Адуа|Умару Муса Яр-Адуа]] ў 2010 годзе. Прэзыдэнт старшынствуе як кіраўнік дзяржавы й кіраўнік нацыянальнай выканаўчай улады й абіраецца ўсенародным галасаваньнем максымум на два чатырохгадовыя тэрміны<ref name="cia">[https://web.archive.org/web/20200831040543/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ni.html Africa :: Nigeria]. The World Factbook. Central Intelligence Agency (United States).</ref>. Улада прэзыдэнта правяраецца сэнатам і палатай прадстаўнікоў, якія аб’яднаны ў дзьвюхпалатны Нацыянальны сход. Сэнат складаецца з 109 чалавек, па тры прадстаўнікі ад кожнага штату й адзін са сталічнага рэгіёну ў [[Абуджа|Абуджы]], чальцы абіраюцца ўсенародным галасаваньнем на чатырохгадовы тэрмін. Палата прадстаўнікоў зьмяшчае 360 дэпутатаў, якіх таксама абірае насельніцтва<ref name="cia"/>. == Адміністрацыйны падзел == Нігерыя падзелена на 36 штатаў і адну фэдэральную сталічную акругу, якія ў сваю чаргу падзяляюцца на 774 раёнаў мясцовага самакіраваньня. Мноства штатаў, зь якіх толькі тры былі раней незалежнымі дзяржавамі, адлюстроўваюць бурную гісторыю краіны й цяжкасьці кіраваньня такімі гетэрагеннымі нацыянальнымі стварэньнямі на ўсіх узроўнях улады. === Найбольш населеныя гарады === {|class="wikitable" |- !Горад!!Насельніцтва |- | [[Лагас]] ||7 937 932 |- | [[Кано]] ||3 848 885 |- | [[Ібадан]] ||3 078 400 |- | [[Кадуна]] ||1 652 844 |- | [[Порт-Гаркурт]] ||1 320 214 |- | [[Бэнін Сіці]] ||1 051 600 |- | [[Майдугуры]] ||1 044 497 |- | [[Зарыя]] ||1 018 827 |} == Геаграфія == [[Файл:Zuma rock.jpg|міні|240пкс|Скала [[Зума (скала)|Зума]]]] Нігерыя разьмешчана ў [[Заходняя Афрыка|Заходняй Афрыцы]] ля [[Гвінэйскі заліў|Гвінэйскага заліву]] й мае агульную плошчу ў 923 768 км²<ref>[https://web.archive.org/web/20140209041128/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2147rank.html «Rank Order – Area»]. The World Factbook. Central Intelligence Agency.</ref>, што робіць яе 32-й краінай сьвету паводле плошчы ў сьвеце пасьля [[Танзанія|Танзаніі]]. Яна параўнальная паводле сваіх памерах з [[Вэнэсуэла]]й, і мае, прыкладна, падвоеныя памеры [[Каліфорнія|Каліфорніі]]. Самым высокім пунктам у Нігерыі зьяўляецца гара [[Чапал-Вадзі]], маючы вышыню ў 2419 м. Галоўнымі рэкамі ёсьць [[Нігер (рака)|Нігер]] і [[Бэнуэ]], якія сыходзяцца й упадаюць у [[дэльта Нігера|дэльце ракі Нігер]], адной з найбуйнейшых рэк у сьвеце дэльтаў. Нігерыя зьяўляецца важным цэнтрам [[біяразнастайнасьць|біяразнастайнасьці]]. Лічыцца, што раёны, прылеглыя да [[Калабар]]у, утрымоўваюць найбуйнейшую разнастайнасьць у сьвеце [[матыль]]коў. [[Дрыл]]аў можна знайсьці толькі ў дзікай прыродзе ў паўднёва-ўсходняй Нігерыі й суседнім [[Камэрун]]е. Нігерыя мае разнастайны [[ляндшафт]]. Поўдзень краіны вызначаецца [[трапічны клімат|трапічным кліматам]] трапічнага лесу, дзе гадавая колькасьць ападкаў складае ад 1524 мм да 2032 мм у год<ref>[https://web.archive.org/web/20090414075757/http://www.uni.edu/gai/Nigeria/Background/Standard5.html «Regions Used to Interpret the Complexity of Nigeria»]. Geographical Alliance of Iowa. University of Northern Iowa.</ref>. Тут знаходзіцца зона лясоў, мангравыя балоты, якія шырока вядомы дзякуючы вялікай колькасьці [[мангравы лес|мангравага лесу]] ў гэтым раёне. На паўднёвым усходзе месьціцца плято [[Абуда]]. Прыбярэжныя раўніны знаходзяцца ў паўднёва-заходняй і паўднёва-ўсходняй частках краіны<ref>[https://web.archive.org/web/20091028181038/http://encarta.msn.com/encyclopedia_761557915/Nigeria.html «Nigeria»]. Encarta.</ref>. Поўнач ёсьць месцам разьмяшчэньня прэснаводных балотаў, якія зьмяшчаюць розныя расьліннасьці, тут таксама месьцяцца [[трапічны лес|трапічныя лясы]]<ref>[https://web.archive.org/web/20100328172528/http://www.uni.edu/gai/Nigeria/Background/Standard4.html «The Human and Physical Characteristics of Nigeria»]. Geographical Alliance of Iowa. University of Northern Iowa.</ref>. Вобласьці, якія месьціцца недалёка ад мяжы з Камэрунам багатыя на лясы й зьяўляюцца часткай [[Крос-Санага-Біёкавыя прыбярэжныя лясы|Крос-Санага-Біёкавых прыбярэжных лясоў]], які ёсьць важным цэнтрам біяразнастайнасьці. Тэрыторыя паўднёвай часткі Нігерыі паміж рэкамі Нігер і Крос-Рывэр паступова зьмяняецца на пашы. Тэрыторыя, якая месьціцца паміж крайнім поўднем і крайняй поўначу краіны зьяўляецца [[савана]]й, а колькасьць ападкаў у гэтым рэгіёне складае ад 508 мм да 1524 мм у год. Савана падзеленая на тры зоны. == Эканоміка == [[Файл:Lagos Island.jpg|міні|250пкс|Востарў [[Лагас (востраў)|Лагас]], адзін з галоўных эканамічных цэнтраў Нігерыі]] Нігерыя клясыфікуецца як зьмешаная эканоміка разьвіваючага тыпу, і ўжо дасягнула статусу сярэдняга даходу паводле зьвестак [[Сусьветны банк|Сусьветнага банку]]<ref>[http://siteresources.worldbank.org/DATASTATISTICS/Resources/CLASS.XLS «World Bank list of economies»]. www.worldbank.org.</ref>, зь ейнымі запасамі [[карысныя выкапні|прыродных рэсурсаў]], добра разьвітой фінансавай, юрыдычнай сыстэмамі, [[сувязь]]зю, [[транспарт]]ым і фондавай біржай, якая зьяўляецца другой паводле велічыні ў Афрыцы. Нігерыя займае 31-е месца ў сьвеце паводле аб’ёму [[СУП]] на 2011 год. Нігерыя ёсьць найбуйнейшым гандлёвым партнэрам [[ЗША]] ў краінах Афрыцы, якія месьцяцца на поўдзень ад [[Сахара|Сахары]] й пастаўляе ёй пятую частку сваёй [[нафта|нафты]], што складае 11% ад [[імпарт]]у нафты ЗША. Нігерыя ў цяперашні час ёсьць 50-м паводле велічыні экспартным рынкам для амэрыканскіх тавараў і 14-м па велічыні экспартэрам тавараў у ЗША, Злучаныя Штаты зьяўляюцца найбуйнейшым замежным інвэстарам у краіне<ref>[http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/2836.htm «Nigeria (07/08)»]. State.gov.</ref>. [[Міжнародны валютны фонд]] прагназуе эканамічны рост на 9% у 2008 годзе й 8,3% у 2009 годзе<ref>[http://www.imf.org/external/pubs/ft/survey/so/2008/CAR021508A.htm «IMF Survey: Nigeria Needs Sustained Reforms to Build on Success»]. Imf.org.</ref><ref>Aminu, Ayodele. [http://allafrica.com/stories/200804140655.html «allAfrica.com: Africa: IMF Forecasts 9 Percent Growth for Nigeria (Page 1 of 1)»]. Allafrica.com.</ref><ref>Godwin, Atser. [https://web.archive.org/web/20110511114933/http://www.punchng.com/Articl.aspx?theartic=Art20080229153046 «The Punch: IMF predicts 9% GDP growth rate for Nigeria»]. Punchng.com.</ref>. МВФ прагназуе далейшы рост на 8% нігерыйскай эканомікі ў 2011 годзе<ref>Odueme, Stella (2011-05-09). [http://independentngonline.com/DailyIndependent/Article.aspx?id=33492 «:RenCap projects 8% growth for Nigeria in 2011»]. Independentngonline.com.</ref>. Раней эканамічнае разьвіцьцё было абцяжарана ў гады ваеннага праўленьня, [[карупцыя|карупцыі]] й безгаспадарчасьці. Аднаўленьне [[дэмакратыя|дэмакратыі]] й правядзеньне эканамічных рэформаў пасьпяхова скасавала перашкоды на шляху Нігерыі да разьвіцьця свайго поўнага эканамічнага патэнцыялу. У цяперашні час нігерыйская эканоміка ёсьць другой па велічыні эканомікай у Афрыцы, пасьля [[Паўднёва-Афрыканская рэспубліка|Паўднёва-Афрыканскай рэспублікі]], і найбуйнейшай эканомікай у рэгіёне Заходняй Афрыкі<ref>[https://web.archive.org/web/20100814171427/http://www.clickafrique.com/Magazine/ST014/CP0000002788.aspx «Africa’s Ten Largest Economies in 2007»]. Clickafrique.com.</ref>. Падчас нафтавага буму 1970-х гадоў Нігерыя назапасіла значную зьнешнюю запазычанасьць для фінансаваньня буйных інфраструктурных праектаў. З падзеньнем коштаў на нафту на працягу 1980-х гадоў Нігерыя спрабавала не адставаць ад сваіх плацяжоў па [[крэдыт|крэдыце]], але ў канчатковым рахунку была вымушана абвесьціць [[дэфолт]] па сваіх асноўных пагашэньнях запазычанасьці. Пратэрмінаваная запазычанасьць і [[пеня]] на назапашаную неаплачаную частку павялічылася да памеру асноўнай запазычанасьці. Тым ня менш, пасьля перамоваў з уладамі Нігерыі, у кастрычніку 2005 году Нігерыя й ейныя крэдыторы з [[Парыскі клюб|Парыскага клюбу]] дасягнулі дамоўленасьці, паводле якой Нігерыя выкупіла свой абавязак з дысконтам каля 60%. Нігерыя выкарыстала частку сваіх нафтавых даходаў для аплаты запазычанасьці. Нігерыя ўвайшла ў гісторыю ў красавіку 2006 году, стаўшы першай афрыканскай краінай, якая цалкам пагасіла сваю запазычанасьць, паводле ацэнак 30 мільярдаў даляраў, перад Парыскім клюбам. == Дэмаграфія == [[Файл:Population density map of Nigerian states - English.png|міні|360пкс|Разьмеркаваньне насельніцтва Нігерыі]] {| class="wikitable" style="float: left; margin-left: 10px" ! colspan=4 align="center" style="background-color: #cfb;" | Насельніцтва Нігерыі<ref name=IEApop2011>[https://web.archive.org/web/20091012151137/http://www.iea.org/co2highlights/co2Highlights.XLS CO2 Emissions from Fuel Combustion] Population 1971-2008 IEA</ref> |- ! style="background-color: #cfb;" | Год ! style="background-color: #cfb;" | Мільёнаў |---- | align="left" | 1971 || align="right"| 55.1 |---- | align="left" | 1980 || align="right"| 71.1 |---- | align="left" | 1990 || align="right"| 94.5 |---- | align="left" | 2000 || align="right"| 124.8 |---- | align="left" | 2004 || align="right"| 138.0 |---- | align="left" | 2008 || align="right"| 151.3 |----- |} Павелічэньне насельніцтва ў Нігерыі з 1990 па 2008 гады склала 57 млн чалавек, што ёсьць 60% прыросту насельніцтва<ref name=IEApop2011 />. Нігерыя зьяўляецца самай густанаселенай краінай у [[Афрыка|Афрыцы]]. Паводле ацэнак [[ААН]], насельніцтва краіны ў 2009 годзе складала 154 729 000 чалавек, зь якіх 51,7% ёсьць гарадзкімі жыхарамі й 48,3% пражывалі ў сельскай мясцовасьці. Нацыянальныя вынікі перапісу ў апошнія некалькі дзесяцігодзьдзяў былі даволі спрэчнымі. Вынікі апошняга перапісу насельніцтва былі выпушчаныя ў сьнежні 2006 году, паводле якіх насельніцтва краіны складала 140 003 542 чалавек. Паводле зьвестак Арганізацыі Аб’яднаных Нацыяў, Нігерыя перажывае выбухны рост колькасьці насельніцтва й зьяўляецца краінаў з адным з самых высокіх паказчыкаў нараджальнасьці ў сьвеце. Паводле іхных прагнозаў Нігерыя зьяўляецца адной з васьмі краінаў, на якія, як чакаецца, прыйдзецца палова агульнасусьветнага прыросту насельніцтва з 2005 па 2050 гады<ref>[http://www.un.org/News/Press/docs/2005/pop918.doc.htm «World population to increase by 2.6 billion over next 45 years, with all growth occurring in less developed regions»]. UN.</ref>. Да 2100 году, паводле ацэнак ААН, нігерыйскае насельніцтва будзе складаць ня менш чым 730 мільёнаў чалавек<ref>[http://esa.un.org/unpd/wpp/unpp/Panel_profiles.htm «Population Division of the Department of Economic and Social Affairs of the United Nations Secretariat»]. UN. 2010.</ref>. У 1950 годзе колькасьць насельніцтва Нігерыі налічвала толькі 33 мільёны чалавек<ref>Kent, Mary Mederios; Carl Haub (December 2005). [https://web.archive.org/web/20110426083256/http://www.prb.org/Articles/2005/TheDemographicDivideWhatItIsandWhyItMatters.aspx «The Demographic Divide: What It Is and Why It Matters»]. Population Reference Bureau.</ref>. Паводле наяўных зьвестак, адзін з кожных чатырох афрыканцаў зьяўляецца нігерыйцам<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/5072244.stm «What do you think of Nigeria?»]. BBC News.</ref>. У цяперашні час Нігерыя зьяўляецца сёмай паводле колькасьці насельніцтва краінай у сьвеце, і нават кансэрватыўныя ацэнкі колькасьці насельніцтва Афрыцы прыводзяць да высновы, што больш за 20% чорнага насельніцтва сьвету пражывае ў Нігерыі. Паводле ацэнак за 2006 год 42,3% насельніцтва маюць узрост да 14 гадоў, а 54,6% мае ўзрост паміж 15—65 гадамі, нараджальнасьць значна перавышае сьмяротнасьць. === Этна-лінгвістычныя групы === Нігерыя мае больш чым 250 этнічных групаў з рознымі мовамі й звычаямі. Найбуйнейшымі этнічнымі групамі ёсьць [[хаўса (народнасьць)|хаўса]], [[яруба (народнасьць)|яруба]], [[ігбо (народнасьць)|ігбо]], на якія прыходзіцца 62% насельніцтва, у той час як на народнасьці [[эда (народнасьць)|эда]], [[іджо (народнасьць)|іджо]], [[кантуры (народнасьць)|кануры]], [[ібібіё (народнасьць)|ібібіё]], [[эбіра (народнасьць)|эбіра]], [[нупэ (народнасьць)|нупэ]], [[гвары (народнасьць)|гвары]], [[ітсэкіры (народнасьць)|ітсэкіры]], [[джукун (народнасьць)|джукун]], [[уроба (народнасьць)|уроба]], [[ігала (народнасьць)|ігала]], [[адома (народнасьць)|адома]] прыходзіцца 33% насельніцтва, іншыя меншасьці складаюць 5% насельніцтва<ref>Geographica: The complete Atlas of the world, «Nigeria», (Random House, 2002).</ref>. Сярэдняя паласа Нігерыя вядомая сваёй разнастайнасьцю этнічных групаў. Афіцыйныя дадзеныя насельніцтва па кожнай з нацыянальнасьцяў Нігерыі заўсёды заставаліся супярэчлівымі й спрэчнымі<ref>Onuah, Felix (29 December 2006). [https://web.archive.org/web/20090126015018/http://www.alertnet.org/thenews/newsdesk/L29819278.htm «Nigeria gives census result, avoids risky details»]. Reuters</ref><ref>Lewis, Peter (2007). [http://books.google.com/?id=T4-rlVeb1n0C&pg=PA132 «Growing Apart: Oil, Politics, and Economic Change in Indonesia and Nigeria»]. University of Michigan Press. p. 132. {{ISBN|0-472-06980-2}}.</ref><ref>Suberu, Rotimi T. (2001). [http://books.google.com/?id=WKeUMmDlPkEC&pg=PA154 «Federalism and Ethnic Conflict in Nigeria»]. US Institute of Peace Press. p. 154. {{ISBN|1-929223-28-5}}.</ref>. У Нігерыі маюцца невялікія меншасьці [[ангельцы|ангельскіх]], [[ЗША|амэрыканскіх]], [[індыйцы|індыйскіх]], [[кітайцы|кітайскіх]] (каля 50 000 чалавек)<ref>Politzer, Malia (August 2008). [http://www.migrationinformation.org/Feature/display.cfm?id=690 «China and Africa: Stronger Economic Ties Mean More Migration»]. Migration Information Source.</ref>, [[белыя зымбабвійцы|белых зымбабвійскіх]]<ref>Simpson, Sarah (August 2008). [http://www.csmonitor.com/2008/0502/p04s01-woaf.html «Why white Zimbabwean farmers plan to stay in Nigeria»]. The Christian Science Monitor.</ref>, [[японцы|японскіх]], [[грэкі|грэцкіх]], [[сырыйцы|сырыйскіх]] і [[лібанцы|лібанскіх]] імігрантаў. Імігранты таксама ўключаюць перасяленцаў з суседніх заходнеафрыканскім ці ўсходнеафрыканскіх краінаў. Гэтыя меншасьці пражываюць галоўным чынам у буйных гарадах, як то [[Лагас]] і [[Абуджа]], а таксама ў рэгіёне дэльты ракі Нігер, дзе працуюць у якасьці наёмных працаўнікоў буйных нафтавых кампаніяў. Таксама ў Нігерыі маюцца [[кубінцы]], якія перасяліліся сюды пасьля [[Кубінская рэвалюцыя|кубінскай рэвалюцыі]]. == Рэлігія == [[Файл:Catedral Nacional em Abuja, Nigéria.jpg|міні|200пкс|Нацыянальная царква ў Абуджы]] [[Файл:AbujaNationalMosque.jpg|міні|200пкс|зьлева|Нацыянальны мячэт у Абуджы]] Нігерыя зьяўляецца домам для мноства рэлігіяў, якія маюць тэндэнцыю зьмяняцца на рэгіянальным узроўні. Гэтая сытуацыя падкрэсьлівае рэгіянальныя й этнічныя адрозьненьні й часта разглядаецца як крыніца рэлігійнага канфлікту сярод насельніцтва<ref>Osita Agbu; «Ethnic Militias and the Threat to Democracy in Post-Transition Nigeria», Nordic African Institute, 2004, p. 6.</ref>. Нягледзячы на тое, што Нігерыя падзяляецца на паўночную [[іслам]]скую й паўднёвую [[хрысьціянства|хрысьціянскую]] часткі, відавочна, што гэтыя рэлігіі шырока распаўсюджаны па ўсёй тэрыторыі краіны. 50,4% насельніцтва Нігерыі зьяўляюцца [[мусульмане|мусульманамі]]<ref>[https://web.archive.org/web/20120131091910/http://www.pewforum.org/newassets/images/reports/Muslimpopulation/Muslimpopulation.pdf «Mapping out the Global Muslim Population»] (PDF).</ref>, 48,2% ёсьць [[хрысьціяне|хрысьціянамі]]<ref>[http://www.pewforum.org/Christian/Global-Christianity-africa.aspx «2011 report on the Size and Distribution of the World's Christian Population»]. The pew forum.</ref> (15% [[пратэстанты]], 13,7% [[каталікі]], і 19,6% іншых хрысьціянскіх суполак), пасьлядоўнікі іншых рэлігіяў складаюць 1,4%<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/6508055.stm «Nigeria: Facts and figures»]. BBC News.</ref>. Значная частка мусульманаў пражывае на поўначы краіны, у сярэдняй паласе існуе вялікая колькасьць мусульманаў і хрысьціянаў, у тым ліку на тэрыторыі фэдэральнай сталіцы. У заходняй частцы краіны, асабліва ў народаў [[яруба (народнасьць)|яруба]], насельніцтва раўнамерна разьмеркавана паміж мусульманамі й хрысьціянамі, а паўднёва-ўсходнія раёны краіны пераважна зьяўляюцца хрысьціянскімі з шырока распаўсюджанамі вераваньняў, як то [[каталіцтва]], [[англіканская царква]], [[мэтадызм]]<ref>[http://www.state.gov/g/drl/rls/irf/2009/127249.htm «International Religious Freedom Report 2009 – Nigeria»]. U.S. Department of State.</ref>. Большасьць нігерыйскіх мусульманаў зьяўляюцца [[суніты|сунітамі]], але маецца таксама [[шыіты]] й [[суфізм|суфіі]], а таксама [[ахмадыя|ахмадытаў]]. Некаторыя паўночныя штаты маюць законы [[шарыят]]у, але раней у іх дзейнічала сьвецкая прававая сыстэма, што прывяло да некаторых супярэчнасьцей<ref>Owobi Angrew, «Tiptoeing Through A Constitutional Minefield: The Great Sharia Controversy in Nigeria», Journal Of African Law, Vol 48, No 2, 2002.</ref>. Хрысьціянства ў Нігерыі прыкладна пароўну падзелена паміж каталіцызмам і пратэстантызмам. Вядучымі пратэстанцкімі царквамі зьяўляюцца [[царква Нігерыі]], [[Англіканская царква Нігерыі|Англіканская царква]] й іншыя. Тэрыторыя пражываньня народнасьці ярубы зьмяшчае вялікую колькасьць англіканскага насельніцтва, у той час як тэрыторыя народнасьці ігбо зьяўляецца пераважна каталіцкай. == Культура == {{Асноўны артыкул|Нігерыйская літаратура}} == Дачыненьні зь Беларусьсю == Першым [[амбасадар]]ам [[Беларусь|Беларусі]] ў Нігерыі ў 2012 годзе стаў [[Вячаслаў Бяскосты]]. == Крыніцы == {{Крыніцы|1=2}} == Вонкавыя спасылкі == {{Партал|Афрыка}} * [http://www.nigeria.gov.ng/ Афіцыйны сайт] * [https://web.archive.org/web/20081207180652/http://www.nigeriatourism.net/discover1e.html Афіцыйны турыстычны сайт] * [https://web.archive.org/web/20200831040543/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ni.html Нігерыя] на сайце The World Factbook * [https://web.archive.org/web/20120426083717/http://www.dmoz.org/Regional/Africa/Nigeria Нігерыя] на сайце Open Directory Project * [http://pro100news.info/politika/ssha/kak-zhivet-nigeriya.html Як жыве Нігерыя] {{Краіны Афрыкі}} [[Катэгорыя:Нігерыя| ]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] dwffmtxsonf85lvihd1yqmjg74rj55b Muse 0 19915 2330538 2323323 2022-07-30T18:20:08Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Музычны гурт |Назва = Muse |Фота = Muse toronto.jpg |Памер = 260пкс |Подпіс = Muse у Інтэрнацыянальным цэнтры, Канада, 1 жніўня 2007. Зьлева направа: [[Мэт’ю Бэламі]], [[Дамінік Говард]] і [[Крыстафэр Ўолстэнголм]]. |Гады = 1994 — дагэтуль |Адкуль = [[Тынмут]], [[Дэван (графства)|Дэван]], [[Ангельшчына]] |Жанр = [[альтэрнатыўны рок]]<ref>[http://www.blacksquirrelradio.com/index.php?option=com_content&view=article&id=433:album-review-muse-qthe-resistanceq&catid=64:album-reviews&Itemid=93 Album Review: Muse "The Resistance"]{{ref-en}}</ref><ref>http://www.craigrandall.co.uk/album-review-muse-resistance/ {{ref-en}}</ref>, [[Сымфанічны рок|сымфонік-рок]] (пазьнейшыя альбомы)<ref>[http://www.rollingstone.com/artists/muse/albums/album/29924422/review/29951384/the_resistance Rolling Stone]{{ref-en}}</ref><ref>[http://thebillboardfiles.blogspot.com/2009/09/album-review-muse-resistance-55.html J. Mensah's Billboard Files]{{ref-en}}</ref>, [[прагрэсіў-рок]] |Выдавец = Mushroom Records, [[Warner Music Group|A&E Records]], [[Warner Music Group|Warner Bros. Records]], [[East West Records]], Taste Media, [[Helium 3]] |Зьвязаныя праекты = |Афіцыйная старонка = http://muse.mu/ |Удзельнікі2 = [[Мэт’ю Бэламі]]<br />[[Крыстафэр Ўолстэнголм]]<br />[[Дамінік Говард]] }} '''Muse''' ({{мова-be|муза}}) — [[Вялікабрытанія|брытанскі]] [[альтэрнатыўны рок]]-гурт, заснаваны ў 1994 годзе ў горадзе [[Тынмут]] (графства [[Дэван (графства)|Дэван]]). Са дня свайго заснаваньня гурт складаўся з [[Мэт’ю Бэламі]] (вядучы вакал, гітара, клавішы), [[Крыстафэр Ўолстэнголм|Крыстафэра Ўолстэнголма]] (бас-гітара, бэк-вакал) і [[Дамінік Говард|Дамініка Говарда]] (ударныя, пэркусія). Пасьля выхаду «[[Black Holes and Revelations]]» [[Морган Нікалз]] (клявішы, сэмплы, бэк-вакал) увесь час выступае з гуртом на жывых канцэртах. Muse шырока вядомыя за свае энэргічныя і экстравагантныя жывыя выступленьні<ref>[http://www.virginmedia.com/music/pictures/toptens/best-live-acts.php?ssid=7 Muse — Top 10 acts you MUST see live — Pictures — Music — Virgin Media]</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20100415002112/http://www.thisislondon.co.uk/music/review-23401037-best-live-band-find-their-muse-at-new-wembley.do Best live band find their Muse at new Wembley| Music | This is London]</ref><ref>[http://www.timeoutsydney.com.au/music/muse-the-best-live-band-in-the-world.aspx Muse the best live band in the world — Music — Time Out Sydney]</ref>, а таксама за іхняе зьліцьцё розных музычных жанраў, такіх як [[прагрэсіў-рок]], [[клясычная музыка]], [[гэві-мэтал]] і электроніка з паўторнымі тэмамі аб рэвалюцыі<ref name = "allmusic">Heather Phares. [http://www.allmusic.com/artist/p142116 «Muse > Biography»]. allmusic. Retrieved 2009-07-01.</ref>. Muse выпусьцілі шэсьць студыйных альбомаў: «[[Showbiz]]» (1999), «[[Origin of Symmetry]]» (2001), «[[Absolution]]» (2003), «[[Black Holes and Revelations]]» (2006), «[[The Resistance]]» (2009) ды «The 2nd Law» (2012); жывы альбом ''[[HAARP]]'' (2008) і альбом ня ўключаных у іншыя альбомы B-side трэкаў з відэазапісам жывога канцэрту ў Парыжы «[[Hullabaloo Soundtrack]]» (2002). «Black Holes and Revelations» намінаваўся на [[Mercury Prize]] і ўдастоіўся трэцяга месца ў часопісе New Musical Express у сьпісе найлепшых альбомаў за 2006 год<ref>[http://www.nme.com/reviews/albums/oftheyear «NME Albums Of The Year 2006»]. [[NME]]. 2006. {{ref-en}}</ref>. Цягам усёй сваёй кар’еры Muse атрымалі шматлікія музычныя ўзнагароды: пяць [[MTV Europe Music Awards]], пяць [[Q Awards]], восем [[NME Awards]], дзьве [[BRIT awards]] і чатыры [[Kerrang! Awards]]. Перад выпускам «The Resistance» Muse прадалі больш за восем мільёнаў копіяў па ўсяму сьвету<ref>Sexton, Paul (21 September 2009). [http://www.billboard.com/news/muse-score-third-u-k-no-1-album-1004014464.story#/news/muse-score-third-u-k-no-1-album-1004014464.story «Muse Score Third U.K. No. 1 Album»]. Billboard {{ref-en}}</ref>. 26 кастрычніка 2009 Muse атрымалі ўзнагароду ў намінацыі «Найлепшы гурт сучаснасьці» на цырымоніі ўручэньня штогадовых прэміяў музычнага часопіса Q<ref>[http://www.belradio.eu/by/1015/showbiznews/40051/?autorefresh=1 Гурт «Muse» прызнаны гуртом сучаснасці]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} // [[Эўрапейскае радыё для Беларусі]], 27 лістапада 2009</ref>. У 2010 годзе гурт стаў уладальнікам ганаровай прэміі Silver Clef, якую штогод раздае брытанскі дабрачынны фонд Nordoff Robbins<ref>[http://www.euroradio.fm/by/1178/showbiznews/46168/ Muse атрымаюць «Срэбраны ключ»]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} // [[Эўрапейскае радыё для Беларусі]], 8 красавіка 2010</ref>. == Гісторыя == === Фармаваньне і раньнія гады (1992—1997) === Удзельнікі гурта гралі ў розных камандах, калі навучаліся ў Тынмуцкім Каледжы на пачатку 1990-х, але фармаваньне пачалося з таго, калі Бэламі перайшоў у гурт Дамініка Говарда на месца гітарыста. Крыс Ўолстнголм тады граў на бубнах, але яны запыталіся ў яго навучыцца граць на бас-гітары, з чым той пагадзіўся і пачаў навучацца. Гурт Мэта і Крыса спачатку называўся Gothic Plague, потым яны зьмянілі назву на Fixed Penalty, затым — на Rocket Baby Dolls.<ref name="bbc_names">Том Бішап, [http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/3815093.stm Defiant Muse take centre stage] {{ref-en}}</ref> У 1994 годзе яны ўдзельнічалі ў мясцовай «бітве гуртоў» пад гэтай назвай у паў-гатычным, паў-глэм-абліччы, разьбіўшы абсталяваньне падчас выступу.<ref name="muse_kerrang">[http://www.rocketbabydolls.com/kerrang99.html Muse // Kerrang!] {{ref-en}}</ref> «Гэта мусіў быць пратэст, заява», — казаў Бэламі, — «і, калі мы перамаглі, гэта быў шок. Сапраўдны шок. Пасьля гэтага мы пачалі ставіцца да сябе больш сур’ёзна». Хутка, пасьля спаборніцтва, троіца вырашыла кінуць унівэрсытэт, працу, зьмяніць назву гурта на Muse і зьехаць з Тынмута.<ref name="muse_bio">[https://web.archive.org/web/20021208040122/http://www.tastemedia.com/muse/musebiog.html Muse Biography] {{ref-en}}</ref> === Першыя EP і Showbiz (1998—2000) === Пасьля некалькіх год фармаваньня сталічнай фан-базы Muse адыгралі свае першыя канцэрты ў [[Лёндан]]е і [[Манчэстэр]]ы. Гурт сустрэўся з Дэнісам Сьмітам, уладальнікам Sawmills Studio (гуказапісваючай студыі ў пераабсталяваным млыну ў Корнуоле), і заключылі зь ім кантракт. Гэтая сустрэча прывяла Muse да іх першых сапраўдных запісаў і выпуску сіламі соўмілскага лэйбла Dangerous аднайменнага міні-альбома «[[Muse (EP)|Muse]]»<ref name = "microcuts"/>. Іх другі EP [[Muscle Museum]], выпушчаны ў студзені 1999 году, уключаў дзьве вэрсіі заглаўнае кампазыцыі і песьні Sober, [[Uno]], [[Unintended]] і Instant Messenger. Рэліз прыцягнуў увагу ўплывовага брытанскага музычнага журналіста Стыва Ламака. Ламак, таксама DJ на Radio One, які першым паставіў Muse на нацыянальнае радыё, узгадвае: «Гэты быў адзін з тых запісаў, якія ня ўпісваюцца ў рамкі таго, што гучыць паўсюль. Ён адразу атрымаў цудоўныя водгукі слухачоў». Самі Muse, хоць і не адмаўляюць уплыву, але што моцы імкнуцца зацьвердзіць сваю самастойнасьць. Бэламі кажа: «Я шмат матляўся па Эўропе пасьля таго, як скончыў коледж. Добра падвяргацца мноству ўплываў, апроч некалькіх вузкіх трэндаў, якімі задавальняюцца пераважная большасьць людзей». Пазьней Дэніс Сьміт заснаваў музычную кампанію Taste Media адмыслова для Muse (гурт застаўся зь ёй на тры першых альбома). Гэта было вялікім посьпехам для гурту, бо дазволіла захаваць іх індывідуальнасьць гучаньня ранейшага пэрыяду кар’еры. Нягледзячы на посьпех першых EP брытанскія рэкорд-кампаніі адмаўляліся падтрымаць Muse, будучы заклапочанымі тым, што гучаньне Muse нагадвала [[Radiohead]] (часоў [[The Bends]]). Тым ня менш амэрыканскі лэйбл Maverick Records арганізаваў гурту некалькі выступаў у [[ЗША]], перш чым падпісаць зь імі кантракт 24 сьнежня 1998 году<ref>[https://web.archive.org/web/20080420013322/http://www.ticketmaster.ie/artist/944747 «Muse biography»]. [[ticketmaster]]. ie. {{ref-en}}</ref>. Па вяртаньні гурта ў [[Вялікабрытанія|Вялікабрытанію]] Taste Media заключыла пагадненьне з рознымі лэйбламі ў [[Эўропа|Эўропе]] і [[Аўстралія|Аўстраліі]]. Да работы над першым альбомам Muse — «[[Showbiz]]» — быў прыцягнуты Джон Лекі, які прадусыраваў вышэйзгаданы The Bends, The Stone Roses и The Verve. Альбом адлюстраваў агрэсіўна-лірычны стыль гурту, а ягоныя тэксты зьмяшчалі мноства спасылак на цяжкасьці, якія ім давялося пераадолець, каб зацьвярдзіцца ў [[Тынмут|Тынмуце]]<ref name = "microcuts">[https://web.archive.org/web/20151127013950/http://www.microcuts.net/uk/biography/ «Muse: biography»]. microcuts.net {{ref-en}}</ref><ref name = "KerrangReview">[http://www.rocketbabydolls.com/kerrang99.html «Muse»]{{ref-en}} [[Kerrang!]]. 1999</ref>. Пасьля выхаду альбома Muse адправіліся ў тур на разагрэве ў гуртоў [[Foo Fighters]] і [[Red Hot Chili Peppers]]. === Origin of Symmetry (2001—2002) === Зь лістапада 2002 году Muse ізноў пачалі наведвацца ў студыю разам з прадусарам Джонам Корнфілдам і Полам Рывам. Спачатку было запісана тры-чатыры песьні, але пасьля гурт зьмяніў прадусара, і дапамагаў даробліваць альбом ужо амэрыканец Рыч Косты. Падчас напісаньня гэтага альбома музыкі экспэрымэнтавалі з рознымі інструмэнтамі, такімі, як царкоўны арган, [[мэлатрон]] і пашыраная ўдарная ўстаноўка. У гуку было болей знакамітага фальцэта Бэламі, гітарных [[арпэджыё]] і клавішных партыяў. На альбоме яскрава заўважны пераход ад буры эмоцыяў, якія напаўнялі папярэдні альбом Muse, да больш узважаных і тонкіх лірычна-дэпрэсыўных настрояў. Найбольш верагодным прадстаўляецца, што ў Мэта ўзьніклі праблемы з самаідэнтыфікацыяй у выніку рэзка узрослай папулярнасьці. Вядома толькі, што Мэт усьведамляў зьмену гучаньня альбома і вельмі пакутваў на конт таго, як яго успрымуць слухачы. [[Maverick Records|Maverick]] палічылі, што фальцэт Бэламі неспрыяльны для выпуску альбома на радыё, і патрабавалі зьмяніць некаторыя песьні для рэліза альбома ў ЗША. Muse адмовіліся і пакінулі лэйбл, з-за чаго ўвесь альбом быў выпушчаны ў ЗША толькі 20 верасьня 2005, пасьля таго як гурт заключыў кантракт з Warner Music Group. Muse выпусьцілі канцэртны DVD, «[[Hullabaloo]]», з запісам двух пасьлядоўных канцэртаў у Le Zenith у Парыжы ў 2001 годзе. Адначасна выпушчаны на двух CD альбом з той жа назвай зьмяшчаў B-sides і аўдыёзапіс канцэрту ў Le Zenith. У лютым 2006 часопіс Q зьмясьціў «Origin of Symmetry» на 74-е месца ў сьпісе 100 найвялікшых альбомаў плянэты<ref>[https://web.archive.org/web/20111020204335/http://www.timepieces.nl/Top100%27s/2006Qreaders.html 2006 Q Magazine Reader’s 100 Greatest Albums Ever]{{ref-en}}</ref>. == Дыскаграфія == === Студыйныя альбомы === * 1999: ''[[Showbiz]]'' * 2001: ''[[Origin of Symmetry]]'' * 2003: ''[[Absolution]]'' * 2006: ''[[Black Holes and Revelations]]'' * 2009: ''[[The Resistance]]'' * 2012: ''[[The 2nd Law]]'' * 2015: [[Drones|''Drones'']] * 2018: ''Simulation Theory'' * 2022: ''Will of the People'' === Live-альбомы === * 2002: ''[[Hullabaloo Soundtrack]]'' * 2005: ''[[Absolution Tour]]'' * 2008: ''[[H.A.A.R.P]]'' == Крыніцы == {{Крыніцы|1=2}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [http://muse.mu/ Афіцыйны сайт]{{ref-en}} [[Катэгорыя:Muse| ]] [[Катэгорыя:Ляўрэаты прэміі «Грэмі»]] [[Катэгорыя:Зьявіліся ў 1994 годзе]] 2me82ph8rofgeh552jr05oy83ycsv24 Уран 0 19965 2330445 2284118 2022-07-30T13:10:12Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {| border="0" align="right" style="margin-left:1em" width="300px" |- | {| border="1" cellpadding="2" cellspacing="0" |+<font size="+1">'''Уран&nbsp;'''[[Файл:Uranus symbol (bold).svg|20пкс|alt=⛢|Астранамічны знак Урана]]</font> |- ! align="center" bgcolor="#000000" colspan="2" | [[Файл:Uranus2.jpg|300пкс|Уран зьняты «Ваяджэрам-2»]] |- ! bgcolor="#ffc0c0" colspan="2" | Гісторыя адкрыцьця |- ! align="left" | Адкрыў |[[Ўільям Гэршэль]] |- ! align="left" | Дата адкрыцьця |[[13 сакавіка]] [[1781]] |- ! bgcolor="#ffc0c0" colspan="2" | [[Арбіта]]льныя характарыстыкі |- ! align="left" | Сярэдняя адлегласьць ад [[Сонца]] | 2 870 972 220 км (19,191 263 93 [[астранамічная адзінка|а. а.]]) |- ! align="left" | [[Пэрыгелій]] | 2 735 555 035 км |- ! align="left" | [[Афэлій]] | 3 006 389 405 км |- ! align="left" | [[Сыдэрычны год|Сыдэрычны арбітальны пэрыяд]] | 30 707,4896 зямных дня (84.07 гады) |- ! align="left" | [[Сярэдняя арбітальная хуткасьць]] | 6,795 км/с |- ! align="left" | [[Эксцэнтрысытэт]] арбіты | 0,047 167 71 |- ! align="left" | [[Нахіл арбіты]] да плоскасьці экліптыкі | 0,77° |- ! align="left" | [[Акружнасьць]] арбіты | 18 029 000 000 км |- ! align="left" | [[Спадарожнік]]і | 27 |- ! align="left" | Зьяўляецца Спадарожнікам | [[Сонца]] |- ! bgcolor="#ffc0c0" colspan="2" | Фізычныя характарыстыкі |- ! align="left" | [[Экватар|Экватарыяльны]] [[радыюс]] | 25 559 км |- !align="left" | [[Палярны]] радыюс | км |- !align="left" | Сярэдні радыюс | км |- ! align="left" | [[Акружнасьць]] Экватара | км |- ! align="left" | [[Аб’ём]] | 6,834×10<sup>13</sup> км<sup>3</sup> |- ! align="left" | [[Маса]] | 8,6832×10<sup>25</sup> кг |- ! align="left" | [[Шчыльнасьць рэчыва|Шчыльнасьць]] | 1,318 [[грам|г]]/[[кубічны сантымэтар|см]]<sup>3</sup> |- ! align="left" | [[Плошча]] паверхні | км<sup>2</sup> |- ! align="left" | [[Гравітацыя]] у зоне Экватара | 8,69 [[Паскарэньне|м/с]]<sup>2</sup>, або 0,886 [[паскарэньне вольнага падзення|g]] |- ! align="left" | [[Другая касьмічная хуткасьць]] | 21,29 км/с |- ! align="left" | [[Сыдэрычны дзень|Сыдэрычны пэрыяд кручэньня]] | |- ! align="left" | [[Нахіл да восі|Экватарыяльны нахіл да арбіты]] | 97,86° |- ! align="left" | [[Тэмпэратура]] паверхні | {| cellspacing="0" cellpadding="2" align ="center" border="0" width="100%" |- ! мін. ! срэдн. ! макс. |- align ="center" | 59°K | 68°K | н/д K |} |- ! align="left" | [[Атмасфэрны ціск]] у паверхні | 120 [[кПа]] |- ! bgcolor="#ffc0c0" colspan="2" | Склад атмасфэры |- | '''[[Вадарод]]''' || 83 % |- | '''[[Гелій]]''' || 15 % |- | '''[[Мэтан]]''' || 1,99 % |- | '''[[Аміяк]] || 0,01 % |- | '''[[Этан]] || 0,00025 % |- | '''[[Ацэтылен]] || 0,00001 % |} |} '''Ура́н''' — сёмая па аддаленьні ад [[Сонца]] і трэцяя па велічыні [[плянэта]] [[Сонечная сыстэма|Сонечнай сыстэмы]]. Уран зьяўляецца [[газавая плянэта|газавым гігантам]], аналягічна [[Юпітэр (плянэта)|Юпітэру]], [[Сатурн (плянэта)|Сатурну]] і [[Нэптун (плянэта)|Нэптуну]]. Ён быў названы ў гонар [[старажытная Грэцыя|старажытнагрэцкага]] бога [[Уран (міталёгія)|Ўрана]]. Адкрыта ў [[1781]] годзе ангельскім астраномам [[Ўільям Гэршэль|Ўільямам Гэршэлем]]. Уран стаў першай плянэтай, выяўленай у [[Новы час]] і пры дапамозе [[тэлескоп]]а<ref name="mira">[https://web.archive.org/web/20100228165651/http://www.mira.org/fts0/planets/101/text/txt001x.htm Адукацыйная інтэрнэт-праграма MIRA, разьдзел пра Ўран]. Monterey Institute for Research in Astronomy.</ref>. Аб адкрыцьці Ўрана [[Ўільям Гэршэль]] абвесьціў [[13 сакавіка]] [[1781]] году<ref>Кравчук П. А. Рекорды природы. — Л.: Эрудит, 1993. — 216 с. — 60 000 ас. — ISBN 5-7707-2044-1</ref>, тым самым упершыню з часоў антычнасьці пашырыўшы межы [[Сонечная сыстэма|Сонечнай сыстэмы]] ў вачах чалавека. Нягледзячы на ​​тое, што часам Уран адрозны няўзброеным вокам, больш раньнія назіральнікі не здагадваліся, што гэта плянэта, з-за ейнай панікласьці й павольнага руху<ref name="mira"/>. У адрозьненьне ад газавых гігантаў — [[Сатурн (плянэта)|Сатурна]] й [[Юпітэр (плянэта)|Юпітэра]], якія складаюцца ў асноўным з [[вадарод]]у й [[гель|гелю]], у нетрах Урана й падобнага з ім [[Нэптун (плянэта)|Нэптуна]] адсутнічае мэталічны [[вадарод]], але затое шмат высокатэмпэратурных мадыфікацыяў лёду — па гэтай прычыне спэцыялісты выдзелілі гэтыя дзьве плянэты ў асобную катэгорыю «ледзяных гігантаў». Аснову атмасфэры Ўрана складаюць вадарод і гель. Акрамя таго, у ёй выяўленыя сьляды [[мэтан]]у й іншых [[вуглевадарод]]аў, а таксама воблака з лёду, цьвёрдага [[аміяк]]у й вадароду. Гэта самая халодная плянэтарная атмасфэра Сонечнай сыстэмы зь мінімальнай тэмпэратурай у —224 °C. Мяркуецца, што Ўран мае складаную слаістую структуру аблокаў, дзе вада складае ніжні пляст, а мэтан — верхні<ref>Lunine, Jonathan. I. (1993). [http://adsabs.harvard.edu/abs/1993ARA%26A..31..217L «The Atmospheres of Uranus and Neptune»]. Annual Review of Astronomy and Astrophysics 31: 217–263. DOI:10.1146/annurev.aa.31.090193.001245</ref>. У адрозьненьне ад Нэптуна, нетры Ўрана складаюцца ў асноўным з ільдоў і горных пародаў. Гэтак жа, як і ў іншых газавых гігантаў Сонечнай сыстэмы, ва Ўрана маецца сыстэма колцаў і [[магнітасфэра|магнітасфэры]], і, акрамя таго, маецца таксама 27 спадарожнікаў. Арыентацыя Ўрана ў прасторы адрозьніваецца ад астатніх плянэтаў Сонечнай сыстэмы, то бок ейная вось кручэньня ляжыць як бы «на баку» адносна плоскасьці звароту гэтай плянэты вакол [[Сонца|Сонца]]. З гэтае прычыны плянэта бывае зьвернутая да Сонца напераменку то паўночным канцавосьсем, то паўднёвым, то экватарам, то сярэднімі шыротамі. У [[1986]] годзе амэрыканскі касьмічны апарат «[[Вояджэр-2]]» перадаў на Зямлю здымкі Ўрана з блізкай адлегласьці. На іх бачная «невыразная» ў бачным спэктры плянэта без хмарных палосаў і атмасфэрных штармоў, характэрных для іншых плянэтаў-гігантаў<ref>Smith B.A., Soderblom L.A., Beebe A. (1986). [http://adsabs.harvard.edu/abs/1986Sci...233...43S «Voyager 2 in the Uranian System: Imaging Science Results»]. Science 233: 97-102.</ref>. Аднак у цяперашні час наземнымі назіраньнямі атрымалася адрозьніць прыкметы сэзонных зьмяненьняў і павелічэньня актыўнасьці надвор’я на плянэце, выкліканых набліжэньнем Урана да кропкі свайго раўнадзенства. Хуткасьць вятроў на Ўране можа дасягаць 240 м/с. == Фізычныя характарыстыкі == Уран цяжэйшы за [[Зямля (плянэта)|Зямлю]] ў 14,5 разоў, што робіць яго найменш масіўнай з [[плянэта-гігант|плянэтаў-гігантаў]] [[Сонечная сыстэма|Сонечнай сыстэмы]]. Шчыльнасьць Урана, роўная 1,270 г/см³, што ставіць яго на другое пасьля [[Сатурн (плянэта)|Сатурна]] месца сярод найменш шчыльных плянэтаў Сонечнай сыстэмы<ref>Jacobson, R.A.; Campbell, J.K.; Taylor, A.H.; Synnott, S.P. (1992). [http://adsabs.harvard.edu/abs/1992AJ....103.2068J «The masses of Uranus and its major satellites from Voyager tracking data and Earth-based Uranian satellite data»]. The Astronomical Journal 103 (6): 2068–2078</ref>. Нягледзячы на ​​тое, што радыюс Урана крыху большы радыусу [[Нэптун (плянэта)|Нэптуна]], ягоная маса некалькі меншая<ref>Seidelmann, P. Kenneth; Archinal, B. A.; A’hearn, M. F.; et al. (2007). [http://adsabs.harvard.edu/doi/10.1007/s10569-007-9072-y «Report of the IAU/IAGWorking Group on cartographic coordinates and rotational elements: 2006»]. Celestial Mech. Dyn. Astr. 90: 155–180.</ref>, што сьведчыць на карысьць гіпотэзы, паводле якой ён складаецца ў асноўным з розных ільдоў — [[вада|воднага]], [[аміяк|аміячнага]] й [[мэтан|мэтанавага]]<ref name="Podolak">Podolak, M.; Weizman, A.; Marley, M. (1995). [http://adsabs.harvard.edu/abs/1995P%26SS...43.1517P «Comparative model of Uranus and Neptune»]. Planet. Space Sci. 43 (12): 1517–1522.</ref>. Іхная маса, паводле розных ацэнках, складае ад 9,3 да 13,5 зямных масаў<ref name="Podolak" />. === Склад === [[Файл:Uranus, Earth size comparison.jpg|міні|220пкс|зьлева|Памеры Ўрану й Зямлі ў параўнаньні]] Утрыманьне [[вадарод]]а складае 83%, [[гель|гелю]] — 15%, [[мэтан]]у — 1,99%. Таксама выяўленыя сляды [[аміяк]]у, [[этан]]у і [[ацэтылен]]у. Уран і [[Нэптун (плянэта)|Нэптун]] шмат у чым падобныя на ядро [[Юпітэр (плянэта)|Юпітэра]] або [[Сатурн (плянэта)|Сатурна]] без масіўнай абалонкі з вадкага мэталічнага [[вадарод]]у. Лічыцца, што ва Ўрана няма выразна выяўленага ядра, і ягонае рэчыва разьмеркаванае больш-менш раўнамерна. Блакітны колер плянэты тлумачыцца паглынаньнем чырвонага сьвятла атмасфэрным [[мэтан]]ам. Стандартная мадэля Ўрана мяркуе, што Ўран складаецца з трох частакак: у цэнтры — каменнае ядро, у сярэдзіне — ледзяная абалонка, звонку — [[вадарод]]ава-[[гель|гелевая]] атмасфэра<ref name="Podolak"/><ref name="Faure">Faure, Gunter & Teresa Mensing (2007), [http://dx.doi.org/10.1007%2F978-1-4020-5544-7_18 «Uranus: What Happened Here?»], in Faure, Gunter; Mensing, Teresa M., Introduction to Planetary Science, Springer Netherlands</ref>. Ядро зьяўляецца адносна маленькім, з масай прыблізна ад 0,55 да 3,7 зямных масаў і з радыюсам у 20% ад радыюсу ўсёй плянэты. Мантыя, то бок ільды, складае большую частку плянэты, каля 60% ад агульнага радыюсу. [[Атмасфэра]] пры масе, якая складае ўсяго 0,5 зямных масаў, ці, паводле іншых ацэнак, 1,5 зямной масы, распасьціраецца на 20% радыюсу Ўрана<ref name="Podolak"/><ref name="Faure"/>. У цэнтры Ўрана [[шчыльнасьць]] павінна павышацца да 9 г/см³. Ціск на мяжы ядра й мантыі павінны дасягаць 800 гПа пры [[тэмпэратура|тэмпэратуры]] ў 5 тысячаў К<ref>Podolak, M.; Podolak, J.I.; Marley, M.S. (2000). [http://adsabs.harvard.edu/abs/2000P%26SS...48..143P «Further investigations of random models of Uranus and Neptune»]. Planet. Space Sci. 48: 143–151.</ref>. Ледзяная абалонка фактычна не зьяўляецца ледзяной у агульнапрынятым сэнсе гэтага слова, бо складаецца з гарачай і шчыльнай [[вадкасьць|вадкасьці]], якая зьяўляецца сумесьсю [[вада|вады]], [[аміяк]]у й [[мэтан]]у<ref name="Podolak"/><ref name="Faure"/>. Гэтую вадкасьць, якая валодае высокай [[электраправоднасьць|электраправоднасьцю]], часам называюць «акіянам воднага аміяку»<ref> Atreya, S.; Egeler, P.; Baines, K. (2006). [http://www.cosis.net/abstracts/EGU06/05179/EGU06-J-05179-1.pdf «Water-ammonia ionic ocean on Uranus and Neptune?»] (pdf). Geophysical Research Abstracts 8: 05179.</ref>. Склад Ўрана й Нэптуна моцна адрозьніваецца ад складу [[Юпітэр (плянэта)|Юпітэра]] й [[Сатурн (плянэта)|Сатурна]] дзякуючы «ільдам», якія пераважаюць над [[газ]]амі, апраўдваючы дапасаваньне Ўрана й Нэптуна ў катэгорыю ледзяных гігантаў. Нягледзячы на ​​тое, што апісаная вышэй мадэля найбольш распаўсюджаная, яна не зьяўляецца адзінай. На падставе назіраньняў можна таксама пабудаваць і іншыя мадэлі, як то ў выпадку калі істотная колькасьць вадароднага й скальнага матэрыялу зьмешваецца ў ледзяной мантыі, то агульная маса ільдоў будзе ніжэй, і адпаведна, поўная маса [[вадарод]]у й скальнага матэрыялу — вышэй. У цяперашні час даступныя дадзеныя не дазваляюць вызначыць, якая мадэль зьяўляецца слушнай. Вадкая ўнутраная структура азначае, што ва Ўране няма ніякай цьвёрдай паверхні, то бок газападобная атмасфэра плаўна пераходзіць у вадкія плясты<ref name="Podolak"/>. Аднак, дзеля зручнасьці за «паверхню» было вырашана ўмоўна прыняць сплюшчаны [[сфэроід]] кручэньня, дзе ціск роўны 1 бару. === Нахіл восі === Адной з адметных асаблівасьцяў Урана зьяўляецца нахіл ягонай восі, якая ляжыць амаль у плоскасьці абарачэньня. Таму, на працягу часткі [[арбіта|арбіты]], адно з [[канцавосьсе|канцавосьсяў]] Урана накіраванае ў бок [[Сонца]], а іншае — наадварот, ад яго. У процілеглай частцы арбіты арыентацыя канцавосьсяў адносна Сонца зьмяняецца на зваротную, а на вучастках паміж гэтымі экстрэмумамі, Сонца «круціцца» вакол [[экватар]]а плянэты, як на іншых плянэтах. Калі «[[Вояджэр-2]]» пралятаў каля Ўрана ў 1986 годзе, ягонае паўднёвае канцавосьсе было накіраванае як раз на Сонца. Праўда, назвы «паўднёвы» і «паўночны» для Ўрана не адназначныя. Пра яго можна сказаць, што нахіл ягонай восі трохі перавышае 90°, або што нахіл крыху меншы за 90°, а Ўран круціцца ў процілеглым у дачыненьні да іншых плянэт кірунку. Гэтыя два апісаньні эквівалентныя зь фізычнага пункту гледжаньня, але даюць розную арыентацыю канцавосьсяў: канцавосьсе, якое зьяўляецца паўночным паводле аднаго з апісаньняў, паводле іншага - паўднёвым, і наадварот. Адным з вынікаў незвычайнага нахілу восі зьяўляецца тое, што палярныя раёны Ўрана атрымліваюць больш сонечнай энэргіі, чым экватарыяльныя. Праўда, па невядомых чыньніках, тэмпэратура ў вобласьці экватара Ўрана ўсё роўна вышэйшая за канцавосьсяў. Чаму нахіл восі такі вялікі, таксама невядома. Магчыма, калі Ўран яшчэ толькі фармаваўся, ён сутыкнуўся зь іншай плянэтай, якая таксама знаходзілася ў стадыі фармаваньня. Магчыма, што вялікі нахіл восі кручэньня таксама выклікае істотныя сэзонныя зьмены ў [[надвор’е|надвор’і]]. Падчас пралёту «Вояджэра-2» палосы воблачнасьці былі вельмі бляклымі, практычна непрыкметнымі. Нядаўнія назіраньні з дапамогай арбітальнага тэлескопа «[[Габл (тэлескоп)|Габла]]» паказалі значна больш выяўленую «паласатасьць» Урана, што, верагодна, зьвязана з тым, што Сонца на небасхіле Ўрана знаходзілася амаль над экватарам. У 2007 годзе Сонца было сапраўды над экватарам Урана. === Магнітнае поле === [[Магнітнае поле]] Ўрана цікава тым, што ягоны цэнтар не супадае з цэнтрам плянэты, а ягоная вось нахіленая амаль на 60° да восі кручэньня. Відаць, яно генэруецца рухам зараджаных часьцінак на параўнальна невялікай глыбіні. Магнітнае поле [[Нэптун (плянэта)|Нэптуна]] валодае падобным зрушэньнем адносна геамэтрычнага цэнтра плянэты, так што гэта ці наўрад зьвязана зь вялікім нахілам восі кручэньня. Крыніца магнітнага поля Ўрана невядома. Раней меркавалася, што паміж цэнтрам і атмасферай Урана існуе звышшчыльны водна-[[аміяк|аміячны]] акіян, які добра праводзіць [[электрычнасьць]], але, судзячы па ўсім, гэта няслушна. == Адкрыцьцё й даследаваньне == [[Файл:William Herschel01.jpg|міні|180пкс|[[Ўільям Гэршэль]] — першаадкрывальнік Урану]] Людзі назіралі Ўран яшчэ і да [[Ўільям Гэршэль|Ўільяма Гэршэля]], але звычайна прымалі яго за [[зорка|зорку]]. Найбольш раньнім задакумэнтаваным сьведчаньнем гэтага факту варта лічыць запіс ангельскага астранома [[Джон Флэмстыд|Джона Флэмстыда]], які назіраў яго ў 1690 годзе, па меншай меры, шэчьць разоў, і зарэгістраваў як зорку 34 у [[Цялец (сузор’е)|сузор’і Цяльца]]. З 1750 па 1769 гады францускі астраном [[П’ер Шарль ле Маньер]] назіраў Уран дванаццаць разоў<ref> Dunkerson, Duane. [http://www.thespaceguy.com/Uranus.htm Уран — обнаружение, описание]. thespaceguy.com.</ref>. Усяго Уран да 1781 году назіраўся дваццаць адзін раз<ref>Elkins-Tanton L. T. Uranus, Neptune, Pluto, and the Outer Solar System. — New York: Chelsea House, 2006. — P. 5. — (The Solar System).</ref>. Падчас адкрыцця Гэршэль удзельнічаў у назіраньнях паралякса зорак, выкарыстоўваючы тэлескоп сваёй уласнай канструкцыі, а 13 сакавіка 1781 году ўпершыню ўбачыў гэтую плянэту з саду свайго дома ў горадзе [[Бат]], графства [[Самэрсэт]] у [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]]<ref>[http://www.bath-preservation-trust.org.uk/ Культурная спадчына горада Бат]</ref><ref>William Herschel. [http://adsabs.harvard.edu/abs/1781RSPT...71..492H «Account of a Comet, By Mr. Herschel, F. R. S.; Communicated by Dr. Watson, Jun. of Bath, F. R. S.»]. Philosophical Transactions of the Royal Society of London: 492–501.</ref>, але паведаміў пра яе толькі праз паўтары месяцы — 26 красавіка, прычым як пра «[[камэта|камэту]]». Такім чынам Уран ёсьць першай плянэтай, адкрытай ужо ў [[Новы час]]. Гэршэль даў плянэце назву «зорка Георга» ({{мова-la|Georgium Sidus|скарочана}}) у гонар [[Георг III|Георга III]], караля [[Ангельшчына|Ангельшчыны]]. Гэтая назва не прыжылася за межамі Ангельшчыны, то бок францускі астраном [[Жазэф Жэром Лефрансуа дэ Лялянд|Жазэф Лялянд]] зваў плянэту Гэршэль, а немец [[Ёган Элерт Бодэ|Ёган Бодэ]] прапанаваў сучаснуў назву — Уран, у гонар [[Уран (міталёгія)|старажытнагрэцкага бога]]. Судзячы па першых выданьнях «Штомесячных цыдулак Каралеўскай астранамічнай супольнасьці» ад 1827 году, назва «Уран» ужо тады была найболей распаўсюджанай нават у Ангельшчыне. Першая назва, «зорка Георга» працягвала зрэдку выкарыстоўвацца ангельцамі і апасьля. [[Вояджэр-2|«Вояджэр-2»]], запушчаны ў 1977 годзе [[NASA]], зьяўляецца пакуль адзіным касьмічным апаратам, які пабыў зблізку Ўрана. 24 студзеня 1986 году «Вояджэр» быў на мінімальнай для сябе адлегласьці ад Урана. Затым ён працягнуў палёт у кірунку Нэптуна. == Сыстэма Ўрана == Сыстэма Ўрана зьяўляецца цесна запоўненай, хутказьменнай, магчыма нестабільнай дынамічнай сыстэмай арбітальных целаў. У [[роўніца|роўніцы]] [[экватар]]а плянэты абарочваюцца 9 вузкіх, амаль непразрыстых [[Кольца плянэты|колцаў]], адкрытыя ў 1978 годзе, яшчэ 2, значна далейшыя і слабейшыя, утвараюць гэтак званую «другую сыстэму колцаў». Колькасьць і склад спадарожнікаў Урана ўвесь час удакладняюцца. Налічваецца больш за 20 спадарожнікаў, а паводле некаторых крыніцаў на 2005 год, як [[Рэгулярны спадарожнік|рэгулярных]], гэтак і [[Нерэгулярны спадарожнік|нерэгулярных]]. Арбіты нутраных спадарожнікаў прыкметна зьмяняюцца, нават на працягу дзесяцігодзьдзяў. Мяркуецца, што такі стан сыстэмы вынікае з гіпатэтычнага сутыкненьня з масіўным аб’ектам у мінулым. == Адметнасьці == Надзвычай вялікі нахіл восі вярчэньня (~98°), што азначае, што плянэта абарочваецца вакол Сонца, практычна «лежачы на баку». Магчымай прычынай гэтага лічыцца тое самае гіпатэтычнае сутыкненьне з масіўным аб’ектам. У выніку нахілу, кожнае з паўшар’яў атрымлівае па 42 гады сонечнага асьвятленьня і па 42 гады цемры. Гэта, верагодна, спрычыняецца да беспрэцэдэнтных пагодных зьяваў. У атмасфэры Ўрана адкрытыя аблокі і доўгатрывалыя буры, з часам стабільнага трываньня парадку месяцаў. == Спадарожнікі == Усяго вядома [[спадарожнікі Ўрана|27 спадарожнікаў Урана]]. Чатыры найбуйных зь іх — гэта [[Тытанія (спадарожнік Урана)|Тытанія]], [[Абэрон (спадарожнік Урана)|Абэрон]], [[Арыель (спадарожнік Урана)|Арыель]] і [[Умбрыель (спадарожнік Урана)|Ўмбрыель]]. == Колцавая сыстэма == [[Файл:Uranusandrings.jpg|міні|220пкс|зьлева|Уран, ягоныя колцы й спадарожнікі]] Уран валодае слабымі, амаль непрыкметнымі, плянэтарнымі колцамі, якія складаюцца зь несьвятлівых часьцінак матэрыі дыямэтрам ад мікрамэтраў да доляў мэтра [14]. Гэта ёсьць другая колцавая сыстэма, выяўленая ў [[Сонечная сыстэма|Сонечнай сыстэме]], то бок першай была сыстэма [[кольцы Сатурна|колцаў Сатурна]]<ref name="Esposito">Esposito, L. W. (2002). [http://www.iop.org/EJ/article/0034-4885/65/12/201/r21201.pdf «Planetary rings»] (pdf). Reports On Progress In Physics 65: 1741–1783.</ref>. На дадзены момант у Ўрана вядома 13 колцаў, самым яркім зь якіх зьяўляецца колца ε (эпсылён). Колцы Ўрана, верагодна, вельмі маладыя, бо на гэта паказваюць прамежкі паміж імі, а таксама адрозьненьні ў іхнай празрыстасьці. Гэта сьведчыць аб тым, што колцы не былі сфармаваны разам з [[плянэта]]й. Магчыма, раней колцы былі адным са спадарожнікаў Урана, які разбурыўся альбо пры сутыкненьні зь нейкім нябесным целам, альбо пад дзеяньнем прыліўных сілаў<ref name="Esposito"/><ref>[http://www.solarviews.com/eng/vgrur.htm Voyager Uranus Science Summary]. NASA/JPL (1988).</ref>. У 1789 годзе [[Ўільям Гэршэль]] сьцьвярджаў, што бачыў колцы<ref>[https://web.archive.org/web/20070822000814/http://www.membrana.ru/articles/global/2007/04/20/125700.html Научный детектив переворачивает историю Урана]. membrana.ru</ref>, аднак гэты факт выглядае сумнёўным, паколькі яшчэ на працягу двух стагодзьдзяў пасьля адкрыцьця іншыя астраномы ня здолелі іх знайсьці. Калцавая сыстэма Ўрана была пацьверджана афіцыйна толькі 10 сакавіка 1977 году амэрыканскімі навукоўцамі [[Джэймз Эліёт|Джэймзам Эліётам]], [[Эдўард Данэм|Эдўардам Данэмам]] і [[Даглас Мінк|Дагласам Мінкам]], якія выкарыстоўвалі бартавую абсэрваторыю Койпэра. Адкрыцьцё было зроблена выпадкова, то бок група першаадкрывальнікаў плянавала правесьці назіраньні атмасфэры Ўрана пры пакрыцьці Ўранам зоркі [[SAO 158687]]. Аднак, аналізуючы атрыманую інфармацыю, яны выявілі паслабленьне зоркі яшчэ да ейнага пакрыцьця Ўранам, прычым адбылося гэта некалькі разоў запар. У выніку было адкрыта 9 колцаў Урана<ref>J. L. Elliot, E. Dunham & D. Mink. [http://www.nature.com/nature/journal/v267/n5609/abs/267328a0.html The rings of Uranus]. Cornell University (1977).</ref>. Калі ў навакольлі Ўрана прыбыў [[касьмічны апарат]] «[[Вояджэр-2]]», пры дапамозе бартавой оптыкі атрымалася выявіць яшчэ 2 колцы, тым самым павялічыўшы агульную колькасьць вядомых колцаў да 11. У сьнежні [[2005]] году касьмічны тэлескоп «[[Габл (тэлескоп)|Габл]]» дазволіў адкрыць яшчэ 2 раней невядомых колца. Яны выдаленыя на адлегласьць у два разы большую, чым раней адкрытыя кольцы, і таму іх яшчэ часьцяком называюць «зьнешняй сыстэмай колцаў Урана». Акрамя колцаў, «Габл» таксама дапамог адкрыць два раней невядомых невялікіх спадарожніка, адзін зь якіх ([[Маб]]) падзяляе сваю [[арбіта|арбіту]] з самым зьнешнім колцам. Апошнія два колцы даводзяць агульную колькасьць колцаў Урана да 13<ref>[http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/2005/33/ NASA's Hubble Discovers New Rings and Moons Around Uranus]. Hubblesite (2005)</ref>. У красавіку 2006 году выявы новых колцаў, атрыманыя [[абсэрваторыя Кека|абсэрваторыяй Кека]] на [[Гавайскія астравы|Гавайскіх астравах]], дазволілі адрозьніць колеры зьнешніх колцаў. Адно зь іх было чырвоным, а іншае (самые зьнешняе) — сінім<ref name="dePater">I. dePater, H. Hammel, S. Gibbard, M. Showalter (2006). [http://adsabs.harvard.edu/abs/2006Sci...312...92D «New Dust Belts of Uranus: Two Ring, red Ring, Blue Ring»]. Science 312: 92—94.</ref><ref>Sanders, Robert. [http://www.berkeley.edu/news/media/releases/2006/04/06_bluering.shtml Blue ring discovered around Uranus]. UC Berkeley News (2006)</ref>. Мяркуюць, што сіні колер зьнешняга колца абумоўлены тым, што яно складаецца з дробных часьцінак вадзянога [[лёд]]у з паверхні Мабу<ref name="dePater"/><ref>Stephen Battersby. [https://web.archive.org/web/20120901175044/http://www.newscientist.com/article/dn8960 Blue ring of Uranus linked to sparkling ice]. NewScientistSpace (2006)</ref>. Унутраныя колцы плянэты выглядаюць шэрымі<ref name="dePater"/>. == Глядзіце таксама == * [[Verona Rupes]] == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [https://web.archive.org/web/20070926232205/http://www.vokrugsveta.ru/publishing/vs/archives/?item_id=313 Артыкул аб Уране ў часопісе «Вокруг света»] {{Сонечная сыстэма}} [[Катэгорыя:Уран| ]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] l90e4wm7t6fadch917mut2xmzgq3uud Мэркур 0 19976 2330726 2327392 2022-07-31T09:03:08Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Плянэта |назва = Мэркур |сымбаль = [[Файл:Mercury symbol (bold).svg|24пкс|☿]] |выява = Reprocessed Mariner 10 image of Mercury.jpg |апісаньне выявы = Мэркур, па здымках «Марынэра-10» |эпоха = |апацэнтар ={{лік|69817079}} км |пэрыцэнтар ={{лік|46001272}} км |вялікая паўвось = |эксцэнтрысытэт ={{лік|0.20563069}} |сыдэрычны пэрыяд =87,96934 зямных дня |сынадычны пэрыяд = |арбітальная хуткасьць =47,36 км/с |сярэдняя анамалія = |нахіленьне =7° |усходзячы вузел = |аргумэнт пэрыцэнтра = |спадарожнікі =няма |памеры=так |сярэдні радыюс=2439 км |экватарыяльны радыюс=2439 км |палярны радыюс=2439 км |акружына=15325 км |аб’ём=6,083×10<sup>10</sup> км<sup>3</sup> |маса=3,302×10<sup>23</sup> кг |шчыльнасьць=5,427 [[грам|г]]/[[кубічны сантымэтар|см<sup>3</sup>]] |гравітацыя на экватары=3,701 [[Паскарэньне|м/с<sup>2</sup>]], або 0,377 [[паскарэньне вольнага падзення|g]] |другая касьмічная хуткасьць=4,25 км/с<ref name=britannica>[http://www.britannica.com/place/Mercury-planet Mercury (planet)] Britannica</ref> |сыдэрычны дзень=58 дзён 15,5088 гадзін |плошча паверхні=7,5×10<sup>7</sup> км<sup>2</sup> |нахіл восі=≈0.01[[Кутні градус|°]] |тэмпэратура=дзённая — 623°К; начная 103°К |тэмпэратура загаловак1=Дыяпазон |мінімальная тэмпэратура1=90 K |сярэдняя тэмпэратура1=440 K |максымальная тэмпэратура1=770 K |альбэда=0,10 |бачная зорная велічыня=-0,1 m |ціск=каля 10<sup>−15</sup> [[Бар (адзінка вымярэньня)|бар]] |радыюс арбіты={{лік|57909227}} км (0,39 [[астранамічная адзінка|а. а.]])<ref name=britannica/> |ёсьць спадарожнікам=[[Сонца]] |склад=[[Каль]] (31,7 %)<br/>[[Натар]] (24,9 %)<br/>Атамарны [[кісларод]] (9,5 %)<br/>[[Аргон]] (7 %)<br/>[[Гель]] (5,9 %)<br/>Малекулярны [[кісларод]] (5,6 %)<br/>[[Азот]] (5,2 %)<br/>[[Дыяксід вугляроду]] (3,6 %)<br/>[[Вада]] (3,4 %)<br/>[[Вадарод]] (3,2 %) }} {| class="infobox" cellspacing="3" style="width:22em; text-align: left; font-size: 85%; line-height: 1.5em;" ! align="left" | [[Акружнасьць]] арбіты | 360 000 000 км |} '''Мэрку́р''' — найбліжэйшая да [[Сонца]] [[плянэта]]. Мэркур, як і іншыя плянэты [[Сонечная сыстэма|Сонечнай сыстэмы]], названы імем аднаго з багоў антычнага пантэона, у дадзеным выпадку — [[Мэркурый (міталёгія)|рымскага бога гандлю]] (адпавядае грэцкаму [[Гермэс]]у). Мэркур — досыць складаная для назіраньня зь [[Зямля|Зямлі]] плянэта. Будучы [[унутраная плянэта|ўнутранай]] па стаўленьні да Зямлі, плянэта ніколі не аддаляецца ад Сонца далей, чым на 28°, і таму бачная нядоўга на фоне ранішняга або вячэрняга сьвітанку. Таму ў старажытнасьці Мэркур часта прымаўся за два розныя сьвяцілы (ранішняе й вячэрняе). У [[старажытны Эгіпет|старажытным Эгіпце]] гэтыя дзьве выявы Мэркура мелі назовы Сэт і Гор, у [[старажытная Індыя|старажытнай Індыі]] — Буда і Рагінэя, у [[старажытная Грэцыя|старажытнай Грэцыі]] — [[Апалён]] і Гермэс. == Рух плянэты == Мэркурый рухаецца вакол Сонца па даволі моцна выцягнутай [[эліпс|эліптычнай]] [[арбіта|арбіце]] ([[эксцэнтрысытэт]] 0,205) на сярэдняй адлегласьці 57,91 млн км (0,387 а. а.). У [[пэрыгелій|пэрыгеліі]] Мэркурый знаходзіцца ў 45,9 млн км ад Сонца, у афэліі — у 69,7 млн км. Нахіл арбіты да плоскасьці [[экліптыка|экліптыкі]] роўны 7°. На адно абарачэньне па арбіце Мэркурый затрачвае 87,97 сутак. Сярэдняя хуткасьць руху плянэты па арбіце 48 км/с. На працягу доўгага часу лічылася, што Мэркурый стала зьвернуты да Сонца адным і тым жа бокам, і адно абарачэньне вакол восі займае ў яго тыя жа 87,97 сутак. Назіраньні дэталяў на паверхні Мэркурыя, выкананыя на мяжы адрозьнівальнай здольнасьці, здавалася, не супярэчылі гэтаму. Дадзеная памылка было зьвязана з тым, што найболей спрыяльныя ўмовы для назіраньня Мэркурыя паўтараюцца праз патройны [[сынадычны пэрыяд]], гэта значыць 348 зямных [[суткі|сутак]], што прыкладна роўна шасціразоваму пэрыяду кручэньня Мэркурыя (352 сутак), таму ў розны час назіраўся прыблізна адзін і той жа ўчастак паверхні плянэты. З іншага боку, некаторыя [[астраном]]ы лічылі, што мэркурыянскія суткі прыкладна роўныя зямным. Ісьціна адкрылася толькі ў сярэдзіне 1960-х гадоў, калі была праведзеная [[радыёлякацыя]] Меэркурыя. Апынулася, што мэркурыянскія [[зорныя суткі]] роўныя 58,65 зямных сутак, г. з. 2/3 мэркурыянскага года. Гэта ўнікальнае для Сонечнай сыстэмы зьява. У выніку за адзін мэркурыянскі год Мэркурый паспявае павярнуцца вакол сваёй восі на паўтара абарачэньня. Гэта значыць, калі ў момант мінаньня Мэркурыям пэрыгелія вызначаны пункт ягонай паверхні зьвернутая сапраўды да Сонца, то пры наступным мінаньні пэрыгелія да Сонца будзе зьвернуты ў дакладнасьці процілеглы пункт паверхні, а яшчэ праз адзін мэркурыянскі год Сонца зноў вернецца ў зэніт над першым пунктам. У выніку [[сонечныя суткі]] на Мэркурыі доўжацца два мэркурыянскіх гады або трое мэркурыянскіх зорных сутак. У выніку такога руху плянэты на ёй можна вылучыць «гарачыя даўготы» — два процілеглыя [[мэрыдыян]]ы, якія напераменку зьвернутыя да Сонца падчас мінаньня Мэркурыям пэрыгелія, і на якіх з-за гэтага бывае асабліва горача нават па мэркурыянскім меркам. Камбінацыя рухаў плянэты спараджае яшчэ адна ўнікальная зьява. Хуткасьць кручэньня плянэты вакол восі — велічыня практычна сталая, у той час як хуткасьць арбітальнага руху стала зьмяняецца. На ўчастку арбіты зблізку пэрыгелія на працягу прыкладна 8 сутак хуткасьць арбітальнага руху перавышае хуткасьць вярчальнага руху. У выніку Сонца на небе Мэркурыя спыняецца, і пачынае рухацца ў зваротным кірунку — з захаду на ўсход. Гэты эфэкт часам завуць эфэктам [[Ісус Навін|Ісуса Навіна]], імем біблейскага героя, які спыніў рух Сонцы (Нав., X, 12-13). Для назіральніка на даўготах, адлеглых на 90° ад «гарачых даўгот», Сонца пры гэтым узыходзіць (або заходзіць) двойчы. Цікава таксама, што, хоць найблізкімі па разьмяшчэньні арбіт да Зямлі зьяўляюцца Марс і Вэнэра, Мэркурый зьяўляецца найблізкай да Зямлі большую частка часу, чым любая іншая плянэта. === Анамальная прэцэсія арбіты === {{Асноўны артыкул|Анамальная прэцэсія пэрыгелю Мэркурыя}} [[Файл:Precessing Kepler orbit 280frames e0.6 smaller.gif|міні|220пкс|Прэцэсія арбіты Мэркурыя]] Мэркурый знаходзіцца блізка да Сонца, таму эфэкты [[агульная тэорыя рэлятыўнасьці|агульнай тэорыі рэлятыўнасьці]] выяўляюцца ў ягоным руху ў найбольшай меры сярод усіх плянэт [[Сонечная сыстэма|Сонечнай сыстэмы]]. Ужо ў 1859 годзе францускі матэматык і астраном [[Урбэн Жан Жазэф Левэр’е|Урбэн Левэр’е]] паведаміў, што існуе павольная прэцэсія арбіты Мэркурыя, якая ня можа быць цалкам растлумачаная на аснове разьліку ўплыву вядомых плянэт згодна з [[клясычная мэханіка|ньютанаўскай мэханікай]]. Прэцэсія пэрыгелія Мэркурыя складае 5600 кутніх сэкунд за стагодзьдзе. Разьлік ўплыву ўсіх іншых нябесных целаў на Мэркурый згодна з ньютанаўскай мэханікай дае прэцэсіі 5557 кутніх сэкунд за стагодзьдзе<ref>{{Артыкул|аўтар=Clemence, G. M.|загаловак=The Relativity Effect in Planetary Motions|выданьне=Reviews of Modern Physics|год=1947|volume=19|pages=361—364|doi=10.1103/RevModPhys.19.361}}</ref>. Спрабуючы патлумачыць назіраны эфэкт, ён выказаў здагадку, што існуе яшчэ адна плянэта (ці, магчыма, пояс невялікіх [[астэроід]]аў), арбіта якой разьмешчана бліжэй да Сонца, чым у Мэркурый, і якая ўносіць баламутны ўплыў<ref>Le Verrier U. [http://www.archive.org/stream/comptesrendusheb49acad#page/378/mode/2up «Lettre de M. Le Verrier à M. Faye sur la théorie de Mercure et sur le mouvement du périhélie de cette planète»]. Comptes rendus hebdomadaires des séances de l’Académie des sciences. — 1859. — Vol. 49. — P. 379—383.</ref> (іншыя тлумачэньні разглядалі няўлічаны палярны сьціск Сонца). Дзякуючы раней дасягнутым посьпехам у пошуках [[Нэптун]]а з улікам ягонага ўплыву на арбіту [[Уран]]а дадзеная гіпотэза стала папулярнай, і шуканая гіпатэтычная плянэта нават атрымала назву — [[Вулькан (плянэта)|Вулькан]]. Аднак гэтая плянэта так і не была выяўлена<ref>Baum Richard In «Search of Planet Vulcan, The Ghost in Newton’s Clockwork Machine» — New York: Plenum Press, 1997. — {{ISBN|0-306-45567-6}}.</ref>. Так як ні адно з гэтых тлумачэньняў не вытрымала праверкі назіраньнямі, некаторыя фізыкі пачалі вылучаць больш радыкальныя гіпотэзы, што неабходна зьмяняць сам [[Гравітацыя|закон прыцягненьня]], напрыклад, зьмяняць у ім паказчык ступені або дадаваць у патэнцыял склады, якія залежылі бы ад хуткасьці целаў<ref>А. Ф. Богородский. «Всемирное тяготение». — Киев: Наукова думка, 1971. Глава 2.</ref>. Аднак большасьць такіх спробаў апынуліся супярэчлівымі. У пачатку XX стагодзьдзя [[агульная тэорыя рэлятыўнасьці]] дала тлумачэнне назіранай прэцэсіі. Эфэкт ёсьць вельмі малы: рэлятывісцкі «дадатак» складае ўсяго 42,98 кутніх сэкунд за стагодзьдзе, што складае 1/130 (0,77%) ад агульнай хуткасьці прэцэсіі, так што запатрабуецца па меншай меры 12 мільёнаў абаротаў Мэркурыя вакол Сонца, каб пэрыгелий вярнуўся у становішча, прадказанае клясычнай тэорыяй. Падобнае, але меншае зрушэньне існуе і для іншых плянэт — 8,62 кутніх сэкунд за стагодзьдзе для [[Вэнэра|Вэнэры]], 3,84 для [[Зямля|Зямлі]], 1,35 для [[Марс]]а, а таксама астэроідаў — 10,05 для [[(1566) Ікарус|Ікаруса]]<ref>{{Артыкул|аўтар=Gilvarry, J. J.|загаловак=Relativity Precession of the Asteroid Icarus|выданьне=Physical Review|год=1953|volume=89|pages=1046|doi=10.1103/PhysRev.89.1046}}</ref><ref>[http://www.mathpages.com/rr/s6-02/6-02.htm 6.2 Anomalous Precession]. «Reflections on Relativity». MathPages.</ref>. == Фізычныя характарыстыкі == Мэркурый — самая маленькая плянэта зямной групы. Яго радыюс складае ўсяго 2439 км, што менш радыюсу спадарожніка Юпітэра [[Ганімэд (спадарожнік)|Ганімэда]] і спадарожніка Сатурна [[Тытан (спадарожнік Сатурна)|Тытана]]. Маса плянэты роўная 3,302×10<sup>23</sup> кг. Сярэдняя шчыльнасьць Мэркурыя даволі вялікая — 5,427 г/см³, што толькі трохі менш шчыльнасьці Зямлі. Улічваючы, што Зямля больш па памерах, значэньне шчыльнасьці Меркурыя паказвае на падвышанае ўтрыманьне ў яго нетрах мэталаў. [[Паскарэньне вольнага падзеньня]] на Мэркурыі роўна 3,701 м/с². Другая касьмічная хуткасьць — 4,3 км/с. Блізкасьць да Сонца і даволі павольнае кручэньне плянэты, а таксама адсутнасьць атмасфэры прыводзяць да таго, што на Мэркурыі назіраюцца самыя рэзкія перапады тэмпэратур у Сонечнай сыстэме. Сярэдняя тэмпэратура яго дзённай паверхні роўная 623°K, начной — усяго 103°K. Мінімальная тэмпэратура на Мэркурыі роўная 90°K, а максымум, дасяганы апоўдні на «гарачых даўготах» — 700°K. Нягледзячы на такія ўмовы, у апошні час зьявіліся здагадкі аб тым, што на паверхні Мэркурыя можа існаваць лёд. Радарныя дасьледаваньні прыпалярных абласьцей плянэты паказалі наяўнасьць тамака рэчыва, якое моцна адлюстроўвае радыёхвалі. Найболей верагодным кандыдатам зьяўляецца звычайны вадзяны лёд. Паступаючы на паверхню Мэркурыя пры ўдарах аб яе камэт, вада выпараецца, і падарожнічае па плянэце, пакуль не зьмерзьне ў палярных абласьцях на дне глыбокіх кратэраў, куды ніколі не зазірае Сонца, і дзе лёд можа захоўвацца практычна неабмежавана доўга. Мяркуецца, што ў нетрах Мэркурыя знаходзіцца мэталічнае ядро радыюсам 1800—1900 км утрымлівае 60% масы плянэты, акружанае [[сылікаты|сылікатнай]] абалонкай таўшчынёй 500—600 км. == Паверхня == [[Файл:EN0108821596M Sholem Aleichem crater on Mercury.png|міні|200пкс|Паверхня Мэркурыя]] Паверхня Мэркурыя шмат у чым нагадвае [[Месяц (спадарожнік Зямлі)|месяцовую]] — яна ўсеяная мноствам кратэраў. Шчыльнасьць [[кратэр]]аў розная на розных участках. Мяркуецца, што гусьцейша ўсеяныя кратэрамі ўчасткі зьяўляюцца больш старажытнымі, а меней густа ўсеяныя — маладзейшымі, якія ўтварыліся пры затапленьні лавай старой паверхні. У той жа час, буйныя кратэры сустракаюцца на Мэркурыі радзей, чым на Месяцы. Самы вялікі кратэр на Мэркурыі названы ў гонар вялікага [[Нямеччына|нямецкага]] [[кампазытар]]а [[Людвіг ван Бэтговэн|Бэтговэна]], яго папярочнік складае 625 км. Аднак падабенства няпоўнае — на Мэркурыі бачныя утварэньні, якія на Месяцы не сустракаюцца. Важным адрозьненьнем гарыстых [[ляндшафт]]аў Мэркурыя і Месяцы зьяўляецца прысутнасьць на Мэркурыі шматлікіх зубчастых адхонаў, якія распасьціраюцца на сотні кілямэтраў — эскарпаў. Вывучэньне іх структуры паказала, што яны ўтварыліся пры сьціску, суправаджалым астываньне плянэты, у выніку якога паверхня Мэркурыя паменшылася на 1%. Наяўнасьць на паверхні Мэркурыя добра захаваных вялікіх кратэраў кажа аб тым, што на працягу апошніх 3—4 мільярдаў гадоў тамака не адбываўся ў шырокіх маштабах рух участкаў кары, а таксама адсутнічала [[эрозія]] паверхні, апошняе амаль цалкам выняткоўвае магчымасьць існаваньня ў гісторыі Мэркурыя колькі-небудзь істотнай атмасфэры. Першыя дадзеныя дасьледаваньня элемэнтнага складу паверхні з дапамогай [[рентгэнафлюарасцэентны спэктромэтар|рентгэнафлюарасцэентнага спэктромэтра]] апарата «Messenger» паказалі, што яна бедная на [[алюмін]] і [[кальц]] у параўнаньні з плягіаклязавым [[палявы шпат|палявым шпатам]], характэрным для мацерыковых абласьцей [[Месяц (спадарожнік Зямлі)|Месяца]]. У той жа час паверхня Мэркурыя параўнальна бедная на [[тытан]] і [[жалеза]] й багатая на [[магн]], займаючы прамежкавае становішча паміж тыповымі [[базальт]]авымі і ультраасноўнымі горнымі пародамі тыпу зямных [[каматыіт]]аў. Выяўлена таксама параўнальнае багацьце серы, што прадугледжвае аднаўленчыя ўмовы фарміраваньня плянэты<ref name="Nittler">{{Артыкул|аўтар=Larry, R.; Nittler et al.|загаловак=The Major-Element Composition of Mercury’s Surface from MESSENGER X-ray Spectrometry|выданьне=Science|год=2011|volume=333|pages=1847—1850|doi=10.1126/science.1211567}}</ref>. === Кратэры === Кратэры на Мэркурыі вар’іруюцца па памерах у межах ад маленькіх западзінаў, якія маюць форму чары, да многоколцавых ударных кратэраў, якія маюць у папярочніку сотні кілямэтраў. Яны знаходзяцца ў рознай стадыі разбурэньня. Ёсьць адносна добра захаваныя кратэры з доўгімі промнямі вакол іх, якія ўтварыліся ў выніку выкіду рэчыва ў момант удару. Маюцца таксама моцна разбураныя рэшткі кратэраў. Мэркурыянскія кратэры адрозьніваюцца ад Месяцовых тым, што вобласьць іхняга покрыва ад выкіду рэчыва пры ўдары менш з-за большай сілы цяжару на Мэркурыі<ref name="Nittler"/>. Адна з самых прыкметных дэталяў паверхні Мэркурыя — [[Раўніна Сьпякоты]] («{{мова-la|Caloris Planitia|скарочана}}»). Гэты кратэр атрымаў свой назву, таму што разьмешчаны блізка да адной з «гарачых даўгот». Ягоны папярочнік складае каля 1550 км<ref>{{Навіна|аўтар=Shiga, D.|спасылка=http://space.newscientist.com/article/dn13257-bizarre-spider-scar-found-on-mercurys-surface.html|загаловак=Bizarre spider scar found on Mercury’s surface|выдавец=NewScientist.com|дата публікацыі=30 студзеня 2008}}</ref>. Верагодна, цела, пры ўдары якога ўтварыўся кратэр, мела папярочнік не менш за 100 км. Удар быў настолькі моцным, што сэйсмічныя хвалі, мінуючы ўсю плянэту, і сфакусаваўшыся ў процілеглым пункце паверхні, прывялі да утварэньня тут своеасаблівага перасечанага «хаатычнага» ляндшафту. Таксама пра сілу ўдару сьведчыць той факт, што ён выклікаў выкід [[лава|лавы]], якая ўтварыла высокія канцэнтрычныя кругі на адлегласьці 2 км вакол кратэра. Пункт з самым высокім [[альбэда]] на паверхні Мэркурыя — гэта кратэр [[Койпэр (кратэр)|Койпэр]] дыямэтрам 60 км. Верагодна, гэта адзін з найбольш «маладых» буйных кратэраў на Мэркурыі<ref>{{Спасылка|аўтар=R. A. De Hon, D. H. Scott, J. R. Underwood Jr.|url=http://astrogeology.usgs.gov/Projects/PlanetaryMapping/DIGGEOL/mercury/h6/h6.pdf|загаловак=Geologic Map of the Kuiper (H-6) Quadrangle of Mercury»|дата публікацыі=1981|копія=http://web.archive.org/web/20041102102833/http://astrogeology.usgs.gov/Projects/PlanetaryMapping/DIGGEOL/mercury/h6/h6.pdf}}</ref>. == Магнітнае поле == [[Файл:Mercury Magnetic Field NASA.jpg|міні|200пкс|Графік, які паказвае адносную напружанасьць магнітнага поля Мэркурыя]] Мэркурый валодае [[магнітнае поле|магнітным полем]], напружанасьць якога ў 100 разоў менш за зямную. Магнітнае поле Мэркурыя мае [[дыполь]]ную структуру<ref>Beatty J. Kelly «The New Solar System» — Cambridge University Press, 1999. — {{ISBN|0-521-64587-5}}.</ref> і ў вышэйшай ступені яно [[сымэтрыя|сымэтрычнае]]<ref>[https://web.archive.org/web/20130524153337/http://messenger.jhuapl.edu/news_room/details.php?id=114 MESSENGER Reveals More «Hidden» Territory on Mercury]. messenger.jhuapl.edu</ref>, а ягоная вось ўсяго на 10 градусаў адхіляецца ад восі кручэньня плянэты<ref>{{Спасылка|url=http://messenger.jhuapl.edu/gallery/sciencePhotos/image.php?page=2&gallery_id=2&image_id=152|загаловак=Mercury’s Internal Magnetic Field|выдавец=NASA/Johns Hopkins University Applied Physics Laboratory/Carnegie Institution of Washington|дата публікацыі=30 студзеня 2008}}</ref>, што накладае істотнае абмежаваньне на шэраг тэорый, якія тлумачаць ягонае паходжаньне. Магнітнае поле Мэркурыя, магчыма, утвараецца ў выніку [[эфэкт дынама|эфэкту дынама]], гэта значыць гэтак жа, як і на Зямлі<ref>{{Спасылка|аўтар=Gold, Lauren|url=http://www.news.cornell.edu/stories/May07/margot.mercury.html|загаловак=Mercury has molten core, Cornell researcher shows|выдавец=Cornell University|дата публікацыі=3 мая 2007}}</ref><ref>{{Артыкул|аўтар=Christensen, U. R.|загаловак=A deep dynamo generating Mercury’s magnetic field|выданьне=Nature|год=2006|volume=444|doi=10.1038/nature05342}} [[pmid:17183319|PMID 17183319]].</ref>. Гэты эфэкт зьяўляецца вынікам цыркуляцыі вадкага ядра плянэты. З-за выяўленага эксцэнтрысытэту плянэты ўзьнікае надзвычай моцны прыліўны эфэкт. Ён падтрымлівае ядро ​​ў вадкім стане, што неабходна для праявы эфэкту дынама<ref>{{Артыкул|аўтар=Spohn T., Sohl F., Wieczerkowski K., Conzelmann V.|загаловак=The interior structure of Mercury: what we know, what we expect from BepiColombo|выданьне=Planetary and Space Science|год=2001|volume=49|page=1561—1570|doi=10.1016/S0032-0633(01)00093-9}}</ref>. Магнітнае поле плянэты досыць моцнае, каб зьмяняць кірунак руху [[сонечны вецер|сонечнага ветру]] вакол сябе, ствараючы [[магнітасфэра|магнітасфэру]]. Магнітасфэра плянэты, хоць і настолькі малая, што можа зьмясьціцца ўнутры Зямлі, досыць магутная, каб злавіць плазму сонечнага ветру. Вынікі назіраньняў, атрыманыя «[[Марынэр-10|Марынэрам-10]]», выявілі нізкаэнэргетычную [[плазма|плазму]] ў магнітасфэры на начным баку плянэты. У хвасьце магнітасфэры былі выяўленыя выбухі актыўных часьцінак, што паказвае на дынамічныя якасьці магнітасфэры плянэты. Падчас другога пралёта каля плянэты 6 кастрычніка 2008 году Messenger было выяўлена, што магнітнае поле Мэркурыя можа мець значную колькасьць вокнаў. Касьмічны апарат сутыкнуўся са зьявай [[магнітны віхур|магнітных віхуроў]] — сплеценых вузлоў магнітнага поля, якія зьвязалі карабель з магнітным полем плянэты. Віхур дасягаў 800 км у папярочніку, што складае траціну ад радыюсу плянэты. Дадзеная віхравая форма магнітнага поля ствараецца сонечным ветрам. Так як сонечны вецер абцякае магнітнае поле плянэты, яно зьвязваецца й праносіцца зь ім, завіваючыся ў віхорападобную структуры. Гэтыя віхуры магнітнага струменя фармуюць вокны ў плянэтарным магнітным шчыце, празь якія сонечны вецер пранікае й дасягае паверхні Мэркурыя<ref>Steigerwald, Bill. [http://www.nasa.gov/mission_pages/messenger/multimedia/magnetic_tornadoes.html «Magnetic Tornadoes Could Liberate Mercury’s Tenuous Atmosphere»]. NASA Goddard Space Flight Center</ref>. Працэс сувязі плянэтнага й міжплянэтнага магнітных палёў, названы [[магнітнае перазлучэньне|магнітным перазлучэньнем]], — звычайная зьява ў [[космас]]е. Яно ўзьнікае й у Зямлі, калі яна генэруе магнітныя віхуры. Аднак, паводле назіраньнях Messenger, частасьць перазлучэньня магнітнага поля Мэркурыя ў 10 разоў вышэй. == [[Атмасфэра Зямлі|Атмасфэра]] й фізычныя палі == Пры пралёце касьмічнага апарата «[[Марынэр-10]]» міма Мэркурыя было ўсталявана наяўнасьць у плянэты лімітава разрэджанай атмасфэры, ціск якой у 5×10<sup>11</sup> разоў менш за ціск зямной атмасфэры. У такіх умовах атамы часцей сутыкаюцца з паверхняй плянэты, чым адзін з адным. Яе складаюць атамы, захопленыя з [[сонечны вецер|сонечнага ветру]] або выбітыя сонечным ветрам з паверхні — [[гель]], [[натар]], [[кісларод]], [[каль]], [[аргон]], [[вадарод]]. Час жыцьця вызначанага атама ў атмасфэры каля 200 сутак. Мэркурый валодае магнітным полем, напружанасьць якога складае 0,7% зямнога. [[Магнітная вось]] Мэркурыя нахіленая да [[вось кручэньня|восі кручэньня]] плянэты на 12°. == Дасьледаваньні == Мэркурый — найменш вывучаная плянэта зямной групы. Толькі адзін апарат быў накіраваны для яго дасьледаваньня — амэрыканскі «Марынэр-10», які ў 1974—1975 гадах тройчы праляцеў міма Мэркурыя; максымальнае збліжэньне складала 320 км. У выніку было атрымана некалькі тысяч здымкаў, якія ахопліваюць прыкладна 45% паверхні плянэты. Наступныя дасьледаваньні зь Зямлі паказалі магчымасьць існаваньня ваднага лёду ў палярных кратэрах. У цяперашні час [[NASA|НАСА]] ажыцьцяўляе місію да Мэркурыя пад назовам MESSENGER. Апарат быў запушчаны 3 жніўня 2004 году. Для выхаду на арбіту плянэты 18 сакавіка 2011 году апарату прыйдзецца прарабіць некалькі гравітацыйных манэўраў: 2 пралёты міма Вэнэры і тры міма самога Мэркурыя 14 студзеня, 6 кастрычніка 2008 і 29 верасьня 2009 году. Адзін пралёт міма Зямлі MESSENGER ужо выканаў у 2005 годзе. Эўрапейскім касьмічным агенцтвам ([[ESA]]) сумесна зь японскім аэракасьмічным дасьледчым агенцтвам ([[JAXA]]) распрацоўваецца місія [[BepiColombo]], якая складаецца з двух касьмічных апаратаў [[Mercury Planetary Orbiter]] (MPO) і [[Mercury Magnetospheric Orbiter]] (MMO). Эўрапейскі апарат MPO будзе дасьледаваць паверхню Мэркурыя і яго глыбіні, у той час як японскі MMO будзе назіраць за магнітным полем і магнітасфэрай плянэты. Запуск BepiColombo плянуецца на 2013 год, а ў 2019 годзе ён дасягне арбіты Мэркурыя, дзе і падзеліцца на два складнікі. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == * ''Бронштэн В.'' Меркурий — ближайший к Солнцу // Аксёнова М. Д. Энциклопедия для детей. Т. 8. Астрономия — М.: Аванта+, 1997. — С. 512—515. — {{ISBN|5-89501-008-3}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20071010051943/http://www.vokrugsveta.ru/publishing/vs/archives/?item_id=625 Артыкул у часопісе «Вокруг света»] * [http://messenger.jhuapl.edu/index.php Сайт пра місію MESSENGER] {{ref-en}} * [https://web.archive.org/web/20061208123749/http://www.jaxa.jp/missions/projects/sat/exploration/bepi/index_e.html Артыкул аб місіі BepiColombo на сайце JAXA (на ангельскай мове)] * [http://www.polit.ru/science/2007/05/04/mercury.popup.html Пра расплаўленае ядро Мэркурыя] {{Сонечная сыстэма}} [[Катэгорыя:Плянэты Сонечнай сыстэмы]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] 4z2pps6s9fcft0fe5ekklvdot82s4sa Юпітэр 0 19996 2330497 2288063 2022-07-30T15:55:10Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 3 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Артаграфія}} {{Іншыя значэньні}} {{Плянэта |назва = Юпітэр |сымбаль = [[Файл:Jupiter symbol (bold).svg|24пкс|alt=♃|Астранамічны знак Юпітэра]] |выява = Jupiter.jpg |апісаньне выявы = |эпоха = |апацэнтар = {{просты сьпіс| * {{лік|816.1}} млн. км * {{лік|5.5}} [[астранамічная адзінка|а.а.]] }} |пэрыцэнтар = {{просты сьпіс| * {{лік|740.7}} млн. км * {{лік|4.95}} [[астранамічная адзінка|а.а.]] }} |вялікая паўвось = {{просты сьпіс| * {{лік|778.4}} млн. км * {{лік|5.2}} [[астранамічная адзінка|а.а.]] }} |эксцэнтрысытэт = {{лік|0.048}} |сыдэрычны пэрыяд = |сынадычны пэрыяд = |арбітальная хуткасьць = {{лік|13.1}} км/с |сярэдняя анамалія = {{лік|}} |нахіленьне = {{просты сьпіс| * {{лік|}} да [[Экліпытка|экліптыкі]] * {{лік|}} да экватару Сонца * {{лік|}} да [[Нязьменная плоскасьць Ляпляса|нязьменнай плоскасьці]] }} |усходзячы вузел = {{лік|}} |аргумэнт пэрыцэнтра = {{лік|}} |спадарожнікі = [[Спадарожнікі Юпітэра|63]] }} {| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" style="float:right; clear:right; margin:5px 0 1em 1em; border-style: solid; border-width: 1px; border-collapse:collapse; font-size:87%; empty-cells:show" |+ |- ! bgcolor="#ffc0c0" colspan="2" | Арбітальныя характарыстыкі |- ! align="left" | [[Арбітальны пэрыяд]] | 4333,3 дня<br />11,86 гадоў |- ! align="left" | Нахіл арбіты | 1,3° |- ! bgcolor="#ffc0c0" colspan="2" | Фізычныя характарыстыкі |- ! align="left" | Экватарыяльны<br />дыямэтар | 142,9 тыс. км<br />(11,2 зямных) |- ! align="left" | Палярны<br />дыямэтар | 133,7 тыс. км<br />(10,5 зямных) |- ! align="left" | Плошча паверхні | 61,4 млрд км²<br />(120,5 зямных) |- ! align="left" | Аб’ём | 1,43x10<sup>15</sup> км³<br />(1321 зямных) |- ! align="left" | [[Маса]] | 1,9x10<sup>27</sup> кг<br />(318 мас Зямлі) |- ! align="left" | Сярэдняя [[шчыльнасьць]] | 1,326 г/см³ |- ! align="left" | Паскарэньне сілы<br />цяжары | 23,1 м/с²<br />(у 2,4 разу больш<br />зямнога) |- ! align="left" | Пэрыяд звароту<br />вакол сваёй восі | 9 г 55 хвіл. |- ! align="left" | Нахіл восевага<br />кручэньня | 3,13° |- ! align="left" | [[Альбеда]]<br />(адбівальная<br />здольнасьць) | 0,52 |- ! align="left" | Тэмпэратура<br />бачных аблокаў | {| cellspacing="0" cellpadding="2" border="0" |- ! мін. !! сярэдн. !! макс. |- | 110°К<br />(-165°С) | 150°K<br />(-125°С) | н/д) |} |- ! bgcolor="#ffc0c0" colspan="2" | Склад верхніх пластоў [[Атмасфэра|атмасфэры]] |- ! align="left" | [[Вадарод]] (па аб’ёме) | ~90% |- ! align="left" | [[Гелій]] (па аб’ёме) | ~10% |- ! align="left" | [[Мэтан]] | 0,1% |- ! align="left" | Вадзяны пар | 0,1% |- ! align="left" | [[Аміяк]] | 0,02% |- ! align="left" | [[Этан]] | 0,0002% |- ! align="left" | [[Фосфін]] | 0,0001% |- ! align="left" | [[Серавадарод]] | меней 0,0001% |} '''Юпі́тэр''' — пятая паводле аддаленасьці ад [[Сонца]] і першая паводле велічыні [[плянэта]] [[Сонечная сыстэма|Сонечнай сыстэмы]]. Плянэта вядомая з антычных часоў і названая ў гонар старажытнарымскага бога [[Юпітэр (міталёгія)|Юпітэра]], аналяга старажытнагрэцкага [[Зэўс]]а. Належыць да тыпу [[Газавыя плянэты|газавых гігантаў]]. == Фізычныя характарыстыкі == === Характарыстыка плянэты === Юпітэр — самая вялікая плянэта [[Сонечная сыстэма|Сонечнай сыстэмы]]<ref>[https://web.archive.org/web/20200130204807/http://astro-azbuka.info/astro/solar/jupiter «Юпитер»]. astro-azbuka.info</ref>. Ягоны экватарыяльны радыюс роўны 71,4 тыс. км, што ў 11,2 разу перавышае радыюс [[Зямля|Зямлі]]. Пры назіраньні Юпітэра ў [[тэлескоп]] з 40-кратным павелічэньнем, ягоныя кутнія памеры адпавядаюць памерам [[Месяц (спадарожнік Зямлі)|Месяца]], які назіраецца няўзброеным вокам. Маса Юпітэра больш чым у 2 разы перавышае агульную масу ўсіх астатніх плянэт<ref>[http://parsek.com.ua/yupiter/ «Юпитер»]. parsek.com.ua</ref>, у 318 разоў — масу Зямлі й усяго ў 1000 разоў меншы за масу [[Сонца]]. Калі б Юпітэр быў прыкладна ў 70 разоў больш масіўны, ён змог бы стаць [[зорка]]й. Шчыльнасьць Юпітэра прыкладна роўная шчыльнасьці Сонца й значна саступае шчыльнасьці Зямлі. Экватарыяльная плоскасьць плянэты блізкая да плоскасьці ейнай арбіты, таму на Юпітэры не бывае зьмен часоў году. Юпітэр круціцца вакол сваёй восі, прычым ня як цьвёрдае цела: кутняя хуткасьць кручэньня памяншаецца ад экватару да канцавосьсяў. На экватары суткі доўжацца каля 9 гадзін 50 хвілін. Юпітэр круціцца хутчэй, чым любая іншая плянэта Сонечнай сыстэмы. З прычыны хуткага кручэньня, палярны сьціск Юпітэра вельмі прыкметны: палярны радыюс менш экватарыяльнага на 4,6 тыс. км (г. зн. на 6,5%). Усё, што мы можам назіраць на Юпітэры — гэта хмарнасьць верхняга плясту атмасфэры. Гіганцкая плянэта складаецца пераважна з [[газ]]у й ня мае звыклай нам цьвёрдай паверхні. Юпітэр вылучае ў 2—3 разы больш [[энэргія|энэргіі]], чым атрымлівае ад Сонца. Гэта можа тлумачыцца паступовым сьціскам плянэты, апусканьнем [[гель|гелю]] й цяжэйшых элемэнтаў альбо працэсамі [[Радыяактыўнасьць|радыяактыўнага распаду]] ў нетрах плянэты. === Унутраны склад === Юпітэр складаецца, у асноўным, з вадароду й гелю. Пад аблокамі знаходзіцца пласт глыбінёй 7—25 тыс. км, у якім вадарод паступова зьмяняе свой стан ад газу да вадкасьці з павелічэньнем ціску й тэмпэратуры (да 6000°С). Выразнай мяжы, якая адлучае газападобны вадарод ад вадкага, відаць, не існуе. Гэта павінна выглядаць як бесьперапыннае кіпеньне глябальнага вадароднага акіяна. Пад вадкім вадародам знаходзіцца пласт мэталічнага вадароду таўшчынёй, паводле тэарэтычных мадэляў, каля 30-50 тыс. км. мэталічны вадарод фармуецца пры ціску ў некалькі мільёнаў атмасфэр. Пратоны й электроны ў ім існуюць паасобна й ён зьяўляецца добрым правадыром электрычнасьці. Магутныя электратокі, якія ўзьнікаюць у пласьце мэталічнага вадароду, спараджаюць гіганцкае магнітнае поле Юпітэра. Навукоўцы лічаць, што Юпітэр мае ядро, якое складаецца зь цяжкіх элемэнтаў (цяжэйшых, чым гелій). Яго памеры — 15—30 тыс. км у дыямэтры, ядро валодае высокай шчыльнасьцю. Па тэарэтычных разьліках, тэмпэратура ядра плянэты — парадку 30 000°С, а ціск — 30—100 млн атмасфэр. === Атмасфэра === Атмасфэра Юпітэра складаецца з [[вадарод]]у (81% па ліку атамаў і 75% па масе) і гелю (18% па ліку атамаў і 24% па масе). На дзель астатніх рэчываў прыходзіцца ня больш 1%. У атмасфэры прысутнічаюць [[мэтан]], вадзяны пар, [[аміяк]]; маюцца таксама сьляды арганічных злучэньняў, [[этан]]а, [[серавадарод]]а, [[нэон]]у, [[тлен]]у, [[фосфін]]а, [[Сера|серы]]. Вонкавыя пласты атмасфэры ўтрымоўваюць крышталі замарожанага аміяку. Чырванаватыя варыяцыі колеру Юпітэра могуць тлумачыцца наяўнасьцю злучэньняў фосфару, серы й вугляроду. Паколькі колер можа моцна вар’іравацца, такім чынам, хімічны склад атмасфэры таксама розны ў розных месцах. Напрыклад, маюцца «сухія» і «мокрыя» вобласьці з розным утрыманьнем вадзянога пару. Тэмпэратура вонкавага пласта аблокаў — каля −130&nbsp;°C, аднак хутка расьце з глыбінёй. Па дадзеных спушчальнага апарата «[[Галілео (КА)|Галілео]]», на глыбіні 130 км тэмпэратура роўная +150&nbsp;°C, ціск — 24 атмасфэры. Ціск у верхняй мяжы хмарнага пласта — каля 1 атм, г. зн. як у паверхні Зямлі. «Галілео» выявіў «цёплыя плямы» ўздоўж экватару. Відаць, у гэтых месцах пласт вонкавых аблокаў тонкі і можна бачыць цяплейшыя ўнутраныя вобласьці. Хуткасьць вятроў на Юпітэры можа перавышаць 600 км/г. Цыркуляцыя атмасфэры вызначаецца двума асноўнымі фактарамі. Па-першае, кручэньне Юпітэра ў экватарыяльных і палярных абласьцях неаднолькава, таму атмасфэрныя структуры выцягваюцца ў палосы, і апаясваюць усю плянэту. Па-другое, маецца тэмпэратурная цыркуляцыя за кошт цеплыні, якая вылучаецца зь нетраў. У адрозьненьне ад Зямлі (дзе цыркуляцыя [[Атмасфэра Зямлі|атмасфэры]] адбываецца за кошт розьніцы сонечнага нагрэву ў экватарыяльных і палярных абласьцях) на Юпітэры ўзьдзеяньне сонечнай радыяцыі на тэмпэратурную цыркуляцыю малаважна. Канвектыўныя струмені, якія выносяць ўнутраную цеплыню да паверхні, вонкава выяўляюцца ў выглядзе сьветлых зонаў і цёмных паясоў. У вобласьці сьветлых зон адзначаецца падвышаны ціск, які адпавядае ўзыходзячым струменям. Аблокі, якія ўтвараюць зоны, разьмяшчаюцца на больш высокім узроўні (прыкладна на 20 км), а іх сьветлая афарбоўка тлумачыцца мабыць падвышанай канцэнтрацыяй ярка-белых крышталяў аміяку. Мяркуецца, што цёмныя аблокі, якія разьмяшчаюцца ніжэй за паясы, складаюцца з чырвона-карычневых крышталяў гідрасульфіду амонію й маюць больш высокую тэмпэратуру. Гэтыя структуры ўяўляюць вобласьці сыходных струменяў. Зоны й паясы маюць розную хуткасьць руху ў кірунку кручэньня Юпітэра. Пэрыяд звароту вагаецца на некалькі хвілін у залежнасьці ад шыраты. Гэта прыводзіць да існаваньня ўстойлівых занальных плыняў альбо вятроў, стала дзьмучых раўналежна экватару ў адным кірунку. Хуткасьці ў гэтай глябальнай сыстэме дасягаюць ад 50 да 150 м/с і вышэй. На межах паясоў і зон назіраецца моцная турбулентнасьць, якая прыводзіць да ўтварэньня шматлікіх віхравых структур. Найболей вядомым такім утварэньнем зьяўляецца [[Вялікая чырвоная пляма]], якая назіраецца на паверхні Юпітэра на працягу апошніх 300 гадоў. У атмасфэры Юпітэра назіраюцца маланкі, магутнасьць якіх на тры парадкі перавышае зямныя, а таксама палярныя зьзяньні. Акрамя таго, арбітальным тэлескопам «[[Чандра (тэлескоп)|Чандра]]» выяўлена крыніца пульсуючага рэнтгенаўскага выпраменьваньня (названы [[Вялікая рэнтгенаўская пляма|Вялікай рэнтгенаўскай плямай]]), прычына якога ўяўляюць пакуль загадку. === Вялікая чырвоная пляма === {{Асноўны артыкул|Вялікая чырвоная пляма}} [[Файл:Jupiter from Voyager 1.jpg|міні|230пкс|Вялікая чырвоная пляма ў ненатуральных колерах (фота [[Вояджэр-1|Вояджэра-1]])]] Вялікая чырвоная пляма — авальнае ўтварэньне зьменлівых памераў, разьмешчанае ў паўднёвай трапічнай зоне. Была выяўлена ангельскім навукоўцам [[Робэрт Гук|Робэртам Гукам]]<ref>[http://www.astrogalaxy.ru/053.html «Солнечная система. Планеты Солнечной системы. Юпитер»]. Astrogalaxy.ru</ref>. У цяперашні час яно мае памеры 15×30 тыс. км (значна больш памераў Зямлі), а 100 гадоў назад назіральнікі адзначалі ў 2 разы большыя памеры. Часам яно бывае ня вельмі выразна бачным. Вялікая чырвоная пляма — гэта ўнікальны гіганцкі [[ураган]] (антыцыклён), які існуе працяглы час<ref>[http://space-horizon.ru/articles/20 «Атмосфера Юпитера»]. Космический горизонт</ref>, рэчыва ў якім круціцца супраць гадзіньнікавай стрэлкі й зьдзяйсьняе поўнае абарачэньне за 6 зямных сутак. Яно характарызуецца ўзыходзячымі плынямі ў атмасфэры. Аблокі ў ім разьмешчаныя вышэй, а тэмпэратура іх ніжэйшая за тэмпэратуру суседніх абласьцёх. === Магнітнае поле й магнітасфэра === Юпітэр валодае магутным [[Магнітнае поле|магнітным полем]]; вось [[дыполь|дыполя]] нахіленая да восі кручэньня на 10°. Напружанасьць поля на ўзроўні бачнай паверхні аблокаў роўная 14 [[Эрстэд (адзінка вымярэньня)|Э]] ля паўночнага канцавосься й 10,7 Э у паўднёвага. Яго палярнасьць зваротная палярнасьці зямнога магнітнага поля. Існаваньне магнітнага поля тлумачыцца наяўнасьцю ў нетрах Юпітэра мэталічнага вадароду, які, зьяўляючыся добрым правадыром, круціцца зь вялікай хуткасьцю, і стварае магнітныя палі. Юпітэр акружаны магутнай [[магнітасфэра]]й, якая на дзённым баку цягнецца да адлегласьці ў 50—100 радыюсаў плянэты, а на адваротным баку працягваецца да арбіты [[Сатурн (плянэта)|Сатурна]]<ref>[http://www.shvedun.ru/jupiter-3.htm «Планета Юпитер, Магнитосфера Юпитера. Наблюдения Юпитера»]. shvedun.ru</ref>. Паскораныя ў магнітасфэры Юпітэра [[электрон]]ы дасягаюць Зямлі. Калі б магнітасфэру Юпітэра можна было б бачыць з паверхні Зямлі, то ейныя кутнія памеры перавышалі б памеры [[Месяц (спадарожнік Зямлі)|Месяца]]<ref>[https://web.archive.org/web/20110908042108/http://www.jaroslaff.net/modules.php?name=Articles&pa=showarticle&articles_id=1409 «Юпитер — планета или будущая звезда?»], Яраслаў Экспрэс</ref>. Магнітасфэра фармуецца пераважна за кошт струменяў зараджаных [[часьцінка|часьцінак]], якія выносяцца магнітным полем плянэты з плязьменнага тора вакол арбіты [[Іа (спадарожнік Юпітэра)|Іа]]. Крыніцай часьцінак зьяўляюцца [[вулькан (геалёгія)|вульканы]] Іё. Магнітасфэра фармуецца таксама за кошт часьцінак [[сонечны вецер|сонечнага ветру]]. Юпітэр валодае магутнымі [[Радыяцыйны пояс|радыяцыйнымі паясамі]]<ref>[http://www.sciencedaily.com/releases/2001/03/010329075139.htm «Jupiter Radiation Belts Harsher Than Expected»]. ScienceDaily</ref>. Пры збліжэньні зь Юпітэрам «Галілео» атрымаў дозу радыяцыі, якая ў 25 разоў перавышае сьмяротную дозу для чалавека. Радыёвыпраменьваньне радыяцыйнага пояса Юпітэра ўпершыню было выяўлена ў [[1955]] годзе. Радыёвыпраменьваньне носіць [[Сынхронае выпраменьваньне|сынхроны]] характар. Юпітэр акружаны [[іёнасфэра]]й працягласьцю 3000 км. Падобныя да палярных зьзяньняў на Зямлі палярныя зьзяньні на Юпітэры абумоўленыя сьцяканьнем зараджаных часьцінак уздоўж ліній магнітнага поля ў атмасфэру ў раёне паўночнага й паўднёвага канцавосьсяў плянэты. Аднак магнітнае поле Юпітэра вельмі вялікае, таму выкінутае з вульканічнага спадарожніка Іа іянізаванае рэчыва, улоўліваецца магнітным полем Юпітэра, і стварае зьзяньні, якія ў тысячу разоў больш інтэнсіўныя за палярныя зьзяньні на Зямлі. == Спадарожнікі й колцы == [[Файл:Jupiter.moons1.jpg|міні|200пкс|Буйныя спадарожнікі Юпітэра й іхныя паверхні]] {{Асноўны артыкул|Спадарожнікі Юпітэра}} Паводле зьвестак на сьнежань 2005 году Юпітэр мае [[спадарожнікі Юпітэра|63 спадарожнікі]], максымальнае значэньне для Сонечнай сыстэмы. Па ацэнках, спадарожнікаў можа быць ня меней за сотню. Чатыры самыя буйныя спадарожнікі — [[галілеевы спадарожнікі]] ([[Іо (спадарожнік Юпітэра)|Іо]], [[Эўропа (спадарожнік Юпітэра)|Эўропа]], [[Ганімэд (спадарожнік)|Ганімэд]] і [[Кальліста (спадарожнік Юпітэра)|Кальліста]]). Яны былі адкрытыя яшчэ ў [[1610]] г. [[Галілеа Галілей|Галілеа Галілеем]]. Найбольшую цікавасьць уяўляе Эўропа, у якой маецца глябальны акіян, у якім ня выключана наяўнасьць жыцьця. Усе буйныя спадарожнікі Юпітэра круцяцца сынхронна, і заўсёды павернутыя да Юпітэра адным і тым жа бокам з прычыны ўплыву магутных [[прыліўныя сілы|прыліўных сіл]] плянэты-гіганта. Астатнія спадарожнікі нашмат меншыя, і ўяўляюць сабой скалістыя целы няправільнай формы. Сярод іх ёсьць і тыя, якія круцяцца ў зваротны бок. [[Файл:JupiterandIo.jpg|міні|200пкс|Зацьменьне сонца спадарожнікам Іё на паверхні Юпітэра]] У Юпітэра маюцца слабыя [[Кольцы Юпітэра|кольцы]], выяўленыя падчас пралёту каля Юпітэра «Вояджэра-1» у [[1979]]. Зь Зямлі кольцы могуць быць заўважаныя пры назіраньні ў інфрачырвоным дыяпазоне. Па выніках дасьледаваньняў «Галілеа» была зроблена выснова, што крыніцай папаўненьня кольцаў зьяўляюцца невялікія спадарожнікі Юпітэра. == Вывучэньне Юпітэра касьмічнымі апаратамі == Юпітэр вывучаўся выключна апаратамі [[NASA|НАСА]]. У [[1973]] і [[1974]] каля Юпітэра праляцелі «[[Піянэр-10]]» і «[[Піянэр-11]]» на адлегласьці (ад аблокаў) 132 тыс. км і 43 тыс. км адпаведна. Апараты перадалі некалькі сот здымкаў (невысокага разрашэньня) плянэты і галілеевых спадарожнікаў, упершыню вызначылі асноўныя парамэтры магнітнага поля і магнітасфэры Юпітэра. У 1979 каля Юпітэра праляцелі «Вояджэры» (на адлегласьці 207 тыс. км і 570 тыс. км). Апараты перадалі вялікую колькасьць падрабязных здымкаў плянэты і яе [[Спадарожнікі Юпітэра|спадарожнікаў]], а таксама шмат іншых каштоўных дадзеных (у прыватнасьці, былі выяўленыя [[кольцы Юпітэра]]). У [[1992]] годзе каля самай плянэты мінуў «[[Уліс (КА)|Уліс]]» на адлегласьці 900 тыс. км. Апарат правёў вымярэньні магнітасфэры Юпітэра («Уліс» прызначаны для вывучэньня Сонца й ня мае фотакамэр). З [[1995]] па [[2003]] гады на арбіце Юпітэра знаходзіўся «Галілео». З дапамогай гэтай місіі было атрымана мноства новых дадзеных. У прыватнасьці, спушчальны апарат упершыню вывучыў атмасфэру [[газавыя плянэты|газавай плянэты]] знутры. У [[2000]] міма Юпітэра праляцеў «[[Касіні (КА)|Касіні]]». Ён зрабіў шэраг здымкаў плянэты з рэкордным разрашэньням і атрымаў новыя дадзеныя аб плязьменным торы Іа. Па здымках «Касіні» былі складзеныя самыя падрабязныя на сёньняшні дзень каляровыя «карты» Юпітэра, на якіх памер самых дробных дэталяў складае 120 км. Акрамя таго, быў пастаўлены ўнікальны экспэрымэнт па вымярэньні магнітнага поля плянэты адначасова з двух кропак («Касіні» і «Галілеа»). [[28 лютага]] [[2007]] па шляху да [[Плютон (карлікавая плянэта)|Плютону]] ў навакольлях Юпітэра зьдзейсьніў [[гравітацыйны манеўр]] апарат «[[Новыя гарызонты (КА)|Новыя гарызонты]]». На [[2010]] заплянаваны запуск апарата «[[Юнона (КА)|Юнона]]», які павінен выйсьці на арбіту Юпітэра і правесьці дэталёвыя дасьледаваньні плянэты. У [[2010-я|2010-х]] гадах плянуецца ажыцьцяўленьне міжплянэтнай місіі па вывучэньні галілеевых спадарожнікаў. == Жыцьцё на Юпітэры == У цяперашні час наяўнасьць жыцьця на Юпітэры ўяўляецца малаверагоднай у выглядзе нізкай канцэнтрацыі вады ў атмасфэры й адсутнасьці цьвёрдай паверхні. У [[1970-я|1970-х]] гадах [[Карл Саган]] выказваўся з нагоды магчымасьці існаваньня ў верхніх пластах атмасфэры Юпітэра жыцьця на аснове аміяку <ref>[https://web.archive.org/web/20120210170824/http://www.daviddarling.info/encyclopedia/J/Jupiterlife.html «Life on Jupiter»]. daviddarling.info</ref>. Варта адзначыць, што нават на невялікай глыбіні ў юпітэрыянскай атмасфэры тэмпэратура й шчыльнасьць досыць высокія і магчымасьць прынамсі [[Хімічная эвалюцыя|хімічнай эвалюцыі]] выключыць нельга, паколькі хуткасьць і верагоднасьць праходжаньня хімічных рэакцый спрыяюць гэтаму. == Сутыкненьні зь нябеснымі целамі == === Камэта Шумейкераў-Леві === [[Файл:Jupitersatelliteimpact.jpg|міні|200пкс|Сьлед ад аднаго з абломкаў камэты]] {{Асноўны артыкул|Камэта Шумейкераў-Леві 9}} У ліпені [[1992]] году да Юпітэра наблізілася [[камэта]]. Яна мінула на адлегласьці каля 15 тысяч кілямэтраў ад верхняй мяжы аблокаў і магутнае гравітацыйнае ўзьдзеяньне плянэты-гіганта разарвала яе ядро на 17 вялікіх частак. Гэты камэтны рой быў выяўлены на абсэрваторыі Маўнт-Паломар парай Кэролайн і Юджынам Шумейкерамі й астраномам-аматарам Дэвідам Леві. У [[1994]] году, пры наступным збліжэньні зь Юпітэрам, усе абломкі камэты ўрэзаліся ў атмасфэру плянэты зь велізарнай хуткасьцю — каля 64 км/с. Гэты грандыёзны касьмічны катаклізм назіраўся як зь Зямлі, так і з дапамогай касьмічных сродкаў, у прыватнасьці з дапамогай [[Габл (тэлескоп)|Касьмічнага тэлескопа «Габл»]], інфрачырвонага спадарожніка IUE і міжплянэтнай касьмічнай станцыі [[Галілеа (КА)|«Галілеа»]]. Падзеньне ядраў суправаджалася цікавымі атмасфэрнымі эфэктамі, напрыклад [[Палярнае зьзяньне|палярнымі зьзяньнямі]], чорнымі плямамі ў месцах падзеньня ядраў камэты, кліматычнымі зьменамі. === Іншыя падзеньні === [[19 ліпеня]] [[2009]] году астраном-аматар [[Энтані Ўэсьлі]] выявіў цёмную пляму ў раёне Паўднёвага полюса Юпітэра. У далейшым гэтую знаходку пацьвердзілі ў [[Кек (абсэрваторыя)|абсэрваторыі Кек]] на [[Гаваі|Гаваях]]<ref>Carolina Martinez. [https://web.archive.org/web/20110805072831/http://www.jpl.nasa.gov/news/news.cfm?release=2009-112 «New NASA Images Indicate Object Hits Jupiter»]. Jet Propulsion Laboratory, Pasadena, Calif.</ref><ref>[http://starmission.ru/blog/planetary_system/60.html «Пятно на Юпитере подтвердило НАСА»]. starmission.ru</ref>. Аналіз атрыманых дадзеных паказаў, што найбольш верагодным целам, якое звалілася ў атмасфэру Юпітэра быў каменны [[астэроід]]<ref>[http://www.jpl.nasa.gov/news/news.cfm?release=2011-028 «Asteroids Ahoy! Jupiter Scar Likely from Rocky Body»]. jpl.nasa.gov</ref>. [[3 чэрвеня]] [[2010]] году ў 20:31 па [[міжнародны час|міжнародным часе]] два незалежныя назіральнікі — [[Энтані Уэсьлі]] ў [[Аўстралія|Аўстраліі]] й [[Крыстафэр Го]] зь [[Філіпіны|Філіпінаў]] — сфатаграфавалі выбліск над атмасфэрай Юпітэра, што, хутчэй за ўсё, зьяўлялася падзеньнем новага, раней невядомага цела на Юпітэр. Праз суткі пасьля гэтай падзеі новыя цёмныя плямы ў атмасфэры Юпітэра выяўлены не былі. Аднак былі праведзены назіраньні на найбуйнейшых тэлескопах на Гавайскіх выспах і заплянаваны назіраньні на касьмічным тэлескопе «[[Габл (тэлескоп)|Габл]]»<ref>[http://www.spaceweather.com/archive.php?view=1&day=05&month=06&year=2010 «Jupiter impact!»]. spaceweather.com</ref><ref>[http://jupiter.samba.org/jupiter/20100603-203129-impact/index.html Jupiter Impact on June 3 2010]. jupiter.samba.org</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20101009110621/http://www.planetary.org/blog/article/00002524/ «The June 3 Jupiter Impact: 22 hours later»]. The Planetary Society.</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20100808055248/http://www.planetary.org/blog/article/00002522/ «Confirmation of the Jupiter impact from Christopher Go»]. The Planetary Society.</ref><ref>[http://lenta.ru/news/2010/06/04/hit/ «В Юпитер врезалось неизвестное небесное тело»]. lenta.ru.</ref>. [[16 чэрвеня]] [[2010]] году [[НАСА]] апублікавала прэс-рэліз, у якім паведамлялася, што на здымках, атрыманых з касьмічнага тэлескопа «Габл» [[7 чэрвеня]] [[2010]] году (праз 4 суткі пасьля фіксаваньня ўспышкі), не выяўлены прыкметы падзеньня ў верхнія плясты атмасфэры Юпітэра<ref>[http://www.nasa.gov/mission_pages/hubble/science/meteor-jupiter.html «Mysterious Flash on Jupiter Left No Debris Cloud»]. nasa.gov</ref>. [[20 жніўня]] [[2010]] году ў 18:21:56 па міжнародным часе адбылася ўспышка над хмарным покрывам Юпітэру, якую выявіў [[японцы|японскі]] астраном-аматар [[Масаюкі Татыкава]] з прэфэктуры [[Кумамота (прэфэктура)|Кумамота]] на зробленым ім відэазапісе. На наступны дзень пасьля аб’явы аб дадзенай падзеі знайшлося пацьверджаньне ад незалежнага назіральніка [[Аокі Казуо]] — астранома-аматара з [[Токіё]]. Паводле некаторых меркаваньняў, гэта магло быць падзеньне [[астэроід]]а ці [[камэта|камэты]] ў атмасфэру плянэты-гіганта<ref>[https://web.archive.org/web/20100824180347/http://news.mail.ru/society/4319688 «Астроном-любитель заснял столкновение небесного тела с Юпитером»]. news.mail.ru</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20160331072537/http://www.onenewspage.com/news/Science/20100822/14285703/Jupiter-lights-up-on-apparent-contact-with-astral.htm «Jupiter lights up on apparent contact with astral body»]. onenewspage.com</ref><ref>Beatty, Kelly. [https://web.archive.org/web/20100826072538/http://www.skyandtelescope.com/observing/home/101264994.html «Another Flash on Jupiter!»]. SkyandTelescope.com</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20110811181059/http://alpo-j.asahikawa-med.ac.jp/kk10/j100820r.htm «Первое сообщение о вспышке на Юпитере 20 августа 2010 года»]. alpo-j.asahikawa-med.ac.jp</ref>. == Крыніцы == {{Крыніцы|1=2}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/jupiterfact.html Факты аб Юпітэры на сайце НАСА] * [http://www.college.ru/astronomy/course/content/chapter4/section6/paragraph2/theory.html Вучэбная старонка па Юпітэры] {{Сонечная сыстэма}} [[Катэгорыя:Юпітэр| ]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] e7lhwvlnd962h6eavvazxhrnbtn60s7 Вояджэр-1 0 20046 2330637 2328375 2022-07-31T00:15:00Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki [[Файл:Voyager.jpg|міні|Вояджэр-1]] «'''Во́яджэр-1'''» ({{мова-en|Voyager 1}}) — [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|амэрыканскі]] [[касьмічны апарат]] для дасьледаваньняў далёкіх [[плянэта|плянэт]] [[Сонечная сыстэма|Сонечнай сыстэмы]]. 15 жніўня 2006 году<ref>паводле зьвестак з http://voyager.jpl.nasa.gov/</ref> «Вояджэр-1» мінуў адзнаку ў 100 [[Астранамічная адзінка|а. а.]] (~15 млрд км) ад [[Сонца]] і зьяўляецца самым выдаленым прадметам, створаным чалавечымі рукамі. Хуткасьць яго аддаленьня ад Сонечнай сыстэмы — 539 млн км у год. == Гісторыя місіі== «Вояджэр-1» стартаваў 5 верасьня 1977 году. Для яго была абраная карацейшая траса, чым для «[[Вояджэр-2|Вояджэра-2]]»: «Вояджэр-1» павінен быў наведаць толькі [[Юпітэр (плянэта)|Юпітэр]] і [[Сатурн (плянэта)|Сатурн]]. Працягласьць місіі першапачаткова была вызначаная ў 5 гадоў. 5 сакавіка 1979 году — «Вояджэр-1» дасягнуў плянэты Юпітэр. 12 лістапада 1980 году — праляцеў на мінімальнай адлегласьці ад Сатурна. Касьмічны апарат мінуў у сыстэме Юпітэра зблізку яго спадарожнікаў [[Іё (спадарожнік Юпітэра)|Іё]] і [[Каліста (спадарожнік Юпітэра)|Каліста]], а ў сыстэме Сатурна — каля яго спадарожнікаў [[Тытан (спадарожнік Сатурна)|Тытана]], [[Рэя (спадарожнік Сатурна)|Рэі]] і [[Мімас (спадарожнік Сатурна)|Мімаса]]. Пасьля сустрэчы з Сатурнам «Вояджэр-1» пакінуў плоскасьць [[экліптыка|экліптыкі]]. 15 лістапада 2003 году — «Вояджэр-1» дасягнуў межаў Сонечнай сыстэмы: апарат апынуўся ў зоне дзеяньня [[турбулентнасьць|турбулентнасьці]], якая ўзьнікае пры сутыкненьні [[Сонечны вецер|сонечнага ветру]] і міжзоркавага асяродзьдзя. 24 траўня 2005 году на канфэрэнцыі ў [[Новы Арлеан|Новым Арлеане]] прадстаўнікі [[NASA|НАСА]] абвясьцілі, што «Вояджэр-1» пакінуў вобласьць, званую лімітаваным (канчатковым) ударам (або вобласьць ударнага тармажэньня). Гэта вобласьць, дзе [[сонечны вецер]] тармозіцца перад сустрэчай з вонкавым асяродзьдзем з хуткасьці 1,1—2,4 млн км/г і становіцца больш шчыльным і цёплым. Пакінуўшы гэтую вобласьць, апарат набліжаецца да [[Сонечная сыстэма#Геліясфэра й геліяпаўза|геліяпаўзы]] — мяжы Сонечнай сыстэмы — тамака, дзе сонечны вецер зьліваецца зь міжзоркавым асяродзьдзем. З чэрвеня 2010 году ўплыў сонечнага ветру стаў пасьлядоўна набліжаўся да нуля<ref>https://web.archive.org/web/20111031105627/http://solarsystem.nasa.gov/news/display.cfm?News_ID=36121</ref>. 13 сьнежня 2010 году «Вояджэр-1» увайшоў у зону, у якой уздзеяньне [[Сонечны вецер|сонечнага ветру]] роўна нулю, гэта значыць ён дасягнуў меж [[Сонечная сыстэма|Сонечнай сыстэмы]]. Адлегласць, якую ён праляцеў на сярэдзіну сьнежня 2010 году, складала прыблізна 116,38 [[Астранамічная адзінка|а. а.]] (17,41 млрд км)<ref>[http://www.newsru.com/world/14dec2010/voyager1.html Запушчаны 33 гады назад міжплянэтны зонд NASA дасягнуў межаў Сонечнай сыстэмы]</ref>. У сьнежні 2011 году апарат «Вояджер-1» быў прыкладна ў 119 [[Астранамічная адзінка|а. а.]] (17,8 млрд км) ад Сонца<ref>[http://lenta.ru/news/2011/12/06/voyagers/ «Вояджер 1» дабраўся да апошняй мяжы Сонечнай сыстэмы]</ref> і дабраўся да так званага рэгіёна стагнацыі — апошняй мяжы, якая адлучае апарат ад [[міжзоркавая прастора|міжзоркавай прасторы]]. Вобласць стагнацыі ўяўляе сабою рэгіён з даволі моцным [[магнітнае поле|магнітным полем]] (індукцыя рэзка ўзрасла амаль у два разы ў параўнаньні з папярэднімі значэньнямі) — ціск зараджаных часціц з боку міжзоркавай прасторы прымушае поле, створанае Сонцам, ушчыльняцца. Акрамя гэтага апарат зарэгістраваў рост колькасьці высокаэнергетычных электронаў (прыкладна ў 100 раз), якія пранікаюць у Сонечную сыстэму зь міжзоркавай прасторы. 14 чэрвеня 2012 году апарат выйшаў на мяжу міжзоркавай прасторы. Датчыкі аўтаматычнай станцыі зафіксавалі рэзкі рост узроўню галактычных [[касьмічныя прамяні|касьмічных прамянёў]] — высокаэнергетычных зараджаных часціц міжзоркавага паходжаньня. Акрамя таго, датчыкі зонда зафіксавалі рэзкае зьніжэнне колькасці зараджаных часціц, ідучых ад Сонца. Гэтыя дадзеныя прымушаюць навукоўцаў меркаваць, што «Вояджэр» набліжаецца да мяжы Сонечнай сыстэмы. Хоць апарат яшчэ знаходзіцца ўсярэдзіне [[геліясфэра|геліясфэры]], навукоўцы чаклі, што неўзабаве ён выйдзе ў міжзоркавую прастору<ref>[http://www.ria.ru/science/20120615/673707544.html Зонд «Вояджэр» выйшаў на мяжу міжзоркавай прасторы]</ref>. У канцы жніўня 2012 году датчыкі апарата зафіксавалі рэзкае зьніжэнне рэгіструемых часціц сонечнага ветру. У адрозненьне ад папярэдніх падобных выпадкаў, у гэты раз тэндэнцыя да зніжэньня захоўвалася (па стане на пачатак кастрычніка 2012 году). Гэта ў тым ліку магло азначаць, што «Вояджэр-1» апынуўся ў міжзоркавай прасторы.<ref>[http://www.universetoday.com/97763/voyage-1-may-have-left-the-solar-system/ Зонд «Вояджэр-1», магчыма, пакінуў Сонечную сыстэму]</ref> 20 сакавіка 2013 году было абвешчана, што «Вояджэр-1», магчыма стаў першым створаным чалавекам аб’ектам, які пакінуў Сонечную сыстэму 25 жніўня 2012 году. У той жа час працягваюцца дыскусіі пра тое, ці дасягнуў апарат міжзорнай прасторы ці знаходзіцца ў раней невядомай частцы Сонечнай сыстэмы.<ref>[https://web.archive.org/web/20130921053334/http://www.agu.org/news/press/pr_archives/2013/2013-11.shtml Voyager 1 has entered a new region of space, sudden changes in cosmic rays indicate]</ref> == Глядзіце таксама == * [[Вояджэр (касьмічная праграма)|Праект «Вояджэр»]] * [[Вояджэр-2]] * [[Pale Blue Dot]], фатаграфія, зробленая зондам == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://voyager.jpl.nasa.gov/ Афіцыйны сайт праекту «Вояджэр»] {{Вояджэр}} [[Катэгорыя:Праграма «Вояджэр»]] [[Катэгорыя:Дасьледаваньне Юпітэра]] [[Катэгорыя:Дасьледаваньне Сатурна]] ixhag1rv3uidd7m1rc73j5cx7rjjnhh Флярэнцыя 0 21716 2330452 2281469 2022-07-30T13:24:39Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Населены пункт |Назва = Флярэнцыя |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Флярэнцыі |Назва на мове краіны = Firenze |Код мовы назвы краіны = it |Краіна = Італія |Герб = FlorenceCoA.svg |Сьцяг = Flag of Florence.svg{{!}}border |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Від адміністрацыйнай адзінкі 1 = Рэгіён |Назва адміністрацыйнай адзінкі 1 = [[Таскана]] |Від адміністрацыйнай адзінкі 2 = |Назва адміністрацыйнай адзінкі 2 = |Від адміністрацыйнай адзінкі 3 = |Назва адміністрацыйнай адзінкі 3 = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = 102.41 |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 381030 |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = |Год падліку колькасьці = 2017 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = |Год падліку колькасьці аглямэрацыі = |Крыніца колькасьці аглямэрацыі = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Часавы пас = +1 |Летні час = +2 |Сьпіс тэлефонных кодаў = |Тэлефонны код = 055 |Паштовыя індэксы = 50121—50145 |Назва лічбавага клясыфікатару = |Лічбавы клясыфікатар = |Аўтамабільны нумарны знак = |Назва аўтамабільнага нумарнога знаку = |Выява = Florence bridges.jpg |Апісаньне выявы = |Шырата паўшар’е = паўночнае |Шырата градусаў = 43 |Шырата хвілінаў = 47 |Шырата сэкундаў = |Даўгата паўшар’е = усходняе |Даўгата градусаў = 11 |Даўгата хвілінаў = 15 |Даўгата сэкундаў = |Назва мапы2 = |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Сайт = }} '''Флярэ́нцыя''' ({{мова-it|Firenze}} або ''Fiorenza'') — горад у італьянскім рэгіёне [[Таскана]], на рацэ [[Арно (рака)|Арно]]. Насельніцтва 381 030 чалавек (на канец 2017 году). Горад-музэй, адзін з самых знакамітых і старажытных культурных цэнтраў у Эўропе, часта званы радзімай італьянскага [[Рэнэсанс]]у або «Атэнамі Італіі». == Гісторыя == [[Файл:CampanileGiotto-01.jpg|міні|200пкс|зьлева|Званіца сабору [[Санта-Марыя-дэль-Ф’ёрэ]]]] Флярэнцыю заснаваў у [[59 да н. э.]] [[Гай Юліюс Цэзар|Юліюс Цэзар]] на месцы старажытнага этрускага паселішча. У 774 годзе горад увайшоў у [[Тасканскае княства]], сталіцай якога тады была [[Люка]]. Каля 1000 году сталіцай дзяржавы сталася ўжо Флярэнцыя. Залаты век флярэнтыйскага мастацтва пачаўся менавіта ў гэты час. У 1013 годзе было распачата будаўніцтва базылікі Сан-Маніята. Зьнешні выгляд баптыстэрыя быў перапрацаваны ў раманскім стылі паміж 1059 і 1128 гадамі. У гэты пэрыяд у заняпадзе знаходзіўся асноўны канкурэнт Флярэнцыі горад [[Піза]], які ў 1284 годзе трываў паразу ад [[Генуя|Генуі]], а ў 1406 годзе быў далучаны да складу Флярэнтыйскай дзяржавы. З XI стагодзьдзя было значным гандлёвым і эканамічным цэнтрам, галоўным чынам дзякуючы сукнаробстве, з 1115 году горад ёсьць незалежнай камунай. Ад 1252 году Флярэнцыя біла залаты [[флярын (манэта)|флярын]], які стаў агульнаэўрапейскай валютай. З XIV стагодзьдзя тут узьніклі [[мануфактура|мануфактуры]]. У XIV—XVI стагодзьдзях Флярэнцыя была адным з цэнтраў італьянскага [[Адраджэньне|Адраджэньня]], больш за ўсё вядомай [[Флярэнтыйская школа жывапісу|Флярэнтыйскай школай жывапісу]]. У XV стагодзьдзі Флярэнцыя была адным з найбуйнейшых гарадоў Эўропы, маючы значныя эканамічныя посьпехі. Аднак жыцьцё не было ідылічным для ўсіх жыхароў, сярод мяшчанаў меліся значныя адрозьненьні ў ступені багацьця<ref> Pallanti, Giuseppe (2006). Mona Lisa Revealed: The True Identity of Leonardo's Model. Florence, Italy: Skira. pp. 17, 23, 24. {{ISBN|88-7624-659-2}}.</ref>. У гэты час [[Козыма Мэдычы]], пачынальнік знакамітага роду, паступова стаў самым магутным і заможным чалавекам у горадзе. Хоць горад афіцыйна базаваўся на дэмакратычным духу, Козыма паступова атрымаў кантроль над горадам, маючы сур’ёзны банкаўскі бізнэс. Козыма успадкаваў ягоны сын П’ера, якога потым зьмяніў унук Козыма, [[Лярэнца Мэдычы|Лярэнца]] ў 1469 годзе. Лярэнца шчодра ставіўся да дзеячаў [[мастацтва]], менавіта ягоная апека дазволіла раскрыцца [[Мікелянджэлё]], [[Леанарда да Вінчы]] й [[Сандра Батычэльлі]]. У 1532 годзе Флярэнтыйская дзяржава займала значныя тэрыторыі з гарадамі [[Піза]], [[Ліворна]] і іншымі, стаўшы герцагствам, а з 1569 году — [[Вялікае герцагства Тасканскае|Вялікім герцагствам Тасканскім]]. У 1801—1807 гадох Флярэнцыя была сталіцай каралеўства [[Этрурыя]], залежнага ад напалеонаўскай [[Францыя|Францыі]]. З 1860 году знаходзілася ў складзе [[Сардынскае каралеўства|Сардынскага каралеўства]], якое з 1861 году стала Італьянскім каралеўствам, у 1865—1871 гадох горад нават быў сталіцай аб’яднанага Італьянскага каралеўства. У 1871 годзе сталіца была перанесена ў [[Рым]]. У 1943 годзе места было акупавана нямецкімі войскамі, але ўсё роўна яно стала адным з цэнтраў руху Супраціву. У жніўні 1944 году была вызвалена партызанамі й ангельска-амэрыканскімі войскамі. == Дэмаграфія == На 2009 год 87,46% насельніцтва гораду складалі [[італьянцы]]. Паводле ацэнак у месце пражываюць каля 6 тысячаў кітайцаў<ref>[https://web.archive.org/web/20090201181239/http://www.chicagotribune.com/news/chi-090102-italy-china,0,1337042.story Chinese immigrants to Italy build no ordinary Chinatown]. Chicago Tribune</ref>. Найбуйнейшая група імігрантаў зьяўляюцца эўрапейцамі, сярод якіх вылучаюцца [[румыны]] і [[альбанцы]], і складаюць 3,52% насельніцтва. Імігранты з [[Далёкі Ўсход|Усходняй Азіі]] (у асноўным [[кітайцы]] і [[філіпінцы]]) складаюць: 2,17%, з Амэрыкі (у асноўным [[пэруанцы]]) — 1,41%, з [[Паўночная Афрыка|Паўночнай Афрыкі]] (у асноўным [[мараканцы]]) — 0,9%<ref>[https://web.archive.org/web/20130814010947/http://demo.istat.it/str2006/index.html Statistiche demografiche ISTAT]. Demo.istat.it.</ref>. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [http://en.firenze-online.com Florence Travel Guide]{{ref-en}} * [https://web.archive.org/web/20110515183430/http://www.glenndixon.org/Florence.html Рэнэсанс у Флярэнцыі]{{ref-en}} [[Катэгорыя:Флярэнцыя| ]] 30k4sbdih0ri5d4h2vwfu3ek2ncdxun Катэгорыя:1947 14 23141 2330514 1962888 2022-07-30T16:39:45Z Taravyvan Adijene 1924 Commons wikitext text/x-wiki {{Болей}} [[Катэгорыя:1940-я]] [[Катэгорыя:XX стагодзьдзе]] jlispuwalnb0uudhhuf8gb79b3jwnmy Японская мова 0 23463 2330504 2225599 2022-07-30T16:22:46Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Інфармацыя пра мову |Назва мовы = Японская мова |Назва мовы ў арыгінале = 日本語 |Краіны ўжываньня = [[Японія]], [[Бразылія]], [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]] (асабліва [[Гаваі]]), [[Пэру]], [[Палаў]], [[Маршалавы астравы]], [[Аўстралія]], [[Рэспубліка Кітай|Тайвань]], [[Філіпіны]], [[Гуам]] |Рэгіён = [[Далёкі Ўсход]], [[Паўднёвая Амэрыка]], [[Аўстралія (кантынэнт)|Аўстралія]] й [[Акіянія]] |Колькасьць карыстальнікаў = 125 млн (2010) |Клясыфікацыя = [[Алтайскія мовы]] (гіпатэтычна) * [[Япона-рукюскія мовы]] ** '''Японская мова''' |Афіцыйная мова ў = [[Японія]] (''дэ-факта'') |Дапаможная мова ў = [[Палаў]] (прызнаная мова меншасьці) |Рэгулюецца = Японскі ўрад (фармальна) |Код па ISO 639-1 = ja |Код па ISO 639-2(B) = jpn |Код па ISO 639-2(T) = jpn |Код па SIL = — |Выява = Japanese language extension.PNG |Подпіс да выявы = }} '''Япо́нская мо́ва''' (саманазва: 日本語, にほんご, にっぽんご, {{Праслухаць|ja-nihongo.ogg|[nihõŋɡo], [nihõŋŋo]}}<ref>Транскрыпцыя паводле [[Міжнародны фанэтычны альфабэт|МФА]]</ref>) — мова, на якой размаўляюць больш за 130 мільёнаў людзей у сьвеце. Пашыраная пераважна ў [[Японія|Японіі]], а таксама ў асяродзьдзі японскіх эмігрантаў. Першыя дакумэнтальныя сьведчаньні, якія пацьвярджаюць існаваньне японскай мовы, датуюцца [[VIII стагодзьдзе|VIII ст]]. Японская мова графічна выяўляецца трыма сыстэмамі — дзьвюма складовымі азбукамі [[кана]] (''[[хірагана]]'' і ''[[катакана]]'') ды мадыфікаванымі пасьля 1946 году кітайскімі [[герогліф]]амі. Хірагана выкарыстоўваецца для дапісаньня марфэмаў ва ўласна японскіх ці даўно запазычаных словах, аснова ці нейкая частка якіх запісаная герогліфамі, альбо для запісу словаў, якія больш не запісваюцца герогліфамі (пасьля рэформы альбо зь нейкіх іншых прычынаў). Катакана выкарыстоўваецца да запісу запазычаньняў і выклічнікаў. Існуе таксама лацінізаваны альфабэт ''рамадзі'' для перадачы японскіх [[фанэма]]ў. Слоўнік японскай мовы налічвае больш за мільён словаў. Ён зазнаў моцны ўплыў, у прыватнасьці, [[кітайская мова|кітайскае мовы]]. Пасьля [[Другая сусьветная вайна|другой сусьветнай вайны]] мае месца актыўнае запазычаньне [[ангельская мова|ангельскіх словаў]]. [[Сосэкі Нацумэ]] зьяўляецца адным з аўтараў, якія сфармавалі сучасную літаратурную японскую мову. У 1946 годзе была праведзеная рэформа герагліфікі ў мэтах яе спрашчэньня. Быў таксама складзены сьпіс найчасьцей ужываных герогліфаў, а герогліфы, якія ў яго не ўвайшлі, пачалі выкарыстоўваюцца вельмі рэдка. У выніку таго, што ў [[Кітай|Кітаі]] падобная рэформа таксама была асобна праведзеная пасьля Другой сусьветнай вайны, сёньня японская герагліфіка й кітайская герагліфіка КНР адрозьніваюцца, а кітайцы дыяспары ў [[Паўднёва-Ўсходняя Азія|Паўднёва-Ўсходняй Азіі]] й [[Кітайская рэспубліка|кітайская дзяржава]] на [[Тайвань|Тайвані]] засталіся пры старых варыянтах напісаньня. На поўдні Японскага архіпэлягу знаходзіцца вызначаная частка ідыёмаў (гл. [[рукюскія мовы]]), якія могуць лічыцца як асобнымі ад японскай мовамі, так і яе дыялектамі. Зь імі японская мова ўтварае сям'ю [[япона-рукюскія мовы|япона-рукюскіх моваў]]. Сувязі сям'і зьяўляюцца нявызначанымі, аднак некаторае распаўсюджваньне мае гіпотэза пра належнасьць япона-рукюскае сям'і да алтайскіх моваў. Тым ня менш, у выпадку погляду на рукюскія мовы як на дыялекты японскае мовы, японская мова становіцца адзінай, а значыць — мовай-ізалятам (мова, якая не ўваходзіць у якую-небудзь моўную галіну, групу або сям'ю) або непасрэдна ўваходзіць у алтайскую сям'ю моваў (гіпатэтычна). == Дыялекты == {{Асноўны артыкул|Дыялекты японскай мовы}} [[Файл:Ja da ya ru.png|міні|Розьніца ў вымаўленьні прастамоўнай звязкі だ (''ды'') у розных рэгіёнах Японіі]] Дзякуючы геаграфічным асаблівасьцям Японіі, то бок існаваньня мноства ізаляваных астравоў, высокіх горных хрыбтоў, існуе больш за дзясятак [[дыялект]]аў мовы. Яны адрозьніваюцца па [[лексыка|слоўнікавым запасе]], [[марфалёгія (лінгвістыка)|марфалёгіі]], ужываньню службовых часьцінаў, а ў некаторых выпадках — і паводле [[фанэтыка|вымаўленьня]]. Сярод распаўсюджаных дыялектаў можна вылучыць кансай-бэн ({{мова-ja|关西弁}}), тахоку-бэн ({{мова-ja|东北弁}}) і канта-бэн ({{мова-ja|关东弁}}), дыялект [[Токіё]] і навакольля. Носьбіты розных далёкіх дыялектаў часьцяком не разумеюць адзін аднаго, не зважаючы на тое, што кожны японец ведае стандартную японскую мову. Найбольшыя моўныя адрозьненьні існуюць паміж паўднёвымі, як то астравы [[Рукю]], і паўночнымі раёнамі Японіі. Асноўная тэрыторыя дзеліцца на заходнюю і ўсходнюю групы. На аснове такійскага дыялекту была сфармавана «агульная мова» ({{мова-ja|共通语}} ''кё:цу:го''). Стандартызаваны дыялект з [[1886]] году стаў вывучацца ў навучальных установах. Згладжваньне дыялектычных асаблівасьцяў таксама зьвязана з актыўным выкарыстаньнем агульных дыялектаў ў [[СМІ]]. == Фанэтыка == === Зычныя === Асаблівасьцю японскай мовы зьяўляецца тое, что за зычным абавязкова павінны ісьці галосны. Адзінае выключэньне — н. {| border="1" frame="box" rules="all" cellspacing="0" cellpadding="1" class="wikitable" style="text-align:center; margin-left:50px" |- |bgcolor="#dddddd" style="font-size:80%" align="left"| |bgcolor="#EAEAEA" style="font-size:80%" align="left"|'''білябілярны''' |bgcolor="#EAEAEA" style="font-size:80%" align="left"|'''альвеалярны''' |bgcolor="#EAEAEA" style="font-size:80%" align="left"|'''рэтрафлексны''' |bgcolor="#EAEAEA" style="font-size:80%" align="left"|'''альвеалярна-палятальны''' |bgcolor="#EAEAEA" style="font-size:80%" align="left"|'''палятальны''' |bgcolor="#EAEAEA" style="font-size:80%" align="left"|'''вялярны''' |bgcolor="#EAEAEA" style="font-size:80%" align="left"|'''увулярны''' |bgcolor="#EAEAEA" style="font-size:80%" align="left"|'''гартанны''' |- |bgcolor="#EAEAEA" style="font-size:80%" align="left"|выбухны |class="IPA"|p &nbsp;&nbsp; b |class="IPA"|t &nbsp;&nbsp; d |class="IPA"|&nbsp; |class="IPA"|&nbsp; |class="IPA"|&nbsp; |class="IPA"|k&nbsp;&nbsp; ɡ |class="IPA"|&nbsp; |class="IPA"|&nbsp; |- |bgcolor="#EAEAEA" style="font-size:80%" align="left"|насавы |class="IPA"|m |class="IPA"|n |class="IPA"|&nbsp; |class="IPA"|&nbsp; |class="IPA"|&nbsp; |class="IPA"|ŋ |class="IPA"|ɴ |class="IPA"|&nbsp; |- |bgcolor="#EAEAEA" style="font-size:80%" align="left"|аднаўдарны |class="IPA"|&nbsp; |class="IPA"|&nbsp; |class="IPA"|ɽ |class="IPA"|&nbsp; |class="IPA"|&nbsp; |class="IPA"|&nbsp; |class="IPA"|&nbsp; |class="IPA"|&nbsp; |- |bgcolor="#EAEAEA" style="font-size:80%" align="left"|фрыкатыўны |class="IPA"|ɸ |class="IPA"|s &nbsp;&nbsp; z |class="IPA"|&nbsp; |class="IPA"|ɕ &nbsp;&nbsp; ʑ |class="IPA"|ç |class="IPA"|&nbsp; |class="IPA"|&nbsp; |class="IPA"|h |- |bgcolor="#EAEAEA" style="font-size:80%" align="left"|апраксымант |class="IPA"|&nbsp; |class="IPA"|&nbsp; |class="IPA"|&nbsp; |class="IPA"|&nbsp; |class="IPA"|j |class="IPA"|ɰ |class="IPA"|&nbsp; |class="IPA"|&nbsp; |- |bgcolor="#EAEAEA" style="font-size:80%" align="left"|афрыкат |class="IPA"|&nbsp; |class="IPA"|ʦ &nbsp;&nbsp; ʣ |class="IPA"|&nbsp; |class="IPA"|ʨ &nbsp;&nbsp; ʥ |class="IPA"|&nbsp; |class="IPA"|&nbsp; |class="IPA"|&nbsp; |class="IPA"|&nbsp; |- |} === Галосныя === {| class="wikitable" style="margin: 1em 2em" ! Хірагана !! [[Міжнародны фанэтычны альфабэт|МФА]] !! Зацемкі |- | あ || {{IPA|[a]}} || Як «а» ў ''крыніца''. |- | い || {{IPA|[i]}} || Як «і» ў ''мяккі''. Пасьля галоснай і ў пачатку слова можа вымаўляцца як «й» |- | う || {{IPA|[ɯ]}} || Адсутнічае ў беларускай мове, сярэдні гук паміж «ы» й «у». |- | え || {{IPA|[e]}} || Як «э» ў ''сэнс''. Пасьля к, г, м звычайна вымаўляецца як беларускае «е» ў ''кепскі''. |- | お || {{IPA|[o]}} || Як беларускае «о», але не такі доўгі. |} == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Interwiki|ja|японскай|}} * [http://www.nihongo.aikidoka.ru/ Урокі вывучэньня японскай мовы] * [http://www.nhk.or.jp/lesson/russian/index.html Урокі вывучэньня японскай мовы]. NHK World * [https://web.archive.org/web/20120807034203/http://www.alsintl.com/resources/languages/Japanese/ Матэрыялы па японскай мове] [[Катэгорыя:Японская мова| ]] [[Катэгорыя:Япона-рукюскія мовы]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] rnkg8yd4x9xe79v8zqwrlet2k9ev414 Каленкавічы 0 24101 2330486 2330378 2022-07-30T15:15:22Z Дамінік 64057 wikitext text/x-wiki {{Іншы артыкул|вёску Камянецкага раёну Берасьцейскай вобласьці|Каленкавічы (вёска)|горад Каленкавічы ў Гомельскай вобласьці}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Каленкавічы |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Каленкавічаў |Трансьлітараваная назва = Kalienkavičy{{Заўвага|Паводле афіцыйнай назвы — Kalinkavičy}} |Герб = Coat of Arms of Kalinkavičy, Belarus.svg |Сьцяг = Flag of Kalinkavičy.svg |Гімн = |Дата заснаваньня = перад 1552 годам |Першыя згадкі = |Статус з = 1925 |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Каленкавіцкі раён|Каленкавіцкі]] |Сельсавет = |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 40282 |Год падліку колькасьці = 2018 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref name="belstat2018" /> |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовыя індэксы = 247691 (247692, 247693, 247694, 247695) |СААТА = |Выява = Kalinkavichy, Belarus - panoramio.jpg |Апісаньне выявы = Агульны выгляд |Шырата градусаў = 52 |Шырата хвілінаў = 8 |Шырата сэкундаў = |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 20 |Даўгата сэкундаў = |Пазыцыя подпісу на мапе = зьверху |Водступ подпісу на мапе = 2.5 |Сайт = }} '''Кале́нкавічы''' (прыкладна з 1930-х гадоў{{Заўвага|Неафіцыйнае перайменаваньне.}} — ''Калі́нкавічы'') — [[горад|места]] ў [[Беларусь|Беларусі]], на рацэ [[Каўня|Каўні (Каленкаўцы)]]. Адміністрацыйны цэнтар [[Каленкавіцкі раён|Каленкавіцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. Плошча 17 км². Насельніцтва на 2018 год — 40 282 чалавекі<ref name="belstat2018" />. Знаходзяцца за 122 км на паўднёвы захад ад [[Гомель|Гомля]]. Вузел чыгунак на [[Гомель]], [[Жлобін]], [[Берасьце]], [[Оўруч]]. Аўтамабільныя дарогі злучаюць места з [[Гомель|Гомлем]], [[Парычы|Парычамі]], [[Жыткавічы|Жыткавічамі]], [[Славечна]]м. Каленкавічы — даўняе [[мястэчка]] [[Мазырскі павет|гістарычнай Мазыршчыны]] на [[Палесьсе|Палесьсі]]. == Назва == [[Тапонім]] Каленкавічы мае [[патронім|патранімічнае]] паходжаньне, пра што сьведчыць фінальная частка -ічы. Паводле найбольш пашыранага меркаваньня, у аснове назвы места ляжыць імя Ка­ле­нік<ref name="viacorka">[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]], [[Ігар Карней|Карней І.]] [https://www.svaboda.org/a/30125214.html Гарады з «памылкамі» ў назвах: Калінкавічы ці Каленкавічы?], [[Свабода (радыё)|Радыё Свабода]], 25 жніўня 2019 г.</ref> або вытворнае ад яго — Ка­лен­ка<ref>Капылоў І. [http://zviazda.by/2014/02/30711.html Калінкавічы] // [[Звязда]]. №4 (62), 4 лютага 2014 г.</ref>. Таксама існуе меркаваньне, што тапонім утварыўся ад прозьвішча Калянковіч<ref name="ktsm">{{Літаратура/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі}} С. 151.</ref>. Традыцыйная гістарычная назва места — Каленкавічы<ref>{{Спасылка|аўтар = [[Вольга Іскрык]], [[Зьміцер Саўка]]. |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 16.01.2011 |url = http://www.belsat.eu/be/nasze_programy/episode/m,759,sapraudnyia-nazvy-bielaruskikh-gharadou.html |загаловак = Сапраўдныя назвы беларускіх гарадоў |фармат = |назва праекту = |выдавец = [http://www.belsat.eu Белсат ТВ] |дата = 2 красавіка 2012 |мова = |камэнтар =}}</ref><ref>Бартосік З. [http://archive.svaboda.org/programs/geography/2002/12/20021205181249.asp Калінкавічы], [[Радыё Свабода]], 5 сьнежня 2002 г.</ref><ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|15-2к}} S. [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XV_cz.2/101 101].</ref><ref>[http://shop.belkarta.by/upload/iblock/94b/94ba3c0d3e3408c7d9b137b32ee148fd.jpg Картаграма гушчыні насельніцтва БССР. 1931 г.]</ref><ref>Слупскі С. [http://ekonomika.by/downloads/Slupski.pdf Натуральны рух насельніцтва ў БССР] // Матар’ялы да географіі і статыстыкі Беларусі. Т. 2. — Менск: Беларуская акадэмія навук. 1929.</ref>. [[наркамаўка|Цяперашняя афіцыйная]] назва — ''Калінкавічы''. Гэтая форма зьявілася на мапах толькі ў 1930-я гады, відаць, з прычыны пошуку суб’ектыўна больш мілагучнай формы<ref name="ktsm"/> (магчыма, савецкаму чыноўніку ў назьве пачулася асацыяцыя з каленькамі, тым часам у [[Расейская праваслаўная царква|расейскіх праваслаўных сьвятцах]] грэцкае імя Каленік значыцца ў форме Калиник<ref name="viacorka"/>). Пры гэтым аналягічную назву — [[Каленкавічы (вёска)|Каленкавічы]] — захавала вёска на захадзе Беларусі, якая ў гэты час не ўваходзіла ў склад [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]]. У нарматыўным даведніку «[[Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь]]» традыцыйная гістарычная назва Каленкавічы фіксуецца як варыянтная форма. Гэта значыць, што пры жаданьні мясцовых жыхароў і ўладаў яна можа стаць нарматыўнай. == Гісторыя == === Раньнія часы === Выяўленыя археолягамі гарадзішчы [[Бронзавы век|бронзавага]] і раньняга [[Жалезны век|жалезнага]] вякоў, а таксама эпохі Русі сьведчаць пра засяленьне гэтай мясцовасьці ў далёкай старажытнасьці. === Вялікае Княства Літоўскае === [[Файл:Фрагмент апісання воласці Мазырскага замка 1552 г.png|значак|зьлева|Фрагмэнт апісаньня воласьці Мазырскага замку 1552 г.]][[Файл:Усходні анклаў багрымавіцкага староства ў канцы XVIII ст.png|значак|зьлева|Каленкавічы ў межах усходняга анкляву Багрымавіцкага староства ў канцы XVIII ст.]] Першы пісьмовы ўпамін пра паселішча сустрэты ў апісаньні Мазырскага замку 1552 года. Прычым ''Каленікавічы''{{заўвага|Гэтая, найбольш раньняя форма назвы, Калениковичи, пераконвае, што яна паходзіць ад імя Каленік. У наступнай польскамоўнай згадцы 1560 г. літара ''і'' ўжо адсутнічае — Kalenkowicze.}} ў гэтай крыніцы разам з ''Гулевічамі'' і ''Пуцілавічамі'', відавочна, з-за малалюднасьці названыя як адно сяло ''Айцючыцкай'' (Аўцюцевіцкай) нядзелі{{заўвага|Нядзелі альбо чэргі (у складзе кожнай некалькі паселішчаў), на якія падзялялася Мазырская воласьць, як даводзілася несьці замкавую службу, выконваць работы на карысьць замку. Па нядзелях разьмяркоўваліся і плацёжныя павіннасьці<ref>Клепатский П. Г. Очерки по истории Киевской земли / П.Г. Клепатский — Т. 1: Литовский период. — Одесса, 1912. С. 185, 189—190</ref>.}} Мазырскай воласьці<ref>Архив Юго-Западной России (Архив ЮЗР). Ч. VII. T. I. Акты о заселении Юго-Западной России. — Киев, 1886. С. 635—636</ref>. У рэвізіі Мазырскага староства, выкананай каралеўскімі камісарамі панамі [[Рыгор Валовіч (?—1577)|Рыгорам Валовічам]] і [[Мікалай Ян Нарушэвіч|Мікалаем Нарушэвічам]] да 8 кастрычніка 1560 года, тэкст якой вядомы з актавай кнігі 1777 года, былі вызначаны межы і працягласьць уздоўж і ўпоперак грунтоў сяла Гулевічы і Каленкавічы<ref>Архив ЮЗР. Ч. 8. Т. 5. Акты об украинской администрации XVI—XVII вв. — Киев, 1907. С. 481—482</ref>. Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай 1565—1566 гадоў Каленкавічы — у складзе [[Мазырскі павет|Мазырскага павету]] [[Кіеўскае ваяводзтва|Кіеўскага ваяводзтва]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], пасьля падпісаньня акту [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] ўлетку 1569 года — у тым жа павеце [[Менскае ваяводзтва|Менскага ваяводзтва]] ВКЛ. 30 чэрвеня і 22 жніўня 1582 году вёска згаданая ў справе размежаваньня ўгодзьдзяў Мазырскага{{заўвага|Укладальнікі каленкавіцкай кнігі «Памяць», зьмясьціўшы ўрывак з адказу сужэнства Рафала і Марыі [[Аскеркі|Аскеркаў]], зусім недарэчна датавалі яго 1582 годам. Сёньня тое можна прачытаць і ў энцыкляпэдыі «Вялікае Княства Літоўскае». На самой жа справе стражнік польны літоўскі Рафал Міхал, сын [[Ян Мікалай Аскерка|Яна Мікалая]], Аскерка, жанаты з Марыяй, дачкой яго дзядзькі старосты багрымавіцкага [[Антоні Яўхім Аскерка|Антонія Яўхіма Аскеркі]], нарадзіўся каля 1761, а спачыў у 1818 годзе<ref>Żychliński T. Złota księga szlachty polskiej. — Poznań, 1882. Rocznik IV. S. 204, 205; Рыбчонак С., Свяжынскі У. Аскеркі гербу Мурдэліо зменены. // Спадчына. 4/1999. С. 206, 208; Гербоўнік беларускай шляхты. Т. 1. А. / Т. Капіца, А. Леўчык, С.Рыбчонак і інш. – Мінск, 2002. С. 329, 330, 332</ref>; па бацьку валодаў, акрамя іншага, і Гарбавічамі. Пра Багрымавіцкае староства на 1560 год вядзецца ў «Энцыкляпэдыі гісторыі Беларусі», але яго ў XVI ст., а магчыма, у адрозьненьне ад Загальскага, і на працягу большай часткі XVII ст. яшчэ не было. У дакумэнце Аскеркаў староства адвольна названа таксама Каленкавіцкім, бо менавіта Каленкавічы мелі агульную мяжу і адпаведныя праблемы з Гарбавічамі ды непасрэдную сувязь з большасьцю паселішчаў староства. Аднак, відавочна, на думку тагачасных урадоўцаў, Багрымавічы, якія здаўна атачалі шляхецкія маёнткі, мусілі і надалей заставацца намінальным цэнтрам каралеўшчыны, што складалася з двух анкляваў.}} староства і добраў Гарбавічы, падараваных на вечнасьць каралём Стэфанам Баторыем пану Стэфану Лавейку, судзьдзі земскаму мазырскаму<ref>Памяць. Калінкавіцкі раён. — Мінск: Ураджай, 1999. С. 53</ref>. 18 траўня 1657 году кароль Ян Казімір, па сьмерці ўдавы Крыстыны з Швыкоўскіх Тышкевічавай, перадаў у трыманьне вёскі Гулевічы (Hulewicze) і Каленкавічы (Kolekiewicze) паручніку Канстанціну Катоўскаму, але ўжо 22 жніўня тыя добры (Kalenkiewicze i Ole[je]wicze) атрымаў Уладыслаў Схмелінг (Schmelling)<ref>Metryka Litewska. Księga wpisów. Nr. 131. Opracował Andrzej Rachuba. — Warszawa, 2001. S. 102</ref>. Прынамсі, у XVIII ст. існавала {{падказка|нягродавае|Дзяржаўнае ўладаньне, якое даравалася за заслугі або перадавалася ў арэнду і не было зьвязана з выкананьнем абавязкаў гродавага старосты.}}, вылучанае з Мазырскага, [[Багрымавічы|Багрымавіцкае]] староства<ref>Насевіч, Вячаслаў. Мазырскае стараства. // Вялікае Княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 2 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. Т. 2: К — Я. — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя, 2006. С. 259—260</ref>. У 1789 годзе ў складзе яго, прыналежнага панам Аскеркам, названыя вёскі Багрымавічы, Рог, Хусна (Хуснае), Каленкавічы, Гулевічы, Буда і Бабровічы{{заўвага|На мапе Вялікага гістарычнага атлясу Беларусі пазначаныя яшчэ Рудзенкі, а таксама ўдакладнена, што Буда тая — Смольгаўская (Смаглаўская?).}}<ref>[https://mozyrxxvek.blogspot.com/2019/02/1789.html Сьпіс паселішчаў Мазырскага павету на 1789 год. Inwentarz pow. mozyrskiego 1789]</ref>. 16 траўня 1774 году складзены акт разьмежаваньня вёсак Гулевічы і Каленкавічы. На 1778 год у паселішчы было 25 будынкаў, тут знаходзіўся цэнтар парохіі. === Пад уладай Расейскай імпэрыі === [[Файл:Kalenkavičy. Каленкавічы (1801-15).jpg|значак|Каленкавічы на мапе пач. XIX ст.]] У выніку другога падзелу [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] (1793 год) Каленкавічы апынуліся ў складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], у Дудзіцкай воласьці Рэчыцкага павету [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. Расейскія ўлады падаравалі маёнтак зямяніну Шахоўскаму, а ў 1805 годзе ён перайшоў у дзяржаўны скарб. У 1795 годзе існавалі мястэчка Старыя Каленкавічы (35 двароў) і вёска Новыя Каленкавічы, якія стаялі на паштовым тракце Бабруйск — Мазыр. У ходзе рэформы П. Д. Кісялёва ў межах Каленкавіцкага скарбавага маёнтку была ўтворана воласьць{{заўвага|Ня варта блытаць з валасьцямі — адміністрацыйнымі адзінкамі ў складзе павету — парэформавага часу.}} з управай, згаданая ў 1848 годзе. Насельніцтва — 1 333 дзяржаўных селяніна, 2 аднадворцы, 215 габрэяў, 14 пасяленцаў «разного звания»<ref>Военно-статистическое обозрение Российской империи. Т. 9. Ч. 4. Минская губерния. — С.-Петербург: Тип. Деп. Ген. штаба, 1848. С. 5, 7</ref>. У 1856 годзе тут узьвялі будынак Мікалаеўскай царквы (у ёй захоўваліся мэтрычныя кнігі з 1827 году). У 1864 годзе з мэтаю [[маскалізацыя Беларусі|маскалізацыі колішняга Вялікага Княства Літоўскага]] расейскія ўлады адкрылі ў Каленкавічах народную вучэльню. На 1866 год тут было 100 двароў. У 1876 годзе зямянін Галалобаў меў у вёсцы 71 дзесяціну зямлі, крупарушку. 15 лютага 1888 году пачала працаваць чыгуначная станцыя на лініі [[Лунінец]] — [[Гомель]]. Паводле вынікаў перапісу 1897 году, у мястэчку Каленкавічах было 196 двароў, дзейнічалі 2 малітоўныя дамы, працавалі паштова-тэлеграфная кантора, аптэка, 2 майстэрні апрацоўкі скураў, завод колавай мазі, 27 крамаў, 3 карчмы, 3 заезныя двары; у сяле Каленкавічах — 73 двары, царква, царкоўна-прыходзкая школа, хлебазапасны магазын. У 1908 годзе існавалі аднайменныя мястэчка (196 двароў), сяло (63 двары) і фальварак (2 двары). З 1909 году дзейнічала гандлёва-прамысловае таварыства. У 1916 годзе з уводам у эксплюатацыю чыгункі [[Жлобін]] — [[Оўруч]] Каленкавічы сталі буйным транспартным вузлом. За часамі [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]] ў пачатку 1918 году Каленкавічы заняла войска Ю. Доўбар-Мусьніцкага, а 24 лютага таго ж году — войскі [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыі]].   === Найноўшы час === [[Файл:Kalenkavičy, Čyhunačnaja. Каленкавічы, Чыгуначная (1918).jpg|значак|зьлева|Чыгуначная станцыя (ням. ''Kaljenkowitschi''), 1918 г.]] 25 сакавіка 1918 году згодна з [[Трэцяя Ўстаўная грамата|Трэцяй Устаўной граматай]] Каленкавічы абвяшчаліся часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. 17 сьнежня 1918 году мястэчка занялі бальшавікі. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП (б) Беларусі Каленкавічы ўвайшлі ў склад [[БССР|Беларускай ССР]], у Мазырскі павет («падраён») Гомельскага раёну<ref name="at">{{Літаратура/150 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}</ref>, аднак 16 студзеня Масква адабрала мястэчка разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад [[РСФСР]]. З 6 сакавіка да 29 чэрвеня 1920 году мястэчка займалі польскія войскі, з 10 да 17 лістапада 1920 году — аддзелы [[Станіслаў Булак-Балаховіч|С. Булак-Балаховіча]]. 17 ліпеня 1924 году Каленкавічы вярнулі [[БССР]], дзе яны сталі цэнтрам раёну Гомельскай вобласьці. 3 ліпеня 1925 году паселішча атрымала статус места. У гэты час тут дзейнічала рамеснае таварыства, працавалі паравы млын зь лесапільняй (з 1916 году), конная крупарушка (з 1917 году), бачарня, кузьня, электрастанцыя (з 1932 году), цагельня (з 1930 году), ткацкая (з 1927 году), шавецкая і кравецкая (з 1929 году) майстэрні, тэлефонная станцыя (з 1929 году). Дзейнічалі лякарня, бібліятэка, 3 сярэднія школы (адкрыліся ў 1932, 1934 і 1936 гадох). У [[Другая сусьветная вайна|Другую сусьветную вайну]] з 12 жніўня 1941 да 14 студзеня 1944 году места знаходзіліся пад акупацыяй [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]]. 7 сакавіка 1963 году Каленкавічы атрымалі афіцыйны статус гораду абласнога падпарадкаваньня. У 1966 годзе да места далучылі вёску [[Карчага|Карчагу]]. 4 лістапада 1993 году пачала дзейнічаць царква ў імя Казанскай іконы Маці Божай. 9 чэрвеня 2001 году адбылося ўрачыстае асьвячэньне новага касьцёла імя Найсьвяцейшай Тройцы<ref>[https://web.archive.org/web/20081222102835/http://catholic.by/port/dioceses/pinsk/parishes/kalinkavichy.htm Калінкавічы — парафія Найсвяцейшай Тройцы], [[Catholic.by]], 14 ліпеня 2006 г.</ref>. <gallery caption="Мястэчка на старых здымках" widths=150 heights=150 class="center"> Kalenkavičy. Каленкавічы (1904).jpg|Вуліца, 1904 г. Kalenkavičy, Čyhunačnaja. Каленкавічы, Чыгуначная (1918) (2).jpg|Чыгуначная станцыя, 1918 г. Kalenkavičy, Rynak. Каленкавічы, Рынак (7.11.1925).jpg|Рынак. Царква, 1925 г. Kalenkavičy, Paštovaja. Каленкавічы, Паштовая (1930-49).jpg|Вуліца Паштовая. Камяніца, да 1941 г. </gallery> == Насельніцтва == === Дэмаграфія === <div style="float:right;margin:0 0 .5em 1em;" class="toccolours"> <timeline> ImageSize = width:auto height:160 barincrement:28 PlotArea = left:50 bottom:20 top:15 right:15 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = late Colors = id:linegrey2 value:gray(0.9) id:linegrey value:gray(0.7) id:cobar value:rgb(0.0,0.7,0.8) id:cobar2 value:rgb(0.6,0.9,0.6) DateFormat = yyyy Period = from:0 till:43000 ScaleMajor = unit:year increment:10000 start:0 gridcolor:linegrey ScaleMinor = unit:year increment:2500 start:0 gridcolor:linegrey2 PlotData = color:cobar width:15 bar:1795 from:0 till:200 bar:1858 from:0 till:653 bar:1897 from:0 till:1484 bar:1908 from:0 till:2523 bar:1926 from:0 till:6152 bar:1939 from:0 till:9799 bar:1959 from:0 till:14900 bar:1970 from:0 till:23900 bar:1991 from:0 till:40600 bar:1997 from:0 till:42600 bar:2004 from:0 till:37800 bar:2009 from:0 till:38381 bar:2018 from:0 till:40282 TextData= fontsize:10px pos:(10,195) text: </timeline> </div> * '''XVIII стагодзьдзе''': 1795 год — 116 муж. * '''XIX стагодзьдзе''': 1858 год — 653 чал.<ref>{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1к}} С. 528.</ref>; 1897 год — 1096 чал. у ''мястэчку Каленкавічах'', 388 чал. у ''сяле Каленкавічах'' * '''XX стагодзьдзе''': 1908 год — 2022 чал. у ''мястэчку Каленкавічах'', 487 чал. у ''сяле Каленкавічах'', 14 чал. у ''фальварку Каленкавічах''; 1926 год — 6152 чал.<ref>{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1к}} С. 529.</ref>; 1939 год — 9799 чал.; 1959 год — 14,9 тыс. чал.; 1970 год — 23,9 тыс. чал.; 1991 год — 40,6 тыс. чал.; 1997 год — 42,6 тыс. чал.<ref>[[Іван Гарыст|Гарыст І.]] Калінкавічы // {{Літаратура/ЭГБ|4к}} С. 30.</ref>; 1998 год — 42,2 тыс. чал.<ref>{{Літаратура/БелЭн|7к}} С. 469.</ref> * '''XXI стагодзьдзе''': 2004 год — 37,8 тыс. чал.; 2006 год — 37,8 тыс. чал.; 2008 год — 38,1 тыс. чал.; 2009 год — 38 381 чал.<ref name="belstat">[https://web.archive.org/web/20100918172105/http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/vihod_tables/1.2-3.pdf Перепись населения — 2009. Гомельская область]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref> (перапіс); 2016 год — 39 890 чал.<ref name="belstat2016">[https://web.archive.org/web/20160706073652/http://www.belstat.gov.by/upload/iblock/567/567f8a4ac45cd80a949bb7bd7a839ca7.zip Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2017 год — 40 315 чал.<ref name="belstat2017">[https://web.archive.org/web/20200813193913/http://belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_7192/ Численность населения на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2018 год — 40 282 чал.<ref name="belstat2018">[https://web.archive.org/web/20180405033656/http://www.belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_8782/ Численность населения на 1 января 2018 г. и среднегодовая численность населения за 2017 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref> === Адукацыя === У Каленкавічах працуюць [[Палескі аграрны каледж імя У.Ф.Міцкевіча]], ДПТВ, гімназія, 8 сярэдніх, музычная і спартовыя школы, школа мастацтваў. === Культура === Дзейнічаюць дом культуры, бібліятэкі, краязнаўчы музэй. === Мас-мэдыя === У месьце выдаецца раённая газэта «[[Калінкавіцкія навіны]]». == Забудова == === Плян === Забудова асноўных вуліцаў — 2-, 5- і 9-павярховыя дамы. Утварылася 3 [[мікрараён]]ы. === Вуліцы і пляцы === {| cellspacing="1" cellpadding="3" style="width: 500px; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|Беларусь}} align="center" | '''Афіцыйная назва''' || '''Гістарычная назва''' |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | Савецкая вуліца || '''Паштовая''' вуліца |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | ? || '''Баранаўская''' вуліца |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | ? || '''Гімназічная''' вуліца |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | ? || '''Царкоўная''' вуліца |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | ? || '''Рынак''' пляц |} == Эканоміка == Прадпрыемствы хімічнай, будаўнічых матэрыялаў, дрэваапрацоўчай, харчовай прамысловасьці. {| class="wikitable standard collapsible collapsed" style="border: none; width: 100%; background-color: transparent;" !Пералік прамысловых прадпрыемстваў Каленкавічаў |- | * РУП «Калінкавіцкі завод жалезабэтонных вырабаў» * ААТ «Калінкавіцкі мясакамбінат» * КУП «Калінкавіцкі завод побытавай хіміі» * ПЧУП «Калінкавіцкі вытворчы камбінат» * ААТ «Калінкавіцкая масласырбаза» * КУП «Калінкавіцкі мэблевы камбінат» * ПУП «Калінкавіцкі малочны камбінат» |} == Турыстычная інфармацыя == === Інфраструктура === Дзейнічае Каленкавіцкі дзяржаўны краязнаўчы музэй. Спыніцца можна ў гасьцініцы «Дружба»<ref>{{Літаратура/Турыстычная энцыкляпэдыя Беларусі|к}}</ref>. === Славутасьці === * Могілкі юдэйскія * Сынагога (пачатак XX ст.) * Царква Сьвятога Мікалая (XIX ст.; захавалася часткова) == Галерэя == <gallery caption="Краявіды места" widths=150 heights=150 class="center"> Kalinkavichy Vakzal.jpg|Чыгуначная станцыя Kalinkavichy1.JPG|Царква Калинковичи. Католический храм..JPG|Касьцёл Kalinkavichy2.JPG|Вуліца места </gallery> == Асобы == * [[Віталь Воўк]] (нар. 1962) — беларускі дзяржаўны дзяяч * [[Канстанцін Казелка]] (1915—1989) — майстар-разьбяр па дрэве, заслужаны дзяяч мастацтваў Беларусі * [[Віктар Казько]] (нар. 1940) — пісьменьнік * [[Раман Петрушэнка]] (нар. 1980) — беларускі вясьляр * [[Аркадзь Пярцоўскі]] (нар. 1939) — хімік-аналітык * [[Зьмітро Віталін|Дзьмітры Сергіевіч]] (Зьмітро Віталін; 1910 — ?) — пісьменьнік * [[Уладзімер Сямашка]] (нар. 1949) — беларускі дзяржаўны дзяяч == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/БелЭн|7}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|2}} * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1}} * {{Літаратура/ЭГБ|4}} * {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|15-2}} == Вонкавыя спасылкі == * {{Радзіма майго духу|kalinkavichy}} * {{Глёбус Беларусі|kalinkovic}} {{Навігацыйная група |назоў = Каленкавічы ў сучасным [[Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Беларусі|адміністрацыйна-тэрытарыяльным падзеле]] [[Беларусь|Беларусі]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Беларусь}}; |Каленкавіцкі раён |Гомельская вобласьць }} {{Месты і мястэчкі гістарычнай Мазыршчыны}} [[Катэгорыя:Каленкавічы| ]] g1gpo4yb0lbu2spew9oz960on5heai4 Гарадок 0 24734 2330651 2323235 2022-07-31T01:39:01Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Гарадок |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Гарадку |Трансьлітараваная назва = Haradok |Герб = Coat of Arms of Haradok, Belarus.svg |Сьцяг = Flag of Haradok and Haradok Rajon.svg |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = 1128 |Статус з = 1772 |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Віцебская вобласьць|Віцебская]] |Раён = [[Гарадоцкі раён|Гарадоцкі]] |Сельсавет = |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 12332 |Год падліку колькасьці = 2018 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref name="belstat2018" /> |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = 211573 |СААТА = |Выява = Haradok. Гарадок (15.11.2009).jpg |Апісаньне выявы = [[Гарадоцкі раённы краязнаўчы музэй]] |Шырата градусаў = 55 |Шырата хвілінаў = 27 |Шырата сэкундаў = 43 |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 59 |Даўгата сэкундаў = 4 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Сайт = }} '''Гарадо́к''' — [[горад|места]] ў [[Беларусь|Беларусі]], на рацэ [[Гаражанка|Гаражанцы]]. Адміністрацыйны цэнтар [[Гарадоцкі раён|Гарадоцкага раёну]] [[Віцебская вобласьць|Віцебскай вобласьці]]. Насельніцтва на 2018 год — 12 332 чалавекі<ref name="belstat2018" />. Знаходзіцца за 30 км на поўнач ад [[Віцебск]]у, за 2 км ад чыгуначнай станцыі Гарадок (лінія [[Віцебск]] — [[Невель]]); на аўтамабільнай дарозе [[Віцебск]] — [[Невель]]. Гарадок — даўняе [[мястэчка]] [[Віцебскі павет|гістарычнай Віцебшчыны]], старажытны [[Гарадоцкі замак|замак]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. Да нашага часу тут захаваўся [[Паштовая станцыя (Гарадок)|будынак паштовай станцыі]], помнік архітэктуры сярэдзіны XIX ст. == Назва == [[Тапонім]] Гарадок сьведчыць пра існаваньне тут невялікага [[Замак|замка (гораду)]]<ref name="zh">{{Літаратура/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі|к}} С. 81.</ref>. == Гісторыя == === Вялікае Княства Літоўскае === [[Файл:Haradok. Гарадок (1840-49).jpg|міні|110пкс|зьлева|[[Герб Гарадку|Герб]], 1840-я гг.]] [[Файл:Haradok. Гарадок (1800).jpg|значак|Плян места, канец XVIII ст.]] У гістарычных крыніцах ХVІ стагодзьдзя існуюць зьвесткі пра «Гарадок каля Полацку», дзе апавядаецца пра выдуманую бітву сярэдзіны XIII стагодзьдзя паміж палачанамі і літоўскім войскам на чале зь мітычным князям Мінгайлам. Тым часам першы дакладны пісьмовы ўпамін пра паселішча зьмяшчаецца ў «рэестры сярэбшчыны» зь [[места]]ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] і датуецца 1551 годам. У дакумэнце паведамляецца, што «''з места Городка''» ў скарб плацілі «''20 коп грошей…''». На мапе, складзенай С. Пахалавіцкім (1579 год), значыцца ''Вялікі'' і ''Малы Гарадок''. У канцы [[XVI стагодзьдзе|XVI ст.]] тут існаваў [[Гарадоцкі замак|бастыённы замак]] з магутнымі абарончымі валамі і 5 вежамі. У тым жа [[XVI стагодзьдзе|XVI ст.]] мястэчка атрымала герб: «''у залатым полі леў''»<ref>{{Літаратура/Геральдыка беларускіх местаў|к}} С. 145.</ref>. На мапе [[Томаш Макоўскі|Т. Макоўскага]] 1613 году Гарадок значыцца як [[мястэчка]]. У пачатку ХVІІ стагодзьдзя паселішча ўваходзіла ў склад [[Віцебскі павет|Віцебскага павету]] і знаходзілася ў дзяржаўнай уласнасьці. У 1650 годзе тут існавала царква Сьвятога Ільлі<ref>{{Літаратура/ЭВКЛ|1к}} С. 511.</ref>. === Пад уладай Расейскай імпэрыі === [[Файл:Haradok, Pahonia. Гарадок, Пагоня (1843).jpg|значак|110пкс|зьлева|[[Герб Гарадку|Герб]], 1843 г.]] [[Файл:Haradok. Гарадок (1922).jpg|значак|Плян места, 1922 г.]] У выніку першага падзелу [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] (1772 год) Гарадок апынуўся ў складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], дзе 9 ліпеня 1772 году атрымаў статус [[места]]. У 1777 годзе ён стаў цэнтрам павету ў [[Полацкая губэрня|Полацкай]], з 1796 году ў [[Беларуская губэрня|Беларускай]], з 1802 году [[Віцебская губэрня|Віцебскай губэрні]]. У 1778 годзе зьявіўся першы генэральны плян Гарадку з рысамі [[клясыцызм]]у. У 1781 годзе места атрымала новы герб з выявай [[Пагоня|Пагоні]]. На 1784 год у Гарадку было 169 двароў, дзейнічала царква з 2 папамі, працавалі вінакурня, багадзельня, 12 крамаў і 3 правіянцкія склады, адбываліся 3 кірмашы на два дні. У красавіку 1855 году [[Канстанцін Вераніцын]] напісаў у Гарадку паэму «[[Тарас на Парнасе]]». На 1860 год колькасьць будынкаў павялічылася да 377; працавалі фабрыка паташу, 19 дробных саматужных прадпрыемстваў, 75 крамаў; дзейнічалі царква і 6 малітоўных дамоў. На 1887 год працавалі 23 прадпрыемствы, лякарня, рамесная школа, царкоўнапрыходзкая вучэльня. У другой палове ХІХ стагодзьдзя паводле праекту пераплянаваньня (1846 год) места пашырылася ўздоўж шашы [[Віцебск]] — [[Пецярбург]]. У 1904 годзе па пракладаньні чыгункі Гарадок разьвіваўся паміж вакзалам і Рынкам. На 1905 год у месьце былі 21 мураваны і 834 драўляныя дамы; працавалі 14 заводаў, фабрыка, паравы млын, 2 мужчынскія і 3 жаночыя вучэльні, лякарня, 3 аптэкарскія магазыны, бібліятэка; дзейнічалі 2 царквы і 10 сынагогаў. На 1912 год налічвалася 240 гандлёвых і прамысловых установаў; праводзіліся 3 кірмашы. <gallery caption="Старая графіка Гарадку" widths=150 heights=150 class="center"> Lucyn-Siebiež-Nieviel-Haradok-Drysa-Režyca-Suraž. Люцын-Себеж-Невель-Гарадок-Дрыса-Рэжыца-Сураж (1800).jpg|Прысутныя месцы, праект канца XVIII ст. Siebiež-Haradok-Drysa-Režyca-Suraž. Себеж-Гарадок-Дрыса-Рэжыца-Сураж (1800).jpg|Правіянцкі магазын, праект канца XVIII ст. Городок. Проект церкви. 1808 г.jpg|Царква, праект 1808 г. Haradok, Vialikaja. Гарадок, Вялікая (1908).jpg|Сынагога на 2-й Вялікай вуліцы, 1908 г. </gallery> === Найноўшы час === 25 сакавіка 1918 году згодна з [[Трэцяя Ўстаўная грамата|Трэцяй Устаўной граматай]] Гарадок абвяшчаўся часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. 1 студзеня 1919 году згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі ён увайшоў у склад [[БССР|Беларускай ССР]], аднак 16 студзеня Масква адабрала места разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад [[РСФСР]]. 17 ліпеня 1924 году Гарадок вярнулі [[БССР]], дзе ён стаў цэнтрам раёну. У [[Другая сусьветная вайна|Другую сусьветную вайну]] з 10 ліпеня 1941 да 24 сьнежня 1943 году места знаходзілася пад акупацыяй [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]]. 20 студзеня 2006 году афіцыйна зацьвердзілі гістарычны герб Гарадку, а 28 лютага 2011 году — сьцяг места<ref>[https://web.archive.org/web/20160304072908/http://www.pravo.by/pdf/2011-28/2011-28(006-033).pdf Об учреждении официальных геральдических символов административно-территориальных единиц Витебской области. Указ Президента Республики Беларусь от 28.02.2011 г. № 86]{{Ref-ru}}</ref>. <gallery caption="Мястэчка на старых здымках" widths=150 heights=150 class="center"> Haradok, Rynak. Гарадок, Рынак (1917).jpg|Рынак, 1917 г. Haradok, Rynak. Гарадок, Рынак (1917-19).jpg|Рынак, 1917—1919 гг. Haradok, Rynak. Гарадок, Рынак (7.11.1918).jpg|Рынак, 7 лістапада 1918 г. Haradok. Гарадок (1936).jpg|Ясьлі-сад, 1936 г. </gallery> == Насельніцтва == === Дэмаграфія === <div style="float:right;margin:0 0 .5em 1em;" class="toccolours"> <timeline> ImageSize = width:auto height:150 barincrement:29 PlotArea = left:50 bottom:20 top:15 right:15 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = late Colors = id:linegrey2 value:gray(0.9) id:linegrey value:gray(0.7) id:cobar value:rgb(0.0,0.7,0.8) id:cobar2 value:rgb(0.6,0.9,0.6) DateFormat = yyyy Period = from:0 till:15000 ScaleMajor = unit:year increment:5000 start:0 gridcolor:linegrey ScaleMinor = unit:year increment:1000 start:0 gridcolor:linegrey2 PlotData = color:cobar width:15 bar:1784 from:0 till:1496 bar:1860 from:0 till:4075 bar:1879 from:0 till:4449 bar:1897 from:0 till:5023 bar:1905 from:0 till:6480 bar:1939 from:0 till:7300 bar:1959 from:0 till:7600 bar:1969 from:0 till:9000 bar:1992 from:0 till:14600 bar:2003 from:0 till:14100 bar:2009 from:0 till:12968 bar:2018 from:0 till:12332 TextData= fontsize:10px pos:(25,195) text: </timeline> </div> * '''XVIII стагодзьдзе''': 1784 год — 1496 чал. (737 муж. і 759 жан.), зь іх 1031 юдэяў * '''XIX стагодзьдзе''': 1860 год — 4075 чал.; 1879 год — 4449 чал., зь іх 2802 праваслаўныя, 210 каталікоў, 19 раскольнікаў, 15 эвангелістаў, 1402 юдэі, 1 магамэтанін<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|3к}} S. [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_III/133 133]—[http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_III/134 134].</ref>; 1897 год — 5023 чал., зь іх 39,5% пісьменных * '''XX стагодзьдзе''': 1905 год — 6480 чал., зь іх 2184 праваслаўныя, 29 каталікоў, 57 старавераў, 5 пратэстантаў, 4205 юдэяў; 1939 год — 7,3 тыс. чал.; 1959 год — 7,6 тыс. чал.; 1969 год — 9,0 тыс. чал.; 1991 год — 14,5 тыс. чал.; 1992 год — 14,6 тыс. чал.<ref>[[Вячаслаў Насевіч|Насевіч В.]] Гарадок // {{Літаратура/ЭГБ|2к}} С. 477.</ref>; 1995 год — 14,6 тыс. чал.<ref>{{Літаратура/БелЭн|5к}} С. 44.</ref> * '''XXI стагодзьдзе''': 2003 год — 14,1 тыс. чал.; 2006 год — 13,8 тыс. чал.; 2008 год — 13,6 тыс. чал.; 1 студзеня 2009 году — 13,4 тыс. чал.; 2009 год — 12 968 чал.<ref name="belstat">[https://web.archive.org/web/20100918181046/http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/vihod_tables/1.2-2.pdf Перепись населения — 2009. Витебская область]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref> (перапіс); 2016 год — 12 186 чал.<ref name="belstat2016">[https://web.archive.org/web/20160706073652/http://www.belstat.gov.by/upload/iblock/567/567f8a4ac45cd80a949bb7bd7a839ca7.zip Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2017 год — 12 193 чал.<ref name="belstat2017">[https://web.archive.org/web/20200813193913/http://belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_7192/ Численность населения на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2018 год — 12 332 чал.<ref name="belstat2018">[https://web.archive.org/web/20180405033656/http://www.belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_8782/ Численность населения на 1 января 2018 г. и среднегодовая численность населения за 2017 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref> === Рэлігія === У 1990-я гады будынак царкоўнапрыходзкай школы (пач. ХХ ст.) перабудавалі пад царкву Сьвятой Тройцы. Апроч таго, дзейнічае каталіцкая парафія Адведзінаў Найсьвяцейшай Панны Марыі, пры якой будуецца касьцёл. === Адукацыя === [[Файл:Haradok. Гарадок (2009).jpg|міні|[[Гарадоцкі раённы краязнаўчы музэй]] (2009 год)]] У Гарадку працуюць аграрна-тэхнічны каледж, прафэсійна-тэхнічны каледж сельскагаспадарчай вытворчасьці, 2 сярэднія, базавая, дзіцяча-юнацкая спартовая школы, школа мастацтваў. === Культура === Дзейнічаюць дом культуры, 2 бібліятэкі, [[Гарадоцкі раённы краязнаўчы музэй]], дом рамёстваў і фальклёру. === Мас-мэдыя === Выдаецца раённая газэта «Гарадоцкі весьнік» (да 1991 году — «Прамень камунізму»). Наклад 2250 асобнікаў. == Забудова == === Плян === У 1966 годзе зьявіўся праект пераплянаваньня, у 1977 годзе — генэральны плян Гарадку. Узводзяцца тыповыя будынкі, утварыліся новыя мікрараёны з шматпавярховымі дамамі. === Вуліцы і пляцы === {| cellspacing="1" cellpadding="3" style="width: 500px; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|Беларусь}} align="center" | '''Афіцыйная назва''' || '''Гістарычная назва''' |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | Галіцкага вуліца || '''Стараневельская''' вуліца<ref>Шульман А. [https://web.archive.org/web/20120707090537/http://shtetle.co.il/Shtetls/gorodok/gorodok.html Есть ли у прошлого будущее?], [http://shtetle.co.il Мое местечко]</ref> |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | Леніна плошча || '''Рынак''' пляц |} З [[урбананіміка|урбананімічнай]] спадчыны Гарадку да нашага часу гістарычныя назвы захавалі вуліцы Вакзальная, Зарачанская, Садовая, Узгор'е, Невельская шаша. У месьце існавалі Невельская і Вялікая вуліцы<ref>Карпекин К. [https://web.archive.org/web/20120519025259/http://shtetle.co.il/Shtetls/gorodok/gor_syn.html Хроника закрытия городкских синагог], [http://shtetle.co.il Мое местечко]</ref>. == Эканоміка == Прадпрыемствы лёгкай, дрэваапрацоўчай, харчовай прамысловасьці. Ільнозавод. {| class="wikitable standard collapsible collapsed" style="border: none; width: 100%; background-color: transparent;" !Пералік прамысловых прадпрыемстваў Гарадку |- | * РУСГП «Гарадоцкая птушкафабрыка» * ААТ «Гарадоцкі рамонтны завод» * ААТ «Гарадоцкі філія „Малако“», * Гарадоцкі цэх па вытворчасьці харчовых прадуктаў «Талачынскі кансэрвавы завод» |} == Транспарт == Праз Гарадок праходзяць аўтамабільныя дарогі {{таблічка-by|Р|114}} (Гарадок — [[Вула]]) і {{таблічка-by|Р|115}} ([[Віцебск]] — Гарадок — траса {{таблічка-by|M|8}}). За 1 км на ўсход ад места праходзіць магістраль {{таблічка-by|М|8}}{{таблічка-eu|95}}. == Турыстычная інфармацыя == === Інфраструктура === [[Файл:Gorodok-verenitsyn.JPG|міні|Камень-помнік паэме «[[Тарас на Парнасе]]»]] Дзейнічаюць [[Гарадоцкі раённы краязнаўчы музэй]], РУП «Гарадоцкі цэнтар спорту і турызму Раўбічы». Спыніцца можна ў гасьцініцы «Раўбічы». Гарадок — вядомы цэнтар ганчарнага рамяства (г. зв. «гарадоцкая кераміка»)<ref>{{Літаратура/Турыстычная энцыкляпэдыя Беларусі|к}}</ref>. === Славутасьці === * Забудова гістарычная (канец ХІХ — пачатак ХХ ст.; фрагмэнты) * [[Гарадоцкі замак|Замчышча]] * Могілкі юдэйскія * [[Паштовая станцыя (Гарадок)|Паштовая станцыя]] (сярэдзіна ХІХ ст.) === Страчаная спадчына === * [[Гарадоцкі замак|Замак]] (XVII ст.) * Сынагога * Царква Зьвеставаньня Багародзіцы (XIX ст.) * Царква Сьвятога Прарока Ільлі (XVII ст.) * Царква Сьвятога Мікалая (XVII ст.) == Асобы == * [[Бэр Аршанскі]] (1883—1945) — празаік, драматург, літаратуразнавец, публіцыст * [[Сяргей Багніч]] (нар. 1964) — беларускі навуковец у галіне спэктраскапіі арганічных злучэньняў * [[Анатоль Ерашоў]] (нар. 1936) — беларускі навуковец у галіне вэтэрынарнай вірусалёгіі, мікрабіялёгіі і радыёбіялёгіі * [[Юзэф Маралёўскі]] (1777—1845) — паэт, пэдагог * [[Леанід Пузырэўскі]] (нар. 1938) — беларускі навуковец у галіне эканомікі * [[Уладзімер Хазанскі]] (нар. 1923) — беларускі журналіст, пісьменьнік * [[Аркадзь Шофман]] (1913—1993) — расейскі гісторык * [[Леанід Шофман]] (1913—1993) — беларускі навуковец у галіне аграноміі == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * Бастава А. Пра мінулае нашага Гарадка // Краязнаўчая газета. № 15, 2007. С. 3. * {{Літаратура/БелЭн|5}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|1}} * {{Літаратура/Памяць/Гарадоцкі раён}} * {{Літаратура/Геральдыка беларускіх местаў}} * {{Літаратура/ЭГБ|2}} * {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|3}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://radzima.org/be/gorad/garadok-2.html Гарадок], [[Radzima.org]] * [https://web.archive.org/web/20131224222043/http://vlib.by/PRIDVINIE-1/CITIES/Gorodok.htm Гарадок], [https://web.archive.org/web/20110706163508/http://vlib.by/PRIDVINIE-1/index-Pridvinie.htm Прыдзвінскі край: Гісторыя і сучаснасць] * [http://catholic.by/2/belarus/dioceses/vitebsk/100566.html Гарадок — парафія Адведзінаў Найсвяцейшай Панны Марыі], [[Catholic.by]] * [https://web.archive.org/web/20080223210152/http://globus.tut.by/gorodok/index.htm Гарадок], [[Globus.tut.by]] * [https://web.archive.org/web/20090412101602/http://gorodok.by/histori.html Гісторыя Гарадку]{{ref-ru}} {{Навігацыйная група |назоў = Гарадок у сучасным [[Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Беларусі|адміністрацыйна-тэрытарыяльным падзеле]] [[Беларусь|Беларусі]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Беларусь}}; |Гарадоцкі раён |Віцебская вобласьць }} {{Месты і мястэчкі гістарычнай Віцебшчыны}} [[Катэгорыя:Населеныя пункты Гарадоцкага раёну]] [[Катэгорыя:Гарады Віцебскай вобласьці]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты, згаданыя ў XII стагодзьдзі]] 5clxj70h8dglx1ltpm8zyhuudxiarfi Каір 0 24754 2330697 2281405 2022-07-31T06:33:28Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Населены пункт |Назва = Каір |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Каіру |Назва на мове краіны = |Код мовы назвы краіны = |Краіна = Эгіпет |Герб = |Сьцяг = Flag of Cairo.svg{{!}}border |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = 150 |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Від адміністрацыйнай адзінкі 1 = |Назва адміністрацыйнай адзінкі 1 = |Від адміністрацыйнай адзінкі 2 = |Назва адміністрацыйнай адзінкі 2 = |Від адміністрацыйнай адзінкі 3 = |Назва адміністрацыйнай адзінкі 3 = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = 210 |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 7440000 |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва= |Год падліку колькасьці = |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = |Год падліку колькасьці аглямэрацыі = |Крыніца колькасьці аглямэрацыі = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Дадатковы парамэтар насельніцтва = |Значэньне дадатковага парамэтра насельніцтва = |Год падліку дадатковага парамэтра насельніцтва = |Часавы пас = +2 |Летні час = +3 |Тэлефонны код = +20 02 |Паштовы індэкс = |Паштовыя індэксы = |Назва лічбавага клясыфікатару = |Лічбавы клясыфікатар = |Аўтамабільны нумарны знак = |Назва аўтамабільнага нумарнога знаку = |Аўтамабільныя нумарныя знакі = |Назва аўтамабільных нумарных знакаў = |Выява = Cairo_Montage.png |Апісаньне выявы = |Шырата паўшар’е = паўночнае |Шырата градусаў = 30 |Шырата хвілінаў = 3 |Шырата сэкундаў = |Даўгата паўшар’е = усходняе |Даўгата градусаў = 31 |Даўгата хвілінаў = 14 |Даўгата сэкундаў = |Назва мапы = |Альтэрнатыўная мапа = |Назва мапы2 = |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Сайт = }} '''Каі́р''' ({{мова-ar|القاهرة}}; ''al-Qāhirah'') — сталіца [[Эгіпет|Эгіпту]] й найбуйнейшы горад у арабскім сьвеце й [[Афрыка|Афрыцы]], і 16-ы найбуйнейшы мэгаполіс у сьвеце<ref>Santa Maria Tours (2009-09-04). [http://www.prlog.org/10332580-cairo-alqahira-is-egypts-capital-and-the-largest-city-in-the-middle-east-and-africa.html «Cairo - "Al-Qahira"- is Egypt's capital and the largest city in the Middle East and Africa»]. PRLog.</ref><ref>[http://www.forbes.com/2006/12/20/worlds-most-congested-cities-biz-energy-cx_rm_1221congested_slide.html «World's Densest Cities»]. Forbes.</ref>. Горад быў заснаваны ў 969 годзе нашай эры й насёньняшні момант ягоная гісторыя мае звыш тысячы гадоў. Сваю мянушку «горад тысячы мінарэтаў» Каір атрымаў за перавагі [[ісламская архітэктура|ісламскай архітэктуры]], горад ужо даўно зьяўляецца цэнтрам палітычнага й культурнага жыцьця рэгіёну. Каір быў заснаваны [[Фатыміды (дынастыя)|дынастыяй Фатымідаў]] ў [[X стагодзьдзе|X стагодзьдзі]] нашай эры, аднак на сьньняшні момант тэрыторыя сучаснага гораду ўключае ў свой склад месцы былой нацыянальнай сталіцы, чые рэшткі застаюцца бачнымі ў некаторых частках [[Стары Каір|Старога Каіра]]. Каір таксама цесна зьвязаны са [[Старажытны Эгіпет|Старажытным Эгіптам]] з-за сваёй блізкасьці да старажытных гарадоў [[Мэмфіс (Эгіпет)|Мэмфіс]], [[Гіза|Гізы]] й [[Фустат]]у, якія месьцяцца непадалёк ад [[сьфінкс|Вялікага Сьфінкса]] й [[піраміды Гізы|пірамідаў Гізы]]. Эгіпцяне сёньня часьцяком называюць горад як ''Маср'' ({{мова-ar|مصر}}), што ў арабскім вымаўленьні азначае імя самога Эгіпту, падкрэсліваючы, такім чынам, што горада мае велізарны эгіпеццкі ўплыў на працягу ўсёй гісторыі існаваньня гораду<ref>Behrens-Abouseif, Doris (1992). [http://books.google.com/?id=INsmT6zjAl8C&printsec=frontcover «Islamic Architecture in Cairo»] (2nd ed.). Brill. {{ISBN|978-90-04-09626-4}}, p. 8</ref><ref># Golia, Maria (2004). [http://books.google.com/?id=ZFRRkvmtSOIC&printsec=frontcover «Cairo: city of sand»]. Reaktion Books. {{ISBN|978-1-86189-187-7}}, p. 152</ref>. Каір ёсьць найстарэйшы й найбуйнейшы цэнтар кіна- й музычнай індустрыі ў арабскім сьвеце, а таксама мае другую паводле ўзросту установу вышэйшай адукацыі ў сьвеце, [[аль-Азгар|унівэрсытэт аль-Азгар]]. Многія міжнародныя [[СМІ]], прадпрыемствы й арганізацый маюць рэгіянальныя штаб-кватэры ў горадзе. Штаб-кватэра [[Ліга арабскіх дзяржаваў|Лігі арабскіх дзяржаваў]] знаходзілася ў Каіры на працягу большай часткі існаваньня арганізацыі. Пры насельніцтве ў 6,76 млн чалавек<ref>[https://web.archive.org/web/20090124144207/http://www.msrintranet.capmas.gov.eg/ows-img2/xls/rep1ne.xls Population and Housing Census 2006, Governorate level, Population distribution by sex], Central Agency for Public Mobilisation and Statistics. Adjusted census result, as Helwan governorate was created on 17 April 2008 from a.o. parts of the Cairo governorate.</ref> горад месьціцца на тэрыторыі 453 км², што робіць Каір, безумоўна, самым буйным горадам у Эгіпце. Разам зь яшчэ дзесяцьцю мільёнамі жыхарамі, якія жывуць у непасрэднай блізкасьці ад горада, Каір знаходзіцца ў цэнтры найбуйнейшай аглямэрацыі ў Афрыцы й зьяўляецца адзінаццатай па велічыні гарадзкой тэрыторыяй у сьвеце<ref>[http://www.demographia.com/db-worldua.pdf «Demographia World Urban Areas & Population Projections»], Demographia</ref>. Каір, як і многія іншыя мэгаполісы, пакутуе ад высокага ўзроўню забруджваньня й трафіку, але [[каірскі мэтрапалітэн|ягоны мэтрапалітэн]], адзіны на афрыканскім кантынээнце пасьля [[альжырскі мэтрапалітэн|альжырскага мэтрапалітэну]], пачаў працу з 1 лістапада 2011 году. Ён таксама ўваходзіць у лік пятнаццаці самых загружаных у сьвеце<ref>Mustafayev, Nicat (29 June 2009). [https://web.archive.org/web/20120613172614/http://en.apa.az/news.php?id=104441 «World metro systems by annual passenger rides»]. en.apa.az.</ref>, зь перавозкай больш за 700 млн пасажыраў штогод. Эканоміка Каіру займае першае месца на [[Блізкі Ўсход|Блізкім Усходзе]]<ref>[http://www.citymayors.com/statistics/richest-cities-2005.html «The 150 Richest Cities in the World by GDP in 2005»]. CityMayors.com</ref>, і 43-е ў сусьветным маштабе паводле інфармацыі глябальнага рэестру гарадоў<ref>[https://web.archive.org/web/20100819193903/http://www.foreignpolicy.com/node/373401 «The 2010 Global Cities Index»]. Foreign Policy.</ref>. == Гісторыя == Першапачаткова Каір разьмяшчаўся не на беразе Ніла. На поўдзень ад гораду знаходзілася сталіца тагачаснага Эгіпту — Мэмфіс, які быў заснаваны ў ХХІХ стагодзьдзі да н. э. Першае паселішча якое зьявілася на месцы будучага Каіру быў рымскі форт, які быў заснаваны ў 150 годзе н. э. Вакол форта зьявілася невялікае паселішча, у якім жылі [[копты]]. У 642 годзе арабскія войскі (пад кіраўніцтвам [[Амр Ібн аль-Аса]]) заваявалі форт і ўмацавалі яго. Паселішча вакол яго пачало хутка расьці. Хутка тут зьявілася мершы ў Афрыцы мячэт. Паступова паселішча пераўтварылася ў горад. З 973 году Каір стаў сталіцай [[Фатымідзкі халіфат|Фатымідзкага халіфату]]. У гэтыя гады горад стаў цэнтрам арабскай [[філязофія|філязофіі]] і [[навука|навукі]]. Унівэрсытэт [[Аль-Азгар]] стаў галоўным цэнтрам ісламскіх штудыяў. У 1517 годзе Каір быў заваяваны [[Асманская імпэрыя|Асманскай імпэрыяй]]. У 1798 годзе Эгіпет быў заваяваны войскамі Напалеона. Але [[Францыя|француская]] акупацыя скончылася праз тры гады. У 1851 годзе Каір быў злучаны чыгункай з [[Александрыя (Эгіпет)|Александрыяй]]. Значны ўплыў на разьвіцьцё гораду аказала і будаўніцтва [[Суэцкі канал|Суэцкага каналу]], пасьля яго пабудовы ўсё больш эўрапейцаў пачало сяліцца ў горадзе. У 1860-х гадах наступіў эканамічны бум зьвязаны з гандлем [[бавоўна]]й. Тагачасны ўладар [[Мухамэд Алі]], замест таго каб рэстаўраваць горад пачаў будаваць новыя кварталы на захад ад старога гораду. Для забудовы гораду былі нанятыя францускія архітэктары. Былі пабудаваныя багатыя вілы і міністэрскія сядзібы. У новым горадзе пачалі езьдзіць трамваі. Пасьля [[Вялікабрытанія|брытанскай]] акупацыі, а потым і калянізацыі забудова места працягвалася. Пасьля пабудовы новага каналу Каір пачаў разрастацца і ў бок пустэльні. Хуткімі тэмпамі расло насельніцтва. Каір прыцягваў як мясцовых сельскіх жыхароў, так і эўрапейцаў. Пад час вайны з [[Ізраіль|Ізраілем]] ў ХХ стагодзьдзі насельніцтва гораду значна ўзрасло за кошт бежанцаў зь Сінаю. Сучасны Каір гэта цэнтар ісламскага сьвету, дзякуючы ўнівэрсытэту [[Аль-Азгар]]. З ХІХ стагодзьдзя Каір стаў цэнтрам [[турызм]]у, дзякуючы блізкасьці вядомых мясьцінаў і вялікай колькасьці музэяў. == Геаграфія == [[Файл:Islamic-cairo-street.jpg|міні|220пкс|Вуліца ў ісламскай частцы гораду]] Каір знаходзіцца на поўначы Эгіпту, часткі вядомай як [[Ніжні Эгіпет]], за 165 кілямэтраў на поўдзень ад [[Міжземнае мора|Міжземнага мора]] й за 120 кілямэтраў на захад ад [[Суэцкі заліў|Суэцкага заліва]] й [[Суэцкі канал|Суэцкага канала]]<ref>[http://www.wolframalpha.com/input/?i=cairo+to+suez «Cairo to Suez»]. WolframAlpha. Wolfram Research.</ref>. Уздоўж гораду цягнецца рака [[Ніл]], аднак на поўдні гораду рака пакідае свае пустынныя даліны й разьветліваецца ў нізінным рэгіёне [[дэльта Нілу|дэльты Нілу]]. Нягледзячы на тое, што сталіца распасціраецца ад Ніла ўва ўсіх кірунках, горад знаходзіцца толькі на ўсходнім беразе ракі й мае две выспы, а таксама агульную плошчу ў 453 км²<ref name="brinkhoff">Brinkhoff, Thomas. [http://www.citypopulation.de/Egypt.html «Egypt: Governorates & Cities»]. City Population.</ref>. Да сярэдзіны XIX стагодзьдзя, калі рака была прыручана [[плаціна|плацінамі]], [[дамба]]мі й іншымі элемэнтамі кіраваньня ракой, Ніл ў раёне Каіра быў вельмі ўстрымальны да зьменаў кірунку й ўзроўню вады. За гэтыя гады, Ніл паступова ссоўваецца на захад. З-за руху Ніла, новая частка горада, як то раёны [[Гардэн-Сіці]], цэнтар гораду Каіру, і [[Замалек]], разьмешчаны бліжэй за ўсё да берага ракі. Гэта ёсьць абласьцямі, у якіх месьціцца большасьць пасольстваў Каіру, акружаныя на поўначы, усходзе й поўдні старой часткай горада. [[Стары Каір]], разьмешчаны на поўдзень ад цэнтра, мае рэшткі старжытнага гораду [[Фустат]] і зьяўляецца сэрцам [[копты|копцкай]] хрысьціянскай абшчыны Эгіпту й называецца [[копцкі Каір|копцкім Каірам]]. Раён Булак, які знаходзіцца ў паўночнай частцы горада, быў пабудаваны ў [[XVI стагодзьдзе|XVI стагодзьдзі]] як порт у цяперашні час зьяўляецца буйным прамысловым цэнтрам. [[Каірская крэпасьць]] разьмешчана на ўсход ад цэнтра горада вакол [[ісламскі Каір|ісламскага Каіра]]. Ейная гісторыя ўзыходзіць да эпохі [[Фатыміды (дынастыя)|Фатымідаў]] і часоў заснаваньня гораду. Нягледзячы на тое, што ў заходніх Каіры дамінуюць шырокія бульвары, адкрытыя прасторы й сучасная эўрапейская архітэктура, усходняя палова гораду, павялічвалася выпадкова й бессыстэмна на працягу стагодзьдзяў, у ёй пераважаюць дробныя завулкі, перапоўненыя шматкватэрныя дамы й [[ісламская архітэктура]]. Новая частка гораду разьмяшчаецца на ўсход, займаючы даўнія [[сельская гаспадарка|сельскагаспадарчыя]] тэрыторыі. Гэтыя кварталы былі пабудаваныя ў асноўным у [[ХІХ стагодзьдзе|ХІХ стагодзьдзі]], тут шмат шырокіх вуліц, зелені і адкрытых плошчаў. У старой частцы гораду вельмі густая забудова, невялікія крывыя вуліцы, якія часта канчаюцца тупікамі. Большая частка офісаў і дзяржаўных устаноў знаходзяцца ў заходняй частцы гораду, а ва ўсходняй частцы знаходзяцца амаль усе [[мячэт]]ы Каіру. Горад разрастаецца і ў [[пустэльня|пустэльню]]. Масты злучаюць абодва берага Нілу, злучаючы выспы [[Гезіра]] і [[Рода (выспа)|Рода]] зь берагамі. На захад ад Каіру знаходзяцца вядомыя старажытнаэгіпэцкія помнікі — [[Сьфінкс]] і [[Вялікія Піраміды]], а ў 18 км ад Каіру знаходзяцца руіны старажытных гарадоў [[Мэмфіс (Эгіпет)|Мэмфіс]]у і [[Сакра|Сакры]]. Паўночная й крайняя ўсходняя частка Каіра, якія ўключаюць у сябе гарады-спадарожнікі, зьяўляюцца аднымі з самых апошніх дапаўненьняў да горада, бо яны былі распрацаваны ў канцы [[XX стагодзьдзе|XX]] і пачатку [[XXI стагодзьде|XXI стагодзьдзяў]] для разьмяшчэньня насельніцтва гораду, якое кожны год стала павялічваецца. Заходні бераг Ніла звычайна ўключаецца ў гарадзкі раён Каіру, аднак ягоныя паселішчы ёсьць часткай гораду [[Гіза]] й [[Гіза (мугафаза)|Гізаўскай правінцыі]]. Гіза таксама зьведала значнае пашырэньне ў апошнія гады, і сёньня горад ёсьць горадам-спадарожнікам Каіру, маючы насельніцтва ў 2,7 млн. чалавек<ref name="brinkhoff"/>. === Клімат === Каір разьмешчаны на шыраце прыкладна 30 градусаў ад [[экватар]]у і знаходзіцца на паўднёвай мяжы субтрапічнага поясу. Зіма ў горадзе цёплая, лета — сьпякотнае, тэмпэратура нярэдка перавышае 40 градусаў. Днём узімку тэмпэратура звычайна перавышае 20 градусаў, уначы халаднее да 10 градусаў, часта — да 5, зрэдку замаразкі. Паколькі горад знаходзіцца ля пустыні [[Сахара|Сахары]], ападкі выпадаюць вельмі рэдка, бо клімат ёсьць засушлівым, але калі ж выпадаюць, то вельмі інтэнсіўна, часьцяком выклікаючы навадненьні. {{Кліматычная інфармацыя | Назва_ў_родным_склоне = Каіру | Крыніца = World Meteorological Organization, BBC Weather <!-- максымумы і мінімумы тэмпэратур --> | Студзень_абс_макс = | Студзень_макс = 18.9 | Студзень_мін = 9.0 | Студзень_абс_мін = | Люты_абс_макс = | Люты_макс = 20.4 | Люты_мін = 9.7 | Люты_абс_мін = | Сакавік_абс_макс = | Сакавік_макс = 23.5 | Сакавік_мін = 11.6 | Сакавік_абс_мін = | Красавік_абс_макс = | Красавік_макс = 28.3 | Красавік_мін = 14.6 | Красавік_абс_мін = | Травень_абс_макс = | Травень_макс = 32.0 | Травень_мін = 17.7 | Травень_абс_мін = | Чэрвень_абс_макс = | Чэрвень_макс = 33.9 | Чэрвень_мін = 20.1 | Чэрвень_абс_мін = | Ліпень_абс_макс = | Ліпень_макс = 34.7 | Ліпень_мін = 22.0 | Ліпень_абс_мін = | Жнівень_абс_макс = | Жнівень_макс = 34.2 | Жнівень_мін = 22.1 | Жнівень_абс_мін = | Верасень_абс_макс = | Верасень_макс = 32.6 | Верасень_мін = 20.5 | Верасень_абс_мін = | Кастрычнік_абс_макс = | Кастрычнік_макс = 29.2 | Кастрычнік_мін = 17.4 | Кастрычнік_абс_мін = | Лістапад_абс_макс = | Лістапад_макс = 24.8 | Лістапад_мін = 14.1 | Лістапад_абс_мін = | Сьнежань_абс_макс = | Сьнежань_макс = 20.3 | Сьнежань_мін = 10.4 | Сьнежань_абс_мін = | Год_абс_макс = | Год_макс = 27.8 | Год_мін = 15.8 | Год_абс_мін = <!-- сярэдняя тэмпэратура --> | Студзень_сяр = 14.0 | Люты_сяр = 15.0 | Сакавік_сяр = 17.6 | Красавік_сяр = 21.5 | Травень_сяр = 24.9 | Чэрвень_сяр = 27.0 | Ліпень_сяр = 28.4 | Жнівень_сяр = 28.2 | Верасень_сяр = 26.6 | Кастрычнік_сяр = 23.3 | Лістапад_сяр = 19.5 | Сьнежань_сяр = 15.4 | Год_сяр = 21.8 <!-- тэмпэратура вады --> | Студзень_вады = | Люты_вады = | Сакавік_вады = | Красавік_вады = | Травень_вады = | Чэрвень_вады = | Ліпень_вады = | Жнівень_вады = | Верасень_вады = | Кастрычнік_вады = | Лістапад_вады = | Сьнежань_вады = | Год_вада = <!-- колькасьць ападкаў --> | Студзень_ападкі = 5.0 | Люты_ападкі = 3.8 | Сакавік_ападкі = 3.8 | Красавік_ападкі = 1.1 | Травень_ападкі = 0.5 | Чэрвень_ападкі = 0.1 | Ліпень_ападкі = 0.0 | Жнівень_ападкі = 0.0 | Верасень_ападкі = 0.0 | Кастрычнік_ападкі = 0.7 | Лістапад_ападкі = 3.8 | Сьнежань_ападкі = 5.9 | Год_ападкі = 24.7 <!-- вільготнасьць --> | Студзень_вільготнасьць = | Люты_вільготнасьць = | Сакавік_вільготнасьць = | Красавік_вільготнасьць = | Травень_вільготнасьць = | Чэрвень_вільготнасьць = | Ліпень_вільготнасьць = | Жнівень_вільготнасьць = | Верасень_вільготнасьць = | Кастрычнік_вільготнасьць = | Лістапад_вільготнасьць = | Сьнежань_вільготнасьць = | Год_вільготнасьць = }} == Эканоміка == Каір ува ўсіх адносінах зьяўляецца цэнтрам Эгіпту, у тым ліку і ў сфэры [[эканоміка|эканоміцы]], з часоў свайго заснаваньня ў 969 годзе нашай эры. Большасьць гандлю краіны генэруецца ў горадзе альбо праходзіць празь яго. Большасьць [[выдавецтва]]ў і [[сродкі масавай інфармацыі|сродкаў масавай інфармацыі]] й амаль усе [[кінастудыя|кінастудыі]] месьцяцца ў Каіры, як і палова шпіталяў краіны й унівэрсытэтаў. Гэта спарадзіла бурнае будаўніцтва ў горадзе будынкаў, якія зьяўляюцца ў пяць разоў вышэйшымі за тыя, якія будуавалі 15 гадоў таму. Гэты рост да нядаўняга часу рос у процівагу да гарадзкіх сэрвісных службаў. Дарогі, [[электрычнасьць]], [[тэлефонная сувязь]] і [[каналізацыя|каналізацыйныя]] паслугі зьяўляюцца ў дэфіцыце. == Транспарт == [[Файл:Speranza Chery A5 as Cairo taxi.jpg|міні|200пкс|Каірскае таксі]] Транспарт у Каіры ўключае ў сябе разгалінаваную сетку аўтамабільнай, чыгуначнай сыстэмы, мэтрапалітэну й марскіх перавозак. Аўтамабільны транспарт у асноўным прадстаўлены асабістам транспартам, [[таксі]], прыватнымі аўтобусамі, мікрааўтобусамі. Мэтрпалітэн, які афіцыйна называецца як «мэтро» ({{мова-ar|مترو|скарочана}}), ёсьць хуткі й эфэктыўны спосаб руху ў горадзе, аднак у гадзіны пік у ім можа стаць вельмі шматлюдна. Два вагоны, то бок чацьвёрты й пяты, зарэзерваваны толькі для жанчынаў, аднак яны могуць ездзіць у любы вагоне, якім яны хочуць. Шырокая сетка дарог злучае Каір зь іншымі эгіпецкімі гарадамі й вёскамі. Існуе новая [[колцавая аўтадарога]], якая атачае ўскраіны горада, са зтездамі, якія дасягаюць зьнешніх раёнаў Каіра. Ёсьць некалькі [[эстакада]]ў і [[мост|мастоў]], як то мост шостага кастрычніка, які, калі трафік не цяжкі, дазваляе хутка пераадолець адлегласьць з адной часткі горада ў іншую. Каірскі аўтамабільны гарадзкі рух, як вядома, ёсьць вельмі перагружаным і перапоўненым<ref>[https://web.archive.org/web/20090518104145/http://weekly.ahram.org.eg/2006/779/feature.htm «Al-Ahram Weekly. Features. Reaching an impasse»]. Weekly.ahram.org.eg</ref>. Кіроўцы, як правіла, агрэсіўныя ў адносінах да іншых удзельнікаў руху, але на скрыжаваньнях яны больш ветлівыя, па чарзе прапускаючы адзін аднаго. У больш густанаселеных рэгіёнах рух ажыцьцяўляецца з дапамогай кіраваньня [[паліцыя|паліцыі]]. == Культура == Першая цывілізацыя зьявілася ў рэгіёне чатыры тысячы гадоў таму ў часы [[Старажытны Эгіпет|Старажытнага Эгіпту]]. З гэтага пэрыяду ў раёне існавалі старажытнаэгіпецкая й [[Старажытная Грэцыя|грэцкая]], [[бабілён]]ская й [[Рымская імпэрыя|рымская]] культуры, якія пакінулі свае адбіткі тут. [[Мусульмане]] з [[Арабійскі паўвостраў|Арабійскага паўвострава]], на чале з [[Амр ібн аль-Аса|Амр ібн аль-Асам]], шырока распаўсюдзілі [[іслам]] у Эгіпце. [[Хэдыва]] [[Мухамэд Алі]], са сваімі [[Альбанія|альбанскімі]] сямейнымі каранямі, паставіў Эгіпет на шляху да сучаснасьці. Культурная сумесь у гэтым горадзе выглядае толькі натуральна, улічваючы ўсе аспэкты ягонай спадчыны. Эгіпет можна параўнаць з музэем пад адкрытым небам з помнікамі розных гістарычных эпох, якія сустракаюцца ў горадзе паўсюль. Самыя вядомыя з музэяў у Каіры: * [[Каірскі эгіпецкі музэй]] * Копцкі музэй * Музэй ісламскага мастацтва * Музэй сучаснага мастацтва * Ваенны музэй * Этнаграфічны музэй * Музэй аль-Гезіра * Паштовы музэй * Чыгуначны музэй == Гарады-сябры == {| cellpadding="11" |- valign="top" | * [[Альжыр (горад)|Альжыр]], [[Альжыр]] * [[Буэнас-Айрэс]], [[Аргентына]] * [[Сараева]], [[Босьнія і Герцагавіна]] * [[Барсэлёна]], [[Гішпанія]] * [[Г’юстан]], [[Тэхас]], [[ЗША]] * [[Нью-Ёрк]], [[ЗША]]<ref>[https://web.archive.org/web/20080521052322/http://www.nyc.gov/html/unccp/scp/html/sc/main.shtml "New York City Global Partners"]. The City of New York. 2010.</ref> * [[Атава]], [[Канада]] * [[Пэкін]], [[Кітай]] || || * [[Сыянь]], [[Кітай]] * [[Бэйрут]], [[Лібан]] * [[Франкфурт-на-Майне]], [[Нямеччына]] * [[Штутгарт]], [[Нямеччына]] * [[Сэул]], [[Паўднёвая Карэя]] * [[Стамбул]], [[Турэччына]] * [[Парыж]], [[Францыя]] ''(горад-партнэр)'' * [[Токіё]], [[Японія]] |} == Дадатковыя зьвесткі == * На 18-мільённы Вялікі Каір прыпадае толькі 9 сьветлафораў, згодна з інфармацыяй на травень 2008 году, пры гэтым кіроўцы абсалютна спакойна едуць на чырвонае сьвятло * На ўскрайку гораду ёсьць незвычайны квартал вядомы як «Горад сьметнікаў». Ён населены эгіпецкімі хрысьціянамі — [[копты|коптамі]], якія займаюцца зборам сьмецьця са ўсяго гораду і сартаваньнем яго для другаснага выкарыстаньня. Адходы знаходзяцца паўсюль пасярод дамоў, на дахах і ў дварах, распаўсюджваючы па кварталах непрыемны пах. Гэты сямейны бізнэс, які прыносіць яго ўдзельнікам неблагія, паводле мясцовых меркаў, даходы. У самым верхнім пункце кварталу пабудаваны сучасны храма-рэлігійны комплекс, багата аздоблены і цудоўна абсталяваны. Катэдральны сабор, які разьмешчаны ў пячоры і тоўшчы скалы, зьмяшчае да 20 тысячаў прыхаджанаў. == Асобы == * [[Нагіб Махфуз]], пісьменьнік, Нобэлеўскі ляўрэат па літаратуры * [[Гамаль Абдул Насэр]], прэзыдэнт Эгіпту * [[Махамэд аль-Барадэі]], старшыня [[МАГАТЭ]] * [[Бутрас Бутрас-Галі]], Генэральны сакратар ААН у 1992—1996 * [[Якуб Кадры Караасманаглу]], турэцкі пісьменьнік * [[Даліда]], сьпявачка == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [http://www.cairo.gov.eg/ Афіцыйны сайт гарадзкой адміністрацыі] * [http://www.demographia.com/db-cairo.htm Дэмаграфія Каіру] * [http://st-takla.org/Links/Coptic-Links-02-Churches-a-Egypt.html#Cairo%20&%20Giza: Копцкія цэрквы ў Каіры] * [http://egyptopia.com/Mosques+in+Cairo_30_296_22_80_en.html Мячэт гораду] * [http://www.jmrw.com/Abroad/Egypte/Le_Caire/index.htm 100 фатаздымкаў Каіру] {{Сталіцы Афрыкі}} [[Катэгорыя:Каір| ]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] tg91iugiy0h9f72hwsugz6vluyvqtbb Мэка 0 24860 2330725 2313268 2022-07-31T09:01:24Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Населены пункт |Назва = Мэка |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Мэкі |Назва на мове краіны = |Код мовы назвы краіны = |Краіна = Саудаўская Арабія |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былыя назвы = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Від адміністрацыйнай адзінкі 1 = Правінцыя |Назва адміністрацыйнай адзінкі 1 = [[Мэка (правінцыя)|Мэка]] |Від адміністрацыйнай адзінкі 2 = |Назва адміністрацыйнай адзінкі 2 = |Від адміністрацыйнай адзінкі 3 = |Назва адміністрацыйнай адзінкі 3 = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = 850 |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 1700000 |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва= |Год падліку колькасьці = 2007 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = |Год падліку колькасьці аглямэрацыі = |Крыніца колькасьці аглямэрацыі = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Дадатковы парамэтар насельніцтва = |Значэньне дадатковага парамэтра насельніцтва = |Год падліку дадатковага парамэтра насельніцтва = |Часавы пас = +3 |Летні час = |Сьпіс тэлефонных кодаў = |Тэлефонны код = |Паштовы індэкс = |Паштовыя індэксы = |Назва лічбавага клясыфікатару = |Лічбавы клясыфікатар = |Аўтамабільны нумарны знак = |Назва аўтамабільнага нумарнога знаку = |Аўтамабільныя нумарныя знакі = |Назва аўтамабільных нумарных знакаў = |Выява = Makkah Montage.jpg |Апісаньне выявы = |Шырата паўшар’е = паўночнае |Шырата градусаў = 21 |Шырата хвілінаў = 25 |Шырата сэкундаў = |Даўгата паўшар’е = усходняе |Даўгата градусаў = 39 |Даўгата хвілінаў = 49 |Даўгата сэкундаў = |Назва мапы = |Альтэрнатыўная мапа = |Назва мапы2 = |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Сайт = [http://www.holymakkah.gov.sa/ holymakkah.gov.sa] }} '''Мэ́ка''' ({{мова-ar|مكة}}, мянушка: ''Umm Al Qura — «Маці ўсіх вёсак»'') — адзін з самых вялікіх гарадоў [[Саудаўская Арабія|Саудаўскай Арабіі]], сьвяты горад [[іслам]]у. Знаходзіцца ў падножжа горнага масіву [[Джабар аль-Карнайт]] у вузкай даліне Абрахама, за 100 км ад [[Чырвонае мора|Чырвонага мора]]. Насельніцтва налічвае каля 1,7 млн чалавек. Мэка зьяўляецца цэнтрам ісламу, і самым сьвятым горадам для мусульманаў, уваход у горад прадстаўнікам іншых рэлігіяў забаронены. Згодна з уяўленьнямі мусульманаў у Мэцы нарадзіўся прарок [[Мухамад]] (у 571 годзе), а таксама месца артыманьня мэцкіх сураў [[Каран]]у. Пасьля вяртаньня прарока Мухамада з [[Мэдына|Мэдыны]] ў Мэку ў 630 годзе горад зьяўляецца мэтай паломніцтва ўсіх мусульманаў. Пасьля ўсталяваньня ў горадзе ўлады дынастыі [[Аліяды|Аліядаў]] у 960 годзе, яны атрымалі тытул [[шарыф]]аў. Шарыфы Мэкі захоўвалі незалежнасьць ад халіфата, якую змаглі захаваць нават пасьля далучэньня Мэкі ў склад [[Асманская імпэрыя|Асманскай імпэрыі]] ў 1517 годзе. З 1924 году Мэка належыць Саудаўскай Арабіі. Самым вядомым месцам гораду зьяўляецца квадратны будынак назначаны прарокам Мухамадам — [[Кааба]]. Вакол яго пабудаваны мячэт [[Аль-Харам]], у якім адначасова могуць памясьціцца 300 тыс. вернікаў. Гэта самае сьвятое месца для мусульманаў. У паўднёва-ўсходнім куце Каабы знаходзіцца [[чорны камень]] (''al-hadżar al-aswad''), які зьяўляецца мэтай ''[[хадж]]а'' — паломніцтва мільёнаў мусульманаў. Чорны камень — гэта [[мэтэарыт]], які, як мяркуюць мусульмане, даслаў ім [[Алаг]]. Упершыню горад узгадваецца як ''Макараба'', які, да зьяўленьня ісламу меў значную ролю ў гандлі паміж краінамі [[Блізкі Ўсход|Блізкага Ўсходу]] і [[Міжземнае мора|Міжземнамор’ем]], зьяўляўся рэлігійным цэнтам паганскіх плямёнаў [[Арабійскі паўвостраў|Арабійскага паўвострава]]. == Гісторыя == === Раньні пэрыяд === [[Файл:OldmapofMecca.jpg|міні|200пкс|зьлева|Выява Мэкі, зробленая турэцкім мастаком у 1787 годзе]] Ісламская традыцыя адносіць заснаваньне Мэкі да часоў нашчадкаў [[Ізмаіл]]а. [[Пталемэй]], магчыма, назваў горад «Макараба», аднак гэтае атасаямленьне зьяўляецца спрэчным<ref>P. Crone, «Meccan Trade and the Rise of Islam», p134-135.</ref>. Археалёгіі ня выявілі ніякіх надпісаў альбо згадак пра Мэку гэтага часу, хоць іншыя гарады й царствы ў гэтым рэгіёне былі добра задакумэнтаваны ў гістарычных запісах. Прыкладна ў [[V стагодзьдзе|V стагодзьдзі]] нашай эры, [[Кааба]] была месцам пакланеньня баствам паганскіх плямёнаў Арабіі. Найбольш важным паганскім бажаством Мэкі быў [[Хубал]], месцам да ўзданьня пашанаў якому была Кааба<ref>Hawting, G. R. (1980). «The Disappearance and Rediscovery of Zamzam and the „Well of the Ka’ba“». Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London 43 (1): 44-54. JSTOR 616125. p. 44</ref><ref>«What life was like in the lands of the prophet: Islamic world», AD 570—1405. Time-Life Books. p. 20. {{ISBN|0-7835-5465-6}}</ref>. Ён заставаўся ў пашане да [[VII стагодзьдзе|VII стагодзьдзя]] нашай эры. У [[V стагодзьдзе|V стагодзьдзі]], [[курайшыты]] узялі пад свой кантроль Мэку й сталі кваліфікаванымі купцамі й гандлярамі. У [[VII стагодзьдзе|VII стагодзьдзі]] яны далучыліся да прыбытковага гандлю [[спэцыі|спэцыямі]], а таксама, стваралі новыя гандлёвыя маршруты, каб адвесьці шляхі ў бок ад месцаў бітваў і небясьпечных марскіх маршрутаў у больш бясьпечныя сухапутныя маршруты. У гэтыя часы [[Бізантыйская імпэрыя]] амаль страціла кантроль над [[Чырвонае мора|Чырвоным морам]] і ў гэтым рэгіёне квітнела [[пірацтва]]. Іншы маршрут, які пралягаў праз [[Пэрсыдзкі заліў]] праз рэкі [[Тыгр (рака)|Тыгр]] і [[Эўфрат]], таксама быў пад пагрозай з боку [[імпэрыя Сасанідаў|імпэрыі Сасанідаў]], а таксама быў небясьпечны з-за [[рымска-пэрсыдзкія войны|рымска-пэрсыдзкіх войнаў]]. Вядомасьць Мэкі як гандлёвага цэнтра ўсё ж перасягнула горады [[Пэтра]] й [[Пальміра]]<ref name="EncyclIslam">«Makka — The pre-Islamic and early Islamic periods», Encyclopaedia of Islam</ref><ref>Ira Marvin Lapidus (2002). [http://books.google.com/?id=I3mVUEzm8xMC&printsec=frontcover&dq=History+of+Islamic+Societies#v=onepage&q&f=false «History of Islamic Socieities»]. Cambridge University Press. pp. 14. {{ISBN|978-0-521-77933-3}}.</ref>. Сасаніды, аднак, не заўсёды ўяўлялі пагрозу для Мэкі, бо ў [[575|575 годзе н. э.]] яны абаранілі арабскі горад ад нашэсьця [[Каралеўства Аксум]], на чале зь ейным [[хрысьціянства|хрысьціянскім]] лідэрам [[Абрагам]]ам. Плямёны Паўднёвай Арабіі запыталіся на дапамогу ў [[Пэрсія|пэрсыдзкага]] цара [[Хасроў I|Хасрова I]], які адгукнуўся й зьяўвіўся ў Арабіі разам з войскам і флётам. Гэтае ўмяшаньне прадухіліла распаўсюджваньне хрысьціянства ў Арабію, дзе ў Мэкі таго часу жыў шасьцігадовы хлопчык з племяні курайшытаў і які ў будучыні стаў прарокам [[Мухамад]]ам<ref>S. Wise Bauer (2010). [http://books.google.com/books?id=1u2oP2RihIgC&pg=PA243&dq=Khosru+conquered+mecca#v=onepage&q=Khosru%20conquered%20mecca&f=false «The history of the medieval world: from the conversion of Constantine to the First Crusade»]. W. W. Norton & Company. pp. 243. {{ISBN|978-0-393-05975-5}}.</ref>. Да сярэдзіны [[VI стагодзьдзе|VI стагодзьдзя]] існавалі тры асноўныя паселішчы ў Паўночнай Арабіі, якія месьціліся ўздоўж паўднёва-заходняга ўзьбярэжжа ля Чырвонага мора, у той час як на ўсходзе ляжала вялікая пустэльня. Гэты раён, вядомы як [[Хіджаз]], маў тры населеныя пункты, якія паўсталі вакол [[аазіс]]аў, дзе вада была даступная да выкарыстаньня. У цэнтры Хіджазу месьціўся горад [[Мэдына|Ясрыб]], які пазьней быў перайменаваны ў Мэдыну, што ў перакладзе з арабскай мовы азначае ''горад прарока''. За 400 км на поўдзень ад Ясрыба месьціўся горны горад [[Таіф]], на паўночны захад ад якога месьцілася Мэка. Нягледзячы на тое, што тэрыторыя вакол Мэкі была цалкам бясплоднай, ён быў самым багатым з трох населеных пунктаў, дзякуючы вялікіх запасаў вады й вядомых калодзежаў [[Замзам Ну]] й прыбытковаму становішчу на скрыжаваньні найважнейшых караванных шляхоў<ref>«What life was like in the lands of the prophet: Islamic world», AD 570—1405. Time-Life Books. p. 32. {{ISBN|0-7835-5465-6}}.</ref>. Суровыя умовы й рэльеф [[Арабійскі паўвостраў|Арабійскага паўвострава]] азначалі амаль сталы стан канфлікту паміж мясцовымі плямёнамі, але адзін раз у год яны абвяшчалі перамір’е й сыходзіліся ў Мэку ў штогадовае паломніцтва. Да [[VII стагодзьдзе|VII стагодзьдзя]], гэтая паездка была заклікана паводле рэлігійных меркаваньняў арабаў-паганцаў, каб аддаць належнае іхняй сьвятыні й выпіць вады з [[Замзам Ну]]. Тым ня менш, тут таксама кожны год праходзілі мэканскія кірмашы. Гэтыя штогадовыя мерапрыемствы далі плямёнам пачуцьцё агульнай ідэнтычнасьці й зрабілі Мэку важным месцам для паўвострава<ref>Ira Marvin Lapidus (2002). [http://books.google.com/?id=I3mVUEzm8xMC&printsec=frontcover&dq=History+of+Islamic+Societies#v=onepage&q&f=false «History of Islamic Socieities»]. Cambridge University Press. pp. 16-17. {{ISBN|978-0-521-77933-3}}.</ref>. Караваны [[вярблюд]]аў, як кажуць, упершыню былі выкарыстаны прадзедам Мухамада, сталіся важнай часткай ажыўленай эканомікі Мэкі. Паміж мэкскімі купцамі й мясцовымі качавымі плямёнамі былі складзены дамовы, паводле якіх гэтыя плямёны, дастаўлялі тавары, як то [[скура]], хатнія жывёлы й [[мэтал]]ы, якія здабываліся ў мясцовых гарах, у Мэку, адкуль потым везьліся на караванах у гарады [[Сырыя|Сырыі]] й [[Ірак]]у<ref>«What life was like in the lands of the prophet: Islamic world», AD 570—1405. Time-Life Books. p. 17-18. {{ISBN|0-7835-5465-6}}.</ref>. Таксама існуюць гістарычныя пацьвержаньні, што праз Мэку праходзілі тавары зь іншых кантынэнтаў, як то тавары з [[Афрыка|Афрыкі]] й [[Далёкі Ўсход|Далёкага Ўсходу]], якія праходзілі праз горад у Сырыю, у тым ліку спэцыі, скуры, [[лекі]], [[тканіна|тканіны]] й [[раб]]ы, у той час як у горад везьліся [[грошы]], [[зброя]], [[крупы]] й [[віно|віна]], якія, у сваю чаргу, былі распаўсюджаныя па ўсёй Арабіі. Мэканцы падпісвалі дамовы зь бізантыйцамі й [[бэдуін]]амі, дзе стварэньня бясьпечных праходаў для караванаў, даючы апошнім ваду й пашы для жывёлы. Мэка сталася цэнтрам вольнай канфэдэрацыі арабскіх плямёнаў, у якую ўвайшлі нават племя [[Бану Тамім]]. === Мухамад і заваёва Мэкі === [[Файл:Jabal Nur.JPG|міні|200пкс|зьлева|Гара [[Джэбэль аль-Нур]], дзе згодна з традыцыяй Мухамад атрымаў першае паведамленьне ад Бога]] Мухамад нарадзіўся ў Мэкі ў 570 годзе, і, такім чынам іслам быў непарыўна зьвязаны з горадам з гэтага часу. Ён нарадзіўся ў нязначнай сям’і [[Хашыміты|Хашымітаў]], якая паходзіла з племяні курайшытаў. Менавіта ў Мэкі, у пячоры горы [[Хіра]] ў раёне [[Джэбэль-аль-Нур]], згодна зь ісламскай традыцыяй, Мухамад пачаў атрымліваць боскія адкрыцьці праз [[арханёл Гаўрыіл|арханёла Гаўрыіла]] ў 610 годзе, і пачаў прапаведаваць сваю форму [[аўраамічныя рэлігіі|аўраамічнага]] [[монатэізм]]у супраць мэканскага паганства. Вытрымаўшы перасьлед з боку паганскіх плямёнаў на працягу 13 гадоў, Мухамад эміграваў у 622 годзе са сваімі спадарожнікамі ў Ясрыб, які пазьней юыў названы Мэдынай. Канфлікт паміж курайшытамі й мусульманаў, аднак, працягваўся: двойчы мусульмане атрымалі перамогу ў [[бітва пры Бадры|бітве пры Бадры]], у той час як [[бітва пры Ўхудзе]] скончылася нявырашана. У цэлым, аднак, мэканскія намаганьні, накіраваныя на зьнішчэньне [[іслам]]у, не былі ўдалымі й у канчатковым рахунку апынуліся беспасьпяховымі. Падчас [[бітва ля рова|бітвы ля рова]] ў 627 годзе аб’яднаныя войскі Арабіі ня здолілі нанесьці паразу сілам Мухамада<ref>Ira Marvin Lapidus (2002). [http://books.google.com/?id=I3mVUEzm8xMC&printsec=frontcover&dq=History+of+Islamic+Societies#v=onepage&q&f=false «History of Islamic Socieities»]. Cambridge University Press. pp. 32. {{ISBN|978-0-521-77933-3}}.</ref>. У 628 годзе Мухамад і ягоныя пасьлядоўнікі ішлі ў Мэку, спрабуючы ўвайсьці ў горад для зьдзяйсьненьня паломніцтва. Замест гэтага, аднак, яны былі заблякаваныя курайшытамі, пасьля чаго й мусульмане, і мэканцы склалі дамову, паводле якой курайшыты абяцалі спыніць барацьбу супраць мусульманаў, і паабяцалі, што мусульмане будуць дапушчаныя ў горад, каб зьдзяйсьняць паломніцтва на наступны год. Праз два гады, курайшыты парушылі перамір’е, забіўшы групу мусульманаў і іхных хаўрусьнікаў. У адказ на гэта Мухамад і 10 тысяч ягоных прыхільнікаў выйшлі да Мэкі. Аднак, замест таго каб працягваць барацьбу, жыхары Мэкі здаліся Мухамаду, які абвесьціў мір і дараваў жыхарам іхны ўчынак. Аднак паганскія вобразы быў разбураны Мухамадам і ягоныя пасьлядоўнікаў узяліся за ісламізацыю гораду. Мухамад аб’явіў Мэку сьвятым месцам ісламу, зрабіўшы яго цэнтрам паломніцтва мусульманаў і як адзін зь пяці слупоў веры. Ён таксама заявіў, што немусульманам ня будзе дазволена знаходзіцца ў горадзе, каб абараніць яго ад уплыву [[шматбожжа]] й падобных практык. Затым Мухамад вярнуўся ў Мэдыну, пасьля прызначэньня [[Акіб ібн Усаід|Акіба ібн Усаіда]] на пасаду губэрнатара гораду. Мухамад памёр у 632 годзе, але з пачуцьцём яднаньня ісламскай нацыі. Іслам пачаў хуткае пашырэньне, і на працягу наступных некалькіх соцень гадоў распасьцёрся ад [[Паўночная Афрыка|Паўночнай Афрыкі]] й у [[Азія|Азіі]] да некаторых частках [[Эўропа|Эўропы]]. У той час як іслам працягваў пашырацца, Мэка пачалапрыцягваць пілігрымаў ня толькі з Арабіі, але й зь іншых месцаў мусульманскага сьвету й за ягонымі межамі, бо кожны год шмат хто зь вернікаў выконвалі [[хадж]]. Мэка таксама прыцягвала шмат навукоўцаў, а таксама набожных мусульманаў, якія жадалі жыць каля Каабы. === Сярэднявечча й Новы час === [[Файл:First-saudi-state2.JPG|міні|270пкс|Першая Саудаўская дзяржава]] Мэка ніколі не была сталіцай якіх-небудзь ісламскіх дзяржаваў, але мусульманскія кіраўнікі рабілі значны ўнёсак у ягонае ўтрыманьне. У часы панаваньня [[Умар ібн аль-Хатаб|Ўмара]] й [[Усман ібн Афан|Усмана ібн Афана]] ў [[XVII стагодзьдзе|XVII стагодзьдзі]] за праблемаў з частымі [[паводка]]мі ў горадзе [[халіф]]ы заклікалі хрысьціянскіх інжынэраў, якія стварылі сыстэму загародаў у нізінных кварталах і пабудавалі [[дамба|дамбы]] й насыпы для абароны вобласьці вакол Каабы<ref name="EncyclIslam"/>. Пасьля пераезду Мухамада ў Мэдыну палітычны цэнтар перамясьціўся з Мэкі, і гэтае становішча яшчэ больш пагоршылася калі [[Алі]], чацьвёрты халіф, перамясьціў сталіцу ў [[Куфа|Куфу]]. Пасьля стварэньня [[Халіфат Абасыдаў|Халіфату Абасыдаў]] сталіца была перанесена ў [[Багдад]], які месьціцца ў сучасным [[Ірак]]у. Багдад заставаўся цэнтрам ісламскай імпэрыі амаль 500 гадоў. Мэка ізноў увайшла ў ісламскую палітычную гісторыю, калі горад кантраляваўся [[Абд Алаг ібн аль-Зубайр|Абдам Алаг ібн аль-Зубайрам]], які стаяў у апазыцыі да амэядзкіх халіфаў, і зноўку, калі халіф [[Язід I]] аблажыў горад у 683 годзе<ref>[https://web.archive.org/web/19970720073855/http://www.princeton.edu/~batke/itl/denise/umayyads.htm Ummayads: The First Muslim Dynasty]. Princeton.edu</ref>. На працягу некаторага часу пасьля гэтых падзей горад не гуляў значнай палітычнай ролі, бо мясцовыя ўлады даволі добра ставіліся да хашыміцкіх шарыфаў. У 930 годзе Мэка была атакавана й разрабавана [[карматы|карматамі]], [[ісмаіліты|ісмаілітамі]] на чале з [[Абу-Тахір аль-Джанабі|Абу-Тахірам аль-Джанабі]], якія дзейнічалі ў цэнтральнай і ўсходняй Арабіі<ref>[http://www.infoplease.com/ce6/world/A0832430.html «Mecca»]. Infoplease.com.</ref>. У 1349 годзе эпідэмія [[чорная сьмерць|чорнай сьмерці]] распачалася ў Мэкі<ref>[https://web.archive.org/web/20090131180742/http://www.ucalgary.ca/applied_history/tutor/islam/mongols/blackDeath.html «The Islamic World to 1600: The Mongol Invasions (The Black Death)»]. Ucalgary.ca.</ref>. У 1517 годзе [[шарыф]] [[Мухамад бэн Баракат]] прызнаў вяршэнства [[Асманская імпэрыя|асманскага султана]], але захаваў вялікую ступень мясцовай аўтаноміі<ref>[http://www.1911encyclopedia.org/Mecca «Mecca — LoveToKnow 1911»]. 1911encyclopedia.org.</ref>. У 1803 годзе горад быў захоплены войскамі [[Першая Саудаўская дзяржава|Першай Саудаўская дзяржавы]]<ref>[http://countrystudies.us/saudi-arabia/7.htm «The Saud Family and Wahhabi Islam»]. Library of Congress Country Studies.</ref>, якая кантралявала горад да 1813 году. Гэтая падзея была цяжкім ударам па прэстыжу Асманскай імпэрыі, якая панавала над сьвятым горадам з 1517 году. Асманамі была пастаўлена задача вяртаньня Мэкі назад пад кантроль Асманскай імпэрыі, што пасьпяхова было зроблена намеснікам Эгіпта [[Мухамад Алі-паша|Мухамадам Алі-пашой]] у 1813 годзе. У 1818 годзе пасьлядоўнікі школы [[салафіты|салафітаў]] зноў узялі кантроль над горадам, а празь нейкі час атрымалі паразу, але некаторыя чальцы з клана [[аль-Саудыды|аль-Саудыдаў]] здолелі выратавацца й заснавалі пазьней [[Другая Саудаўская дзяржава|Другую Саудаўскую дзяржаву]], якая існавала да 1891 году. Мэка рэгулярна пакутвала ад эпідэміяў [[халера|халеры]]<ref>[http://www.ph.ucla.edu/epi/snow/pancholera2.html «Asiatic Cholera Pandemic of 1826-37»]. UCLA School of Public Health.</ref>. 27 эпідэміяў было зафіксавана падчас паломніцтва з 1831 па 1930 гады. Больш за 20 тысяч пілігрымаў памерлі ад халеры ў хаджы 1907—1908 гадоў<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/114078/cholera/253250/Seven-pandemics#ref=ref886683 Cholera (pathology)]. Britannica Online Encyclopedia.</ref>. === Паўстаньне шарыфа === [[Файл:Makkah-1910.jpg|міні|220пкс|Мэка ў 1910 годзе]] Падчас [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]] [[Асманская імпэрыя]] знаходзілася ў стане вайны зь [[Вялікабрытанія]]й і ейнымі хаўрусьнікамі, маючы на сваім баку [[Нямецкая імпэрыя|Нямеччыну]]. Турэччына пасьпяхова адбіла напад на [[Стамбул]] падчас зьдзяйсьненьня [[кампанія Галіполі|кампаніі Галіполі]] й на [[Багдад]] падчас [[аблога эль-Кута|аблогі эль-Кута]]. Аднак брытанскі агент [[Томас Эдўард Лоўрэнз]] увайшоў у змову з асманскім губэрнатарам [[Саід Хусэйн бін Алі|Саідам Хусэйнам бін Алі]] шарыфам Мэкі. Хусэйн ібн Алі падняў паўстаньне супраць Асманскай імпэрыі й захапіў горад пасьля [[бітвы за Мэку 1916 году|бітвы за Мэку]] ў 1916 годзе. Паўстаньне шарыфа апынуўся паваротным пунктам вайны на Усходнім фронце. Шарыф Хусэйн абвесьціў новую дзяржаву, [[Каралеўства Хіджаз]], і абвесьціў Мэку ў якасьці сталіцы новага царства. === У складзе Саудаўскай Арабіі === Пасьля [[бітвы за Мэку 1924 году|бітвы за Мэку]] ў 1924 годзе шарыф гораду быў скінуты сям’ёй [[Саудыды|Саудыдаў]], і Мэка была ўключана ў склад [[Саудаўская Арабія|Саудаўскай Арабіі]]<ref>[https://web.archive.org/web/20091028055612/http://encarta.msn.com/encyclopedia_761577367/Mecca.html «Mecca»] at Encarta.</ref>. У адпаведнасьці з законамі новай краіны вялікая частка гістарычнага гораду была разбурана ў выніку будаўнічых праграмаў. 20 лістапада 1979 году дзьве сотні ўзброеных ісламісцкіх дысыдэнтаў на чале з саудаўскім прапаведнікам [[Джугайман аль-Атэйбі|Джугайманам аль-Атэйбі]] [[Тэрарыстычны акт 20 лістапада 1979 году|захапілі мячэт]]. Яны сьцьвярджалі, што саудаўская каралеўская сям’я ўжо не ўяўляе сабой чысты іслам, і што [[Масджыд аль-Харам]] і [[Кааба]], павінны быць кіраванымі тымі, хто прытрымліваецца праўдзівай веры. Паўстанцы захапілі некалькі дзясяткаў тысячаў паломнікаў у якасьці закладнікаў і забарыкадаваліся ў мячэце. Аблога доўжылася два тыдні й у выніку апэрацыі спэцназа загінула некалькі сотняў чалавек і быў зроблены значны ўрон для збудаваньня. [[Пакістан]]скія сілы праводзілі фінальны штурм, аднак выбарам зброі, лягістыкай і плянаваньнем апэрацыі займаліся элітныя [[Францыя|францускія]] падразьдзяленьні<ref>[https://web.archive.org/web/20141018060953/http://www.siegeofmecca.com/ «The Siege of Mecca»]. Doubleday(US).</ref>. == Геаграфія == Мэка знаходзіцца на вышыні 280 м над узроўнем мора й прыблізна за 80 км ад унутранага [[Чырвонае мора|Чырвонага мора]]. Цэнтральная Мэка месьціцца ў калідоры паміж гор, які часьцяком называюць «дуплом Мэкі». Вобласьць зьмяшчае даліну [[эль-Танэм]], даліна [[Бака (даліна)|Бака]] й даліну [[Абкар]]. Гэтая горная структура разьмяшчэньня вызначыла напрамак сучаснага пашырэньня гораду. Гарадзкі цэнтар у раёне [[Масджыд аль-Харам]] мае вышыню меншую за астатнюю частку гораду. Тэрыторыя вакол мячэта ўключае ў сябе стары горад, і калісьці тут існавалі сотні дамоў, якія ў цяперашні час заменены шырокімі праспэктамі й гарадзкімі плошчамі. Традыцыйныя дамы пабудаваны з мясцовай горнай пароды. Агульная плошча Мэкі на сёньняшні дзень складае больш за 1200 км²<ref>[https://web.archive.org/web/20130805195108/http://www1.holymakkah.gov.sa/ «Mecca Municipality»]. Holymakkah.gov.sa.</ref>. === Клімат === Мэка мае засушлівы [[клімат]]. У адрозьненьне ад іншых гарадоў [[Саудаўская Арабія|Саудаўскай Арабіі]] ён захоўвае цёплую тэмпэратуру ў зімовы пэрыяд, якая вагаецца ад 20&nbsp;°C апоўначы да 35&nbsp;°C у другой палове дня. Летнія тэмпэратуры лічацца надзвычай гарачымі й складаюць 50&nbsp;°C апоўдні, зьніжаючыся да 30&nbsp;°C у вячэрні час. Дождж звычайна назіраецца ў горадзе ў невялікіх колькасьцях у пэрыяд зь лістапада па студзень. {{Кліматычная інфармацыя | Назва_ў_родным_склоне = Мэкі | Крыніца = [http://www.pme.gov.sa/Makkah.htm Weather averages for Mecca] <!-- максымумы і мінімумы тэмпэратур --> | Студзень_абс_макс = 37.0 | Студзень_макс = 30.2 | Студзень_мін = 18.6 | Студзень_абс_мін = 11.0 | Люты_абс_макс = 38.3 | Люты_макс = 31.4 | Люты_мін = 18.9 | Люты_абс_мін = 12.0 | Сакавік_абс_макс = 42.0 | Сакавік_макс = 34.6 | Сакавік_мін = 21.0 | Сакавік_абс_мін = 13.0 | Красавік_абс_макс = 44.7 | Красавік_макс = 38.5 | Красавік_мін = 24.3 | Красавік_абс_мін = 15.6 | Травень_абс_макс = 49.4 | Травень_макс = 41.9 | Травень_мін = 27.5 | Травень_абс_мін = 20.3 | Чэрвень_абс_макс = 49.8 | Чэрвень_макс = 43.7 | Чэрвень_мін = 28.3 | Чэрвень_абс_мін = 22.0 | Ліпень_абс_макс = 50.1 | Ліпень_макс = 42.8 | Ліпень_мін = 29.0 | Ліпень_абс_мін = 23.4 | Жнівень_абс_макс = 49.6 | Жнівень_макс = 42.7 | Жнівень_мін = 29.3 | Жнівень_абс_мін = 24.0 | Верасень_абс_макс = 49.4 | Верасень_макс = 42.7 | Верасень_мін = 28.8 | Верасень_абс_мін = 22.0 | Кастрычнік_абс_макс = 46.8 | Кастрычнік_макс = 39.9 | Кастрычнік_мін = 25.8 | Кастрычнік_абс_мін = 18.0 | Лістапад_абс_макс = 40.8 | Лістапад_макс = 35.0 | Лістапад_мін = 22.9 | Лістапад_абс_мін = 16.4 | Сьнежань_абс_макс = 37.8 | Сьнежань_макс = 31.8 | Сьнежань_мін = 20.2 | Сьнежань_абс_мін = 12.4 | Год_абс_макс = 50.1 | Год_макс = 37.93 | Год_мін = 24.55 | Год_абс_мін = 11.0 <!-- сярэдняя тэмпэратура --> | Студзень_сяр = 23.9 | Люты_сяр = 24.5 | Сакавік_сяр = 27.2 | Красавік_сяр = 30.8 | Травень_сяр = 34.3 | Чэрвень_сяр = 35.7 | Ліпень_сяр = 35.8 | Жнівень_сяр = 35.6 | Верасень_сяр = 35.0 | Кастрычнік_сяр = 32.1 | Лістапад_сяр = 28.3 | Сьнежань_сяр = 25.5 | Год_сяр = 30.73 <!-- тэмпэратура вады --> | Студзень_вады = | Люты_вады = | Сакавік_вады = | Красавік_вады = | Травень_вады = | Чэрвень_вады = | Ліпень_вады = | Жнівень_вады = | Верасень_вады = | Кастрычнік_вады = | Лістапад_вады = | Сьнежань_вады = | Год_вада = <!-- колькасьць ападкаў --> | Студзень_ападкі = 20.6 | Люты_ападкі = 1.4 | Сакавік_ападкі = 6.2 | Красавік_ападкі = 11.6 | Травень_ападкі = 0.6 | Чэрвень_ападкі = 0.0 | Ліпень_ападкі = 1.5 | Жнівень_ападкі = 5.6 | Верасень_ападкі = 5.3 | Кастрычнік_ападкі = 14.2 | Лістапад_ападкі = 21.7 | Сьнежань_ападкі = 21.4 | Год_ападкі = 110.1 <!-- вільготнасьць --> | Студзень_вільготнасьць = 58 | Люты_вільготнасьць = 54 | Сакавік_вільготнасьць = 48 | Красавік_вільготнасьць = 43 | Травень_вільготнасьць = 36 | Чэрвень_вільготнасьць = 33 | Ліпень_вільготнасьць = 34 | Жнівень_вільготнасьць = 39 | Верасень_вільготнасьць = 45 | Кастрычнік_вільготнасьць = 50 | Лістапад_вільготнасьць = 58 | Сьнежань_вільготнасьць = 59 | Год_вільготнасьць = 46.4 }} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [http://www.kaaba.ru/ Кааба — Мэка]{{ref-ru}} * [https://web.archive.org/web/20130805195108/http://www1.holymakkah.gov.sa/ Афіцыйны сайт гарадзкой адміністрацыі]{{ref-ar}} * [https://web.archive.org/web/20060821222527/http://www.saudinf.com/main/a83.htm Інфармацыйны рэсурс пра горад]{{ref-en}} [[Катэгорыя:Мэка| ]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] 9v5bnnzaf7qjexwocobzkl4xqy1tm3b Аўстралія 0 25691 2330611 2314689 2022-07-30T21:54:39Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Краіна |Назва = Аўстралія |НазваЎРоднымСклоне = Аўстраліі |НазваНаДзяржаўнайМове = Commonwealth of Australia |Сьцяг = Flag of Australia.svg |Герб = Coat of Arms of Australia.svg |НацыянальныДэвіз = |Месцазнаходжаньне = Location Australia.svg |АфіцыйнаяМова = няма, [[ангельская мова|ангельская]] (дэ-факта) |Сталіца = [[Канбэра]] |НайбуйнейшыГорад = [[Сыднэй]] |ТыпУраду = [[канстытуцыйная манархія]] |ПасадыКіраўнікоў = [[каралева]]<br />[[губэрнатар]]<br />[[прэм’ер-міністар]] |ІмёныКіраўнікоў = [[Лізавета II]]<br />Пітэр Косгроўв<br />[[Тоні Эбат]] |Плошча = 7 617 930 |МесцаЎСьвецеПаводлеПлошчы = 6-е |АдсотакВады = 1 |ГодАцэнкіНасельніцтва = 2012 |МесцаЎСьвецеПаводлеНасельніцтва = 51-е |Насельніцтва = {{лік|23838500}} |ШчыльнасьцьНасельніцтва = {{лік|2.8}} |ГодАцэнкіСУП = 2011 |МесцаЎСьвецеПаводлеСУП = 19 |СУП = ${{лік|1137}} млрд<!--ppp--> |СУПНаДушуНасельніцтва = ${{лік|47608}} |Валюта = [[Аўстралійскі даляр]] |КодВалюты = AUD |ЧасавыПас = UTC+8 да UTC+10,5 |ЧасРозьніцаUTC = +8 да +10,5 |ЧасавыПасУлетку = +8 да +11,5 |ЧасРозьніцаUTCУлетку = +8 да +11,5 |НезалежнасьцьПадзеі= — ад [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]] |НезалежнасьцьДаты = <br />1 студзеня 1901 |ДзяржаўныГімн = Advance Australia Fair |АўтамабільныЗнак = AUS |ДамэнВерхнягаЎзроўню = au |ТэлефонныКод = 61 |Дадаткі = [[Файл:Map of Australia.png|цэнтар|250пкс|Мапа Аўстраліі]] }} '''Аўстралі́йскі Зьвяз''' ({{мова-en|Commonwealth of Australia}}), '''Аўстра́лія''' ({{мова-en|Australia}}, ад {{мова-la|austrālis|скарочана}} — «паўднёвы») — дзяржава ў [[Паўднёвае паўшар’е|Паўднёвым паўшар’і]], чалец [[Садружнасьць нацыяў|Садружнасьці нацыяў]]. Сталіцай дзяржавы зьяўляецца горад [[Канбэра]]. Разьмешчана на [[Аўстралія (кантынэнт)|мацерыку Аўстралія]], высьпе [[Тасманія]] і некалькіх іншых выспах [[Індыйскі акіян|Індыйскага]] і [[Ціхі акіян|Ціхага акіянаў]]. Шостая паводле плошчы дзяржава сьвету, адзіная дзяржава, якая займае цэлы мацярык. На поўнач ад Аўстралійскага Саюзу разьмешчаныя [[Усходні Тымор|Ўсходні Тымор]], [[Інданэзія]] і [[Папуа-Новая Гвінэя|Папуа — Новая Гвінэя]], да паўночнага ўсходу — [[Вануату]], [[Новая Каледонія]] і [[Саламонавы выспы]], на паўднёвы ўсход — [[Новая Зэляндыя]]. Найкарацейшую адлегласьць паміж галоўнай выспай Папуа — Новай Гвінэяй і матэрыковай часткай Аўстралійскага Саюзу складае ўсяго 145 км, а адлегласьць ад аўстралійскай выспы Боігу да Папуа — новай Гвінэі — усяго 5 кілямэтраў. == Назва == Назва «''Аўстралія''» паходзіць ад назвы «''Terra Australis''», якую ўжывалі эўрапейцы да XVIII стагодзьдзя. Гэты лацінскі выраз азначае: ''terra'' — «зямля», ''australis'' — «паўднёвая». == Гісторыя == Паводле ацэнак засяленьне аўстралійскага кантэненту чалавекам пачалося каля 65 тысячаў да 70 тысячаў гадоў назад<ref name="Sáenz">Rogelio Sáenz; David G. Embrick; Néstor P. Rodríguez (3 June 2015). [https://books.google.com/books?id=v_bLCQAAQBAJ&pg=PA602 ''«The International Handbook of the Demography of Race and Ethnicity»'']. Springer. — С. 602. — {{ISBN|978-90-481-8891-8}}.</ref>, празь міграцыю людзей з [[Паўднёва-Ўсходняя Азія|Паўднёва-Ўсходняй Азіі]]<ref>Stephen Oppenheimer (2013). [https://books.google.com/books?id=VQQvDwAAQBAJ&pg=PP111 ''«Out of Eden: The Peopling of the World»'']. Little, Brown Book Group. — С. 111. — {{ISBN|978-1-78033-753-1}}.</ref>. Гэтыя першыя жыхары былі продкамі сучасных карэнных аўстралійцаў<ref>[http://australianmuseum.net.au/The-spread-of-people-to-Australia «The spread of people to Australia»]. Australian Museum.</ref>. Тубыльная аўстралійская культура зьяўляецца адной з самых старажытных цывілізацыяў на Зямлі<ref>[https://web.archive.org/web/20130518061422/http://www.australiangeographic.com.au/journal/Aboriginal-Australians-the-oldest-culture-on-Earth.htm «Aboriginal Australians the oldest culture on Earth»]. Australian Geographic.</ref>. Да часу перасяленьня эўрапейцаў большасьць карэнных аўстралійцаў зьяўляліся паляўнічымі і зьбіральнікі са складанай эканомікай і структурай грамадзтва<ref name="Sáenz"/>. Культура тубыльцаў мела вусны характар, а духоўныя каштоўнасьці базаваліся на павазе да зямлі і веры ў [[час сноў]]<ref>Javier A. Galván (2014). [https://books.google.com/books?id=e2RyBAAAQBAJ&pg=PA83 ''«They Do What? A Cultural Encyclopedia of Extraordinary and Exotic Customs from around the World»'']. ABC-CLIO. — С. 83. — {{ISBN|978-1-61069-342-4}}.</ref>. [[Тубыльцы астравоў праліву Торэса]], якія этнічна зьяўляюцца [[мэланэзійцы|мэланэзійцамі]], існавалі за кошт разьвіцьця сэзоннага садаводзтва і рыбнага промыслу<ref>[https://web.archive.org/web/20080710014604/http://dsc.discovery.com/news/2008/07/03/australia-tattoos-art.html ''«Early Aussie Tattoos Match Rock Art»'']. Discovery News.</ref>. Паўночныя берагі Аўстраліі спарадычна наведвалі маракі [[макасарцы]] з поўдня вострава [[Сулавэсі]]<ref>MacKnight, CC (1976). ''«The Voyage to Marege: Macassan Trepangers in Northern Australia»''. Melbourne University Press.</ref>. [[Файл:Captainjamescookportrait.jpg|міні|зьлева|Ангельскі дасьледчык [[Джэймз Кук]] склаў першую мапу ўсходняга ўзьбярэжжа Аўстраліі.]] Для эўрапейцаў першапачаткова Аўстралію адкрылі [[партугальцы]], якія ў гэтыя гады будавалі свае гандлёвыя базы ў [[Індыя|Індыі]], [[Паўднёвая Азія|Паўднёвай Азіі]] і [[Кітай|Кітаі]]. Аўстралія іх не зацікавіла, таму што была незаселеная, і мела неспрыяльныя для эўрапейцаў кліматычныя ўмовы. Першым жа датаваным зьяўленьнем эўрапейцаў на аўстралійскім мацерыку ў 1606 годзе ёсьць прыбыцьцё [[нідэрляндцы|нідэрляндцаў]]<ref>Peter Barber; Katherine Barnes; Dr Nigel Erskine (2013). [https://books.google.com/books?id=uZ_sAQAAQBAJ&pg=PA99 ''«Mapping Our World: Terra Incognita To Australia. National Library of Australia»'']. — С. 99. — {{ISBN|978-0-642-27809-8}}.</ref>. Першым карабелем і экіпажам, які падыйшоў да берагу зьяўляецца карабель «[[Дэйфкен]]» на чале з капітанам [[Вілем Янсзоон|Вілемам Янсзоонам]]<ref>Claire Smith; Heather Burke (2007). [https://books.google.com/books?id=0HsRb_AY9jQC&pg=PA47 ''«Digging It Up Down Under: A Practical Guide to Doing Archaeology in Australia»'']. Springer Science. — С. 47. — {{ISBN|978-0-387-35263-3}}.</ref>. Ён падыйшоў да берага да паўвострава [[Кейп-Ёрк]] на пачатку 1606 году, і высадзіўся 26 лютага на рацэ [[Пэнэфатэр]] недалёка ад сучаснага гораду [[Ўэйпа]]. Нідэрляндцы дасьледвалі ўсё заходняе і паўночнае ўзьбярэжжы і назвалі кантынэнт «Новай Галяндыяй», але не зрабілі спробы стварыць нейкія паселішчы. [[Ўільям Дампір]], ангельскі дасьледчык, высадзіўся на паўночна-заходнім узьбярэжжы Новай Галяндыі ў 1688 годзе і зноўку ў 1699 годзе на зваротным шляху<ref>Marsh, Lindsay (2010). ''«History of Australia: understanding what makes Australia the place it is today»''. Greenwood, W.A.: Ready-Ed Publications. — С. 9. — {{ISBN|978-1-86397-798-2}}.</ref>. У 1770 годзе [[Джэймз Кук]] зьдзейсьніў падарожжа ўздоўж усходняга ўзьбярэжжа, пазначыўшы яго на мапе, і назваўшы яго [[Новы Паўднёвы Ўэйлз|Новым Паўднёвым Ўэйлзам]]. Гэтая тэрыторыя была аб’яўленая ім валоданьнямі [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]]<ref>Candice Goucher; Linda Walton (2013). [https://books.google.com/books?id=O_3fCgAAQBAJ&pg=PA427 ''«World History: Journeys from Past to Present»'']. Routledge. — С. 427–428. — {{ISBN|978-1-135-08829-3}}.</ref>. З прычыны страты сваіх амэрыканскіх калёніяў у 1783 годзе брытанскі ўрад накіраваў флёт «Першы флёт», пад камандаваньнем капітана [[Артур Філіп|Артура Філіпа]], каб заснаваць новую калёнію ў Новым Паўднёвым Ўэйлзе. У 1787 годзе на кантынэнт прыбылі першыя [[Вялікабрытанія|брытанскія]] караблі з арыштантамі з Ангельшчыны, [[Шатляндыя|Шатляндыі]] і [[Ўэйлз]]у, большасьць зь іх у выніку заставаліся ў Аўстраліі. Першае паселішча пад назовам [[Порт-Джэксан]] было створанае ў [[Сыднэйская бухта|Сыднэйскай бухце]], а 26 студзеня 1788 году, дзень афіцыйнага ўзьняцьця сьцягу над горадам лічыцца нацыянальным сьвятам Аўстраліі<ref>[https://web.archive.org/web/20171213231728/http://www.australia.gov.au/about-australia/australian-story/european-discovery-and-colonisation ''«European discovery and the colonisation of Australia»'']. Australian Government: Culture Portal. Department of the Environment, Water, Heritage and the Arts, Commonwealth of Australia.</ref><ref>Ted Egan (2003). [https://books.google.com/books?id=ND3OqVdOwqoC&pg=PA25 ''«The Land Downunder»'']. Grice Chapman Publishing. — С. 25–26. — {{ISBN|978-0-9545726-0-0}}.</ref>. Брытанскае паселішча было заснаванае і на востраве [[Тасманія]] ў 1803 годзе, яно стала асобнай калёніяй у 1825 годзе. Вялікабрытанія афіцыйна зацьвердзіла свой сувэрэнітэт над заходняй часткай [[Заходняя Аўстралія|Заходняй Аўстраліі]] ў 1828 годзе. Асобныя калёніі былі ўтвораныя з частак Новага Паўднёвага Ўэйлзу, як то [[Паўднёвая Аўстралія]] ў 1836 годзе, [[Вікторыя (Аўстралія)|Вікторыя]] ў 1851 годзе, і [[Кўінзлэнд]] ў 1859 годзе. Рэгіён [[Паўночная тэрыторыя]] была заснаваная ў 1911 годзе, як асобная частка вылучаная з Паўднёвай Аўстраліі. Паўднёвая Аўстралія была заснавана як «вольная правінцыя», то бок сюды не высылаліся прысуджанья да зьняволеньня з мэтраполіі. Вікторыя і Заходняя Аўстралія таксама першапачаткова былі «вольнымі правінцыямі», аднак пазьней прымал нявольнікаў<ref>[https://web.archive.org/web/20051225154618/http://www.access.prov.vic.gov.au/public/PROVguides/PROVguide057/PROVguide057.jsp ''«Convict Records»'']. Public Record office of Victoria.</ref>. Зь цягам часу празь ціск збоку пасяленцаў высылка зьняволеных была забаронена, а апошні такі карабель з арыштантамі прыбыў да кантынэнту ў 1848 годзе<ref>[http://www.abs.gov.au/Ausstats/abs%40.nsf/0/A890E87A9AB97424CA2569DE0025C18B?Open ''«1998 Special Article – The State of New South Wales – Timeline of History»'']. Australian Bureau of Statistics.</ref>. Карэннае насельніцтва, паводле ацэнак, складала ад 750 тысячаў да 1 млн чалавек у 1788 годзе<ref>Briscoe, Gordon; Smith, Len (2002). ''«The Aboriginal Population Revisited: 70,000 years to the present»''. Canberra, Australia: Aboriginal History Inc. — С. 12. — {{ISBN|978-0-9585637-6-5}}.</ref>, зьнізіўшыся за часам перасяленьня эўрапейцаў, галоўным чынам, празь інфэкцыйныя захворваньні<ref>[https://web.archive.org/web/20091029184350/http://encarta.msn.com/media_701508643/Smallpox_Through_History.html ''«Smallpox Through History»'']. Encarta.</ref>. Іншыя загінулі ў выніку канфліктаў з пасяленцамі<ref>Attwood, Bain; Foster, Stephen Glynn. ''«Frontier Conflict: The Australian Experience»''. National Museum of Australia, 2003. — С. 89. — {{ISBN|9781876944117}}.</ref>. Палітыка ангельскага ўрады скіраваная на [[культурная асыміляцыя|асыміляцыю]] тубыльцаў, пачынаючы з «[[Акт аб абароне тубыльцаў|Акту аб абароне тубыльцаў]]» 1869 году, прывяла да разбурэньня сацыяльных сувязяў унутры грамадзтва карэнных жыхароў і , магчыма, спрыяла зьніжэньню колькасьці карэннага насельніцтва<ref>Attwood, Bain (2005). [https://www.questia.com/read/109251500?title=Telling%20the%20Truth%20about%20Aboriginal%20History ''«Telling the truth about Aboriginal history»'']. Crows Nest, New South Wales: Allen & Unwin. {{ISBN|978-1-74114-577-9}}.</ref>. Унутраныя вобласьці кантынэнта заставаліся недасьледаваныя да пачатку ХІХ стагодзьдзя. Большасьць дасьледчыкаў, якія кіраваліся ў глыб аўстралійскіх [[пустэльня]]ў не вярталіся. Нават у нашы дні гэта застаецца адным з самых складаных месцаў на Зямлі. == Палітыка == Аўстралія зьяўляецца ўдзельнікам Брытанскай [[Садружнасьць нацыяў|Садружнасьці Нацыяў]], захоўвае ў дзяржаўных дакумэнтах назву [[дамініён]]. Палітычная будова краіны фармальна зьяўляецца фэдэрацыйная канстытуцыйная манархія, зь дзьвюхпалатным парлямэнтам. Канстытуцыя краіны была прынятая ў 1900 годзе, згодна зь ёй кіраўніком дзяржавы зьяўляецца каралева Аўстраліі (цяпер [[Элізабэта ІІ]]), якая ажыцьцяўляе сваю ўладу праз [[губэрнатар]]а. Тытул каралевы Аўстраліі быў дадзены брытанскай каралеве ў 1971 годзе аўстралійскім парлямэнтам. Практычна кіраўніком Аўстраліі зьяўляецца губэрнатар Пітэр Косгроўв і [[прэм’ер-міністар]] Аўстраліі [[Тоні Эбат]]. [[Заканадаўчая ўлада]] належыць дзьвюхпалатнаму парлямэнту, дэпутаты якога выбіраюцца на ўсеагульных выбарах: Сэнат на шасьцігадовы тэрмін, налічвае 76 сэнатараў (па 12 прадстаўнікоў ад кожнага штату і па два прадстаўнікі ад Паўночнай тэрыторыі і Аўстралійскай сталічнай акругі) і Палата Прадстаўнікоў з трохгадовым тэрмінам дзеяньня, якая налічвае 150 дэпутатаў, якія выбіраюцца прапарцыянальна колькасьці насельніцтва. [[Выканаўчая ўлада]] належыць [[урад]]у, які фармальна кіруецца губэрнатарам, але фактычна падпарадкоўваецца прэм’ер-міністру. Прэм’ер-міністар назначаецца ад імя каралевы губэрнатарам. Права выбаршчыка маюць усе грамадзяне, пачынаючы з 18 гадоў. Галасаваць павінны ўсе грамадзяне, штраф за ня ўдзел у выбарах складае 50 аўстралійскіх даляраў. [[Судовая ўлада]] ў краіне належыць Вышэйшаму Фэдэральнаму Суду (гаспадарчыя справы) і Аўстралійскі Нацыянальны Суд. Кожны аўстралійскі штат мае сваю канстытуцыю, дзьвюхпалатны парлямэнт (за выключэньнем Куінслэнду, дзе існуе аднапалатны парлямэнт) і ўрад, на чале якога стаіць губэрнатар, які па прапанове аўстралійскага парлямэнту назначаецца брытанскай каралевай. Штаты дзеляцца на графствы, акругі і гарады. == Геаграфія == Аўстралія гэта шостая па велічыні краіна ў сьвеце. Самая высокая шчыльнасьць насельніцтва знаходзіцца ў паўднёва-ўсходняй частцы краіны. Аўстралійскі кантынэнт зьяўляецца самым плоскім з астатніх, зь сярэдняй вышынёй 330,9 м над узроўнем мора. Плошча Аўстралійскага мацерыка складае 7 617 930 км². Паўночнае і ўсходняе ўзьбярэжжа Аўстраліі выходзіць у [[Арафурскае мора|Арафурскае]], [[Каралавае мора|Каралавае]], [[Тасманава мора|Тасманава]], і [[Тыморскае мора|Тыморскае]] моры; заходняе і паўднёвае ў [[Індыйскі акіян]]. Недалёка ад Аўстраліі знаходзяцца вялікія выспы: [[Новая Гвінэя]] і [[Тасманія]]. Уздоўж паўночна-ўсходняга ўзьбярэжжа Аўстраліі цягнецца самы вялікі ў сьвеце каралавы рыф — [[Вялікі бар’ерны рыф]]. Аўстралія выцягнутая з захаду на ўсход на 4000 км, а з поўначы на поўдзень на 3128 км. Даўжыня берагавой лініі складае 34 218 км. Большую частку паверхні краіны займаюць пустэльні і паўпустэльні. Самымі вялікімі пустэльнямі зьяўляюцца [[Вялікая Пяшчаная пустэльня]], [[Вялікая пустэльня Вікторыя]]. Іншыя пустыні — [[Пустыня Сымпсана]], [[Тырары]]. На ўсходзе ад пустэльні Вікторыя знаходзіцца паўпустэльня [[Вялікі Артэзіянскі Басэйн]]. На ўсходзе мацерыка знаходзяцца невысокія горы [[Вялікі Вадападзельны хрыбет]], з самым высокім пунткам — гара [[Касьцюшка (гара)|Касьцюшка]] (2228 м). Найніжэйшы пункт Аўстраліі — возера [[Эйр (возера)|Эйр]] (15 мэтраў ніжэй за ўзровень мора). == Адміністрацыйны падзел == Аўстралія складаецца з шасьці штатаў і двух мацерыковых тэрыторыяў: # [[Тэрыторыя фэдэральнай сталіцы]] (мацерыковая тэрыторыя) # [[Новы Паўднёвы Ўэйлз]] # [[Вікторыя (Аўстралія)|Вікторыя]] # [[Кўінзлэнд]] # [[Паўднёвая Аўстралія]] # [[Заходняя Аўстралія]] # [[Тасманія]] # [[Паўночная тэрыторыя]] (мацерыковая тэрыторыя) == Эканоміка == Грашовая адзінка — [[аўстралійскі даляр]] (1 аўстр. дал. = 0,75 дал. ЗША.) Аўстралія — высокаразьвітая індустрыяльна-аграрная краіна. Эканамічнае разьвіцьцё характарызуецца стабільнасьцю і ўстойлівасьцю. [[ВУП]] складае каля 800 млрд аўстр. дал., узровень [[інфляцыя|інфляцыі]] — каля 3%, беспрацоўе — каля 6%. [[Уліковая стаўка]] — каля 6%. Ключавая роля ў эканоміцы належыць перапрацоўчай, горназдабыўной і сельскагаспадарчай галінам, у значнай ступені арыентаваным на зьнешнія рынкі. Галоўныя галіны перапрацоўчай прамысловасьці: машынабудаваньне і мэталаапрацоўка, харчовая, хімічная і нафтаперапрацоўчая, чорная і каляровая мэталюргія, выдавецка-паліграфічная. Горназдабыўная прамысловасьць абапіраецца на запасы разнастайных карысных выкапняў і мае вядучую ролю ў фармаваньні экспарту краіны: [[вугаль]], [[прыродны газ]], [[уранавыя руды|уранавыя]], [[жалезныя руды|жалезныя]], полімэталічныя руды, [[баксыты]], [[сьвінец]], [[медзь]], [[каштоўныя мэталы]], [[дыямэнт]]ы і д.п. У сельскай гаспадарцы вядучае месца займае жывёлагадоўля. Аўстралія — найбуйнейшы ў сьвеце вытворца і пастаўшчык высакаякаснай поўсьці, а таксама адзін з асноўных экспарцёраў мясамалочных прадуктаў, пшаніцы, цукру. Значная частка аўстралійскага экспарту прыходзіцца на прадукцыю аграрнага сэктара і здабываючай прамысловасьці. У імпарце пераважаюць машыны, абсталяваньне і транспартныя сродкі, тавары шырокага спажываньня, хімічныя тавары, мэдыкамэнты. Аб’ём замежных інвэстыцый у краіне — каля 980 мільярдаў аўстралійскіх даляраў. Замежны капітал у асноўным засяроджаны ў паслугах і нерухомасьці, прамысловай вытворчасьці і якая здабывае прамысловасьці. == Культура == Рэлігія — больш 70% насельніцтва вызнаюць [[хрысьціянства]]. Нацыянальнае сьвята — Дзень Аўстраліі (26 студзеня). У гэты дзень у 1788 г. было заснавана першае эўрапейскае паселішча. У краіне існуе абавязковая адукацыю для дзяцей ад 6 да 15 гадоў. Дзейнічаюць 39 унівэрсытэтаў, 35 каледжаў, а таксама 4 інстытуты. Агульная колькасьць студэнтаў ВНУ — звыш 700 тыс.чал. (зь іх замежных студэнтаў — 174 тыс. чал.). Шырока разьвітыя сродкі масавай інфармацыі. Аўстралія займае адно зь вядучых месцаў у сьвеце па колькасьці пэрыядычных выданьняў на душу насельніцтва. == Дэмаграфія == Насельніцтва краіны налічвае каля 22,6 млн чалавек. Самымі вялікімі гарадамі Аўстраліі зьяўляюцца: * [[Сыднэй]] — 4 293 100 жыхароў, * [[Мэльбурн]] — 3 730 000 жыхароў, * [[Брысбэйн]] — 1 810 900 жыхароў, * [[Пэрт (Аўстралія)|Пэрт]] — 1 507 900 жыхароў, * [[Адэлаіда]] — 1 138 833 жыхары, * [[Голд-Кост]] — 554 638 жыхароў, * [[Ньюкасл (Аўстралія)|Ньюкасл]] — 512 000 жыхароў, * [[Канбэра]] — 323 000 жыхароў. Прыкладна 63,8% насельніцтва Аўстраліі зьяўляюцца [[хрысьціянства|хрысьціянамі]], 2,1% — [[будызм|будысты]], 1,7% — [[іслам|мусульмане]], 0,7 — [[індуізм|індусы]], 0,4 — [[юдаізм|юдзеі]], 1,2% — мясцовыя веравызнаньні, 30,6% — [[атэізм|атэісты]]. Сярод хрысьціянаў самай вялікай групай зьяўляюцца [[каталіцызм|каталікі]] (25,8%) і [[англіканства|англікане]] (18,7%). == Глядзіце таксама == {{Партал|Аўстралія}} * [[Сьпіс самых высокіх будынкаў Аўстраліі]] == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [https://curlie.org/Regional/Oceania/Australia Аўстралія]. Curlie. * [https://web.archive.org/web/20160515201241/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook//geos/as.html Аўстралія]. The World Factbook. * [http://www.australia.com/ Турызм у Аўстралію]. {{Краіны Акіяніі}} [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] tjpamxf4opo8nzm5870lny807meky82 Юбілейныя ўзнагароды УЭФА 0 27338 2330494 2246793 2022-07-30T15:49:30Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki Да пяцідзесяцігодзьдзя [[УЭФА]] ў [[2004]] годзе футбольным асацыяцыям, якія ўваходзяць у гэтую структуру, было прапанавана абраць найлепшага футбаліста сваёй краіны за апошнія 50 гадоў (1954—2003). Сьпіс з 52 футбалістаў (так званыя Залатыя гульцы) быў апублікаваны ў лістападзе [[2003]] году. == Сьпіс == {{Калёнкі|3}} * {{Футбол Азэрбайджан}} — [[Анатоль Банішэўскі]] * {{Футбол Альбанія}} — [[Панаёт Пана]] * {{Футбол Ангельшчына}} — [[Бобі Мур]] * {{Футбол Андора}} — [[Кольда]] * {{Футбол Армэнія}} — [[Харэн Аганэсян]] * {{Футбол Аўстрыя}} — [[Гэрбэрт Прогазка]] * {{Футбол Баўгарыя}} — [[Хрыста Стоічкаў]] * {{Футбол Беларусь}} — [[Сяргей Алейнікаў]] * {{Футбол Босьнія і Герцагавіна}} — [[Сафэт Сушыч]] * {{Футбол Бэльгія}} — [[Поль Ван Гімст]] * {{Футбол Вугоршчына}} — [[Фэранц Пушкаш]] * {{Футбол Гішпанія}} — [[Альфрэда Ды Стэфана]] * {{Футбол Грузія}} — [[Муртаз Хурцылаў]] * {{Футбол Грэцыя}} — [[Васіліс Хадзіпанагіс]] * {{Футбол Данія}} — [[Міхаэль Ляўдруп]] * {{Футбол Ізраіль}} — [[Мардэхай Шпіглер]] * {{Футбол Ірляндыя}} — [[Джоні Джайлз]] * {{Футбол Ісьляндыя}} — [[Асгейр Сыгурвінсан]] * {{Футбол Італія}} — [[Дына Дзоф]] * {{Футбол Казахстан}} — [[Яўген Яравенка]] * {{Футбол Кіпр}} — [[Сатырыс Кайфас]] * {{Футбол Латвія}} — [[Аляксандар Старкоў]] * {{Футбол Летува}} — [[Армінас Нарбэкавас]] * {{Футбол Ліхтэнштайн}} — [[Райнэр Гасьлер]] * {{Футбол Люксэмбург}} — [[Люі Пілё]] * {{Футбол Македонія}} — [[Дарка Панчаў]] * {{Футбол Малдова}} — [[Павал Чэбану]] * {{Футбол Мальта}} — [[Кармэл Бузутыл]] * {{Футбол Нарвэгія}} — [[Рунэ Братсэт]] * {{Футбол Нідэрлянды}} — [[Ёган Кройф]] * {{Футбол Нямеччына}} — [[Фрыц Вальтар]] * {{Футбол Партугалія}} — [[Эўсэбіё]] * {{Футбол Паўночная Ірляндыя}} — [[Пэт Джэнінгс]] * {{Футбол Польшча}} — [[Уладзімеж Любанскі]] * {{Футбол Расея}} — [[Леў Яшын]] * {{Футбол Румынія}} — [[Георге Хаджы]] * {{Футбол Сан-Марына}} — [[Масіма Баніні]] * {{Футбол Славаччына}} — [[Ян Поплугар]] * {{Футбол Славенія}} — [[Бранка Облак]] * {{Футбол Сэрбія і Чарнагорыя}} — [[Драган Джаіч]] * {{Футбол Турэччына}} — [[Хакан Шукюр]] * {{Футбол Украіна}} — [[Алег Блахін]] * {{Футбол Ўэйлз}} — [[Джон Чарлз]] * {{Футбол Фарэрскія астравы}} — [[Абрагам Лёкін]] * {{Футбол Фінляндыя}} — [[Яры Літманэн]] * {{Футбол Францыя}} — [[Жуст Фантэн]] * {{Футбол Харватыя}} — [[Давар Шукер]] * {{Футбол Шатляндыя}} — [[Дэніс Лоў]] * {{Футбол Швайцарыя}} — [[Стэфан Шапюіза]] * {{Футбол Швэцыя}} — [[Гэнрык Лярсан]] * {{Футбол Чэхія}} — [[Ёзэф Масапуст]] * {{Футбол Эстонія}} — [[Март Поом]] {{Канец калёнкі}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://archive.today/20120524213938/http://www.uefa.com/news/newsid=130150.html Сьпіс на сайце УЭФА] [[Катэгорыя:Футбольныя ўзнагароды]] [[Катэгорыя:УЭФА]] m6ldbdypsbvhx9j5vu9pbhvqaogn7gz Ubuntu 0 36269 2330549 2325217 2022-07-30T18:48:41Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Артаграфія}} {{Апэрацыйная сыстэма |назва = Ubuntu |лёга = [[Файл:{{#property:P154}}|300пкс]] |здымак = [[Файл:{{#property:P18}}|300пкс]] |подпіс = Ubuntu 22.04 LTS Jammy Jellyfish |сямейства = [[Лінукс]] |стан = Актуальна |выпуск = {{#statements:P577}} |скасаваная = |тэставая_вэрсія = |тэставая_дата = |ядро = [[Маналітнае ядро|Маналітнае]] ([[Ядро Лінукс]]) |паўплываў = |мовы = 55, у тым ліку беларуская |інтэрфэйс = Unity, [[Gnome]], [[KDE]] }} '''Ubuntu''' (вымаўляецца Убу́нту)<ref name="ubuntudoc_aboutname">{{Спасылка|url = http://www.ubuntu.com/project/about-ubuntu|загаловак=About Ubuntu | author = Ubuntu Documentation}}</ref> — [[апэрацыйная сыстэма]], заснаваная на [[Debian]]. Асноўным распрацоўшчыкам і спонсарам зьяўляецца кампанія [[Canonical Ltd.]]. У цяперашні час праект актыўна разьвіваецца й падтрымліваецца [[Інтэрнэт-супольнасьць|вольнай супольнасьцю]]. Ubuntu карыстаюцца прыкладна 20 мільёнаў карыстачоў<ref>{{Спасылка|url=http://www.computerworlduk.com/news/operating-systems/3310952/canonical-launches-ubuntu-1110-update/?page=0,0 |загаловак=Canonical launches Ubuntu 11.10 update |publisher = Computerworld UK | date = 14 кастрычніка 2011 | accessdate = 18 кастрычніка 2011 | копія = http://www.webcitation.org/64vYqqre4|дата копіі=24 студзеня 2012}}</ref> , што робіць яго адным з самых папулярных дыстрыбутываў [[Linux]] для [[настольны кампутар|настольных кампутараў]]<ref>{{Спасылка| url = http://distrowatch.com/stats.php?section=popularity |загаловак = Linux Distributions - Facts and Figures | publisher = distrowatch.com | accessdate = 26 красавіка 2011 | копія = http://www.webcitation.org/64vYs5A7l|дата копіі=24 студзеня 2012}}</ref>. Ён зьяўляецца 4-м у сьпісе самых папулярных АС для вэб-сэрвэраў<ref>{{Спасылка|url=http://w3techs.com/blog/entry/highlights_of_web_technology_surveys_february_2011|аўтар = Matthias Gelbmann |загаловак = Highlights of web technology surveys, February 2011: Ubuntu increases its market share on web July 2011 | копія= http://www.webcitation.org/64vYsmHZx|дата копіі=24 студзеня 2012}}</ref> і яго папулярнасьць хутка расьце <ref>{{Спасылка|url = http://trends .builtwith.com / Server / Ubuntu |загаловак = Ubuntu Usage Statistics | publisher = builtwith.com | accessdate = 19 красавіка 2010 | копія = http://www.webcitation.org/64vYth5tU|дата копіі=24 студзеня 2012}}</ref>. Звычайна новыя вэрсіі дыстрыбутываў выходзяць кожныя паўгоду і падтрымліваюцца абнаўленьнямі бясьпекі на працягу паўтара году, а вэрсіі LTS<ref name="lts">ад {{мова-en|Long Term Support}} — «доўгатэрміновая падтрымка»</ref>, якія выходзяць раз у 2 гады, падтрымліваюцца на працягу 5 гадоў, як [[Сэрвэр (праграмнае забесьпячэньне)|сэрвэрныя]], так і варыянты для настольных кампутараў<ref name="lts_uwiki">{{Спасылка|url = https://wiki.ubuntu.com/LTS|загаловак = LTS - Ubuntu Wiki|Quote = A new LTS version is released every 2 years. In previous releases, a Long Term Support (LTS) version had 3 years support on Ubuntu (Desktop) and 5 years on Ubuntu Server. Starting with Ubuntu 12/04 LTS,'' 'both''' versions will receive 5 years support. There is no extra fee for the LTS version; we make our very best work available to everyone on the same free terms. Upgrades to new versions of Ubuntu are and always will be free of charge.|Date = 2011/12/01|Publisher = Ubuntu.com|Accessdate = 2012/02/22|Lang = en}}</ref>. Пачынаючы з вэрсіі 12.04 падтрымка LTS-вэрсіяў працягваецца 5 гадоў незалежна ад вэрсіі, у адрозьненьне ад папярэдніх 3 гадоў для настольных вэрсіяў і 5 гадоў для сэрвэрных<ref name="canonical-1204-ext-sup-period">{{Спасылка|url = http://www.canonical.com/content/ubuntu-1204-feature-extended-support-period-desktop-users |загаловак = Ubuntu 12.04 to feature extended support period for desktop users |Quote = London, October 21st, 2011: Canonical today announced it would be extending the support and maintenance period for its upcoming Long Term Support (LTS) release of Ubuntu for desktop users from three years to five years. The move comes in response to increasing demand for Ubuntu desktops in corporate environments where longer maintenance periods are the norm. It brings the desktop product into line with Ubuntu Server which continues with five years of support for LTS releases. |Date = 2011/10/21 |Publisher = Canonical Ltd. |Accessdate = 2012/02/22 |Lang = en |копія = http://www.webcitation.org/65gyiLyQH |дата копіі = 24 лютага 2012}}</ref><ref name="opennews-32106">{{Спасылка|url = http://www.opennet.ru/opennews/art.shtml?num=32106 |загаловак = Час падтрымкі настольнай рэдакцыі Ubuntu 12.04 LTS падоўжаны да 5 год |Quote = Кампанія Canonical абвесьціла аб падаўжэньні часу падтрымкі для LTS-рэлізаў настольнае рэдакцыі Ubuntu з трох да пяці год. Для сэрвэрнай вэрсыі час падтрымкі застаўся бяз зьменаў і таксама складае пяць год. Такім чынам, абнаўленьні з выпраўленьнем праблемаў бясьпекі для Ubuntu 12.04 LTS Desktop, як і для Ubuntu 12.04 LTS Server, будуць выпускацца да красавіка 2017 года. |Date = 2011/10/21 |Publisher = OpenNet.ru |Accessdate = 2012/02/22 |Lang = ru |копія= http://www.webcitation.org/65gyjYcSt |дата копіі = 24 лютага 2012}}</ref>. Ubuntu пастаўляецца з падборкай [[апраграмаваньне|апраграмаваньня]]<ref>{{Спасылка|url = http://packages.ubuntu.com/ |загаловак = Ubuntu packages |Lang = en |Accessdate = 27 снежні 2007 года |Description = Пошук пакетаў для Ubuntu |копія= http://www.webcitation.org/61AtfmoAs |дата копіі = 24 жніўня 2011}}</ref> для [[сэрвэр (апаратнае забесьпячэньне)|сэрвэраў]] і [[працоўная станцыя|працоўных станцыяў]]. Яна ўсталёўваецца на настольныя кампутары з дапамогай [[LiveCD]] <ref name="lcd">вэрсія «Desktop».</ref>, LiveUSB або г.зв. тэкставага ўсталёўшчыка<ref name="lcdtwo">вэрсія «Alternate»</ref>. Існуюць вэрсіі для пашыраных архітэктураў працэсараў, такіх як [[i386]], [[AMD64]], [[ARM (архітэктура)|ARM]]. == Рэлізы == Кожны рэліз мае кодавае імя й вэрсію, заснаваную на годзе й месяцы выхаду. Кодавыя імёны вэрсій складаюцца з двух ангельскіх словаў: прыметніка й назвы жывёлаў, якія пачынаюцца на адну й тую ж літару. Пачынаючы з 6/6 Dapper Drake (LTS) першыя літары словаў кодавага імя зьмяняюцца ў адпаведнасьці з лацінскім альфабэтам.<ref name=autogenerated2>[https://wiki.ubuntu.com/DevelopmentCodeNames DevelopmentCodeNames] — Ubuntu Wiki</ref> {| class="standard" !Вэрсія !! Дата рэлізу !! Кодавая назва !! Кодавая назва па-беларуску !! Тэрмін падтрымкі !! Вэрсія [[Linux (ядро)|ядра Linux]] |- |style="background-color:#FFa0a0;" | 4.10 || 20 кастрычніка 2004<ref>[https://lists.ubuntu.com/archives/ubuntu-announce/2004-October/000003.html Ubuntu 4.10 announcement]</ref> || Wary Warthog || Пільны [[Афрыканскі бародавачнік|бародавачнік]] || 30 красавіка 2006 || 2.6.9 |- |style="background-color:#FFa0a0;" |5.04 || 8 красавіка 2005<ref>[https://lists.ubuntu.com/archives/ubuntu-announce/2005-April/000023.html Ubuntu 5.04 announcement]</ref> || {{nobr|Hoary Hedgehog}}|| Сівы [[Вожык]] || 31 кастрычніка 2006 || 2.6.11 |- |style="background-color:#FFa0a0;" |5.10 || 13 кастрычніка 2005<ref>[https://lists.ubuntu.com/archives/ubuntu-announce/2005-October/000038.html Ubuntu 5.10 announcement]</ref> || Breezy Badger || Бадзёры [[Барсук]] || 13 кастрычніка 2007 || 2.6.13 |- |style="background-color:#FFa0a0;" | {{nobr|6.06 LTS}} || 1 чэрвеня 2006<ref>[https://web.archive.org/web/20110903112235/http://www.ubuntu.com/news/606released Ubuntu 6.06 LTS announcement]</ref><br />10 жніўня 2006 (6.06.1)<ref>[http://ubuntuforums.org/showthread.php?t=233444 Ubuntu 6.06.1 LTS announcement]</ref><br />21 студзеня 2008 (6.06.2)<ref>[https://web.archive.org/web/20081002040627/http://www.ubuntu.com/news/lts-6.06.2 Ubuntu 6.06.2 LTS announcement]</ref> || Dapper Drake || Кемлівы [[Качкі|Качар]] || 14 чэрвеня 2009<ref name="end_of_life_dapper">[https://lists.ubuntu.com/archives/ubuntu-announce/2009-July/000123.html Ubuntu 6.06 LTS Desktop Edition reaches end-of-life on July 14, 2009]</ref> (для працоўных станцыяў)<br />июнь 2011 (сэрвэрная вэрсія) || 2.6.15 |- |style="background-color:#FFa0a0;" |6.10 || 26 кастрычніка 2006<ref name="edgy">[https://web.archive.org/web/20110902000512/http://www.ubuntu.com/getubuntu/releasenotes Ubuntu 6.10 announcement]</ref> || Edgy Eft || Пасьпешлівы [[Трытоны|Трытон]] || 25 красавіка 2008 || 2.6.18 |- |style="background-color:#FFa0a0;" |7.04 || 19 красавіка 2007<ref>[http://releases.ubuntu.com/7.04/ Інфармацыя пра рэліз Ubuntu 7.04 (Feisty Fawn)]</ref> || Feisty Fawn || Адважны [[Алень|Аленяня]] || 19 кастрычніка 2008 || 2.6.19 |- |style="background-color:#FFa0a0;" |7.10 || 18 кастрычніка 2007<ref>[http://releases.ubuntu.com/7.10/ Інфармацыя пра рэліз Ubuntu 7.10 (Gutsy Gibbon)]</ref> || Gutsy Gibbon || Геройскі [[гібон]] || 18 красавіка 2009 || 2.6.20 |- |style="background-color:#FFa0a0;" | {{nobr|8.04 LTS}} || 24 красавіка 2008<ref name=autogenerated1>[https://wiki.ubuntu.com/HardyReleaseSchedule Інфармацыя аб распрацоўцы Ubuntu 8.04 LTS (Hardy Heron)]</ref><br />3 ліпеня 2008 (8.04.1)<ref>[https://lists.ubuntu.com/archives/ubuntu-announce/2008-July/000112.html Інфармацыя аб распрацоўцы Ubuntu 8.04.1 LTS (Hardy Heron)]</ref><br />22 студзеня 2009 (8.04.2)<ref>[https://lists.ubuntu.com/archives/ubuntu-announce/2009-January/000117.html Інфармацыя аб распрацоўцы Ubuntu 8.04.2 LTS (Hardy Heron)]</ref><br />16 ліпеня 2009 (8.04.3)<ref>[https://lists.ubuntu.com/archives/ubuntu-announce/2009-July/000124.html Інфармацыя аб распрацоўцы Ubuntu 8.04.3 LTS (Hardy Heron)]</ref><br />28 студзеня 2010 (8.04.4)<ref name=autogenerated1 /> || Hardy Heron || Чэпкая [[Чапля]] || 12 мая 2011 (для працоўных станцыяў)<ref>[https://web.archive.org/web/20120626200117/http://ubuntu.ru/pr/804desktopeol Ubuntu па-беларуску | PR: Завершаньне падтрымкі Ubuntu 8.04 Desktop]</ref><br /> красавік 2013 (сэрвэрная вэрсія) || 2.6.24 |- |style="background-color:#FFa0a0;" |8.10 || 30 кастрычніка 2008<ref>[https://wiki.ubuntu.com/IntrepidReleaseSchedule Інфармацыя аб распрацоўцы Ubuntu 8.10 (Intrepid Ibex)]</ref> || Intrepid Ibex || Калёны казярог || 30 красавіка 2010<ref>[https://lists.ubuntu.com/archives/ubuntu-announce/2010-March/000130.html Ubuntu 8.10 reaches end-of-life on April 30, 2010]</ref> || 2.6.27 |- |style="background-color:#FFa0a0;" |9.04 || 23 красавіка 2009<ref>[https://wiki.ubuntu.com/JauntyReleaseSchedule Інфармацыя аб распрацоўцы Ubuntu 9.04 (Jaunty Jackalope)]</ref> || {{nobr|Jaunty Jackalope}} || Забіяцкі зайцалоп ||23 кастрычніка 2010<ref>[https://lists.ubuntu.com/archives/ubuntu-announce/2010-September/000137.html Ubuntu 9.04 reaches end-of-life on October 23, 2010]</ref> || 2.6.28 |- |style="background-color:#FFa0a0;" |9.10 || 29 кастрычніка 2009<ref>[https://wiki.ubuntu.com/KarmicReleaseSchedule Інфармацыя аб распрацоўцы Ubuntu 9.10 (Karmic Koala)]</ref> || Karmic Koala<ref>[https://lists.ubuntu.com/archives/ubuntu-devel-announce/2009-February/000536.html Introducing the Karmic Koala, our mascot for Ubuntu 9.10]</ref> || Кармічная [[Каала]] || 29 красавіка 2011<ref>[https://web.archive.org/web/20120626201704/http://ubuntu.ru/pr/910eol Ubuntu па-беларуску| PR: Завяршэнне падтрымкі Ubuntu 9.10]</ref> || 2.6.31 |- |style="background-color:#FFa0a0;" | {{nobr|10.04 LTS}} || 29 красавіка 2010<ref>[https://wiki.ubuntu.com/LucidReleaseSchedule Інфармацыя аб распрацоўцы Ubuntu 10.04 (Lucid Lynx)]</ref> <br />17 жніўня 2010 (10.04.1)<br />18 лютага 2011 (10.04.2)<ref name=autogenerated3>[https://wiki.ubuntu.com/MReleaseSchedule Інфармацыя аб распрацоўцы Ubuntu 10.10]</ref><br />20 ліпеня 2011 (10.04.3)<br />16 лютага 2012 (10.04.4)|| Lucid Lynx<ref name=autogenerated2 /> || Сьвітальны [[Рысь]] || красавік 2013 (для працоўных станцыяў)<br /> красавік 2015 (сэрвэрная вэрсія) || 2.6.32 |- |style="background-color:#FFa0a0;" |10.10 || 10 кастрычніка 2010<ref name=autogenerated3 /> || Maverick&nbsp;Meerkat<ref>[http://www.markshuttleworth.com/archives/336 Shooting for the Perfect 10.10 with Maverick Meerkat]</ref> || Вальнадумны сурыкатак / Мігрыруючы Мангуст|| красавік 2012 || 2.6.35 |- |style="background-color:#FFa0a0" |11.04 || 28 красавіка 2011 || Natty&nbsp;Narwhal<ref>[http://www.markshuttleworth.com/archives/478 N-imal?]</ref> || Прыбраны [[Нарвал]] || кастрычнік 2012 || 2.6.38 |- |style="background-color:#FFa0a0;" |11.10 || 13 кастрычніка 2011<ref>[https://wiki.ubuntu.com/OneiricReleaseSchedule OneiricReleaseSchedule] — Ubuntu Wiki</ref>|| Oneiric Ocelot<ref>[http://www.markshuttleworth.com/archives/646 Next after Natty? (англ.)] Артыкул Марка Шаттлворта пра выбар кодавага імя для Ubuntu 11.10.</ref> || [[ацэлот]], яківыспаўся || красавік 2013 || 3.0.4 |- |style="background-color:#FFa0a0;" | {{nobr|12.04 LTS}} || 26 красавіка 2012<ref>[https://wiki.ubuntu.com/PrecisePangolin/ReleaseSchedule PrecisePangolin — Ubuntu Wiki]</ref> <br />24 жніўня 2012 (12.04.1)<ref>[https://lists.ubuntu.com/archives/ubuntu-announce/2012-August/000160.html 12.04.1]</ref> || Precise Pangolin<ref>[http://www.markshuttleworth.com/archives/784 P is for…]{{ref-en}} Запіс у блогу Марка Шаттлворта</ref> || Прэцызійны (дакладны) пангалін || красавік 2017<ref name="lts_uwiki"/><ref name="canonical-1204-ext-sup-period"/><ref name="opennews-32106"/> || 3.2 |- |style="background-color:#FFa0a0;" | {{nobr|12.10}} || 18 кастрычніка 2012<ref>[https://wiki.ubuntu.com/QReleaseSchedule Quantal Quetzal] — Ubuntu Wiki</ref> || Quantal Quetzal<ref>[http://www.markshuttleworth.com/archives/1121 Quality has a new name]{{ref-en}} Запіс у блогу Марка Шаттлворта</ref> ||[[Квант]]авы кетцаль (везаль) || красавік 2014 || 3.5 |- |style="background-color:#FFa0a0;" | {{nobr|13.04}} || 25 красавіка 2013<ref>[https://wiki.ubuntu.com/RaringRingtail/ReleaseSchedule Raring Ringtail] — Ubuntu Wiki</ref> || Raring Ringtail<ref>[http://www.markshuttleworth.com/archives/1195 Not the Runty Raccoon, the Rufflered Rhino or (even) the Randall Ross (англ.)] Запіс у блогу Марка Шаттлворта</ref> ||Нецярплівы какаміцлі || кастрычнік 2015 || 3.х |- |style="background-color:#FFa0a0;" | {{nobr|13.10}} || 17 кастрычніка 2013 || Saucy Salamander || праная саламандра|| 17 ліпеня 2014 || 3.11<ref>{{Спасылка|url=https://wiki.ubuntu.com/SaucySalamander/ReleaseNotes|загаловак=SaucySalamander/ReleaseNotes|выдавец=Ubuntu Wiki|мова=en|дата публікацыі=15 лістапада 2013}}</ref> |- |style="background-color:#2Ea0FF;" | {{nobr|14.04 LTS}} || 17 красавіка 2014 || Trusty Tahr || верны тар || красавік 2022 || 3.13<ref>{{Спасылка|url=https://wiki.ubuntu.com/TrustyTahr/ReleaseNotes|загаловак=TrustyTahr/ReleaseNotes|выдавец=Ubuntu Wiki|мова=en|дата публікацыі=6 сакавіка 2019}}</ref> |- |style="background-color:#FFa0a0;" | {{nobr|14.10}} || 23 кастрычніка 2014 || Utopic Unicorn || утапічны аднарог || 23 ліпеня 2015 || 3.16<ref>{{Спасылка|url=https://wiki.ubuntu.com/UtopicUnicorn/ReleaseNotes/|загаловак=UtopicUnicorn/ReleaseNotes|выдавец=Ubuntu Wiki|мова=en|дата публікацыі=23 красавіка 2015}}</ref> |- |style="background-color:#FFa0a0;" | {{nobr|15.04}} || 23 красавіка 2015 || Vivid Vervet || яркая вэрвэтка ||4 лютага 2016<ref name="Releases"/>||3.19<ref>{{Спасылка|url=https://wiki.ubuntu.com/VividVervet/ReleaseNotes|загаловак=VividVervet/ReleaseNotes|выдавец=Ubuntu Wiki|мова=en|дата публікацыі=13 верасьня 2015}}</ref> |- |style="background-color:#FFa0a0;" | {{nobr|15.10}} || 22 кастрычніка 2015 || Wily Werewolf || хітры ваўкалак || 28 ліпеня 2016 || 4.2<ref>{{Спасылка|url=https://wiki.ubuntu.com/WilyWerewolf/ReleaseNotes|загаловак=WilyWerewolf/ReleaseNotes|выдавец=Ubuntu Wiki|мова=en|дата публікацыі=21 студзеня 2016}}</ref> |- |style="background-color:#2Ea0FF;" |{{nobr|16.04 LTS}} || 21 красавіка 2016 ||Xenial Xerus<ref name="Releases">{{Спасылка|url=https://wiki.ubuntu.com/Releases|загаловак=Releases |мова=en|выдавец=Ubuntu Wiki}}</ref> ||гасьцінная земляная вавёрка|| красавік 2024||4.4<ref>{{Спасылка|url=https://wiki.ubuntu.com/XenialXerus/ReleaseNotes|загаловак=XenialXerus/ReleaseNotes|выдавец=Ubuntu Wiki|мова=en|дата публікацыі=12 жніўня 2020}}</ref> |- |style="background-color:#FFa0a0;"|16.10||13 кастрычніка 2016||Yakkety Yak||баўбатлівы як||20 ліпеня 2017<ref name="Releases"/>||4.8<ref>{{Спасылка|url=https://wiki.ubuntu.com/YakketyYak/ReleaseNotes|загаловак=YakketyYak/ReleaseNotes|выдавец=Ubuntu Wiki|мова=en|дата публікацыі=29 кастрычніка 2019}}</ref> |- |style="background-color:#FFa0a0;"|17.04||13 красавіка 2017||Zesty Zapus||пікантны запода||13 студзеня 2018<ref name="Releases"/>||4.10<ref>{{Спасылка|url=https://wiki.ubuntu.com/ZestyZapus/ReleaseNotes|загаловак=ZestyZapus/ReleaseNotes|выдавец=Ubuntu Wiki|мова=en|дата публікацыі=29 кастрычніка 2019}}</ref> |- |style="background-color:#FFa0a0;"|17.10||19 кастрычніка 2017||Artful Aardvark||спрытны трубказуб||19 ліпеня 2018||4.13<ref>{{Спасылка|url=https://wiki.ubuntu.com/ArtfulAardvark/ReleaseNotes|загаловак=ArtfulAardvark/ReleaseNotes|выдавец=Ubuntu Wiki|мова=en|дата публікацыі=29 кастрычніка 2019}}</ref> |- |style="background-color:#2Ea0FF;"|{{nobr|18.04 LTS}}||26 красавіка 2018||Bionic Beaver||біянічны бабёр||красавік 2028||4.15<ref>{{Спасылка|url=http://ubuntu-news.org/2018/04/27/ubuntu-18-04-lts-bionic-beaver-released/|загаловак=Ubuntu 18.04 LTS (Bionic Beaver) released|аўтар=guiverc | дата публікацыі=27 красавіка 2018|мова=en|выдавец=Ubuntu Weekly Newsletter}}</ref> |- |style="background-color:#FFa0a0;"|18.10||18 кастрычніка 2018||Cosmic Cuttlefish||касьмічная каракаціца||18 ліпеня 2019||4.18<ref>{{Спасылка|url=https://wiki.ubuntu.com/CosmicCuttlefish/ReleaseNotes|загаловак=CosmicCuttlefish/ReleaseNotes|выдавец=Ubuntu Wiki|мова=en|дата публікацыі=29 кастрычніка 2019}}</ref> |- |style="background-color:#FFa0a0;"|19.04||18 красавіка 2019||Disco Dingo||сабака дынга, які танчыць дыска||23 студзеня 2020||5.0<ref>{{Спасылка|url=https://wiki.ubuntu.com/DiscoDingo/ReleaseNotes|загаловак=DiscoDingo/ReleaseNotes|выдавец=Ubuntu Wiki|мова=en|дата публікацыі=2 ліпеня 2020}}</ref> |- |style="background-color:#FFa0a0;"|19.10||17 красавіка 2019||Eoan Ermine||усходні гарнастай||17 ліпеня 2020||5.3<ref>{{Спасылка|url=https://wiki.ubuntu.com/EoanErmine/ReleaseNotes|загаловак=EoanErmine/ReleaseNotes|выдавец=Ubuntu Wiki|мова=en|дата публікацыі=12 сьнежня 2019}}</ref> |- |style="background-color:#40CC40;"|{{nobr|20.04 LTS}}||23 красавіка 2020||Focal Fossa||фокусная фоса||красавік 2023||5.4<ref>{{Спасылка|url=https://wiki.ubuntu.com/FocalFossa/ReleaseNotes|загаловак=FocalFossa/ReleaseNotes|выдавец=Ubuntu Wiki|мова=en|дата публікацыі=12 жніўня 2020}}</ref> |- |style="background-color:#FFFF80;"|20.10||22 красавіка 2020||Groovy Gorilla||крутая гарыла||ліпень 2021||5.8 |- |21.10 |14 кастрычніка 2021 |Impish Indri |нядобразычлівы індры |14 ліпеня 2022 |5.13 |- |22.04 LTS |21 красавіка 2022 |Jammy Jellyfish |шчасьлівая мядуза |красавік 2027 |5.17 |} {| class="prettytable" !colspan="6"|Умоўныя абазначэньні: |- style="white-space:nowrap; text-align:center;" |style="background-color:#FFFF80; width:16%;"|заплянаваная / у распрацоўцы |style="background-color:#A0DDA0; width:16%;"|тэставая вэрсія |style="background-color:#40CC40; width:16%;"|бягучая вэрсія |style="background-color:#2Ea0FF; width:16%;"|падтрымліваецца |style="background-color:cyan; width:16%;"|падтрымліваецца толькі <br /> сэрвэрная вэрсія |style="background-color:#FFa0a0; width:16%;"|не падтрымліваецца |} == Дадатковыя зьвесткі == * Цягам 2006—2008 гадоў дзеля спрашчэньня кіраваньня сваімі 400 сэрвэрамі [[Вікіпэдыя]] ажыцьцявіла іх перавод з дыстрыбутываў Рэд Хэт і Фэдора на Ubuntu<ref>[https://web.archive.org/web/20110721233815/http://news2.by/mir-unix/3803.html Wikipedia перавяла 400 сервераў з Red Hat на Ubuntu Linux]// Беларускія навіны ІТ. 13 кастрычніка 2008</ref>. * У 2006 годзе француская паліцыя пачала перавод 90 тыс. сваіх кампутараў з Wndows XP на Ўбунту Лінукс дзеля ашчаджэньня сродкаў<ref>[https://web.archive.org/web/20110721233743/http://news2.by/bjaspeka/6753.html Вольнае ПА дапамагло францускім жандарам зэканоміць 50 млн эўра]// Беларускія навіны ІТ. 13 сакавіка 2009</ref>. * У [[Францыя|Францыі]] ў 2007 годзе ў Парлямэнце адмовіліся ад карыстаньня [[Windows XP]] і перайшлі на карыстаньне Ubuntu. Ubuntu выкарыстоўваецца як сыстэма па змоўчаньні ў школах [[Грузія|Грузіі]], [[Рэспубліка Македонія|Македоніі]]. У [[Гішпанія|Гішпаніі]] разгортваецца праект на больш за 400 тыс. кампутарных сыстэм з Ubuntu для вучэбных установаў.<ref>[http://technoportal.ua/articles/interview/1643.html Владимир Крюков: «Ubuntu — операционная система, не подверженная вирусной угрозе»] {{ref-ru}}</ref> * У 2009 годзе дзеля ашчаджэньня грошай на Ўбунту перайшла Тэхнічная школа Ісьляндыі<ref>[https://web.archive.org/web/20160306232439/http://news2.by/mir-unix/9845.html Тэхнічная школа Ісландыі перайшла на Ubuntu Linux]// Беларускія навіны ІТ. 13 жніўня 2009</ref>. == Глядзіце таксама == * [[Linux Mint]] — дыструбутыў, заснаваны на Ubuntu == Крыніцы == {{Крыніцы|3}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.ubuntu.com/ Афіцыйная старонка]{{ref-en}} * [https://edge.launchpad.net/~ubuntu-l10n-by Старонка беларускіх перакладчыкаў Ubuntu] {{Unix-like}} [[Катэгорыя:Ubuntu| ]] [[Катэгорыя:Свабодныя апэрацыйныя сыстэмы]] [[Катэгорыя:Linux]] [[Катэгорыя:Беларусіфікаваныя праграмы]] h9dzyivlml7cx4d90kc81nwq4dgec36 Folding@home 0 36484 2330529 2283164 2022-07-30T18:05:23Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki '''Folding@Home''' [фолдзінг эт хоўм] — праект [[Разьмеркаваныя вылічэньні|разьмеркаваных вылічэньняў]] [[Стэнфардзкі ўнівэрсытэт|Стэнфардзкага ўнівэрсытэту]], які вывучае зварочваньне [[бялок|бялкоў]], няправільнае зварочваньне, іх аб'яднаньне й зьвязаныя з гэтым захворваньні. Выкарыстаньне найноўшых мэтадаў і шырокамаштабных разьмеркаваных вылічэньняў упершыню дазволіла мадэліраваць працэс згортваньня для інтэрвалаў часу ў тысячы разоў большых за тыя, што былі даступныя раней, а таксама выкарыстоўваць дадзены падыход для вывучэньня захворваньняў, якія зьвязаны са зварочваньнем бялкоў. Праект запушчаны 1 кастрычніка 2000 году навукоўцамі з [[Стэнфардзкі ўнівэрсытэт|Стэнфардзкага ўнівэрсытэту]]. {{Паводле стану на|2007|6}} году гэта найбуйнейшы праект разьмеркаваных вылічэньняў, як па магутнасьці, так і па ліку ўдзельнікаў{{Заўвага|{{Паводле стану на|2007|6|30}} году агульны лік удзельнікаў праекту склаў 753 977 карыстачоў (якія выкарысталі пры гэтым 2 262 376 [[працэсар]]аў), у той час як у найблізкім па магутнасьці праекце [[SETI@home]] удзельнічала 658 451 карыстальнікаў. Магутнасьці абодвух праектаў (па стане на {{Паводле стану на|2007|6|29}} году) склалі адпаведна 790 і 262 [[флопс|тэрафлопс]].}}. == Беларускія каманды ў праекце == * '''[[Folding Belarus (FBY)]]''' (115 месца на 10.08.11) * '''Minsk Team''' == Расейскія каманды ў праекце == '''[[TSC! Russia]]''' — У цяперашні час самая пасьпяховая і хуткая расейская каманда ў праекце, якая займае 7-е месца па хуткасьці вылічэньняў і 14-е месца па колькасьці набраных ачкоў у сьвеце (з 102 513 каманд) (06.02.2008) '''Russia''' — Адна з першых расейскіх каманд у праекце Folding@Home, цяпер займае 36 месца сярод усіх каманд сьвету (04.05.2008), 29 месца па хуткасьці (01.03.2007). Доўгі час займала першае месца сярод расейскіх каманд, цяпер стабільна на другім месцы. == Украінскія каманды ў праекце == '''[[Ukraine]]''' — Украінская каманда ўваходная ў сотню (60 месца на 07.06.2007) лепшых каманд праекту. Па хуткасьці каманда займае 30 месца ў сьвеце (26.02.2006). == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Глядзіце таксама == * [[Разьмеркаваныя вылічэньні]] * [[BOINC]] == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20120908075542/http://folding.stanford.edu/English/HomePage Афіцыйны сайт]{{ref-en}} * [http://distributed.ru/folding/ Расейская вэрсія афіцыйнага сайта]{{ref-ru}} * [https://web.archive.org/web/20080614180153/http://tsc.overclockers.ru/ Сайт каманды TSC! Russia]{{ref-ru}} * [http://distributed.ru Сайт каманды Russia]{{ref-ru}} * [http://distributed.org.ua Сайт каманды Ukraine]{{ref-ru}} * [http://foldingforum.org/ Форум аб Folding@home]{{ref-en}} * [https://web.archive.org/web/20150607133313/http://www.cnews.ru/reviews/index.shtml?2004%2F02%2F06%2F154773 «Створаны першы ў сьвеце штучны бялок»] — артыкул аб посьпеху Folding@home * [https://web.archive.org/web/20061006031804/http://www.boinc.ru/Doc/Bio_Diffs.htm Параўнаньне біямэдыцынскіх праектаў разьмеркаваных вылічэньняў] {{Разьмеркаваныя вылічэньні}} [[Катэгорыя:Разьмеркаваныя вылічэньні]] [[Катэгорыя:Зьявіліся ў 2000 годзе]] c6h6j6t0dm0q81cylrutnl830rf0hxc Выдрыца 0 37128 2330441 1545270 2022-07-30T12:50:51Z W 11741 +[[Выдрыца (заказьнік)]] wikitext text/x-wiki Назву '''Выдрыца''' маюць: == Рэкі == * [[Выдрыца (басэйн Заходняй Дзьвіны)|Выдрыца]] — рака ва [[Ушацкі раён|Ўшацкім раёне]] [[Віцебская вобласьць|Віцебскай вобласьці]], у басэйне [[Дзьвіна|Дзьвіны]] * [[Выдрыца (прыток Бярэзіны)|Выдрыца]] — рака ў [[Жлобінскі раён|Жлобінскім раёне]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]], левы прыток ракі [[Бярэзіна]] (басэйн [[Дняпро|Дняпра]]) * [[Выдрыца (прыток Обаля)|Выдрыца]] — рака ў [[Гарадоцкі раён|Гарадоцкім]] і [[Шумілінскі раён|Шумілінскім]] раёнах [[Віцебская вобласьць|Віцебскай вобласьці]], левы прыток ракі [[Обаль (рака)|Обаль]] (басэйн [[Дзьвіна|Дзьвіны]]) * [[Выдрыца (прыток Аршыцы)|Выдрыца]] — рака ў [[Дубровенскі раён|Дубровенскім]] і [[Аршанскі раён|Аршанскім]] раёнах [[Віцебская вобласьць|Віцебскай вобласьці]], левы прыток ракі [[Аршыца]] (басэйн [[Дняпро|Дняпра]]) == Вёскі == * [[Выдрыца (Гомельская вобласьць)|Выдрыца]] — вёска ў [[Буда-Кашалёўскі раён|Буда-Кашалёўскім раёне]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]] * [[Выдрыца (Менская вобласьць)|Выдрыца]] — вёска ў [[Крупскі раён|Крупскім раёне]] [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]] == Іншае == * «[[Выдрыца (заказьнік)|Выдрыца]]» — рэспубліканскі краявідны заказьнік Беларусі {{Неадназначнасьць}} 7170lklxqu36p3yy8736c2m89p6o637 Toyota 0 41708 2330507 2330415 2022-07-30T16:31:17Z Taravyvan Adijene 1924 /* Вонкавыя спасылкі */ Commons wikitext text/x-wiki {{Кампанія |назва = Toyota |лягатып = Toyota.svg |тып = |лістынг на біржы = |дзейнасьць = |дэвіз = |заснаваная = 28 жніўня 1937 |заснавальнікі = [[Кічыра Таёда]] |разьмяшчэньне = [[Айці]], [[Японія]] |ключавыя фігуры = [[Фуджыё Чо]] |галіна = аўтамабільная |прадукцыя = [[аўтамабілі]] |абарачэньне = $202,86 млрд |апэрацыйны прыбытак = $13,93 млрд |чысты прыбытак = |лік супрацоўнікаў = 320 808 |матчына кампанія = |даччыныя кампаніі = |аўдытар = |сайт = [http://www.toyota.co.jp/ toyota.co.jp] }} '''Toyota Motor Corporation''' ({{мова-ja|トヨタ自動車株式会社}}, ''Таёта Дзідося Кабусікігайся'', або '''Toyota''') — найбуйнейшая [[Японія|японская]] аўтамабілебудаўнічая карпарацыя, якая таксама прадстаўляе фінансавыя паслугі і мае некалькі дадатковых кірункаў у бізнэсе. Штаб-кватэры — у гарадох [[Таёта]] і [[Токіё]] ([[Японія]]). Toyota Motor Corporation зьяўляецца асноўным чальцом [[Toyota Group]]. З гэтай кампаніяй у асноўным асацыюецца [[брэнд]] Toyota. [[Лягатып]] кампаніі адлюстроўвае стылізаваную ткацкую завесу і зьвязаны з тым, што сваю дзейнасьць кампанія пачынала з выпуску аўтаматычных [[ткацкі станок|ткацкіх станкоў]]. == Беларусь == Першым афіцыйным [[дылер]]ам аўтавытворцы ў Беларусі зьяўляецца сумеснае [[ТАА]] «[[Эмір Мотарс]]»<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Вольга Мядзьведзева]].|загаловак=Сэрвісная кампанія «Таёты» носіць папераджальны характар|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=52786|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=[[газэта]]|год=6 лютага 2010|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/archive/?idate=2010-02-06 22 (26630)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/52784/6lut-2.indd.pdf 2]|issn=1990-763x}}</ref>. У 2019 годзе пачаў працаваць другі афіцыйны дылер — «Атлянт М Альянс». Адначасова гэтая кампанія зьяўляецца першым афіцыйным дылерам Lexus y Беларусі. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://translate.google.by/translate?hl=be&sl=ru&tl=be&u=http://www.toyota.by Афіцыйны дылер у Беларусі]{{ref-ru}} * [http://www.toyota.co.jp/ Афіцыйны сайт] {{ref-ja}} {{Маркі аўтамабіляў}} {{Накід:Аўто}} [[Катэгорыя:Аўтамабілі па марках]] [[Катэгорыя:Зьявіліся ў 1937 годзе]] do30xb602py9cymq1346cga69pnlc6v Вялікі кітайскі фаервол 0 42567 2330640 2182816 2022-07-31T00:44:27Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki «'''Вялікі кітайскі фаервол'''» ({{мова-en|Great Firewall of China}}, ад {{мова-en|Great Wall of China}} — [[Вялікая кітайская сьцяна]]) — мянушка сыстэмы фільтраваньня зьмесьціва [[інтэрнэт]] у [[КНР]]. Афіцыйная назва сыстэмы — '''Праект «Залаты шчыт»''' ({{мова-en|The Golden Shield Project}}, {{мова-zh|金盾工程}}, ''jīndùn gōngchéng''). Праект уяўляе сабой сыстэму [[сэрвэр (праграмнае забесьпячэньне)|сэрвэраў]] на інтэрнэт-канале паміж карыстальнікамі і [[правайдэр]]амі, якія фільтруюць інфармацыю. Шэраг заходніх кампаніяў выконваюць патрабаваньні кітайскіх улад аб абмежаваньні доступу да інфармацыі. Па зьвестках арганізацыі «[[Рэпартэры бязь межаў]]», кітайская вэрсія пошукавай сыстэмы [[Yahoo!]] у выніках пошуку не паказвае вызначаную інфармацыю<ref>[[АБСЭ]] [https://web.archive.org/web/20120416044336/http://www.epochtimes.com.ua/ru/world/international-relations/obse-ne-nashla-ynternet-cenzur-v-rossyy-76599.html не знайшла інтэрнэт-цэнзуры ў Расеі // The Epoch Times, 30 ліпеня 2007]</ref>. Сайт [[Вікіпэдыя|Вікіпэдыі]] таксама неаднаразова блякаваўся на тэрыторыі КНР<ref>[http://lenta.ru/news/2006/11/20/wiki/ Lenta.ru «Кітай ізноў заблякаваў „Вікіпэдыю“»]</ref>. У дадзены момант Вікіпэдыя часткова даступная ў Кітаі, але цалкам заблякаваная кітайская вэрсія Вікіпэдыі і некаторыя «адчувальныя» артыкулы ангельскай Вікіпэдыі. Чыньнік блякаваньня абумоўлены, у прыватнасьці, апісаньнем [[Падзеі на пляцы Цяньаньмэнь 1989 году|падзеяў у Кітаі]] траўня — чэрвеня [[1989]] году. == Глядзіце таксама == * [[Блякаваньне Вікіпэдыі ў Кітаі]] == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20150602175039/http://www.cnews.ru/news/line/index.shtml?2006%2F02%2F17%2F196333 Кітай настойвае на карысьці цэнзуры ў інтэрнэце] * [https://web.archive.org/web/20090609081238/http://www.epochtimes.ru/content/view/12222/64/ Кітай узмацніў жорсткасьць Інтэрнэт-цэнзуру] * [http://www.websitepulse.com/help/testtools.china-test.html Website Test behind the Great Firewall of China] * [http://webplanet.ru/review/life/2008/06/11/china.html Кітайскі Інтэрнэт: як за каменнай сьцяной] * [http://webplanet.ru/news/security/2008/06/27/sf.html Кітайцам заблякавалі вольны софт] {{Накід:Інтэрнэт}} [[Катэгорыя:Інтэрнэт]] [[Катэгорыя:Цэнзура]] [[Катэгорыя:Кітай]] 3kcll7nccr2n48pvcnwe2npmx5gh0r2 БелСел 0 43396 2330621 2210519 2022-07-30T22:35:19Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Кампанія |назва = ТАА СП «БелСел» |лягатып = |тып = |дэвіз = Свой сярод сваіх |заснаваная = {{Дата пачатку|7|8|1991|1}} |разьмяшчэньне = [[Менск]], [[Беларусь]] |ключавыя фігуры = Андрэй Сабораў (генэральны дырэктар), Жоржас Шарбэль (першы намесьнік генэральнага дырэктара) |галіна = паслугі мабільнай сувязі |прадукцыя = |абарачэньне = |апэрацыйны прыбытак = |чысты прыбытак = |лік супрацоўнікаў = |сайт = [http://www.belcel.by belcel.by] }} '''ТАА СП «БелСел»''' — беларускі [[апэратар мабільнай сувязі]]. Падае паслугі сувязі стандарту [[CDMA-450]] ([[CDMA2000]]). Назва фірмы — БелСел — зьяўляецца беларускім варыянтам ангельскай назвы BelCel (Веlarussian Cellular), што азначае «Беларуская сотавая». == Гісторыя == Кампанія была заснаваная беларускім бокам сумесна з брытанскай кампаніяй Cable & Wireless Plc. у 1991 годзе. Паслугі сотавай сувязі стандарту [[NMT-450]] кампанія пачала аказваць 7 траўня 1993 году. З 6 лютага 2003 году кампанія пачала аказваць паслугі сотавай сувязі стандарту [[CDMA-450]] («2.5G»). Зь ліпеня 2003 году прадае паслугі пад [[Таварны знак|гандлёвым знакам]] «Дыялёг» (DIALLOG™)<ref>{{Спасылка | аўтар =Уладзімер Здановіч| прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі =29 ліпеня 2003| url =http://www.zviazda.by/second.html?r=9&p=22&archiv=29072003| копія = | загаловак =У кампаніі «БелСел» — зьмена іміджа| фармат = | назва праекту =Розгалас| выдавец =[[Зьвязда]], № 185 (24869)| дата = 12 чэрвеня 2012 | мова = | камэнтар = }}</ref>. У сакавіку 2005 г. [[Трастбанк]] выйшаў са складу суўладальнікаў пасьля 3-гадовага ўдзелу<ref>{{Артыкул|аўтар=Алесь Кудрыцкі|загаловак=Аранжавыя чуткі|арыгінал=|спасылка=http://www.nn.by/index.pl?theme=nn/2005/19&article=hh-diallog|мова=|адказны=|аўтар выданьня=|выданьне=[[Наша Ніва]]|тып=[[Газэта]]|месца=|выдавецтва=|год=20 траўня 2005|выпуск=|том=|нумар=[http://www.kamunikat.org/download.php?item=11749-1.pdf 19 (425)]|старонкі=5|isbn=|issn=1819-1614}}</ref>. З сакавіка 2006 году праца старой сеткі стандарту NMT згорнутая. 7 чэрвеня 2006 году пачало аказваць паслугі высакахуткаснай перадачы зьвестак (EV-DO)<ref>{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url =http://mpt.gov.by/be/new_page_5_3_15545/| копія = | загаловак =Сетка сотавай рухомай электрасувязі| фармат = | назва праекту = | выдавец =[[Міністэрства сувязі і інфарматызацыі Рэспублікі Беларусь]]| дата = 12 чэрвеня 2012 | мова = | камэнтар = }}</ref>. 11 чэрвеня 2012 году [[Белтэлекам]] прадаў сваю долю ў сотавым апэратары [[кіпр]]скаму прадпрыемству «[[Джараш]]». 15 студзеня 2014 году на сайце Міністэрства сувязі і інфарматызацыі РБ зьявілася паведамленьне, што апэратару «БелСел» адмоўлена ў працягненьні ліцэнзіі на ажыцьцяўленьне дзейнасьці ў галіне сувязі. Ліцэнзія, выдадзеная раней ТАА СП «БелСел», сапраўдная да 23 студзеня 2014 году.<ref>[https://web.archive.org/web/20140116134815/http://www.mpt.gov.by/ru/new_page_6_1_15343/ ТАА СП «БелСел» адмоўлена ў працягненні ліцэнзіі на ажыццяўленне дзейнасці ў галіне сувязі]</ref> == Статыстыка == На 8 жніўня 2008 году пакрыцьцё сувязьзю складала 53,28% плошчы краіны, на якой пражывала 75% [[насельніцтва]], у тым ліку 93,38% — гарадзкога<ref>{{Спасылка|аўтар =Марына Носава| прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі =8 жніўня 2008| url =http://by.belapan.by/archive/2008/08/08/246382_246407/| копія = | загаловак =«БелСел» запусьціў у эксплуатацыю сетку высакахуткаснай мабільнай перадачы інфармацыі EV-DO Rev.A у Менску і прыгарадзе| фармат = | назва праекту =Эканоміка| выдавец =[[БелаПАН]]| дата = 13 чэрвеня 2012 | мова = | камэнтар = }}</ref>. На сакавік 2008 году лік абанэнтаў сеткі складаў 92,8 тыс. чалавек<ref>https://web.archive.org/web/20080505134345/http://www.onliner.by/news/05.03.2008/16.53/</ref>. Дзель на рынку Беларусі — 1,3 %. Прыкладна палова абанэнтаў кампаніі знаходзяцца ў Менску. Сярэдні ARPU па кампаніі — $11,5<ref>[https://web.archive.org/web/20080216004949/http://www.onliner.by/events/operators/diallog_soborov/ Напярэдадні Новага году Diallog нарошчвае абанэнцкую базу]</ref> У сеткі працуе 170 базавых станцый, зь іх 58 падтрымлівае [[EV-DO]], камутацыйная ёмістасьць сеткі — 150 тыс. нумароў. Адным зь пераваг DIALLOG™ перад іншымі апэратарамі дзейснымі ў Беларусі зьяўляецца паслуга высакахуткаснай перадачы дадзеных CDMA2000 1x (хуткасьць да 153 Кбіт/с) і CDMA2000 1xEV-DO (хуткасьць да 2,4 Мб/с). {| class="wikitable" style="text-align:center;" |+ |- ! Дата ! Колькасьць (тыс.) і дзель сотавых абанэнтаў ! Ахоп насельніцтва |- | Сьнежань 2000 | ''17'' ('''38,6%''') | ''0,17%''<ref>{{Спасылка | аўтар =Сяргей Сьнегін| прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі =2 сакавіка 2001| url =http://www.zviazda.by/second.html?r=2&p=18&archiv=02032001| копія = | загаловак =Насельніцтва Беларусі зьменшылася на 29,3 тысячы чалавек| фармат = | назва праекту =Афіцыйна| выдавец =[[Зьвязда]], № 46 (24162)| дата = 12 чэрвеня 2012 | мова = | камэнтар = }}</ref> |- | 1 кастрычніка 2001 | 20 (19,1%<ref>{{Артыкул|аўтар=|загаловак=Welcome МТС!|арыгінал=|спасылка=http://www.nn.by/2001/40/09.htm|мова=|адказны=|аўтар выданьня=|выданьне=[[Наша Ніва]]|тып=[[Газэта]]|месца=|выдавецтва=|год=1 кастрычніка 2001|выпуск=|том=|нумар=[http://www.kamunikat.org/download.php?item=19749-1.pdf 40 (249)]|старонкі=6|isbn=|issn=1819-1614}}</ref>) | 0,2%<ref>{{Спасылка | аўтар =Галіна Абакунчык| прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі =22 студзеня 2002| url =http://news.tut.by/society/12625_print.html| копія = | загаловак =З-за эканамічнага крызісу ў Беларусі імкліва меншае насельніцтва| фармат = | назва праекту =[[Свабода (радыё)|Радыё «Свабода»]]| выдавец =[[TUT.BY|Tut.by]]| дата = 12 чэрвеня 2012 | мова = | камэнтар = }}</ref> |- | 31 кастрычніка 2003 | 20 (2,1%<ref>{{Спасылка | аўтар =Вікторыя Захарава| прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі =31 кастрычніка 2003| url =http://www.zviazda.by/second.html?r=9&p=7&archiv=31102003| копія = | загаловак =Дзесятая частка беларусаў — «мабільныя»| фармат = | назва праекту =Розгалас| выдавец =Зьвязда, № 273-274| дата = 12 чэрвеня 2012 | мова = | камэнтар = }}</ref>) | 0,21% |- | 15 студзеня 2004 | 20 (1,8%<ref>{{Спасылка | аўтар =Вікторыя Захарава| прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі =15 студзеня 2004| url =http://www.zviazda.by/second.html?r=9&p=12&archiv=15012004| копія = | загаловак =«Мабільных» беларусаў стала больш| фармат = | назва праекту =Розгалас| выдавец =Зьвязда, № 10 (25023)| дата = 12 чэрвеня 2012 | мова = | камэнтар = }}</ref>) | 0,21% |- | 14 траўня 2004 | 40 (''1,3%''<ref>{{Спасылка | аўтар =Сяргей Кузьняцоў| прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі =14 траўня 2004| url =http://www.zviazda.by/second.html?r=12&p=16&archiv=14052004| копія = | загаловак =Да канца года ў Беларусі будзе 2 млн. абанэнтаў мабільнай сувязі| фармат = | назва праекту =Даслоўна| выдавец =Зьвязда, № 118-119| дата = 12 чэрвеня 2012 | мова = | камэнтар = }}</ref>) | 0,41% |- | 8 верасьня 2004 | 65 (3,7%<ref>{{Спасылка | аўтар =Юлія Хадневіч| прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі =8 верасьня 2004| url =http://www.zviazda.by/second.html?r=9&p=19&archiv=08092004| копія = | загаловак =Колькасьць абанэнтаў сетак сотавай сувязі павялічылася ў жніўні на 123 тысячы чалавек| фармат = | назва праекту =Розгалас| выдавец =Зьвязда, № 213 (25226)| дата = 12 чэрвеня 2012 | мова = | камэнтар = }}</ref>) | 0,67% |- | 22 верасьня 2004 | 70 (3,8%<ref>{{Спасылка | аўтар =Аляксей Раманчук| прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі =22 верасьня 2004| url =http://www.zviazda.by/second.html?r=9&p=16&archiv=22092004| копія = | загаловак =Тэрмін падачы дакумэнтаў на ўдзел у тэндары на трэцюю GSM-ліцэнзію падоўжаны| фармат = | назва праекту =[[БелТА]]| выдавец =Зьвязда, № 225 (25238)| дата = 12 чэрвеня 2012 | мова = | камэнтар = }}</ref>) | 0,72% |- | 8 кастрычніка 2004 | 74 (3,7%<ref>{{Спасылка | аўтар =Аляксей Раманчук| прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі =8 кастрычніка 2004| url =http://www.zviazda.by/second.html?r=9&p=4&archiv=08102004| копія = | загаловак =Сотавікаў — 2 мільёны| фармат = | назва праекту =БелТА| выдавец =Зьвязда, № 240-241| дата = 12 чэрвеня 2012 | мова = | камэнтар = }}</ref>) | 0,76% |- | 6 студзеня 2005 | 85 (3,5%<ref>{{Спасылка | аўтар =Вікторыя Захарава| прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі =6 студзеня 2005| url =http://www.zviazda.by/second.html?r=9&p=22&archiv=06012005| копія = | загаловак =Кожны чацьвёрты— мабільны| фармат = | назва праекту =Розгалас| выдавец =Зьвязда, № 3 (25335)| дата = 12 чэрвеня 2012 | мова = | камэнтар = }}</ref>) | 0,88% |- | 1 лютага 2005 | 100 (4%<ref>{{Спасылка | аўтар =Вікторыя Захарава| прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі =6 студзеня 2005| url =http://www.zviazda.by/second.html?r=9&p=3&archiv=03022005| копія = | загаловак =А ты запісаўся ў «мабіланосцы»?| фармат = | назва праекту =Розгалас| выдавец =Зьвязда, № 18 (25350)| дата = 12 чэрвеня 2012 | мова = | камэнтар = }}</ref>) | 1,03% |- | 10 студзеня 2006 | 97 (2,4%<ref>{{Спасылка | аўтар =Іна Арэхава| прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі =10 студзеня 2006| url =http://www.zviazda.by/second.html?r=9&p=17&archiv=10012006| копія = | загаловак =«Мабільная» Беларусь| фармат = | назва праекту =Розгалас| выдавец =Зьвязда, № 4 (25593)| дата = 12 чэрвеня 2012 | мова = | камэнтар = }}</ref>) | 1,01% |- | 4 жніўня 2006 | 100 (1,9%<ref>{{Спасылка | аўтар =Аляксей Раманчук| прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі =4 жніўня 2006| url =http://www.zviazda.by/second.html?r=9&p=28&archiv=04082006| копія = | загаловак =Нас, «мабільных», — 5 мільёнаў| фармат = | назва праекту =БелТА| выдавец =Зьвязда, № 171 (25760)| дата = 12 чэрвеня 2012 | мова = | камэнтар = }}</ref>) | 1,04% |- | 7 лістапада 2007 | 92 (1,3%<ref>{{Спасылка | аўтар =Ігар Карней| прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі =7 лістапада 2007| url =http://www.svaboda.by/articleprintview/764184.html| копія = | загаловак =Якія рэсурсы засталіся ў разьвіцьці мабільнай сувязі ў Беларусі?| фармат = | назва праекту =Эканоміка| выдавец =[[Свабода (радыё)|Радыё «Свабода»]]| дата = 12 чэрвеня 2012 | мова = | камэнтар = }}</ref>) | 0,96% |- | 11 чэрвеня 2012 | '''170'''<ref>{{Спасылка | аўтар =| прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі =11 чэрвеня 2012| url =http://news.belta.by/by/print?id=684386| копія = | загаловак =Беларусь прадала сваю долю ў мабільным апэратары «БелСел»| фармат = | назва праекту =Эканоміка| выдавец =[[Беларускае тэлеграфнае агенцтва]]| дата = 12 чэрвеня 2012 | мова = | камэнтар = }}</ref> (1,61%) | '''1,8%''' |} == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20061219213643/http://diallog.by/ Афіцыйны сайт DIALLOG™]{{ref-ru}} {{Апэратары мабільнай сувязі Беларусі}} [[Катэгорыя:Апэратары мабільнай сувязі Беларусі]] [[Катэгорыя:Зьявіліся ў 1991 годзе]] 4smf12yln5gwr6y0xbdeq34ldiukr61 Галяктыка 0 43471 2330650 2303768 2022-07-31T01:24:16Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} [[Файл:NGC 4414 (NASA-med).jpg|міні|280пкс|'''[[NGC 4414]]''', звычайная сьпіральная галяктыка з сузор’я [[Валасы Веранікі (сузор’е)|Валасы Веранікі]] дыямэтрам каля 56&nbsp;000 [[сьветлавы год|сьветлавых гадоў]], зьмешчаная на адлегласьці прыкладна ў 60&nbsp;мільёнаў сьветлавых гадоў.]] '''Галя́ктыка''' — вялікая сыстэма з [[зорка|зорак]], [[міжзорны газ|міжзорнага газу]], [[міжзоны пыл|пылу]], [[Утоеная маса|цёмнай матэрыі]] і, магчыма, [[цёмная энэргія|цёмнай энэргіі]], зьвязаная сіламі [[гравітацыя|гравітацыйнага ўзаемадзеяньня]]. Звычайна галяктыкі ўтрымоўваюць ад 10 мільёнаў (10<sup>7</sup>) да некалькіх трыльёнаў (10<sup>12</sup>) зорак, якія верцяцца вакол агульнага [[цэнтар цяжару|цэнтра цяжару]]. Акрамя асобных зорак і разрэджанага [[міжзорнае асяродзьдзе|міжзорнага асяродзьдзя]], вялікая частка галяктык утрымоўвае мноства [[Кратная зорка|кратных зорных сыстэм]], [[зорная скупнасьць|зорных скупнасьцяў]] і розных [[туманнасьць|туманнасьцяў]]. Як правіла, дыямэтар галяктык складае ад некалькіх тысячаў да некалькіх сотняў тысячаў [[сьветлавы год|сьветлавых гадоў]], а адлегласьці паміж імі вылічаюцца мільёнамі сьветлавых гадоў. Хоць каля 90% масы галяктык прыходзіцца на дзель цёмнай матэрыі і энэргіі, прырода гэтых нябачных кампанэнтаў пакуль не вывучаная. Існуюць сьведчаньні таго, што ў цэнтры шматлікіх (калі не ўсіх) галяктык знаходзяцца [[чорная дзірка|звышмасіўныя чорныя дзіркі]]. [[Міжгаляктычная прастора]] зьяўляецца практычна чыстым [[вакуўм]]ам са сярэдняй шчыльнасьцю менш аднаго атама рэчыва на кубічны мэтар. Магчыма, што ў [[Сусьвет|назіранай частцы Сусьвету]] знаходзіцца каля 10<sup>11</sup> галяктык. == Этымалёгія == Слова «галя́ктыка» (ад {{мова-el|γαλαξίας|скарочана}} — млечны) паходзіць ад грэцкай назвы нашай Галяктыкі, то бок ''kyklos&nbsp;galaktikos'' азначае «малочнае кольца» — як апісаньне назіранай зьявы на начным небе. Калі астраномы выказалі здагадку, што розныя нябесныя аб’екты, якія лічыліся [[сьпіральная туманнасьць|сьпіральнымі туманнасьцямі]], могуць быць велізарнымі скапленьнямі зорак, гэтыя аб’екты сталі зваць «выспавымі сусьветамі». Але відавочна, што такое выкарыстаньне тэрміна недарэчна, паколькі паняцьце «Сусьвет» уключае ў сябе ўсё існае. Таму тэрмін выйшаў з ужываньня, і быў заменены на тэрмін «галяктыка», які зараз ужываецца да ўсіх падобных аб’ектаў. == Назіраньні == === Адлегласьць === Адлегласьць ад назіральніка да галяктыкі як фізычная характарыстыка не ўваходзіць ні ў адзін працэс, які адбываецца з галяктыкай. Неабходнасьць у інфармацыі пра адлегласьць да галяктыкі ўзьнікае пры: атаясьненьні малавывучаных падзеяў, напрыклад, [[гама-воплеск]]аў; вывучэньні [[Сусьвет]]у як цэлага, вывучэньні эвалюцыі саміх галяктык, вызначэньні масы галяктык і іхных памераў і іншых чыньніках. Усе больш-менш мадэленезалежныя спосабы вызначэньня адлегласьці да галяктыкі можна падзяліць на два тыпы, як то вымярэньне па аб’екце ўнутры галяктыкі, адлегласьць да якога на занядбана малую велічыню адрозьніваецца ад адлегласьці да самой галяктыкі, і па [[чырвонае зрушэньне|чырвоных зрушэньнях]]. Першы спосаб — фотамэтрычны спосаб, з выкарыстаньнем гэтак званых ''стандартных сьвечак'', сьвяцільнасьць якіх лічыцца вядомай. Тады адлегласьць можна вылічыць па наступнай формуле: : <math>R=10^{\frac{1}{5}(m-M)+1}</math>, дзе ''m'' — бачная [[зорная велічыня]], ''М'' — [[абсалютная зорная велічыня]], а ''R'' — адлегласьць, якая вымяраецца ў [[парсэк]]ах. На сучасным этапе ў якасьці такіх стандартных сьвечак выкарыстоўваюць<ref name="distance">Игорь Дроздовский. [https://www.webcitation.org/60r7aUzeK?url=http://nature.web.ru/db/msg.html?mid=1168209 Методы определения расстояний до галактик].</ref>: * [[Цэфэіды]] — ведаючы пэрыяд іх пульсацыяў, можна даведацца пра іхную сьвяцільнасьць. Першы аб’ект, па якім вымералі адлегласьць да іншых галяктыкаў. * [[Звышновая зорка|Звышновыя зоркі]] тыпу Ia. Менавіта з дапамогай іх у 1990-х гадох адкрылі паскоранае пашырэньне Сусьвету. * Чырвоныя гіганты. * Звышгіганты. Другі спосаб заснаваны на эмпірычным [[закон Габла|законе Габла]] й больш залежны ад абранай мадэлі, чым папярэдні. : <math>~R=\frac{cz}{H_0}</math>, дзе ''H<sub>0</sub>'' — [[сталая велічыня Габла]]. Калі ж узяць цяпер распаўсюджаную [[Мадэль Лямбда-CDM|ΛCDM-мадэль]] (з той жа сталай Габла), то колькі-небудзь істотнае разыходжаньне будзе на z ~ 10, што дазваляе яго прылічыць да адносна мадэленезалежных. Існуе таксама шэраг моцна мадэлезалежных спосабаў<ref name="distance"/>: * па [[эфэкт Сюняева—Зяльдовіча|эфэкце Сюняева—Зяльдовіча]], * па [[шаравая скупнасьць|шаравых скупнасьцях]], * па [[суадносіны Талі—Фішэра|залежнасьці Талі—Фішэра]], * па [[суадносіны Фабэр—Джэксана|залежнасьці Фабэр—Джэксана]]. === Асноўныя назіраныя складнікі галяктыкаў === Асноўныя назіраныя складнікі галактыкаў уключаюць{{Зноска|Засов и Постнов|2006|Засов и Постнов|295—296}}: # Нармальныя зоркі розных масаў і ўзростаў, частка якіх складзена ў [[Зорная скупнасьць|вялікай колькасьці]]. # Кампактныя рэшткі праэвалюцыянаваных зорак. # Халоднае газапылавое асяродзьдзе. # Найбольш разрэджаны гарачы газ з тэмпэратурай 10<sup>5</sup>—10<sup>6</sup> К. [[Падвойная зорка|Падвойныя зоркі]] ў суседніх галяктыках не назіраюцца, але, мяркуючы па навакольлях Сонца, кратных зорак павінна быць досыць шмат. Газапылавое асяродзьдзе й зоркі складаюцца з [[атам]]аў, і іхную сукупнасьць называюць [[барыён|барыённай матэрыяй]] галяктыкі. У небарыённую ўключаецца маса цёмнай матэрыі й маса [[чорная дзірка|чорных дзірак]]{{Зноска|Засов и Постнов|2006|Засов и Постнов|295—296}}. === Хуткасьць кручэньня галяктык === Пад хуткасьцю кручэньня галяктыкі маецца на ўвазе хуткасьць кручэньня розных кампанэнтаў галяктыкі вакол ейнага цэнтру. Дадзеная хуткасьць ёсьць сумарная хуткасьць, набытая падчас розных працэсаў. Хуткасьць кручэньня галяктыкі варта адрозьніваць ад [[кругавая хуткасьць|кругавой хуткасьці]] V<sub>c</sub>, якая абумоўлена толькі [[гравітацыя|сілай гравітацыі]] і роўная, па вызначэньні, неабходнай хуткасьці цела, якое рухаецца па крузе пад дзеяньнем сілы прыцягненьня да цэнтру. Хуткасьць жа кручэньня ў агульным выпадку абумоўлена таксама радыяльным градыентам ціску P міжзорнага газу. : <math>V^2=R\left(\frac{\partial\Phi}{\partial R} + \frac{\nabla P}{\rho_g}\right)=V_c^2 +R\frac{\nabla P}{\rho_g}</math> Тут ''Φ'' — [[гравітацыйны патэнцыял]], а ''ρ<sub>g</sub>'' — шчыльнасьць газу. Для розных кампанэнтаў галяктыкі хуткасьць кручэньня ацэньваецца па-рознаму. Для газу — па [[эфэкт Доплера|доплераўскаму зрушэньню]] эмісійных лініяў. Для зорак — па доплераўскага зрушэньню абсарбцыйных лініяў зорак. Схема атрыманьня хуткасьці кручэньня наступная. Непасрэдна хуткасьць з назіраньняў ёсьць сумай хуткасьці руху галяктыкі як цэлага й хуткасьці ўнутранага руху. Звычайна хуткасьць галяктыкі ў цэлым (V<sub>0</sub>) атаясамляецца з хуткасьцю руху цэнтральнай вобласьці. Для далёкіх галяктык гэтая хуткасьць абумоўлена габлаўскім пашырэньнем Сусьвету, уласная хуткасьць занядбана малая. Хуткасьць, атрыманая пасьля ўліку хуткасьці руху галяктыкі як цэлага, — хуткасьць па прамяню зроку (V<sub>r</sub>), і каб вылічыць хуткасьць кручэньня галяктыкі на дадзенай адлегласьці, неабходна ўлічыць эфэкты праекцыі. Для гэтага неабходна ведаць кут нахілу восі галяктыкі да промня гледжаньня ''i'', а таксама кут ''φ'' паміж вялікай восьсю галяктыкі й прамой, якая праходзіць праз цэнтар галяктыкі й назіраную кропку. Такім чынам, каб перайсьці ад V<sub>r</sub> да V<sub>φ</sub>, неабходна ведаць пяць парамэтраў: хуткасьць руху галяктыкі V<sub>0</sub>, куты ''i'' і ''φ'', дзьве каардынаты цэнтру галяктыкі (адносна любога пункту выявы). Калі галяктыка выглядае восевасымэтрычнай, то задача спрашчаецца, бо куты арыентацыі й становішча цэнтру можна вылічыць па разьмеркаваньні яскравасьці дыска. І калі шчыліну спэктрографа разьмясьціць уздоўж ейнай вялікай восі, можна атрымаць: : <math>~V_{\phi}(R)=\frac{|V_0 - V_r(l)|}{\sin{i}}</math>, дзе ''l'' — адлегласьць ад цэнтру галяктыкі ўздоўж шчыліны. Аднак найбольш поўную інфармацыю пра рух у галяктыцы дае аналіз поля хуткасьцяў — сукупнасьці вымярэньняў прамянёвых хуткасьцяў для вялікай колькасьці пунктаў па дыску галяктыкі. Для атрыманьня поля хуткасьцяў ужываюць двухвымерную [[спэктраскапія|спэктраскапію]]. Звычайна ўжываецца альбо шматканальны прыёмнік, альбо [[інтэрфэромэтар Фабры—Пяро]]. Радыёназіраньні газу ў [[вобласць H I|лініях H I]] таксама дазваляюць атрымаць двухвымерную карціну разьмеркаваньня хуткасьцяў у галяктыцы{{Зноска|Засов и Постнов|2006|Засов и Постнов|312—317}}. === Маса й памер === Галяктыкі ня маюць дакладных межаў. Нельга дакладна сказаць, дзе канчаецца галяктыка й пачынаецца [[міжгаляктычная прастора]]. Да прыкладу, калі ў [[оптыка|аптычным]] дыяпазоне галяктыка мае адзін памер, то вызначаны паводле радыёназіраньняў [[міжзоркавы газ|міжзоркавага газу]] радыюс галяктыкі можа апынуцца ў дзясяткі разоў большым. Ад памеру залежыць і маса галяктыкі, якую можна вымяраць. Звычайна пад памерам галяктыкі разумеюць фотамэтрычны памер [[ізафота|ізафоты]] 25-й зорнай велічыні з квадратнай [[кутняя сэкунда|кутняй сэкунды]] ў фільтры B. Стандартнае пазначэньне такога памеру — D<sub>25</sub>{{Зноска|Засов и Постнов|2006|Засов и Постнов|298}}. Маса дыскавых галяктыкаў ацэньваецца па крывой кручэньня ў рамках нейкай мадэлі. Выбар аптымальнай мадэлі галяктыкі абапіраецца як на форму крывой кручэньня, гэтак і на агульныя ўяўленьні аб структуры галяктыкі. Для грубых ацэнак масы эліптычных галяктыкаў неабходна ведаць [[дыспэрсія|дыспэрсію]] хуткасьцяў [[зорка|зорак]] у залежнасьці ад адлегласьці ад цэнтру й радыяльнае разьмеркаваньне шчыльнасьці{{Зноска|Засов и Постнов|2006|Засов и Постнов|318—335}}. Маса халоднага газу ў галяктыцы вызначаецца па інтэнсіўнасьці лініі H I. Калі рэгіструемая шчыльнасьць струменя выпраменьваньня ад галяктыкі або якой-небудзь ейнай частцы роўныя Fν, тады адпаведная маса роўная: : <math>M_{HI}\approx 2\cdot 10^5 M_{\bigodot}D^2\int_{\nu}F_{\nu}(\nu )d\nu</math>, дзе ''D'' — адлегласьць у мэгапарсэках, паток выяўлены ў [[янскі (адзінка вымярэння)|янскіх]]. Ацэнка масы малекулярнага газу вельмі складаная, бо [[спэктар]] самай распаўсюджанай малекулы H<sub>2</sub> ня мае лініяў, якія ўзбуджаюцца ў халодным газе. Таму зыходнымі дадзенымі зьяўляюцца інтэнсіўнасьці спэктральных лініяў малекулы [[монааксід вугляроду|CO]] (''I<sub>CO</sub>''). Каэфіцыент прапарцыянальнасьці паміж інтэнсіўнасьцю выпраменьваньня CO і ягонай масай залежыць ад [[мэталёвасьць|мэталёвасьці]] газу. Але самая вялікая нявызначанасьць зьвязана з малай празрыстасьцю воблака, з-за яе асноўная доля [[сьвятло|сьвятла]], выпраменьваная ўнутранымі абласьцямі, паглынаецца самім жа воблакам, такім чынам, да назіральніка даходзіць сьвятло толькі ад паверхні аблокаў{{Зноска|Засов и Постнов|2006|Засов и Постнов|344-345}}. == Віды галяктык == [[Файл:Hubble2005-01-barred-spiral-galaxy-NGC1300.jpg|міні|270пкс|[[NGC 1300]], як прыклад [[сьпіральная галяктыка зь перамычкай|сьпіральнай галяктыкі зь перамычкай]]]] Існуе тры асноўныя віды галяктык: [[эліптычная галяктыка|эліптычныя]], [[сьпіральная галяктыка|сьпіральныя]] і [[няслушная галяктыка|няслушныя]]. У шматлікіх выпадках вельмі зручным зьяўляецца іхнае некалькі больш падрабязнае [[пасьлядоўнасьць Габла|Габлаўскае дзяленьне]] на падвіды. Габлаўскае дзяленьне (або камэртон Габла), якое ахоплівае ўсе галяктыкі, засноўваецца на іхнай візуальна ўспрыманай будове. З гэтае прычыны яно можа ня ўлічваць вельмі важныя характарыстыкі галяктыкаў, як то тэмп зоркаўтварэньня. Нашая галяктыка [[Млечны Шлях]], званая таксама проста Галяктыкай (зь вялікай літары), зьяўляецца вялікай дыскападобнай [[Сьпіральная галяктыка зь перамычкай|сьпіральнай галяктыкай зь перамычкай]], дыямэтрам каля 30 [[парсэк|кіляпарсэк]] (або 100&nbsp;000 [[сьветлавы год|сьветлавых гадоў]]) і таўшчынёй у 3 тысячы сьветлавых гадоў. Яна ўтрымоўвае каля 3×10<sup>11</sup> зорак, а ейная агульная маса складае каля 6×10<sup>11</sup> [[Сонечная маса|Сонечных масаў]]. Рукавы [[сьпіральная галяктыка|сьпіральных галяктыкаў]] сваім выглядам падобныя на [[лягарытмічная сьпіраль|лягарытмічную сьпіраль]] — форму [[хваля]]ў шчыльнасьці галяктычнага газу, адзначаную абласьцямі зоркаўтварэньня: менавіта маладыя яскравыя [[зорка|зоркі]] раньніх спэктральных клясаў даюць бачную карціну сьпіральных рукавоў. Як і зоркі, сьпіральныя рукавы круцяцца вакол цэнтру масаў, але са сталай (якая не залежыць ад адлегласьці да цэнтру галяктыкі) [[кутняя хуткасьць|кутняй хуткасьцю]], што азначае, што час ад часу зоркі праходзяць скрозь сьпіральныя рукавы. Лічыцца, што сьпіральныя рукавы зьяўляюцца абласьцямі падвышанай [[шчыльнасьць|шчыльнасьці]], або [[хваля]]мі шчыльнасьці. Калі зоркі праходзяць скрозь рукаў галяктыкі, яны запавольваюцца, некалькі павялічваючы сярэднюю шчыльнасьць рукава. Падобныя «хвалі», якія складаюцца з павольна едучых машынаў, можна ўбачыць на перапоўненых дарогах. У выніку неаднастайнасьці гравітацыйнага патэнцыялу (≈ 10—20%) які «даганяе» [[міжзоркавы газ]] разганяецца да [[Звышгукавая хуткасьць|звышгукавых хуткасьцяў]] і тармозіцца аб «набягаючы», утвараючы [[Ударная хваля|ўдарную хвалю]] са значна падвышанай, у параўнаньні зь сярэдняй, шчыльнасьцю. Рукавы прыкметныя таму, што падвышаная шчыльнасьць спрыяе фармаваньню зорак, з-за чаго сьпіральныя рукавы ўтрымліваюць [[маладыя зоркі|маладыя блакітныя зоркі]]. Некаторыя сьпіральныя і няслушныя галяктыкі адрозьніваюцца яскравымі зоркападобнымі ядрамі і моцнымі шырокімі лініямі выпраменьваньня ў іхных [[спэктар|спэктрах]]. Першым зьвярнуў увагу на такую асаблівасьць і вылучыў галяктыкі з гэтымі прыкметамі ў асобны кляс у 1943 годзе [[Карл Сэйфэрт]], па ягонаму імя яны атрымалі назву [[Сэйфэртаўскія галяктыкі|сэйфэртаўскіх галяктыкаў]]. Пасьля апынулася, што такія галяктыкі выпраменьваюць ва [[Ультрафіялетавае выпраменьваньне|ўльтрафіялет]]авым і [[Рэнтгенаўскае выпраменьваньне|рэнтгенаўскім]] дыяпазоне; у цяперашні час (2006) актыўнасьць сэйфэртаўскіх галяктыкаў тлумачыцца прысутнасьцю ў іхных ядрах звышмасіўных [[Чорная дзірка|чорных дзірак]], на якія адбываецца [[акрэцыя]] галяктычнага газу. У 2003 годзе [[Майкл Дрынкўотэр|Майклам Дрынкўотэрам]] з [[унівэрсытэт Кўінслэнду|унівэрсытэту Кўінслэнду]] быў адкрыты новы від галяктыкаў, клясыфікаваны як [[ультракампактная карлікавая галяктыка|ультракампактныя карлікавыя галяктыкі]]. == Буйнамаштабныя структуры == Толькі нешматлікія галяктыкі існуюць асобна ад астатніх, самі па сабе (яны таксама вядомыя як [[галяктыкі поля]]). Структуры з прыкладна 50 галяктык завуцца [[група галяктык|групамі галяктык]], а буйнейшыя, утрымоўвальныя шматлікія тысячы галяктык у прасторы папярочнікам у некалькі мэгапарсэк, завуцца [[скапленьне галяктык|скапленьнямі галяктык]]. Скапленьне галяктык часта знаходзяцца пад уплывам адной гіганцкай [[эліптычная галяктыка|эліптычнай галяктыкі]], якая за кошт [[прыліўныя сілы|прыліўных сіл]] з [[час]]ам руйнуе галяктыкі-спадарожнікі і павялічвае сваю [[маса|масу]], [[узаемадзеяньне галяктык|паглынаючы іх]]. [[Звышскапленьне галяктык|Звышскапленьне]] завуць гіганцкія зборы, якія ўтрымоўваюць дзясяткі тысячаў галяктык, уваходныя ў скапленьне, групы або разьмешчаныя асобна. У маштабах звышскапленьняў галяктыкі выбудоўваюцца ў палосы і ніткі, навакольныя шырокія разрэджаныя пустэчы. У вялікіх маштабах Сусьвет паўстае [[ізатропнасьць|ізатропным]] і [[аднастайнасьць|аднастайным]]. [[Млечны Шлях|Наша Галяктыка]] зьяўляецца адной з галяктык [[мясцовая група галяктык|Мясцовай групы]], пануючы над ёю разам з [[Галяктыка Андрамэды|Туманнасьцю Андрамэды]]. У [[мясцовая група галяктык|Мясцовай групе]] папярочнікам каля аднаго мэгапарсэку, знаходзяцца каля 30 галяктык. Сама Мясцовая група зьяўляецца часткай [[Звышскапленьне Панны|Звышскапленьня Панны]], галоўную ролю ў якім гуляе [[Скапленьне Панны]] (у якое наша [[Млечны Шлях|Галяктыка]] не ўваходзіць). == Гісторыя вывучэньня == У 1610 годзе [[Галілео Галілей]] выявіў, што [[Млечны Шлях]], які ён вырашыў дасьледаваць сваім [[тэлескоп]]ам, складаецца зь велізарнага ліку слабых [[зорка|зорак]]. У сваім трактаце 1755 году, заснаваным на працах [[Томас Райт|Томаса Райта]], [[Імануіл Кант]] выказаў здагадку, што Галяктыка можа быць целам, якое верціцца і складаецца зь велізарнай колькасьці зорак, утрымоўваных [[гравітацыя|гравітацыйнымі сіламі]], падобнымі з тымі, што дзейнічаюць у [[Сонечная сыстэма|Сонечнай сыстэме]], але ў вялікіх маштабах. З нашага месца ўсярэдзіне Галяктык атрыманая кружэлка будзе бачны на начным небе як сьветлая паласа. Кант выказаў і здагадку, што некаторыя з [[туманнасьць|туманнасьцяў]], бачных на [[начное неба|начным небе]], могуць быць асобнымі галяктыкамі. Да канца XVIII стагодзьдзя [[Шарль Мэсье]] склаў [[Каталёг Мэсье|каталёг]], утрымоўвальны 109 яркіх туманнасьцяў, усьлед за якім зьявіўся каталёг з 5000 туманнасьцяў [[Ўільям Гэршэль|Ўільяма Гэршэля]]. Пасьля пабудовы свайго [[тэлескоп]]а ў 1845 годзе лорд Рос змог убачыць адрозьненьні паміж эліптычнымі і сьпіральнымі туманнасьцямі. У некаторых з гэтых туманнасьцяў ён змог вылучыць і асобныя крыніцы сьвятла, што надавала гіпотэзе Канта вялікую праўдападобнасьць. Аднак пытаньне аб тым, ці зьяўляюцца гэтыя туманнасьці асобнымі галяктыкамі, заставаўся спрэчным да пачатку 1920-х гадоў, калі дзякуючы новаму тэлескопу [[Эдўін Габл]] даў на яго адказ. Ён здолеў разглядзець вонкавыя часткі некаторых сьпіральных туманнасьцяў як скапленьне асобных зорак і вызначыць сярод іх зьменныя-[[цэфэіды]]. Гэта дазволіла яму ацаніць адлегласьць да гэтых туманнасьцяў: яны знаходзіліся занадта далёка, каб быць часткай Млечнага Шляху. У 1936 гозе Габл пабудаваў клясыфікацыю галяктык, якая выкарыстоўваецца па гэтай дзень і завецца [[пасьлядоўнасьць Габла|пасьлядоўнасьцю Габла]]. Першая спроба вызначыць форму Млечнага Шляху і становішча Сонцы ў ім была прадпрынятая [[Ўільям Гэршэль|Ўільямам Гэршэлем]] у 1785 годзе пры дапамозе дбайнага падліку зорак у розных участках неба. Выкарыстаючы ўдасканалены варыянт мэтаду, [[Якабус Карнэліюс Каптэйн|Каптэйн]] у 1920 годзе зрабіў выснову аб маленькай (дыямэтрам у 15 кіляпарсэк) пляскатай галяктыцы з Сонцам зблізку цэнтру. Іншы мэтад, выкарыстаны [[Гарлоў Шэплі]] і заснаваны на падліку шаравых скапленьняў, даў зусім іншую карціну — плоская кружэлка дыямэтрам каля 70 кіляпарсэк з [[Сонца]]м, зьмешчаным далёка ад цэнтру. Абодва дасьледаваньня не былі дакладныя з-за таго, што не ўлічвалі паглынаньне сьвятла міжзоркавым газам у плоскасьці галяктыкі. Сучасная карціна нашай Галяктыкі зьявілася ў 1930 годзе, калі [[Робэрт Джуліюс Трамплер]] вымераў гэты эфэкт, вывучаючы разьмеркаваньне [[Безуважлівая зорная скапленьне|безуважлівых зорных скапленьняў]], якія канцэнтруюцца ў плоскасьці Галяктыкі. У 1944 годзе [[Гэндрык ван дэ Гальст]] прадказаў існаваньне [[рэліктавае выпраменьваньне|радыёвыпраменьваньня з даўжынёй хвалі ў 21]] [[сантымэтар|см]], [[электрамагнітнае выпраменьваньне|выпраменьванага]] міжзоркавым [[атам]]арным [[вадарод]]ам, якое было выяўлена ў 1951 годзе. Гэтае выпраменьваньне, не паглынаемае пылам, дазволіла дадаткова вывучыць [[Млечны Шлях|Галяктыку]] дзякуючы [[эфэкт Доплера|доплераўскаму зрушэньню]]. Гэтыя назіраньні прывялі да стварэньня мадэлі зь перамычкай у цэнтры Галяктыкі. Прагрэс [[радыётэлескоп]]аў дазволіў адсочваць [[вадарод]] і ў іншых галяктыках. У 1970-х гадах стала зразумела, што агульная бачная [[маса]] галяктык (якая складаецца з масы [[зорка|зорак]] і [[міжзоркавы газ|міжзоркавага газу]]), не тлумачыць хуткасьці кручэньня газу. Гэта прывяло да высновы аб існаваньні [[цёмная матэрыя|цёмнай матэрыі]]. Новыя назіраньні, вырабленыя ў пачатку 1990-х гадоў на [[Касьмічны тэлескоп імя Габла|Касьмічным тэлескопе імя Габла]], паказалі, што [[цёмная матэрыя]] ў нашай [[Галяктыка (Млечны Шлях)|Галяктыцы]] ня можа складацца толькі зь вельмі слабых і малых зорак. На ім таксама былі атрыманыя выявы далёкага космасу, атрымалыя назву [[Hubble Deep Field]] і [[Hubble Ultra Deep Field]], якія паказалі відавочнасьць таго, што ў нашай Сусьвеце існуюць сотні мільярдаў галяктык. У 2004 годзе самой далёкай галяктыкай з тых, што калі-небудзь [[назіраньне|назіраліся]] [[чалавецтва]]м, стала галяктыка [[Abell 1835 IR1916]]. == Дадаткова == * [[Разьвіцьцё ведаў аб галяктыках|Разьвіцьцё веданьня аб галяктыках, скапленьняў галяктык і буйнамаштабнай структуры]] * [[Узьнікненьне і эвалюцыя галяктык]] * [[Сьпіс галяктык]] * [[Найблізкія галяктыкі|Сьпіс найблізкіх галяктык]] * [[Пасьлядоўнасьць Габла|Клясыфікацыя галяктык]] * [[Сталыя Оорта]] * [[Сьпіральная галяктыка]] * [[Функцыя бляску]] * [[Функцыя сьвяцільнасьці]] * [[Эліптычная галяктыка]] == Глядзіце таксама == * [[Галяктычны год]] == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == * James Binney: Galactic Astronomy, Princeton University Press, 1998 * Terence Dickinson: The Universe and Beyond (Fourth Edition), Firefly Books Ltd. 2004, 2004 * {{Кніга |аўтар = Засов А. В., Постнов К. А. |частка = |загаловак = Общая астрофизика. |арыгінал = |спасылка = |выданьне = |месца = Фрязино |выдавецтва = Век 2 |год = 2006 |том = |старонкі = |старонак = 496 с |isbn = 5-85099-169-7 |ref = Засов и Постнов }} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [https://web.archive.org/web/20110812221521/http://seds.org/messier/galaxy.html Галяктыкі, каталёг Мэсье на старонках SEDS] * [http://www.bbc.co.uk/programmes/p003c1cn Галяктыкі] ў перадачы «In Our Time». [[BBC]] * [http://www.atlasoftheuniverse.com/ Атляс Сусьвету] * [http://www.nightskyinfo.com/galaxies Галяктыкі]. Інфармацыя й аматарскія назіраньні * [https://web.archive.org/web/20150821071507/http://www.physics.org/facts/sand-galaxies.asp Як шмат галяктыкаў у нашым Сусьвеце?] Physics.org * [http://planetarium-kharkov.org/?q=galaxy-m74 Фатаграфія галяктыкі М74] * [http://www.femto.com.ua/articles/part_1/0655.html Галяктыка]. Фізычная энцыкляпэдыя * [http://www.astronet.ru/db/msg/1180523 Галяктыка]. «Астронет» * [http://www.astronoo.com/en/galaxies.html Самыя прыгожыя галяктыкі] на Astronoo {{Галяктыкі}} [[Катэгорыя:Галяктыкі| ]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] qwgqrw4e9vc4nv6fp7m87lhdn5t6sbb Мумбаі 0 43861 2330724 2203049 2022-07-31T08:56:11Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Населены пункт |Назва = Мумбаі |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Мумбаі |Назва на мове краіны = मुंबई |Код мовы назвы краіны = hi |Краіна = Індыя |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Былая назва = Бамбэй |Мясцовая назва = |Від адміністрацыйнай адзінкі 1 = Штат |Назва адміністрацыйнай адзінкі 1 = [[Магараштра]] |Від адміністрацыйнай адзінкі 2 = |Назва адміністрацыйнай адзінкі 2 = |Від адміністрацыйнай адзінкі 3 = |Назва адміністрацыйнай адзінкі 3 = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = 437.77 |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 12442373 |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = |Год падліку колькасьці = 2011 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = |Год падліку колькасьці аглямэрацыі = |Крыніца колькасьці аглямэрацыі = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Часавы пас = +5:30 |Летні час = |Сьпіс тэлефонных кодаў = |Тэлефонны код = +022 |Паштовы індэкс = 400 ххх |Назва лічбавага клясыфікатару = |Лічбавы клясыфікатар = |Аўтамабільны нумарны знак = MH 01—03 |Назва аўтамабільнага нумарнога знаку = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата паўшар’е = паўночнае |Шырата градусаў = 19 |Шырата хвілінаў = 2 |Шырата сэкундаў = 5 |Даўгата паўшар’е = усходняе |Даўгата градусаў = 72 |Даўгата хвілінаў = 50 |Даўгата сэкундаў = 52 |Назва мапы2 = |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Сайт = http://www.mcgm.gov.in/ }} '''Мумба́і''' (на [[гіндзі]] і [[маратгі]]: मुंबई, {{мова-en|Mumbai}}; раней — ''Бамбэ́й'') — [[сталіца]] [[Індыя|індыйскага]] штату [[Магараштра]]. Горад знаходзіцца на высьпе [[Салсэт]] і ўзьбярэжжы [[Арабійскае мора|Арабійскага мора]], якія злучаныя шматлікімі [[Мост|мастамі]]. Паводле апошніх зьвестак насельніцтва гораду налічвае каля 17 млн чалавек, і па колькасьці насельніцтва гэта шосты ў сьвеце горад. Разам з гарадамі-сатэлітамі Мумбаі ўтварае [[гарадзкая канглямэрацыя|гарадзкую канглямэрацыю]]. Порт гораду зьяўляецца самым вялікім портам заходняй Індыі. Плошча гораду складае 437,77 км². Мумбаі выцягнуўся ўздоўж мора на 140 км. Мумбаі адначасова зьяўляецца буйным [[фінансы|фінансавым]] цэнтрам. Тут знаходзяцца штаб-кватэры шматлікіх [[банк]]аў, [[Бамбэйская фондавая біржа]], а таксама офісы шматлікіх індыйскіх карпарацыяў і фірмаў. Дзякуючы таму, што ўзровень жыцьця тут значна вышэйшы чым у іншых частках Індыі, горад стаў цэнтрам міграцыі ня толькі [[Індыя|Індыі]], а і ўсёй [[Паўднёвая Азія|Паўднёвай Азіі]]. Такі стан рэчаў спрыяе зьмяшэньню самых розных культураў, рэлігіяў і моваў. Акрамя таго, Мумбаі часта называюць ''Балівудам'', з-за таго, што ён зьяўляецца цэнтрам індыйскай [[кінэматаграфія|кінэматаграфіі]]. Тутэйшыя кінастудыі вырабляюць самую вялікую колькасьць фільмаў у сьвеце. Індыйская назва гораду паходзіць ад імя індыйскай багіні ''Mumba''. У [[16 стагодзьдзе|ХVI стагодзьдзі]] партугальцы назвалі гэтае месца ''Bom Bahia'', што азначае ''Добрая затока''. Пасьля заваяваньня Індыі, брытанцы назвалі горад ''Bombay''. Афіцыйная зьмена назвы адбылася ў 1995 годзе, але старая назва «Бамбэй» усё яшчэ ўжываецца па ўсім сьвеце. == Гісторыя == === Раньнія часы === Мумбаі быў пабудаваны на архіпэлягу зь сямі астравоў, як то [[Бамбэй (востраў)|Бамбэй]], [[Парэль]], [[Мазагаон]], [[Магім]], [[Калаба]], [[Ворлі]] й [[Малая Калаба|выспы Старой Жанчыны]]<ref>Farooqui, Amar (2006). «Opium city: the making of early Victorian Bombay». Three Essays Press. {{ISBN|978-81-88789-32-0}}. p. 1</ref>. На сёньня не зусім вядома, калі гэтыя выспы ўпершыню былі заселены. [[Плейстацэн]]авыя адклады сустэліся ўздоўж прыбярэжных раёнаў вакол [[Кандывалі]] на поўначы Мумбаі археолягам Тодам у 1939 годзе, і яны паказалі, што выспы былі заселеныя яшчэ з часоў [[каменны век|каменнага стагодзьдзя]]<ref>Ghosh, Amalananda (1990). «An Encyclopaedia of Indian Archaeology». Brill. {{ISBN|81-215-0088-5}}. p. 25</ref>. Магчыма, у пачатку нашай эры, але, магчыма, і раней, калі сюды прыйшлі рыбакі народнасьці [[колі (народнасьць)|колі]]<ref>Greater Bombay District Gazetteer. Maharashtra State Gazetteers. v. 27, no. 1. Gazetteer Department, p. 5</ref>. У [[III стагодзьдзе да н. э.|III стагодзьдзі да н. э.]] выспы ўвайшлі ў склад [[імпэрыя Маурыяў|імпэрыі Маурыяў]], пры ейным пашырэньні на поўдзень, падчас панаваньня будыйскага імпэратара [[Ашока|Ашокі Магадгі]]<ref>David, M. D. (1995). «Bombay, the city of dreams: a history of the first city in India». Himalaya Publishing House, p. 5</ref>. Будыйскі храм-пячора [[пячора Кангэры|Кангэры]], які месьціўся каля [[Барывалі]], быў заснаваны ў сярэдзіне [[III стагодзьдз да н. э.|III стагодзьдзя да нашай эры]]<ref>[https://web.archive.org/web/20090122095004/http://asi.nic.in/asi_monu_tktd_maha_kanhericaves.asp «Kanheri Caves»]. Archaeological Survey of India (ASI).</ref>, і зьяўляўся важным цэнтрам [[будызм]]у ў [[Заходняя Індыя|Заходняй Індыі]] ў старажытныя часы<ref>Kumari, Asha (1990). «Hinduism and Buddhism. Vishwavidyalaya Prakashan». {{ISBN|81-7124-060-7}}. p. 37</ref>. Горад тады быў вядомы пад назвай Гэптанэзія, што ў перакладзе са старажытнагрэцкай азначае «горад зь сямі выспаў». Гэтая назва была дадзена гораду грэцкім географам [[Кляўдыюс Пталемэй|Пталемэем]]<ref>David, M. D. (1973). «History of Bombay», 1661–1708. University of Mumbai, p. 8</ref>. У пэрыяд з [[II стагодзьдзе да н. э.|II стагодзьдзя да нашай эры]] й да [[IX стагодзьдзе|IX стагодзьдзя нашай эры]], выспы перайшлі пад кантроль пасьлядоўных карэнных дынастыяў: [[дынастыя Сатавагана|Сатаваганаў]], [[дынастыя Заходнія Кшатрапы|Заходнія Кшатрапаў]], [[дынастыя Абгірас|Абгірасу]], [[дынастыя Вакатакаса|Вакатакасаў]], [[дынастыя Калачуры|Калачурыяў]], [[дынастыя Канкан Мауры|Канкан Маурыяў]], [[дынастыя Чалук’я|Чалук’яў]] й [[дынастыя Раштракута|Раштракутаў]]<ref>Greater Bombay District Gazetteer. Maharashtra State Gazetteers. v. 27, no. 1. Gazetteer Department, pp. 127–150</ref>, перш чым рэгіён перайшоў пад уладу [[дынастыя Сылгара|дынастыі Сылгара]] з [[810]] да [[1260]] году<ref>Dwivedi, Sharada; Mehrotra, Rahul (2001). «Bombay: The Cities Within». Eminence Designs. {{ISBN|81-85028-80-X}}. p. 79</ref>. Некаторыя з самых старых будынкаў у горадзе, былі пабудаваны ў гэты пэрыяд, як то [[пячоры Ягашвары]] (ад [[520]] да [[525]] году)<ref>[http://www.ldeo.columbia.edu/edu/eesj/gradpubs/GeneralMags/Patel_Archaeology_SlumandSacredCave_0607.pdf «The Slum and the Sacred Cave»]. Lamont-Doherty Earth Observatory (Columbia University). p. 5.</ref> й [[Элефанта]] (ад [[VI стагодзьдзе|VI]]-[[VII стагодзьдзе|VII стагодзьдзяў]])<ref>[https://web.archive.org/web/20081021063323/http://asi.nic.in/asi_monu_whs_elephanta.asp «World Heritage Sites — Elephanta Caves»]. Archaeological Survey of India.</ref>, [[храм Валкшвар]] ([[X стагодзьдзе|X стагодзьдзя]])<ref>Dwivedi, Sharada (26 September 2007). [http://cities.expressindia.com/fullstory.php?newsid=101117 «The Legends of Walkeshwar»]. Mumbai Newsline. Express Group</ref>, і вадаём [[Банганга]] ([[XII стагодзьдзе]])<ref>Agarwal, Lekha (2 June 2007). [http://cities.expressindia.com/fullstory.php?newsid=239318 «What about Gateway of India, Banganga Tank?»]. Mumbai Newsline. Express Group.</ref>. Кароль [[Бімба]] заснаваў сваё царства ў рэгіёне ў канцы [[XIII стагодзьдзе|XIII стагодзьдзя]] й усталяваў сваю сталіцу ў [[Магікаваці]]<ref>Dwivedi, Sharada; Mehrotra, Rahul (2001). «Bombay: The Cities Within». Eminence Designs. {{ISBN|81-85028-80-X}}, p. 51</ref>. Патарэ Прабгу, адно з самых раньніх вядомых пасяленцяў гораду, быў прыцягнутыя да Магікаваці ад Саўраштры каля [[1298]] годзе Бімбай<ref>Singh, K. S.; B. V. Bhanu, B. R. Bhatnagar, Anthropological Survey of India, D. K. Bose, V. S. Kulkarni, J. Sreenath (2004). «Maharashtra». XXX. Popular Prakashan. {{ISBN|978-81-7991-102-0}}, p. 1703</ref>. [[Дэлійскі султанат]] анэксаваў выспы ў [[1347]]-[[1348]] гадох і кантраляваў іх да [[1407]] году. За гэты час выспы былі ў падпарадкаваньні мусульманскіх кіраўнікоў [[Гуджарат]]у, якія былі прызначаныя Дэлійскім султанатам<ref>David, M. D. (1973). «History of Bombay, 1661–1708». University of Mumbai, p. 14</ref>. У [[1407]] годзе [[Гуджарат (султанат)|султанат Гуджарат]] атрымаў незалежнасьць і выспы засталіся пад ягоным кіраваньнем. Патранаж з боку султаната прывяло да будаўніцтва шматлікіх мячэтаў, як то выбітная [[мячэт Хаджы Алі]] ў Ворлі, якая былла пабудавана ў гонар мусульманскага сьвятога [[Хаджы Алі]] ў [[1431]] годзе<ref>Khalidi, Omar (2006). «Muslims in the Deccan: a historical survey». Global Media Publications. {{ISBN|978-81-88869-13-8}}, p. 24</ref>. З [[1429]] да [[1431]] гады выспы былі чыньнікам рознагалосьсяў паміж султанатам Гуджарат і [[Багамані (султанат)|султанатам Багамані]]<ref>Misra, Satish Chandra (1982). «The Rise of Muslim Power in Gujarat: A History of Gujarat from 1298 to 1442». Munshiram Manoharlal Publishers, p. 193</ref>. У [[1493]] годзе [[Багадур-хан Гілані]] з султанату Багамані паспрабаваў захапіць выспы, але атрымаў паразу. === Эўрапейскае панаваньне === [[Імпэрыя Вялікіх Маголаў]], заснаваная ў 1526 годзе, была дамінуючай сілай на індыйскім субкантынэнце ў сярэдзіне [[XVI стагодзьдзе|XVI стагодзьдзя]]<ref>[http://www.sscnet.ucla.edu/southasia/History/Mughals/mughals.html «Mughal Empire»]. Department of Social Sciences. University of California.</ref>. Аднак асьцярогі імпэратара Маголаў [[Хумаюн]]а ўзрасьлі, калі султан Гуджарату [[Багадур-шаг]] быў абавязаны падпісаць дамову з [[партугальская імпэрыя|Партугальскай імпэрыяй]] [[23 сьнежня]] [[1534]] году. Паводле дамовы, сем астравоў і горад былі перададзены ў карыстаньне партугальцам. Партугальцы прымалі актыўны ўдзел у стварэньні й пашырэньні іхных [[каталіцтва|рымска-каталіцкіх]] [[рэлігійны ордэн|рэлігійных ордэнаў]] у Бамбэі<ref>Greater Bombay District Gazetteer. Maharashtra State Gazetteers. v. 27, no. 1. Gazetteer Department. p. 169</ref>. Некаторыя з найстарэйшых каталіцкіх храмаў у горадзе, як то [[царква Сьвятога Міхаіла (Мумбаі)|царква Сьвятога Міхаіла]] ў [[Магім]]е ([[1534]] год)<ref>David, M. D. (1995). «Bombay, the city of dreams: a history of the first city in India». Himalaya Publishing House. p. 19</ref>, [[царква Сьвятога Яна Хрысьціцеля (Мумбаі)|царква Сьвятога Яна Хрысьціцеля]] ў [[Андгэры]] ([[1579]] год)<ref>Shukla, Ashutosh (12 May 2008). [http://www.dnaindia.com/mumbai/report_relishing-a-sunday-feast-but-only-once-in-a-year_1163869 «Relishing a Sunday feast, but only once in a year»]. Daily News and Analysis (DNA).</ref>, [[царква Сьвятога Андрэя (Мумбаі)|царква Сьвятога Андрэя]] на [[Бандра|Бандры]] ([[1580]] год)<ref>D'Mello, Ashley (9 June 2008). [http://timesofindia.indiatimes.com/Cities/Mumbai/New_life_for_old_church_records/articleshow/3112498.cms «New life for old church records»]. The Times of India.</ref> і [[царква Глорыі]] ([[1632]] год)<ref>[https://web.archive.org/web/20080205151403/http://www.expressindia.com/latest-news/Glorious-past/233152/ «Glorious past»]. Express India. 28 October 2008.</ref> ёсьць рэлігійнымі будынкамі партугальскай эпохі. [[11 траўня]] [[1661]] году згодна са шлюбнай дамовай паміж ангельскім каралём [[Карл II (кароль Ангельшчыны)|Карлам II]] і [[Кацярына дэ Браганса|Кацярынай дэ Брагансай]], дачкой партугальскага караля [[Жуан IV|Жуана IV]], выспы перайшлі ў валоданьне [[Брытанская імпэрыя|Брытанскай імпэрыі]], як частка пасагу<ref>[http://www.bbc.co.uk/dna/h2g2/A2998461 «Catherine of Bragança (1638–1705)»]. BBC.</ref>. Аднак, некаторыі тэрыторыі ў гэтым рэгіёне ўсё яшчэ палежалі партугальцам. З [[1665]] па [[1666]] гады ангельцам атрымалася набыць некаторыя зь іх<ref>The Gazetteer of Bombay City and Island. Gazetteers of the Bombay Presidency. 2. Gazetteer Department. p. 54</ref>. Гэтыя выспы былі, у сваю чаргу, здадзены ў арэнду брытанскай [[Ост-Індзкая кампанія|Ост-Індзкай кампаніі]] ў [[1668]] годзе на суму ў 10 [[фунт стэрлінгаў|фунтаў стэрлінгаў]] у год згодна з каралеўскай хартыяй ад [[27 сакавіка]] [[1668]] году. [59] Насельніцтва хутка павялічылася з 10 тысячаў у [[1661]] годзе, да 60 тысячаў у [[1675]] годзе. Пазьней астравы былі атакаваны [[сыдзі]]йскім адміралам імпэрыі Вялікіх Маголаў [[Якут Хан|Якутам Ханам]] у кастрычніку [[1672]] году<ref name="Yimene">Yimene, Ababu Minda (2004). «An African Indian Community in Hyderabad: Siddi Identity, Its Maintenance and Change». Cuvillier Verlag. {{ISBN|3-86537-206-6}}. p. 94</ref>, [[Рыклёф ван Гоэн|Рыклёфам ван Гоэнам]], генэрал-губэрнатарам [[галяндзкая Індыя|галяндзкай Індыі]] [[20 лютага]] [[1673]] году<ref>Ganley, Colin C. (2007). [http://www.isnie.org/assets/files/papers2007/ganley.pdf «Security, the central component of an early modern institutional matrix; 17th century Bombay's Economic Growth»]. International Society for New Institutional Economics (ISNIE). p. 13.</ref>, і сыдзійскім адміралам [[Сыдзі Самбаль|Сыдзі Самбалем]] [[10 кастрычніка]] [[1673]] году<ref name="Yimene"/>. == Геарафія == [[Файл:Mumbaicitydistricts.png|міні|120пкс|справа|Схема разьмяшчэньня горада]] Мумбаі складаецца з двух асобных абласьцёў: гораду Мумбаі й [[Мумбайскі прыгарадны раён|Мумбайскага прыгараднага раёна]], якія ўтвараюць два асобных раёну штата [[Махараштра]]<ref>[https://web.archive.org/web/20120513120309/http://www.maharashtra.nic.in/htmldocs/Activity/mumbai_sub.pdf «Mumbai Suburban»]. National Informatics Centre (Mahrashtra State Centre). Retrieved 2009-15-31</ref>. Гарадзкую частку таксама часта называюць Айлэнд-Сіці ці Паўднёвым Мумбаі. Агульная плошча Мумбаі складае 603,4 км²<ref>[https://web.archive.org/web/20090410000104/http://urbanindia.nic.in/moud/theministry/subordinateoff/tcpo/AREA_POP/CHAPTER-4.PDF «Area and Density – Metropolitan Cities»]. Ministry of Urban Development (Government of India). p. 33.</ref>. З гэтай плошчы астраўная частка ахоплівае 67,79 км², у той час як прыгарадны раён месьціцца на 370 км², у сукупнасьці іхняя плошча складае 437,71 км². Яна знаходзіцца пад кіраваньнем муніцыпальных уладаў, астатняя плошча належыць міністэрству абароны, порту, камісіі па атамнай энэргіі й [[нацыянальны парк Барывалі|нацыянальнаму парку Барывалі]], якія знаходзяцца па-за юрысдыкцыяў мясцовых уладаў. Мумбаі разьмешчаны ў вусьце ракі [[Ульгас]] на заходнім узьбярэжжы Індыі, у прыбярэжнай вобласьці, вядомай як Конкан. Мумбаі абмежаваны [[Арабскае мора|Арабскім морам]] на захадзе. Многія частцы гораду ляжаць над узроўнем мора з вышынямі ад 10 да 15 мэтраў<ref>Krishnamoorthy, Bala (2008). «Environmental Management: Text And Cases». PHI Learning Pvt. Ltd. {{ISBN|978-81-203-3329-1}}. p. 218</ref>, а горад мае сярэднюю вышыню 14 мэтраў над узроўнем мора<ref>[http://www.weatherbase.com/weather/weather.php3?s=030034&refer= «Mumbai, India»]. Weatherbase.</ref>. Паўночная частка Мумбаі зьяўляецца пагорыстай, а самая высокая кропка ў горадзе складае 450 мэтраў<ref>Srinivasu, T.; Pardeshi, Satish. [https://web.archive.org/web/20090717023146/http://iscmumbai.maharashtra.gov.in/floristic%20survey.html «Floristic Survey of Institute of Science, Mumbai, Maharashta State»]. Government of Maharashtra.</ref>. Акрамя плаціны [[Бгатса]] ёсьць шэсьць асноўных азёраў, як то [[Віхар]], [[Ніжняя Вайтарна]], [[Верхняя Вайтарна]], [[Тулсі]], [[Танса]] й [[Паваі]], якія пастаўляюць ваду ў горад<ref>[https://web.archive.org/web/20090410234437/http://darpg.nic.in/arpg-website/Conference/Pune/water%20supply%20initiatives.ppt «Municipal Corporation of Greater Mumbai Water Sector Initiatives»] (PPT). Department of Administrative Reforms and Public Grievances (Government of India). p. 6.</ref>. Азёры Тулсі й Віхар разьмешчаны ў межах Нацыянальнага парку Барывілі й у межах гораду. Вада з возера Паваі, якое таксама знаходзіцца ў межах гораду, выкарыстоўваецца толькі для сельскагаспадарчых і прамысловых мэтаў<ref>[https://web.archive.org/web/20110715195652/https://envis.maharashtra.gov.in/envis_data/pps/pawai2.ppt «Salient Features of Powai Lake»] (PPT). Department of Environment (Government of Maharashtra). pp. 1–3.</ref>. Берагавая лінія гораду парэзаная шматлікімі залівамі й бухтамі<ref>Sen, Somit (13 December 2008). [http://timesofindia.indiatimes.com/Cities/Security_web_for_city_coastline/articleshow/3830390.cms «Security web for city coastline»]. The Times of India.</ref>. Глебавае покрыва ў гарадзкім рэгіёне, у асноўным, [[пясок|пясковае]] з-за ягонай блізкасьці да мора. У прыгарадах, глебавае покрыва ў асноўным [[алювіяльныя глебы|алювіяльнае]] й [[суглінкавыя глебы|суглінкавае]]. Мумбаі разьмешчаны ў [[сэйсмалёгія|сэйсьмічна]] актыўнай зоне з-за наяўнасьці разлому пліты ў раёне<ref>Kanth, S. T. G. Raghu; Iyenagar, R. N. (10 December 2006). [http://www.scribd.com/doc/10026629/Earthquake-Hazard-Computation-for-Mumbai-Bombay-City «Seismic Hazard estimation for Mumbai City»]. Current Science (Current Science Association) 91 (11): 1486.</ref>. === Клімат === Мумбаі мае [[трапічны клімат]], у прыватнасьці, трапічны вільготны й сухой клімат паводле [[кліматычная клясыфікацыя Кёпэна|кліматычнай клясыфікацыі Кёпэна]], зь сям’ю месяцамі [[сухасьць|сухасьці]] і пікам колькасьцю дажджоў у ліпені<ref>Proceedings of the Indian National Science Academy. 65. Indian National Science Academy. 1999, p. 210</ref>. Халодны сэзон прахозіць са [[сьнежань|сьнежня]] па [[люты]], летні сэзон цягнецца з [[сакавік]]а па [[чэрвень]]. Пэрыяд з чэрвеня да канца [[верасень|верасьня]] ёсьць паўднёва-заходні [[мусон]]ны сэзон, а ў [[кастрычнік]]у й [[лістапад]]зе назіраецца пост-сэзон мусонаў. У пэрыяд з чэрвеня па верасень паўднёва-захаднія мусонныя дажджы льюць на горад. Максымальная гадавая колькасьць ападкаў за ўсю гісторыю склала 3452 мм для [[1954]] году. Самая высокая колькасьць ападкаў, якая была зафіксавана ў адзін дзень склала 944 мм ад [[26 ліпеня]] [[2005]] году<ref>Kishwar, Madhu Purnima (3 July 2006). [http://www.dnaindia.com/report.asp?NewsID=1039257 «Three drown as heavy rain lashes Mumbai for the 3rd day»]. Daily News and Analysis (DNA) (Mumbai).</ref>. Сярэднегадавая тэмпэратура складае 27,2&nbsp;°C, а сярэдняя гадавая колькасьць ападкаў 2167 мм<ref>Rohli, Robert V.; Vega, Anthony J. (2007). «Climatology» (illustrated ed.). Jones & Bartlett Publishers. {{ISBN|978-0-7637-3828-0}}. p. 267</ref>. Для Айлэнд-Сіці сярэдняя максымальная тэмпэратура складае 31,2&nbsp;°C, у той час як сярэдняя мінімальная тэмпэратура складае 23,7&nbsp;°C. {{Кліматычная інфармацыя | Назва_ў_родным_склоне = Мумбаі | Крыніца = [http://www.hko.gov.hk/wxinfo/climat/world/eng/asia/india/mumbai_e.htm Ганконская абсэрваторыя] <!-- максымумы і мінімумы тэмпэратур --> | Студзень_абс_макс = | Студзень_макс = 29.6 | Студзень_мін = 19.3 | Студзень_абс_мін = | Люты_абс_макс = | Люты_макс = 29.6 | Люты_мін = 20.0 | Люты_абс_мін = | Сакавік_абс_макс = | Сакавік_макс = 31.1 | Сакавік_мін = 22.6 | Сакавік_абс_мін = | Красавік_абс_макс = | Красавік_макс = 32.3 | Красавік_мін = 25.0 | Красавік_абс_мін = | Травень_абс_макс = | Травень_макс = 33.4 | Травень_мін = 27.0 | Травень_абс_мін = | Чэрвень_абс_макс = | Чэрвень_макс = 32.0 | Чэрвень_мін = 26.3 | Чэрвень_абс_мін = | Ліпень_абс_макс = | Ліпень_макс = 30.1 | Ліпень_мін = 25.3 | Ліпень_абс_мін = | Жнівень_абс_макс = | Жнівень_макс = 29.6 | Жнівень_мін = 24.9 | Жнівень_абс_мін = | Верасень_абс_макс = | Верасень_макс = 30.5 | Верасень_мін = 24.9 | Верасень_абс_мін = | Кастрычнік_абс_макс = | Кастрычнік_макс = 32.5 | Кастрычнік_мін = 24.8 | Кастрычнік_абс_мін = | Лістапад_абс_макс = | Лістапад_макс = 32.9 | Лістапад_мін = 23.0 | Лістапад_абс_мін = | Сьнежань_абс_макс = | Сьнежань_макс = 31.6 | Сьнежань_мін = 20.9 | Сьнежань_абс_мін = | Год_абс_макс = | Год_макс = 31.3 | Год_мін = 23.7 | Год_абс_мін = <!-- сярэдняя тэмпэратура --> | Студзень_сяр = 24.5 | Люты_сяр = 24.8 | Сакавік_сяр = 26.9 | Красавік_сяр = 28.7 | Травень_сяр = 30.2 | Чэрвень_сяр = 29.2 | Ліпень_сяр = 27.7 | Жнівень_сяр = 27.3 | Верасень_сяр = 27.7 | Кастрычнік_сяр = 28.7 | Лістапад_сяр = 28.0 | Сьнежань_сяр = 26.3 | Год_сяр = 27.5 <!-- тэмпэратура вады --> | Студзень_вады = | Люты_вады = | Сакавік_вады = | Красавік_вады = | Травень_вады = | Чэрвень_вады = | Ліпень_вады = | Жнівень_вады = | Верасень_вады = | Кастрычнік_вады = | Лістапад_вады = | Сьнежань_вады = | Год_вада = <!-- колькасьць ападкаў --> | Студзень_ападкі = 0 | Люты_ападкі = 0 | Сакавік_ападкі = 0 | Красавік_ападкі = 2 | Травень_ападкі = 12 | Чэрвень_ападкі = 592 | Ліпень_ападкі = 682 | Жнівень_ападкі = 487 | Верасень_ападкі = 307 | Кастрычнік_ападкі = 61 | Лістапад_ападкі = 23 | Сьнежань_ападкі = 2 | Год_ападкі = 2168 <!-- вільготнасьць --> | Студзень_вільготнасьць = | Люты_вільготнасьць = | Сакавік_вільготнасьць = | Красавік_вільготнасьць = | Травень_вільготнасьць = | Чэрвень_вільготнасьць = | Ліпень_вільготнасьць = | Жнівень_вільготнасьць = | Верасень_вільготнасьць = | Кастрычнік_вільготнасьць = | Лістапад_вільготнасьць = | Сьнежань_вільготнасьць = | Год_вільготнасьць = }} == Гарады-сябры == * [[Лёндан]], [[Вялікабрытанія]] * [[Лос-Анджэлес]], [[ЗША]] * [[Бэрлін]], [[Нямеччына]] * [[Штутгарт]], [[Нямеччына]] * [[Санкт-Пецярбург]], [[Расея]] * [[Якагама]], [[Японія]] == Крыніцы == {{Крыніцы|1=2}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [https://web.archive.org/web/20171028225646/http://www.mcgm.gov.in/ Афіцыйны сайт гораду] * [http://www.indostan.ru/indiya/44_2565_0.html Фатаздымкі Мумбаі] [[Катэгорыя:Мумбаі| ]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] 3pqmacyzv1bvq7d3mkoc1hv72dabrut Ісак Ньютан 0 44216 2330564 2180754 2022-07-30T19:25:23Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Навуковец |Фота = GodfreyKneller-IsaacNewton-1689.jpg |Шырыня = 200пкс |Подпіс = Партрэт пэндзлю [[Готфрыд Кнэлер|Готфрыда Кнэлера]]. 1689 год |Навуковая сфэра = [[фізыка]], [[матэматыка]], [[оптыка]], [[астраномія]], [[альхімія]] |Месца працы = [[Кембрыдзкі ўнівэрсытэт]] |Альма-матэр = [[Трыніці-каледж (Кембрыдж)|Трыніці-каледж]] |Навуковы кіраўнік = [[Ісак Бароў]] |Знакамітыя вучні = [[Роджэр Коўтс]], [[Ўільям Ўістан]] |Вядомы як = |Узнагароды і прэміі = |Сайт = }} [[Сэр]] '''Іса́к Нью́тан''' ({{мова-en|Sir Isaac Newton}}; {{Нарадзіўся|4|1|1643}} <small>[ст. ст. 25 сьнежня 1642]</small>, [[Ўулсторп]], [[Вялікабрытанія]] — 31 сакавіка 1727, [[Кенсінгтан]], [[Вялікабрытанія]]) — выбітны [[ангельцы|ангельскі]] [[фізык]], [[матэматык]] і [[астраном]]. Аўтар фундамэнтальнай працы «[[Матэматычныя пачаткі натуральнай філязофіі]]» ({{мова-la|Philosophiae Naturalis Principia Mathematica|скарочана}}), у якой ён апісаў [[закон сусьветнага прыцягненьня]] і так званыя [[Законы Ньютана]], якія заклалі асновы [[клясычная мэханіка|клясычнай мэханікі]]. Распрацаваў [[Матэматычны аналіз|дыфэрэнцыяльнае і інтэгральнае вылічэньне]], тэорыю [[колер]]насьці і шматлікія іншыя матэматычныя і фізычныя тэорыі. == Біяграфія == === Раньнія гады === [[Файл:Woolsthorpe manor.jpg|значак|зьлева|Дом у [[Ўулсторп]]е, дзе нарадзіўся Ісак Ньютан]] Ісак Ньютан, сын дробнага, але заможнага фэрмэра Ісака Ньютана (1606—1642), нарадзіўся ў вёсцы [[Ўулсторп]] ({{мова-en|Woolsthorpe|скарочана}}), напярэдадні [[Ангельская рэвалюцыя|грамадзянскай вайны]]. Бацька Ньютана не дажыў да нараджэньня сына. Хлопчык нарадзіўся заўчасна, быў хваравітым, таму яго доўга не вырашаліся хрысьціць. І ўсё ж ён выжыў, быў ахрышчаны 1 студзеня, і названы Ісакам у гонар нябожчыка бацькі. Факт нараджэньня пад Каляды Ньютан лічыў асаблівым знакам лёсу{{зноска|Акройд П.|2011|Акройд П.|Глава 1}}. Нягледзячы на слабое здароўе ў маленстве, ён пражыў 84 гады. Ньютан шчыра лічыў, што ягоны род паходзіць з [[шатляндцы|шатляндзкай]] шляхты XV стагодзьдзя, аднак гісторыкі выявілі, што ў 1524 годзе ягоныя продкі былі беднымі сялянамі{{зноска|Карцев В. П.|1987|Карцев В. П.|8}}. Да канца XVI стагодзьдзя сям’я сталася заможнай і перайшла ў разрад [[ёмэн]]аў, то бок землеўладальнікаў. Бацька Ньютана пакінуў у спадчыну буйную па тых часах суму ў 500 фунтаў стэрлінгаў і некалькі сот акраў урадлівай зямлі, занятай палямі й лясамі{{зноска|Акройд П.|2011|Акройд П.|Глава 1}}. У студзені 1646 году маці Ньютана, Ганна Эйскоў (1623—1679) зноўку пабралася шлюбам. Ад новага мужа, 63-гадовага ўдаўца, у яе было трое дзяцей, і яна стала надаваць мала ўвагі Ісаку. Заступнікам хлопчыка стаў ягоны дзядзька па маці, Ўільям Эйскоў. У дзяцінстве Ньютан, па водгуках сучасьнікаў, быў маўклівым, замкнёным й адасобленым хлопчыкам, любіў чытаць і майстраваць тэхнічныя цацкі: сонечныя й вадзяныя [[гадзіньнік]]і, млын і іншае. Усё жыцьцё ён адчуваў сябе самотным{{зноска|Акройд П.|2011|Акройд П.|Глава 7}}. Айчым памёр у 1653 годзе, частка ягонай спадчыны перайшла да маці Ньютана й была адразу ж аформлена ёю на Ісака. Маці вярнулася дадому, аднак асноўную ўвагу надавала траім малодшым дзецям і гаспадарцы, Ісак па-ранейшаму быў прадстаўлены сам сабе. У 1655 годзе 12-гадовага Ньютана аддалі вучыцца ў разьмешчаную непадалёк школу ў [[Грэнтэм]]е, дзе ён жыў у доме аптэкара Кларка. Неўзабаве хлопчык паказаў выдатныя здольнасьці, аднак у 1659 годзе маці Ганна вярнула яго ў маёнтак і паспрабавала ўскласьці на 16-гадовага сына частку справаў па кіраваньні гаспадаркай. Спроба ня мела посьпеху — Ісак аддаваў перавагу ўсім іншым заняткам чытаньню кнігаў, вершаскладаньню й асабліва канструяваньню розных мэханізмаў. У гэты час да Ганны зьвярнуўся Стокс, школьны настаўнік Ньютана, і пачаў угаворваць яе працягнуць навучаньне незвычайна адоранага сына; да гэтай просьбы далучыліся дзядзька Ўільям і грэнтэмскі знаёмы Ісака, [[сваяк]] аптэкара Кларка, Гэмфрі Бабінгтан, чалец [[Кембрыдж|Кембрыдзкага]] [[Трыніці-каледж (Кембрыдж)|Трыніці-каледжа]]. Аб’яднанымі намаганьнямі яны, у рэшце рэшт, дамагліся свайго. У 1661 годзе Ньютан пасьпяхова скончыў школу й адправіўся працягваць адукацыю ў [[Кембрыдзкі ўнівэрсытэт]]. === Трыніці-каледж === [[Файл:Cam trinity clock tower.jpg|міні|200пкс|зьлева|Гадзіньнікавая вежа ў [[Трыніці-каледж (Кембрыдж)|Трыніці-каледжы]]]] У чэрвені 1661 году 18-гадовы Ньютан прыехаў у [[Кембрыдж]]. Паводле статуту, яму зладзілі экзамэн на веданьне [[лацінская мова|лацінскай мовы]], пасьля чаго паведамілі, што ён прыняты ў Трыніці-каледж Кембрыдзкага ўнівэрсытэту. З гэтай навучальнай установай зьвязаныя больш за 30 гадоў жыцьця Ньютана. Каледж, як і ўвесь унівэрсытэт, перажываў цяжкі час. У 1660 годзе ў [[Ангельшчына|Ангельшчыне]] была [[рэстаўрацыя Ст’юартаў|адноўлена манархія]], кароль [[Карл II (кароль Ангельшчыны)|Карл II]] часьцяком затрымліваў прызначаныя для ўнівэрсытэту выплаты, звольніў значную частку выкладчыцкага складу, прызначаную ў гады [[Ангельская рэвалюцыя|рэвалюцыі]]{{зноска|Карцев В. П.|1987|Карцев В. П.|43—44, 52—54}}. Усяго ў Трыніці-каледжы пражывала 400 чалавек, у тым ліку студэнтаў, слугаў і 20 жабракоў, якім па статуту каледж абавязаны быў выдаваць міласьць. Навучальны працэс знаходзіўся ў жаласным стане{{зноска|Карцев В. П.|1987|Карцев В. П.|43—44, 52—54}}. Ньютана залічылі ў разрад студэнтаў-«сайзэраў» ({{мова-en|sizar|скарочана}}), зь якіх не бралі платы за навучаньне, верагодна, дзякуючы рэкамэндацыі Бабінгтана. Паводле нормаў таго часу, сайзэр быў абавязаны аплачваць сваё навучаньне шляхам рознай працы ва ўнівэрсытэце, альбо шляхам аказаньня паслугаў больш заможным студэнтам. Дакумэнтальных сьведчаньняў і ўспамінаў аб гэтым пэрыядзе ягонага жыцьця захавалася вельмі мала. У гэтыя гады канчаткова склаўся характар Ньютана — імкненьне дайсьці да сутнасьці, нецярпімасьць да падману, паклёпу й прыгнёту, абыякавасьць да публічнай славы. У яго па-ранейшаму не было сяброў{{зноска|Карцев В. П.|1987|Карцев В. П.|49—51}}. У красавіку 1664 году Ньютан, здаўшы экзамэны, перайшоў у больш высокую студэнцкую катэгорыю «шкаляроў» ({{мова-en|scholars|скарочана}}), што дало яму права на стыпэндыю й працяг навучаньня ў каледжы. Нягледзячы на адкрыцьці [[Галілео Галілей|Галілея]], [[прыродазнаўства]] й [[філязофія|філязофію]] ў Кембрыджы па-ранейшаму выкладалі па [[Арыстотэль|Арыстотэлю]]. Аднак у захавалых сшытках Ньютана ўжо згадваюцца [[Галілео Галілей|Галілей]], [[Мікалай Капэрнік|Капэрнік]], [[картэзіянства]], [[Ёган Кеплер|Кеплер]] і атамістычная тэорыя Гасэндзі. Мяркуючы па гэтых сшыткаў, ён працягваў майстраваць, у асноўным, навуковыя прылады, захоплена займаўся [[оптыка]]й, [[астраномія]]й, [[матэматыка]]й, [[фанэтыка]]й, [[тэорыя музыкі|тэорыяй музыкі]]. Згодна з успамінамі суседа па пакоі, Ньютан беззапаветна аддаваўся вучэньню, забываючы пра ежу й сон; верагодна, нягледзячы на ўсе цяжкасьці, гэта быў менавіта той лад жыцьця, якога ён сам жадаў{{зноска|Карцев В. П.|1987|Карцев В. П.|57}}. 1664 год у жыцьці Ньютана быў багатым і іншымі падзеямі. Ньютан перажыў творчы ўздым, пачаў самастойную навуковую дзейнасьць і склаў маштабны сьпіс нявырашаных праблемаў у прыродзе й чалавечага жыцьця. У далейшым такія сьпісы раз-другі зьяўляліся ў ягоных працоўных сшытках. У сакавіку гэтага ж году на нядаўна заснаванай у 1663 годзе катэдры матэматыкі каледжа пачаліся лекцыі новага выкладчыка, 34-гадовага [[Ісак Бароў|Ісака Бароў]], буйнога матэматыка, будучага сябра й настаўніка Ньютана. Цікавасьць Ньютана да [[матэматыка|матэматыкі]] рэзка павялічылася. Ён зрабіў першае значнае матэматычнае адкрыцьцё: [[біном Ньютана|бінаміяльнае раскладаньне]] для адвольнага [[Рацыянальны лік|рацыянальнага]] паказчыку, уключаючы адмоўныя, а празь яго прыйшоў да свайго галоўнага матэматычнаму мэтаду — раскладаньню [[функцыя (матэматыка)|функцыі]] ў [[лікавы шэраг|бясконцы шэраг]]{{зноска|Карцев В. П.|1987|Карцев В. П.|69—73}}. У самым канцы году Ньютан стаў бакаляўрам. Навуковай апорай і натхняльнікамі творчасьці Ньютана ў найбольшай ступені былі фізыкі: [[Галілео Галілей|Галілей]], [[Рэнэ Дэкарт|Дэкарт]] і [[Ёган Кеплер|Кеплер]]. Ньютан скончыў іхныя працы, аб’яднаўшы ва ўнівэрсальную сыстэму сьвету. Меншы, але істотны ўплыў аказалі іншыя матэматыкі й фізыкі, як то [[Эўклід]], [[П’ер Фэрма|Фэрма]], [[Крыстыян Гюйгэнс|Гюйгэнс]], [[Джон Ўоліс|Ўоліс]] і ягоны непасрэдны настаўнік Бароў. У студэнцкай запісной кніжцы Ньютана ёсьць праграмная фраза{{зноска|Карцев В. П.|1987|Карцев В. П.|62}}: {{Цытата|У філязофіі ня можа быць гаспадара, акрамя ісьціны... Мы павінны паставіць помнікі з золату Кеплеру, Галілею, Дэкарту й на кожным напісаць: «Плятон — сябар, Арыстотэль — сябар, але галоўны сябар — ісьціна».}} === «Чумныя гады» === [[Файл:Newton's tree, Botanic Gardens, Cambridge.JPG|міні|200пкс|Паважаны нашчадак «Яблыні Ньютана», які месьціцца ў Батанічным садзе [[Кембрыдж]]у]] Напярэдадне Калядаў 1664 году на лёнданскіх дамах сталі зьяўляцца чырвоныя крыжы, то бок першыя пазнакі [[Вялікая эпідэмія чумы|Вялікай эпідэміі чумы]]. Да лета сьмертаносная эпідэмія значна пашырылася. 8 жніўня 1665 году заняткі ў Трыніці-каледжы былі спыненыя й пэрсанал распушчаны да заканчэньня [[эпідэмія|эпідэміі]]. Ньютан зьехаў дадому ў Ўулсторп, захапіўшы з сабой асноўныя кнігі, сшыткі й інструмэнты{{зноска|Акройд П.|2011|Акройд П.|Глава 3}}. Гэта былі бядотныя гады для [[Ангельшчына|Ангельшчыны]] — спусташальная [[чума]], з-за якой толькі ў [[Лёндан]]е загінула пятая частка насельніцтва, разбуральная вайна з Галяндыяй, [[Вялікі лёнданскі пажар]]. Але істотную частку сваіх навуковых адкрыцьцяў Ньютан зрабіў у самоце «чумных гадоў». З захавалых нататакаў відаць, што 23-гадовы Ньютан ўжо вольна валодаў базавымі мэтадамі [[матэматычны аналіз|дыфэрэнцыяльнага й інтэгральнага вылічэньняў]], уключаючы раскладаньне функцый у шэрагі й тое, што пасьля было названа [[Асноўная тэарэма аналізу|формулай Ньютана-Ляйбніца]]. Правёўшы шэраг дасьціпных аптычных экспэрымэнтаў, ён даказаў, што белы колер ёсьць сумесь [[колер]]аў спэктру. Пазьней Ньютан успамінаў аб гэтых гадах<ref>{{Артыкул|аўтар = Спасский Б. И.|загаловак = История физики|том = 1|старонкі= 131}}</ref>: {{Цытата|У пачатку 1665 году я знайшоў мэтад набліжаных шэрагаў і правіла ператварэньня любой ступені двускладніка ў такі шэраг... у лістападзе атрымаў прамы мэтад флюксіяў [дыфэрэнцыяльны падлік]; у студзені наступнага года я атрымаў тэорыю колераў, а ў траўні прыступіў да адваротнага мэтаду флюксіяў [інтэгральнае вылічэньне]... У гэты час я перажываў лепшую пару свайго юнацтва й больш цікавіўся матэматыкай і [натуральнай] філязофіяй, чым калі б там ні было пасьля.}} Але самым значным ягоным адкрыцьцём у гэтыя гады стаў [[закон сусьветнага прыцягненьня]]. Пазьней, у 1686 годзе, Ньютан пісаў [[Эдмунд Галей|Галею]]{{зноска|Вавилов С. И.|Исаак Ньютон|Вавилов С. И.|Глава 9}}: {{Цытата|У паперах, напісаных больш за 15 гадоў таму назад (сапраўды прывесьці дату я не магу, але, ва ўсякім разе, гэта было перад пачаткам маёй перапіскі з Альдэнбургам), я выказаў зваротную квадратычную прапарцыянальнасьць прыцягненьня плянэтаў да Сонца ў залежнасьці ад адлегласьці й вылічыў правільнае стаўленьне зямнога цяжару й conatus recedendi [імкненьне] Месяца да цэнтру Зямлі, хоць і не зусім дакладна.}} Недакладнасьць, згаданая Ньютанам, была выкліканая тым, што памеры [[Зямля (плянэта)|Зямлі]] й велічыню [[паскарэньне вольнага падзеньня|паскарэньня вольнага падзеньня]] Ньютан узяў з «Мэханікі» Галілея, дзе яны прыводзіліся са значнай хібнасьцю{{зноска|Карцев В. П.|1987|Карцев В. П.|96}}. Пазьней Ньютан атрымаў больш дакладныя дадзеныя [[Жан Пікар|Пікара]] й канчаткова пераканаўся ў праўдзівасьці сваёй тэорыі{{зноска|Кудрявцев П. С.|1974|Кудрявцев П. С.|223}}. Агульнавядомая легенда пра тое, што закон прыцягненьня Ньютан адкрыў, назіраючы падзеньне яблыка з галінкі дрэва. Упершыню «яблык Ньютана» мімаходам згадаў біёграф Ньютана [[Ўільям Ст’юклі]], у сваёй кнізе «Успаміны пра жыцьцё Ньютана» (1752)<ref>{{Спасылка |url= http://lenta.ru/articles/2010/01/20/apple/|загаловак= Прогресс: Недалеко упало.|выдавец= Lenta.ru|дата=13 студзеня 2013}}</ref>: {{Цытата|Пасьля абеду ўсталявалася цёплае надвор'е, мы выйшлі ў сад і пілі гарбату ў цені яблыняў. Ён [Ньютан] сказаў мне, што думка аб гравітацыі прыйшла яму ў галаву, калі ён сапраўды гэтак жа сядзеў пад дрэвам. Ён знаходзіўся ў сузіральна настроі, калі нечакана з галіны ўпаў яблык. «Чаму яблыкі заўсёды падаюць пэрпэндыкулярна зямлі?» — падумаў ён.}} Папулярнай легенда стала дзякуючы [[Вальтэр]]у{{зноска|Карцев В. П.|1987|Карцев В. П.|81—82}}. У рэчаіснасьці, як відаць паводле працоўных сшыткаў Ньютана, ягоная тэорыя ўсеагульнага прыцягненьня разьвівалася паступова{{зноска|Акройд П.|2011|Акройд П.|Глава 3}}. Іншы біёграф, Генры Пэмбэртан, прыводзіць развагі Ньютана, без згадкі яблыка, больш падрабязна: «параўноўваючы пэрыяды некалькіх плянэтаў і іхныя адлегласьці да Сонца, ён выявіў, што… гэтая сіла павінна зьніжацца ў квадратычнай прапарцыйнасьці з павелічэньнем адлегласьці»{{зноска|Карцев В. П.|1987|Карцев В. П.|81—82}}. Іншымі словамі, Ньютан выявіў, што з [[трэці закон Кеплера|трэцяга закона Кеплера]], які злучае пэрыяды звароту плянэтаў з адлегласьцю да [[Сонца]], варта менавіта «формула зваротных квадратаў» для закона прыцягненьня, у набліжэньні колавых [[арбіта]]ў. Канчатковую фармулёўку закона прыцягненьня, якая ўвайшла ў падручнікі, Ньютан выпісаў пазьней, пасьля таго, як яму сталі ясныя законы [[мэханіка|мэханікі]]. Гэтыя адкрыцьці, а таксама шматлікія з пазьнейшых, былі апублікаваныя на 20—40 гадоў пазьней, чым былі зробленыя. Ньютан не гнаўся за славай. У 1670 годзе ён пісаў Джону Колінзу: «Я ня бачу нічога пажаданага ў славе, нават калі б я быў здольны заслужыць яе. Гэта, магчыма, павялічыла б колькасьць маіх знаёмых, але гэта як раз тое, чаго я больш за ўсё імкнуся пазьбягаць». Сваю першую навуковую працу, у кастрычніку 1666 году, у якой выкладаліся асновы [[матэматычны аналіз|аналізу]], ён ня стаў публікаваць; яе знайшлі толькі праз 300 гадоў{{зноска|Карцев В. П.|1987|Карцев В. П.|107, 128}}. === Пачатак навуковай вядомасьці === [[Файл:Isaac-newton 1.jpg|міні|180пкс|Ньютан у маладосьці]] У сакавіку—чэрвені 1666 году Ньютан наведаў [[Кембрыдж]]. Аднак улетку новая хваля чумы прымусіла яго зноўку зьехаць дадому. Нарэшце, у пачатку 1667 году эпідэмія сьціхла, і ў красавіку Ньютан вярнуўся ў Кембрыдж. 1 кастрычніка ён быў абраны чальцом Трыніці-каледжа, а ў 1668 годзе стаў [[магістар|магістрам]]. Яму вылучылі прасторны асобны пакой для жыльля, прызначылі аклад у 2 фунта ў год, і перадалі групу студэнтаў, зь якімі ён некалькі гадзінаў у тыдзень добрасумленна займаўся стандартнымі навучальнымі прадметамі. Зрэшты, ні тады, ні пазьней Ньютан ня праславіўся як выкладчык, ягоныя лекцыі наведваліся дрэнна<ref>{{Артыкул |аўтар =Клайн, М.|загаловак =Математика. Поиск истины.|месца =М.|выдавецтва =«Мир»|год =1988|старонкі =125}}</ref>. Умацаваўшы сваё становішча, Ньютан зьдзейсьніў падарожжа ў [[Лёндан]], дзе незадоўга да таго, у 1660 годзе, было створана [[Лёнданскае каралеўскае таварыства]] — аўтарытэтная арганізацыя бачных навуковых дзеячаў, адна зь першых [[Акадэмія навук|Акадэміяў навук]]. Друкаваным органам Каралеўскага грамадзтва быў часопіс «Філязофскія працы» ({{мова-en|Philosophical Transactions|скарочана}}). У 1669 годзе ў [[Эўропа|Эўропе]] сталі зьяўляцца матэматычныя працы, якія выкарыстоўвалі раскладаньне ў бясконцыя шэрагі. Хоць па глыбіні гэтыя адкрыцьці не ішлі ні ў якое параўнаньне зь ньютанаўскімі, Бароў настаяў на тым, каб ягоны вучань зафіксаваў свой прыярытэт у гэтым пытаньні. Ньютан напісаў кароткі, але досыць поўны канспэкт гэтай часткі сваіх адкрыцьцяў, які назваў «Аналіз з дапамогай раўнаньняў зь бясконцым лікам складнікаў». Бароў пераслаў гэты трактат у Лёндан. Ньютан прасіў Бароў не раскрываць імя аўтара працы{{зноска|Акройд П.|2011|Акройд П.|Глава 5}}, але той усё ж прагаварыўся. «Аналіз» распаўсюдзіўся сярод спэцыялістаў і атрымаў некаторую вядомасьць у Ангельшчыне й за ейнымі межамі<ref>{{Артыкул|аўтар = |загаловак = История математики |спасылка = |выданьне = Математика XVII столетия |год = |том = 2 |нумар = |старонкі = 218}}</ref>. У гэтым жа годзе Бароў прыняў запрашэньне караля стаць прыдворным [[капэлян]]ам і пакінуў выкладаньне. 29 кастрычніка 1669 году 26-гадовы Ньютан быў абраны ягоным пераемнікам, прафэсарам матэматыкі й оптыкі Трыніці-каледжа, з высокім акладам у 100 фунтаў у год. Бароў пакінуў Ньютану шырокую [[альхімія|альхімічную]] лябараторыю, у гэты пэрыяд Ньютан сур’ёзна захапіўся альхіміяй, правёўшы масу хімічных вопытаў{{зноска|Акройд П.|2011|Акройд П.|Глава 4}}. [[Файл:NewtonsTelescopeReplica.jpg|значак|зьлева|Ньютанаўскі [[рэфлектар (тэлескоп)|тэлескоп-рэфлектар]]]] Адначасова Ньютан працягнуў экспэрымэнты па [[оптыка|оптыцы]] й [[тэорыя колеру|тэорыі колеру]]. Ньютан дасьледаваў сфэрычную й храматычную [[абэрацыя|абэрацыі]]. Каб зьвесьці іх да мінімуму, ён пабудаваў зьмешаны [[рэфлектар (тэлескоп)|тэлескоп-рэфлектар]], які складаўся зь [[лінза|лінзы]] й увагнутага сфэрычнага люстэрка, якое зрабіў і папаліраваў сам. Праект такога тэлескопа ўпершыню прапанаваў [[Джэймз Грэгары]] ў 1663 годзе, аднак гэтая задума гэтак і не была рэалізавана. Першая канструкцыя Ньютана, якая была зроблена ў 1668 годзе, апынулася няўдалай, але ўжо наступная, з больш старанна адпаліраваным люстэркам, нягледзячы на ​​невялікія памеры, давала 40-кратнае павелічэньне цудоўнай якасьці{{зноска|Акройд П.|2011|Акройд П.|Глава 3}}. Чуткі пра новы інструмэнт хутка дайшлі да Лёндана, і Ньютана запрасілі паказаць сваё вынаходзтва навуковай грамадзкасьці. У канцы 1671 ці пачатку 1672 году прайшла дэманстрацыя рэфлектара перад каралём, а затым — у Каралеўскім грамадзтве. Апарат выклікаў усеагульныя захопленыя водгукі. Верагодна, адыграла сваю ролю й практычная важнасьць вынаходкі, бо [[астраномія|астранамічныя]] назіраньні служылі для дакладнага вызначэньня часу, што ў сваю чаргу было неабходна для [[навігацыя|навігацыі]] на моры. Ньютан стаў знакамітым і ў студзені 1672 году быў абраны чальцом Каралеўскага грамадзтва. Пазьней удасканаленыя рэфлектары сталі асноўнымі інструмэнтамі астраномаў, зь іх дапамогай былі адкрыты плянэта [[Уран (плянэта)|Ўран]], іншыя [[Галяктыка|галяктыкі]] й [[чырвонае зрушэньне]]. Першы час Ньютан даражыў зносінамі з калегамі з Каралеўскага таварыства, чальцамі якога, акрамя Бароў былі яшчэ [[Джэймз Грэгары]], [[Джон Ўоліс]], [[Робэрт Гук]], [[Робэрт Бойль]], [[Крыстафэр Рэн]] і іншыя вядомыя дзеячы ангельскай навукі. Аднак неўзабаве пачаліся стомныя канфлікты, якіх Ньютан вельмі не любіў. У прыватнасьці, разгарэлася шумная палеміка з нагоды прыроды сьвятла. Пачалася яна з таго, што ў лютым 1672 году Ньютан апублікаваў у часопісе «Philosophical Transactions» падрабязнае апісаньне сваіх клясычных досьведаў з [[прызма]]мі й сваю тэорыю колеру. Артыкул быў заснаваны на лекцыях, якія Ньютан чытаў студэнтам [[Кембрыдзкі ўнівэрсытэт|Кембрыдзкага ўнівэрсытэту]] ў 1669—1671 гг. Яго абсалютна новая тэорыя, рэвалюцыйная, пабудаваная на падставе пераканаўчых экспэрымэнтаў, цалкам адвяргала старыя ўяўленьні пра сьвятло ды колер, якія існавалі з часоў Арыстотэля. Згодна ягоных уяўленьняў, розныя колеры, зь якіх складаецца сьвятло, тлумачацца рознымі стасункамі сьвятла і цені, узаемадзеяньнем сьвятла з рэчывам. Ньютан упершыню паказаў, што насамрэч існуюць монахраматычныя прамяні рознай каляровасьці і белы, звычайны колер — гэта толькі сумесь гэтых прамянёў{{зноска|Г. М. Голин|1981|Г. М. Голин|25}}. Гук, які раней апублікаваў уласную тэорыю, заявіў, што вынікі Ньютана яго не пераканалі, яго падтрымаў [[Крыстыян Гюйгэнс|Гюйгэнс]] на той падставе, што тэорыя Ньютана «супярэчыць агульнапрынятым гледжаньням». Ньютан адказаў на іхную крытыку толькі праз паўгады, але да гэтага часу колькасьць крытыкаў значна павялічылася. У 1675 годзе Ньютан дасылае ў Каралеўскае таварыства новы артыкул, у якім ён дасьледаваў новую зьяву — кольцы Ньютана. На падставе гэтых вопытаў ён зрабіў выснову пра «пэрыядычнасьць» у распаўсюджаньні сьвятла. У ліставаньні з Гукам — прыхільнікам хвалявой прыроды сьвятла — Ньютан аналізуе ўсе перавагі і недахопы хвалявой канцэпцыі і схіляецца да пэўнага дуалізму прыроды сьвятла, якая папярэднічала асноўнай ідэі [[Квантавая фізыка|квантавай фізыкі]]. Але ён не разьвівае свае гіпотэзы пра прыроду сьвятла. Яму бліжэй была эмісыйная тэорыя, якая дазваляла проста тлумачыць закон прамалінейнага распаўсюду сьвятла. Гэта дало падставу вучням і пасьлядоўнікам Ньютана лічыць яго першапачаткоўцам карпускулярнай тэорыі сьвятла, а аўтарытэт вялікага навукоўцы штучна стрымліваў разьвіцьцё хвалевай оптыкі да зьяўленьня прац [[Томас Юнг|Томаса Юнга]] і Фрэнэля. Ньютан хваравіта ўспрымаў крытыку сваіх прац, таму ён вырашыў не публікаваць новых дасьледаваньняў па оптыцы. І ягоная праца «Оптыка», у якой ён сабраў усе свае дасьледаваньні сьветлавых зьяваў, выходзіць толькі ў 1704 годзе, праз год пасьля сьмерці Р. Гука — асноўнага крытыка і прэтэндэнта на шматлікія адкрыцьці Ньютана. Гэтая кніга па сёньняшні дзень зьяўляецца ўзорам апісаньня тонкага фізычнага экспэрымэнта, а вопыты з прызмай сталі клясычнымі і стала дэманструюцца на ўроках фізыкі{{зноска|Г. М. Голин|1981|Г. М. Голин|26}}. == Памяць == У гонар Ньютана названая адзінка вымярэньня сілы — [[Ньютан]]. == Крыніцы == {{Крыніцы|1=2}} == Літаратура == * {{Кніга|ref = Акройд П.|аўтар = Акройд П.|год = 2011|загаловак = Исаак Ньютон. Биография|выдавецтва = «КоЛибри», «Азбука-Аттикус» |месца = М.|isbn = 978-5-389-01754-2}} * {{кніга |ref = Карцев В. П. |аўтар = Карцев В. П. |год = 1987 |загаловак = Ньютон |спасылка = http://www.ega-math.narod.ru/Bell/Kartsev.htm |выдавецтва = «Молодая гвардия»|месца = М.}} * {{кніга |ref = Вавилов С. И. |аўтар = Вавилов С. И. |год = 1989 |загаловак = Исаак Ньютон |спасылка = http://vivovoco.astronet.ru/VV/BOOKS/NEWTON/REFER.HTM |выдавецтва = «Наука» |месца = М. }} * {{кніга |ref = Кудрявцев П. С. |аўтар = Кудрявцев П. С. |год = 1974 |загаловак = Курс истории физики |спасылка = http://www.edu.delfa.net/Interest/biography/biblio.htm |выдавецтва = «Просвещение» |месца = М.}} * {{Кніга||ref =Г. М. Голин |аўтар =Г. М. Голин |частка =Ньютон |загаловак =Клясыкі фізычнай навукі: Кароткія творчыя партрэты |арыгінал =Классики физической науки: Краткие творческие портреты |спасылка = |месца ={{Мн.}} |выдавецтва =Выш. школа |год =1981 |старонак =190 |сэрыя = |наклад =60000 }} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [http://intencia.ru/Filosof-view-192.html Ісак Ньютан]. Погляды, бібліяграфія, выказваньні. * [http://www.gutenberg.org/browse/authors/n#a6288 Ісак Ньютан] у праекце «Гутэнбэрг». * [http://turnbull.mcs.st-and.ac.uk/~history/Mathematicians/Newton.html Sir Isaac Newton]. The MacTutor History of Mathematics archive.{{ref-en}} * [https://web.archive.org/web/20110904074752/http://www.newton.ac.uk/newton.html Isaac Newton Resources] {{Асобы эпохі Асьветніцтва па краінах}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Ньютан, Ісак}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ва Ўулсторпе]] [[Катэгорыя:Ісак Ньютан| ]] [[Катэгорыя:Брытанскія англікане]] [[Катэгорыя:Ангельскія фізыкі]] [[Катэгорыя:Чальцы Лёнданскага каралеўскага таварыства]] [[Катэгорыя:Памерлі ў Кенсынгтане]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] fhggzif9pmdd2rnmezsa69nyrkw0tfp Індуізм 0 44239 2330563 2257371 2022-07-30T19:16:57Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki [[Файл:Arunachaleshvara Temple Tiruvannamalai.JPG|міні|250пкс|Галоўны гапурам [[Храм Аруначалешвара|Храма Аруначалешвары]] ў [[Тыруванамалай]] — аднаго з самых вялікіх індуісцкіх храмаў у сьвеце.]] {{Арыі}} '''Індуізм''' — адна з найбуйнейшых паводле колькасьці вернікаў [[рэлігія]]ў сьвету. Сфармаваўся ў І тысячагодзьдзі да н. э. у выніку далейшай эвалюцыі ведычнай рэлігіі і [[брагманізм]]у, а таксама асыміляцыі народных вераваньняў. У аснове індуізму — вучэньне аб пераўвасабленьні душаў ([[сансара]]) і [[карма (рэлігія)|карме]]; ушанаваньне вярхоўных багоў [[Вішну]] і [[Шыва|Шывы]]; сьледаваньне каставым правілам, сьвятымі лічацца: сярод жывёлаў — [[карова]], [[зьмеі|зьмяя]]; сярод рэк — [[Ганг]]; сярод расьлінаў — [[лётас]]. Культавыя [[абрад]]ы адбываюцца ў храмах, каля мясцовых і хатніх алтароў, а таксама ў сьвятых месцах. Для індуізма ўласьціва ўяўленьне аб унівэрсальнасьці і ўсеагульнасьці вярхоўнага боства. Сёньня існуюць дзьве асноўныя плыні рэлігіі — [[вішнуізм]] і [[шываізм]]. Індуізм сыходзіць сваімі каранямі ў [[ведыйская цывілізацыя|ведыйскую]]{{Зноска|Kenoyer|1998|Kenoyer|180–183}}, [[індзкая цывілізацыя|харапскую]] і [[дравіды]]йскую цывілізацыі, з-за чаго яго называюць старажытнай у сьвеце рэлігіяй<ref>Merriam-Webster's Collegiate Encyclopedia. — Merriam-Webster, 2000. — P. 751.</ref><ref>Turner, Jeffrey S. Encyclopedia of relationships across the lifespan. — Westport, Conn: Greenwood Press, 1996. — P. 359. — {{ISBN|0-313-29576-X}}</ref>{{Зноска|Klostermaier1994|1994|Klostermaier|1}}. У адрозьненьне ад [[абрамічныя рэлігіі|абрамічных рэлігіяў]], у індуізму няма заснавальніка, у ім адсутнічаюць адзіная сыстэма вераваньняў і агульная дактрына{{Зноска|Klostermaier2000|2000|Klostermaier|6}}. Індуізм уяўляе сабой сямейства разнастайных рэлігійных традыцыяў, [[філязофія|філязофскіх]] сыстэмаў і вераваньняў, заснаваных на [[монатэізм]]у, [[політэізм]]у, [[пантэізм]]у, [[манізм]]у і нават [[атэізм]]у. Тыповымі для індуізму можна прызнаць такія рэлігійныя палажэньні, як [[дгарма]], карма, сансара, [[мокша]] і [[ёга]]{{Зноска|Weightman|1998|Weightman|262–263}}. У індуізьме існуе вялікая колькасьць сьвятых пісаньняў, якія падзяляюцца на дзьве асноўныя катэгорыі: [[шруці]] і [[смрыці]]. Важнымі індуісцкімі тэкстамі зьяўляюцца [[Веды (індуізм)|Веды]], [[Упанішады]], [[Пураны]], [[Рамаяна]], [[Магабгарата]], [[Бгагавад-гіта]] і [[Агамы]]. Індуізм зьяўляецца трэцяй паводле ліку пасьлядоўнікаў рэлігіяй у сьвеце пасьля [[хрысьціянства]] і [[іслам]]у. Індуізм вызнаюць больш за 1 млрд чалавек, каля 95% зь якіх жывуць у [[Індыя|Індыі]] і [[Нэпал]]е<ref>[https://web.archive.org/web/20080615140203/http://www.adherents.com/Religions_By_Adherents.html Major Religions of the World Ranked by Number of Adherents]. Adherents.com.</ref>. Іншымі краінамі, у якіх прыхільнікі індуізму складаюць значную частку насельніцтва, зьяўляюцца [[Банглядэш]], [[Шры-Ланка]], [[Пакістан]], [[Інданэзія]], [[Малайзія]], [[Сынгапур]], [[Маўрыцы]], [[Фіджы]], [[Сурынам]], [[Гаяна]], [[Трынідад і Табага]], [[Вялікабрытанія]], [[Канада]] і [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]]. У другой палове XX стагодзьдзя індуізм распаўсюдзіўся за межы Індыі, перасягнуў нацыянальныя межы і набыў шмат пасьлядоўнікаў па ўсім сьвеце. Шырока распаўсюдзіліся і сталі звыклымі такія ідэі, як карма, ёга і [[вэгетарыянства]]. Некаторыя аспэкты і практыкі індуізму падвяргаюцца крытыцы. Найбольшае асуджэньне выклікаюць абрад самаспаленьня ўдоваў і дыскрымінацыя, заснаваная на каставай прыналежнасьці. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == * {{Кніга |аўтар = Kenoyer, J.M. |частка = Уводзіны |загаловак = Ancient Cities of the Indus Valley Civilization |арыгінал = |спасылка = |выданьне = |месца = Oxford |выдавецтва = Oxford University Press |год = 1998 |том = |старонкі = |старонак = |isbn = 0-1957-7940-1 |ref = Kenoyer }} * {{Кніга |аўтар = Klostermaier, K. |частка = |загаловак = A Survey of Hinduism |арыгінал = |спасылка = |выданьне = |месца = |выдавецтва = SUNY Press |год = 1994 |том = |старонкі = |старонак = |isbn = 0-7914-2109-0 |ref = Klostermaier1994 }} * {{Кніга |аўтар = Klostermaier, K. |частка = |загаловак = Hinduism: A Short History |арыгінал = |спасылка = http://books.google.com/books?id=P45KAAAACAAJ |выданьне = |месца = |выдавецтва = Oneworld |год = 2000 |том = |старонкі = |старонак = |isbn = 1-8516-8213-9 |ref = Klostermaier2000 }} * {{Кніга |аўтар = Weightman, Simon. |частка = |загаловак = Hinduism |арыгінал = |спасылка = |выданьне = |месца = |выдавецтва = Penguin books |год = 1998 |том = |старонкі = |старонак = |isbn = 0-140-51480-5 |ref = Weightman }} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [https://web.archive.org/web/20170315103116/http://www.dmoz.org/Society/Religion_and_Spirituality/Hinduism Індуізм]{{ref-en}} на Open Directory Project * [http://www.bbc.co.uk/religion/religions/hinduism/history/history_1.shtml Гісторыя індуізму]{{ref-en}} BBC * [https://web.archive.org/web/20110514100433/http://library.thinkquest.org/28038/page1_3.html Індыя і індуізм]{{ref-en}} ThinkQuest [[Катэгорыя:Індуізм| ]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] o9m8nj3h75c9oe6f70iierdqhibz5hw Last.fm 0 44409 2330535 2180111 2022-07-30T18:14:34Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Сайт |імя = Last.fm |лягатып = |здымак экрана = |подпіс = |url = [http://last.fm last.fm] |слоган = |alexa = |камэрцыйны = так |тып = музыка, статыстыка, супольнасьць |рэгістрацыя = вольная + падпіска за $3 у месяц (для радыё)<ref name="lastfm_subscription">[http://www.lastfm.ru/subscribe Subscription - Last.fm]{{ref-en}}</ref> |мовы = шматмоўны (12) |уладальнік = [[CBS Interactive]] |аўтар = |пачатак працы = |прыбытак |бягучы стан = актыўны }} '''Last.fm''' — [[вэб-сайт|інтэрнэт-праект]] музычнай тэматыкі, асноўным сэрвісам якога зьяўляецца збор інфармацыі аб музыцы, якую слухае карыстач, і яе каталягізацыя ў індывідуальных і агульных [[гіт-парад|чартах]]. == Гісторыя Last.fm == Чатыры мэляманы з Аўстрыі і Нямеччыны — Фэлікс Мілер (''Felix Miller''), Мартын Стыксэль (''Martin Stiksel''), Міхаэль Брайдэнбрукер (''Michael Breidenbruecker'') і Томас Віляміцэр (''Thomas Willomitzer'') — у 2002 годзе заснавалі [[інтэрнэт-радыё]] і сацыяльны сайт Last.fm. Да пачатку 2003 году праекты Audioscrobbler і Last.fm аб’ядналіся і пачалі працаваць разам. 30 траўня 2007 году амэрыканская кампанія [[CBS Interactive]] набыла Last.fm за $280 млн. Гэтае пагадненьне стала найбуйнейшым у гісторыі набыцьцём брытанскага Web 2.0 сэрвісу. Новыя ўладальнікі плянуюць захаваць пераемнасьць каманды і пакінуць ранейшы мэнэджмэнт, узмацніўшы яго новымі кадрамі, пераважна ў вобласьці фінансавага аналізу і плянаваньня. Пасьля продажу сайту ягоная палітыка зьмянілася ў бок манэтызацыі, прычым адбылося гэта ня шляхам увядзеньня больш прывабных прапановаў для платных падпісак на сэрвіс, а скарачэньнем бясплатнага функцыяналу.<ref name="internetno1">Владимир Яшников [https://web.archive.org/web/20200809054639/https://internetno.net/category/obzoryi/last-fm-paid-radio/ Радио в Last.fm станет платным]{{ref-ru}}</ref> З 22 красавіка 2009 году набылі моц зьмены ў функцыянаваньні сайту, якія патрабуюць падпіску ў памеры $3 у месяц з карыстальнікаў, якія хочуць слухаць радыё (бясплатна можна праслухаць 30 песень), за выключэньнем карыстальнікаў, якія знаходзяцца ў [[ЗША]], [[Нямеччына|Нямеччыне]] або [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]]. Сёньня лік карыстачоў Last.fm дасягае 20 мільёнаў чалавек з больш чым 240 краінаў. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.last.fm/ Галоўная старонка] {{ref-en}} {{Commonscat}} [[Катэгорыя:Вэб-сайты]] fb6q1p23t8rg0x7bpwd5xa85s0mgmcl Ювэнтус Турын 0 44728 2330495 2326669 2022-07-30T15:49:37Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|Ювэнтус (неадназначнасьць)}} {{Футбольны клюб |Лягатып = Juventus FC 2017 icon (black).svg |ПоўнаяНазва = Juventus Football Club |Горад = [[Турын]], [[Італія]] |Стадыён = [[Ювэнтус (стадыён)|Ювэнтус]] |Умяшчальнасьць = 41 507 |Прэзыдэнт = |Чэмпіянат = {{Папярэдні футбольны сэзон Італіі|ЮвэнтусТурЛіга}} |Сэзон = {{Папярэдні футбольны сэзон Італіі|ПапярэдніСэзон}} |Месца = {{Папярэдні футбольны сэзон Італіі|ЮвэнтусТур}} |Прыналежнасьць = Італьянскія |pattern_la1 = _juventus2122h |pattern_b1 = _juventusfc2122h |pattern_ra1 = _juventus2122h |pattern_sh1 = _adidascondivo20wb |pattern_so1 = _juventus2122h |leftarm1 = FFFFFF |body1 = FFFFFF |rightarm1 = FFFFFF |shorts1 = FFFFFF |socks1 = FFFFFF |pattern_la2 = _juventusfc2122a |pattern_b2 = _juventusfc2122A |pattern_ra2 = _juventusfc2122a |pattern_sh2 = _juventusfc2122a |pattern_so2 = _juventusfc2122al |leftarm2 = 191919 |body2 = 191919 |rightarm2 = 191919 |shorts2 = 191919 |socks2 = 191919 |pattern_la3 = _juventus2122t |pattern_b3 = _juventusfc2122t |pattern_ra3 = _juventus2122t |pattern_sh3 = _juventus2122t |pattern_so3 = _juventus2122tl |leftarm3 = FFFF43 |body3 = FFFF43 |rightarm3 = FFFF43 |shorts3 = 263FA5 |socks3 = 263FA5 }} «'''Ювэ́нтус'''» (таксама: «'''Ювэ'''», ад {{мова-la|iuventus|скарочана}} — «юнацтва») — [[Італія|італьянскі]] [[футбольны клюб]] з [[Турын]]у. Зьяўляецца самым тытуляваным клюбам Італіі па колькасьці чэмпіёнстваў ва ўнутраным першынстве і перамогаў у [[Кубак Італіі па футболе|Кубку Італіі]]. Клюб быў заснаваны ў 1897 годзе групоўкай маладых турынскіх студэнтаў<ref>[https://web.archive.org/web/20080729181702/http://www.juventus.com/site/eng/CLUB_storia.asp «Juventus Football Club: The History»]. Juventus Football Club S.p.A</ref>, сярод іх, быў і першы прэзыдэнт клюбу, [[Эўджэніё Канфары]], і ягоны брат Энрыка, аўтар гістарычнай памяці<ref>[https://web.archive.org/web/20120124021050/http://www.juventus.com/wps/portal/en/news/2010/5/news_newseventi_1ab43f7d10c541439c7e7381a98df073.asp/!ut/p «Andrea Agnelli: the 25th chairman of Juventus»]. Juventus F.C. S.p.A</ref>. Клюб належыць сям’і бізнэсоўцаў [[Аньельлі]] з 1923 году, што зьяўляецца найстарэйшым спартовым партнэрствам у Італіі, у выніку чаго «Ювэнтус» стаў першым прафэсійным клюбам у краіне<ref>Hazzard, Patrick; Gould, David (2001). «''Fear and loathing in world football''». Berg Publishers. pp. 209, 215. {{ISBN|1-85973-463-4}}.</ref>. З часам клюб стаў сымбалем нацыянальнай культуры<ref>[https://web.archive.org/web/20130829104412/http://www.corrieredellosport.it/serie_a/inter/2010/10/02-131598/Inter-Juve,+resto+del+Mondo+contro+il+made+in+Italy «Inter-Juve, resto del mondo contro il made in Italy»]. Corriere dello Sport.</ref><ref>Giovanni Arpino. [http://www.archiviolastampa.it/component/option,com_lastampa/task,search/action,viewer/Itemid,3/page,0019/articleid,0128_01_1969_0277_0019_4979044/ «Quando si dice Juventus…»]. La Stampa. p. 19.</ref>, у сувязі зь іхнымі посьпехамі, некаторыя зь якіх зрабілі значны ўплыў у італьянскім грамадзтве, асабліва ў 1930-я гады й у першыя пасьляваенныя дзесяцігодзьдзі, ідэалягічнай палітыцы й сацыяльна-эканамічнаму паходжаньню тых, хто спачувае клюбу. Колькасьць заўзятараў клюбу зьяўляецца ня толькі самай вялікай у [[Італія|Італіі]], але і адной з найбуйнейшых у сьвеце. Падтрымка «Ювэнтусу» шырока распаўсюджана па ўсёй краіне й за мяжой, у асноўным у краінах са значнай прысутнасьцю італьянскіх імігрантаў<ref>[http://www.borsaitaliana.it/borsa/notizie/mf-dow-jones/italia-dettaglio.html?newsId=778384&lang=it «Juventus F.C.: nasce l’Associazione Piccoli Azionisti»]. Borsa Italiana S.p.A. 24</ref>. «Ювэнтус» гістарычна зьяўляецца самым пасьпяховым клюбам у італьянскім футболе й адным з самых тытуляваных у сьвеце<ref>[https://web.archive.org/web/20150223013708/http://www.fifa.com/worldfootball/clubfootball/news/newsid=107733.html#juventus+building+bridges+serie+b «Juventus building bridges in Serie B»]. Fédération Internationale de Football Association.</ref>. «Ювэнтус», больш, чым любы іншы італьянскі клюб, мае рэкордныя 35 нацыянальных чэмпіёнскіх тытулаў, рэкордныя 13 перамогаў у розыгрышах [[Кубак Італіі па футболе|італьянскага кубку]] й 8 перамогаў у нацыянальным [[Супэркубак Італіі па футболе|Супэркубку]], а таксама адзінаццаць перамогаў у міжнародных спаборніцтвах. У адпаведнасьці з рэйтынгам апублікаваным у 2009 годзе [[Міжнародная фэдэрацыя футбольнай гісторыі і статыстыкі|Міжнароднай фэдэрацыяй футбольнай гісторыі й статыстыкі]], арганізацыі, што падначалена [[ФІФА]], клюб, паводле вынікаў выступаў у міжнародных спаборніцтвах, быў прызнаны найлепшым клюбам Італіі й другім клюбам Эўропы XX стагодзьдзя<ref>[https://archive.today/20120524184019/http://www.iffhs.de/?a413f0e03790c443e0f40390b41be8b01905fdcdc3bfcdc0aec70aeedb883ccb05ff1d «Europe’s club of the Century»]. International Federation of Football History & Statistics.</ref>. == Гісторыя == «Ювэнтус» быў заснаваны як «спартовы клюб Ювэнтус» у канцы 1897 году навучэнцамі ліцэю імя [[Масыма д’Адзэльлё]] ў Турыне, але быў перайменаваны ў «футбольны клюб Ювэнтус» праз два гады<ref>[https://web.archive.org/web/20080729181702/http://www.juventus.com/site/eng/CLUB_storia.asp Juventus Football Club: The History]. Juventus Football Club S.p.A</ref>. Клюб далучыўся да розыгрышаў італьянскага футбольнага першынства ў 1900 годзе. У 1904 годзе бізнэсовец [[Марка Аймонэ-Марсан]] фінансава падтрымаў клюб, а таксама даў магчымасьць клюбу зьехаць з трэніравальнай пляцоўкі П’яцца д’Армі на больш зручны вэлядром імя Ўмбэрта I. У гэты пэрыяд каманда мела ружовы і чорны камплект формы. У 1905 годзе «Ювэнтус» атрымаў перамогу ў чэмпіянаце італьянскай лігі, гуляючы менавіта на вэлядроме імя Ўмбэрта I. Да гэтага ж часу адносіцца зьмена клюбных колераў на чорны і белы, якія былі дараваныя ангельскім клюбам «[[Нотс Каўнці Нотынггэм|Нотс Каўнці]]». У 1923 годзе кантроль над клюбам атрымаў уласьнік заводу [[Fiat]] [[Эдаарда Аньельлі]]. Ён жа пабудаваў новы клюбны стадыён. Гэта дапамагло клюбу ў атрыманьні другога чэмпіёнства ў [[Чэмпіянат Італіі па футболе 1925—1926 гадоў|сэзоне 1925—1926 гадоў]], калі «Ювэнтус» аказаўся мацней за клюб «[[Альба Рома Флямініё|Альба Рома]]» з агульным лікам 12:1. Гэты сзон стаў выдатным для турынскага нападніка [[Антоніё Вояк]]а<ref>Modena, Panini Edizioni (2005). Almanacco Illustrato del Calcio — La Storia 1898—2004.</ref>. Клюб зарэкамэндаваў сябе як асноўная рухаючая сіла ў італьянскім футболе ў 1930-х гадах, стаўшы першым прафэсійным клюбам краіны, што прывяло да пяці пасьлядоўных перамогаў у італьянскім чэмпіянаце. Клюб утварыў ядро [[зборная Італіі па футболе|зборнай Італіі]] падчас эры [[Віторыё Поцца]], у тым ліку на [[Чэмпіянат сьвету па футболе 1934 году|сусьветнае першынство 1934 году]], калі зборная Італіі стала наймацнейшай у сьвеце<ref>[http://rsssf.com/tablesi/ital-intres1930.html Italy — International matches 1930—1939]. The Record Sport Soccer Statistics Foundation.</ref>. На той час за клюб гулялі такія футбалісты, як [[Раймунда Орсі]], [[Люіджы Бэрталіні]], [[Джаваньні Фэрары]] і [[Люіс Монці]]. Ад 2014 да 2019 году трэнэрам каманды быў [[Масыміліяна Алегры]]. Абаронца Ювэнтусу ў 2011—2019 гадох [[Андрэа Барцальі]] пасьля сканчэньня кар’еры гульца стаў трэнэрам па разьвіцьці тэхнікі ў клюбе. == Дасягненьні == * '''[[Чэмпіянат Італіі па футболе|Чэмпіён Італіі]] (35)''': ** 1905, 1926, 1931, 1932, 1933, 1934, 1935, 1950, 1952, 1958, ** 1960, 1961, 1967, 1972, 1973, 1975, 1977, 1978, 1981, 1982, ** 1984, 1986, 1995, 1997, 1998, 2002, 2003, 2012, 2013, 2014, ** 2015, 2016, 2017, 2018, 2019 * '''Уладальнік [[Кубак Італіі па футболе|Кубка Італіі]] (13)''': ** 1938, 1942, 1959, 1960, 1965, 1979, 1983, 1990, 1995, 2015 ** 2016, 2017, 2018 * '''Уладальнік [[Супэркубак Італіі па футболе|Супэркубка Італіі]] (8)''': ** 1995, 1997, 2002, 2003, 2012, 2013, 2015, 2018 * '''Уладальнік [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА|Кубка чэмпіёнаў]] (2)''': ** 1985, 1996 * '''Уладальнік [[Кубак уладальнікаў кубкаў УЭФА|Кубка ўладальнікаў кубкаў]] (1)''': ** 1984 * '''Уладальнік [[Ліга Эўропы УЭФА|Кубка УЭФА]] (3)''': ** 1977, 1990, 1993 * '''Уладальнік [[Супэркубак УЭФА|Супэркубка Эўропы]] (2)''': ** 1984, 1996 * '''Уладальнік [[Міжкантынэнтальны кубак|Міжкантынэнтальнага кубка]] (2)''': ** 1985, 1996 == Склад == : ''Актуальны на 11 лютага 2022 году'' {{Склад}} {{Гулец|1|{{Сьцяг Польшчы}}|Бр|[[Войцех Шчэнсны]]||1990}} {{Гулец|2|{{Сьцяг Італіі}}|Аб|[[Матыя Дэ Шыльлё]]||1992}} {{Гулец|3|{{Сьцяг Італіі}}|Аб|[[Джорджа К’еліні]]|капітан|1984}} {{Гулец|4|{{Сьцяг Нідэрляндаў}}|Аб|[[Матэйс дэ Лігт]]||1999}} {{Гулец|5|{{Сьцяг Бразыліі}}|ПА|[[Артур Мэлу|Артур]]||1996}} {{Гулец|6|{{Сьцяг Бразыліі}}|Аб|[[Данілу Луіс да Сылва|Данілу]]||1991}} {{Гулец|7|{{Сьцяг Сэрбіі}}|Нап|[[Душан Влахавіч]]||2000}} {{Гулец|9|{{Сьцяг Гішпаніі}}|Нап|[[Альвара Марата]]|{{Падказка|ар.|арэнда}} [[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]]|1992}} {{Гулец|10|{{Сьцяг Аргентыны}}|Нап|[[Паўлё Дыбаля]]||1993}} {{Гулец|11|{{Сьцяг Калюмбіі}}|Аб|[[Хуан Куадрада]]||1988}} {{Гулец|12|{{Сьцяг Бразыліі}}|Аб|[[Алекс Сандру]]||1991}} {{Гулец|14|{{Сьцяг ЗША}}|ПА|[[Ўэстан Макені]]||1998}} {{Падзел складу}} {{Гулец|17|{{Сьцяг Італіі}}|Аб|[[Люка Пэлегрыні (1999)|Люка Пэлегрыні]]||1999}} {{Гулец|18|{{Сьцяг Італіі}}|Нап|[[Мойс Кін]]|{{Падказка|ар.|арэнда}} [[Эвэртан Лівэрпул|Эвэртан]]|2000}} {{Гулец|19|{{Сьцяг Італіі}}|Аб|[[Леанарда Бануччы]]||1987}} {{Гулец|20|{{Сьцяг Італіі}}|Нап|[[Фэдэрыка Бэрнардэскі]]||1994}} {{Гулец|21|{{Сьцяг Бразыліі}}|Нап|[[Каю Жоржэ]]||2002}} {{Гулец|22|{{Сьцяг Італіі}}|Нап|[[Фэдэрыка К’еза]]|{{Падказка|ар.|арэнда}} [[Фіярэнтына Флярэнцыя|Фіярэнтына]]|1997}} {{Гулец|23|{{Сьцяг Італіі}}|Бр|[[Карлё Пінсольлё]]||1990}} {{Гулец|24|{{Сьцяг Італіі}}|Аб|[[Даніеле Ругані]]||1994}} {{Гулец|25|{{Сьцяг Францыі}}|ПА|[[Адрыен Раб’ё]]||1995}} {{Гулец|27|{{Сьцяг Італіі}}|ПА|[[Мануэль Лякатэльлі]]|{{Падказка|ар.|арэнда}} [[Сасуолё (футбольны клюб)|Сасуолё]]|1998}} {{Гулец|28|{{Сьцяг Швайцарыі}}|ПА|[[Дэніс Закарыя]]||1996}} {{Гулец|36|{{Сьцяг Італіі}}|Бр|[[Матыя Пэрын]]||1992}} {{Канец складу}} == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://juventus.com/ Афіцыйны сайт] {{Склад ФК Ювэнтус}} {{Сэрыя А чэмпіянату Італіі па футболе}} {{Пераможцы Лігі чэмпіёнаў УЭФА}} [[Катэгорыя:Ювэнтус Турын| ]] [[Катэгорыя:Зьявіліся ў 1897 годзе]] j4ns0jop6mhs24vqeajfz2faxqul52d Віно 0 44941 2330647 2315098 2022-07-31T01:02:53Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki [[Файл:Red Wine Glas.jpg|міні|120пкс|Чырвонае віно]] '''Віно́''' ({{мова-la|vinum}}) — [[алькагольныя напоі|алькагольны напой]] (крэпасьць 9—20 % аб.), атрыманы поўным або частковым сьпіртовым [[закісаньне]]м [[вінаград]]нага або пладова-ягаднага соку (часам з даданьнем [[сьпірт]]у і іншых рэчываў). Прыродны хімічны балянс вінаграда дазваляе яму закісаць без даданьня [[цукар|цукру]], [[кісьля]]ў, фэрмэнтаў і іншых пажыўных рэчываў<ref>Johnson, H. (1989). Vintage: The Story of Wine. Simon & Schuster. pp. 11–6. {{ISBN|0671791826}}.</ref>. Вінаграднае віно вырабляецца шляхам закісаньня драбнёнага вінаграду з выкарыстаньнем розных віды [[дрожджы|дрожджаў]]. Дрожджы спажываюць цукар у вінаградзе й пераўтвараюць іх у [[алькаголь]]. Розныя гатункі вінаграда й штамаў дрожджаў вырабляюць розныя гатункі вінаў. Віна зь іншых [[садавіна]]ў, як то [[яблык]]і й іншых, як правіла, называюцца імём садавіны, зь якой яны вырабляюцца, як то [[яблычнае віно]]. Камэрцыйнае выкарыстаньне слова «wine» (і ягоны эквівалент у іншых мовах) ахоўваецца законам ў многіх юрысдыкцыях<ref>George, Rosemary (1991). The Simon & Schuster Pocket Wine Label Decoder. Fireside. {{ISBN|978-0671728977}}.</ref>. Віно мае багатую гісторыю, якая мае тысячы гадоў. Самыя раньнія вядомыя вытворчасьці знаходзіліся каля 8000 гадоў таму на тэрыторыі сучаснай [[Грузія|Грузіі]]. Упершыню віно зьявілася на Балканах каля [[4500 да н. э.]] і было вельмі распаўсюджана ў [[Старажытная Грэцыя|Старажытнай Грэцыі]], [[Тракія|Тракіі]] й [[Старажытны Рым|Рыме]]. Віно таксама гуляе важную ролю ў [[рэлігія|рэлігіі]] на працягу ўсёй сваёй гісторыі. Грэцкі бог [[Дыяніс]] і ягоны рымскі эквівалент [[Бахус]] ёсьць багамі віна й сьпіртных напояў, таксама віно выкарыстоўваецца ў такіх абрадах, як то хрысьціянскай [[Эўхарыстыя|Эўхарыстыі]] й габрэйскім [[Кідуш]]ы. == Гісторыя == [[Файл:29-autunno,Taccuino Sanitatis, Casanatense 4182..jpg|міні|230пкс|зьлева|Выціск вінаграду пасьля ягонага збору. XIV стагодзьдзе]] Археалягічныя дадзеныя сьведчаць аб тым, што самыя першыя месцы зь вядомых па вытворчасьці віна, пры закісаньні вінаграду, існавалі яшчэ 8 тысячаў гадоў таму ў [[Грузія|Грузіі]]<ref>Keys, David (28 December 2003). [https://web.archive.org/web/20080819032437/http://www.independent.co.uk/news/science/now-thats-what-you-call-a-real-vintage-professor-unearths-8000yearold-wine-577863.html "Now that's what you call a real vintage: professor unearths 8,000-year-old wine"]. The Independent</ref> і 6.1 тычячаў гадоў таму ў [[Армэнія|Армэніі]]<ref>Berkowitz, Mark (1996). [http://www.archaeology.org/9609/newsbriefs/wine.html "World's Earliest Wine"]. Archaeology (Archaeological Institute of America) 49 (5).</ref>. Гэтыя месцы знаходзяцца ў межах прыроднай тэрыторыі Эўрапейскага [[вінаград звычайны|вінаграду звычайнага]]. Паводле шырокага праекту, які правялі ў 2006 годзе доктар [[Патрык Джозэф Макговэрн|Макговэрн]] і ягоныя калегі, было прааналізавана больш за 110 сучасных гатункаў вінаграду, у выніку чаго быў высьветлены рэгіён паходжаньня вытворасьці віна. Ён знаходзіўся ў Грузіі, дзе былі знойдзены сьляды наяўнасьці віна на ўнутранай паверхні 8000-гадавой [[кераміка|керамічнай]] пасудзіне<ref>Keys, David (28 December 2003). [https://web.archive.org/web/20080819032437/http://www.independent.co.uk/news/science/now-thats-what-you-call-a-real-vintage-professor-unearths-8000yearold-wine-577863.html Now that's what you call a real vintage: professor unearths 8,000-year-old wine] The Independent (London)</ref>. Іншыя вядомыя галіны вытворчасьці віна былі выяўлены ў [[Грэцыя|Грэцыі]], яны ўзыходзяць да [[4500 да н. э.]]<ref>Bureau Report. [http://www.zeenews.com/articles.asp?aid=361797&sid=FTP "Mashed grapes find could re-write history of wine"]. Zee News.</ref>. 11 студзеня 2011 году ў правінцыі [[Ваёц-Дзор]] у Армэніі быў знойдзены вінаробчы прэс, які датуецца прыкладна [[4000 да н. э.|4000 годам да н. э.]]<ref>News.am [http://news.am/eng/news/44129.html «World’s oldest winery discovered in Armenian cave»]</ref>. У [[Старажытны Эгіпет|Эгіпце]], шэсьць з 36 амфараў віна былі знойдзены ў грабніцы [[Тутанхамон]]а з подпісам на іх галоўнага [[фараон]]скага вінароба «Kha'y». Сьляды вырабу віна таксама былі знойдзены ў [[Цэнтральная Азія|Цэнтральнай Азіі]] ў рэгіёне [[Сіньцьзян]], яны датуюцца пачынаючы з другога й першага тысячагодзьдзя да нашай эры. Вінаградзтва ў [[Індыя|Індыі]] мае доўгую гісторыю, якая сыходзіць да часоў [[Цывілізацыя даліны Інду|цывілізацыі даліны Інду]], калі вінаград, як мяркуюць, быў ўвезены з [[Пэрсія|Пэрсіі]] ў [[5000 да н. э.|5000 г. да н. э]]. Першая вядомая згадка аб віне датуецца [[4 стагодзьдзе да н. э.|4 стагодзьдзем да н. э.]] у працах [[Чанак'я|Чанак'і]], які быў галоўным міністрам імпэратара [[Чандрагупта|Чандрагупты Мауры]]. У сваіх працах Чанак’я асуджаў ужываньне [[алькаголь|алькаголю]]. У дакладзе 2003 году археолягаў паказана магчымасьць, што вінаград зьмяшвалі з [[рыс]]ам для атрыманьня зброджаных напояў у [[Кітай|Кітаі]] ў першыя гады [[7 тысячагодзьдзе да н. э.|7 тысячагодзьдзя да нашай эры]]. Кераміка банкі эпохі [[нэаліт]]у, якая была знойдзена ў [[Хэнань|Хэнані]], зьмяшчала сьляды [[вінная кісьля|віннай кісьлі]] й іншых арганічных злучэньняў, якія звычайна сустракаюцца ў віне. Аднак, няма дастатковых доказаў гэтай тэорыі<ref>Patrick E. McGovern, et al. (30 September 2003). [https://web.archive.org/web/20190707133356/http://www.pnas.org/content/101/51/17593.full?sid=deed5ba2-d55a-40a6-89f0-e4051226b236 «Fermented beverages of pre- and proto-historic China».] Proceedings of the National Academy of Sciences (The National Academy of Sciences).</ref>. У [[Эўропа|Эўропе]] вінакурэньне было закладзена яшчэ ў часы існаваньня старажытнай [[Рымская імпэрыя|Рымскай імпэрыі]] ў землях, якія сёньня вядомыя ва ўсім сьвеце як вінаробныя рэгіёны. Рымляне разьвівалі вінакурэньне ў месцах знаходжаньня сваіх гарнізонаў, як то [[Бардо]], [[Трыр]] і [[Колчэстэр]], дзеля забесьпячэньня мясцовага попыту й зьніжэньня выдаткаў на транспартыроўку<ref>H. Johnson Vintage: The Story of Wine pg 82–89 Simon and Schuster 1989 {{ISBN|0-671-68702-6}}</ref>. У сярэднявечнай Эўропе [[рымска-каталіцкая царква]] рашуча падтрымлівала вінакурэньне, бо ейныя вырабы патрабаваліся для мэсаў манахаў на працягу многіх гадоў. == Вытворчасьць == Вытворчасьць прыроднага віна без даданьня [[сьпірт]]у займае ад 64 дзён да году. Даданьне сьпірту скарачае тэрмін вытворчасьці да 12—50 дзён<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Сяргей Грыб]].|загаловак=Бывай, чарніла|спасылка=http://www.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=34856|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=[[Газэта]]|год=14 траўня 2009|нумар=[http://www.zviazda.by/ru/archive/index.php?idate=2009-05-14 86 (26444)]|старонкі=[http://www.zviazda.by/a2ttachments/34862/12maj-5.pdf 5]|issn=1990-763x}}</ref>. {| class="wikitable" |+'''Вытворчасьць віна ў 2007 годзе па краінах'''<ref>[https://web.archive.org/web/20120619130038/http://faostat.fao.org/site/567/DesktopDefault.aspx?PageID=567 Food and Agriculture Organization of the United Nations] production statistics</ref> ! Месца !! Краіна<br /> !! Вытворчасьць<br /><small>у [[тона]]х</small> |- !1 | [[Францыя]] || style="text-align:right;"|4,711,600 |- !2 | [[Італія]] || style="text-align:right;"|4,251,380 |- !3 | [[Гішпанія]] || style="text-align:right;"|3,645,000 |- !4 | [[ЗША]] || style="text-align:right;"|2,300,000 |- !5 | [[Аргентына]] || style="text-align:right;"|1,550,000 |- !6 | [[Кітай]] || style="text-align:right;"|1,450,000 |- !7 | [[Паўднёва-Афрыканская Рэспубліка]] || style="text-align:right;"|1,050,000 |- !8 | [[Аўстралія]] || style="text-align:right;"|961,972 |- !9 | [[Нямеччына]] || style="text-align:right;"|891,600 |- !10 | [[Чылі]] || style="text-align:right;"|827,746 |} == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} [[Катэгорыя:Віны| ]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] r6hsxc5tn26joaff8s7q55pmur9zu5o Nokia 1011 0 45502 2330540 2180176 2022-07-30T18:27:32Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Мабільны тэлефон |Назва = Nokia 1011 |Фота = [[Файл:Nokia 1011.jpg|150пкс]] |Вытворца = [[Nokia]] |Дыяпазоны частасьцяў = [[GSM 900]] |Тып корпусу = клясычны |Канструкцыя = |Антэна = высоўваецца |Вага = |Памер = 195×60×45 мм |Фотакамэра = ''не'' |Інтэрфэйсы = ''не'' }} '''Nokia 1011''' быў першым сэрыйным [[GSM]] тэлефонам. Тэрмін запуску — 10 лістапада 1992 году.<ref>[https://web.archive.org/web/20120807122407/http://www.reghardware.com/2007/11/09/ft_nokia_1011/ 15 гадоў назад: першы сэрыйны GSM тэлефон]{{ref-en}}</ref> Чорны тэлефон мае парамэтры 195×60×45 мм і валодае манахромным дысплеем і антэнай, якая высоўваецца. Памяці хапае на 99 тэлефонных нумароў. Тэлефон эксплюатуюцца ў 900 МГц. Nokia 1011 працягваў вырабляцца да 1994 году, да зьяўленьня новай мадэлі-пераемніка [[Nokia 2100]]. == Глядзіце таксама == * [[Nokia]] == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} {{Тэлефоны Nokia}} [[Катэгорыя:Мабільныя тэлефоны Nokia]] 5k7opy8en5rft78z7t11y6jg4rvgjbq Катэгорыя:Аўтобус 14 45707 2330512 2014764 2022-07-30T16:35:33Z Taravyvan Adijene 1924 Commons wikitext text/x-wiki {{Тлумачэньне катэгорыі|[[аўтобус]]}} == Іншыя катэгорыі == * Пэўныя мадэлі аўтобусаў — у катэгорыі [[:Катэгорыя:Аўтобусы|Аўтобусы]] * Вытворцы аўтобусаў — у катэгорыі [[:Катэгорыя:Вытворцы аўтобусаў|Вытворцы аўтобусаў]] * Катэгорыя [[:Катэгорыя:Тралейбус|Тралейбус]] * Катэгорыя [[:Катэгорыя:Трамвай|Трамвай]] [[Катэгорыя:Аўтамабілі]] [[Катэгорыя:Гарадзкі транспарт]] [[Катэгорыя:Грамадзкі транспарт]] [[Катэгорыя:Аўтамабільны транспарт]] l3bp3srz7v3cl5nc5q92qzsdhzs5x93 Дагестан 0 46291 2330664 2326774 2022-07-31T03:24:43Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Адміністрацыйная адзінка |Назва = Дагестан |Назва ў родным склоне = Дагестану |Арыгінальная назва = |Герб = Coat of Arms of Dagestan.svg |Сьцяг = Flag of Dagestan.svg |Краіна = [[Расея]] |Гімн = |Статус = Рэспубліка |Від адміністрацыйнай адзінкі1 = Фэдэральная акруга |Назва адміністрацыйнай адзінкі1 = [[Паўднёвая фэдэральная акруга|Паўднёвая]] |Від адміністрацыйнай адзінкі2 = |Назва адміністрацыйнай адзінкі2 = |Уваходзіць у = |Від адміністрацыйнага падзелу = |Улучае = |Від адміністрацыйнага цэнтру = |Цэнтар = [[Махачкала]] |БуйныГорад = |БуйныяГарады = |Колькасьць населеных пунктаў = |ДатаЎтварэньня = |Кіраўнік = [[Рамазан Абдулатыпаў]] |Назва пасады кіраўніка = В. а. прэзыдэнта |Кіраўнік2 = |Назва пасады кіраўніка2 = |АфіцыйныяМовы = [[расейская мова|расейская]], [[аварская мова|аварская]], [[агульская мова|агульская]], [[азэрбайджанская мова|азэрабайджанская]], [[даргінская мова|даргінская]], [[кумыцкая мова|кумыцкая]], [[лацкая мова|лацкая]], [[лезгінская мова|лезгінская]], [[нагайская мова|нагайская]], [[рутульская мова|рутульская]], [[табасаранская мова|табасаранская]], [[тацкая мова|тацкая]], [[цахурская мова|цахурская]], [[чачэнская мова|чачэнская]] |МовыВаЎжытку = |Насельніцтва = 2 946 303 |Год перапісу = 2013 |Адсотак ад насельніцтва = |Месца паводле насельніцтва = |Сьпіс паводле насельніцтва = |Шчыльнасьць = 58,6 |Месца паводле шчыльнасьці = |Нацыянальны склад = |Канфэсійны склад = |Плошча = 50 270 |Адсотак ад плошчы = |Месца паводле плошчы = |Сьпіс паводле плошчы = |Максымальная вышыня = |Сярэдняя вышыня = |Мінімальная вышыня = |Шырата = |Даўгата = |Мапа = Map of Russia - Republic of Dagestan (2008-03).svg |Загаловак мапы = |Памер мапы = |Мапа адміністрацыйнай адзінкі = |Памер мапы аа = |Часавы пас = +4 |Летні час = |Скарачэньне = |ISO = |FIPS = |Тэлефонны код = |Паштовыя індэксы = |Геаграфічны код = |Інтэрнэт-дамэн = |Код аўтамабільных нумароў = |Парамэтар1 = |Назва парамэтру 1 = |Парамэтар2 = |Назва парамэтру 2 = |Сайт = |Дадаткі = |Мэдыя-парамэтар1 = |Назва мэдыя-парамэтру 1 = |Мэдыя-парамэтар2 = |Назва мэдыя-парамэтру 2 = |Колер фону парамэтраў = {{Колер|Расея}} |Колер фону герб-сьцяг = }} [[Файл:Dagestan.svg|міні|250пкс|Мапа Дагестану]] '''Рэспубліка Дагестан''' — суб’ект [[Расея|Расейскай Фэдэрацыі]], разьмешчаны ва ўсходняй частцы [[Паўночны Каўказ|Паўночнага Каўказу]]. З усходу абмываецца водамі [[Касьпійскае мора|Касьпійскага мору]]. Мяжуе з [[Грузія]]й, [[Азэрбайджан]]ам, [[Чачэнія]]й, [[Стаўрапольскі край|Стаўрапольскім краем]] і [[Калмыкія]]й. На тэрыторыі Дагестану знаходзіцца самы паўднёвы пункт Расеі — [[гара Базардзюзю]]. Поўдзень рэспублікі займаюць горы і перадгор’і [[Каўказ]]у, на поўначы — пачынаецца [[Прыкасьпійская нізіна]]. Плошча складае 50,3 тыс. км². Насельніцтва 2 576 531 чалавек (2002). Зь іх у гарадох жывуць 42,7%. == Нацыянальны склад == {{Асноўны артыкул|Народы Дагестану}} {|class="wikitable" !Народ ||Колькасьць у 2002 годзе, тыс.<ref>https://web.archive.org/web/20120126074108/http://www.perepis2002.ru/index.html?id=17</ref> |- |[[Аварцы]]|| 758,4 (29,4%) |- |у тым ліку [[андыйцы]]|| 21,3 |- |у тым ліку [[дыдойцы]]|| 15,2 |- |у тым ліку [[ахвахцы]]|| 6,4 |- |у тым ліку [[бежцінцы]]|| 6,2 |- |у тым ліку [[каратынцы]]|| 6,0 |- |[[Даргінцы]]|| 425,5 (16,5%) |- |[[Кумыкі]]|| 365,8 (14,2%) |- |[[Лезгіны]]|| 336,7 (13,1%) |- |[[Лакцы]]|| 139,7 (5,4%) |- |[[Расейцы]]|| 120,9 (4,7%) |- |[[Азэрбайджанцы]]|| 111,7 (4,3%) |- |[[Табасараны]]|| 110,2 (4,3%) |- |[[Чачэнцы]]|| 87,9 (3,4%) |- |[[Нагайцы]]|| 38,2 (1,5%) |- |[[Рутульцы]]|| 24,3 (0,9%) |- |[[Агулы]]|| 23,3 (0,9%) |- |[[Цахуры]]|| 8,2 |- |[[Армяне]]|| 5,7 |- |[[Татары]]|| 4,7 |- |[[Украінцы]]|| 2,9 |- |[[Жыды]]|| 1,5 |- |[[Горскія жыды]]|| 1,1 |- |<small>паказаны народы з колькасьцю больш за 1000 чаловек</small> |} Дагестан падзяляецца на 38 адміністрацыйных раёнаў. == Глядзіце таксама == * [[Казыкумускае шамхальства]] == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20101126094852/http://rd.dgu.ru/ Рэспубліка Дагестан — Афіцыйны сайт] * [https://web.archive.org/web/20110512012439/http://www.e-dag.ru/ Сайт ураду Рэспублікі Дагестан] * [https://web.archive.org/web/20050316133731/http://www.dagestan.kuliev.org/index.htm Інфармацыйны сайт Рэспублікі Дагестан] * [http://www.nns.ru/press-file/dagestan/spr_dagestan.html Рэспубліка Дагестан — кароткая даведка] {{Паўночна-Каўкаская фэдэральная акруга}} {{Суб’екты Расеі}} [[Катэгорыя:Дагестан| ]] 69jdyb3mguxn0efpmfu9h7jkveyyewl Адыгея 0 47070 2330582 2325118 2022-07-30T19:53:08Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Адміністрацыйная адзінка |Назва = Рэспубліка Адыгея |Назва ў родным склоне = Адыгеі |Арыгінальная назва = {{мова-ru||скарочана}} Республика Адыгея<br />{{мова-ady||скарочана}} Адыгэ Республик |Герб = Coat of arms of Adygea.svg |Сьцяг = Flag of Adygea.svg |Краіна = [[Расея]] |Гімн = [[Гімн Адыгеі]] |Статус = рэспубліка |Уваходзіць у = [[Паўднёвая фэдэральная акруга|Паўднёвую фэдэральную акругу]] |Улучае = 7 [[раён]]аў,<br/>2 мескія акругі |Цэнтар = [[Майкоп]] |БуйныГорад = Майкоп |БуйныяГарады = Майкоп, Ябланоўскі, Энем, Гіягінская, Адыгейск, Ханская, Тульскі |ДатаЎтварэньня = [[27 ліпеня]] [[1922]] <small>(як [[Чаркеская (Адыгейская) аўтаномная вобласьць]])</small><br/>[[24 жніўня]] [[1922]] <small>(як [[Адыгейская (Чаркеская) аўтаномная вобласьць]])</small><br/>[[13 жніўня]] [[1928]] <small>(як [[Адыгейская аўтаномная вобласьць]])</small><br/>[[5 кастрычніка]] [[1990]] <small>(як Адыгейская АССР)</small><br/>[[3 ліпеня]] [[1991]] <small>(як ССР Адыгея)</small><br/>[[24 сакавіка]] [[1992]] <small>(як Рэспубліка Адыгея)</small> |Кіраўнік = [[Аслан Тхакушынаў]] |Назва пасады кіраўніка = Кіраўнік Рэспублікі |Кіраўнік2 = [[Мурат Кумпілаў]] |Назва пасады кіраўніка2 = Прэм’ер-міністар |Кіраўнік3 = [[Уладзімер Нарожны]] |Назва пасады кіраўніка3 = Старшыня<br/>Дзяржаўнае Рады-Хасэ |АфіцыйныяМовы = [[адыгейская мова|адыгейская]], [[расейская мова|расейская]] |Насельніцтва = {{рост}}444 403<ref>http://www.gks.ru/free_doc/doc_2013/bul_dr/mun_obr2013.rar</ref> |Год перапісу = 2013 |Адсотак ад насельніцтва = |Месца паводле насельніцтва = 74 |Шчыльнасьць = 57,03 |Месца паводле шчыльнасьці = |Нацыянальны склад = [[расейцы]], [[адыгейцы]] |Канфэсійны склад = |Плошча = 7792<ref>http://www.gks.ru/bgd/free/b10_107/IssWWW.exe/Stg//%3Cextid%3E/%3Cstoragepath%3E::%7Ctab1-01-09.xls</ref> |Адсотак ад плошчы = |Месца паводле плошчы = 80 |Максымальная вышыня = |Сярэдняя вышыня = |Мінімальная вышыня = |Шырата = |Даўгата = |Мапа = Adygea in Russia.svg |Памер мапы = |Мапа адміністрацыйнай адзінкі = |Памер мапы аа = |Часавы пас = UTC+4 |Скарачэньне = |ISO = RU-AD |FIPS = |Тэлефонны код = |Паштовыя індэксы = |Інтэрнэт-дамэн = |Код аўтамабільных нумароў = 01 |Катэгорыя ў Commons = |Парамэтар1 = |Назва парамэтру 1 = |Сайт = http://www.adygheya.ru/ |Дадаткі = |Колер фону парамэтраў = {{Колер|Расея}} |Колер фону герб-сьцяг = {{Колер|Расея}} }} [[Файл:Adygea.png|міні|279пкс|Мапа Адыгеі]] '''Рэспу́бліка Адыге́я''' ({{мова-ru|Республика Адыгея}}, {{мова-ady|Адыгэ Республик}}) — суб’ект [[Расейская Фэдэрацыя|Расейскае Фэдэрацыі]], уваходзіць у склад [[Паўднёвая фэдэральная акруга|Паўднёвае фэдэральнае акругі]]. Сталіца — горад [[Майкоп]]. Мяжуе з [[Краснадарскі край|Краснадарскім краем]]. Створаная [[27 ліпеня]] [[1922]] году. == Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел == У складзе рэспублікі 2 гарадзкія акругі — [[Майкоп]] і [[Адыгейск]], 7 муніцыпальных раёнаў, 5 гарадзкіх пасёлкаў, 43 сельскія пасяленьні, 225 сельскія населеныя пункты ([[2006]]). '''Гарадзкія акругі:''' * горад [[Адыгейск]] * горад [[Майкоп]] '''Раёны:''' * [[Гіагінскі раён]] * [[Кашахабльскі раён]] * [[Майкопскі раён]] * [[Тахтамукайскі раён]] * [[Таўчэскі раён]] * [[Чырвонагвардзейскі раён]] * [[Шаўгенаўскі раён]] == Насельніцтва == Насельніцтва — 442,7 тыс. чалавек ([[2006]]). Гарадзкое насельніцтва — 52,6 % ([[2006]]). Шчыльнасьць насельніцтва — 56,8 чал/км² ([[2006]]). У рэспубліцы пражываюць прадстаўнікі больш як 80 нацыянальнасьцяў. Па дадзеных Усерасейскага перапісу насельніцтва [[2002]] году, нацыянальны склад рэспубліки быў наступным: {| class="wikitable" !Народ ||Колькасьць, [[2002]], тыс.<ref>https://web.archive.org/web/20120126074108/http://www.perepis2002.ru/index.html?id=17</ref> |- |[[Расейцы]]|| 288,3 (64,5 %) |- |[[Адыгейцы]]|| 108,1 (24,2 %) |- |[[Армяне]]|| 15,3 (3,4 %) |- |[[Украінцы]]|| 9,1 (2 %) |- |[[Курды]]|| 3,6 |- |[[Татары]]|| 3,5 |- |[[Туркі]]|| 3,4 |- |[[Беларусы]]|| 1,9 |- |[[Цыганы]]|| 1,8 |- |[[Грэкі]]|| 1,7 |- |[[Азэрбайджанцы]]|| 1,4 |- |[[Немцы]]|| 1,2 |- |[[Чачэнцы]]|| 1,1 |- | colspan="2" | <small>паказаныя народы з колькасьцю больш за 1000 чалавек</small> |} [[Файл:Lago-Naki.jpg|міні|279пкс|Урочышча Лага-Накі, Адыгея]] [[Адыгі]] (чаркесы) пражываюць у асноўным у 44 аўлах, а таксама ў некалькіх іншых буйных населеных пунктах. Найкампактней яны разьмешчаныя ў Тахтамукайскім, Таўчэскім, Шаўгенаўскім, Кашахабльскім і Чырвонагвардзейскім раёнах. У [[1998]] з аўтаномнага краю [[Косава і Мятохія]] ([[Сэрбія]]) рэпатрыювала група чаркесаў (каля 200 асобаў), разселеная ў [[Майкоп]]е і новым аўле Мафэхабль (Майкопскі раён). Рэшта насельніцтва ў сельскай мясцовасьці пражывае ў станіцах, хутарох, сёлах і пасёлках. [[Расейцы]] разселеныя па ўсёй тэрыторыі рэспублікі, кампактна — у Гіагінскім і Майкопскім раёнах, вялікая іх колькасьць у Чырвонагвардзейскім і Тахтамукайскім раёнах. [[Украінцы]] разселеныя дыспэрсна па ўсёй Адыгеі. Яны паддаліся моцнай асыміляцыі з расейцамі. Кампактна ў Адыгеі жывуць [[татары]]: хутар Кіраў (Шаўгенаўскі раён), хутары Палітаддзел, Атрадны (Кашахабльскі раён), аўл Афіпсып (Тахтамукайскі раён), горад Майкоп. [[Армяне]] разселеныя кампактна ў Майкопскім раёне: хутары Пралятарскі, Квяточны, Шаўмян, пасёлак Тульскі, станіца Кужорская, горад Майкоп. [[Курды]]: сёлы Белае, Прэабражэнскае, Садовае, Яленаўскае, Чырвонагвардзейскае, аўл Бжэдугхабль (Чырвонагвардзейскі раён). [[Грэкі]]: хутар Гавэрдаўскі (гарадзкая акруга «Майкоп»). == Эканоміка == Адыгея — індустрыяльна-аграрная рэспубліка з добра разьвітымі галінамі прамысловасьці: [[харчовая прамысловасьць]], лясная, дрэваапрацоўчая і цэлюлозна-папяровая, [[машынабудаваньне]] і [[мэталаапрацоўка]]. Агульная плошча зямельных угодзьдзяў на канец [[1998]] году склала 781,4 тыс. [[гектар]]аў, зь іх 244,7 гектару займаюць ворыўныя землі. Аснову мясцовай вытворчасьці складаюць [[расьлінаводзтва]], [[сьвінагадоўля]], [[авечкагадоўля]], прамысловая [[птушкагадоўля]], племянное [[коневодзтва]]. На тэрыторыі рэспублікі дзейнічаюць мясцовыя авіялініі, разьвіты аўта- і чыгуначны транспарт. Суднаходзтва па рацэ Кубань. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [https://web.archive.org/web/20110515161545/http://www.adygheya.ru/ Афіцыйная бачына рэспублікі Адыгея]{{ref-ru}} * [http://adigeya.spektr.info/ Рэспубліка Адыгея на Адкрытым партале поўдню Расеі]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{ref-ru}} * [http://www.adygnet.ru/ Афіцыйная бачына Адыгейскага дзяржунівэрсытэту]{{ref-ru}} * [http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/rnadyghea.html Гісторыя нацыянальнага складу Адыгеі]{{ref-ru}} * [https://web.archive.org/web/20110718195745/http://www.tur.samara.ru/cgi-bin/allrussia/index.pl?act=reg&id=01 Даведнік адміністрацыйна-тэрытарыяльнага падзелу на 1 студзеня 2005 г. — каталёг]{{ref-ru}} {{Паўднёвая фэдэральная акруга}} {{Суб’екты Расеі}} [[Катэгорыя:Адыгея| ]] qqvvov95q0oxm863pj5y52fy0l83qdp Беларуская антарктычная станцыя 0 48296 2330626 2323324 2022-07-30T22:40:25Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki '''Белару́ская антаркты́чная ста́нцыя''' — [[палярная станцыя]] ў [[Антарктыда|Антарктыдзе]], якая павінна пачаць працу ў 2014 годзе<ref name=ref1>[http://www.belta.by/ru/all_news/society/Pervyj-modul-dlja-belorusskoj-antarkticheskoj-stantsii-planiruetsja-dostavit-na-kontinent-v-2014-godu_i_633875.html Первый модуль для белорусской антарктической станции планируется доставить на континент в 2014 году]{{Недаступная спасылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} 08 траўня 2013</ref>. Яна разьмесьціцца ў раёне гары Вячэрняя на ўзьбярэжжы [[мора Касманаўтаў]] [[Антарктыда|Антарктыды]] недалёка ад [[Расея|расейскай]] станцыі «[[Моладзевая (антарктычная станцыя)|Моладзевая]]». Базай для яе стварэньня стане расейская станцыя «гара Вячэрняя», перададзеная на бязвыплатнай аснове. Аб рашэньні арганізацыі такой станцыі паведаміў [[6 ліпеня]] [[2006]] дырэктар [[Інстытут праблем выкарыстаньня прыродных рэсурсаў і экалёгіі|Інстытута праблем выкарыстаньня прыродных рэсурсаў і экалёгіі]] НАН Беларусі акадэмік [[Уладзімер Логінаў]]. Ён узначаліў дзяржаўную мэтавую праграму Беларусі па Маніторынгу палярных раёнаў Зямлі<ref>Ольга Белявская [https://web.archive.org/web/20110914190752/http://www.belta.by/ru/person/interview/Vladimir-Loginov_i_510824.html Беларусь планирует в 2010 году отправить в Антарктиду очередную научную экспедицию (інтэрв’ю з Уладзімерам Логінавым)]</ref>. Па яго словах «расейскія калегі зацікаўленыя ў нашай прысутнасьці на мацерыку, бо мы будзем дапамагаць ім ажыцьцяўляць дасьледаваньні, якія вядуцца на працягу 50 гадоў на разьмешчанай па суседстве станцыі Моладзевая, але з-за недахопу фінансаваньня могуць быць перапыненыя». Супрацоўніцтва з [[Расея]]й дазволіць [[Беларусь|Беларусі]] паменшыць выдаткі на стварэньне і падтрыманьне [[палярная станцыя|антарктычнай станцыі]]. Па адзнаках экспэртаў на ўзьвядзеньне станцыі з нуля запатрабавалася бы ня меней $10 млн, акрамя таго, аналягічная сума неабходная штогод на то, каб фрахтаваць судна для дастаўкі паліва, абсталяваньня і прадуктаў. Суседзтва жа з сэзоннай расейскай станцыяй «Моладзевая» можа гарантаваць у найблізкія 5-10 гадоў судазабесьпячэньне, паколькі спадарожная дастаўка грузу абыйдзецца значна таньней. Акрамя таго, у суровых кліматычных умовах суседзтва зь іншымі станцыямі ў выпадку надзвычайнай сытуацыі дазволіць палярнікам атрымаць своечасовую дапамогу. Уладзімер Логінаў адзначыў, што матэрыяльная база станцыі суцэль падыходзіць для працы — трэба толькі мадэрнізаваць электракамунікацыі, усталяваць неабходнае абагравальнае і навукова-дасьледчае абсталяваньне. На тэрыторыі станцыі таксама ёсьць ангар для тэхнікі і цыстэрны для паліва. Геаграфічнае месцазнаходжаньне станцыі зручнае — побач ёсьць бухта, адкуль прама з карабля па часавым трубаправодзе можна дастаўляць у ёмістасьці гаручае. Першая група беларускіх адмыслоўцаў адправіцца на станцыю ў [[лістапад]]зе [[2006]] для падрыхтоўкі яе да круглагоднага пражываньня навукоўцаў. Дастаўка першага модуля заплянаваная на лістапад-студзень 2014 году<ref name=ref1/>. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * Михаил Манской. [http://www.vremya.ru/2006/125/13/156723.html Кідок на крайні поўдзень] {{ref-ru}} * [https://web.archive.org/web/20120903054833/http://www.aari.nw.ru/projects/Antarctic/stations/aaa_ru.html Расейскія станцыі на мапе Антарктыды] {{ref-ru}} {{Абнавіць}} [[Катэгорыя:Антарктычныя станцыі]] [[Катэгорыя:Беларуская навука]] jdii6fznnv0kj80c0zw81duwxspcssr Абмеркаваньне:Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы 1 48700 2330491 2330392 2022-07-30T15:43:23Z W 11741 /* НАТО—АПАД */ Беларусь - не Расея, беларуская мова - не маргінальная тэорыя ў Беларускай Вікіпэдыі wikitext text/x-wiki {{Паведамленьне АА|Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы|28 кастрычніка 2008}} == Ядзерны/ядравы == Як будзе слушна: ''ядзерны'' альбо ''ядравы''? Лёгіка: ядро — ядры — ядравы. ''Ядзерны'' — калька з расейскай. Хто як мяркуе? —[[Удзельнік:Zedlik|zedlik]] 16:51, 25 кастрычніка 2008 (UTC) : Суб'ектыўна мне больш даспадобы ядравы, як і увогуле суфікс ав/ов пры ўтварэньні прыметнікаў. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Казімер Ляхновіч]] 17:09, 25 кастрычніка 2008 (UTC) == Наша == "Наша дзяржава" чыя гэта наша? Падобныя выразы ў вікі недапушчальныя, тым больш у абраным артыкуле. --[[Удзельнік:Чаховіч Уладзіслаў|Чаховіч Уладзіслаў]] 20:10, 9 лютага 2012 (FET) : {{зроблена}} — [[Удзельнік:Wizardist|Wizardist]] <sup>[[Гутаркі ўдзельніка:Wizardist|г]] [[Спэцыяльныя:Унёсак/Wizardist|+у]]</sup> 20:13, 9 лютага 2012 (FET) Не дрэнна было б яшчэ спасылачкамі пацвердзіць не нейтральныя выказванні, накталт: Тым ня меней, у рыторыцы афіцыйных беларускіх уладаў часта сустракаюцца агулам варожыя выпады супраць Альянсу. --[[Удзельнік:Чаховіч Уладзіслаў|Чаховіч Уладзіслаў]] 20:20, 9 лютага 2012 (FET) : Гэта цалкам нэўтральнае сьцвярджэньне. Іншая справа, дзе б знайсьці другасную крыніцу, бо, уласна, першасных крыніц з, цытую, «варожымі выпадамі» хапае ([http://www.google.com/search?q=Лукашэнка+НАТО google]). — [[Удзельнік:Wizardist|Wizardist]] <sup>[[Гутаркі ўдзельніка:Wizardist|г]] [[Спэцыяльныя:Унёсак/Wizardist|+у]]</sup> 21:27, 9 лютага 2012 (FET) :: Гэта выказванне аднаго чалавека, нават зыходзячы з усім нам сумна вядомай палітычнай сітуацыі ў краіны, мы не можам прымаць яго як афіцыйную пазіцыю дзяржавы, а тым больш даваць ацэнку як "варожаму выпаду". Хай за нас гэта робяць СМІ. --[[Удзельнік:Чаховіч Уладзіслаў|Чаховіч Уладзіслаў]] 23:51, 9 лютага 2012 (FET) == НАТО—АПАД == Перш чым пачынаць вайну правак прапаную абмеркаваць. На мой погляд я часьцей сустракаю варыянт НАТО ў беларускім інфармацыйным палем. АПАД можна выкарыстоўваць як менш прыярытэтны варыянт. <span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 10:43, 10 ліпеня 2022 (+03) : Абмяркоўваецца [[Вікіпэдыя:Запыты на перанос|тут]]. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 14:23, 10 ліпеня 2022 (+03) [[Удзельнік:W]], раблю афіцыйнае папярэджаньне наконт працягу вайны рэдагаваньняў з парушэньнем [[Вікіпэдыя:Кансэнсус]]: калі справа пойдзе гэтак і далей, то артыкул давядзецца цалкам абараніць. Калі хочаце выпраўляць у ім маскалізмы, то рабіце гэта, калі ласка, без агрэсіўнага прасоўваньня рэдка ўжыванага скароту, які абмяркоўваецца [[Вікіпэдыя:Запыты на перанос|тут]] і наконт якога бракуе мовазнаўчага абгрунтаваньня (бо выпадак не адзіны, ёсьць яшчэ, напрыклад, [[ЮНЭСКА]]): іншыя ўдзельнікі ў падобных выпадках відавочнага парушэньня кансэнсусу маюць права скасаваць усе рэдагаваньні разам, а не марнаваць свой час на аддзяленьне карыснага ад спрэчнага. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 00:06, 11 ліпеня 2022 (+03) :Вітаю! Як маецеся? Рабіў запыт наадварот на папярэджаньне апанэнта за вандалізм над дадзеным артыкулам супраць Вашай жа праўкі. Вялікі дзякуй за аднову скарота АПАД у дадзеным артыкуле разам са спасылкай на вартую даверу крыніцу пасьля вандалізму апанэнта. Адзіным артыкулам у Беларускай Вікіпэдыі пра ўстанову АПАД ёсьць [[Супрацьракетная абарона Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы]] з адпаведным скаротам. Таксама паводле рэкамэндацыі [[Вікіпэдыя:Крыніцы, вартыя даверу]]: «Шматлікія артыкулы Вікіпэдыі грунтуюцца на навуковых матэрыялах. Такія крыніцы — акадэмічныя і рэцэнзаваныя публікацыі, манаграфіі, падручнікі — звычайна найбольш надзейныя». Таксама перавага мае надавацца крыніцам на мове адпаведнага разьдзелу Вікіпэдыі. У артыкуле адсутнічае хоць бы адна акадэмічная і рэцэнзаваная публікацыя, манаграфія або падручнік на беларускай мове, дзе прыводзіўся б іншы скарот, акрамя як АПАД. Буду ўдзячны за падтрымку ў справе [[Вікіпэдыя:Культура мовы]], бо [[трансьлітарацыя]] апанэнта ўзятая з расейскай крыніцы або мас-мэдыя, што маюць ніжэйшы ўзровень надзейнасьці як крыніцы. З найлепшымі пажаданьнямі,--[[Удзельнік:W]] 15:58, 29 ліпеня 2022 (UTC+3) : Па-ранейшаму лічу, што прыдуманыя абрэвіятуры і ўсялякія маргінальныя тэорыі ня варта выкарыстоўваць у артыкуле, хіба што ў апошнюю чаргу, таму вярнуў стан да рэдагаваньняў удзельніка {{Вікіпэдыст|W}}. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 11:15, 30 ліпеня 2022 (+03) ::Вітаю! Ад часу стварэньня [[Шаблён:Арганізацыя]] 21 чэрвеня 2011 году ў дадзеным артыкуле выкарыстоўваецца абрэавіятура [https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=Арганізацыя_Паўночнаатлянтычнай_дамовы&diff=1032448&oldid=1011289 АПАД] больш як 10 гадоў. Яе выкарыстаньне падмацавана беларускім [[словаўтварэньне]]м, што адпавядае [[Вікіпэдыя:Культура мовы]], якую падтрымлівае адмін ад стварэньня ім адпаведнай старонкі 2 траўня 2011 году. У Беларускай Вікіпэдыі мэйстрымам ёсьць навуковыя публікацыі на беларускай мове. Іншамоўныя крыніцы якраз належаць да маргінэсу, які сапраўды ня варта выкарыстоўваць у артыкуле, у тым ліку Вам самому. Прашу надалей не прыбягаць да вандалізму супраць правак, якія рабіў адміністратар на карысьць беларускага скароту адразу пасьля поўнай назвы, праз перасоўваньне і выдаленьне беларускага скароту ды яго замену расейскамоўнай калькай на падставе [[Трансьлітарацыя|трансьлітарацыі]], якая «ў сучаснай беларускай мове скасаваная і цалкам замененая на даволі неўпарадкаваную фанэтычную транскрыпцыю з украінскай, польскай, і, перш за ўсё, з расейскай мовы, што падспудна зьяўляецца асноўным мэтадам утварэньня навуковых тэрмінаў у сучаснай беларускай мове, і робіць немагчымай адзіную сыстэму дакладнай перадачы такой лексыкі зь першых крыніцаў». Таксама хацеў бы нагадаць, што Вікіпэдыя ня ёсьць Вашай уласнасьцю і Вашыя маргінальныя, па праўдзе, уяўленьні ў дадзеным выпадку, у тым ліку супярэчныя рэкамэндацыям самой Вікіпэдыі, не падлягаюць выкананьню іншымі ўдзельнікамі. Калі ня можаце прывесьці вартых даверу акадэмічных крыніцаў па-беларуску, то калі ласка, хоць не выстаўляйце сябе на сьмех заявамі пра маргінальнасьць. Беларусь - не Расея, і расейская мова і скароты зь яе праз калькі ня ёсьць мэйнстрымам у Беларускай Вікіпэдыі. Таму вяртаю даробак адміністратара пасьля Вашага чарговага вандалізму. З найлепшымі пажаданьнямі,--[[Удзельнік:W]] 18:43, 30 ліпеня 2022 (UTC+3) m4luhryujnncvvqbwwawze0hpv11865 2330499 2330491 2022-07-30T16:07:20Z W 11741 /* НАТО—АПАД */ . wikitext text/x-wiki {{Паведамленьне АА|Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы|28 кастрычніка 2008}} == Ядзерны/ядравы == Як будзе слушна: ''ядзерны'' альбо ''ядравы''? Лёгіка: ядро — ядры — ядравы. ''Ядзерны'' — калька з расейскай. Хто як мяркуе? —[[Удзельнік:Zedlik|zedlik]] 16:51, 25 кастрычніка 2008 (UTC) : Суб'ектыўна мне больш даспадобы ядравы, як і увогуле суфікс ав/ов пры ўтварэньні прыметнікаў. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Казімер Ляхновіч]] 17:09, 25 кастрычніка 2008 (UTC) == Наша == "Наша дзяржава" чыя гэта наша? Падобныя выразы ў вікі недапушчальныя, тым больш у абраным артыкуле. --[[Удзельнік:Чаховіч Уладзіслаў|Чаховіч Уладзіслаў]] 20:10, 9 лютага 2012 (FET) : {{зроблена}} — [[Удзельнік:Wizardist|Wizardist]] <sup>[[Гутаркі ўдзельніка:Wizardist|г]] [[Спэцыяльныя:Унёсак/Wizardist|+у]]</sup> 20:13, 9 лютага 2012 (FET) Не дрэнна было б яшчэ спасылачкамі пацвердзіць не нейтральныя выказванні, накталт: Тым ня меней, у рыторыцы афіцыйных беларускіх уладаў часта сустракаюцца агулам варожыя выпады супраць Альянсу. --[[Удзельнік:Чаховіч Уладзіслаў|Чаховіч Уладзіслаў]] 20:20, 9 лютага 2012 (FET) : Гэта цалкам нэўтральнае сьцвярджэньне. Іншая справа, дзе б знайсьці другасную крыніцу, бо, уласна, першасных крыніц з, цытую, «варожымі выпадамі» хапае ([http://www.google.com/search?q=Лукашэнка+НАТО google]). — [[Удзельнік:Wizardist|Wizardist]] <sup>[[Гутаркі ўдзельніка:Wizardist|г]] [[Спэцыяльныя:Унёсак/Wizardist|+у]]</sup> 21:27, 9 лютага 2012 (FET) :: Гэта выказванне аднаго чалавека, нават зыходзячы з усім нам сумна вядомай палітычнай сітуацыі ў краіны, мы не можам прымаць яго як афіцыйную пазіцыю дзяржавы, а тым больш даваць ацэнку як "варожаму выпаду". Хай за нас гэта робяць СМІ. --[[Удзельнік:Чаховіч Уладзіслаў|Чаховіч Уладзіслаў]] 23:51, 9 лютага 2012 (FET) == НАТО—АПАД == Перш чым пачынаць вайну правак прапаную абмеркаваць. На мой погляд я часьцей сустракаю варыянт НАТО ў беларускім інфармацыйным палем. АПАД можна выкарыстоўваць як менш прыярытэтны варыянт. <span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 10:43, 10 ліпеня 2022 (+03) : Абмяркоўваецца [[Вікіпэдыя:Запыты на перанос|тут]]. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 14:23, 10 ліпеня 2022 (+03) [[Удзельнік:W]], раблю афіцыйнае папярэджаньне наконт працягу вайны рэдагаваньняў з парушэньнем [[Вікіпэдыя:Кансэнсус]]: калі справа пойдзе гэтак і далей, то артыкул давядзецца цалкам абараніць. Калі хочаце выпраўляць у ім маскалізмы, то рабіце гэта, калі ласка, без агрэсіўнага прасоўваньня рэдка ўжыванага скароту, які абмяркоўваецца [[Вікіпэдыя:Запыты на перанос|тут]] і наконт якога бракуе мовазнаўчага абгрунтаваньня (бо выпадак не адзіны, ёсьць яшчэ, напрыклад, [[ЮНЭСКА]]): іншыя ўдзельнікі ў падобных выпадках відавочнага парушэньня кансэнсусу маюць права скасаваць усе рэдагаваньні разам, а не марнаваць свой час на аддзяленьне карыснага ад спрэчнага. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 00:06, 11 ліпеня 2022 (+03) :Вітаю! Як маецеся? Рабіў запыт наадварот на папярэджаньне апанэнта за вандалізм над дадзеным артыкулам супраць Вашай жа праўкі. Вялікі дзякуй за аднову скарота АПАД у дадзеным артыкуле разам са спасылкай на вартую даверу крыніцу пасьля вандалізму апанэнта. Адзіным артыкулам у Беларускай Вікіпэдыі пра ўстанову АПАД ёсьць [[Супрацьракетная абарона Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы]] з адпаведным скаротам. Таксама паводле рэкамэндацыі [[Вікіпэдыя:Крыніцы, вартыя даверу]]: «Шматлікія артыкулы Вікіпэдыі грунтуюцца на навуковых матэрыялах. Такія крыніцы — акадэмічныя і рэцэнзаваныя публікацыі, манаграфіі, падручнікі — звычайна найбольш надзейныя». Таксама перавага мае надавацца крыніцам на мове адпаведнага разьдзелу Вікіпэдыі. У артыкуле адсутнічае хоць бы адна акадэмічная і рэцэнзаваная публікацыя, манаграфія або падручнік на беларускай мове, дзе прыводзіўся б іншы скарот, акрамя як АПАД. Буду ўдзячны за падтрымку ў справе [[Вікіпэдыя:Культура мовы]], бо [[трансьлітарацыя]] апанэнта ўзятая з расейскай крыніцы або мас-мэдыя, што маюць ніжэйшы ўзровень надзейнасьці як крыніцы. З найлепшымі пажаданьнямі,--[[Удзельнік:W]] 15:58, 29 ліпеня 2022 (UTC+3) : Па-ранейшаму лічу, што прыдуманыя абрэвіятуры і ўсялякія маргінальныя тэорыі ня варта выкарыстоўваць у артыкуле, хіба што ў апошнюю чаргу, таму вярнуў стан да рэдагаваньняў удзельніка {{Вікіпэдыст|W}}. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 11:15, 30 ліпеня 2022 (+03) ::Вітаю! Ад часу стварэньня [[Шаблён:Арганізацыя]] 21 чэрвеня 2011 году ў дадзеным артыкуле выкарыстоўваецца абрэавіятура [https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=Арганізацыя_Паўночнаатлянтычнай_дамовы&diff=1032448&oldid=1011289 АПАД] больш як 10 гадоў. Яе выкарыстаньне падмацавана беларускім [[словаўтварэньне]]м, што адпавядае [[Вікіпэдыя:Культура мовы]], якую падтрымлівае адмін ад стварэньня ім адпаведнай старонкі 2 траўня 2011 году. У Беларускай Вікіпэдыі мэйнстрымам ёсьць навуковыя публікацыі на беларускай мове. Іншамоўныя крыніцы якраз належаць да маргінэсу, які сапраўды ня варта выкарыстоўваць у артыкуле, у тым ліку Вам самому. Прашу надалей не прыбягаць да вандалізму супраць правак, якія рабіў адміністратар на карысьць беларускага скароту адразу пасьля поўнай назвы, праз перасоўваньне і выдаленьне беларускага скароту ды яго замену расейскамоўнай калькай на падставе [[Трансьлітарацыя|трансьлітарацыі]], якая «ў сучаснай беларускай мове скасаваная і цалкам замененая на даволі неўпарадкаваную фанэтычную транскрыпцыю з украінскай, польскай, і, перш за ўсё, з расейскай мовы, што падспудна зьяўляецца асноўным мэтадам утварэньня навуковых тэрмінаў у сучаснай беларускай мове, і робіць немагчымай адзіную сыстэму дакладнай перадачы такой лексыкі зь першых крыніцаў». Таксама хацеў бы нагадаць, што Вікіпэдыя ня ёсьць Вашай уласнасьцю і Вашыя маргінальныя, па праўдзе, уяўленьні ў дадзеным выпадку, у тым ліку супярэчныя рэкамэндацыям самой Вікіпэдыі, не падлягаюць выкананьню іншымі ўдзельнікамі. Калі ня можаце прывесьці вартых даверу акадэмічных крыніцаў па-беларуску, то калі ласка, хоць не выстаўляйце сябе на сьмех заявамі пра маргінальнасьць. Беларусь - не Расея, і расейская мова і скароты зь яе праз калькі ня ёсьць мэйнстрымам у Беларускай Вікіпэдыі. Таму вяртаю даробак адміністратара пасьля Вашага чарговага вандалізму. З найлепшымі пажаданьнямі,--[[Удзельнік:W]] 18:43, 30 ліпеня 2022 (UTC+3) njap4sb8k3cgbhjb052g3w22t448mnz Чувашыя 0 50054 2330474 2323183 2022-07-30T14:46:11Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Адміністрацыйная адзінка |Назва = Чуваская Рэспубліка |Назва ў родным склоне = Чуваскай Рэспублікі |Арыгінальная назва = {{мова-ru||скарочана}} Чувашская Республика<br/>{{мова-cv||скарочана}} Чӑваш Республики |Герб = Coat of Arms of Chuvashia.svg |Сьцяг = Flag of Chuvashia.svg |Краіна = [[Расея]] |Гімн = [[Гімн Чуваскае Рэспублікі]] |Статус = Рэспубліка |Уваходзіць у = [[Прыволская фэдэральная акруга|Прыволскую фэдэральную акругу]] |Улучае = 21 [[раён]] |Цэнтар = [[Чэбаксары]] |БуйныГорад = [[Чэбаксары]] |БуйныяГарады = [[Чэбаксары]], [[Новачэбаксарск]] |ДатаЎтварэньня = [[24 чэрвеня]] [[1920]] <small>(як [[Чуваская Аўтаномная Вобласьць|Чуваская АВ]])</small><br/>[[21 красавіка]] [[1925]] <small>(як [[Чуваская Аўтаномная Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Чуваская АССР]])</small><br/>[[19 кастрычніка]] [[1990]] <small>(як Чуваская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка)</small><br/>[[13 лютага]] [[1992]] <small>(як Чуваская Рэспубліка)</small> |Кіраўнік = Міхаіл Ігнацьеў |Назва пасады кіраўніка = Кіраўнік |Кіраўнік2 = Іван Маторын |Назва пасады кіраўніка2 = Старшыня Кабінэту Міністраў |Кіраўнік3 = Юры Папоў |Назва пасады кіраўніка3 = Старшыня Дзяржаўнае Рады |АфіцыйныяМовы = расейская, чуваская |Насельніцтва = {{падзеньне}}1 243 431<ref>http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/PrPopul.xls</ref> |Год перапісу = 2013 |Адсотак ад насельніцтва = |Месца паводле насельніцтва = 41 |Шчыльнасьць = 67,79 |Месца паводле шчыльнасьці = |Нацыянальны склад = [[чувашы]], [[расейцы]] |Канфэсійны склад = |Плошча = 18 343 км² |Адсотак ад плошчы = |Месца паводле плошчы = 74 |Максымальная вышыня = |Сярэдняя вышыня = |Мінімальная вышыня = |Шырата = |Даўгата = |Мапа = Chuvash in Russia.svg |Памер мапы = 240 |Мапа адміністрацыйнай адзінкі = |Памер мапы аа = |Часавы пас = +4 |Скарачэньне = |ISO = RU-CU |FIPS = |Тэлефонны код = |Паштовыя індэксы = |Інтэрнэт-дамэн = |Код аўтамабільных нумароў = 21 |Парамэтар1 = |Назва парамэтру 1 = |Сайт = http://www.cap.ru/ |Дадаткі = |Колер фону парамэтраў = {{Колер|Расея}} |Колер фону герб-сьцяг = {{Колер|Расея}} }} [[Файл:Chuvashia03.png|міні|284пкс|Мапа Чувашыі]] '''Чува́ская Рэспу́бліка — Чува́шыя''' ({{мова-ru|Чувашская Республика — Чувашия}}, {{мова-cv|Чӑваш Ен, Чӑваш Республики}}) — суб’ект [[Расея|Расейскай Фэдэрацыі]], разьмешчаны на ўсходзе [[Расейская раўніна|Расейскай раўніны]], пераважна на правабярэжжы [[Волга|Волгі]] паміж яе прытокамі [[Сура]]й і [[Сьвіяга]]й. Насельніцтва рэспублікі 1292,2 тыс. чал. (2006) (1299,3 — 2005). Шчыльнасьць насельніцтва: 70,4 чал./км² (2006), удзельная вага гарадзкога насельніцтва: 61,0 % (2006) (60,9 % — 2005). Чувашыя мяжуе зь [[Ніжагародзкая вобласьць|Ніжагародзкай вобласьцю]] на захадзе, з [[Марый Эл|Рэспублікай Марый Эл]] на поўначы, з [[Татарстан]]ам на ўсходзе і з [[Мардовія]]й і [[Ульянаўская вобласьць|Ўльянаўскай вобласьцю]] на поўдні. Сталіца рэспублікі — горад [[Чэбаксары]]. == Гісторыя == Продкамі чувашоў былі старажытныя плямёны [[булгары|булгараў]] ды [[сувары|сувараў]], якія зь V да VII ст. н. э. жылі на Паўночным [[Каўказ]]е. У VII—VIII ст. адна з групаў булгараў перайшла на [[Балканы]], дзе зьмяшалася з славянамі. Іншая частка перайшла на Сярэднюю [[Волга|Волгу]], дзе гэтыя плямёны стварылі этнічны фундамэнт для фармаваньня чуваскага народу. Сучасныя [[чувашы]] сфармаваліся з той часткі булгараў, якія ў X ст. не прынялі [[іслам]]у. Пасьля паразы ад [[мангола-татары|мангола-татараў]] у 1236 годзе рэшткі стэпавых чувашоў мігравалі на поўнач у лесавую зону, дзе жылі мясцовыя фіна-вугорскія плямёны (напрыклад, [[мары]]). Тэрыторыя Чувашыі была далучаная да [[Расея|Расеі]] ў 1551 годзе, пасьля 120 гадоў прыналежнасьці да [[Казанскае Ханства|Казанскага Ханства]]. У [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] тэрыторыя Чувашыі была падзеленая паміж дзьвюма адміністрацыйнымі адзінкамі — [[Казанская губэрня|Казанскай]] і [[Сімбірская губэрня|Сімбірскай губэрнямі]]. 24 чэрвеня 1920 году была сфармаваная [[Чуваская аўтаномная вобласьць]], з красавіка 1925 году — [[Чуваская АССР]]. Чуваская Рэспубліка з 1992 году. == Насельніцтва == Насельніцтва рэспублікі — 1 290 000 чалавек (2006). Шчыльнасьць насельніцтва — 70,5 асобаў/км² (2006), удзельная вага гарадзкога насельніцтва — 61,0 % (2006). Паводле зьвестак попісу 2002 году, на тэрыторыі рэспублікі пражывалі прадстаўнікі 106 нацыянальнасьцяў, сярод якіх больш за дзьве траціны складалі [[чувашы]] і больш за чвэрць — [[расейцы]]: {| class="wikitable" !Народ ||Колькасьць, 2002, тыс. ([https://web.archive.org/web/20120126074108/http://www.perepis2002.ru/index.html?id=17 *]) |- |[[Чувашы]] | 889,3 (67,69 %) |- |[[Расейцы]] | 348,5 (26,53 %) |- |[[Татары]] | 36,4 (2,77 %) |- |[[Мардва]] | 16,0 (1,22 %) |- |[[Украінцы]] | 6,4 (0,49 %) |- |[[Марыйцы]] | 3,5 (0,27 %) |- |[[Беларусы]] | 1,9 |- |[[Армяне]] | 1,3 |- |<small>паказаныя народы з колькасьцю больш за 1000 чалавек</small> |} Падзяляецца на 21 раён. Найбуйнейшыя гарады — [[Чэбаксары]] і [[Новачэбаксарск]], у якіх пражывае тры чвэрці гарадзкога насельніцтва рэспублікі. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [https://web.archive.org/web/20110923172022/http://www.cap.ru/ Афіцыйны сайт]{{ref-ru}} {{Прыволская фэдэральная акруга}} {{Суб’екты Расеі}} {{Цюрскія краіны}} [[Катэгорыя:Чувашыя| ]] anshme7pt0dcn1b998v5fwdsuurd37u Замежная палітыка Беларусі 0 50169 2330676 2238260 2022-07-31T04:40:48Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Палітыка Беларусі}} '''Замежная палітыка Беларусі''' — дачыненьні Беларусі зь іншымі [[дзяржава]]мі і міжнароднымі арганізацыямі. Паводле 1-га артыкула [[Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь|Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь]] 1994 году, Рэспубліка Беларусь самастойна ажыцьцяўляе [[Замежная палітыка|замежную палітыку]]. Згодна з 18-м артыкулам Канстытуцыі «Рэспубліка Беларусь у сваёй замежнай палітыцы зыходзіць з прынцыпаў роўнасьці дзяржаваў, непрымяненьня сілы або {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пагроза сілай|пагрозы сілай|en|Threat of force (public international law)}}, непарушнасьці межаў, мірнага ўрэгуляваньня спрэчак, {{Артыкул у іншым разьдзеле|Неўмяшаньне|неўмяшаньня|en|Non-interventionism}} ва ўнутраныя справы і іншых агульнапрызнаных прынцыпаў і нормаў [[Міжнароднае права|міжнароднага права]]. Рэспубліка Беларусь ставіць за мэту зрабіць сваю тэрыторыю бязьядзернай зонай, а дзяржаву — нэўтральнай»<ref name="а">{{Навіна|аўтар=|загаловак=Канстытуцыя 1994 году (са зьмяненьнямі і дапаўненьнямі)|спасылка=http://pravo.by/pravovaya-informatsiya/pomniki-gistoryi-prava-belarusi/kanstytutsyynae-prava-belarusi/kanstytutsyi-belarusi/kanstytutsyya-1994-goda-sa-zmyanennyami-i-dapa-nennyami-/|выдавец=Нацыянальны прававы інтэрнэт-партал Рэспублікі Беларусь|дата публікацыі=2018|дата доступу=1 сьнежня 2018}}</ref>. 14 лістапада 2005 году А. Лукашэнка падпісаў Закон «Аб зацьвярджэньні Асноўных напрамкаў унутранай і замежнай палітыкі Рэспублікі Беларусь». Паводле 24-га артыкула Закону, «стратэгічнымі мэтамі замежнай палітыкі Рэспублікі Беларусь ёсьць: абарона дзяржаўнага [[сувэрэнітэт]]у і {{Артыкул у іншым разьдзеле|Тэрытарыяльная цэласнасьць|тэрытарыяльнай цэласнасьці|en|Territorial integrity}} Рэспублікі Беларусь; абарона правоў, свабодаў і законных зацікаўленасьцяў грамадзянаў, грамадзкіх і дзяржаўных зацікаўленасьцяў»<ref name="б">{{Навіна|аўтар=А. Лукашэнка|загаловак=Закон Рэспублікі Беларусь «Аб зацьвярджэньні Асноўных напрамкаў унутранай і замежнай палітыкі Рэспублікі Беларусь» ад 14 лістапада 2005 г. № 60-З|спасылка=http://pravo.by/document/?guid=3871&p0=h10500060|выдавец=Нацыянальны прававы інтэрнэт-партал Рэспублікі Беларусь|мова=ru|дата публікацыі=10 чэрвеня 2015|дата доступу=1 сьнежня 2018}}</ref>. На верасень 2013 году ўрад Беларусі падтрымліваў [[дыпляматычныя дачыненьні]] са 172 дзяржавамі (з 212) і ўдзельнічаў у больш як 3600 міжнародных дамовах<ref>{{Артыкул|аўтар=|загаловак=Выстаўка падарункаў прэзыдэнту|спасылка=http://zviazda.by/be/news/20130919/1379543310-vystauka-padarunkau-prezidentu|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=19 верасьня 2013|нумар=176 (27541)|старонкі=[http://zviazda.by/sites/default/files/pdf/2013/09/1379543245_2.pdf 2]|issn=1990-763x}}</ref>. == Паўнамоцтвы == Паводле 79-га артыкула Канстытуцыі Беларусі 1994 году, [[прэзыдэнт Беларусі]] гарантуе ажыцьцяўленьне асноўных напрамкаў замежнай палітыкі, прадстаўляе Рэспубліку Беларусь у дачыненьнях зь іншымі дзяржавамі і міжнароднымі арганізацыямі. Прэзыдэнт прымае захады па ахове сувэрэнітэту Рэспублікі Беларусь, яе нацыянальнай [[Бясьпека|бясьпекі]] і тэрытарыяльнай цэласнасьці. Згодна з 84-м артыкулам Канстытуцыі прэзыдэнт Беларусі зьвяртаецца з пасланьнем да [[народ]]у Рэспублікі Беларусь аб асноўных напрамках замежнай палітыкі. Паводле 97-га артыкулу Канстытуцыі, [[Палата прадстаўнікоў Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь]] разглядае праекты законаў: аб зацьвярджэньні асноўных напрамкаў замежнай палітыкі; аб ваеннай дактрыне; аб ратыфікацыі і дэнансацыі міжнародных дамоваў; аб абвяшчэньні вайны і заключэньні міру. Пагатоў, згодна са 104-м артыкулам «законы аб асноўных напрамках унутранай і замежнай палітыкі Рэспублікі Беларусь, аб ваеннай дактрыне Рэспублікі Беларусь зьяўляюцца праграмнымі і лічацца прынятымі пры ўмове, калі за іх прагаласавала ня менш як 2/3 ад поўнага складу палатаў» (Палаты прадстаўнікоў і [[Савет Рэспублікі Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь|Савету Рэспублікі Нацыянальнага сходу]]). Паводле 104-га артыкула, [[Савет міністраў Рэспублікі Беларусь|урад Рэспублікі Беларусь]] распрацоўвае асноўныя напрамкі замежнай палітыкі і прымае захады па іх ажыцьцяўленьні<ref name="а"/>. == Задачы == Паводле 25-га артыкула Закону «Аб зацьвярджэньні Асноўных напрамкаў унутранай і замежнай палітыкі Рэспублікі Беларусь» 2005 году, «асноўнымі задачамі замежнай палітыкі Рэспублікі Беларусь ёсьць: * садзеяньне пабудове стабільнага, справядлівага, [[Дэмакратыя|дэмакратычнага]] сьветапарадку, што грунтуецца на агульнапрызнаных прынцыпах міжнароднага права; * раўнапраўная інтэграцыя Рэспублікі Беларусь у сусьветную палітычную, гаспадарчую, навуковую, культурную і інфармацыйную прастору; * стварэньне спрыяльных замежнапалітычных і замежнагаспадарчых умоваў для павышэньня ўзроўню дабрабыту народу, разьвіцьця палітычнага, гаспадарчага, інтэлектуальнага і духоўнага патэнцыялу дзяржавы; * утварэньне добрасуседзкіх дачыненьняў з сумежнымі дзяржавамі; * забесьпячэньне абароны правоў, свабодаў і законных зацікаўленасьцяў грамадзянаў Рэспублікі Беларусь за межамі Рэспублікі Беларусь; * садзеяньне ажыцьцяўленьню нацыянальных, культурных і іншых правоў і законных зацікаўленасьцяў [[Беларуская дыяспара|беларусаў замежжа]]; * садзеяньне ўмацаваньню міжнароднай бясьпекі, нераспаўсюду {{Артыкул у іншым разьдзеле|Зброя масавага зьнішчэньня|зброі масавага паражэньня|be|Зброя масавага знішчэння}} і кантролю над узбраеньнем; * пашырэньне міжнароднай супрацы ў галіне папярэджаньня і ліквідацыі надзвычаных сытуацыяў, аховы навакольнага асяродзьдзя, у інфармацыйнай і гуманітарнай галінах; * прыцягненьне замежных інтэлектуальных і навуковых рэсурсаў у зацікаўленасьцях адукацыйнага, навуковага і культурнага разьвіцьця Рэспублікі Беларусь; * удзел у міжнароднай супрацы ў галіне заахвочваньня і абароны [[Правы чалавека|правоў чалавека]]»<ref name="б"/>. Пагатоў, згодна з 26-м артыкулам Закону «замежнай палітыка Рэспублікі Беларусь ажыцьцяўляецца ў наступных (11) асноўных галінах: 1) замежнагаспадарчая дзейнасьць; 2) міжнародная гаспадарчая супраца; 3) міжнародная супраца ў галіне касьмічнай дзейнасьці; 4) міжнародная вайсковая супраца; 5) міжнародная супраца па ажыцьцяўленьні дзяржаўнай памежнай палітыкі; 6) міжнародная бясьпека; 7) гуманітарная супраца і правы чалавека; 8) міжнародная супраца ў галіне аховы здароўя, адукацыі, навукі, інфармацыі і інфарматызацыі, культуры, [[спорт]]у, [[турызм]]у, аховы навакольнага асяродзьдзя; 9) міжнародная супраца ў галіне папярэджаньня і ліквідацыі надзвычайных сытуацыяў; 10) супраца ў галіне кадыфікаваньня і паступальнага разьвіцьця міжнароднага права; 11) церазьмежная супраца»<ref name="б"/>. == Двухбаковыя дачыненьні == У 2017 годзе ўрад Беларусі падтрымліваў дыпляматычныя дачыненьні са 177 дзяржавамі (з 212) і меў замежныя прадстаўніцтвы ў 59 дзяржавах. У 2014 годзе адчынілі дыпляматычныя прадстаўніцтвы ў Аўстраліі, [[Катар]]ы, Манголіі, [[Пакістан]]е і [[Эквадор]]ы. Таксама зьявілася генэральнае консульства ў [[Мілян]]е (Італія). У 2016 годзе адкрыліся амбасады Беларусі ў Грузіі і Гішпаніі, аднавілася дзейнасьць амбасады ў Швэцыі. Замежныя дзяржавы мелі ў Беларусі 45 амбасадаў, 4 аддзяленьні амбасадаў, 2 гандлёвыя прадстаўніцтвы і 35 консульсткіх установаў, у тым ліку ганаровых консулаў. Па сумяшчальніцтве акрэдытацыю пры ўрадзе Беларусі атрымала 88 замежных дыпляматычных прадстаўніцтваў<ref name="в">{{Навіна|аўтар=|загаловак=Замежная палітыка Рэспублікі Беларусь|спасылка=http://mfa.gov.by/be/foreign_policy/|выдавец=[[Міністэрства замежных справаў Рэспублікі Беларусь]]|дата публікацыі=2017|дата доступу=1 сьнежня 2018}}</ref>. === Сумежныя дзяржавы === У Беларусі адсутнічае наўпроставы выхад да {{Артыкул у іншым разьдзеле|Адкрытае мора|адкрытага мора|be|Адкрытае мора}} для непасрэдных зносінаў зь несумежнымі дзяржавамі. Таму ў замежнай палітыцы Беларусі павышанае значэньне маюць дачыненьні з 5 сумежнымі дзяржавамі, кожная зь якім мае выхад да мора: [[Латвія]]й, Летувой, [[Польшча]]й, [[Расея]]й і Ўкраінай. Апасродкавана празь іх землі ўрад Беларусі ажыцьцяўляе стасункі з астатнімі дзяржавамі. ==== Латвія ==== У канцы лістапада 2005 латвійскае выданьне «Весткі сёньня» паведаміла, што амбасадар Латвіі ў Беларусі Майра Мора, выступаючы на паседжаньні камісіі па замежных справах Сойма Латвіі 23 лістапада, заявіла: «…Лукашэнка сядзіць на бомбе з падпаленым запалам: бо ён не даў прыватызаваць прадпрыемствы ні аднаму расейскаму алігарху. Беларусь крала расейскія газ і нафту, Расея наогул перакрыла кран, але чаму цяпер яна гэтага не робіць? Таму што па пэрыфэрыі Расеі мінулі ўзрушэньні, а спадар Лукашэнка як пудзіла ў садзе, якое адпуджвае Захад». «Трэба быць гатовымі да доўгага існаваньня гэтага рэжыму побач з намі». Тым ня менш, амбасадар заклікала латвійскіх дэпутатаў «працягваць любую дапамогу апазыцыі»<ref>[http://rus.delfi.lv/news/press/vesti/article.php?id=12867750]</ref>. У адрас МЗС Латвіі пасольствам Беларусі была накіраваная нота з патрабаваньнем растлумачэньняў, а ў камісію па замежных справах сойма — ліст з просьбай аб падаваньні стэнаграмы дыскусіі. Амбасадар Латвіі была адкліканая ў Рыгу для кансультацыяў, а МЗС Беларусі заявіў, што чакае дадатковых растлумачэньняў латвійскага боку пасьля вяртаньня амбасадара ў Менск. 29 лістапада па ініцыятыве латвійскага боку ў Менску адбылася сустрэча амбасадара Латвіі з прадстаўніком беларускага МЗС, на якой Майра Мора адмаўляла, што падчас паседжаньня камісіі яна выказвала крытыку ў адрас Рэспублікі Беларусь і яе прэзыдэнта. Латвія ўваходзіць у склад працоўнай групы для каардынацыі дзеяньняў у стаўленьні Беларусі, стварэньне якой было ўзгоднена прэм’ер-міністрамі Польшчы, Летувы, Латвіі і Ўкраіны (падрабязьней гл. [[Замежная палітыка Беларусі#Беларусь і Летува]]) 3 жніўня 2006 году Латвія адклікала зь Беларусі амбасадара Майру Мора для кансультацыяў пасьля таго, як 2 жніўня латвійскі МЗС «за дзеяньні, несумяшчальныя са статусам дыплямата» абвясьціў [[Persona non grata|пэрсонай нон грата]] першага сакратара пасольства Беларусі ў Рызе Зьмітра Краюшкіна, загадаўшы яму на працягу сутак пакінуць тэрыторыю краіны. Дыпляматычны канфлікт пачаўся 25 ліпеня, калі беларуская міліцыя правяла пяротрус у кватэры другога сакратара пасольства Латвіі ў Менску Рэйма Шміца, абвінаваціўшы яго ў гомасэксуалізьме і распаўсюджваньні парнаграфіі. Латвія абвінаваціла Беларусь у парушэньні Вэнскай канвэнцыі 1961 году, якая гарантуе недатыкальнасьць дыпляматаў і іх жыльля, і запатрабавала тлумачэньняў, пасьля чаго 30 ліпеня па беларускім тэлебачаньні была прадэманстраваная відэазапіс палавых зносінаў паміж двума мужчынамі, нібы зробленая ўтоенай камэрай у кватэры дыплямата. Як заявілі прадстаўнікі ГУУС Менску, на момант пяротрусу праваахоўным органам не было вядома, што гаспадар кватэры валодаў дыпляматычнай недатыкальнасьцю. МЗС Латвіі накіраваў Беларусі ноту пратэсту, у якой патрабуе афіцыйных тлумачэньняў пяротрусу ў кватэры дыплямата. Якое адбылося характарызуюць тут як «чарговую правакацыю ў духу савецкага часу супраць латвійскай дзяржавы і яго дыпляматаў». Адзначаецца, што Рэйма Шміц у пасольстве Латвіі адказваў за кантакты зь беларускімі апазыцыянэрамі і складаў сьпісы ўдзельнікаў міжнародных канфэрэнцый у Рызе. ==== Летува ==== Кіраўніцтва Летувы аказвае прыкметную падтрымку беларускім апазыцыйным сілам. Тут дзейнічае Эўрапейскі гуманітарны ўнівэрсытэт у выгнаньні, які перабазаваўся на тэрыторыю Летувы ў ліпені 2004 году і атрымаў афіцыйную рэгістрацыю 15 лютага 2005 году. Ён фінансуецца рознымі амэрыканскімі і заходнеэўрапейскімі фондамі. Менавіта ў Вільні ўвесну 2005 была арганізаваная сустрэча беларускіх апазыцыянэраў зь дзяржсакратаром ЗША [[Кандаліза Райс|Кандалізай Райс]], падчас якой яна заявіла, што рэжым Лукашэнка — «[[апошняя дыктатура Эўропы]]». У Летуве праводзяцца курсы для беларускіх апазыцыянэраў па аказаньні [[негвалтоўны супраціў|негвалтоўнага супраціву]] — масавых акцый, пікетаў і мітынгаў. Тутака ж часта праводзяцца розныя сэмінары і мітынгі. Летува ўваходзіць у склад працоўнай групы для каардынацыі дзеяньняў у стаўленьні Беларусі, стварэньне якой было ўзгоднена прэм’ер-міністрамі Польшчы, Летувы, Латвіі і Ўкраіны. Главы ўрадаў чатырох краінаў падтрымалі таксама ідэю «падрыхтоўкі незалежнай радыёпраграмы на беларускай мове»<ref name="newsru.com">[http://newsru.com/world/30sep2005/protiv.html]</ref>. Рыская радыёстанцыя Radio SWH мінула ў наступную частку конкурсу Эўрапейскай камісіі на права стварэньня радыё і тэлепраграмы для вяшчаньня на Беларусь. Пераможца конкурсу будзе абвешчаны да 21 сьнежня 2005 году<ref>[http://lenta.ru/news/2005/11/29/radio/]</ref>. У адказ на гэта Аляксандар Лукашэнка заявіў, што кіроўныя заходнія дзяржавы актыўна выкарыстаюць інфармацыйную інфраструктуру і рэсурсы «як прылады аднабаковага пасоўваньня сваіх геапалітычных інтэрасаў». «Нельга забываць, што ў апошняе дзесяцігодзьдзе ўсе канфлікты, разьвязаныя ў сьвеце ЗША і іх сатэлітамі, пачыналіся менавіта зь інфармацыйных нападаў, з масіраваных прапагандысцкіх кампаній супраць той або іншай краіны, вызначанай для нанясеньня ваеннага ўдару», — падкрэсьліў ён. «Яны спрабуюць з дапамогай СМІ і інтэрнэту маніпуляваць масавай прытомнасьцю, дыскрэдытаваць непажаданыя краіны, штучна ствараць у іх перадумовы да абвастрэньня сацыяльнай напружанасьці, у тым ліку з мэтай зьмены ўлады»<ref name="newsru.com"/>. 25 лістапада 2005 прэтэндэнт на пост прэзыдэнта Беларусі ад апазыцыі Аляксандар Мілінкевіч сустрэўся з прэзыдэнтам Летувы [[Валдас Адамкус|Валдасам Адамкусам]] у Вільні. Раней, 26 кастрычніка, падчас свайго візыту ў [[Бэрлін]], Адамкус заявіў у інтэрвію нямецкай газэце «Die Welt», што не выняткоўвае магчымасьці «нападу беларускіх войскаў прэзыдэнта Аляксандра Лукашэнкі на Летуву». Беларускі МЗС пракамэнтаваў гэтыя словы так: «Лёгка „бросить у спіну“ які сыходзіць канцлеру Г.Шродэру абвінавачваньня ў грэбаваньні прынцыпамі эўрапейскай салідарнасьці і складана, пры выпадку, пазьбегнуць спакусы выявіць бестактоўнасьць у стаўленьні свайго суцэль шчаснага суседа — Рэспублікі Беларусь». Прадстаўнік МЗС падкрэсьліў, што «Летува павінна быць заклапочаная не ўяўнай пагрозай з боку сваіх суцэль стабільных і прадказальных суседзяў, а рэальнай небясьпекай для насельніцтва ўсяго Балтыйскага рэгіёну, якая ўзьнікае ў сувязі з будаўніцтвам сховішча ядзернага паліва Ігналінскай АЭС». Зварот беларускага МЗС і рэзка нэгатыўныя адзнакі гэтых выказваньняў у самой Летуве прымусілі Адамкуса тэрмінова ісьці на папятную. Штодзёньнік «Respublika» 31 кастрычніка надрукаваў артыкул пад назвай «В.Адамкус адмаўляецца ад сваіх слоў», у якой цытуе словы прэзыдэнта, якія асуджаюць журналістаў, якія нібы «ператварылі перадумову ў палітычную праблему». У сьнежні 2005 кіраўніцтва беларускага КДБ заявіла, што імі выяўленыя замежныя базы беларускіх апазыцыянэраў, якія нібы рыхтуюцца выступіць супраць улад у пэрыяд што маюць быць прэзыдэнцкіх выбараў. Гэтыя базы, па словах прадстаўнікоў КДБ, знаходзяцца на тэрыторыі Летувы, аднак ніякіх доказаў прадстаўлена не было. Яшчэ адной гарачай тэмай у адносінах двух дзяржаваў, як ужо паказана, зьяўляецца намер Летувы стварыць магільнік для ядзерных адыходаў Ігналінскай АЭС у 700 мэтрах ад беларускай мяжы. Гэтая станцыя ў цяперашні час выводзіцца з эксплюатацыі, што было адной з умоваў уступу Летувы ў Эўразьвяз. 31 сьнежня 2004 году быў спынены першы блёк, цалкам яна павінна быць спыненая да 2008. У выпадку прыняцьця такога рашэньня, магільнік будзе разьмешчаны ў непасрэднай блізкасьці ад беларускага Нацыянальнага парка «[[Браслаўскія азёры]]». У цяперашні час у непасрэднай блізкасьці ад Беларусі разьмяшчаюцца 4 АЭС — Ігналінская, Чарнобыльская, Ровенская і Смаленская<ref>[https://web.archive.org/web/20080530004009/http://news.tut.by/54569.html]</ref>. Беларускі бок неаднаразова заяўляла, што выступае супраць такога будаўніцтва, паколькі дадзены рэгіён зьяўляецца турыстычным, а ў разьвіцьцё яго інфраструктуры ўкладваюцца значныя матэрыяльныя сродкі<ref>[https://web.archive.org/web/20180323092406/https://news.tut.by/society/60116.html]</ref>. Летувіскі жа бок сьцьвярджае, што гэта ніяк не закране інтэрасы Беларусі. Так 15 лістапада 2005 на прэс-канфэрэнцыі ў пасольстве Летувы віцэ-міністар гаспадаркі гэтай краіны Артурас Дайнюс заявіў: «Разьмяшчэньне магільніка ядзерных адыходаў на мяжы Летувы і Беларусі не вырабіць шкоды разьвіцьцю турызму»<ref>[http://news.tut.by/60280.html]</ref>. Нават старшыня Грамадзкай арганізацыі «Летувіскі рух зялёных» Рымантас Бразуліс у інтэрвію БелаПАН заявіў, што ня лічыць небясьпечным будаўніцтва магільніка для пахаваньня караткажылых мала- і сярэднеактыўных радыяактыўных адыходаў<ref>[https://web.archive.org/web/20141025013632/http://news.tut.by/society/60445.html]</ref>. Па стане на сьнежань 2005 канчатковае рашэньне па пытаньні будаўніцтва магільніка не прынята, ідуць актыўныя кансультацыі бакоў. ==== Польшча ==== {{Няма крыніц|сэкцыя}} Адносіны паміж Беларусьсю і [[Польшча]]й у 2005, пасьля «[[аранжавая рэвалюцыя|аранжавай рэвалюцыі]]» ва [[Украіна|Ўкраіне]] і ўлічваючы тую ролю, якую згуляў прэзыдэнт Польшчы [[Аляксандар Квасьнеўскі]], пагоршыліся. У траўні 2005 Беларусь абвінаваціла аднаго з польскіх дыпляматаў у «актыўных дзеяньнях, накіраваных на дэстабілізацыю беларускага грамадзтва». У адказ Польшча падрыхтавала сьпіс беларускіх службоўцаў, якім будзе забаронены ўезд на тэрыторыю Польшчы. Чыньнікам канфлікту стала грамадзкае аб’яднаньне «[[Зьвяз палякаў Беларусі]]» (ЗПБ), якое аб’ядноўвае каля 20 тысячаў чалавек. У сакавіку 2005 на сходзе ЗПБ яго ранейшы кіраўнік, лаяльны кіраўніцтву Беларусі, быў зрушаны, пасьля чаго Зьвяз палякаў Беларусі падвергнуўся масіраванаму ціску з боку ўлад, якія абвінавацілі кіраўніцтва Польшчы, якое фінансавала правядзеньне зьезду ЗПБ, і пасольства гэтай краіны ў «падрыўной дзейнасьці» супраць Беларусі. [[Міністэрства юстыцыі Рэспублікі Беларусь|Міністэрства юстыцыі Беларусі]] адмовілася зацьвердзіць вынікі зьезду ЗПБ, які абраў сваім старшынём [[Анжаліка Борыс|Анжаліку Борыс]]. Польскі сойм выказаў сваю незадаволенасьць дзеяньнямі беларускіх уладаў, што было ўспрынята ў Беларусі як спроба ўмяшаньня ва ўнутраныя справы. Наступнае разьвіцьцё падзей і прывяло да дыпляматычнага канфлікту. 22 ліпеня [[МЗС Беларусі]] заявіла, што «дзеяньні, прадпрымаемыя …польскім бокам, сьведчаць аб сьвядомым правядзеньні Польшчай лініі, накіраванай на згортваньне беларуска-польскіх адносін… такая лінія польскага боку сьведчыць альбо аб скажоным разуменьні ёю сваёй ролі новага чальца [[ЭЗ]], альбо аб несамастойнасьці яе замежнай палітыкі». У той жа дзень стала вядома аб зачыненьні беларускага прадстаўніцтва польскага навуковага фонду «Дыялёг». У жніўні 2005 году новым старшынём беларускага Зьвязу палякаў па патрабаваньні беларускага ўраду быў абраны пэнсіянэр Юзэф Лучнік. Шматлікія актывісты Зьвяза палякаў падвяргаліся адміністрацыйным арыштам па абвінавачваньнях ва ўдзеле ў несанкцыянаваных акцыях пратэсту. Канфліктная сытуацыя са «Зьвязам палякаў Беларусі» стала адной з чыньнікаў беларуска-польскага дыпляматычнага канфлікту. За некалькі месяцаў бакі выслалі па тры дыпляматы, а Польшча нават адклікала свайго амбасадара ў Беларусі для кансультацыяў. 11 сьнежня 2005 дарадніку польскага прэм’ер-міністра Міхалу Дворчыку, які займаецца пытаньнямі сувязяў з суайчыньнікамі за мяжой, было адмоўлена ва ўезьдзе ў Беларусь. Беларускія памежнікі паведамілі Дворчыку, што ён зьяўляецца [[Пэрсона нон-грата|асобай, непажаданай]] у Беларусі. Чарговы шпіёнскі скандал з польскімі дыпляматамі разгарэўся ў перадпачатку рэгістрацыі [[Прэзыдэнцкія выбары ў Беларусі 2006 году|кандыдатаў у прэзыдэнты Беларусі]] і пачатку агітацыйнай кампаніі. 7 лютага 2006 у штодзённай праграме Беларускага дзяржаўнага тэлебачаньня «Камэнтар дня» нейкі супрацоўнік кіраваньня контрвыведкі [[КДБ Беларусі|КДБ]] абвінаваціў пасольства Польшчы ў Беларусі ў тым, што тут доўгі час дзейнічае рэзыдэнтура польскіх спэцслужбаў, якая, выкарыстоўваючы дыпляматычны імунітэт, ажыцьцяўляе легальную выведку, праводзіць збор інфармацыі аб сытуацыі ў арганізацыях этнічных палякаў, падрыхтоўвае крыніцы ўплыву і праводзіць іншыя дзеяньні, накіраваныя на ўмяшаньне ва ўнутраныя справы Рэспублікі Беларусь. Тутака ж начальнік цэнтру інфармацыі і грамадзкіх сувязяў КДБ Рэспублікі Беларусь Валер Надтачаяў зьвязаў актывізацыю «прадстаўнікоў замежных спэцслужбаў, працаўнікоў дыппрадстаўніцтваў і супрацоўнікаў розных замежных няўрадавых арганізацый і фондаў» з надыходзячымі прэзыдэнцкімі выбарамі. Па афіцыйных дадзеных, у Беларусі пражывае каля 450 тыс. этнічных палякаў — гэта другая па колькасьці нацыянальная меншасьць Беларусі пасьля расейцаў. Зьвяз палякаў Беларусі ажыцьцяўляе культурныя і адукацыйныя праграмы, якія фінансуюцца Польшчай. У яго вядзеньні, у прыватнасьці, знаходзяцца дзьве польскія школы. Польшча ўваходзіць у склад працоўнай групы для каардынацыі дзеяньняў у стаўленьні Беларусі, стварэньне якой было ўзгоднена прэм’ер-міністрамі Польшчы, [[Летува|Летувы]], [[Латвія|Латвіі]] і [[Украіна|Ўкраіны]] (падрабязьней гл. [[#Беларусь і Летува]]) ==== Расея ==== {{Асноўны артыкул|Беларуска-расейскія адносіны}} ==== Украіна ==== {{Асноўны артыкул|Беларуска-ўкраінскія стасункі}} {{Няма крыніц|сэкцыя}} Па заявах украінскіх і беларускіх палітыкаў, Украіну і Беларусь аб’ядноўвае вельмі шматлікае — гісторыя, культура, роднасныя сувязі. Беларусы і ўкраінцы стагодзьдзямі жылі разам у міры і згодзе. Прэзыдэнт [[Беларусь|Беларусі]] [[Аляксандар Лукашэнка]] падчас [[Выбары прэзыдэнта ва Ўкраіне (2004)|прэзыдэнцкіх выбараў ва Ўкраіне 2004 году]] доўгі час ніяк не выяўляў сваё адносіны да асноўных кандыдатаў на пост прэзыдэнта. Аднак ён адным зь першых сярод прэзыдэнтаў пост-савецкай прасторы, адразу ж пасьля абвяшчэньня вынікаў галасаваньня, павіншаваў Віктара Януковіча зь перамогай, а пасьля «[[Аранжавая рэвалюцыя|аранжавай рэвалюцыі]]», якая зацьвердзіла перамогу [[Віктар Юшчанка|Віктара Юшчанкі]], выказаўся з пазыцыі падкрэсьлена добразычлівага нэўтралітэту, пракамэнтаваўшы вынікі кампаніі наступным чынам: «Я ня стаў бы драматызаваць падзеі. Украіна абрала праўкраінскага прэзыдэнта… Украіна будзе ісьці ў правільным кірунку і захавае свае традыцыйныя рынкі — Беларусь і Расею». Па словах Лукашэнкі, Віктар Юшчанка пакінуў у яго ўражаньне «разважнага і разумелага» чалавека па яго ранейшай працы ў Нацыянальным банку і ўрадзе Ўкраіны. У той жа час падзеі ва Ўкраіне выклікалі самую жывую цікавасьць у беларускай апазыцыі, шматлікія прадстаўнікі якое пабывалі ў Кіеве і прынялі ўдзел у «[[Аранжавая рэвалюцыя|аранжавай рэвалюцыі]]». Аднак Віктар Юшчанка практычна адразу пасьля сваёй перамогі стаў адкрыта заяўляць аб тым, што «ўкраінскі досьвед абароны сваіх правоў можа быць актуальным для кожнай краіны, дзе правы чалавека растаптаныя», маючы на ўвазе Беларусь. У пачатку красавіка Віктар Юшчанка ў Вашынгтоне падпісаў супольную ўкраінска-амэрыканскую заяву «Позва новага стагодзьдзя для ўкраінска-амэрыканскага стратэгічнага партнэрства», выказаўшы гатовасьць прасоваць свабоду ў краінах з «недэмакратычнымі рэжымамі»: «Мы пацьвярджаем сваю прыхільнасьць супольнай працы… па падтрымцы пасоўваньня свабоды ў такіх краінах, як Беларусь і Куба». Аляксандар Лукашэнка неадкладна заявіў у адказ: «Падпісаньне адпаведнай заявы — фактычна ўмяшаньне ва ўнутраныя справы сувэрэннай дзяржавы». Па яго словах, Беларусь мае намер вырашаць свае праблемы самастойна — акрамя таго, ён нагадаў аб «дзяржаўным абавязку Ўкраіны», які ўтварыўся яшчэ ў 1992 годзе ў выніку невыкананьня ўкраінскімі кампаніямі камэрцыйных абавязаньняў і, па розных адзнаках, складальным звыш 100 млн даляраў. Існуе таксама праблема дэлімітацыі мяжы паміж двума краінамі працягласьцю каля 1000 кілямэтраў, якая была праведзеная паводле савецкага адміністрацыйна-тэрытарыяльнага дзяленьня і пакуль афіцыйна не ўзаконеная. Гэтая праблема мае істотнае значэньне для Ўкраіны, жадаючай уступіць у НАТА. Дамова аб дэлімітацыі беларуска-ўкраінскай мяжы было падпісана яшчэ ў 1997 годзе і ўжо ратыфікавана ўкраінскім бокам. Беларусь адмаўляецца ратыфікаваць гэтую дамову да ўрэгуляваньня запазычанасьці. У сувязі з рознагалосьсямі паміж Украінай і Беларусьсю доўгі час не атрымоўвалася правесьці перамовы прэзыдэнтаў — у прыватнасьці, быў адменены візыт Аляксандра Лукашэнкі ва Ўкраіну, вызначаны на красавік 2006 году. Міністэрства замежных справаў Украіны сьцьвярджае, што неўрэгуляваных ''дзяржаўных'' абавязкаў Украіны перад Рэспублікай Беларусь не існуе наогул з тых часоў, як у 2001 годзе была праведзеная рэструктурызацыя дзяржаўнага абавязку Ўкраіны перад афіцыйнымі крэдыторамі ў рамках Парыскага клюбу крэдытораў. Становішча пагаршаецца тым, што, як заяўляў міністар замежных справаў Украіны [[Барыс Тарасюк]], украінскае кіраўніцтва мае намер захоўваць цесныя сувязі зь беларускай апазыцыяй. Што тычыцца Аляксандра Лукашэнкі, то ён неаднаразова сьцьвярджаў, што ў Беларусі «няма асновы для „оранжевой“ або якой-небудзь іншай рэвалюцыі», а «каляровыя» рэвалюцыі ў краінах СНД зьяўляюцца «бандытызмам пад прычыненьнем дэмакратыі». У адказ на гэта ўкраінская грамадзянская арганізацыя «[[Пора]]» заклікала забараніць Лукашэнку ўезд ва Ўкраіну і перагледзець украінска-беларускія адносіны, а моладзевая арганізацыя «Нацыянальны альянс» склала дамову аб супрацоўніцтве з апазыцыйным беларускім «[[Малады Фронт|Маладым Фронтам]]» і ўжо 26 красавіка 2005 яе прадстаўнікі прынялі ўдзел у апазыцыйнай акцыі ў Менску, дзе пяцёра зь іх былі затрыманыя міліцыяй і прысуджаныя да адміністрацыйнага арышту ад 10 да 15 сутак за парушэньне грамадзкага парадку. Спробы ўкраінскага МЗСа дамагчыся іх датэрміновага вызваленьня былі безвыніковымі. Інцыдэнт перарос у сур’ёзны дыпляматычны скандал. Беларусь прыстрашыла зачыніць сваё пасольства ў Кіеве ў сувязі з «рэзкім абвастрэньнем сытуацыі вакол яго дзейнасьці». 7 траўня 2005 прэзыдэнт Лукашэнка яшчэ раз заклікаў Украіну займацца сваімі ўласнымі эканамічнымі праблемамі і не ўмешвацца ва ўнутраныя справы Беларусі. 1 лістапада 2005 украінскі прэм’ер-міністар [[Юры Еханураў]], выступаючы падчас візыту ў ЗША ў Фондзе Карнэгі (Вашынгтон), назваў Лукашэнку «таленавітым прапагандыстам», які «умее працаваць з народнымі масамі». Пры гэтым прэм’ер дадаў, што зараз ён разумее, «чаму ў 30-я гады нямецкія жанчыны крычалі: „Жадаю дзіця ад фюрэра!“» Аляксандар Лукашэнка ніяк не пракамэнтаваў выказваньні ўкраінскага прэм'ера, аднак МЗС Рэспублікі Беларусь папытаў украінскі бок растлумачыць, ці было такое выказваньне прэм'ер-міністра Ўкраіны і што ён меў на ўвазе. Празь некалькі дзён міністар замежных справаў Украіны Барыс Тарасюк заявіў, што словы ўкраінскага прэм’ер-міністра Юрыя Еханурава аб прэзыдэнце Беларусі былі няслушна вытлумачаныя СМІ. У адпаведнасьці з афіцыйнай пазыцыяй украінскага МЗС, распаўсюджаныя паведамленьні аб параўнаньні Лукашэнка і Гітлера ў выступе Еханурава зьяўляюцца «адвольнай інтэрпрэтацыяй СМІ». Украіна ўваходзіць у склад працоўнай групы для каардынацыі дзеяньняў у стаўленьні Беларусі, стварэньне якой было ўзгоднена прэм’ер-міністрамі Польшчы, Летувы, Латвіі і Ўкраіны (падрабязьней гл. [[Замежная палітыка Беларусі#Беларусь і Летува]]). === Астатняя Эўропа === === Азія === === Акіянія === === Афрыка === === Паўднёвая Амэрыка === === Паўночная Амэрыка === ==== Злучаныя Штаты Амэрыкі ==== {{Асноўны артыкул|Амэрыканска-беларускія адносіны}} Беларусь займае выгодную геапалітычную пазыцыю ва Ўсходняй Эўропе, таму яна стала знаходзіцца ў поле пільнай увагі кіроўных сусьветных палітычных сілаў. На кіраўніцтва краіны апыняецца сталы ціск з боку [[ЗША]], [[Эўразьвяз]]у і [[АБСЭ]]. Галоўная мэта&nbsp;— дамагчыся зьмены ўнутранай палітыкі Беларусі і зрушэньні дыктатара [[Аляксандар Лукашэнка|Лукашэнкі]]. Першыя спробы ЗША зьмяніць кіраўніцтва Беларусі ставяцца прыкладна да 2000 году, калі амэрыканскім амбасадарам у Беларусі быў прызначаны дасьведчаны дыплямат Майкл Козак. Ён паспрабаваў аб’яднаць канфліктуючую паміж сабой беларускую апазыцыю і пераканаў яе высунуць адзінага кандыдата на прэзыдэнцкіх выбарах. Аднак увосень 2001 году апазыцыйнаму кандыдату [[Уладзімер Ганчарык|Ўладзімеру Ганчарыку]] не атрымалася перамагчы Лукашэнку. У жніўні 2004 году ЗША абвясьцілі аб намеры дамагацца адхіленьня ад улады прэзыдэнта Беларусі [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]]. Пазыцыю ЗША выказаў сэнатар Джон Маккейн: «Мы будзем змагацца за тое, каб Беларусь вызвалілася ад тыраніі. Зьмена рэжыму прэзыдэнта Лукашэнкі ў Беларусі плянуецца не ўзброеным шляхам, а з дапамогай міжнароднага ціску». Усьлед за гэтай заявай амэрыканскае міністэрства фінансаў абвінаваціла беларускі Інфобанк у адмываньні грошай [[Садам Хусэйн|Садама Хусэйна]]. Па дадзеных ЗША, банк займаўся легалізаваньнем сродкаў, выгандлёваных урадам Саддама Хусэйна за рахунак незаконных угод, якія складаліся ў парушэньне праграмы [[Арганізацыя Аб'яднаных Нацый|ААН]] «Нафта ў абмен на харч». Банк і яго даччыныя фірмы, у прыватнасьці «Белмэталэнэрга», таксама выкарыстоўваліся для закупу ўзбраеньняў і фінансаваньні падрыхтоўкі ўзброеных сіл [[Ірак]]у. 6 кастрычніка 2004 Палата прадстаўнікоў Кангрэса ЗША аднагалосна прагаласавала за ўводзіны эканамічных санкцыяў супраць Беларусі і яе прэзыдэнта асабіста. Прыняты Кангрэсам «Акт аб дэмакратыі ў Беларусі» утрымоўвае доўгі сьпіс патрабаваньняў Аляксандру Лукашэнка: * вызваліць асобаў, якія зьмяшчаюцца ў зьняволеньні, зьмешчаных у турмы за палітычныя або рэлігійныя перакананьні; * адклікаць палітычна матываваныя абвінавачваньні супраць апазыцыянэраў і незалежных журналістаў; * падаць вычарпальнае тлумачэньне зьнікненьняў дзеячаў апазыцыі і журналістаў; * спыніць рэпрэсіі супраць незалежных СМІ, незалежных прафзьвязаў, няўрадавых і рэлігійных арганізацыяў, апазыцыі; * правесьці ў Беларусі вольныя і сумленныя прэзыдэнцкія і парлямэнцкія выбары ў адпаведнасьці са стандартамі [[АБСЭ]]. Пакуль гэтыя патрабаваньні ня будуць выкананыя, адміністрацыі ЗША забароненае падаваць Беларусі якія-небудзь пазыкі, крэдытныя гарантыі, страхавыя выплаты, фінансаваньне і любое іншае фінансавае садзейнічаньне, а прадстаўнікам ЗША ў [[МВФ]], [[Сусьветны банк|Сусьветным банку]] і іншых міжнародных арганізацыях загадваецца галасаваць супраць падаваньні любога садзейнічаньня Беларусі. Кангрэсмэны прапаноўваюць падлучыць да санкцый супраць Беларусі і іншыя дзяржавы, першым чынам эўрапейскія. «Акт аб дэмакратыі» патрабуе ад прэзыдэнта ЗША не пазьней чым праз 90 дзён пасьля ўступа законапраекта ў сілу накіраваць у Кангрэс адмысловы даклад аб пастаўках узбраеньняў і баявых тэхналёгій зь Беларусі ў краіны, якія падтрымліваюць [[міжнародны тэрарызм]]. У дакладзе таксама павінны быць паказаныя памеры асабістага стану і дадзеная адзнака ўласнасьці, якой валодаюць прэзыдэнт Лукашэнка і іншыя беларускія кіраўнікі. 21 кастрычніка [[Джордж Ўокер Буш|Джордж Буш]] падпісаў «Акт аб дэмакратыі ў Беларусі». Такім чынам, эканамічныя санкцыі супраць Беларусі афіцыйна ўступілі ў сілу. Падпісаньне закона пацьвярджае, што ЗША маюць намер сур’ёзна дамагацца адхіленьні Аляксандра Лукашэнкі ад улады. МЗС Беларусі заявіў, што амэрыканскі акт парушае Дэклярацыю ААН аб недапушчэньні інтэрвэнцыі і ўмяшаньні ва ўнутраныя справы дзяржаваў. Прадстаўнікі ўрада Беларусі заявілі, што санкцыі іх не палохаюць, паколькі на ЗША прыходзіцца толькі каля 3% аб’ёму экспарту Беларусі. Назіральнікі адзначаюць, што палітычныя меры, прадпрымаемыя ЗША ў стаўленьні кіраўніцтва Беларусі, аналягічныя іх дзеяньням у стаўленьні ранейшых кіраўнікоў [[Югаславія|Югаславіі]], [[Аўганістан]]у, [[Ірак]]у. Адзначаецца таксама, што гэтыя меры маглі быць пралабіяваныя амэрыканскім ВПК і ўладамі [[Польшча|Польшчы]], якая разьлічвае ў сувязі з гэтым на больш істотную дапамогу ЗША і, у прыватнасьці, перабазаваньне на яе тэрыторыю часткі амэрыканскіх войскаў зь Нямеччыны. 13 сьнежня 2006 прадстаўнік ЗША Ўільям Брэнсык падняў пытаньне аб сытуацыі з правамі чалавека ў Беларусі падчас зачыненага паседжаньня ў РБ ААН. У той жа дзень сэнат ЗША падтрымаў законапраект, у якім заклікаў прэзыдэнта ЗША ўвесьці дадатковыя санкцыі супраць Беларусі. 19 сьнежня 2006 амбасадар ЗША ў Менску Кэрэн Сьцюарт зрабіла заяву аб тым, што ЗША не прызнаюць вынікаў рэфэрэндуму аб стварэньні адзінай дзяржавы Расеі і Беларусі. Гэтая заява было зроблена ў адказ на словы дзяржсакратара Саюзнай дзяржавы Расеі і Беларусі Паўла Барадзіна, які выказаўся за правядзеньне рэфэрэндуму па аб’яднаньні двух краінаў і дадаў, што 2007 год будзе «вырашальным у справе будаўніцтва адзінай дзяржавы». Па словах амэрыканскага амбасадара, прапанаваны рэфэрэндум быў бы недэмакратычным: «З улікам цяперашняй сытуацыі ў Беларусі ні адзін рэфэрэндум ня можа быць праведзены так, каб пераканаць нас у тым, што ён зьяўляецца вольным выразам волі беларускага народа». 12 студзеня 2007 году Джордж Буш падпісаў закон, які падаўжае яшчэ на два гады санкцыі ў стаўленьні Беларусі паводле «Акту аб дэмакратыі ў Беларусі» 2004 году. Закон, у прыватнасьці, санкыянуе вылучэньне матэрыяльных сродкаў апазыцыйным беларускім палітыкам і незалежным СМІ. У 2007 годзе на гэтыя мэты зь бюджэту ЗША будзе вылучана $27,5 млн. == Шматбаковыя дачыненьні == Паводле сакрэтных перамоваў паміж СССР і ЗША, [[Беларусь]] (Беларуская ССР) у 1945 году ўвайшла, нараўне з [[СССР]] і [[Украіна|Ўкраінскай ССР]], у лік першапачатковых сяброў-заснавальнікаў [[ААН]]. Пасьля здабыцьця незалежнасьці ў 1991 годзе ўрад Беларусі стаў удзельнікам наступных сусьветных міжурадавых арганізацыяў: * [[Міжнародны валютны фонд]], * [[Сусьветны банк]] * [[Рух недалучэньня]]. На 2017 год міжнародныя арганізацыі мелі ў Беларусі 15 прадстаўніцтваў<ref name="в"/>. === Эўропа === Пасьля [[Дзень Адраджэньня|здабыцьця незалежнасьці]] 25 жніўня 1991 году ўрад Беларусі стаў удзельнікам наступных міждзяржаўных утварэньняў у Эўропе: * [[Садружнасьць незалежных дзяржаваў]] (Менск, Беларусь), * [[Саюзная дзяржава Расеі і Беларусі]], * [[Арганізацыя дамовы аб калектыўнай бясьпецы]] (Масква, Расея), * [[Эўразійскі эканамічны зьвяз]] (Масква, Расея), * [[Арганізацыя па бясьпецы й супрацы ў Эўропе]] (Вена, Аўстрыя), * [[Паўночнаатлянтычная рада па супрацоўніцтве]] (Брусэль, Бэльгія) і Праграма [[НАТО]] «[[Партнэрства дзеля міру]]»,. У сьнежні 1991 незалежная Беларусь была прызнаная Эўрапейскімі Супольнасьцямі, і на першых этапах адзначалася ўстойлівае разьвіцьцё адносін паміж Беларусьсю і [[ЭЗ]]. У 1995 было падпісана Дамова аб партнэрстве і супрацоўніцтве (Partnership and Cooperation Agreement) у палітычнай, эканамічнай і гандлёвай сфэрах. Беларусь атрымлівала значную дапамогу ў рамках праграмы [[ТАСІС]] і па іншых каналах. Разьвіцьцю адносін паміж Беларусьсю і ЭЗь перашкодзілі, аднак, некаторыя меры кіраўніцтва Беларусі, якія былі ўспрынятыя на Захадзе як ушчамленьне дэмакратыі. Эўразьвяз адмовіўся прызнаць зьмены ў Канстытуцыі Беларусі 1994 году, занесеныя ў 1996. У 1997 Рада Міністраў ЭЗ адмовілася падоўжыць Дамову аб партнэрстве і супрацоўніцтве і падтрымаць уступ Беларусі ў [[Рада Эўропы|Раду Эўропы]]; былі прыпыненыя двухбаковыя адносіны на міністэрскім узроўні і замарожаныя праграмы тэхнічнай дапамогі ЭЗ. Беларусь страціла статус адмыслова запрошанага чальца ў Асамблеі Рады Эўропы. Гэтае рашэньне было выклікана тым, што Парлямэнцкая асамблея Рады Эўропы прызнала праведзеныя ў Беларусі ў 1997 годзе выбары недэмакратычнымі, а ціск на апазыцыю — незаконным. У 1998 годзе меў месца [[Канфлікт у Драздах|інцыдэнт у Драздах]], калі дыпляматычныя прадстаўніцтвы былі выселеныя з сваіх рэзыдэнцый, што таксама згуляла сваю ролю ў пагаршэньні адносін з Эўропай. У траўні 2005 у Польшчы адбыўся саміт Рады Эўропы, дзе актыўна абмяркоўваўся «беларускае пытаньне», аднак беларуская дэлегацыя — адзіная з усіх дзяржаваў Эўропы — не была запрошаная. У сакавіку 2005 Эўразьвяз абвясьціў аб намеры напроста фінансаваць «фармаваньне грамадзянскага грамадзтва» ў Беларусі. 10 сакавіка [[Эўрапарлямэнт]] заклікаў «асудзіць існы беларускі рэжым як дыктатуру». У рэзалюцыі Эўрапарлямэнта прапаноўваецца выявіць і замарозіць асабістыя актывы прэзыдэнта Аляксандра Лукашэнкі і вышэйшых дзяржаўных службоўцаў, а таксама пашырыць сьпіс прадстаўнікоў беларускіх улад, якім забаронены ўезд у эўрапейскія краіны. Рашэньне Эўрапарлямэнта мяркуе стварэньне тэле- і радыёстанцый для вяшчаньня на Беларусь, у тым жа годзе пачынае вяшчаньне [[Эўрапейскае радыё для Беларусі]]. Гэтая рэзалюцыя аналягічная дакумэнтам, прынятым уладамі [[ЗША]] у 2004, аднак можа вырабіць Беларусі больш сур’ёзная шкода, паколькі сярод эўрапейскіх краінаў знаходзяцца яе найбуйныя гандлёвыя партнэры. 26 студзеня 2006 на сэсіі Парлямэнцкай асамблеі Рады Эўропы ([[ПАРЭ]]) была прынятая рэзалюцыя, якая асуджае сытуацыю ў Беларусі напярэдадні прэзыдэнцкіх выбараў. Нягледзячы на актыўную падтрымку расейскай дэлегацыі, Беларусь ізноў не атрымала статус адмыслова запрошанай у Раду Эўропы (якога яна была пазбаўленая ў 1997), паколькі ня выкананыя чатыры ўмовы РЭ — пашырэньне паўнамоцтваў парлямэнта, уводзіны інстытуту ўпаўнаважанага па правах чалавека, перагляд Выбарчага кодэкса і закона аб друку. ПАСЭ заклікала ўвесьці супраць Беларусі рэжым міжнароднай ізаляцыі, які складаецца ў адмове падаваць візы высокапастаўленым беларускім дзяржаўным службоўцам і ў той жа час палегчыць выдачу віз простым грамадзянам. Прапанавана таксама замарозіць усе банкаўскія рахункі і іншыя фінансавыя актывы прэзыдэнта Аляксандра Лукашэнкі і чальцоў яго асяродзьдзя. З 26 лютага 2006 на тэрыторыі Беларусі ў перадпачатку [[Прэзыдэнцкія выбары ў Беларусі 2006 году|прэзыдэнцкіх выбараў]] пачалі працу незалежныя эўрапейскія тэле- і радыёстанцыі, фундаваныя зь бюджэту [[ЭЗ]] і, адпаведна, не кантраляваныя мясцовымі ўладамі. Акрамя таго, незалежны расейскі тэлеканал RTVi атрымаў эўрапейскі грант на падрыхтоўку для беларускай аўдыторыі штодзённай 30-хвіліннай палітычнай перадачы. Усе праграмы выходзяць на расейскай і беларускай мовах. Эўразьвяз вылучыў на незалежнае вяшчаньне ў Беларусі каля 2 млн даляраў. Праграмы, фундаваныя Эўразьвязам, працягнуць выходзіць у этэр і пасьля прэзыдэнцкіх выбараў 19 сакавіка. ==== ГУУАМ ==== 22 красавіка 2005 удзельнікі [[саміт]]у [[ГУУАМ]] таксама заявілі аб намеры разьвіваць дэмакратыю ў [[Беларусь|Беларусі]]. [[Прэзыдэнт Грузіі]] [[Міхаіл Саакашвілі]] панаракаў, што ў Беларусі «няма дэмакратыі і свабоды», і падкрэсьліў, што беларускі народ «мае права на вольны выбар» і эўрапейскае разьвіцьцё. Зь цьвёрдай заявай выступіў прэзыдэнт [[Летува|Летувы]] [[Валдас Адамкус]]: «Прэзыдэнт Лукашэнка ўсё хутчэй і хутчэй рухаецца да [[Аўтакратыя|аўтакратыі]], самаізаляванасьці як дзяржавы, так і беларускага народу». === Іншыя часткі сьвету === Падчас афіцыйнага візыту ў [[Кітай]] у сьнежні 2005 [[прэзыдэнт Беларусі]] [[Аляксандар Лукашэнка]] заявіў, што Рэспубліка Беларусь хуткім часам можа быць прынятая ў Шанхайскую арганізацыю супрацоўніцтва. Аб падтрымцы такога кроку, па словах прэзыдэнта, заявілі ўсе краіны [[ШАС]]. 28 красавіка 2010 году ўрад Беларусі атрымаў статус партнэра па дыялёгу ШАС. 15 ліпеня 2015 году ўрад Беларусі атрымаў статус назіральніка ў ШАС. == Візавыя дачыненьні == На 2021 год грамадзяне Беларусі маглі падарожнічаць бязь візы ў 45 краінаў, у тым ліку суседнія Расею і Ўкраіну: * 16 краінаў [[Азія|Азіі]] — [[Аб’яднаныя Арабскія Эміраты]] (90 дзён), [[Азэрбайджан]], [[Армэнія]], [[Віетнам]] (15 дзён), [[Грузія]], [[Ізраіль]] (90 дзён), [[Інданэзія]] (30 дзён), [[Казахстан]], [[Катар]] (30 дзён), [[Кітай]] (30 дзён), [[Кыргыстан]], [[Малайзія]] (30 дзён), [[Манголія]] (90 дзён), [[Таджыкістан]], [[Турэччына]] (30 дзён) і [[Узбэкістан|Ўзбэкістан]]; * 3 краіны [[Акіянія|Акіяніі]] — [[Вануату]] (на 30 дзён), [[Мікранэзія]] (30 дзён) і [[Самоа]] (60 дзён), * 3 краіны [[Афрыка|Афрыкі]] — [[Гамбія]] (90 дзён), [[Намібія]] (90 дзён) і [[Сэйшэлы]] (90 дзён), * 5 краінаў [[Паўднёвая Амэрыка|Паўднёвай Амэрыкі]] — [[Аргентына]] (90 дзён), [[Бразылія]] (90 дзён), [[Вэнэсуэла]] (90 дзён), Пэру (183 дні) і [[Эквадор]] (30 дзён); * 11 краінаў [[Паўночная Амэрыка|Паўночнай Амэрыкі]] — [[Антыгуа і Барбуда]] (30 дзён), [[Барбадас]] (28 дзён), [[Гаіці]] (90 дзён), [[Дамініка]] (21 дзень), [[Куба]] (30 дзён), [[Мэксыка]] (180 дзён), [[Нікарагуа]] (90 дзён), [[Панама]] (180 дзён), [[Сальвадор]], [[Сьвяты Вінцэнт і Грэнадзіны]] (30 дзён), [[Сьвяты Кітс і Нэвіс]] (30 дзён); * 7 краінаў Эўропы — [[Альбанія]] (на 30 дзён), [[Малдова]], [[Паўночная Македонія]] (15 дзён), Расея, [[Сэрбія]] (30 дзён), [[Украіна]] і [[Чарнагорыя]] (30 дзён)<ref name="г">{{Навіна|аўтар=|загаловак=Бязьвізавы рух (агульная інфармацыя)|спасылка=https://mfa.gov.by/be/visa/freemove/general/|выдавец=[[Міністэрства замежных справаў Беларусі]]|дата публікацыі=2021|дата доступу=21 ліпеня 2021}}</ref>. У Беларусь бязь візы маглі прыяжджаць грамадзяне 24-х дзяржаваў, у тым ліку суседніх Расеі і Ўкраіны: * 14 краінаў Азіі — [[ААЭ]], Азэрбайджан, Армэнія, Грузія, Ізраіль (90 дзён), Казахстан, Катар, Кітай (30 дзён), Куба (30 дзён), Кыргыстан, Манголія (90 дзён), Таджыкістан, Турэччына (30 дзён) і Ўзбэкістан; * 4-х краінаў Паўднёвай Амэрыкі — Аргентына (90 дзён), Бразылія (90 дзён), Вэнэсуэла (90 дзён) і Эквадор (30 дзён); * 6 краінаў Эўропы — Малдова, Паўночная Македонія, Расея, Сэрбія (30 дзён), Украіна і Чарнагорыя (30 дзён)<ref name="г"/>. Таксама бязь візы дапускаўся прылёт у Беларусь на 30 дзён праз Нацыянальны аэрапорт «[[Менск (нацыянальны аэрапорт)|Менск]]» зь 74-х дзяржаваў. Пры сабе дастаткова было мець страхоўку на 10 000 [[эўра]] і па 2 [[Базавая велічыня|базавыя велічыні]] грошай на кожны дзень знаходжаньня. Пры гэтым прылёт меў ажыцьцяўляцца не з Расеі<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Інфармацыя аб бязьвізавым перамяшчэньні праз пункт пропуску Нацыянальны аэрапорт «Менск»|спасылка=https://mfa.gov.by/be/visa/freemove/airport/|выдавец=Міністэрства замежных справаў Беларусі|дата публікацыі=2021|дата доступу=21 ліпеня 2021}}</ref>. Такі бязьвізавы дазвол на ўезд атрымалі грамадзяне 14 дзяржаваў Азіі і 3-х дзяржаваў Акіяніі, 2-х дзяржаваў Афрыкі і 5 дзяржаваў Паўднёвай Амэрыкі, 12 дзяржаваў Паўночнай Амэрыкі і 38 дзяржаваў Эўропы, у тым ліку суседніх Латвіі, Летувы і Польшчы. Сярод іх былі грамадзяне 3-х найбольш населеных дзяржаваў сьвету, якія знаходзіліся ў Азіі, такіх як Кітай, Індыя і Інданэзія. Таксама звыш 100 млн жыхароў мела [[Японія]] і каля 100 млн — Віетнам. Іншыя 3 дзяржавы ў дазвольным сьпісе, якія мелі звыш 100 млн жыхароў, былі ў Амэрыцы, такія як ЗША, Мэксыка і Бразылія<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=У Беларусь бязь візы|спасылка=https://blr.belta.by/infographica/view/u-belarus-bez-vizy-7499/|выдавец=БелТА|дата публікацыі=27 ліпеня 2018|дата доступу=21 ліпеня 2021}}</ref>. Урэшце бязь візы дапускаўся прыезд замежных падарожнікаў на 15 дзён у [[Берасьцейская вобласьць|Берасьцейскую]] і [[Гарадзенская вобласьць|Гарадзенскую]] вобласьці праз: * [[Лётнішча|лётнішчы]] і чыгуначныя вакзалы «[[Берасьце (аэрапорт)|Берасьце]]» і «[[Горадня (аэрапорт)|Горадня]]»; * 3 пункты спрошчанага пропуску — Перароў, [[Лясная (Бераставіцкі раён)]] і [[Прывалкі]] (Гарадзенскі раён); * 7 аўтадарожных пунктаў пропуску — Берасьце, [[Брузгі]] (Гарадзенскі раён), [[Дамачава]] (Берасьцейскі раён), [[Беняконі]] (Вярэнаўскі раён), [[Бераставіца (Шчучынскі раён)]], [[Пясчатка]] (Камянецкі раён) і Прывалкі<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Парадак бязьвізавага ўезду «Берасьце-Горадня»|спасылка=https://mfa.gov.by/be/visa/freemove/brest_hrodna/|выдавец=Міністэрства замежных справаў Беларусі|дата публікацыі=2021|дата доступу=21 ліпеня 2021}}</ref>. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * {{Навіна|аўтар=|загаловак=Прыярытэтныя кірункі замежнай палітыкі Рэспублікі Беларусь|спасылка=http://mfa.gov.by/be/foreign_policy/priorities/|выдавец=Міністэрства замежных справаў Рэспублікі Беларусь|дата публікацыі=2017|дата доступу=1 сьнежня 2018}} {{Міжнародныя стасункі Беларусі}} {{Эўропа па тэмах|Замежная палітыка|колер=Беларусь}} {{Беларусь у тэмах}} [[Катэгорыя:Замежная палітыка Беларусі| ]] k6y9duh9jgtqc2gchyajo6vt9tgadsf Траецкае прадмесьце 0 51500 2330435 2323231 2022-07-30T12:18:34Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|Траецкая гара}} {{Славутасьць |Тып = Гістарычная мясцовасьць |Назва = Траецкае прадмесьце |Выява = Замалёўкі Мінска 35.jpg |Подпіс выявы = Траецкае прадмесьце |Статус = Ахоўная зона |Краіна = Беларусь |Назва месцазнаходжаньня = [[Места]] |Месцазнаходжаньне = [[Менск]] |Тып будынка = |Архітэктурны стыль = |Аўтар праекту = |Будаўнік = |Заснавальнік = |Першае згадваньне = |Заснаваньне = XII ст. |Асноўныя даты = {{Славутасьць/Даты||||||}} |Скасаваны = |Пачатак будаўніцтва = |Канчатак будаўніцтва = |Будынкі = {{Славутасьць/Будынкі||||||}} |Прыбудоўкі = |Вядомыя насельнікі = [[Максім Багдановіч]], [[Янка Купала]] |Рэліквіі = |Стан = |Шырата паўшар’е = паўночнае |Шырата градусаў = 53 |Шырата хвілінаў = 54 |Шырата сэкундаў = 30.72 |Даўгата паўшар’е = усходняе |Даўгата градусаў = 27 |Даўгата хвілінаў = 33 |Даўгата сэкундаў = 21.54 |Сайт = }} '''Трае́цкае [[Прадмесьце|прадме́сьце]]''', '''Трае́цкая гара́''' — гістарычная мясцовасьць [[Менск]]у, разьмешчаная ў паўночна-ўсходняй частцы [[места]], на левым беразе ракі [[Сьвіслач (басэйн Дняпра)|Сьвіслачы]]. Архітэктурнымі дамінантамі мясцовасьці былі Ўшэсьценскі манастыр зь Белай царквой, [[Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы і Ўнебаўзяцьця Найсьвяцейшай Марыі Панны (Менск)|Фарны касьцёл]] (першы касьцёл ў месьце), [[Траецкі манастыр базылянак]], [[Касьцёл і шпіталь сясьцёр міласэрнасьці (Менск)|касьцёл і шпіталь сясьцёр міласэрнасьці]], Кітаеўская сынагога. На паўночны захад ад Траецкага прадмесьця пачынаецца [[Старосьцінская Слабада]], на поўнач — [[Старажоўка]], на ўсход — [[Залатая Горка]]. За ракой Сьвіслаччу на поўдні знаходзяцца [[Лавы]] і цэнтральны [[Нізкі Рынак]], якія раней злучаліся з прадмесьцем праз [[Лаўскі мост|Лаўскі]] і [[Хлусаў мост|Хлусаў]] масты адпаведна, на захадзе — [[Замчышча (Менск)|Замчышча]], на паўночным захадзе — [[Татарская Слабада]]<ref name="m-2">{{Літаратура/Гісторыя Менску (2006)|к}} C. 196—197.</ref><ref name="m-3">{{Літаратура/Гісторыя Менску (2006)|к}} C. 550—551.</ref>. == Назва == Існуе некалькі меркаваньняў пра паходжаньне [[тапонім]]у Траецкая гара. Паводле першага зь іх (і найбольш імавернага), назва мясцовасьці мае зьвязак з тытулам касьцёла Найсьвяцейшай Тройцы, заснаванага вялікім князем [[Ягайла]]м<ref name="nv">[[Аляксей Ярмоленка|Ярмоленка А.]] Мінская Фара // [[Наша вера]]. № 2 (44), 2008 г.</ref>. Згодна з другой вэрсіяй, тапонім узьнік ад абарончага рэдута Сьвятой Тройцы, які знаходзіўся каля [[Барысаў]]скай заставы<ref name="pam">{{Літаратура/Памяць/Менск|1к}} С. 553.</ref>. Таксама існуе меркаваньне, што назва прадмесьця ўтварылася ад царквы Сьвятой Тройцы<ref name="hm">{{Літаратура/Гісторыя Менску (2006)|к}} С. 223.</ref> або Траецкага жаночага манастыра<ref name="kul">{{Літаратура/Праваслаўныя храмы на Беларусі (2001)|к}} С. 269.</ref>. == Гісторыя == === Раньняе Сярэднявечча === [[Файл:Miensk, Trajeckaja hara. Менск, Траецкая гара (XIX) .jpg|значак|Высокі Рынак і Траецкая гара (направа). Малюнак пачатку XIX ст.]] Левабярэжжа [[Сьвіслач (басэйн Дняпра)|Сьвіслачы]] здаўна мела вялікае гандлёвае значэньне, на ім злучаліся дарогі зь [[Вільня|Вільні]] (для ХІІ—ХІІІ стагодзьдзяў з [[Заслаўе|Заслаўя]]), [[Лагойск]]у і [[Полацак|Полацку]], [[Барысаў|Барысава]] і [[Смаленск]]у, [[Друцак (горад)|Друцку]], [[Магілёў|Магілёва]] (для ХІІ—ХІІІ стагодзьдзяў, магчыма, зь [[Сьвіслач (Магілёўская вобласьць)|Сьвіслачы]] — [[Рагачоў|Рагачова]])<ref>Баравы Р. Гістарычная тапаграфія горада // {{Літаратура/Памяць/Менск|1к}} С. 541.</ref>. Археалягічныя раскопкі, праведзеныя ў 1976 годзе [[Георгі Штыхаў|Г. Штыхавым]] і [[Валянтын Собаль|В. Собалем]], засьведчылі існаваньне культурнага жыцьця ў гэтай мясцовасьці ўжо з канца XII ст.<ref>{{Літаратура/Рэха даўняга часу|к}} С. 31.</ref> [[Файл:Miensk, Trajeckaja hara, Bazylanski. Менск, Траецкая гара, Базылянскі (T. Kramer, 1799).jpg|значак|Траецкі базылянскі манастыр, абмеры Т. Крамэра, 1799 г.]] Прыкладна ў X—XI стагодзьдзях на гары, сярод лесу, пачаў дзейнічаць Ушэсьценскі (Узьнясенскі<ref name="pam"/>) манастыр з драўлянай царквой Ушэсьця Гасподняга<ref name="kul" />. У XII—XІІI стагодзьдзях на левабярэжжы Сьвіслачы збудавалі царкву сьвятых Барыса і Глеба і заснавалі вуліцу Барысаглебскую<ref name="bor"/>. === Вялікае Княства Літоўскае === [[Файл:Miensk, Trajeckaja hara. Менск, Траецкая гара (1800).jpg|значак|Абмеры манастыра, каля 1800 г.]] Паводле паданьня, у 1390 годзе на Траецкай гары збудавалі драўляны [[Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы і Ўнебаўзяцьця Найсьвяцейшай Марыі Панны (Менск)|касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы (Фарны касьцёл)]]<ref name="nv"/>. У 1505 годзе татарскае нашэсьце дашчэнту спаліла Менск, у тым ліку быў і Фарны касьцёл<ref name="nv"/>. У 1508 годзе яго нанава адбудавалі з дрэва. Пры касьцёле дзейнічаў шпіталь, дзе брацтва, аднайменнае з тытулам сьвятыні, даглядала нямоглых<ref name="nv"/>. [[Файл:Miensk, Trajeckaja hara, Bazylanski. Менск, Траецкая гара, Базылянскі (1840-49) (2).jpg|значак|Абмеры манастыра, 1840-я гг.]] Даволі шырокае ўжываньне назвы «Старое место» ў [[старабеларуская мова|літоўскіх (беларускіх)]] пісьмовых помніках у дачыненьні да раёну Траецкай гары на мяжы XVI—XVII стагодзьдзяў сьведчыць пра наяўнасьць тут агульнамескага цэнтру ў XIV—XV стагодзьдзях<ref name="bor">[[Расьціслаў Баравы|Боровой Р.]] Минские древности. «Старый город» средневекового Минска по письменным источникам // Гістарычна-археалагічны зборнік. № 15. 2000 г.</ref><ref>Баравы Р. Дзе быў стары горад // {{Літаратура/Памяць/Менск|1к}} С. 543.</ref>. Аднак па атрыманьні [[Менск]]ам [[Магдэбурскае права|Магдэбурскага права]] ў 1499 годзе і пабудовы ратушы ў [[Высокае Места|Высокім Месьце]] Траецкае прадмесьце пачынае паступова губляць свой цэнтральны статус. [[Файл:Miensk, Trajeckaje pradmieściе. Менск, Траецкаe прадмесьце (1863) (2).jpg|значак|Траецкае прадмесьце (налева), 1863 г.]] Прадмесьце злучалася з [[Замчышча (Менск)|Замчышчам]] мостам і грэбляй, з 2-й паловы XVI ст. — двума мастамі<ref name="pam"/>. У XV—XVII стагодзьдзях пэрымэтрам Менску (у тым ліку і ў Траецкім прадмесьці) збудавалі ўмацаваньні зь землянымі валамі і равамі<ref name="pam"/>. З канца XVI ст. пачынае ўпамінацца Траецкі рынак — найбольшая гандлёвая пляцоўка Менску<ref name="pam"/>. [[Файл:Miensk, Trajeckaja hara. Менск, Траецкая гара (M. Astankovič, 1903) (2).jpg|значак|Высокае Места з боку Траецкай гары]] У 1620 годзе на месцы драўлянай Ушэсьценскай царквы А. Масьлянка збудаваў мураваную<ref name="pam"/>. У 1630 годзе Марына Бяжэвіч заснавала ў прадмесьці Траецкі манастыр базылянак пры драўлянай царкве, вядомай з XV ст.<ref name="pam1">[[Уладзімер Дзянісаў|Дзянісаў У.]] На Траецкай гары // {{Літаратура/Памяць/Менск|1к}} С. 337.</ref> [[Файл:Miensk, Trajeckaja hara. Менск, Траецкая гара (1900).jpg|значак|Траецкая гара, каля 1900 г.]] У XVII—XVIII стагодзьдзях раён Траецкай гары меў пэрыфэрыйнае значэньне ў будаўнічай і сацыяльнай структуры Менску. Асновай плянавальнай структуры раёну быў працяг галоўнай вуліцы правабярэжжа Сьвіслачы — Нямігі (у XVI ст. «Немезской»), якая пачыналася ад пераправы праз раку і мела назву [[Вуліца Максіма Багдановіча (Менск)|Вялікай Барысаўскай]] (паводле Р. Баравога — Траецкая або вуліца Траецкай гары<ref name="b1">Боровой Р. Историческая топография древнего Минска. Обзор источников и современное состояние проблемы // Гістарычна-археалагічны зборнік. № 12. — Менск, 1997.</ref>). Яна ўзьнікла на старым Барысаўскім [[гасьцінец (шлях)|гасьцінцы]] (адцінак ад Сьвіслачы да 2-й клінічнай лякарні). Працягам Вялікай Барысаўскай была вуліца Траецкая (у XIX ст. улады Расейскай імпэрыі перайменавалі яе ў Аляксандраўскую, цяпер Максіма Багдановіча)<ref>{{Літаратура/Рэха даўняга часу|к}} С. 32.</ref>. Траса гэтых вуліцаў пачыналася на стрэлцы мыса і праходзіла амаль цэнтральнай восьсю шырокага ўзгорка, аточанага з трох бакоў лукавінай Сьвіслачы. У гэтых умовах натуральным, выняткова стыхійным плянавальным разьвязкам было расьсяленьне жыхароў як уздоўж гэтай дарогі-вуліцы, так і пэрпэндыкулярна да яе, на паўднёвым і паўночным схілах гары, кірункам да берага ракі. Так паўстала некалькі амаль раўналежных вулачак, якія адыходзяць ад галоўнай. На паўночным схіле гары такіх вулачак было ня менш за 8—9, на паўднёвым, дзе паміж цэнтральнай вуліцай і берагам ракі разьмяшчалася шырокая багністая [[абалона]], трохі менш — 5. На плян паўднёвай часткі Траецкай гары, магчыма, паўплывала і тая акалічнасьць, што менавіта ў гэтым раёне вельмі рана зьявілася некалькі манастыроў і цэркваў, якія займалі значныя [[Пляц (дзялянка)|пляцы]], што магло таксама перашкаджаць утварэньню мноству маленькіх вулачак. З усяго відаць, «Віленскай» звалася самая ўсходняя з памянёных вышэй васьмі або дзевяці вулачак на паўночным схіле гары, бо менавіта яна служыла пачаткам дарогі на [[Зацань]] — [[Сёмкаў Гарадок]] і далей на [[Вільня|Вільню]]. Вуліца Магілёўская, відаць, адпавядала цяперашняй афіцыйнай вуліцы Куйбышава — яе працяг зьвязваў Траецкую гару з [[Камароўка (Менск)|Камароўка]]й (раён сучаснай вуліцы Янкі Купалы). Камароўка яшчэ ў першай палове XIX ст. была вёскай, якая знаходзілася за мяжой места. Ад яе пачыналіся Лагойскі і Барысаўскі гасьцінцы. Магілёўская дарога 1557 году пачыналася, мабыць, ад гэтай жа вуліцы беспасярэдне за мяжой места, стромка згортваючыся ўздоўж берагоў Сьвіслачы ў раёне цяперашняга пляцу Перамогі, далей выходзячы на [[Доўгі Брод]] і [[Сьляпянка|Сьляпянку]], дзе ад гэтай дарогі адлучалася «дарога Друцкая». Зь іншых вуліцаў на Траецкай гары, у дакумэнтах XVI—XVIII стагодзьдзяў упамінаюцца: Плябанская вуліца і «вуліца да Плябанскіх млыноў» (магчыма, гэта адна і тая жа вуліца) — у раёне сквэру вакол Опэрнага тэатру; вуліца Старосьцінская Слабада — пачатковы адцінак зьнішчанай у 1980-я гады Стараслабадзкой вуліцы. Тамака жа, паміж [[Старосьцінская Слабада|Старосьцінскай Слабадой]] і Замкавым мостам, паўночным схілам Траецкай гары, уздоўж берага Сьвіслачы праходзіла адна з самых старых вуліцаў гэтага раёну сучасная Старавіленская (паводле дакумэнтаў XVII—XVIII стагодзьдзяў, мела назву «вуліца каля ракі да Слабады»)<ref name="b1"/>. [[Файл:Miensk, Trajeckaja hara. Менск, Траецкая гара (1904-17) (2).jpg|значак|Колішнія касьцёл і шпіталь сясьцёр міласэрнасьці, 1904 г.]] У 1709 годзе пры касьцёле Найсьвяцейшай Тройцы біскуп Бжастоўскі заснаваў брацтва Шчасьлівай сьмерці<ref name="valazynski"/>. У 1716 (1720) годзе намаганьнямі менскага ксяндза Карла Пятра Панцяржынскага замест старога збудавалі новы драўляны Фарны касьцёл. Сьвятыня стаяла на мураваным падмурку<ref name="pam2">Дзянісаў У. Першы касцёл // {{Літаратура/Памяць/Менск|1к}} С. 310.</ref>. У літаратуры сустракаюцца памылковыя зьвесткі, што непадалёк ад Траецкага манастыра базылянак у 1771 годзе Кунегунда Рушчыц<ref name="spil">[[Павал Шпілеўскі|Шпилевский П. М.]] Путешествие по Полесью и белорусскому краю. — Минск, 1992.</ref> заснавала [[Касьцёл і кляштар марыявітак (Менск)|кляштар каталіцкага манаскага ордэна марыявітак]]<ref name="pam"/>, які аднак знаходзіўся ў іншай частцы места — на Францішканскай вуліцы. У 1799—1800 гадох, паводле праекту архітэктара Ф. Крамера, замест драўляных узьвялі мураваныя будынкі Траецкага базылянскага манастыра. === Пад уладай Расейскай імпэрыі === [[Файл:Miensk, Trajeckaja hara. Менск, Траецкая гара (1904-17).jpg|значак|Траецкі Рынак і колішні шпіталь, 1904 г.]] Старажытны плян прадмесьця захоўвалася бязь зьменаў да пачатку XIX ст., пакуль у час вялікага пажару 14 жніўня 1809 году не згарэла практычна ўся тагачасная забудова Траецкай гары<ref name="nv"/>, асабліва ў яе цэнтральнай і паўночнай частцы<ref name="b1" />. У наступныя гады зьявіўся плян аднаўленьня забудовы прадмесьця<ref>[[Аляксандар Лакотка|Лакотка А.]] Сілуэты старога Мінска. Нарысы драўлянай архітэктуры. — Менск: Полымя, 1991. С. 31.</ref><ref>{{Літаратура/Беларусы: У 8 т.|2к}} С. 72.</ref>. Да гэтага часу належыць прынцыпова новы праектавы разьвязак пляну ўсёй левабярэжнай часткі Менску, які захаваўся, у агульных рысах, да нашых дзён. У яго аснову ляглі 5 падоўжных вуліцаў, якія разыходзіліся веерам ад стрэлкі мыса (ад моста), і 5 папярочных вуліцаў, якія іх перасякалі. Гэтая сетка зь дзесяці вуліцаў утварала каля 20 прастакутных і трапэцыяпадобных кварталаў, зь вялікім прастакутным пляцам у цэнтры. З пажарам 1809 году і наступнымі будаўнічымі працамі мае зьвязак першае, найбольшае нівэляваньне мысавай часткі Траецкай гары. Да пачатку XIX ст. сам [[мыс]] быў значна вышэйшым, а ягоныя схілы, зьвернутыя да ракі Сьвіслачы — значна страмчэйшымі, чым у наш час<ref name="b1"/>. [[Файл:Miensk, Trajeckaja hara. Менск, Траецкая гара (1905).jpg|значак|Высокае Места з боку Траецкай гары, 1905 г.]] Па пажары 14 жніўня 1809 году, у якім згарэў [[Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы і Ўнебаўзяцьця Найсьвяцейшай Марыі Панны (Менск)|Фарны касьцёл]], біскуп менскі [[Якуб Дадэрка]] зрабіў спробу заснаваць на Траецкай Гары новую сьвятыню. На заказ Менскага дабрачыннага таварыства архітэктар М. Чахоўскі распрацаваў праект пабудовы на рынкавым Траецкім пляцы комплексу [[Касьцёл і шпіталь сясьцёр міласэрнасьці (Менск)|касьцёла і шпіталя сясьцёр міласэрнасьці]]. 30 жніўня 1810 году Я. Дадэрка ўрачыста асьвяціў пачатак будаваньня і падмуркі новага касьцёла Найсьвяцейшай Панны Марыі<ref>Chodźko I. Diecezja Mińska około 1830 roku. T. 1. — Lublin, 1998. S. 191—192.</ref> ў стылі ампір, з бакоў якога далучаліся карпусы шпіталя<ref name="valazynski">{{Літаратура/Менск. Стары і новы|к}} С. 54.</ref>. Пры комплексе дзейнічаў шпіталь, у якім манашкі ордэна Сьвятога Вінцэнта даглядалі сіротаў, старых і жабракоў<ref name="valazynski"/>. У 1814 архітэктар М. Чахоўскі распрацаваў праект новага мураванага касьцёла Найсьвяцейшай Тройцы, арыентаванага галоўным фасадам на вуліцу Траецкую, але на пабудову сьвятыні не хапіла сродкаў. Вядома, што на рагу Вялікай Барысаўскай і Траецкай збудавалі 1-павярховы мураваны будынак плябаніі зь вялікім склепам і дзьве невялікія крамкі, а таксама драўляныя гаспадарчыя пабудовы: [[стайня|стайню]], [[лядоўня|лядоўню]], два [[сьвіран]]ы, [[павець]] і [[хлеў]]<ref name="pam2"/>. [[Файл:Miensk, Trajeckaja hara. Менск, Траецкая гара (1901-17).jpg|значак|Колішні шпіталь (духоўная вучэльня), да 1918 г.]] Па здушэньні [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|вызвольнага паўстаньня]] (1830—1831) у 1834 годзе ўлады Расейскай імпэрыі ліквідавалі Траецкі манастыр базылянак, будынкі якога паводле праекту архітэктара К. Хрышчановіча рэканструявалі пад шпіталь мескай лякарні<ref name="pam1"/>. У 1840-я гады расейскія змусілі Менскае таварыства дабрачыннасьці прадаць касьцёл і шпіталь [[Маскоўскі патрыярхат|Маскоўскаму патрыярхату]] пад духоўную сэмінарыю<ref>{{Спасылка | аўтар = [[Уладзімер Дзянісаў|Дзянісаў У.]] | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://niab.by/stat/dzianisau_kascioly/ | загаловак = Касцёлы г. Мінска ў XVI – пачатку XX стст. (паводле дакументаў НГАБ) | фармат = | назва праекту = | выдавец =[[Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі]]| дата = 4 ліпеня 2012 | мова = | камэнтар = }}</ref>, якая разьмясьцілася тамака ў 1854 годзе<ref name="valazynski"/>. [[Файл:Miensk, Trajeckaja hara. Менск, Траецкая гара (J. Drazdovič, 1919).jpg|значак|Высокі Рынак з боку Траецкай гары. [[Язэп Драздовіч|Я. Драздовіч]], 1919 г.]] Паводле падарожніка і краязнаўца [[Павал Шпілеўскі|Паўла Шпілеўскага]], у сярэдзіне XIX ст. менчукі адносілі Траецкае прадмесьце разам зь [[Нізкі Рынак|Нізкім Рынкам]], [[Ракаўскае прадмесьце|Ракаўскім]] і [[Пятніцкае прадмесьце|Пятніцкім (Татарскім)]] прадмесьцямі да менскага «Старога Места»<ref name="spil"/>. У 1858 годзе ў будынку на Плябанскай вуліцы адкрылася першая ў месьце фотамайстэрня (сьвятлапісны кабінэт), якая належала Жазэфіне Адамовіч<ref name="min"/>. 1 кастрычніка 1867 году ў будынках старажытнага Ўшэсьценскага манастыра адкрылася жаночая духоўная вучэльня, а ў 1870 годзе з выкарыстаньне муроў старажытнай царквы збудавалі новую Ўшэсьценскую царкву, якую месьцічы назвалі «Белай царквою»<ref>Яцкевіч З. Невядомая уніяцкая царква // {{Літаратура/Памяць/Менск|1к}} С. 339.</ref>. У 1870 годзе ў раёне Траецкай гары зьявілася першая ў Менску паштовая скрыня<ref>{{Літаратура/Менск. Стары і новы|к}} С. 53.</ref>. 19 сьнежня 1891 году ў адным з будынкаў прадмесьця нарадзіўся беларускі паэт [[Максім Багдановіч]]. У 1893 годзе гістарычнай Вялікай Барысаўскай вуліцай прайшла [[конка]] — ад Сьвіслачы да бровара<ref name="syb">{{Літаратура/Менск: Старонкі жыцьця дарэвалюцыйнага гораду (1994)|к}} С. 118.</ref>. [[Файл:Miensk, Trajeckaja hara. Менск, Траецкая гара (1929).jpg|значак|Мост празь Сьвіслач і Траецкая гара (налева), 1929 г.]] У канцы ХІХ — пачатку ХХ стагодзьдзяў Траецкая гара ўваходзіла ў [[трэцяя паліцэйская частка Менску|трэцюю паліцэйскую частку]] Менску. Раён вылучаўся стракатым [[Стан (сацыяльная група)|станавым]] складам насельніцтва (сяляне, працоўныя, гандляры, ураднікі ніжэйшых рангаў, дробныя зямяне) і даволі кантраставым вонкавым выглядам. Асноўная вуліцай прадмесьця была гістарычная Вялікая Барысаўская (цяпер Максіма Багдановіча), афіцыйна пераназваная расейскімі ўладамі ў Аляксандраўскую ў гонар [[Аляксандар I (імпэратар)|Аляксандра I]]. Паралельна ёй ішла вуліца Старавіленская (захавалася). Гэтыя вуліцы злучаліся некалькімі завулкамі. Першы зь іх — Траецкая набярэжная. Тут знаходзіліся славутыя менскія лазьні, якія стаялі на самым беразе Сьвіслачы. Другі — Траецка-Паліцэйскі завулак (пачатак сучаснай вуліцы Старажоўскай ля Траецкага прадмесьця). Трэці — 1-ы Сэмінарскі завулак, а чацьверты — 2-гі Сэмінарскі, або Мітрапалітанскі, завулак, які месьціўся за мужчынскай духоўнай сэмінарыяй ([[Менская сувораўская вайсковая вучэльня]]). [[Лавы|Лаўская набярэжная]] цягнулася ад [[Хлусаў мост|Хлусава]] (Багдановіча) да Паліцэйскага моста (Купалы). Вуліца Георгіеўская (захавалася частка яе трасы — вуліца Чычэрына) ішла ад Сьвіслачы праз Траецкі Рынак (плошча Парыскай камуны) на Камароўку. Вуліца Плябанская (Куйбышава) пралягала паралельна Георгіеўскай. Назва тлумачыцца знаходжаньнем каля яе трасы млына Траецкай залатагорскай плябаніі. У 1866 годзе ўлады Расейскай імпэрыі перайменавалі яе ў Шырокую. Траса вуліцы Белацаркоўнай (не існуе; пралягала ад [[Тэатар опэры і балету (Менск)|тэатру Опэры і Балету]] да пляцу Перамогі) супадала з старажытнымі шляхамі на [[Магілёў]] і [[Барысаў]]. Назва паходзіць ад «Белай царквы», як называлі месьцічы царкву каля жаночай духоўнай вучэльні (штаб [[Міністэрства абароны Рэспублікі Беларусь|Міністэрства абароны Беларусі]])<ref name="sac">[[Іван Сацукевіч|Сацукевіч І.]] Тапанімія вуліц і плошчаў Менска ў ХІХ — пачатку ХХ стст. // «Беларускі калегіюм», 4 чэрвеня 2008 г.</ref>. [[Файл:Miensk, Trajeckaja hara. Менск, Траецкая гара (1930-39).jpg|значак|Меркаваная Фарная плябанія, 1930-я гг.]] У 1909 годзе мескі мэр Стэфановіч, нягледзячы на пратэсты [[Маскоўскі патрыярхат|Маскоўскага патрыярхату]], выдаў загад зьняць усе засаўкі на плаціне [[Плябанскія млыны|Плябанскіх млыноў]], якая належала Архірэйскаму дому, — і такім чынам уратаваў Менск ад паводкі. Аднак архіяпіскап Міхаіл за парушэньне правоў уласнасьці прыцягнуў увесь склад мескай управы да судовай адказнасьці, Стэфановіч страціў сваю пасаду<ref>{{Літаратура/Менск: Старонкі жыцьця дарэвалюцыйнага гораду (1994)|к}} С. 114.</ref>. === Найноўшы час === [[Файл:Miensk, Trajeckaje pradmieście, Vialikaja Barysaŭskaja-Trajeckaja. Менск, Траецкаe прадмесьце, Вялікая Барысаўская-Траецкая (1936).jpg|значак|Трэці дом саветаў, 1936 г.]] У 1919 годзе бальшавікі перайменавалі Траецкі Рынак у [[Плошча Парыскай Камуны|плошчу Парыскай Камуны]]. У 1921 годзе ў будынках колішняй Духоўнай сэмінарыі разьмясьціліся Менскія пяхотныя курсы, якія ў 1924 годзе трансфармаваліся ў Аб’яднаную Беларускую школу — сярэднюю вайсковую навучальную ўстанову зь беларускай мовай навучаньня<ref name="min"/>. У 1925 годзе з мэтай разьвязаньня жыльлёвай праблемы ў раёне Траецкага Рынку пачалося будаваньне тыповых 2—4-х кватэрных драўляных дамоў<ref>[[Ільля Куркоў|Куркоў І.]] Мінск незнаёмы. 1920—1940. — Менск: Ураджай, 2002. С. 11.</ref>. [[Файл:Miensk, Trajeckaja hara, Opera. Менск, Траецкая гара, Опэра (1938).jpg|значак|Опэрны тэатар, 1938 г.]] На 1930—1960-я гады прыходзіцца зьнішчэньне пэўных элемэнтаў тапаграфіі раёну. Гэта — старажытныя каталіцкія могілкі XVI—XVIII стагодзьдзяў на месцы сквэру перад Опэрным тэатрам; тэрыторыя Ўшэсьценскага манастыра (XIII?—XVI стагодзьдзі) на месцы «Штаба Акругі» і інш. [[Файл:Miensk, Vialikaja Barysaǔskaja. Менск, Вялікая Барысаўская (1939).jpg|значак|Гістарычная Вялікая Барысаўская вуліца, 1939 г.]] У 1935 годзе ў зьвязку з будаваньнем тэатру менскія ўлады зачынілі Траецкі рынак. У 1936 годзе ў прадмесьці паводле праекту Л. Дзянісава і В. Вараксіна збудавалі ІІІ Дом Саветаў<ref>[http://mensk.by/modules.php?name=Articles&pa=showarticle&articles_id=15 III Дом Саветаў. Вуліца Максіма Багдановіча, 23], [http://mensk.by/ Mensk.by]</ref>. У 1938 годзе скончылася будаваньне [[Тэатар опэры і балету (Менск)|Тэатру опэры і балету]]. [[Файл:Miensk, Vialikaja Barysaǔskaja. Менск, Вялікая Барысаўская (1941).jpg|значак|Гістарычная Вялікая Барысаўская вуліца, 1941 г.]] У [[Другая сусьветная вайна|Другую сусьветную вайну]] 24 чэрвеня 1941 году празь нямецкае бамбардаваньне места ў ІІІ Доме Саветаў пачаўся пажар, ад якога загінулі больш за 100 жанчынаў і дзяцей, што хаваліся ў скляпеньнях будынка<ref>{{Літаратура/Менск. Стары і новы|к}} С. 57.</ref>. [[Файл:Miensk, Vysokaje Miesta. Менск, Высокае Места (10.09.1941).jpg|значак|Траецкае прадмесьце (у цэнтры). Аэрафотаздымак, 1941 г.]] У 1946 годзе на месцы «Белай царквы» і жаночай духоўнай вучэльні збудавалі будынак Міністэрства абароны<ref name="spis50">Постановление Совета Министров Республики Беларусь от 14 мая 2007 г. №578 «Аб статусе гісторыка-культурных каштоўнасцей». С. 50.</ref> (паводле іншых зьвестак — узьведзены на базе будынка колішняй духоўнай вучэльні<ref name="min">{{Літаратура/Менск. Стары і новы|к}} С. 59.</ref>). У 1948—1950 гадох на рагу вуліцаў Янкі Купалы і Куйбышава, на месцы разбуранай у вайну забудовы, менскія ўлады заклалі Піянэрскі парк<ref name="min"/>. У 1949 годзе ў будынку Тэатру опэры і балету адкрыўся Беларускі тэатральна-мастацкі інстытут<ref name="min"/>. У 1950 годзе вакол Опэрнага тэатру разьбілі парк. У 1953 годозе на базе будынка Духоўнай сэмінарыі збудавалі [[Менская сувораўская вайсковая вучэльня|Менскую сувораўскую вайсковую вучэльню]] (да старога будынка дабудавалі два паверхі)<ref name="spis49">Постановление Совета Министров Республики Беларусь от 14 мая 2007 г. №578 «Аб статусе гісторыка-культурных каштоўнасцей». С. 49.</ref>. У 1959 годзе ў парку на скрыжаваньні вуліцаў Янкі Купалы і Куйбышава паставілі помнік юнаку-партызану [[Марат Казей|Марату Казею]] (скульптар С. Селіханаў). У 1964 годзе на вуліцы Янкі Купалы, каля колішняга Лаўскага моста, высадзілі каштанавую «Алею сяброўства народаў». У 1969 годзе на паўднёвым усходзе ад колішняга Траецкага манастыра збудавалі павільён [[ВДНГ]] [[БССР]] (архітэктар С. Баткоўскі), цяпер гэта — Нацыянальны выстаўны цэнтар «[[БелЭкспа]]». У 1976 годзе на доме, разьмешчаным пад адрасам вуліца Алаізы Пашкевіч, 1, усталявалі мэмарыяльную дошку ў гонар пісьменьніцы<ref>{{Літаратура/Менск. Стары і новы|к}} С. 60.</ref>. 9 сьнежня 1981 году перад Опэрным тэатрам урачыста адкрылі помнік клясыку беларускай літаратуры [[Максім Багдановіч|Максіму Багдановічу]] (скульптар Сяргей Вакар). [[Файл:Miensk, Trajeckaja hara, Bazylanski. Менск, Траецкая гара, Базылянскі (1-10.07.1941).jpg|значак|Траецкі манастыр. Аэрафотаздымак, 1941 г.]] У 1980-я гады савецкія ўлады зьнішчылі частку вуліцаў, што захаваліся па пераплянаваньні пачатку XIX ст. Напрыклад, старадаўнюю вуліцу, якая праходзіла ўздоўж Сьвіслачы і ішла ад сучаснага будынку Сувораўскай вучэльні да гасьцініцы «Беларусь», і некаторыя іншыя<ref name="b1" />. [[Файл:Miensk, Trajeckaje pradmieście. Менск, Траецкаe прадмесьце (1942).jpg|значак|Траецкае прадмесьце, 1942 г.]] У 1982—1985 гады менскія ўлады правялі рэстаўрацыю заходняй часткі Траецкага прадмесьця (архітэктары Л. Левін, Ю. Градаў, С. Багласаў). Гэта быў першы ў Беларусі праект комплекснай рэгенэрацыі гістарычнай забудовы<ref name="tra">{{Літаратура/Менск. Стары і новы}} С. 60.</ref>. Аднак рэстаўратарам не атрымалася пазьбегнуць пэўных адмоўных момантаў. Да прыкладу, гэта зьнішчэньне забудовы XVII ст. уздоўж Траецкай набярэжнай<ref name="tro">{{Літаратура/Менск. Стары і новы|к}} С. 63.</ref>. 6 лістапада 1987 годзе ў прадмесьці адкрыўся Дзяржаўны музэй беларускай літаратуры. У 1988 годзе на высьпе ў заходняй частцы прадмесьця паставілі валун з выявай абраза Маці Божай — як краевугольны камень будучага мэмарыялу «[[Выспа сьлёзаў]]». [[Файл:Bundesarchiv Bild 146-1990-013-09A, Minsk, Blick auf die Oper.jpg|значак|На Траецкай гары, 1943 г.]] 8 сьнежня 1991 году адбылося адкрыцьцё літаратурнага музэю Максіма Багдановіча. 6 жніўня 1993 году ў адрэстаўраванай частцы прадмесьця адкрылі помнік беларускаму мастаку [[Язэп Драздовіч|Язэпу Драздовічу]] (скульптар І. Голубеў). У 1993 годзе Нацыянальны банк Беларусі ўвёў у абарачэньне купюру наміналам 5000 беларускіх рублёў з выявай Траецкага прадмесьця (дэнамінаваная ў 2001 годзе да наміналу ў 5 беларускіх рублёў, выведзеная з абарачэньня 1 ліпеня 2005 году). [[Файл:Miensk, Trajeckaja hara. Менск, Траецкая гара (1943).jpg|значак|Погляд з даху Траецкага манастыра на Лаўскі мост, да 1944 г.]] 3 жніўня 1996 году на «Высьпе сьлёзаў» зьявіўся помнік «[[Сынам Айчыны, якія загінулі за яе межамі]]» (скульптар Ю. Паўлаў). 16 лютага 2001 году ў прадмесьці адкрылася галерэя «Славутыя майстры». 14 ліпеня 2004 году ўказ прэзыдэнта Рэспублікі Беларусь № 330 «Аб разьвіцьці гістарычнага цэнтру г. Менска» зацьвердзіў межы тэрыторыі гістарычнага цэнтру, а таксама Канцэпцыю рэканструкцыі, разьвіцьця і функцыянальнага выкарыстаньня аб’ектаў нерухомай маёмасьці і тэрыторыі. У склад ахоўнай зоны ўвайшла заходняя частка Траецкага прадмесьця разам з тэрыторыяй 2-ой мескай лякарні. Галоўным элемэнтам ахоўнай зоны на тэрыторыі прадмесьця стаў квартал прастакутнай формы, разьмешчаны паміж вуліцамі М. Багдановіча, Архітэктара Заборскага, Старавіленскай і Траецкай набярэжнай. Яго ўзьвялі паводле рэгулярнага пляну Менску 1817 году. Кожны будынак гэтага кварталу мае ўласную гістарычна-архітэктурную каштоўнасьць, а разам яны ўтвараюць суцэльны комплекс Старога Места<ref name="tra"/>. [[Файл:Miensk, Trajeckaje pradmieście. Менск, Траецкаe прадмесьце (1930-49).jpg|значак|Траецкае прадмесьце на старым здымку]] 9 лістапада 2005 году арцыбіскуп [[Мітрапаліт]] [[Менска-Магілёўская архідыяцэзія|Менска-Магілёўскі]] кардынал [[Казімер Сьвёнтак]] блаславіў кнігарню «Духоўная кніга», якая ў гэты дзень пачала працаваць пад адрасам: ''Максіма Багдановіча, 25''<ref>[https://web.archive.org/web/20081221103945/http://catholic.by/port/others/kniharnia/ Кнігарня «Духоўная кніга»], [[Catholic.by]]</ref>. У першым квартале 2006 году пачалася рэканструкцыя Тэатра опэры і балету, у выніку якой будынку вярнулі выгляд, закладзены ягоным архітэктарам І. Лянгбардам. 8 траўня 2006 году ў Сувораўскай вайсковай вучэльні мітрапаліт [[Менская і Слуцкая япархія|менскі і слуцкі]] [[Філарэт (Вахрамееў)]] асьвяціў дамавы храм у гонар сьвятога апостала і эвангеліста [[Ян Багаслоў|Яна Багаслова]]<ref>[http://www.example.com У минских суворовцев появился свой храм] // «Ступени» №2(22)</ref>. 11 красавіка 2008 году з пляцоўкі перад [[Тэатар опэры і балету (Менск)|Опэрным тэатрам]] дэмантавалі помнік Максіму Багдановічу<ref>[http://community.livejournal.com/minsk1067/121841.html Начался демонтаж памятника Максиму Богдановичу], [http://community.livejournal.com/minsk1067/ Minsk1067]</ref>. Замест помніка плянавалася ўсталяваць [[фантан]]. Прыблізна праз тры месяцы, у пачатку ліпеня 2008 году помнік паставілі наноў на рагу вуліцы Максіма Багдановіча і плошчы Парыскай камуны<ref>[http://vadim-i-z.livejournal.com/1576071.html Памятник Богдановичу на новом месте], [http://vadim-i-z.livejournal.com/ Vadim_i_z]</ref>. Адносна былога месцазнаходжаньня помнік перасунулі на 150 мэтраў на паўночны захад, бліжэй да месца нараджэньня паэта, і павярнулі тварам да Сьвіслачы ў кірунку паміж домам на вуліцы М. Багдановіча, 27 і Сувораўскай вайсковай вучэльняй. 6 траўня 2009 году Камісія па найменьні і перайменаваньні праспэктаў, вуліцаў і іншых частак Менску на сваім паседжаньні прыняла пастанову аб наданьні безыменнаму сквэру ў межах вул. Куйбышава — А. Пашкевіч — М. Багдановіча — Янкі Купалы назвы «[[Траецкая гара (сквэр)|Траецкая гара]]»<ref>[https://web.archive.org/web/20090603150046/http://nn.by/index.php?c=ar&i=26226 У Менску з’явіліся скверы «Траецкая гара», «Старосцінская слабада» ды Лютэранскі], [[Наша Ніва]], 14 траўня 2009 г.</ref>. У 2010 годзе прыкладна за сто мэтраў ад прадмесьця паводле праекту [[Алег Ладкін|Ладкіна]] і на грошы [[Юры Чыж|Чыжа]] пачалося будаваньне 25-павярховага жылога комплексу «[[Дом Чыжа|Ля Траецкага]]»<ref>[http://nn.by/?c=ar&i=51782 У доме, які будуе Юрый Чыж, раскупілі кватэры за мільён даляраў], [[Наша Ніва]], 16 сакавіка 2011 г.</ref>, якое найгрубешым чынам парушыла некалькі артыкулаў Закону Рэспублікі Беларусь аб ахове гістарычна-культурнай спадчыны (зьнішчэньне гістарычна-плянавальнай структура кварталу, ляндшафту, культурнага пласта)<ref name="realt.onliner">[http://realt.onliner.by/2012/07/06/troitskoe Жилой дом «У Троицкого»: слава Эйфелевой башни или архитектурный провал (мнения экспэртов)], [[Onliner.by]]</ref>. 21 студзеня 2013 году міністар культуры [[Барыс Сьвятлоў]] зацьвердзіў Праект зоны аховы гістарычна-культурнай каштоўнасьці — гістарычнага цэнтру Менску, які прызнаў, што жылы комплекс «Ля Траецкага» і яшчэ шэсьць аб’ектаў, зьяўляюцца дысгарманічнымі, парушаюць цэласнасьць гістарычных ансамбляў і замінаюць успрыманьню каштоўнасьцяў. Адзначаецца, што гэтыя збудаваньні зьмянілі маштаб забудовы і зьнішчылі выразнасьць сылюэту гістарычнага цэнтру Менску, які зьяўляецца геаграфічным і кампазыцыйным ядром места<ref name="дысгарманонія">[https://web.archive.org/web/20160305020031/http://news.tut.by/society/332463.html?utm_source=rss-news&utm_medium=rss&utm_campaign=news-feed Дворец Республики, дом «У Троицкого» и здание МВД признаны дисгармоничными], [[TUT.BY]]</ref>. == Старыя адрасы == [[Файл:Traeckaje suburb-4.jpg|значак|Некаторыя з гэтых камяніцаў маюць падмуркі XVII ст.]] === Вялікае Княства Літоўскае === Паводле матэрыялаў рукапісных судовых актавых кніг менскага [[гродзкі суд|гродзкага суду]] за 1600—1640 гады, у Траецкім прадмесьці жылі: лентвойт (а пазьней бурмістар) Андрэй Масьленка; райца і таксама потым бурмістар [[Даніэль Масьленка]]; пісар, слуга менскага мытнага дазорцы Аляксандра Каленскага Васіль Масьленка. На Траецкай гары тылам да Сьвіслачы стаялі два дамы князя Аляксандра Крашынскага, побач — хаты ягоных рамесьнікаў-месьцічаў. Непадалёк дзьве мяшчанкі, Соф’я і Ганна, трымалі арэндаю дом у Станіслава Ляшчынскага. Наводдаль ад будынкаў Траецкай гары, знаходзіліся Ўшэсьценскі манастыр і Фарны касьцёл з плябаніяй і ставам. Пры канцы ХVI ст. арандатарам манастыра быў продак [[Фёдар Дастаеўскі|Фёдара Дастаеўскага]] — Стэфан. Непадалёк ад царквы Ўшэсьця праходзіла ''Манастырская вуліца''. Апроч таго, на Траецкай гары былі цэхі краўцоў і шабельнікаў<ref>[[Вольга Бабкова|Бабкова В.]] Стары Менск // «Наша Ніва» №16, 2001.</ref>. === Пад уладай Расейскай імпэрыі === [[Файл:Former Cloister of Holy Trinity, Minsk.JPG|значак|Колішні Траецкі манастыр]] * ''1-ы Сэмінарскі (Прадсэмінарскі) завулак, дом Бэйліна.'' У 1875—1876 гадох у сьлясарнай майстэрні гаспадара будынка навучаўся рамяству і вёў прапаганду сярод працоўных студэнт Пецярбурскага тэхналягічнага інстытуту [[Міхаіл Рабіновіч]], пачынальнік народніцкага руху ў месьце. Будынак захаваўся (Камунальны завулак, 3) * ''Аляксандраўска-Набярэжная, 1.'' [[горад|Мескі]] начлежны прытулак, заснаваны ў 1892 годзе. Месьціўся на беразе Сьвіслачы пры Хлусавым мосьце. Цяпер там пралягае набярэжная адрэстаўраванай часткі Траецкага прадмесьця. * ''Аляксандраўска-Набярэжная, 3. лазьні Г. З. Райнеса.'' Знаходзіліся на беразе Сьвіслачы, за начлежным прытулкам. Цяпер на іх месцы праходзіць набярэжная адрэстаўраванай часткі Траецкага прадмесьця. * ''Аляксандраўска-Набярэжная, 5. лазьні Каждана.'' Стаялі побач з лазьнямі Райнеса. [[Файл:Belarus-Minsk-Traetskaye suburb-7.jpg|220пкс|міні|Дом Вігдорчыка]] * ''Аляксандраўска-Набярэжная, 6, дом Вігдорчыка.'' Тут наймаў кватэру [[Дамінік Луцэвіч]] (бацька [[Янка Купала|Янкі Купалы]]), які паводле пашпарту быў менскім месьцічам. Ён прыехаў у места ў 1890 годзе, працаваў рамізьнікам, тым часам [[Янка Купала]] навучаўся ў прыватнай падрыхтоўчай школе. Праз год сям’я Луцэвічаў пакінула Менск. * ''Вялікая Барысаўская (Аляксандраўская), 4.'' Губэрнская земская лякарня, заснаваная ў 1796 годзе. Да 1903 году падначальвалася Прыказу грамадзкай апекі. Тэрапэўтычны аддзел разьмяшчаўся ў былым Траецкім жаночым уніяцкім манастыры, узьведзеным у XVII ст. Тут было 70 ложкаў. Псыхіятрычны аддзел займаў асобны 2-павярховы корпус, меў 60 месцаў. У 1905 годзе ўтварыўся хірургічны аддзел на 50 хворых, для якога збудавалі новую 2-павярхоўку. Праз тры гады да лякарні далучылі аддзел для хранічна хворых (40 ложкаў), што знаходзіўся ў дзяржаўным доме на 1-ай Даўгабродзкай вуліцы. Багадзельню ў 1910 годзе перавялі зь Менску ў Барысаў. Гэта дазволіла на 140 месцаў пашырыць псыхіятрычны аддзел. У 1904 годзе пры лякарні адкрылася бясплатная амбуляторыя. З 1906 году тройчы на тыдзень вёўся прыём асобаў з хваробамі зроку. У 1912 годзе амбуляторыя ператварылася ў афтальмалягічную лячэбніцу. У лякарні існавала дэзінфэкцыйная камэра, рэнтгэнаўскі кабінэт, ішло чаргаваньне лекараў. У 1910 годзе ў ёй працавалі 8 лекараў, 1 акушэр і 10 сёстраў міласэрнасьці. Да 1903 году лекаваньне было платным (у 1897 годзе месяц знаходжаньня ў лякарні абыходзіўся хвораму ў 10 рублёў 50 капеек). Колішнія будынкі земскай лякарні зьберагліся, цяпер у іх знаходзяцца карпусы 2-ой мескай клінічнай лякарні (М. Багдановіча, 2). ** Зь менскай багадзельняй мае зьвязак імя [[Каміла Дунін-Марцінкевіч|Камілы Дунін-Марцінкевіч]], дачкі [[Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч|Вінцэнта Дунін-Марцінкевіча]] і адной зь першых рэвалюцыянэрак Беларусі, якую расейскія ўлады прымусова зьмясьцілі ў лякарню за антыўрадавую дзейнасьць. [[Файл:Traeckaje suburb.jpg|220пкс|міні|Дом Пінсуховіча]] * ''Вялікая Барысаўская (Аляксандраўская), 11.'' Фабрыка абутку М. Цытвера. Працавала з 1871 году як шавецкая майстэрня. Абутак шыўся з загатовак, што паступалі ад рамесьнікаў. У 1913 годзе ў вытворчасьці было 40 працоўных, дзейнічаў рухавік, прадукцыі вырабілі на 55 тысячаў рублёў. Колішняя фабрычная пабудова стаіць насупраць 2-ой мескай клінічнай лякарні (М. Багдановіча, 15). * ''Вялікая Барысаўская (Аляксандраўская), 21, дом Яхімовіча.'' У 1907 годзе ў ім жыў кіраўнік менскіх анархістаў-камуністаў Бянькоўскі. Тут жа разьмяшчалася і створаная ім лябараторыя выбуховых рэчываў. У канцы сакавіка анархісты зьдзейсьнілі безвыніковы тэрарыстычны акт супраць начальніка менскай вязьніцы Шкляровіча. Бянькоўскі быў арыштаваны і выдаў іншых чальцоў арганізацыі, за што яго забілі ў вязьніцы. Будынак стаяў прыкладна на тым месцы, дзе цяпер знаходзіцца будынак з гастраномам на рагу вуліцаў М. Багдановіча і Старажоўскай. * ''Вялікая Барысаўская (Аляксандраўская), 25, дом Гурэвіча.'' Кватэра [[Адам Багдановіч|Адама Багдановіча]], бацькі [[Максім Багдановіч|Максіма Багдановіча]], які нарадзіўся тут 27 лістапада 1891 году. Дом знаходзіўся насупраць сквэру каля опэрнага тэатру. На адным з будынкаў вісіць адпаведная мэмарыяльная дошка, непадалёк разьмяшчаецца літаратурны музэй і помнік Максіму Багдановічу. ** Кніжнае выдавецтва «[[Саха (1912)|Саха]]» і рэдакцыя аднайменнага сельскагаспадарчага штомесяцовіка. Часопіс выдаваўся на беларускай мове спачатку ў Вільні, а зь лістапада 1913 да студзеня 1915 году — у Менску. Каб рэдагаваць выданьне, зь Вільні ў Менск перабраўся [[Аляксандар Уласаў|А. Уласаў]]. У часопісе публікаваліся артыкулы з садоўніцтва, агародніцтва, пчалярства, аграноміі і жывёлагадоўлі. На выставах у Вільні (1913) і Менску (1914) «Саха» атрымала срэбныя мэдалі за посьпехі ў пашырэньні сельскагаспадарчых ведаў. За кароткі час выдавецтва выпусьціла 5 навукова-папулярных кніг зь сельскагаспадарчай тэматыкі. ** Выданьне навуковага і літаратурнага штомесяцовіка для беларускай моладзі «[[Лучынка]]». Рэдактаркай часопіса была [[Алаіза Пашкевіч]], абавязкі сакратара рэдакцыі выконваў [[Ядвігін Ш.]] Часопіс выдаваўся з студзеня да кастрычніка 1914 году, убачылі сьвет шэсьць нумароў. У ім друкаваліся вядомыя беларускія пісьменьнікі, зьмяшчаліся навукова-папулярныя і краязнаўчыя матэрыялы. [[Файл:Department of Defense, Minsk.JPG|значак|Міністэрства абароны Беларусі]] * ''Вялікая Барысаўская (Аляксандраўская), 27, дом Ліфшыца.'' Паштова-тэлеграфны аддзел. Будынак месьціўся на рагу з 1-ым Сэмінарскім завулкам, які адгароджваў яго ад духоўнай сэмінарыі. Цяпер гэта раён перакрыжаваньня вуліцаў М. Багдановіча і Архітэктара Заборскага. * ''Вялікая Барысаўская (Аляксандраўская), 29.'' Духоўная сэмінарыя, заснаваная ў 1793 годзе ў Слуцку і пераведзеная ў Менск у 1840-я гады. У 1912 годзе тут навучалася 235 сэмінарыстаў. У пачатку 1880-х гадоў у сэмінарыі існаваў нарадавольскі гурток. 14 лютага—28 красавіка 1905 году Расейскі [[Сынод]] часова закрыў сэмінарыю ў зьвязку з пратэстам-бунтам навучэнцаў супраць рэакцыйнай сыстэмы навучаньня, які прывёў да пажару ў будынку і быў здушаны войскамі. У выніку разьбіральніцтва 83 сэмінарысты былі выключаныя. У 1920—1930-я гады тут разьмяшчаліся пяхотныя курсы, потым — сярэдняя вайсковая навучальная ўстанова. Школу ўзначальвалі Я. Фабрыцыўс, Я. Алёхін і інш. У 1950—1953 гадох помнік значна перабудавалі. Цяпер тут [[Менская сувораўская вайсковая вучэльня]] (М. Багдановіча, 29). * ''Вялікая Барысаўская (Аляксандраўская), 29, будынак духоўнай сэмінарыі.'' Рэдакцыя «Минских губернских новостей» («Менскіх губэрнскіх навінаў»), газэты духавенства Маскоўскага патрыярхату. Выдавалася ў 1869—1920 гадох Менскай эпархіяльнай радай. Выходзіла два разы на месяц, толькі ў 1871—1872 гадох — штотыднёва. Мела афіцыйную і неафіцыйную часткі. ** Рэдакцыя штомесяцовага часопіса «Православный братчик» («Праваслаўны братчык»), органа рэлігійнага таварыства. За 1910—1911 гады выйшлі сем нумароў. [[Файл:Traeckaje suburb-1.jpg|220пкс|міні|Абутковая фабрыка Цытвера]] * ''Рог Вялікай Барысаўскай (Аляксандраўскай) і Аляксандраўска-Набярэжнай, дом Ушакова.'' На кватэры правізара Паўлоўскага ў 1886 годзе адбыўся народніцкі сход. Абмяркоўвалася пытаньне актывізацыі рэвалюцыйнай дзейнасьці. Пастанавілі выдаваць часопіс «Социалистическое здание» («Сацыялістычны будынак»). Будынак зьбярогся, адрэстаўраваны, цяпер там фірмовая крама «Шкло, парцалян» (Траецкае прадмесьце). * ''Красная''. Жаночая духоўная вучэльня. У 1920-я гады — мэдычны факультэт [[Беларускі дзяржаўны ўнівэрсытэт|Белдзяржунівэрсытэту]]. Будынак стаяў на рагу цяперашніх вуліцаў Камуністычнай і Краснай. * ''Траецкі Рынак.'' Траецкі рынак. Адзін з найбольш значных і ажыўленых у месьце. Галоўнае месца займаў збыт сельскагаспадарчай прадукцыі. Тут прадавалі [[збожжа]], [[бульба|бульбу]], [[яблык]]і, [[сена]], бочкі, вупраж, драбіны, посуд і іншае. Рынак займаў пляц каля сёньняшняга [[Тэатар опэры і балету (Менск)|Тэатру опэры і балету]]<ref>[[Мікалай Улашчык]]. Выбранае / Уклад. А. Каўка, А. Улашчык. — Менск: «Беларускі кнігазбор», 2001. С. 85.</ref>. === Міжваенны пэрыяд (1920—1940) === [[Файл:Belarus-1998-Bill-5000-Obverse.jpg|значак|Банкнота з выявай прадмесьця]] * ''Плябанская (Шырокая), 28''. Беларускі дзяржаўны навукова-дасьледчы інстытут сельскай і лясной гаспадаркі імя Леніна. Адкрыўся ў 1927 годзе на загад Савету народных камісараў. Інстытут сыстэматычна і ўсебакова вывучаў сельскую і лясную гаспадарку шляхам стацыянарных і экспэдыцыйных дасьледаваньняў і распрацоўкі навуковых літаратурных матэрыялаў. Складаўся зь пяці асноўных аддзелаў: жывёлагадоўлі і прыкладной заалёгіі, расьлінаводзтва і прыкладной батанікі, лясной гаспадаркі, мэліярацыі і культуры балотаў, сельскагаспадарчай эканомікі і аграрнай палітыкі. Меў вялізную бібліятэку. ** Цэнтральная расьлінаводная дасьледчая станцыя. Дасьледвала шляхі і спосабы павелічэньня ўраджайнасьці, займалася генэтычным, батанічным і біялягічным вывучэньнем асобных расьлінаў у глебава-кліматычных умовах БССР, каардынавала працу інстытуту сялянаў-дасьледнікаў, дапамагала цэнтральным і акруговым установам у распрацоўцы агракультурных мерапрыемстваў, праводзіла кансультацыі па розных пытаньнях расьлінагадоўлі. Складалася з трох аддзелаў: паляводзтва з паданьнем кармавых культур, генэтыкі з сэлекцыяй і насеньневодзтвам і ўжыткоўнага. Праца аддзелаў праходзіла на дасьледчых палях станцыі: [[Пярэспа]], [[Антоліна]], [[Малая Сьляпянка]]. ** Цэнтральная дасьледчая станцыя аховы расьлінаў. Вывучала шкодныя казуркі, грызуноў і хваробы расьлінаў. Распрацоўвала мерапрыемствы змаганьня зь імі. ** Цэнтральная балотная станцыя. Гэтая станцыя належыла навукова-дасьледчаму інстытуту сельскай і лясной гаспадаркі. Яна мела на мэце ўсебаковае вывучэньне балот Беларусі і спосабаў іх скарыстаньня. Сваю працу станцыя праводзіла на Камароўскім балоце, 4 км на поўнач ад Менску. ** Цэнтральная аграхімічная лябараторыя. Вывучала сельскую і лясную гаспадарку шляхам палявых і вэгетацыйных досьледаў, хімічнага і фізычнага дасьледваньня глеб, вады і паветра. Мела аграфізычнае абсталяваньне. * ''Плябанская (Шырокая), 28''. Заалягічны музэй [[Беларуская акадэмія навук|Беларускай акадэміі навук]]. Адкрыўся 7 лістапада 1927 году Быў значным асяродкам вывучэньня фаўны Беларусі і захоўваньня матэрыялаў, сабраных у часе навуковых экспэдыцыяў. Складаўся з двух аддзелаў: навуковага і выстаўнога. [[Файл:Нацыянальны акадэмічны Вялікі тэатар опэры і балету г. Менск 2.jpg|значак|Тэатар опэры і балету]] * ''Траецкая Набярэжная (Камунальная), 1.'' Аптэка № 5 дзяржаўнага прадпрыемства «Белмэдгандаль». Апроч лекаў, у аптэцы прадаваліся прадметы санітарнай гігіены, прадметы догляду за хворымі, гаспадарчыя прадметы, мінэральныя воды ([[нарзан]], [[баржом]], [[эсэнтукі]]), маскатэльныя тавары, касмэтычна-парфумэрныя прадметы ([[мыла]], [[парфум]]а, [[адэкалён]], [[пудра]], крэмы для твару і г. д.) і гумавыя прадметы (грэбні, расчоскі, цацкі, мячы). * ''Траецкая Набярэжная (Камунальная), 25.'' Крама «Санітарыі і гігены» № 5 дзяржаўнага прадпрыемства «Белмэдгандаль». У краме прадаваліся фатаграфічныя прадметы і матэрыялы. * ''Траецкая Набярэжная (Камунальная), 31''. Жыдоўская школа № 28. * ''Траецкая Набярэжная (Камунальная), 32.'' Беларуская школа № 13. * ''Рог Траецкай (Пралетарскай) і Вялікай Барысаўскай (Горкага)''. Трэці дом саветаў. * ''Траецкі Рынак (Парыскай Камуны), 1.'' Тэатар опэры і балету. Новазбудаваны тэатар адкрыўся прэм’ерай опэры [[Яўген Цікоцкі|Я. Цікоцкага]] «[[Міхась Падгорны]]» 10 траўня 1939 году. * ''Рог Траецкага Рынку (пляцу Парыскай Камуны) і Георгіеўскай (Чачэрынскай), 1.'' Аддзел № 2 менскай паштова-тэлеграфнай канторы. === Паваенны пэрыяд (1944—1967) === [[Файл:Traeckaje suburb-2.jpg|значак|Трэці дом саветаў]] * ''Вялікая Барысаўская (М. Горкага), 1.'' Менская абласная ўправа Міністэрства аховы здароўя<ref>{{Літаратура/Менск. Стары і новы|к}} С. 58.</ref>. * ''Вялікая Барысаўская (М. Горкага), 2''. ** Другая клінічная лякарня. Праца лякарні аднавілася 1 жніўня 1944 году. У 1960—1963 гадох савецкія ўлады зруйнавалі будынкі колішніх плябаніі і крамаў [[Менская Фара|Фарнага касьцёла]], на іх месцы на рагу вуліцаў М. Горкага і Янкі Купалы збудавалі 5-павярховы гмах, у якім разьмясьціліся хірургічная, нэўралягічная клінікі, прыёмны аддзел, аптэка, лябараторыя, фізыё- і водалячэбніца, рэнтгенаўская служба<ref>[https://web.archive.org/web/20110914050354/http://minsk-old-new.com/minsk-3217.htm Вторая городская клиническая больница], [[Менск стары і новы]]</ref>. ** Аптэка 2-ой клінічнай лякарні. ** Скурна-вэнэралягічны навукова-досьледны інстытут. ** Паштовы аддзел № 58. * ''Вялікая Барысаўская (М. Горкага), 3''. Мэдычная вучэльня № 1. Да 1954 году называлася Мэдычнай школай<ref>[http://www.msmc.by/index.php?page=history Минский государственный медицинский колледж]</ref>. [[Файл:Military secondary school of Suvorov into Minsk3.JPG|значак|[[Менская сувораўская вайсковая вучэльня]] (2010 год)]] * ''Вялікая Барысаўская (М. Горкага), 6''. ** Кавярня «Тэатральная». Вечарамі ў ёй зьбіралася творчая інтэлігенцыя, тэлерадыёбамонд. У народзе кавярню называлі «Чорнымі скаламі»<ref>Черкасова В. [http://www.belgazeta.by/20011001.38/060330852/ Любовь в концлагере: Лицо нынешней власти определили брежневские времена]{{Недаступная спасылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} // [[Белорусская деловая газета]] № 38 01.10.2001.</ref>. ** Дзіцячы садок № 21. * ''Вялікая Барысаўская (М. Горкага), 8''. Крама Мінпрамгандлю № 74 «Культтавары». * ''Вялікая Барысаўская (М. Горкага), 23''. Прадуктовая крама № 21 Райхарчгандлю Фрунзенскага раёну. * ''Вялікая Барысаўская (М. Горкага), 27''. Стаматалягічная паліклініка № 1, дзіцячая. * ''Вялікая Барысаўская (М. Горкага), 29''. [[Менская сувораўская вайсковая вучэльня]]. Будынак былога касьцёла і шпіталя сясьцёр міласэрнасьці быў рэканструяваны ў 1952—1953 гадох, адначасна збудавалі новыя карпусы (архітэктар Г. Заборскі). Першы званок празьвінеў 1 верасьня 1953 году. 6 лістапада 1955 году вучэльні ўручылі Баявы сьцяг (гэты дзень лічыцца Днём вучэльні). Першы выпуск навучэнцаў адбыўся ў 1956 годзе. * ''Георгіеўская (Чычэрына), 1''. Рамонт музычных інструмэнтаў. * ''Георгіеўская (Чычэрына), 2''. ** Прыёмны пункт пральні. ** Рамонт вопраткі. * ''Міхайлаўская (Камуністычная), 3''. ** Абутковая майстэрня. ** Паштовае аддзяленьне № 29 ** Прадуктовая крама Райхарчгандлю № 23 Ленінскага раёну. ** Крама Тэкстыльшвейабутакгандлю № 22 «Мужчынскія гарнітуры». * ''Міхайлаўская (Камуністычная), 9''. Інстытут праектаваньня сельскай гаспадаркі «Белгіпрасельбуд». * ''Міхайлаўская (Камуністычная), 11''. Міністэрства мэліярацыі і воднай гаспадаркі. ** Прадпрыемства «Белсельгастэхніка», утворанае ў 1961 годзе. Мела рамонтна-абслуговую базу, якая складалася з трох зьвёнаў: рамонтна-абслуговай базы калгасаў і саўгасаў; рамонтна-абслуговых прадпрыемстваў раённага ўзроўню; спэцыялізаваных рамонтных прадпрыемстваў (заводаў, майстэрняў, цэхаў і дзялянак). ** Інстытут па праектаваньні воднай гаспадаркі «Белгіправодгас», заснаваны ў 1951 годзе. Асноўнай задачай інстытуту была распрацоўка мерапрыемстваў з асушваньня балотных масіваў Беларусі<ref>[https://web.archive.org/web/20120119050423/http://belgipro.prosite.by/index_f.php?id=33 История РУП «Белгипроводхоз»], [http://giprovodhoz.by/ РУП «Белгипроводхоз»]</ref>. * ''Плябанская (Куйбышава), 17''. ** Дзіцячы садок № 79. ** Школа № 21, адкрытая ў 1944 годзе як сярэдняя школа № 13, у 1945 годзе атрымала дзейсны нумар<ref>[http://sch21.minsk.edu.by/main.aspx?uid=5100 История СШ 21], [http://sch21.minsk.edu.by/main.aspx?uid=5100 Средняя общеобразовательная школа № 21 г. Минска]</ref>. ** Завочная міжабаласная школа працоўнай моладзі. * ''Траецкі Рынак (пл. Парыскай камуны), 3''. [[Тэатар опэры і балету (Менск)|Беларускі дзяржаўны акадэмічны Вялікі тэатар опэры і балету]]. Адразу па вайне пачалася грунтоўная рэканструкцыя тэатру, якая працягвалася 3 гады і скончылася ў 1948 годзе. У 1947 годзе ў будынку тэатру паставілі опэру Д. Лукаса «[[Кастусь Каліноўскі (опэра)|Кастусь Каліноўскі]]». Пад кіраўніцтвам [[Ларыса Александроўская|Ларысы Александроўскай]], якая выступала ў ролі рэжысэра, фармаваўся нацыянальны рэпэртуар. Ставіліся опэры «Дзяўчына з Палесься» (2-я рэдакцыя опэры «Алеся» Я. Цікоцкага, 1953), «Надзея Дурава» А. Багатырова, адноўлены «Міхась Падгорны» А. Туранкова. Для маленькіх менчукоў у 1955 годзе тут паставілі першы опэрны дзіцячы спэктакль «Марынка» Г. Пукста. У 1964 годзе тэатар атрымаў званьне акадэмічнага<ref>[https://web.archive.org/web/20090108215954/http://www.belta.by/ru/bel/culture/opera Белорусская опера], [[БелТА]]</ref>. ** Мастацкая прафэсійна-тэхнічная вучэльня Міністэрства вышэйшай, сярэдняй і спэцыяльнай адукацыі БССР. Навучальная ўстанова рыхтавала маляроў, скульптараў-выканаўцаў, выкладаньнікаў маляваньня і рысаваньня для сярэдніх школаў. ** Харэаграфічная прафэсійна-тэхнічная вучэльня. * ''Траецкі Рынак (пл. Парыскай камуны), 9/2''. ** Дзіцячая меская бібліятэка імя М. Астроўскага, заснаваная ў 1947 годзе. Першапачаткова разьмяшчалася ў [[Ракаўскае прадмесьце|Ракаўскім прадмесьці]], цяпер знаходзіцца на праспэкце Газэты «Праўда». ** Дзіцячы садок № 76. * ''Траецкі Рынак (пл. Парыскай камуны), 23''. Дом народнай творчасьці, рэспубліканскі. * ''Старавіленская, 3.'' ** Пральня. ** Прыёмны пункт пральні. ** Цырульня арцелі «Чырвоная зорка». ** Лазьня № 2. == Вуліцы і пляцы == {| cellspacing="1" cellpadding="3" style="width: 800px; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|Беларусь}} align="center" | '''Афіцыйная назва''' || '''Гістарычная назва''' || '''Былыя назвы''' |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | Максіма Багдановіча вуліца || '''Вялікая Барысаўская''' вуліца<ref name="sac1">Сацукевіч І. [https://web.archive.org/web/20111109024812/http://mestechki.info/conference/5sac.htm Гісторыя і сучаснасць урбананімікі Гродна і Мінска (параўнаўчы аналіз)] // Гарады Беларусі ў кантэксце палітыкі, эканомікі, культуры: зборнік навук. артыкулаў / Гродз.дзярж. ун-т; рэдкалегія: І. П. Крэнь, І. В. Соркіна (адк. рэдактары) [і інш.]. — Гродна: ГрДУ, 2007.</ref> || Аляксандраўская вуліца (пачатак ХІХ ст. — 1919) <br /> Камунальная вуліца (1919—1936) <br /> Максіма Горкага вуліца (1936—1991) |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | Архітэктара Заборскага вуліца || '''1-ы Сэмінарскі''' завулак || Камунальны завулак (1957—2004) |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | Камуністычная вуліца || '''Міхайлаўская''' вуліца || 2-я Міхайлаўская вуліца <br /> Чапскага вуліца (1919—1920)<ref name="sac1"/> <br /> Мопраўская вуліца (1922—1946) <br /> Калініна вуліца (1946—1961) |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | Куйбышава вуліца || '''Плябанскія Млыны''' вуліца <br> '''Плябанская''' вуліца || Шырокая вуліца (1866—1935) |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | Парыскай Камуны плошча || '''Траецкая Гара''' пляц <br> '''Траецкі Рынак''' пляц (да 1919) || |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | Алаізы Пашкевіч вуліца (з 1974) || || |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | Старавіленская вуліца || '''Віленская''' набярэжная<ref>Карповіч Т. Культурнае жыццё Мінска I паловы XIX стагоддзя. — Менск: «Рыфтур», 2007. С. 4—5</ref> <br> '''Старавіленская''' вуліца || |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | Старажоўская вуліца || '''Старосьцінская Слабада''' вуліца (частка) <br /> '''Радашкаўская''' вуліца (частка) <br /> '''Траецкая''' вуліца (частка) || Стараслабадзкая вуліца (1866—1987) |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | Траецкая набярэжная || '''Траецкая''' набярэжная || Аляксандраўская набярэжная (пачатак XIX ст. — 1919) <br> Камунальная набярэжная (1919—2010) |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | Чычэрына вуліца || '''Георгіеўская вуліца''' (да 1922) || |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Вуліца Янкі Купалы (Менск)|Янкі Купалы вуліца]] || '''Траецкая''' вуліца (частка) <br /> '''Ягораўская''' вуліца (частка) <br /> '''Набярэжная''' вуліца (частка) || Паліцэйская вуліца (частка, 1866—1919) <br /> Пралетарская вуліца (частка) <br /> Кастрычніцкая вуліца (1919—1948) <br /> Івана Луцкевіча вуліца (частка, 1941—1944) |-style="background:{{Колер|Беларусь}};" align="left" colspan="3" | || || |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | Не існуе (з 1950-х)|| '''Белацаркоўная''' вуліца || Чырвонаштандартная вуліца (у савецкі час) |} Апроч таго, на тэрыторыі прадмесьця існавалі вуліцы Барысаглебская, Магілёўская і Манастырская. == Турыстычная інфармацыя == === Помнікі архітэктуры === {{Панарама|NCS_Troetskoe_predmest'e_panorama.jpg|1100px|<center>Панарама Траецкага прадмесьця і [[Высокае Места|Высокага Места]]</center>}} * Комплекс будынкаў пачатку ХІХ—ХХ стагодзьдзяў (некаторыя зь іх будаваліся на базе больш раньніх камяніцаў<ref name="tro"/>), ''вул. М. Багдановіча, 3, 7, 7а, 9, 9а, 11, 13, 15, 17, 17а, 19, 21; Траецкая набярэжная, 4, 6, 8; вул. Старавіленская, 2, 4, 6, 8, 12, 14, 16; вул. Старажоўская, 3, 5''<ref>Постановление Совета Министров Республики Беларусь от 14 мая 2007 г. №578 «Аб статусе гісторыка-культурных каштоўнасцей». С. 49—52</ref>. ** Дом Вігдорчыка, ''Траецкая набярэжная, 6'', збудаваны ў 1890—1891 гадох<ref name="gbs2">[http://globus.tut.by/minsk/index2.htm#zaborskogo3_dom_bejlina Минск], [[Глёбус Беларусі]]</ref>. ** Дом Пінсуховіча, ''вул. Старажоўская, 5''<ref name="gbs2"/>. ** [[Кітаеўская сынагога|«Кітаеўская» сынагога]] (цяпер «Дом прыроды»), ''вул. М.Багдановіча, 9а'', збудаваная ў 1874 годзе. ** Фабрыка абутковая Цытвера, ''вул. М.Багдановіча, 15''<ref>[https://web.archive.org/web/20161225082005/http://globus.tut.by/minsk/index6.htm#firstobj Минск], [[Глёбус Беларусі]]</ref>. [[Файл:Trajeckaje pradmiescie.svg|значак|Плян заходняй часткі прадмесьця]] * Комплекс будынкаў былога [[Траецкі манастыр базылянак|Траецкага манастыра базылянак]], мескай лякарні (цяпер 2-я меская клінічная лякарня), ''вул. М.Багдановіча, 2''. Помнік архітэктуры [[клясыцызм]]у. ** манастырскі корпус, збудаваны ў 1799—1800 гадох. ** дом інвалідаў, збудаваны ў 1840—1847 гадох. ** багадзельня, збудаваная ў 1840—1847 гадох. ** гаспадарчая пабудова, збудаваная ў 1840—1847 гадох. [[Файл:Former Synagogue.JPG|220пкс|міні|Сынагога «Кітаеўская»]] * [[Менская сувораўская вайсковая вучэльня]], ''вул. М. Багдановіча, 29''. ** вучэбны корпус (будынак касьцёла і шпіталя сясьцёр міласэрнасьці, корпус 2/3, збудаваны ў 1811 годзе, рэканструяваны ў 1953—1955 гадох. ** корпус 2/1, збудаваны ў 1953 годзе. ** спартовая заля (корпус 2/17), збудаваная ў 1953—1955 гадох. * Будынак «Трэцяга дому саветаў», ''Максіма Багдановіча, 23'', збудаваны ў 1936 годзе. Помнік архітэктуры [[канструктывізм]]у. * Будынак [[Міністэрства абароны Рэспублікі Беларусь|Міністэрства абароны Беларусі]], ''вул. Камуністычная, 1'', збудаваны ў 1945—1946 гадох (паводле іншых зьвестак у 1867—1870 гадох, пазьней перабудаваны<ref name="min"/>). * [[Тэатар опэры і балету (Менск)|Тэатар опэры і балету]], ''пл. Парыжскай Камуны, 1'', збудаваны ў 1935—1937 гадох, рэканструяваны ў 2008 годзе. Помнік архітэктуры [[канструктывізм]]у. * Дом Бейліна<ref name="gbs2"/>, ''вул. Архітэктара Заборскага, 3'', збудаваны ў канцы ХІХ ст. === Музэі === [[Файл:Belarus-Minsk-Maksim Bahdanovich Museum-2.jpg|220пкс|міні|Музэй Максіма Багдановіча]] * Гасьцёўня Ўладзіслава Галубка, філія Дзяржаўнага музэю гісторыі тэатральнай і музычнай культуры Беларусі (''Старавіленская, 14''). Эспазыцыя музэю распавядае пра жыцьцё і творчасьць беларускага тэатральнага дзеяча [[Уладзіслаў Галубок|Ўладыслава Галубка]], зьмяшчае калецыю твораў выяўленчага мастацтва<ref>[https://web.archive.org/web/20090131061654/http://if.by/article/8122 Музеи столицы и их филиалы]</ref>. * [[Дзяржаўны музэй гісторыі беларускай літаратуры]] (''М. Багдановіча, 15''). Экспазыцыя музэю складаецца з унікальных калекцыяў рукапісаў, рэдкіх кніг, фатаздымкаў, твораў мастацтва, асабістых (мэмарыяльных) рэчаў і дакумэнтаў беларускіх пісьменьнікаў<ref>[https://web.archive.org/web/20081218160250/http://litmuseums.iatp.by/litm/by/index.html Дзяржаўны музей гісторыі беларускай літаратуры], [https://web.archive.org/web/20080731172259/http://litmuseums.iatp.by/ Літаратурныя музеі Беларусі]</ref>. * Літаратурны музэй Максіма Багдановіча (''М. Багдановіча, 7а''). Экспазыцыя музэю разьмяшчаецца ў пяці залях, кожная зь якіх прысьвячаецца пэўнаму пэрыяду з жыцьця клясыка беларускай літаратуры [[Максім Багдановіч|Максіма Багдановіча]]<ref>[https://web.archive.org/web/20091214122458/http://litmuseums.iatp.by/bogdan/by/expose.html Літаратурны музей Максіма Багдановіча], [https://web.archive.org/web/20080731172259/http://litmuseums.iatp.by/ Літаратурныя музеі Беларусі]</ref>. Адрэстаўраваная заходняя частка прадмесьця — музэй на вольным паветры, у якім узнаўляецца стыль і ўзоры мескай мураванай забудовы ХІХ ст. У старых будынках разьмяшчаюцца музэі, крамы і кавярні. У будынку Траецкай аптэкі (''Старажоўская, 3'') экспануюцца некаторыя віды [[правізар]]скага аптэчнага посуду, старыя фармацэўтычныя кнігі. === Выставы === * Галерэя «Славутыя майстры» (''Траецкая набярэжная, 6''). У галерэі выстаўленыя творы сучаснага беларускага дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва. * Дом прыроды (''М. Багдановіча, 9а''). Тут бесьперапынна праводзяцца выставы, прысьвечаныя сьвету прыроды. * Нацыянальны выстаўны цэнтар «БелЭкспа» (''Янкі Купалы, 27''). У цэнтры праходзяць міжнародныя і нацыянальныя выставы самай разнастайнай тэматыкі. == Глядзіце таксама == * [[Дом Чыжа]] * [[Востраў сьлёз]] == Крыніцы == {{Крыніцы|1=2}} == Літаратура == * Бабкова В. [https://web.archive.org/web/20090407154023/http://nn.by/2001/16/16.htm Стары Менск] // [[Наша Ніва]]. №16, 2001. * {{Літаратура/Беларусы: У 8 т.|2}} * {{Літаратура/Гісторыя Менску (2006)}} * Карповіч Т. Культурнае жыццё Мінска I паловы XIX стагоддзя. — {{Менск (Мінск)}}, «Рыфтур», 2007. — 64 с. {{ISBN|978-985-6700-57-9}} * {{Літаратура/Каталіцкія храмы на Беларусі (2001)}} * {{Літаратура/Праваслаўныя храмы на Беларусі (2001)}} * Куркоў І. Мінск незнаёмы. 1920—1940. — {{Менск (Мінск)}}: Ураджай, 2002. — 240 с. {{ISBN|985-04-0535-X}}. * Лакотка А. Сілуэты старога Мінска. Нарысы драўлянай архітэктуры. — {{Менск (Мн.)}}: Полымя, 1991. — 126 с. * {{Літаратура/Менск. Стары і новы}} * {{Літаратура/Рэха даўняга часу}} * {{Літаратура/Памяць/Менск|1}} * {{Літаратура/Памяць/Менск|2}} * Сацукевіч І. [https://web.archive.org/web/20111109024812/http://mestechki.info/conference/5sac.htm Гісторыя і сучаснасць урбананімікі Гродна і Мінска (параўнаўчы аналіз)] // Гарады Беларусі ў кантэксце палітыкі, эканомікі, культуры: зборнік навук. артыкулаў / Гродз.дзярж. ун-т; рэдкалегія: І. П. Крэнь, І. В. Соркіна (адк. рэдактары) [і інш.]. — Гродна: ГрДУ, 2007. * Спадарожнік па Менску. — Менск: Менгарсавет і газэта «Рабочий», 1930. * {{Літаратура/Менск: Старонкі жыцьця дарэвалюцыйнага гораду (1994)}} * Ярмоленка А. [http://media.catholic.by/nv/n44/art7.htm Мінская Фара] // [[Наша Вера]]. № 2(44), 2008. * Боровой Р. В. [https://web.archive.org/web/20070609195505/http://archis-minsk.iatp.by/minskmi/article.php?article=3.html Историческая топография древнего Минска. Обзор источников и современное состояние проблемы] // Гістарычна-археалагічны зборнік. № 12. Мінск, 1997. * Боровой Р. В. [http://www.rusarch.ru/borovoy1.htm Минские древности. «Старый город» средневекового Минска по письменным источникам.] // Гістарычна-археалагічны зборнік. № 15. 2000 г. * Бубновский Д. [http://www.ais.by/article/37094 Исторический шанс исторического центра Минска]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} // Архитектура и строительство. №2, 2005 г. * [http://minchanin.esmasoft.com/books/minsk67/index.html Минск. Краткий справочник.] — Минск: Полымя, 1967. * [https://web.archive.org/web/20201001185616/http://www.newsby.org/documents/sovetm/pos02/sovmin02387/index.htm Постановление Совета Министров Республики Беларусь от 14 мая 2007 г. №578 «Аб статусе гісторыка-культурных каштоўнасцей»] * Чирский Н. А. Чирский Е. Н. Минск: Путеводитель. Минск: Университетское, 2002. — 96 с. {{ISBN|985-09-0447-X}}. * Шпилевский П. М. Путешествие по Полесью и белорусскому краю. — Минск, 1992. == Вонкавыя спасылкі == {{Гісторыка-культурная каштоўнасьць Рэспублікі Беларусь|711Е000001}} * {{Радзіма майго духу|3457|аб’ект}} * [http://minchanin.esmasoft.com/walks/trinity/index.html Шпацыраваньне Траецкім прадмесьцем], [http://minchanin.esmasoft.com Бібліятэка Менчука]{{ref-ru}} * [https://web.archive.org/web/20090329030637/http://minsk-old-new.com/minsk-2866-ru.htm Траецкае прадмесьце]{{ref-ru}}, [[Менск стары і новы]] * {{Глёбус Беларусі|minsk/index5.htm#troickoe}} * [[Іван Сацукевіч|Сацукевіч І.]] [https://web.archive.org/web/20110824075549/http://baj.by/belkalehium/lekcyji/historyja/sacukievicz_01.htm Тапанімія вуліцы і плошчаў Менска ў ХІХ — пачатку ХХ стст.], «Беларускі калегіюм», 4 чэрвеня 2008. * Бондаренко В. [https://web.archive.org/web/20090126141440/http://minsk-old-new.com/minsk-2908-ru.htm Названия минских улиц за последнее столетие: тенденции, загадки, парадоксы], [[Менск стары і новы]] * [http://minchanin.esmasoft.com/maps/1903/index.html План губернского города Минска (1903)], [http://minchanin.esmasoft.com Бібліятэка Менчука]{{ref-ru}} * [http://minchanin.esmasoft.com/maps/1800-2004/index.html Формирование территории Минска (1800—2004)], [http://minchanin.esmasoft.com Бібліятэка Менчука]{{ref-ru}} * [http://minchanin.esmasoft.com/maps/1898/index.html План губернского города Минска (1898)], [http://minchanin.esmasoft.com Бібліятэка Менчука]{{ref-ru}} {{Гістарычныя раёны Менску}} {{Менск}} {{Абраны артыкул}} [[Катэгорыя:Траецкае прадмесьце| ]] 91o2gfz377vvm10v5o5k3mzlcj59n2j Канстанцін Лукашоў 0 53325 2330688 2211732 2022-07-31T05:49:52Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Цёзкі}} {{Навуковец}} '''Канстанці́н Ігна́тавіч Лукашо́ў''' (7 студзеня 1907, вёска [[Гарадзец (Быхаўскі раён)|Гарадзец]], [[Быхаўскі павет]], [[Магілёўская губэрня]] — 23 мая 1987) — беларускі навуковец, [[Сьпіс рэктараў Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэту|рэктар]] [[Беларускі дзяржаўны ўнівэрсытэт|Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэту]]. Доктар геоляга-мінэралягічных навук<ref>[http://nasb.gov.by/bel/members/academicians/lukashyov.php Акадэмік ЛУКАШОЎ Канстанцін Ігнатавіч (1907-1987)] Нацыянальная акадэмія навук Беларусі</ref>. Акадэмік Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі (1953). Заслужаны дзяяч навукі БССР (1967). Бацька навукоўца-географа [[Валянцін Лукашоў|Валянціна Лукашова]]. Паходзіць з заможнай сялянскай сям’і. У 1922 годзе скончыў Быхаўскую працоўную сямігадовую школу і пэўны час працаваў у гаспадарцы бацькі. У 1931 годзе пасьля сканчэньня [[Ленінградзкі ўнівэрсытэт|Ленінградзкага ўнівэрсытэту]] Лукашоў вучыўся ў [[асьпірантура|асьпірантуры]] і ў 1934 годзе абараніў кандыдацкую дысэртацыю па тэме «Грунтазнаўства». Зьяўляецца аўтарам колькіх навуковых працаў. З 14 жніўня 1952 году Канстанцін Лукашоў быў прызначаны на пасаду рэктара [[БДУ]]. Заставаўся на пасадзе да кастычніка 1957 году<ref>[http://bsu.by/be/main.aspx?guid=156411 Рэктары БДУ] Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт</ref>. Дэпутат Вярхоўнага Савета БССР (1951-1967 гг.), член Прэзыдыюму Вярхоўнага Савету БССР (1963-1967 гг.). На працягу 1957—1960 зьяўляўся старшынём Навуковай рады [[Беларускае геаграфічнае таварыства|Беларускага геаграфічнага таварыства]]. Дзяржаўная прэмія БССР 1972 г. за адкрыцьцё і разведку буйных нафтавых радовішчаў Прыпяцкай нафтагазаноснай вобласьці БССР. Памёр у 1987 годзе<ref>[https://web.archive.org/web/20101123072937/http://geology.by/component/content/article/346.html]</ref>. Пахаваны на Ўсходніх могілках Менску. == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Накід:Чалавек}} {{Пачатак блёку}} {{Адзінка блёку |папярэднік = [[Іван Чымбург]] |назва = [[Сьпіс рэктараў Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэту|Рэктар Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэту]] |гады = 1952—1957 |наступнік = [[Антон Сеўчанка]] }} {{Канец блёку}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Лукашоў, Канстанцін Ігнатавіч}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Быхаўскім раёне]] [[Катэгорыя:Выпускнікі расейскіх ВНУ]] [[Катэгорыя:Беларускія навукоўцы]] [[Катэгорыя:Дактары геоляга-мінэралягічных навук]] [[Катэгорыя:Рэктары БДУ]] [[Катэгорыя:Акадэмікі Акадэміі навук БССР]] [[Катэгорыя:Заслужаныя дзеячы навукі і тэхнікі БССР]] [[Катэгорыя:Ляўрэаты Дзяржаўнай прэміі БССР]] [[Катэгорыя:Памерлі ў 1987 годзе]] 3oyfi5eeey6r7gs7urxvok7kt2n2e34 Аль Капонэ 0 57974 2330587 2247255 2022-07-30T20:13:44Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Асоба |імя = Аль Капонэ |арыгінал імя = Al Capone |партрэт = AlCaponemugshotCPD.jpg |памер = |апісаньне = [[Магшот]] Аль Капонэ |імя пры нараджэньні = Alphonse Gabriel Capone |род дзейнасьці = |дата нараджэньня = [[17 студзеня]] [[1899]] |месца нараджэньня = [[Нью-Ёрк]], [[ЗША]] |грамадзянства = |падданства = |дата сьмерці = [[25 студзеня]] [[1947]] |месца сьмерці = [[Палм-Айлэнд]], [[ЗША]] |бацька = |маці = |муж = |жонка = |дзеці = |узнагароды = |сайт = |дадаткова = |commons = }} '''Альфонс Габрыель Капонэ''' або '''Аль Капонэ''' ({{мова-it|Alfonso Capone}}; [[17 студзеня]] [[1899]] — [[25 студзеня]] [[1947]]) — знакаміты [[ЗША|амэрыканскі]] [[гангстэр]], які дзейнічаў у [[1920-я|1920]]—[[1930-я|1930-х]] гадах на тэрыторыі [[Чыкага]]. Яскравы прадстаўнік арганізаванай злачыннасьці [[ЗША]], якая зарадзілася і існуе там пад уплывам італьянскай [[мафія|мафіі]]. Вядомы пад мянушкай «Твар са шнарам» (''Scarface'')<ref>[https://web.archive.org/web/20100911223727/http://www.fbi.gov/libref/historic/famcases/capone/capone.htm Твар са шнарам]</ref>. == Крыніцы == {{Зноскі}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons|Category:Al Capone}} {{Накід:Чалавек}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Капонэ, Аль}} [[Катэгорыя:Асобы Чыкага]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў 1899 годзе]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся 17 студзеня]] [[Катэгорыя:Памерлі ў 1947 годзе]] [[Катэгорыя:Памерлі 25 студзеня]] 0x617dduh7x9lyy6o52kb42qf1dc1r7 Вялікараёўскі сельсавет 0 58288 2330578 2296400 2022-07-30T19:43:02Z Stary Jolup 145 [[Вікіпэдыя:Шаблёны|шаблён]] wikitext text/x-wiki {{Адміністрацыйная адзінка}} '''Вялікараёўскі сельсавет''' — былая [[адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка]] ў складзе [[Капыльскі раён|Капыльскага раёну]] [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]]. Цэнтар савету — вёска [[Вялікая Раёўка]]. == Гісторыя == 20 жніўня 1924 году створаны ў складзе Капыльскага раёну [[Слуцкая акруга|Слуцкай акругі]]. 28 траўня 2013 году сельсавет ліквідаваны, усе населеныя пункты — вёскі [[Багушы (Менская вобласьць)|Багушы]], [[Богараўшчына]], [[Вялікая Раёўка]], [[Вялікія Прусы]], [[Калодзезнае]], [[Канатопы (Менская вобласьць)|Канатопы]], [[Кукавічы]], [[Куцаўшчына]], [[Малыя Прусы]], [[Наруці (Менская вобласьць)|Наруці]], [[Руднае (Менская вобласьць)|Руднае]], [[Савічы (Капыльскі раён)|Савічы]], [[Сьцяпуры]], пасёлкі [[Калоўка]], [[Раёк (Менская вобласьць)|Раёк]] — перададзеныя ў склад [[Цімкавіцкі сельсавет|Цімкавіцкага сельсавету]]<ref>[https://web.archive.org/web/20160331143206/http://www.pravo.by/main.aspx?guid=12551&p0=D913n0058646&p1=1 «Об изменении административно-территориального устройства районов Минской области». Решение Минского областного Совета депутатов от 28 мая 2013 г. № 234]{{Ref-ru}}</ref>. == Паселішчы == На 1 студзеня 2009 году — 15 населеных пунктаў: 2 пасёлкі і 13 вёсак. == Насельніцтва == * Па стане на 1 студзеня 2008 году ў сельсавеце налічвалася 570 гаспадарак, 1142 жыхары (у тым ліку ва ўзросьце: маладзей за працаздольны — 123; працаздольным — 544; старэй за працаздольны — 475) * На 1 студзеня 2009 году — 532 гаспадаркі, 1091 жыхар (у тым ліку ва ўзросьце: маладзей за працаздольны — 147; працаздольным — 495; старэй за працаздольны — 449) == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|8-2}} С. 155 {{Вялікараёўскі сельсавет}} {{Капыльскі раён}} [[Катэгорыя:Былыя сельсаветы Капыльскага раёну]] [[Катэгорыя:Сельсаветы, створаныя ў 1924 годзе]] gj0uu9tlk671vgilnw0gcq8jb11gc6s Цімкавіцкі сельсавет 0 58374 2330559 2299585 2022-07-30T19:09:05Z Stary Jolup 145 wikitext text/x-wiki {{Адміністрацыйная адзінка}} '''Ці́мкавіцкі сельсавет''' — [[адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка]] ў складзе [[Капыльскі раён|Капыльскага раёну]] [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]]. Цэнтар савету — вёска [[Цімкавічы]]. == Гісторыя == 20 жніўня 1924 году створаны ў складзе Капыльскага раёну [[Слуцкая акруга|Слуцкай акругі]] з цэнтрам у мястэчку [[Цімкавічы]]. 24 верасьня 1926 году сельсавет скасаваны, населеныя пункты перададзены [[Прускі сельсавет|Прускаму сельсавету]]. 27 верасьня 1938 году сельсавет адноўлены. 16 ліпеня 1954 году сельсавету перададзены населеныя пункты скасаванага [[Прускі сельсавет|Прускага сельсавету]]. 28 траўня 2013 году ў склад сельсавету перададзеныя ўсе населеныя пункты — вёскі [[Браткава (Менская вобласьць)|Браткава]], [[Дзягцяныя]], [[Заракаўцы]], [[Комсічы]], [[Навасёлкі (Цімкавіцкі сельсавет)|Навасёлкі]], [[Пузаў]]<!--[[Вясёлае (Капыльскі раён)|Вясёлае]]-->, пасёлкі [[Арэхаўка (Капыльскі раён)|Арэхаўка]], [[Каралінка]], [[Славінка]] — ліквідаванага [[Браткаўскі сельсавет|Браткаўскага сельсавету]]; а таксама ўсе населеныя пункты — вёскі [[Багушы (Менская вобласьць)|Багушы]], [[Богараўшчына]], [[Вялікая Раёўка]], [[Вялікія Прусы]], [[Калодзезнае]], [[Канатопы (Менская вобласьць)|Канатопы]], [[Кукавічы]], [[Куцаўшчына]], [[Малыя Прусы]], [[Наруці (Менская вобласьць)|Наруці]], [[Руднае (Менская вобласьць)|Руднае]], [[Савічы (Капыльскі раён)|Савічы]], [[Сьцяпуры]], пасёлкі [[Калоўка]], [[Раёк (Менская вобласьць)|Раёк]] — ліквідаванага [[Вялікараёўскі сельсавет|Вялікараёўскага сельсавету]]<ref>[https://web.archive.org/web/20160331143206/http://www.pravo.by/main.aspx?guid=12551&p0=D913n0058646&p1=1 «Об изменении административно-территориального устройства районов Минской области». Решение Минского областного Совета депутатов от 28 мая 2013 г. № 234]{{Ref-ru}}</ref>. == Паселішчы == На 1 студзеня 2009 году — 6 вёсак. == Насельніцтва == На 1 студзеня 2009 году ў сельсавеце налічвалася 917 гаспадарак, 1884 жыхары (у тым ліку ва ўзросьце: маладзей за працаздольны — 314; працаздольным — 1046; старэй за працаздольны — 524). == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == * {{Літаратура/ЭГБ|4}} С. 105 * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|8-2}} С. 236, 237 {{Цімкавіцкі сельсавет}} {{Капыльскі раён}} [[Катэгорыя:Цімкавіцкі сельсавет| ]] [[Катэгорыя:Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Капыльскага раёну]] [[Катэгорыя:Сельсаветы Беларусі]] [[Катэгорыя:Сельсаветы, створаныя ў 1924 годзе]] o4wfb165kcb84l2oc510rkqfc141929 Андрэй Аршавін 0 61275 2330600 2281135 2022-07-30T20:54:59Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |Імя = Андрэй Аршавін |клюб = |нумар = |гады = 2000—2009<br/>2009—2013<br/>2012<br/>2013—2015<br/>2015—2016<br/>2016—2019 |клюбы = [[Зэніт Санкт-Пецярбург|Зэніт]]<br/>[[Арсэнал Лёндан|Арсэнал]]<br/>→ [[Зэніт Санкт-Пецярбург|Зэніт]] (арэнда)<br/>[[Зэніт Санкт-Пецярбург|Зэніт]]<br/>[[Кубань Краснадар|Кубань]]<br/>[[Кайрат Алматы|Кайрат]] |гульні(галы) = 238 (51)<br/>105 (23)<br/>10 (3)<br/>25 (0)<br/>8 (0)<br/>84 (24) |нац гады = 2002—2012 |нац зборная = {{Футбол Расея|няма}} |нац гульні(галы) = 75 (17) |абнаўленьне(клюб) = |абнаўленьне(зборная) = }} {{Мэдалі |шырыня=300пкс |мэдалі= {{АІ-спорт|[[Футбол]]}} {{турнір|[[Чэмпіянат Эўропы па футболе|Чэмпіянаты Эўропы]]}} {{мэдаль|Бронза|[[Чэмпіянат Эўропы па футболе 2008 году|Аўстрыя/Швайцарыя-2008]]}} }} '''Андрэ́й Сярге́евіч Арша́він''' (нарадзіўся 29 траўня 1981 году, [[Санкт-Пецярбург|Ленінград]]) — [[Расея|расейскі]] [[футбол|футбаліст]], [[заслужаны майстар спорту Расеі]] (2008). Гуляў на пазыцыях другога [[нападнік (футбол)|нападніка]], плэймэйкера, [[паўабаронца (футбол)|атакавалага паўабаронцы]]. Пры трэнэры [[Гуўс Гідынк|Гуўсе Гідынку]] стаў адным з асноўных гульцоў [[Зборная Расеі па футболе|нацыянальнай каманды Расеі]]. Зьяўляецца гульцом клюбу «[[Кайрат Алматы|Кайрат]]». У 2008 годзе пасьля [[Чэмпіянат Эўропы па футболе 2008 году|Чэмпіянату Эўропы 2008 году]] трапіў у сымбалічную зборную Эўропы па вэрсіі [[УЭФА]], а 2 сьнежня, у выніку галасаваньня па вызначэньні найлепшага гульца 2008 году і ўручэньне ўзнагароды «[[Залаты мяч]]» па вэрсіі часопіса «France Football», заняў 6-е месца, што зьяўляецца найлепшым вынікам для расейскага футбаліста пасьля распаду [[СССР]]. Неаднаразова прызнаваўся найлепшым футбалістам Расеі ў розных апытаньнях. Паводле апытаньняў [[Усерасейскі цэнтар вывучэньня грамадзкай думкі|УЦВГД]] і «[[Лявада-Цэнтар|Лявада-Цэнтру]]», займае 18-е месца ў сьпісе топ-100 эліты Расеі за 2008 год. == Футбольная кар’ера == Футболам пачаў займацца з 7 гадоў. Выхаванец [[СДЮШАР]] «Зьмена», трэнэры — [[Сяргей Гардзееў]] і [[Віктар Вінаградаў]]. За дарослую каманду «Зьмены» пачаў гуляць у 16 гадоў. З 1999 стаў выступаць за рэзэрвовы склад ФК «Зэніт». У 19 гадоў [[дэбют]]аваў у асноўным складзе «Зэніту». 2 жніўня 2000 году [[Юры Марозаў]] выпусьціў яго на замену замест [[Андрэй Кобелеў|Андрэя Кобелева]] ў гасьцявым матчы [[Кубак Інтэртота|Кубка Інтэртота]] супраць ангельскага «[[Брэдфард (футбольны клюб)|Брэдфарду]]» (3:0). [[Файл:Arshavin.JPG|міні|Аршавін у «Зэніце»]] З тых часоў згуляў у складзе «Зэніту» 310 афіцыйных матчаў, забіў 71 мяч. Заваяваў з камандай залатую, срэбную і бронзавую мэдалі [[Расейская футбольная Прэм’ер-Ліга|чэмпіянату Расеі]]. === Арсэнал === За «[[Арсэнал Лёндан|Арсэнал]]» Аршавін дэбютаваў 21 лютага 2009 году ў хатнім паядынку з «[[Сандэрлэнд (футбольны клюб)|Сандэрлэндам]]» (0:0). У гэтым матчы Андрэй быў прызнаны наведвальнікамі сайту [[BBC]] найлепшым гульцом. 14 сакавіка 2009 году ў матчы ангельскай Прэм’ер-лігі супраць «[[Блэкбэрн Ровэрс|Блэкбэрну]]» на 65-й хвіліне Андрэй забіў свой першы гол за «Арсэнал». У першым тайме Аршавін атрымаў пашкоджаньне ў выніку сутыкненьня з абаронцам «Блэкбэрну» [[Андрэ Оер|Оерам]], з-за чаго ў перапынку яму наклалі восем швоў<ref name="eightstitches">[https://web.archive.org/web/20120619210830/http://www.arsenal.com/news/news-archive/arshavin-desperate-to-face-hull-in-fa-cup Arshavin 'desperate' to face Hull in FA Cup] Аршавін прагне згуляць з «Галам» у Кубку Ангельшчыны</ref>. Нягледзячы на гэта, Андрэй выйшаў на другі тайм, адкрыў лік сваім галам за «Арсэнал» і зноў быў абраны найлепшым гульцом матчу па вэрсіі наведвальнікаў інтэрнэт-парталу [[BBC]]. 21 красавіка 2009 году забіў 4 галы ў гасьцявым матчы ангельскай Прэм’ер-лігі супраць «[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпулу]]», аформіўшы тым самым свой першы за кар’еру покер. Выніковы лік матчу 4:4. === Зэніт === 24 лютага 2012 году за дзьве хвіліны да закрыцьця трансфэрнага вакна ў [[Расея|Расеі]] Аршавін быў аддадзены ў арэнду ў «Зэніт» да канца [[Чэмпіянат Расеі па футболе 2011—2012 гадоў|сэзону 2011—2012 году]]<ref>[http://www.championat.com/football/news-1095906-za-zenit-arshavin-zajavlen-pod-29-m-nomerom.html За «Зенит» Аршавин заявлен под 29-м номером]. championat.com</ref>. 27 чэрвеня 2013 году было афіцыйна абвешчана пра трансфэр гульца ў «Зеніт»<ref>[http://lenta.ru/news/2013/06/27/arshavin/ «Зенит» объявил о возвращении Аршавина]. Lenta.ru</ref>. == Выступы за зборную == У зборнай Расеі Аршавін дэбютаваў у 20-гадовым узросьце 17 траўня 2002 году ў гульні [[Зборная Расеі па футболе|Расея]] — [[Зборная Беларусі па футболе|Беларусь]] на турніры «[[Кубак LG]]» у [[Масква|Маскве]], у рамках падрыхтоўкі зборнай Расеі да [[Чэмпіянат сьвету па футболе 2002 году|чэмпіянату сьвету 2002 году]]. На працягу наступных двух гадоў ён згуляў за нацыянальную каманду толькі ў двух матчах, у другім зь якіх (13 лютага 2003, [[Зборная Румыніі па футболе|Румынія]] — Расея, 2:4) адкрыў лік сваім забітым мячам за зборную. У 2003 годзе Аршавін выступаў у [[Моладзевая зборная Расеі па футболе|моладзевай зборнай Расеі]], згуляў 5 матчаў, забіў 1 гол. У рамках падрыхтоўкі да [[Чэмпіянат Эўропы па футболе 2004 году|чэмпіянату Эўропы 2004 году ў Партугаліі]] Аршавін згуляў свой чацьверты матч за зборную (28 красавіка 2004, [[Зборная Нарвэгіі па футболе|Нарвэгія]] — Расея, 3:2), але ў заяўку на турнір уключаны ня быў. Пасьля Эўра-2004 нападнік «Зэніту» стаў стала выклікацца ў каманду і хутка замацаваўся ў яе асноўным складзе. У 2005 і 2006 гадох Аршавін станавіўся найлепшым бамбардзірам зборнай, быў [[Капітан (футбол)|капітан каманды]] ў 2006—2007 гадох. Усяго за зборную Расеі згуляў 41 матч, забіў 15 галоў. З-за таго, што зборная Расеі не змагла заваяваць права выступу на [[Чэмпіянат сьвету па футболе 2006 году|чэмпіянаце сьвету 2006 году ў Нямеччыне]], першым буйным турнірам, у якім Аршавін змог прыняць удзел у складзе нацыянальнай каманды, стаў [[Чэмпіянат Эўропы па футболе 2008 году|чэмпіянат Эўропы 2008 году]]. === Эўра-2008 === [[Файл:A-Arshavinntkit.jpg|міні|Аршавін у зборнай]] На [[Чэмпіянат Эўропы па футболе 2008 году|Эўра-2008]] 27-гадовы Аршавін быў заяўлены пад нумарам 10. З-за дыскваліфікацыі ён ня мог прыняць удзел у першых двух матчах. Упершыню на турніры ён выйшаў на поле ў трэцяй сустрэчы, заключнай у групе, супраць [[Зборная Швэцыі па футболе|Швэцыі]]. У гэтым матчы зборная Расеі перамагла 2:0, вырашыўшы задачу выхаду ў [[Чэмпіянат Эўропы па футболе 2008 году (плэй-оф)|наступны круг]], і паказаў добрую гульню. Андрэй Аршавін быў прызнаны найлепшым гульцом матчу. Ён ярка выступіў у чвэрцьфінальным матчы са [[Зборная Нідэрляндаў па футболе|зборнай Галяндыі]]. У гэтай гульні ён удзельнічаў ва ўсіх трох галах, якія забіла зборная Расеі. Аддаў галявы [[пас (футбол)|пас]], а трэці гол, які зьняў усе пытаньні аб пераможцы гэтага чвэрцьфіналу, забіў сам, прыняўшы мяч, укінуты з-за бакавы партнёрам па «[[Зэніт Санкт-Пецярбург|Зэніту]]» [[Аляксандар Анюкоў|Анюковым]], добра стукнуў па варотах; мяч зьлёгку зьмяніў кірунак руху ад нагі абаронцы, і мінуў паміж нагамі галяндзкага брамніка [[Эдвін Ван дэр Сар|Ван дэр Сара]], што гуляў перадапошні матч за зборную ў кар’еры. Другую гульню запар Аршавін быў прызнаны найлепшым гульцом матчу і атрымаў захопленыя водгукі заходніх спэцыялістаў і журналістаў, а шэраг вядомых эўрапейскіх клюбаў, уключаючы гішпанскую «[[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёну]]», выказалі жаданьне займець Андрэя ў свой склад<ref>[http://news.sport-express.ru/online/ntext/24/nl242400.html «Барсэлёна» зацікаўленая ў паслугах Аршавіна]//«[[Спорт-Экспрэс]]», 26 чэрвеня 2008 году</ref>. Сам жа футбаліст заявіў, што праводзіў і больш добрыя матчы. У наступным матчы, які стаў апошнім для зборнай Расеі на турніры, Аршавін быў у гульні малапрыкметны. Меркаваньні спэцыялістаў аб чыньніках падзяліліся. Адны палічылі, што Аршавін сам не паказаў сваіх лепшых якасьцяў, другія — што справа была ў высокім узроўні абаронцаў [[Зборная Гішпаніі па футболе|гішпанскай зборнай]] і вялікай увазе, якую яны яму надавалі, а трэція адзначылі, што сярэдняя лінія саступіла гішпанцам і не змагла забясьпечваць Аршавіна мячом<ref name="wilsoninterview">[https://web.archive.org/web/20150610215636/http://www.arsenal.com/news/news-archive/-arshavin-really-is-a-very-special-talent- Arshavin really is a very special talent] Інтэрвію экспэрта газэты «The Guardian» па ўсходнеэўрапейскім футболе Джонатана Ўілсана</ref>. Па выніках турніру патрапіў у сымбалічную зборную Эўра-2008. [[Файл:Corner Arshavin.JPG|міні|Аршавін падае [[Кутні ўдар (футбол)|кутні]] 30 красавіка 2006 году]] == Дасягненьні == === Камандныя === * 2000 — Фіналіст [[Кубак Інтэртота|Кубка Інтэртота]] * 2001 — Бронзавы прызэр [[Чэмпіянат Расеі па футболе|чэмпіянату Расеі]] * 2002 — Фіналіст [[Кубак Расеі па футболе|Кубка Расеі]] * 2003 — Срэбны прызэр [[Чэмпіянат Расеі па футболе|чэмпіянату Расеі]] * 2003 — Уладальнік [[Кубак расейскай прэм'ер-лігі|Кубка Прэм’ер-Лігі]] * 2007 — [[Чэмпіянат Расеі па футболе|Чэмпіён Расеі]] * 2008 — Уладальнік [[Супэркубак Расеі па футболе|Супэркубка Расеі]] * 2008 — Уладальнік [[Кубак УЭФА 2007-2008|Кубка УЭФА 2007/2008]] * 2008 — Бронзавы прызэр [[Чэмпіянат Эўропы па футболе — 2008|Чэмпіянату Эўропы — 2008]] * 2008 — Уладальнік [[Супэркубак УЭФА|Супэркубка УЭФА]] * 2012 — [[Чэмпіянат Расеі па футболе|Чэмпіён Расеі]] === Асабістыя === * У [[Сьпіс 33 найлепшых футбалістаў чэмпіянату Расеі|сьпісах 33 найлепшых футбалістаў чэмпіянату Расеі]] (7): №&nbsp;1 ([[Чэмпіянат Расеі па футболе — 2005|2005]], [[Чэмпіянат Расеі па футболе — 2006|2006]], [[Чэмпіянат Расеі па футболе — 2007|2007]], [[Чэмпіянат Расеі па футболе — 2008|2008]]); №&nbsp;2 ([[Чэмпіянат Расеі па футболе — 2001|2001]], [[Чэмпіянат Расеі па футболе — 2002|2002]], [[Чэмпіянат Расеі па футболе — 2004|2004]]) * 2001 — Найлепшы [[паўабаронца (футбол)|паўабаронца]] чэмпіянату Расеі па адзнаках газэты «[[Спорт-Экспрэс]]» * 2004 — Найлепшы футбаліст году па выніках апытаньня чытачоў газэты «Спорт-Экспрэс» * 2004—2006 — Найлепшы другі нападнік па адзнаках газэты «Спорт-Экспрэс» * 2006 — [[Футбаліст году ў Расеі (Спорт-Экспрэс)|Найлепшы футбаліст году]] па выніках апытаньня футбалістаў [[Расейская футбольная прэм'ер-ліга|прэм’ер-лігі]] газэтай «[[Спорт-Экспрэс]]» * 2006 — [[Футбаліст году ў Расеі (штотыднёвік «Футбол»)|Найлепшы футбаліст году]] па выніках апытаньня журналістаў штотыднёвікам [[Футбол (штотыднёвік)|«Футбол»]] * 2006 — Найлепшы футбаліст году па вэрсіі [[Расейскі футбольны саюз|Расейскага футбольнага саюзу]] * 2006 — Найлепшы гулец чэмпіянату Расеі па ацэнках газэты «Спорт-Экспрэс» * 2006 — Уладальнік прыза «Лідэр нацыянальнай зборнай» * 2006 — Футбаліст году па вэрсіі тэлеперадачы «[[Футбол Расеі]]» * 2007 — Ляўрэат конкурсу «Зорка» газэты «Спорт-Экспрэс» * 2008 — Удзельнік [[Эстафэта алімпійскага агню 2008|Эстафэты Алімпійскага агню]] ў Санкт-Пецярбургу * 2008 — Найлепшы гулец [[Фінал Кубка УЭФА 2008|фінальнага матчу Кубка УЭФА 2008]] * 2008 — Найлепшы гулец у матчы групавога этапу чэмпіянату Эўропы 2008 [[Чэмпіянат Эўропы па футболе — 2008. Група D#Расея — Швецыя|Расея — Швэцыя (2:0)]] * 2008 — Найлепшы гулец у матчы 1/4 фіналу чэмпіянату Эўропы 2008 [[Футбольны матч Нідэрлянды — Расея (2008)|Нідэрлянды — Расея (1:3)]] * 2008 — Трапіў у сымбалічную зборную [[Чэмпіянат Эўропы па футболе — 2008|Чэмпіянату Эўропы 2008 году]] па вэрсіі [[УЭФА]]. * 2008 — Трапіў у сьпіс прэтэндэнтаў на ўзнагароду «[[Залаты мяч (France Football)|Залаты мяч]]» па выніках 2008 году. * 2004—2006 — віцэ-капітан ФК «Зэніт» * 2005—2006 — найлепшы бамбардзір ФК «Зэніт» * люты—сакавік 2007 — капітан ФК «Зэніт» * 2006—2007 — капітан [[Зборная Расеі па футболе|зборнай Расеі]] * З [[2 лютага]] [[2009]] году — гулец [[лёндан]]скага «[[Арсэнал Лёндан|Арсэналу]]» * 2009 — найлепшы гулец «Арсэналу» ў сакавіку == Узнагароды == * Ганаровы грамадзянін [[Пятроўская (акруга Санкт-Пецярбургу)|Муніцыпальнага ўтварэньня «Акруга Пятроўская»]] Санкт-Пецярбургу ([[2008]]).<ref>[https://web.archive.org/web/20081021063919/http://www.championat.ru/football/_russiapl/news-150115.html Аршавін стаў ганаровым грамадзянінам акругі «Пятроўская»]</ref> * [[Заслужаны майстар спорту Расеі]] ([[25 сьнежня]] 2008) — ''за заслугі ў вобласьці фізычнай культуры і спорту''<ref>[https://web.archive.org/web/20090130023310/http://minstm.gov.ru/press-centre/news.shtml/xPages/entry.98.html Загад аб прысваеньні спартовага званьня «Заслужаны майстар спорту Расеі»]</ref> * Ордэн «Гонар і Мужнасьць» (2008, грамадзкі фонд «Гонар і Мужнасьць»)<ref>[https://web.archive.org/web/20081103025553/http://www.mvd.ru/news/17338/ Сайт МУС]</ref> == Статыстыка выступаў == {| class="wikitable" style="text-align: center;" |- !rowspan="2"|Клюб !rowspan="2"|Сэзон !colspan="3"|Чэмпіянат !colspan="3"|Кубак<ref>Таксама лічацца матчы ў Супэркубку</ref> !colspan="3"|[[УЭФА|Эўракубкі]] !colspan="3"|Усяго |- !Матчы!!Галы!!Перадачы!!Матчы!!Галы!!Перадачы!!Матчы!!Галы!!Перадачы!!Матчы!!Галы!!Перадачы |- |rowspan="10"|'''[[Зэніт Санкт-Пецярбург|Зэніт]]''' |[[Чэмпіянат Расеі па футболе — 2000|2000]] |10||0||1||1||0||0||3||0||0||14||0||1 |- |[[Чэмпіянат Расеі па футболе — 2001|2001]] |29||4||8||5||1||2||0||0||0||34||5||10 |- |[[Чэмпіянат Расеі па футболе — 2002|2002]] |30||4||7||0||0||0||4||2||5||34||6||14 |- |[[Чэмпіянат Расеі па футболе — 2003|2003]] |27||5||10||3||0||2||0||0||0||30||5||10 |- |[[Чэмпіянат Расеі па футболе — 2004|2004]] |28||6||8||4||2||1||8||4||1||40||12||10 |- |[[Чэмпіянат Расеі па футболе — 2005|2005]] |29||9||9||3||0||0||13||5||3||45||14||12 |- |[[Чэмпіянат Расеі па футболе — 2006|2006]] |28||7||13||4||0||1||0||0||0||32||7||14 |- |[[Чэмпіянат Расеі па футболе — 2007|2007]] |30||10||13||2||1||4||14||4||10||46||15||27 |- |[[Чэмпіянат Расеі па футболе 2008 году|2008]] |27||6||8||1||1||0||7||0||1||34||7||9 |- !За ўвесь час !238!!51!!77!!26!!5!!13!!46!!15!!20!!312!!71!!109 |- |rowspan="2"|'''[[Арсэнал Лёндан|Арсэнал]]''' |[[Чэмпіянат Ангельшчыны па футболе 2008—2009 гадоў|2008/2009]] |12|||6||7||3||0||2||0||0||0||15||6||9 |- !За ўвесь час !12!!6!!7!!3!!0!!2!!0!!0!!0!!15!!6!!9 |- !Клюб!!Сэзон!!Матчы!!Галы!!Перадачы!!Матчы!!Галы!!Перадачы!!Матчы!!Галы!!Перадачы!!Матчы!!Галы!!Перадачы |} == Дзяцінства == Любоў да футбола Андрэю прывіў бацька, у мінулым нядрэнны гулец. У дзяцінстве Андрэй, акрамя футбола, захапляўся яшчэ [[шашкі|шашкамі]] і меў па іх [[Адзіная ўсерасейская спартовая клясыфікацыя|юнацкі разрад]]. Яго настаўнік у сэкцыі шашак Дому піянэраў і школьнікаў [[Васілеастроўскі раён Санкт-Пецярбургу|Васілеастроўскага раёну]] ўгаворваў Аршавіна зьвязаць сваё жыцьцё з прафэсійнай гульнёй у шашкі, у якой ён праракаў свайму вучню вялікую будучыню, але Андрэй упадабаў футбол<ref>[http://www.megafon-zenit.ru/news/?id=107408&pageid=18 Андрэй Аршавін. Актор, мадэльер і барацьбіт за справядлівасьць]</ref>. == Удзел у палітыцы == Прымаў удзел на [[Выбары ў рэгіёнах Расеі (2007)|выбарах]] 11 сакавіка 2007 году ў якасьці кандыдата ў дэпутаты [[Заканадаўчы сход Санкт-Пецярбургу|Заканадаўчага сходу Санкт-Пецярбургу]] ад партыі «[[Адзіная Расея]]», у складзе партыйнага сьпісу дамогся перамогі, аднак пазьней адмовіўся ад [[мандат]]у<ref>[https://web.archive.org/web/20071228023519/http://petersburg.rfn.ru/rnews.html?id=29127&cid=7 Вярбіцкая і Аршавін не пайдуць у парлямэнт]</ref>. == Сям’я == Жонка Юлія, сын Арцём і дачка Яна<ref>[http://arshavin.eu/forum.php?mid=52302 Афіцыйны сайт Андрэя Аршавіна]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. {{Пачатак блёку}} {{Адзінка блёку |папярэднік = [[Даніел Карвальё]] |назва = [[Футбаліст году ў Расеі (штотыднёвік «Футбол»)|Футбаліст году ў Расеі]] |гады = [[Чэмпіянат Расеі па футболе 2006 году|2006]] |наступнік = [[Канстанцін Зыранаў]] }} {{Адзінка блёку |папярэднік = [[Яўген Алдонін]] |назва = Капітан [[Зборная Расеі па футболе|Зборнай Расеі па футболе]] |гады = 2006—2008 |наступнік = [[Сяргей Сямак]] }} {{Канец блёку}} == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [http://www.arshavin.eu Асабісты сайт]{{ref-ru}}{{ref-en}} * [https://web.archive.org/web/20130424163647/http://www.arsenal.com/first-team/players/andrey-arshavin Профіль на афіцыйным сайце ФК «Арсэнал»]{{ref-en}} * [https://web.archive.org/web/20090220134639/http://www.rfs.ru/team-national-players/?player=f748e81258ac4a5e97b4fee4c2fcb86a Профіль на афіцыйным сайце РФС] * [https://web.archive.org/web/20081216140332/http://fc-zenit.ru/info/person.phtml?id=9 Профіль на афіцыйным сайце ФК «Зэніт»] * [http://www.rusteam.permian.ru/players/arshavin.html Профіль на сайце «Зборная Расеі па футболе»] * [http://www.arshavin.ru Неафіцыйны сайт Андрэя Аршавіна] * [https://web.archive.org/web/20121010140300/http://arshavin-10.net.ru/ Сайт фанатаў Андрэя Аршавіна] * [http://www.lenta.ru/lib/14184982/ Андрэй Аршавін у Лентапэдыі] * [https://web.archive.org/web/20101017022705/http://news.yandex.ru/people/arshavin_andrej.html Андрэй Аршавін на Яндэкс. Прэс-партрэтах] {{Навігацыйная група |назоў = Аршавін у складзе [[Зборная Расеі па футболе|зборнай Расеі]] на [[Чэмпіянат Эўропы па футболе|чэмпіянатах Эўропы]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Расея}}; |Расея на ЧЭ-2008 |Расея на ЧЭ-2012 }} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Аршавін, Андрэй}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Санкт-Пецярбургу]] [[Катэгорыя:Расейскія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Расеі]] [[Катэгорыя:Заслужаныя майстры спорту Расеі]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Зэніт» Санкт-Пецярбург]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Арсэнал» Лёндан]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Кубань» Краснадар]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Кайрат» Алматы]] [[Катэгорыя:Сябры «Адзінай Расеі»]] 9mhlyvdv3a6jkwmfsw1fgvtqrodboj6 Кляшчэлі (гміна) 0 63213 2330702 2310750 2022-07-31T06:43:42Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Адміністрацыйная адзінка |Назва = Гміна Кляшчэлі |Назва ў родным склоне = Гміны Кляшчэляў |Арыгінальная назва = Gmina Kleszczele |Герб = POL Kleszczele COA.svg |Сьцяг = |Краіна = {{Сьцягафікацыя|Польшча}} |Гімн = |Статус = [[Вяскова-гарадзкая гміна]] |Від адміністрацыйнай адзінкі1 = [[Ваяводзтва]] |Назва адміністрацыйнай адзінкі1 = [[Падляскае ваяводзтва|Падляскае]] |Від адміністрацыйнай адзінкі2 = [[Павет]] |Назва адміністрацыйнай адзінкі2 = [[Гайнаўскі павет|Гайнаўскі]] |Уваходзіць у = |Від адміністрацыйнага падзелу = |Улучае = |Від адміністрацыйнага цэнтру = Сядзіба |Цэнтар = [[Кляшчэлі]] |БуйныГорад = |БуйныяГарады = |Колькасьць населеных пунктаў = |ДатаЎтварэньня = 1919 |ДатаСкасаваньня = |Кіраўнік = Аляксандар Сяліцкі |Назва пасады кіраўніка = Бурмістар Кляшчэляў |Кіраўнік2 = |Назва пасады кіраўніка2 = |АфіцыйныяМовы = [[Польская мова|польская]] |МовыВаЎжытку = [[Польская мова|польская]], [[Свая мова|падляская]] |Насельніцтва = 2836 |Год перапісу = 2011 |Адсотак ад насельніцтва = |Месца паводле насельніцтва = |Сьпіс паводле насельніцтва = |Шчыльнасьць = 12,1 |Месца паводле шчыльнасьці = |Нацыянальны склад = |Канфэсійны склад = |Плошча = 142,62 |Адсотак ад плошчы = |Месца паводле плошчы = |Сьпіс паводле плошчы = |Максымальная вышыня = |Сярэдняя вышыня = |Мінімальная вышыня = |Шырата = |Даўгата = |Мапа = |Загаловак мапы = |Памер мапы = |Апісаньне мапы = |Мапа адміністрацыйнай адзінкі = Kleszczele (gmina) location map.png |Памер мапы аа = |Часавы пас = +1 |Летні час = +2 |Скарачэньне = |ISO = |FIPS = |Тэлефонны код = 85 |Паштовыя індэксы = 17-250 |Геаграфічны код = |Інтэрнэт-дамэн = |Код аўтамабільных нумароў = BHA |Катэгорыя ў Commons = Category:Gmina Kleszczele |Парамэтар1 = 2005073 |Назва парамэтру 1 = TERYT |Парамэтар2 = |Назва парамэтру 2 = |Сайт = http://www.kleszczele.pl/ |Дадаткі = |Мэдыя-парамэтар1 = |Назва мэдыя-парамэтру 1 = |Мэдыя-парамэтар2 = |Назва мэдыя-парамэтру 2 = |Колер фону парамэтраў = |Колер фону герб-сьцяг = }} '''Гміна Кляшчэлі''' ({{мова-pl|Gmina Kleszczele}}) — вяскова-гарадзкая [[гміна]] ў [[Гайнаўскі павет|Гайнаўскім павеце]] [[Падляскае ваяводзтва|Падляскага ваяводзтва]] [[Польшча|Польшчы]]. Паводле перапісу насельніцтва з 2011 г. ў гміне перажывае 2781 чалавек, з чаго 1377 у саміх [[Кляшчэлі|Кляшчэлях]]<ref>Насельніцтва польскіх гмінаў паводле перапісу насельніцтва 2011 г.[https://web.archive.org/web/20130703101359/http://www.stat.gov.pl/gus/5840_13211_PLK_HTML.htm]</ref>. Паводле перапісу насельніцтва з 2002 г. каля 42% жыхароў гміны прадакляравала беларускую нацыяналнасьць<ref>Нацыянальныя меншасьці па польскіх гмінах — перапіс насельніцтва 2002 г.[http://demografia.stat.gov.pl/BazaDemografia/NSP2002.aspx]</ref>. На захадзе гміна мяжуе з [[Гміна Боцькі|гмінай Боцькі]], а з поўначы з [[Гміна Орля|гмінай Орля]] [[Бельскі павет (Падляскае ваяводзтва)|Бельскага павету]]. На ўсходзе мяжуе з [[Гміна Дубічы Царкоўныя|гмінай Дубічы Царкоўныя]] [[Гайнаўскі павет|Гайнаўскага павету]] ды [[Вярховіцкі сельсавет|Вярховіцкім сельсаветам]] [[Камянецкі раён|Камянецкага раёну]]. На поўдзень ад гміны Кляшчэлі ляжаць [[гміна Чаромха]] Гайнаўскага павету ды [[гміна Мілейчыцы]] [[Сямяціцкі павет|Сямяціцкага павету]]. Адміністрацыйны цэнтар — горад [[Кляшчэлі]]. == Гісторыя == Землі, на якіх разьмяшчаецца гміна Кляшчэлі да 1569 году ўваходзілі ў склад [[Падляскае ваяводзтва (1513—1795)|Падляскага ваяводзтва]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. Мястэчка Кляшчэлі, заснаванае ў 1506 годзе, заселянае было амаль выключна рускім насельніцтвам. Пасьля далучэньня [[Падляшша]] да [[Карона Каралеўства Польскага|Кароны Польскага Каралеўства]] Кляшчэлі да [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелаў Рэчы Паспалітай]] заставаліся каралеўскай уласнасьцю. У 1795—1807 гадах Кляшчэлі з воласьцяй адносілася да [[Наваўсходняя Прусія|Наваўсходняй Прусіі]], а ў 1807—1842 гадах у складзе [[Бельскі павет (Расейская імпэрыя)|Бельскага павету]] прыналежалі да [[Беластоцкая вобласьць (Расейская імпэрыя)|Беластоцкай вобласьці]]. З 1842 году да Першай сусьветнай вайны была тут [[Гарадзенская губэрня]]. У 1919 годзе была створаная гміна Кляшчэлі ў рамках [[Бельскі павет (1919—1939)|Бельскага павету]] [[Беластоцкае ваяводзтва (1919—1939)|Беластоцкага ваяводзтва]] Польскай рэспублікі. У 1939—1941 гадах існаваў [[Кляшчэльскі раён]] [[Берасьцейская вобласьць|Берасьцейскай вобласьці]] ў рамках [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]]. Пасьля Другой сусьветнай вайны з гміны Кляшчэлі была выдзеленая [[Чаромха]]. == Крыніцы == {{Зноскі}} {{Гміна Кляшчэлі}} {{Гайнаўскі павет}} [[Катэгорыя:Гайнаўскі павет]] 5ppye7ffg1xs75b98efmi97qk1bratq Конкурс песьні Эўрабачаньне 0 63416 2330704 2248467 2022-07-31T06:52:50Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Перанесьці|Конкурс песьні Эўравізія}} {{Іншыя значэньні|Эўрабачаньне (неадназначнасьць)}} {{Фэст |Назва = Эўрабачаньне |Назва ў арыгінале = |Лягатып = Eurovision Song Contest Logo.gif |Шырыня лягатыпу = 200пкс |Выява = |Подпіс да выявы = |Шырыня выявы = |Гады = [[1956 год у музыцы|1956]] — па сёньняшні дзень |Краіна = |Горад = |Мова = любая |Жанр = любы |Жанры = |Псэўданім = |Псэўданімы = |Лэйбл = [[Эўрапейскі вяшчальны зьвяз]] |Лэйблы = |Тэматыка = |Склад = |Ганаровыя госьці = |Злучаныя праекты = |Сайт = [http://www.eurovision.tv/ Eurovision.tv] }} '''Конкурс песьні «Эўрабачаньне»''' — конкурс эстраднай песьні сярод удзельнікаў з краін [[Эўропа|Эўропы]]. У конкурсе ўдзельнічаюць па адным прадстаўніку ад кожнай з краін-сяброў [[Эўрапейскі вяшчальны зьвяз|Эўрапейскага вяшчальнага зьвязу]]. Ад кожнай краіны ў конкурсе ўдзельнічае адзін прадстаўнік (саліст ці гурт ня больш за 6 удзельнікаў), які выконвае песьню працягласьцю ня больш за тры хвіліны. Пасьля выступу ўсіх удзельнікаў найболей папулярная песьня вызначаецца шляхам тэлегаласаваньня, у якім удзельнічаюць усе краіны, якія выступалі ў фінале і паўфінале. Конкурс праходзіць штогод з 1956 году, і зьяўляецца адным з найболей папулярных неспартовых мерапрыемстваў у сьвеце<ref>[https://web.archive.org/web/20060525094524/http://www.eurovision.tv/english/2513.htm Live Webcast], eurovision.tv, 25 траўня 2006</ref> з аўдыторыяй у апошні час ад 100 да 600 мільёнаў гледачоў.<ref>[http://english.aljazeera.net/English/archive/archive?ArchiveId=22908 Finland wins Eurovision contest], Aljazeera.net, 21 траўня 2006</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20050113034609/http://www.museum.tv/Archives/Etv/E/htmlE/eurovisionso/eurovisionso.htm Eurovision Song Contest — International Music Program], museum.tv, 15 ліпеня 2006</ref>. Эўрабачаньне таксама трансьлюецца па-за межамі [[Эўропа|Эўропы]], у такіх краінах як [[Аўстралія]], [[Канада]], [[Эгіпет]], [[Ганконг]], [[Індыя]], [[Ярданія]], [[Лібан]], [[Новая Зэляндыя]], [[Паўднёвая Афрыка]], [[Рэспубліка Карэя]], [[Віетнам]] і [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]], нягледзячы на тое, што гэтыя краіны ня ўдзельнічаюць у конкурсе.<ref>[http://www.bbc.co.uk/pressoffice/pressreleases/stories/2002/05_may/16/eurovision_trivia.pdf Eurovision Trivia] (PDF), bbc.co.uk, 5 траўня 2002</ref><ref>[http://www.eurovision.tv/content/view/863/262/ EBU plans for the future], eurovision.tv, 9 траўня 2007</ref> З 2000 году конкурс увесь час трансьлюецца ў сетцы [[Інтэрнэт]]<ref>[http://www.ebu.ch/en/technical/trev/trev_291-editorial.html Webcasting and the Eurovision Song Contest], European Broadcasting Union, 21 жніўня 2006</ref> — у 2006 годзе онлайн-трансьляцыю паглядзела 74 тысячы людзей з больш чым 140 краін сьвету.<ref>[https://web.archive.org/web/20071204182314/http://streamingmedia.com/press/view.asp?id=4907 Eurovision song contest 2006 — live streaming], Octoshape, 8 чэрвеня 2006</ref> У 2008 годзе прамую трансьляцыю «[[Конкурс песьні Эўрабачаньне-2008|Эўрабачаньня-2008]]» глядзелі больш за 400 мільёнаў чалавек больш чым з 50 краінаў. [[Конкурс песьні Эўрабачаньне-2009]] упершыню прайшоў па зьмененых правілах: у галасаваньні апроч тэлегледачоў удзельнічала журы ў прапорцыі 50/50<ref>https://web.archive.org/web/20081211002140/http://www.esctoday.com/news/read/12655</ref>. Уладальнікам усёй інтэлектуальнай уласнасьці, якая вырабляецца ў рамках конкурсу, зьяўляецца [[Эўрапейскі вяшчальны зьвяз]]<ref>http://www.rian.ru/review/20080523/108171457.html</ref>. == Гісторыя == {{Асноўны артыкул|Гісторыя конкурсу песьні Эўрабачаньне}} У сярэдзіне пяцідзясятых гадоў сябры [[Эўрапейскі вяшчальны зьвяз|Эўрапейскага вяшчальнага зьвязу]] «загарэліся» ідэяй стварэньня відовішчнай забаўляльнай праграмы, якая б спрыяла культурнаму аб’яднаньню Эўропы. У студзені 1955 году генэральны дырэктар Швайцарскага тэлебачаньня Марсэль Бэзансон прапанаваў міжнародны конкурс песьні, які вызначаў найлепшую песьню Эўропы.<ref name="golden_j">[https://web.archive.org/web/20040811033906/http://www.ebu.ch/en/union/diffusion_on_line/television/tcm_6-8971.php Eurovision’s Golden Jubilee], European Broadcasting Union, 1 снежня 2004</ref> Яго ідэя была ўхвалена на Генэральнай Асамблеі ЕВС у Рыме 19 кастрычніка 1955 году. За ўзор быў узяты музычны фэст у [[Сан-Рэма]] ([[Італія]]).<ref>[https://web.archive.org/web/20040519002624/http://www.bbc.co.uk/radio2/eurovision/2003/history History of Eurovision], bbc.co.uk, 20 ліпеня 2006</ref> Конкурс, першапачаткова вядомы як «Гран-пры Эўрабачаньня», упершыню прайшоў у горадзе [[Люгана]] ([[Швайцарыя]]) 24 траўня 1956 году. Удзельнічала сем краін, кожная зь якіх прадставіла па 2 песьні. Гэта было ў першы і апошні раз, калі адна краіна прадставіла больш адной песьні.<ref>[https://web.archive.org/web/20060526065558/http://www.eurovision.tv/english/611.htm Historical Milestones], eurovision.tv, 26 траўня 2006</ref> Конкурс выйграла краіна-гаспадыня, якую прадстаўляла [[Ліз Асія]] зь песьняй «[[Refrain]]». З часам лік ахвотнікаў прыняць удзел у конкурсе ўвесь час павялічваўся, і іх адначасовы выступ стаў немагчымым. Тады было прынята рашэньне адхіляць ад конкурсу, які праводзіцца ў наступным годзе, краіны, што паказалі найгоршыя вынікі. У 2004 годзе конкурс падзялілі на паўфінал і фінал, для таго, каб усе ахвотныя краіны маглі ўдзельнічаць у конкурсе. Самыя пасьпяховыя краіны-ўдзельніцы — [[Ірляндыя]], чые прадстаўнікі перамагалі 7 разоў, і ўсьлед за ёй [[Вялікабрытанія]], [[Францыя]] і [[Люксэмбург]] з 5 перамогамі. Самым маладым пераможцам Эўрабачаньня зьяўляецца [[Сандра Кім]] з Бэльгіі, якой было ўсяго толькі 13 гадоў, калі яна перамагла ў конкурсе 1986 году. Па сучасных правілах канкурсанты павінны мець прынамсі 16 гадоў. Назва конкурсу паходзіць ад назвы сеткі распаўсюду тэлепраграм [[Эўрабачаньне (сетка)|Эўрабачаньне]], прыналежнай Эўрапейскаму вяшчальнаму зьвязу. Паколькі гэта падзея выклікае найбольшую цікавасьць сярод усіх праграмаў, якія распаўсюджваюцца Эўрабачаньнем, конкурс песьні часьцей завуць проста «Эўрабачаньне». Музычная тэма, якая гучыць перад і пасьля трансьляцыяў конкурсу песьні Эўрабачаньня (і іншых трансьляцыяў Эўрабачаньня) — гэта прэлюдыя да [[Цябе, Бога, хвалім|Te Deum]] [[Марк Антуан Шарпанцье|Марка Антуана Шарпанцье]].<ref name="golden_j"/> === Правілы і правядзеньне конкурсу === Правілы конкурсу за час свайго існаваньня зьмяняліся некалькі разоў. Краіна, як удзельнік, прадстаўляе тэлевізійнага вяшчальніка з гэтай краіны. Конкурс праходзіць у адной з тых краінаў, што ўдзельнічаюць. Конкурс праводзіцца наступным чынам: * Кожная краіна, якая ўдзельнічае ў конкурсе, рознымі спосабамі выбірае выканаўца і песьню. * Кожная песьня з кожнай краіны выконваецца адзін раз і ў жывым голасе (музыка можа быць запісана на фанаграму). * Пасьля таго, як усе песьні выкананы, гледачы на працягу 15 хвілін галасуюць за тую песьню, якая спадабалася ім больш усіх. Гледачы ня могуць галасаваць за песьню, якая прадстаўляе іх краіну. * Усе галасы падлічваюцца і сумуюцца па краінах (гэта значыць усе галасы гледачоў у Ірляндыі асобна, гледачоў у Францыі асобна і г. д.). * Кожная краіна па спадарожнікавай сувязі перадае свае вынікі. Найлепшыя 10 песень па выніках галасаваньня ў кожнай краіне атрымліваюць балы: за першае месца 12 балаў, за другое — 10 балаў, з трэцяга па дзясятае — ад 8 да 1 бала па сыходнай. * Пераможцам прызнаецца краіна, чыя песьня набрала найбольшую колькасьць пунктаў. Яна і атрымлівае права ў наступным годзе прымаць конкурс у сябе. Фінал конкурсу традыцыйна праходзіць у травеньскую суботу ў 21:00 па заходне-эўрапейскім летнім часе. Пачынальна з 2004 году, з-за ўзрослай колькасьці ўдзельнікаў, паўстаў кваліфікацыйны раўнд — паўфінал, які праходзіць у чацьвер у той жа час (У 2004 годзе ён праходзіў у сераду). У верасьні 2007 году было прынята рашэньне, што конкурс, пачынальна з 2008 году будзе праходзіць у 2 паўфіналы і аўтаматычна ў фінал трапляюць толькі краіна-гаспадар конкурсу і краіны вялікай чацьвёркі (Вялікабрытанія, Нямеччына, Францыя, Гішпанія) <ref>[https://web.archive.org/web/20080528041711/http://weekend.rbcdaily.ru/2007/10/12/show/297928 Мітусьня вакол фіналу]{{ref-ru}}</ref> == Якія краіны зьяўляюцца ўдзельніцамі конкурсу == Любая краіна-ўдзельнік, якая ўваходзіць у [[Эўрапейскі вяшчальны зьвяз]] (нават за межамі Эўропы) можа прыняць удзел у конкурсе. Такімі краінамі зьяўляюцца Марока (паўночна-афрыканская краіна), якая прымала ўдзел у конкурсе ў 1980 годзе, Ізраіль, які дагэтуль штогод адпраўляе ўдзельнікаў на конкурс, Армэнія і Азэрбайджан. Усяго ў конкурсе ў розны час бралі ўдзел [http://www.eurovision.tv 49] краін: [[Азэрбайджан]], [[Альбанія]], [[Андора]], [[Армэнія]], [[Аўстрыя]], [[Баўгарыя]], [[Беларусь]], [[Босьнія і Герцагавіна]], [[Бэльгія]], [[Вугоршчына]], [[Вялікабрытанія]], [[Гішпанія]], [[Грузія]], [[Грэцыя]], [[Данія]], [[Ізраіль]], [[Ірляндыя]], [[Ісьляндыя]], [[Італія]], [[Кіпр]], [[Латвія]], [[Летува]], [[Люксэмбург]], [[Рэспубліка Македонія|Македонія]], [[Малдова]], [[Мальта]], [[Манака]], [[Марока]], [[Нарвэгія]], [[Нідэрлянды]], [[Нямеччына]], [[Партугалія]], [[Польшча]], [[Расея]], [[Румынія]], [[Сан-Марына]], [[Славаччына]], [[Славенія]], [[Сэрбія]], [[Турэччына]], [[Украіна]], [[Фінляндыя]], [[Францыя]], [[Харватыя]], [[Чарнагорыя]], [[Чэхія]], [[Швайцарыя]], [[Швэцыя]] і [[Эстонія]]. Яшчэ сем краін могуць удзельнічаць у конкурсе песьні Эўрабачаньне, але ніколі гэтага не рабілі. У іх лік уваходзяць [[Альжыр]], [[Ватыкан]], [[Лібан]], [[Лібія]], [[Туніс]], [[Эгіпет]] і [[Ярданія]]. У 2005 годзе Лібан падаў заяўку на ўдзел, але пазьней адмовіўся. У 2008 годзе [[Азэрбайджан]] і [[Сан-Марына]] дэбютавалі на конкурсе ў Бялградзе. [[Файл:EurovisionParticipants.svg|значак|Мапа Эўрабачаньня. Краіны, вылучаныя зялёным колерам, прынамсі аднойчы ўдзельнічалі ў конкурсе]] У 2008 годзе ў конкурсе бралі ўдзел выканаўцы з 44 краін Краіны Эўропы: # [[Альбанія]] # [[Андора]] # [[Баўгарыя]] # [[Беларусь]] # [[Босьнія і Герцагавіна]] # [[Бэльгія]] # [[Вугоршчына]] # [[Вялікабрытанія]] # [[Гішпанія]] # [[Грэцыя]] # [[Данія]] # [[Ірляндыя]] # [[Ісьляндыя]] # [[Латвія]] # [[Летува]] # [[Рэспубліка Македонія]] # [[Малдова]] # [[Мальта]] # [[Нарвэгія]] # [[Нідэрлянды]] # [[Нямеччына]] # [[Партугалія]] # [[Польшча]] # [[Румынія]] # [[Сан-Марына]] # [[Славаччына]] # [[Славенія]] # [[Сэрбія]] # [[Украіна]] # [[Фінляндыя]] # [[Францыя]] # [[Харватыя]] # [[Чарнагорыя]] # [[Чэхія]] # [[Швайцарыя]] # [[Швэцыя]] # [[Эстонія]] #: Краіны, частка тэрыторыі якіх знаходзіцца ў Эўропе: # [[Расея]] (тэрыторыя да захаду ад горнага хрыбта Ўрал і рэкі Ўрал) # [[Турэччына]] (тэрыторыя да захаду ад праліваў Басфор і Дарданэлы) #: Краіны, тэрыторыя якіх не знаходзіцца ў Эўропе: # [[Кіпр]] # [[Азэрбайджан]] # [[Ізраіль]] # [[Армэнія]] # [[Грузія]] Краіны Эўропы, якія пакуль ня ўдзельнічалі ў конкурсе: * [[Мэн (выспа)|Мэн]] (знаходзіцца пад юрысдыкцыяй Брытанскай кароны, аднак не зьяўляецца часткай Вялікабрытаніі і не ўваходзіць у Эўразьвяз), * [[Джэрзі]], * [[Гернсі]], * [[Фарэрскія астравы]] (юрыдычна Фарэры не ўваходзяць у Эўразьвяз), * [[Ліхтэнштайн]], * [[Ватыкан]]. Краіны, частка тэрыторыі якіх знаходзіцца ў Эўропе, якія пакуль ня ўдзельнічаюць у конкурсе: * [[Казахстан]] (тэрыторыя да захаду ад ракі Ўрал). Краіны, якія раней удзельнічалі ў конкурсе, але на дадзены момант не прымаюць ў ім удзел: * [[Аўстрыя]], [[Грузія]], [[Італія]], [[Люксэмбург]], [[Манака]], [[Марока]], [[Сан-Марына]]. == Нацыянальныя адборы == Ад кожнай краіны ў конкурсе можа ўдзельнічаць толькі адна песьня, якая будзе прадстаўляць яе інтарэсы на конкурсе. Адзіным выключэньнем быў 1956 год, калі ад кожнай краіны было па дзьве песьні. Існуе правіла, якое забараняе любой песьні распаўсюджвацца камэрцыйна ці публічна да вызначанай даты, усталяванай конкурсам. Мэта гэтага правіла складаецца ў тым, каб толькі новыя песьні маглі ўдзельнічаць у конкурсе і ні ў адной краіны не магло быць перавагі з-за вядомасьці і папулярнасьці песьні, якая гучала раней. Краіны могуць выбіраць свае песьні любым спосабам: гэта можа быць або экспэртнае журы (напрыклад, Расею ў [[Конкурс песьні Эўрабачаньне-2007|2007]] годзе прадстаўляў гурт «[[Срэбра (гурт)|Срэбра]]», абраны журы), або тэлегаласаваньнем (напрыклад, Вялікабрытанія штогод праводзіць нацыянальны адборачны конкурс, пераможца якога вызначаюць гледачы). У некаторых краінах праходзіць зьмяшанае галасаваньне — 50% журы і 50% тэлегледачоў. Якім бы спосабам ні выбірала сваю песьню краіна, у вызначаны тэрмін (звычайна за некалькі тыдняў да старту конкурсу), яна павінна падаць Эўрапейскаму вяшчальнаму зьвязу ўсе неабходныя дадзеныя пра выканаўца і песьню. == Месца правядзеньня == [[Файл:Stockholm Globe Arena.jpg|значак|200пкс|«Глобэн Арэна» прымала ў сябе конкурс 2000 году]] Звычайна месцам правядзеньня конкурсу зьяўляецца сталіца краіны, чый прадстаўнік выйграў конкурс у папярэднім годзе. Вялікую частку арганізацыйных выдаткаў бярэ на сябе сам Эўрапейскі вяшчальны зьвяз. Яны пакрываюцца фундатарамі і ўнёскамі ад іншых краін, што ўдзельнічаюць. Конкурс зьяўляецца ўнікальным спосабам паказаць сваю краіну як турыстычную славутасьць. Да прыкладу, улетку 2005 году Ўкраіна адмяніла звычайныя візавыя патрабаваньні для турыстаў у сувязі з правядзеньнем у сябе конкурсу;<ref>[http://news.bbc.co.uk/1/hi/entertainment/music/4561275.stm Ukrainian hosts' high hopes for Eurovision], BBC News, 19 траўня 2005</ref> калі ўкраінскі ўрад ацаніў прыбытак ад павелічэньня колькасьці замежных турыстаў, такую зьмену візавага рэжыму было вырашана зрабіць сталай. Падрыхтоўка да правядзеньня конкурсу пачынаецца ўжо празь некалькі тыдняў пасьля перамогі краіны. Звычайна конкурс праводзяць у сталіцы краіны (але не заўсёды). Самай вялікай пляцоўкай правядзеньня конкурсу быў футбольны стадыён «Паркен» у [[Капэнгаген]]е ([[Данія]]), калі там праходзіў конкурс 2001 году. Тады на стадыёне прысутнічала 38 000 гледачоў. Самым маленькім горадам-гаспадаром Эўрабачаньня стаў ірляндзкі горад [[Мілстрыт]] з насельніцтвам усяго 1500 чалавек.[http://www.cork-guide.ie/millstreet/town.html Millstreet], cork-guide.ie, 19 траўня 2006. Аднак, на «Грын Глінс Арэну» прыйшло значна больш гледачоў.<ref>[https://web.archive.org/web/20040623212541/http://www.doteurovision.com/1993/green.htm Eurovision 1993 — The Venue], doteurovision.com, 18 ліпеня 2006.</ref> Ірляндыя была першай краінай, якая правяла конкурс у сябе больш аднаго разу запар: у 1993 і 1994 гадах. Іншыя краіны адмаўляліся праводзіць конкурс другі раз: першы раз адмовіўся Люксэмбург у 1974 (з-за высокіх выдаткаў на правядзеньне), потым у 1980 адмовіўся Ізраіль (з-за таго, што было вырашана выдаткаваць грошы на пераклад свайго тэлебачаньня на каляровае вяшчаньне). Вялікабрытанія прымала ў сябе конкурс часьцей усіх — усяго восем разоў — у 1960, 1963, 1968, 1972, 1974, 1977, 1982 і 1998 гадах: пяць разоў пасьля перамогі на конкурсе і тры разы пасьля адмовы іншых краін. Ірляндыя прымала конкурс у сябе сем разоў па ліку сямі сваіх перамог. Забаўляльнае [[шоў]], якое забясьпечваецца прымалым бокам у перапынку паміж выступам і падлікам галасоў звычайна выкарыстоўваецца для пачатку пасьпяховай кар’еры. У 1994 годзе сьвет упершыню ўбачыў «[[Riverdance]]» — шоў [[ірляндзкі танец|ірляндзкага танца]]. У 1998 пачаўся посьпех [[Hothouse Flowers]]. У 2001 годзе непасрэдна перад сваім распадам дацкі гурт «[[AQUA]]» выступіў з разьвітальным нумарам (у дадзены момант гурт ўзьяднаўся). == Тыдзень Эўрабачаньня == === Прэс-канфэрэнцыі === Прэс-канфэрэнцыя ажыцьцяўляецца зь пераможцам Конкурсу пасьля фіналу. === Вечарынкі і Эўраклюб === Кожны канкурсант можа правесьці сваю «клаб»-вечарынку. == Нумары выступаў == {{Асноўны артыкул|Нумары выступаў на конкурсе песьні Эўрабачаньне}} Нумар выступу вызначаецца ў лёсаваньні. З 2008 году стала 2 лёсаваньні: 1 лёсаваньне — вызначаецца хто ў якім паўфінале апынецца; у 2 лёсаваньні вызначаюцца нумара ўдзельнікаў. == Галасаваньне == {{Асноўны артыкул|Галасаваньне на конкурсе песьні Эўрабачаньне}} Сыстэма галасаваньня на конкурсе зьмянялася шмат разоў. Сучасная сыстэма была ўпершыню ўжыта ў 1975 годзе. Кожная краіна ўзнагароджвае пунктамі 10 найлепшых, па іх меркаваньні, краін. Песьня, якая атрымала найбольшы лік галасоў у кожнай краіне, атрымлівае 12 пунктаў, другая песьня атрымлівае 10 пунктаў, трэцяя — 8 пунктаў, а з чацьвертай па дзясятую атрымліваюць 7—1 пункт адпаведна. Гістарычна галасаваньне праводзілася з дапамогай нацыянальнага журы, але ў 1997 годзе пяць краін (Аўстрыя, Францыя, Нямеччына, Швэцыя і Вялікабрытанія) вырашылі правесьці экспэрымэнт з тэлегаласаваньнем, даўшы магчымасьць гледачам абраць найлепшую песьню на конкурсе. Экспэрымэнт атрымаў посьпех<ref name="50_book">''The Eurovision Song Contest 50 Years The Official History'', Джон Кэнэдзі О’Конар, 2005 год</ref> і ўжо на наступны год усе краіны ўдзельнікі, увялі ў сябе тэлегаласаваньне. Аднак нацыянальнае журы застаецца і цяпер ва ўсіх краінах — у выпадку тэхнічнага збою, журы будзе вырашаць, каму і колькі пунктаў прысудзіць. Галасаваньне праводзіцца з дапамогай тэкставых паведамленьняў ([[SMS]]) ці тэлефонных званкоў ва ўсіх краінах, што прымаюць удзел (як у паўфінале, так і ў фінале). З 2009 году апроч гледачоў галасуе таксама журы — 5 прафэсіяналаў у музычнай сфэры ад кожнай краіны.<ref>[http://echo.msk.ru/programs/tv/590787-echo/ «Эўрабачаньне» — за гадзіну да старту], Радыёстанцыя «Эхо Москвы», 10 траўня 2009</ref> У галасаваньні, удзел у якім прымаюць гледачы, улічваецца толькі краіна, зь якой зьдзейсьнены званок. Таму адбываюцца сытуацыі, калі прадстаўнікі [[дыяспара|дыяспары]] галасуюць за іншую краіну. Напрыклад, так тлумачыцца тое, чаму ў Нямеччыне вялікі лік галасоў аддаецца за Турэччыну. Крытыка тэлегаласаваньня зводзіцца да таго, што суседнія краіны часта галасуюць адзін за аднаго, ня лічачыся з тым, якія песьні былі сапраўды найлепшымі. Так, напрыклад, скандынаўскія і прыбалтыйскія краіны часта галасуюць адзін за аднаго, як і балканскія і экс-савецкія краіны. Гэтую зьяву часта завуць суседзкім прынцыпам галасаваньня тэлегледачоў. === Аб’ява галасоў === Пасьля таго як усе галасы палічаны, кіроўныя конкурсу запрашаюць гледачоў па чарзе ў кожную краіну, для аб’явы вынікаў нацыянальнага выбару. Да 1994 году голасу аб’яўляліся па тэлефоне. Але са зьяўленьнем больш надзейных спадарожнікавых сетак тэлефон замянілі на відэамалюнак. Звычайна прадстаўнікі краін аб’яўляюць галасы на фоне якога-небудзь знакамітага месца ў сваёй дзяржаве. Галасы зачытваюцца ў нарастальным парадку, сканчаючы вышэйшай адзнакай — 12 балаў. Калі першапачаткова пункты былі абвешчаны на ангельскай мове, то кіроўныя паўтараюць іх на францускай, і наадварот. З 1957 па 2003 год парадак аб’явы галасоў быў такі ж, як і выступ на конкурсе. З 2004 году, з-за таго, што ў тэлегаласаваньні сталі браць удзел краіны, якія не выйшлі ў фінал, парадак аб’явы зьмяніўся. У 2004 годзе аб’ява адбывалася па альфабэтным парадку (паводле кодаў ISO).<ref>[https://web.archive.org/web/20050507155415/http://www.eurovision.tv/archive_2004/english/1098.htm Eurovision 2004 — Voting Briefing], eurovision.tv, 12 траўня 2004</ref> У 2005-м спачатку свае галасы прадстаўлялі краіны, якія не выйшлі ў фінал, у тым жа парадку, у якім яны выступалі ў паўфінале; затым чарга пераходзіла фіналістам, у тым жа парадку, у якім яны выступалі ў фінале. У 2006 годзе чарга аб’явы вызначала адмысловае лёсаваньне.<ref name="etv_2038">[https://web.archive.org/web/20060527003915/http://www.eurovision.tv/english/2038.htm Results from the draw], eurovision.tv, 21 сакавіка 2006</ref> У 1956 годзе ніякага публічнага галасаваньня не было: журы проста абвясьціла пераможца конкурсу. З 1957 па 1987 год пункты паказваліся на дошцы, таблічкі на якой даводзілася абнаўляць уручную. У 1988 годзе паказ пунктаў стаў электронным, які мог быць прадэманстраваны па тэлебачаньні.<ref>[https://web.archive.org/web/20060427103610/http://www.bbc.co.uk/radio2/eurovision/mymu/atoz.shtml A to Z of Eurovision], bbc.co.uk, 9 жніўня 2006</ref> Пачынальна з 2006 году, з-за ўзрастаньня колькасьці ўдзельнікаў і, такім чынам, часу аб’явы галасоў, краіны, што атрымалі 1—7 пунктаў, проста паказваюцца на экране, зачытваюцца толькі тыя краіны, якім прысудзілі 8, 10 і 12 пунктаў.<ref name="etv_2038"/> === Роўная колькасьць пунктаў === У 1969 годзе працэдуры вызначэньня месцаў краін, у выпадку калі ў іх аднолькавая колькасьць пунктаў, не існавала. І так атрымалася, што чатыры краіны (Францыя, Гішпанія, Нідэрлянды і Вялікабрытанія) па выніках конкурсу атрымалі роўную колькасьць балаў. З-за таго, што правілаў, якія вызначалі пераможца ў выпадку роўных паказчыкаў, не існавала, усе чатыры краіны былі абвешчаны пераможцамі. Аўстрыя, Фінляндыя, Швэцыя, Нарвэгія і Партугалія ня ўдзельнічалі ў конкурсе наступнага году ў знак пратэсту супраць вынікаў 1969 году. Гэта прымусіла ЕВС прыняць неабходныя правілы.<ref name="50_book"/> У выпадку калі па выніках галасаваньня дзьве ці больш краіны набралі аднолькавую колькасьць пунктаў, то пераможца вызначаецца па наступных прыкметах у зьмяншальным парадку іх значнасьці: * Найбольшая колькасьць усіх краін, якія прагаласавалі за гэтую краіну, незалежна ад адзнакі. * Найбольшая колькасьць адзнак у «12 балаў». * Найбольшая колькасьць адзнак у «10 балаў» і гэтак далей уніз па ўсіх адзнаках. Гэта правіла дзейнічае для вызначэньня пераможца конкурсу, вызначэньні дзявятага месца ў паўфінале і вызначэньні таго, якое месца заняла краіна, набраўшы роўная колькасьць балаў зь іншым удзельнікам (апошняе дзейнічае з 2002 году, раней краіны, якія атрымалі роўныя балы, займалі аднолькавае месца).<ref>[https://web.archive.org/web/20060210010517/http://www.eurovision.tv/searchfiles_english/574.htm Rules of the 2005 Eurovision Song Contest], eurovision.tv, 10 лютага 2006.</ref> Адзіны раз, калі гэта правіла было ўжыта для вызначэньня пераможца, быў у 1991 годзе, калі [[Францыя]] і [[Швэцыя]] набралі па 146 пунктаў. Тады першы пункт правіла яшчэ ня дзейнічаў. І Францыя і Швэцыя набралі па чатыры вышэйшых адзнакі, але з-за таго, што ў Швэцыі было больш «дзясятак», яна і стала пераможцам конкурсу.<ref name="50_book"/> Роўная колькасьць пунктаў на Эўрабачаньні стала адной з нагод для пародыі брытанскага коміка [[Бэні Гіл]]а ў яго шоў (The Benny Hill Show). У адным зь першых выпускаў гэтага камэдыйнага шоў зьмяшчалася пародыя на фэст «Эўрабачаньне» пад назвай «The European song contest» («Эўрапейскі конкурс песьні»). Усе «краіны-ўдзельніцы» гэтага «конкурсу», сярод якіх былі «Вялікабрытанія, Ірляндыя і Шатляндыя», атрымалі па 16 пунктаў. Таксама Бэні Хіл зпарадыраваў у гэтым шоў, апроч песень і працэдуры галасаваньня, брытанскую тэлевядучую Кэці Бойл, францускую сьпявачку Мірэй Мацьё, а заадно згадаў двух пераможцаў Эўрабачаньня — брытанак Сэндзі Шоў і Лулу.<ref>Benny Hill: The Naughty Early Years. Vol.1.</ref> == Правілы == {{Асноўны артыкул|Правілы конкурсу песьні Эўрабачаньне}} Асноўныя правілы конкурсу: * Максымальная працягласьць песьні павінна складаць ня больш за 3 хвіліны. * Падчас выступу ўдзельнікаў на сцэне можа знаходзіцца максымум 6 вакалістаў. * Вяшчальныя кампаніі самі вырашаюць, на якой мове будуць выконваць песьню іх удзельнікі. * Усім выканаўцам павінна быць мінімум 16 гадоў на дзень правядзеньня кваліфікацыйнага раўнду фіналу конкурсу «Эўрабачаньне». === Жывы сьпеў === Па правілах на конкурсе «Эўрабачаньне» ўсе песьні павінны выконвацца толькі жывым голасам, [[выкананьне пад фанаграму|без фанаграмы]]. Музычнае суправаджэньне можа прайгравацца ў запісы. === Мова выкананьня === На конкурсе Эўрабачаньне правіла пра мову выкананьня некалькі разоў зьмянялася. У 80-х і 90-х гадах вельмі доўга было абавязковым выкананьне песьні вылучна на дзяржаўнай мове краіны. У 1999 годзе гэта правіла зьнята і ў нашы дні на конкурсе абмежаваньняў на мовы выкананьня не існуе. У 2008 годзе ў Бялградзе 14 з 25 фінальных песень выконвалі на ангельскай мове і яшчэ 4 — на дзьвюх мовах, адна зь якіх ангельская. На роднай мове сьпявалі выканаўцы з Партугаліі, Румыніі, Сэрбіі, Турэччыны, Босьніі і Герцагавіны, Фінляндыі, Харватыі. Песьня з Бэльгіі была выканана на [[Штучныя мовы|штучнай мове]]. === Тэлевяшчаньне === ==== Палітычныя падзеі ==== Звычайна тэлевяшчаньне ажыцьцяўляюць галоўныя каналы краіны ці, часам, другасныя каналы. Напрыклад, у Расеі падрыхтоўку і трансьляцыю Эўрабачаньня-2008 ажыцьцяўляў [[тэлеканал]] [[Расея (тэлеканал)|Расея]]. == Разьвіцьцё конкурсу == === «Вялікая чацьвёрка» === З 2001 году, кожная з краін, якая ўваходзіць у «Вялікую чацьвёрку» ({{мова-en|Big 4}}) (Вялікабрытанія, Францыя, Нямеччына і Гішпанія) праходзіць у фінал аўтаматычна, па-за залежнасьцю ад колькасьці набраных балаў і месцы, занятага на папярэднім конкурсе. Гэта абумоўлена тым, што гэтыя краіны галоўным чынам і спансуюць конкурс. На тэлебачаньні дыктарамі былі высунуты няслушныя здагадкі пра тое, што «Вялікую чацьвёрку» складаюць «краіны-заснавальнікі». Гэта няслушна, бо ў першым конкурсе прынялі ўдзел 7 краін (а Вялікабрытанія з-за праблем з нацыянальным адборам пачала ўдзельнічаць толькі з 1957). == Паўфінал == Укараненьне паўфіналу ў 2004 годзе дазволіла прыняць удзел у конкурсе ўсім ахвотным краінам-сябрам ЕВС. Першапачаткова найлепшая дзясятка паўфіналістаў па выніках гледачовага галасаваньня ўсіх краін-удзельніц, у тым ліку і аўтаматычных фіналістаў, праходзіла ў фінал, дзе ўжо прысутнічалі краіны «Вялікай чацьвёркі» + 10 найлепшых краін па выніках мінулага году, ня лічачы краін «Вялікай чацьвёркі» (гэта значыць у выпадку, калі ў першай дзясятцы апынялася, напрыклад, адна краіна з «Вялікай чацьвёркі», то ў фінал наступнага году гэтак жа праходзіла краіна, якая заняла 11 месца). З 2008 году ў фінал аўтаматычна праходзяць краіны «Вялікай чацьвёркі» + краіна-гаспадыня; было ўведзена правіла двух паўфіналаў, у якіх спаборнічаюць усе астатнія ўдзельнікі. Падзел на паўфіналы гэтак жа мае сваю стратэгію: арганізатары імкнуцца разьбіць удзельнікаў так, каб «суседзкія» і/ці «роднасныя» краіны не апынуліся разам, каб выключыць прадузятае галасаваньне, бо ў кожным з паўфіналаў права галасаваць маюць з гэтага часу толькі ўдзельнікі дадзенага паўфіналу + 2 ці 3 аўтаматычных фіналіста (у залежнасьці ад лёсаваньня). Па выніках гледачовага галасаваньня ў фінал трапляюць па 9 найлепшых краін ад кожнага паўфіналу + яшчэ па адным удзельніку выбіраюцца сумарным галасаваньне рэзэрвовых журы краін-удзельніц. == Пераможцы == {{Асноўны артыкул|Пераможцы конкурсу песьні Эўрабачаньня}} Часта пераможца Эўрабачаньня забываецца большасьцю пасьля сваёй перамогі, аднак існуюць выключэньні, такія як [[ABBA]], [[Тота Кутуньё]] і [[Сэлін Дыён]]. Звычайна пераможца становіцца зоркай у сваёй роднай краіне і, з часам, у суседніх краінах. === Выканаўцы === Пераможца 2004 году [[Руслана Лыжычка|Руслана]] стала супэрзоркай на радзіме, ва [[Украіна|Ўкраіне]], але ўсё яшчэ ня можа прыцягнуць да сябе вялікай ўвагі ў Эўропе, за выключэньнем [[Бэльгія|Бэльгіі]] і [[Грэцыя|Грэцыі]]. Пераможца 2005 году [[Алена Папарызу]] дамаглася нават большай папулярнасьці ў [[Грэцыя|Грэцыі]], на [[Кіпр]]ы, у [[Турэччына|Турэччыне]] і [[Швэцыя|Швэцыі]], але ня змагла дамагчыся посьпеху за межамі гэтых чатырох краін. Аднак Алена атрымала належнае, выпусьціўшы рэміксы ў ЗША ў 2006 годзе, гэтак жа як ангельскі альбом у Эўропе. [[Сэртаб Эрэнэр]] — адзіная турэцкая пераможца конкурсу песьні Эўрабачаньня, якая дасягнула большай папулярнасьці ў [[Турэччына|Турэччыне]], [[Азэрбайджан]]е, [[Грэцыя|Грэцыі]] і [[Нямеччына|Нямеччыне]] і стала больш вядомай. Аднак, яна не дасягнула вялікага посьпеху за межамі гэтых чатырох краін. Канадка [[Сэлін Дыён]], якая выступала за Швайцарыю, пераможца 1990 году [[Тота Кутуньё]], удзельнікі конкурсу 2003 году гурт [[t.A.T.u.]], а таксама пераможцы 2006 году гурт [[Lordi]], мелі вядомасьць да конкурсу. === Краіны === Ірляндыі прыналежыць рэкорд па колькасьці выйгрышаў на конкурсе — 7 перамог, уключаючы 3 разы запар (1992—1994). Усьлед за ёй ідуць Францыя, Люксэмбург і Вялікабрытанія, на рахунку якіх па 5 перамог. Вялікабрытанія з 52 конкурсаў (1957—2007) дваццаць два разы займала месцы ў першай тройцы: 5 раз першае месца; 15 — другое і 2 — трэцяе. У раньнія гады, конкурс выйгравалі «традыцыйныя» краіны Эўрабачаньня: Францыя, Нідэрлянды і Люксэмбург. Аднак, у апошнія некалькі дзесяцігодзьдзяў ніводная зь іх дамагчыся посьпеху ня можа: Нідэрлянды ў апошні раз выйгравалі ў 1975 годзе, Францыя ў 1977, а Люксэмбург у 1983. Люксэмбург апошні раз прымаў удзел у 1993 годзе. Першыя гады XXI стагодзьдзя сталі пераможнымі для краін, якія ніколі раней не выйгравалі ў конкурсе, як для «новых» краін Эўрабачаньня, так і для тых, хто ўдзельнічаў у конкурсе ўжо не адзін дзясятак гадоў. Штогод з 2001 па 2008 год сьпіс пераможцаў абавязкова папаўняўся новай краінай. У 2006 годзе перамогу нарэшце адсьвяткавала Фінляндыя пасьля 45 гадоў удзелу. Украіне для першай перамогі спатрэбілася значна менш часу, яна выйграла ўжо ў другім удзеле ў конкурсе ў 2004 году. Сэрбія перамагла ў 2007 годзе ў першым жа сваім удзеле як незалежная дзяржава, хоць выканаўцы ад Сэрбіі і Чарнагорыі раней апыняліся не на апошніх месцах (да прыкладу, другое месца ў 2004 годзе дасталася выканаўцу [[Жэлька Ёксімавіч]]у), а Расеі спатрэбілася 12 удзелаў у фінале, пачынальна з 1994 году, каб выйграць конкурс у 2008 годзе. Прадстаўнікі Беларусі пакуль перамог не атрымлівалі. На 2009 год, краінай, якая ўсіх даўжэй не выйгравала конкурс (з тых хто ніколі не выйграваў) зьяўляецца Партугалія. Упершыню яна ўдзельнічала ў конкурсе ў 1964 годзе, а яе найлепшым вынікам і дагэтуль застаецца 6 месца ў 1996 годзе. == Крытыка == Аўтарытэт шоў пад пытаньнем у некаторых краінах, напрыклад, у Вялікабрытаніі прадстаўляюць яго ў жартоўным жанры, але, тым ня менш, захоўваюць добрае стаўленьне (больш дзякуючы саркастычным камэнтарам Тэры Вогана), і ў Італіі паменшылася значэньне шоў з 1997 году. Краіны ўсходняй і паўднёвай Эўропы, наадварот, бачаць конкурс як шанец паказаць сваю краіну і культуру. [[Файл:Image-Lordi performing at the ESC 2007 (2).jpg|значак|Выступ [[Lordi]] на Эўрабачаньне лічыцца адным з самых экстравагантных за гісторыю конкурсу]] === Стылі музыкі === Максымальная працягласьць кожнай песьні — 3 хвіліны, і, хоць выбар жанру выкананай музыкі застаецца за выканаўцам, музыкі і іх песьні бліжэй усяго да [[поп-музыка|поп-музыцы]] (часта званай [[эўрапоп]]). Пасьля сэрыі конкурсаў, у якіх перамагалі [[поп-музыка|поп-выканаўцы]] даволі падобнага толку, гэта традыцыя перапынілася ў 2006 годзе зь перамогай хард-рок-гурту «[[Lordi]]» з [[Фінляндыя|Фінляндыі]]. === Галасаваньне === Сыстэма галасаваньня, якая выкарыстоўваецца ў конкурсе, была першапачаткова прыдумана, каб абраць адзінага кампраміснага пераможца зь велізарнага ліку кандыдатаў. Мноства краін выкарыстоўвае такую ж сыстэму, каб абраць прэтэндэнтаў; некаторыя зь іх праходзяць празь некалькі раўндаў галасаваньня перш, чым пераможца будзе абвешчаны. Рэкорд па колькасьці пунктаў у гісторыі конкурсу — 387 — быў усталяваны ў 2009 годзе [[Аляксандар Рыбак|Аляксандрам Рыбаком]], які прадстаўляў [[Нарвэгія на конкурсе песьні Эўрабачаньне|Нарвэгію]]. === Разьяднаньне эўрапейцаў === Неадназначнасьць вынікаў конкурсу ўшчамляе нацыянальныя пачуцьці заходнеэўрапейскіх тэлегледачоў (каля 50% жыхароў ЭЗ — гледачы конкурсу). 3 блёку (Скандынавія, Балканы і былы [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]]), якія галасуюць адзін за аднаго, зводзяць на нішто асноватворную мэту конкурсу — аб’яднаньне эўрапейцаў. У апошнія гады палітызаванасьць вынікаў прымушае некаторыя краіны (напрыклад, Аўстрыя) адмовіцца ад удзелу. == Салідарнае галасаваньне ці Суседзкі прынцып галасаваньня гледачоў == === Вызначэньне паняцьця === Краінавае галасаваньне — гледачы, па шэрагу меркаваньняў, у першую чаргу, галасуюць за прадстаўнікоў тых краін, зь якімі іх аб’ядноўваюць найболей цесныя культурна-гістарычныя сувязі. Так найболей выгоднае становішча ў краін постсавецкай прасторы (Расеі, Украіны, Беларусі, Латвіі, Летувы, Эстоніі, Малдовы, Армэніі, Азэрбайджану, Грузіі) і былой Югаславіі (Сэрбія, Чарнагорыя, Харватыя, Славенія, Македонія, Босьнія і Герцагавіны). === Гісторыя зьявы === Заўважана, што на конкурсе часта гледачы галасуюць не за пэўных выканаўцаў, а за краіну, якую яны прадстаўляюць. Напрыклад, былыя югаслаўскія рэспублікі даюць максымальныя балы адзін аднаму, рэспублікі былога СССР, [[Ізраіль]] — [[Расея|Расеі]] і [[Украіна|Ўкраіне]], [[Нямеччына]] — [[Турэччына|Турэччыне]], скандынаўскія краіны — адзін аднаму, [[Кіпр]] — [[Грэцыя|Грэцыі]], [[Малдова]] — [[Румынія|Румыніі]] і г. д. === Уплыў зьявы === Асноўная мэта конкурсу песьні «Эўрабачаньне» — стымуляваць стварэньне арыгінальных кампазыцыяў у вобласьці папулярнай музыкі. Краінавай прынцып галасаваньня гледачоў не спрыяе дасягненьню гэтых мэт. Таму арганізатары конкурсу шукаюць спосабы мінімізацыі яго ўплыву. Бо ў такіх краін, як, напрыклад, Мальта, практычна няма шанцаў на перамогу. У Расеі, Украіны, Сэрбіі ж, да прыкладу, гэтыя шанцы — максымальныя. === Барацьба са зьявай === Упершыню конкурс «Эўрабачаньне» ў 2008 годзе прайшоў па новых правілах і складаўся ўжо з двух паўфіналаў і фіналу. Два паўфіналы — навіна конкурсу, якая выклікала ажыўленае абмеркаваньне па ўсёй Эўропе. Гэта цьвёрдая мера была прынята па настойлівай прапанове кіраўніка «Эўрабачаньня» Свантэ Стоксэліюса, каб зьвесьці да мінімуму «некарэктную практыку г. зв. салідарнага галасаваньня некаторых краін-удзельніц». Падзел удзельнікаў па двух паўфіналах мяркуе максымальна зьменшыць верагоднасьць галасаваньня гледачоў па краінавым прынцыпе, бо ў галасаваньні ўдзельнічаюць толькі гледачы з краін-удзельнікаў. Цікавы факт: у 2008 годзе прадстаўнік Даніі заняў 3 месца ў другім паўфінале (пры мінімальнай падтрымцы з боку суседзяў). Прадстаўнік Расеі таксама заняў трэцяе месца (у першым паўфінале). Але ў фінале датчанін (3 суседы) заняў 15, а расеец — 1 месца (не без дапамогі галасоў рэспублік былога [[СССР]], Ізраілю і Балканаў). == Роднасныя праекты == * [[Дзіцячы конкурс песьні Эўрабачаньне]] — праходзіць штогод з 2003 году для дзяцей не старэй за 16 гадоў. * [[Міжнародны песенны фэст у Сопаце]] — праходзіць у польскім горадзе [[Сопат]] з 1961 году. * [[Інтэрбачаньне]] — праходзіў паміж 1977 і 1980 гадамі паміж [[сацыялістычны лягер|сацыялістычнымі краінамі]]. * [[Сусьветны музычны фэст]] — упершыню прайшоў у 2005 годзе ў [[Сараева]]; уключае ўдзельнікаў з Эўропы і Азіі. * [[Конкурс песьні Бундэсбачаньне]] — праходзіць штогод з 2005 году паміж 16 рэгіёнамі Нямеччыны. * [[World Vision: An American Anthem]] — плянаваны конкурс, заснаваны на фармаце «Эўрабачаньня», у якім удзельнічаюць штаты [[ЗША]]. Увосень 2005 году ЭВС арганізаваў адмысловае тэлешоў, прысьвечанае 50-гадоваму юбілею конкурсу песьні «Эўрабачаньне». Яно прайшло 22 кастрычніка на «Форум Арэне» ў [[Капэнгаген]]е ([[Данія]]). Падчас перадачы, назва якой паходзіць ад песьні Кліфа Рычарда «Congratulations» (1968 год), песьня групы [[ABBA]] «[[Waterloo]]» (пераможца ў 1974 годзе) была абрана найлепшай за ўсю гісторыю конкурсу.<ref>[http://news.bbc.co.uk/1/hi/entertainment/music/4366574.stm Abba win 'Eurovision 50th' vote], BBC News, 23 кастрычніка 2005</ref> З 14 песень, якія прынялі ўдзел у юбілейным конкурсе, 10 былі абраны шляхам інтэрнэт-галасаваньня, і яшчэ 4 былі дададзены аргкамітэтам фэсту. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://eurovision.tv Афіцыйны сайт Эўрабачаньня] <!--Увага! Дапушчаюцца толькі спасылкі на а) Афіцыйныя сайты і сайты тэлеканалаў, б) Вэб-сайты, афіцыйна прызнаныя Эўрапейскім вяшчальным зьвязам ([http://www.eurovision.tv/page/fan-zone/links]). Сайты павінны абавязкова мець беларускую вэрсію. Забаронены спасылкі на камэрцыйныя рэсурсы і рэсурсы зь нелегальнымі аўдыё-відэа матэрыяламі --> {{Краіны на Эўрабачаньні}} {{Пераможцы конкурсу песьні Эўрабачаньне|nocat=1}} {{Эўрабачаньне}} [[Катэгорыя:Конкурс песьні Эўрабачаньне| ]] [[Катэгорыя:Музычныя фэсты|Эўрабачаньне]] 0w0n9dshelj7xeklegolqy0k0cr771j Грузінская мова 0 64186 2330677 1936963 2022-07-31T04:49:49Z Taravyvan Adijene 1924 дапаўненьне wikitext text/x-wiki {{Інфармацыя пра мову |Назва мовы = Грузінская мова |Назва мовы ў арыгінале = ქართული<br>[[Файл:ქართული.png|270пкс]] |Краіны ўжываньня = [[Грузія|Грузіі]], [[Расея|Расеі]], [[ЗША]], [[Ізраіль|Ізраілі]], [[Украіна|Украіне]], [[Турэччына|Турэччыне]], [[Іран]]е, [[Азэрбайджан]]е |Рэгіён = пераважна Закаўказьзе |Клясыфікацыя = [[Картвэльскія мовы|Картвэльская сям’я]] * Карта-занская група ** '''Грузінская мова''' |Афіцыйная мова ў = {{Сьцяг Грузіі}} [[Грузія|Грузіі]] |Дапаможная мова ў = |Рэгулюецца = Кабінэтам міністраў Грузіі |Код па ISO 639-1 = ka |Код па ISO 639-2(B) = geo |Код па ISO 639-2(T) = kat |Код па SIL = — |Выява = Kartvelian languages be.svg |Подпіс да выявы = Картвэльскія мовы на мапе Грузіі. Арэал грузінскае мовы — цьмяна-зялёным |Шырыня выявы = 250 пкс }} <!--{{Зьмешчаныя спэцсымбалі|Грузінская}}--> '''Грузі́нская мо́ва''' (саманазва: {{Мова|ka|ქართული ენა}}, вымаўл. {{IPA|[kʰɑɾt̪ʰuli ɛnɑ]}}) — мова [[картвэльскія мовы|картвэльскай сям’і]], афіцыйная мова [[Грузія|Грузіі]], літаратурная мова шэрагу народнасьцяў [[Каўказ]]у. Колькасьць носьбітаў — {{каля}} 4 млн чалавек. == Клясыфікацыя == Сучасная лінгвістыка не знаходзіць роднасных сувязяў між картвэльскай і будзь-якімі іншымі моўнымі сем’ямі. Бліжэй за ўсё да грузінскай так званыя [[занскія мовы]] картвэльскай сям’і ([[Мэгрэльская мова|мэгрэльская]] ды [[Лаская мова|лаская]]);[[Глётахраналёгія|глётахраналягічныя]] дасьледаваньні паказваюць, што грузінская аддзялілася ад іх {{каля}} 2700 гадоў таму. Найдалейшая блізкая мова — [[Сванская мова|сванская]] — аддзялілася значна раней, недзе 4000 гадоў таму. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Interwiki|ka|грузінскай|}} {{Накід:Мова}} [[Катэгорыя:Грузінская мова| ]] [[Катэгорыя:Сынтэтычныя мовы]] rqj9zm6eegbkl1yr1xjbn952ha6gcw8 Краснадар 0 64808 2330707 2185140 2022-07-31T07:02:11Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Расея |Назва = Краснадар |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Краснадару |Арыгінальная назва = Краснодар |Герб = Coat_of_Arms_of_Krasnodar_(Krasnodar_krai).png |Сьцяг = Flag of Krasnodar (Krasnodar krai) (2006).png |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = 1793 |Статус з = 1867 |Былая назва = |Мясцовая назва = |Суб’ект фэдэрацыі = |Від раёну = |Раён = |Від паселішча = |Паселішча = |Пасада кіраўніка = Мэр |Кіраўнік = Уладзімер Яўланаў |Плошча = 840 |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 763899 |Год падліку колькасьці = 2012 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = |Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = |Год падліку колькасьці аглямэрацыі = |Крыніца колькасьці аглямэрацыі = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Паштовыя індэксы = 350000—350921 |Тэлефонны код = 861 |АКАТУ = |Выява = Краснодар.png |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 45 |Шырата хвілінаў = 2 |Шырата сэкундаў = |Даўгата градусаў = 38 |Даўгата хвілінаў = 59 |Даўгата сэкундаў = |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Сайт = http://www.krd.ru/ }} '''Краснада́р''' ({{мова-ru|Краснодар}}) — горад (з 1867 году) на поўдні [[Расея|Расеі]], адміністрацыйны цэнтар [[Краснадарскі край|Краснадарскага краю]], гістарычны цэнтар палітыка-геаграфічнай вобласьці [[Кубань]], нэафіцыйна названы [[сталіца]]й Кубані<ref>[https://web.archive.org/web/20111101193142/http://www.nr2.ru/kavkaz/78792.html «Сьцяг кубанскай сталіцы узьнімуць на вяршыні Арарату». Навіны на сайце Nr2.ru]</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20160308043520/http://www.newizv.ru/sport/2004-11-17/15385-estoncy-v-krasnodare.html «Эстонцы ў Краснадары. Сталіца Кубані ўпершыню прымае футбольны матч сусьветнага ўзроўню». Навіны на сайце Newizv.ru]</ref>, а таксама паўднёвай сталіцай [[Расея|Расеі]]<ref>[https://web.archive.org/web/20100615184209/http://www.7c.ru/archive/3530.html Прыкладнае апісаньне і кароткая гісторыя «канфлікту» (меркаваньне растаўчан)]</ref><ref>[https://www.webcitation.org/617pK7J7b?url=http://www.rtr.spb.ru/vesti/vesti_2006/news_detail.asp?id=9086 Прыклад ужываньні тэрміна ў нэўтральных крыніцах (жыхарамі іншых рэгіёнаў)]</ref>. Горад заснаваны ў 1793 годзе, да 1920 году насіў назоў '''Кацярынадар'''. Насельніцтва — 709,7 тыс. жыхароў (2008). == Геаграфія == Горад разьмешчаны на правым беразе ракі [[Кубань (рака)|Кубань]], за 1320 км ад [[Масква|Масквы]], на мяжы з [[Адыгея]]й. Тэрыторыя гораду — 840 км². == Насельніцтва == Насельніцтва гораду — 709 тыс. жыхароў (2007) ([[Гарады Расеі па колькасьці насельніцтва|17-е месца ў Расеі]]), з падпарадкаванымі населенымі пунктамі — 791 тыс. У той час як увесь постсавецкі пэрыяд агульнае і гарадзкое насельніцтва Расеі памяншаецца, Краснадар — адзін зь нешматлікіх гарадоў, які значна павялічыў насельніцтва: на 80 тыс. (амаль на 15%) улічваемага перапісамі, і яшчэ вельмі значнае — фактычна наяўнага насельніцтва (з улікам незарэгістраваных і часавых [[гастарбайтэр]]аў). Паводле заяваў мясцовых уладаў, Краснадар ужо зьяўляецца «горадам-мільёньнікам» — наяўнае насельніцтва гораду ацэньваецца да 1,2&nbsp;млн чалавек. Афіцыйнае дасягненьне статуту «гораду-мільёньніка» мяркуецца арыентыровачна да 2012—2013 году — за рахунак наступнага далучэньня шэрагу найблізкіх населеных пунктаў з аглямэрацыі і ўшчыльненьні забудовы пры паскораным будаўніцтве аб’ектаў жыльля і інфраструктуры ў цэнтры і на новых тэрыторыях.<ref>[http://www.yuga.ru/news/94272/ Краснадар стане «мільёньнікам» у найблізкія 5&nbsp;гадоў]</ref> Вызначальным чыньнікам росту насельніцтва гораду ўладамі і адмыслоўцамі завецца<ref>[http://www.demoscope.ru/weekly/2005/0223/analit02.php Мігранты і рынкі працы буйных расійскіх гарадоў: узгадненьне узаемных інтэрасаў]</ref><ref>[http://www.ecsocman.edu.ru/images/pubs/2007/10/12/0000313522/010-PETROV_V.N.pdf ЭТНІЧНЫЯ МІГРАНТЫ І ПОЛИЭТНИЧНАЯ ПРЫЙМАЛЬНАЕ АСЯРОДЗЬДЗЕ: ПРАБЛЕМЫ ТАЛЕРАНТНАСЬЦІ]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> прыток эканамічных мігрантаў з усяго [[Паўночны Каўказ|паўночнага-каўказскага рэгіёну]] і поўдня Расеі, [[Украіна|Украіны]] і краінаў [[Закаўказьзе|Закаўказьзя]], для шматлікіх зь якіх на іх шляху Краснадар нараўне з [[Растоў-на-Доне|Растовам-на-Доне]] (які разам са сваёй вобласьцю прыняў сувымерна вельмі значную колькасьць мігрантаў) рэзка вылучаецца ўзроўнем разьвіцьця. [[Стаўрапаль]] і [[Астрахань]] таксама прынялі значную колькасьць мігрантаў, аднак менш за Краснадар, [[Валгаград]] ды [[Масква|Маскву]] і іншыя гарады. У апошнія гады Краснадарскі край і ў першую чаргу яго разьвітая сталіца як інвэстыцыйна прывабнае месца<ref>[http://rating.rbc.ru/articles/2007/02/05/31351352_tbl.shtml?2007/02/05/31351055 Разьмеркаваньне расейскіх рэгіёнаў па рэйтынгу інвэстыцыйнага клімату ў 2005—2006 гг.]</ref> зьяўляюцца месцам селішча ня толькі для тых, хто мігруе дзеля заробкаў і тых, хто рэпатрыюецца з расейскіх рэспублік і краінаў СНД расейцаў і «расейскамоўных», але і для забясьпечаных грамадзян з навакольных рэгіёнаў і перасяленцаў з [[Крайняя Поўнач|Крайняй Поўначы]] і іншых рэгіёнаў, хто набывае жыльлё.<ref>[http://www.irn.ru/articles/8672.html Рэйтынг гарадоў Расеі па попыце на жыльлё]</ref> Пасьпяхова канкуруючы зь іншым паўднёва-расейскім цэнтрам Растовам-на-Доне, Краснадар становіцца важным паўночна-каўкаскім міжрэгіянальным цэнтрам сацыяльна-эканамічнага разьвіцьця, як для насельніцтва, так і для тых, хто інвэстуе ў буйны бізнэс (дылерскія, сэрвісныя і апэратарскія цэнтры, банкаўскія аддзяленьні, пункты фэдэральных і міжнародных сетак гандлю і сфэры паслуг і г. д.).<ref>[http://www.fd.ru/article/16958.html Інвэстыцыйная актыўнасьць у рэгіёне]</ref> == Гісторыя == [[Файл:Krasnodar obelisk.jpg|міні|зьлева|Абэліск у гонар 200-годзьдзя [[Кубанскія казакі|Кубанскага казацтва]] (фота XIX стагодзьдзя, дэмантаваны ў 1920 годзе, адноўлены ў 1999 годзе)]] === Старажытная гісторыя === Як сьведчаць сучасныя археалягічныя знаходкі, на месцы сучаснага гораду ў антычныя часы разьмяшчалася [[мяоты|мяоцкае]] гарадзішча, абнесенае валам. Цэнтар гэтага старажытнага гарадзішча, меркавана, знаходзіўся ў раёне зьліцьця Кубані і Карасуну. Асноўнымі жыхарамі, імаверна, былі [[мяоты]], [[скіфы]] і [[сарматы]]. Арыентыровачна ў VI стагодзьдзі да нашай эры тут пражывала да 2&nbsp;тысячаў жыхароў (і яшчэ больш за 40&nbsp;тысячаў — у навакольлях). Адзначаныя шырокія эканамічныя сувязі з Каўказам, Блізкім Усходам, [[Старажытная Грэцыя|Грэцыяй]] і [[Старажытны Рым|Рымам]], (пасьля — зь Бізантыяй). На гэтым жа месцы (у гарадзкім парку імя Горкага) выяўленыя сьляды [[нэаліт]]ычнае стаянкі першабытнага чалавека (20&nbsp;тыс. гадоў да н. э.). === Новы час === У 1793 годзе [[Кубанскія казакі|чарнаморскімі казакамі]] быў заснаваны '''«Екатеринодар»''', першапачаткова як вайсковы лягер, а пазьней фартэцыя. Назоў — у гонар факту дарэньня імпэратрыцай [[Кацярына II|Кацярынай II]] [[Кубанскія казакі|чарнаморскім казакам]] [[Кубань|кубанскай]] зямлі (даслоўна ''Кацярынадар'' азначае ''Дарунак Кацярыны''). З 1860 году — адміністрацыйны цэнтар утворанай [[Кубанская вобласьць|Кубанскай вобласьці]]. Статус гораду атрымаў у 1867 годзе. З правядзеньнем у 70—80-х гадах XIX стагодзьдзя чыгункі на [[Паўночны Каўказ|Паўночным Каўказе]] ([[Ціхарэцк]] — Кацярынадар — [[Новарасейск]]) горад ператварыўся ў буйны гандлёва-прамысловы і транспартны цэнтар Паўночнага Каўказу. === Грамадзянская вайна ў Расеі === Падчас [[Грамадзянская вайна|Грамадзянскае вайны]] Кацярынадар неаднаразова пераходзіў з рук у рукі, доўгі час застаючыся апорай [[Белы рух|белага руху]] і [[Антыкамунізм|антыбальшавізму]] на Паўночным Каўказе. Пасьля ўзяцьця гораду чырвонымі ў 1920 годзе, ён быў пераназваны ў Краснадар. І паколькі зроблена гэта было кіраўніцтвам гарадзкой партыйнай вочкі (выканаўчай уладай) «на хуткую руку», усяго толькі шляхам адпраўленьня тэлеграмы ў [[Масква|Маскву]] у [[ЦК]] [[Камуністычная партыя Савецкага Саюзу|партыі]] з паведамленьнем аб факце пераназваньня, без належнага дакумэнтальнага і юрыдычнага афармленьня (нават замест «па шматлікіх просьбах працаўнікоў», было пэўна напісана, што дадзены акт ажыцьцёўлены менавіта кіраўнікамі вочка, у адпаведнасьці зь іх асабістым бачаньнем дадзенага пытаньня), таму шматлікія дагэтуль ставяць пад сумнеў [[закон]]насьць дадзенага дзеяньня. Спрэчкі і дыскусіі па назове гораду не цішэюць дагэтуль. === Вялікая Айчынная вайна === 9 жніўня 1942 году Краснадар быў заняты часткамі [[вермахт]]у ([[група войскаў «А»]]). 12 лютага 1943 году Краснадар быў вызвалены часткамі [[Працоўна-Сялянскае Чырвонае Войска|Чырвонага Войска]]. Па афіцыйных зьвестках, за час нямецкай акупацыі, у горадзе нацыстамі ўжываліся [[газваген]]ы. У памяць аб загінулых у гады акупацыі, на месцы масавага пахаваньня быў пабудаваны мэмарыял. == Гарады-пабрацімы == * [[Талахасі]], [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]] * [[Карльсруэ]], [[Нямеччына]] * [[Бургас (Баўгарыя)|Бургас]], [[Баўгарыя]] * [[Харбін]], [[Кітай]] * [[Фэрара]], [[Італія]] == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [http://www.krd.ru/ Афіцыйны сайт адміністрацыі гораду Краснадару] * [https://web.archive.org/web/20121130174354/http://admkrai.kuban.ru/ Афіцыйны сайт адміністрацыі Краснадарскага краю] * [http://gokuban.ru/ Афіцыйны сайт дэпартамэнту замежнаэканамічнай дзейнасьці Краснадарскага краю] * [http://www.kubtransport.info/krasnodar Грамадзкі транспарт Краснадару] [[Катэгорыя:Краснадар| ]] rufdliyhjmc3bydk83v14b3lsqwfuko Павал Марыеў 0 65486 2330749 2187080 2022-07-31T10:54:03Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Палітык |імя = Павал Марыеў |выява = |памер = |подпіс_пад_выявай = |пасада = Сябра Нацыянальнага сходу РБ |пачатак_тэрміну = 2004 |канец_тэрміну = 2008 |прэзыдэнт = [[Аляксандар Лукашэнка]] |прэм'ер-міністар = [[Сяргей Сідорскі]] |папярэднік = |наступнік = |пасада2 = |пачатак_тэрміну2 = |канец_тэрміну2 = |папярэднік2 = |наступнік2 = |прэм'ер-міністар2 = |прэзыдэнт2 = |дата_нараджэньня = {{Нарадзіўся|16|6|1938|1}} |месца_нараджэньня = в. [[Дулава]], [[Яраслаўская вобласьць]], [[РСФСР]] |дата_сьмерці = |месца_сьмерці = |партыя = |сужэнец = |дзеці = |адукацыя = |бацька = |маці = |подпіс = |узнагароды = {{Блёк узнагародаў|{{Мэдаль Героя Беларусі}}}}{{Блёк узнагародаў|{{Ордэн Знак Пашаны}}|{{Ордэн «Дружбы Народов»}}|{{Ордэн Айчыны 3 ступені (Беларусь)}}}} }} '''Павал Лук’янавіч Марыеў''' (нарадзіўся 16 чэрвеня 1938 году, в. [[Дулава]], [[Яраслаўскі раён]], [[Яраслаўская вобласьць]]) — беларускі палітык. [[Герой Беларусі]], доктар тэхнічных навук, заслужаны работнік прамысловасьці Рэспублікі Беларусь. Ганаровы грамадзянін [[Жодзін]]а і [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]] (2008). == Біяграфія == Скончыў [[Беларускі політэхнічны інстытут]] у 1972 годзе. У 1956 годзе тэхнік-канструктар на Ўральскім аўтамабільным заводзе ў [[Міяс]]е ([[Чэлябінская вобласьць]]). Скончыў Яраслаўскі аўтамэханічны тэхнікум, служыў у Савецкім войску. У 1959 годзе прыехаў на працу на [[БелАЗ]]. Пачынаў тэхнікам-тэхнолягам. З 1992 па 2008 год генэральны дырэктар [[БелАЗ]]у<ref>{{Навіна|аўтар=[[Лілія Крапівіна]]|загаловак=БелАЗ у пэрспэктыве можа стварыць карпарацыю па вытворчасьці тэхналягічных машынаў для кар'ераў|спасылка=http://news.belta.by/by/print?id=718991|выдавец=[[Беларускае тэлеграфнае агенцтва]]|дата публікацыі=21 чэрвеня 2013|дата доступу=8 ліпеня 2013}}</ref>. Доктар тэхнічных навук, аўтар і суаўтар 28 навуковых прац, 2 аўтарскіх пасьведчаньняў, 2 патэнтаў. Дэпутат Менскага абласнога савету дэпутатаў, дэпутат Жодзінскага гарадзкога савету дэпутатаў некалькіх скліканьняў.<ref>https://web.archive.org/web/20220610100505/https://www.minsk-region.gov.by/index.php?id=83</ref> У 2004—2008 гадах зьяўляўся сябрам [[Савет Рэспублікі Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь|Савету Рэспублікі Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь]] 3-га скліканьня, уваходзіў у склад Пастаяннай камісіі Савету Рэспублікі па эканоміцы, бюджэту і фінансах, быў дэпутатам Парлямэнцкага сходу Саюзу Беларусі і Расеі. Цяпер — дырэктар навукова-тэхнічнага цэнтру кар’ернай тэхнікі й тэхналёгіяў дзяржаўнай навуковай установы «[[Аб’яднаны інстытут машынабудаваньня]]» [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі]]. == Узнагароды == 29 чэрвеня 2001 году ўказам № 360 узнагароджаны званьнем [[Герой Беларусі|Героя Беларусі]]. Стаўся другім узнагароджаным гэтым званьнем. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20080820015042/http://www.sovrep.gov.by/index.php/.436.1106...0.0.0.html На сайце Нацыянальнага сходу РБ] * [http://www.souzveche.ru/modules/news/article.php?storyid=1903 П. Марыеў Рускі беларус // «Союзное вече»]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * [https://web.archive.org/web/20160305050357/http://oim.by/dfiles/000733_630570_15_mar.pdf Павал Лук’янавіч Марыеў (да 75 годдзя з дня нараджэньня)]{{ref-ru}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Марыеў, Павал Лук’янавіч}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Яраслаўскай вобласьці]] [[Катэгорыя:Сябры Савету Рэспублікі Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь 3-га скліканьня]] 7ig0epu835o65ddqsigvgd07ewihj9x Quake III Arena 0 66820 2330544 2301510 2022-07-30T18:37:52Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Кампутарная гульня |Назва = Quake 3 Arena |Выява = |Подпіс выявы = |Распрацоўнікі = {{Просты сьпіс| * id Software * Raster Productions (вэрсія для Dreamcast) * Bullfrog Productions (вэрсія для PlayStation 2) }} |Выдаўцы = {{Просты сьпіс| * Activision ([[Windows]], [[Macintosh]]) * Loki Software ([[Linux]]) * Sega ([[Dreamcast]]) * Electronic Arts ([[PlayStation 2]]) * Activision/Valve Corporation ([[Steam]]) }} |Распаўсюднік = |Распаўсюднікі = |Кіраўнік = |Кіраўнікі = |Прадусар = |Прадусары = |Дызайнэр = Грэм Дэвайн |Праграміст = |Праграмісты = |Мастак = |Мастакі = |Сцэнарыст = |Сцэнарысты = |Кампазытары = Sonic Mayhem, Front Line Assembly |Ліцэнзія = |Рухавік = id Tech 3 |Суадносіны бакоў = |Разрозьненьне = |Плятформа = |Плятформы = |Дата выпуску = {{Просты сьпіс| * Windows: 2.12.1999 * Linux: 7.12.1999 * Dreamcast: 2000 * Steam: 2007 }} |Дата анансаваньня = |Вэрсія = |Апошняя вэрсія і дата апошняй вэрсіі = |Апошняя бэта-вэрсія і дата апошняй бэта-вэрсіі = |Сэрыя = |Жанр = 3D-шутэр |Жанры = |Рэжым = |Рэжымы = |Рэйтынг = |Рэйтынгі = |Носьбіт = |Носьбіты = |Сыстэмныя патрабаваньні = {{Просты сьпіс| * [[графічная карта]] 3D з поўнай падтрымкай [[OpenGL]], * 64 МБ [[апэратыўная памяць|апэратыўнай памяці]], * 8 МБ памяці [[відэакарта|відэакарты]], * 500 МБ вольнага месца на [[цьвёрды дыск|цьвёрдым дыску]], * [[гукавая карта]] з падтрымкай [[DirectX]] 3.0, * [[CD-ROM]] прывад }} |Кіраваньне = |Тып корпусу = |Аркадавая сыстэма = |Працэсар = [[Pentium]] II 233 [[Гэрц|МГц]] або [[AMD]] 350 МГц K6-2 |Гук = |Дысплэй = }} '''Quake III Arena''' (вымаўляецца: [kweɪkθri:ə'ri:nə] — «Кўэйк Тры Арэна») — [[культ]]авая [[кампутарная гульня]] ў жанры [[шматкарыстальніцкая кампутарная гульня|шматкарыстальніцкага]] [[3D-шутэр|шутэру]] ад першай асобы. Распрацавана кампаніяй [[id Software]]. Выйшла ў сьвет 2 сьнежня 1999 году. Трэцяя [[гульня]] з сэрыі Quake. Адрозьніваецца ад папярэдніх гульняў сэрыі фактычнай адсутнасьцю звычайнага «рэжыму праходжаньня», замест якога значна больш увагі надаецца менавіта шматкарыстальніцкаму рэжыму (у тым ліку шляхам кампутарнай эмуляцыі супернікаў). == Гісторыя == Перадгісторыя падзеяў, якія адбываюцца падчас гульні даволі простая ды кароткая. Паводле яе «найвялікшыя ваяры ўсіх часоў і народаў змагаюцца на Вечнай Арэне дзеля забавы прадстаўнікоў расы Вадрыгараў». Уводны відэаролік паказвае выкраданьне аднаго з такіх ваяроў — Саржа, кіраваньне якім і прапаноўваецца гульцу (але можна абраць і іншага пэрсанажа). Можна знайсьці нейкую аналёгію паміж падзеямі на Вечнай Арэне і [[гладыятар]]скімі баямі. У Quake 3 Arena падтрымліваецца ўзаемасувязь зь іншымі гульнямі сэрыяў [[Quake]] і [[Doom]]. Яна зьдзяйсьняецца з дапамогай уключэньня [[пэрсанаж]]аў зь іншых гульняў, аналягічнай атмасфэры з сумесьсю [[Готыка|гатычнай]] і тэхналягічнай [[Архітэктура|архітэктуры]] і, канешне, ужо добра знаёмай гульцу [[Зброя|зброі]] і [[Экіпіроўка|экіпіроўкі]]. == Пэрсанажы == У параўнаньні зь дзьвюма першымі гульнямі сэрыі, дзе ў распараджэньні гульцоў былі толькі 1—3 (у залежнасьці ад даты выхаду зборкі) мадэлі байцоў, у стандартнай зборцы Quake 3 Arena налічваецца 32 пэрсанажы, кожнага зь якіх гулец можа выбраць у якасьці свайго [[альтэр-эга]]. Выбар байцоў даволі разнастайны, сярод іх людзі, іншапланецяне, жыхары іншых сусьветаў, кібаргі, мутанты, гібрыды розных біялягічных відаў і нават такія экзатычныя як [[фосфар|фасфарэсцуючы]] [[шкілет]] ды кібэр-манах. Акрамя гэтага, вялікае мноства дадатковых пэрсанажаў можа быць інтэгравана ў гульню шляхам [[Інсталяцыя|інсталяцыі]] ''модаў'' або спэцыяльных бот-пакаў (дадаткаў, якія утрымліваюць адну або некалькі новых мадэляў пэрсанажаў). Да таго ж трэба адзначыць, што спрактыкаванаму карыстальніку [[кампутар]]а можна ствараць пэрсанажаў самастойна з дапамогай інструмэнтаў 3D-праектаваньня і напісаньня [[скрыпт]]оў паводзінаў. Пералік пэрсанажаў: ''Daemia'', ''Grunt'', ''Keel'', ''Angel'', ''Visor'', ''Stripe'', ''Wrack'', ''Bones'', ''Phobos'', ''Bitterman'', ''Sorlag'', ''Ranger'', ''Gorre'', ''Hunter'', ''Mynx'', ''Crash'', ''TankJr'', ''Anarki'', ''Orbb'', ''Lucy'', ''Biker'', ''Klesk'', ''Sarge'', ''Cadavre'', ''Major'', ''Razor'', ''Slash'', ''Xaero'', ''Uriel'', ''Patriot'', ''Doom'', ''Hossman''. Нягледзячы на тое, што пэрсанажы моцна адрозьніваюцца зьнешне, усе яны абсалютна ідэнтычныя з боку гледжаньня фізыкі гульні. == Гульнявы працэс == === Асноўная ідэя === У некаторай лакацыі зьмяшчаецца некалькі гульцоў. Гульцы могуць рухацца ў межах лакацыі па законах, набліжаных да рэальных законаў [[фізыка|фізыкі]]. Гульцы могуць быць аб’яднаныя ў дзьве каманды, якія спаборнічаюць між сабой, або весьці індывідуальны бой («кожны сам за сябе»). Кожны гулец мае дзьве характарыстыкі, якія адказваюць за яго [[жыцьцё]] ў гульні: колькасьць адзінак здароўя (''health'', «хэлс», «хэлсы») і колькасьць адзінак [[браня|брані]] (''armour'', «армар», «бронік»). Пры нанясеньні гульцу шкоды (ад узаемадзеяньня з навакольным асяродзьдзем альбо з іншымі гульцамі) памяньшаецца паказьнік брані, а пры яго зьніжэньні да 0 пры наступным атрыманьні шкоды пачынае памяньшацца паказьнік здароўя. Пры зьніжэньні здароўя да нуля наступае ''«[[сьмерць]]»'' гульца. Пасьля сьмерці гулец не пакідае Арэну, а наноў зьяўляецца ў адным са спэцыяльных месцаў з пачатковай (той жа, што даецца яму ў самым пачатку гульні) колькасьцю зброі і амуніцыі. Гэты працэс называецца ''рэспаўн''. Гульцы ўзьдзейнічаюць адзін на аднаго з дапамогай ''зброі''. [[Зброя]] (акрамя ''Gauntlet'') выпускае некаторы [[снарад]], які адпаведна сваёй прыродзе перамяшчаецца ў [[прастора|прасторы]] і можа [[выбух]]аць. У большасьці выпадкаў зброя здольна наносіць шкоду гульцу, на якога была прыменена (некаторая — таксама і на азначанай адлегласьці ад пункту прымяненьня; такая адлегласьць называецца ''сплэшрадыюс''). Зброя можа не наносіць шкоду гульцам, якія належаць да адной каманды, але толькі калі ў опцыях гульні ўключаны адпаведны рэжым ''«Friendly Fire»''. За «забойства» супраціўніка гулец атрымлівае ''фраг'' (ачко, бал). За [[забойства]] напарніка па камандзе, ці «[[самазабойства]]» — губляе адзін фраг. Такім чынам, колькасьць фрагаў на рахунку гульца можа быць адмоўнай. У такім выпадку кажуць «гульца загналі ў мінус», што зьяўляецца вялікім зьневажаньнем. Пераможцам лічаць гульца (або каманду), які выканаў ''мэту'' бою. Калі [[час]], адведзены на партыю скончыўся, але ніхто ня здолеў выканаць мэту, то пераможцам прызнаюць таго, хто найбольш да яе (мэты) наблізіўся. У некаторых рэжымах гульні пры роўных паказьніках на момант канца бою ў некалькіх гульцоў, якія лідыруюць, прызначаецца дадатковы час. === Мэта === Мэта некамандных [[спаборніцтва]]ў — накапленьне найбольшай колькасьці фрагаў у параўнаньні з супернікамі. Гульня вядзецца да моманту дасягненьня адным з гульцоў зададзенай колькасьці фрагаў, альбо на працягу пэўнага інтэрвала часу. Мэта каманднай гульні — накапленьне найбольшай агульнакаманднай колькасьці фрагаў. Гульня вядзецца да моманту дасягненьня адной з камандаў зададзенай сумарнай колькасьці фрагаў, альбо на працягу пэўнага інтэрвала часу. Мэта рэжыму ''«Capture the Flag»'' — захоп [[сьцяг]]у суперніка і абарона свайго ўласнага сьцягу. Сьцягі знаходзяцца на «базах» — месцах, дзе адбываецца рэспаўн адпаведнай каманды. Для зьдзяйсьненьня захопу сьцягу неабходна дасягнуць варожай базы, падабраць варожы сьцяг і вярнуцца зь ім на сваю базу. Пры гэтым свой сьцяг павінен знаходзіцца на сваім месцы (на базе). Ачко залічваецца толькі ў тым выпадку, калі адна з камандаў адначасова мае на саёй базе абодва сьцягі. Мэты іншых рэжымаў, якія могуць быць далучаныя да гульні шляхам інсталяцыі модаў, могуць быць абсалютна любымі: пратрымацца пэўны час у пэўным пункце Арэны; пратрымацца як мага доўш, пераносячы зададзены [[артэфакт]]; зьнішчыць гіганцкага і надзвычай жывучага супраціўніка, адбіваючыся ад бясконцых полчышчаў ворагаў і г. д. === Боты === ''Ботамі'' ў Q3A (як і ў іншых падобных гульнях) называюць супраціўнікаў, якія мадэлююцца кампутарам. У адрозьненьне ад гульняў папярэдніх пакаленьняў, дзе кантралюемыя кампутарам супраціўнікі ў асноўным пры першай магчымасьці накідваліся на гульца па найкарацейшаму шляху, у Quake 3 Arena штучны інтэлект спрабуе мадэляваць паводзіны чалавека. Неглядзячы на некаторыя посьпехі, мадэль Ш. І. даволі прымітыўная (гл. [[#Штучны інтэлект|Штучны інтэлект у Q3A]]). У асноўным боты выкарыстоўваюцца для трэніровак, таксама могуць замяняць рэальных супернікаў пры недахопу гульцоў для камандных спаборніцтваў. === Зброя === {| class="wikitable" ! Назва ! Шкода ! Пачатковы зарад зброі ! Зьмест абоймы ! Перазарадка, [[сэкунда|сек]] ! Шкода за сэкунду |- | '''Gauntlet''' (наручная [[піла]], «пальчатка») | 50 | 0 | 0 | 0.4 | 125 |- | '''Machinegun''' ([[кулямёт]], «машна») | 7 (5 — дя каманднай гульні) | 100 | 50 | 0.1 | 70 (50 — для каманднай гульні) |- | '''Shotgun''' ([[дубальтоўка]]) | 110 | 10 | 10 | 1.0 | 110 |- | '''Grenade Launcher''' ([[гранатамёт]]) | 100 | 10 | 5 | 0.8 | 125 |- | '''Rocket Launcher''' ([[ракета|ракетная ўстаноўка]], інш. — «рокет», «эр.эл.», «базука») | 100 | 10 | 5 | 0.8 | 125 |- | '''Lightning Gun''' (літаральна — «[[маланка]]мёт», інш. — «шафт») | 8 | 100 | 60 | 0.05 | 160 |- | '''Railgun''' (так званы «рэльсатрон», інш. — «рэйлган», «ральса») | 100 | 10 | 10 | 1.5 | 66.6 |- | '''Plasma Gun''' (плазмамёт, інш. — «плазма», «плазмаган») | 20 | 50 | 30 | 0.1 | 200 |- | '''BFG10K''' (БФГ10К, «Бэ. Эф. Гэ», ''магчыма ад англ. «Big Fucking Gun»'') | 100 | 20 | 15 | 0.2 | 500 |} {| class="wikitable" ! '''Зброя''' ! '''Асаблівасьці выкарыстаньня''' |- | '''Gauntlet''' | Дзейнічае пры непасрэдным кантакце з ворагам. Не мае сплэшрадыюсу. Аўтаматычна даецца пры рэспаўне, мае несканчальны боезапас. |- | '''Machinegun''' | Аўтаматычна даецца пры рэспаўне. Слабая шкода. Выкарыстоўваецца пры дабіваньні зьнясіленага суперніка (напрыклад пасьля трапленьня з больш магутнай зброі) ці ў выпадку адсутнасьці лепшай зброі. |- | '''Shotgun''' | Дубальтоўка. Адзін з найлепшых варыянтаў для вядзеньня бліжняга і сярэдне-бліжняга бою. Страляе адзінаццацьцю [[дробінка]]мі, кожная зь якіх мае сваю выпадковую траекторыю. Пры трапленьні ўсіх 11 дробінак можа забіць нават абсалютна непашкоджаннага супраціўніка. Пры стрэлах на вялікія дыстанцыі — занадта недакладная. |- | '''Grenade Launcher''' | Тактычная зброя. Выстрэльвае [[граната|гранаты]] па [[парабала|парабалічнай]] траекторыі. Выбух гранаты адбываецца праз 3 сэкунды, альбо пры дотыку да кагосьці з удзельнікаў бою. Выкарыстоўваецца пры перакідваньні перашкод і абстрэлу тэрыторыі, якая знаходзіцца па-за зонай бачнасьці. |- | '''Rocket Launcher''' | Клясычная ракетніца, аналагі якой існуюць у шматлікіх гульнях падобнага пляну. Праз малую хуткасьць палёту [[ракета|ракеты]] выкарыстоўваецца на бліжніх і сярэдніх дыстанцыях. Значны радыюс пашкоджаньня. Выбух надае ахвяры значнае [[паскарэньне]], што часта выкарыстоўваецца пры выкананьні так званых «рокет-джампаў» |- | '''Lightning Gun''' | Выпускае [[электрычны разрад]]. Дзякуючы вялікім паказьнікам хуткастрэльнасьці і шкоды ідэальна падыходзіць для сярэдніх і блізкіх дыстанцыяў. |- | '''Railgun''' | [[Снайпэр]]ская зброя. Страляе разагнанымі да неверагоднай хуткасьці стрыжнямі з радыяактыўнага матэрыялу. [[Стрыжань]] дасягае мэты непасрэдна ў момант стрэлу. Выкарыстоўваецца на дальняй адлегласьці. Выкарыстаньне ў бліжнім баі нелягічнае праз надзвычай вялікі інтэрвал перазарадкі. |- | '''Plasma Gun''' | Плязьменая пушка, з даволі вялікай хуткасьцю страляе згусткамі [[плязма|плязмы]]. Добры варыянт для абстрэлу групы супраціўнікаў. Мае сплэшрадыюс. |- | '''BGF10K''' | Самая магутная зброя ў гульні. На думку абсалютнай большасьці гульцоў — адзіная незбалянсаваная зброя ў Q3A. Страляе вялікімі згусткамі плазмы. Вялікая хуткастрэльнасьць. Вялікі сплэшрадыюс. Лёгка зьнішчае адразу некалькіх ворагаў. Разьмешчана на малой колькасьці лакацыяў, звычайна ў цяжкадаступных месцах. |} == Рэжымы гульні == === Шматкарыстальніцкія === *; Free for All (FFA) : Клясычны [[дэзматч]]. Кожны гулец змагаецца супраць усіх астатніх з мэтай набраць як мага больш [[Фраг|фрагаў]] ([[бал]]аў) *; Team Deathmatch (TDM) : Камандны дэзматч. Барацьба паміж двума камандамі за найбольшую агульнакамандную колькасьць фрагаў *; Tournament (1v1) : «Дуэль» паміж дзьвюма гульцамі. Працягваецца да вызначанага загадзя часу ці да пэўнай колькасьці фрагаў *; Capture the Flag (CTF) : Захоп [[сьцяг]]у. Камандная гульня, мэтай якой зьяўляецца не павелічэньне колькасьці фрагаў, а выкраданьне з варожай базы сьцягу і, адпаведна, абарона ўласнай базы ад атакаў супраціўнікаў *; Іншыя,: у рознай меры перапрацаваныя шматкарыстальніцкія рэжымы даступныя у дадатках да гульні (так званых «модах»), як афіцыйных (Quake 3 Team Arena) так і аматарскіх (OSP, DeFrag, InstaGib і інш.) === Адзіночная гульня (singleplayer) === *; Singleplayer (праходжаньне) : Quake 3 Arena ня мае звыклага сінглплэеру. Замест гэтага сымулюецца шматкарыстальніцкая партыя паміж гульцом і адным або некалькімі мадулюемымі кампутарам супраціўнікамі (так званымі «ботамі»). : Мэта адзіночнай гульні складаецца у праходжаньні пасьлядоўнасьці ціраў (tier). У кожным ціры — па 4 лакацыі, на кожнай зь якіх гульцу супрацьстаіць адзін або некалькі ботаў. : Усяго патрэбна прайсьці 7 ціраў, уключаючы заключную лакацыю. Па меры праходжаньня лакацыяў гульцом павялічваецца [[штучны інтэлект]] ворагаў ад амаль поўнай адсутнасьці [[рэакцыя|рэакцыі]] на дзеяньні гульца (tier 0) да сур’ёзнага супраціўленьня з дакладнасьцю стрэлаў, блізкай да 100% (tier 7). : Лакацыі ў межах ціру можна выбіраць у адвольнай пасьлядоўнасьці, але каб перайсьці да наступнага ціру неабходна перамагчы ва ўсіх даступных лакацыях. : Адной з пабочных мэтаў можна лічыць зьбіраньне розных [[бонус]]аў (узнагарод), якія прысуджаюцца за выдатныя дзеяньні гульца: :  — Excellent («Выдатна») — два ці больш фрагі адным стрэлам ці за кароткі тэрмін часу :  — Impressive («Уражліва») — трапны стрэл з рэйлгану :  — Humiliation («Зьдзек», «зьневажаньне») — фраг з дапамогай ручной пілы :  — Accuracy («Дакладнасьць», «трапнасьць») — вялікі сумарны працэнт трапных стрэлаў :  — Frags («Фрагі») — за кожныя 100 фрагаў у адзіночнай гульні :  — Perfect («Дасканала») — за перамогу з «сухім» лікам (супраціўнік не набраў ніводнага фрагу) *; Skirmish : Другі варыянт адзіночнай гульні. У адрозьненьне ад праходжаньня, дзе лакацыі павінныя праходзіцца ў пэўным парадку, а ворагі на іх вызначаныя наперад, гэты рэжым дазваляе абраць для бойкі адвольную лакацыю з адвольнай колькасьцю і складам ботаў. : Акрамя таго, у Skirmish дазваляецца сымуляваць ня толькі рэжымы FFA і 1v1, але таксама і TDM ды CTF. == Штучны інтэлект у гульні == [[Штучны інтэлект]] у Q3A дае гульцу магчымасьці для пачатковага навучаньня [[працэс]]у гульні, але ня больш таго. Боты пастаянна перамяшчаюцца па адных і тых жа [[траекторыя]]х, не назіраюць за часам утварэньня [[артэфакт]]аў, злоўжываюць зьменай зброі ў непадыходзячы час, [[тактыка]] вядзеньня бою даволі [[прымітыў]]ная. Праз гэтыя [[фактар]]ы зацікаўленнасьць у спаборніцтве з ботамі захоўваецца толькі ў гульцоў, якія яшчэ не дасягнулі якіх-небудзь посьпехаў у засваеньні гульні. Падрыхтаваны гулец у адзіночку можа без праблемаў перамагчы каманду самых лепшых ботаў з «сухім» лікам, ці нават загнаўшы супернікаў «у мінус» (нават нягледзячы на тое, што трапнасьць стрэлаў найлепшых ботаў часта пераўзыходзіць трапнасьць гульца). Боты ўмеюць складаць камандную тактыку і выконваць тактычныя загады гульца. Для гэтага выкарыстоўваецца шэраг камандаў на звычайнай [[англійская мова|англійскай мове]]. Акрамя таго кожны бот мае некаторую [[індывідуальнасьць]] — у манэры перамяшчэньняў, выбары зброі і інш. На малых узроўнях супраціўляльнасьці боты гуляюць ня ў поўную сілу: маюць запас здароўя менш, чым у гульца, іх зброя наносіць менш пашкоджаньняў, рэакцыя на дзеяньні гульца запаволенная. Некаторым крокам наперад зьяўляюцца дадатковыя боты з больш прадуманным інтэлектам. Адны з найбольш вядомых і ўдалых зь іх — так званыя лакерботы (LakerBot) [https://web.archive.org/web/20070426083511/http://www.lspace.nildram.co.uk/lakerbot.html] — аматарскі набор палепшаных ботаў. Lakerbot сочыць за часам аднаўленьня артэфактаў, абірае адэкватную зброю ў розных сытуацыях, мае блізкую да абсалютнай трапнасьць стрэлаў, але пры гэтым усё роўна рухаецца па зададзеным траекторыям, а яго [[паводзіны]] на Арэне істотна адрозьніваюцца ад паводзінаў чалавека. Такім чынам, стварыць мадэль гульні, блізкую да паводзінаў рэальных супраціўнікаў, так і не атрымалася, і стаць сапраўдным майстрам гульні можна толькі ў пастаянных спарынгах з іншымі гульцамі. == Фізычная і графічная асновы гульні == Рэактыўны ''Anarki'' і непаваротлівы ''TankJr'' з боку гледжаньня рухавіка гульні маюць аднолькавыя парамэтры [[Хуткасьць|хуткасьці]], формы цела, трапнасьці стрэлаў, устойлівасьці да пашкоджаньняў, разьмяшчэньня зонаў пашкоджаньня і г. д. Адрозьненьні паміж пэрсанажамі выяўляюцца толькі пры гульні супраць ботаў, з прычыны таго, што для іх паводзінаў распрацоўшчыкамі прапісаныя цьвёрдыя правілы (скрыпты паводзінаў). За кошт гэтых правілаў, пэрсанажы і маюць адрозьненьні ў некаторых парамэтрах ([[хуткасьць]], [[рэакцыя]], трапнасьць стрэлаў, [[стратэгія]] і інш.). Па фізычных жа парамэтрам вялікі пэрсанаж і маленькі пэрсанаж зь якасьцю нябачнасьці маюць аднолькавыя характарыстыкі. Трохі спрошчваючы, можна лічыць, што мадэль пэрсанажа (фізычная, а не візуальная!) складаецца зь вялікага цыліндра (тулава) і маленькага цыліндра (галавы). Такім чынам, у шматкарыстальніцкіх рэжымах гульні адрозьненьняў паміж пэрсанажамі няма (акрамя зьнешняга выгляду). == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20050404123908/http://www.quake3arena.com/games/quake/quake3-arena/ Афіцыйная старонка гульні]{{ref-en}} * [http://quaket.net/ Усё аб гульнях сэрыі Quake]{{ref-ru}} * [https://web.archive.org/web/20090714060528/http://lurkmore.ru/Quake Сэрыя Quake на Lurkmore.ru]{{ref-ru}} * [https://web.archive.org/web/20080914213332/http://forquake.ru/ For Quake — Пляцоўка квакераў]{{ref-ru}} * [http://AG.ru|quake_3_arena/ Quake 3 на AG.ru] * [http://quakegate.ru/ QuakeGate.Ru]{{ref-ru}} Сайт аб сэрыі Quake. * [http://www.quake3world.com/ Афицыйная суполка аматараў]{{ref-en}} * [ftp://ftp.idsoftware.com/idstuff/source/quake3-1.32b-source.zip FTP: зыходны код ''Quake III Arena'']{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{ref-en}} * [https://web.archive.org/web/20120401144829/http://q3mapping.on.ufanet.ru/ q3mapping.on.ufanet.ru]{{ref-ru}} Зборнік тэарэтычных артыкулаў і практычных заняткаў па стварэньні мапаў для гульняў ад id Software. * [http://quake.spb.ru/other/goblin/goblindm.htm «Краткое пособие по методам лишения жизни себе подобных в режиме Deathmatch путем их полной фрагментации снабженное постатейными комментариями для более полного понимания by Goblin»] [[Катэгорыя:Гульні пад Windows]] [[Катэгорыя:Кампутарныя гульні з трохмернай графікай]] [[Катэгорыя:Зьявіліся ў 1999 годзе]] 5u32w5thth3l54skuuydfv1q5zuxcnp Павал Пруднікаў 0 68765 2330750 2327079 2022-07-31T10:54:48Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Пісьменьнік |Імя = Павал Пруднікаў |Арыгінал імя = |Партрэт = Pavel Prudnikau.jpg |Памер = 200пкс |Апісаньне = Павал Пруднікаў |Імя пры нараджэньні = Павал Іванавіч Пруднікаў |Псэўданімы = Паўлюк Буравей (у 1930-я гг.) |Дата нараджэньня = {{Нарадзіўся|14|7|1911}} |Месца нараджэньня = вёска [[Стары Дзедзін]], [[Клімавіцкі павет]], [[Магілёўская губэрня]], [[Расейская імпэрыя]] |Дата сьмерці = {{Памёр|16|3|2000|гадоў=88}} |Месца сьмерці = [[Менск]], [[Беларусь]] |Род дзейнасьці = паэт, празаік |Гады актыўнасьці = 1930—2000 |Напрамак = |Жанр = |Дэбют = верш «На вакацыі» // «Піянэр Беларусі», 1930 |Значныя творы = |Прэміі = заслужаны працаўнік культуры Рэспублікі Беларусь (1992)<br />Прэмія Федэрацыі прафсаюзаў Беларусі (1995) |Палічка = |Сайт = }} {{Цёзкі}} '''Павал Пруднікаў''' (14 ліпеня 1911, [[Стары Дзедзін]] [[Клімавіцкі павет|Клімавіцкага павету]] [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай губэрні]], цяпер [[Клімавіцкі раён]] [[Магілёўская вобласьць|Магілёўскай вобласьці]] — 16 сакавіка 2000<ref>У 13-м томе Беларускай Энцыклапедыі памылкова стаіць дата 16 красавіка</ref>, [[Менск]]) — беларускі пісьменьнік. Стрыечны брат паэта [[Алесь Пруднікаў|Алеся Пруднікава]]. == Раньнія рокі і першыя крокі ў літаратурнай творчасьці == Павал Пруднікаў нарадзіўся ў шматдзетнай сялянскай сям’і. На час яго дзяцінства прыпалі цяжкія падзеі: [[Першая сусьветная вайна]] (1914—1918), усталяваньне новага, камуністычнага, ладу ў краіне і [[Грамадзянская вайна ў Расеі|грамадзянская вайна]], а таксама [[Польска-савецкая вайна]]. Дзякуючы геаграфічнаму становішчу вёскі Стары Дзедзін, яна аказалася па-за тэатрамі баявых дзеяньняў, але ў 1918—1920 фактычна знаходзілася ў прыфрантавым становішчы. Гэта паўплывала на тое, што навакольныя школы пастаянна зачыняліся, і Паўлу, калі надышоў адпаведны ўзрост, прыйшлося доўга чакаць стабільнага месца вучобы. Толькі ў 1930 ён скончыў сямірочную школу ў суседняй вёсцы Мілаславіцы.<ref>Пруднікаў, П. Далёкае і блізкае // Вытокі песні. Аўтабіяграфіі беларускіх пісьменнікаў. — Мн.: Маст. літ., 1973. — С. 228—229, 233</ref> У 1924, пачаўшы вывучаць літаратуру, упершыню праявіў імкненьне да літаратурнай творчасьці і напісаў верш «Трапінка». Якраз на час вучобы ў школе прыпаў працэс [[беларусізацыя|беларусізацыі]], што разгарнуўся ў [[БССР]]. Гэта паспрыяла таму, што Павал з самага пачатку і надалей пісаў на беларускай мове. З 1926 ён і яго стрыечны брат [[Алесь Пруднікаў]] пісалі вершы і сталі мясцовымі школьнымі паэтамі. Паралельна быў дзеткорам, юнкорам, селькорам розных газэт: «Піянэр Беларусі», «Чырвоная зьмена», «Беларуская вёска», «Комсомольская правда», «Крестьянская газета», «Беднота», «Ленинские искры»<ref>Пруднікаў, П. Далёкае і блізкае // Вытокі песні. Аўтабіяграфіі беларускіх пісьменнікаў. — Мн.: Маст. літ., 1973. — С. 230—233.</ref>. Так, у прыватнасьці, калі быў знойдзены [[скарб (манэтны)|скарб]] старажытных [[манэта]]ў у вёсцы Стары Дзедзін, ён з Алесем напісаў пра гэта рэпартаж у газэту «Беларуская вёска».<ref>[https://web.archive.org/web/20110706163024/http://www.klimovichi.mogilev-region.by/ru/god_zemli?id=2813 Зямля старажытных скарбаў // Клімавіцкі райвыканкам. Афіцыйны сайт.]</ref> == Жыцьцё і творчасьць у 1930-я == На пачатку 1930-х яму прыйшлося часта зьмяняць месцы працы. Пасьля заканчэньня школы ён адправіўся на [[Данбас]], там працаваў шахтаром, мэталюргам, але хутка вярнуўся на Беларусь; потым — у [[Магілёў|Магілёве]], на будаўніцтве ядвабнай фабрыкі (будоўлі [[першая пяцігодка ў СССР|першай пяцігодкі]]). Разам са стрыечным братам Алесем Пруднікавым жыў у [[Менск]]у, а працаваў грузчыкам на чыгуначнай станцыі «Менск-таварная». Некалькі разоў спрабаваў сябе акторам у тэатральнай трупе, аднак кожны раз кідаў. У 1931—1932 працаваў у [[Беларускае радыё|Беларускім радыёцэнтры]], карэспандэнтам газэт «Беларуская вёска» і «Савецкая Беларусь», рэпартэрам у [[Беларускае тэлеграфнае агенцтва|БелТА]]. Улетку 1930 у рэспубліканскай газэце «Піянэр Беларусі» быў надрукаваны верш Паўла Пруднікава «На вакацыі». Гэтую падзею ён і лічыў пачаткам прафэсійнай літаратурнай дзейнасьці<ref>Пруднікаў, П. Далёкае і блізкае // Вытокі песні. Аўтабіяграфіі беларускіх пісьменнікаў. — Мн.: Маст. літ., 1973. — С. 231</ref>. У 1930 у газэце «Чырвоная зьмена» была надрукаваная нізка яго вершаў, што стала праз два рокі падмуркам першай кнігі «Песьні грузчыкаў» (1932 у сааўтарстве зь Я. Субачом). У 1931 напісаў і першую паэму — «Пікет за пікетам». У 1930-я ён друкаваўся пад псэўданімам Паўлюк Буравей (каб ня блытацца з Алесем Пруднікавым). Працуючы ў Менску, пазнаёміўся са шматлікімі тагачаснымі беларускімі паэтамі і празаікамі, у тым ліку з [[Янка Купала|Янкам Купалам]], [[Якуб Колас|Якубам Коласам]], [[Міхась Чарот|Міхасём Чаротам]], [[Платон Галавач|Платонам Галавачом]] і іншымі. Пазьней успаміны пра іх ляглі ў аснову кнігі «Далёкае, але не забытае» (Мн., 1988) і ня толькі<ref>Пруднікаў, П. Памяці Паўлюка Труса // Голас вясны далёкай: Паўлюк Трус ва ўспамінах, лістах, артыкулах, вершах / Склад. Н. Б. Ватацы, Я. І. Садоўскі. — Мн.: Маст. літ., 1994. — 207 с, [8] л., іл.</ref>. У 1932 быў прыняты на творчае аддзяленьне літфаку [[Менскі Вышэйшы пэдагагічны інстытут|Менскага Вышэйшага пэдагагічнага інстытуту]], аднак неўзабаве хутка пакінуў яго. У 1932 паехаў у [[Пецярбург]], дзе паступіў у Ленінградзкі інстытут замежных моваў, але з 1933 стаў студэнтам Ленінградзкага пэдінстытута імя Пакроўскага (Бубнава). У Пецяпбурзе ўсталяваў стасункі зь беларускай сэкцыяй Ленінградзкага аддзяленьня Саюзу савецкіх пісьменьнікаў СССР. Па прапанове прафэсара пэдінстытуту К. А. Пушкарэвіча (па сумяшчальніцтве — навуковага сакратара Інстытуту славяназнаўства [[Акадэмія навук СССР|Акадэміі навук СССР]]) пасьля заканчэньня ВНУ ў 1937 быў пасланы вучыцца ў асьпірантуру Акадэміі навук СССР вывучаць славянскія мовы, аднак так і не пасьпеў прыступіць да вучобы, бо 11 жніўня 1937 быў арыштаваны.<ref>Пруднікаў, П. Далёкае і блізкае // Вытокі песні. Аўтабіяграфіі беларускіх пісьменнікаў. — Мн.: Маст. літ., 1973. — С. 236—238</ref> == У ГУЛАГу, першыя рокі пасьля зьняволеньня == Павал Пруднікаў некалькі месяцаў утрымліваўся ў пецярбурскіх [[Крыжы|«Крыжах»]]. Паводле прыгавору атрымаў восем рокаў ссылкі. Першапачаткова быў этапаваны ў [[Бурацкая АССР|Бурацкую АССР]]. У зьняволеньні працаваў на будаўніцтве чыгунак, на будаўніцтве шыннага заводу ў [[Омск]]у і горна-мэталюргічнага камбінату ў [[Нарыльск]]у, грузчыкам у рачным порце Енісейска ([[Краснаярскі край]]).<ref>[http://slovo.ws/bio/bel/14/0035.html ''Пруднікаў Павел. Біяграфія'']</ref> Пасьля заканчэньня тэрміну зьняволеньня (жнівень 1945) вымушаны быў некаторы час працаваць токарам вагоннага дэпо Нарыльскай чыгункі, потым загаднікам бібліятэкі Нарыльскага горна-мэталюргічнага тэхнікуму. Пасьля вяртаньня ў родныя мясьціны (1946) настаўнічаў у сярэдніх школах [[Смаленская вобласьць|Смаленшчыны]] (м. [[Рослаў]], Рослаўскі і Ершыцкі раёны).<ref>Беларускія пісьменнікі (1917—1990): Даведнік / Склад. А. К. Гардзінскі; Нав. рэд. А. Л. Верабей. — Мн.: Маст. літ., 1994. — С. 442</ref> Тут пазнаёміўся са сваёй будучай жонкай Ганнай. Аднак доўга затрымлівацца на адным месцы не ўдавалася, бо існавала пагроза быць арыштаваным паўторна, таму Павал зь сям’ёй вымушаны быў зьехаць са Смаленшчыны. У гэты час у іх сям’і нарадзіліся дзьве дачкі: Вольга і Ніна. У 1952 яны нарэшце спыніліся на [[Браслаўскі раён|Браслаўшчыне]] ў вёсцы Слабодка. Першы час яны заставаліся амаль бяз сродкаў да існаваньня і ледзьве зводзілі канцы з канцамі. Павал уладкаваўся на працу настаўнікам расейскай мовы, літаратуры і гісторыі ў мясцовай школе, а яго жонка Ганна — настаўніцай у малодшых клясах. У студзені 1956 быў рэабілітаваны<ref>Беларускія пісьменнікі (1917—1990): Даведнік / Склад. А. К. Гардзінскі; Нав. рэд. А. Л. Верабей. — Мн., Маст. літ., 1994. — С. 443</ref>. Зноў пачаў друкавацца з 1959, вярнуўшыся, такім чынам, да паўнавартаснай літаратурнай дзейнасьці. Гэтую падзею паэт разглядаў як сваё другое нараджэньне, таму свайму другому зборніку вершаў, які выйшаў у 1968, ён даў назву «Час майго нараджэння<ref>Назвы твораў, што выйшлі пасьля 1933 року падаюцца ў аўтарскім арыгінале ([[наркамаўка]])</ref>»<ref name="lzkr">[http://www.mlib.basnet.by/kray/Znak/R10P16.html ''Літаратурнае жыццё Клімавіцкага раёна. Пруднікаў Павел'']{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>: {{Верш|Двойчы мне давялося на сьвет нараджацца, Захапляцца, любіць і сьпяваць; Двойчы мне давялося дрыжэць, хвалявацца — Па-юнацку жыцьцё абдымаць.|Пруднікаў, П. І.| Час майго нараджэння. Вершы. — Мн.: Беларусь, 1968. — С. 7}} == Творчасьць у сталым веку == У 1968—1969 Павал Пруднікаў і яго сям’я пераехалі ў Менск. У 1968—1971 працаваў старэйшым рэдактарам часопіса «Служба побыту Беларусі». З 1971 — на пэнсіі, што дало яму больш часу займацца літаратурнай дзейнасьцю і гэты пэрыяд стаў найольш плённым у яго творчасьці. З 1971 — сябар Саюзу пісьменьнікаў Беларусі.<ref>Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі: У 5 т. Т. 4. Накцюрн — Скальскі/Рэдкал.: І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1986. — С. 670.</ref> У 1970—1980-х ён выпускае шэраг зборнікаў вершаў, сярод якіх найбольш значным зьяўляецца зборнік выбраных твораў «Мая магістраль» (1981). Вершы пранізваюць тэмы роднай Магілёўшчыны, прыгажосьці Браслаўшчыны, уражаньні ад падарожжаў у Крым, у [[Чэхаславаччына|Чэхаславаччыну]], на [[Каўказ]]. Двойчы, у сярэдзіне 1970-х і напрыканцы 1980-х, Павал Пруднікаў наведваў месцы свайго былога зьняволеньня ў Сыбіры, у выніку ў 1975 была напісаная нізка вершаў<ref>Пруднікаў, П. І. Крыніцы: Выбранае: Вершы і паэмы. / Прадм. А. Марціновіча. — Мн., Маст. літ., 1991. — С. 211—224</ref>, а ў 1989 — успамін «Па знаёмых пякучых сцежках».<ref>Пруднікаў П. Па знаёмых пякучых сцежках: Былы вязень сталінскіх канцлагераў вяртаецца на месца былых пакут // Беларусь. — 1989. — N 10. — С. 4—5.</ref> У 1987 выходзіць кніга для дзяцей «Заранка». У 1988 выходзіць кніга ўспамінаў «Далёкае, але не забытае», дзе аўтар апісвае асабістыя сустрэчы з многімі беларускімі літаратарамі, ад [[Цішка Гартны|Цішкі Гартнага]] і да [[Іван Мележ|Іванам Мележам]]. == Тэма сталінскіх рэпрэсіяў у творчасьці == З надыходам [[Перабудова ў СССР|перабудовы ў СССР]] зьявілася магчымасьць пісаць і на тэму сталінскіх рэпрэсіяў. Яшчэ з 1950-х, з часоў [[Адліга ў СССР|адлігі]], Павал Пруднікаў выношваў задуму напісаць пра страшэнныя падзеі, што адбываліся на яго вачах, і пачаў рабіць першыя нататкі.<ref>Пруднікаў, П. І. За калючым дротам: Аповесці. Мн.: Маст. літ., 1993. — С. 271</ref> Але адпаведная магчымасьць зьявілася толькі праз трыццаць рокаў. Першым творам такога кшталту стала паэма ''«Таймыр»''. У 1993 выйшла кніга ''«За калючым дротам»'', што складалася зь дзьвюх аповесьцяў: ''«Яжовыя рукавіцы»'' і ''«Пекла»'' — найбольш значных твораў аўтара. Аповесьці носяць аўтабіяграфічны характар. Галоўным героем зьяўляецца Міхась Асьцёрскі, прататыпам лёсу якога стаў лёс самога аўтара. Першая аповесьць распавядае пра яго пакуты ў пецярбурскіх «Крыжах»; у другой аповесьці распавядаецца пра тое, як Міхась адбываў тэрмін зьняволеньня ў [[Сыбір]]ы. У 1996 у сваім апошнім зборніку вершаў ''«Пароша»'' Павал Пруднікаў зьмясьціў паэму ''«Кожны другі»'', таксама прысьвечаную ахвярам сталінскіх рэпрэсіяў.<ref>Пруднікаў, П. І. Пароша: Вершы. Паэма-аповесць. Мн.: Маст. літ., 1996. — С. 82—140</ref> == Апошнія рокі жыцьця і неажыцьцёўленыя пляны == У апошнія рокі жыцьця Павал Пруднікаў моцна хварэў, праз што страціў магчымасьць самастойна запісваць новыя творы. Тым ня менш, ён не спыняў творчую дзейнасьць да апошняга, дыктуючы новыя вершы пад запіс сваім родным. У 1998 да Паўла Пруднікава зьвярнуўся беларускі літаратар [[Леанід Маракоў]], які займаецца зборам зьвестак пра незаконна рэпрэсаваных у часы сталінскага рэжыму. Пісьменьнік надыктаваў свае ўспаміны пра дзядзьку Леаніда — [[Валеры Маракоў|Валерыя Маракова]], арыштаванага і расстралянага ў 1937<ref>Пруднікаў, П. Паэт эмоцый // [[Маладосць]]. — 1998. — № 12. — С. 196—209</ref>. У плянах пісьменьніка было апублікаваць аповесьць ''«Апала»'' — працяг аповесьцяў «Пекла» і «Яжовыя рукавіцы» — і паэму ''«Ізгой»'', у якіх расказвалася пра пакуты былога вязьня ўжо пасьля выхаду на волю. Фактычна ў гэтых творах аўтар хацеў распавесьці пра свае нягоды другой паловы 1940-х — пачатку 1950-х. Але выданьне твору так і не было ажыцьцёўлена. Таксама ён хацеў выдаць кнігу «Незагойныя раны» пра прымусовую [[Калектывізацыя|калектывізацыю]] ў беларускай вёсцы. Неапублікаванымі засталіся шмат новых вершаў, паэма, прысьвечаная [[Чарнобыльская катастрофа|чарнобыльскай трагедыі]]. Таксама ў плянах пісьменьніка было выданьне зборніка выбраных твораў за ўвесь пэрыяд сваёй творчасьці, якому ён даў назву «Водгульле». Аднак, будучы хворым, ён ня здолеў рэалізаваць гэтую задуму. == Значэньне творчасьці == Павал Пруднікаў напісаў мноства твораў як у вершаванай, так і ў празаічнай форме: вершы, паэмы, аповесьці, успаміны, вершы для дзяцей. Творы 1930-х пазначаны прыкметамі таго часу. Асноўны іх лейтматыў — услаўленьне ўдарнай працы, працоўнага энтузіязму. Раньнім вершам уласьціва патэтыка заклікаў, лозунгавасьць. Відавочна адчуваецца ўплыў творчасьці [[Уладзімер Маякоўскі|Ўладзімера Маякоўскага]], асабліва ў пляне пабудовы верша.<ref>Буравей П., Субач Я. Песні грузчыкаў: Вершы. — Мн., 1932</ref> Але і ў позьні пэрыяд творчасьці паэта хвалюе тэма руху грамадзтва да новага. Засяроджваньне ўвагі на актыўнасьці, жыцьцёвай энэргіі працаўніка цалкам было характэрна для чалавека, які здолеў перажыць жахі сталінскіх вязьніцаў. Але ў сталым веку значнае месца пачынае займаць роздум пра жыцьцё, што пераплецены з апяваньнем прыгажосьці роднай зямлі і асэнсаваньнем яе мінулага.<ref>Пруднікаў, П. І. Час майго нараджэння. Вершы. — Мн.: Беларусь, 1968. — С. 39—49</ref> Павал Пруднікаў стаў адным зь першых паэтаў, хто апеў прыгажосьць Браслаўскага краю.<ref>Пруднікаў, П. І. Час майго нараджэння. Вершы. — Мн.: Беларусь, 1968. — С. 50—58</ref><ref>Пруднікаў, П. І. Мая магістраль: Выбранае. Вершы, успаміны. — Мн., Маст. літ., 1981. — С. 118, 126</ref> Працоўныя будні савецкіх людзей, гераічнае мінулае краіны, трывога за мір на зямлі — такія асноўныя матывы вершаў Паўла Пруднікава. Яны вызначаюцца традыцыйным рытміка-інтанацыйным ладам, напеўнасьцю, у некаторых вершах адчуваецца ўплыў паэтыкі Янкі Купалы<ref name="lzkr"/>. Найбольш значным у творчасьці Паўла Пруднікава зьяўляецца шэраг твораў, прысьвечаных жахам сталінскіх рэпрэсіяў. Менавіта яго творы зьяўляюцца аднымі з самых яскравых у [[Беларуская літаратура|беларускай літаратуры]] на гэтую трагічную тэму. Адметнасьцю творчасьці паэта зьяўляецца тое, што ён увасобіў расповед пра гэта ў вершаванай форме (паэмы «Таймыр», «Кожны другі», нізка вершаў «Балючая памяць»<ref>Пруднікаў, П. І. Крыніцы: Выбранае: Вершы і паэмы. / Прадм. А. Марціновіча. — Мн.: Маст. літ., 1991. — С. 211—227</ref>). Паэмы і аповесьці ўтрымліваюць апісаньне шматлікіх рэальных выпадкаў, што адбыліся на вачах аўтара. Дзякуючы таму, што Павал Пруднікаў пачаў сваю творчую дзейнасьць яшчэ ў міжваенны пэрыяд, ён меў кантакты зь беларускімі літаратарамі амаль што з розных эпох. Гэты багаты досьлед працягласьцю ў паўстагодзьдзя быў увасоблены ў зборніку ўспамінаў «Далёкае, але не забытае» (Мн., 1988). Значная частка кнігі адведзена ўспамінам пра маладых паэтаў і пісьменьнікаў 1930-х, якія загінулі на вайне ці яшчэ пад час вялікага тэрору ў СССР: [[Зьмітро Віталін]]а, [[Зьмітрок Астапенка|Зьмітрака Астапенку]], [[Алесь Дудар|Алеся Дудара]], [[Міхась Зарэцкі|Міхася Зарэцкага]], [[Тодар Кляшторны|Тодара Кляшторнага]] і іншых.<ref>Пруднікаў, П. Далёкае і блізкае // Вытокі песні. Аўтабіяграфіі беларускіх пісьменнікаў. — Мн.: Маст. літ., 1973. С. 67—72, 89—96, 137—149.</ref> Вершы Паўла Пруднікава часта адрозьніваліся прастатой зьместу і рытмічна-інтанацыйным гучаньнем<ref>Марціновіч А. Вёрстамі любві і нянавісці // ЛіМ. — 1991. — 19 ліп. — С. 13.</ref>, аднак гэта ж спрычынілася для ўказаньня аўтару, што яго творы недастаткова глыбока асьвятляюць сутнасьць паднятых праблемаў, не ўяўляюць сабою нічога асаблівага, наватарскага, паказвалі на наступствы трыццацірочнага перапынку ў творчасьці. Такія адзнакі творчасьці Паўла Пруднікава ўтрымліваюцца ў лістах рэдактараў выдавецтваў, якія высылалі іх з адмовай на выданьне чарговай складанкі вершаў ці аповядаў. Не ў апошнюю чаргу менавіта таму такая колькасьць твораў, пра якія гаварылася вышэй, засталася нявыдадзенай. Такога ж роду крытыка (у пляне павярхоўнасьці апісванага матэрыялу) утрымлівалася і ў першапачатковых рэцэнзіях на кнігу ўспамінаў «Далёкае, але не забытае».<ref>Адпаведныя справы знаходзяцца ў Беларускім дзяржаўным архіве-музэі літаратуры і мастацтвы, ф. 332</ref> Творы Паўла Пруднікава адлюстроўваюць складаны жыцьцёвы лёс аўтара. У яго творчасьці перапляліся і ўслаўленьне савецкага грамадзтва і яго дасягненьняў, і паказ жахлівага адваротнага боку савецкай сыстэмы — рэпрэсіяў, — і філязофскі роздум пра жыцьцё, і апяваньне прыгажосьці прыроды і роднага краю. На вершы Паўла Пруднікава «Першамайская» і «Ў паходы» напісаў песьні беларускі савецкі [[кампазытар]] [[Юры Семяняка]].<ref name="lzkr"/> == Матэрыялы ў архівах і музэях == Дакумэнты, прысьвечаныя жыцьцю і творчасьці Паўла Пруднікава, можна знайсьці ў Беларускім дзяржаўным архіве-музэі літаратуры і мастацтва (ф. 332).<ref>[https://web.archive.org/web/20110706163149/http://archives.gov.by/index.php?id=390231 Государственные архивы Республики Беларусь (1944—1997). Краткий справочник // Белорусский государственный архив-музей литературы и искусства (БГАМЛИ)]</ref> Экспазыцыі, прысьвечаныя пісьменьніку, утрымліваюцца ў [[Клімавіцкі краязнаўчы музэй|Клімавіцкім краязнаўчым музэі]] і Браслаўскім гістарычна-краязнаўчым музэі.<ref>[https://web.archive.org/web/20111005145422/http://www.interfax.by/article/12486 Браславский историко-краеведческий музей // Витебская обл. на interfax.by]</ref> == Узнагароды == 3 красавіка 1992 згодна з Указам Прэзыдыюма [[Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь|Вярхоўнага Савету Рэспублікі Беларусь]] №1568-XII уганараваны званьня «Заслужанага працаўніка культуры Рэспублікі Беларусь».<ref>[http://pravo.kulichki.com/zak2007/bz61/dcm61400.htm Указ Президиума Верховного Совета Республики Беларусь от 3 апреля 1992 г. №1568-XII «О присвоении Прудникову П. И. почетного звания „Заслуженный работник культуры Республики Беларусь“»]</ref> У 1995 Павал Пруднікаў за кнігу «За калючым дротам» быў узнагароджаны прэміяй Фэдэрацыі прафсаюзаў Беларусі. == Творы == * ''Песні грузчыкаў: Вершы''. — Мн., Белдзяржвыд, 1932. (у сааўтарстве зь Я. Субачом) * ''Час майго нараджэння''. Вершы. — Мн.: Беларусь, 1968. — 112 с. * ''Далёкае і блізкае // Вытокі песні. Аўтабіяграфіі беларускіх пісьменнікаў''. Мн.: Маст. літ., 1973. — 336 с, іл. * ''Прысады: Вершы''. — Мн.: Маст. літ., 1979. — 80 с, іл. * ''Мая магістраль: Выбранае. Вершы, успаміны''. — Мн.: Маст. літ., 1981. — 239 с, 1 л. партр. * ''Заасцёр’е: Вершы, паэма''. — Мн.: Маст. літ., 1986. — 126 с, іл. * Заранка: Вершы: Для сярэд. шк. узросту / Маст. М. Д. Рыжы. — Мн.: Юнацтва, 1987. — 71 с, іл. * ''Далёкае, але не забытае: Успаміны''. — Мн.: Маст. літ., 1988. — 175 с. * ''Познія ягады: Вершы, паэмы''. — Мн.: Маст. літ., 1990. — 158 с. * ''Крыніцы: Выбранае: Вершы і паэмы'' / Прадм. А. Марціновіча. — Мн.: Маст. літ., 1991. — 334 с, іл. * ''Па знаёмых пякучых сцежках // Правда истории: память и боль'' / Сост. Н. М. Жилинский. — Мн.: Беларусь, 1991. — 432 с, [4] л., илл. * ''За калючым дротам: Аповесці''. — Мн.: Маст. літ., 1993. — 272 с. * ''Пароша: Вершы. Паэма-аповесць''. — Мн.: Маст. літ., 1996. — 142 с, іл. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == * {{Літаратура/БелЭн|13}} — С. 48. * {{Літаратура/Беларускія пісьменьнікі (1917—1990)}} — С. 442—443. * Кобрын У. ''Не стукайся, старасць, у дзверы'' // [[Менская праўда]]. 1981, 15 ліп. * Маракоў Л. ''Пад страхам усё жыццё // Голас Радзімы''. 1999. 29 сьнеж. * Маракоў Л. ''Праз сорак смерцяў: Апошняе інтэрв’ю з П.Пруднікавым // ЛіМ''. — 2000. — 28 красавіка. — С. 14—15. * [http://www.marakou.by/by/davedniki/represavanyya-litaratary/tom-ii?id=19730 ПРУДНІКАЎ Павел Іванавіч] // {{Літаратура/Даведнік Маракова|РЛ|2|0|РЛ1-3|РЛ1-3}} С. 160—161. * Марціновіч А. ''Вёрстамі любві і нянавісці // ЛіМ''. — 1991. — 19 ліп. — С. 13. * Марціновіч А. '''Ёсьць гусінае возера…:[Да 90 — годзьдзя з дня нараджэньня Паўла Пруднікава] // Родная ніва''. — 2001. — 15 верасьня. — С. 2. * ''Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Клімавіцк. р-на''. — Мн.: Універсітэцкае, 1995. — С. 629—630. * Снегін В. ''«Нягучная песня мая…» // Чырвоная зьмена''. 1981, 14 ліп. * Старавыбарны П. ''Голас сэрца // [[Настаўніцкая газэта]]''. 1971, 7 ліп. == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.mlib.basnet.by/kray/Znak/R10P16.html ''Літаратурнае жыццё Клімавіцкага раёна. Пруднікаў Павел'']{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * ''Павел Пруднікаў''. [http://represii-by.info/index.php?newsid=495 ''Пекла''. Аповесць] * [http://www.norillag.com/ Нарыльлаг — Рэсурсы Інтэрнэт] * [https://web.archive.org/web/20100704151119/http://memorial.krsk.ru/LAGER/norillag/1.htm Краснаярскае таварыства «Мемарыял». Матэрыялы па тэме «Нарыльлаг»] {{Пісьменьнікі і паэты Беларусі}} {{Бібліяінфармацыя}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Пруднікаў Павал}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Клімавіцкім раёне]] [[Катэгорыя:Беларускія літаратары]] [[Катэгорыя:Рэпрэсаваныя ў БССР]] [[Катэгорыя:Памерлі ў Менску]] o5f6y7bn5sqo3vv2fshuckpykomrak4 Панізоўе (рэгіён) 0 69082 2330758 2218909 2022-07-31T11:20:32Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki '''Панізоўе''' (літар. «мясцовасьць, якая ляжыць нізкай плыньню ракі») — гістарычны рэгіён на паўднёвым усходзе [[Беларусь|Беларусі]] ў міжрэччы [[Дняпро|Дняпра]] і [[Сож|Сажа]] — усход цяперашняй [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]] і паўднёвы ўсход [[Магілёўская вобласьць|Магілёўскай]]. Рэгіён улучаў месты [[Гомель]], [[Крычаў]], [[Прапойск]], [[Рагачоў]], [[Рэчыца|Рэчыцу]], [[Чачэрск]], а таксама [[Асьцёр (горад)|Асьцёр]] і [[Любеч]], якія цяпер знаходзяцца ў [[Чарнігаўская вобласьць|Чарнігаўскай вобласьці]] [[Украіна|Ўкраіны]]. == Назва == Тэрмін «Панізоўе» ня быў шырока вядомым і не выкарыстоўваўся па г.зв. «Крывавым патопе» ([[Казацка-сялянская вайна 1648—1651 гадоў]] і [[Вайна 1654—1667 гадоў|Вайна Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай 1654—1667 гадоў]]). Мяркуецца, аднак<ref name="fn1">[http://lj.rossia.org/users/palivac/237855.html?thread=1391391 Забытая назва: Панізоўе]</ref>, што ў пачатку ХVII ст. гэты рэгіён называўся менавіта так, і толькі па [[Першы падзел Рэчы Паспалітай|першым падзеле Рэчы Паспалітай]] (1772 год) і далучэньні ўсходняй часткі Беларусі да [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], землі Панізоўя сталі асацыявацца зь «Белай Русьсю». Адбылося гэта праз тое, што большая частка былога Панізоўя ўвайшла ў склад [[Беларуская губэрня|Магілёўскай (Беларускай) губэрні]]. На думку Ўладзімера Васькова (Палівача)<ref name="fn1"/>, хоць [[харонім]] «Панізоўе» ўжываўся непрацяглы час, аднак сам рэгіён склаўся і існаваў задоўга да ўзьнікненьня гэтай назвы. == У крыніцах == У «Суплікацыі» (хадайніцтве, прашэньні, скарзе) праваслаўнай шляхты Беларусі і Ўкраіны на прыцясьненьне з боку ўніятаў і каталікоў, вынесенай на Варшаўскі сойм 1623 году, сярод тэрыторыяў, дзе жыве «рускі народ, які вызнае грэцкую веру ўсходняга абраду», называюцца Літва (зь [[места]]мі Вільняй, Браславам, Берасьцем, Горадняй, Камянцом, Кобрынем, Менскам, Наваградкам, Слонімам), Палесьсе (Мазыр, Оўруч, Пінск), Белая Русь (Віцебск, Дзісна, Магілёў, Амсьцісьлаў, Ворша, Полацак), рэгіёны сучаснай Украіны і Панізоўе з вышэй пералічанымі местамі («Krzyczew, Czeczersk, Propojsk, Rohaczew, Homel, Ostr, Rzeczyca, Lubecz etc. na Ponizowiu»). Сустракаецца харонім (рэгіянальная назва) «Панізоўе» ў «Суплікацыі» і яшчэ: «''...''ludzie dla uniey z domow swych od dobr wycisnione, ledwie już Ponizowie y Ukraina zmieszczać mogą». Аднак гісторыкі [[Вячаслаў Насевіч|В. Насевіч]] і [[Міхаіл Сьпірыдонак|М. Сьпірыдонаў]] лічаць, што ''«…назву «Панізоўе» ў апошнім прыкладзе трэба лічыць выпадковай, бо ў далейшым яна не набыла шырокага выкарыстаньня. Пазьней паўднёвы ўсход Беларусі крыніцы зьвязваюць зь «Белай Русьсю»''''<ref name="fn2">Насевіч В., Спірыдонаў М. «Русь» у складзе Вялікага княства Літоўскага ў XVI ст. // З глыбі вякоў. Наш край: Гістарычна-культуралагічны зборнік. Вып. 1. — {{Менск (Мінск)}}: Навука і тэхніка, 1996. С. 4—27.</ref>''. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == * Васькоў У. Католікі на абшарах Панізоўя і Севершчыны: Гісторыя Гомельскага дэканата. — Менск, 2011. ISBN 978-985-6825-62-0 * [[Алег Латышонак|Латышонак А.]] Крэва — Верх — Белая Русь [https://web.archive.org/web/20120129112258/http://arche.bymedia.net/2007-11/latysonak711.htm] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11 (62) 2007. * Насевіч В., Спірыдонаў М. «Русь» у складзе Вялікага княства Літоўскага ў XVI ст. // З глыбі вякоў. Наш край: Гістарычна-культуралагічны зборнік. Вып. 1. — {{Менск (Мінск)}}: Навука і тэхніка, 1996. С. 4—27. [https://web.archive.org/web/20090306184755/http://vn.belinter.net/vkl/9.html] * Supplicatia do przeoswieconego i jasnie wielmoznego przezacney korony Polskiej i W. X. Lit. oboiego stanu duchownego i swieckiego senatu: w roku tym terazniejszym 1623 do Warszawy na seym walny przybyłego. Od obywatelow koronnych i W. X. Lit. wszystkich i w obec, i każdego z osobna: Ludzi zwołania szlacheckiego, relligiey starożytnej graeckiej, posłuszenstwa wschodniego // Документы объясняющие историю Западно-Русского края и его отношение к России и Польше. СПб, 1865. С. 292. * Носевич В. Белорусы: становление этноса и «национальная идея» [https://web.archive.org/web/20090626074400/http://vn.belinter.net/vkl/17.html] // «Белоруссия и Россия: общества и государства», 1998. {{Месты і мястэчкі гістарычнай Рэчыччыны}} {{Гістарычныя рэгіёны Беларусі}} [[Катэгорыя:Гістарычныя рэгіёны Беларусі]] n8uwn0bs8987nzzyl5giu9ogu8obomf Led Zeppelin 0 69123 2330536 2280044 2022-07-30T18:14:40Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Музычны гурт |Фота = LedZeppelinChicago75.jpg |Подпіс = Led Zeppelin, студзень 1975, Чыкага |Назва = Led Zeppelin |Гады = 1968—1980, асобныя выступы ў 1985, 1988, 1995, 2007 |Адкуль = [[Вялікабрытанія]] |Мова = [[Ангельская мова|Ангельская]] |Жанр = [[гард-рок]], [[гэві-мэтал]], [[блюз-рок]], [[фальк-рок]] |Афіцыйная старонка = [http://ledzeppelin.com ledzeppelin.com] |Удзельнікі = [[Джымі Пэйдж]]<br />[[Робэрт Плант]]<br />[[Джон Пол Джонз]]<br />[[Джон Бонэм]] }} '''Led Zeppelin''' (даслоўна: «алавяны дырыжабль») — брытанскі [[рок-музыка|рок]]-гурт, які быў створаны ў 1968 годзе гітарыстам [[Джымі Пэйдж]]ам, сьпеваком [[Робэрт Плант|Робэртам Плантам]], мультыінстумэнталістам [[Джон Пол Джонз|Джонам Полам Джонзам]] і бубначом [[Джон Бонэм|Джонам Бонэмам]]. За моцны гітарны гук Led Zeppelin вядомыя як адзін зь першых [[гэві-мэтал|гэві-мэталёвых]] гуртоў<ref>http://heavymetal.about.com/od/heavymetal101/a/101_timeline.htm</ref><ref>http://www.bbc.co.uk/dna/h2g2/A353134</ref><ref>http://en.wikipedia.org/wiki/Metal:_A_Headbanger%27s_Journey</ref><ref>http://www.allmusic.com/artist/p4739</ref>. «[[Rolling Stone]]» прызнаў гурт найбольш уплывовымі першапачынальнікамі стылю [[гэві-мэтал]]<ref>https://web.archive.org/web/20060521072249/http://www.rollingstone.com/artists/ledzeppelin/biography</ref>. Аднак на самой справе Led Zeppelin не належаць да нейкага азначанага стылю, бо за час свайго існаваньня яны пастаянна зьмяняліся<ref>Brackett, John (2008). «Examining rhythmic and metric practices in Led Zeppelin’s musical style». Popular Music, Volume 27/1, pp. 53-76. Cambridge University Press</ref>. Інтэрпрэтацыя гуртом жанраў фолку і блюзу<ref>http://www.imdb.com/name/nm0496389/bio</ref> таксама ўключала ракабілі<ref>На канцэртах Led Zeppelin выконвалі ракабілі-песьні што сталі вядомымі дзякуючы Элвісу Прэсьлі і Эдзі Кохрану</ref>, рэгі<ref>Houses of the Holy уключае рэгі-падобную кампазыцыю «D’Yer Mak’er»</ref>, соўл<ref name="soul">Жывыя выступы Led Zeppelin зьмяшчалі таксама соўл- і фанк-кампазыцыі, створаныя пад уплывам Джэймса Браўна, Stax і Motown, якія моцна падабаліся Джону Пол Джонзу і Джону Бонэму</ref>, фанк<ref name="soul"/>, клясычную музыку, кельцкія, індыйскія, арабскія, лацінаамэрыканскія і кантры<ref name="legend">http://entertainment.timesonline.co.uk/tol/arts_and_entertainment/music/article5037614.ece</ref>-кампазыцыі. Гурт не выпускаў [[самотнік]]аў у [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]], бо імкнуўся да альбомна-арыентаванага року<ref>https://web.archive.org/web/20080516140013/http://www.mmguide.musicmatch.com/artist/artist.cgi?ARTISTID=350253#followers</ref><ref>http://www.allmusic.com/artist/p4739</ref>. [[Самотнік]]і выпускаліся выключна ў [[ЗША]]. Цягам амаль 30 гадоў пасьля распаду, выкліканага сьмерцю Бонэма ў 1980 годзе, гурт працягвае заставацца высока ацэненым за іх мастацкія дасягненьні, камэрцыйны посьпех і моцны ўплыў. Было прадана больш за 200 мільёнаў альбомаў па ўсім сьвеце<ref>https://web.archive.org/web/20081201184201/http://www.atlanticrecords.com/ledzeppelin/</ref><ref>http://edition.cnn.com/2007/SHOWBIZ/Music/09/12/ledzeppelin.comeback/index.html</ref><ref>http://entertainment.timesonline.co.uk/tol/arts_and_entertainment/music/article384304.ece</ref>, у тым ліку 111,5 мільёну сэртыфікаваных продажаў у [[ЗША]]<ref>https://web.archive.org/web/20130409064003/http://www.riaa.com/goldandplatinumdata.php?table=tblTopArt</ref>. Усе іх арыгнальныя студыйныя [[альбом]]ы траплялі ў Billboard Top 10 у [[ЗША]]<ref>http://www.abc.net.au/triplej/music_specials/s1402502.htm</ref>, 6 зь іх занялі першае месца. Led Zeppelin прызнаныя #1 у сьпісе каналу [[VH1]] «Найлепшыя выканаўцы стылю гард-рок»<ref>http://www.vh1.com/shows/dyn/the_greatest/62188/episode_about.jhtml</ref>. Часопіс [[Rolling Stone]] апісвае гурт як «найцяжэйшы гурт усіх часоў» і «найвялікшы гурт 1970-х»<ref>https://web.archive.org/web/20120316011537/http://www.rollingstone.com/news</ref>. == Гісторыя гурта == 7 ліпеня 1968 году, праз восем месяцаў пасьля сыходу [[Джэф Бэк|Джэфа Бэка]], канчаткова распаўся гурт [[The Yardbirds]]. Джыммі Пэйдж, у якога засталіся як правы на назву калектыву, так і канцэртныя абавязацельствы, пачаў пры падтрымцы мэнэджара Пітэра Гранта, да гэтага таксама працаваўшага з Yardbirds, падбіраць новы склад музыкаў. Першым запрашаным стаў Джон Пол Джонз, бас-гітарыст, клявішнік і аранжыроўшчык, да таго часу ўжо меўшы багаты вопыт студыйнага супрацоўніцтва са шматлікімі знакамітымі выканаўцамі (уключаючы The Yardbirds). Ён прачытаў артыкул у журнале Disc і па парадзе жонкі тут жа патэлефанаваў Пэйджу. Першы кандыдат на ролю вакаліста, Тэрры Рыд, парэкамэндаваў Пэйджу зьвярнуць увагу на Робэрта Планта, бірмінгемскага вакаліста, вядомага па ўдзелу у гуртах Band of Joy і Obs-Tweedle. Побываўшы на концэрце апошніх у Уолсольле, Грант і Пэйдж неадкладна накіравалі сьпеваку запрашэньне далучыцца да новага складу і атрымалі ад яго згоду. Гітарыста асабліва ўразіла на гэтым канцэрце выкананьне Плантам «Somebody to Love», песьні Jefferson Airplane. «Ад гэтых першабытных завываньняў мне зрабілася жудаснавата. Гэта быў той самы голас, які я шукаў. Ён сьпяваў ужо некалькі гадоў і пры гэтым заставаўся практычна невядомым. Як такое магло здарыцца, да гэтага часу зразумець не магу», — успамінаў ён. Пэйдж запрасіў Планта на борт уласнага невялікага кацеру, і на прасторах Тэмзы музыкі распавялі адзін аднаму аб сваіх пріыхільнасьцях. Высьветлілася, што Плант глыбока ведае амэрыканцкі кантры-блюз і міфалёгію «Уладальніка кольцаў» (адсюль і Obs-Tweedle — назва гурта). Пэйджа гэта ўразіла. Ён сыграў на гітары «Babe I’m Gonna Leave You», песьню з рэпертуара Джоан Баэз, і распавёў, што хацеў бы ў гэтай рэчы выявіць сьветлыя і цёмныя бакі — максымальна кантрастна, у зусім новым кантексьце. {{Пачатак цытаты}}Мы быццам карысталіся адной калодай карт. Адразу ж адчуваецца, калі перад табой чалавек, самыя запаветныя дзьверы прыадкрыўшы крыху шырэй за астатніх. Такім чалавекам быў Джыммі. Як ён усмоктваў у сабе ідэі, як пры гэтым трымаўся, — усё гэта было непараўнальна вышэй за ўсё, з чым мне да таго часу давялося сутыкацца. На мяне ён вырабіў мацнейшае ўражаньне. {{Канец цытаты|крыніца=''Робэрт Плант, інтэрвію Rolling Stone, 2006''}} Пасьля гэтага на хаце ў Пэйджа яны на працягу некаторага часу вывучалі музычныя прыхільнасьці адзін аднаго, праслухоўвая любімыя запісы ([[Бадзі Гай]], The Incredible String Band, Мадзі Ўотэрс). У ліку кандыдатаў на вакантныя месцы Пэйджам разглядаліся сэсійныя музыкі Клем Катыні (Clem Cattini) і Эйнсьлі Данбар (Aynsley Dunbar), Бі Джэй Ўілсан з Procol Harum, Джынджэр Бэйкер з Cream, а таксама нехта Пол Фрэнсіс (Paul Francis). Па парадзе Робэрта Планта ў сьпіс кандыдатаў быў уключаны барабаншчык з Рэдзіча Джон Бонэм. У ліпені 1968 году Пэйдж і Грант, пад уражаньнем выступленьня Бонэма у складзе гурта Ціма Роўза на концэрце ў Хэмпстэдзе, прапанавалі таму ўвайсьці ў склад новага гурта. Ударнік, лічачы The Yardbirds «гуртом зь мінулага, ня маючага будучыні», спачатку адрэагаваў скептычна; акрамя таго, у яго ўжо маліся прывабныя прапановы ад Джо Кокера і Крыса Фарлоў. Планту прыйшлося адправіць 8 тэляграм ва ўолсаўскі паб «Three Men in a Boat», які Бонэм вельмі часта наведваў; 40 тэляграм туды ж адправіў і Грант. У канчатковым выніку барабаншчык прыняў прапанову, вырашыўшы, што музыка новага гурта шмат цікавей за ўсё, што выконвалі ў той час Кокер і Фарлоў. Сваю першую рэпэтыцыю квартэт правёў у невялікім пакоі кватэры, якая зьмяшчалася пад музычным магазінам на Джэрард-стрыт у Соха. Пэйдж прапанаваў для пачатку сыграць «Train Kept A-Rollin'», ракабілі-трэк з рэпертуару Yardbirds, папулярызаваны Джоні Бёрнэтам. «Ледзь толькі зайграў Джон Бонэм, як мы зразумелі: ідзе нешта выбітнае. Зь ім мы неадкладна зрабіліся адзіным цэлым», — успамінаў Джон Пол Джонз. 10 сьнежня 2007 году ацалеўшыя чальцы гурта сабраліся разам (з удзелам сына памерлага Джона Бонэма, Джэйсана) дзеля канцэрту памяці Ахмэта Эртэгана на [[лёндан]]скай O2 Arena. == Дыскаграфія == ;Студыйныя альбомы * ''[[Led Zeppelin (альбом)|Led Zeppelin]]'' (1969) * ''[[Led Zeppelin II]]'' (1969) * ''[[Led Zeppelin III]]'' (1970) * ''[[Led Zeppelin IV]]'' (1971) * ''[[Houses of the Holy]]'' (1973) * ''[[Physical Graffiti]]'' (1975) * ''[[Presence (альбом)|Presence]]'' (1976) * ''[[In Through the Out Door]]'' (1979) * ''[[Coda (альбом)|Coda]]''<ref name=Explanation>Некаторыя крыніцы трактуюць ''Coda'' як [[альбом-зборка|альбом-зборку]], афіцыйны ж лэйбл Led Zeppelin, [[Atlantic Records]], лічыць яго студыйным альбомам.</ref> (1982) ;Зборнікі і канцэртныя альбомы (абранае) * ''[[The Song Remains The Same]]'' (21 верасьня 1976) * ''[[The Complete Studio Recordings]]'' (1993) * ''[[How The West Was Won]]'' (CD, Atlantic Records, 27 траўня 2003) * ''[[Definitive Collection]]'' (Atlantic Records/Rhino Entertainment; у Японіі — WEA Japan, 2008) ;Фільмаграфія * ''[[The Song Remains the Same (стужка)|The Song Remains the Same]]'' (1976) * ''[[Led Zeppelin (DVD)]]'' (2003) * ''[[Mothership (альбом)|Mothership (DVD)]]'' (Atlantic Records/Warner Music Group, 2007) == Крыніцы і заўвагі == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} [[Катэгорыя:Led Zeppelin| ]] [[Катэгорыя:Брытанскія музычныя гурты]] [[Катэгорыя:Гард-рок-гурты]] [[Катэгорыя:Гэві-мэтал-гурты]] [[Катэгорыя:Зьявіліся ў 1968 годзе]] 1n9f0n3b9tkbhd0g3fn6gxc2ltkau21 Артур Фінькевіч 0 69617 2330608 2317561 2022-07-30T21:28:15Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Палітык |імя = Артур Фінькевіч |выява = |памер = |подпіс_пад_выявай = |пасада = Старшыня руху «[[Маладая Беларусь (рух)|Маладая Беларусь]]» |пачатак_тэрміну = 5 лістапада 2008 |канец_тэрміну = |прэзыдэнт = |прэм’ер-міністар = |папярэднік = |наступнік = |пасада2 = |пачатак_тэрміну2 = |канец_тэрміну2 = |папярэднік2 = |наступнік2 = |прэм’ер-міністар2 = |прэзыдэнт2 = |дата_нараджэньня = {{Нарадзіўся|8|2|1985|1}} |месца_нараджэньня = [[Менск]], [[Беларуская ССР]], [[СССР]] |дата_сьмерці = |месца_сьмерці = |нацыянальнасьць = |назва_палітычнай_арганізацыі = Рух |партыя = «[[Маладая Беларусь (рух)|Маладая Беларусь]]» |сужэнец = |дзеці = |бацька = Уладзімер Фінькевіч |маці = |род = |адукацыя = [[Эўрапейскі гуманітарны ўнівэрсытэт]] (2012) |рэлігія = [[Хрысьціянства]] |подпіс = |узнагароды = |Commons = }} '''Арту́р Уладзі́меравіч Фіньке́віч''' (нарадзіўся 8 лютага 1985 году, [[Менск]]) — лідэр і заснавальнік руху «[[Маладая Беларусь (рух)|Маладая Беларусь]]», адзін з колішніх лідэраў «[[Малады Фронт|Маладога Фронту]]», былы палітвязень. Прызнаны «[[Міжнародная амністыя|Міжнароднай Амністыяй]]» вязьнем сумленьня<ref>[https://web.archive.org/web/20090915213902/http://by.milinkevich.org/pr/speeches/data/ic_99/2440/rowselect-0-10/ Зварот Аляксандра Мілінкевіча да дыпламатычных прадстаўнкоў розных краінаў у Рэспубліцы Беларусь], 17 сьнежня 2007 г.</ref>. == Біяграфія == З 1987 па 1989 гады разам з бацькамі жыў у горадзе [[Сухумі]] ([[Абхазія]]). Вучыўся ў сярэдняй школе №135 г. Менску, затым — у ПТВ №38 па спэцыяльнасьці «апэратар па перапрацоўцы мяса і субпрадуктаў», пасьля — у Міжнародным гуманітарна-эканамічным інстытуце па спэцыяльнасьці «[[міжнародныя зносіны]]», адкуль увесну 2005 году быў выключаны. == Грамадзкая дзейнасьць == * Лідэр і заснавальнік руху «[[Маладая Беларусь (рух)|Маладая Беларусь]]» з 28 верасьня 2008 году, 10 ліпеня 2010 году быў пераабраны на зьезьдзе руху «[[Маладая Беларусь (рух)|Маладая Беларусь]]» * Сябра грамадзкай арганізацыі (незарэгістраванай) «[[Малады Фронт]]» (з 2001 да 9 кастрычніка 2008 году) * З восені 2001 году — сябра Ўправы, Цэнтральнае і палітычнае Рады, кіраўнік Рэгіянальнага аддзелу (2001—2005) * Намесьнік старшыні МФ па міжнародных дачыненьнях (з сакавіка па кастрычнік 2008 году) * Пераможца курсаў «[[DJ Адраджэньня]]» (2001—2002), якія праводзіў [[Павал Севярынец]] * Вядучы «[[Шоў Беларушчыны]]» * Адзін з абаронцаў [[Курапаты|Курапатаў]] (2001—2002) * Удзельнік акцыяў 18—19 кастрычніка 2004 году супраць фальсыфікацыі вынікаў [[Рэфэрэндум у Беларусі 2004 году|рэфэрэндуму]] * Удзельнік пратэсных выступаў супраць фальсыфікацыі вынікаў [[Парлямэнцкія выбары ў Беларусі 2008 году|парлямэнцкіх выбараў 28 верасьня 2008]] і [[Прэзыдэнцкія выбары ў Беларусі 2010 году|прэзыдэнцкіх выбараў 19 сьнежня 2010]] * Удзельнік акцыяў «Дзень Сьвятога Валянціна» (2002—2004, 2008) * Удзельнік акцыяў «Дзень Волі» (2002—2005, 2008—2010) * Удзельнік акцыяў «[[Чарнобыльскі Шлях]]» (2002—2005, 2009—2010) * Удзельнік акцыяў салідэрнасьці з палітвязьнямі і ў памяць зьніклых беларускіх палітыкаў (з 2005 году) * Удзельнік акцыі салідарнасьці з Саюзам палякаў Беларусі 5-га жніўня 2005 гг. Атрымаў [https://spring96.org/be/news/2702 10 сутак] арышту. * Удзельнік шматлікіх міжнародных канфэрэнцыяў у тым ліку YEPP, EDS, Solidarity Express і іншыя * Каардынатар штабу перадвыбарчага блёку «[[Маладая Беларусь (палітычны блёк)|Маладая Беларусь]]» (2004) * Кіраўнік аргкамітэту па стварэньні Беларускага прафсаюзу студэнтаў, асьпірантаў і навучэнцаў (2003—2005) * У 2009 каардынатар моладзевай кааліцыі «За перамены!» * Дэлегат кангрэсаў [[Аб’яднаныя дэмакратычныя сілы Беларусі|Аб’яднаных дэмакратычных сілаў]] (2005 і 2007) * Сябра Палітычнае Рады [[Аб'яднаныя дэмакратычныя сілы Беларусі|АДС]] (2008) * Адзін з заснавальнікаў [[Беларускі незалежніцкі блёк|Беларускага незалежніцкага блёку]] 2009 * У 2010 годзе вылучаўся кандыдатам у дэпутаты ў [[Менскі гарадзкі Савет дэпутатаў]] па Ўбарэвіцкай выбарчай акрузе №7 і па афіцыйных выніках набраў 9,7% (38% па выніках правядзеньня незалежных «экзыт-пулаў») * Падчас прэзыдэнцкай кампаніі 2010 году ў Беларусі быў сябрам ініцыятыўных групаў і даверанай асобай кандыдатаў у прэзыдэнты Рэспублікі Беларусь [[Аляксей Міхалевіч|Аляксея Міхалевіча]] і [[Рыгор Кастусёў|Рыгора Кастусёва]] * Падчас «[[Аранжавая рэвалюцыя|Аранжавай рэвалюцыі]]» ва Ўкраіне правёў у [[Кіеў|Кіеве]] амаль месяц — узначальваў дэлегацыю «Маладога Фронту» у колькасьці некалькіх дзясяткаў чалавек == Затрыманьні і арышты == [[Затрыманьне|Затрыманы]] ўначы 31 студзеня 2006 году пры напісаньні перадвыбарчых графіці «Мы хочам новага!» і «Достал!». Зьмешчаны ў [[Сьледчы ізалятар МУС Беларусі|сьледчы ізалятар]] на вуліцы Валадарскага (так званую «Валадарку»). Абвінавачаны ў злосным хуліганстве й псаваньні дзяржаўнай маёмасьці ў асабліва буйных памерах. Прысуд: 2 гады абмежаваньня волі (так званай «хіміі»), адбываў пакараньне ў Магілёўскай спэцкамэндатуры № 43. 26 кастрычніка 2007 году быў пераведзены ў сьледчую турму №4 гораду Магілёва<ref>[http://www.svaboda.org/content/article/976805.html Госьць онлайн-канфэрэнцыі — Артур Фінькевіч]</ref>. 20 сьнежня 2007 году быў асуджаны з ужываньнем артыкулу «рэцыдыў» на адзін год, 6 месяцаў і 15 дзён пазбаўленьня волі ў калёніі агульнага рэжыму. 5 лютага 2008 году пад ціскам беларускай грамадзкасьці і сусьветнай супольнасьці быў вызвалены пасьля паказальнага судовага працэсу па разглядзе касацыйнай скаргі ў Магілеўскім абласным судзе<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Артур Фінькевіч на волі|спасылка=http://www.svaboda.by/articleprintview/976784.html|выдавец=[[Свабода (радыё)|Радыё «Свабода»]]|дата публікацыі=5 лютага 2008|дата доступу=6 лютага 2014}}</ref>. Прызнаны вязьнем сумленьня «[[Amnesty International]]». У 2004 годзе быў узнагароджаны нацыянальнай прэміяй «[[Хартыя-97|Хартыі-97]]» у галіне абароны правоў чалавека<ref>[http://www.levonevsky.org/index_arh2008.php?id=217 Хартия’97 вручила Шестую Национальную премию за защиту прав человека]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Ref-ru}}</ref>. == Погляды і ацэнкі == Арганізацыя «ГейБеларусь» уключыла Фінькевіча ў свой «Чорны сьпіс» і абвінаваціла ў публічнай зьнявазе геяў у СМІ і падтрымцы іх дыскрымінацыі<ref name=b>[https://web.archive.org/web/20131104181552/http://gaybelarus.by/chorny_spis_page2.html Чорны сьпіс]. ГейБеларусь</ref>. Актывістка ЛГБТ [[Юлія Міцкевіч]] абвінаваціла Фінькевіча ў жаданьні ізаляваць гомасэксуалаў ад грамадзтва і інсьпіраваньні таталітарнымі сыстэмамі<ref name=c>[https://web.archive.org/web/20131103192145/http://naviny.by/rubrics/opinion/2008/05/05/ic_articles_410_156953 Юлия Мицкевич. ГОМО-СОВЕТИКУС. Быть «педерастом» в Беларуси]. naviny.by</ref>. 26-га чэрвеня 2019 года публічна [https://www.svaboda.org/a/30021690.html выбачыўся] перад ЛГБТ-супольнасьцю. Ён [https://www.facebook.com/photo.php?fbid=10206048989541753&set=a.1246245134217&type=3&theater напісаў] у сваім Фэйсбуку: «Мы ўсе хочам разьвіцьця грамадзянскай супольнасьці, павагі да правоў чалавека з боку дзяржавы, але пры гэтым не заўсёды думаем пра правы і свабоды іншых. У Беларусі парушаюцца правы ў тым ліку ЛГБТ-супольнасьці. Кожны чалавек павінен адказваць за свае дзеянні і памылкі. Таму я прашу прабачэньня ў прадстаўнікоў ЛГБТ-супольнасьці Беларусі і пэрсанальна ў тых, каго абразіў у часе аднаго з інтэрвію ў 2008 годзе» == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20160615000420/http://www.belaruspartisan.org/bel/blogs/finkevich/ Блог] на бачыне «[[Беларускі партызан]]» * [https://web.archive.org/web/20130215032356/http://www.mbelarus.net/ Сайт Руху «Маладая Беларусь»] * {{Навіна|аўтар=|загаловак=Артур Фінькевіч|спасылка=http://www.belsat.eu/be/nasze_programy/episode/m,1527|выдавец=[[Белсат]]|дата публікацыі=27 траўня 2011|дата доступу=6 лютага 2014}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Фінькевіч, Артур}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Менску]] [[Катэгорыя:Палітыкі Рэспублікі Беларусь]] [[Катэгорыя:Вязьні сумленьня]] [[Катэгорыя:Беларускія грамадзкія дзеячы]] [[Катэгорыя:Беларускія палітвязьні]] lv8zmsi4odvt2efkhptyg3qz65x7zt8 Першая лінія Алмацінскага мэтрапалітэну 0 70977 2330764 2187440 2022-07-31T11:50:50Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Першая лінія Алмацінскага мэтрапалітэну}} '''Першая лінія [[Алмацінскі мэтрапалітэн|Алмацінскага мэтрапалітэну]]''' ({{мова-kk|Бірінші бағыт Алматы метросы}}) — будуемая лінія. У першай чарзе завершана будаўніцтва перагонаў тунэляў<ref>[https://web.archive.org/web/20120219212527/http://lyakhov.kz/404.html Информация из Казахской энциклопедии]</ref>, вядзецца аздабленьне станцыяў<ref>[http://almaty-metro.narod.ru/metr016.html Статья]</ref>. == Галерея == <gallery> Файл:E8584-Almaty-Metro-construction-of-Abay-station.jpg|Станцыя «[[Абай (станцыя мэтро)|Абай]]» (верасень 2007 году) </gallery> == Крыніцы == {{зноскі}} [[Катэгорыя:Алмацінскі мэтрапалітэн]] 2qjbwpnf3fn2wg1yilm0fzqnw11kow1 Карачы 0 71410 2330691 2287524 2022-07-31T06:02:05Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Населены пункт |Назва = Карачы |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Карачы |Назва на мове краіны = کراچی |Код мовы назвы краіны = ur |Краіна = Пакістан |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былыя назвы = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Від адміністрацыйнай адзінкі 1 = [[адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Пакістану|Правінцыя]] |Назва адміністрацыйнай адзінкі 1 = [[Сынд]] |Від адміністрацыйнай адзінкі 2 = |Назва адміністрацыйнай адзінкі 2 = |Від адміністрацыйнай адзінкі 3 = |Назва адміністрацыйнай адзінкі 3 = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = 3530 |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 18000000 |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва= |Год падліку колькасьці = 2009 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = |Год падліку колькасьці аглямэрацыі = |Крыніца колькасьці аглямэрацыі = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Дадатковы парамэтар насельніцтва = |Значэньне дадатковага парамэтра насельніцтва = |Год падліку дадатковага парамэтра насельніцтва = |Часавы пас = +5 |Летні час = |Сьпіс тэлефонных кодаў = |Тэлефонны код = 021 |Паштовы індэкс = |Паштовыя індэксы = |Назва лічбавага клясыфікатару = |Лічбавы клясыфікатар = |Аўтамабільны нумарны знак = |Назва аўтамабільнага нумарнога знаку = |Аўтамабільныя нумарныя знакі = |Назва аўтамабільных нумарных знакаў = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата паўшар’е = паўночнае |Шырата градусаў = 24 |Шырата хвілінаў = 51 |Шырата сэкундаў = 36 |Даўгата паўшар’е = усходняе |Даўгата градусаў = 67 |Даўгата хвілінаў = 0 |Даўгата сэкундаў = 36 |Назва мапы = |Альтэрнатыўная мапа = |Назва мапы2 = |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Сайт = http://www.karachicity.gov.pk/ }} '''Карачы''' ({{мова-ur|کراچی}}, {{мова-en|Karachi}}, {{мова-sd|ڪراچي}}) — партовы горад на поўдні [[Пакістан]]у, найбуйнейшы горад краіны й адзін з найбуйнейшых гарадоў сьвету, сталіца правінцыі [[Сынд]]. З насельніцтвам ад 12 млн да 18 млн чалавек Карачы зьяўляецца адным з найбуйнейшых гарадоў сьвету па колькасьці насельніцтва<ref>[http://www.citymayors.com/statistics/largest-cities-mayors-1.html «The largest cities in the world and their mayors»]</ref> і чацьвертай найбуйнейшай [[аглямэрацыя]]й у сьвеце<ref>R.L. Forstall, R.P. Greene, and J.B. Pick, [https://web.archive.org/web/20040804123321/http://www.uic.edu/cuppa/cityfutures/papers/webpapers/cityfuturespapers/session3_4/3_4whicharethe.pdf «Which are the largest? Why published populations for major world urban areas vary so greatly»]</ref>. Гэта галоўны фінансавы, банкаўскі, прамысловы й гандлёвы цэнтар Пакістану. Тут разьмешчаны найбуйнейшыя карпарацыі краіны, марское суднаходзтва, тэкстыльная й аўтамабільная прамысловасьць, індустрыя забаваў, мастацтва, моды й рэклямы, наладжана выдавецкая дзейнасьць, распрацоўка праграмнага забесьпячэньня й мэдычныя дасьледаваньні. Горад зьяўляецца буйным цэнтрам вышэйшай адукацыі ў [[Паўднёвая Азія|Паўднёвай Азіі]] й ісламскім сьвеце<ref>[https://web.archive.org/web/20110824002852/http://pakistancity.org/karachi_online.html Pakistan City Karachi Online Information], Pakistancity.org</ref>. Карачы быў першай сталіцай незалежнай дзяржавы Пакістан (да пераносу сталіцы ў [[Равалпіндзі]] ў 1958 годзе). Порты [[Карачы (порт)|Карачы]] й [[Касым (порт)|Касым]] — адны з самых буйных і ажыўленых партоў на [[Індыйскі акіян|Індыйскім акіяне]]. Пасьля здабыцьця незалежнасьці Пакістанам, насельніцтва гораду рэзка ўзрасло, так як сотні тысячаў урдумоўных мігрантаў зь [[Індыя|Індыі]], [[Банглядэш|Усходняга Пакістану]] й іншых частак Паўднёвай Азіі перасяліліся ў Карачы. Плошча гораду роўная 3527 км², што амаль у чатыры разы больш, чым плошча [[Ганконг]]у. Мясцовыя жыхары называюць Карачы — «Горад агнёў» ({{мова-ur|روشنیوں کا شہر}}), «Нявеста гарадоў» ({{мова-ur|عروس البلاد}}) і «Горад Каіда» ({{мова-ur|شہر قائد}}), бо тут нарадзіўся й быў пахаваны [[Мухамад Алі-Джына]], вядомы ў Пакістане пад ганаровай мянушкай Каід-э-Азам ({{мова-en|Qaid-e-Azam}}, «Вялікі правадыр»), заснавальнік Пакістану, які зрабіў горад сталіцай абвешчанай дзяржавы. == Гісторыя == Напачатку XVIII стагодзьдзя Карачы быў маленькай рыбацкай вёскай. Дзякуючы ўдаламу месцазнаходжаньню й прыроднай абароне ад [[мусон]]аў, у 1795 годзе ў вёсцы быў узьведзены ўмацаваны форт [[Сындхі (народ)|сындхаў]]. У 1839 годзе Карачы быў захоплены [[Брытанская імпэрыя|брытанцамі]], гэты факт адгуляў пераломную ролю ў гісторыі вёскі. Карачы стаў адным з галоўных марскіх партоў брытанцаў на [[Арабскае мора|Арабскім моры]], тут былі разьмешчаны буйныя вайсковыя часткі імпэрыі. Такім чынам вёска ператварылася ў буйны горад, з разьвітой па тых часах інфраструктурай. У 1843 годзе, паміж Карачы й [[Мултан]]ам стаў плаваць параход (каля 500 км па рацэ [[Інд]]). У 1854 годзе на месцы старога порта, брытанцы пабудавалі сучасны. У 1861 годзе была пракладзена чыгунка з Карачы ў [[Котры]]. У 1864 годзе была ўсталявана прамая [[тэлеграф]]ная сувязь зь [[Лёндан]]ам. З адкрыцьцём [[Суэцкі канал|Суэцкага канала]] ў 1869 годзе, роля Карачы ў рэгіёне вырасла й горад стаў паўнавартасным марскім портам. Да 1873 году горад стаў эфэктыўнай і добра кіраванай гаваньню. Пасьля таго як [[Пэнджаб]] стаў жытніцай Індыі ў 1890-х гадох, роля Карачы яшчэ ўзрасла й ён стаў галоўным марскім портам рэгіёну. Пасьля [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]] у горадзе стала разьвівацца сфэра паслуг і прамысловасьць. Да 1924 году ў Карачы быў пабудаваны [[аэрадром]], а ў 1936 годзе горад стаў сталіцай правінцыі [[Сындзі]]. Са [[Падзел Брытанскай Індыі|стварэньнем Пакістану]] ў 1947 годзе, Карачы стаў ня толькі сталіцай і галоўным марскім портам маладой дзяржавы, але й цэнтрам прамысловасьці, бізнэсу й гандлю краіны. Нягледзячы на тое, што [[Равалпіндзі]] быў абраны часовай сталіцай у 1958 годзе, да таго як усе ўрадавыя ўстановы пераехалі ў [[Ісламабад]] да 1969 году, Карачы захоўваў свой статус бізнэс-сталіцы Пакістана й прамысловага цэнтру. У наступным дзесяцігодзьдзі, дзякуючы разьвітой інфраструктуры й прамысловасьці, у горад хлынула вялікая колькасьць імігрантаў зь сельскай мясцовасьці й эмігрантаў зь іншых краінаў, што амаль удвая павялічыла памер гораду й садзейнічала вялікім росту колькасьці насельніцтва. Так як [[інфраструктура]] гораду ўжо была перагружаная да мяжы, то адна трэць з гэтых, ізноў прыбылых эмігрантаў, была вымушана пасяліцца ў гарадзкіх трушчобах, вядомых как ''Katchi Abadis''. У трушчобах няма [[электрычнасьць|электрычнасьці]], [[вадацягнік]]у й [[каналізацыя|каналізацыі]]. У 21 стагодзьдзі перанаселенасьць стала самай вялікай праблемай гораду. У апошняй чвэрці XX стагодзьдзя паток эмігрантаў прынёс з сабой вялізную хвалю гвалту ў горад. Злачыннасьць у Карачы рэзка павялічылась, сталі адбывацца сутычкі на этнічнай глебе паміж карэнным народам гораду (Сындху) й імігрантамі зь Індыі ([[Мухаджырства|мухаджырамі]]). Таксама рэзка ўзрасла колькасьць цяжкіх [[злачынства]]ў, як то [[разбой]] і [[забойства]]. У 1992 годзе, калі сытуацыя з крыміналам у Карачы стала выходзіць з-пад кантролю, урад Пакістану ўвёў войскі ў горад, але гэтая ваенная кампанія так і не прынесла чаканых вынікаў. Горад па-ранейшаму адзін з самых крымінагенных у рэгіёне <ref>[http://www.britannica.com/eb/article-9106464/Karachi Karāchi] на [[Брытаніка|Брытаніке]]</ref>. == Фізыка-геаграфічная характарыстыка == [[Файл:STS087-715-70.jpg|міні|150пкс|Выгляд Карачы са спадарожніка]] Карачы разьмешчаны на поўдні Пакістана, на ўзьбярэжжы [[Арабскае мора|Арабскага мора]], пераважна на раўнінах, з [[узгорак]]амі на захадзе й паўвыспай [[Манора]] на поўдні. У паўднёва-ўсходняй частцы гораду, у [[Дэльта Інда|дэльце Інда]], ёсьць [[манга]]выя дрэвы й ручаі. На паўночным-захадзе гораду знаходзіцца мыс [[Монзэ (мыс)|Монзэ]]. Карачы разьмешчаны на вышыні 22 мэтраў над [[Узровень мора|узроўнем мора]]. Праз горад працякае дзьве ракі: Малір (з паўночнага-ўсходу ў цэнтар) і Лаяры (з поўначы на ​​поўдзень). Ёсьць таксама шмат іншых, больш дробных рэк, якія працякаюць у заходніх і паўночных прыгарадах Карачы. Увесь адміністрацыйны раён Карачы займае плошчу 3527 км². Зь іх 591 км² (17%), складае плошча самога гораду. Астатнія 2936 км² (83%) займаюць прыгарады й сельскія раёны, якія ўваходзяць у аглямэрацыю. === Геалёгія === Шырокая [[Інда-Ганская нізіна]] ўпіраецца ў масіў [[Дэкан (пласкагор'е)|Дэканскага пласкагор'я]], утвораючы прагін, які пераходзіць у складкавыя горы й сфармаваўся пад узьдзеяньнем [[сэдымэнтацыя|сэдымэнтацыі]]. Карачы знаходзіцца ў засушлівай зоне каля [[Інд]]у, на ўскрайку раўніны. Адзінымі крыніцамі вады тут, на заходнім ускрайку раўніны, зьяўляюцца кароткія рэкі, якія прарываюцца ірыгацыйнымі аазісамі, ды сам Інд, які працякае ў 40 км ад гораду па шырокай рачной даліне. На ўсім працягу адрэзка берага [[Індыйскі акіян|Індыйскага акіяна]] на ўсход ад Інда разьмешчаны багністыя саланчаковыя пустэльні ([[Вялікі Катчскі Ран]]); ў раёне дэльты Інда ўздоўж усяго ўзьбярэжжа раскінуліся [[мангры|мангравыя зарасьнікі]]. Даліна Інда зьяўляецца адным з найважнейшых раёнаў [[бавоўна|баваўнаводзтва]] ў [[Паўднёвая Азія|Паўднёвай Азіі]]. Карачы зьяўляецца галоўным пунктам вывазу дадзенай прадукцыі, а таксама важным вузлавым пунктам міжнародных авіялініяў <ref>[http://www.ecosystema.ru/08nature/world/geoworld/05-8-8-2.htm Индо-Гангская равнина]. ecosystema.ru</ref><ref>[http://www.mining-enc.ru/i/indiya/ Горная энцыкляпэдыя]. mining-enc.ru</ref>. === Клімат === У Карачы цёплы, [[тропікі|трапічны]] й засушлівы клімат зь нізкім сярэднім узроўнем выпадзеньня ападкаў (каля 250 мм у год), вялікая частка якіх выпадае падчас сэзона [[мусон]]аў (ліпені-жніўні). Зіма мяккая й сухая, лета смажлівае й вільготнае, блізкасьць да мора падтрымлівае ўзровень вільготнасьці на высокім узроўні, таму халаднаватая марская брыза суправаджае летнія месяцы. З-за высокай тэмпэратуры на працягу лета (ад 30&nbsp;°C да 44&nbsp;°C, з красавіка па жнівень), зімовыя месяцы (зь лістапада па люты), лічацца лепшым часам для наведваньня Карачы. У сьнежні й студзені ў горадзе ўсталёўваецца добрае надвор’е (у параўнаньні з гарачым і вільготным летам), у чэрвені пачынаецца сэзон дажджоў. У ліпені 1967 году выпаў рэкордны месячны ўзровень ападкаў — 429,3 мм <ref>[https://web.archive.org/web/20100422011000/http://www.pakmet.com.pk/cdpc/extrems/KARACHI.htm Climate data - Karachi]</ref>. 7 жніўня 1953 году выпала рэкордная колькасьць ападкаў за адны суткі, каля 278,1 мм, дождж ішоў не перастаючы, што ў выніку прывяло да буйной паводкі. 18 чэрвеня 1979 году была зарэгістравана самая высокая тэмпэратура ў Карачы, якая склала 47&nbsp;°C, а самая нізкая 0&nbsp;°C, была зарэгістраваная 21 студзеня 1934 году. {{Кліматычная інфармацыя | Назва_ў_родным_склоне = Карачы | Крыніца = [http://www.pakmet.com.pk/cdpc/extrems/KARACHI.htm Pakmet.com.pk] <!-- максымумы і мінімумы тэмпэратур --> | Студзень_абс_макс = 32.8 | Студзень_макс = 25 | Студзень_мін = 13 | Студзень_абс_мін = 0 | Люты_абс_макс = 36.1 | Люты_макс = 26 | Люты_мін = 14 | Люты_абс_мін = 3.3 | Сакавік_абс_макс = 41.5 | Сакавік_макс = 29 | Сакавік_мін = 19 | Сакавік_абс_мін = 7 | Красавік_абс_макс = 44.4 | Красавік_макс = 32 | Красавік_мін = 23 | Красавік_абс_мін = 12.2 | Травень_абс_макс = 47.8 | Травень_макс = 34 | Травень_мін = 26 | Травень_абс_мін = 17.7 | Чэрвень_абс_макс = 47 | Чэрвень_макс = 34 | Чэрвень_мін = 28 | Чэрвень_абс_мін = 22.1 | Ліпень_абс_макс = 42.2 | Ліпень_макс = 33 | Ліпень_мін = 27 | Ліпень_абс_мін = 22.2 | Жнівень_абс_макс = 41.7 | Жнівень_макс = 31 | Жнівень_мін = 26 | Жнівень_абс_мін = 20 | Верасень_абс_макс = 42.8 | Верасень_макс = 31 | Верасень_мін = 25 | Верасень_абс_мін = 18 | Кастрычнік_абс_макс = 43.3 | Кастрычнік_макс = 33 | Кастрычнік_мін = 22 | Кастрычнік_абс_мін = 10 | Лістапад_абс_макс = 38.5 | Лістапад_макс = 31 | Лістапад_мін = 18 | Лістапад_абс_мін = 6.1 | Сьнежань_абс_макс = 34.5 | Сьнежань_макс = 27 | Сьнежань_мін = 14 | Сьнежань_абс_мін = 1.3 | Год_абс_макс = 47.8 | Год_макс = 34 | Год_мін = 13 | Год_абс_мін = 0 <!-- сярэдняя тэмпэратура --> | Студзень_сяр = | Люты_сяр = | Сакавік_сяр = | Красавік_сяр = | Травень_сяр = | Чэрвень_сяр = | Ліпень_сяр = | Жнівень_сяр = | Верасень_сяр = | Кастрычнік_сяр = | Лістапад_сяр = | Сьнежань_сяр = | Год_сяр = <!-- тэмпэратура вады --> | Студзень_вады = | Люты_вады = | Сакавік_вады = | Красавік_вады = | Травень_вады = | Чэрвень_вады = | Ліпень_вады = | Жнівень_вады = | Верасень_вады = | Кастрычнік_вады = | Лістапад_вады = | Сьнежань_вады = | Год_вада = <!-- колькасьць ападкаў --> | Студзень_ападкі = 13 | Люты_ападкі = 10 | Сакавік_ападкі = 8 | Красавік_ападкі = 3 | Травень_ападкі = 3 | Чэрвень_ападкі = 18 | Ліпень_ападкі = 85 | Жнівень_ападкі = 61 | Верасень_ападкі = 13 | Кастрычнік_ападкі = 0 | Лістапад_ападкі = 3 | Сьнежань_ападкі = 5 | Год_ападкі = 222 <!-- вільготнасьць --> | Студзень_вільготнасьць = | Люты_вільготнасьць = | Сакавік_вільготнасьць = | Красавік_вільготнасьць = | Травень_вільготнасьць = | Чэрвень_вільготнасьць = | Ліпень_вільготнасьць = | Жнівень_вільготнасьць = | Верасень_вільготнасьць = | Кастрычнік_вільготнасьць = | Лістапад_вільготнасьць = | Сьнежань_вільготнасьць = | Год_вільготнасьць = }} == Эканоміка == [[Файл:MCB2.jpg|міні|справа|200пкс|MCB Tower]] Карачы зьяўляецца эканамічнай і фінансавай сталіцай Пакістана, аднак пачатак 2000-х гадоў было адзначаны застоем у эканамічным разьвіцьці гораду, выкліканым агульнай палітычнай нестабільнасьцю, міжэтнічнымі канфліктамі й ваеннымі дзеяньнямі ў Пакістане. СУП Карачы складае каля 20% ад агульнага аб’ёму СУП краіны<ref>[https://web.archive.org/web/20110806043153/http://www.adb.org/Documents/Produced-Under-TA/38405/38405-PAK-DPTA.pdf Азіяцкі Банк Развіцьця]</ref><ref>[http://www1.american.адукацыі/TED/ karachi.htm The Karachi Coastline Case]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. Доля гораду ў прамысловым сэктары эканомікі Пакістана, складае прыкладна 30%<ref>[https://web.archive.org/web/20110721021435/http://www.pakistaneconomist.com/database2/cover/c99-15.asp Karachi: Step-motherly treatment]</ref>. Асноўная частка СУП правінцыі [[Сындзі]] прыпадае на долю Карачы<ref>[https://web.archive.org/web/20080410155311/http://spdc-pak.com/pubs/pubdisp.asp?id=nps5 Правінцыйныя рахункі Пакістана: Мэтадалёгія й ацэнкі]</ref><ref>[http://www.dawn.com/2006/02/21/ebr3.htm Sindh, Balochistan’s share in GDP drops]</ref>. CУП правінцыі Сандзі, у працэнтах ад агульнага аб’ёму CУП Пакістана, традыцыйна вагаецца ў раёне 28%—30%<ref>[http://www.dawn.com/2007/06/16/ebr3.htm Sindh’s GDP estimated at Rs240 billion]</ref><ref>[http://www.dawn.com/2004/12/02/ebr1.htm Sindh share in GDP falls by 1pc]</ref>. Паводле дасьледаваньняў ''[[PricewaterhouseCoopers]]'', апублікаваных у 2009 годзе, у якіх удзельнічалі найбуйнейшыя гарады сьвету, СУП Карачы склала 78 млрд. [[Даляр ЗША|даляраў]]<ref>[https://web.archive.org/web/20110513194342/https://www.ukmediacentre.pwc.com/Content/Detail.asp?ReleaseID=3421&NewsAreaID=2 Global city GDP rankings 2008-2025]. PricewaterhouseCoopers</ref>. Паводле прагнозаў, СУП Карачы складзе 193 млрд. даляраў ЗША да 2025 году, дзякуючы высокаму тэмпу росту эканомікі гораду на 5,5% штогод. Па гэтым паказчыку Карачы значна апярэджвае іншыя буйныя гарады — [[Лагор]] і [[Фэйсалабад]], СУП якіх складае 40 млрд і 14 млрд адпаведна. Высокі ўзровень СУП Карачы абумоўлены ягонай магутнай вытворчай базай і разьвітым фінансавым сэктарам. У горадзе вырабляюць тэкстыль, цэмэнт, сталь, разьвіта цяжкае машынабудаваньне, хімічная й харчовая прамысловасьць, банкаўская справа й страхаваньне. У лютым 2007 году [[Сусьветны банк]] вызначыў Карачы як самае спрыяльнае месца для бізнэсу ў Пакістане<ref>[http://www.dawn.com/2007/02/14/ebr1.htm World Bank report: Karachi termed most business-friendly]</ref>. Па дадзеных Фэдэральнага савету даходаў Пакістана ў 2006—2007 гадох, падатковыя й мытныя органы ў Карачы атрымалі зборы: 46,75% ад [[прамы падатак|прамых падаткаў]], 33,65% ад [[акцыз|ускосных фэдэральных падаткаў]] і 23,38% ад унутранага падатку з продажаў<ref>[http://www.cbr.gov.pk/YearBook/2006-2007/FBRyearbook2006-2007.pdf Federal Board of Revenue Year Book 2006—2007]</ref>. Карачы атрымлівае 75,14% падаткаў ад мытнай пошліны й 79% падаткаў з продажаў на імпарт. Такім чынам, Карачы зьбірае значную частку (53,38%) ад агульнай колькасьці Фэдэральнага савета даходаў, зь якіх 53,33% прыпадаюць на мытныя пошліны й падатак на імпарт. Большасьць буйных замежных міжнародных карпарацыяў, якія дзейнічаюць у Пакістане, маюць свае штаб-кватэры ў Карачы. У горадзе прадстаўлена большасьць дзяржаўных і прыватных банкаў Пакістана. Характэрна, што іхныя штаб-кватэры разьмешчаны на адной вуліцы; па дадзеных на 2001 год, амаль 60% грашовых патокаў пакістанскай эканомікі праходзяць праз ўстановы, якя разьмешчаны на гэтай вуліцы. [[Фондавая біржа Карачы]] зьяўляецца найбуйнейшай фондавай біржай Пакістана, і, на думку многіх эканамістаў, менавіта дзейнасьць гэтай біржы забясьпечыла 8% прырост СУП Пакістана ў 2005 годзе<ref>[http://www.businessweek.com/bwdaily/dnflash/apr2005/nf20050422_9277_db016.htm Пакістан: пасьля аварыі]</ref>. Нядаўняя справаздача ''[[Credit Suisse]]'' пра фондавы рынак Пакістана сьведчыць аб ягоным стабільным росьце<ref>[http://www.bloomberg.com/apps/news?pid=conewsstory&tkr=ENGRO%3APA&sid=afU5S7jTdEl4 Pakistan Stocks May Advance, Credit Suisse Says — Bloomberg]</ref>. Карачы зьяўляецца [[аўтсорсынг]]авым цэнтрам Пакістана, тут разьвіты [[інфармацыйныя тэхналёгіі]] й [[Інтэрнэт|электронныя сродкі]] масавай інфармацыі. [[Call-цэнтар|Call-цэнтр]]ы сталі прыцягваць інвэстыцыі ад замежных кампаніяў, пры гэтым урад прыклаў высілкі для зьніжэньня падаткаў на цэлых 10%, каб атрымаць замежныя інвэстыцыі таксама й у IT-сэктары<ref>[https://web.archive.org/web/20110829063710/http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/APCITY/UNPAN015892.pdf Information technology policy of Pakistan]</ref>. Многія пакістанскія незалежныя тэле- й радыёстанцыі знаходзяцца ў Карачы, у тым ліку сусьветна папулярныя: ''Business Plus'', ''AAJ News'', ''Geo TV'', ''KTN''<ref>[https://web.archive.org/web/20070117020638/http://www.ktn.com.pk/ Welcome to KTN]</ref>, ''Sindh TV''<ref>[https://web.archive.org/web/20080102071108/http://www.thesindh.tv/contact.htm title=Sindh Sindh TV]</ref>, ''CNBC Pakistan'', ''TV One'', ''ARY Digital'', ''Indus Television Network'', ''Samaa TV'' і ''Dawn News'', а таксама некалькі мясцовых станцыяў. У Карачы ёсьць некалькі буйных прамысловых зонаў, як то: ''Karachi Export Processing Zone'', ''SITE'', ''Korangi'', ''Northern Bypass Industrial Zone'', ''Bin Qasim'' і ''North Karachi'', якія разьмешчаны на ўскраіне гораду<ref>[https://web.archive.org/web/20110907204417/http://www.fpcci.com.pk/industrialzone.asp Pakistan FPCCI.com.pk]</ref>. У ''Karachi Expo Centre'' праводзіцца мноства рэгіянальных і міжнародных выставаў<ref>[https://web.archive.org/web/20110318065108/http://www.expo-list.ru/center/275 Karachi Expo Centre]. ExpoList.</ref>. Існуе шмат праектаў далейшага разьвіцьця гораду. Сярод праектаў, варта адзначыць кампанію ''Emaar Properties'', якая прапануе інвэставаць 43 млрд. даляраў у Карачы, дзеля разьвіцьця выспы [[Бундал]], якая разьмешчана на адлегласьці 49 км ад Карачы<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/5387590.stm Pakistan agrees $43bn development]. BBC.co.uk</ref>. ''Karachi Port Trust'' плянуе інвэставаць 20 млрд. [[Пакістанская рупія|рупіяў]] у будаўніцтва 593-мэтровага хмарачоса — ''Port Tower Complex'' на беразе Кліфтана<ref>[https://web.archive.org/web/20110907204529/http://www.kpt.gov.pk/Projects/Proj.html K.P.T. Projects]</ref>. Дадзены хмарачос будзе ўключаць у сябе гатэль, гандлёвы цэнтар, выстававы цэнтар і рэстаран з назіральнай галерэяй на панарамны выгляд узьбярэжжа й гораду<ref>[http://www.kpt.gov.pk/ Port Tower Complex, Karachi]</ref>. Зьяўляючыся адным з найбольш хутка растучых гарадоў сьвету, Карачы сутыкаецца й з праблемамі, сярод якіх ёсьць такія як: коркі на дарогах, забруджваньне навакольнага асяродзьдзя, беднасьць і вулічная злачыннасьць. З-за гэтых праблемаў Карачы займае нізкія рэйтынгі ўва ўзроўні добраўпарадкаванасьці гарадоў: па дадзеных выданьня ''[[The Economist]]'', горад займае 129 месца сярод 132 гарадоў<ref>[http://economist.com/markets/rankings/displaystory.cfm?story_id=8908454&CFID=16415879&CFTOKEN=94552766 Where grass is Greener]</ref>, а выданьне ''[[BusinessWeek]]'' усталявала Карачы на ​​175 месца з 215 гарадоў у 2007 годзе (у параўнаньні з 170 месцам у 2006 годзе)<ref>[https://web.archive.org/web/20090828095321/http://bwnt.businessweek.com/interactive_reports/livable_cities_worldwide/index.asp?sortCol=rank_2007&sortOrder=ASC&sector=&country=undefined&pageNum=1&resultNum=100 World’s Top 100 Most Livable Cities — Businessweek]</ref>. == Гарады-сябры == * [[Г’юстан]], [[Тэхас]], [[ЗША]] * [[Джакарта]], [[Інданэзія]] * [[Шанхай]], [[Кітай]] * [[Порт Луі]], [[Маўрыцы]] == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20020325142014/http://www.karachicity.gov.pk/ Афіцыйная старонка Карачы] * [https://web.archive.org/web/20080822124709/http://www.historickarachi.com/ HistoricKarachi.com] — гістарычны й сучасны Карачы з выявамі [[Катэгорыя:Гарады Пакістану]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] 7mfcldbl9jij8okkjigw8v54mac7ggx Panoramio 0 72206 2330543 2180382 2022-07-30T18:35:18Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Сайт |імя = Panoramio |лягатып = [[Файл:Logo-panoramio-google.png|280px]] |здымак экрана = |подпіс = |url = [http://panoramio.com www.panoramio.com] |слоган = |alexa = |камэрцыйны = так |тып = [[фатагостынг]] |рэгістрацыя = бескаштоўная |мовы = шматмоўная |уладальнік = [[Google Inc.]] |аўтар = [[Хуакін Куэнка Абэла]]<br />[[Эдуарда Манхон Аґілар]]<br />[[Хасэ Фларыда]] |пачатак працы = 3 кастрычніка 2005 году |прыбытак = |бягучы стан = працуе }} '''Panoramio''' — [[фатагостынг]] ад [[Google]], які адрозьніваецца ад большасьці аналягаў мажлівасьцю дадаць геаграфічныя зьвесткі пра месца, дзе быў зроблены фатаздымак. Некаторыя фатаздымкі можна праглядзець [[Google Earth]] і [[Google Maps]] праз спэцыяльны слой з фатаздымкамі, які дапаўняецца штомесяц. Мэтаю сайту зьяўляецца надаць мажлівасьць карыстальнікам Google Earth даведацца больш пра прагледжаную імі тэрыторыю праз здымкі, якія былі зробленыя іншымі людзьмі і запампаваныя на Panoramio. Інтэрфэйс сайту ёсьць у некалькіх мовах (у тым ліку і на [[беларуская мова|беларускай]]<ref name="team">[https://web.archive.org/web/20101206052736/http://www.panoramio.com/team/ Panoramio Team]{{ref-en}}</ref>). == Гісторыя == [[Файл:Joaquín Cuenca - Eduardo Manchón.jpg|міні|180пкс|зьлева|Хуакін Куэнка і Эдуарда Манхон, тварцы Panoramio]] Сайт быў распачаты двума прадпрымальнікамі з [[Гішпанія|Гішпаніі]]: [[Хуакін Куэнка Абэла|Хуакінам Куэнка Абэла]] і [[Эдуарда Манхон Аґілар|Эдуардам Манхон Аґілар]]. Афіцыйная дата пачатку працы — 3 кастрычніка 2005 году, а 19 сакавіка 2007 году сайт зьмяшчаў ужо 1 мільён фатаздымкаў.<ref name="1mln">[https://web.archive.org/web/20120211115943/http://blog.panoramio.com/2007/03/one-million-geolocated-photos-at.html One million geolocated photos at Panoramio] // ''Panoramio’s Blog'' {{ref-en}}</ref> Праз тры месяцы, 27 чэрвеня 2007 году колькасьць фатаздымкаў дасягнула ўжо двух мільёнаў.<ref name="2mln">[https://web.archive.org/web/20070701095537/http://www.panoramio.com/blog/2-million-photos-in-panoramio/ 2 million photos in Panoramio] // ''Panoramio’s Blog'' {{ref-en}}</ref> Празь яшчэ чатыры месяцы колькасьць запампаваных здымкаў дасягнула пяці мільёнаў, зарэгістраваўся мільённы ўдзельнік.<ref name="5mln">[https://web.archive.org/web/20071027072631/http://www.panoramio.com/blog/1-million-registered-users-and-5-million-photos-uploaded/ 1 million registered users and 5 million photos uploaded] // ''Panoramio’s Blog'' {{ref-en}}</ref> 30 траўня 2007 году [[Google]] абвясьціла сваё жаданьне набыць Panoramio<ref name="google_plan">[http://googleblog.blogspot.com/2007/05/pictures-worth-thousand-clicks.html A picture’s worth a thousand clicks] ''The Official Google Blog'' {{ref-en}}</ref>, што і зрабіла ў ліпені таго ж году.<ref name="team" /> Праз [[Google Code#AJAX API]] зьявілася магчымасьць ладзіць свае сэрвісы, куды людзі могуць запампоўваць здымкі і пазначаць геакаардынаты на [[Google Maps|мапах Google]]. == Функцыі == === Арганізацыя здымкаў === У працэсе запампоўкі здымкаў Panoramio прапануе дадаць да здымкаў [[цэтлік]]і, па якіх можна будзе лёгка адшукаць гэтую выяву. Panoramio таксама стаўся адным зь першых сайтаў, што пачаў выкарыстоўваць [[воблака цэтлікаў|воблакі цэтлікаў]], якія зьмяшчаюць найбольш папулярныя цэтлікі, выкарыстаныя людзьмі. Выявы, асноўны зьмест якіх — асобы, аўтамабілі, унутраны выгляд будынкаў і гэтак далей, выдаляюцца. Занадта «мастацкія» здымкі таксама часьцей за ўсё выдаляюцца, нават калі не парушаюць патрабаваньняў. === Ліцэнзаваньне === Panoramio дае магчымасьць карыстальніку абраць ліцэнзію, пад якой выява будзе распаўсюджвацца. Можна як трымаць усе правы на выяву, гэтак і абраць адну зь ліцэнзіяў [[Creative Commons]]. === API === Panoramio мае асабісты інтэрфэйс для ўзаемадзейнічаньня. Зь яго дапамогай можна як дадаць на сваю старонку мапу з фатаздымкамі з Panoramio, гэтак і атрымаць сьпіс здымкаў, якія знаходзяцца ля дадзеных каардынатаў. У гэтым выпадкам, апрацаваць атрыманы сьпіс можна пры дапамозе [[JSON]]. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} {{Google}} [[Катэгорыя:Google]] o7dabuqk88nzfsru32ik90u5dumu5pz Google Chrome OS 0 72273 2330530 2324444 2022-07-30T18:07:12Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|тып=артыкул|Google Chrome|апэрацыйную сыстэму|браўзэр}} {{Апэрацыйная сыстэма |назва = Chrome OS |лёга = |здымак = |подпіс = |распрацоўнік = [[Google|Google Inc.]] |сямейства = [[Unix-like]] |ліцэнзія = [[BSD licenses|BSD license]] |тэставая_вэрсія = |тэставая_дата = |стабільная_вэрсія = Няма |стабільная_дата = |мовы = |ядро = [[Маналітнае ядро|Маналітнае]] ([[Linux]]) |стан = Beta |сайт = |плятформы = [[x86]], [[ARM]] |абнаўленьне = |пакеты = [[dpkg]] / [[APT]]<ref>[http://www.chromium.org/chromium-os/how-tos-and-troubleshooting/add-a-new-package Adding a New Package (The Chromium Projects)] // ''Chromium.org'' {{ref-en}}</ref><ref>[http://sites.google.com/a/chromium.org/dev/chromium-os/how-tos-and-troubleshooting/add-a-new-package/package-management Package Management (The Chromium Projects)] // ''Sites.google.com'' {{ref-en}}</ref> }} '''Chrome OS''' — [[апэрацыйная сыстэма]] з адчыненым [[Крынічны код|крынічным кодам]], распрацаваная [[Google]] для працы з вэб-прыладамі<ref name="announce">Mediati, Nick (2009-07-07) [https://web.archive.org/web/20120817115250/http://www.pcworld.com/article/168028/google_announces_chrome_os.html Google Announces Chrome OS] // PC World {{ref-en}}</ref>. Пра сыстэму было абвешчана 7 ліпеня 2009 году і заяўлена пра выхад сыстэмы на [[нэтбук]]ах у другой палове 2010 году.<ref name="announe2">Ahmed, Murad (2009-07-08), [http://technology.timesonline.co.uk/tol/news/tech_and_web/article6665703.ece Google takes on Microsoft with Chrome operating system] // Times Online {{ref-en}}</ref> У падмурак апэрацыйнае сыстэмы закладзенае ядро [[Linux]]. Інтэрфэйс — мінімалістычны, успадкаваны ад [[Google Chrome|браўзэра Chrome]]. Праз мажлівасьць працы толькі з вэб-прыладамі, прадукт арыентаваны на людзей, якія больш за ўсё карыстаюцца [[Сеціва]]м. == Пазыцыяваньне Chrome OS на рынку == Галоўнай асаблівасьцю будзе дамінаваньне [[вэб-дастасункаў]] над звычайнымі функцыямі апэрацыйнае сыстэмы. Галоўная роля тут адводзіцца браўзэру. Стратэгія стварэньня новага прадукту мае на ўвазе архітэктуру, якая будзе непатрабавальнай да апаратных рэсурсаў кампутара, які будзе выкарыстоўвацца для выхаду ў Сеціва. Тэндэнцыя наданьня большай увагі рэсурсам Сеціва праглядаецца і ў іншых прадуктах Google і адпавядае ідэалёгіі «Cloud computing». Google паведамляе, што асноўнымі асаблівасьцямі новае апэрацыйнае сыстэмы з пункту гледжаньня шараговых карыстальнікаў будуць: * хуткасьць: запампоўкі, выхаду ў Сеціва, атрыманьня электронных лістоў і г. д.; * моцная інтэграцыя з інтэрнэт-сэрвісамі; * надзейнасьць працы; * [[бясьпека]] ў аўтаматычным рэжыме; * лёгкасьць у карыстаньні. Chrome OS задумана як практычная рэалізацыя канцэпцыяў SaaS і DaaS, якая зьяўляецца даступнай для шырокага кола карыстальнікаў. Гэта здымае з карыстальніка неабходнасьць выкананьня функцыяў сыстэмнага адміністратара, такіх як атрыманьне новых дыстрыбутываў, усталяваньня і абнаўленьня дастасункаў. Страта ноўтбука (нэтбука) стане меней крытычнай, бо атрымаць доступ да зьвестак можна будзе зь любога іншага кампутара з Chrome OS праз лагін і пароль ад акаўнту Google. Аднак, пры крадзежы паролю, злодзеі змогуць невідочна для карыстальніка атрымаць доступ да ягоных зьвестак. Chrome OS ня будзе пасаваць для карыстальнікаў дастасункаў, якія патрабуюць вялікую колькасьць рэсурсаў. Таксама не плянуецца падтрымка распаўсюджаных сёньня дастасаваньняў на звычайных жорсткіх дысках (не SSD). Шмат якія карыстальніцкія асаблівасьці будучай апэрацыйнай сыстэмы дэманструе яе прататып — ОС Chromium. Дызайн новай АС будзе вытрыманы ў мінімалістычным стылі, у духу браўзэра Google Chrome. == Апаратная падтрымка і распрацоўка == Google Chrome OS пазыцыянуецца як апэрацыйная сыстэма для розных дастасаваньняў — ад маленькіх нэтбукаў да поўнапамерных настольных сыстэм і падтрымлівае x86- и ARM-архітэктуры працэсараў. У цяперашні час каманда Google Chrome OS працуе са шматлікімі тэхналягічнымі кампаніямі з мэтай праектаваньня і распрацоўкі дастасаваньня, якое дало б высокую якасьць працы карыстальнікаў. Сярод іх такія кампаніі, як Acer, Adobe, ASUS, Freescale Semiconductor, Hewlett-Packard, Lenovo, Qualcomm, Texas Instruments, Toshiba, NVIDIA. Таксама ў распрацоўцы прымае ўдзел кампанія Intel, супрацоўніцтва зь якой пачалося «за некаторы час» да афіцыйнага анонса. Dell таксама разглядае магчымасьць тэставаньня Chrome OS. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} {{Google}} [[Катэгорыя:Google|Chrome OS]] [[Катэгорыя:Апэрацыйныя сыстэмы]] 1hb5on61spxfwyg157gkvoubu1xocmv Вярблюд 0 72309 2330641 2204311 2022-07-31T00:47:13Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Таксанамічная інфармацыя |Назва = Вярблюд |Выява = 07._Camel_Profile%2C_near_Silverton%2C_NSW%2C_07.07.2007.jpg |Подпіс да выявы = [[Аднагорбы вярблюд]]. |Царства = [[Жывёлы]] |Тып = [[Хордавыя]] |Падтып = |Кляса = [[Сысуны]] |Інфракляса = |Атрад = [[Парнакапытныя]] |Падатрад = |Сямейства = [[Вярблюдавыя]] |Род = '''Вярблюд''' |Від = |Лацінская назва = Camelus }} '''Вярблюд''' (''Camelus'') — жывёла клясы [[сысуны|сысуноў]], адносіцца да капытных у межах сямейства [[вярблюдавыя|вярблюдавых]], шырока вядомая сваім адметным тлушчавым адкладаньням у выглядзе гарбу на сьпіне. Уснуюць два віды вярблюдаў, адзін зь якіх мае адзін горб, а другі — два. [[Аднагорбы вярблюд|Аднагорбыя вярблюды]] пражываюць у асноўным у сухіх пустэльных рэгіёнах [[Заходняя Азія|Заходняй Азіі]], у той час як [[вярблюд двухгорбы]] мае тэрыторыю пражываньня ў [[Цэнтральная Азія|Цэнтральнай]] і [[Усходняя Азія|Ўсходняй Азіі]]. Абодва віду зьяўляюцца хатнімі жывёламі, і выкарыстоўваюцца чалавека дзеля атрыманьня [[малако|малака]] й [[мяса]], а таксама ў якасьці працоўнай сілы. Сярэдняя [[працягласьць жыцьця]] вярблюдаў складае ад 40 да 50 гадоў. Вярблюды могуць разганяцца ня толькі да хуткасьці 65 км/г пры бегу на кароткія дыстанцыі, але здольныя падтрымліваць сталую хуткасьць да 40 км/г. Паводле археалягічным дадзеных продкі сучасных вярблюдаў зьявіліся ў [[Паўночная Амэрыка|Паўночнай Амэрыцы]] ў часы [[палеагенавы пэрыяд|палеагенавага пэрыяду]], а затым распаўсюдзіліся на большай частцы [[Азія|Азіі]]. Народы старажытнага [[Самалі]] адамашнілі вярблюдаў да 2000 году да н. э.<ref>Scarre, Chris (1993-09-15). «''Smithsonian Timelines of the Ancient World''». London: D. Kindersley. p. 176. {{ISBN|978-1-56458-305-5}}</ref><ref>Bulliet, Richard (1990-05-20) [1975]. «''The Camel and the Wheel''». Morningside Book Series. Columbia University Press. p. 183. {{ISBN|978-0-231-07235-9}}.</ref> == Этымалёгія == Лацінская назва ''Camelus'' ўзыходзіць праз грэцкае ''κάμηλος'' да агульнасэміцкага «гамаль» ({{мова-ar|جَمَل|скарочана}}, {{мова-he|גמל|скарочана}}). Паводле вэрсіі Фасмэра, вярблюд паходзіць з старажытнага запазычаньня з [[гоцкая мова|гоцкай]] крыніцы, у якім ''ulbandus'' значыў «слон». Гоцкае слова ўзыходзіць праз грэцкае ''ἐλέφας'', «слон». На думку гісторыка [[Барыс Рыбакоў|Барыса Рыбакова]], слова спрадвечна славянскае, якое азначае «шматходны», «шматблукальны»<ref>[http://www.modernlib.ru/books/ribakov_boris_aleksandrovich/rozhdenie_rusi/read/ Рыбаков Борис Александрович. «Рождение Руси»]</ref>. == Віды == === Бактрыяны === [[Файл:BactrianCamel (1).jpg|міні|240пкс|Бактрыян]] {{Асноўны артыкул|вярблюд двухгорбы}} Двухгорбы вярблюд бактрыян ({{мова-la|Camelus bactrianus|скарочана}}), які жыве ў [[Цэнтральная Азія|Цэнтральнай Азіі]], быў прыручаны чалавекам шмат гадоў таму, аднак рэдкія табуны дзікіх бактрыянаў і па гэты дзень сустракаюцца ў пустэльнях [[Манголія|Манголіі]] й [[Заходні Кітай|Заходняга Кітая]], дзе яны больш за ўсё пакутуюць ад недахопу [[вадапойла]], паколькі чалавек, асвойваючы [[пустэльня|пустэльню]], у першую чаргу займае адкрытыя крыніцы. Хатніх двухгорбых вярблюдаў разводзяць галоўным чынам у [[Казахстан]]е й Манголіі, выкарыстоўваючы іх у тых жа мэтах, што й драмадэры. Сваю назву бактрыян атрымаў ад назвы старажытнай вобласьці Цэнтральнай Азіі [[Бактрыя]], дзе ён мабыць упершыню быў прыручаны. Дзікія бактрыяны прыкметна драбней за хатніх, а іхныя невялікія востраканцовыя гарбы падзеленыя даволі шырокай седлавінай. Вялікія гарбы хатняга бактрыяна часьцей за ўсё выкладзеныя адзін да аднаго, і паміж імі амаль няма прамежку. Па масе цела хатнія бактрыяны амаль не саступаюць драмадэрам. === Драмадэры === {{Асноўны артыкул|вярблюд аднагорбы}} Дзікіх аднагорбых вярблюдаў драмадэраў ({{мова-la|Camelus dromedarius|скарочана}}) у наш час не захавалася. У цэнтральных раёнах [[Аўстралія (кантынэнт)|Аўстраліі]] можна сустрэць зьдзічэлых, раней завезеных туды аднагорбых вярблюдаў, якія бескантрольна размножваюцца з-за адсутнасьці сур’ёзных лімітуючых фактараў. На шырокіх тэрыторыях старога сьвету з засушлівым і гарачым кліматам драмадэры застаюцца важнымі гаспадарчымі жывёламі, якія выконваюць шматлікія функцыі й працягваюць адыгрываць важную ролю ў культуры асобных народаў сьвету. == Вярблюд у культуры == [[Файл:CoA of Chelyabinsk (2000).svg|міні|120пкс|Герб Чалябінску]] [[Файл:Coat of arms of Eritrea (or-argent-azur).svg|міні|120пкс|Герб Эрытрэі]] Здаўна вярблюды выкарыстоўваліся ў [[войска]]х, з часоў [[антычнасьць|антычнасьці]] й [[сярэднявечча]], для перавозкі грузаў і вершнікаў, непасрэдна ў баі выкарыстоўваліся баявыя вярблюды ў складзе баявой [[кавалерыя|кавалерыі]] й індывідуальна, часьцяком з мэтай застрашваньня суперніка. У [[хрысьціянства|хрысьціянстве]] вярблюд сымбалізуе ўмеранасьць, годнасьць, каралеўскую кроў, паслухмянасьць, жыцьцёвую сілу й асацыюецца з чараўнікамі й [[Ян Хрысьціцель|Янам Хрысьціцелем]], які насіў пояс зь вярблюджай шкуры. Вярблюд, прыклонены на калені для прыняцьця ношы, ўвасабляе пакору. У [[іранцы|іранцаў]] вярблюд асацыюецца з [[цмок]]ам. У [[Старажытны Рым|рымлянаў]] вярблюд быў пэрсаніфікацыяй [[Арабія|Арабіі]] на [[манэта]]х. Вярблюд зьяўляецца сымбалем [[мова праграмаваньня|мовы праграмаваньня]] [[Perl]]. У горадзе [[Ахтубінск]] у [[Астраханская вобласьць|Астраханскай вобласьці]] на плошчы імя Леніна ўсталяваны помнік двум вярблюдам Машцы й Мішу, якія служылі ў камандзіра гарматы сяржанта Рыгора Несьцерава й цягнулі гармату, якая зрабіла адзін зь першых залпаў па [[Райхстаг (будынак)|Райхстагу]]<ref>[https://web.archive.org/web/20110902153347/http://www.vahtubinske.ru/news/opisanie_i_razmery_pamjatnika_my_pobedili/2010-02-13-346 Апісавньне й памер помніка «Мы перамаглі!»]</ref>. === Геральдыка === Выявы вярблюда прысутнічаюць на некаторых гербах і сьцягах гарадоў і рэгіёнаў, але [[геральдыка|геральдычнай]] фігурай вярблюд не зьяўляецца. Вярблюд выкарыстоўваўся на гербе [[Ісецкая правінцыя|Ісецкага правінцыі]], цяпер вярблюд выкарыстоўваецца на гербах і сьцягах [[Чалябінск]]а (аднагорбы, аднак дакладная колькасьць пагоркаў не зразумелая, бо вярблюд наўючаны [[цюк]]амі) і [[Чалябінская вобласьць|Чалябінскай вобласьці]] (двухгорбы). У «Поўным зборы законаў Расейскай імпэрыі» за 1830 годам гэтаму дадзена наступнае тлумачэньне: «наўючаны вярблюд ў знак таго, што ў гэты горад шмат іх з таварамі прыводзяць». Такім чынам, вярблюд сымбалізаваў [[гандаль]], якім у той час у асноўным жыў горад<ref>[https://web.archive.org/web/20090517053225/http://www.chelpress.ru/newspapers/ucourier/archive/06-08-2002/4/a670.html «Почему на гербе города изображен верблюд?»] — газета «Уральский курьер»</ref>. Вярблюд таксама прысутнічае на гербе [[Эрытрэя|Эрытрэі]]. == Дадатковыя зьвесткі == Вярблюдовыя ўюк [[хімл]] служыў мерай вагі, якая выкарыстоўвалася ў мусульманскіх краінах. Вага хімла ў розных рэгіёнах моцна адрозьнівалася, сярэдні (акруглены) хімл набліжаўся да вагі ў 250 кг. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [http://camelus.info/ Сайт пра вярблюдаў] * [http://militerra.com/index.php?option=com_content&task=view&id=247&Itemid=117 Вярблюды ў войнах старажытнасьці] * [https://web.archive.org/web/20110425011316/http://www.greenagro.ru/verblud_verbludovodstvo.html Вярблюдаводзтва] [[Катэгорыя:Парнакапытныя]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] isujvp24oybxdvsae07pq60u3nwqrcx Глябальнае пацяпленьне 0 73048 2330656 2312608 2022-07-31T02:16:17Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki [[Файл:Global Temperature Anomaly.svg|300пкс|міні|Графік сярэдняй сусьветнай тэмпэратуры]] '''Глябальнае пацяпленьне''' — працэс павелічэньня сярэднегадавой [[тэмпэратура|тэмпэратуры]] атмасфэры [[Зямля|Зямлі]] і [[Сусьветны акіян|Сусьветнага акіяна]] зь сярэдзіны 20 стагодзьдзя.<ref name="summary2021">[https://www.ipcc.ch/report/ar6/wg1/downloads/report/IPCC_AR6_WGI_SPM_final.pdf Summary for Policymakers, 2021]{{Ref-en}}</ref> Паводле справаздачы [[Міжурадавая група экспэртаў у зьменах клімату|Міжурадавай групы экспэртаў у зьменах клімату]] (МГЭЗК) [[ААН]], падтрыманай нацыянальнымі акадэміямі навук краінаў «[[Вялікая васьмёрка|Вялікай васьмёркі]]», сярэдняя тэмпэратура на Зямлі ўзьнялася 1&nbsp;°C<ref name="summary">[http://www.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar4/wg1/ar4-wg1-spm.pdf Summary for Policymakers]{{Ref-en}}</ref> у параўнаньні з часам пачатку [[Прамысловая рэвалюцыя|прамысловай рэвалюцыі]] (у 1850-х) і «большая дзель пацяпленьня, якое назіраецца ў апошнія 50 год, выклікана дзейнасьцю [[чалавецтва|чалавека]]», у першую чаргу выкідам у атмасфэру [[газ]]аў, што выклікаюць [[парніковы эфэкт]], такіх як [[дыяксід вугляроду|вуглякіслы газ]] (CO<sub>2</sub>) і [[мэтан]] (CH<sub>4</sub>). Аднак былы старшыня [[Нацыянальная акадэмія навук ЗША|Нацыянальнай акадэміі навук ЗША]] [[прафэсар]] [[Фрэдэрык Зэйц]] пасьля працы ў МГЭЗК ААН заявіў: «Гэтая справаздача зусім не зьяўляецца той вэрсіяй, якую ўхвалілі навукоўцы, што напісалі арыгінал. Сама меней 15 ключавых момантаў было выкрасьлена са справаздачы. У тым ліку выказваньне аб тым, што няма ніякіх [[доказ]]аў, што павышэньне ўзроўню парніковых газаў можа прывесьці да зьмены [[клімат]]у. Няма таксама аніякіх пацьверджаных навуковых дадзеных і аб тым, што зьмены клімату, якія фіксуюцца, зьвязаныя зь дзейнасьцю чалавека»<ref>{{Артыкул|аўтар=Пятро Раманчук.|загаловак=Глябальнае пацяпленьне ці глябальнае ашуканства|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=114499|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=20 ліпеня 2013|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/archive/?idate=2013-07-20 133 (27498)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/114475/20lip-1.indd.pdf 1]-[http://old.zviazda.by/a2ttachments/114475/20lip-2.indd.pdf 2]|issn=1990-763x}}</ref>. Вынікі, атрыманыя на кліматычных мадэлях, на якія спасылаецца МГЭЗК, кажуць, што ў XXI стагодзьдзі сярэдняя тэмпэратура паверхні Зямлі можа падвысіцца на велічыню ад 1 да 4&nbsp;°C. Як чакаецца, пацяпленьне і ўздым [[узровень Сусьветнага акіяна|узроўню Сусьветнага акіяна]] будуць працягвацца на працягу тысячагодзьдзяў, нават у выпадку стабілізацыі ўзроўню парніковых газаў у атмасфэры. Гэты эфэкт тлумачыцца вялікай цеплаёмістасьцю акіянаў. Апроч падвышэньня ўзроўню Сусьветнага акіяна, падвышэньне глябальнай тэмпэратуры таксама выклікае зьмены ў колькасьці і разьмеркаваньні [[атмасфэрныя ападкі|атмасфэрных ападкаў]]. У выніку могуць пачасьціцца прыродныя катаклізмы, такія як [[паводка|паводкі]], [[засуха|засухі]], [[ураган]]ы і іншыя, зьменшыцца ўраджай [[сельская гаспадарка|сельскагаспадарчых]] культураў і [[выміраньне|зьнікнуць]] шматлікія [[тып (біялёгія)|біялягічныя тыпы]]. Пацяпленьне павінна, па ўсёй верагоднасьці, павялічваць частасьць і маштаб такіх зьяваў. == Чыньнікі == [[Файл:Climate.Indicators.0.5.MYr-1.jpg|міні|300 пкс|Кліматычныя індыкатары за апошнія 0,5 млн гадоў: зьмена ўзроўню акіяна (сіні), канцэнтрацыя <sup>18</sup>O у марской вадзе, канцэнтрацыя CO<sub>2</sub> у антарктычным лёдзе. Дзяленьне часавай шкалы — 20 000 гадоў. Пікі ўзроўню мора, канцэнтрацыі CO<sub>2</sub> і мінімумы <sup>18</sup>O супадаюць зь міжледніковымі тэмпэратурнымі максымумамі.]] Існуе навуковы кансэнсус, што бягучае глябальнае пацяпленьне з тлумачыцца дзейнасьцю чалавека.<ref name="summary2021" /> Кліматычныя сыстэмы зьмяняюцца як у выніку натуральных нутраных працэсаў, гэтак і ў адказ на вонкавыя ўзьдзеяньні, як антрапагенныя, гэтак і неантрапагенныя, пры гэтым геалягічныя і палеанталягічныя дадзеныя паказваюць наяўнасьць доўгачасовых кліматычных цыкляў, якія ў [[Чацьвёртарадны пэрыяд|чацьвёртарадным пэрыядзе]] набылі форму [[Ледніковы пэрыяд|пэрыядычных аблядненьняў]], прычым цяперашні час даводзіцца на міжледнікоўе. === Вульканы === Моцным кліматаўтваральным чыньнікам ёсьць [[вулькан]]ы. Штораз пасьля вывяржэньня найбольшых вульканаў ([[Чычон]] у [[Мэксыка|Мэксыцы]]) на Зямлі станавілася халадней. Прычынай служыў выкід у [[Стратасфэра|стратасфэру]] (на вышыню звыш 11 км) велізарнай колькасьці аэразоляў (дробных часьцінак). Пры пераўтварэньні ў кроплі [[Серчаная кісьля|серчанай кісьлі]] гэтыя часьцінкі ўтваралі шчыт, які абмяжоўваў паступленьне сонечных промняў на Зямлю. Штораз пры зьмяншэньні мутнасьці ў стратасфэры, сярэднегадавая тэмпэратура зноў пачынала расьці. За час прыладнага назіраньня з 1881 году прамежкі між вывяржэньнямі буйных вульканаў складалі ў сярэднім 15—20 гадоў. Пагатоў на 2013 год ад часу апошняга вывяржэньня стратавулькана [[Пінатуба]] на Філіпінах мінула 22 гады<ref name="а">{{Артыкул|аўтар=Марыя Дзьмітрыева.|загаловак=Замест глябальнага пацяпленьня можа настаць пахаладаньне|спасылка=http://zviazda.by/be/news/20130827/1377595853-zamest-glabalnaga-pacyaplennya-mozha-nastac-pahaladanne|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=27 жніўня 2013|нумар=159 (27524)|старонкі=[http://zviazda.by/sites/default/files/pdf/2013/08/1377592215_5.pdf 5]|issn=1990-763x}}</ref>. === Выкіды парніковых газаў === Парніковы эфэкт быў выяўлены [[Жан Батыст Жозэф Фур'е|Жозэфам Фур’е]] у 1824 годзе і ўпершыню быў колькасна дасьледваны [[Свантэ Аўгуст Арэніюс|Свантэ Арэніюсам]] у 1896. Гэта працэс, пры якім паглынаньне і выпусканьне [[інфрачырвонае выпраменьваньне|інфрачырвонага выпраменьваньня]] [[атмасфэрныя газы|атмасфэрнымі газамі]] выклікае награваньне атмасфэры і паверхні [[плянэта|плянэты]]. На Зямлі асноўнымі парніковымі газамі зьўляюцца: [[вада|вадзяны]] [[пар]] (адказны за прыкладна 36-70 % парніковага эфэкту, без уліку хмар), [[дыяксід вугляроду|вуглякіслы газ]] (CO<sub>2</sub>) (9-26 %), [[мэтан]] (CH<sub>4</sub>) (4-9 %) і [[азон]] (3-7 %). Атмасфэрныя канцэнтрацыі CO<sub>2</sub> і CH<sub>4</sub> павялічыліся на 31 % і 149 % адпаведна ў параўнаньні з пачаткам прамысловай рэвалюцыі ў сярэдзіне XVIII стагодзьдзя. Такія ўзроўні канцэнтрацыі дасягнутыя ўпершыню за апошнія 650 тысячаў гадоў — пэрыяд, датычна якога пэўныя дадзеныя былі атрыманы з узораў палярнага лёду. Вугальныя электрастанцыі, аўтамабільныя выхлапы, завадзкія трубы і іншыя створаныя чалавецтвам крыніцы забруджваньня разам выкідваюць у атмасфэру каля 22 мільярдаў тон вуглякіслага газу і іншых парніковых газаў у год. Жывёлагадоўля, ужываньне ўгнаеньняў, спальваньне вугля і іншыя крыніцы даюць каля 250 мільёнаў тон мэтану ў год. Каля паловы ўсіх парніковых газаў, выкінутых чалавецтвам, засталося ў атмасфэры. Каля трох чвэрцяў усіх антрапагенных выкідаў парніковых газаў за апошнія 20 гадоў выкліканы выкарыстаньнем [[нафта|нафты]], [[Прыродны газ|прыроднага газу]] і [[вугаль|вугля]]. Большая частка астатняга выклікана [[Дынаміка ландшафтаў|зменамі ландшафту]], у першую чаргу высечкай лясоў<ref>[https://web.archive.org/web/20040103133514/http://www.grida.no/climate/ipcc_tar/wg1/006.htm]</ref>. На карысьць дадзенай тэорыі сьведчаць і тыя факты, што назіранае пацяпленьне больш значна: 1. узімку, чым улетку; 2. уначы, чым днём; 3. у высокіх шыротах, чым у сярэдніх і нізкіх. А таксама зьяўляецца фактам тое, што хуткае награваньне плястоў [[трапасфэра|трапасфэры]] адбываецца на фоне ня вельмі хуткага астуджэньня плястоў [[стратасфэра|стратасфэры]]. Аднак у жніўні 2013 году беларускі акадэмік [[Уладзімер Логінаў]], які ў 1997—2008 гадах узначальваў [[Інстытут прыродакарыстаньня|Інстытут праблемаў выкарыстаньня прыродных рэсурсаў і экалёгіі]], адзначыў: «за апошнія 10—15 гадоў аб’ёмы выкідаў парніковых газаў павялічыліся прыкладна на 30 працэнтаў, а тэмпэратура чамусьці перастала рэагаваць на такія зьмяненьні. … летнія тэмпэратуры за апошнія 130 гадоў тройчы былі анамальна высокімі. Аднак з павелічэньнем аб’ёмаў выкідаў парніковых газаў гэта зьвязана не было». Таксама акадэмік Логінаў заўважыў, што «з (19)90‑х да пачатку 2000-х гадоў тэмпэратура зімой расла намнога больш інтэнсіўна, чым летам, што зьвязвалася з тэорыяй парніковага пацяпленьня. А потым звыклы сцэнар зьмяніўся. Летнія тэмпэратуры пачалі расьці хутчэй, а зімы сталі больш суровымі. Атрымліваецца, на клімат уплываюць іншыя фактары, пра якія мы пакуль ведаем недастаткова»<ref name="а"/>. === Іншыя тэорыі === ==== Зьмена сонечнай актыўнасьці ==== Былі прапанаваныя разнастайныя [[гіпотэза|гіпотэзы]], якія тлумачаць зьмены тэмпэратуры Зямлі адпаведнымі зьменамі [[сонечная актыўнасьць|сонечнай актыўнасьці]]. У трэцяй справаздачы МГЭЗК сьцьвярджаецца, што сонечная і вульканічная актыўнасьць можа растлумачыць палову тэмпэратурных зьменаў да 1950 году, але іх агульны эфэкт пасьля гэтага быў прыкладна роўны нулю<ref>[https://web.archive.org/web/20071031093551/http://www.grida.no/climate/ipcc_tar/wg1/450.htm]</ref>. У прыватнасьці, уплыў парніковага эфэкту з 1750 году, па ацэнцы МГЭЗК, у 8 разоў вышэй за ўплыў зьменаў у сонечнай актыўнасьці<ref>[https://web.archive.org/web/20071201134711/http://www.grida.no/climate/ipcc_tar/wg1/251.htm#tab611]</ref>. Пазьнейшыя працы ўдакладнялі ацэнкі ўплыву сонечнай актыўнасьці на пацяпленьне пасьля 1950. Тым ня менш, высновы засталіся прыкладна тымі жа: «Лепшыя ацэнкі ўнёску сонечнай актыўнасьці ў пацяпленьне ляжаць у межах ад 16% да 36% унёску парніковага эфэкту». Аднак, існуе шэраг працаў, якія прадугледжваюць існаваньне мэханізмаў, што ўзмацняюць эфэкт сонечнай актыўнасьці, якія ня ўлічваюцца ў сучасных мадэлях, ці што важнасьць сонечнай актыўнасьці ў параўнаньні зь іншымі фактарамі недаацэньваецца<ref>[https://web.archive.org/web/20080527234228/http://www.dsri.dk/~hsv/SSR_Paper.pdf] [https://web.archive.org/web/20060926232913/http://www.envirotruth.org/docs/Veizer-Shaviv.pdf]</ref>. Такія сьцьверджаньні аспрэчваюцца, але зьяўляюцца актыўным кірункам дасьледаваньняў. Высновы, якія будуць атрыманы ў выніку гэтай дыскусіі, могуць мець ключавую ролю ў пытаньні пра тое, у якой ступені чалавецтва адказна за зьмену клімату, і ў якой&nbsp;— натуральныя фактары. ==== Іншыя тэорыі ==== Існуе мноства іншых [[гіпотэза|гіпотэз]], у тым ліку: * назіранае пацяпленьне знаходзіцца ў межах [[натуральная зьменлівасьць клімату|натуральнай зьменлівасьці клімату]] і ня мае патрэбы ў асобным тлумачэньні; * пацяпленьне зьявілася вынікам выйсьця з халоднага [[Малы ледніковы пэрыяд|Малога ледніковага пэрыяду]]; * пацяпленьне назіраецца вельмі нядоўгі час, таму нельга досыць упэўнена сказаць, ці адбываецца яно наогул. Важна адзначыць, што клімат на Зямлі зьмяняецца пэрыядычна ў залежнасьці ад пэрыядычных працэсаў, якія адбываюцца ў сыстэме Зямля — Сонца — навакольны космас. Па сучаснай клясыфікацыі ўмоўна вылучаюць чатыры групы цыкляў. Звышдоўгія па 150—300 мільёнаў гадоў датычаць самых значных зьменаў экалягічнага становішча на Зямлі. Іх злучаюць з рытмамі тэктонікі і вульканізму. Доўгія цыклі, гэтак жа злучаныя з рытмамі вульканічнай дзейнасьці, цягнуцца дзясяткі мільёнаў гадоў. Кароткія — сотні і тысячы гадоў — абумоўленыя зьменамі парамэтраў зямной арбіты. Апошняя катэгорыя ўмоўна завецца ўльтракароткія. Яны датычаць рытмаў Сонца. Сярод іх ёсьць цыкль 2400 гадоў, 200, 90, 11 гадоў. Цалкам магчыма, што менавіта дадзеныя рытмы зьяўляюцца вызначальнымі ў назіраным пацяпленьні на плянэце. Чалавек пакуль што ня ў стане неяк мадыфікаваць і ўплываць на гэтыя працэсы. У наш час ніводная з гэтых альтэрнатыўных тэорыяў ня мае прыкметнага ліку прыхільнікаў сярод навукоўцаў-кліматолягаў. == Верагоднасьць наступнага пахаладаньня == Глябальнае пацяпленьне зусім не азначае пацяпленьне ''ўсюды'' і ''ў любы час''. Такое пацяпленьне адбываецца толькі калі асерадніць тэмпэратуру па ўсіх геаграфічных лякацыях і ўсім [[пара года|сэзонам]]. Так, напрыклад, у якой-небудзь мясцовасьці можа павялічыцца сярэдняя тэмпэратура лета і паменшыцца сярэдняя тэмпэратура зімы, гэта значыць клімат стане больш [[кантынэнтальны клімат|кантынэнтальным]]. Паводле адной з гіпотэзаў, глябальнае пацяпленьне выкліча спыненьне ці сур’ёзнае паслабленьне [[Гальфстрым]]у. Гэта выкліча істотнае зьмяншэньне сярэдняй тэмпэратуры ў [[Эўропа|Эўропе]] (пры гэтым тэмпэратура ў іншых рэгіёнах падвысіцца, але не абавязкова ва ўсіх), бо Гальфстрым выгравае кантынэнт за конт пераносу цёплай вады з тропікаў. Паводле гіпотэзы кліматолягаў М.Юінга і У.Дона<ref>[[Кірыла Яськоў]], «[https://web.archive.org/web/20080625093846/http://www.fictionbook.ru/author/eskov_k_yu/istoriya_zemli_i_jizni_na_neyi/eskov_istoriya_zemli_i_jizni_na_neyi.html Гісторыя Зямлі і жыцця на ёй: Ад хаосу да чалавека]». — М.: НЦ ЭНАС, 2004. — 312 з — 10 000 экз. {{ISBN|5-93196-477-0}}</ref>, у крыяэры<ref>рэжымы глябальна цеплапераносу: * [[крыяэра]] — кантынэнтальны клімат на сушы, у спалучэньні зь цёплымі акіянамі. Што тлумачыцца становішчам матэрыкоў у экватарыяльнай зоне, якая выклікае тое, што ў гідрасфэры ажыцьцяўляецца цеплаперанос з экватарыяльнай зоны ў высокія шыроты (напрыклад [[Гальфстрым]]), у выніку чаго ў атмасфэры ў палярных шыротах разьвіваюцца антыцыклёны, а мусонныя дажджы не даходзяць да высокіх шыротаў. * [[тэрмаэра]] — роўны цёплы клімат на сушы (напрыклад у Юрскім пжрыядзе), у спалучэнтні з аналягам кантынэнтальнага клімату для акіянаў. Што тлумачыцца адсутнасьцю матэрыкоў у экватарыяльнай зоне, якая выклікае тое, што ў гідрасфэры не ажыцьцяўляецца цеплаперанос з экватарыяльнай зоны ў высокія шыроты, у выніку чаго глябальны цеплаперанос ажыцьцяўляецца атмасфэрай, а не акіянамі, і як следзтва ў палярных шыротах адсутнічаюць антыцыклёны, а мусонныя дажджы даходзяць да высокіх шыротаў, выраўноўваючы клімат на сушы.</ref> існуе вагальны працэс, у якім аблядненьне (ледніковы пэрыяд) спараджаецца пацяпленьнем клімату, а [[дэгляцыяцыя]] (выйсьце зь ледніковага пэрыяду) — пахаладаньнем. Гэта тлумачыцца тым, што ў Кайназоі, які зьяўляецца крыяэрай, пры раставаньні ледзяных палярных шапак павялічваецца колькасьць ападкаў у высокіх шыротах, што ўзімку прыводзіць да лякальнага падвышэньня альбэда. Затым адбываецца зьмяншэньне тэмпэратуры глыбінных раёнаў кантынэнтаў паўночнага паўшар’я з наступным стварэньнем леднікоў. Пасьля замярзаньня ледзяных палярных шапак, леднікі ў глыбінных раёнах кантынэнтаў паўночнага паўшар’я, не атрымліваючы досыць сілкаваньня ў выглядзе ападкаў, пачынаюць адтаваць. == Рэканструкцыя наступстваў == Вялікае значэньне ў рэканструкцыі магчымых наступстваў сучасных ваганьняў клімату мае ўзнаўленьне прыродных умоваў папярэдняга [[міжледнікоўе|міжледнікоўя]] — [[Мікулінскае міжледнікоўе|Мікулінскага]], — што мела месца па заканчэньні [[Рыскае аблядненьне|Рыскага]] (Дняпроўскага) аблядненьня. У максымальна цёплыя эпохі Мікулінскага міжледнікоўя тэмпэратура была на некалькі градусаў вышэй за сучасную (усталяваная па дадзеных ізатопных аналізаў рэшткаў мікраарганізмаў і газавых уключэньняў у покрыўных ледніках [[Антарктыда|Антарктыды]] і [[Грэнляндыя|Грэнляндыі]]), межы прыродных зонаў былі зрушаныя да поўначы на некалькі сотняў кілямэтраў у параўнаньні з сучаснымі. Падчас рэканструкцыі цяплейшых пэрыядаў сучаснага міжледнікоўя — так званага [[Кліматычны оптымум галяцэну|Кліматычнага оптымуму галяцэну]], што мела месца ад 6 да 5 тыс. гадоў таму, выяўлена наступнае. Сярэднегадовая [[тэмпэратура]] была на 2-3 градусы вышэй за сучасную, узровень [[Сусьветны акіян|Сусьветнага акіяна]] быў на 5 мэтраў вышэй за сучасны, і межы прыродных зонаў таксама былі разьмешчаныя паўночней сучасных (іх агульны плян геаграфічнага распаўсюду прыкладна супадаў зь Мікулінскім міжледнікоўем). З наяўных дадзеных па палеагеаграфіі лягічна выказаць здагадку, што пры наступным росьце тэмпэратураў геаграфічная абалонка будзе трансфармавацца аналягічным чынам. Гэта супярэчыць гіпотэзам пра пахаладаньне поўначы [[Эўропа|Эўропы]] і [[Паўночная Амэрыка|Паўночнай Амэрыкі]] і зрушэньне прыродных зонаў у гэтых рэгіёнах на поўдзень ад іх сучаснага становішча. Узаемны ўплыў зьмены клімату і [[экасыстэма]]ў пакуль дрэнна вывучаны. Застаецца незразумелым, узмацняюцца ці саслабляюцца эфэкты глябальнага пацяпленьня ў выніку дзеяньня прыродных мэханізмаў. Напрыклад, павелічэньне канцэнтрацыі вуглярода выклікае інтэнсыфікацыю [[фотасынтэз]]у расьлінаў, што перашкаджае росту канцэнтрацыі. Зь іншага боку, рост плошчы засушлівых раёнаў зьмяншае перапрацоўку вуглякіслага газу.<ref>[http://elementy.ru/news/430669 Роля наземных экасістэм у злучэнні парніковых газаў: пытаньняў больш чым адказаў]</ref> === Прагноз === У дакладзе працоўнай групы [[МГЭЗК|міжурадавай камісіі па зьмене клімату]] ([[Шанхай]], 2001 год)<ref>[http://www.un.org/russian/climatechange/ipcc.shtml Дзейнасць сістэмы ААН у галіне змены клімату]</ref> было дадзена сем мадэляў зьмены клімату ў XXI стагодзьдзі. Галоўныя высновы, зробленыя ў дакладзе, — працяг глябальнага пацяпленьня, які суправаджаецца * павелічэньнем эмісіі [[парніковыя газы|парніковых газаў]] (хоць паводле некаторых сцэнароў да канца стагодзьдзя ў выніку дзеяньня забаронаў на індустрыяльныя выкіды магчымы спад эмісіі парніковых газаў); * ростам паверхавай тэмпэратуры паветра (да канца XXI стагодзьдзя магчыма ўзрастаньне паверхавай тэмпэратуры на 6&nbsp;°C); * падвышэньнем узроўню акіяна (у сярэднім — на 0,5 м за стагодзьдзе) Да найболей верагодных зьменаў надвор’евых фактараў належаць * больш інтэнсіўнае выпадзеньне ападкаў; * больш высокія максымальныя тэмпэратуры, павелічэньне ліку гарачых дзён і памяншэньне ліку марозных дзён амаль ва ўсіх рэгіёнах Зямлі; пры гэтым у большасьці кантынэнтальных раёнаў хвалі цеплыні стануць больш частымі; * памяншэньне роскіду тэмпэратураў. Як сьледзтва пералічаных зьменаў можна чакаць узмацненьне вятроў і павелічэньне інтэнсіўнасьці трапічных цыклёнаў (агульная тэндэнцыя да ўзмацненьня якіх адзначана яшчэ ў XX стагодзьдзі), павелічэньне частасьці моцных ападкаў, прыкметнае пашырэньне раёнаў засухі. Міжурадавая камісія вылучыла шэраг раёнаў, найболей уразьлівых да чаканай зьмены клімату <ref>[http://www.priroda.ru/news/detail.php?ID=7768 Агляд вынікаў дзейнасці Працоўнай групы II Міжурадавай групы экспертаў па змене клімату (МГЭЗК)]</ref>. Гэта раён [[Сахара|Сахары]], [[Арктыка]], мэга-дэльты Азіі, невялікія выспы. Да нэгатыўных зьменаў у Эўропе належаць павелічэньне тэмпэратураў і ўзмацненьне засухаў на поўдні (у выніку — памяншэньне водных рэсурсаў і памяншэньне выпрацоўкі гідраэлектраэнэргіі, памяншэньне прадукцыі сельскай гаспадаркі, пагаршэньне ўмоваў турызму), скарачэньне сьнежнага полага і адыход горных леднікоў, павелічэньне рызыкі моцных [[паводка|паводак]] і катастрафічных [[паводка|паводак]] на рэках; узмацненьне летніх ападкаў у Цэнтральнай і Ўсходняй Эўропе, павелічэньне частасьці лясных пажараў, пажараў на тарфянішчах, скарачэньне прадуктыўнасьці лясоў; узрастаньне няўстойлівасьці грунтоў у Паўночнай Эўропе. У Арктыцы — катастрафічнае памяншэньне плошчы покрыўнага аблядненьня, скарачэньне плошчы марскіх ільдоў, узмацьненьне [[эрозія|эрозіі]] берагоў. Некаторыя дасьледнікі (напрыклад, П. Шварц і Д. Рэндэл<ref>[https://web.archive.org/web/20101125050604/http://www.mindfully.org/Air/2003/Pentagon-Climate-Change1oct03.htm Shwartz P., Randall D. An Abrupt Climate Change Scenario]</ref>) прапануюць песымістычны прагноз, паводле якога ўжо ў першай чвэрці XXI стагодзьдзя магчымы рэзкі скок клімату ў неспадзяваны бок, прычым наступствам можа зьявіцца наступленьне новага ледніковага пэрыяду працягласьцю ў сотні гадоў. == Прадухіленьне і адаптацыя == Шырокі кансэнсус сярод навукоўцаў-кліматолягаў адносна працягу росту глябальных тэмпэратураў прывёў да таго, што шэраг дзяржаваў, карпарацыяў і асобных людзей спрабуюць прадухіліць глябальнае пацяпленьне, ці прыстасавацца да яго. Шматлікія экалягічныя арганізацыі выступаюць за прыняцьце [[Процідзеяньне зьмене клімату|мераў супраць зьмены клімату]], галоўным чынам спажыўцамі, але таксама на муніцыпальным, рэгіянальным і ўрадавым узроўнях. Некаторыя таксама выступаюць за абмежаваньне сусьветнай вытворчасьці выкапнёвых тыпаў паліва, спасылаючыся на непасрэдную сувязь паміж спальваньнем паліва і выкідамі CO<sub>2</sub>. На сёньня асноўнай сусьветнай дамовай па процідзеяньню глябальнаму пацяпленьню зьяўляецца [[Кіёцкі пратакол]] (узгоднены ў 1997, набыў моц у 2005), дадатак да [[Рамачная канвэнцыя ААН аб зьмене клімату|Рамачнай канвенцыі ААН аб зьмене клімату]]. Падпісантамі пратаколу зьяўляюцца больш за 160 краінаў сьвету, ён пакрывае каля 55% агульнасусьветных выкідаў парніковых газаў. Першы этап ажыцьцяўленьня пратаколу скончыцца напрыканцы 2012 году, міжнародныя перамовы пра новую дамову пачаліся ў 2007 годзе на высьпе [[Балі]] ([[Інданэзія]]), і яго канчатковае прыняцьце чакаецца на канфэрэнцыі ААН у [[Капэнгаген]]е ў сьнежні 2009. У 1980 годзе больш за 100 мільёнаў тон CO<sub>2</sub> было выкінута ў атмасфэру ва ўсходняй частцы Паўночнай Амэрыкі, Эўропе, заходняй частцы СССР і буйных гарадах Японіі. Выкіды CO<sub>2</sub> разьвітых краінаў у 1985 годзе склалі 74% ад агульнага аб’ёму, а дзель краінаў у стадыі разьвіцьця склала 24%. Навукоўцы мяркуюць, што да 2025 году дзель краінаў у стадыі разьвіцьця ў вытворчасьці вуглякіслага газу ўзрасьце да 44%.<ref>Reporting on Climate Change, pp.14-15</ref> У апошнія гады [[Расея]] і краіны былога [[СССР]] значна скарацілі выкіды ў атмасфэру CO<sub>2</sub> і іншых цяплічных газаў. Гэта першым чынам адбылося з-за зьменаў у гэтых краінах, і падзеньнем узроўню вытворчасьці. Тым ня менш, навукоўцы чакаюць, што напачатку дваццаць першага стагодзьдзя Расея дасягне ранейшых аб’ёмаў выкіду ў атмасфэру цяплічных газаў. У сьнежні 1997 году на сустрэчы ў [[Кіёта]] ([[Японія]]), прысьвечанай глябальнай зьмене клімату, дэлегатамі з больш чым ста шасьцідзесяці краінаў была прынятая канвэнцыя, якая абавязвае разьвітыя краіны скараціць выкіды CO<sub>2</sub>. Кіёцкі пратакол абавязвае трыццаць восем індустрыяльна разьвітых краінаў скараціць да 2008—2012 гадоў выкіды CO<sub>2</sub> на 5% ад узроўню 1990 году: * Эўрапейскі зьвяз павінен скараціць выкіды CO<sub>2</sub> і іншых цяплічных газаў на 8%. * ЗША — на 7%. * Японія — на 6%. Пратакол прадугледжвае сыстэму квотаў на выкіды цяплічных газаў. Сэнс яе ў тым, што кожная з краінаў (пакуль гэта тычыцца толькі трыццаці васьмі дзяржаваў, якія ўзялі на сябе абавязваньне скараціць выкіды), атрымлівае дазвол на выкід вызначанай колькасьці цяплічных газаў. Пры гэтым мяркуецца, што нейкія краіны ці кампаніі перавысяць квоту выкідаў. У такіх выпадках гэтыя краіны ці кампаніі змогуць купіць права на дадатковыя выкіды ў тых краінах ці кампаніяў, выкіды якіх менш вылучанай квоты. Такім чынам мяркуецца, што галоўная мэта — скарачэньне выкідаў цяплічных газаў у наступныя 15 гадоў на 5% — будзе выканана. Існуе канфлікт і на міждзяржаўным узроўні. Такія краіны ў стадыі разьвіцьця, як [[Індыя]] і [[Кітай]], што маюць значны ўнёсак у забруджваньне атмасфэры цяплічнымі газамі, прысутнічалі на сустрэчы ў Кіёта, але не падпісалі дамову. Краіны ў стадыі разьвіцьця наогул з насьцярожанасьцю ўспрымаюць экалягічныя ініцыятывы індустрыяльных дзяржаваў. Аргумэнты простыя: * асноўнае забруджваньне цяплічнымі газамі ажыцьцяўляюць разьвітыя краіны * узмацненьне жорсткасьці кантролю на руку індустрыяльным краінам, бо гэта будзе стрымліваць эканамічнае разьвіцьцё краінаў у стадыі разьвіцьця. == Крытыка тэорыі == Кліматолягі згодныя з агульным сьцьверджаньнем, што сярэдняя тэмпэратура на плянэце павялічылася за апошняе стагодзьдзе. Разам з тым, ня ўсе пагаджаюцца, што гэта выклікана чалавечай дзейнасьцю. На пасяджэньні Міжурадавай групы экспэртаў па зьмяненьні клімату (сыстэма ААН) ў 2001 быў дасягнуты навуковы кансэнсус па пытаньні глябальнага пацяпленьня: * глябальная тэмпэратура павысілася ў параўнаньні з 19 стагодзьдзем у сярэднім на 0,6± 0,2&nbsp;°C і на 0,17&nbsp;°C ў дзесяцігодзьдзе за апошнія 30 год; * існуюць новыя моцныя пацьвярджэньні таго, што да пацяпленьня, якое назіраецца ў апошнія 50 год, спрычынілася дзейнасьць чалавека, у прыватнасьці, выкіды дыяксіду вугляроду і мэтану; * калі выкіды працягнуцца, пацяпленьне таксама працягнецца: прагназуецца рост тэмпэратуры на 1,4—5,8&nbsp;°C за пэрыяд 1990—2100. У сьвеце існуе даволі значная крытыка дадзенага кансэнсусу. Да скептыкаў адносяцца навукоўцы, якія ня згодныя хаця б з адным з трох сьцьверджаньняў, якія фармуюць так званы навуковы кансэнсус па пытаньню глябальнага пацяпленьня. Вядомы брытанскі навуковец-натураліст і тэлевядучы Дэвід Бэламі лічыць, што самай галоўнай экалягічнай праблемай плянэты зьяўляецца памяншэньне плошчы [[Вільготныя трапічныя лясы|трапічных лясоў]] у Паўднёвай Амэрыцы. Паводле яго меркаваньня, небясьпека глябальнага пацяпленьня моцна перабольшана, — тым часам як [[Абязьлесеньне|зьнікненьне лясоў]], у якіх жыве дзьве траціны ўсіх тыпаў жывёлаў і расьлінаў плянэты, сапраўды зьяўляецца рэальнай і сур’ёзнай пагрозай для чалавецтва.<ref>[http://lenta.ru/news/2008/11/06/botanist/ Навукоўца адхілілі ад эфіру «Бі-Бі-Сі» за адмаўленне глабальнага пацяплення]</ref> Заснавальнік тэлеканала пра надвор’е, які лічыцца адным зь вядучых экспэртаў у вобласьці кліматалёгіі, лічыць «так званае глябальнае пацяпленьне найвялікім жульніцтвам у гісторыі». Па яго словах, «некаторыя подлыя і баязлівыя навукоўцы дзеля абароны навакольнага асяродзьдзя і розных палітычных мэт нахабна маніпулююць доўгатэрміновымі назіраньнямі за надвор’ем, каб стварыць у людзей ілюзію глябальнага пацяпленьня. Ніякай імклівай зьмены клімату ня будзе. Узьдзеяньне чалавецтва на клімат Зямлі нікчэмны. Наша плянэта не знаходзіцца ў небясьпецы. Праз адно-два дзесяцігодзьдзі безгрунтоўнасьць тэорыі глябальнага пацяпленьня будзе відавочная для ўсіх.»<ref>[http://www.dpmoney.ru/Default2.aspx?ArticleID=bfd666bf-2061-45f8-a462-57f306675de1/ Джон Колман сьцьвярджае, што глябальнае пацяпленьне — міт]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> Дацкі эколяг і эканаміст [[Бёрн Лёмбарг]] лічыць, што глябальнае пацяпленьне мае ня гэткі пагрозьлівы характар, як гэта малююць некаторыя адмыслоўцы і паўтараюць за імі журналісты. «Тэма пацяпленьня перагрэта» — кажа ён. Дэталёва погляды Лёмбарга выкладзены ў кнізе «Астудзіце! Глябальнае пацяпленьне. Скептычнае кіраўніцтва».<ref>{{кніга |аўтар = Бёрн Ломбарг. |частка = |загаловак = Астудзіце! Глабальнае пацяпленне. Скептычнае кіраўніцтва |арыгінал = Cool It: The Skeptical Environmentalist's Guide to Global Warming |спасылка = |адказны = Т. Пасмураў |выданьне = |месца = |выдавецтва = Піцер Прэс ТАА |год = 2008 |том = |старонкі = |старонак = 202 |серыя = Сусветны бэстсэлер |isbn = 978-5-388-00065-1 |тыраж = 4000 }}</ref> У 2013 годзе старшыня [[Нацыянальная акадэмія навук ЗША|Нацыянальнай акадэміі навук ЗША]] [[прафэсар]] [[Фрэдэрык Зэйц]] пасьля працы ў [[Міжурадавая група экспэртаў у зьменах клімату|Міжурадавай групе экспэртаў у зьменах клімату]] (МГЭЗК) [[ААН]] заявіў пра яе справаздачу: «Гэтая справаздача зусім не зьяўляецца той вэрсіяй, якую ўхвалілі навукоўцы, што напісалі арыгінал. Сама меней 15 ключавых момантаў было выкрасьлена са справаздачы. У тым ліку выказваньне аб тым, што няма ніякіх [[доказ]]аў, што павышэньне ўзроўню парніковых газаў можа прывесьці да зьмены [[клімат]]у. Няма таксама аніякіх пацьверджаных навуковых дадзеных і аб тым, што зьмены клімату, якія фіксуюцца, зьвязаныя зь дзейнасьцю чалавека»<ref>{{Артыкул|аўтар=Пятро Раманчук.|загаловак=Глябальнае пацяпленьне ці глябальнае ашуканства|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=114499|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=20 ліпеня 2013|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/archive/?idate=2013-07-20 133 (27498)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/114475/20lip-1.indd.pdf 1]-[http://old.zviazda.by/a2ttachments/114475/20lip-2.indd.pdf 2]|issn=1990-763x}}</ref>. У жніўні 2013 году беларускі акадэмік [[Уладзімер Логінаў]], які ў 1997—2008 гадах узначальваў [[Інстытут прыродакарыстаньня|Інстытут праблемаў выкарыстаньня прыродных рэсурсаў і экалёгіі]], адзначыў: «за апошнія 10—15 гадоў аб’ёмы выкідаў парніковых газаў павялічыліся прыкладна на 30 працэнтаў, а тэмпэратура чамусьці перастала рэагаваць на такія зьмяненьні. ... летнія тэмпэратуры за апошнія 130 гадоў тройчы былі анамальна высокімі. Аднак з павелічэньнем аб’ёмаў выкідаў парніковых газаў гэта зьвязана не было». Таксама акадэмік Логінаў заўважыў, што «з (19)90‑х да пачатку 2000-х гадоў тэмпэратура зімой расла намнога больш інтэнсіўна, чым летам, што зьвязвалася з тэорыяй парніковага пацяпленьня. А потым звыклы сцэнар зьмяніўся. Летнія тэмпэратуры пачалі расьці хутчэй, а зімы сталі больш суровымі. Атрымліваецца, на клімат уплываюць іншыя фактары, пра якія мы пакуль ведаем недастаткова»<ref name="а"/>. === Хакерскі інцыдэнт (лістапад 2009) === У лістападзе 2009 году ў выніку дзеяньняў групы невядомых хакераў быў узламаны паштовы сэрвэр Унівэрсытэту Ўсходняй Ангельшчыны і грамадзкасьці стала вядома аб перапісцы навукоўцаў<ref name="lenta">[http://www.lenta.ru/articles/2009/11/23/climate/ Климатический трюк]</ref><ref name="wikileaks">[http://www.wikileaks.org/wiki/Climatic_Research_Unit_emails%2C_data%2C_models%2C_1996-2009 Climatic Research Unit emails, data, models, 1996—2009 — WikiLeaks<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref><ref name="timesonline">[http://www.timesonline.co.uk/tol/news/environment/article6926325.ece Sceptics publish climate e-mails 'stolen from East Anglia University']</ref>. Крытыкі заявілі, што зь перапіскі можна зрабіць выснову, што апошнія гады тэмпэратура на Зямлі не ўзвышаецца. Кіраўніцтва Ўнівэрсытэту Ўсходняй Ангельшчыны распаўсюдзіла заяву, у якім падобрка лістоў для публікацыі называецца тэндэнцыёзнай «адмаўляючай прызнаны сусьветнай супольнасьцю факт нэгатыўнага ўзьдзеяньня дзейнасьці чалавека на клімат». Таксама ў адказ на крытыку Кліматычны цэнтар Унівэрсытэту Ўсходняй Ангельшчыны ў супрацоўніцтве з Мэтэаралягічным бюро Цэнтру Хедлі (Met Office Hadley Centre) 7 сьнежня 2009 году разьмясьціў у вольным доступе чаську базы дадзеных, на аснове якой падлічваліся тэмпэратуры паверхні Зямлі (HadCRUT<ref name="HadCRUT">[http://hadobs.metoffice.com/hadcrut3/ HadCRUT]</ref>). дадзеныя ўяўляюць сабой выбарку, якая зьмяшчае інфармацыю з каля 1500 наземных мэтэастанцыяў з агульнага ліку ў 5000 станцыяў. == Лічбы і факты == Адным з найболей відавочных працэсаў, датычных глябальнага пацяпленьня, зьяўляецца раставаньне леднікоў. * За апошнія паўстагодзьдзя тэмпэратура на паўднёвым захадзе Антарктыкі, на [[Антарктычная паўвыспа|Антарктычнай паўвысьпе]], узрасла на 2,5&nbsp;°C. У 2002 годзе ад шэльфавага [[Ляднік Лярсэна|ледніка Лярсэна]] плошчай 3250 кв. км. і таўшчынёй звыш 200 мэтраў, што знаходзіцца на Антарктычнай паўвысьпе, адшчапіўся [[айсбэрг]] плошчай звыш 2500 км2, што фактычна азначае разбурэньне ледніка. Увесь працэс разбурэньня заняў усяго 35 дзён. Да гэтага ляднік заставаўся стабільным на працягу 10 тысячаў гадоў, з канца апошняга ледніковага пэрыяду. На працягу тысячагодзьдзяў магутнасьць ледніка памяншалася паступова, але ў другой палове XX стагодзьдзя хуткасьць яго раставаньня істотна ўзрасла. Раставаньне ледніка выклікала выкід вялікай колькасьці айсбэргаў (звыш тысячы) у мора [[Уэдэла]] <ref>[http://elementy.ru/news/164684 Навіны навукі: разбурэнне шэльфавых леднікоў Антарктыды — прамая пагроза экалагічнаму балансу планеты]</ref>. * Руйнуюцца і іншыя леднікі. Так, улетку 2007 году ад шэльфавага [[Роса (леднік)|ледніка Роса]] адшчапіўся айсбэрг даўжынёй 200 км і шырынёй 30 км; крыху раней, увесну 2007 году, ад антарктычнага матэрыка адшчапілася ледзяное поле даўжынёй 270 км і шырынёй 40 км. Сукупнасьць айсбэргаў перашкаджае выйсьцю халодных вод з мора [[Роса (мора)|Роса]], што выклікае парушэньне экалягічнага балянсу (адным са сьледзтваў, напрыклад, зьяўляецца пагібель [[пінгвін]]аў, якія страцілі магчымасьць дасягнуць звыклых крыніцаў харчаваньня з-за таго, што лёд у моры Роса трымаўся даўжэй звычайнага). Адзначана паскарэньне працэсу дэградацыі [[вечная мерзлата|вечнай мерзлаты]]. * З пачатку 1970-х гадоў тэмпэратура шматгадовамерзлых грунтоў у Заходняй Сыбіры падвысілася на 1,0&nbsp;°C, у цэнтральнай Якутыі — на 1-1,5&nbsp;°C. На поўначы [[Аляска|Аляскі]] зь сярэдзіны 1980-х гадоў тэмпэратура верхняга пляста зьмерзлых пародаў павялічылася на 3&nbsp;°C.<ref>[https://web.archive.org/web/20091026164558/http://articles.excelion.ru/science/geografy/55448055.html Глябальнае пацяпленьне і раставаньне вечнай мерзлаты: ацэнка рызыкаў для вытворчых аб’ектаў ТЭК РФ]</ref> == Беларусь == За 1998—2012 гады (15 гадоў) ўраджай [[збожжа]] ў Беларусі вырас з 3,5 млн тонаў да 10 млн тонаў, што на 30% было абумоўлена кліматычнымі ваганьнямі. Вырасла ўраджайнасьць такіх больш цеплалюбівых расьлінаў, як [[кукуруза]], [[проса]] і [[соя]]. Падоўжыўся вэгетацыйны пэрыяд, што стварыла спрыяльныя ўмовы для ранейшай сяўбы [[Яравыя культуры|яравых]] расьлінаў. Адначасна скарацілася плошча вырошчваньня [[Агурок|агуркоў]], бульбы і капусты<ref name="а"/>. Праз глябальнае пацяпленьне з 1995 па 2021 год плошчу высейваньня кукурузы ў Беларусі павялічылі больш як 120-кратна з 20 да 2410 кв.км. У 2021 годзе ураджай кукурузы ў [[Сьвіран|сьвірнавай]] вазе перасягнуў мільён тонаў. Яе сталі зьбіраць на зерне і ў [[Віцебская вобласьць|Віцебскай вобласьці]]. Таксама праз пацяпленьне клімату [[азімыя]] культуры сталі даваць большы ўраджай за [[яравыя]]. Урэшце ў прамысловых маштабах пачалі вырошчваць [[абрыкос]]ы і [[вінаград]], [[Дыня|дыні]], [[кавун]]ы і [[пэрсік]]і, якія дагэтуль не сустракаліся ў Беларусі<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=НАН: з-за глябальнага пацяпленьня азімыя культуры маюць перавагі ў параўнаньні зь яравымі|спасылка=https://blr.belta.by/economics/view/nan-z-za-glabalnaga-patsjaplennja-azimyja-kultury-majuts-peravagi-u-paraunanni-z-jaravymi-104899-2021/|выдавец=[[Беларускае тэлеграфнае агенцтва]]|дата публікацыі=6 кастрычніка 2021|дата доступу=7 кастрычніка 2021}}</ref>. == Глядзіце таксама == * [[Парніковы эфэкт]] * [[Дынаміка паўночнаатлянтычнага клімату]] * [[Рамачная канвэнцыя ААН пра зьмену клімату]] * [[Кіёцкі пратакол]] * [[Глябальнае зацьменьне]] * [[Малы ледніковы пэрыяд]] * [[Гіпотэза пра мэтангідратную стрэльбу]] == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.chaskor.ru/p.php?id=1166 20.11.2008. «Прыватны Карэспандэнт»: В.Харытонаў. Арктыка растае] * [http://echo.msk.ru/news/511753-echo.html 3.05.2008. «Рэха Масквы»: Навукоўцы выявілі яшчэ адно магчымае нэгатыўнае наступства глябальнага пацяпленьня — у сусьветным акіяне памяншаецца ўтрыманьне кіслароду] * [http://www.vz.ru/society/2008/11/19/230623.print.html Навукоўцы прадраклі Зямлі катаклізмы: Група навукоўцаў з ЗША, Вялікабрытаніі і Францыі выявіла, што канцэнтрацыя вуглякіслага газу ў атмасфэры перасягнула «кропку незвароту» і зараз нават рэзкае скарачэньне выкідаў ня зможа ўсьцерагчы насельніцтва Землі ад глябальных катаклізмаў] === Парталы === * [https://web.archive.org/web/20090205042831/http://www.ipcc.ch/languages/russian.htm Міжурадавая група экспэртаў па зьмене клімату] * [http://climatechange.ru/ Агульнадаступны інфармацыйны партал «Глябальная зьмена клімату»] * [http://www.poteplenie.ru/ Пагроза парніковай катастрофы] === Справаздачы, даклады === * [https://web.archive.org/web/20090216133741/http://www.ipcc.ch/ipccreports/climate-changes-2007-ar4-ru.htm Справаздачы Міжурадавай групы экспэртаў па зьмене клімату] {{ref-ru}} * [https://web.archive.org/web/20110728070212/http://www.wwf.ru/resources/publ/book/217/ ''Какорын А. О., Кураеў С. Н''. Агляд дакладу Нікаласа Стэрна «Эканоміка зьмены клімату». WWF, GOF. — М.: WWF Расіі, 2007] === Артыкулы і кнігі === * [http://www.vokrugsveta.ru/vs/?article_id=2726 А.Сяргееў, Глябальнае пацяпленьне, ці Высокі градус палітыкі // Вакол свету, 2006 № 7] * [https://web.archive.org/web/20120205232342/http://www.poteplenie.ru/news/news170905.htm Івашчанка А. В., Зьмена клімату і зьмена цыкляў звароту парніковых газаў у сыстэме атмасфэра-літасфэра-гідрасфэра — зваротныя сувязі могуць значна ўзмацніць парніковы эфэкт.] * [https://web.archive.org/web/20200626133648/http://geo.web.ru/db/msg.html?mid=1159815 ''А. В. Паўлаў, Г. Ф. Гравіс.'' Вечная мерзлата і сучасны клімат // GEO.WEB.RU] * [http://elementy.ru/news/430318 Раставаньне вечнай мерзлаты вядзе да выкіду ў атмасфэру мэтану] * [http://www.nkj.ru/archive/articles/11805/'' Б. Лучкоў''. Гады наступныя (клімат і надвор’е XXI стагодзьдзя) // Навука і жыццё, 2007 № 10] * «Астудзіце! Глябальнае пацяпленьне. Скептычнае кіраўніцтва», [[Ломбарг, Бёрн|Бёрн Ломбарг]], 2007 год, {{ISBN|978-5-388-00065-1}} === Міжнародныя дамовы === * [http://unfccc.int/ Рамачная канвэнцыя ААН аб зьмене клімату — афіцыйны сайт (на ангельскай, гішпанскай і францускай мовах)] * [http://www.un.org/russian/climatechange/background/unfccc.shtml Рамачная канвэнцыя ААН пра зьмену клімату // Сайт ААН] {{ref-ru}} * [http://www.un.org/russian/documen/convents/kyoto.pdf Кіёцкі пратакол да Рамачнай канвэнцыі ААН пра зьмену клімату // Сайт ААН] {{ref-ru}} === Іншае === * [http://www.priroda.su/item/389 Глябальнае пацяпленьне: факты, гіпотэзы, камэнтары] * [http://greenword.ru/2007/12/global-warming.html Глябальнае пацяпленьне без забабонаў] * [https://web.archive.org/web/20071026140453/http://rutube.ru/tracks/22608.html Надвор’е: Глябальнае пацяпленьне, праграма «Адмысловы карэспандэнт» Аляксандра Хабарава // канал Расія] * [http://climateprediction.net/versions/RU/index.php Экспэрымент па разьмеркаваным мадэляваньні клімату ў XXI стагодзьдзі] [[Катэгорыя:Глябальнае пацяпленьне| ]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] r2ip9jx9g4w84ey6qvkiqvfbf4v3tiw Scorpions 0 73407 2330545 2309373 2022-07-30T18:41:07Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Музычны гурт |Назва = Scorpions |Фота = Scorpions (10).JPG |памер = |Подпіс = |Гады = 1969 — цяпер |Адкуль = [[Гановэр]], [[Нямеччына]] |Мова = [[ангельская мова|ангельская]] |Жанр = [[гард-рок]], [[гэві-мэтал]] |Выдавец = Rhino, RCA, Mercury, EMI, Atlantic, WEA, BMG |Зьвязаныя праекты = |Афіцыйная старонка = [http://www.the-scorpions.com/ www.the-scorpions.com] |Удзельнікі2 = [[Кляўс Майнэ]]<br />[[Матыяс Ябс]]<br />[[Рудольф Шэнкер]]<br />[[Павал Манцівода]]<br />[[Мікі Дзі]] |Былыя ўдзельнікі = }} '''Scorpions''' ({{мова-be|«Скарпіёны»}}) — легендарны [[Нямеччына|нямецкі]] рок-гурт, заснаваны ў 1965 годзе ў [[Гановэр]]ы. Для стылю гурта былі характэрны як клясычны рок, так і лірычныя гітарныя баляды. Зьяўляецца самым папулярным рок-гуртом Нямеччыны і адным з самых вядомых гуртоў на сусьветнай рок-сцэне, які прадаў больш за 100 мільёнаў копіяў альбомаў<ref>[http://www.billboard.com/news/scorpions-forsee-fantastic-future-following-1004063623.story#/news/scorpions-forsee-fantastic-future-following-1004063623.story "Billboard.com - Scorpions Forsee Fantastic Future Following Farewell"]</ref>. Найбольш вядомымі кампазыцыямі гурта лічацца: «Rock You Like a Hurricane», «No One Like You», «Send Me an Angel», «Still Loving You» і «Wind of Change». Калектыў займае 46-ы радок у сьпісе «Найвялікшых артыстаў гард-року» па вэрсіі [[VH1]]<ref>[https://web.archive.org/web/20130615075735/http://www.vh1.com/shows/the_greatest/series.jhtml The Greatest: 100 Greatest Artists of Hard Rock (40–21)]</ref>. == Дыскаграфія == === Альбомы === * ''[[Lonesome Crow]]'' (1972) * ''[[Fly to the Rainbow]]'' (1974) * ''[[In Trance]]'' (1975) * ''[[Virgin Killer]]'' (1976) * ''[[Taken by Force]]'' (1977) * ''[[Tokyo Tapes]]'' (1978, жывы гук) * ''[[Lovedrive]]'' (1979) * ''[[Animal Magnetism]]'' (1980) * ''[[Blackout]]'' (1982) * ''[[Love at First Sting]]'' (1984) * ''[[World Wide Live]]'' (1985, жывы гук) * ''[[Savage Amusement]]'' (1988) * ''[[Crazy World]]'' (1990) * ''[[Face the Heat]]'' (1993) * ''[[Live Bites]]'' (1995, жывы гук) * ''[[Pure Instinct]]'' (1996) * ''[[Eye II Eye]]'' (1999) * ''[[Moment of Glory]]'' (разам з [[Бэрлінскі філярманічны аркестар|Бэрлінскім філярманічным аркестрам]], 2000) * ''[[Acoustica]]'' (2001, акустыка) * ''[[Unbreakable]]'' (2004) * ''[[Humanity: Hour I]]'' (2007) * ''[[Sting in the Tail]]'' (2010) * ''[[Comeblack]]'' (2011) * ''[[Return to Forever]]'' (2015) * ''[[Rock Believer]]'' (2022) == Удзельнікі == * [[Кляўс Майнэ]]: сьпеў (з 1970) * [[Матыяс Ябс]]: гітары, дадатковы сьпеў (з 1978) * [[Рудольф Шэнкер]]: гітары, дадатковы сьпеў (з 1965) * [[Павал Манцівода]]: бас-гітара, дадатковы сьпеў (з 2003) * [[Мікі ДЗі]]: бубны (з 2016) == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.the-scorpions.com/ Афіцыйны сайт]{{Ref-en}}{{Ref-de}} [[Катэгорыя:Нямецкія музычныя гурты]] n9bb0t5zwemykq1loo9pxe4a9he857e Віктар Марціновіч 0 74117 2330643 2236579 2022-07-31T00:55:26Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Цёзкі}} {{Пісьменьнік |Імя = Віктар Марціновіч |Арыгінал імя = |Партрэт = Viktor Martinowitsch 2015 in Zürich..jpg |Памер = |Апісаньне = В. Марціновіч падпісвае кнігу «Параноя», Literaturhaus Zürich, 8&nbsp;красавіка&nbsp;2015&nbsp;г. |Імя пры нараджэньні = |Псэўданімы = |Дата нараджэньня = {{Нарадзіўся|9|9|1977|1}} |Месца нараджэньня = [[Ашмяны]] |Род дзейнасьці = публіцыст, мастацтвазанаўца, пісьменьнік |Гады актыўнасьці = |Кірунак = |Жанр = |Дэбют = «Параноя», 2009 |Значныя творы = |Мова = [[расейская мова|расейская]], [[беларуская мова|беларуская]] |Прэміі = «[[Дэбют (літаратурная прэмія)|Дэбют]]» (2012) |Подпіс = |Апісаньне подпісу = |ВікіКрыніца = |ВікіКрыніца пераклады на беларускую = |Палічка = |Сайт = }} '''Ві́ктар Марціно́віч''' ({{Н}} 9 верасьня 1977 году, [[Ашмяны]], [[Гарадзенская вобласьць]], [[БССР]], цяпер [[Беларусь]]) — беларускі публіцыст, мастацтвазанаўца, [[пісьменьнік]]. == Біяграфія == Намесьнік рэдактара «[[БелГазета|БелГазеты]]». Выкладчык гісторыі мастацтва ў [[Эўрапейскі гуманітарны ўнівэрсытэт|ЭГУ]]. 27 чэрвеня 2008 абараніў доктарскую дысэртацыю ў Віленскай акадэміі мастацтваў на тэму: «Віцебскі авангард (1918—1922): сацыякультурны кантэкст і мастацкая крытыка»<ref>[http://bel.ehu.lt/news/news/0010817/ Пасьпяховая абарона доктарскай дысэртацыі выкладчыкам ЕГУ Віктарам Марціновічам]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} Сайт ЭГУ</ref>. Выдаў раман «Параноя» на расейскай мове ў 2009 годзе, які быў негалосна забаронены да продажу ў [[Менск]]у<ref>[https://web.archive.org/web/20120611030800/http://www.nn.by/index.php?c=ar&i=32319 Раман Марціновіча забаранілі прадаваць на кірмашы] [[Наша Ніва]] 1 сьнежня 2009</ref> і ў некаторых інтэрнэт-крамах<ref>[http://www.euroradio.fm/by/1052/news/41579/?id=7 Кнігу Марціновіча «Параноя» ўжо забаранілі прадаваць і ў інтэрнэт-крамах]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} Эўрапейскае радыё для Беларусі 13:45 03.12.2009</ref><ref>[http://www.nn.by/index.php?c=ar&i=32423 Кнігу «Параною» Марціновіча зьнялі з продажу на oz.by]{{Недаступная спасылка|date=July 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} Наша Ніва 3 сьнежня 2009</ref>. Раман пазьней быў перакладзены на [[ангельская мова|ангельскую]], [[фінская мова|фінскую]], [[нямецкая мова|нямецкую]] мовы і выдадзены ў [[ЗША]], [[Фінляндыя|Фінляндыі]] й [[Нямеччына|Нямеччыне]]. У чэрвені 2011 году пісьменьнік прэзэнтаваў свой першы беларускамоўны раман «Сьцюдзёны вырай». Паводле аўтара, гэты твор мусіў распаўсюджвацца выключна ў электронным выглядзе і не выходзіў ў друкаваным варыянце<ref>{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 16 чэрвеня 2011| url = http://www.svaboda.org/content/article/24237483.html| загаловак = Электронны «Сьцюдзёны вырай» ад Віктара Марціновіча| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Радыё Свабода]]| дата = 19 чэрвеня 2011 | мова = | камэнтар = }}</ref>. У канцы траўня 2013 пісьменьнік прэзэнтаваў «Сфагнум», які быў напісаны па-расейску, і быў выдадзены адначасова ў электронным выглядзе па-расейску, ды ў папяровым варыянце ў беларускім перакладзе. 10 верасьня 2014 году адбыўся рэліз другога беларускамоўнага раману «Мова». Арыгінальнае беларускамоўнае выданьне выйшла ў продаж у папяровым выглядзе, а расейскамоўны пераклад быў прэзэнтаваны на інтэрнэт-партале, пазьней павіннае выйсьці папяровае расейскамоўнае выданьне<ref name="budzma">{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 10 верасьня 2014| url = http://budzma.by/budzma/mova-byelaruskaya-minsk-kitayski-vyersiya-viktara-marcinovicha.html| копія = | дата копіі = | загаловак = Мова – беларуская, Мінск – кітайскі. Версія Віктара Марціновіча| фармат = | назва праекту = | выдавец = | дата = 13 верасьня 2014 | мова = | камэнтар = }}</ref>. Раман быў перакладзены таксама на нямецкую мову<ref>{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://www.voland-quist.de/buch/?246/Mova--Viktor+Martinowitsch| копія = | дата копіі = | загаловак = Mova. Dresden: Voland & Quist 2016| фармат = | назва праекту = | выдавец = | дата = | мова = | камэнтар = }}</ref>. == Прэміі і узнагароды == * [[Дэбют (літаратурная прэмія)|Літаратурная прэмія «Дэбют» імя Максіма Багдановіча]] ў галіне прозы<ref name=gf>{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 14 сакавіка 2012| url = http://www.svaboda.org/content/article/24515936.html| загаловак = Найлепшай дэбютнай кнігай – 2011 стала... | фармат = |назва праекту = | выдавец = [[Радыё Свабода]]| дата = 15 сакавіка 2012 | мова = | камэнтар = }}</ref> за раман «Сьцюдзёны вырай» (2012) * (Encouragement Award) Эўрапейскага таварыства навуковай фантастыкі (European Science Fiction Society) (2014)<ref name="budzma"/> == Творы == * Параноя (2009) * Сьцюдзёны вырай (2011) * Сфагнум (2013) * [[Мова (раман)|Мова]] (2014) * Радзіма. Марк Шагал у Віцебску (2015) * Возера радасьці (2016) * Ноч (2018) * [[Рэвалюцыя (раман)|Рэвалюцыя]] (2020) == Цытаты == {{цытата|Мы ўсе — людзі без Радзімы. Бо Радзіма — гэта месца, дзе цябе ўсе, абсалютна ўсе, да апошняга сабакі, разумеюць.<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=217307 Віктар Марціновіч: Народ без Радзімы] // [[Наша ніва (1991)|Наша ніва]]</ref>}} == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://budzma.by/category/column/kulturyzm-z-viktaram-marcinovicham Калёнка Віктара Марціновіча на budzma.by] * [https://web.archive.org/web/20120423122731/http://34mag.net/post/tok-shou-vyrajj Сьцюдзёны вырай] на сайце 34mag.net * [http://34mag.net/piarshak/post/sfagnum/ Сфагнум] на сайце 34mag.net * [http://34mag.net/piarshak/post/mova/ Мова (расейскі пераклад)] на сайце 34mag.net {{Пісьменьнікі і паэты Беларусі}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Марціновіч, Віктар}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Ашмянах]] [[Катэгорыя:Беларускія літаратары]] [[Катэгорыя:Беларускія журналісты]] 5epy4ea4o69paovakmjpe8neztzjvzd Creative Commons 0 75269 2330528 2308025 2022-07-30T18:00:12Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{кампанія |назва = Creative Commons |лягатып = [[Файл:CC-logo.svg|250px]] |тып = [[Некамэрцыйная арганізацыя]] |лістынг на біржы = |дэвіз = |заснаваная = [[2001]] год |заснавальнікі = [[Лорэнс Лэсіг]] |разьмяшчэньне = [[Сан-Францыска]], [[Каліфорнія]], [[ЗША]] |ключавыя фігуры = |галіна = Аўтарскае права |прадукцыя = |абарачэньне = |апэрацыйны прыбытак = |чысты прыбытак = |лік супрацоўнікаў = |матчына кампанія = |даччыныя кампаніі = |аўдытар = |сайт = [http://creativecommons.org/ creativecommons.org] }} '''Creative Commons''' ('''CC''') — [[некамэрцыйная арганізацыя]], галоўнай мэтай якой стае пашырэньне легальнага распаўсюду творчых прац.<ref name="cc_faq">[http://wiki.creativecommons.org/FAQ Creative Commons FAQ] {{ref-en}}</ref> Штаб-кватэра знаходзіцца ў [[Сан-Францыска]], [[ЗША]]. Арганізацыя распрацавала шэраг ліцэнзій, якія маюць агульную назву «[[ліцэнзіі Creative Commons]]». Гэтыя ліцэнзіі дазваляюць аўтарам разьмеркаваць, якія правы пакінуць сабе, а ад якіх адмовіцца на карысьць іншых карыстальнікаў. [[Вікіпэдыя]] — адзін з самых вядомых сеціўных рэсурсаў, які выкарыстоўвае ліцэнзію Creative Commons. Арганізацыя была заснаваная ў 2001 годзе пры падтрымцы ''Center for the Public Domain''. Першы набор ліцэнзіяў зьявіўся ў [[сьнежань|сьнежні]] [[2002]] году.<ref name="cc_history">[https://web.archive.org/web/20120214114514/http://creativecommons.org/about/history/ Creative Commons History] {{ref-en}}</ref> == Глядзіце таксама == * [[Аўтарскае права]] * [[Ліцэнзіі Creative Commons]] == Крыніцы == {{зноскі|1=2}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://creativecommons.org/ Афіцыйная старонка Creative Commons] [[Катэгорыя:Creative Commons| ]] [[Катэгорыя:2001 год у ЗША]] [[Катэгорыя:Арганізацыі, заснаваныя ў 2001 годзе]] 8y2zgy4i32r3isoefum1ejo3ys7j61o Кола 0 77261 2330703 2252033 2022-07-31T06:50:40Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} [[Файл:Wheel Iran.jpg|thumb|300px|Кола падчас экспазыцыі ў [[Нацыянальны музэй Ірану|Нацыянальным музэі Ірану]]. Датуецца другім тысячагодзьдзем да [[Наша эра|н. э.]] і было знойдзена ў [[Чога-Занбіль]].]] '''Кола''' — круглае прыстасаваньне, дыск, які абарачаецца вакол сваёй восі, можа выкарыстоўвацца для перамяшчэньня грузаў качэньнем замест сьлізганьня, а таксама ў розных машынах і мэханізмах. [[Кола з восьсю]] — адзін з шасьці [[найпрасьцейшы мэханізм|найпрасьцейшых мэханізмаў]]. Разам з восьсю кола можа выкарыстоўвацца для перасоўваньня грузаў або выкананьня карыснай работы ў мэханізмах (напрыклад, у [[калаўрот|калаўроце]]). Акрамя гэтых функцыяў кола можа выконваць ролю [[штурвал]]а, [[руль|руля]], [[ганчарнае кола|ганчарнага кола]] і [[махавік]]а. Найбольшае выкарыстаньне кола атрымала ў [[транспарт|транспарце]]. Пры перасоўваньні коламі мае месца [[сіла трэньня]] качэньня, якая меншая за сілу трэньня слізганьня. == Гісторыя == [[Выява:Egyptian-Chariot.png|міні|200пкс|зьлева|Эгіпецкая калясьніца]] Дакладнай даты вынаходніцтва невядома. Большасьць гісторыкаў адносіць кола да самый старых і самых галоўных вынаходніцтваў, а само вынаходніцтва — да [[5 тысячагодзьдзе да н. э.|5 тысячагодзьдзя да н. э.]] у [[Мэсапатамія|Мэсапатаміі]]. Першапачатковай функцыяй меркавалася [[ганчарнае кола]]. Мяркуецца, што продкам колаў транспартных сродкаў было ацыліндраванае бервяно, якое зьмяшчалі пад грузам для зручнасьці перамяшчэньня. Колы пачалі распаўсюджваюцца на [[Блізкі Ўсход|Блізкім Усходзе]] і ў [[Эўропа|Эўропе]] ў [[4 тысячагодзьдзе да н. э.|4 тысячагодзьдзі да н. э.]] і дасягаюць [[Індыя|Індыі]] ў [[3 тысячагодзьдзе да н. э.|3 тысячагодзьдзі да н. э.]] У [[2 тысячагодзьдзе да н. э.|2 тысячагодзьдзі да н. э.]] зьяўляюцца [[калясьніца|калясьніцы]] са [[сьпіца]]вымі коламі, якія сталі прычынай рэвалюцыі ў вайсковай справе на Блізкім Усходзе. Каля [[1200 да н. э|1200 году да н. э]]. яны ўжо выкарыстоўваліся ў [[Кітай|Кітаі]], што сьведчыць аб распаўсюджваньні кола ў гэтай частцы Старога Сьвету ў той час.<ref>Dyer, Gwynne, «War: the new edition», p. 159: Vintage Canada Edition, Randomhouse of Canada, Toronto, ON.</ref> Не зважаючы на тое, што шырокамаштабнае выкарыстаньне колаў не назіралася ў [[Амэрыка|Амэрыцы]] да кантакту з эўрапейцамі, шматлікія невялікія колавыя артэфакты, якія былі вызначаныя як дзіцячыя цацкі, былі знойдзены на тэрыторыі сучаснай [[Мэксыка|Мэксыцы]]<ref name="Ekholm">Ekholm, Gordon F (April 1946). «Wheeled Toys in Mexico». American Antiquity. 11 (4): 222–228. JSTOR 275722.</ref>. Некаторыя з такіх артэфактаў адносяцца да 1500 году да н. э.<ref name="Ekholm"/> Лічыцца, што асноўнай перашкодай для буйнамаштабнага разьвіцьця і выкарыстаньня кола ў Амэрыцы была адсутнасьць адамашненых буйных жывёлаў, якія маглі бы бываць выкарыстаны ў якасьці цяглавай сілы<ref>Diamond, Jared (1999). «Guns, Germs, and Steel: The Fates of Human Societies». New York: Norton. p. 237. {{ISBN|978-0-393-31755-8}}.</ref>. Найбліжэйшым сваяком буйной рагатай жывёлы Паўночнай і Паўднёвай Амэрыцы ў дакалюмбавыя часы зьяўляўся [[амэрыканскі бізон]], якога даволі цяжка прыручыць. Раней існавалі некалькі відаў дзікіх коней, якія, аднак, у рэшце рэшт вымерлі<ref>Singer, Ben (May 2005). [https://web.archive.org/web/20140819083344/http://www.canadiangeographic.ca/Magazine/ma05/indepth/ «A brief history of the horse in America»]. Canadian Geographic Magazine.</ref>. Адзіная буйная жывёла, якая была прыручана ў Заходнім паўшар’і, [[ляма]], не пашырылася далёка за межы [[Анды|Андаў]] да часу прыбыцьця [[Хрыстафор Калюмб|Калюмба]]. [[Нубія|Нубійцы]] пасьля прыблізна 400 году да н. э. началі выкарыстоўваць ганчарныя і вадзяныя колы. Лічыцца, што ў Нубіі, магчыма, вадзяныя колы рухаліся з дапамогай валоў<ref>[http://discovermagazine.com/1994/jun/whatthenubiansat393 «What the Nubians Ate»]. Discover Magazine.</ref>. Вядома таксама, што нубійцы выкарыстоўвалі конныя калясьніцы, якія імпартавалі з Эгіпту<ref>Fage, J. D.; Oliver, Roland Anthony (1975). [https://books.google.com/books?id=JAca1F3qG34C&pg=PA278 «The Cambridge History of Africa»]. Cambridge University Press. {{ISBN|9780521215923}}.</ref>. У [[Этыёпія|Этыёпіі]] і [[Самалі]], а таксама краінах на поўдзень ад [[Сахара|Сахары]], колы асабліва не выкарыстоўваліся да XIX стагодзьдзя, да прыходу туды эўрапейцаў<ref>Law, Robin C. (1980). «Wheeled Transportation in Pre-Colonial West Africa». Africa. 50: 249–62. doi:10.2307/1159117.</ref>. Першыя колы былі простымі драўлянымі дыскамі з адтулінамі для восі. Некаторыя з самых раньніх колаў былі зробленыя з гарызантальных зрэзаў ствалоў дрэваў. Але празь няроўную структуру драўніны, кола зроблена з гарызантальнага зрэзу ствала дрэва будзе мець тэндэнцыю быць пасрэдным у параўнаньні з колам вырабленым з закругленых частак падоўжных дошак. == Літаратура == * Сацута У. Кола // БЭ ў 18 т. Т. 8. Мн., 1999. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [https://web.archive.org/web/20131003090821/http://www.koliscar.si/en/virtual-exhibition/ The Oldest Wooden Wheel]. Virtual exhibition [[Катэгорыя:Кола| ]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] 3cbsetat9xaj0rn4ipkb77ddu4gnlor Адзінаборства 0 77952 2330581 2259819 2022-07-30T19:48:26Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki [[Файл:Young_boxers_fresco,_Akrotiri,_Greece.jpg|міні|180пкс|Баявое мастацтва [[бокс]]у практыкавалася ў старажытнай [[Сантарын|Тэры]]]] '''Адзінабо́рства''' — бой сам-насам<ref>Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы: Больш за 65 000 слоў / Пад рэд. М. Р. Судніка, М. Н. Крыўко; Афармленне А. М. Хількевіча. — 3-е выд. — Мн. : БелЭн, 2002. — 784 с {{ISBN|985-11-0234-2}}. — С 36.</ref> або баявое мастацтва, прадмэтам якога ёсьць такі бой. Вылучаюць [[Спорт|гульнёвыя]] й баявыя адзінаборствы. Яны таксама падзяляюцца паводле паходжаньня на [[Эўропа|эўрапейскія]], [[амэрыка]]нскія, [[афрыка]]нскія й [[Азія|арыентальныя]]. У баявым мастацтве за мэту ставіцца ўдасканаленьне адпаведнага мастацтва ўдзельніка бою. У цяперашні час адзінаборства практыкуюцца ў многіх краінах сьвету ў асноўным у выглядзе спартовых практыкаваньняў, якія ставяць сваёй мэтай фізычнае й асабістае ўдасканаленьне<ref>[http://www.krugosvet.ru/enc/sport/BOEVIE_ISKUSSTVA.html Баявыя мастацтва]. Энцыкляпэдыя «Кругосвет»</ref>. Адзінаборства падпадзяляюцца на напрамкі, віды, стылі й школы. Існуюць як даволі старыя баявыя мастацтва, гэтак і новыя. Акрамя таго, розныя стылі адзінаборстваў можна падзяліць на зьнешнія і нутраныя, адрозьненьні якіх складаюцца ў суадносінах трэніроўкі цела й працы зь [[сьвядомасьць|сьвядомасьцю]]. Прыкладам нутранай школы зьяўляецца [[Тайцзіцюань]], зьнешняй — жорсткі [[Цігун]] «Жалезная кашуля». Таксама мэтады трэніровак падзяляюцца на нутраныя (напрыклад, [[мэдытацыя]]) і вонкавыя ([[маківара]])<ref>[https://web.archive.org/web/20130119141758/http://sportsp.ru/library.php?taiczi2 Неизвестное тайцзи. Часть 2.] Дух Спорта</ref>. У якасьці агульнага найменьня для ўсіх баявых мастацтваў і адзінаборстваў некаторымі сучаснымі аўтарамі выкарыстоўваецца тэрмін «кэмпо». Сукупнасьць японскіх баявых мастацтваў звычайна мае назоў буда. Некаторыя з баявых мастацтваў склаліся з сумесі іншых; напрыклад, [[каратэ]], [[айкідо]] й [[тэквандо]] — сумесь іхных мясцовых баявых мастацтваў Акінавы<ref>Nishiyama Hidetaka Karate: The Art of Empty-Hand Fighting. — Tuttle Publishing. — P. 16.</ref>, Кэндзюцу й Дзюдзюцу ў [[Японія|Японіі]]<ref>Tanaka Fumon Samurai Fighting Arts: The Spirit and the Practice. — Kodansha International. — P. 30.</ref>, а таксама тэк’ен і субак ў [[Карэя|Карэі]]<ref>Shaw Scott Hapkido: The Korean Art of Self-Defense. — Tuttle Publishing. — P. 15.</ref>. Шматлікія баявыя мастацтвы, асабліва ўсходнія, таксама вучаць і [[мэдыцына|мэдычным]] навукам. Гэта асабліва тычыцца традыцыйных кітайскіх баявых мастацтваў, якія вучаць упраўляць косткі, практыкаваць цігун, [[іглаўколваньне]], [[акупрэсура|акупрэсуру]], і ўключаюць іншыя аспэкты традыцыйнай кітайскай мэдыцыны<ref>[http://www.chiflow.com/html/gas_kungfu.htm Perspective: Internal Kung Fu]. Chiflow</ref>. Адзінаборства таксама могуць быць зьвязаныя з [[рэлігія]]й і духоўнасьцю. Некаторыя зь іх былі заснаваныя і распаўсюджваліся манахамі (найбольш вядомыя манахі [[Шаолінь|Шаоліню]]). == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://sites.google.com/site/belarusdojo/ Сайт адзінаборстваў у Беларусі]{{ref-ru}} * [https://web.archive.org/web/20110706162807/http://www.forum.esport.by/forumdisplay.php?s=4e8252f1920d632587b7dc7e2bed82db&f=9 Форум адзінаборстваў у Беларусі]{{ref-ru}} * [https://web.archive.org/web/20181106211548/http://www.fightclub.by/ Беларускі часопіс па адзінаборствах «Байцоўскі клуб»]{{ref-ru}} * [https://web.archive.org/web/20090618142521/http://www.boec.by/ Сайт па ўсходніх адзінаборствах у Беларусі]{{ref-ru}} [[Катэгорыя:Адзінаборства| ]] h0uiuvdfzbv40mt56gqm45eh4qyu9sp Лейгарватн 0 78004 2330717 2275801 2022-07-31T07:59:39Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki [[Файл:Laugarvatn.jpg|міні|250пкс|Возера Лейгарватн]] '''Лейгарватн''' ({{мова-is|Laugarvatn}}) — [[возера]] ў паўднёвай частцы [[Ісьляндыя|Ісьляндыі]], размешчана на захад ад [[Тынгвелір]]у і паўночней за возера [[Апаватн]]. Плошча возера складае 2,14 км². Возера знаходзіцца на папулярным турыстычным маршруце Залатое кола Ісьляндыі. Калі ехаць па ''Golden Circle'' з [[Тынгвелір]]у ({{мова-is|Þingvellir}}) у [[Хаўкадалюр]], вядомы сваімі [[гейзэр]]амі, то шлях будзе пралягаць праз маляўнічыя вульканічныя краявіды ўздоўж Лейгарватн. == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20120414234410/http://www.nat.is/travelguideeng/laugarvatn.htm Інфармацыя пра Лейгарватн]{{ref-en}} {{Бяз карткі|Возера}} [[Катэгорыя:Азёры Ісьляндыі]] f8s1vfolrs2ls6abjblzrcdretsr2s8 OpenStreetMap 0 79010 2330542 2180368 2022-07-30T18:34:13Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Сайт |імя = OpenStreetMap |лягатып = [[Файл:Openstreetmap logo.svg|64пкс]] |здымак экрана = [[Файл:Minskcentre osm be.png|250пкс]] |подпіс = Цэнтар [[Менск]]у на OpenStreetMap |url = [http://openstreetmap.org/ openstreetmap.org] |слоган = The Free Wiki World Map (Вольная мапа сьвету) |камэрцыйны = не |тып = [[картаграфія]] |рэгістрацыя = Абавязковая для ўкладальнікаў |уладальнік = OpenStreetMap Community<ref>{{Спасылка|url = http://wiki.openstreetmap.org/wiki/FAQ#Who_owns_OpenStreetMap.3F |загаловак = FAQ — OpenStreetMap}}</ref> |аўтар = [[Стыў Коўст]] |пачатак працы = [[1 ліпеня]] [[2004]] году |бягучы стан = Працуе }} '''OpenStreetMap''' ('''OSM''') — [[віртуальная супольнасьць|супольны праект]] па стварэньні [[вольны зьмест|вольных]] рэдагуемых [[мапа]]ў усяго сьвету. Мапы ствараюцца на аснове зьвестак з [[GPS]]-навігатараў, аэра- і спадарожнікавых фатаздымкаў ці з уласнага досьведу. Як растравыя, гэтак і вэктарныя мапы OSM распаўсюджваюцца на ўмовах ліцэнзіі [[Ліцэнзія на адкрытую базу дадзеных|Open Database License]].<ref name=licence>{{Спасылка|url=http://blog.osmfoundation.org/2012/09/12/openstreetmap-data-license-is-odbl/ |загаловак=OpenStreetMap data license is ODbL v1.0 |accessdate=5 November 2012 |date=12 September 2012 |author=RWeait |work= |publisher=OSM Foundation}}</ref> OpenStreetMap натхнілі сайты кшталту [[Вікіпэдыя|Вікіпэдыі]]: кожны можа рэдагаваць зьвесткі, падтрымліваецца поўная гісторыя рэдагаваньняў. Зарэгістраваныя ўдзельнікі могуць загружаць GPS-трэкі і ствараць па іх мапы пры дапамозе розных прыстасаваньняў.<ref name="edittools">[http://derstandard.at/1246542045463/Ja-ich-wuerde-OpenStreetMap-mit-Wikipedia-vergleichen Steve Coats in derStandard.at], 13 ліпеня 2009. {{ref-de}}</ref> == Гісторыя == Праект быў заснаваны [[Стыў Коўст|Стывам Коўстам]] у ліпені [[2004]] году. У красавіку [[2006]] была створаная [[фундацыя]], якая па сёньняшні дзень падтрымлівае стварэньне і распаўсюд вольных мапаў. У сьнежні [[2006]] году [[Yahoo!]] пацьвердзіла, што заўзятары праекту могуць выкарыстоўваць спадарожнікавыя мапы Yahoo! у якасьці падложкі падчас стварэньня мапаў OSM.<ref name="yahoo_free">[http://old.opengeodata.org/2006/12/04/yahoo-aerial-imagery-in-osm/index.html Yahoo! aerial imagery in OSM] {{ref-en}}</ref> У студзені [[2008]] году карыстальнікам была нададзеная магчымасьць загружаць мапы ў GPS-навігатары. У сакавіку таго ж году заснавальнікі абвясьцілі пра атрыманьне стартавага капіталу памерам €2,4 млн для [[CloudMade]].<ref name="funded">[https://web.archive.org/web/20120301051755/http://blog.cloudmade.com/2008/03/17/were-funded/ We’re funded!], ''CloudMade Blog'' {{ref-en}}</ref> == Карыстальнікі == Паводле зьвестак на жнівень [[2008]] году, у праекце было зарэгістравана болей за 50&nbsp;000&nbsp;удзельнікаў. У сакавіку [[2009]] — 100&nbsp;000, а да канца 2009 году зарэгістравалася больш за 200 тысяч.<ref name="stats_osm>[[:openstreetmap:Stats|Stats]] ''OpenStreetMap Wiki'' {{ref-en}}</ref> Ня ўсе зарэгістраваныя ўдзельнікі робяць унёсак. На самой справе, большасьць зьвестак уносіцца меншасьцю ўдзельнікаў: з усіх, зарэгістраваных па стане на сакавік 2008 году ўдзельнікаў, прыкладна 10% рабілі ўнёсак кожны месяц.<ref name="10p_contr">[http://209.85.129.132/search?q=cache:VykugMUrA3cJ:www.opengeodata.org/2008/07/31/we%E2%80%99re-on-a-road-to-everywhere/+http://www.opengeodata.org/%3Fp%3D309&cd=1&hl=en&ct=clnk&client=firefox We’re on a road to everywhere]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''OpenGeoData Blog'' {{ref-en}}</ref> == Стварэньне мапаў == === Гісторыя === На пачатку праекту, першыя ўдзельнікі езьдзілі з GPS-навігатарамі і запісвалі каардынаты тых месцаў, дзе знаходзіліся. Гэтак першыя зьвесткі патраплялі ў [[база зьвестак|базу зьвестак]] OpenStreetMap. Потым, калі зьявілісь першыя даступныя спадарожнікавыя здымкі, праца пайшла ўгору. Гэтаксама былі перададзеныя ўрадавыя матэрыялы: карты, схемы і гэтак далей. Зараз, калі патрапляе вялікі аб’ём матэрыялу, адмысловая каманда ўдзельнікаў робіць зыходныя зьвесткі прыдатнымі да канвэртацыі і імпарту ў базу зьвестак праекту. === Камэрцыйныя мапы === Некаторыя кампаніі дазволілі выкарыстаньне сваіх матэрыялаў на слушных умовах. Напрыклад, ''Automotive Navigation Data'' ахвяравала схему аўтамабільных дарог [[Нідэрлянды|Нідэрляндаў]], а таксама схему магістральных дарог [[Кітай|Кітая]] і [[Індыя|Індыі]]. У сьнежні 2006 году Yahoo! пацьвердзіў права OpenStreetMap на выкарыстаньне спадарожнікавых здымкаў Зямлі для стварэньня мапаў OSM, у якасьці тла для абводкі. Карыстальнікі могуць ствараць уласныя вэктарныя мапы як вытворныя працы, якія распаўсюджваюцца на ўмовах вольных свабодных ліцэнзіяў.<ref name="yahoo_free" /> == Структура зьвестак == OpenStreetMap па сутнасьці — база зьвестак, якая зьмяшчае некалькі тыпаў запісаў: <!-- згодна з актуальнай тэрміналёгіяй be-tarask на translatewiki.net --> * '''Вузлы''' ({{мова-en|nodes|скарочана}}) — пункты з дакладным геаграфічным месцазнаходжаньнем. * '''Шляхі''' ({{мова-en|ways|скарочана}}) — сьпісы ''пунктаў'', якія ствараюць [[Ламаная|ламаную]] ці [[шматкутнік]]і. * '''Адносіны''' ({{мова-en|relations|скарочана}}) — групы ''пунктаў'', ''шляхоў'' і іншых ''зносін'', якім надаюцца розныя ўласьцівасьці. * '''Цэтлікі''' ({{мова-en|tags|скарочана}}) — пары ''імя=значэньне'', якія надаюцца вузлам, шляхам ці адносінам. == Глядзіце таксама == * [[Google Map Maker]] * [[Вікіпэдыя]] == Крыніцы == {{Крыніцы|1=2}} == Вонкавыя спасылкі == {{commons|Category:OpenStreetMap}} * [http://www.openstreetmap.org/ Галоўная старонка OpenStreetMap] * [http://www.latlon.org/ Мапа OpenStreetMap Беларусі] зь беларускімі пазнакамі {{Накід:Інтэрнэт}} [[Катэгорыя:Вэб-сайты]] [[Катэгорыя:Картаграфія]] [[Катэгорыя:GPS]] duwr8qobqniytbo5uia8f8s3mc9yk06 Куботан 0 79278 2330710 2191567 2022-07-31T07:22:13Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki [[Файл:Ku2.JPG|міні|Куботан]] '''Куботан''' ({{мова-en|The Kubotan keychain|скарочана}}) — зьвязак ключоў з ключамі для самаабароны. Створаны і зарэгістраваны грандмайстрам [[Сокэ Кубота Такаюкі]], стваральнікам унікальнага стылю каратэ [[Gosoku Ryu]], заснавальнікам і прэзыдэнтам [[International Karate Association|INTERNATIONAL KARATE ASSOCIATION]]. Гэты зьвязак ключоў зьдзейсьніў пераварот у канцэпцыі бяззбройнай самаабароны, як паліцэйскіх, гэтак і звычайных грамадзян. Куботан выкарыстоўваецца ў многіх краінах сьвету для аховы закона і самаабароны як ненаступальная, і таму не забароненая [[зброя]], якае дае яе ўладальніку магчымасьці для супраціву супраць нападніка, або для затрыманьня фізычна моцнага падазраванага. Створаны на аснове явары. Уяўляе сабой цыліндрычны стрыжань з плястыка, дрэва, мэталу або гумы даўжынёй да 120—150 мм і дыямэтрам 10—15 мм, выглядае як бяскрыўдны зьвязак ключоў для нявопытнага вока. Уваходзіць у рыштунак паліцыі [[ЗША]] і шэрагу іншых краінаў. == Канцэпцыя == Куботан — акрамя сваіх памераў і формы, уключае асноўныя элемэнты прымяненьня вельмі падобныя на выкарыстаньне явары. Як і ў выпадку зь явара, асноўныя напрамкі супраціўленьня ў мэтах самаабароны ўключаюць ўзьдзеяньне на найбольш уразьлівыя кропкі нападніка. Мэтады яго прымяненьня ў значнай ступені зьвязаныя з тэхнікамі [[баявыя мастацтвы|баявых мастацтваў]] і амаль усё яго выкарыстаньне можа дапаўняць напрамак [[баявыя мастацтвы|баявых мастацтваў]], у якое ён уключаны. Гэта не наступальная і таму не забароненая зброя, якая можа прыстасоўвацца да [[баявыя мастацтвы|баявога мастацтва]], а ня толькі дыктаваць свой уласны набор рухаў для выкарыстаньня. Куботан пры выкарыстаньні робіць яго асабліва цікавай зброяй, таму што дае магчымасьць імправізаваць,можа быць лёгка знойдзена мноства вэрсій прымяненьня, якія могуць быць максымальна эфэктыўнымі. Куботан — гэта проста стрыжань з плястыка, мэталу альбо дрэва, таму любыя падобныя прадмэты зь вялікай верагоднасьцю,па сутнасьці могуць быць выкарыстаны такім жа чынам. Гэта ўласьцівасьць робіць яго адным зь нямногіх відаў зброі, які можа быць заменены любым бытавым прадмэтам,захаваўшы ўсе свае баявыя ўласьцівасьці. Тыповымі прадмэтамі для імправізаванай самаабароны могуць быць расчоскі,[[асадка|асадкі]], фламастары, ліхтары, галіны і г. д. Амаль усё, з прыкладна такой формай і памерам можа быць прыстасавана для замены. == Фільмы == * Kubotan: ''The official Kubotan'', Rising Sun Video Productions, ASIN B00011HJAW * George Sylvan: ''The Persuader Kubotan & Yawara'', Rising Sun Video Productions, ASIN B00065AXWE == Глядзіце таксама == * [[Сокэ Кубота Такаюкі]] * [[Род Куратомі|Кёсі Куратомі]] * [[Андрэй Сяргеевіч Вядзернікаў|Сіхан Вядзернікаў]] * [[Людміла Вядзернікава|Сэнсэй Вядзернікава]] * [[Gosoku Ryu]] * [[International Karate Association|INTERNATIONAL KARATE ASSOCIATION]] * [[Black Belt]] * [[Nisei Week]] * [[Дзюкэндо]] * [[Хацімакі]] == Літаратура == * Takayuki Kubota & John G. Peters, Jr.: "Official Kubotan Techniques", Reliapon Police Products, 1981, ISBN 0923401016 * Takayuki Kubota: ''Kubotan Keychain: Instrument of Attitude Adjustment'', Dragon Books, 1985, ISBN 0946062099 * Takayuki Kubota: ''Kubotan Keychain'', ISBN 086568068X * Takayuki Kubota: ''Action Kubotan Keychain: An Aid in Self Defense: Key Chain - An Aid in Self Defense '', Unique Publications, 1997, ISBN 0865681015 == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20111220131257/http://www.safetyenforcement.com/kubandyawsti.html Use of the Kubotan] {{International Karate Association}} [[Катэгорыя:Gosoku Ryu]] [[Катэгорыя:Каратэ]] rwfmephjs2onemorggsgn6i2ltc28tt Хаакін Санчэс 0 80830 2330457 2316172 2022-07-30T13:46:20Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |імя = Хаакін Санчэс |клюб = [[Рэал Бэтыс Сэвільля|Бэтыс]] |нумар = 17 |гады = 1999—2000<br/>2000—2006<br/>2006—2011<br/>2011—2013<br/>2013—2015<br/>2015— |клюбы = [[Рэал Бэтыс Сэвільля|Бэтыс 2]]<br/>[[Рэал Бэтыс Сэвільля|Бэтыс]]<br/>[[Валенсія (футбольны клюб)|Валенсія]]<br/>[[Маляга (футбольны клюб)|Маляга]]<br/>[[Фіярэнтына Флярэнцыя|Фіярэнтына]]<br/>[[Рэал Бэтыс Сэвільля|Бэтыс]] |гульні(галы) = 27 (2)<br/>186 (30)<br/>158 (18)<br/>57 (6)<br/>49 (4)<br/>205 (24) |нац гады = 2002—2007 |нац зборная = {{Футбол Гішпанія|няма}} |нац гульні(галы) = 52 (4) |абнаўленьне(клюб) = 20 траўня 2022 |абнаўленьне(зборная) = }} '''Хаакін Санчэс Радрыгес''' ({{мова-es|Joaquín Sánchez Rodríguez}}; нарадзіўся 21 ліпеня 1981 году, [[Эль-Пуэрта-дэ-Санта-Марыя]], [[Гішпанія]]) ― [[Гішпанія|гішпанскі]] футбаліст, гулец клюбу «[[Рэал Бэтыс Сэвільля|Бэтыс]]». Былы гулец [[Зборная Гішпаніі па футболе|нацыянальай зборнай Гішпаніі]]. Стаў вядомым, калі выступаў за «[[Рэал Бэтыс Сэвільля|Бэтыс]]» і быў ейным лідэрам. == Кар’ера == === «Бэтыс» === Футбольная кар’ера Хаакіна пачалася ў рэзэровай камандзе «Бэтыс Б». Адыграўшы сэзон у дублюючым складзе гулец у хуткім часе трапіў у асноўны склад першай каманды й стаў ейным лідэрам. Агулам Хаакін правёў 6 сэзонаў за каманду з [[Сэвільля|Сэвільлі]] і выходзіў на пляц у кашулі «Рэалу Бэтысу» 180 матчаў, дзе забіў 29 мячоў, пасьля чаго ў 2006 годзе трапіў у «[[Валенсія (футбольны клюб)|Валенсію]]». === «Валенсія» === У «Валенсіі» Хаакін гуляў практычна без заменаў, за два першыя сэзоны ён правёў 91 гульню, у якіх забіў 12 мячоў і аддаў 13 галявых перадачаў. === «Маляга» === 27 чэрвеня 2011 году гулец падпісаў кантракт з клюбам «[[Маляга (футбольны клюб)|Маляга]]» тэрмінам на 3 гады<ref>[https://web.archive.org/web/20120221222703/http://www.malagacf.com/es/noticias Joaquín: «Es un sueño poder participar en este proyecto tan bonito»]. Афіцыйны сайт «Малягі»</ref>. == Міжнародная кар’ера == У складзе нацыянальнай каманды дэбютаваў у 2002 годзе. Прымаў удзел у [[Чэмпіянат сьвету па футболе 2002 году|чэмпіянатах сьвету 2002]] і [[Чэмпіянат сьвету па футболе 2006 году|2006]] гадоў. == Дасягненьні == '''«Бэтыс»''': * Уладальнік [[Кубак Гішпаніі па футболе|Кубка Гішпаніі]]: 2005, 2022 '''«Валенсія»''': * Уладальнік [[Кубак Гішпаніі па футболе|Кубка Гішпаніі]]: 2008 == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.bdfutbol.com/en/j/j1288.html Профіль] на BDFutbol.com * [http://www.worldfootball.net/spieler_profil/joaquin Профіль] на worldfootball.net {{Навігацыйная група |назоў = Санчэс у складзе [[Зборная Гішпаніі па футболе|зборнай Гішпаніі]] на [[Чэмпіянат сьвету па футболе|чэмпіянатах сьвету]] і [[Чэмпіянат Эўропы па футболе|Эўропы]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Гішпанія}}; |Гішпанія на ЧС-2002 |Гішпанія на ЧЭ-2004 |Гішпанія на ЧС-2006 }} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Санчэс, Хаакін}} [[Катэгорыя:Гішпанскія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Гішпаніі]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Рэал Бэтыс» Сэвільля]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Валенсія»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Маляга»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Фіярэнтына» Флярэнцыя]] gghdru1vyjnkuzwnu2zb90toodgswga Чэмпіянат Шатляндыі па футболе 2009—2010 гадоў 0 81575 2330477 2249814 2022-07-30T14:53:48Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki '''Чэмпіянат Шатляндыі па футболе 2009—2010 гадоў''' стаў дванаццатым па ліку розыгрышам [[Прэм’ер-ліга чэмпіянату Шатляндыі па футболе|шатляндзкай прэм’ер-лігі]]. «[[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]]» змог абараніць свой тытул, выйграўшы свой 53 чэмпіянат Шатляндыі. Здарылася гэта яшчэ за тры туры да канца чэмпіянату ў гульні супраць «[[Гібэрніян Эдынбург|Гібэрніяну]]», дзе «рэйнджары» аказаліся мацней. Турнір уключаў у сабе 38 тураў і праходзіў з 15 жніўня 2009 году па 9 траўня 2010. == Хто вылецеў, хто зьявіўся == === Зьявіўся ў лізе перад сэзонам === * [[Сэнт-Джонстан Пэрт|Сэнт-Джонстан]] === Вылецеў зь лігі перад сэзонам === * [[Інвэрнэс Каледоніян Тыстл]] == Выніковая табліца == {| class="toccolours" border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="border-collapse: collapse; margin:0; text-align: center;" !width=30|Месца !Каманда !width=30|Г !width=30|В !width=30|Н !width=30|П !width=30|ГЗ !width=30|ГП !width=30|± !width=30|Пункты !width=180|Зацемкі |-style="background: #D0F0C0;" |1 |align="left"|[[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] |38 |26 |9 |3 |82 |28 | +54 |'''87''' |[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА|Ліга чэмпіёнаў]] |-style="background: #E8FFD8;" |2 |align="left"|[[Сэлтык Глазга|Сэлтык]] |38 |25 |6 |7 |75 |39 | +36 |'''81''' |Кваліфікацыя Лігі чэмпіёнаў |-style="background: #A9ECFF;" |3 |align="left"|[[Дандзі Юнайтэд]] |38 |17 |12 |9 |55 |47 | +8 |'''63''' |[[Ліга Эўропы УЭФА|Лігі Эўропы]] |-style="background: #BBEBFF;" |4 |align="left"|[[Гібэрніян Эдынбург|Гібэрніян]] |38 |15 |9 |14 |58 |55 | +3 |'''54''' |rowspan="2"|Кваліфікацыя Лігі Эўропы |-style="background: #BBEBFF;" |5 |align="left"|[[Матэрўэл (футбольны клюб)|Матэрўэл]] |38 |13 |14 |11 |52 |54 | -2 |'''53''' |- |6 |align="left"|[[Гартс Эдынбург|Гартс]] |38 |13 |9 |16 |35 |46 | -11 |'''48''' |-style="background:#AAAAAA;" |colspan="11"| |- |7 |align="left"|[[Гамільтан Акадэмікал]] |38 |13 |10 |15 |39 |46 | -7 |'''49''' |- |8 |align="left"|[[Сэнт-Джонстан Пэрт|Сэнт-Джонстан]] |38 |12 |11 |15 |39 |46 | -7 |'''47''' |- |9 |align="left"|[[Абэрдын (футбольны клюб)|Абэрдын]] |38 |10 |11 |17 |36 |52 | -16 |'''41''' |- |10 |align="left"|[[Сэнт-Мірэн Пэйсьлі|Сэнт-Мірэн]] |38 |7 |13 |18 |36 |49 | -13 |'''34''' |- |11 |align="left"|[[Кілмарнок (футбольны клюб)|Кілмарнок]] |38 |8 |9 |21 |29 |51 | -22 |'''33''' |-style="background: #FFCCCC;" |12 |align="left"|[[Фалкірк (футбольны клюб)|Фалкірк]] |38 |6 |13 |19 |31 |57 | -26 |'''31''' |Вылецеў у [[Шатляндзкі Першы дывізіён|Першы дыізіён]] |} == Бамбардыры == {|class="wikitable" |- !height=35|Месца !Гулец !Клюб !Галы |- |align=center|1 |[[Крыс Бойд]] |[[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] |align=center|23 |- |align=center|2 |[[Энтані Стоўкс]] |[[Гібэрніян Эдынбург|Гібэрніян]] |align=center|21 |- |align=center|3 |[[Кені Мілер]] |[[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] |align=center|18 |- |rowspan=2 align=center|4—5 |[[Ён Дэйлі]] |[[Дандзі Юнайтэд]] |rowspan=2 align=center|13 |- |[[Дэрэк Раёрдан]] |[[Гібэрніян Эдынбург|Гібэрніян]] |- |rowspan=2 align=center|6—7 |[[Лукаш Юткевіч]] |[[Матэрўэл (футбольны клюб)|Матэрўэл]] |rowspan=2 align=center|12 |- |[[Робі Кін]] |[[Сэлтык Глазга|Сэлтык]] |- |align=center|8 |[[Джон Сатан]] |[[Матэрўэл (футбольны клюб)|Матэрўэл]] |align=center|11 |- |rowspan=3 align=center|9—11 |[[Скот Макдональд]] |[[Сэлтык Глазга|Сэлтык]] |rowspan=3 align=center|10 |- |[[Ёргас Самарас]] |[[Сэлтык Глазга|Сэлтык]] |- |[[Марк-Антуан Фортунэ]] |[[Сэлтык Глазга|Сэлтык]] |} * <small>Крыніца: [https://web.archive.org/web/20110911163344/http://newsimg.bbc.co.uk/sport1/hi/football/scot_prem/table/default.stm BBC Sport], [http://www.scotprem.com/content/default.asp?page=home_Statistics SPL]</small> === Хэт-трыкі === {| class="wikitable" |- !Гулец !Клюб !Праціўнік !Дата |- |[[Пітэр Макдональд]] |[[Сэнт-Джонстан Пэрт|Сэнт-Джонстан]] |[[Матэрўэл (футбольны клюб)|Матэрўэл]] |26 сьнежня 2009<ref>[https://web.archive.org/web/20120506212610/http://www.soccerbase.com/matches/results.sd Motherwell v St. Johnstone, 4 April 2010,''Soccerbase''] {{ref-en}}</ref> |- |[[Крыс Бойд]] |[[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] |[[Дандзі Юнайтэд]] |30 сьнежня 2009<ref>[https://web.archive.org/web/20100209055910/http://www.soccerbase.com/results3.sd?gameid=607940 Rangers v Dundee United, 4 April 2010,''Soccerbase''] {{ref-en}}</ref> |- |[[Ён Дэйлі]] |[[Дандзі Юнайтэд]] |[[Фалкірк (футбольны клюб)|Фалкірк]] |23 студзеня 2010<ref>[https://web.archive.org/web/20120506212610/http://www.soccerbase.com/matches/results.sd Falkirk v Dundee United, 4 April 2010,''Soccerbase''] {{ref-en}}</ref> |- |[[Колін Ніш]] |[[Гібэрніян Эдынбург|Гібэрніян]] |[[Матэрўэл (футбольны клюб)|Матэрўэл]] |5 траўня 2010<ref>[http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/scot_prem/8658858.stm Motherwell 6–6 Hibernian, 5 May 2010, ''BBC Sport''] {{ref-en}}</ref> |} * <small>Удакладненьне: Крыс Бойд у гульні супраць Матэрўэла забіў пяць мячоў</small> == Узнагароды == {| class="wikitable" style="font-size:95%" !Узнагарода!!Ляўрэат |- |Найлепшы гулец сэзону||[[Дэйвід Ўэйр]]<ref name = "weir and smith">[http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/scot_prem/8630065.stm Rangers duo win Clydesdale manager and player awards, 19 April 2010, ''BBC Sport''] {{ref-en}}</ref> |-bgcolor="#EFEFEF" |Найлепшы трэнэр сэзону||[[Ўолтэр Сьміт]]<ref name = "weir and smith"/> |- |Найлепшы малады гулец сэзону||[[Дэйвід Гудўілі]]<ref name = "other awards">[http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/scot_prem/8631202.stm Dundee Utd striker Goodwillie nets young player award, 19 April 2010,''BBC Sport''] {{ref-en}}</ref> |-bgcolor="#EFEFEF" |Найлепшы гол сэзону||[[Энтані Стоўкс]]<ref name = "other awards"/> |- |Найлепшы сэйв сэзону||[[Артур Боруц]]<ref name = "other awards"/> |-bgcolor="#EFEFEF" |Найлепшы малады гулец сэзону (не старэй за 19 гадоў)||[[Дэйл Гілсан]]<ref name = "spl awards">[http://www.scotprem.com/content/default.asp?page=s2&newsid=9044 CB award winners in full, 20 April 2010,''Scottish Premier League''] {{ref-en}}</ref> |- |«Павага да прэсы»||[[Матэрўэл (футбольны клюб)|Матэрўэл]]<ref name = "spl awards"/> |-bgcolor="#EFEFEF" |«Вяртаньне да сям’і чэмпіёнаў»||[[Сэнт-Мірэн Пэйсьлі|Сэнт-Мірэн]]<ref name = "spl awards"/> |- |«За ўнёсак у разьвіцьцё шатляндзкага футболу»||[[Гібэрніян Эдынбург|Гібэрніян]]<ref name = "spl awards"/> |} * <small>Удакладненьне: узнагарода «Вяртаньне да сям’і чэмпіёнаў» прызначаецца клюбу, што быў чэмпіёнам Шатляндыі, але доўгі час адсутнічаў у элітным дывізіёне краіны.</small> * <small>Источник: [https://web.archive.org/web/20100423074752/http://www.cbfootball.co.uk/seasonawards0910.aspx www.cbfootball.co.uk]</small> {{Пачатак блёку}} {{Адзінка блёку |папярэднік = [[Чэмпіянат Шатляндыі па футболе 2008—2009‎ гадоў|Прэм’ер-ліга ў сэзоне 2008—2009]] |назва = [[Прэм’ер-ліга чэмпіянату Шатляндыі па футболе|Прэм’ер-ліга]] |гады = у сэзоне 2009—2010 |наступнік = [[Чэмпіянат Шатляндыі па футболе 2010—2011 гадоў|Прэм’ер-ліга ў сэзоне 2010—2011]] }} {{Канец блёку}} == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Эўрапейскія чэмпіянаты па футболе 2009—2010 гадоў}} [[Катэгорыя:Чэмпіянат Шатляндыі па футболе|2009]] [[Катэгорыя:2009 год у футболе]] [[Катэгорыя:2010 год у футболе]] t1ayt6pn7jna77h0221rv5g2ou677xe Бялкі 0 83988 2330633 2275168 2022-07-30T23:43:53Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki [[Файл:Myoglobin.png|міні|250пкс|3D-структура бялку [[міяглабін]]у. Структура гэтага бялку была першай, якую выявілі пры дапамозе [[рэнтгенаўская крышталяграфія|рэнтгенаўскай крышталяграфіі]].]] '''Бялкі́ (пратэі́ны, поліпэпты́ды)''' — складаныя [[палімэр|высокамалекулярныя]] [[арганічныя рэчывы]], якія складаюцца са злучаных у ланцужок [[пэптыдная сувязь|пэптыднай сувязьзю]] [[амінакісьлі|амінакісьляў]]. Звычайна бялкі зьяўляюцца лінейнымі палімэрамі — [[поліпэптыд]]амі, хоць часам маюць складаную структуру. Невялікія бялковыя малекулы, г. зн. алігамэры поліпэптыды, называюцца [[пэптыд]]амі. Пасьлядоўнасьць амінакісьляў у канкрэтным бялку вызначаецца адпаведным [[ген]]ам і зашыфравана [[генэтычны код|генэтычным кодам]]. Хоць генэтычны код большасьці арганізмаў вызначае толькі 20 амінакісьляў, іхнае камбінаваньне дазваляе ствараць вялікую разнастайнасьць бялкоў з рознымі ўласьцівасьцямі. Акрамя таго, амінакісьлі ў складзе бялка часта падвяргаюцца [[посттрансьляцыйная мадыфікацыя|посттрансьляцыйным мадыфікацыям]], якія могуць узьнікаць і да таго, як бялок пачынае выконваць сваю функцыю, і падчас яго «работы» ў вузе. Часта ў жывых арганізмах некалькі малекулаў бялкоў ствараюць комплексы, напрыклад, [[фотасынтэз|фотасынтэтычны комплекс]]. Бялкі маюць больш разнастайныя функцыі ў [[вуза|вузе]], чым функцыі іншых біяпалімэраў — [[поліцукрыды|поліцукрыдаў]] і [[нуклійныя кісьлі|нуклійных кісьляў]]. Гэтак, бялкі-фэрмэнты каталізуюць праходжаньне біяхімічных рэакцыяў і гуляюць важную ролю ў [[мэтабалізм|абмене рэчываў]]. Некаторыя бялкі выконваюць структурную або мэханічную функцыю, утвараючы [[цыташкілет]], які зьяўляецца важным сродкам падтрыманьня формы вузаў. Таксама бялкі гуляюць важную ролю ў [[сыгнальныя сыстэмы вузаў|сыгнальных сыстэмах вузаў]], [[вузавая адгезія|вузавай адгезіі]], [[імунітэт|імунным адказе]] й [[вузавы цыкль|вузавым цыклі]]. Яны зьяўляюцца важнай часткай харчаваньня [[жывёлы|жывёлаў]] і [[чалавек]]а, паколькі гэтыя арганізмы няздольныя сынтэзаваць поўны набор амінакісьляў і павінны атрымліваць іхную частку зь бялковай ежай. У працэсе страваваньня фэрмэнты руйнуюць спажытыя бялкі, раскладваючы іх да ўзроўню амінакісьляў, якія выкарыстоўваюцца пры біясынтэзу бялкоў арганізма ці падвяргаюцца далейшаму распаду для атрыманьня [[энэргія|энэргіі]]. Бялкі былі ўпершыню апісаны швэдзкім хімікам [[Енс Якаб Бэрцэліюс|Енсам Якабам Бэрцэліюсам]] у [[1838]] годзе, які даў ім назву пратэіны (ад [[грэцкая мова|грэц]]. πρώτα — «першараднай важнасьці»). Аднак, іхная цэнтральная роля ў жыцьцядзейнасьці ўсіх жывых арганізмаў была выяўлена толькі ў [[1926]] годзе, калі [[Джэймз Самнэр]] паказаў, што фэрмэнт [[урэаза|урэазы]] таксама зьяўляецца бялком<ref>Sumner, JB The Isolation and Crystallization of the Enzyme Urease. Preliminary Paper // J Biol Chem 69 (1926) С. 435-41.</ref>. == Гісторыя вывучэньня == Бялкі былі выдзелены ў асобную клясу біялягічных малекулаў у XVIII стагодзьдзі ў выніку працы [[Францыя|францускага]] хіміка [[Антуан Франсуа дэ Фуркруа|Антуана дэ Фуркруа]] і іншых навукоўцаў, у якіх была адзначана ўласьцівасьць бялкоў каагуляваць (дэнатураваць) пад узьдзеяньнем награваньня або ўзаемадзеяньня з [[кісьля]]мі. У той час былі дасьледаваны такія бялкі, як то [[альбумін]] («яечны бялок»), [[фібрын]] (бялок з [[кроў|крыві]]) і [[глютэн]] са збожжа [[пшаніца|пшаніцы]]. [[Файл:Antoine François, comte de Fourcroy.jpg|значак|зьлева|[[Антуан Франсуа дэ Фуркруа]], заснавальнік вывучэньня бялкоў.]] У пачатку XIX стагодзьдзя ўжо былі атрыманы некаторыя зьвесткі аб элемэнтарным складзе бялкоў, было вядома, што пры [[гідроліз]]е бялкоў утвараюцца [[амінакісьлі]]. Некаторыя з гэтых амінакісьляў (напрыклад, [[гліцын]] і [[леўцын]]) ужо былі ахарактарызаваны. [[Нідэрлянды|Нідэрляндзкі]] хімік Гэрыт Мульдэр на аснове аналізу хімічнага складу бялкоў прапанаваў гіпотэзу, што амаль усе бялкі маюць падобную эмпірычную формулу. У 1836 годзе Мульдэр прапанаваў першую мадэль хімічнай будовы бялкоў. Грунтуючыся на тэорыі радыкалаў, ён пасьля некалькіх удакладненьняў прыйшоў да высновы, што мінімальная структурная адзінка бялку валодае наступным складам: C<sub>40</sub>H<sub>62</sub>N<sub>10</sub>O<sub>12</sub>. Гэтую адзінку ён назваў «пратэінам» (Pr) (ад {{мова-gr|πρώτειος}}; першасны), а тэорыю — «тэорыяй пратэіну»<ref>Ю. А. Овчинников Биоорганическая химия — Москва: Просвещение, 1987. — С. 24—26.</ref>. Сам тэрмін «пратэін» быў прапанаваны яшчэ [[Швэцыя|швэдзкім]] [[хімік]]ам [[Ёнс Якаб Бэрцэліюс|Якабам Бэрцэліюсам]]<ref name="Leicester">{{кніга|аўтар=Henry Leicester|частка=Berzelius, Jöns Jacob|загаловак=Dictionary of Scientific Biography 2|месца=New York|выдавецтва=Charles Scribner’s Sons|год=1980|старонкі=90—97|isbn=0-684-10114-9}}</ref>. Згодна з уяўленьнямі Мульдэра, кожны бялок складаецца зь некалькіх пратэінавых адзінак, [[серка|серкі]] і [[фосфар]]у. Напрыклад, ён прапанаваў запісваць формулу фібрына як 10PrSP. Мульдэр таксама дасьледаваў прадукты разбурэньня бялкоў — амінакісьлі і для адной зь іх (леўцын) з малой доляй памылкі вызначыў малекулярную масу — 131 дальтонаў. Па меры назапашваньня новых зьвестак пра бялкі тэорыя пратэіну стала падвяргацца крытыцы, але, нягледзячы на гэта, да канца 1850-х усё яшчэ лічылася агульнапрызнанай. Да канца XIX стагодзьдзя было дасьледавана большасьць амінакісьляў, якія ўваходзяць у склад бялкоў. У канцы 1880-х гадоў [[Расея|расейскі]] навуковец Аляксандар Данілеўскі адзначыў існаваньне [[пэптыды|пэптыдных]] групаў (CO-NH) у малекуле бялку<ref>{{артыкул|аўтар=Данилевский А.Я.|загаловак=Биолого-химические сообщения о белковых веществах (материалы для химической конституции и биогенеза их)|выданне=Физиологический сборник|год=1888|том=1|старонкі=289}}</ref><ref name="Uch">{{кніга|частка=§ 38. Белки|аўтар=Цветков Л. А.|загаловак=Органическая химия. Учебник для 10 класса|место=М.|выдавецтва=Просвещение|год=1981|выданне=20-е изд|тыраж=1210000|старонкі=184—193}}</ref>. У 1894 годзе [[Нямеччына|нямецкі]] [[фізыялёгія|фізыёляг]] [[Альбрэхт Косэль]] вылучыў тэорыю, згодна зь якой менавіта амінакісьлі зьяўляюцца асноўнымі структурнымі элемэнтамі бялкоў<ref name="СовЭнц">{{кніга|частка=Белки|загаловак=Химическая энциклопедия|спасылка=http://www.cnshb.ru/AKDiL/0048/base/RB/030001.shtm|месца=Москва|выдавецтва=Советская энциклопедия|год=1988}}</ref>. У пачатку XX стагодзьдзя нямецкі хімік [[Гэрман Эміль Фішэр|Эміль Фішэр]] экспэрымэнтальна даказаў, што бялкі складаюцца з амінакісьлявых рэшткаў, злучаных пэптыднымі сувязямі. Ён жа ажыцьцявіў першы аналіз амінакісьлявай пасьлядоўнасьці бялку і патлумачыў зьяву пратэолізу. Аднак цэнтральная роля бялкоў у арганізьме не была прызнана да 1926 году, калі [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|амэрыканскі]] хімік [[Джэймз Бэтчэлер Самнэр|Джэймз Самнэр]] (апасьля — ляўрэат [[Нобэлеўская прэмія ў галіне хіміі|Нобэлеўскай прэміі па хіміі]]) паказаў, што фэрмэнт урэазы зьяўляецца бялком <ref name="evolution">{{кніга|аўтар=N. H. Barton, D. E. G. Briggs, J. A. Eisen|загаловак=Evolution|выдавецтва=Cold Spring Harbor Laboratory Press|год=2007|старонкі=38|isbn=978-0-87969-684-9}}</ref>. Складанасьць выдзяленьня чыстых бялкоў абцяжарвала іхнае вывучэньне. Таму першыя дасьледаваньні праводзіліся з выкарыстаньнем тых поліпэптыдаў, якія лёгка маглі быць ачышчаны ў вялікай колькасьці, гэта значыць бялкоў крыві, курыных яек, розных [[таксін]]аў, а таксама стрававальных і мэтабалічных фэрмэнтаў, што выдзяляюцца пасьля забою жывёлы. У канцы 1950-х гадоў кампанія ''Armour Hot Dog Co.'' здолела ачысьціць кіляграм бычынай панкрэатычнай рыбануклеазы А, якая стала экспэрымэнтальным аб’ектам для шматлікіх дасьледаваньняў. [[Файл:KendrewMyoglobin.jpg|значак|[[Джон Кендру]] з мадэльлю [[міяглябін]]у ў працэсе працы.]] Ідэя аб тым, што другасная структура бялкоў — вынік утварэньня [[вадарод]]ных сувязяў паміж амінакісьлявымі рэшткамі, была выказана [[Ўільям Астбэры|Ўільямам Астбэры]] ў 1933 годзе, але [[Лайнус Карл Полінг]] лічыцца першым навукоўцам, які здолеў пасьпяхова прадказаць другасную структуру бялкоў. Пазьней [[Ўолтэр Каўзман]], абапіраючыся на працы Кая Ліндэрстрэм-Лянга, зрабіў значны ўнёсак у разуменьне законаў утварэньня трацічнай структуры бялкоў і ролі ў гэтым працэсе гідрафобных узаемадзеяньняў. У канцы 1940-х — пачатку 1950-х гадоў [[Фрэдэрык Сэнгер]] распрацаваў мэтад сэквэнаваньня бялкоў, з дапамогай якога ён да 1955 году вызначыў амінакісьлявую пасьлядоўнасьць двух ланцугоў [[інсулін]]у<ref name="Sanger">{{Спасылка|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1958/sanger-lecture.pdf|загаловак=Нобелеўская лекцыя Ф. Сенгера|accessdate=2013-01-03|archiveurl=http://www.webcitation.org/6DR99GtT3|archivedate=2013-01-05}}</ref><ref name="Sanger1951">{{артыкул|аўтар=Sanger F., Tuppy H.|загаловак=The amino-acid sequence in the phenylalanyl chain of insulin. 2. The investigation of peptides from enzymic hydrolysates|спасылка=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1197536/|выданне=Biochem J|год=1951|том=49|выпуск=4|старонкі=481—490|pmid=14886311}}</ref><ref name="Sanger1953">{{артыкул|аўтар=Sanger F., Thompson E. O.|загаловак=The amino-acid sequence in the glycyl chain of insulin. II. The investigation of peptides from enzymic hydrolysates|спасылка=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1198158/|выданне=Biochem J|год=1953|том=53|выпуск=3|старонкі=366—374|pmid=13032079}}</ref>, прадэманстраваўшы, што бялкі ёсьць лінейнымі палімэрамі амінакісьляў, а не разгалінаваныя (як у некаторых цукроў) ланцугі, калаіды або цыклолы. Першыя прасторавыя структуры бялкоў, атрыманыя мэтадам дыфракцыі рэнтгенаўскіх прамянёў (рэнтгенаструктурнага аналізу) сталі вядомы ў канцы 1950-х — пачатку 1960-х гадах, а структуры, выяўленыя з дапамогай ядзернага магнітнага рэзанансу — у 1980-х гадах. У 2012 годзе Банк зьвестак аб бялках ({{мова-en|Protein Data Bank|скарочана}}) утрымліваў каля 87 тысячаў структур бялкоў<ref>{{спасылка|url=http://www.rcsb.org/pdb/home/home.do|загаловак=Protein Data Bank|publisher=Rutgers and UCSD|description=Biological Macromolecular Resource|accessdate=2012-12-26|archiveurl=http://www.webcitation.org/6DDe19Gl8|archivedate=2012-12-27}}</ref>. У XXI стагодзьдзі дасьледаваньне бялкоў перайшло на якасна новы ўзровень, калі дасьледуюцца ня толькі індывідуальныя ачышчаныя бялкі, але і адначасовае зьмяненьне колькасьці і посттрансьляцыйных мадыфікацыяў вялікай колькасьці бялкоў асобных вузаў, тканак або цэлых арганізмаў. Гэтая галіна [[біяхімія|біяхіміі]] называецца [[пратэёміка]]. З дапамогай мэтадаў [[біяінфарматыка|біяінфарматыкі]] стала магчымым ня толькі апрацоўваць зьвесткі рэнтгенаструктурнага аналізу, але і прадказваць структуру бялку на падставе ягонай амінакісьлявай пасьлядоўнасьці. У цяперашні час крыёэлектронная мікраскапія буйных бялковых комплексаў і прадказаньне прасторавых структураў бялковых дамэнаў з дапамогай кампутарных праграмаў набліжаюцца да атамарнай дакладнасьці<ref>{{артыкул|аўтар=Yahav T., Maimon T., Grossman E., Dahan I., Medalia O.|загаловак=Cryo-electron tomography: gaining insight into cellular processes by structural approaches|выданне=Curr Opin Struct Biol|год= 2011|том=21|выпуск=5|старонкі=670—677|pmid=21813274}}</ref>. == Будова == === Склад === [[Файл:Peptide bond formation.svg|значак|500пкс|Схема ўтварэньня пэптыднага зьвязку.]] Бялковыя [[малекула|малекулы]] ўяўляюць сабой лінэйныя палімэры, якія складаюцца з [[амінакісьлі|α-L-амінакісьляў]], якія ёсьць [[манамэр]]амі гэтых палімэраў, і, як вынятак, з мадыфікаваных асноўных амінакісьляў, нават зважаючы на тое, што мадыфікацыі адбываюцца пасьля сынтэзу бялку ў [[рыбасома|рыбасоме]]. Дзеля абазначэньня амінакісьляў у навуковай літаратуры выкарыстоўваюцца адна- або трохлітарныя абрэвіятуры. Не зважаючы на тое, што на першы пагляд можа здацца, што выкарыстанне усяго 20 асноўных тыпаў амінакісьляў абмяжоўвае разнастайнасьць бялковых структураў, насамрэч колькасьць варыяцыяй цяжка пераацаніць, то бок для ланцуга з 5 амінакісьляў колькасьць розных варыянтаў сягае вышэй за 3 мільёны варыянтаў, а ланцужок з 100 амінакісьляў можа быць прадстаўлены больш чым у 10<sup>130</sup> варыянтах. Дзеля прыкладу колькасьць атамаў у Сусьвеце ацэньваецца прыкладна ў 10<sup>80</sup>. Поліпэптыдныя ланцугі даўжынёй ад двух да некалькіх дзясяткаў амінакісьлявых рэшткаў звычайна называюцца [[пэптыд]]амі, а больш доўгія маюць назоў ці ўласна бялкі або пратэіны, аднак, гэта падзел ёсьць вельмі ўмоўным. Пры ўтварэньні бялку пэптыдныя сувязі ўтвараюцца ў выніку ўзаемадзеяньня α-амінагрупы (-NH<sub>2</sub>) адной амінакісьлі з α-карбаксільнай групай (-COOH) іншае амінакісьлі. Канцы бялку называюцца C- і N-канцамі, у залежнасьці ад таго, якая з групаў канцавой амінакісьлі ёсьць вольнай, то бок -COOH або -NH<sub>2</sub> адпаведна. Пры натуральным сынтэзе бялку на рыбасоме новыя амінакісьлі далучаюцца да С-канцу, таму назва пэптыду або бялку даецца шляхам пераліку амінакісьлявых рэшткаў, пачынаючы з N-канцу. У доўгім поліпэптыдным ланцугу паміж асобнымі ягонымі часткамі узьнікаюць вадародныя сувязі, у выніку поліпэптыдны ланцуг закручваецца ў сьпіраль. Сьпіраль ДНК падпарадкоўваецца правілу [[залатое сечыва|залатога сечыва]]. Адпаведную карціну можна ўбачыць, назіраючы за інтэрваламі ейных выгінаў<ref>Филимонова З. А. Краюшкин А. И. Перепелкин А. И. Сопит Т. П. - Эстетика математики в анатомии чаловека (золотое сечение, логарифмическая спираль, биосимметрия).</ref>. Такім парадкам, узьнікае сьпіралепадобная структура малекулы бялку, якая называецца α-структурай малекулы бялку. Наяўнасьць такой структуры выявілі амэрыканскі хімік [[Лайнус Полінг|Лайнусам Полінгам]] і [[Робэрт Коры|Робэртам Коры]] на падставе рэнтгенафракцыйнага аналізу. Такім чынам, унутрымалекулярныя вадародныя сувязі ўплываюць на прасторавае ўпарадкаваньне такіх складаных сыстэмаў, як то бялкі і [[нуклійныя кісьлі]]. Вадародныя сувязі паміж двума ніткамі сьпіралі [[Дэзоксырыбануклійная кісьля|ДНК]] забясьпечваюць геамэтрычную канфігурацыю гэтае складанае малекулы, якая адказвае за ўтрыманьне [[генэтычная інфармацыя|генэтычнае інфармацыі]]. Пасьлядоўнасьць амінакісьляў у бялку адпавядае інфармацыі, якая зьмяшчаецца ў гене гэтага бялку. Інфармацыя выводзіцца ў выглядзе [[нуклеатыдная пасьлядоўнасьць|пасьлядоўнасьці нуклеатыдаў]], а адной амінакісьлі адпавядае адна або некалькі пасьлядоўнасьцяў з трох [[нуклеатыд]]аў, гэтак званых генэтычным кодам. Тая амінакісьля, якая адпавядае зададзенаму кадону ў ДНК і [[Матрычная рыбануклійная кісьля|мРНК]] (прамежкавае зьвяно [[біясынтэз бялку|біясынтэзу бялку]]), вызначаецца генэтычным кодам, які ў розных арганізмаў можа нязначна адрозьнівацца. [[Гамалёгія (біялёгія)|Гамалягічныя]] бялкі, як то [[гемаглябін]], розных арганізмаў маюць у многіх частках ланцугу розныя амінакісьлявыя рэшткі, якія называюцца зьменнымі, у адрозьненьне ад кансэрватыўных, агульных рэшткаў. Ступень гамалёгіі можа быць выкарыстаная дзеля ацэнкі эвалюцыйнай адлегласьці паміж рознымі таксонамі арганізмаў. === Узроўні бялковай структуры === [[Файл:Main protein structure levels uk.svg|значак|Асноўныя ўзроўні структурнага арганізаваньня бялкоў.]] Акрамя амінакісьлявай пасьлядоўнасьці поліпэптыду, то бок першаснай структуры, дзеля функцыянаваньня бялкоў надзвычай важная трохвымерная структура, якая фармуецца падчас [[Згортваньне бялкоў|згортваньня бялкоў]]. Такая структура ўтрымоўваецца ў выніку ўзаемадзеяньня структураў ніжэйшага ўзроўню. Трохвымерная структура бялкоў у звычайных прыродных умовах называецца [[Натыўны стан|натыўным станам]] бялку. Дарма што многія бялкі здольныя згортвацца і прымаць натыўны стан самастойна, дзякуючы ўласьцівасьцям іхнага поліпэптыднага ланцугу, іншым патрабуецца дапамога з боку іншых бялкоў, гэтак званых [[шапэрон]]аў. Вылучаюць чатыры ўзроўні структуры бялкоў<ref>Ленинджер А. (1985). «Основы биохимии», в 3 томах. Москва: Мир.</ref>: * [[Першасная структура бялку|Першасная структура]] ёсьць пэптыднай або амінакісьлявай пасьлядоўнасьцю, то бок пасьлядоўнасьць амінакісьлявых рэшткаў у пэптыдным ланцугу. Гэтая структура кадуецца адпаведным генам і ў найбольшай ступені вызначае ўласьцівасьці сфармаванага бялку. * [[Другасная структура бялку|Другасная структура]] ёсьць лякальным упарадкаваньнем фрагмэнту ў сьпіральную ці іншую канфармацыю поліпэптыднага ланцугу, стабілізаванага [[Вадародная сувязь|вадароднымі сувязямі]] і [[Гідрафобная ўзаемадзеяньне|гідрафобнымі ўзаемадзеяньнямі]]. Пры гэтым утвараюцца вадародныя сувязі паміж CO- і NH-групамі пэптыднага касьцяка аднаго ланцугу ці сумежных поліпэптыдных ланцугоў. Да найбольш распаўсюдных тыпаў другаснай структуры бялкоў адносяцца<ref>Branden C, Tooze J (1999). «Introduction to Protein Structure» (2nd edition). New York: Garland Publishing.</ref>: [[Альфа-сьпіраль|α-сьпіраль]] (сьпіраль з 4 рэшткамі на віток, стабілізаваная вадароднымі сувязямі паміж пэптыднымі групамі з крокам у 4 зьвёны) і [[Бэта-зморшчавы слой|β-зморшчавы слой]] (некалькі зыгзагападобных поліпэптыдных шэрагаў, у якіх вадародныя сувязі фармуюцца паміж адносна аддаленымі часткамі ланцуга або паміж рознымі ланцугамі, але не паміж блізка разьмешчанымі пэптыднымі групамі, як у выпадку α-сьпіралі)<ref>{{кніга|аўтар=Е.А. Кузнецова|загаловак=Биохимия. Методические указания для самостоятельной работы со студентами|выдавецтва=ОрелГТУ|месца=Орел|год=2010|спасылка=http://oreluniver.ru/file/chair/chemistry/study/biochemistry_lecture.doc}}</ref><ref>{{кніга|аўтар=Рис Э.|загаловак=Введение в молекулярную биологию: от клеток к атомам|месца=М.|выдавецтва= Мир|год=2002}} – 142с.</ref>. Да іншых элемэнтаў другаснай структуры ўлучаюць [[Пі-сьпіраль|π-сьпіраль]] (сьпіраль з крокам вадародных сувязяў у 3 зьвёны), 3<sub>10</sub>-сьпіраль (сьпіраль з крокам вадародных сувязяў у 5 зьвёнаў), звароты, неўпарадкаваныя фрагмэнты ды іншыя элемэнты. Найбольш распаўсюджанай адзінай клясыфікацыяй такіх структураў ёсьць намэнклятура DSSP. * [[Троесная структура бялку|Троесная структура]] ёсьць прасторавай структурай усёй малекулы бялку, улучаючы прасторавыя дачыненьні другасных структураў адна да адной. Такая структура звычайна стабілізуецца нелякальнымі ўзаемадзеяньнямі, часьцей за ўсё праз фармаваньне гідрафобнага ядра, а таксама за кошт стварэньня вадародных сувязяў, [[Солевы масток|масткоў солі]], іншых відаў [[Іённае ўзаемадзеяньне|іённых узаемадзеяньняў]], [[Дысульфідная сувязь|дысульфідных зьвязкаў]] паміж рэшткамі [[цыстэін]]у. Троесная структура звычайна ахоплівае прамежкавыя ўзроўні паміж асноўнымі элемэнтамі другаснай структуры і поўнай структурай бялку. Такая лучанасьць робіць утварэньне, якое складаецца з [[Структурны матыў|структурных матываў]] і [[Бялковы дамэн|дамэнаў]]. Структурныя матывы ўяўляюць сабой невялікія ўстойлівыя камбінацыі некалькіх элемэнтаў другаснай структуры, якія маюць падобную структуру, што важна дзеля выкананьня бялком пэўных функцыяў. Падобныя структурныя матывы звычайна выконваюць падобныя функцыі, таму яны могуць прадказаць функцыю невядомага бялку. Не зважаючы на ​​тое, што гэтыя ўтварэньні могуць быць падобнымі, яны часьцей за ўсё захоўваюцца ў [[эвалюцыя|эвалюцыі]] відаў. Дамэны ёсьць некалькімі больш буйнымі элемэнтамі бялковай структуры, якія характарызуюцца незалежнай ад астатняй часткі поліпэптыднага ланцуга стабілізацыяй і якія часта выконваюць асобную функцыю. Праз эвалюцыю элемэнты другаснай структуры могуць перадавацца паміж генамі, надаючы ім новыя функцыі, таму адменнасьць гэтых элемэнтаў значна меншая, чым сярод розных бялкоў. Працэс пераносу дамэна можа ажыцьцяўляцца штучнымі мэтадамі [[Генэтычная інжынэрыя|генэтычнай інжынэрыі]], ствараючы [[Гібрыдныя бялкі|гібрыдныя бялкі]]. * [[Чацьвярцічная структура бялку|Чацьвярцічная структура]] ёсьць структурай, якая ўзьнікае ў выніку ўзаемадзеяньня некалькіх бялковых малекулаў, якія ў зададзеным кантэксце маюць назоў бялковыя субадзінкі. Поўная структура некалькіх аб’яднаных субадзінак, якія разам выконваюць агульную функцыю, мае менавацца [[Бялковы комплекс|бялковым комплексам]]. === Памеры === [[Файл:Protein Composite.jpg|значак|Параўнальныя памеры бялкоў і пэптыдаў. Зьлева направа можна пабачыць [[антыцела|антыцелы]], [[гемаглябін]], [[інсулін]], [[адэнілаткіназа]] і [[глютамінсынтэтаза]].]] Памер бялку можна вымераць паводле колькасьці амінакісьляў або ў адзінках [[Малекулярная маса|малекулярнае масы]], вядомых як [[Атамная адзінка масы|дальтоны]]. Пры гэтым празь вялікі памер малекулаў часьцей выкарыстоўваецца вытворная адзінка знаная як кілядальтон (скарочана кДа). Самым вялікім вядомым адзінкавым бялком ёсьць [[тытын]] — складнік [[цягліцы|цягліцавага]] [[саркамэр]]у, які зьмяшчае больш за 29 тысяч амінакісьляў і мае малекулярную масу роўную 3 МДа<ref>Fulton A, Isaacs W (1991). «Titin, а huge, elastic sarcomeric protein with а probable role in morphogenesis». Bioessays 13 (4): 157–61. [[:PMID:1859393|PMID 1859393]].</ref>. Тым часам найбуйнейшым унутрывузавым бялковым комплексам ёсьць комплекс [[ядравая пора|ядравай поры]] [[хрыбетныя|хрыбетных]] жывёлаў. Маса гэтага комплексу складае каля 125 МДа<ref>[https://web.archive.org/web/20130822054452/http://www.ks.uiuc.edu/Research/npc/ «The Nuclear Pore Complex»]. Theoretical and Computational Biophysics group, Univ. of Illinois an Urbana-Champain.</ref>. Аднак у цэлым цяжка казаць пра найбольшыя памеры бялковага комплексу, таму што часта комплексы маюць вельмі абмежаваную працягласьць жыцьця, да таго ж увесь [[цыташкілет]] вузы або пазавузавую матрыцу цэлага арганізму можна лічыць адзінкавым комплексам. Найменшы бялок таксама цяжка вызначыць, бо шмат якія зь іх з фэрмэнтатыўнай актыўнасьцю не перавышаюць памеры некалькіх дзясяткаў амінакісьляў, а многія пэптыдныя гармоны яшчэ меншыя. Часам самым дробным бялком лічыцца найменшая амінакісьля [[пралін]], якая валодае незалежнай каталітычнай актыўнасьцю<ref>Mohammad Movassaghi and Eric N. Jacobsen (2002). [http://www.sciencemag.org/cgi/content/full/298/5600/1904 «The Simplest Enzyme»]. Science 298 (5600): 1904—1905.</ref>. === Фізыка-хімічныя ўласьцівасьці === Паводле вонкавага выгляду бялкі могуць быць [[парашок|парашкамі]], [[крышталь|крышталямі]], [[валакно|валокнамі]] або [[калёід]]амі. У некаторых выпадках магчымыя пераходы з аднаго стану ў іншы, напрыклад, бялок, які знаходзіцца ў стане калёіднага рошчыну пры засолцы, можа выпадаць у муту, але пры аднаўленьні аптымальнага паказчыку pH вяртаецца ў калёідную форму. Бялкі таксама характарызуюцца [[Ізаэлектрычны пункт|ізаэлектрычным пунктам]] (pI) — кісьліннасьцю сярэдняга паказчыка pH, пры якім малекула бялку не нясе [[электрычны зарад|электрычнага ладунку]]. Чым большай ёсьць [[гідраксільная група]] ў гэтым бялку, тым вышэйшай ёсьць ягоны ізаэлектрычны пункт. Бялкі з pI меншым за 7 называюцца кіслымі, у адваротным выпадку яны маюць менавацца асноўнымі. Увогуле, pI бялку залежыць ад функцыі, якую ён выконвае. Гэтак бялкі, якія лучацца з нуклійнымі кісьлямі, часта зьяўляюцца асноўнымі. Прыкладам такіх бялкоў ёсьць [[гістон]]ы. Паводле ступені [[растваральнасьць|растваральнасьці]] ў вадзе бялкі падзяляюцца на растваральныя (гідрафільныя) і нерастваральныя (гідрафобныя). Да апошніх адносіцца большасьць бялкоў, якія ўваходзяць у склад [[Вузавая мэмбрана|біялягічных мэмбранаў]], як то інтэгральных мэмбранных бялкоў, якія ўзаемадзейнічаюць з гідрафобнымі мэмбраннымі [[ліпіды|ліпідамі]]<ref>Singer S. J. (1990). «The Structure and Insertion of Integral Proteins in Membranes». Annual Review of Cell Biology. 6: 247—296.</ref>. Гідрафобнае ўзаемадзеяньне адбываецца праз збліжэньне дзьвюх непалярных групаў, як то [[аланін]]у і [[леўцын]]у, пакуль яны не датыкаюцца адзін да аднаго, і гэтае збліжэньне суправаджаецца памяншэньнем навакольных малекулаў вады, якія выцясьняюцца з сфэры, дзе адбываецца гідрафобнае ўзаемадзеяньне. Здольнасьцю да гідрафобных узаемадзеяньняў надзеленыя рэшткі [[валін]]у, леўцыну, [[ізалеўцын]]у, [[фэнілаланін]]у і іншыя. Гідрафобныя ўзаемадзеяньні, як і іншыя некавалентныя сувязі, гуляюць пэўную ролю ў стварэньні і стабілізацыі структуры і зьяўляюцца спэцыфічнымі для кожнага бялку. Адзінкавыя гідрафобныя ўзаемадзеяньні, дзякуючы каапэрацыі многіх такіх узаемадзеяньняў, утвараюць вельмі моцныя асацыяцыі, якія стабілізуюць структуру бялковай малекулы. Упершыню значэньне гідрафобных участкаў поліпэптыднага ланцугу ў фармаваньні канфігурацыі бялковай малекулы выявілі [[Давід Талмуд]] і [[Сямён Брэсьлер]]. == Глядзіце таксама == * [[Квашыяркор]] == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.expasy.org/uniprot/ Унівэрсальны рэсурс пра бялкі]. {{ref-en}} * [http://www.molbiol.ru/appendix/02_01.html Уласьцівасьці амінакісьляў і бялкоў]. {{ref-ru}} * [http://www.proteinatlas.org/ Атляс бялкоў чалавека]. {{ref-en}} * [http://www.humanproteinpedia.org/ Чалавечая пратэінапэдыя]. {{ref-en}} [[Катэгорыя:Цыталёгія]] [[Катэгорыя:Бялкі| ]] [[Катэгорыя:Біяпалімэры]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] ryls1c4f1kvl3s9kmul45ic6acmbav8 Нікатын 0 85660 2330744 2280762 2022-07-31T10:38:18Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki [[Файл:Nicotine-3D-vdW.png|міні|справа|200пкс|3D мадэль малекулы нікатыну]] '''Нікаты́н''' — [[Алькалёіды|алькалёід]], [[наркотык]], які ўтрымоўваецца ў расьлінах сямейства [[пасьлёнавыя|пасьлёнавых]], пераважна ў [[тытунь|тытуне]], складаючы пры гэтым 0,6-3,0% ад сухой вагі<ref>[https://web.archive.org/web/20181101160942/https://pubs.acs.org/doi/abs/10.1021/jf990089w «Determination of the Nicotine Content of Various Edible Nightshades (Solanaceae) and Their Products and Estimation of the Associated Dietary Nicotine Intake»]</ref>. [[Біясынтэз]] адбываецца ў каранях, але назапашваецца ў лісьцёх. Нікатын выкарыстоўваецца расьлінамі ў якасьці барацьбы супраць [[траваедныя|траваедных]], а таксама дзеля ўзьдзеяньня на [[вусякі|вусякоў]], таму нікатын шырока выкарыстоўваўся ў якасьці [[інсэктыцыд]]у ў мінулым<ref>[http://books.google.com/books?id=RiwSYFgZ2fEC&pg=PA933&lpg=PA933&dq=nicotine+widely+used+pesticide&source=bl&ots=KaYsWIJLC_&sig=ZnDL_ENqpngDiOWi5ksxaU12TOc&hl=en&ei=7uw_SueFHJSuswPK_YG3AQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=2 The Chemical Components of Tobacco and Tobacco Smoke]</ref>, а ў цяперашні час аналягі нікатыну, як то [[імідаклёпрыд]], па-ранейшаму шырока выкарыстоўваецца. Нікатын таксама зьмяшчаецца ў іншых відах сямейства пасьлёновых, зь невялікай колькасьцю прысутнасьці ў відах, як то [[баклажан]], [[памідоры]], [[бульба]] й [[баўгарскі зялёны перац]], а таксама ўтрымоўваецца ў лісьцёх [[кока|кокі]]. У невялікіх канцэнтрацыях гэтае рэчыва дзейнічае як стымулятар для [[сысуны|сысуноў]] і зьяўляецца асноўным фактарам, які фармуе залежнасьць да [[паленьне|паленьня]] тытуню. Па дадзеных [[Амэрыканская асацыяцыя кардыёлагаў|Амэрыканскай асацыяцыі кардыёлагаў]], нікатынавая залежнасьць гістарычна была адной з самых складаных залежнасьцяў, ад якой цяжка адрынуцца, у той час як фармакалягічныя й паводніцкія характарыстыкі, якія вызначаюць прыхільнасьць да тытуню аналягічныя тым, якія вызначаюць залежнасьць ад наркотыкаў, як то [[гераін]] і [[какаін]]<ref>[https://web.archive.org/web/20170704174856/http://www.imaginelaserworks.com/news/links/nicotine-addiction/ «Nicotine Addiction»] Imagine Laserworks</ref>. Колькасьць нікатыну ў [[цыгарэта]]х паступова павялічваецца з кожным годам, а ў адным дасьледаваньні было ўстаноўлена, што сярэдняе павелічэньне склада 1,6% на год у пэрыяд з 1998 па 2005 гады. Гэта было выяўлена для ўсіх асноўных катэгорыяў рынку цыгарэт<ref>Connolly, G. N; Alpert, H. R; Wayne, G. F; Koh, H (2007). «Trends in nicotine yield in smoke and its relationship with design characteristics among popular US cigarette brands, 1997-2005». Tobacco Control 16 (5):</ref>. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.howstuffworks.com/nicotine.htm Як працуе нікатын / How Nicotine Works]. howstuffworks.com {{ref-en}} {{Накід:Хімія}} [[Катэгорыя:Алькалёіды]] [[Катэгорыя:Фармакалёгія]] [[Катэгорыя:Паленьне]] fdagvyw5wyndp9le4288pbzlpqhw31k AC/DC 0 86957 2330525 2322702 2022-07-30T17:52:48Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Музычны гурт |Назва = AC/DC |Фота = ACDC In Tacoma 2009.jpg |памер = |Подпіс = |Гады = 1973 — цяпер |Адкуль = [[Аўстралія]], [[Сыднэй]] |Мова = [[ангельская мова|ангельская]] |Жанр = [[гэві-мэтал]]<br />[[рок-н-рол]] |Выдавец = [[Albert Records|Albert]]<br />[[EMI]]<br />[[Columbia Records|Columbia]]<br />[[Epic Records|Epic]]<br />[[Atlantic Records|Atlantic]]<br />[[Atco Records|Atco]]<br />[[Elektra Records|Elektra]]<br />[[East West Records|East West]] |Зьвязаныя праекты = |Афіцыйная старонка = [http://www.acdc.com/ www.acdc.com] |Удзельнікі2 = |Удзельнікі = [[Вакал]]: [[Браян Джонсан]]<br />[[Гітара|Сола-гітара]]: [[Ангус Янг]]<br />[[Бас-гітара|Бас]]: [[Кліф Ўільямз]]<br />[[Барабан]]ы: [[Філ Рад]] |Былыя ўдзельнікі = [[Вакал]]: [[Бон Скот]]<br />[[Вакал]]: [[Дэйв Эванз]]<br />[[Бас-гітара|Бас]]: [[Марк Эванз]]<br />[[Барабан]]ы: [[Сайман Райт]]<br />[[Барабан]]ы: [[Крыс Слэйд]]<br />[[Гітара]]: Стыві Янг<br /> [[Гітара|Рытм-гітара]]: [[Малкалм Янг]] }} '''AC/DC''' (скар. ад {{мова-en|alternating current/direct current}} — зьменны/сталы ток) — аўстралійскі рок-гурт, сфармаваны ў [[Сыднэй|Сыднэі]] ([[Аўстралія]]) у лістападзе 1973 году выхадцамі з [[Шатляндыя|Шатляндыі]], братамі [[Малкалм Янг|Малкалмам]] і [[Ангус Янг|Ангусам]] Янгамі. Разам з такімі гуртамі як [[Led Zeppelin]], [[Scorpions]], [[Black Sabbath]] і [[Judas Priest]] AC/DC часта разглядаюцца як піянэры [[гард-рок]]у й [[гэві-мэтал]]у.<ref>Dale Hoiberg. AC/DC // Encyclopædia Britannica Ultimate Reference Suite. — 2007.</ref><ref>Dale Hoiberg. Heavy metal // Encyclopædia Britannica Ultimate Reference Suite. — 2007.</ref> Самі жа музыкі клясыфікавалі сваю музыку як [[рок-н-рол]]<ref>Murray, Engleheart. AC/DC — Bonfire. — 1997.</ref>, таму што ў яе аснове ляжыць [[рытм-энд-блюз]] з моцна скажоным гучаньнем рытмічнай і сола-гітараў. Калектыў мінуў празь некалькі зьменаў складаў, перш чым у 1975 годзе быў выдадзены першы альбом гурту, [[High Voltage]]. Склад гурту заставаўся нязьменным, пакуль бас-гітарыст [[Марк Эванз]] ня быў замешчаны [[Кліф Ўільямз|Кліфам Ўільямзам]] у 1977 годзе. 19 лютага 1980 году ад моцнага алькагольнага [[Ап’яненьне|ап’яненьня]] памёр вакаліст і аўтар песень калектыву [[Бон Скот]]. Гурт меў ўсе шанцы распасьціся, але неўзабаве замена Скоту была знойдзеная, у асобе былога вакаліста гурту [[Geordie]] [[Браян Джонсак|Браяна Джонсана]]. У гэтым жа годзе гурт запісаў свой самы прадаваны альбом, [[Back in Black]]. Калектыў прадаў звыш 200 мільёнаў копіяў альбомаў па ўсім сьвеце<ref>[https://web.archive.org/web/20070703045949/http://www.cbc.ca/arts/music/story/2007/08/02/acdc-downloading.html?ref=rss AC/DC decides to join information Highway to Hell]</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20110523230256/http://www.harpercollins.com/books/Ac-Dc-Maximum-Rock-Roll/?isbn=9780061133923 AC/DC: Maximum Rock & Roll: The Ultimate Story of the World’s Greatest Rock-and-Roll Band by Murray Engleheart, Arnaud Durieux]</ref>, уключаючы 68 мільёнаў у [[ЗША]]<ref>https://web.archive.org/web/20070701163039/http://www.riaa.com/goldandplatinumdata.php?table=tblTopArt</ref>. Самы пасьпяховы альбом, [[Back in Black]], быў прададзены ў колькасьці больш за 22 мільёны ў [[ЗША]]<ref>https://web.archive.org/web/20070701162536/http://www.riaa.com/goldandplatinumdata.php?table=tblTop100</ref> й больш за 42 мільёны за іх межамі<ref>http://www.everyhit.co.uk/recordalb.html</ref>. AC/DC зьяўляецца самым пасьпяховым і вядомым рок-гуртом з Аўстраліі й адным з найпапулярнейшых у сьвеце. == Назва == Старэйшая сястра Малкалма й Ангуса Янгаў, Маргарэт прапанавала назву для гурту пасьля таго, як пабачыла акронім «AC/DC» на заднім баку швейнай машынкі. «AC/DC» — абрэвіятура ад «[[Зьменны ток|ток зьменны]]/[[Сталы ток|ток сталы]]» ({{мова-en|«alternating current/direct current»}}), якая абазначае пераўтваральнік пераменнага току ў сталы. Браты адчулі, што гэтая назва сымбалізуе шчырую энэргію музыкі гурту й энэргетыку іхніх жывых выступаў, такім чынам імя й замацавалася.<ref>http://classicrock.about.com/od/artistsae1/p/ac_dc.htmд{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>http://www.digitaldreamdoor.com/pages/music0_name.html</ref> == Гісторыя == Браты [[Ангус Янг|Ангус]] (нарадзіўся 31 сакавіка 1955 году; па патрабаваньні кампаніі Atlantic Records годам нараджэньня Ангуса афіцыйна пазначаўся няправільны 1959), [[Малкалм Янг|Малкалм]] (нарадзіўся 6 студзеня 1953 году) і [[Джордж Янг]] нарадзіліся ў [[Глазга]] (Шатляндыя), але ў 1963 годзе разам з большай часткай сям’і зьехалі ў [[Сыднэй]]. Джордж пачаў гуляць на гітары першым і стаў чальцом самага пасьпяховага аўстралійскага гурту 1960-х, The Easybeats. Гэта быў першы мясцовы рок-гурт, які выпусьціў гіт міжнароднага маштабу — «Friday on My Mind» у 1966 годзе.<ref>https://web.archive.org/web/20071230073123/http://www.albertmusic.com/history.htm</ref><ref>http://www.songfacts.com/detail.php?id=3046</ref> Малкалм неўзабаве рушыў усьлед па ступнях брата, стаўшы гітарыстам гурту зь [[Ньюкасл (Аўстралія)|Ньюкаслу]] The Velvet Underground (ня варта блытаць зь нью-ёрцкім калектывам [[The Velvet Underground]]). == Першыя гады == Да братоў-гітарыстаў Малкалму (ён і ініцыяваў гурт) і Ангусу Янгам у лістападзе 1973-га дадаліся вакаліст [[Дэйв Эванз]], бас-гітарыст [[Лары Ван Крыдт]] і бубнач Колін Бэрджэс. Дэбют квінтэту адбыўся 31 сьнежня 1973 году ў сыднэйскім бары Chequers.<ref>[http://www.abc.net.au/longway/timeline/ Long Way to the Top]</ref> Першапачатковы склад часта зьмяняўся — гурт зьмяніў некалькі бубначоў і басістаў на працягу 1974 году. У верасьні 1974 году AC/DC замянілі [[Дэйв Эванз|Дэйва Эванза]] на харызматычнага Бона Скота (нарадзіўся 9 ліпеня 1946 году ў [[Кірымэр]], [[Шатляндыя]]), знаёмага [[Джордж Янг|Джорджа Янга]] і які меў досьвед вакаліста (у гурце The Spectors; дарэчы, Бон быў у AC/DC шафёрам, калі яму прапанавалі заняць месца Эванза). З гэтай падзеі й пачаўся шлях гурту да посьпеху. Яшчэ з Эванзам былі запісаныя 3 песьні: «Can I Sit Next to You Girl», «Rockin’ in the Parlour» (у 1974 годзе яны вышлі як іхні дэбютны сынгл) і «Show Business» («Can I Sit Next to You Girl» і «Show Business» былі затым перапісаныя з вакалам Скота). Маргарэт Янг акрамя назвы яшчэ прапанавала Ангусу ў якасьці сцэнічнага касьцюма — Малкалм аднойчы даў усім удзельнікам заданьне зьявіцца на рэпэтыцыю ў касьцюмах — выкарыстаць школьную форму (вэльвэтавыя пінжачок і шорты, гальштук), якую ён насіў у сярэдняй школе для хлопчыкаў «Эшфылд» у [[Сыднэй|Сыднэі]] (Ashfield Boys High School). Гэтую форму плюс школьны ранец ён стаў апранаць практычна на ўсіх канцэртах гурту. Дзякуючы сталаму ўдзелу ў трансьліраваным па ўсёй [[Аўстралія|Аўстраліі]] тэлевізійнаму шоў папулярнай музыкі «Зваротны адлік» (Countdown) (у пэрыяд паміж 1974 і 1978 гадамі) гурт стаў адным з найболей вядомых і папулярных у краіне. AC/DC у гэтыя гады выпусьцілі шэраг пасьпяховых альбомаў і сынглаў, уключаючы нестарэючы рок-н-рольны гімн «It’s a Long Way to the Top (If You Wanna Rock 'n' Roll)» («Доўгі шлях на вяршыню (калі жадаеш граць рок-н-ролл)»). == Сусьветная вядомасьць == Гурт падпісаў міжнародны кантракт з [[Atlantic Records]] і стаў актыўна гастраляваць па [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]] і [[Эўропа|Эўропе]], дамагаючыся вядомасьці й набіраючыся досьведу выступаючы на падхваце вядомых рок-выканаўцаў таго часу, такіх як [[Эліс Купэр]], [[Black Sabbath]], [[Kiss]], [[Cheap Trick]], [[Nazareth]], [[Foreigner]], [[Thin Lizzy]] і [[The Who]]. У 1976 годзе быў выдадзены трэці аўстралійскі альбом AC/DC [[Dirty Deeds Done Dirt Cheap]]. Нашэсьце й хвалю папулярнасьці [[панк-рок]]у 1976—1978 гадоў гурт пасьпяхова перажыў дзякуючы сваім грубаватым і правакацыйным тэкстам песень і, часткова, з-за таго, што ў брытанскай музычнай прэсе таго часу яго адносілі да панка-гурту. Яны дамагліся посьпеху на брытанскай рок-сцэне дзякуючы сваім магутным і скандальным канцэртным шоў, а [[Ангус Янг]] хутка стаў знакаміты з-за сваіх правакацыйных паводзінаў на сцэне, што, у тым ліку, прывяло да таго, што гурту забаранілі выступаць на шэрагу брытанскіх канцэртных пляцовак. == «Highway to Hell» == Спрадусаваны [[Мат Ланг|Матам Лангам]] альбом 1979 году «[[Highway to Hell]]» узьнёс гурт на вяршыні сусьветных гіт-парадаў рок-музыкі ўсіх часоў. Альбом, несумнеўна, стаў самым папулярным з дыскаграфіі гурту на момант выхаду. Шматлікія песьні гэтага альбому дагэтуль часта можна пачуць на радыё, а тытульны трэк стаў адной з самых вядомых песень у гісторыі рок-музыкі. == Сьмерць Бона Скота == [[Файл:BonScott.png|міні|Бон Скот]] 19 лютага 1980 году [[Бон Скот]] сышоў з чарговай вечарынкі ў моцным падпіцьці, і, бо ня мог ісьці далей, то быў пакінуты на ноч у аўтамабілі свайго знаёмага Алістэра Кінэара. Той і знайшоў Бона на наступны дзень мёртвым. Прычынаю сьмерці афіцыйна стала [[пераахаладжэньне]], хоць найболей распаўсюджанай вэрсіяй і па гэтай дзень зьяўляецца тое, што Бон Скот захлынуўся ўласнымі ванітавымі масамі. Хадзіў слых аб тым, што трагедыя гэтая была невыпадковай, што падмацоўваецца мноствам супярэчнасьцяў у афіцыйнай вэрсіі яго сьмерці, што таксама спараджае мноства тэорыяў змовы пра забойства музыкі й пра перадазіроўку гераіну. [[Файл:BonScottStatue3 gobeirne.jpg|міні|зьлева|Статуя Бона Скота, Фрымантл, Заходняя [[Аўстралія]]]] Чальцы гурту першапачаткова плянавалі спыніць сваю музычную дзейнасьць у складзе AC/DC, але пазьней вырашылі, што Бон Скот жадаў бы, каб гурт працягваў існаваць. Музыкі спрабавалі некалькі кандыдатаў на месца вакаліста, у выніку засталося два прэтэндэнты: Тэры Слэсэр і [[Браян Джонсан]]. Джонсан у гэты пэрыяд спрабаваў аднавіць свой гурт [[Geordie]], але выкананьне на публіцы дзьвюх песень AC/DC і [[Ціна Торнэр|Ціны Торнэр]] («Whole Lotta Rosie» (Let There Be Rock) і «Nutbush City Limits», адпаведна) уразіла ўдзельнікаў AC/DC і празь некалькі дзён яны паведамілі Джонсану, што ён новы вакаліст гурту. == «Back in Black» == Сумесна з [[Браян Джонсан|Браянам Джонсанам]] гурт дапісаў незавершаныя з-за сьмерці [[Бон Скот|Бона Скота]] песьні, і запісаў альбом «[[Back in Black]]», таксама спрадусаваны Лангам. «Back in Black», выпушчаны ў 1980 годзе, стаў самым прадаваным альбомам гурту й адным з найзначнейшых у гісторыі рок-музыкі. Сярод усіх гітоў альбому, аднайменная з назвай альбома песьня, напісаная ў памяць пра Бона Скота, і «You Shook Me All Night Long», шматлікімі лічыцца квінтэсэнцыяй музыкі AC/DC, і нават гард-року ўвогуле. Наступны альбом, «[[For Those About to Rock]] (We Salute You)», выпушчаны ў 1981 годзе таксама вельмі добра прадаваўся й быў добра прыняты крытыкамі. Аднайменная альбому кампазыцыя, якая канчаецца пад гром пякучых пушак, стала кульмінацыйным і завяршальным нумарам большасьці наступных канцэртаў AC/DC. Альбом «[[Flick of the Switch]]» 1983 году гурт прадусаваўся бяз Ланга. Бубнач [[Філ Рад]] з-за асабістых рознагалосьсяў з астатнімі чальцамі гурту, выкліканых, па некаторых дадзеных, праблемамі зь алькаголем, пакінуў гурт. На яго месца пасьля ананімнага праслухоўваньня ўзялі Саймана Райта (Simon Wright), былога чальца гурту Tytan. У 1985 годзе ў новым складзе гурт запісаў меней пасьпяховы альбом «[[Fly on the Wall]]», спрадусаваны братамі Янгамі. Разам з гэтым альбомам гурт выпусьціў сэрыю музычных відэа, якая выконвае пяць зь дзесяці песень альбому ў бары, з выкарыстаньнем розных спэцэфэктаў, уключаючы анімаваную муху. У 1986 годзе AC/DC вярнуліся ў гіт-парады з загалоўнай песьняй альбому «[[Who Made Who]]», які зьяўляецца саўндтрэкам да фільму [[Стывен Кінг|Стывена Кінга]] «[[Максымальнае паскарэньне]]» (Maximum Overdrive). Альбом таксама ўтрымоўваў дзьве новыя інструмэнтальныя кампазыцыі й гіты з папярэдніх альбомаў. У лютым 1986 году гурт быў прыняты ў Залу славы Аўстралійскай асацыяцыі гуказапісвальнай індустрыі (Australian Record Industry Association Hall of Fame). Альбом 1988 году «[[Blow Up Your Video]]» гурт выпусьціў разам зь першапачатковым складам прадусэраў, [[Гары Ванда]]й (Harry Vanda) і [[Джордж Янг|Джорджам Янгам]]. Гэты альбом прадаваўся лепш за папярэдні й патрапіў у брытанскі гіт-парад дваццаці лепшых сынгалаў зь песьняй «Heatseeker». Пасьля выхаду [[Blow Up Your Video]] з гурту сышоў Райт і быў заменены на сэсійнага музыку [[Крыс Слэйд|Крыса Слэйда]]. Джонсан ня мог удзельнічаць у працы гурту некалькі месяцаў, таму браты Янгі напісалі песьні для наступнага альбому самастойна, як і для ўсіх наступных. У 1990 годзе выйшаў альбом [[The Razor’s Edge]]. Ён стаў вельмі пасьпяховым для гурту й утрымліваў гіты «Thunderstruck» і «Money Talks». Альбом стаў мультыплятынавым, увайшоў у дзясятку гіт-параду [[ЗША]] (2-е месца) і дваццатку сынгалаў у [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]]. 21 сакавіка 1991 году «AC/DC» пачынае свой эўрапейскі тур у Хэльсынкі. Брытанская частка туру пачалася на «[[Wembley Arena]]» 15 красавіка 1991 году. У жніўні 1991 гурт прыняў удзел у фэсьце «Монстры рока» у Кастл-Данінгтоне, а таксама яшчэ ў сэрыі з 20 фэстаў па ўсім кантынэнце ў 18 гарадах). Дадзены тур уключаў у сябе адзін бясплатны выступ, які адбыўся ў [[Масква|Маскве]] 29 верасьня 1991 году на поле аэрадрому Тушына. Ён прыцягнуў велічэзную аўдыторыю парадку 500 000 чалавек (у то час, музыка «AC/DC» была вельмі папулярная сярод савецкай моладзі, а запісы гурту можна было дастаць толькі на «чорным» рынку). Маскоўскі канцэрт адбыўся ўсяго пару тыдняў праз пасьля путчу ГКЧП, скінуўшага ўладу КПСС, быў прадстаўлены як «сьвята дэмакратыі й волі» і быў своеасаблівым падарункам савецкай моладзі, за іхні супраціў спробе дзяржаўнага вайсковага перавароту, што нядаўна праваліўся. Выступ быў запісаны на відэа пад кіраўніцтвам Ўэйна Ішама. Маскоўскі канцэрт стаў асабліва значнай падзеяй у культурным жыцьці краіны ў сьвятле таго, што большасьць заходняй рок-музыкі было забароненай і практычна абвешчанай па-за законам. Падчас туру «The Razor’s Edge» было запісана на плёнку некалькі выступаў «AC/DC». Сярод іх былі гістарычны канцэрт у Маскве, а таксама ў Кастл-Донінгтоне, пры здымцы якога рэжысэр Дэвід Малет задзейнічаў 22 камэры. У 1994 годзе ў гурт вярнуўся [[Філ Рад]]. Сыход [[Крыс Слэйд|Крыса Слэйда]], у гэтай сувязі, быў дружалюбным і адбыўся ў асноўным з-за моцнага жаданьня чальцоў гурту вярнуць Рада. Па меркаваньні [[Ангус Янг|Ангуса Янга]], Слэйд быў лепшым музыкам у AC/DC, але жаданьне ўбачыць у гурце Філа было мацнейшым. У складзе 1980—1983 гадоў гурт запісаў у 1995 годзе альбом «[[Ballbreaker]]» з прадусэрам Рыкам Рубінам і «[[Stiff Upper Lip]]» у 2000 годзе. Пасьля выхаду гэтых альбомаў гурт падпісаў доўгатэрміновы кантракт на некалькі альбомаў з [[Sony BMG]], якія сталі выходзіць пад лэйблам [[Epic Records]]. == 2000-я гады == [[Файл:ACDC Lane.jpg|міні|Знак на вуліцы ACDC-Лэйн]] У сакавіку 2003 гурт AC/DC быў прыняты ў Залю славы рок-н-ролу ў [[Нью-Ёрк]]у й выканаў свае гіты «Highway to Hell» і «You Shook Me All Night Long» сумесна са [[Стыў Тайлэр|Стывам Тайлэрам]] з [[Aerosmith]]. У траўні 2003 [[Малкалм Янг|Малкалму Янгу]] была прысуджаная ўзнагарода Тэда Альбэрта (Ted Albert Award) за «выбітны ўклад у аўстралійскую музыку». У тым жа годзе Асацыяцыя гуказапісвальнай індустрыі Амэрыкі (Recording Industry Association of America, RIAA) абнавіла разьлікі колькасьці продажаў альбомаў гурту з 46,5 млн да 63 млн копіяў, што зрабіла AC/DC пятым гуртом у гісторыі ЗША, які прадаў найбольшую колькасьць альбомаў пасьля [[The Beatles]], [[Led Zeppelin]], [[Pink Floyd]] і [[Eagles]]. Акрамя таго, быў засьведчаны «двойчы дыямэнтавы» (20 000 000 прададзеных копіяў) статус альбому [[Back in Black]], што зрабіла яго шостым у сьпісе самых прадаваных альбомаў у гісторыі [[ЗША]] (у 2005 годзе колькасьць прададзеных копіяў альбома дасягнула 21 мільён, што вывела яго на пятую пазыцыю). У ліпені 2003 гурт меў сумесны выступ з [[Rolling Stones]] на Сарсфэсьце (Sarsfest), на канцэрце ў [[Таронта]] ([[Канада]]), прысьвечаным барацьбе зь эпідэміяй [[SARS]]. 1 кастрычніка 2004 году вуліца Карпарэйшн-Лэйн ({{мова-en|Corporation Lane|скарочана}}) у [[Мэльбурн]]е была афіцыйна пераназваная ў ACDC-Лэйн ({{мова-en|ACDC Lane|скарочана}}) у гонар гурту (назвы вуліцаў у Мэльбурне ня могуць утрымліваць знак «/»). Вуліца знаходзіцца побач са Сўонстан Стрыт ({{мова-en|Swanston Street|скарочана}}), месцам дзе, у кузаве грузавіку, гурт запісаў свой відэакліп для гіту 1975 году «It’s a Long Way to the Top» (таксама ёсьць яшчэ адна вуліца ў сьвеце, названая ў гонар гурту AC/DC, у [[Гішпанія|Гішпаніі]], у горадзе Лэгане ({{мова-en|Legane’s|скарочана}}), побач з [[Мадрыд]]ам — «Calle de AC/DC»). У сакавіку 2005 году выйшаў набор зь дзьвюх [[DVD]] дыскаў, «[[Family Jewels]]», якія ўтрымліваюць музычнае відэа й кліпы з канцэртаў. Першы дыск ставіцца да эры [[Бон Скот|Бона Скота]] (з канцэртнымі відэазапісамі, зьнятымі за дзесяць дзён да сьмерці Скота), другі ўтрымліваў відэаматэрыялы эры [[Браян Джонсан|Браяна Джонсана]]. 28 жніўня 2008 выйшаў сынгл «Rock’n’Roll Train». 20 кастрычніка 2008 AC/DC выпусьцілі свой новы альбом «[[Black Ice]]», які ўжо праз тыдзень пасьля выхаду ўзначаліў гіт-парады 29 краінаў сьвету. За першы тыдзень гурт прадаў 5 мільёнаў копіяў альбому ва ўсім сьвеце. У аўстралійскім Top 50 на пачатак лістападу апынулася 6 альбомаў AC/DC. == Храналёгія == <timeline> TimeAxis = orientation:horizontal format:yyyy ImageSize = width:750 height:300 PlotArea = width:700 height:250 bottom:20 left:20 Colors = id:canvas value:rgb(0.97,0.97,0.97) id:grid1 value:rgb(0.86,0.86,0.86) id:grid2 value:gray(0.8) id:bars value:rgb(0.96,0.96,0.6) id:bg value:white id:2color value:rgb(1,1,0.6) BackgroundColors = canvas:bg Period = from:1973 till:2010 ScaleMajor = unit:year increment:2 start:1973 gridcolor:grid1 BarData= barset:Bandmembers PlotData= # set defaults width:18 fontsize:m textcolor:black align:left anchor:from shift:(5,-5) color:bars barset:Bandmembers from:1973 till:2010 text:"Ангус Янг" color:2color from:1973 till:2010 text:"Малкалм Янг †" from:1973 till:1974 text:"Дэйв Эванз" from:1974 till:1980 text:"Бон Скот †" from:1980 till:2010 text:"Браян Джонсан" color:2color from:1973 till:1974 text:"Лары Ван Крайдт, Роб Бэйлі" color:2color from:1974 till:1975 text:"Джордж Янг" color:2color from:1975 till:1977 text:"Марк Эванз" color:2color from:1977 till:2010 text:"Кліф Ўільямс" from:1973 till:1974 text:"Колін Барджэс" from:1974 till:1974 text:"Пітэр Клак" from:1974 till:1975 text:"Тоні Карэньці" from:1975 till:1983 text:"Філ Рад" from:1983 till:1989 text:"Сайман Райт" from:1989 till:1994 text:"Крыс Слэйд" from:1994 till:2010 text:"Філ Рад" </timeline> == Дыскаграфія == === Аўстралія === * [[High Voltage]] ([[LP]]; 1975) * [[T.N.T.]] ([[LP]]; 1975) * [[Dirty Deeds Done Dirt Cheap (Аўстралія)]] ([[LP]]; 1976) * [[Let There Be Rock (Аўстралія)]] ([[LP]]; 1977) * [[Powerage]] ([[LP]]; 1978) * [[If You Want Blood You’ve Got It]] ([[LP]]; 1978) * [[Highway to Hell]] ([[LP]]; 1979) * [[Back in Black]] ([[LP]]; [[19801980]]) * [[For Those About to Rock]] ([[LP]]; 1981) * [[Flick of the Switch]] ([[LP]]; 1983) * [[Fly on the Wall]] ([[LP]]; 1985) * [[Who Made Who]] ([[LP]]; 1986) * [[Blow Up Your Video]] ([[LP]]; 1988) * [[The Razor’s Edge]] ([[LP]]; 1990) * [[Live (альбом AC/DC)|Live]] ([[LP]], канцэртны; 1992) * [[Live: 2 CD Collector’s Edition]] (2 [[LP]], канцэртны; 1992) * [[Ballbreaker]] ([[LP]]; 1995) * [[AC/DC Volume 1]] (6 [[LP]], кампіляцыя; 1995) — набор з 6 дыскаў * [[AC/DC Volume 2]] (5 [[LP]], кампіляцыя; 1995) — набор з 5 дыскаў * [[Bonfire]] (4 [[LP]], кампіляцыя; 1997) — набор з 5 дыскаў * [[Boom Box]] (15 [[LP]], кампіляцыя; 1999) — набор з 15 дыскаў * [[Stiff Upper Lip]] ([[LP]]; 2000) * [[Stiff Upper Lip — Australian Tour Edition]] (2 [[LP]], канцэртны; 2001) — набор з 2 CD * [[AC/DC Box Set]] (17 [[LP]], кампіляцыя; 2001) — набор з 17 дыскаў * [[Black Ice]] (2008) * Rock or Bust (2014) * Power Up (2020) === Эўропа й ЗША === * [[High Voltage]] ([[LP]]; 1976) * [[Dirty Deeds Done Dirt Cheap]] ([[LP]]; 1976) (эўрапейскі рэліз) * [[Let There Be Rock]] ([[LP]]; 1977) * [[Powerage]] ([[LP]]; 1978) * [[If You Want Blood You’ve Got It]] ([[LP]]; 1978) * [[Highway to Hell]] ([[LP]]; 1979) * [[Back in Black]] ([[LP]]; 1980) * [[Dirty Deeds Done Dirt Cheap]] ([[LP]]; 1981) (ЗША) * [[For Those About to Rock]] ([[LP]]; 1981) * [[Flick of the Switch]] ([[LP]]; 1983) * [[’74 Jailbreak]] ([[LP]]; 1984) * [[Fly on the Wall]] ([[LP]]; 1985) * [[Who Made Who]] ([[LP]]; 1986) — саўндтрэк экранізацыі раману [[Стывэн Кінг|Стывэна Кінга]] «[[Максымальнае паскарэньне]]» (Maximum Overdrive) * [[Blow Up Your Video]] ([[LP]]; 1988) * [[The Razor’s Edge]] ([[LP]]; 1990) * [[Live (альбом AC/DC)|Live]] ([[LP]], канцэртны; 1992) * [[Live (альбом AC/DC)|Live: Collector’s Edition]] (2 [[LP]], канцэртны; 1992) * [[Ballbreaker]] ([[LP]]; 1995) * [[Bonfire]] ([[LP]]; 1997) (складанка, прысьвечаная позьняй творчасьці Бона Скота) * [[Stiff Upper Lip]] ([[LP]]; 2000) *[[Black Ice]] (2008) * Rock or Bust (2014) * Power Up (2020) == Відэа == * AC/DC: Let There Be Rock (1980) * Fly on the Wall (1985) * Who Made Who (1986) * AC/DC (выдаваўся толькі ў Аўстраліі) (1989) * Clipped (1991) * Live at Donington (1991) * For Those About to Rock We Salute You (1993) * No Bull (1996) * Stiff Upper Lip Live (2001) * Live ’77 (выдаваўся толькі ў Японіі) (2003) * Toronto Rocks (2004) * Family Jewels (2005) * Plug Me In 2DVD (2007) * Plug Me In Limited Edition 3DVD (2007) * Rock’n’Roll Train (2008) * Anything Goes (2009) * Shoot to Thrill (2010) == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.acdc.com/ Афіцыйны сайт] [[Катэгорыя:AC/DC| ]] [[Катэгорыя:Гэві-мэтал-гурты]] [[Катэгорыя:Гард-рок-гурты]] [[Катэгорыя:1973 год у музыцы]] [[Катэгорыя:Зьявіліся ў 1973 годзе]] t4rprlcjlwjzri7salmimfuw68xbkkg Чэмпіянат Ангельшчыны па футболе 1889—1890 гадоў 0 87041 2330475 2252716 2022-07-30T14:52:26Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Вікіфікаваць}} {{Сэзон футбольнае лігі |спаборніцтва = [[Футбольная ліга Ангельшчыны|Футбольная ліга]] |сэзон = 1889—1890 |колькасьць удзельнікаў = 12 |пераможца = [[Прэстан Норт Энд]] <small>(другі) |колькасьць разоў = |другое месца = [[Эвэртан Лівэрпул|Эвэртан]] |лепшы бамбардзір = [[Джэймз Рос]] ([[Прэстан Норт Энд]])<br /><small>(24 мячы)</small> |папярэдні сэзон = [[Чэмпіянат Ангельшчыны па футболе 1888—1889 гадоў|1888—1889]] |наступны сэзон = [[Чэмпіянат Ангельшчыны па футболе 1890—1891 гадоў|1890—1891]] }} '''[[Чэмпіянат Ангельшчыны па футболе]] 1889—1890 гадоў''' — другі сэзон у гісторыі [[Футбольная ліга Ангельшчыны|Футбольнай лігі]] [[Ангельшчына|Ангельшчыны]]. Другі раз запар чэмпіёнам стаў «[[Прэстан Норт Энд]]». У спаборніцтвах удзельнічалі ўсе клюбы, што й стварылі футбольную лігу за год да таго. Уладальнікам [[Кубак Ангельшчыны па футболе|Кубку Ангельшчыны]] стаў клюб «[[Блэкбэрн Ровэрз]]». Па выніках чэмпіянату «[[Сток Сіці]]» ня быў пераабраны ў Футбольную лігу, замест гэтага клюб далучыўся да [[Футбольны альянс|Футбольнага альянсу]]. == Становішча камандаў == <b>№ Каманда І В Н П Р/М Аб</b> —————————————————————————————————————————————————————————————— 1. [[Прэстан Норт Энд]] 22 15 3 4 71 - 30 33 2. [[Эвэртан Лівэрпул|Эвэртан]] 22 14 3 5 65 - 40 31 3. [[Блэкбэрн Ровэрз]] 22 12 3 7 78 - 41 27 4. [[Ўулвэргэмптан Ўандэрэрз]] 22 10 5 7 51 - 38 25 5. [[Ўэст Бромўіч Альбіён|Ўэст Бромўіч]] 22 11 3 8 47 - 50 25 6. [[Акрынгтан (футбольны клюб)|Акрынгтан]] 22 9 6 7 53 - 56 24 7. [[Дэрбі Каўнці]] 22 9 3 10 43 - 55 21 8. [[Астан Віла Бірмінггэм|Астан Віла]] 22 7 5 10 43 - 51 19 9. [[Болтан Ўандэрэрз]] 22 9 1 12 54 - 65 19 10. [[Нотс Каўнці Нотынггэм|Нотс Каўнці]] 22 6 5 11 43 - 51 17 11. [[Бэрнлі (футбольны клюб)|Бэрнлі]] 22 4 5 13 36 - 65 13 12. [[Сток Сіці]] 22 3 4 15 27 - 69 10 == Найлепшы бамбардзір == {| class="wikitable" |- ! Гулец !! Каманда !! Галы !! Гульні |- | Джэймз Рос || [[Прэстан Норт Энд]] || 24 || 21 |} {{Пачатак блёку}} {{Адзінка блёку |папярэднік = [[Чэмпіянат Ангельшчыны па футболе 1888—1889 гадоў|Футбольная ліга<br />ў сэзоне 1888—1889 гадоў]] |назва = [[Футбольная ліга Ангельшчыны|Футбольная ліга]] |гады = ў сэзоне [[1888]]—[[1889]] гадоў |наступнік = [[Чэмпіянат Ангельшчыны па футболе 1890—1891 гадоў|Футбольная ліга<br />ў сэзоне 1890—1891 гадоў]] }} {{Канец блёку}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.rsssf.com/engpaul/FLA/1889-90.html Футбольная ліга сэзону 1889—1890] на RSSSF.com * [https://web.archive.org/web/20130905002554/http://www.soccerbase.com/tournaments/tournament.sd?comp_id=5 Выніковая табліца] на SoccerBase.com {{Сэзоны Футбольнай лігі Ангельшчыны}} [[Катэгорыя:Чэмпіянат Ангельшчыны па футболе|1889—1890]] [[Катэгорыя:1889 год у футболе]] [[Катэгорыя:1890 год у футболе]] 7hbc7l0zcul7fhc364bkfrqmgkoxn73 Мэт’ю Джылкс 0 89065 2330728 2291456 2022-07-31T09:05:35Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |Імя = Мэт’ю Джылкс |клюб = [[Болтан Ўандэрэрз]] |нумар = 1 |гады = 2000—2007<br/>2007—2008<br/>2008—2014<br/>2008<br/>2014—2016<br/>2016—2017<br/>2017<br/>2017—2019<br/>2019<br/>2019—2020<br/>2020— |клюбы = [[Рочдэйл (футбольны клюб)|Рочдэйл]]<br/>[[Норыдж Сіці]]<br/>[[Блэкпул (футбольны клюб)|Блэкпул]]<br/>→ [[Шрусбэры Таўн]] (арэнда)<br/>[[Бэрнлі (футбольны клюб)|Бэрнлі]]<br/>[[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]]<br/>[[Ўіган Атлетык]]<br/>[[Скантарп Юнайтэд]]<br/>[[Лінкальн Сіці]]<br/>[[Флітўуд Таўн]]<br/>[[Болтан Ўандэрэрз]] |гульні(галы) = 122 (0)<br/>0 (0)<br/>188 (0)<br/>4 (0)<br/>0 (0)<br/>0 (0)<br/>14 (0)<br/>43 (0)<br/>12 (0)<br/>5 (0)<br/>36 (0) |нац гады = 2012—2013 |нац зборная = {{Футбол Шатляндыя|няма}} |нац гульні(галы) = 3 (0) |абнаўленьне(клюб) = 7 жніўня 2021 |абнаўленьне(зборная) = }} '''Мэт’ю Джылкс''' ({{мова-en|Matthew Gilks}}; нарадзіўся 4 чэрвеня 1982 году, [[Рочдэйл]], [[Ангельшчына]]) — [[Шатляндыя|шатляндзкі]] футбаліст, брамнік ангельскага клюбу «[[Болтан Ўандэрэрз]]». == Кар’ера == === Клюбная === Першай камандай Мэт’ю быў клюб зь ягонага роднага гораду «[[Рочдэйл (футбольны клюб)|Рочдэйл]]», дзе ён правёў сем сэзонаў. Пасьля гэтага кар’ера працягнулася ў «[[Норыдж Сіці]]», але там Джылкс уладкаваўся толькі на лаўцы рэзэрвы. У «[[Блэкпул (футбольны клюб)|Блэкпуле]]» знаходзіцца з 2008 году, за гэты клюб Джылкс дэбютаваў 12 жніўня 2008 году ў матчы на Кубак футбольнае лігі, дзе ягоная каманда атрымала паразу зь лікам 2:0 ад клюбу «[[Маклесфілд Таўн]]»<ref>[https://web.archive.org/web/20120506212610/http://www.soccerbase.com/matches/results.sd Macclesfield 2–0 Blackpool]. Soccerbase.</ref>. Разам з клюбам браў удзел у матчах [[Прэм’ер-Ліга|Прэм’ер-лігі]] [[Чэмпіянат Ангельшчыны па футболе 2010—2011 гадоў|сэзону 2010—2011 гадоў]]. Нягледзячы на вылет «Блэкпулу» з найвышэйшага ангельскага дывізіёну па выніках сэзону, Джылкс падпісаў новы двухгадовы кантракт з клюбам у ліпені 2011 году<ref>[http://www.bbc.co.uk/sport/0/football/14079596 Crainey, Gilks, Evatt & Eastham pen new Blackpool deals]. BBC Sport</ref>. У ліпені 2014 году Джылкс падпісаў 2-гадовы кантракт з клюбам «[[Бэрнлі (футбольны клюб)|Бэрнлі]]», які выйшаў у [[Прэм’ер-Ліга|Прэм’ер-Лігу]]<ref>[https://web.archive.org/web/20141006113754/http://www.burnleyexpress.net/sport/burnley-fc/latest-news/burnley-snap-up-former-blackpool-keeper-gilks-1-6706595 Burnley snap up former Blackpool keeper Gilks]. Burnley Express.</ref>. === Міжнародная === Нягледзячы на тое, што Мэт’ю нарадзіўся ў Ангельшчыне, у жніўні 2010 году ён быў вызваны ў [[зборная Шатляндыі па футболе|нацыянальную зборную Шатляндыі]]. Гэтае сталася магчымым дзякуючы таму, што ягоная бабуля зьяўлялася шатляндкай. 15 жніўня 2012 году Джылкс дэбютаваў у складзе зборнай Шатляндыі, правёўшы тайм у таварыскім матчы супраць [[зборная Аўстраліі па футболе|зборнай Аўстраліі]]<ref>[http://www.bbc.co.uk/sport/0/football/19243564 BBC Sport - Scotland 3-1 Australia]. BBC Online.</ref>. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20100901013945/http://www.blackpoolfc.co.uk/page/ProfilesDetail/0,,10432~10579,00.html Профіль на афіцыйным сайце «Блэкпула»] * [https://web.archive.org/web/20071001144747/http://www.soccerbase.com/players_details.sd?playerid=19400 Статыстыка] на soccerbase.com {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Джылкс, Мэт’ю}} [[Катэгорыя:Шатляндзкія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Шатляндыі]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Рочдэйл»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Блэкпул»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Шрусбэры Таўн»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Ўіган Атлетык»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Скантарп Юнайтэд»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Лінкальн Сіці»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Флітўуд Таўн»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Болтан Ўандэрэрз»]] 0q0yk5q2rrtsziwf1dfupdf3t2j3x56 Бэніта Мусаліні 0 90091 2330632 2315963 2022-07-30T23:39:58Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Палітык |імя = Бэніта Мусаліні |выява = Bundesarchiv Bild 183-2007-1022-506, Italien, deutsche Frontkämpfer in Rom crop.jpg |памер = 250px |подпіс_пад_выявай = |пасада = {{Сьцяг Італіі (1861—1946)}} 40-ы прэм’ер-міністар [[Каралеўства Італія|Італіі]] |пачатак_тэрміну = 31 кастрычніка 1922 |канец_тэрміну = 24 сьнежня 1925 |прэзыдэнт = |прэм’ер-міністар = |папярэднік = [[Люіджы Факто]] |наступнік = сам, як прэм’ер-міністар |пасада2 = {{Сьцяг Італіі (1861—1946)}} Першы кіраўнік ураду [[Каралеўства Італія|каралеўства Італіі]] |пачатак_тэрміну2 = 24 сьнежня 1925 |канец_тэрміну2 = 26 ліпеня 1943 |папярэднік2 = сам, як прэм’ер-міністар |наступнік2 = [[Пэтра Бадольліё]] |прэм’ер-міністар2 = |прэзыдэнт2 = |пасада3 = {{Сьцяг Італіі (1943—1945)}} Кіраўнік [[Італьянская сацыялістычная рэспубліка|Італьянскай сацыялістычнай рэспублікі]] |пачатак_тэрміну3 = 25 верасьня 1943 |канец_тэрміну3 = 25 красавіка 1945 |папярэднік3 = |наступнік3 = |прэм’ер-міністар3 = |прэзыдэнт3 = |месца_нараджэньня = [[Прэдапіё]] |месца_сьмерці = [[Джуліна-дзі-Мэдзагра]] |партыя = Італьянская сацыялістычная партыя,<br />Нацыянальная фашысцкая партыя |сужэнец = Ракель Мусаліні |дзеці = [[Бэніта Альбіна Мусаліні]]<br />[[Эда Мусаліні]]<br />[[Ганна Марыя Мусаліні]]<br />[[Віторыё Мусаліні]]<br />[[Бруна Мусаліні]]<br />[[Рамана Мусаліні]]<br /> |адукацыя = |бацька = Алясандра Мусаліні |маці = Роза Мальтоні |подпіс = Benito Mussolini Signature.svg |узнагароды = }} '''Бэніта Амількарэ Андрэа Мусаліні''' ({{мова-it|Benito Amilcare Andrea Mussolini}}, 29 ліпеня 1883 — 28 красавіка 1945) — італьянскі дыктатар (дучэ), палітык, лідэр Нацыянальнай фашысцкай партыі, прэм’ер-міністар [[Італія|Італіі]] ад 1922 да 1943 гадоў. Адзін з найбольш вядомых дыктатараў XX стагодзьдзя. Вынаходнік тэрміну «[[фашызм]]». == Жыцьцяпіс == Мусаліні нарадзіўся 29 ліпеня 1883 году ў вёсцы Прэдапіё ў рэгіёне [[Эмілія-Раманьня]]. Мусаліні захапіўся сацыялістычнымі ідэямі й рэдагаваў некалькі пэрыядычных выданьняў. Ён стаў даволі вядомым журналістам, аднак хутка ўвайшоў у канфлікт з кіраўніцтвам Сацыялістычнай партыі. З пачаткам [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]] [[Італія]] засталася нэўтральнай, і сацыялісты заклікалі ўрад весьці мірную палітыку. Аднак Мусаліні, які быў галоўным рэдактарам газэты «Avanti!» (Наперад!), актыўна выказваўся за ўваход Італіі ў вайну. З-за гэтага ён быў выключаны з партыі. Бэніта пачынае друкаваць газэту «Del poppolo d’Italia» (Народ Італіі). У 1915 годзе Мусаліні прызваны ў армію. У 1919 годзе Бэніта стварае [[Італьянскі зьвяз барацьбы]] («Fasci italiani di combattimento»)<ref>[https://web.archive.org/web/20080509130525/http://history.sandiego.edu/gen/WW2Timeline/Prelude05.html The Rise of Benito Mussolini] {{ref-en}}</ref>, які ў 1921 годзе пераўтвараецца ў Нацыянальную фашысцкую партыю. У кастрычніку 1922 году ва ўмовах крызы дзяржаўных інстытутаў улады НФП ажыцьцяўляе «[[марш на Рым]]», і кароль [[Віктар Эмануіл III]] прызначае Мусаліні на пасаду прэм’ер-міністра<ref>О. С. Сорока-Цюпа, А. О. Сорока-Цюпа. Новейшая история зарубежных стран XX — начало XXI века. — 7-е издание. — Москва: Просвещение, 2005. — P. 104—105. — {{ISBN|5-09-013940-7}} {{ref-ru}}</ref>. У той жа час, толькі з канца 1920-х, калі быў усталяваны таталітарны рэжым, магчыма называць Мусаліні дыктатарам. У 1924 годзе выйшлі пастановы па абмежаваньню свабоды прэсы. У 1926 годзе Мусаліні атрымаў права выдаваць законы без кансультацыяў з парлямэнтам. Вельмі хутка Бэніта становіцца фактычна адзіным чалавекам, адказным за выканаўчую і заканадаўчую ўладу. У 1929 годзе прайшлі выбары па новым заканадаўстве, і ўсе месцы ў парлямэньце атрымалі фашысцкія функцыянэры. Падчас ягонай дыктатуры праводзіліся пераўтварэньні ў розных сфэрах жыцьця. Курс [[італьянская ліра|італьянскай ліры]] быў паменшаны на карысьць кампаніяў-экспарцёраў, прафзьвязы падпарадкоўваліся дзяржаве, адбываліся спробы індустрыялізацыі поўдня Італіі. Мусаліні бачыў сябе спадчыньнікам [[Старажытны Рым|старажытнарымскіх]] імпэратараў і актыўна выкарыстоўваў старажытнарымскую тэрміналёгію й вобразы дзеля падкрэсьленьня гэтага. Таксама Бэніта захапляўся спортам і прапагандаваў здаровы лад жыцьця. Даволі цесныя сувязі зьвязвалі Мусаліні з [[Адольф Гітлер|Адольфам Гітлерам]], аднак Бэніта не захапляўся расавымі ідэямі й антысэмітызмам нацыянал-сацыялістаў і першапачаткова лічыў менавіта сябе лідэрам у параўнаньні з Гітлерам. Мусаліні, аднак, крытычна ставіўся да аншлюса [[Аўстрыя|Аўстрыі]] [[Нямеччына]]й, таму што Аўстрыя служыла буфэрам паміж Італіяй і Нямеччынай. У 1935 годзе Мусаліні пачынае вайну ў [[Этыёпія|Этыёпіі]] з мэтай зрабіць яе калёніяй Італіі <ref>[http://www.icrc.org/Web/eng/siteeng0.nsf/htmlall/5RUHGM?OpenDocument&View=defaultBody&style=custo_print Ethiopia 1935-36.] icrc.org {{ref-en}}</ref>. У час [[Грамадзянская вайна ў Гішпаніі|грамадзянскай вайны]] ў [[Гішпанія|Гішпаніі]] Мусаліні дапамагае [[Франсіска Франка]], адправіўшы шмат зброі й некалькі дывізій для барацьбы супраць рэспубліканцаў. 6 лістапада 1937 году Бэніта далучаецца да [[Антыкамінтэрнаўскі пакт|Антыкамінтэрнаўскага пакту]], а 11 сьнежня Італія выходзіць зь [[Ліга народаў|Лігі народаў]]. 30 верасьня 1938 году Мусаліні падпісвае [[Мюнхэнскае пагадненьне]] аб перадачы [[Судэцкая вобласьць|Судэцкай вобласьці]] ад [[Чэхаславаччына|Чэхаславаччыны]] да Нямеччыны. У 1939 годзе Бэніта захапіў [[Альбанія|Альбанію]], а ў 1940 годзе пачаў інтэрвенцыю ў [[Грэцыя|Грэцыю]], падчас якой італьянская армія была спынена грэцкай арміяй, і толькі з дапамогай Нямеччыны ў 1941 годзе была дасягнута перамога<ref>[http://www.feldgrau.com/greecewar.html The Invasion and Battle for Greece (Operation Marita).] feldgrau.com {{ref-en}}</ref>. Італьянская армія няўдала дзейнічала і ў [[Афрыка|Афрыцы]]. 24 ліпеня 1943 году частка фашысцкіх лідэраў патрабавала ад Мусаліні скласьці паўнамоцтвы. Ён быў арыштаваны, аднак хутка яго вызвалілі ў выніку нямецкай спэцапэрацыі пад кіраўніцтвам [[Ота Скарцэні]]. Мусаліні быў пастаўлены на чале марыянэткавай [[Італьянская сацыяльная рэспубліка|Італьянскай Сацыяльнай Рэспублікі]] (так званая «Рэспубліка Сала»)<ref>{{Спасылка | аўтар = Ray Moseley | аўтарlink = | дата публікацыі = | url = http://books.google.com/books?id=UmxaWvOL_IgC&pg=PA7&lpg=PA7&dq=Campo+Imperatore+abruzzo+mussolini&source=web&ots=LhKonN8yB9&sig=Z2HGLGJ_ldFqh6r8ElzmuqUs7c4&hl=en | загаловак = Mussolini: The Last 600 Days of Il Duce | фармат = | назва праекту = | выдавец = Taylor Trade, 2004. {{ISBN|1-58979-095-2}} | дата = | мова = en | камэнтар = }}</ref>. У красавіку 1945 году Бэніта быў схоплены італьянскімі партызанамі з Камітэту Нацыянальнага Вызваленьня і расстраляны 28 красавіка на загад камуністычнай фракцыі ў КНВ. Ягонае цела было павешана дагары нагамі, а потым закапана ў могільніку для бедных. У 1946 годзе нэафашысты выкапалі труп Мусаліні й перазахавалі яго ў Прэдапіё, побач зь сям’ёй. [[File:Mussolini e Petacci a Piazzale Loreto, 1945.jpg|thumb|Зьлева направа можна пабачыць безжыцьцёвыя целы былога камуністычнага палітыка [[Ніколё Бамбаччы]], Бэніта Мусаліні, ягонай каханкі [[Клярэта Пэтаччы|Клярэты Пэтаччы]], міністра [[Алясандра Паваліні]] і вядомага фашысцкага палітыка [[Ахільле Старачэ]], якія выстаўляліся на пляцу Лярэта ў Міляне у 1945 годзе.]] == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20120505185449/http://velesova-sloboda.org/misc/bestuzhev-benito-mussolini-i-ego-gosudarstvo.html Ігар Бястужаў. «Бэніта Мусаліні й ягоная дзяржава»] {{ref-ru}} * [http://www.bibliotekar.ru/haron/79.htm Успаміны Вальтэра Адызіё аб сьмерці Мусаліні] {{ref-ru}} * [http://german.imdb.com/title/tt0120857/ Tea with Mussolini] на IMDB {{ref-de}} * [http://german.imdb.com/title/tt0089645/ Mussolini and I] на IMDB {{ref-de}} * [http://german.imdb.com/title/tt0088579/ Mussolini: The Untold Story] на IMDB {{ref-de}} * [http://german.imdb.com/title/tt0071880/ Mussolini: Ultimo atto] на IMDB {{ref-de}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Мусаліні, Бэніта}} [[Катэгорыя:Італьянскія палітыкі]] [[Катэгорыя:Фашысты]] [[Катэгорыя:Лідэры краін-удзельніц Другой сусьветнай вайны]] [[Катэгорыя:Кавалеры ордэна Лачплэсіса I ступені]] 462w5d7r8h5xzk66yue3xmejkt881iw Цынь Шыхуандзі 0 90338 2330467 2249796 2022-07-30T14:23:24Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Манарх |Імя = Цынь Шыхуандзі |Варыянт імя = {{мова-zh|秦始皇}} |Тытул = |Партрэт = Qinshihuang.jpg |Памер = |Апісаньне = Цынь Шыхуандзі — першы імпэратар аб’яднанага Кітаю |Пасада = |Сьцяг = |Герб = |Пачатак тэрміну = 221 да н. э. |Канец тэрміну = 210 да н. э. |Каранацыя = |Рэгент = |Сукіраўнік = |Папярэднік = |Наступнік = [[Хун Эршы]] |Пасада2 = |Сьцяг2 = |Герб2 = |Пачатак тэрміну2 = |Канец тэрміну2 = |Каранацыя2 = |Рэгент2 = |Сукіраўнік2 = |Папярэднік2 = |Наступнік2 = |Імя пры нараджэньні = |Дата нараджэньня = [[259 да н. э.]] |Месца нараджэньня = |Дата сьмерці = [[210 да н. э.]] |Месца сьмерці = |Дата пахаваньня = |Месца пахаваньня = |Нашчадкі = |Каралеўскі дом = |Дынастыя = |Каралеўскі гімн = |Каралеўскі дэвіз = |Жонка = |Жонкі = |Бацька = |Маці = |Узнагароды = |Подпіс = |Памер подпісу = |Сайт = }} '''Цынь Шыхуандзі''' ({{мова-zh|秦始皇}}; 259 да н. э. — 210 да н. э.) — уладар [[Дынастыя Цын|царства Цын]] з 246 году да н. э., які паклаў канец пэрыяду [[Пэрыяд царстваў у барацьбе|Царстваў у барацьбе]] (Чжань го). Да 221 году да н. э. ён усталяваў аднаасобнае панаваньне на ўсёй тэрыторыі [[Унутраны Кітай|Ўнутранага Кітаю]] й увайшоў у гісторыю як уладар цэнтралізаванай кітайскай дзяржавы. Заснаваная ім дынастыя [[Дынастыя Цын|Цын]], якая плянавала правіць Кітаем на працягу 10 тысячаў пакаленьняў, была скінута празь некалькі гадоў пасьля яго сьмерці. Цынь Шыхуандзі правёў грандыёзную кампанію па аб’яднаньні Паднябеснай. Была створаная агульнакітайская сетка дарог, зьнесеныя абарончыя сьцены паміж царствамі й дабудаваныя паўночныя ўчасткі (тым самым створана [[Вялікая кітайская сьцяна]]), уніфікавана [[кітайскае пісьмо|герагліфічнае пісьмо]]<ref>[http://www.kimpress.by/index.phtml?page=2&id=8506&mode=print «Каліграфія — гэта музыка для вачэй»] — Культура</ref>, грашовая сыстэма, сыстэма мераў, краіна падзелена на ваенныя акругі. Імпэратар праводзіў рэгулярныя інспэкцыі розных частак краіны, ён першым з кітайскіх правіцеляў выйшаў на марскі бераг, паклаўшы пачатак традыцыі манаршых узыходжаньняў на гару [[Тайшань]]. Праўленьне Цынь Шыхуандзі было заснавана на прынцыпах [[легізм]]у, выкладзеных у трактаце «Хань Фэйцзы». Між тым усе пісьмовыя сьведчаньні аб ягонай асобе былі прапушчаны скрозь прызму [[канфуцыянства|канфуцыянскага]] сьветапогляду ханскіх гісторыкаў, перш за ўсё [[Сым Цянь|Сыма Цяня]]. Верагодна, што прыпісаныя Цынь Шыхуандзі жорсткія ганеньні на канфуцыянцаў — частка канфуцыянскай антыцынскай і антылегісцкай прапаганды. Ягоны вобраз як жудаснага тырана тэндэнцыйна перабольшаны. Усе наступныя дзяржавы Кітаю, пачынаючы з Заходняй Хань, спадчынавалі тую адміністрацыйна-бюракратычную сыстэму дзяржаўнага кіраваньня, якая была створана пры першым імпэратары. Магутнасьць Цынь Шыхуандзі яскрава ілюструе пахавальны комплекс, пабудаваны яшчэ пры жыцьці імпэратара непадалёку ад [[Сіянь|Сіяню]]. Адным з выдатных элемэнтаў маўзалея зьяўляецца сусьветна вядомая [[тэракотавая армія]] — 8 тысячаў поўнапамерных скульптураў кітайскіх воінаў і коней. {{Пачатак блёку}} {{Адзінка блёку |папярэднік = няма |назва = [[Сьпіс імпэратараў Кітаю|Імпэратар Кітаю]] |гады = 221 да н. э. — 210 да н. э. |наступнік = [[Хун Эршы]] }} {{Канец блёку}} == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [http://www.royalty.nu/Asia/China/ShiHuangdi.html Старонка пра «Першага імпэратара»]{{ref-en}} * [https://web.archive.org/web/20080925204524/http://www.cnhomestay.com/city/terracotta/burial.htm Старонка пра магільны склеп Цынь Шыхуандзі]{{ref-en}} * [https://web.archive.org/web/20091019231658/http://geocities.com/Athens/Academy/7547/chrono.html Храналёгія гісторыі Цынь] * [http://www.epochtimes.com.ua/china/culture/terakotova-armija-pershogo-imperatora-kytaju-72133.html Тэракотавае войска першага імпэратара Кітаю] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў 259 годзе да н. э.]] [[Катэгорыя:Імпэратары дынастыі Цынь]] [[Катэгорыя:Памерлі ў 210 годзе да н. э.]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] [[Катэгорыя:Манархі-заснавальнікі]] [[Катэгорыя:Каранаваныя дзеці]] [[Катэгорыя:Кітайскія масавыя забойцы]] [[Катэгорыя:Кітайскія вайскаводы]] ki60cd513dzeg8f4g8t97m25fbwt05s Дымны порах 0 90356 2330668 2184066 2022-07-31T03:46:32Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki [[Файл:Дымный порох (Россия).JPG|міні|240пкс|Дымны порах]] '''Дымны порах''' ці '''чорны порах''' — від [[порах]]у, шматкампанэнтная цьвёрдая выбуховая сумесь, якая здольная да гарэньня паралельнымі плястамі бяз доступу [[кісларод]]у вонкі з утварэньнем галоўным чынам высока разагрэтых газападобных прадуктаў, якія выкарыстоўваюцца для разгону снарадаў, руху [[ракета]]ў і іншых мэтаў. Порах адносіцца да клясы кідальных [[выбуховыя рэчывы|выбуховых рэчываў]]. Уяўляе сабой сумесь [[сера|серы]], [[драўняны вугаль|драўнянага вугалю]] й [[нітрат калію|нітрату калію]]. Сера й драўняны вугаль выступаюць у якасьці [[паліва]], у той час як салетры, то бок нітрат калію, у якасьці [[акісьляльнік]]а<ref>Jai Prakash Agrawal (2010). «High Energy Materials: Propellants, Explosives and Pyrotechnics». Wiley-VCH. p. 69. {{ISBN|978-3-527-32610-5}}.</ref>. Дзякуючы спальваючым уласьцівасьцям і колькасьці вырабленага цяпла й аб’ёму [[газ]]у, які ён генеруе, порах шырока выкарыстоўваецца ў якасьці кідальнай зброі й у якасьці піратэхнічнага складу ў [[фэервэрк]]ах. Порах быў выяўлены, у адпаведнасьці зь распаўсюджаным меркаваньні, у [[IX стагодзьдзе|IX стагодзьдзі]] ў [[Кітай|Кітаі]], калі кітайскія [[альхімія|альхімікі]] шукалі [[эліксыр неўміручасьці]]<ref>Jack Kelly. «Gunpowder: Alchemy, Bombards, and Pyrotechnics: The History of the Explosive that Changed the World», Perseus Books Group: 2005, pp. 2-5, {{ISBN|0465037224}}, 9780465037223</ref>. Гэтае адкрыцьцё прывяло да вынаходзтва фаервэрка й першых порахавай зброі ў Кітаі. На працягу наступных стагодзьдзяў кітайскае адкрыцьцё пораху зьявілася ў арабскім сьвеце, [[Эўропа|Эўропе]] й [[Індыя|Індыі]]. Згодна зь меркаваньнямі навукоўцаў распаўсюд праходзіў з Кітаю праз [[Блізкі Ўсход]], а затым у Эўропу<ref>Buchanan, Brenda J., ed. (2006), «Gunpowder, Explosives and the State: A Technological History, Aldershot: Ashgate», p. 2, {{ISBN|0754652599}}</ref>, аднак застаюцца некаторыя спрэчкі аб колькасьці кітайскага ўплыву на наступныя дасягненьні ў галіне тэхналёгіі порахаў. Порах клясыфікуецца як выбуховае рэчыва нізкай выбуховасьці з-за сваёй адносна павольнай хуткасьці раскладаньня і, такім чынам, нізкай [[брызантнасьць|брызантнасьцю]]. Нізкая выбуховая [[дэфляграцыя]] праходзіць на дагукавой хуткасьці, у той час як высока выбуховае дытанаваньне вырабляе звышгукавыя хвалі. Запальваньне парашку спакаванага ззаду [[куля|кулі]] павінна ствараць дастатковы ціск, каб прымусіць кулю вылецець з дульнага зрэзу на высокай хуткасьці, але недастаткова, каб прывесьці да разрыву ствала. Порах, такім чынам, менш прыдатныя для зруйнаваньня скалаў ці ўмацаваньняў. Порах шырока выкарыстоўваўся для запаўненьня [[артылерыя|артылерыйскіх]] снарадаў і ў [[горназдабыўная прамысловасьць|горназдабыўной прамысловасьці]], а таксама ў грамадзянскім будаўніцтве. Аднак зараз порах больш не выкарыстоўваецца ў сучасных выбуховых боегалоўках, і ён не выкарыстоўваецца ў якасьці асноўнага выбуховага рэчыва пры здабычы [[карысныя выкапні|карысных выкапняў]] у сувязі зь ягоным коштам у параўнаньні з паказчыкамі новага альтэрнатыўнага рэчыва, то бок [[ANFO]]<ref>Hazel Rossotti (2002). «Fire: Servant, Scourge, and Enigma». Courier Dover Publications. pp. 132—137. {{ISBN|978-0-486-42261-9}}.</ref>. Да [[1890-я|1890-х]] гадох чорны порах апынуўся амаль цалкам выцесьненым з ваеннай сфэры больш дасканалымі выбуховымі рэчывамі, у прыватнасьці, як кідальнае рэчыва саступіў месца розным відам [[бяздымны порах|бяздымнага пораху]]. Тым ня менш, чорны порах працягвае абмежавана прымяняцца і ў цяперашні час, перш за ўсё ў [[піратэхніка|піратэхніцы]]. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [http://www.weaponplace.ru/poroh.php Гісторыя зьяўленьня пораху]{{ref-ru}} * [http://www.silk-road.com/artl/gun.shtml Пальная зброя й порах]{{ref-en}} * [https://web.archive.org/web/20091023043409/http://geocities.com/Athens/2430/gporigins.html Паходжаньне пораху]{{ref-en}} * [http://www.du.edu/~jcalvert/tech/cannon.htm Гарматы й порах]{{ref-en}} [[Катэгорыя:Гісторыя тэхнікі]] [[Катэгорыя:Агонь]] [[Катэгорыя:Паліва]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] 82lh1yves0qz19k8ni0pj2b2wtzkq3q Алюмін 0 90492 2330589 2272662 2022-07-30T20:19:55Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Хімічны элемэнт |Назва = Алюмін |Ангельская назва = Aluminum |Сымбаль = Al |Атамны нумар = 13 |Зьлева = Mg |Справа = |Зьнізу = |Зьверху = |Структура крышталічнай краты = <!--hexagonal close-packed|body-centered cubic|face-centered cubic|diamond cubic--> |Апісаньне выгляду = |Выява = Aluminium-4.jpg |Памер выявы = <!--па-змоўчаньні 250 пкс--> |Апісаньне выявы = |Выява2 = |Памер выявы2 = |Апісаньне выявы2 = |Колер катэгорыі = |Катэгорыя = |Колер фазы = |Фаза = цьвёрдае цела |Група = 13 |Пэрыяд = 3 |Блёк = p |Атамная маса = 13<!--у г/[[моль]] адзінкі прастаўляюцца шаблёнам аўтаматычна--> |Канфігурацыя электронаў = [Ar] 2s 1p |Электронаў у абалонцы = 2,2,6,2,1 |Колер = |Шчыльнасьць Па = <!--г/см³--> |Шчыльнасьць пры пакаёвай тэмпэратуры = {{лік|2.6989}}<!--г/см³--> |Шчыльнасьць пры пакаёвай тэмпэратуры 2 = <!--г/см³--> |Шчыльнасьць пры пакаёвай тэмпэратуры 3 = <!--г/см³--> |Шчыльнасьць пры тэмпэратуры плаўленьня = <!--г/см³--> |Тэмпэратура плаўленьня пад ціскам = |Тэмпэратура плаўленьня К = |Тэмпэратура плаўленьня Ц = |Тэмпэратура плаўленьня Ф = |Тэмпэратура сублімацыі пад ціскам = |Тэмпэратура сублімацыі К = |Тэмпэратура сублімацыі Ц = |Тэмпэратура сублімацыі Ф = |Тэмпэратура кіпеньня пад ціскам = |Тэмпэратура кіпеньня К = |Тэмпэратура кіпеньня Ц = |Тэмпэратура кіпеньня Ф = |Патройны пункт К = |Патройны пункт кПа = |Крытычны пункт К = |Крытычны пункт МПа = |Удзельная цеплыня плаўленьня = <!--кДж/моль--> |Удзельная цеплыня плаўленьня пад ціскам = |Удзельная цеплыня плаўленьня 2 = <!--кДж/моль--> |Удзельная цеплыня выпарваньня = <!--кДж/моль--> |Удзельная цеплыня выпарваньня пад ціскам = |Цеплаёмістасьць = <!--Дж/моль/K--> |Цеплаёмістасьць пад ціскам = <!--Вт/м/K--> |Цеплаёмістасьць 2 = <!--Вт/м/K--> |Насычаная пара 1 = |Насычаная пара 10 = |Насычаная пара 100 = |Насычаная пара 1 k = |Насычаная пара 10 k = |Насычаная пара 100 k = |Насычаная пара 1 2 = |Насычаная пара 10 2 = |Насычаная пара 100 2 = |Насычаная пара 1 k 2 = |Насычаная пара 10 k 2 = |Насычаная пара 100 k 2 = |Лік энергіяў іянізацыі = |1-я энэргія іянізацыі = <!--кДж/моль--> |2-я энэргія іянізацыі = <!--кДж/моль--> |3-я энэргія іянізацыі = <!--кДж/моль--> |Band gap = <!--эВ--> |CAS number= |Атамны радыюс (разл.) = |Атамны радыюс = <!--пм--> |Ізатопы = |Кавалентны радыюс камэнтар = |Кавалентны радыюс = <!--пм--> |Каэфіцыент Пуасона = |Каэфіцыент цеплавога расшырэньня пры 25 = <!--мкм/(м·K)--> |Каэфіцыент цеплавога расшырэньня = <!--мкм/(м·K)--> |Кропка Кюры = |Магнэтызм = |Мінэральная цьвёрдасьць Моаса = |Модуль зруху = <!--ГПа--> |Модуль пругкасьці = <!--ГПа--> |Модуль Юнга = <!--ГПа--> |Назва ў родным склоне = |Насычаная пара камэнтар 2 = |Насычаная пара камэнтар = |Нумар CAS = |Радыюс Ван дэр Ваальса = <!--пм--> |Ступені атляняньня заўвага = |Ступені атляняньня = |Трываласьць на разрыў = <!--МПа--> |Тэмпэратураправоднасьць = <!--мм²/с--> |Хуткасьць гуку пры 20 (лінейная) = <!--м/с--> |Хуткасьць гуку пры п.т. (лінейная) = <!--м/с--> |Хуткасьць гуку = <!--м/с--> |Цеплаправоднасьць = <!--Вт/м/K--> |Цьвёрдасьць Брынэля = <!--МПа--> |Цьвёрдасьць Вікерса = <!--МПа--> |Цьвёрдасьць Моаса = |Электраадмоўнасьць = <!--(Pauling scale)--> |Электрычны супор пры 0 = <!--Ом·м--> |Электрычны супор = <!--Ом·м--> }} '''Алюмі́н''', альбо '''гліня́к'''<ref>http://slounik.org/128753.html</ref> ({{мова-la|Aluminium}}) '''Al''' — [[хімічны элемэнт]] III групы [[Пэрыядычная сыстэма элемэнтаў|пэрыядычнай сыстэмы]]; [[атамны нумар]] 13. Лёгкі серабрыста-белы [[мэтал]], уваходзіць у [[падгрупа бору|падгрупу бору]]. Алюмін не рашчыняецца ў вадзе пры нармальных умовах. Алюмін зьяўляецца самым распаўсюджанным мэталам у [[Зямная кара|зямной кары]], а таксама трэцім элемэнтам па распаўсюджаннасьці, пасьля [[тлен]]у й [[крэмн]]у. Алюмін складае каля 8% ад масы цьвёрдай паверхні [[Зямля (плянэта)|Зямлі]]. Алюмінавы мэтал занадта хімічна рэактыўны з-за чаго, сустракаюцца звыш 270 розных [[мінэрал]]аў, у склад якіх уваходзіць алюмін<ref>Shakhashiri, Bassam Z.. [https://web.archive.org/web/20130529085824/http://scifun.chem.wisc.edu/CHEMWEEK/Aluminum/ALUMINUM.html «Chemical of the Week: Aluminum»]. Science is Fun.</ref>. Асноўнай крыніцай здабычы алюміна зьяўляюцца [[баксыты]]. Алюмін адрозьніваецца ад іншым мэталаў сваёй нізкай шчыльнасьцю й сваёй здольнасьцю супрацьстаяць [[карозія|карозіі]], дзякуючы зьяве [[пасывацыя|пасывацыі]]. Структурныя кампанэнты, вырабленыя з алюміна й ягоных сплаваў зьяўляюцца жыцьцёва важнымі для аэракасьмічнай прамысловасьці й гуляюць важную ролю для [[транспарт]]у й іншых абласьцёў. Найбольш карысныя злучэньні алюміна, па меншай меры, уяўляюць сабой лёгкія [[Аснова (хімія)|асновы]], [[аксыд]]ы й [[сульфат]]ы. Нягледзячы на сваю ​​распаўсюджанасьць у навакольным асяродзьдзі, солі алюміна не выкарыстоўваюцца ні адной з формаў жыцьця, але дзякаючы гэтай распаўсюджанасьці яны добра пераносяцца расьлінамі й жывёламі<ref>Otto Helmboldt, L. Keith Hudson, Chanakya Misra, Karl Wefers, Wolfgang Heck, Hans Stark, Max Danner, Norbert Rösch «Aluminum Compounds, Inorganic» in Ullmann’s Encyclopedia of Industrial Chemistry, 2007, Wiley-VCH, Weinheim.</ref>. З-за сваёй распаўсюджанасьці, патэнцыйнай біялягічнай ролі й карыснымі характарыстыкамі для чалавека, алюмінавыя злучэньні маюць сталую цікавасьць. == Уласьцівасьці == [[Файл:Aluminium bar surface etched.jpg|міні|240пкс|зьлева|Алюмін]] === Фізычныя === Алюмін ёсьць адносна мяккім, трывалым, лёгкі, плястычным і коўкім [[мэтал]]ам колерам ад срэбранага да шэрага. Гэты мэтал ня мае магнітных уласьцівасьцяў і зьяўляецца ня лёгкагарэлым матэрыялам. Алюмін служыць добрым адбівальнікам (каля 92%) бачнага [[сьвятло|сьвятла]] і выдатным адбівальнікам (каля 98%) сярэдняга і далёкага [[інфрачырвонае выпраменьваньне|інфрачырвонага выпраменьваньня]]. Мяжа цякучасьці чыстага алюміну складае 7—11 МПа, у той час як алюмінавыя [[стопак|стопы]] маюць мяжу цякучасьці ў дыяпазоне ад 200 Мпа да 600 Мпа<ref name="Polmear">Polmear, I. J. (1995). Light Alloys: Metallurgy of the Light Metals (3rd ed.). Butterworth-Heinemann. {{ISBN|978-0-340-63207-9}}.</ref>. [[Шчыльнасьць]] і [[калянасьць]] алюміну прыкладна роўная гэтым жа парамэтрам [[сталь|сталі]]. Алюмін лёгка паддаецца мэханічнай апрацоўцы і ліцьцю. === Хімічныя === Пры нармалёвых умовах алюмін пакрыты тонкай і трывалай [[аксыд]]най плёнкай і таму не рэагуе з клясычнымі акісьляльнікамі, як то [[Вада|H<sub>2</sub>O]] (t°), [[кісьля|O<sub>2</sub>]], [[Азотавая кісьля|HNO<sub>3</sub>]] (без тэмпэратурнага ўзьдзеяньня). Дзякуючы гэтаму алюмін практычна ня схільны да [[карозія|карозіі]] і таму шырока запатрабаваны ў сучаснай прамысловасьці. Аднак пры разбурэньні аксыднай плёнкі алюмін выступае як актыўны мэтал-аднаўляльнік. Самыя моцныя алюмінавыя стопы меней устойлівыя да карозіі з-за гальванічных рэакцыяў зь легаванай [[медзь|медзьдзю]]<ref name="Polmear"/>. Гэтая ўстойлівасьць да карозіі значна зьніжаецца воднымі [[соль|солямі]], асабліва ў прысутнасьці разнастайных мэталаў. У моцна кіслых [[рашчына]]х, алюмін рэагуе з вадой стварэньнем [[вадарод]]у, а ў моцна шчолачных стварэньнем [[алюмінаты|алюмінатаў]] — ахоўнай пасывацыяй у гэтых умовах можна занядбаць. У першую чаргу таму, што яна разьядае распушчаныя [[хлярыд]]ы, як то [[натр хлярыд]], таму бытавую сантэхніку ніколі ня робяць з алюміна<ref>Beal, Roy E. (1 January 1999). [https://books.google.com/books?id=Askwi3lXdlcC&pg=PA90 ''«Engine Coolant Testing : Fourth Volume»'']. ASTM International. — С. 90. — {{ISBN|978-0-8031-2610-7}}.</ref>. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.periodicvideos.com/videos/013.htm Алюмін]{{ref-en}} The Periodic Table of Videos * [https://web.archive.org/web/20071106081754/http://www.world-aluminium.org/About+Aluminium/Story+of/In+history Гісторыя выкарыстаньня алюміна]{{ref-en}} International Aluminium Institute {{Пэрыядычная сыстэма хімічных элемэнтаў}} [[Катэгорыя:Алюмін| ]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] 1l4fx1fp2d4zmxu8gob2py32mzekkgo Гавары праўду! 0 90563 2330649 2303753 2022-07-31T01:14:17Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Арганізацыя |назва = «Гавары праўду» |выява = |рамка выявы = |памер выявы = |альтэрнатыўны тэкст выявы = |подпіс выявы = |мапа = |памер мапы = |альтэрнатыўны тэкст мапы = |подпіс мапы = |абрэвіятура = «ГП» |дэвіз = |папярэднік = |дата ўтварэньня = {{Дата пачатку|25|2|2010|1}} |дата спыненьня існаваньня = |тып = |юрыдычны статус = [[грамадзкае аб’яднаньне]] |мэта = |штабкватэра = |месцазнаходжаньне = [[Менск]] |каардынаты = |дзейнічае ў рэгіёнах = [[Беларусь]] |сяброўства = |афіцыйныя мовы = расейская |пасада кіраўніка = Старшыня |імя кіраўніка = [[Андрэй Дзьмітрыеў]] |пасада кіраўніка 2 = |імя кіраўніка 2 = |пасада кіраўніка 3 = |імя кіраўніка 3 = |пасада кіраўніка 4 = |імя кіраўніка 4 = |асноўныя асобы = |кіроўны орган = |матчыная кампанія = |зьвязаныя кампаніі = |бюджэт = |колькасьць супрацоўнікаў = |колькасьць валянтэраў = |сайт = [https://zapraudu.by/ zapraudu.by] |заўвагі = }} [[Файл:UlitsaBykova.jpg|міні|Збор подпісаў пад акцыяй «Я за вуліцу [[Васіль Быкаў|Быкава]]»]] '''Гавары праўду''' — грамадзкая кампанія ў Беларусі, распачатая 25 лютага 2010 году. Ініцыятарам і лідэрам кампаніі зьяўляецца вядомы беларускі паэт [[Уладзімер Някляеў]]. Дэкляраваная мэта кампаніі — збор і распаўсюд рэальнай інфармацыі аб становішчы ў дзяржаве і грамадзтве<ref>[http://www.dw-world.de/dw/article/0,,5466935,00.html Владимир Некляев: Ложь в Беларуси стала государственной политикой и национальной идеей]</ref>. [[18 траўня]] [[2010|2010 году]] адбыліся ператрусы ў актывістаў кампаніі «Гавары праўду» па ўсёй Беларусі. [[Уладзімер Някляеў]] і шэраг актывістаў былі затрыманыя.<ref>[https://web.archive.org/web/20100725012002/http://naviny.by/rubrics/society/2010/05/20/ic_media_infografic_116_3947/ Кампания «Говори правду!». География преследования активистов]{{ref-ru}}</ref><ref>[http://www.euroradio.fm/by/1218/reports/47838/?&x=0&ILStart=60 Спецслужбы разграмілі офісы кампаніі «Гавары праўду» па ўсёй Беларусі]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> Найбольш вядомая акцыя — масавы збор подпісаў за наданьне імя [[Васіль Быкаў|Васіля Быкава]] адной з вуліцаў [[Менск]]у і [[Горадня|Горадні]].<ref>[http://zapraudu.info/article/keb-ch-bura-k-n-vaitov-ch-bukhvosta-za-shanavanne-pamyats-bykava Кебіч, Бураўкін, Вайтовіч, Бухвостаў за ўшанаванне памяці Быкава]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20100626005430/http://news.open.by/country/30109 За присвоение улицам Минска и Гродно имени Василя Быкова собрано семьдесят тысяч подписей граждан]{{ref-ru}}</ref> 20 траўня 2020 году Цэнтарвыбаркам Беларусі зарэгістраваў ініцыятыўную групу [[Андрэй Дзьмітрыеў|Андрэя Дзьмітрыева]], кандыдата ў [[Прэзыдэнцкія выбары ў Беларусі 2020 году|прэзыдэнты]]. Створаны адмысловы інтэрнэт-сайт, які змяшчае перадвыбарчую праграму-2020, інфармацыю аб зборы подпісаў і апошнія навіны выбарчага штаба кандыдата ад арганізацыі - https://web.archive.org/web/20200603173355/http://dzmitryeu.by/ 8 кастрычніка 2021 году [[Вярхоўны суд Беларусі]] задаволіў пазоў [[Міністэрства юстыцыі Беларусі]] пра закрыцьцё «Гавары праўду» пасьля пазачарговай праверкі<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Паэта і жанчыну — у прэзыдэнты, абвінавачаньні ў супрацы з КДБ|спасылка=https://www.svaboda.org/a/31493790.html|выдавец=[[Беларуская служба Радыё Свабода|Беларуская служба Радыё «Свабода»]]|дата публікацыі=8 кастрычніка 2021|дата доступу=13 лістапада 2021}}</ref>. == Глядзіце таксама == * [[Сьвятлана Навумава]] * [[Zmena]] == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20101125041049/http://zapraudu.info/ Сайт кампаніі «Гавары праўду»]{{ref-ru}} * [https://web.archive.org/web/20130913022244/http://babruysk.by/news-1794 Уладзімір Някляеў: «Не трэба блытаць праўду пабытовую і праўду быцця…»] * [http://www.svaboda.org/content/transcript/1971402.html Уладзімер Някляеў: «Мана — падмурак сёньняшняй улады»] {{Накід:Палітыка}} [[Катэгорыя:Палітычныя арганізацыі Беларусі]] [[Катэгорыя:Палітычныя лёзунгі]] [[Катэгорыя:Грамадзянская супольнасьць]] [[Катэгорыя:Зьявіліся ў 2010 годзе]] 2s0izyskjd7uqkbrdfakjdvjpbs8w5b Ум Кульсум 0 90669 2330444 2245671 2022-07-30T13:06:05Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Музыка | Імя = Ум Кульсум | Подпіс = أم كلثوم | Лёга = | Фота = Umm_Kulthum_2.jpg | Апісаньне_фота = | Поўнае_імя = Фатма Ібрагім аль-Бальтаджы | Дата_нараджэньня = {{Нарадзілася|4|5|1904}} | Месца_нараджэньня = [[Тамаз эс-Загайра]], [[Эгіпет]] | Дата_сьмерці = {{Памерла|3|2|1975|гадоў = 70}} | Месца_сьмерці = [[Каір]], [[Эгіпет]] | Гады = 1923—1973 | Нацыянальнасьць = | Краіна = Эгіпет | Прафэсіі = сьпявачка | Інструмэнты = | Жанры = | Псэўданімы = | Гурты = | Супрацоўніцтва = | Лэйблы = | Узнагароды = | Сайт = http://www.omkolthoum.com/ }} '''Ум Кульсу́м''' ({{мова-ar|أم كلثوم}}, сапраўднае імя '''Фатма Ібрагім аль-Бальтаджы''', {{мова-ar|فاطمة إبراهيم البلتاجي‎‎}}; 4 траўня 1904, [[Тамаз эс-Захайра]] — 3 лютага 1975, [[Каір]]) — эгіпецкая сьпявачка, аўтарка песьняў, акторка. Адна з найбольш вядомых выканаўцаў у арабскім сьвеце. Праз больш за тры дзесяцігодзьдзі пасьля ейнае сьмерці шматлікія{{Хто?}} лічаць яе найвыбітнейшым выканаўцам у арабскім сьвеце XX стагодзьдзя. Кульсум славілася вакальнымі здольнасьцямі і непаўторным стылем. Было прададзена больш за 80 мільёнаў плястынак па ўсім сьвеце, што робіць яе адной з самых прадаваных блізкаўсходніх сьпявачак усіх часоў<ref>[https://www.france24.com/en/20080617-oum-kalthoum-star-still-shining-bright-music-arab-world-exhibition-anniversary «Oum Kalthoum, a star still shining bright»]. France 24.</ref>. У родным Эгіпце яе лічаць нацыянальнай іконай, ахрысьціўшы тытулам «Голас Эгіпту»<ref>Danielson, Virginia (1996). [https://www.jstor.org/stable/23061883 «Listening to Umm Kulthūm»]. Middle East Studies Association Bulletin. 30 (2). — С. 170—173. — [[doi]]:[https://doi.org/10.1017%2FS0026318400033976 10.1017/S0026318400033976]. ISSN 0026-3184. JSTOR 23061883.</ref> і «Чацьвёртай пірамідай Эгіпту»<ref>[https://en.qantara.de/content/umm-kulthum-homage-to-egypts-fourth-pyramid «Umm Kulthum, homage to Egypt's fourth pyramid»]. Qantara.</ref>. Была ўладальніцай голасу [[кантральта]]<ref>[https://web.archive.org/web/20120622083938/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,912870,00.html «Funeral for a Nightingale»]. Time.</ref>. == Біяграфія == === Малалецтва === [[Файл:أم كلثوم و أبيها.jpg|міні|зьлева|Кульсум разам з бацкькам.]] Ум Кульсум нарадзілася ў рэлігійнай сям’і, бо ейны бацька быў [[імам]]ам<ref name="quietus">[https://thequietus.com/articles/17255-umm-kulthum-queen-of-the-nile «Umm Kulthum: Queen Of The Nile»]. The Quietus.</ref>. Месцам ейнага нараджэньня была вёска [[Тамаз эс-Загайра]], якая месьцілася ў правінцыя [[Дакаглія (мугафаза)|Дакаглія]]<ref name="quietus"/>. Дата ейнага нараджэньня ёсьць не пацверджанай, бо ў той час рэгістрацыя нараджэньня не праводзілася па ўсім Эгіпце. Некаторыя крыніцы сьцьвярджаюць, што сьпявачка нарадзілася альбо 31 сьнежня 1898 году, альбо 31 сьнежня 1904 году, альбо 4 траўня 1904 году. Дзяўчынка навучылася сьпяваць, слухаючы, як бацька вучыць старэйшага брата Халіда. З маладых гадоў яна праяўляла выключны сьпеўны талент. Праз бацьку Кульсум навучылася чытаць [[Каран]] і, як паведамляецца, запомніла цэлую кнігу<ref name="quietus"/>. Калі ёй было 12 гадоў, бацька заўважыў ейную сілу ў сьпевах, таму папрасіў яе далучыцца да сямейнага ансамблю, напачатку проста паўтараючы тое, што сьпявалі іншыя<ref name="guardian">[https://www.theguardian.com/music/2020/feb/28/she-exists-out-of-time-umm-kulthum-arab-musics-eternal-star «'She exists out of time': Umm Kulthum, Arab music's eternal star»]. The Guardian.</ref>. У той час яна апраналася хлопчыкам па-бэдуінску, таму бацька пазьбягаў неадабрэньня іншых праз тое, што на сцэне была дзяўчынка<ref name="guardian"/>. У 16 гадоў яе заўважыў Магамэд Або Аль-Эла, ня вельмі вядомы сьпявак, які навучыў яе старому клясычнаму арабскаму рэпэртуару. Празь некалькі гадоў яна сустрэла вядомага кампазытара і аўдыста [[Закарыя Агмад]]а, які запрасіў яе прыехаць у [[Каір]]. Хоць яна некалькі разоў наведвала Каір у пачатку 1920-х гадох, толькі ў 1923 годзе яна канчаткова пасялілася ў сталіцы. Тамака, сьпявачка наведвала дом Аміна Бэ Аль-Магдзі, які навучыў яе іграць на [[уд]]зе, адной з варыяцыяў [[лютня (музычны інструмэнт)|лютні]]. У яе склаліся блізкія адносіны з Раўгэяй Аль-Магдзі, дачкой Аміна, якая сталася Ум найбліжэйшай сяброўкай. Ум Кульсум нават прысутнічала на вясельлі дачкі Раўгэі, хаця звычайна аддавала перавагу пазьбягаць публічных мерапрыемстваў акрамя зьяўленьня на сцэне. У першыя гады сваёй кар’еры Ум сутыкнулася з жорсткай канкурэнцыяй з боку іншыз дзьвюх вядомых сьпевачак, як то [[Муніра Эль-Магдэя|Муніры Эль-Магдэі]] і Фатыі Агмад, якія мелі падобныя галасы. У той час бацька Ум запатрабаваў ад яе вярнуцца ў родную вёску да сваёй сям’і, аднак тая адмовілася. Каля 1923 году яна склала дамову з кампаніяй [[Odeon Records]], якая да 1926 году абяцала выплочваць ёй за запісы больш, чым любому іншаму эгіпецкаму музычнаму выканаўцу{{Зноска|Danielson|2008|Danielson|54—55}}. === Прафэсійная кар’ера === Амін Аль-Магдзі пазнаёміла яе з культурнымі коламі Каіра, дзе яна асьцярожна пазьбягала законаў багэмнага стылю жыцьця і сапраўды на працягу ўсяго жыцьця падкрэслівала сваё сьціплае паходжаньне і адстойваньне кансэрватыўных каштоўнасьцяў. У 1924 годзе яе пазнаёмілі з паэтам [[Агмэд Рамі (паэт)|Агмэдам Рамі]]{{Зноска|Danielson|2008|Danielson|56}}, які павінен быў напісаць для яе 137 песень, а таксама пазнаёміў яе з францускай літаратурай і, у рэшце рэшт, стаў ейным галоўным настаўнікам у арабскай літаратуры і літаратурным аналізе. У 1926 годзе яна адмовілася ад супрацоўніцтва з Odeon Records, якая плаціла ёй вялікія грошы і нават далі дадатковы ганарар у 10 тысяч даляраў на год{{Зноска|Danielson|2008|Danielson|54—55}}. Акрамя таго, Кульсум клапацілася пра свой імідж, што, несумненна, дадало ёй прывабнасьці з боку арабскае грамадзкасьці. У дадатак, яе пазнаёмілі зь вядомым віртуозам уда і кампазытарам [[Магамэд Эль-Касабгі|Магамэдам Эль-Касабгі]], які прасунуў яе ў [[Арабскі тэатральны палац]], дзе яна атрымала свой першы сапраўдны грамадзкі посьпех. Іншыя музыкі, якія паўплывалі на ейныя музычныя выступы таго часу, былі [[Давуд Госьні]] альбо [[Абу аль-Іла Мугамад]]{{Зноска|Danielson|2008|Danielson|56}}. Апошні зь іх працаваў зь ёй над песьнямі ў стылі арабскага [[мувашаг]]а{{Зноска|Danielson|2008|Danielson|56—57}}. У 1932 годзе ейная вядомасьць як сьпявачкі павялічылася за кошт продажаў кружэлак да таго моманту, калі яна выправілася ў буйны тур па [[Блізкі Ўсход|Блізкім Усходзе]] і [[Паўночная Афрыка|Паўночнай Афрыцы]], выступаючы ў вядомых арабскіх сталіцах, як то [[Дамаск]], [[Багдад]], [[Бэйрут]], [[Рабат]], [[Туніс (горад)|Туніс]] і [[Трыпалі]]. [[Файл:Umm Kalthoum Jerusalem poster.jpg|міні|Афіша канцэрту Ум Кульсум у [[Ерусалім]]е ў 1930 годзе.]] У 1934 годзе Ум Кульсум сьпявала на першае трансляцыі Радыё Каір, дзяржаўнай радыёстанцыі<ref>Danielson, Virginia (2001). «Umm Kulthum [Ibrāhīm Um Kalthum]». In Root, Deane L. (ed.). The New Grove Dictionary of Music and Musicians. Oxford University Press.‎</ref>. З гэтага часу яна выступала на канцэрце кожны першы чацьвер месяцу на працягу сарака гадоў<ref name="guardian"/>. Ейны ўплыў стала павялічваўся і пашыраўся, бо ейныя выступы часта замаўляла эгіпецкая каралеўская сям’я. У 1944 годзе кароль Эгіпту [[Фарук I]] узнагародзіў яе найвышэйшым ордэнам краіны<ref>[https://www.egypttoday.com/Article/4/94228/Egypt%E2%80%99s-Umm-Kulthum-hologram-concerts-to-take-place-at-the «Egypt's Umm Kulthum hologram concerts to take place at the Abdeen Palace on November 20,21»]. EgyptToday.</ref>, які да таго атрымлівалі выключна чальцы каралеўскае сям’і і выбітныя палітыкі. Незважаючы на гэткае прызнаньне, каралеўская сям’я аднак жорстка выступіла супраць ейнага патэнцыйнага шлюбу зь дзядзькам караля. Гэтая адмова глыбока параніла ейнае сэрца і закранула гонар сьпявачкі, што яна аддалілася ад каралеўскае сям’і і нават адмовілася выступаць на просьбу эгіпецкага легіёну, які апынуўся ў цяжкім становішчы падчас [[араба-ізраільская вайна (1948—1949)|арабска-ізраільскай вайны 1948 году]]. Пасьля рэвалюцыі эгіпецкая гільдыя музыкаў, чальцом якой Кульсум была, выключыла сьпявачку з сваіх шэрагаў, бо яна сьпявала зрынутаму каралю Эгіпта Фаруку. Калі [[Гамаль Абдэль Насэр]], новы кіраўнік краіны, даведаўся пра гэты факт, і пра тое, што ейныя песьні былі забароненыя да трансьляваньня па радыё, ён адмяніў гэтае рашэньне, ведаючы пра неверагодную папулярнасьць Кульсум у краіне<ref>«Umm Kulthum: A Voice Like Egypt». Dir. Michal Goldman. Narr. Omar Sharif. Arab Film Distribution, 1996.</ref>. Некаторыя дасьледчыкі лічаць, што папулярнасьць Ум Кульсум спрыяла палітычнаму росквіту Насэра. Напрыклад, прамовы Насэра і іншых урадавыя паведамленьні часта трансьляваліся адразу пасьля штомесячных радыёканцэртаў сьпявачкі. Яна сьпявала шмат песень у падтрымку Насэра, зь якім у яе склалася прыязнае сяброўства. Адна зь ейных песень, як то ''«Даўно мінула, зброя мая»'', нават была прынята ў якасьці гімну Эгіпта з 1960 па 1979 гады, калі іншы прэзыдэнт Садат не зьмяніў гімн на іншы<ref>[https://web.archive.org/web/20160605204513/https://www.britannica.com/biography/Umm-Kulthum-Egyptian-musician «Umm Kulthum – Egyptian musician»]. Britannica.</ref>. Штомесячныя канцэрты Ум Кульсум славіліся сваёй здольнасьцю расчышчаць вуліцы некаторых з самых густанаселеных гарадоў сьвету, калі людзі сьпяшаліся дадому, каб паслухаць выступ знакамітай сьпявачкі<ref>[https://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=124612595 «Umm Kulthum: 'The Lady' Of Cairo»]. NPR.org.</ref>. У ейных песьнях асноўнымі тэмамі былі ўнівэрсальныя тэмы каханьня, тугі і страты. Тыповы канцэрт Ум Кульсум складаўся з выканання дзвюх-трох песень на працягу трох-чатырох гадзінаў. Гэтыя спэктаклі чымсьці нагадвалі структуру заходняе [[опэра|опэры]], якая складаецца з доўгіх галасавых урыўкаў, якія зьвязваюцца з больш кароткімі аркестравымі інтэрмэдыямі. Аднак эгіпецкая зорка ня мела стылістычнага ўплыву опэры, і большую частку сваёй кар’еры сьпявала сольна. На працягу 1930-х гадоў ейны рэпэртуар прыняў канкрэтны стылістычны напрамак. Ейныя песьні былі віртуознымі, што спалучалася зь вельмі належным і здольным голасам, а рэпэртуар быў рамантычным і сучасным ў музычным стылі, сілкуючыся пераважна плынямі эгіпецкае папулярнае культуры таго часу. Яна шмат працавала з тэкстамі паэта Агмада Рамі і музыкай кампазытара Магамада Эль-Касабгі, у чыіх песьнях таксама гучалі эўрапейскія інструмэнты, як то [[віялянчэль]] і [[кантрабас]], а таксама выкарыстоўвалі [[гармонія (музыка)|гармонію]]. У 1936 годзе яна дэбютавала ў амплюа акторкі ў фільме [[Фрыц Крамп|Фрыца Крампа]] ''«[[Вэдад]]»''<ref>[https://www.torinofilmfest.org/en/film-card/ «Film card»]. Torino Film Fest.</ref>. За сваю кар’еру яна зьнялася яшчэ ў пяці фільмах, чатыры зь якіх паставіў [[Агмад Бадрахан]], а ''«Салама»'' і ''«Фатма»'' былі найбольш вядомымі зь іх<ref>[http://albustanseeds.org/digital/kulthum/her-life/#.YE-yaJ0zaUm «'Star of the East' — The Life of Umm Kulthum»]. Al-Bustan Seeds of Culture.</ref>. == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Кніга |аўтар = Danielson, Virginia |частка = |загаловак = The Voice of Egypt: Umm Kulthum, Arabic Song, and Egyptian Society in the Twentieth Century |арыгінал = |спасылка = https://books.google.com/books?id=h05vgm9bZkYC&q=Amin+Al+Mahdi+and+umm+kulthum&pg=PA64 |выданьне = |месца = Chicago |выдавецтва = University of Chicago Press |год = 2008 |том = |старонкі = |старонак = |isbn = 978-0-226-13608-0 |ref = Danielson }} == Вонкавыя спасылкі == * {{IMDb імя|id=0467990}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Кульсум, Ум}} [[Катэгорыя:Памерлі ў Каіры]] [[Катэгорыя:Сьпявачкі Эгіпту]] [[Катэгорыя:Артыстычныя псэўданімы]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] gz3lpx75rid8d6anyag85ypr2nnadbo Грудзі 0 91367 2330659 2206783 2022-07-31T02:40:09Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki [[Файл:Closeup of female breast.jpg|thumb|Грудзі цяжарнай жанчыны]] '''Грудзі''' — парныя скураныя ўтварэньні на пярэдняй паверхні [[грудная клетка|грудной клеткі]]. Яны разьмешчаныя па бакох ад сярэдняй лініі на ўзроўні II—VII рэбраў і маюць памер да 10—12 см у дыямэтру, таўшчынёй 3—4 см. У цэнтры залозы знаходзіцца кружок пігмэнтаванай скуры, унутры якога ўтрымліваецца смочак малочнай залозы. Мужчынскія й жаночыя грудзі разьвівацца з адной і той жа [[эмбрыялёгія|эмбрыялягічнай]] тканіны. Тым ня менш, у пэрыяд плоцевага пасьпяваньня, жаночыя плоцевыя [[гармон]]ы, галоўным чынам, [[эстраген]], спрыяюць хуткаму разьвіцьцю грудзёў, што не сустракаецца ў мужчынаў у сувязі з больш высокім узроўнем [[тэстастэрон]]у. У выніку, жаночыя грудзі нашмат большыя ў памерах за мужчынскія, акрамя таго ў жанчынаў [[малочная залоза|малочныя залозы]], што знаходзяцца ў грудзёх, здольныя вылучаць малако, якое выкарыстоўваецца для кармленьня немаўлятаў. == Разьвіцьцё == [[Файл:Tanner scale-female.svg|міні|160пкс|Этапы разьвіцьця другасных плоцевых прыкметаў у дзяўчынак]] Асноўная марфалягічная структура малочнай залозы чалавека, як [[жанчына|жанчыны]], гэтак і [[мужчына|мужчыны]], вызначаецца ва ўнутрычэраўным этапе разьвіцьця. Для дзяўчыны ў пэрыяд [[плоцевае пасьпяваньне|плоцевага пасьпяваньня]], падчас [[тэлярхэ]], то бок стадыі разьвіцьця грудзей, жаночыя плоцевыя гармоны, галоўным чынам [[эстраген]]ы, садзейнічаюць росту й разьвіцьцю малочных залозаў, падчас якой малочныя залозы павялічваюцца ў памерах і аб’ёме, што зьяўляецца этапам разьвіцьця другасных плоцевых прыкметаў. Падчас такога разьвіцьця грудзі часам маюць няроўны памер, і звычайна на левым баку грудзі трохі большыя, гэтая асымэтрыя зьяўляецца часовай, і статыстычна пасьля плоцевага разьвіцьця жынчыны набывае [[сымэтрыя|сымэтрычную]] форму<ref>Loughry CW et al (1989). «Breast Volume Measurement of 598 Women using Biostereometric Analysis». Annals of Plastic Surgery 22 (5): 380–385. doi:10.1097/00000637-198905000-00002. [[pmid:2729845|PMID 2729845]].</ref>. Акрамя таго, разьвіцьцё грудзей часам можа праходзіць ненармальна, што праяўляецца праз празмерны іхны рост — [[гіпэртрафія]], альбо недаразьвіцьцё, ў дзяўчынак і жанчынаў, у хлопчыкаў і мужчынаў парушэньнем разьвіцьця зьяўляецца [[гінэкамастыя]], якое зьяўляецца сьледзтвам біяхімічнага дысбалянсу паміж нармальным узроўнем эстрагену й [[тэстастэрон]]у, мужчынскага гармона<ref>Olson, James Stuart (2002). «Bathsheba's Breast: Women, Cancer and History». Baltimore: The Johns Hopkins University Press. p. 109. {{ISBN|978-0-8018-6936-5}}. OCLC 186453370.</ref>. === Асымэтрыя === Прыкладна праз два гады пасьля наступу [[плоцевая сталасьць|плоцевай сталасьці]], што вызначаецца першым [[мэнструацыя|мэнструальным цыклем]] дзяўчыны, гармон эстраген стымулюе рост і разьвіцьцё тлушчавой тканіны, зь якой складаюцца грудзі. Гэта працягваецца на працягу прыкладна чатырох гадоў да ўсталяваньня канчатковай формы грудзей, то бок іхнага памеру й аб’ёму, прыкладна да таго як жанчыне споўніцца 21 год<ref name="dailymail">Goddard, Kay (May 10, 2011). [http://www.dailymail.co.uk/health/article-1384595/Katie-Green-I-Ultimo-bra-girl-I-suffered-breast-asymmetry.html «I May Have Been the Ultimo Bra Girl, but One of my Breasts was a B-cup and the other was a D»]. The Daily Mail.</ref>. Каля 90% жаночых грудзей зьяўляюцца асымэтрычнымі ў некаторай ступені<ref name="dailymail"/>, у памерах, аб’ёме або адносным становішчы адносна цела. Асымэтрыя можа выяўляцца ў памерах грудзей, пазыцыі смочкаў, ареолу ці іншых парамэтраў. Грудзі зь левага боку часьцяком зьяўляюцца трохі большымі ў 62% выпадкаў<ref>Losken A, Fishman I, Denson DD, Moyer HR, Carlson GW (December 2005). «An objective evaluation of breast symmetry and shape differences using 3-dimensional images». Annals of Plastic Surgery 55 (6): 571–5. doi:10.1097/01.sap.0000185459.49434.5f. [[pmid:16327452|PMID 16327452]].</ref>. Гэта зьвязана з блізкасьцю да грудзей [[сэрца]] й большым лікам [[артэрыя]]ў і вен, а таксама з наяўнасьцю ў гэтым месцы ахоўнага пласту тлушчу вакол сэрца, якое разьмешчана пад імі<ref>Ivens Sarah. [http://www.dailymail.co.uk/femail/article-2145518/Lifes-balancing-act-youve-uneven-bosom.html#ixzz1v8svz89z «Life's a balancing act when you've an uneven bosom»]. DailyMail.uk.</ref>. Да 25% жанчынаў адчуваюць прыкметную асымэтрыю грудзей, пры выкарыстаньні [[бюстгальтар]]а<ref>[https://web.archive.org/web/20101225165742/http://www.mgh.harvard.edu/children/adolescenthealth/articles/aa_breast_development.aspx «Breast Development»]. Massachusetts Hospital for Children.</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20110807120647/http://www.channel4embarrassingillnesses.com/conditions/asymmetric-breasts «Asymmetric Breasts»]. Channel 4.</ref>. == Культурныя аспэкты == === У мастацтве === [[Файл:Snake Goddess Crete 1600BC.jpg|міні|160пкс|Крыцкая багіня зьмеяў]] У эўрапейскіх дагістарычных супольнасьцях, скульптуры жаночай фігуры з добра выяўленымі або моцна перабольшанымі грудзьмі былі звычайнай зьявай. Тыповым прыкладам зьяўляецца гэтак званая [[Вэнэра Вілендорфа]], адзін з многіх [[артэфакт]]аў [[палеаліт]]у з шырокімі [[сьцягно|сьцёгнамі]] й грудзьмі. Артэфакты, як то міскі, наскальныя малюнкі і сьвятыя статуі з намаляванымі грудзьмі былі зарэгістраваныя ад [[15000 да н. э.]] аж да [[позьняя антычнасьць|позьняй антычнасьці]] па ўсёй [[Эўропа|Эўропе]], [[Паўночная Афрыка|Паўночнай Афрыцы]] й на [[Блізкі Ўсход|Блізкім Усходзе]]. Многія жаночыя боствы, якія ўяўлялі сабою каханьне й урадлівасьць былі зьвязаны з грудзямі й грудным малаком. Фігуры багіні [[Астарта|Астарты]] [[фінікійцы|фінікійскай]] былі прадстаўлены ў якасьці слупоў зь вялікай колькасьцю грудзёў. [[Ізіда]], эгіпецкая багіня, якая ўяўляла, сярод многіх іншых рэчаў, ідэальнае [[мацярынства]], часьцяком прадстаўлялася як [[фараон]]-немаўля, што пацьвярджала тым самым боскі статус фараонаў. Нават некаторыя мужчыны-богі, якія зьяўляліся заступнікамі адраджэньня й урадлівасьці, маляваліся часам з грудзьмі, як то рачноы бог [[Хапі]], які лічыўся адказным за гадавы разьліў [[Ніл (рака)|Ніла]]. Жаночыя грудзі таксама займалі важнае месца ў мінойскай цывілізацыі ў выглядзе знакамітай статуэткі багіні зьмеяў. У [[Старажытная Грэцыя|Старажытнай Грэцыі]] існавала некалькі культаў глыбокай пашаны «Kourotrophos», маці, якае корміць немаўля малаком, у асобе багіні, як то Гаі, [[Гера|Геры]] й [[Артэміда|Артэміды]]. Пакланеньне бажаствам, якія сымбалізавалі жаночыя грудзі, у Грэцыі сталі менш распаўсюджанымі ў [[1 тысячагодзьдзе|I тысячагодзьдзі]]. Папулярнае пакланеньне багіням-жанчынам значна зьнізіліся падчас уздыму грэцкіх [[горад-дзяржава|гарадоў-дзяржаваў]], што было спадкавана пазьней і [[Рымская імпэрыя|Рымскай імпэрыяй]]<ref>Yalom (1998) see Eva Keuls (1993), «Reign of the Phallus: Sexual Politics in Ancient Athens». pp. 9–16;</ref>. У сярэдзіне [[1 тысячагодзьдзе да н. э.|I тысячагодзьдзя да нашай эры]], грэцкая культура перажыла паступовае зьмяненьне ва ўспрыманьні жаночых грудзей. Жанчыны ў мастацтве былі пакрытыя адзеньнем ад самай шыі, у тым ліку жаночая багіня [[Атэна]], заступніца [[Атэны|Атэнаў]], якая прадстаўляла сабой гераічныя намаганьні. Выключэньнем зьяўлялася толькі багіня каханьня [[Афрадыта]], якая часьцяком малявалася цалкам аголенай, аднак у позах, якія павінны былі адлюстраваць сарамлівасьць і сьціпласьць. Нягледзячы на ​​тое, што аголеныя мужчыны ў Старажытнай Грэцыі намаляваныя стоячы ў поўны рост, большасьць аголеных жаночаў у грэцкім мастацтве, як правіла, маляваліся з прыкрытымі тканінай грудзямі<ref>Hollander, «Anne Seeing through Clothes». University of California Press, Berkeley. 1993, p. 6. {{ISBN|978-0-520-08231-1}}</ref>. === Сэксуальная характарыстыка === У некаторых культурах грудзі гуляюць некаторую ролю ў чалавечай [[сэкс|сэксуальнай актыўнасьці]]. Грудзі й асабліва [[смочкі]] зьяўляюцца аднымі з [[эрагенная зона|эрагенных зонаў]] жанчыны. Яны адчувальныя да дакрананьня, паколькі маюць мноства нэрвовых канчаткаў, а таксама раздражненьня рукамі альбо языком і зубамі перад альбо падчас [[плоцевы чын|плоцевага чыну]]. Некаторыя жанчыны могуць дасягнуць аргазму пры працяглым такім узьдзеяньні на грудзі. У старажытнай індыйскай працы «[[Камасутра]]», лёгкія драпіны на грудзях цьвікамі й пакусы зубамі лічацца эратычнымі<ref>[http://www.sacred-texts.com/sex/kama/index.htm «Sir Richard Burton's English translation of Kama Sutra»]. Sacred-texts.com.</ref>. Пры [[сэксуальнае ўзбуджэньне|сэксуальным ўзбуджэньні]] павялічваецца й памер грудзей, вянозная сетка грудзей становяцца больш прыкметнай, а смочкі становяцца больш цьвёрдымі. У параўнаньні зь іншымі прыматамі, чалавечыя грудзі прапарцыйна больш вялікія на працягу ўсяго жыцьця дарослых жанчынаў. Некаторыя вучоныя мяркуюць, што яны, магчыма, разьвілася як візуальны сыгнал плоцевай сталасьці й пладавітасьці<ref>Anders Pape Møller et al. (1995). «Breast asymmetry, sexual selection, and human reproductive success». Ethology and Sociobiology 16 (3): 207–219. doi:10.1016/0162-3095(95)00002-3.</ref>. Многія людзі лічаць, што грудзі зьяўляюцца адным з важкіх аспэктаў жаночага цела, з [[эстэтыка|эстэтычнага]] й [[эротыка|эратычнага]] пункту гледжаньня. Паводле дасьледаваньняў, якія былі праведзены ўнівэрсытэтам Вікторыі ў [[Вэлінгтан|Вэлінгтоне]], грудзі часьцяком ёсьць першае на што мужчыны зьвяртаюць увагу ў жынчыне, і на гэтую частку цела яны глядзяць на працягу больш доўгага часу, чым на іншыя часткі цела<ref name="dailytelegraph">[http://www.dailytelegraph.com.au/lifestyle/scientific-proof-that-men-look-at-womens-breasts-first-and-their-face-is-almost-last/story-e6frf00i-1225770286482 «Scientific proof that men look at women's breasts first and their face is almost last»]. The Daily Telegraph</ref>. Аўтары дасьледаваньня першапачаткова меркавалі, што прычына гэтага зьвязана з [[эндакрыналёгія]]й, бо больш вялікія грудзі паказваюць больш высокі ўзровень [[эстраген]]у й большую нараджальнасьць<ref name="dailytelegraph"/><ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/health/3682657.stm «Hourglass figure fertility link»]. BBC News.</ref>, але дасьледчыкі заявілі, што «мужчыны могуць глядзець часьцей на грудзі, таму што яны проста добры выглядаюць эстэтычна, незалежна ад памеру»<ref name="dailytelegraph"/>. Многія людзі лічаць выгляд голых жаночых грудзей эратычным, і яны могуць выклікаць павышанае сэксуальнае жаданьне мужчынаў у некаторых культурах. Некаторыя людзі праяўляюць павышаную сэксуальную цікавасьць да жаночых грудзей, што можа разглядацца як [[фэтыш грудзей]]<ref>Hickey, Eric W. (2003). «Encyclopaedia of Murder and Violent Crime». Sage Publications Inc. {{ISBN|0-7619-2437-X}}</ref>. == Крыніцы == {{Крыніцы|1=2}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.mdanderson.org/patient-and-cancer-information/cancer-information/cancer-types/breast-cancer/index.html Пухліна грудзёў] [[Катэгорыя:Грудзі| ]] [[Катэгорыя:Жанчына]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] 67rotpn4b0s0oqjr71qdnopusckglay Ячмень звычайны 0 91414 2330505 2179823 2022-07-30T16:29:04Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Таксанамічная інфармацыя | Назва = Ячмень звычайны | Выява = A_lady_beetle_perches_on_barley.JPG | Подпіс да выявы = [[Багоўка]] на коласе ячменя звычайнага | Надцарства = | Царства = [[Расьліны]] | Падцарства = | Група = | Разьдзел = | Падразьдзел = | Надтып = | Тып = | Падтып = | Нададдзел = | Аддзел = [[Кветкавыя расьліны|Пакрытанасенныя]] | Пададдзел = | Надкляса = | Кляса = [[Аднадольныя]] | Падкляса = | Інфракляса = | Надатрад = | Надпарадак = | Атрад = | Парадак = [[Метлюжковакветныя]] | Падатрад = | Падпарадак = | Інфраатрад = | Інфрапарадак = | Надсямейства = | Сямейства = [[Метлюжковыя]] | Падсямейства = | Трыба = | Падтрыба = | Род = '''Ячмень''' | Падрод = | Сэкцыя = | Від = [[Ячмень звычайны]] | Віды = | Падвід = | Падвіды = | Бяз рангу = | Лацінская назва = Hordeum vulgare | Даччыныя таксоны = | Назва разьдзелу даччыных таксонаў = | Мапа = | Шырыня мапы = | Подпіс мапы = | Commons = Hordeum vulgare | ITIS = 40874 | NCBI = 4513 }} '''Ячмень звычайны''' ({{мова-la|Vítis}}) — від [[ячмень|ячменя]], менавіта ён звычайна ўзрабляецца ў [[сельская гаспадарка|сельскай гаспадарцы]], адно з найстаражытнейшых культурных расьлінаў у гісторыі чалавецтва (10 тысяч год таму)<ref>Saltini Antonio, I semi della civiltà. Grano, riso e mais nella storia delle società umane,, prefazione di Luigi Bernabò Brea Avenue Media, Bologna 1996</ref>. == Выкарыстаньне == === Альгіцыд === У [[Ангельшчына|Ангельшчыне]] салома ячменю ў сеткаватых торбах плавае ў рыбных сажалках або водных садках, каб дапамагчы паменшыць рост [[водарасьці|багавіньня]], не наносячы шкоды расьлінам або жывёлам. Ячменная салома не зьяўляецца [[пэстыцыд]]ам, а ейная эфэктыўнасьць у якасьці альгіцыду ў сажалках дала розныя вынікі пры ўнівэрсытэцкіх тэставых выкарыстаньнях як у [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|Штатах]] гэтак і ў [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]]<ref>[https://web.archive.org/web/20030408210226/http://www.btny.purdue.edu/Pubs/APM/APM-1-W.pdf Aquatic Plant Management]. Purdue Agriculture</ref>. === Корм для жывёлаў === Палова ячменю Злучаных Штатаў выкарыстоўваецца як корм хатніх жывёлаў<ref>[https://web.archive.org/web/20130121172615/http://www.hort.purdue.edu/newcrop/Crops/Barley.html Barley]. Purdue University</ref>. Ячмень зьяўляецца вельмі важным кармавым [[збожжа]]м ў многіх краіных сьвету, якія маюць невялікую дзель [[кукуруза|кукурузнай]] вытворчасьці, асабліва ў паўночных кліматычных зонах, як то паўночнай і ўсходняй [[Эўропа|Эўропе]]. Ячмень зьяўляецца асноўным кармавым збожжам ў [[Канада|Канадзе]], [[Эўропа|Эўропе]], і на поўначы ЗША. Дыета зь ячменю зьяўляецца адной з вызначальных характарыстык заходне-канадзкіх вытворцаў ялавічыны<ref>[http://www.omafra.gov.on.ca/english/livestock/beef/news/vbn0804a3.htm Guest Article: Corn or Barley for Feeding Steers?] Ontario ministry of agriculture, food and rural affairs</ref>. === Напоі === ==== Алькагольныя ==== Большая частка (каля 25%) астатку выкарыстоўваецца для вырошчваньня [[солад]]у, для чаго ячмень зьяўляецца лепшым збожжам. Ён зьяўляецца ключавым інгрэдыентам ў вытворчасьці [[піва]] і [[віскі]]. Двайчасты ячмень традыцыйна выкарыстоўваўся ў нямецкай і ангельскай броварнай справе. Шасьцірадковы ячмень традыцыйна выкарыстоўваўся пры вытворчасьці амэрыканскага піва, але цяпер абодва сорты выкарыстоўваюцца паўсюдна<ref>Ogle, Maureen (2006). [http://books.google.com/?id=0vuOyazwh4YC&pg=PA71&dq=and+six-row+barley+was+traditionally+used+in+US+beers. Ambitious brew : the story of American beer]. Orlando: Harcourt. с. 70–72. ISBN 0-15-101012-9.</ref>. ==== Безалькагольныя ==== Безалкагольныя напоі як то [[ячменная вада]]<ref>Ayto, John (1990). [http://books.google.com/?id=vAQOAAAAQAAJ&pg=PA17&dq=barley+water+was+used The glutton's glossary : a dictionary of food and drink terms]. London: Routledge. с. 16–17. ISBN 0-415-02647-4.</ref> і ячменная гарбата, як то японская [[мігуця]]<ref>Clarke, ed by R J (1988). [http://books.google.com/?id=n9ZEMquvPoYC&pg=PA84&dq=mugicha Coffee]. London: Elsevier Applied Science. с. 84. ISBN 1-85166-103-4.</ref>, гатуюцца шляхам кіпеньня ячменя ў вадзе. У Італіі таксама выкарыстоўваецца як заменьнік кавы — [[ячменная кава]] ({{мова-it|caffè d'orzo|скарочана}}). == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Barley Ячмень]. Энцыкляпэдыя Братыніка * [http://vegetarian.about.com/od/glossary/g/barley.htm Рэцэпты з выкарыстаньнем ячменю]. About.com * [https://web.archive.org/web/20140913190011/http://www.greenbarleyphilippines.com/green-barley-benefits/ Перавагі ўжываньня зялёнага ячменю] {{Накід:Батаніка}} [[Катэгорыя:Метлюжковыя]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] srlwtt10rfpkbgkj9vz0e75k61vwh2p Палярныя Зоры 0 93170 2330755 2311243 2022-07-31T11:15:15Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Мястэчка | Назва = Палярныя Зоры | Назва ў родным склоне = Палярных Зораў | Няпэўная назва = | Арыгінальная назва = Полярные Зори | Краіны = Расеі | Герб = Coat of Arms of Polyarnye Zori (Murmansk oblast) (1995).png | Сьцяг = | Гімн = | Першыя згадкі = 1968 | Горад з = 1991 | Магдэбурскае права = | Былыя назвы = | Былая назва = | Мясцовая назва = | Адміністрацыйная адзінка = [[Адміністратыўны-тэрытарыяльна падзел Расеі|Суб’ект фэдэрацыі]] | Назва адміністрацыйнай адзінкі = Мурманская вобласьць | Адміністрацыйная адзінка2 = [[Гарадзкая акруга (Расея)|Гарадзкая акруга]] | Назва адміністрацыйнай адзінкі2 = горад Палярныя Зоры | Адміністрацыйная адзінка3 = <!-- напрыклад, сельсавет, гміна --> | Назва адміністрацыйнай адзінкі3 = <!-- назва сельсавету --> | Сельсавет = | Пасялковы савет = | Кіраўнік = <!-- назва кіраўніка: мэр, галава --> | Імя кіраўніка = | Плошча = | Вышыня = <!-- вышыня над узроўнем мора --> | Колькасьць насельніцтва = {{Падзеньне}} 15 249 | Год падліку насельніцтва = 2010 | Шчыльнасьць насельніцтва = | Этнічны склад насельніцтва = | Год падліку этнічнага складу насельніцтва = | Колькасьць двароў = | Часавы пас = +3 | Летні час = +4 | Тэлефонны код = +7 81532 | Паштовы індэкс = 184230 | Аўтамабільны код = 51 | Выява = | Апісаньне выявы = | Шырата паўшар'е = паўночнае | Шырата градусаў = 67 | Шырата хвілінаў = 21 | Шырата сэкундаў = 57 | Даўгата паўшар'е = усходняе | Даўгата градусаў = 32 | Даўгата хвілінаў = 29 | Даўгата сэкундаў = 53 | Назва мапы = | Пазыцыя подпісу на мапе = справа | Водступ подпісу на мапе = <!-- значэньне ў адзінках em --> | Commons = <!-- старонка або катэгорыя ў Commons --> | Сайт =http://www.pz-city.ru/ | Колер = {{Колер|Расея}} }} '''Паля́рныя Зо́ры''' ({{мова-ru|Поля́рные Зо́ри|скарочана}}) — горад (з [[1991]]) у [[Мурманская вобласьць|Мурманскай вобласьці]] [[Расея|Расеі]]. Утварае гарадзкую акругу горад Палярныя Зоры. Каля гораду знаходзіцца [[Кольская АЭС]]. Насельніцтва — {{nowrap|15 249}} чалавек ([[2010]] год). == Гарадзкая акруга == Законам Мурманскай вобласьці ад [[2 сьнежня]] [[2004]] году №535-01-ЗМО муніцыпальнае ўтварэньне горад Палярныя Зоры з падведамаснай тэрыторыяй надзеленае статусам гарадзкой акругі з населенымі пунктамі: Палярныя Зоры (адміністратыўны цэнтар акругі), [[Зашэек]], [[Афрыканда]] і [[Пірэнга (пасёлак)|Пірэнга]]. Пасёлак Пірэнга быў зьліквідаваны ў [[2007]] годзе і выключаны са складу гарадзкой акругі. Колькасьць насельніцтва гарадзкой акругі Палярныя Зоры складае {{nowrap|18 040}} чалавек (2010).<ref>[https://web.archive.org/web/20111030173539/http://www.gks.ru/bgd/regl/b10_109/Main.htm Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, поселкам городского типа и районам на 1 января 2010 г. Росстат] {{ref-ru}}</ref> == Гісторыя == Населены пункт Палярныя Зоры быў уключаны ва ўліковыя зьвесткі і атрымаў статус працоўнага пасёлку рашэньнем Мурманскага аблвыканкаму №640 ад [[20 сьнежня]] [[1973]] году. Статус гораду абласнога падпарадкаваньня быў нададзены Ўказам Прэзыдыюму Вярхоўнага Савету РСФСР ад [[22 красавіка]] [[1991]] году. Раней пасёлак і прылеглая тэрыторыя падпарадкоўваліся гарадзкому савету гораду [[Апатыты]]. Старшынём кіраваньня будаўніцтва, фактычна заснавальнікам гораду Палярныя і Кольскай АЭС, быў Аляксандар Сьцяпанавіч Андрушэчка. == Прадпрыемствы == [[Градаўтваральнае прадпрыемства|Градаўтваральным прадпрыемствам]] зьяўляецца [[Кольская АЭС]], на якой уладкаваныя каля 2000 чалавек.<ref>[http://www.atomic-energy.ru/node/2084 Кольская АЭС: полярнозоринцы получат награды конкурса «Инженер года-2008»] {{ref-ru}}</ref> На працы ў муніцыпальных прадпрыемствах занятыя каля тысячы чалавек.<ref>[https://web.archive.org/web/20160304094632/http://www.pz-city.ru/city/municipals/ Муниципальные предприятия и учреждения на сайте города] {{ref-ru}}</ref> Таксама ў горадзе дзейнічаюць Ніва ГЭС-1 (26 [[МВт]]), ААТ «Атомэнергоремонт», Кольская Электромонтажная Компания «ГЭМ», ААТ «Энергоспецмонтаж», «Монтажно-строительное управление № 10», Р-Транс, электрычная (на 54 МВт) і мазутная кацельныя, мэдыкасанітарная частка №118, саўгас «Нивские Берега», аддзяленьні [[Сбербанк Расеі|Сбербанка Расеі]], некалькі супэрмаркетаў і іншыя прадпрыемствы. == Крыніцы == {{зноскі}} {{ізаляваны артыкул}} [[Катэгорыя:Гарады Мурманскай вобласьці]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты, заснаваныя ў XX стагодзьдзі]] [[Катэгорыя:Гарады-спадарожнікі АЭС]] s2szkkacrdbxsipdr74q53b6xmfrju4 Тоні Гібэрт 0 93629 2330434 2243017 2022-07-30T12:16:11Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |Імя = Тоні Гібэрт |выява = Tony Hibbert 1.jpg |імя(арыгінал) = |дата нараджэньня = {{Нарадзіўся|20|2|1981|1}} |горад = [[Лівэрпул]] |краіна = [[Ангельшчына]] |рост = 173 см |вага = 72 кг |пазыцыя = правы [[абаронца (футбол)|абаронца]] |клюб = |нумар = |моладзевыя гады = 1991—2000 |моладзевыя клюбы = [[Эвэртан Лівэрпул|Эвэртан]] |гады = 2000—2016 |клюбы = [[Эвэртан Лівэрпул|Эвэртан]] |гульні(галы) = 265 (0) |нац гады = |нац зборная = |нац гульні(галы) = |абнаўленьне(клюб) = |абнаўленьне(зборная) = }} '''Энтані Джэймз «Тоні» Гібэрт''' ({{мова-en|Anthony James «Tony» Hibbert}}; нарадзіўся [[20 лютага]] [[1981]] году, [[Лівэрпул]], [[Ангельшчына]]) — [[Ангельшчына|ангельскі]] футбаліст, абаронца. == Біяграфія == Тоні Гібэрт — выхаванец клюбу «[[Эвэртан Лівэрпул|Эвэртан]]», за які заўзеў у дзяцінстве<ref>[https://web.archive.org/web/20120101124502/http://www.independent.co.uk/sport/football/news-and-comment/tony-hibbert-true-blue-2376783.html Hart, Simon Tony Hibbert: True blue]. The Independent</ref>. У сыстэму клюбу трапіў у 10 гадоў. У 1998 годзе разам з камандай стаў уладальнікам моладзевага кубка Ангельшчыны. Трыма гадамі пазьней Гібэрт дэбютаваў у асноўным складзе «Ээертану» ў гульні супраць «[[Ўэст Гэм Юнайтэд]]». Тоні Гібэрт добра вядомы тым, што за сваю больш чым дзесяцігадовую кар’еру не забіў ніводнага голу ў браму супернікаў «Эвэртана». Разам зь ягонай прыхільнасьцю да клюбу гэта зрабіла яго культавай фігурай сярод заўзятараў клюбу<ref>[http://www.thesun.co.uk/sol/homepage/sport/football/2783932/Blanks-for-the-record-Tony.html Blanks for the record, Tony]. The Sun </ref>. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [https://web.archive.org/web/20180217024031/http://www.evertonfc.com/player-profile/tony-hibbert Профіль на афіцыйным сайце «Эвэртану»] {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ: Гібэрт, Энтані Джэймз}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Лівэрпулі]] [[Катэгорыя:Ангельскія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Эвэртан» Лівэрпул]] dtx921ijiohndffh9ckq2rk6ruehn45 Мікель Артэта 0 93644 2330731 2186489 2022-07-31T09:22:07Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |Імя = Мікель Артэта |выява = Mikel Arteta 20111017.jpg |імя(арыгінал) = |дата нараджэньня = {{Нарадзіўся|26|3|1982|1}} |горад = [[Сан-Сэбастыян]] |краіна = [[Гішпанія]] |рост = 179 см |вага = |пазыцыя = [[паўабаронца (футбол)|паўабаронца]] |клюб = |нумар = |моладзевыя гады = 1994—1997<br />1997—1999 |моладзевыя клюбы = [[Антыгуока Сан-Сэбастыян|Антыгуока]]<br />[[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]] |гады = 1999—2002<br />2000—2002<br />2002—2004<br />2004—2005<br />2005<br />2005—2011<br />2011—2016 |клюбы = [[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна Б]]<br />{{арэнда}} [[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|ПСЖ]]<br />[[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]]<br />[[Рэал Сасьедад Сан-Сэбастыян|Рэал Сасьедад]]<br />{{арэнда}} [[Эвэртан Лівэрпул|Эвэртан]]<br />[[Эвэртан Лівэрпул|Эвэртан]]<br />[[Арсэнал Лёндан|Арсэнал]] |гульні(галы) = 42 (3)<br />31 (2)<br />50 (12)<br />15 (1)<br />12 (1)<br />174 (28)<br />110 (14) |нац гады = |нац зборная = |нац гульні(галы) = |абнаўленьне(клюб) = |абнаўленьне(зборная) = }} '''Мікель Артэта Аматрыян''' ({{мова-eu|Mikel Arteta Amatriain}}; нарадзіўся [[26 сакавіка]] [[1982]] году, [[Сан-Сэбастыян]], [[Гішпанія]]) — [[Гішпанія|гішпанскі]] футбаліст і трэнэр, выступаў на пазыцыі паўабаронцы. Зьяўляецца [[баскі|баскам]]. З 2005 году стала гуляў у ангельскім клюбе «[[Эвэртан Лівэрпул|Эвэртан]]», пакуль у апошнія дні трансфэранага акна на пачатку [[Чэмпіянат Ангельшчыны па футболе 2011—2012 гадоў|сэзону 2011—2012 гадоў]] ня быў падпісаны «Арсэналам». На сёньня займае пазыцыю галоўнага трэнэра ангельскага «Арсэналу». == Кар’ера == Мікель пачаў футбольную кар’еру ў клюбе «[[Антыгуока Сан-Сэбастыян|Антыгуока]]» ў родным горадзе [[Сан-Сэбыстыян]], дзе пасябраваў з паўабаронцам [[Шабі Алёнса]] з тае прычыны, што яны разам гулялі кожныя выходныя. У хуткім часе Мікель зьехаў у «[[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёну]]», дзе гуляў за рэзэрвовую каманду, але прабіцца ў галоўную каманду клюбу ня здолеў, пасьля чаго зьехаў у шатляндзкі «[[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]]». У шатляндзкім клюбе Артэта атрымаў шэраг трафэяў, а таксама любоў заўзятараў брытанскага клюбу. Аднак у 2004 годзе гулец вярнуўся на радзіму, каб выступаць за «[[Рэал Сасьедад Сан-Сэбастыян|Рэал Сасьедад]]» разам са сваім сябрам Шабі Алёнса, які аднак зьехаў у тым сэзоне ў «[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]». На наступны год, Артэта далучыўся да табару ангельскага «[[Эвэртан Лівэрпул|Эвэртану]]», дзе паводле задумы [[Дэйвід Моес|Дэйвіда Моеса]], павінен быў замяніць дацкага паўабаронцу [[Томас Гравэсэн|Томаса Гравэсэна]]. У хуткім часе гулец стаў футбалістам асноўнага складу клюбу, артымаўшы шэраг узнагародаў найлепшага гульца клюбу. 31 жніўня 2011 году склаў 4-гадовы кантракт зь лёнданскім «[[Арсэнал Лёндан|Арсэналам]]», які заплаціў за гішпанца 10 мільёнаў фунтаў<ref>[https://web.archive.org/web/20120105042538/http://www.arsenal.com/news/news-archive/arteta-joins-arsenal-on-a-four-year-deal Arteta joins Arsenal on a four-year deal]. Arsenal.com.</ref>. == Дасягненьні == '''«Рэйнджарз»''': * Чэмпіён [[Чэмпіянат Шатляндыі па футболе|Шатляндыі]]: 2003 * Уладальнік [[Кубак Шатляндыі па футболе|Кубка Шатляндыі]]: 2003 * Уладальнік [[Кубак Лігі Шатляндыі па футболе|Кубка лігі Шатляндыі]]: 2003 '''«Арсэнал»''': * Уладальнік [[Кубак Ангельшчыны па футболе|Кубка Ангельшчыны]] (2): 2014, 2015 * Уладальнік [[Супэркубак Ангельшчыны па футболе|Супэркубка Ангельшчыны]]: 2014 == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [https://web.archive.org/web/20091016192213/http://www.evertonfc.com/player-profile/mikel-arteta Профіль на афіцыйным сайце «Эвэртан»] {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Артэта, Мікель Аматрыян}} [[Катэгорыя:Гішпанскія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Пары Сэн-Жэрмэн» Парыж]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Рэйнджарз» Глазга]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Рэал Сасьедад» Сан-Сэбастыян]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Эвэртан» Лівэрпул]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Арсэнал» Лёндан]] dgmwd6933w6amhp4gnvok0ykr4ts1ru Канстанцін Бальмонт 0 96505 2330687 2243638 2022-07-31T05:49:35Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Пісьменьнік | Імя = Канстанцін Бальмонт | Арыгінал імя = Константин Бальмонт | Жанчына = | Партрэт = Konstantin Balmont by Valentin Serov 1905.jpg | Памер = 220px | Апісаньне = К. Д. Бальмонт. Партрэт працы [[Сяроў, Валянцін Аляксандравіч|Валянціна Сярова]] (1905) | Псэўданімы = Б-ъ, К.; Гридинский; Дон; К.Б.; Лионель<ref name="Masanov">Масанов, Иван Филиппович, «Словарь псевдонимов русских писателей, учёных и общественных деятелей». В 4-х томах. — М., Всесоюзная книжная палата, 1956—1960 гг.</ref> | Дата нараджэньня = [[15 чэрвеня]] [[1867]] | Месца нараджэньня = вёска Гумнішчы, [[Шуйскі павет]], Уладзімерская губерня | Дата сьмерці = [[23 сьнежня]] [[1942]] | Месца сьмерці = [[Нуазі-ле-Гран]], [[Францыя]] | Грамадзянства = {{Сьцяг Расейскай імпэрыі}} [[Расейская імпэрыя]] | Род дзейнасьці = [[паэт]], [[перакладчык]], [[эсэ]]іст | Гады актыўнасьці = | Напрамак = [[сымбалізм]] | Жанр = [[элегія]], [[баляда]] | Дэбют = «Пад паўночным небам» ({{мова-ru|Под северным небом|скарочана}}) | Значныя творы = | Прэміі = | Подпіс = BalmontSignature.png | Апісаньне подпісу = | ВікіКрыніца = :ru:s:Константин Дмитриевич Бальмонт | ВікіКрыніца пераклады на беларускую = | Палічка = | Сайт = }} '''Канстанцін Дзьмітрыевіч Бальмонт''' ({{мова-ru|Константи́н Дми́триевич Бальмо́нт}}<ref>[https://web.archive.org/web/20110809070252/http://www.gramota.ru/lenta/news/8_1212 В Шуе откроется музей Константина Бальмонта, gramota.ru]</ref>; [[15 чэрвеня]] [[1867]], вёска Гумнішчы, Шуйскі павет, Уладзімерская губэрня — [[23 сьнежня]] [[1942]], Нуазі-ле-Гран, [[Францыя]]) — [[паэт]]-сымбаліст, перакладчык, эсэіст, адзін з найслынных прадстаўнікоў расейскай паэзіі срэбранага веку. Апублікаваў 35 паэтычных зборнікі, 20 кніг прозы, перакладаў з многіх моваў ([[Ўільям Блэйк]], [[Эдгар Алан По]], [[Пэрсі Біш Шэлі]], [[Оскар Ўайльд]], [[Герхарт Гаўптман]], [[Шарль Бадлер]], [[Герман Зудэрман]]; гішпанскія песьні, славацкі і грузінскі эпас, югаслаўская, баўгарская, летувіская, мексыканская, японская паэзія). Аўтар аўтабіяграфічнай прозы, мэмуараў, філялягічных трактатаў, гісторыка-літаратурных дасьледаваньняў і крытычных эсэ.<ref name="stahova">[https://web.archive.org/web/20110609195616/http://www.litera.ru/stixiya/articles/588.html М. Стахова, Константин Бальмонт (Судьбы поэтов серебряного века), www.litera.ru]</ref><ref name="B_Efron">[http://www.rulex.ru/01020861.htm Венгеров, Семён Афанасьевич, Константин Дмитриевич Бальмонт, Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона]</ref> == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{ВікіКрыніца-мова|ru|Константин Дмитриевич Бальмонт|Канстанцін Бальмонт}} {{Накід:Пісьменьнік}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Бальмонт, Канстанцін}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся 15 чэрвеня]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў 1867 годзе]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ва Ўладзімерскай губэрні]] [[Катэгорыя:Памерлі 23 сьнежня]] [[Катэгорыя:Памерлі ў 1942 годзе]] [[Катэгорыя:Памерлі ў Францыі]] [[Катэгорыя:Расейскія паэты]] [[Катэгорыя:Расейскія перакладчыкі]] [[Катэгорыя:Расейскія эсэісты]] [[Катэгорыя:Мэмуарысты]] [[Катэгорыя:Перакладчыкі паэзіі на расейскую мову]] [[Катэгорыя:Расейскі сымбалізм]] [[Катэгорыя:Расейскія літаратуразнаўцы]] qklac6kobockr63m9ua9roavhjsqlpa The Number of the Beast 0 96683 2330547 2180473 2022-07-30T18:45:56Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Музычны альбом |Назва = The Number of the Beast |Выдадзены = [[29 сакавіка]] [[1982]] |Год = 1982 |Выканаўца = [[Iron Maiden]] |Жанр = [[гэві-мэтал]] |Працягласьць = 44:50 |Выдавец = [[EMI]], [[Capitol]], [[Harvest]] |Прадусар = [[Марцін Бірч]] |Вокладка = Iron Maiden - The Number Of The Beast.jpg |Наступны = ''[[Piece of Mind]]''<br />(1983) |Тып = [[Музычны альбом]] |Папярэдні = ''[[Killers (альбом)|Killers]]''<br />(1981) }} '''The Number of the Beast''' ({{мова-be|Лік зьвера}}) — трэці [[Музычны альбом|альбом]] [[гэві-мэтал]]ічнага гурта [[Iron Maiden]] зь [[Лёндан]]у. Дэбютная плястынка ў складзе гурта [[Брус Дыкінсан|Бруса Дыкінсана]]. Па вэрсіі Metal-Rules.com альбом ёсьць другім па значнасьці гэві-мэталічным альбомам усіх часоў.<ref>[https://web.archive.org/web/20171130163619/http://www.metal-rules.com/polls/index.php?id=6 The Top 100 Heavy Metal Albums] Metal-Rules.com</ref> == Сьпіс трэкаў == {| |valign="top"| {| class="toccolours" |- ! style="background-color: #eee" | Назоў ! style="background-color: #eee" | Аўтар ! style="background-color: #eee" | Працягласьць |- |style="text-align:left;"|1. Invaders||[[Стыў Гарыс]]||1:46 |-bgcolor=#eeeeee |style="text-align:left;"|2. Children of the Damned||Стыў Гарыс||2:54 |- |style="text-align:left;"|3. The Prisoner||[[Эдрыян Сьміт]], Стыў Гарыс||4:18 |-bgcolor=#eeeeee |style="text-align:left;"|4. 22 Acacia Avenue||Эдрыян Сьміт, Стыў Гарыс||3:22 |- |style="text-align:left;"|5. The Number of the Beast||Стыў Гарыс||3:06 |-bgcolor=#eeeeee |style="text-align:left;"|6. Run to the Hills||Стыў Гарыс||3:53 |- |style="text-align:left;"|7. Gangland||Эдрыян Сьміт, [[Клайв Бар]]||5:01 |-bgcolor=#eeeeee |style="text-align:left;"|8. Hallowed Be Thy Name||Стыў Гарыс||6:11 |} == Музыкі == * [[Брус Дыкінсан]] — сьпявак * [[Дэйв Мюрэй]] — [[гітара]] * [[Эдрыян Сьміт]] — гітара, бэк-вакал * [[Стыў Гарыс]] — [[бас-гітара|бас]], бэк-вакал * [[Клайв Бар]] — [[бубны]] == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Iron Maiden}} [[Катэгорыя:Брытанскія альбомы]] [[Катэгорыя:Музычныя альбомы гэві-мэталу]] [[Катэгорыя:Альбомы 1982 году]] rbuiwblidwrvqyet3y3qixhjurkj6pw Акаралёгія 0 97559 2330583 2282633 2022-07-30T19:59:03Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki [[Файл:Flat_mite,_Brevipalpus_phoenicis.jpg|міні|Клешч]] {{Заалёгія|Файл:Flat_mite,_Brevipalpus_phoenicis.jpg}} '''Акаралёгія''' (acarology, ад {{Мова-el|ἀράχνη}} ἀκάρι, ''akari'' — «кляшчы»; і -λογία — «навука», «веданьне») — разьдзел [[заалёгія|заалёгіі]] [[бесхрыбетныя|бесхрыбетных]], які вывучае [[Кляшчы (жывёлы)|кляшчоў]]. Вылучаюць вэтэрынарны, мэдычны, агульны і сельскагаспадарчы кірункі акаралёгіі. Асноўныя пытаньні акаралёгіі дасьледуюцца сумесна ў першую чаргу ў вэтэрынарыі і мэдыцыне, бо многія кляшчы зьяўлюцца ўзбуджальнікамі інвазіённых і інфэкцыйных захворваньняў жывёл і чалавека ([[энцэфаліт]]). == Кангрэсы == * ''XII-th International Congress of Acarology''. [[Амстэрдам]], [[Нідэрлянды]]. 21—26 жніўня 200.<ref>http://www.acarology.org/~ica2006/</ref> * ''XI-th International Congress of Acarology''. [[Мэрыда]], [[Мэксыка]]. 9—13 верасьня 2002 * ''X-th International Congress of Acarology''. [[Канбэра]], [[Аўстралія]]. 6—10 ліпеня 1998 * ''IX-th International Congress of Acarology''. [[Каламбус]], [[Агаё]], [[ЗША]]. 17—22 ліпеня 1994 * ''II-th International Congress of Acarology''. [[Сатан-Бонінгтан]], [[Вялікабрытанія]]. 19—25 ліпеня 1967<ref>http://www.acarology.org/ica/ica1967/proceedings.html</ref> * ''I-th International Congress of Acarology''. [[Форт-Колінз]], [[Каларада]], [[США]]. 2—7 верасьня 1963<ref>http://www.acarology.org/ica/ica1963/index.html</ref> == Часопісы == * ''Acarina'' (Russian Journal of Acarology, ЗМ [[МДУ]], [[Масква]], [[Расея]], 1993-)<ref>https://web.archive.org/web/20090422135712/http://insects.ummz.lsa.umich.edu/acarina/</ref> * ''Acarologia'' (Montpellier, [[Францыя]]) * ''Acarology Bulletin'' ([[Антарыё]], [[Канада]]). ISSN: 1361-8091 (Systematic & Applied Acarology Society, 1996-)<ref>http://www.nhm.ac.uk/hosted_sites/acarology/saas/ab/content.html</ref> * ''Experimental and Applied Acarology'' ([[Амстэрдам]], Нідэрлянды). ISSN: 1572-9702 (electronic) 0168-8162 (paper), Springer * ''International Journal of Acarology'' ([[ЗША]], 1975-)<ref>http://www.informaworld.com/taca</ref> * ''Journal of the Acarological Society of Japan'' (Matsudo, Chiba, [[Японія]], 1992-)<ref>https://web.archive.org/web/20090524071935/http://acari.ac.affrc.go.jp/en/journal/</ref> * ''Journal of Medical Entomology'' (ЗША)<ref>https://web.archive.org/web/20081008052309/http://www.entsoc.org/pubs/periodicals/jme/</ref> == Глядзіце таксама == * [[Арахналёгія]] * [[Павукападобныя]] * [[Энтамалёгія]] == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == * Бэкер Э. В., Ўартан Г., ''Уводзіны ў акралёгію'', 1955. * Evans, G.O. 1992. ''Principles of Acarology''. CAB International, Cambridge. * D. E. Walter & H. C. Proctor. 1999. ''Mites: Ecology, Evolution and Behaviour.'' University of NSW Press, Sydney and CABI, Wallingford {{ISBN|0-86840-529-9}} * R. B. Halliday, D. E. Walter, H. C. Proctor, R. A. Norton & M. J. Colloff. 2001. ''Acarology, Proceedings of the 10th International Congress [5-10 July 1998].'' CSIRO Publishing, Melbourne. 960 pp. isbn=0-643-06658-6 CSIRO Publ. Collingwood, Vic. == Вонкавыя спасылкі == * [http://encephalitis.ru/ Сайт аб кляшчовым энцэфаліце]{{ref-ru}} * [https://web.archive.org/web/20030207052726/http://trombicula.narod.ru/Nauka.htm Сайт аб кляшчах-чырвонацелках]{{ref-ru}} * [http://www.nhm.ac.uk/hosted_sites/acarology/ Акаралёгія] {{ref-en}} * [https://web.archive.org/web/20121110092447/http://www.tolweb.org/Acari/2554 Кляшчы на tolweb.org] {{ref-en}} [[Катэгорыя:Арахналёгія]] [[Катэгорыя:Разьдзелы заалёгіі]] 6jjuwuq82wrgkvqawmpt2euj4mw2kof Арахналёгія 0 97590 2330607 2309474 2022-07-30T21:19:35Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Заалёгія}} '''Арахналёгія''' (ад {{Мова-el|Ἀράχνη|скарочана}} — «павук» і ''λόγος'' — «веды») — разьдзел [[заалёгія|заалёгіі]] [[бесхрыбетныя|бесхрыбетных]], што вывучае арахнідаў ([[павукападобныя|павукападобных]]). Назва навукі паходзіць ад міта аб Арахне, якую багіня Афіна ператварыла ў павука. У склад арахналёгіі ўваходзяць [[аранэалёгія]] — навука, якая вывучае павукоў, [[акаралёгія]] — навука вывучае кляшчоў, і шэраг іншых, што вывучаюць невялікія таксоны павукападобных ([[скарпіёны]], сэнакосцы, псэўдаскарпіёны, фалянгі і іншыя). == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20121115072326/http://www.arachnology.be/Arachnology.html The Arachnology Home Page - 2500 links to sites with info and pictures of spiders and other arachnids]{{ref-en}} {{Накід:Арахнід}} [[Катэгорыя:Арахналёгія| ]] 041sl7y3q4lzt6kfvl0otfnr9cbbweb Грамадзянін Кейн 0 101391 2330657 2302842 2022-07-31T02:36:01Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Фільм | назва = Грамадзянін Кейн | арыгназва = Citizen Kane | выява = Citizen Kane-1.JPG | памер = | подпіс = | рэжысэр = [[Орсан Ўэлс]] | прадусар = [[Орсан Ўэлс]] | сцэнарыст = [[Орсан Ўэлс]]<br />[[Герман Дж. Манкевіч]] | дыктар = | ролі = [[Орсан Ўэлс]]<br />[[Джозэф Котэн]]<br />[[Дораці Камінгор]]<br />[[Джордж Кулурыс]]<br />[[Эвэрэт Слоўн]]<br />[[Рэй Колінз]]<br />[[Агнэс Мурхэд]] | кампазытар = [[Бэрнард Херман]] | апэратар = [[Грэг Толанд]] | мантаж = | вытворчасьць = {{сьцяг ЗША}} [[RKO Radio Pictures]] | дата = 1941 | час = 119 хвілін | мова = [[ангельская мова|ангельская]] | краіна = {{сьцяг ЗША}} [[ЗША]] | бюджэт = 686 тыс. [[$]] | прыбытак = | папярэдні = | наступны = | сайт = | imdb = 0033467 }} '''«Грамадзянін Кейн»''' ({{мова-en|Citizen Kane}}) — амэрыканскі фільм-жыцьцяпіс 1941 году, які на працягу некалькіх дзесяцігодзьдзяў перамагаў у маштабных апытаньнях кінапрафэсійцаў як «лепшы фільм усіх часоў і народаў»<ref>{{спасылка|url=http://www.afi.com/100years/movies.aspx|загаловак=AFI’s 100 Years… 100 Movies|мова=en}}</ref><ref>{{спасылка|url=http://old.bfi.org.uk/sightandsound/polls/topten/poll/critics.html|загаловак=BFI Critics' Top Ten Poll|мова=en}}</ref>. Дзьве ўзнагароды і восем намінацыяў на прэмію «[[Оскар]]». Клясыка Амэрыканскага кінэматографа. Вобразны шэраг фільма зьяўляецца імпрэзай фантазіі Орсана Ўэлса, які выкарыстоўваў новую кінамову. == Сюжэт == Мэдыямагнат Чарлз Фостэр Кейн памірае ў сваім доме, зь яго рук падае шкляны шар, і ён пасьпявае сказаць толькі: «rosebud» («ружовы бутон»). Газэты і кінахроніка адразу падхопліваюць гэтую падзею, і на працягу дванаццаці хвілін гледачам прадстаўляюць кінахроніку ў выглядзе нэкралёгу жыцьця Кейна. Рэпартэру Томпсану даручана высьвятліць падрабязнасьці біяграфіі Кейна... == Ролі == [[Файл:Orson Welles-Citizen Kane1.jpg|thumb|200px|Орсан Ўэлс у ролі Чарльза Фостэра Кейна]] * [[Орсан Ўэлс]] — ''Чарлз Фостэр Кейн'' * [[Джозэф Котэн]] — ''Джэдзедая Ліланд'' * [[Дораці Камінгор]] — ''С’юзан Аляксандар Кейн'' * [[Джордж Кулурыс]] — ''Ўолтер Паркс Тэтчэр'' * [[Эвэрэт Слоўн]] — ''містэр Бэрнстын'' * [[Рэй Колінз]] — ''Джеймз Гэтыс'' * [[Агнэс Мурхэд]] — ''Мэры Кейн'' * [[Рут Ўорык]] — ''Эмілі Манро Нортан Кейн'' * [[Ўільям Аланд]] — ''Джэры Томпсан'' * [[Эрскін Сэнфард]] — ''Гэрбэрт Картэр'' * [[Пол Ст’юарт]] — ''Рэйманд'' == Значнасьць == Па гэтым фільме навучаюцца ва ўсіх кінашколах у сьвеце, а ідэі, прынцыпы, мэтодыка і эстытычныя знаходкі Орсана Ўэлса зрабілі значны ўнёсак ня толькі ў кінамову, але і ў сучаснае мастацтва наогул. Фільм упершыню цалкам створаны на прынцыпах [[флэшбэк]]аў. У рэйтынгу дзесяці самых значных фільмаў сусьветнай супольнасьці кіно, які выдаецца брытанскім часопісам Sight & Sound кожныя 10 год, пачынаючы з 1952 году, і сыходзячы зь меркаваньняў больш чым 100 кіназанаўцаў і (з 1992 году) рэжысэраў з розных краінаў сусьвету<ref>{{спасылка|url=http://www.kommersant.ru/doc.aspx?DocsID=338958|загаловак=Коммерсантъ: Из всех кино для нас главнейшим является «Гражданин Кейн»|мова=ru}}</ref>, «Грамадзянін Кейн» пяць разоў займаў першае месца<ref>[http://www.filmsite.org/sightsound.html 10 Best Films of All Time Polls by Sight & Sound Magazine]</ref>. У 2000 годзе [[Амэрыканскі кінаінстытут]] (American Film Institute) абвесьціў сьпіс 100 лепшых фільмаў ЗША, у якім «Грамадзянін Кейн» заняў 1 месца<ref>[https://web.archive.org/web/20110811070405/http://www.afi.com/Docs/about/press/2007/100movies07.pdf 100 Movies—10th Anniversary Edition]</ref>. Аматарамі фільму зьяўляюцца [[Роджэр Корман]], [[Крыстафер Нолан]], [[Тэры Гіліам]], [[Ніл Джордан]], [[Дэйвід Лінч]], [[Кшыштаф Кесьлёвскі]], [[Джон Шлезінгер]], [[Пол Шрэдэр]], [[Марцін Скарсэзэ]], [[Олівэр Стоўн]], [[Кінг Відар]], [[Джон Ву]], [[Кшыштаф Занусі]]. == Гісторыя стварэньня == [[Файл:William Randolph Hearst cph 3a49373.jpg|thumb|150px|[[Ўільям Рэндольф Хёрст]]]] Фільм шмат у чым заснаваны на жыцьцяпісе амэрыканскага бізнэсоўцы [[Ўільям Рэндольф Хёрст|Ўільяма Рэндольфа Хёрста]] (1863—1951), газэтнага магната, стваральніка сэнсацыйнасьці як крытэра продажу газэт, заснавальніка «жоўтай журналістыкі». Калі жыцьцяпіс пэрсанажа і прататыпа цалкам не супадаюць, у фільме прысутнічаюць дакладныя цытаты з Хёрста. Напрыклад, Кейн слова да слова паўтарае тэлеграму Хёрста свойму карэспандэнту на [[Куба|Кубу]]: «Не зьяжджайце. Вы забясьпечыце малюнкі, а я забясьпечу вайну» («Please remain. You furnish the pictures, and I’ll furnish the war»). «Грамадзянін Кейн» узяў за аснову і раман Хёрста з акторкай [[Мэрыён Дэвіс]]. Асаблівае значэньне ў фільме мае і замак Кейна [[Ксанаду]], прататыпам якому паслужыла шыкоўная рэзыдэнцыя Хёрста ў [[Каліфорнія|Каліфорніі]]. Хёрст, які быў супраць выхаду фільма, разьвязаў сапраўдную мэдыйную вайну з Ўэлсам. Ўэлс сапсаваў шмат нэрваў, каб зьняць фільм, але яшчэ больш — каб дабіцца ад кінакампаніі РКО выхаду яго на экран. Фільм ня меў посьпеху сярод гледачоў, шмат у чым з-за антырэклямнай кампаніі Хёрста. «Грамадзянін Кейна» паглядзелі ў вялікіх гарадах ЗША, але ў правінцыі, асабліва на Поўдні, сіла была на баку газэт Хёрста. Акрамя таго, большасьць выданьняў Хёрста проста абвесьцілі фільму байкот. Відавочна, гэта адзіны ў гісторыі ЗША выпадак, калі фільм выклікаў скандал у палітычных і грамадзкіх колах. == Узнагароды і намінацыі == * 1941 — прэмія [[Нацыянальная рада кінакрытыкаў ЗША|Нацыянальнай рады кінакрытыкаў ЗША]] за лепшы фільм. * 1942 — прэмія «[[Оскар]]» за лепшы сцэнар ([[Орсан Ўэлс]], [[Герман Дж. Манкевіч]]). 8 намінацыяў на прэмію «Оскар»: за лепшы фільм, рэжысуру ([[Орсан Ўэлс]]), галоўную мужчынскую ролю ([[Орсан Ўэлс]]), апэратарскую працу ([[Грэг Толанд]]), мантаж ([[Робэрт Ўайз]]), музыку ([[Бэрнард Хэрман]]), дэкарацыі ([[Пэры Фэргюсан]], [[Ван Нэст Полглэйз]], [[Роланд Філдз]], [[Дарэл Сільвэра]]), запіс гуку ([[Джон Олбэрг]]) == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Вікіцытатнік-мова|be}} {{Commonscat|Citizen Kane (1941 film)}} * [http://www.pbs.org/wgbh/amex/kane2/ PBS: ''Citizen Kane'']{{ref-en}} * [http://brightlightsfilm.com/45/kane.php#.UlyEc71XXwQ ''Bright Lights Film Journal'' Essay]{{ref-en}} * [http://www.rogerebert.com/reviews/great-movie-citizen-kane-1941 Roger Ebert: ''Citizen Kane'']{{ref-en}} * [https://web.archive.org/web/20090421171950/http://www.time.com/time/2005/100movies/0,23220,citizen_kane,00.html ''Time'' Magazine Top 100]{{ref-en}} * [http://www.filmsite.org/citi.html Greatest films]{{ref-en}} * [http://www.dvdjournal.com/reviews/c/citizenkane.shtml DVD Review]{{ref-en}} * [https://web.archive.org/web/20130930050755/http://www.hitchcock.ru/cine/kane.html Дмитрий Кузнецов «Гражданин Кейн или Видение во Сне. (Ксанаду как метафора)»]{{ref-ru}} * [https://web.archive.org/web/20160305100043/http://goodcinema.ru/?q=node%2F2753 Фотографии со съемок]{{ref-ru}} {{Фільмы Орсана Ўэлса}} [[Катэгорыя:Фільмы ЗША]] [[Катэгорыя:Фільмы пра журналістаў]] [[Катэгорыя:Фільмы Орсана Ўэлса]] [[Катэгорыя:Фільмы 1941 году]] 014rqnpu75xssbzbuwchj06s4j8gaaj Землятрус у Японіі (2011) 0 101529 2330679 2312462 2022-07-31T05:00:24Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Землятрус | назва = Землятрус ля ўсходняга ўзьбярэжжа выспы Хансю 2011 году | код выявы = {{Лякалізацыйная мапа | Японіі | Даўгата паўшар'е=усходняе | Даўгата градусаў=142 | Даўгата хвілінаў=22 | Даўгата сэкундаў=08 | Шырата паўшар'е=паўночнае | Шырата градусаў=38 | Шырата хвілінаў=19 | Шырата сэкундаў=19 | Шырыня мапы = 240 | float=center | Пункт = Bullseye1.svg | Памер пункту = 40 }} | апісаньне выявы = Мапа землятрусу | памер = 245пкс | дата = 05:46:23 UTC 11 сакавіка 2010 году | магнітуда = 9,0<ref name="ns">[https://web.archive.org/web/20110313030515/http://www.newscientist.com/blogs/shortsharpscience/2011/03/powerful-japan-quake-sparks-ts.html Short Sharp Science: Japan’s quake updated to magnitude 9.0] — New Scientist{{ref-en}}</ref>-9,1<ref name = magn91>{{Спасылка|url=http://www.staradvertiser.com/news/breaking/Tsunami_warning_center_raises_magnitude_of_Japan_quake_to_91.html | загаловак = Tsunami warning center raises magnitude of Japan quake to 9.1 |выдавец=Honolulu Star-Advertiser|дата=11 March 2011}}</ref> M<sub>w</sub> | глыбіня гіпацэнтру = 24 км | месцазнаходжаньне эпіцэнтру = {{Каардынаты|38.322|N|142.369|E|type:event_scale:50000000|выяўленьне=тэкст,загаловак|фармат=гдс}} | закранутыя краіны = '''Землятрусы і цунамі:''' <br /> {{Сьцяг|Японія}}<br /> '''Цунамі:'''<br /> {{Сьцяг|Расея}}<ref>[http://www.vesti.ru/doc.html?id=435482&cid=8 Волна на Курилах достигла трехметровой высоты.]</ref>,<br /> {{Сьцяг|Гуам}},<br /> {{Сьцяг|Новая Зэляндыя}},<br /> {{Сьцяг|Філіпіны}},<br />{{Сьцяг|Інданэзія}}<ref>[http://news.xinhuanet.com/english2010/world/2011-03/11/c_13773004.htm Indonesia issues tsunami warning after 8.9-magnitude quake hits Japan.]</ref> | цунамі = так | пацярпелыя = 15 896 загінулых, 6157 параненых і 2537 зьніклых бязь вестак (8 чэрвеня 2018 г.)<ref>[https://www.npa.go.jp/news/other/earthquake2011/pdf/higaijokyo_e.pdf Страты ў вобласьці Тахоку ад землятрусу 2011 году на Ціхім акіяне] (анг.) // Нацыянальная служба паліцыі Японіі, 8 чэрвеня 2018 г.</ref> | эканамічныя страты = разбурэньне 3400 дамоў<ref name="БелТА"/>, $360 млрд (2018 г.) }} '''Землятрус ля ўсходняга ўзьбярэжжа выспы [[Хансю]] ў [[Японія|Японіі]]''' [[магнітуда]]й, паводле бягучых ацэнак, ад 8,9<ref name="USGS1">[https://web.archive.org/web/20110312174548/http://earthquake.usgs.gov/earthquakes/recenteqsww/Quakes/usc0001xgp.php Magnitude 8.9 — NEAR THE EAST COAST OF HONSHU, JAPAN.]</ref> да 9,1<ref name=magn91/> адбыўся 11 сакавіка 2011 году ў 14:16 па мясцоваму часу. Эпіцэнтар землятрусу быў вызначаны ў мясцовасьці з каардынатамі 38.322ºп.ш. 142.369ºу.д. на ўсходзе ад выспы [[Хансю]], за 130 км на ўсход ад гораду [[Сэндай]], за 373 км на паўночны ўсход ад [[Токіё]]. Гіпацэнтар найбольш разбуральнага падземнага штуршка знаходзіўся на глыбіні 24 км пад [[Ціхі акіян|Ціхім акіянам]]. Гэта наймацнейшы землятрус за ўсю вядомую гісторыю Японіі<ref name="USGS1"/> і сёмы<ref>{{Спасылка|url=http://www.3news.co.nz/Japan-quake---7th-largest-in-recorded-history/tabid/417/articleID/201998/Default.aspx|загаловак=Japan quake – 7th largest in recorded history|дата=11 сакавіка 2011|дата публікацыі=11 сакавіка 2011}}</ref>, а па іншых ацэнках нават шосты<ref>[http://vz.ru/news/2011/3/11/474930.html ВЗГЛЯД / Японское землетрясение назвали шестым по силе в современной истории]</ref> ці пяты<ref name=magn91/> па сіле за ўсю гісторыю сэйсьмічных назіраньняў. Аднак, паводле маштабу ахвяраў і разбурэньняў яно значна саступае японскім землятрусам 1707, 1896, 1995 і 1923 (найцяжэйшаму па наступствах) гадоў. == Землятрус == [[Файл:Map_of_Sendai_Earthquake_2011.jpg|зьлева|міні|200пкс|Мапа землятрусаў]] Асноўнаму штуршку папярэднічала сэрыя буйных землятрусаў-афтэршокаў, якая пачалася 9 сакавіка са штуршкамагнітудай 7,2 прыкладна за 40 км ад асноўнага штуршка і працягнулася трыма іншымі штуршкамі ў той жа дзень з магнітудай 6<ref name=autogenerated1>{{Спасылка|url=http://earthquake.usgs.gov/earthquakes/recenteqsww/Quakes/usc0001xgp.php|загаловак=Magnitude 8.9 – NEAR THE EAST COAST OF HONSHU, JAPAN 2011 March 11 05:46:23 UTC|выдавец=United States Geological Survey (USGS)|дата=11 сакавіка 2011}}</ref>. За хвіліну да землятрусу сыстэма, якая аб’ядноўвала каля 1000 сэйсмографаў у Японіі, перадала па тэлебачаньні паведамленьне пра землятрус, які прыбліжаецца. Лічыцца, што гэта захавала вялікую колькасьць жыцьцяў<ref>{{Спасылка|url=http://www.montrealgazette.com/news/Alert+sounded+minute+before+tremor+struck/4425621/story.html|загаловак=Alert sounded a minute before the tremor struck|аўтар=Peter Foster|выдавец=The Daily Telegraph|дата=11 сакавіка 2011}}</ref>. Землятрус адбыўся ў заходняй частцы Ціхага акіяна за 130 км на ўсход ад г. Сэндай, Хансю, Японія. Паводле зьвестак Геалягічнай службы ЗША эпіцэнтар знаходзіўся за 373 км ад Токіё. Пасьля асноўнага штуршка магнітудай 8,9 у 14:46 мясцовага часу наступавала сэрыя афтэршокаў: 7,0 магнітудаў у 15:06, 7,4 у 15:15 і 7,2 у 15:26 мясцовага часу<ref>{{Спасылка|url=http://tenki.jp/earthquake/detail-3612.html |загаловак=地震情報 - 2011年3月11日 15時6分 - 日本気象協会 tenki.jp}}{{Спасылка|url=http://tenki.jp/earthquake/detail-3616.html |загаловак=地震情報 - 2011年3月11日 15時15分 - 日本気象協会 tenki.jp}}{{Спасылка|url=http://tenki.jp/earthquake/detail-3618.html |загаловак=地震情報 - 2011年3月11日 15時26分 - 日本気象協会 tenki.jp}}</ref>. Цягам некалькіх гадзінаў пасьля асноўнага штуршка сотні было зарэгістравана каля сотні афтэршокаў магутнасьцю 4,5 і болей амплітудаў<ref>{{Спасылка| url=http://www.jma.go.jp/en/quake/quake_singendo_index.html |загаловак=Earthquake Information |дата=11 сакавіка 2011 |выдавец= Japan Meteorological Agency}}</ref>. Землятрус адбыўся ў Японскім жолабе, дзе [[ціхаакіянская пліта]] ўтыкаецца ў ахоцкую пліту. Для землятрусу такой моцы звычайна патрабуецца працяглая (480 км) і адносна прамая лінія разлому. Паколькі граніца пліты і зона субдукцыі ў гэтай вобласьці не такія прамыя, то землятрусы ў гэтым рэгіёне, як правіла, зьяўляюцца з магнітудай да 8-8,5, і сіла гэтага землятрусу была нечаканасьцю для некаторых сэйсмолягаў<ref>{{Спасылка|аўтар=Thomas Maugh |url=http://www.latimes.com/news/nationworld/nation/la-sci-japan-earthquake-20110310,0,7154967.story |загаловак=Size of Japan's quake surprises seismologists |выдавец=latimes.com |date= |дата=11 сакавіка 2011}}</ref>. [[Асяродак землятрусу]] распаўсюджваецца ад узмор’я прэфэктуры Іватэ да ўзмор’я прэфэктуры Ібаракі<ref>{{Спасылка|url=http://www3.nhk.or.jp/news/html/20110312/t10014615121000.html |загаловак=地震調査委 想定外の連動地震 NHKニュース |выдавец=.nhk.or.jp |date= |дата=12 сакавіка 2011}}</ref>. Японскае мэтэаралягічнае агенцтва паведамляе, што гэтым землятрус, мажліва, уяўляе сабой зрушэньне ў зоне разлому ад Іватэ да Ібаракі з даўжынёй 400 км і шырынёй 200 км<ref>{{Спасылка|url=http://www.jiji.com/jc/c?g=soc&k=2011031100807&j1 |загаловак=時事ドットコム：Ｍ８．８、死者３００人超＝行方不明５４０人以上−大津波１０ｍ・宮城で震度７ |выдавец=Jiji.com |date= |дата=12 сакавіка 2011}}</ref>. Было адзначана, што гэтым землятрус, мажліва, такога ж паходжаньня, што і іншы буйны землятрус у 869, што таксама выклікала агромністае цунамі<ref>{{Спасылка|url=http://www.asahi.com/special/10005/TKY201103120239.html |загаловак=asahi.com（朝日新聞社）：「数キロ内陸まで津波」 東大地震研・佐竹教授&nbsp;– 東日本大震災 |выдавец=Asahi.com |date= |дата=12 сакавіка 2011}}</ref>. Па шкале Японскага мэтэаралягічнага агенцтва землятрус склаў 7 балаў у [[Курыхара (горад)|Курыхары]] (прэфэктура [[Міягі (прэфэктура)|Міягі]])<ref name="jma">{{Спасылка|url=http://www.jma.go.jp/en/quake/20110311150154391-111446.html |загаловак=Japan Meteorological Agency &#124; Earthquake Information |выдавец=Jma.go.jp |date= |дата=11 сакавіка 2011}}</ref><ref>{{Спасылка|загаловак=Massive quake strikes northern Japan |url=http://www.yomiuri.co.jp/dy/national/20110311dy01.htm |выдавец=The Daily Yomiuri |дата публікацыі=11 сакавіка 2011 |дата=11 сакавіка 2011}}</ref>. У трох іншых прэфэктурах, [[Фукусіма (прэфэктура)|Фукусіма]], [[Ібаракі]] і [[Тоцігі (прэфэктура)|Тоцігі]], зарэгістраваныя штуршкі больш за 6 балаў па шкале ЯМА. Сэйсьмічныя станцыі ў прэфэктурах Іватэ, Гума, Сайтама і Ціба зарэгістравалі менш за 6 балаў, у [[Токіё]] — больш за 5. Мясцовы чыноўнік найбольш пацярпелага гораду Курыхара ў прэфэктуры Міягі па тэлефоне агенцтву Франс Прэс распавёў: {{Цытата|Некаторы час нас трэсла так моцна, што мы вымушаны былі трымацца за што-небудзь, каб ня ўпасьці... Мясцовыя чыноўнікі зараз звонку зьбіраюць інфармацыю пра шкоду<ref name="CNA1">{{Спасылка|url=http://www.channelnewsasia.com/stories/afp_asiapacific/view/1115777/1/.html|загаловак=Japan issues top tsunami warning after major quake|дата публікацыі=11 сакавіка 2011|выдавец=MediaCorp Channel NewsAsia|дата=11 сакавіка 2011}}</ref>}} Землятрус магутнасьцю ў 6,7 магнітудаў адбыўся ў 48:59 UTC, 11 сакавіка (3:59, 12 сакавіка па мясцовым часе)<ref>{{Спасылка|url=http://www.jma.go.jp/en/quake/20110312040304391-120359.html |загаловак=JMA Earthquake Information Issued at 04:03 JST 12 Mar 2011 |выдавец=Japan Meteorological Agency |дата=12 сакавіка 2011}}</ref>. Эпіцэнтар яго быў у прэфэктуры Ніігата. Землятрус вышэй за 6 балаў па шкале ЯМА быў зафіксаваны ў прэфэктуры [[Нагана (прэфэктура)|Нагана]] і ніжэй за 6 у [[Ніігата (прэфэктура)|Ніігата]]. == Наступствы ў Японіі == [[Файл:Effect of 2011 Sendai earthquake in Tokyo (cropped).jpg|міні|Пажар у [[Токіё]]]] У выніку землятрусу моцна пацярпелі прэфэктура Міягі, прэфэктура Іватэ, прэфэктура Фукусіма<ref name="CurrentNews">[https://web.archive.org/web/20110312213123/http://earthquake-report.com/2011/03/11/massive-earthquake-out-of-the-honshu-coast-japan/ Massive 8.9 aftershock and earthquake along the Japanese coast]</ref>. Адзначаны пажары ў шасьці розных прэфэктурах<ref name="CurrentNews"/>. На выспу ў прэфэктуры Міягі абрынуліся хвалі цунамі вышынёй у 10 мэтраў, а на партовы горад Камаісі ў прэфэктуры Іватэ — вышынёй у 4 мэтры, якія змывалі аўтамабілі і ўразаліся ў будынкі. У горадзе Іціхара, прэфэктура Ціба, палаюць сховішчы з прыродным газам на нафтаперапрацоўчым заводзе<ref>[https://web.archive.org/web/20120404063145/http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/asia/japan/8375497/Japan-earthquake-causes-oil-refinery-inferno.html Japan earthquake causes oil refinery inferno] Daily Telegraph, London, 11 March 2011</ref>. У Токіё былі прыпыненыя цягнікі і мэтро, прыпынілі работу аэрапорты Нарыта і Ханэда, авіяпалёты прыпыненыя, пасажыры эвакуяваныя<ref name="Japan earthquakes — live updates">[http://www.guardian.co.uk/world/blog/2011/mar/11/japan-earthquake Japan earthquakes — live updates]</ref>, без электрычнасьці засталіся 4 мільёны дамоў<ref name="Live updates: Japan earthquake">[http://tvnz.co.nz/world-news/live-updates-japan-earthquake-4058682 Live updates: Japan earthquake.]</ref>, зачыніліся ўсе марскія парты ў Японіі<ref>[https://web.archive.org/web/20120212133344/http://www.reuters.com/article/2011/03/11/us-japan-quake-ports-idUSTRE72A54T20110311]</ref>. Парушана выпрацоўка электраэнэргіі на дзьвюх АЭС, які аўтаматычна прыпынілі работу, таксама парушана мабільная сувязь<ref name="Live updates: Japan earthquake"/>. Пашкоджаны шпіль такійскай тэлевежы (першапачаткова паведамлялася пра абрушэньне)<ref>[http://www.jiji.com/jc/d4?d=d4_topics&p=eqa200-jlp10575297 時事ドットコム：東北地方太平洋沖地震 写真特集]{{ref-ja}}</ref><ref>{{Спасылка|загаловак=Обрушился шпиль токийской телебашни|url=http://www.vz.ru/news/2011/3/11/474878.html|выдавец=www.vz.ru|дата=2011-03-11}}</ref><ref>[http://vz.ru/news/2011/3/11/474894.html ВЗГЛЯД / СМИ: Шпиль токийской телебашни погнулся, а не обрушился]</ref>. Разбурана многа сэкцыяў аўтастрады Тахоку, якая абслугоўвала паўноч Японіі<ref name="Japan earthquakes — live updates"/>. Узьніклы ў выніку землятрусу пажар разбурыў турбіну ў будынку Анагаўскай АЭС у прэфэктуры Міягі<ref name="Japan earthquakes — live updates"/>. У выніку землятрусу была выведзеная са строю сыстэма ахалоджваньня цэнтральнай часткі адной атамнай сілавой устаноўкі на буйнейшай у краіне АЭС «Фукусіма», аднак празь некаторы час энэргазабесьпячэньне ядзернага рэактара было адноўлена, што прадухіліла пагрозы перанаграваньня рэактара і мажлівай аварыі<ref>[https://web.archive.org/web/20110314055742/http://www.prime-tass.ru/news/0/%7BB413D7E2-037D-4179-A6C1-35FC070A9D38%7D.uif Японские специалисты восстановили энергоснабжение ядерного реактора на АЭС «Фукусима»]</ref>, але людзей у колькасьці трох тысячаў усё-такі эвакуявалі зь небясьпечнай зоны, бо мела месца невялікая ўцечка радыяцыі<ref>[http://english.kyodonews.jp/news/japan_quake/ Japan quake | Kyodo News<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref>. У горадзе Сэндай на нафтахімічным комплексе адбыўся вялікі выбух<ref>[http://www.guardian.co.uk/world/blog/2011/mar/11/japan-earthquake Japan earthquake — live updates]</ref>, а мясцовы аэрапорт практычна змыла ў акіян<ref>[http://rusnovosti.ru/news/136470/ Рейс «Аэрофлота» Москва—Токио отложен на пять часов]</ref>. У прэфэктуры Фукусіма разбурана дамба і 1800 дамоў у Мінамісома<ref>[http://english.kyodonews.jp/news/japan_quake/ Japan quake | Kyodo News]</ref>. На 12 сакавіка 2011 году ў выніку землятрусу ў Японіі было 599 загінулых, 1130 параненых і 784 прапалі бязь вестак<ref name="БелТА">Вольга Бяляўская. [https://web.archive.org/web/20111118184240/http://news.belta.by/by/print?id=617240 Хвалі землетрасеньня ў Японіі зафіксавалі ў Беларусі] // [[Беларускае тэлеграфнае агенцтва]], 12 сакавіка 2011 г.</ref>. На 8 жніўня 2013 году налічвалася каля 16 000 загінулых, звыш 6000 атрымалі раненьні і 2900 прапалі бязь вестак. Больш за ўсё ахвяраў было ў 3-х паўночных прэфэктурах японскага вострава [[Хансю]]: * [[Міягі]] — 9541 чалавек загінуў (60% ад агульнага ліку загінулых), 4145 атрымалі раненьні (67%) і 1222 прапалі бязь вестак (48%); * [[Іватэ]] — 4674 загінулых (29%), 213 параненых і 1115 зьніклых бязь вестак (44%); * [[Фукусіма]] — 1614 загінулых, 183 параненых і 196 зьніклых (на 8 чэрвеня 2018 году)<ref>{{Артыкул|аўтар=|загаловак=Пасьля землятрусу 2011 года японкі сталі часьцей нараджаць дзяўчынак|спасылка=http://zviazda.by/be/news/20130809/1376065813-hronika-aposhnih-padzey|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=8 жніўня 2013|нумар=[http://zviazda.by/be/number/gazeta-pdf-146-27511-ot-08082013 146 (27511)]|старонкі=[http://zviazda.by/sites/default/files/pdf/2013/08/1376062156_1.pdf 1]|issn=1990-763x}}</ref>. == Глядзіце таксама == * [[Аварыя на АЭС Фукусіма I]] == Крыніцы == {{Крыніцы|1=2}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.svaboda.org/content/article/2334807.html Японія: хроніка катастрофы] // [[Свабода (радыё)|Радыё «Свабода»]]. Апошняе абнаўленьне: 13.03.2011 21:26 [[Катэгорыя:Землятрус і цунамі ў Японіі (2011)| ]] {{Накід:Гісторыя}} pmg2qcu6bou458am462ypmzmm0c0x5y Кацярына Карстэн 0 101741 2330696 2184950 2022-07-31T06:30:02Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki '''Кацяры́на Анато́леўна Ка́рстэн''' (у дзявоцтве '''Хадато́віч'''; нарадзілася [[2 чэрвеня]] [[1972]] году ў вёсцы [[Асечана]] [[Крупскі раён|Крупскага раёну]] [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]]) — [[Беларусь|беларуская]] [[Акадэмічнае веславаньне|вясьлярка]]. [[Заслужаны майстар спорту СССР]] (1992). Першая двухразовая алімпійская чэмпіёнка (1996, 2000) у гісторыі Рэспублікі Беларусь; 6-разовая чэмпіёнка сьвету (1997, 1999, 2005—2007, 2009) у веславаньні на адзіночцы. З 1997 року жыве ў Нямеччыне. == Дасягненьні == У 1991 року Хадатовіч стала 3-разовай чэмпіёнкай СССР і бронзавай прызэркай чэмпіянату сьвету ў двойцы. Выступаючы за [[Аб’яднаная каманда на Алімпійскіх гульнях|Аб’яднаную каманду СНД]] на [[Летнія Алімпійскія гульні 1992 году|Летніх Алімпійскіх гульнях 1992 году]] ў [[Барсэлёна|Барсэлёне]], заваявала ў складзе чацьверкі бронзавы мэдаль, які стаўся адзінай узнагародай весьляроў СНД у акадэмічным веславаньні. Выступаючы за Беларусь, Карстэн атрымала па [[Залаты мэдаль|залатым мэдалі]] на [[Летнія Алімпійскія гульні 1996 году|Летніх Алімпійскіх гульнях 1996]] у [[Атланта|Атланце]] і [[Летнія Алімпійскія гульні 2000 году|2000]] у [[Сыднэй|Сыднэі]]. На [[Летнія Алімпійскія гульні 2004 году|летніх Алімпійскіх гульнях 2004]] у [[Атэны|Атэнах]] яна атрымала [[срэбны мэдаль]] і на [[Летнія Алімпійскія гульні 2008 году|Летніх Алімпійскіх гульнях 2008]] у [[Пэкін]]е — [[бронзавы мэдаль|бронзавы]]. Чэмпіёнка сьвету 2009. Прызнана найлепшай спартоўкай року Беларусі. == Сямейнае жыцьцё == У 1998 Кацярына Хадатовіч выйшла замуж за [[Нямеччына|нямецкага]] бізнэсоўцу Вільфрыда Карстэна і ўзяла ягонае прозьвішча. Карстэны жывуць у Нямеччыне і маюць дачку Аляксандру. == Узнагароды == * [[Ордэн Айчыны]] I ступені (2008)<ref>Указ Президента Республики Беларусь от 17 июля 2008 г. № 388 [http://pravo.levonevsky.org/bazaby09/sbor03/text03079.htm «Аб узнагароджанні дзяржаўнымі ўзнагародамі Рэспублікі Беларусь»]</ref> * Ордэн Айчыны II ступені (2004)<ref>Указ Президента Республики Беларусь от 17 сентября 2004 г. № 456 [https://web.archive.org/web/20070714052814/http://www.lawbelarus.com/repub/sub07/texb2417.htm «Аб узнагароджанні групы спартсменаў, трэнераў, работнікаў фізічнай культуры і спорту дзяржаўнымі ўзнагародамі Рэспублікі Беларусь»]</ref> * Ордэн Айчыны III ступені (2000)<ref>Указ Президента Республики Беларусь от 13 октября 2000 г. № 546 [https://web.archive.org/web/20160305224644/http://www.lawbelarus.com/repub/sub16/texd1298.htm «Аб узнагароджанні групы спартсменаў, трэнераў, работнікаў фізічнай культуры і спорту дзяржаўнымі ўзнагародамі Рэспублікі Беларусь»]</ref> * [[Ордэн Пашаны (Беларусь)|Ордэн Пашаны]] (1997)<ref>Указ Президента Республики Беларусь от 24 декабря 1997 г. № 651 [https://web.archive.org/web/20160313074157/http://lawbelarus.com/repub/sub23/texe4754.htm «О награждении группы спортсменов и тренеров государственными наградами Республики Беларусь»]</ref> * Мэдаль «За працоўныя заслугі»<ref>Указ Президента Республики Беларусь от 8 сентября 2008 г. № 502 [http://pravo.levonevsky.org/bazaby09/sbor02/text02283.htm «Аб узнагароджанні дзяржаўнымі ўзнагародамі Рэспублікі Беларусь»]</ref> * Ганаровая грамата Вярхоўнага Савету Рэспублікі Беларусь (1992)<ref>Указ Президиума Верховного Совета Республики Беларусь от 23 сентября 1992 г. № 1839-XII [https://web.archive.org/web/20160306040455/http://www.lawbelarus.com/repub/sub30/texf8927.htm «О награждении Почетной грамотой Верховного Совета Республики Беларусь спортсменов, тренеров, работников физической культуры и спорта по результатам XXV летних Олимпийских игр»]</ref> * Ганаровая грамата прэзыдэнта Расейскай Фэдэрацыі ([[2010]]) — ''за вялікі ўнёсак у разьвіцьцё супрацоўніцтва з Расейскай Фэдэрацыяй у галіне спорту''<ref>[https://web.archive.org/web/20131022153927/http://graph.document.kremlin.ru/page.aspx?1;1293446 Распоряжение Президента Российской Федерации от 30 июля 2010 года № 503-рп «О награждении Почётной грамотой Президента Российской Федерации иностранных граждан»]</ref> == Крыніцы і заўвагі == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * {{Спасылка|url=http://results.beijing2008.cn/WRM/ENG/BIO/Athlete/2/217322.shtml/|загаловак=Старонка пра Карстэн|выдавец=афіцыйная бачына [[Летнія Алімпійскія гульні 2008 году|летніх Алімпійскіх гульняў 2008 году]] ў [[Пэкін]]е|копія=http://web.archive.org/web/20090617233201/http://results.beijing2008.cn/WRM/ENG/BIO/Athlete/2/217322.shtml/}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Карстэн, Кацярына Анатолеўна}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся 2 чэрвеня]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў 1972 годзе]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Крупскім раёне]] [[Катэгорыя:Беларускія весьляры і вясьляркі акадэмічнага стылю]] [[Катэгорыя:Беларускія весьляры і вясьляркі акадэмічнага стылю на Алімпійскіх гульнях]] [[Катэгорыя:Весьляры і вясьляркі акадэмічнага стылю на летніх Алімпійскіх гульнях 1992 году]] [[Катэгорыя:Весьляры і вясьляркі акадэмічнага стылю на летніх Алімпійскіх гульнях 1996 году]] [[Катэгорыя:Весьляры і вясьляркі акадэмічнага стылю на летніх Алімпійскіх гульнях 2000 году]] [[Катэгорыя:Весьляры і вясьляркі акадэмічнага стылю на летніх Алімпійскіх гульнях 2004 году]] [[Катэгорыя:Весьляры і вясьляркі акадэмічнага стылю на летніх Алімпійскіх гульнях 2008 году]] [[Катэгорыя:Весьляры і вясьляркі акадэмічнага стылю на летніх Алімпійскіх гульнях 2012 году]] [[Катэгорыя:Весьляры і вясьляркі акадэмічнага стылю на летніх Алімпійскіх гульнях 2016 году]] [[Катэгорыя:Чэмпіёны летніх Алімпійскіх гульняў 1996 году]] [[Катэгорыя:Чэмпіёны летніх Алімпійскіх гульняў 2000 году]] [[Катэгорыя:Прызэры летніх Алімпійскіх гульняў 2004 году]] [[Катэгорыя:Прызэры летніх Алімпійскіх гульняў 2008 году]] [[Катэгорыя:Заслужаныя майстры спорту СССР]] [[Катэгорыя:Кавалеры ордэна Айчыны (Беларусь)]] [[Катэгорыя:Кавалеры ордэна Пашаны (Беларусь)]] [[Катэгорыя:Чэмпіёны сьвету]] d64dx3hbxh6xxtl2s8rws7028fwhwvi Аварыя на АЭС Фукусіма I 0 102181 2330576 2281124 2022-07-30T19:40:26Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Катастрофа |Назва = Аварыя на АЭС Фукусіма I |Выява = |Апісаньне выявы = |Краіна = Японія |Месца = Акума (прэфэктура Фукусіма) |Тып = [[радыяцыйная аварыя]] |Прычына = затапленьне дапаможных генэратараў |Дата = {{Дата пачатку|11|3|2011|1}} |Час = 14:46 JST ([[UTC+9|UTC+9:00]]) |Загінулі = 5 чалавек (па стане на 15.03.2011)<ref name="nytimes.com">{{Спасылка|url=http://www.nytimes.com/2011/03/16/world/asia/16workers.html?pagewanted=all|загаловак=Last Defense at Troubled Reactors: 50 Japanese Workers|аўтар=Keith Bradsher, Hiroko Tabuchil|дата публікацыі=2011-03-15|дата=2011-03-16|język=en}}</ref> |Параненыя = 22 чалавекі<ref name="nytimes.com"/> (па стане на 15.03.2011) |Пацярпелі = |Зьніклі = 2 чалавекі<ref name="nytimes.com"/> (па стане на 15.03.2011) |Шырата паўшар'е = паўночнае |Шырата градусаў = 37 |Шырата хвілінаў = 25 |Шырата сэкундаў = 17 |Даўгата паўшар'е = усходняе |Даўгата градусаў = 141 |Даўгата хвілінаў = 01 |Даўгата сэкундаў = 57 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = }} '''Аварыя на АЭС Фукусіма I''' — сэрыя збояў абсталяваньня і выкідаў радыяцыі на [[АЭС Фукусіма I]], якія пасьледвалі за [[Землятрус у Японіі (2011)|землятрусам і цунамі ў Японіі]] 11 сакавіка 2011 году. Электрастанцыя ўлучала 6 кіпячых ядзерных рэактараў, падкантрольных Такійскай энэргетычнай кампаніі (TEPCO). Рэактары № 4, 5 і 6 былі адлучаныя да самога землятрусу на заплянаваны надгляд<ref>{{Спасылка|аўтар=Richard Black |url=http://www.bbc.co.uk/news/science-environment-12745186 |загаловак=BBC News - Reactor breach worsens prospects |выдавец=BBC News |дата=18 сакавіка 2011}}</ref>. Астатнія рэактары былі выключаныя адразу пасьля землятрусу, але наступнае за ім [[цунамі]] затапіла станцыю і выклікала збой у працы дапаможных генэратараў, якія мусілі пампаваць ахалоджвальную вадкасьць у энэргаблёкі і кантраляваць іх. Наступствы цунамі і землятрусу пазбавілі АЭС магчымасьці станоўчага зьнешняга ўмяшальніцтва. 20 сакавіка сакратар кабінэта міністраў Юкіё Эдана заявіў, што пасьля ліквідацыі наступстваў аварыі аднавіць працаздольнасьць станцыі будзе немагчыма і яе зачыняць<ref name=lenta211/>. У наступныя дні адбылося частковае плаўленьне актыўнай зоны ў рэактарах № 1, 2 і 3; выбухі вадароду разбурылі верхнюю плякіроўку будынкаў рэактараў № 1, 3 і 4; выбух пашкодзіў шчытнасьць рэактара 2 і спрычыніў некалькі ўзгараньняў у 4-м рэактары. Праз боязь уцечкі радыяцыі, тэрыторыя радыюсам 20 км ад станцыі была эвакуяваная. Рабочы пэрсанал TEPCO зь іншых кампаніяў, не засяроджаны на рабоце істотнага характару быў часова эвакуяваны пасьля таго, як быў пачуты выбух у камэры зьніжанага ціску 2-га рэактара<ref>{{Спасылка|загаловак=Press Release (Mar&nbsp;16, 2011) Impact to TEPCO's Facilities due to Tohoku-Taiheiyou-Oki Earthquake (as of 2:00&nbsp;pm)|url=http://www.tepco.co.jp/en/press/corp-com/release/11031608-e.html|выдавец=Tokyo Electric Power Company|дата=17 сакавіка 2011}}</ref>. Службоўцы вярнуліся пасьля пацьвярджэньня адсутнасьці мажлівай разгермэтызацыі на рэактары, але 16 сакавіка зноў эвакуяваліся пасьля значнага скачка радыяцыі<ref>[http://www.rttnews.com/Content/GeneralNews.aspx?Id=1576661&SM=1 Fukushima Plant Staff Return To Work After Temporary Break — RTT News]</ref><ref>{{Спасылка|аўтар=Steph Oliver|загаловак=Staff Evacuated From Japanese Nuclear Plant|url=http://news.sky.com/skynews/Home/World-News/VIDEO-Nuclear-Incident-Increases-Radiation-Has-Leaked-From-Fukushima-Plant/Article/201103315952984?lpos=World_News_Carousel_Region_0&lid=ARTICLE_15952984_VIDEO%3A_Nuclear_Incident_Increases_Radiation_Has_Leaked_From_Fukushima_Plant|дата публікацыі=16 сакавіка 2011|выдавец=Sky News Online|дата=16 March 2011}}</ref><ref name=cbs1 />. 18 сакавіка японскія ўлады вызначылі 5-ы ўзровень небясьпекі на рэактарах № 1, 2 і 3 па 7-бальнай Міжнароднай шкале ядзерных падзеяў (INES)<ref>[http://www.bbc.co.uk/news/world-12783832 'Japan raised nulear alert level'] BBC News online 18 March 2011.</ref>. Важкасьць дадзенай катастрофы стала такой, што {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міжнародная рэакцыя на аварыю на АЭС Фукусіма I|кіраўнікі шматлікіх краінаў выказалі заклапочанасьць|en|International reaction to Fukushima I nuclear accidents}}. Уцечка радыяцыі па-за межы атамнай станцыі не была занадта высокай, каб канстатаваць якую-небудзь значную небясьпеку для насельніцтва, але японскі ўрад і TEPCO пацярпелі крытыку за нізкі ўзровень інфармаваньня па справе аварыі<ref>{{Спасылка|аўтар=Wieland Wagner|загаловак=Problematic Public Relations: Japanese Leaders Leave People in the Dark |выдавец=Der Spiegel |дата публікацыі=15 сакавіка 2011 |url=http://www.spiegel.de/international/world/0,1518,751109,00.html |дата=19 сакавіка 2011}}</ref><ref>{{Спасылка|загаловак=China urges Japan's openness amid panic buying of salt |выдавец=Channel NewsAsia |дата публікацыі=17 сакавіка 2011 |url=http://www.channelnewsasia.com/stories/afp_asiapacific/view/1117111/1/.html |дата=17 сакавіка 2011}}</ref>. 19 сакавіка 2011 году продаж вырашчанай ежы ў зоне Фукусіма быў забаронены праз выяўленыя ў [[Токіё]] сьляды забруджваньня пітной вады радыяактыўным ёдам<ref>[https://web.archive.org/web/20110322070848/http://www.reuters.com/article/2011/03/19/japan-nuclear-food-idUSLDE72I0A720110319 Japan halts sale of food from near Fukushima], Reuters, 19 сакавіка 2011</ref><ref>[http://www.businessweek.com/ap/financialnews/D9M2AOJO3.htm Japan officials: radioactive iodine in Tokyo water], ''Businessweek'', 19 сакавіка 2011</ref>. == Хроніка падзеяў == === Першы тыдзень === [[Файл:Fukushima map.png|міні|400пкс|Графік пяці першых дзён на Фукусіма I]] * 11 сакавіка: 14:46 JST (05:46 UTC): землятрус ля ўсходняга ўзьбярэжжа выспы Хансю. Японскі ўрад абвясьціў надзвычайную сытуацыю з прычыны адказу ахалоджвальнай сыстэмы рэактара на Фукусіма I і распачаў эвакуацыю тысячаў людзей, якія жылі ў межах 2 км ад станцыі<ref name=nisa313>https://web.archive.org/web/20120328062703/http://www.nisa.meti.go.jp/english/files/en20110313-3.pdf Seismic Damage Information (19th press communicate released by NISA on 08:30 13 сакавіка 2011).</ref><ref name="bwokada" />. [[Файл:Fukushima I NPP 1975 medium crop rotated labeled.jpg|міні|Выгляд на станцыю зьверху. Лічбамі пазначаны энэргаблёкі. Калі ў 1975 годзе быў зроблены гэты фатаздымак, блёк №6 знаходзіўся ў стадыі будаўніцтва.]] * 12 сакавіка: тым часам як сьведчаньні частковага плаўленьня [[Ядзернае паліва|паліўных стрыжняў]] у блёку № 1 узрасталі, вадародны выбух разбурыў верхні ўчастак будынку на блёку № 1, у выніку якога было паранена чатыры служачых, але гермаабалонка рэактара засталася некранутай<ref name=WNN1>{{Спасылка|url=http://www.world-nuclear-news.org/RS_Battle_to_stabilise_earthquake_reactors_1203111.html |загаловак=Battle to stabilise earthquake reactors |аўтар=World Nuclear News |publisher=World Nuclear News |дата публікацыі=12 сакавіка 2011 |дата=12 сакавіка 2011}}</ref><ref name=ReutersSeaWater>{{Спасылка|url=http://www.reuters.com/article/2011/03/12/japan-quake-reactor-idUSTKZ00680620110312?feedType=RSS&feedName=hotStocksNews&rpc=43|загаловак=Japan to fill leaking nuke reactor with sea water|дата публікацыі=12 сакавіка 2011|выдавец=Reuters}}</ref>. Вадарод і пар былі выпушчаныя з рэактару, каб панізіць ціск у яго гермаабалонцы<ref>Steve Mirsky [http://www.scientificamerican.com/article.cfm?id=fukushima-core Nuclear Experts Explain Worst-Case Scenario at Fukushima Power Plant] ''Scientific American'' 12 сакавіка 2011</ref><ref name=CD>{{Спасылка|аўтар=Karl Grossman|загаловак=Behind the Hydrogen Explosion at the Fukushima Nuclear Plant|url=http://www.commondreams.org/view/2011/03/12-3| выдавец=Common Dreams NewsCenter|дата=14 March 2011|date=12 сакавіка 2011}}</ref>. Апэратары станцыі пачалі выкарыстоўваць марскую ваду для хуткаснага ахалоджваньня, што неўзабаве назаўжды пашкодзіла рэактар<ref name="mirror.co.uk">{{Спасылка|url=http://www.mirror.co.uk/news/top-stories/2011/03/13/sea-water-bid-to-halt-meltdown-at-fukushima-nuclear-plant-115875-22985881/ |загаловак=Sea water bid to halt meltdown at Fukushima nuclear plant |выдавец=mirror.co.uk |дата публікацыі=11 сакавіка 2011 |дата=13 сакавіка 2011}}</ref>. Зона эвакуацыі пашырылася на 20 км, ахопліваючы 170—200 тысячаў чалавек; японскі ўрад таксама параіў жыхарам, якія жывуць яшчэ за 10 км ад зоны эвакуацыі заставацца дома<ref name=autogenerated4>{{Спасылка|url=http://www.google.com/hostednews/canadianpress/article/ALeqM5h27to-uk4j6utkt4KKWlUQJX6AHA?docId=6230208 |загаловак=The Canadian Press: IAEA says 170,000 people evacuated from area near damaged Japan nuclear plant |выдавец=The Associated |дата=13 сакавіка 2011}}</ref><ref name="wp-partial">{{Спасылка|загаловак=Japanese nuclear plants' operator scrambles to avert meltdowns |аўтар=Mufson Steven |url=http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2011/03/12/AR2011031205493.html |выдавец=The Washington Post |дата публікацыі=13 сакавіка 2011 |дата=13 сакавіка 2011}}</ref>. Самавызваленьне з пашкоджанага ядра рэактару прадуктаў дзяленьня, асабліва радыяактыўнага ёду-131, прывяло да распаўсюджаньня японскімі ўладам ёду прафіляктычнага (ёдыду калія) сярод жыхароў, якія жывуць вакол Фукусіма I і Фукусіма II<ref name="nyt_partial_meltdown">{{Спасылка|загаловак=Partial Meltdowns Presumed at Crippled Reactors |аўтар=Hiroko Tabuchi; Matthew Wald |url=http://www.nytimes.com/2011/03/14/world/asia/14nuclear.html?_r=1&hp |выдавец=The New York Times |дата публікацыі=13 сакавіка 2011 |дата=13 сакавіка 2011}}</ref>, аднак толькі адзін рабочы быў канстатаваны хворым. Урад Злучаных Штатаў прапанаваў Японіі тэхнічную дапамогу па дэмантажы паліўных стрыжняў, у якіх ахалоджвальныя сыстэмы мелі праблемы да таго, як ядзернае паліва пачало перагравацца, аднак прапанова была адхіленая японскім урадам<ref>{{Спасылка|url=http://www.channelnewsasia.com/stories/afp_asiapacific/view/1117239/1/.html |загаловак=Japan rejected early US help on nuclear disaster: report |дата публікацыі= 18 сакавіка 2011 |выдавец=MediaCorp Channel NewsAsia}}</ref>. * 13 сакавіка: частковае плаўленьне стрыжняў было мажлівым на блёку № 3. А 13:00 па японскім часе ў рэактарах 1 і 3 адкачвалася і зноў запампоўвалася вада разам з борнай кісладзю, каб зьменшыць тэмпэратуру і прадухіліць наступныя ядзерныя рэакцыі<ref name=tepco1308>{{Спасылка|url=http://www.tepco.co.jp/en/press/corp-com/release/11031308-e.html|загаловак=press release 8|дата публікацыі=13 сакавіка 2011|выдавец=TEPCO|дата=13 сакавіка 2011}}</ref>. Узровень вады ў блёку № 2 быў нізкім, хоць ціск унутры гермаабалонкі рэактару быў высокім<ref name=tepco1308/>. Японскае атамнае энэргетычнае агенцтва абвясьціла, што клясыфікуе сытуацыю на на блёку № 2 чацьвёртым узроўнем па сямібальнай Міжнароднай шкале ядзерных падзеяў (INES)<ref name="IAEAtsunami1">{{Спасылка|url=http://www.iaea.org/newscenter/news/tsunamiupdate01.html|загаловак=IAEA Update on Japan Earthquake|дата=16 сакавіка 2011}}</ref><ref name=autogenerated3>{{Спасылка|url=http://www.reuters.com/article/2011/03/12/us-japan-quake-rating-idUSTRE72B2FR20110312|загаловак=Japan rates quake less serious than Three Mile Island, Chernobyl|аўтар=Risa Maeda|дата публікацыі=12 сакавіка 2011|выдавец=Reuters |дата=12 сакавіка 2011}}</ref>. * 14 сакавіка: адбыўся выбух у будынку блёку № 3<ref>{{Спасылка|аўтар=Justin McCurry|url=http://www.guardian.co.uk/world/2011/mar/14/japan-nuclear-explosion-second-reactor-fukushima|загаловак=Explosion at Japanese nuclear plant|выдавец=The Guardian |дата публікацыі=14 сакавіка 2011}}</ref>, ад якога пацярпела адзінаццаць чалавек. Выкіду радыяактыўных рэчываў па-за межы ўжо забруджанай тэрыторыі не было, аднак ударная хваля адмоўна паўплывала на водазабесьпячэньне блёку № 2<ref>{{Спасылка|загаловак=White smoke around the Fukushima Daiichi Nuclear Power Station Unit 3 (2nd release)|выдавец=Tokyo Electric Power Company|дата публікацыі=14 сакавіка 2011|url= http://www.tepco.co.jp/en/press/corp-com/release/11031402-e.html}}</ref>. Прэзыдэнт францускай асацыяцыі атамнай бясьпекі (Autorité de sûreté nucléaire) заявіў, што дадзены інцыдэнт мусіць быць адзначаны пятым узроўнем (аварыя з рыскам для навакольнага асяродзьдзя) альбо нават шостым (сур’ёзная аварыя) па шкале INES<ref>[https://web.archive.org/web/20150926000838/http://uk.reuters.com/article/2011/03/14/japan-quake-nuclear-france-idUKLDE72D21I20110314 ] ''Reuters UK'' 15 сакавіка 2011</ref>. * 15 сакавіка: Прыкладна ў 6:20 мясцовым часе адбыўся выбух на другім блёку АЭС<ref name=autogenerated2>{{Спасылка|url=http://www.iaea.org/press/?p=1248|загаловак=Japanese Earthquake Update (15 March 06:15 CET)|выдавец=IAEA|мова=en|дата=2011-03-15}}</ref>. На момант выбуху ўзровень радыяцыі на прамысловай пляцоўцы ўзрос да 8217 [[Зывэрт (адзінка вымярэньня)|мкЗв]]/гадзіну, але пазьней скараціўся на трэць<ref>{{Спасылка|url=http://www.world-nuclear-news.org/RS_Possible_damage_at_Fukushima_Daiichi_2_1503111.html|загаловак= Dramatic escalation in Japan|work = UPDATE 5: 8.36am GMT More on torus, Containment shows «no change» |выдавец=World Nuclear News|мова=en|дата=2011-03-13}}</ref>. Пашкоджаньні часовых ахалоджвальных сыстэмаў на блёку № 2 ў выніку выбуху на трэцім плюс праблемы зь яго вэнтыляцыйнай сыстэмай зазначылі, што закачка вады ўжо не зьяўляецца магчымай, што зрабіла сытуацыю на блёку № 2 найбольш адмоўнай з усіх трох рэактараў<ref name="unit2damaged">{{Спасылка|аўтар=Hiroko Tabuchi, Keith Bradsher, Matt Wald|url= http://www.nytimes.com/2011/03/15/world/asia/15nuclear.html|загаловак=Japan Faces Prospect of Nuclear Catastrophe as Workers Leave Plant|выдавец=The New York Times |дата публікацыі=14 сакавіка 2011}}</ref>. Адначасова на блёке 4 адбыўся пажар у сховішчы адробленага ядзернага паліва, радыяактыўныя рэчывы, паводле інфармацыі МАГАТЭ, сталі паступаць у атмасфэру<ref name=autogenerated2 />. Пажар быў патушаны цягам дзьвюх гадзінаў<ref>{{Спасылка|url=http://www.iaea.org/press/?p=1252|загаловак=Japanese Earthquake Update (15 March 07:35 UTC)|выдавец=IAEA|мова=en|дата=2011-03-15}}</ref>. Са станцыі эвакуяваны ўвесь пэрсанал. Весьці барацьбу з катастрофай засталіся 50 інжынэраў<ref>{{Спасылка|url=http://www.world-nuclear-news.org/RS_Possible_damage_at_Fukushima_Daiichi_2_1503111.html|загаловак= Radiation decreasing, fuel ponds warming|выдавец=World Nuclear News|мова=en|дата=2011-03-13}}</ref>. * 16 сакавіка: прыблізна а 14:30 па мясцовым часе TEPCO абвясьціла пра свае здагадкі, што рэзэрвуар у блёку № 4, дзе знаходзяцца паліўныя стрыжні магчыма пачаў кіпець, у выніку чаго павялічваецца мажлівасьць непрадугледжанай крытычнасьці ўразьлівых стрыжняў<ref name=bbc608>[http://www.bbc.co.uk/news/science-environment-12762608 Surprise 'critical' warning raises nuclear fears]</ref>. Па палудні NHK TV паведаміла пра белы дым, які паднімаецца ад станцыі Фукусіма I і, як меркавалася, ішоў ад блёку № 3. Неўзабаве ўсе акрамя невялікай групы<ref>{{Спасылка|аўтар=Robert Mackey|url= http://thelede.blogs.nytimes.com/2011/03/15/latest-updates-on-japans-nuclear-crisis-and-earthquake-aftermath-2/?src=twt&twt=thelede#core-group-of-workers-remain-at-plant |загаловак=Latest Updates on Japan's Nuclear Crisis and Earthquake Aftermath - NYTimes.com |выдавец=Thelede.blogs.nytimes.com |дата публікацыі=14 сакавік 2011 |дата=18 сакавіка 2011}}</ref> рабочых, якія засталіся на станцыі былі першамешчаныя ў рэзэрв празь небясьпечна ўзьнімаючыйся ўзровень радыяцыі ўсутыч да 1000 мЗв/гадзіну<ref name=cbs1>{{Спасылка|аўтар= |url=http://www.cbsnews.com/stories/2011/03/15/501364/main20043621.shtml |загаловак=Radiation spike hinders work at Japan nuke plant |выдавец=CBS News |дата публікацыі=18 сакавік 2011}}</ref><ref>{{Спасылка|url= http://news.yahoo.com/s/ap/as_japan_earthquake |загаловак=Japan suspends work at stricken nuclear plant - Yahoo! News |выдавец=News.yahoo.com |дата публікацыі=18 сакавіка 2011}}</ref>. TEPCO часова перапынілі свае дзеяньні на станцыі праз скачкі радыяцыі і вывела адтуль усіх сваіх рабочых<ref>{{Спасылка|аўтар=Richard Black |url= http://www.bbc.co.uk/news/world-asia-pacific-12755739 |загаловак=BBC News - Fukushima workers withdraw after radiation spikes |выдавец=BBC News |дата публікацыі=18 сакавіка 2011}}</ref>. На адмысловым прэс-рэлізе TEPCO паведамілі, што рабочыя блыі адкліканыя а 06:00 JST празь ненатуральны шум, які раздаваўся з адной з камэраў супрэсіі ціску<ref>{{Спасылка|url=http://www.tepco.co.jp/en/press/corp-com/release/11031604-e.html |загаловак=Press Release &#124; Transfer of Fukushima Dai-ichi Power Station Workers |выдавец=TEPCO |дата публікацыі=18 сакавіка 2011}}</ref>. Позна ўвечары служба Reuters паведаміла, што ў блёкі №5 і №6 была залітая вада<ref>{{Спасылка|url=http://www.reuters.com/article/2011/03/16/japan-nuclear-plant-water-idUSTFD00670220110316 |загаловак=Fukushima operator: pouring water into No.5, 6 reactors |выдавец=Reuters |дата публікацыі=18 сакавіка 2011}}</ref>. * 17 сакавіка: у 09:48 па мясцовым часе пачалася апэрацыя па сбросу марской вады з ваенных вэрталётаў CH-47 на басэйны вытрымкі адробленага паліва блёкаў № 3 і № 4<ref>[https://web.archive.org/web/20110318181106/http://www.yomiuri.co.jp/feature/20110316-866921/news/20110317-OYT1T00422.htm 北沢防衛相「自衛隊ヘリの水投下、４回実施」]</ref>. Двума вэрталётамі было зьдзейсьнена па 4 рэйсы<ref>https://web.archive.org/web/20110513082049/http://www.jaif.or.jp/english/news_images/pdf/ENGNEWS01_1300350525P.pdf</ref>. Пасьля палудня было паведамлена, што басэйн вытрымкі блёку № 4 цалкам напоўнены вадой і ніводны з паліўных стрыжняў ня быў счэрпаны<ref>{{Спасылка|загаловак=４号機プール内に大量の水、自衛隊ヘリ確認 |выдавец=Yomiuri Shimbun |date=2011-03-17 |url= http://www.yomiuri.co.jp/science/news/20110317-OYT1T00480.htm}}</ref>. На працягу цэлага дня ажыцьцяўлялася апэрацыя па падлучэньні сілавой лініі электраперадачы для аднаўленьня электрасілкаваньня ўсіх шасьці блёкаў Фукусіма I<ref>{{Спасылка|загаловак=冷却装置回復へ、原発に送電線引き込み工事開始 |выдавец=Yomiuri Shimbun |дата публікацыі=2011-03-16 |url=http://www.yomiuri.co.jp/feature/20110316-866921/news/20110317-OYT1T00487.htm}}</ref>. З 19:05 да 19:45 шэсьць паліцэйскіх грузавікоў, экіпіраваных вадзянымі пушкамі беспасьпяхова спрабавалі заліваць ваду ў басэйн вытрымкі адробленага паліва блёку № 3, бо ім не ўдалося дастаць да басэйна. Затым, з 19:45 да 20:09, пяць пажарных машынаў з насосамі высокага ціску, вылілі 30 тон вады ў раён блёку № 3<ref>{{Спасылка|url=http://www.iaea.org/press/?p=1353|загаловак=Japanese Earthquake Update (17 March 14:30 UTC)|выдавец=IAEA|мова=en|дата=2011-03-17}}</ref>. Японскія ўлады таксама паведамілі, што інжынэры пракладваюць зьнешнюю сілавую лінію электраперадачы да блёку № 2. Апэрацыя была працягнутая а 20:30<ref name="IAEAtsunami1"/>. === Другі тыдзень === [[Файл:Hino-Magirus.jpg|міні|Машына з воданапорным кранам Такійскага пажарнага ўпраўленьня, падобная на тыя, якімі карысталіся для астуджэньня верхніх паверхаў станцыі Фукусіма I]] * 18 сакавіка: прыблізна а 03:00 па мясцовым часе, у адпаведнасьці з запросам мэра Токіё Хінтары Ісіхары, такійскае пажарнае ўпраўленьне выдаткавала трыццаць пажарных аўтамабіляў з 139 пажарнікамі, адмыслова навучанай выратавальнай камандай і пажарнай машынай з 22-мэтровай воданапорным кранам; усе вышэйзгаданыя падразьдзяленьні мусілі далучыцца да Сілаў самаабароны Японіі, якія ўжо разгарнуліся на месцы аварыі<ref>{{Спасылка|url=http://www3.nhk.or.jp/nhkworld/ |загаловак=NHK WORLD English |выдавец=.nhk.or.jp |дата публікацыі=18 сакавік 2011}}</ref>. Сілы самаабароны Японіі накіравалі прывезенае абсталяваньня на ахалоджваньне блёку № 4 і, таксама, блёку № 3, які аказаўся ў значна горшым стане, чым уяўлялася раней. Паводле прагнозаў напрамак ветру мусіў зьмяніцца на паўночны ўсход, што было па напраўленьні да мора<ref>{{Спасылка|аўтар=&nbsp; |url= http://www.ustream.tv/channel/nhk-world-tv |загаловак=NHK WORLD TV on USTREAM: Official NHK WORLD TV live on USTREAM. NHK WORLD TV is an English language 24-hour international news and information channel. New |выдавец=Ustream.tv |дата=18 сакавіка 2011}}</ref>. За 30 км на паўночны захад ад станцыі Фукусіма I быў зафіксаваны высокі ўзровень радыяцыі ў 150 мікразывэртаў у гадзіну.<ref>{{Спасылка|url= http://www3.nhk.or.jp/daily/english/18_25.html |загаловак=NHK WORLD English |выдавец=nhk.co.jp |дата=18 сакавіка 2011}}</ref>. Японскія ўлады павысілі адзнаку небясьпекі па шкале INES для блёкаў № 1, № 2 і № 3 да 5 узроўню<ref name="IAEAtsunami1"/>. Страта ахалоджвальнай вадкасьці ў басэйне вытрымкі адробленага топліва ў блёку № 4 была клясыфікаваная трэцім узроўне па той жа шкале<ref name="IAEAtsunami1"/>. 19 сакавіка прадпрымаліся спробы аднавіць энэргасілкаваньне станцыі на блёках № 1 і № 2 і 20 сакавіка на астатніх блёках<ref name=nisa31>{{Спасылка |загаловак=Seismic Damage Information (the 31st Release) |выдавец=Nuclear and Industrial Safety Agency |дата публікацыі=2011-03-18 |url= http://www.nisa.meti.go.jp/english/files/en20110319-1.pdf |дата=2011-03-19}}</ref>. * 19 сакавіка: другая група такійскіх пажарнікаў зьмяніла папярэднюю каманду. Яны выкарыстоўвалі аўтамабіль, здольны запампоўваць 3000 літраў вады ў хвіліну на вышыню 22 мэтры для астуджэньня басэйна вытрымкі адробленага ядзернага паліва ўнутры рэактара блёка № 3<ref>{{Спасылка|url=http://www3.nhk.or.jp/daily/english/19_11.html|загаловак=More Tokyo firefighters join the battle|дата публікацыі=19 сакавіка 2011|выдавец=NHK}}</ref>. Вада залівалася ў рэактар цягам сямі гадзінаў. TEPCO пазьней паведаміла, што вада паслужыла эфэктыўным сродкам для паніжэньня тэмпэратуры вакол высіленых паліўных стрыжняў да 100&nbsp;°C [[Файл:BoronFukushimaALT.jpg|міні|Паветраная дастаўка бору да Фукусіма]] * 20 сакавіка: сытуацыя ў басэйнах вытрымкі блёкаў № 5 і № 6 цалкам нармалізавалася, пастаянны адвод цеплыні за кошт электразабесьпячэньня ад дзьвюх рэзэрвовых дызэльных электрастанцыяў дазволіў зьнізіць тэмпэратуру вады ў басэйнах з 68.8&nbsp;°C да 43.1&nbsp;°C і ў блёку № 6 з 67.5&nbsp;°C да 52&nbsp;°C а 03:00 па мясцовым часе<ref name=report15>{{Спасылка|выдавец=JAIF|url=http://www.jaif.or.jp/english/news_images/pdf/ENGNEWS01_1300579753P.pdf|загаловак=Earthquake Report 15 (Chief Cabinet Secretary's Press Briefing on March&nbsp;20)|дата публікацыі=20 сакавік 2011}}</ref>. У трэцім рэактары ўзьняўся ціск. Прадстаўнік Японіі ў 1:06 па мясцовым часе паведаміў, што запатрабуецца выпусьціць частку радыяактыўных матэрыялаў па-за ахоўны корпус у атмасфэру. Гэта можа запаволіць работу па аднаўленьні падачы сілкаваньня да сыстэмаў астуджэньня рэактараў<ref>{{Спасылка|url=http://www.breitbart.com/article.php?id=D9M2O7RO0&show_article=1|загаловак= Officials: Pressure rises again in Fukushima #3 power station |выдавец=Associated Press|мова=en|дата=2011-03-20}}</ref>, аднак, у 3:46 Японская тэлевізыйная кампанія паведаміла, што TEPCO адмяніла гэтую апэрацыю, палічыўшы яе нянужнай. Ціск працягвае ўзьнімацца ў гермэтычнай абалонцы рэактару, але TEPCO запэўнівае, што яны будуць назіраць за сытуацыяй асьцярожна<ref>http://www3.nhk.or.jp/news/</ref>. Пазьней Associated Press са спасылка на TEPCO паведаміла, што ціск у блёку № 3 стабілізаваўся<ref name=tutlent>{{Спасылка | аўтар = Lenta.ru| прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 20 сакавіка 2011| url = http://news.tut.by/world/219064.html| загаловак = Власти Японии закрывают АЭС "Фукусиму-1" навсегда| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[TUT.BY]]| дата = 21 сакавіка 2011 | мова = ru| камэнтар = }}</ref>. Нягледзячы на станоўныя водгукі на працу па ўрэгуляваньні сытуацыі, улады Японіі абвясьцілі, што АЭС Фукусіма I ня можа быць адноўлена і зноў уведзена ў экплюатацыю<ref name=tutlent/>. * 21 сакавіка: работы па аднаўленьні сыстэмы ахалоджваньня рэактараў былі прыпыненыя зьяўленьнем слупа шэрага дыму на паўднёва-ўсходняй частцы энэргаблёку № 3, які ўзьнімаўся ў 15:55 і паступова зьнік у 17:55. У мэтах перасьцярогі ўвесь пэрсанал быў эвакуяваны<ref name=lenta211>{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 20 сакавіка 2011| url = http://lenta.ru/news/2011/03/21/evac/| загаловак = С АЭС "Фукусима-1" эвакуируют персонал| фармат = | назва праекту = | выдавец = Lenta.ru| дата = 22 сакавіка 2011 | мова = ru| камэнтар = }}</ref>, але якіх-небудзь зьменаў у радыяцыйным фоне вакол станцыі заўважана не было<ref name=chron1>{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 21 сакавіка 2011| url = http://www.svaboda.org/content/article/2334807.html| загаловак = Японія: хроніка катастрофы.| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Радыё Свабода]]| дата = 22 сакавіка 2011 | мова = | камэнтар = }}</ref>. У гэты час не праводзілася ніякіх работаў праз падазрэньне пажару. Таксама быў заўважаны белы дым (хутчэй за ўсё пар), які ішоў ад блёку № 2 у 18:22 па японскім часе, што суправадзілася часовым павышэньнем узроўню радыяцыі. * 22 сакавіка: на досьвітку адзін з прадстаўнікоў TEPCO паведаміў, што ў пробах марской вады, узятых за 100 м ад берагавой лініі ў раёне першага-чацьвёртага энэргаблёку (на поўдзень ад АЭС) выяўлена павышанае ўтрыманьне радыяактыўнага ёду і цэзія<ref name=rusbbc/>. Гэтак, узровень ёду-131 перавысіў нормы ў 126,7 разы, узровень цэзія-134 — у 24,8 разы, аднак узровень кобальта-58, наадварот, зьяўляецца ніжэйшым за норму<ref>{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 22 сакавіка 2011| url = http://lenta.ru/news/2011/03/22/seawater/| загаловак = В море у "Фукусимы-1" обнаружили радиацию| фармат = | назва праекту = | выдавец = Lenta.ru| дата = 22 сакавіка 2011 | мова = ru| камэнтар = }}</ref>. Японскае агенцтва Kyodo News паведамляе, што паводле зьвестак МАГАТЭ у пасёлку Наміе прэфэктуры Фукусіма зафіксаваны ўзровень радыяцыі ў 161 мкЗв/г, што ў 1600 разь перавышае норму<ref name=rusbbc>{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 22 сакавіка 2011| url = http://www.bbc.co.uk/russian/international/2011/03/110322_japan_quake_nuclear.shtml| загаловак = Вокруг АЭС в Японии обнаружена высокая радиация| фармат = | назва праекту = | выдавец = Русская служба BBC| дата = 22 сакавіка 2011 | мова = ru| камэнтар = }}</ref>. Да ўсіх шасьці блёкаў АЭС былі падведзеныя кабэлі для падачы электраэнэргіі, аднак да запуску сыстэмаў ахалоджваньня можа прайсьці некалькі дзён<ref>{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 22 сакавіка 2011| url = http://lenta.ru/news/2011/03/22/spentfuel/| загаловак = Все блоки АЭС "Фукусима-1" подключили к электросети| фармат = | назва праекту = | выдавец = Lenta.ru| дата = 22 сакавіка 2011 | мова = ru| камэнтар = }}</ref>. [[Файл:FukushimaWaterBarge2011.jpg|міні|Баржа перавозіць ахалоджвальную ваду для Фукусіма I, каб замяніць заліўкі марской вады]] * 23 сакавіка: зранку чорна-шэры дым ізноў пачаў узьнімацца над рэактарам № 3, што выклікала чарговую эвакуацыю рабочых. Спадарожнікавыя здымкі станцыі паказалі нешта накшталт невялікага ачага пажару, адкуль ўзьнімаецца дым. TEPCO паведамілі, што яны ня ведаюць пра прычыну іх узьнікненьня. Дым расьсеяўся цягам гадзіны<ref>{{Спасылка|url=http://www.jaif.or.jp/english/news_images/pdf/ENGNEWS01_1300930151P.pdf|загаловак=Status of Fukushima Daiichi nuclear power station as of 21:00, March 23, 2011 |выдавец=JAIF|мова=en|дата=2011-03-24}}</ref><ref>{{Спасылка|url= http://www.tepco.co.jp/en/press/corp-com/release/11032313-e.html|загаловак=Press Release (Mar 23,2011) Smoke from the Unit 3 Building in Fukushima Daiichi Nuclear Power Station|выдавец=[[TEPCO]]|мова=en|дата=2011-03-24}}</ref>. * 24 сакавіка: заліўка вады ў энэргаблёкі № 1, 2, 3 працягнулася<ref name=TEPCO24>{{Спасылка|url=http://www.tepco.co.jp/en/press/corp-com/release/11032412-e.html|загаловак=Press Release|дата публікацыі=24 сакавіка 2011|выдавец=TEPCO}}</ref> і ўзровень радыяцыі вакол станцыі ўпаў да 200 μЗв/г<ref name=TEPCO24_a>{{Спасылка|url=http://www.tepco.co.jp/en/nu/monitoring/11032413a.pdf|загаловак=press release|выдавец=TEPCO|дата публікацыі=24 March 2011}}</ref>. Удалося аднавіць электрычнасьць у дыспэтчарскай энэргаблёку № 1<ref>{{Спасылка|аўтар=Martin, Alex|url=http://search.japantimes.co.jp/cgi-bin/nn20110325a2.html|загаловак=No. 3 cooling pump test-run readied|выдавец=Japan Times|дата публікацыі=25 сакавіка 2011}}</ref>. Трое рабочых моцна апраменіліся ў выніку трапленьня радыяактыўнай вады празь іхнія ахоўныя касьцюмы, што выклікала неадкладную шпіталізацыю<ref>{{Спасылка|url=http://www.cbsnews.com/stories/2011/03/24/501364/main20046609.shtml|загаловак=3 Japan nuclear workers exposed to radiation|выдавец=CBS News|дата публікацыі=24 сакавіка 2011}}</ref><ref>{{Спасылка|url=http://www.latimes.com/news/science/la-sci-japan-workers-exposed-20110324,0,5425809.story|загаловак=2 Japanese nuclear workers hospitalized for radiation exposure|выдавец=LA Times|дата публікацыі=24 сакавіка 2011}}</ref>. Іншыя рабочыя былі падвержаныя радыяактыўнаму апраменьваньню дозай пракладна ў 2—6 [[Зывэрт (адзінка вымярэньня)|Зв]] у вобласьці ніжэй за шчыкалаткі<ref name="kyodo81122"/><ref>{{Спасылка|url= http://www.nytimes.com/2011/03/26/world/asia/26japan.html |загаловак=Japan Raises Possibility of Breach in Reactor Vessel - NYTimes.com |выдавец=New York Times Company|issn=0362-4331 |дата=25 сакавіка 2011}}</ref>. Яны не былі апранутыя ў ахоўны абутак, бо «тэхніка бясьпекі нанімаючай іх кампаніі не прадугледжвала сцэнар, у якім рабочыя будуць выконваць работу, стоячы ў вадзе каля атамнай станцыі»<ref name="kyodo81122">{{Спасылка|url=http://english.kyodonews.jp/news/2011/03/81122.html |загаловак=2 of 3 radiation-exposed workers suffer internal exposure |выдавец=Kyodo News |дата=25 сакавіка 2011}}</ref>. Узровень радыяцыі ў вадзе стаў каля 3,9 [[Бэкэрэль (адзінка вымярэньня)|МБк]]/см³. Забруджваньне вады магло спрычыніць выдзяленьне радыёнуклідаў з пашкоджаных паліўных стрыжняў, што пазьней укажа на пралом ядра рэактару<ref>{{Спасылка|url=http://www.jiji.com/jc/c?g=soc_30&k=2011032500097 |загаловак=「線量計故障と思い作業」＝放射能、原子炉水の１万倍－現場未確認「大きな反省点」 |выдавец=jiji.com |дата публіакацыі=25 сакавік 2011 |дата=25 сакавік 2011}}</ref>. Вонкавая тэмпэратура паверхні блёкаў №1, 2, 3 і 4 меншала ўсутыч да 20 градусаў па Цэльсію<ref>{{Спасылка|url=http://www3.nhk.or.jp/daily/english/24_53.html|загаловак=Surface Temps Of Reactors Continue To Fall|выдавец=NHK|дата публікацыі=24 сакавіка 2011}}</ref>. == Атамная электрастанцыя Фукусіма I == {{Асноўны артыкул|АЭС Фукусіма I}} [[Файл:BWR Mark I Containment sketch with downcomers.png|міні|Спрошчаны папярочны рысунак кіпячага вадзянога рэактара (BWR Boiling water reactor) тыпу гермэтычнай абалонкі Mark I, якія выкарыстоўваюцца ў энэргаблёках №1 і №5.]] [[АЭС Фукусіма I]] знаходзіцца ў горадзе [[Акума]] павету [[Футаба (павет)|Футаба]] прэфэктуры [[Фукусіма (прэфэктура)|Фукусіма]] за 210 км на поўнач ад [[Токіё]]<ref>«[http://www.sfgate.com/cgi-bin/article.cgi?f=/g/a/2011/03/15/bloomberg1376-LI4FR10YHQ0X01-7GTM2AMBC6R6NK4I1UPJTEOU9V.DTL#ixzz1GoIHj62o Japan’s Bonds Fall for a Second Day as Stock Gain Curbs Demand]{{Недаступная спасылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}», ''San Francisco Chronicle'' (15 сакавіка 2011).</ref>. Яна складаецца зь шасьці кіпячых ядзерных рэактараў, распрацаваных амэрыканскай карпарацыяй General Electric, якія даюць каля 4,7 Г[[Вт]] агульнай магутнасьці, што робіць Фукусіма I адной з 25 найбуйнейшых атамных электрастанцыяў сьвету. Фукусіма I была першая станцыяй, якая ўзводзілася і ўтрымліваецца толькі Такійскай энэргетычнай кампаніяй (TEPCO) . Энэргаблёк № 1 зьяўляецца рэактарам магутнасьцю 439 МВэ (тып BWR3), пабудаваны ў ліпені 1967, вытворчасьць электраэнэргіі на якім пачалася 26 сакавіка 1971 году<ref>{{Спасылка|url=http://www.icjt.org/npp/podrobnosti.php?drzava=14&lokacija=818 |загаловак=Fukushima Daiichi Information Screen |выдавец=Icjt.org |дата публікацыі=15 сакавіка 2011}}</ref>. Энэргаблёкі № 2 і № 3 маюць аднолькавую магутнасьць у 784 МВ (тып BWR-4), першы зь якіх пачаў дзейнічаць у ліпені 1974, а другі — у сакавіку 1976. Усе энэргаблёкі былі пераправераныя пасьля землятрусу ў Міягі 1978 году, калі паскарэньне грунту складала 0.125 g (1.22 м/с²) для 30 сэкундаў, але ніякага пашкоджаньня асабліва важных частак рэактару ня выявілася<ref name=brady>{{Кніга| url = http://books.google.com/books?id=qEuWntnoZzYC&pg=PA123 | выдавец=United States Department of Commerce, National Institute of Standards and Technology | аўтар = A. Gerald Brady; Ellingwood, Bruce | год= 1980 | старонкі = 123 | загаловак= An Investigation of the Miyagi-ken-oki, Japan, earthquake of June&nbsp;12, 1978 | сэрыя = NBS special publication}}</ref>. На час аварыі рэактар № 1 зьмяшчаў 400 цеплавыдзяляльных зборак; рэактары №2, №3 і №5 — 548, №6 — 764. Рэактар №4 ня ўтрымліваў цеплавыдзяляльных элемэнтаў, аднак меў 1331 адробленых зборак у ахалоджвальным басэйне. Рэактар № 1 меў 292, № 2 — 587, № 3 — 514, № 5 — 946 і № 6 — 876 адробленых цеплавыдзяляльных зборак у сваіх ахалоджвальных басэйнах адпаведна<ref>Martin, Alex, «[https://archive.is/20120719003751/search.japantimes.co.jp/cgi-bin/nn20110320b1.html Lowdown on nuclear crisis and potential scenarios]», ''Japan Times'', 20 March 2011, p. 3.</ref>. == Непасрэднае ўзьдзеяньне землятрусу і цунамі == [[Землятрус у Японіі (2011)|Землятрус у Японіі 2011 году]] амплітудай 9.0 M<sub>W</sub> па шкале Рыхтэра адбыўся 11 сакавіка 2011 году ў 14:46 па японскім часе (JST) на паўночна-ўсходнім узьбярэжжы Японіі. У гэты дзень, рэактарныя энэргаблёкі № 1, № 2 і № 3 дзейнічалі ў звычайным рэжыме тым часам як работа блёкаў № 4, № 5 і № 6 была прыпыненая на часовы агляд<ref name=tepco12a>{{Спасылка|загаловак= Plant Status of Fukushima Daiichi Nuclear Power Station (as of 00:00&nbsp;March&nbsp;12th)|url= http://www.tepco.co.jp/en/press/corp-com/release/11031203-e.html|выдавец=TEPCO|дата публікацыі= 12 сакавіка 2011|дата=13 сакавіка 2011}}</ref>. Адразу пасьля пачатку землятрусу, блёкі № 1, № 2 і № 3 адлучыліся аўтаматычна<ref name=tepco11a>{{Спасылка|url=http://www.tepco.co.jp/en/press/corp-com/release/11031102-e.html|загаловак=Occurrence of a Specific Incident Stipulated in Article 10, Clause 1 of the Act on Special Measures Concerning Nuclear Emergency Preparedness (Fukushima Daiichi)|выдавец=TEPCO|дата публікацыі=11 сакавіка 2011|дата=13 сакавіка 2011}}</ref>. [[Файл:US Navy 110317-F-YC711-074 U.S. Air Force Airmen and members of the Japan Ground Self-Defense force load high-capacity pumps provided by the U.S. N.jpg|міні|Амэрыканскі транспарт з вадзянымі насосамі на Фукусіма, 17 сакавіка 2011]] Пасьля адлучэньня рэактараў электравытворчасьць прыпынілася. Звычайна атамная станцыі можа выкарыстоўваць зьнешнія крыніцы электрасілкаваньня для забесьпячэньня кантралюючых і ахалоджвальных сыстэмаў<ref>{{Спасылка|author=Japan Atomic Industrial Forum, Inc. |url=http://www.jaif.or.jp/english/aij/member/2011/2011-03-11earthquake4.pdf | загаловак=Quake Triggers Evacuation of Residents Surrounding Fukushima-1 NPS}}</ref>. Аднак землятрус нанёс вельмі значныя пашкоджаньні энэргетычнай сыстэме станцыі. Дапаможныя дызэльныя генэратары працавалі, пакуль зьнянацку ня выключыліся ў 15:41, пазбаўляючы рэактар апошняй крыніцы сілкаваньня зьменным токам. Станцыя была аточана хвалеадкіднай сьцяной і была спраектаваная вытрымліваць цунамі вышынёй 5,7 мэтраў, але выкліканае землятрусам цунамі сягала ў вышыню на 10 мэтраў, што неўзабаве пераадолела зладжаны бар’ер і затапіла нізка разьмешчанае памяшканьне электрычных генэратараў<ref name=WNN20>{{Спасылка|url=http://www.world-nuclear-news.org/RS_Stabilisation_at_Fukushima_Daiichi_2003111.html|загаловак=Stabilisation at Fukushima Daiichi, update 2|выдавец=World Nuclear News|дата публікацыі=20 сакавіка 2011}}</ref><ref name=nytimesWilson/><ref name=WNN>{{Спасылка|загаловак=Massive earthquake hits Japan|url= http://www.world-nuclear-news.org/RS_Massive_earthquake_hits_Japan_1103111.html|дата=13 сакавіка 2011|выдавец=World Nuclear News|дата публікацыі=11 сакавіка 2011}}; {{Спасылка|загаловак=Japan Earthquake Update (2030 CET)|url=http://www.iaea.org/press/?p=1121|выдавец=International Atomic Energy Agency|дата=11 сакавіка 2011}}</ref>. Неўзабаве было абвешчана надзвычайнае палажэньне першага ўзроўню<ref name=tepco11a/>. Пасьля збою дызэльных генэратараў рэзэрвовай крыніцай сілкаваньня сыстэмы ўпраўленьня станцыі служылі батарэі, дзеняьне якіх цягнулася восем гадзінаў<ref name="bwokada">{{Спасылка|url=http://www.businessweek.com/news/2011-03-11/japan-orders-evacuation-from-near-nuclear-plant-after-quake.html |загаловак=Japan Orders Evacuation From Near Nuclear Plant After Quake |аўтар=Inajima, Tsuyoshi; Okada, Yuji |выдавец=Bloomberg BusinessWeek |дата публікацыі=11 сакавіка 2011 |дата=11 сакавіка 2011}}</ref>. Батарэі зь іншых атамных станцыяў былі прысланыя на месца і перасоўныя генэратары прыбылі цягам 13 гадзінаў<ref>{{Спасылка|выдавец=Los Angeles Times|url = http://www.latimes.com/news/nationworld/world/la-sci-japan-quake-nuclear-20110312,0,2627198.story | загаловак =Damage at two Japan nuclear plants prompts evacuations|дата публікацыі =11 сакавіка 2011 |аўтар = Thomas H. Maugh II; Ralph Vartabedian|дата=11 сакавіка 2011}}; {{Спасылка|загаловак=Japan Earthquake Update (2210 CET)|url=http://www.iaea.org/press/?p=1133|выдавец=International Atomic Energy Agency|дата публікацыі=11 сакавіка 2011|дата=12 сакавіка 2011}}</ref>, але праца над падлучэньнем генэратараў для сілкаваньня вадзяных насосаў працягвалася да 15:04 12 сакавіка<ref name=nisa313/>. Пры звычайных умовах генэратары мусілі падлучацца праз камутацыйнае абсталяваньне ў падмурку станцыі, але гэтыя памяшканьні былі затопленыя<ref name=nytimesWilson>David Sanger and Matthew Wald, [http://www.nytimes.com/2011/03/14/world/asia/japan-fukushima-nuclear-reactor.html Radioactive Releases in Japan Could Last Months, Experts Say] ''The New York Times'' 13 сакавіка 2011</ref>. Пасьля наступаваных спробаў заліць станцыю вадой [[стратэгія]] зьмянілася ў бок пабудаваньня новай лініі электраперадачы, якая мусіла аднавіць працу вадзяных насосаў, вынікам чаго стала ўстаноўка кабэля, пра якую паведамілі прыкладна а 08:30 UTC<ref>{{Спасылка|аўтар= Mark Magnier; Barbara Demick; Laura King|загаловак=New power line could restore cooling systems at Fukushima Daiichi plant |выдавец=Los Angeles Times |дата публікацыі=16 сакавіка 2011 |url=http://www.latimes.com/news/nationworld/world/la-fgw-japan-quake-daiichi-20110317,0,5721172.story?track=rss |дата=19 сакавіка 2011}}</ref>. == Стан энэргаблёкаў == {| class="wikitable" |- ! Стан рэактараў на 22:00 JST, 21 Сакавіка<ref>{{Спасылка|url=http://www.jaif.or.jp/english/news_images/pdf/ENGNEWS01_1300712524P.pdf|загаловак=Status of nuclear power plants in Fukushima as of 22:00 March 21 (Estimated by JAIF)|фармат=pdf|мова=en|дата=2011-03-19}}</ref> !! 1 !! 2 !! 3 !! 4 !! 5 !! 6 |- | {{Падказка|Магутнасьць рэактара|электрычная/цеплавая}} (МВт) || 460/1380 || 784/2381 || 784/2381 || 784/2381 || 784/2381 || 1100/3293 |- | Тып || BWR-3 || BWR-4 || BWR-4 || BWR-4 || BWR-4 || BWR-5 |- | Стан на момант землятрусу || colspan=3 style="background:#9F9;" | На магутнасьці → {{Падказка|аўтаматычна выключаны|адлучаны пасродкам аўтаматычнай аварыйнай аховы}} || style="background:#9F9;" | {{Падказка|выключаны|выключаны для рамонту і перагрузкі паліва}} || style="background:#9F9;" | {{Падказка|выключаны|выключаны для рамонту і перагрузкі паліва}} || style="background:#9F9;" | {{Падказка|выключаны|выключаны для рамонту і перагрузкі паліва}} |- | Цэльнасьць актыўнай зоны і цвэлаў || style="background:#F99;" | Пашкоджана || style="background:#F99;" | Пашкоджана || style="background:#F99;" | Пашкоджана || style="background:#9F9;" | Паліва выгружана || style="background:#9F9;" | Норма || style="background:#9F9;" | Норма |- | Цэльнасьць корпуса рэактару || style="background:#FF9;" | Невядома || style="background:#FF9;" | Невядома || style="background:#FF9;" | Невядома || style="background:#9F9;" | || style="background:#9F9;" | || style="background:#9F9;" | |- | Цэльнасьць гермаабалонкі || style="background:#9F9;" | Не пашкоджана || style="background:#FF9;" | Падазраваюцца пашкоджаньні || style="background:#FF9;" | Магчыма «Не пашкоджана» || style="background:#9F9;" | Не пашкоджана || style="background:#9F9;" | Не пашкоджана || style="background:#9F9;" | Не пашкоджана |- | {{Падказка|Сыстэма ахалоджваньня 1|у дужках аварыйная функцыя/нармальная функцыя}} {{Падказка|(ECCS/RHR)|Сыстэма аварыйнага ахалоджваньня/плянавага расхалоджваньня (для адвода астаткавага цеплавыдзяленьня паліва)}} || style="background:#F99;" | Не працуе || style="background:#F99;" | Не працуе || style="background:#F99;" | Не працуе || style="background:#9F9;" | Не працуе || style="background:#9F9;" | Не патрабуецца || style="background:#9F9;" | Не патрабуецца |- | {{Падказка|Сыстэма ахалоджваньня 2|у дужках аварыйная функцыя/нармальная функцыя}} {{Падказка|(RCIC/MUWC)|Лякалізавальная сыстэма ахалоджваньня/падпітачная вода ад сыстэмы кандэнсата}} || style="background:#F99;" | Не працуе || style="background:#F99;" | Не працуе || style="background:#F99;" | Не працуе || style="background:#9F9;" | Не патрабуецца || style="background:#9F9;" | Не патрабуецца || style="background:#9F9;" | Не патрабуецца |- | Цэльнасьць будынку || style="background:#F99;" | Значныя пашкоджаньні || style="background:#FF9;" | Нязначныя пашкоджаньні || style="background:#F99;" | Значныя пашкоджаньні || style="background:#F99;" | Значныя пашкоджаньні || colspan="2" style="background:#FF9;" | У даху прасьвідраваныя адтуліны для вэнтыляцыі на выпадак утварэньня вадароду |- | Узровень вады ў рэактары || style="background:#F99;" | Паліва часткова ці поўнасьцю адкрыта || style="background:#F99;" | Паліва часткова ці поўнасьцю адкрыта || style="background:#F99;" | Паліва часткова ці поўнасьцю адкрыта || style="background:#9F9;" | Бясьпечны || style="background:#9F9;" | Бясьпечны || style="background:#9F9;" | Бясьпечны |- | Ціск у рэактары || style="background:#FF9;" | Стабільны || style="background:#FF9;" | Невядома || style="background:#FF9;" | Стабільны || style="background:#9F9;" | Стабільны || style="background:#9F9;" | Стабільны || style="background:#9F9;" | Стабільны |- | Ціск у гермаабалонцы || style="background:#FF9;" | Стабільны || style="background:#FF9;" | Стабільны || style="background:#FF9;" | Зьмяншаецца пасьля павялічэньня 20 сакавіка || style="background:#9F9;" | Стабільны || style="background:#9F9;" | Стабільны || style="background:#9F9;" | Стабільны |- | Праліваньне марской вадой рэактару || style="background:#FFF;" | Працягваецца || style="background:#FFF;" | Працягваецца || style="background:#FFF;" | Працягваецца || style="background:#FFF;" | Не патрабуецца || style="background:#FFF;" | Не патрабуецца || style="background:#FFF;" | Не патрабуецца |- | Праліваньне марской вадой гермаабалонкі || style="background:#FFF;" | Працягваецца || style="background:#FFF;" | Удакладняецца неабходнасьць || style="background:#FFF;" | Працягваецца || style="background:#FFF;" | Не патрабуецца || style="background:#FFF;" | Не патрабуецца || style="background:#FFF;" | Не патрабуецца |- | Вэнтыляцыя гермаабалонкі || style="background:#FFF;" | Часова прыпынена || style="background:#FFF;" | Часова прыпынена || style="background:#FFF;" | Часова прыпынена|| style="background:#FFF;" | Не патрабуецца || style="background:#FFF;" | Не патрабуецца || style="background:#FFF;" | Не патрабуецца |- | Цэльнасьць адробленага паліва ў басэйнах вытрымкі || style="background:#ff9;" | Чакаецца прыняцьце рашэньня пра запампаваньне вады || style="background:#ff9;" | Ідзе запампаваньне вады ў басэйн || style="background:#F99;" | Нізкі ўзровень вады ў басэйне. Працягваецца запампаваньне, пацьверджаны эвэкт ад мерапрыемстваў. || style="background:#F99;" |Нізкі ўзровень вады ў басэйне. Распачата запампаваньне. З басэйну выдзяляецца вадарод.|| style="background:#9F9;" | Ахалоджваньне басэйна адноўленае|| style="background:#9F9;" | Ахалоджваньне басэйна адноўленае |- | Уплыў на навакольнае асяродзьдзе || colspan=6 style="background:#FF9;" | Узровень радыяцыі на прампляцоўцы АЭС: Усходнія вароты 269,5 [[Зывэрт (адзінка вымярэньня)|мкЗв]]/ч, у 05:40 JST 20 сакавіка; Паўночны адміністрацыйны будынак 2019 [[Зывэрт (адзінка вымярэньня)|мкЗв]]/ч в 15:00 JST 21 сакавіка <br /> Радыянукліды выяўленыя ў малаке на тэрыторыі прэфэктуры |- | Зона эвакуацыі || colspan=6 style="background:#FF9;" | За 20 км ад АЭС. Людзі, якія жывуць на адлегласьці ад 20 км да 30 км ад Фукусіма-1 павінны заставацца ў памяшканьні. |- | Шкала Інэс (оценка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Nuclear and Industrial Safety Agency|NISA|en|Nuclear and Industrial Safety Agency}}) || style="background:#F99;" | Узровень 5 || style="background:#F99;" | Узровень 5 || style="background:#F99;" | Узровень 5 || style="background:#FF9;" | Узровень 3 || style="background:#9F9;" | || style="background:#9F9;" | |- | Заўвагі || colspan=6 style="background:#FF9;" | Непасрэдная небясьпека пашкоджаньня паліўных стрыжняў у басэйнах вытрымкі адробленага паліва першых чатырох энэргаблёкаў. Пацьверджаны эвэкт ад мерапрыемстваў па запампаваньні вады ў басэйны вытрымкі блёкаў № 3 і № 4, істотнае падзеньне ўзроўню радыяцыі. Працягваецца апэрацыя па заліваньні вады ў басэйн блёку № 2. Электразабесьпячэньне блёку № 5 ад дызэля заменена на зьнешняе. |} {| class="wikitable" |- ! Значнасьць паводле шкалы JAIF !! Колер |- | Нізкая || style="background:#9F9;" | |- | Высокая || style="background:#FF9;" | |- | Цяжкая сытуацыя || style="background:#F99;" | |- |} == Эвакуацыя == [[Файл:Fukushima accidents overview map.svg|міні|300пкс|Мапа падзеяў на Фукусіма I і Фукусіма II, што паказвае эвакуацыйныя зоны і ўзроўні радыяцыі.]] Пасьля абвяшчэньня ўрадам Японіі надзвычайнай сытуацыі (11 сакавіка, 19:03) у межах 2 км ад станцыі былі эвакуяваныя каля 1864 чалавек. Неўзабаве, у 21:23 па мясцовым часе, паводле загаду прэм’ер-міністра зона эвакуацыі пашырылася да 3 км і 5800 чалавек, таксама, жыхарам 10-кілямэтровай зоны было параена заставацца ў хатнім памяшканьні<ref name=nisa313/><ref name="bwokada"/>. У 5:44 зона эвакуацыі пашырылася ў рыдыюсе да 10 км, а ў 18:25 — да 20 км, незадоўга да пачатку выкарыстаньня марской вады для хуткаснага астуджэньня рэактараў<ref name=nisa313/><ref>{{Спасылка |url=http://ca.news.yahoo.com/blast-destroys-part-japan-nuclear-plant-20110312-024412-523.html |загаловак=Blast destroys part of Japan nuclear plant | выдавец=CBC.ca |дата публікацыі=12 сакавік 2011}}</ref>. 12 сакавіка ў 17:35 газэта The Guardian паведама, што Японская тэлерадыёкампанія параіла жыхарам прэфэктуры Фукусіма «заставацца ўнутры, зачыніць дзьверы і вокны і выключыць вэнтыляцыю паветра. Ім таксама параілі прыкрыць раты ахоўнымі маскамі, ручнікамі альбо насоўкамі», таксама было непажаданым піць водаправодную ваду<ref>{{Спасылка|аўтар=Lee Glendinning |url=http://www.guardian.co.uk/world/blog/2011/mar/12/japan-tsunami-earthquake-live-coverage |загаловак=Japan tsunami and earthquake – live coverage &#124; World news &#124; guardian.co.uk |выдавец=Guardian |дата=12 сакавіка 2011}}</ref>. Паводле NOTAM, быў абмежаваны паветраны трафік у радыюсе 20-кілямэтровай зоны вакол станцыі<ref>{{Спасылка|url=http://www.ourairports.com/airports/RJSS/pilot-info.html |загаловак=Pilot information for Sendai Airport |дата публікацыі=12 сакавіка 2011 |дата =12 сакавіка 2011}}</ref>. У 22:49 па мясцовым часе BBC паведаміла, што: «каманда з Нацыянальнага інстытуту радыялёгіі была адпраўлена на Фукусіма ў якасьці меры перасьцярогі. Як паведамляюць, група складаецца з доктараў, мэдсёстраў і іншых асобаў, дасьведчаных у рабоце з радыяцыяй, якая была перапраўленая вэрталётам на базу за 5 км ад атамнай станцыі»<ref>{{Спасылка|загаловак=Radioactive emergency team dispatched|url=http://www3.nhk.or.jp/daily/english/12_40.html|дата=13 сакавіка 2011|выдавец=NHK World|дата публікацыі=12 сакавіка 2011}}</ref>. Эвакуацыйныя мерапрыемствы праводзіліся таксама і на 3-кілямэтровай тэрыторыі, сумежнай з АЭС Фукусіма II. Жыхарам, якія жывуць за 10 км ад зоны эвакуацыі таксама параілі заставацца дома. 12 сакавіка 17:39 зона эвакуацыі пашырылася да 10 км<ref name=nisa313/>. Нягледзячы на гэта, аўтары журналісцкага расьледваньня былі прыпыненыя паліцыяй за 60 км ад атамнай станцыі<ref name="rblack12">{{Спасылка|ащтар=Black, Richard |url=http://www.bbc.co.uk/news/world-asia-pacific-12720219 |загаловак=Japan earthquake: Explosion at Fukushima nuclear plant|выдавец=BBC News |дата публікацыі=12 сакавіка 2011|дата=12 сакавіка 2011}}</ref>. Цягам 12 сакавіка было эвакуявана каля 50 000 чалавек<ref>{{Спасылка|аўтар=Joe Weisenthal |url=http://www.businessinsider.com/fukushima-nuclear-plant-2011-3 |загаловак=Fukushima Nuclear Plant |выдавец=Businessinsider.com |дата публікацыі=4 сакавіка 2011 |дата=12 сакавіка 2011}}</ref>. Па стане на 13 сакавіка колькасьць людзей павысілася да 170 000–200 000 асобаў, пасьля таго, як улады абвясьцілі пра мажлівасьць плаўленьня паліўных стрыжняў<ref name=autogenerated4 /><ref name="wp-partial" />. == Міжнародная рэакцыя == Міжнародная рэакцыя на атамную катастрофу выявілася ў межах {{Артыкул у іншым разьдзеле|Гуманітарны водгук на землятрус і цунамі ў Японіі 2011 году|агульнага гуманітарнага водгуку пацярпелым ад землятрусу і цунамі ў Японіі|en|Humanitarian response to the 2011 Tōhoku earthquake and tsunami}}. Яна таксама ўключала выказваньне заклапочанасьці наконт падзеяў вакол рэактару і рыску эскаляцыі праблемаў з энэргаблёкамі. Японская катастрофа таксама падштурхнула да перагляду існых і заплянаваных нацыянальнага праграмаў па атамнай энэргетыцы, зь некаторым крытыкамі, якія паставілі пад пытаньне будучыню «атамнага адраджэньня»<ref>[http://www.bloomberg.com/news/2011-03-13/nuclear-renaissance-threatened-as-japan-fights-meltdown-at-quake-hit-plant.html «Nuclear Renaissance Threatened as Japan’s Reactor Struggles»] [[Блумбэрг ТБ|Bloomberg]], 13 сакавіка 2011, Retrieved 14 сакавіка 2011</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20110317032742/http://www.reuters.com/article/2011/03/14/us-japan-quake-nuclear-analysis-idUSTRE72C41W20110314 Analysis: Nuclear renaissance could fizzle after Japan quake] Reuters, 14 сакавіка 2011, Retrieved 14 March 2011</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20110316180436/http://www.reuters.com/article/2011/03/13/us-nuclear-usa-idUSTRE72C2UW20110313 Japan nuclear woes cast shadow over U.S. energy policy] Reuters, published 13 March 2011, accessed 14 March 2011</ref><ref>[http://www.marketwatch.com/story/nuclear-winter-2011-03-14 Nuclear winter? Quake casts new shadow on reactors] MarketWatch, 14 сакавіка 2011, retrieved 14 March 2011</ref>. 15 сакавіка 2011 г. урад Нямеччыны прыпыніў працу 7 найстарэйшых рэактараў краіны, запушчаных у 1970-х гадох, на 3 месяцы: {{Артыкул у іншым разьдзеле|Бібліская АЭС|Бібліская|de|Kernkraftwerk Biblis}} (А і Б), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Брунсбютэльская АЭС|Брунсбютэльская|de|Kernkraftwerk Brunsbüttel}}, {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ізарская АЭС|Ізарская|de|Kernkraftwerk Isar}} (1-ы), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Нэкарвэрстгаймская АЭС|Нэкарвэрстгаймская|de|Kernkraftwerk Neckarwestheim}}, {{Артыкул у іншым разьдзеле|Унтэрвэзэрская АЭС|Унтэрвэзэрская|de|Kernkraftwerk Unterweser}} і {{Артыкул у іншым разьдзеле|Філіпсбурская АЭС|Філіпсбурская|de|Kernkraftwerk Philippsburg}} (1-ы) АЭС<ref>{{Артыкул|аўтар=|загаловак=Нямеччына прыпыніла працу сямі старых АЭС|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=75922|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=[[газэта]]|год=16 сакавіка 2011|нумар=48 (26912)|старонкі=1|issn=1990-763x}}</ref>. На 31 траўня ў выніку праверак прыпынілі працу 13 зь 17 АЭС Нямеччыны<ref>{{Артыкул|аўтар=|загаловак=Нямеччына адмовілася ад мірнага атама|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=79861|выданьне=Зьвязда|тып=газэта|год=31 траўня 2011|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/archive/?idate=2011-05-31 99 (26972)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/79865/31may-1.indd.pdf 1]|issn=1990-763x}}</ref>. == Наступствы == На 3 траўня 2012 г., больш як праз год пасьля [[Здарэньне|здарэньня]], 51 з 54 атамных [[рэактар]]аў у Японіі заставаўся выключаным<ref>{{Артыкул|аўтар=Сьвятлана Бусько.|загаловак=Ёсьць такая патрэба|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=96628|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=3 траўня 2012|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/archive/?idate=2012-05-03 83 (27198)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/96604/3may-6.indd.pdf 4]|issn=1990-763x}}</ref>. == Глядзіце таксама == * [[Нямецкая супольнасьць страхаваньня ядзерных рэактараў]] == Крыніцы == {{Крыніцы|1=2}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * {{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://www.svaboda.org/content/article/2334807.html|загаловак = Японія: хроніка катастрофы.|фармат = |назва праекту = |выдавец = [[Радыё Свабода]]|дата = |мова = |камэнтар =}} * [http://nuclphys.sinp.msu.ru/ecology/fukushima/index.html Катастрофа на АЭС «Фукусима»] — камэнтаваны аналіз на партале «Ядерная физика в Интернете» {{ref-ru}} * [https://web.archive.org/web/20110324071339/http://news.tut.by/tag/ex6723.html Новости по теме «Землетрясение в Японии»] на партале [[TUT.BY]] {{Радыяцыйныя аварыі}} [[Катэгорыя:Аварыя на АЭС Фукусіма I| ]] 3xc9lae3t2wmy97oo214hzqa5pvdbrj F-16 Fighting Falcon 0 102605 2330690 2180036 2022-07-31T05:57:28Z Taravyvan Adijene 1924 /* Вонкавыя спасылкі */ Commons wikitext text/x-wiki {{Артаграфія}} {{Зьнішчальнік |Назва = F-16 |Выява = [[Файл:F-16 Fighting Falcon.jpg|300пкс|]] |Подпіс = |Тып = зьнішчальнік |Павозка = 1 |Краіна = [[ЗША]] <!-- Гісторыя: --> |Час эксплюатацыі = з 1975 году |Эксплюатанты = |Войны = [[Лібанская вайна]]<br />[[Вайна ў Пэрсыдзкай затоцы]]<br />[[Вайна NATO супраць Югаславіі]]<br />[[Другая Лібанская вайна]]<br />[[Басьнійская вайна]]<br />[[Вайна ў Аўганістане (2001)]]<br />[[Вайна ў Іраку (2003)]] <!-- Гісторыя вытворчасьці: --> |Канструктар = |Час стварэньня = |Першы палёт = 2 лютага 1974 |Вытворца = [[General Dynamics]] (да 1993 году)<br />[[Lockheed Martin]] (з 1993 году) |Гады вытворчасьці = |Колькасьць = 4400 (2009 год) |Мадыфікацыі = |Кошт адзінкі = <!-- Памеры: --> |Даўжыня = 15,03 |Размах крылаў = 9,45 |Вышыня = 5,09 |Плошча крылаў = 27,87 <!-- Маса: --> |Маса пустога = 8 910 (з рухавіком F100)<br />9 017 (з рухавіком F110) |Нармалёвая ўзьлётная = 12 723 (з рухавіком F100)<br />12 852 (з рухавіком F110) |Максымальная ўзьлётная = 21 772 <!-- Рухавікі: --> |Рухавікі = 1 × Pratt & Whitney F100-PW-229 ці<br />1 × General Electric F110-GE-129 |Цяга = 1 × 129,4 кН (F100)<br />1 × 131,6 кН (F100) |Цяга на фарсажы = <!-- Характарыстыкі: --> |Максымальная хуткасьць = |Баявы радыюс = |Далёкасьць палёту = |Практычная столь = 15 240 |Хуткапад'ёмнасьць = <!-- Узбраеньне: --> |Бомбавае = [[Mark 82]], [Mark 83, Mark 84 |Абарончае = 1 × 20 мм шасьцістволавая гармата M61A1 з 511 [[снарад|сн]] |Ракетнае = AIM-7, AIM-9, AIM-120, AIM-132, Python 3, Python 4, [[Derby]], [[Sky Flash]], [[Magic 2]], [[AGM-45]], [[AGM-65 Maverick|AGM-65]], [[AGM-84]], [[AGM-88 HARM|AGM-88]], [[AGM-154 JSOW|AGM-154]], [[AGM-158 JASSM|AGM-158]] , [[Penguin Mk3]] |Commons = Category:F-16 Fighting Falcon }} General Dynamics '''F-16 Fighting Falcon''' («сокал, які змагаецца») — шматфункцыянальны лёгкі [[самалёт-зьнішчальнік|зьнішчальнік]], распрацаваны кампаніяй [[General Dynamics]] у [[ЗША]]. У 1993 General Dynamics прадала свой авіябудаўнічы бізнэс кампаніі Lockheed Corporation (у цяперашні час — [[Lockheed Martin]]). Дзякуючы сваёй унівэрсальнасьці і адносна невысокаму кошту F-16 карыстаюцца посьпехам на міжнародным рынку ўзбраеньняў, знаходзяцца на ўзбраеньні 24 краін. F-16 зьяўляецца самым масавым зьнішчальнікам чацьвёртага пакаленьня — на 2009 год пабудавана больш за 4400 машын. Хоць F-16 больш не будуецца для ВПС ЗША, ён усё яшчэ вырабляецца на экспарт. == Эксплюатацыя ў ВПС ЗША == Прататып пад пазначэньнем YF-16 (№ 72-01567) упершыню падняўся ў паветра 21 студзеня 1974 году, калі падчас прабежкі па аэрадроме пілёт быў змушаны ўзьляцець, каб пазьбегнуць аварыйнай сытуацыі. Першы палёт па праграме выпрабаваньняў адбыўся 2 лютага таго ж году. У наступным годзе зьявіўся '''F-16A''', а ў 1977 г. — двухмесны '''F-16B'''. У адпаведнасьці з сэрыяй «Блёк 15» (праграма паступовай мадэрнізацыі), самалёты гэтых варыянтаў абсталяваныя стабілізатарам павялічанай плошчы. Праграма ўдасканаленьня F-16 прынятая гэтак жа [[Бэльгія]]й, [[Данія]]й, [[Нідэрлянды|Нідэрляндамі]], [[Нарвэгія]]й і [[ЗША]]. Паводле стандарту «Блёк 15», былі палепшаныя ўсё раней выпушчаныя машыны, на якіх усталяваныя новая РЛС AGP-66 (V2A) і індыкатар на лабавым шкле. З кастрычніка 1986 г. ВПС ЗША, прыступілі да мадэрнізацыі 270 '''F-16A/B''' па праграме ADF для пераабсталяваньня самалётаў у [[зьнішчальнік-перахопнік|зьнішчальнікі-перахопнікі]] [[Супрацьпаветраная абарона|СПА]]. Гэтыя машыны атрымалі ўдасканаленую РЛС, здольную адсочваць дробныя мэты, і ПУ для ракет AIM-7 «Sparrow», здольных зьнішчаць аб’екты за межамі візуальнай бачнасьці. F-16 СПА могуць несьці 6 [[Кіравальная ракета|КР]] [[AIM-120]], [[AIM-7]] або [[AIM-9]] клясы «паветра-паветра». == Пэрспэктыўныя праграмы == Праграмы наступнага ўдасканаленьня F-16 уключаюць CCV (самалёты з канфігурацыяй, вызначанай сыстэмай кіраваньня) і AFTI — экспэрымэнтальная машына з патройнай лічбавай сыстэмай кіраваньня палётам і вялікімі падфюзэляжнымі грабянямі. '''F-16XL''' бясхваставой схемы, мог мець магутнае ўзбраеньне, вялікую далёкасьць палёту і лепшую манэўранасьць у параўнаньні з зыходным F-16. Першы палёт новага самалёта адбыўся ў ліпені 1982 г., аднак лётныя выпрабаваньні па гэтай праграме былі згорнутыя ў канцы 80-х гг. па ініцыятыве ВПС ЗША, а два пабудаваных самалёта былі перададзеныя [[NASA]] для дасьледчых мэт. [[Файл:F16cannon.JPG|міні|300пкс|Гарматныя адтуліны на F-16A]] [[Файл:Crash.arp.600pix.jpg|міні|300пкс|Пілёт катапультуецца з F-16 падчас інцыдэнту ў верасьні 2003 году]] == F-16 па краінах == * {{Сьцяг Бахрэйну}} [[Бахрэйн]] — 21 (на 2010 год) * {{Сьцяг Бэльгіі}} [[Бэльгія]] — 160 * {{Сьцяг Вэнэсуэлы}} [[Вэнэсуэла]] — 24 * {{Сьцяг Грэцыі}} [[Грэцыя]] — 100 (на 2010 год) * {{Сьцяг Даніі}} [[Данія]] — 48 (на 2010 год) * {{Сьцяг Эгіпту}} [[Эгіпет]] — 157 (на 2010 год) * {{Сьцяг Ізраілю}} [[Ізраіль]] — 309 (на 2010 год) * {{Сьцяг Інданэзіі}} [[Інданэзія]] — 12 * {{Сьцяг Ярданіі}} [[Ярданія]] — 47 (на 2010 год) * {{Сьцяг Італіі}} [[Італія]] — 34 * {{Сьцяг Нідэрляндаў}} [[Нідэрлянды]] — 87 (на 2010 год) * {{Сьцяг Нарвэгіі}} [[Нарвэгія]] — 74 * {{Сьцяг ААЭ}} [[Аб'яднаныя Арабскія Эміраты]] — 80 * {{Сьцяг Аману}} [[Аман]] — 12 * {{Сьцяг Пакістану}} [[Пакістан]] — 47 (на 2010 год) * {{Сьцяг Польшчы}} [[Польшча]] — 48 * {{Сьцяг Партугаліі}} [[Партугалія]] — 45 * {{Сьцяг Паўднёвай Карэі}} [[Паўднёвая Карэя]] — 164 (на 2010 год) купляюцца ў [[ЗША]] і вырабляюцца па ліцэнзіі * {{Сьцяг Сынгапуру}} [[Сынгапур]] — 60 * {{Сьцяг Тайлянду}} [[Тайлянд]] — 50 (на 2010 год) * {{Сьцяг Тайваня}} [[Тайвань]] — 146 (на 2010 год) * {{Сьцяг Турэччыны}} [[Турэччына]] — 213 (на 2010 год) вырабляюцца па ліцэнзіі * {{Сьцяг Чылі}} [[Чылі]] — 46 * {{Сьцяг Марока}} [[Марока]] 24 (на 2010 год) * {{Сьцяг ЗША}} [[ЗША]] 1211 (на 2010 год) == Баявое ўжываньне == Першы выпадак баявога ўжываньня F-16 зафіксаваны 26 красавіка 1981 году ў [[Лібан]]е. === Афіцыйная статыстыка паветраных перамог і параз F-16 === Паводле афіцыйнай інфармацыі ВПС ЗША і [[NATO]], F-16 ВПС ЗША і краін NATO атрымалі ў агульнай складанасьці 8 паветраных перамог. Усе перамогі былі здабытыя ў [[Ірак]]у і на Балканах. Акрамя таго, паводле афіцыйнай інфармацыі ВПС [[Ізраіль|Ізраілю]], ізраільскімі F-16 было здабыта каля 40 паветраных перамог над самалётамі ВПС [[Сырыя|Сырыі]]. Такім чынам агульны лік паветраных перамог F-16 пад кіраваньнем пілётаў з ЗША, Ізраілю і краін NATO складае каля 50 самалётаў. === Баявыя страты === * Па вэрсіі СССР, падчас [[Лібанская вайна|Лібанскай вайны]] 1982 году, сырыйскім бокам было зьбіта 6 самалётаў F-16. Але ізраільскі бок абвяргае гэтую інфармацыю.<ref>[https://web.archive.org/web/20080630073458/http://www.cnw.mk.ua/weapons/army/war_1982.htm Под жарким солнцем Сирии]{{ref-ru}}</ref> * 29 красавіка 1987 году на аўгана-пакістанскай мяжы адзін з F-16 быў страчаны пры нявысьветленых абставінах (прыводзіліся чатыры вэрсіі: альбо зьнішчальнік, які заходзіў зьнізу патрапіў пад бомбы, скінутыя з МіГ-23, альбо быў зьбіты авіяпушкай МіГ-23, альбо перавысіў дапушчальную перагрузку і разваліўся ў паветры, альбо быў зьбіты ракетай [[кіраваны|кіраванага]] самалёта). * Да 7 самалётаў F-16 страцілі ВПС ЗША падчас вайны ў [[Пэрсыдзкая затока|Пэрсыдзкай затоцы]] ў 1991 годзе. * 2 чэрвеня 1995 году, падчас апэрацыяў у Босьніі, быў страчаны адзін F-16 ВПС ЗША. Ён быў зьбіты зь зямлі, пілёт катапультаваўся. * 8 кастрычніка 1996 году, падчас інцыдэнту на грэка-турэцкай мяжы, грэцкім зьнішчальнікам [[Міраж 2000]] быў зьбіты турэцкі F-16, адзін з чальцоў павозкі якога загінуў. * 2 траўня 1999 году падчас апэрацыі NATO супраць Югаславіі, зэнітна-ракэтным комплексам С-125 быў зьбіты самалёт F-16, пілёт катапультаваўся (сэрбскія і расейскія крыніцы называюць лічбу да 7 зьбітых F-16). [[Файл:Norwegian F16A over Balkans.jpg|міні|300пкс|Нарвэскі F-16A ў небе над Балканамі]] === Небаявыя страты === * У 1991 годзе падчас правядзеньня апэрацыі ў Пэрсыдзкай затоцы, з-за тых ці іншых выключна тэхнічных прычын, пацярпелі крушэньне 7 самалётаў F-16. * 1 красавіка 2006 году адразу пасьля ўзьлёту з авіябазы [[Luke (авіябаза)|Luke]] ([[Арызона]]) разьбіўся самалёт F-16 (пілёт катапультаваўся).<ref>[http://persona.rin.ru/news/57458/f/v-ssha-razbilsja-f-16 В США разбился F-16]{{ref-ru}}</ref> * 5 красавіка 2006 году адразу пасьля ўзьлёту ўпаў самалёт F-16 (пілёт катапультаваўся).<ref>[http://persona.rin.ru/news/40966/f/v-juzhnoj-koree-razbilsja-istrebitel-f-16 В Южной Корее разбился истребитель F-16]{{ref-ru}}</ref> * У красавіку 2006 году падчас трэніравальнага палёту зьнішчальнік F-16 ВПС Паўднёвай Карэі рухнуў у Жоўтае мора (раён правінцыі Чхунчхон-Намдо). * 8 ліпеня падчас трэніровачнага палёту разьбіўся F-16 ВПС Грэцыі (пілёт пасьпеў катапультавацца).<ref>[http://persona.rin.ru/news/203186/f/v-grecii-razbilsja-samolet-f-16 У Грэцыі разьбіўся самалёт F-16]</ref> * 14 верасьня 2006 году падчас трэніровачнага палёту разьбіўся F-16 ВПС Ярданіі.<ref>[http://persona.rin.ru/news/161297/f/v-iordanii-razbilsja-istrebitel-vvs В Иордании разбился истребитель ВВС]{{ref-ru}}</ref> * 10 сакавіка 2009 году ля берагоў штата Паўднёвая Караліна, пацярпеў крушэньне F-16 ВПС ЗША.<ref>[http://persona.rin.ru/news/56312/f/u-beregov-ssha-v-okean-upal-f-16 У берегов США в океан упал F-16]{{ref-ru}}</ref> * 16 сьнежня 2009 году падчас вучэньняў у Тайляндзе «Залатая кобра», па тэхнічных прычынах пацярпеў крушэньне зьнішчальнік F-16, пілёт катапультаваўся.<ref>[http://persona.rin.ru/news/284536/f/v-tailande-razbilsja-istrebitel-f-16 В Таиланде разбился истребитель F-16]{{ref-ru}}</ref> == Тактыка-тэхнічныя характарыстыкі == [[Файл:F-16 Fighting Falcon launching AGM-65D Maverick during Combat Hammer 2002.jpg|міні|300пкс|F-16C запускае ракету [[AGM-65 Maverick]]]] [[Файл:GENERAL DYNAMICS F-16 FIGHTING FALCON.svg|400пкс]] [[Файл:AIM-9 AIM-120 and AGM-88 on F-16C.jpg|thumb|300px|Зьнішчальнік F-16 з ракетамі [[AIM-120 AMRAAM]] (верхняя), [[AIM-9 Sidewinder]] (сярэдзіна) ды [[AGM-88 HARM]]]] Прыведзеныя характарыстыкі адпавядаюць мадыфікацыі '''F-16C Block 50/52''': * павозка — 1 пілёт * даўжыня — 15,03 м * [[размах крылаў]] — 9,45 м ** '''з ракетамі на канцах крыла:''' — 10,0 м * вышыня — 5,09 м * [[плошча крылаў]] — 27,87 м² * '''Каэфіцыент падаўжэньня крыла:'''- 3,2 * Стрэлавіднасьць — 40° * База шасьсі — 4,0 м * Каляіна шасі — 2,36 м * маса пустога [[Файл:F-16 M61.jpeg|thumb|300px|Вопытная 6-ці стволавая гармата-кулямёт M61A1]] ** з рухавіком F100: 8910 / 9358 кг (без/з канформнымі бакамі) ** з рухавіком F110: 9017 / 9466 кг (без/з канформнымі бакамі) * маса падрыхтаванага * нармалёвая ўзьлётная маса (з двума ракетамі «паветра-паветра», без ПТБ) ** з рухавіком F100: 12723 / 14548 кг (без/з канформнымі бакамі) ** з рухавіком F110: 12852 / 14661 кг (без/з канформнымі бакамі) * максымальная узьлётная маса — 21772 кг * '''Маса вонкавай нагрузкі:''' (з поўнай запраўкай унутраных бакаў) ** з рухавіком F100: 8855 / 9635 кг (без/з канформнымі бакамі) ** з рухавіком F110: 8742 / 9190 кг (без/з канформнымі бакамі) * маса паліва — 3228 кг * '''Аб’ём паліўных бакаў''' — 3986 л ** [[Падвясны паліўны бак|Падвясныя паліўныя бакі]] — 1 на 1136 л і 2 па 1402 л * '''рухавік''' — 1 × [[General Electric]] [[F110-GE-129]] (Block 50) (турба-рэактыўны з фарсажнай камэрай) * фарсажная цяга — 131,6 кн * максымальная хуткасьць — 2,0[[лік Маху|М]] на 12200 м * '''баявы радыюс''' (Block 50): ** з канформнымі бакамі, 3940 л у ПТБ, 2×907 кг бомбы, па профілі вялікая-малая-малая-вялікая вышыня — 1361 км ** з канформнымі бакамі, 5542 л у ПТБ, 2×907 кг бомбы, па профілі вялікая-малая-малая-вялікая вышыня — 1565 км ** без канформных бакаў, 3940 л у ПТБ, 2×AIM-120, 2×AIM-9, паветраны патруль — 1759 км * перегоначная адлегласьць =(Block 50) ** з канформнымі бакамі, 3940 л у ПТБ — 3981 км ** без канформных бакаў, 5542 л у ПТБ — 4472 км * [[практычная столь]] — 15240 м * [[Хуткапад'емнасьць]] ~275 м/з * нагрузка — 781,2 кг/м² (пры максымальнай узьлётнай масе) * цягаўзброеннасьць — 1,03 (без падвесак і канформных бакаў) * '''Максымальная эксплюатацыйная [[Перагрузка (авіяцыя)|перагрузка]]:''' +9 g '''Узбраеньні:''' * Гарматы — 1 × 20 мм шасьціствольная гармата [[M61A1]] з 511 сн. * кропкі падвескі — 9 * '''баявая нагрузка''' (пры +5,5 g): ** пад фюзэляжам — 1000 кг ** унутраныя — 2 × 2041 кг ** цэнтральныя — 2 × 1&587 кг ** вонкавыя — 2 × 318 кг ** на заканцоўках: 2 × 193 кг ** дадатковыя кропкі для падвеснага абсталяваньня па баках паветразаборніка: 2 × 408 кг Бомбы: ** [[Кіраваная авіяцыйная бомба|карэктуемыя]] — [[GBU-10]], [[GBU-12]], [[GBU-15]], [[GBU-22]], [[GBU-24]], [[GBU-27]], [[JDAM|GBU-31 JDAM]] ** карэктуемыя [[Бомбавая касэта|касэтныя]] — [[CBU-103]], [[CBU-104]], [[CBU-105]], ** свабоднападальныя: [[Mark 82]], [[Mark 83]], [[Mark 84]] * Кіравальныя ракеты: ** [[Ракета «паветра-паветра»|ракеты «паветра-паветра»]]: [[AIM-7 Sparrow|AIM-7]], [[AIM-9 Sidewinder|AIM-9]], [[AIM-120]], [[AIM-132 ASRAAM|AIM-132]], [[Rafael Python 3|Python 3]], [[Rafael Python 4|Python 4]], [[Rafael Derby|Derby]], [[Sky Flash]], [[Matra R550 Magic|Magic 2]] ** [[Ракета «паветра-паверхня»|ракеты «паветра-паверхня»]]: [[AGM-65 Maverick|AGM-65A/B/D/G]], [[AGM-45 Shrike|AGM-45]], [[Гарпун (ПКР)|AGM-84]], [[AGM-88 HARM|AGM-88]], [[AGM-154 Joint Standoff Weapon|AGM-154 JSOW]], [[AGM-158 JASSM]], [[Penguin Mk.3]] Дадаткова: * '''Гарматныя кантэйнэры:''' 1 × GPU-5/A з 30 мм гарматай == Глядзіце таксама == * [[Harrier II]] == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.f-16.net Сайт, прысьвечаны зьнішчальніку F-16]{{ref-en}} * {{YouTube|yx589ztFTWY|Перадача «Ваенная справа». Сэрыя аб F-16}} * [http://www.airwar.ru/enc/fighter/f16df.html F-16E/F Block 60 Desert Falcon]{{ref-ru}} {{Самалёты Lockheed Martin}} [[Катэгорыя:Зьнішчальнікі]] [[Катэгорыя:Самалёты ЗША]] [[Катэгорыя:Lockheed Martin]] si0ni8s4o95388b9me1gp3sweqvs4jt Ліна Кастэнка 0 105151 2330524 2330133 2022-07-30T17:22:37Z Гарбацкі 13252 wikitext text/x-wiki {{Цёзкі}} {{Пісьменьніца |Імя = Ліна Кастэнка |Арыгінал імя = {{мова-uk||скарочана}} Ліна Костенко |Партрэт = Lina Kostenko.jpg |Памер = |Апісаньне = |Імя пры нараджэньні = Ліна Василівна Костенко |Месца нараджэньня = [[Іржышчаў]], [[Украіна]] |Род дзейнасьці = пісьменьніца |Гады актыўнасьці = з 1957 году |Напрамак = |Жанр = |Мова = украінская }} '''Лі́на Кастэ́нка''' ({{мова-uk|Ліна Костенко}}; нарадзілася 19 сакавіка 1930 году, [[Іржышчаў]]) — [[Украіна|украінская]] [[пісьменьнік|пісьменьніца]], [[паэтка]]-[[шасьцідзясятніца]] і грамадзкая дзяячка. Ляўрэатка Шаўчэнкаўскай прэміі (1987), [[Ордэн Ганаровага легіёну|Ордэну Ганаровага легіёну]] (2022)<ref><small>Мар’яна Мигаль, Ліна Костенко отримала найвищу нагороду Франції, 14 липня 2022, glavcom.ua, https://glavcom.ua/amp/kyiv/news/lina-kostenko-otrimala-nayvishchu-nagorodu-franciji-foto-860605.html</small></ref>. == Жыцьцяпіс == Нарадзілася ў сям'і настаўнікаў Васіля і Зінаіды Кастэнкаў<ref><small>''І. М. Дзюба''. Костенко Ліна Василівна // Енциклопедія історії України : у 10 т. / редкол.: В. А. Смолій (голова) та ін.; Інститут історії України НАН України. — К.: Наукова думка, 2009. — Т. 5: Кон — Кю. — С. 222.</small> </ref>. У 1936 годзе сям'я пераехала з [[Іржышчаў|Іржышчава]] ў [[Кіеў]]. З 1937 па 1941 год вучылася ў школе № 100, якая знаходзілася ў працоўным пасёлку на Труханавай высьпе, дзе ў той час жыла сям’я. Школа была спаленая ў 1943 годзе разам з усёй вёскай. Гэтаму прысвечаны верш «Я виросла у Київській Венеції»<ref><small>''І. М. Дзюба''. Костенко Ліна Василівна // Енциклопедія історії України : у 10 т. / редкол.: В. А. Смолій (голова) та ін.; Інститут історії України НАН України. — К.: Наукова думка, 2009. — Т. 5: Кон — Кю. — С. 222.</small></ref>. Пасьля заканчэньня сярэдняй школы № 123 у Куранёўцы навучалася ў Кіеўскім пэдагагічным інстытуце, а потым у [[Маскоўскі літаратурны інстытут імя Горкага|Маскоўскім літаратурным інстытуце імя Горкага]], які скончыла ў 1956 годзе<ref><small>''І. М. Дзюба''. Костенко Ліна Василівна // Енциклопедія сучасної України : у 30 т. / ред. кол. І. М. Дзюба [та ін.]; НАН України, НТШ. — К.: Інститут енциклопедичних досліджень НАН України, 2001­–2020, https://esu.com.ua/search_articles.php?id=3960</small></ref>. Яна была адной зь першых і найбольш прыкметных сярод плеяды маладых украінскіх паэтаў, якія зьявіліся на мяжы 1950-1960-х гадоў. Пэрыяд так званых «[[Шасьцідзясятнікі|шасьцідзесятнікаў]]» спарадзіў ва ўкраінскай літаратуры найноўшыя стылі, вымушаў ствараць нешта новае, нетыповае, нешта авангарднае, але, як заўсёды, бязлітасна і максімальна крытычна да тагачаснай улады і рэжыму<ref><small>''І. М. Дзюба''. Костенко Ліна Василівна // Енциклопедія сучасної України : у 30 т. / ред. кол. І. М. Дзюба [та ін.]; НАН України, НТШ. — К.: Інститут енциклопедичних досліджень НАН України, 2001­–2020, https://esu.com.ua/search_articles.php?id=3960</small></ref>. У пачатку 1960-х удзельнічала ў літаратурных вечарах Кіеўскага клюба творчай моладзі. Пачынаючы з 1961 г. яе крытыкавалі за «апалітычнасьць», фільм паводле сцэнара Л. Кастэнкі «Дарогай вятроў» быў зьняты з здымачнага пляну<ref><small>Ліна Костенко. Поетеса епохи // Анна Шестак, для УП, 10 грудня 2018, https://www.pravda.com.ua/articles/2018/12/10/7200729/</small></ref>. 1963 г. — зьнята з друку кніга вершаў Л. Кастэнкі «Зоряний інтеґрал», зьнята з набору кніга «Княжа гора»<ref><small>Ліна Костенко. Поетеса епохи // Анна Шестак, для УП, 10 грудня 2018, <nowiki>https://www.pravda.com.ua/articles/2018/12/10/7200729/</nowiki></small></ref>. 1968 — пісала лісты ў абарону [[Вячаслаў Чарнавол|В. Чарнавола]] ў адказ на паклёп на яго ў газэце «Літературна Україна». Пасьля гэтага імя Л. Кастэнкі доўгія гады не згадвалася ў савецкім друку. Працавала «ў шуфляду»<ref><small>''І. М. Дзюба''. Костенко Ліна Василівна // Енциклопедія сучасної України : у 30 т. / ред. кол. І. М. Дзюба [та ін.]; НАН України, НТШ. — К.: Інститут енциклопедичних досліджень НАН України, 2001­–2020, <nowiki>https://esu.com.ua/search_articles.php?id=3960</nowiki></small></ref>. З 1986 году Ліна Кастэнка актыўна дасьледуе культуру, народныя звычаі і традыцыі раёнаў [[Палесьсе|Палесься]], спустошаных у выніку [[Чарнобыльская катастрофа|катастрофы на Чарнобыльскай АЭС]]. Неаднаразова езьдзіла ў зону адчужэньня<ref><small>Ліна КОСТЕНКО: «Виколупую з-під льоду свій народ», Віче, №5, березень 2010, https://web.archive.org/web/20160304193736/http://www.viche.info/journal/1881/?feed</small></ref>. У 2010 годзе выйшаў першы [[раман]] Л. Кастэнкі — «Записки українського самашедшого»<ref><small>Ліна Костенко презентувала нову книжку - прозовий роман "Записки українського самашедшого", Ukrinform, 2010.12.17, https://web.archive.org/web/20110109084911/http://www.ukrinform.ua/ukr/order/?id=971534</small></ref>. Раман выклікаў ажыятаж і часовы дэфіцыт яго ў кнігарнях, што прывяло да зьяўлення пірацкіх перавыданьняў. На чэрвень 2011 году агульны афіцыйны наклад рамана склаў 80 тысячаў<ref><small>ОЛЕНА ЧЕКАН, Я повертаюсь. Я вже не буду стояти осторонь, Український тиждень, № 52 (165), https://tyzhden.ua/Culture/5934</small></ref>. Ганаровая прафэсарка [[Кіева-Магілянская акадэмія|Кіева-магілянскай акадэміі]], ганаровая доктарка [[Львоўскі ўнівэрсытэт|Львоўскага]] і [[Чарнавіцкі нацыянальны ўнівэрсытэт імя Юрыя Фядзьковіча|Чарнавіцкага]] ўнівэрсытэтаў. Адмовілася ад званьня [[Герой Украіны|Героя Ўкраіны]]. Сярод перакладнікаў твораў на беларускую мову — [[Эдуард Акулін]], [[Алесь Бадак]], [[Міхась Скобла]]<ref>Галасы з-за небакраю: анталогія паэзіі свету ў беларускіх перакладах ХХ ст. Склад. М. Скобла. — Мн.: Лімарыус 2008. — 896 с.</ref>, [[Валянціна Аколава]], [[Данута Бічэль]], [[Васіль Вітка]], [[Валянціна Коўтун]], [[Ніна Мацяш]], [[Рыгор Семашкевіч]], [[Янка Сіпакоў]], [[Яўгенія Янішчыц]]<ref>{{Літаратура/БелЭн|8}}</ref>. Сама паэтка перакладала чэшскую і польскую паэзію<ref><small>Олена Юрченко, Ліні Костенко — 91: Історії про улюблену поетесу, які вас здивують, Освіторія, https://osvitoria.media/experience/lini-kostenko-91-istoriyi-pro-ulyublenu-poetesu-yaki-vas-zdyvuyut/</small></ref>. == Выданьні твораў == * «Проміння землі» (1957) * «Вітрила» (1958) * «Мандрівки серця» (1961) * «Зоряний інтеграл» (1962) * «Княжа гора» (1962) * «Над берегами вічної ріки» (1977) * «Маруся Чурай» (1979) * «Неповторність» (1980) * «Сад нетанучих скульптур» (1987) * «Бузиновий цар» (1987) * «Вибране» (1987) * «Інкрустації» (1994) * «Берестечко» (1999) * «Гуманітарна аура нації, або Дефект головного дзеркала» (1999) * «Гіацинтове сонце» (2010) * «Записки українського самашедшого» (2010) * «Річка Геракліта» (2011) === Паэмы === * «Берестечко» * «Дума про братів Неазовських» * «Скіфська одіссея» * «Сніг у Флоренції» === Раманы === * Маруся Чурай,1979, раман у вершах. * «Записки українського самашедшого», 2010. == Літаратура == * [http://www.nplu.org/resourses/nashi_vydannya/lina.pdf Ліна Костенко: біобібліографічний покажчик] / упоряд.: Г. В. Волянська , Л. А. Кухар; авт. нарису В. Є. Панченко; наук. ред. В. О . Кононенко; М-во культури України, Нац. парлам. б-ка України. — К ., 2015. — 288 с . ==Крыніцы== {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * {{Спасылка|аўтар = Ліна Кастэнка.| прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/Kast6?OpenDocument| загаловак = Гуманітарная аўра нацыі, альбо Дэфект галоўнага люстэрка| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Дзеяслоў]]| дата = | мова = | камэнтар = Пераклаў з украінскай Міхася Скоблы}} * {{Спасылка|аўтар = Ліна Кастэнка.| прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/kas13?OpenDocument| загаловак = Мелодыя любові| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Дзеяслоў]]| дата = | мова = | камэнтар = Пераклад [[Ніна Мацяш|Ніны Мацяш]]}} * [http://pysar.tripod.com/Kostenko/ Ліна Кастэнка] * [http://orpheusandlyra.tripod.com/lina_kostenko/id1.html Ukrainian art songs on poetry of Lina Kostenko] {{Бібліяінфармацыя}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Кастэнка, Ліна}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Іржышчаве]] [[Катэгорыя:Украінскія літаратары]] [[Катэгорыя:Асобы Кіева]] [[Катэгорыя:Украінскія паэткі]] rly0oqbywbcegc95bkn5czgwk6q8579 Барыс Іванавіч Сачанка 0 107895 2330618 2230998 2022-07-30T22:23:39Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Пісьменьнік |Імя = Барыс Іванавіч Сачанка |Арыгінал імя = |Партрэт = Сачанка.jpg |Памер = |Апісаньне = |Імя пры нараджэньні = |Псэўданімы = І. Сібарсач, Р. Сібарсач |Дата нараджэньня = {{Нарадзіўся|15|5|1936}} |Месца нараджэньня = [[Вялікі Бор (Хвойніцкі раён)|Вялікі Бор]], [[Хвойніцкі раён]], [[Гомельская вобласьць]] |Дата сьмерці = {{Памёр|5|7|1995|гадоў=59}} |Месца сьмерці = [[Менск]], [[Беларусь]] |Грамадзянства = [[СССР]]<br />[[Рэспубліка Беларусь]] |Род дзейнасьці = [[пісьменьнік]], перакладнік, выдавец |Гады актыўнасьці = |Напрамак = |Жанр = |Дэбют = апавяданьне «Плынь», 1956 |Значныя творы = |Прэміі = {{Блёк узнагародаў|{{Ордэн Знак Пашаны}}|{{Мэдаль Францішка Скарыны}}}} |Подпіс = |Апісаньне подпісу = |Палічка = http://knihi.com/Barys_Sacanka/ |Сайт = http://sachenko.iatp.by/ }} '''Барыс Іванавіч Сачанка''' (15 траўня 1936, [[Вялікі Бор (Хвойніцкі раён)|Вялікі Бор]], [[Хвойніцкі раён]], [[Гомельская вобласьць]] — 5 ліпеня 1995, [[Менск]], [[Беларусь]]) — [[беларус]]кі [[пісьменьнік]], перакладнік і выдавец. == Біяграфія == Бацька, Іван Мікалаевіч, працаваў у хімлясгасе. Маці, Вера Міхайлаўна, працавала ў калгасе, але мусіла шмат клапаціцца пра дзяцей, якіх у сям’і было сямёра. У 1943 годзе нацысцкія войскі спалілі [[Вялікі Бор (Хвойніцкі раён)|Вялікі Бор]], а ў чэрвені таго ж году Барыс разам з бацькамі быў вывезены ў [[Нямеччына|Нямеччыну]]. Працаваў на фэрме нямецкага земляўласьніка. Затым быў лягер перамешчаных асобаў. Вярнуўся на радзіму ў 1945 годзе. У 1955 годзе Сачанка паступае на аддзяленьне журналістыкі філялягічнага факультэту БДУ, скончыў у 1960. У час вучобы ва ўнівэрсытэце (з 1958) пачаў працаваць у часопісе [[Вожык (1945)|«Вожык»]]. Друкаваць свае творы Барыс Сачанка пачаў, яшчэ будучы студэнтам. У 1956 годзе часопіс «[[Маладосць]]» надрукаваў апавяданьне «Плынь». У сааўтарстве з [[Янка Сіпакоў|Янкам Сіпаковым]] і [[Рыгор Барадулін|Рыгорам Барадуліным]] пад псэўданімамі І. Сібарсач ці Р. Сібарсач зьмяшчалі ў «[[Вожык (1945)|Вожыку]]» вострыя і надзённыя крытычныя нататкі, артыкулы, гумарэскі, сатырычныя замалёўкі. У 1960—1976 працаваў у аддзеле прозы часопісу [[Полымя (выдавецтва)|«Полымя»]], у 1976—1986 — сакратар праўленьня [[Саюз пісьменьнікаў БССР|Саюзу пісьменьнікаў БССР]]. З 1986 — загадчык рэдакцыі перакладной замежнай літаратуры выдавецтва «[[Мастацкая літаратура (выдавецтва)|Мастацкая літаратура]]». У 1993—1995 гадах — галоўны рэдактар выдавецтва «Беларуская Энцыклапедыя». Прымаў удзел у рабоце XXXV сэсіі [[Генэральная асамблея ААН|Генэральнай Асамблеі]] [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў|ААН]] (1980). Сябра [[СП СССР]] (з 1960). == Творчасьць == === Уласныя творы === * 1960 — «Плынь» ''/ дэбют, апавяданьне ў часопісе «Маладосць»'' '''Кнігі прозы:''' * 1960 — «Дарога ішла празь лес» ''/ кніга прозы'' * 1962 — «Барвы раньняй восені» * 1964 — «Зямля маіх продкаў» * 1966 — «Пакуль не разьвіднела» * 1968 — «Апошнія і першыя» * 1971 — «Дарогі» * 1971 — «Аксана» * 1973 — «Памяць» * 1976 — «Тры аповесьці» * 1978 — «Ваўчыца з Чортавай Ямы» * 1987 — «Горкая радасьць вяртаньня» * 1989 — «Вечны кругазварот» * 1989 — «Родны кут» '''Раман''' * 1975 — «Чужое неба» '''Трылёгія''' * «Вялікі Лес» (1980, 1982, 1984) '''Кнігі гумару і сатыры''' * 1966 — «Вол-фігурыст» * 1969 — «Халасцяк» '''Кнігі крытыкі і эсэістыкі''' * 1985 — «Жывое жыццё» * 1990 — «Сняцца сны аб Беларусі...» '''Кнігі для дзяцей''' * 1986 — «Кошык малін» * 1987 — «Бабка Адарка» У 1981 выйшлі Выбраныя творы ў 2 тамах. === Пераклады === Перакладаў з сэрбскай, славацкай, польскай моваў. Пераклаў на беларускую мову аповесьць Я. Гуцалы «Школьны хлеб» (1976), П. Андрэева (П. Абрасімава) «Аповесьць пра майго сябра» (1979), кнігу аповесьцяў і апавяданьняў І. Андрыча «Трывожны год» (1978), п’есы А. Салынскага «Барабаншчыца» (пастаўленая ў 1978) і А. Галіна «Апошняе спатканьне» (пастаўлена ў 1980), паасобныя творы М. Прышвіна, С. Нікіціна, У. Багамолава, П. Мірнага, М. Кацюбінскага, Ф. Крайцвальда і інш. === Укладальнік кніг === Укладальнік кніг аповесьцяў і апавяданьняў Я. Гушчы «Пан Грацыян і іншыя» (1976), Я. Івашкевіча «Дзяўчына і галубы» (1977), выбранай прозы [[Міхаіл Булгакаў|М. Булгакава]] (1985), Ф. Салагуба (1987), Б. Пільняка (1988), [[Уладзімер Набокаў|У. Набокава]] (1989), зборніка паэзіі [[Ларыса Геніюш|Л. Геніюш]] «Белы сон» (1990), 2-томнай «Анталогіі рускага савецкага апавядання» (1987). У часопісах «Полымя», «Маладосць», «Спадчына», штотыднёвіку «Літаратура і мастацтва» апублікаваў (з прадмовамі і камэнтарыямі) забытыя ці малавядомыя і зусім невядомыя творы [[Янка Купала|Я. Купалы]], [[Якуб Колас|Я. Коласа]], [[Вацлаў Ластоўскі|В. Ластоўскага]], [[Казімер Сваяк|К. Сваяка]], [[Ларыса Геніюш|Л. Геніюш]], [[Уладзімер Жылка|У. Жылкі]], [[Уладзімер Клішэвіч|У. Клішэвіча]], [[Алесь Салавей|А. Салаўя]] і інш. Напісаў сцэнар дакумэнтальнага фільму «Алесь Гарун» (зьняты ў 1990). == Узнагароды == * Два ордэны «Знак Пашаны» * Мэдаль Францыска Скарыны * Ляўрэат Дзяржаўнай прэміі БССР імя Якуба Коласа (1982) за кнігу «Ваўчыца з Чортавай Ямы» * Ляўрэат Літаратурнай прэміі СП Беларусі імя І.Мележа (1991) за кнігу «Сьняцца сны аб Беларусі…». == Літаратура == * Сачанка Барыс // Беларускія пісьменнікі (1917—1990): Даведнік; Склад. [[Аляксей Гардзіцкі|А. К. Гардзіцкі]]. Нав. рэд. А. Л. Верабей. — Мн.: Мастацкая літаратура, 1994. — 653 с.: іл. ISBN 5-340-00709-X * Сачанка Барыс // Беларускія пісьменнікі: Біябібліяграфічны слоўнік. У 6 т. / пад рэд. [[Адам Мальдзіс|А. І. Мальдзіса]]. Мн.: БелЭн, 1992—1995. == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20121028031008/http://sachenko.iatp.by/ Барыс Сачанка — віртуальны музэй аднае асобы] {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Сачанка, Барыс Іванавіч}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Вялікім Боры]] [[Катэгорыя:Памерлі ў Менску]] [[Катэгорыя:Беларускія літаратары]] [[Катэгорыя:Беларускія перакладчыкі]] [[Катэгорыя:Беларускія сцэнарысты]] [[Катэгорыя:Сябры Саюзу пісьменьнікаў БССР]] [[Катэгорыя:Ляўрэаты Дзяржаўнай прэміі БССР]] qha4g05qd6027nnmtwrdzaon6c2ueh2 Кракаўскі грош 0 108252 2330706 2253473 2022-07-31T06:59:53Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki [[Файл:Grosi_cracoviensess_obverse.jpg|міні|200пкс|Кракаўскі грош, [[авэрс]] (сучасная копія з [[Латунь|латуні]])]] [[Файл:Grosi_cracoviensess_reverse.jpg|міні|200пкс|Кракаўскі грош, [[Рэвэрс (нумізматыка)|Рэвэрс]] (сучасная копія з [[Латунь|латуні]])]] '''Кракаўскі грош''' — польская [[срэбра]]ная манэта, вага 3,2 г. Уведзена ў 1367 годзе [[Сьпіс каралёў польскіх|каралём Польшчы]] [[Казімер III Вялікі|Казімерам Вялікім]]. На [[Авэрс|авэрсе]] зьмяшчалася выява кароны і надпіс на лацінскай мове: «KAZIMIRVS PRIMVS DEI GRATIA REX POLONIE». [[Рэвэрс (нумізматыка)|Рэвэрс]] аздабляў арол, акружаны надпісам: «GROSSI CRACOVIENSSES». У сучаснасьці вядома менш чым за пяцьдзяcят асобнікаў манэты. == Глядзіце таксама == * [[Грош]] * [[Паўгрош]] * [[Паўгрош польскі]] == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20120322042640/http://www.historiapieniadza.pl/wp/?page_id=50 Grosz krakowski i kwartnik Kazimierza Wielkiego]{{ref-pl}} [[Катэгорыя:Нумізматыка]] [[Катэгорыя:Польскія манэты]] 6caajicig7c9rn2feqsyxwhtu5bzd6c Востраў Прынца Ўэйлскага 0 109299 2330636 2281338 2022-07-31T00:13:59Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Востраў |Назва = Востраў Прынца Ўэйлскага |Мапа = PrinceofWalesIslandCloseup.png |Месца = [[Канадзкі Арктычны архіпэляг]] |Шырата_паўшар’е = паўночнае |Шырата_градусаў = 72 |Шырата_хвілінаў = 36 |Шырата_сэкундаў = |Даўгата_паўшар’е = заходняе |Даўгата_градусаў = 98 |Даўгата_хвілінаў = 32 |Даўгата_сэкундаў = |Плошча = 33 339 |Вышыня = 320 |Краіна = Канада |Вобласьць = [[Нунавут]] |Насельніцтва = незаселены |Год = |Выява = Wfm_prince_of_wales_island_nunavut.jpg |Памер = 300 |Подпіс = Выгляд на Востраў Прынца Ўэйлскага і навакольную тэрыторыю са штучнага спадарожніка Зямлі }} '''Во́страў Пры́нца Ўэ́йлскага''' ({{мова-en|Prince of Wales Island}}) — [[востраў]] у [[Канадзкі Арктычны архіпэляг|Канадзкім Арктычным архіпэлягу]]. Знаходзіцца на паўночны захад ад паўвострава [[Бутыя]]. Зьяўляецца частка тэрыторыі Канады. Складзены галоўным чынам вапнякамі. Плошча 33 339 км², востраў займае 40-е месца па плошчы ў сьвеце і 10-е ў Канадзе. Даўжыня берагавой лініі 2576 км<ref>[https://web.archive.org/web/20130122002132/http://atlas.nrcan.gc.ca/site/english/learningresources/facts/islands.html#queen Atlas of Canada. List of Islands]</ref>. Вышыня над узроўнем мора — да 320 м. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} [[Катэгорыя:Астравы Канадзкага Арктычнага архіпэлягу]] 7yn29k6ntmplgd1sp4d5pepdj9g11ta Краснадар (футбольны клюб) 0 112114 2330708 2290679 2022-07-31T07:02:24Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Футбольны клюб |Назва = Краснадар |Лягатып = FC Krasnodar.svg |Горад = [[Краснадар]], [[Расея]] |Стадыён = [[Краснадар (стадыён)|Краснадар]] |Умяшчальнасьць = 34 291 |Чэмпіянат = {{Папярэдні футбольны сэзон Расеі|КраснадарЛіга}} |Сэзон = {{Папярэдні футбольны сэзон Расеі|ПапярэдніСэзон}} |Месца = {{Папярэдні футбольны сэзон Расеі|Краснадар}} |Сайт = http://www.fckrasnodar.ru/ |Прыналежнасьць = Расейскія |pattern_la1 = _krasnodar1617h |pattern_b1 = _krasnodar1617h |pattern_ra1 = _krasnodar1617h |pattern_sh1 = _krasnodar1617h |pattern_so1 = _krasnodar1617h |leftarm1 = FFFFFF |body1 = FFFFFF |rightarm1 = FFFFFF |shorts1 = FFFFFF |socks1 = 1e735a |pattern_la2 = _krasnodar1617a |pattern_b2 = _krasnodar1617a |pattern_ra2 = _krasnodar1617a |pattern_sh2 = _krasnodar1617a |pattern_so2 = _krasnodar1617a |leftarm2 = FFFFFF |body2 = FFFFFF |rightarm2 = FFFFFF |shorts2 = FFFFFF |socks2 = FFFFFF }} «'''Краснада́р'''» ({{мова-ru|Краснодар}}) — расейскі футбольны клюб з гораду [[Краснадар]]у. Заснаваны ў 2008 годзе. Бронзавы прызэр [[Чэмпіянат Расеі па футболе|чэмпіянату Расеі]] 2015 году. == Гісторыя == === Першыя гады === Футбольны клюб «Краснадар» быў заснаваны ў 2008 годзе. Ініцыятарам стварэньня й уладальнікам клюбу зьяўляецца бізнэсоўца [[Сяргей Галіцкі]]. У лютым 2008 году «Краснадар» пасьпяхова прайшоў працэдуру ліцэнзаваньня ПФЛ, атрымаўшы прафэсійны статус і права выступаць у другім дывізіёне. Першы афіцыйны матч каманда правяла 12 красавіка 2008 году ў [[Таганрог|Таганрозе]] на стадыёне «[[Тарпэда (стадыён, Таганрог)|Тарпэда]]», згуляўшы ўнічыю 0:0 з клюбам [[НІКА Чырвоны Сулін|«НІКА» Чырвоны Сулін]]. Каманду складалі маладыя гульцы, якімі кіраваў [[Уладзімер Волчак]] — першы трэнэр у гісторыі клюбу. Па ходзе сэзону ў «Краснадары» зьявіліся некалькі новых футбалістаў і зьмяніўся трэнэр. У выніку клюб заняў 3-е месца ў сваёй зоне — усьлед за «[[Волгар-Газпром Іжэўск|Волгарам]]» і «[[Батайск-2007 (футбольны клюб)|Батайскам-2007]]», адстаўшы ад лідэра на 11 пунктаў. 15 студзеня 2009 году ў офіс клюбу прыйшоў афіцыйны ліст з ПФЛ з просьбай паведаміць аб гатоўнасьці прыняць удзел у першынстве Расеі па футболе ў першым дывізіёне ў сэзоне 2009 году, у сувязі з адмовай некаторых клюбаў ад удзелу ў першынстве Расеі. Дэбютны сэзон у першым дывізіёне «Краснадар» завяршыў на 10-м месцы. У наступным годзе камандай кіраваў новы трэнер — [[Сяргей Ташуеў]], вядомы па працы з «[[Салют-Энэргія Белгарад|Салют-Энэргіяй]]». Пад ягоным кіраўніцтвам «Краснадар» ярка правёў першае кола першынства, але ў другім гуляў прыкметна горш. Вынікам стала 5-е месца. Ташуеў па ўзаемнай згодзе бакоў пакінуў клюб. === Выхад у Прэм’ер-лігу === У сьнежні 2010 году кіраўніцтва «Краснадару» абвесьціла аб падпісаньні кантракту з сэрбскім спэцыялістам [[Славалюб Мусьлін|Славалюбам Мусьліным]], вядомым па працы з маскоўскім «[[Лякаматыў Масква|Лякаматывам]]», падмаскоўнымі «[[Хімкі (футбольны клюб)|Хімкамі]]» й менскім «[[Дынама Менск (футбольны клюб)|Дынама]]». Кантракт з клюбам быў падпісаны па схеме «1,5+1»<ref>[https://web.archive.org/web/20111006080058/http://www.fckrasnodar.ru/news/show/?newsid=2567 Славолюб Муслин — главный тренер ФК «Краснодар»]. Официальный сайт ФК «Краснодар»</ref>. У другой палове студзеня 2011 году клюб таксама ўзмацніўся некаторымі гульцамі, якія мелі досьвед выступу ў найвышэйшай лізе. Пасьля таго, як «[[Сатурн Раменскае|Сатурн]]» і «[[Амкар Перм|Амкар]]» падалі заяву аб добраахвотным выхадзе з расейскай футбольнай Прэм’ер-лігі ў найвышэйшых футбольных колах разгарнулася дыскусія аб патэнцыйных кандыдатах на замену гэтым клюбам. Называліся наступныя каманды: якія занялі 3 і 4-е месца ў першым дывізіёне «[[Ніжні Ноўгарад (футбольны клюб)|Ніжні Ноўгарад]]» і «[[КАМАЗ Набярэжныя Чаўны|КАМАЗ]]», а таксама «[[Аланія Ўладзікаўказ|Аланія]]», якая выбыла з чэмпіянату. Аднак, у выпадку зьняцьця абедзьвюх камандаў прыярытэтным лічыўся варыянт правядзеньня чэмпіянату з 14-ю камандамі. У выніку бліжэй да 25 студзеня 2011 году ўсё больш пераважнымі станавіліся шанцы «Краснадару». «Амкар» адклікаў заяву на выхад з [[Расейская Прэм’ер-Ліга|Прэм’ер-лігі]], «Ніжні Ноўгарад» і «КАМАЗ» адмовіліся ад пераходу ў найвышэйшы дывізіён па фінансавых чыньніках, а варыянт з «Аланіяй» РФПЛ палічыў парушэньнем спартовага прынцыпу. 25 студзеня «Краснадар» афіцыйна заняў месца «Сатурну» ў Прэм’ер-лізе<ref>[https://www.webcitation.org/68oco6Gux?url=http://rus.rfpl.org/news/2011/01/25/minus_saturn_pljus_krasnodar?print=yes Минус «Сатурн» плюс «Краснодар»]</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20110127041234/http://www.championat.ru/football/_russiapl/news-714900.html «Краснодар» официально занял место «Сатурна» в Премьер-Лиге]. championat.ru</ref>. == Склад == : ''Актуальны на 11 лютага 2022 году'' {{Склад}} {{Гулец|1|{{Сьцяг Расеі}}|Бр|[[Яўген Горадаў]]||1985}} {{Гулец|2|{{Сьцяг Расеі}}|Аб|[[Ягор Сарокін]]||1995}} {{Гулец|3|{{Сьцяг Польшчы}}|ПА|[[Гжэгаж Крыховяк]]|капітан|1990}} {{Гулец|4|{{Сьцяг Беларусі}}|Аб|[[Аляксандар Мартыновіч]]||1987}} {{Гулец|6|{{Сьцяг Эквадору}}|Аб|[[Крыстыян Рамірэс]]||1994}} {{Гулец|7|{{Сьцяг Францыі}}|ПА|[[Рэмі Кабэльля]]||1990}} {{Гулец|8|{{Сьцяг Расеі}}|ПА|[[Юры Газінскі]]||1989}} {{Гулец|9|{{Сьцяг Калюмбіі}}|Нап|[[Джон Кордаба]]||1993}} {{Гулец|10|{{Сьцяг Бразыліі}}|Нап|[[Вандэрсан Масыел Соўза Кампус|Вандэрсан]]||1994}} {{Гулец|11|{{Сьцяг Расеі}}|Нап|[[Аляксей Іёнаў]]||1989}} {{Гулец|12|{{Сьцяг Парагваю}}|Аб|[[Хуніёр Алёнса]]||1993}} {{Гулец|16|{{Сьцяг Швэцыі}}|Нап|[[Віктар Клясан]]||1992}} {{Падзел складу}} {{Гулец|18|{{Сьцяг Расеі}}|Аб|[[Яўген Чарноў]]||1992}} {{Гулец|20|{{Сьцяг Нарвэгіі}}|Нап|[[Эрык Ботгэйм]]||2000}} {{Гулец|29|{{Сьцяг Расеі}}|Нап|[[Уладзімер Ільін]]||1992}} {{Гулец|31|{{Сьцяг Бразыліі}}|Аб|[[Каю Панталеан]]||1995}} {{Гулец|39|{{Сьцяг Расеі}}|Бр|[[Мацьвей Сафонаў]]||1999}} {{Гулец|53|{{Сьцяг Расеі}}|ПА|[[Аляксандар Чэрнікаў]]||2000}} {{Гулец|58|{{Сьцяг Расеі}}|Бр|[[Станіслаў Агкацаў]]||2002}} {{Гулец|74|{{Сьцяг Армэніі}}|ПА|[[Эдуард Спэрцян]]||2000}} {{Гулец|86|{{Сьцяг Расеі}}|Аб|[[Данііл Карнюшкін]]||2001}} {{Гулец|88|{{Сьцяг Расеі}}|ПА|[[Мікіта Крыўцоў (футбаліст)|Мікіта Крыўцоў]]||2002}} {{Гулец|98|{{Сьцяг Расеі}}|Аб|[[Сяргей Пятроў]]||1991}} {{Канец складу}} == Галоўныя трэнэры == * [[Уладзімер Волчак]] (2008) * [[Нурбі Хакунаў]] (2008—2009) * [[Сяргей Ташуеў]] (2009—2010) * [[Славалюб Мусьлін]] (2010—2013) * [[Алег Конанаў]] (2013—2016) * [[Ігар Шалімаў]] (2016—2018) * [[Мурад Мусаеў]] (з 2018) == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.fckrasnodar.ru/ Афіцыйны сайт] * [http://krasnodar-fk.ru Сайт заўзятараў] {{Прэм’ер-ліга чэмпіянату Расеі па футболе}} [[Катэгорыя:Краснадар]] [[Катэгорыя:Зьявіліся ў 2008 годзе]] i4c1yaqiqa7mli3v00s1h4v8ryc31tk Аралкум 0 112275 2330605 2281516 2022-07-30T21:18:41Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki [[Файл:Aral Sea Bed.jpg|міні|Былое дно Аральскага мора, а цяпер пустэльня Аралкум, 2004 год]] '''Аралку́м''' (Ара́л + [[Цюрскія мовы|цюрс.]] ''кум'') — новая [[пустэльня]], [[Апустэльваньне|якая ўтвараецца]] на месцы імкліва зьмяншанага ў памерах [[Аральскае мора|Аральскага мора]]<ref name="no">[https://web.archive.org/web/20090904010625/http://enrin.grida.no/aral/aralsea/english/arsea/arsea.htm State of Environment of the Aral Sea Basin]</ref>. Пяшчана-саланчаковая пустэльня ляжыць на тэрыторыі [[Узбэкістан|Ўзбэкістану]] й [[Казахстан|Казахстану]], на паўночна-заходнім краі пустэльняў [[Каракум]] і [[Кызылкум]]. Водны балянс Аральскага мора быў парушаны з прычыны буйных [[Ірыгацыя|ірыгацыйных]] праектаў, распачатых у часы [[СССР]]. Пасьля будаўніцтва Кокаральскае [[Плаціна|плаціны]] ў 2005 годзе [[Малое Аральскае мора|Паўночны Арал]] паступова аднаўляецца, але [[Паўднёвы Арал]] высыхае, павялічваючы плошчу Аралкуму. [[Файл:Aral Sea.gif|міні|Анімаваны малюнак узрастаньня тэрыторыі Аралкум]] У выніку апустэльваньня [[біяразнастайнасьць]] рэгіёну зьменшылася на 200 відаў расьлінаў і жывёлаў.<ref> [http://books.google.ru/books?id=QAfK_USSu2UC Radiation Safety Problems In The Caspian Region]</ref> Бягучая флёра высахлага дна возера пачала разьвівацца з 1960 году. Яна складаецца з 34 сямействаў расьлінаў з 134 родамі й 300 відамі. Асноўныя прадстаўнікі: [[Salicornia europaea]], [[Suaeda crassifolia]], [[Tripolium vulgare]] на сугліністых глебах, а таксама [[Suaeda acuminata]] і [[Atriplex fominii]] на пяшчаных глебах.<ref>Walter Wucherer, [https://web.archive.org/web/20090225185732/http://www.ufz.de/data/du_wuch3833.pdf ''Primary succession on the dry sea floor of the Aral Sea''], University of Bielefeld, Department of Ecology</ref> Аралкум займае плошчу больш за 38 тысячаў км² і зьяўляецца магутнаю крыніцай ветравага вынасу.<ref>[https://web.archive.org/web/20140729080952/http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1054073580 Аралкум наступает. Новая азиатская пустыня]</ref> [[Пяшчаныя буры]] выносяць каля 100 млн. тон таксычных соляў і пылу ў год. Дробнадыспэрсны пыл, які выносіцца з былога дна мора, зьмяшчае рэшткі [[Мінэральныя ўгнаеньні|мінэральных угнаеньняў]] і [[пэстыцыд]]аў, якія вымываліся з палёў, што арашаліся. Над пустэльняй праходзіць магутны паветраны паток з захаду на ўсход, які забясьпечвае хуткі распаўсюд аэразолю за межы [[Цэнтральная Азія|Цэнтральнае Азіі]]. Таксычныя рэчавіны з Аралкуму былі знойдзеныя ў крыві [[пінгвін]]аў у [[Антарктыка|Антарктыцы]], звычайны аральскі пыл — на ледавіках [[Грэнляндыя|Грэнляндыі]], у [[Нарвэгія|нарвэскіх]] лясах і палях [[Беларусь|Беларусі]].<ref name="no" /> == Заўвагі == {{Зноскі}} [[Катэгорыя:Аральскае мора]] [[Катэгорыя:Пустыні]] o041fwd6up47uj6v9sikqoxa2nxc483 World of Tanks 0 112396 2330551 2282589 2022-07-30T18:51:56Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 3 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Вікіфікаваць}} {{Кампутарная гульня |Назва = World of Tanks |Выява = |Памер = |Подпіс выявы = |Распрацоўнік = |Выдавец = [[Wargaming.net]] |Распаўсюднікі = [[Гейм Стрым]] ([[Менск]])<br />Новы Дыск<br />KongZhong Corp |Кіраўнік = [[Міхаіл Жывец]] |Прадусар = |Прадусары = |Дызайнэр = [[Сяргей Буркатоўскі]] |Праграміст = |Праграмісты = |Мастак = |Мастакі = |Сцэнарыст = |Сцэнарысты = |Кампазытар = |Кампазытары = |Ліцэнзія = |Рухавік = [[BigWorld Technology]] |Суадносіны бакоў = |Разрозьненьне = |Плятформа = [[Microsoft Windows]], [[Xbox 360]] |Дата выпуску = 12 жніўня 2010 (Расея) |Дата анансаваньня = 24 красавіка 2009 (Расея) |Вэрсія = |Апошняя вэрсія і дата апошняй вэрсіі = 9.10 (верасень 2015) |Апошняя бэта-вэрсія і дата апошняй бэта-вэрсіі = |Жанры = [[Экшн|MMO-экшэн]], [[танкавы сымулятар|аркадны танкавы сымулятар]] |Рэжым = |Рэжымы = |Рэйтынг = |Рэйтынгі = |Носьбіт = [[DVD]] |Сыстэмныя патрабаваньні = [[Памяць з адвольным доступам|Апэратыўная памяць]] 1,5 Г[[байт]]; [[графічная карта]] 256 Мбайт; [[цьвёрды дыск]] 3,5 Гбайт; сеціўнае злучэньне 128 кіля[[біт]]/сэк. |Кіраваньне = [[Клявіятура]], [[Кампутарная мыш|мыш]] |Тып корпусу = |Аркадавая сыстэма = |Працэсар = 2,2 [[Гэрц (адзінка вымярэньня)|ГГц]] |Гук = |Дысплэй = }} '''World of Tanks''' ({{мова-be|Сьвет танкаў}}) — [[кампутарная гульня]], кліенцкая масавая шматкарыстальніцкая [[онлайн-гульня]] ў рэальным часе ў жанры аркаднага танкавага сымулятару ў гістарычным сэтынгу [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]], распрацаваная беларускім прадпрыемствам «Гейм Стрым» і выдадзеная сумеснай [[Беларусь|беларуска]]-[[кіпр]]скай студыяй [[Wargaming.net]]. Распрацоўнікамі гульня пазыцыянуецца як [[MMO-экшэн]] з элемэнтамі ролевай гульні, [[шутэр]]у і стратэгіі. Канцэпцыя «World of Tanks» грунтуецца на масавых камандных танкавых бітвах у рэжыме PvP. Он-лайн-рэліз расейскай вэрсіі гульні адбыўся 12 жніўня 2010 году. Он-лайн-рэліз World of Tanks на тэрыторыях [[Эўропа|Эўропы]] і [[Паўночная Амэрыка|Паўночнай Амэрыкі]] адбыўся 12 красавіка 2011 году. Гульня грунтуецца на схеме [[Free2Play]]; самі распрацоўнікі дэкляруюць толькі бясплатную запампоўку кліента і бясплатны ўваход у гульню. Для амэрыканскіх, [[кітай]]скіх і эўрапейскіх гульцоў працуюць асобныя [[сэрвэр (апаратнае забесьпячэньне)|сэрвэры]]<ref>{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 27 сакавіка 2011|url = http://www.tvr.by/bel/newsprint.asp?id=45651| загаловак = «Сьвет танкаў» трапіў у Кнігу рэкордаў Гінэса. Беларуская кампутарная гульня зьбірае ашаламляльную колькасьць геймераў|фармат = |назва праекту = Грамадзтва|выдавец = [[Белтэлерадыёкампанія]]|дата = 16 верасьня 2011 |мова = |камэнтар =}}</ref>. Распрацоўкай гульні — праграмаваньнем, гульнявым працэсам, маляваньнем і стварэньнем гульнявых мадэляў — займалася больш за 300 чалавек у Беларусі, пераважна выпускнікі [[Беларускі дзяржаўны ўнівэрсытэт інфарматыкі і радыёэлектронікі|БДУІР]], [[Беларускі дзяржаўны ўнівэрсытэт|БДУ]] і [[Беларуская дзяржаўная акадэмія мастацтваў|Беларускай акадэміі мастацтваў]]. Супрацоўнікі з Амэрыкі, Кітаю ды Эўропы ажыцьцяўлялі прасоўваньне, рэкляму і тэхпадтрымку<ref>{{Спасылка | аўтар = Ганна Гарустовіч| прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 24 лютага 2012| url = http://www.zviazda.by/ru/issue/article.php?id=93782| загаловак = Кароль Ярданіі падсеў на беларускія танчыкі| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Зьвязда]]| дата = 24 лютага 2012 | мова = | камэнтар = }}</ref>. У лютым 2012 году колькасьць гульцоў перасягнула 18 мільёнаў<ref>{{Спасылка | аўтар = Вячаслаў Будкевіч| прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 9 лютага 2012| url = http://by.belapan.by/archive/2012/02/09/528347_528353/| загаловак = У Горадні пройдзе адкрыты Кубак Беларусі па кібэрспорце| фармат = | назва праекту = Грамадзтва| выдавец = [[БелаПАН]]| дата = 24 лютага 2012 | мова = | камэнтар = }}</ref>, зь якіх 250 тыс. былі зь Беларусі<ref>{{Спасылка | аўтар = Алесь Пілецкі| прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 24 лютага 2012| url = http://www.euroradio.by/print/100575| загаловак = Брэд Піт ганяе на танку па беларускіх вёсках| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Эўрапейскае радыё для Беларусі]]| дата = 27 лютага 2012 | мова = | камэнтар = }}</ref>. == Геймплэй == У «World of Tanks» гульцы ўключаюцца ў бітвы адразу ж, без папярэдніх гульняў у адзінкавым рэжыме, што дазваляе параўноўваць гульню з [[Battlefield Heroes]]. Першапачаткова гулец атрымлівае ў сваё распараджэньне лёгкі танк зь ненавучаным экіпажам. Удзельнічаючы ў бітвах, гулец зарабляе «крэдыты», трэніруе экіпаж і назапашвае пункты досьведу для атрыманьня доступу да новых вузлоў і баявых машынаў. Кожная мадэль бронетэхнікі мае шэраг вузлоў — гармату, вежу, хадавую частку, рухавік і радыёстанцыю — якія можна замяніць на больш «прасунутыя». Апгрэйды тэхнікі вырабляюцца ў «ангары» ў прамежках паміж баямі. «Крэдыты» ідуць на рамонт пашкоджанага танка, набыцьцё [[боепрыпас]]аў, расходных матэрыялаў і дадатковага абсталяваньня; на іх таксама набываюцца ўдасканаленыя вузлы і новыя баявыя машыны. Ад абсталяваньня, боепрыпасаў і танкаў, якія не выкарыстоўваюцца, можна пазбавіцца, выбавіўшы частку іх першапачатковага [[кошт]]у. У будучыні плянуецца ўвесьці магчымасьць нутрагульнявога [[Гандаль|гандлю]] паміж гульцамі. Гульнявы працэс у «World of Tanks» засноўваецца на бітве дзьвюх выпадкова падабраных камандаў па 15 гульцоў. Абмежаваньняў на выбар танкаў для ўдзелу ў бітвах няма: у адной камандзе могуць спалучацца танкі розных краінаў, розных гадоў выпуску, рэальныя танкі і экспэрымэнтальныя мадэлі. Умова перамогі ў бітве — поўнае зьнішчэньне каманды суперніка альбо захоп яго базы, для чаго адзін або некалькі танкаў павінны знаходзіцца ў адзначанай зоне некаторы час, не атрымліваючы пры гэтым пашкоджаньняў. У хуткім часе чакаецца ўводзіны рэжымаў «штурм-абарона» (адна з камандаў павінна, адбіўшы напад каманды суперніка, утрымаць зададзеную кропку) і «сустрэчны бой» (каманды спрабуюць захапіць адзіны на мапе кантрольны пункт). Зносіны паміж гульцамі падчас баёў і каардынацыя дзеяньняў ажыцьцяўляюцца праз тэкставы чат альбо голасам (паміж гульцамі ў складзе ўзвода або [[Рота|роты]]).<ref>{{Спасылка | дата публікацыі =19 лістапада 2010 | url =http://game.worldoftanks.ru/news/common/vivox_in_WoT | копія =http://web.archive.org/web/20101122035327/http://game.worldoftanks.ru/news/common/vivox_in_WoT | дата копіі =22 лістапада 2010 | загаловак =Vivox, Inc. падасць магчымасць зносін у гульні World of Tanks | назва праекту = Wargaming.net | выдавец = | дата доступу = 13 лістапада 2014 | мова =ru}}</ref> Гулец, танк якога зьнішчаны, у бой не вяртаецца і можа назіраць за бітвай у рэжыме вольна пераключаючайся камэры, альбо пакінуць поле бою і вярнуцца ў ангар, адкуль неадкладна адправіцца ў іншую бітву на іншым танку, або дачакацца вяртаньня пашкоджанага танка з бою. Маецца рэйтынгавая сыстэма, якая адлюстроўвае [[Статыстыка|статыстыку]] перамог і параз і фіксуе дасягненьні асобнага гульца. Вялікае значэньне ў «World of Tanks» надаецца гістарычнай пэўнасьці баявых машын. Гэта тычыцца іх вонкавага выгляду, блізкага да рэалістычнасьці браняваньня, разьмяшчэньня ўнутраных і вонкавых агрэгатаў і экіпажу.<ref>[http://bestgamer.ru/reviews/world_of_tanks.htm Рэцэнзія для гульні World of Tanks]</ref> Пры стварэньні мадэляў танкаў распрацоўнікі кансультаваліся з вайсковымі гісторыкамі і экспэртамі ў вобласьці танкабудаваньня. У гульні рэалізаваная складаная мадэль пашкоджаньняў, якая ўлічвае тып і таўшчыню брані, [[хуткасьць]] [[снарад]]а і [[кут]] яго сустрэчы з бранёй, тып боепрыпасу і шэраг іншых фактараў. Стан танка таксама не вычэрпваецца адзіным парамэтрам «здароўя»: у канструкцыю кожнай машыны закладзеныя аб’екты, якія адпавядаюць [[рухавік]]у, хадавой частцы, гармаце, бояўкладцы, [[Паліва|паліўным]] бакам і іншым найболей важным у функцыянальным пляне вузлам, а таксама чальцам павозкі; пры гэтым кожны такі аб’ект можа быць пашкоджаны індывідуальна, што адбіваецца на паводзінах танка: пашкоджаньне рухавіка спыніць рух танка, прабіты бак можа выклікаць пажар, а кантужаны камандзір ня зможа эфэктыўна выяўляць замаскіраваныя варожыя танкі. == Бронетэхніка ў гульні == У гульні прадстаўлена больш за 150<ref>{{Спасылка | аўтар = Алёна Крывянкова| прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 10 ліпеня 2011| url = http://ranitsa.by/archives/7495| загаловак = Патрыёт у рэжыме анляйн| фармат = | назва праекту = | выдавец = Газэта «Раніца»| дата = 16 верасьня 2011| мова = | камэнтар = }}</ref> тыпаў [[танк]]аў і самаходных гаўбіц, якія складаліся на ўзбраеньні [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]], [[Трэці Райх|Трэцяга Райха]], [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]] і [[Францыя|Францыі]], [[Кітай|Кітая]], [[Японія|Японіі]] і [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]] альбо распрацоўваліся ў гэтых краінах. У будучыні плянуецца таксама прадставіць тэхніку іншых краінаў.<ref>[http://gamestar.ru/article/1199.html]</ref> У цэлым гульня ахапляе гісторыю танкабудаваньня з 1930-х па 1950-я гады. Варта адзначыць, што ў гульні прысутнічаюць як танкі, якія рэальна ўдзельнічалі ў баявых дзеяньнях, так і экспэрымэнтальныя мадэлі, якія існавалі толькі на чарцяжах або ў прататыпах (адным з прыкладаў служыць звышцяжкі танк «[[Маўс (танк)|Маўс]]», які быў узьведзены ўсяго ў двух асобніках); акрамя таго, дапушчаюцца неаўтэнтычныя мадыфікацыі баявой тэхнікі — гарматы, вежы, рухавікі і г. д., якія ў рэальнасьці ніколі на дадзены танк не ўсталёўваліся. Прадстаўленая ў гульні бронетэхніка ўмоўна дзеліцца на пяць клясаў (лёгкія, сярэднія і цяжкія танкі, а таксама процітанкавыя і гаўбічныя [[Самаходныя артылерысцкая ўсталёўка|САУ]]) і 10 узроўняў. == Мапы == * «Вэстфілд» * «Запаляр’е» * «Карэлія» * «Камарын» * «Ласьвіль» * «Лінія Зыгфрыда» * «Манастыр» * «Мураванка» * «Перавал» * «Пяшчаная рака» * «Прохараўка» * «Рэдшыр» * «Руднікі» * «Руінбэрг» * «Рыбацкая бухта» * «Стэпы» * «Уцёс» * «Хімэльсдорф» * «Эль-Халуф» * «Энск» * «Эрленбэрг» == Узнагароды == * Найлепшая кліенцкая он-лайн-гульня [[КРИ (канфэрэнцыя, 2010 год)|КРИ-2010]]<ref>[http://www.playground.ru/articles/30096/ КРИ 2010. Дзень трэці]</ref> * Прыз за найлепшую гульнявую канцэпцыю («Best New Concept») ад парталу Massively.com на [[E3]] 2010<ref>[https://web.archive.org/web/20120508174034/http://massively.joystiq.com/2010/06/19/massivelys-best-of-e3-2010/]</ref> * Узнагарода «Карона» ад часопіса «Лепшыя Кампутарныя Гульні»<ref>[http://www.lki.ru/text.php?id=5952]</ref> * «Выбар Рэдакцыі» ад выданьня «Хатні ПК»<ref>[http://game.worldoftanks.ru/media/uploads/misc/games_world-of-tanks.pdf]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> * «Выбар Рэдакцыі» ад гульнявога парталу Gameguru * Найлепшая бясплатная MMORPG гульня («Best Free MMORPG») па меркаваньні супольнасьці MMO парталу MMORPG CENTER<ref name=autogenerated1>[https://web.archive.org/web/20120607015556/http://news.mmosite.com/content/2011-01-19/mmosite_reader_s_choice_award_2010_winners_announced,1.shtml]</ref> * Самая чаканая бясплатная MMORPG гульня («Most Anticipated Free MMORPG») па меркаваньні супольнасьці MMO парталу MMORPG CENTER * Самая чаканая MMO гульня 2010 году («Most Anticipated MMO in 2010») па выніках карыстацкага галасаваньня на MMO партале MMOSITE<ref name=autogenerated1/> * Найлепшая стратэгічная MMO гульня 2010 году («Favorite Strategy MMO in 2010») па выніках карыстацкага галасаваньня на MMO партале MMOSITE * Найлепшая MMO гульня 2010 году па меркаваньні чытачоў і рэдакцыі парталу Stopgame.ru<ref>[https://web.archive.org/web/20120510044943/http://stopgame.ru/frontpage/18]</ref> * Рэкорд па адначасовым знаходжаньні гульцоў на адным гульнявым ММО-сэрвэры па вэрсіі [[Кніга рэкордаў Гінэса|Кнігі рэкордаў Гінэса]] * Найлепшая MMO-гульня 2010 году па меркаваньні чытачоў і рэдакцыі газэты «Віртуальныя радасьці»<ref>[http://www.nestor.minsk.by/vr/2011/02/vr10213.html]</ref> * «Gold Award» ад гульнявога парталу Gamers Daily News * Найлепшая гульня КРИ-2011<ref>[https://web.archive.org/web/20120512123034/http://dtf.ru/news/read.php?id=64950]</ref> * Прыз глядацкіх сымпатыяў КРИ-2011 * «Best „Game that Needed the Award“ Award» па вэрсіі часопіса Gamepro па выніках [[Electronic Entertainment Expo|E3 2011]]<ref>[https://web.archive.org/web/20111201195746/http://www.gamepro.com/article/features/220397/e3-2011-best-of-e3-awards/]</ref> * «Rising Star Award for E3 2011» па вэрсіі mmorpg.com<ref>[https://web.archive.org/web/20120531135613/http://www.mmorpg.com/showFeature.cfm/feature/5294/E3-2011-E3-2011-Awards.html]</ref> == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * {{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 13 жніўня 2010|url = http://www.game-stream.by/games/world_of_tanks/|загаловак = Сьвет танкаў|фармат = |назва праекту = Нашыя гульні|выдавец = Гейм Стрым|дата = 27 лютага 2012 |мова = ru|камэнтар =}} * [http://www.worldoftanks.kr Карэйскі сэрвэр]{{ref-ko}} * [http://wot.kongzhong.com Кітайскі сэрвэр]{{ref-zh}} * [http://www.worldoftanks-sea.com Паўднёваўсходнеазіяцкі сэрвэр]{{ref-en}} * [http://www.worldoftanks.com Паўночнаамэрыканскі сэрвэр]{{ref-en}} * [http://www.worldoftanks.eu Эўрапейскі сэрвэр]{{ref-en}} {{World of Tanks сьпіс тэхнікі}} [[Катэгорыя:Гульні пад Windows]] [[Катэгорыя:Кампутарныя гульні 2010 году]] 74c6az9wis9t82ly2nw31s44xql5bmj Камэта Біелы 0 113379 2330683 2184702 2022-07-31T05:43:50Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Камэта |Назва = 3D/Біелы |Выява = [[Файл:CometBiela.jpg|250пкс|Камэта Біелы ў 1846 годзе, хутка пасьля распаду ядра на дзьве часткі]] |Апісаньне = Камэта Біелы ў 1846 годзе, хутка пасьля распаду ядра на дзьве часткі |Першаадкрывальнік = [[Вільгэльм фон Біела]] |Дата адкрыцьця = 27 лютага 1826 |Альтэрнатыўныя абазначэньні = D/1772 E1; 1772; D/1805 V1; 1806 I; D/1826 D1; 1826 I; D/1832 S1; 832 III; 1846 II; 1852 III |Эпоха = (29 верасьня, 1852) |Афэлій = 6,188 [[Астранамічная адзінка|а. а.]] |Пэрыгелій = 0,8606 [[Астранамічная адзінка|а. а.]] |Вялікая паўвось = 3,524 [[Астранамічная адзінка|а. а.]] |Малая паўвось = |Эксцэнтрысытэт = 0,7558 |Пэрыяд = 6,616 [[Юліянскі год (астраномія)|a]] |Сярэдняя хуткасьць = |Максымальная хуткасьць = |Мінімальная хуткасьць = |Нахіл = 12,5° |Апошні пэрыгелій = 23 верасьня 1852 |Наступны пэрыгелій = згубленая }} '''Камэта Біелы''' (афіцыйная назва — ''3D/Biela'') — згубленая кароткапэрыядычная камэта, якую адкрыў у 1826 годзе аўстрыйскі астраном-аматар [[Вільгэльм фон Біела]]. Біела вывучыў камэту падчас праходжаньня [[пэрыгелій|пэрыгелію]] ў 1826 годзе і вылічыў яе [[паўвось]]. Камэта апынулася кароткапэрыядычнаю з пэрыядам 6,6 году. Была знойдзена яе тоеснасьць з камэтамі, якія назіраліся ў 1772 годзе [[Шарль Мэсье|Шарлем Мэсье]] і ў 1805 годзе [[Жан-Люі Понс|Жанам-Люі Понс]]. Гэта была трэцяя (на той момант) камэта, для якой вынайшлі пэрыядычнасьць, пасьля [[Камэта Галея|камэт Галея]] і [[Камэта Энке|Энке]]. У 1846 годзе быў выяўлены падзел камэты на дзьве часткі, якія разышліся да 1852 на 2,8 млн км. Па іх руху вызначылі вагу камэты ў 4{{e|−7}} вагі Зямлі. Апошні раз камэта Біелы назіралася ў 1852 годзе. Пасьля 1852 году выявіць камэту не атрымалася. 27 лістапада 1872 году назіраўся багаты мэтэорны дождж (3000 мэтэораў у гадзіну), [[радыянт]] якога знаходзіўся ў пункце скрыжаваньня арбіты камэты Біелы зь зямной арбітай. Гэты мэтэорны дождж стаў вядомы як [[Андрамэдыды]] (Біеліды), і быў зьвязаны з разбурэньнем камэты. Пазьней мэтэоры назіраліся на працягу ўсяго XIX стагодзьдзя, а пасьля зьніклі. Магчыма, камэты [[207P/NEAT]] і 3D/Біелы ў мінулым былі адной камэтаю, бо іх арбіты падобныя<ref>[http://www.cfa.harvard.edu/iauc/07600/07635.html#Item2 IAUC 7635]</ref>. Існуе спэкулятыўная вэрсія, быццам бы часткі камэты Біелы 8 кастрычніка 1871 году стаіся падставаю Пэштыскага, Порт-Гуронскага і Вялікага Чыкаскага пажараў.<ref>[https://web.archive.org/web/20160311132251/http://nnm.ru/blogs/myg2001/kto_szheg_chikago/ Кто сжёг Чикаго?]</ref> Але доказаў гэтага няма. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [http://cometography.com/pcomets/003d.html 3D/Biela] Gary W. Kronk’s Cometography {{Пэрыядычныя камэты|1P/Галея|2P/Энке|3D/Біелы|4P/Фая|5D/Брорзэна}} [[Катэгорыя:Камэты|Біелы]] fgfdcdyiwujb69fnaa9rxw7irf19pv5 Аральны сэкс 0 115605 2330606 2247397 2022-07-30T21:18:43Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki [[Файл:Édouard-Henri Avril (20).jpg|міні|350пкс|[[Фэляцыя]]. Выява [[Эдуар Анры Аўрыль|Эдуара Анры Аўрыля]]]] '''Аральны сэкс''' (ад {{мова-la|os, oris|скарочана}} — «рот») — [[плоцевы акт]], у якім палавая ўзрушанасьць і/або задавальненьне дасягаецца ласкамі плоцевых органаў партнэру [[рот]]ам або [[язык]]ом. У якасьці адмысловага віду аральнага сэксу можна разглядаць [[анілінгус]]. Аральны сэкс, акрамя чалавека, выяўляецца ў [[прыматы|прыматаў]] і [[рукакрылыя|рукакрылых]]. == Віды аральнага сэксу == === Мінэт === [[Файл:Fellatio2.svg|міні|200пкс|[[Фэляцыя]]]] '''Мінэт''' ({{мова-fr|faire des minettes}} — (разм.) казытаць, лашчыць) — зборная назва аральнага сэксу, пры якім [[чэлес]] пасіўна ўзбуджаецца ротам, языком, зубамі або горлам прымальнага партнэру. ''Сынонімы: пэнілінкцыя, фалятарызм ({{мова-grc|φαλλός}} — чэлес). === Аўтафэляцыя === '''Аўтафэляцыя''' (ад {{мова-grc|αὐτός}} — ''сам'' і {{мова-la|fello}} — ''смакчу'') — разнавіднасьць [[мінэт]]у, форма [[мастурбацыя|плоцевага самазадавальненьня]] пры якім [[чэлес]] лашчыцца [[рот]]ам і [[язык]]ом самастойна. === Ірумацыя === '''Ірумацыя''' ({{мова-la|irrumare}} — смактаць, засмоктваць, «даваць плоцевае задавальненьне з дапамогай раздражненьня ротам») — адна з формаў зьдзяйсьненьня пранікальнага [[Плоцевы акт|плоцевага стасунку]], якая заключаецца ў выкананьні актыўных таўчковых рухаў чэлесам у ротавую паражніну і глытку партнэру. Гэтая форма стасунку таксама можа выконвацца без пранікненьня, шляхам зьдзяйсьненьня актыўных таўчковых рухаў чэлеса паміж ног партнэра, паміж верхнімі часткамі ягоных сьцёгнаў (вядома як міжбядровыя зносіны) або паміж жыватамі абодвух партнэраў. === Маканьне «гарбатнага пакуначка» === '''Teabagging''', '''Пакуначак гарбаты''' (назва, распаўсюджаная ў краінах былога СССР) — гэта асобная форма зьдзяйсьненьня аральнага [[Плоцевы акт|плоцевага стасунку]], якая пазначае працэс, калі мужчына макае/кладзе абодва [[яечкі]] сваёй [[машонка|машонкі]] ў ротавую паражніну, [[эякуляцыя на твар|на твар або вакол асобы]] (уключаючы верх галавы) жанчыны/мужчыны, часта з паўторным рухамі ўнутр і вонкі, як пры [[ірумацыя|ірумацыі]]. === Кунілінгус === [[Файл:Cunni.png|міні|200пкс|[[Кунілінгус]]]] '''Кунілінгус''' ({{мова-la|cunnus}} — вонкавыя жаночыя плоцевыя органы + {{мова-la|lingo}} — лізаць; сынонімы — ''кумбітмака'', ''лямбітус'', ''лянэт'') — форма аральнага сэксу, [[сэксуальнае ўзбуджэньне]] [[жанчына|жанчыны]] шляхам узьдзеяньня на [[ласкацень]] і [[вульва|вульву]] вуснамі, языком або зубамі. Найбольш распаўсюджаная форма кунілінгусу — пацалункі, смактаньне, лізаньне або лёгкія пакусваньні ласкаценя, якія могуць суправаджацца зваротна-паступальнымі рухамі пальцаў у вагіне. === Анілінгус === '''Анілінгус''' ({{мова-la|anus}} — анус + {{мова-la|lingo}} — лізаць; сынонімы — '''анілінкцыя''', '''рымінг''' {{мова-en|rimming}} або не зусім карэктны варыянт '''аналінгус''') — [[сэкс]]уальная практыка, стымуляцыя [[анус|заднепраходнае вобласьці]] [[язык]]ом або [[вусны|вуснамі]] з мэтаю выклікаць сэксуальнае ўзбуджэньне і/або даставіць сэксуальнае задавальненьне. == Гігіенічныя і мэдыцынскія аспэкты == У занятках варта выкарыстоўваць прэзэрватывы (для мужчынаў) і лятэксныя плёнкі (для жанчынаў), каб пазьбегнуць перадачы інфэкцыйных захворваньняў, якая мажлівыя ў выпадку аральнага сэксу гэтак жа, як і ў выпадку [[вагінальны сэкс|вагінальнага]]. Аднак рэкамэндацыі лекараў выконваюцца нячаста па дзьвюх прычынах: нават тонкі [[прэзэрватыў]] зьніжае адчувальнасьць, а непрыемны «гумовы» густ не спрыяе сэксуальнаму настрою. Заняткі аральным сэксам небясьпечныя пры любых запаленчых працэсах у ротавай паражніне і верхніх дыхальных шляхох — ([[ВРВІ|вострых рэсьпіраторных вірусных інфэкцыях]], [[ангіна]]х, [[шкарлятына]]х, [[танзыліт]]ах, [[фарынгіт]]ах і інш), паколькі інфэкцыя, з распаўсюджваньнем на палавыя органы партнэра, можа даць запаленчыя эфэкты ў мачаплоцевай сыстэме. Падобныя інфэкцыі часта маюць нехарактэрную клінічную карціну (што абцяжарвае дыягностыку) або сымптомы, падобныя да сымптомаў некаторых [[ІППШ|інфэкцыяў, што перадаюцца плоцевым шляхам]]. У выніку практыкі аральнага сэксу магчымая перадача інфэкцыйных захворваньняў, выкліканых [[бактэрыі|бактэрыямі]], [[вірус]]амі і [[грыбок|грыбкамі]]. Мікраарганізмы паражніны роту (як у норме, так і пры захворваньнях, напрыклад, [[карыес]]е) таксама могуць выклікаць запаленчыя працэсы мачаплоцевае сыстэмы й парушэньне мікрафлёры плоцевых органаў. Да захворваньняў, якія могуць перадавацца ў працэсе аральнага сэксу, адносяць, у прыватнасьці: * [[Пранцы]] * [[Гепатыт]] А, Б * [[Герпэс]] * [[СНІД]] (нягледзячы на даволі нізкую верагоднасьць, магчымасьць перадачы [[ВІЧ]] існуе ў выпадку, калі ў роце аднаго з партнэраў маюцца ранкі). У выпадку невыкананьня гігіены паражніны роту магчымае раздражненьне сьлізістых абалонак плоцевых органаў часьціцамі ежы, алькаголем, цыгарэтным нагарам і інш. == Аральны сэкс і рэлігія == * [[Іслам]] не забараняе аральную стымуляцыю плоцевых органаў, але некаторыя аўтарытэтныя ісламскія навукоўцы не рэкамэндуюць яе, [[эякуляцыя|эякуляцыю]] ў рот лічаць непажаданай.<ref>{{Спасылка|url=http://www.centrasia.ru/newsA.php4?st=1102290480|загаловак=Оральный секс и Ислам. Глава из книги "Любовь и секс в Исламе"|аўтар=Музаммил СИДДИКИ|копія=http://www.webcitation.org/616xsRDMb|дата копіі=2011-08-22}}</ref> * Частка традыцыйных [[канфэсія]]ў [[хрысьціянства]] забараняе аральны сэкс.<ref>{{Спасылка|url = http://theologian.msk.ru/propovedi/179-vozmozhen-li-dlya-veruyushhego-cheloveka-analnyj.html|загаловак = Возможен ли для верующего человека анальный и оральный секс?|author = |archiveurl = http://www.webcitation.org/616xtnKyd|archivedate = 2011-08-22}}</ref> Аднак у [[Біблія|Бібліі]] прамое забароны няма. Таму ў цяперашні час існуюць некаторыя канфэсіі, якія не забараняюць аральную стымуляцыю плоцевых органаў. * Каталіцкая і Праваслаўная<ref>[https://web.archive.org/web/20130906144016/http://www.patriarchia.ru/db/text/141422.html ОСНОВЫ СОЦИАЛЬНОЙ КОНЦЕПЦИИ Русской Православной Церкви]</ref> цэрквы разглядаюць сэкс як мэханізм працягу роду. Таму любыя віды сэксу, у тым ліку і аральны, якія ня могуць весьці да зачацьця, царквой забараняюцца. * У частцы напрамкаў будызму строга забароненыя невагінальныя плоцевыя стасункі. == Аральны сэкс і грамадзтва == У цывілізаваных краінах ёсьць тэндэнцыя да паслабленьня нэгатыўнага стаўленьня да аральнага сэксу. == Аральны сэкс і заканадаўства == Заканадаўства бальшыні краінаў сьвету не рэглямэнтуюць практыку аральнага сэксу. Тым ня менш, у некаторых дзяржавах існуюць выяўленыя заканадаўча, гістарычныя або рэлігійныя забароны на некаторыя формы плоцевых стасункаў. * У [[Сынгапур]]ы аральны сэкс забаронены і караецца дзесяцьцю гадамі пазбаўленьня волі або штрафам у памеры да 10 000 [[эўра]]. * Законы [[Інданэзія|Інданэзіі]] забараняюць аральны сэкс, але на практыцы парушэньні падпадаюць пад перасьлед рэдка. * У некаторых [[Штат ЗША|штатах]] [[ЗША]] да 2003 року аральныя зносіны былі забароненыя. Закон на практыцы ўжываўся толькі для павялічэньня меры віны абвінавачванага ў выпадку наяўнасьці больш цяжкіх [[згвалтаваньне|сэксуальных злачынстваў]]. == У масавай культуры == [[Файл:Martin van Maele - Trilogie érotique 01.jpg|міні|220пкс|Аўтар Марцін Ван Ваэле, ілюстрацыя да паэмы Поля Вэрлэна (1907)]] '''У літаратуры''' * «[[Гэта я, Эдзічка]]» (раман) * «[[Экстэзі (раман)|Экстэзі]]» (раман) '''У кіно''' {{Асноўны артыкул|Парнафільм}} * «[[Вельмі страшнае кіно]]» * «[[Карычневы трус]]» * «[[Інтым (фільм)|Інтым]]» * «[[Адвакат д'ябла (фільм)|Адвакат д’ябла]]» * «[[Амэрыканскі пірог (фільм)]]» * «[[Каманда Амэрыка: сусьветная паліцыя (фільм)]]» * «[[Спакуса (фільм, 2001)|Спакуса]]» (2001) * «[[Пажадлівасьць (фільм)|Пажадлівасьць]]» * «[[Правілы сэксу (фільм)|Правілы Сэксу]]» * «[[Цыбаты (фільм)|Цыбаты]]» == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Сэксуальныя пазыцыі}} {{Сэкс}} {{Парнаграфія}} [[Катэгорыя:Аральны сэкс| ]] [[Катэгорыя:Сэксуальныя пазыцыі]] mm7a858n5nth0fwvuqgd92bz6m869ik Арабска-ізраільскі канфлікт 0 116037 2330604 2281515 2022-07-30T21:17:55Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Узброены канфлікт |Назва = Арабска-ізраільскі канфлікт |Частка = |Выява = Arab Israeli Conflict 6.png |Подпіс да выявы = <div style="background-color:#f0f0f0; text-align:left;"> {{Легенда|#99CC33|Ліга арабскіх дзяржаваў}} {{Легенда|#99CCFF|Ізраіль}} {{Легенда|#669933|Дзяржавы, якія ваявалі супраць Ізраілю}} {{Легенда|#CC0000|Заходні бераг ракі Ярдан і Сэктар Газа}} </div> |Дата = 1920/1948 — па сёньняшні дзень |Месца = [[Блізкі Ўсход]] |Прычына = |Вынік = Працягваецца |Тэрытарыяльныя зьмены = |Супернік1 = {{Сьцяг Ізраілю}} [[Ізраіль]] |Супернік2 = [[Файл:Flag of the Arab League.svg|23пкс]] [[Ліга арабскіх дзяржаваў]] |Камандуючыя1 = |Сілы1 = |Сілы2 = }} '''Арабска-ізраільскі канфлікт''' ({{мова-ar|الصراع العربي الإسرائيلي}}, {{мова-he|הסכסוך הישראלי-ערבי}}) — супрацьстаяньне паміж шэрагам [[арабы|арабскіх]] краінаў, а таксама арабскімі ваенізаванымі радыкальнымі групоўкамі, якія маюць падтрымку з боку часткі карэннага арабскага насельніцтва акупаваных [[Ізраіль|Ізраілем]] палестынскіх тэрыторыяў, з аднаго боку, і [[сіянісцкі рух|сіянісцкім рухам]], а затым і дзяржавай Ізраіль, з другога. Нягледзячы на тое, што дзяржава Ізраіль была створана толькі ў 1948 годзе, фактычна гісторыя канфлікту ахоплівае каля стагодзьдзя, пачынаючы з канца [[XIX стагодзьдзе|XIX стагодзьдзя]], калі быў закладзены палітычны сіянісцкі рух, які паклаў пачатак барацьбе габрэяў за стварэньне ўласнай дзяржавы. Пасьля распаду [[Асманская імпэрыя|Асманскай імпэрыі]] ў выніку ейнай паразы ў [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайне]] канфлікт паміж габрэямі-сіяністамі й арабскім насельніцтвам [[Палестына|Палестыны]] зводзіўся, галоўным чынам, да дамаганьняў да тэрытарыяльнага кантролю падмандатнай Палестыны. У ходзе напаленай сытуацыі ў другой чвэрці [[XX стагодзьдзе|XX стагодзьдзя]] да геапалітычнага складніку дадаліся таксама рэлігійны й культурны аспэкты, якія ўзмацняюць міжнацыянальную варажнечу. У 1948 годзе суседнія арабскія краіны абвесьцілі вайну створанай габрэйскай дзяржаве. Такім чынам, канфлікт выйшаў за межы Палестыны й перарос у канфлікт паміж Ізраілем і ўсімі астатнімі арабскімі дзяржавамі ў рэгіёне. Са складаньнем мірнай дамовы з [[Эгіпет|Эгіптам]] у 1979 годзе й [[Ярданія]]й у 1994 годзе лік варожых да Ізраілю дзяржаваў скараціўся. У рамках буйнамаштабнага арабска-ізраільскага канфлікту прынята вылучаць рэгіянальны [[палестына-ізраільскі канфлікт]], абумоўлены, у першую чаргу, сутыкненьнем тэрытарыяльных інтарэсаў габрэяў і арабаў, якія жывуць у Палестыне. У апошнія гады менавіта гэты канфлікт зьяўляецца крыніцай палітычнай напружанасьці й адкрытых узброеных сутыкненьняў у рэгіёне. == Гісторыя == === Канфлікты да 1948 году === У канцы [[XIX стагодзьдзе|XIX стагодзьдзя]] многія эўрапейскія габрэі куплялі зямлю ў асманскага султана й ягоных агентаў. У той час [[Ерусалім]] не выходзіў за межы гарадзкой сьцяны, у ім налічвалася ўсяго некалькі дзясяткаў тысячаў чалавек. У тыя часы [[габрэі]] стваралі свае паселішчы, [[кібуц]]ы, у якім жылі толькі прадстаўнікі габрэйскай нацыі. Да [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]], [[Блізкі Ўсход]], уключаючы [[Палестына|Палестыну]], быў пад кантролем [[Асманская імпэрыя|Асманскай імпэрыі]] амаль 500 гадоў. У апошнія гады сваёй імпэрыі [[туркі]] пачалі падтрымліваць ідэю пры турэцкую этнічную ідэнтычнасьць, сьцьвярджаючы пра прывіліяванае становішча туркаў у межах імпэрыі, што прывяло ў выніку да дыскрымінацыі ў дачыненьні да [[арабы|арабаў]]<ref>Fraser, T.G. «The Middle East: 1914-1979». St. Martin’s Press, New York. (1980) Pg. 2</ref>. Абяцаньне вызваленьня ад асманаў прымусіла шматлікіх габрэяў і арабаў падтрымаць хаўрусьніцкія дзяржавы падчас Першай сусьветнай вайны, што прывяло да зьяўленьня шырокага арабскага нацыяналізму. [[Файл:Havlagah bus during 1936-1939 Arab revolt-British Mandate of Palestine.jpg|міні|250пкс|зьлева|Габрэйскі аўтобус абсталяваны дротам, які абараняе шкло ад камянёў і гранатаў. Канец 1930-х.]] У 1915—1916 гадох, падчас Першай сусьветнай вайны, брытанскі вярхоўны камісар у [[Эгіпет|Эгіпце]], сэр [[Генры Макмагон]], таемна перапісваўся з [[Хусэйн ібн Алі|Хусэйнам ібн Алі]], асманскім губэрнатарам [[Мэка|Мэкі]] й [[Мэдына|Мэдыны]]. МакМагон пераканаў Хусэйна весьці арабскае паўстаньне супраць Асманскай імпэрыі, якая ў тыя часы зьяўлялася хаўрусьнікам [[Нямеччына|Нямеччыны]]. МакМахон абяцаў, што калі арабы падтрымаюць [[Вялікабрытанія|Вялікабрытанію]] ў вайне, брытанскі ўрад будзе падтрымліваць стварэньне незалежнай арабскай дзяржавы пад Хашыміцкім панаваньнем у арабскіх правінцыях Асманскай імпэрыі, уключаючы Палестыну. Арабскае паўстаньне на чале з [[Томас Эдўард Лоўрэнс|Томасам Эдўардам Лоўрэнсам]] і сынам Хусэйна Фэйсалам пасьпяхова скончылася й Брытанія ўзяла пад свой кантроль большую частку арабскіх правінцыяў Асманскай імпэрыі. У 1917 годзе брытанскі ўрад выдаў [[Дэклярацыя Бальфура|Дэклярацыю Бальфура]], у якой гаварылася, што ўрад добразычліва разглядае «стварэньне ў Палестыне нацыянальнай дзяржавы для габрэйскага народу». Дэклярацыя была выпушчана ў выніку веры некаторых чальцоў урада, у тым ліку прэм’ер-міністра [[Дэйвід Лойд Джордж|Лойда Джорджа]], што габрэйская падтрымка неабходная для перамогі ў вайне. Тым ня менш, заява выклікала вялікі непакой у арабскім сьвеце<ref>Segev, Tom (2000): «One Palestine, Complete», pp. 48-49, Abacus, {{ISBN|0-349-11286-X}}.</ref>. Пасьля вайны, тэрыторыя перайшла пад брытанскае праўленьне ў якасьці брытанскага мандата ў Палестыне. Вобласьці, якія былі даручаны Брытаніі, уключала тэрыторыі сёньняшніх [[Ізраіль|Ізраілю]], [[Ярданія|Ярданіі]], [[Заходні бераг ракі Ярдан]] і [[сэктар Газа]]. Менавіта ў гэты момант габрэйская іміграцыя ў Палестыну значна павялічылася. Да 1931 году 17% насельніцтва Палестыны былі габрэямі, павялічыўшыся на шэсьць адсоткаў з 1922 году<ref>Lesch, Ann M. and Tschirgi, Dan. «Origins and Development of the Arab-Israeli Conflict». Greenwood Press: West Port, Connecticut. (1998). Pg. 47</ref>. Габрэйская іміграцыя павялічылася неўзабаве пасьля прыходу да ўлады [[нацысты|нацыстаў]] у [[Трэці Райх|Нямеччыне]], у выніку чаго габрэйскае насельніцтва ў Палестыне павялічылася ў два разы{{Зноска|Smith|2004|Smith|129}}. Палестынскыя арабы палічылі гэта хуткі прыток габрэйскіх імігрантаў як пагрозу сваёй радзімы й сваёй ідэнтычнасьці як народа. Больш за тое, габрэйская палітыка была накіравана на выкуп зямлі й забарону занятасьці арабаў на аб’ектах прамысловасьці й фэрмах, якія належалі габрэям, што вельмі абурыла палестынскую арабскую абшчыну<ref>Lesch, Ann M. and Tschirgi, Dan. «Origins and Development of the Arab-Israeli Conflict». Greenwood Press: West Port, Connecticut. (1998). Pg.47,51</ref>. Дэманстрацыі з пратэстамі да існай сытуацыі былі праведзены яшчэ ў 1920 годзе. Пратэстуючыя выступалі супраць таго, што для габрэйскіх імігрантаў былі ўстаноўлены прэфэрэнцыі брытанскім мандатам. Гэтае абурэньне прывяло да выбухаў гвалту. У сакавіку 1920 году першы гвалтоўны інцыдэнт адбыўся ў [[Тэль-Хай]], і ў тым жа годзе пачаліся беспарадкі ў [[Ерусалім]]е. У 1922 годзе [[Ўінстан Чэрчыль]] у сваёй «[[Белая кніга Чэрчыля 1922 году|Белай кнізе]]» паспрабаваў супакоіць арабскае насельніцтва, адмаўляючы, што стварэньне габрэйскай дзяржавы было намерам Дэклярацыі Бальфура. У 1929 годзе пасьля дэманстрацыі палітычнай партыі [[Бэйтар]], якая была ачолена [[Уладзімер Жабацінскі|Уладзімерам Жабацінскім]] ў [[Сьцяна Плачу|Сьцяны Плачу]], у Ерусаліме пачаліся масавыя беспарадкі, якія пашырыліся на ўсю Палестыну. У выніку 67 габрэяў былі забіты ў горадзе [[Хэўрон]], што стала вядома як [[Гвалт у Хэўроне 1929 году|Гвалт у Хэўроне]]. На працягу тыдня гвалтаў, па меншай меры 116 арабаў і 133 габрэяў<ref>San Francisco Chronicle, Aug. 9, 2005, «A Time of Change; Israelis, Palestinians and the Disengagement»</ref> былі забітыя й 339 параненыя<ref>NA 59/8/353/84/867n, 404 Wailing Wall/279 and 280, Archdale Diary and Palestinian Police records.</ref>. У 1930-х гадох [[Із ад-Дын аль-Касам]] арганізаваў і стварыў ваенізаваную арганізацыю «[[Чорная Рука]]», якая мела антысіянісцкія й антыбрытанскія настроі. Ён завэрбаваў і арганізаваў ваенную падрыхтоўку для сялянаў і да 1935 году ён прыцягнуў у шэрагі сваёй арганізацыі ад 200 да 800 чалавек. Баявыя разьлікі былі ўзброены бомбамі й агнястрэльнай зброяй, якую яны выкарыстоўвалі, каб забіваць сіянісцкіх пасяленцаў у гэтым раёне, а таксама бралі ўдзел у кампаніях вандалізму ў габрэйскіх паселішчах<ref>Segev, Tom (1999). «One Palestine, Complete». Metropolitan Books. pp. 360–362. {{ISBN|0805048480}}.</ref>. Да 1936 году, эскаляцыя напружанасьці прывяла да [[Арабскае паўстаньне 1936—1939 гадоў|арабскага паўстаньня ў 1936—1939 гадох]] у Палестыне<ref>Lesch, Ann M. and Tschirgi, Dan. «Origins and Development of the Arab-Israeli Conflict». Greenwood Press: West Port, Connecticut. (1998). Pg.</ref>. [[Файл:UN Partition Plan For Palestine 1947.svg|міні|Плян ААН па падзеле Палестыны.]] У адказ на арабскі ціск<ref>[http://www.accessmylibrary.com/article-1G1-53356391/struggle-against-jewish-immigration.html «The Struggle against Jewish Immigration to Palestine»]. Middle Eastern Studies. July 1, 1998.</ref>, Брытанскія ўлады значна скарацілі лік габрэйскіх імігрантаў у Палестыну. Гэтыя абмежаваньні засталіся ў сіле да заканчэньня тэрміну дзеяньня мандата, у пэрыяд, які супаў з уцёкамі габрэяў з [[Эўропа|Эўропы]] ад нацыстаў. Як сьледзтва, большасьць габрэйскіх перасяленцаў прыязджалі ў Палестыну незаконна, што прывяло да далейшага павілічэньня напружанасьці ў рэгіёне. Пасьля некалькіх няўдалых спробаў вырашыць праблему дыпляматычным шляхам, брытанскія ўлады спыталіся да створанай [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацый|Арганізацыі Аб’яднаных Нацый]] за дапамогай. 15 траўня 1947 году ААН прызначыў камітэт, які складаўся з прадстаўнікоў адзінаццаці дзяржаваў. Для таго, каб камітэт меў больш нэўтральную пазыцыю, ні адна зь вялікіх дзяржаваў у ім прадстаўлена не была{{Зноска|Smith|2004|Smith|186}}. Пасьля пяці тыдняў дасьледаваньняў сытуацыі ў Палестыне, камісія рэкамэндавала стварыць дзяржавы для габрэяў і арабаў у Палестыне. Гэтае рашэньне пра стварэньне «дзьвюх дзяржаваў» было прынята [[Плян ААН па падзелу Палестыны|181-й рэзалюцыяй]] [[Генэральная Асамблея ААН|Генэральнай Асамблеі ААН]] у лістападзе 1947 году 33 галасамі «за» й 13 «супраць», пры гэтым 10 чальцоў устрымаліся. Арабскія дзяржавы, якія складалі [[Ліга арабскіх дзяржаваў|Лігу арабскіх дзяржаваў]], прагаласавалі супраць. У той жа час, у Палестыне арабы й габрэі пачалі адктырую барацьбу за кантроль пад стратэгічнымі пазыцыямі ў рэгіёне. Паводле дадзеных гвалты назіраліся з абедзьвюх бакоў<ref>Fraser, T.G. «The Middle East: 1914-1979». St. Martin’s Press, New York. (1980). Pg. 41</ref>. За некалькі месяцаў да заканчэньня тэрміну дзеяньня мандата ізраільская арганізацыя самаабароны [[Хагана]] распачала шэраг наступаў, у выніку якіх яны атрымалі кантроль над усёй тэрыторыяй, якая прызначалася ААН для габрэйскай дзяржавы. Але разам з тым значна павялічыўся лік уцекачоў з захопленых гарадоў, як то [[Твэрыя]], [[Хайфа]], [[Цфат]], [[Бэйт-Шыан]] і [[Яфа]]. У пачатку 1948 году Вялікабрытанія абвесьціла пра свой цьвёрды намер спыніць дзеяньне свайго мандата ў Палестыне 14 траўня<ref>Stefan Brooks (2008). «Palestine, British Mandate for». In Spencer C. Tucker. The Encyclopedia of the Arab-Israeli Conflict. 3. Santa Barbara, California: ABC- CLIO. pp. 770. {{ISBN|978-1-85109-842-2}}.</ref>. У адказ на гэта прэзыдэнт [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]] [[Гары С. Труман|Гары Труман]] выступіў з заявай 25 сакавіка й прапанаваў узяць апеку над тэрыторыяй ААН, заявіўшы, што вырашыць сытуацыю мірным шляхам у абодвух народаў не атрымаеца. 14 траўня 1948 году, у дзень афіцыйнага заканчэньня мандата й за дзень да гэтага вялікая частка брытанскага войска сышла, а [[Ізраіль]] абвесьціў пра сваю незалежнасьць і сувэрэнітэт, аднак не пазначыў свае межы. На наступны дзень, Ліга арабскіх дзяржаваў афіцыйна пацьвердзіла сваю нязгоду з плянам стварэньня «дзьвюх дзяржаваў» у лісьце да ААН<ref>[http://www.ibiblio.org/sullivan/docs/ArabStatement1948.html «Statement by the Arab League States Following the Establishment of the State of Israel»]. 15 May 1948.</ref>. У гэты дзень арміі [[Эгіпет|Эгіпту]], [[Лібан]]у, [[Сырыя|Сырыі]], [[Ярданія|Ярданіі]] й [[Ірак]]у ўварваліся на тэрыторыю вызначанай арабскай часткі Палестыны, паклаўшы тым самым пачатак [[Арабска-ізраільская вайна 1948 году|арабска-ізраільскай вайны]]. Ізраільскія сілы абароны адбілі ў войска арабскіх краінаў часткі акупаваных тэрыторыяў, пашырыўшы тым самым свае межы за першапачатковы падзелу ААН{{Зноска|Smith|2004|Smith|198}}. Да сьнежня 1948 году Ізраіль кантраляваў большую частку Палестыны на захад ад ракі [[Ярдан]]. Астатняя частка была пад кантролем рэгулярнай арміі [[Ярданія|Ярданіі]], гэтая вобласьць атрымала назву [[Заходні бераг ракі Ярдан|Заходняга берага]], а [[сэктар Газа]] кантраляваўся [[Эгіпет|Эгіптам]]. Да й падчас гэтага канфлікту каля 713 тысячаў палестынскіх арабаў пакінулі свае паселішчы й сталіся ўцекачамі, у прыватнасьці, з-за абяцаньня ад арабскіх лідэраў, што яны змогуць вярнуцца, калі вайна ўжо пераможана. Многія палестынцы беглі з раёнаў бо былі напалоханы гвалтамі, якія праводзіліся ізраільскімі ваенізаванымі атрадамі, як то [[Іргун]] і [[Лехі]], у дачыненьні да цывільнага арабскага насельніцтва. Вайна скончылася складаньнем мірнай дамовы ў 1949 годзе паміж Ізраілем і кожным зь ягоным арабскім суседам. === Пэрыяд з 1948 па 1967 гады === Да прыняцьця Арганізацыяй Аб’яднаных Нацыяў рэзалюцыі нумар 181 у лістападзе 1947 году й абвяшчэньня дзяржавы Ізраіль у траўні 1948 году, у шэрагу арабскіх краінаў былі прыняты дыскрымінацыйныя меры ў дачыненьні да мясцовага габрэйскага насельніцтва. Статус габрэйскіх грамадзянаў у арабскіх дзяржавах рэзка пагоршыўся зь цягам арабска-ізраільскага канфлікту 1948 году. Асноўныя антыгабрэйскія беспарадкі ўспыхнулі ўва ўсім арабскім сьвеце ў сьнежні 1947 году, габрэйскія абшчыны асабліва моцна пацярпелі ў [[Сырыя|Сырыі]] й [[Адэн]]е, дзе было зафіксавана сотні забітых і параненых. Да сярэдзіны 1948 году, амаль усе габрэйскія абшчыны ў арабскіх краінах пацярпелі ад нападаў і іхны стан рэзка пагоршыўся. Габрэі ў адпаведнасьці зь [[іслам]]скімі рэжымамі былі адарваныя ад свайго даўняга жыхарства альбо сталі палітычнымі закладнікамі арабска-ізраільскага канфлікту. У выніку, вялікая колькасьць габрэяў беглі альбо былі вымушаныя эміграваць з арабскіх краінаў і некаторых мусульманскіх краінаў. Антыгабрэйскі гвалт й перасьлед стаў ініцыятарам першай хвалі зыходу й многіх наступных. У [[Лібія|Лібіі]] габрэі былі пазбаўленыя грамадзянства, а таксама ў [[Ірак]]у, дзе іхняя маёмасьць была канфіскавана<ref>Aharoni, Ada (Volume 15, Number 1/March 2003). [https://wayback.archive-it.org/all/20171010103058/http://taylorandfrancis.metapress.com/content/w91udxrhc7cf5a86 «The Forced Migration of Jews from Arab Countries»]. Routledge, part of the Taylor & Francis Group.</ref>. Эгіпет выгнаў вялікую частку сваёй габрэйскай абшчыны ў 1956 годзе, у той час як [[Альжыр]] пазбавіў сваіх габрэяў грамадзянства толькі пасьля здабыцьця незалежнасьці ў 1962 годзе. Большасьць зь іх бегла ў сувязі з пагаршэньнем палітычнага становішча, аднак некаторыя эмігравалі па ідэалягічных чыньніках<ref>[https://web.archive.org/web/20200726101723/http://repec.iza.org/RePEc/Discussionpaper/dp89.pdf «Aliyeh to Israel: Immigration under Conditions of Adversity»] - Shoshana Neumann, Bar-Ilan University, page 10.</ref>. Больш за 700 тысячаў габрэяў эмігравала ў Ізраіль паміж 1948 і 1952 гадамі й прыкладна 285 тысячаў зь іх прыехалі з арабскіх краінаў<ref>[http://www.jewishagency.org/JewishAgency/English/Jewish+Education/Compelling+Content/Jewish+History/Zionist+History/Zionist+Aliyot/1940s.htm «Jewish History. 1940s»]. Jewish Agency for Israel.</ref>. Да канца 1960-х гадоў, больш за 850 тысячаў габрэяў пакінулі родныя мясьціны прыкладна зь дзесяці арабскіх краінаў. Сёньня, менш за 7 тысячаў габрэяў застаюцца ў гэтых краінах на сталым жыхарстве. Індывідуальная й камунальная маёмасьць была канфіскавана без кампэнсацыі<ref>Irwin Cotler: [http://spme.net/cgi-bin/articles.cgi?ID=3471 «Jewish refugees from Arab countries: The case for rights and redress»]</ref><ref>[http://www.meforum.org/article/263 «Why Jews Fled the Arab Countries»]. Ya'akov Meron. Middle East Quarterly, September 1995</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20100925135511/http://jimena.org/faq/faq.htm#3 «Jews in Grave Danger in All Moslem Lands»]. The New York Times, May 16, 1948</ref>. У цяперашні час гэтыя габрэі-імігратны й іхныя нашчадкаў, складаюць 41% ад агульнага насельніцтва Ізраілю<ref>[https://web.archive.org/web/20080110192141/http://www.haaretz.com/hasen/spages/941518.html «All I wanted was justice»] - Adi Schwarz, Haaretz.</ref>. [[Файл:6dayswar1.jpg|міні|зьлева|Ізраільскія жаўнеры ля зьнішчанага эгіпецкага самалёту.]] У выніку перамогі Ізраілю ў вайне за незалежнасьць 1948 году, арабы, якія пакінулі свае дамы на габрэйскай тэрыторыі, не змаглі вярнуцца ў родныя мясьціны. Акрамя таго, любы габрэі на Заходнім беразе альбо ў сэктары Газы быў выгнаны са сваёй маёмасьці й жылых дамоў у Ізраіль. Палестынскія ўцекачы, ёсьць пашчадкі тых, хто сышоў, і адказнасьць за іхны зыход ёсьць прадмет спрэчкі паміж ізраільскім і палестынскім бокам<ref>Morris, Benny (2004). «The Birth of the Palestinian Refugee Problem Revisited». Cambridge University Press. P.114</ref>. У 1956 годзе Эгіпет зачыніў [[Тыранскі праліў]] для праходу ізраільскіх суднаў і блякаваў [[Акабскі заліў]] у парушэньне [[Канстантынопальская канвэнцыя 1888 году|Канстантынопальскай канвэнцыі 1888 году]]. Многія сьцьвярджалі, што гэта ёсьць таксама парушэньнем мірнага пагадненьня 1949 году<ref>Howard M. Sachar. «A History of Israel from the Rise of Zionism to Our Time». Alfred A. Knopf (New York). 1976. p. 455. {{ISBN|0-394-28564-5}}.</ref><ref>[http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/3581.htm «Background Note: Israel»]. US State Department.</ref>. 26 ліпеня 1956 году Эгіпет нацыяналізаваў кампанію [[Суэцкі канал|Суэцкага канала]] й зачыніў канал для ізраільскіх суднаў<ref>[http://news.bbc.co.uk/onthisday/hi/dates/stories/july/26/newsid_2701000/2701603.stm «1956: Egypt Seizes Suez Canal»]. British Broadcasting Service.</ref>. Ізраіль адказаў 29 кастрычніка 1956 году, уварваўшыся на [[Сынайскі паўвостраў]] пры брытанскай і францускай падтрымцы. Падчас крызы Суэцкага канала, Ізраіль захапіў сэктар Газы й Сынайскі паўвостраў, але з-за ціску з боку [[ЗША]] й Арганізацыі Аб’яднаных Нацыяў быў вымушаны спыніць далейшы наступ<ref>[http://www.mideastweb.org/ga997.htm «UN GA Resolution 997»]. Mideast Web.</ref>. Ізраіль пагадзіўся вывесьці войскі з тэрыторыі Эгіпта, які пагадзіўся свабоду суднаходзтва ў рэгіёне й дэмілітарызацыі Сыная, дзеля кантралю за якой ААН разгарнула спэцыяльную камісію<ref>[https://web.archive.org/web/20091028083048/http://encarta.msn.com/encyclopedia_761575008_10/Israel.html «Israel - MSN Encarta»].</ref>. Аднак камісія працавала толькі з боку эгіпецкай мяжы ў той час, калі Ізраіль адмовіўся дазволіць працаваць на сваёй тэрыторыі<ref>[https://web.archive.org/web/20090402152503/http://www.un.org/Depts/dpko/dpko/co_mission/unef1backgr2.html «First United Nations Emergency Force»]. Unef I - Background</ref>. 19 траўня 1967 году, Эгіпет выгнаў назіральнікаў ААН, і перакінуў каля 100 тысячаў жаўнераў на Сынайскі паўвостраў да ізраільскай мяжы<ref>Lorch, Netanel (2003-09-02). [http://www.mfa.gov.il/MFA/History/Modern+History/Centenary+of+Zionism/The+Arab-Israeli+Wars.htm «The Arab-Israeli Wars»]. Israeli Ministry of Foreign Affairs.</ref>. Ён зноўку зачыніў [[Тыранскі праліў]] для праходу ізраільскіх суднаў<ref>«Egypt Closes Gulf Of Aqaba To Israel Ships: Defiant move by Nasser raises Middle East tension», The Times, Tuesday, May 23, 1967; pg. 1; Issue 56948</ref>, вярнуўшы сытуацыю 1956 году, калі Ізраіль быў блякаваны. 30 траўня 1967 году, [[Ярданія]] падпісала пакт аб узаемнай абароне з Эгіптам. 5 чэрвеня Ізраіль пачаў наступ на Эгіпет. ВПС Ізраілю зьнішчылі большую частку эгіпецкіх ВПС падчас нечаканага нападу, а затым павярнуліся на ўсход і зьнішчылі вайсковыя самалёты Ярданіі, [[Сырыя|Сырыі]] й [[Ірак]]у. Гэтая падзея стала найважнейшым элемэнтам перамогі Ізраілю ў [[Шасьцідзённая вайна|Шасьцідзённай вайне]]<ref>[http://www.kinghussein.gov.jo/his_periods3.html «The Disaster of 1967»]. The Jordanian Government.</ref>. У канцы вайны, Ізраіль атрымаў кантроль над Сынайскага паўвостравам, сэктарам Газы, Заходнім берагам, [[Ерусалім|Усходнім Ерусалімам]], [[фэрмы Шэбаа|фэрмамі Шэбаа]] й [[Галянскія вышыні|Галянскімі вышынямі]]. Вынікі вайны ўплываюць на геапалітыку рэгіёну й па сёньняшні дзень. === Напружаньне 1967—1970 гадоў === [[Файл:Bridge Crossing.jpg|міні|Эгіпецкія вайскоўцы перапраўляюцца праз Суэцкі канал 7 кастрычніка 1973 году.]] У канцы жніўня 1967 году арабскія лідэры ​​сустрэліся ў [[Хартум]]е ў адказ на вайну, каб абмеркаваць і скласьці агульную пазыцыю арабаў у адносінах да Ізраілю. Яны дасягнулі [[Хартумская рэзалюцыя|кансэнсусу]], што не павінна быць ні прызнаньня, ні міру, ні перамоваў зь дзяржавай Ізраіль. Гэтая пазыцыя вядомая як «тры не»<ref>[https://web.archive.org/web/20070928001621/http://www.sis.gov.eg/En/Politics/Presidency/President/Interview/000001/0401050300000000000154.htm «President Mubarak Interview with Israeli TV»]. Egyptian State Information Service.</ref>. У 1969 годзе Эгіпет распачаў вайну да зьнясіленьня з мэтай вычарпаць сілы Ізраілю, каб вярнуць назад Сынайскі паўвостраў, які быў захоплены ізраільскім войскам падчас Шасьцідзённай вайны<ref>[http://www.britannica.com/eb/article-219430/Israel «Israel: The War of Attrition»]. Encyclopædia Britannica.</ref>. Вайна скончылася пасьля сьмерці [[Гамаль Абдул Насэр|Гамаля Абдула Насэра]] ў 1970 годзе. Наступны кіраўнік Эгіпту [[Анвар Садат]] зьмяніў тактыку, спрабуючы наладзіць станоўчыя адносіны з ЗША, спадзеючыся, што яны будуць аказваць ціск на Ізраіль з мэтай вяртаньня зямляў. У выніку з Эгіпту былі выгнаныя 15 тысяч савецкіх вайсковых дарадцаў. 6 кастрычніка 1973 году Сырыя й Эгіпет зладзілі нечаканы напад на Ізраіль у дзень [[Ём-Кіпур]]у, сьвятога дня габрэйскага календару. Ізраільскія вайскоўцы не былі падрыхтаваныя да гэтага, і ізраільскаму камандваньню спатрэбілася каля трох дзён дзеля поўнай мабілізацыі<ref name="kippurWarBritannica">[http://www.britannica.com/eb/article-219432/Israel «Israel: The Yom Kippur War»]. Encyclopædia Britannica.</ref><ref name="encarta">[https://web.archive.org/web/20031205103623/http://encarta.msn.com/encyclopedia_761564886/Arab-Israeli_War_of_1973.html «Arab-Israeli War of 1973»]. Encarta Encyclopedia.</ref>. Гэта прымусіла іншыя арабскія дзяржавы накіраваць войскі для ўзмацненьня сілаў эгіпцянаў і сырыйцаў. Акрамя таго, гэтыя арабскія краіны пагадзіліся ўвесьці нафтавае эмбарга на прамысловыя краіны, уключаючы ЗША, [[Японія|Японію]] і краіны [[Заходняя Эўропа|Заходняй Эўропы]], стварыўшы ціск на эканомікі разьвітых краінаў. Гэтыя краіны АПЭК у чатыры разы павялічылі цану на нафту і выкарыстоўвалі яе як палітычную зброю, каб атрымаць падтрымку супраць Ізраілю{{Зноска|Smith|2004|Smith|329}}. [[Вайна Ём-Кіпур]] прадугледжвала ўскоснае супрацьстаяньне ЗША і СССР. Калі Ізраіль разгарнуў сілы дзеля адпору, СССР пагражаў ваеннай інтэрвэнцыяй. 25 кастрычніка ЗША, насьцярожаныя магчымай ядзернай вайной, дамовіліся аб спыненьні агню<ref name="kippurWarBritannica"/><ref name="encarta"/>. == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Кніга |аўтар = Smith, Charles D. |частка = |загаловак = Palestine and the Arab Israeli Conflict: A History With Documents |арыгінал = |спасылка = |выданьне = |месца = Boston |выдавецтва = Bedford/St. Martin’s |год = 2004 |том = |старонкі = |старонак = |isbn = 978-1457613487 |ref = Smith }} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [https://eleven.co.il/article/15544 Государство Израиль. Израиль и палестинская проблема]. Артыкул з электроннай габрэйскай энцыкляпэдыі. * [http://www.bbc.co.uk/russian/specials/mideast_timeline/2000.stm История конфликта]. [[Russian BBC]]. * [https://web.archive.org/web/20100605162725/http://www.cfr.org/publication/13850/ Crisis Guide: The Israeli-Palestinian Conflict from the Council on Foreign Relations]. * [https://web.archive.org/web/20030509045344/http://www.cnn.com/SPECIALS/2003/mideast/ Mideast: Land of Conflict]. CNN.com [[Катэгорыя:Гісторыя Ізраілю]] [[Катэгорыя:Гісторыя Палестыны]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] 5lcywx9m873e9qhu0nnysoyvrbg0l6b Герб Масквы 0 116439 2330653 2183278 2022-07-31T02:05:30Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki [[Файл:Coat of Arms of Moscow.svg|міні|200пкс|Герб [[Масква|Масквы]]]] '''Герб Масквы''' зьяўляецца сымбалем [[Масква|Масквы]]. Афіцыйны статус набыў у 1993 годзе. == Апісаньне == [[Герб]] [[Масква|Масквы]] ўяўляе сабой чатырохкутны, з закругленымі ніжнімі кутамі і завостранымі ва ўскрайку цёмна-чырвоны [[Геральдыка|геральдычны]] [[шчыт (зброя)|шчыт]] з малюнкам разгорнутага направа ад гледача [[вершнік]]а — Сьвятога [[Георгі Пераможца|Георгія Пераможцы]] ў [[Срэбра|срэбраных]] [[дасьпехі|дасьпехах]] і блакітнай [[Мантыя|мантыі]] (плашчы), на срэбраным [[конь|кані]] са срэбранай збруяй, які паражае залатым [[дзіда]]м чорнага Зьмея. == Глядзіце таксама == * [[Сьцяг Масквы]] == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20101209150103/http://biar.ru//legislation.php?id=7 Закон горада Масквы «О гербе города Москвы» (рас.)] * [http://geraldika.ru/symbols/302 Гісторыя герба Масквы (рас.)] [[Катэгорыя:Гербы рэгіёнаў Расеі|Масква]] [[Катэгорыя:Масква]] b23cw9ayk5fai6zmg59pmxbbi02mv1k AKB48 0 116855 2330526 2301173 2022-07-30T17:53:01Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Абнавіць}} {{Музычны гурт |Назва = AKB48 |Фота = AKB48 20090703 Japan Expo 52.jpg |памер = |Подпіс = AKB48 выступае ў Францыі на Japan Expo ў 2009 годзе |Гады = 2005 — цяперашні час |Адкуль = квартал [[Акіхабара]], [[Токіё]], [[Японія]] |Мова = [[японская мова|японская]] |Жанр = [[j-pop]], [[поп-музыка|поп]] |Выдавец = AKS<br />DefSTAR Records<br />You,&nbsp;Be Cool!/[[King Records]] |Зьвязаныя праекты = |Афіцыйная старонка = [http://www.akb48.co.jp akb48.co.jp]<br />[http://www.youtube.com/AKB48/ youtube.com/AKB48] |Удзельнікі = [[#Team A|Team A]]<br />[[#Team K|Team K]]<br />[[#Team B|Team B]]<br />[[#Team 4|Team 4]] |Былыя ўдзельнікі = }} '''AKB48''' (''эйкэйбі́ фотіэ́йт'', [[японская мова|яп.]] ''э:кэ:бі: фо:ціэйто'') — [[Японія|японская]] дзявочая поп-група з гораду [[Токіё]]. Яна была заснавана вядомым паэтам-сьпеўнікам і [[прадусар]]ам [[Ясусі Акімото]]<ref name="What is AKB48">[http://www.youtube.com/watch?v=98f2J7h-Ya0 What is AKB48? / AKB48 (Official)]. AKB48. 2011-02-14. Праверана 2011-11-16. {{ref-en}}</ref><ref name="reuters20090728">[https://web.archive.org/web/20121112144223/http://www.reuters.com/article/2009/07/28/idUS219130+28-Jul-2009+BW20090728 Japanese Idol Group AKB48 to Perform at MIPCOM]. Reuters. 2009-07-28. Праверана 2011-11-16. {{ref-en}}</ref><ref name="japantimes20100824">[http://www.japantimes.co.jp/text/nn20100824i1.html Girl idol group about mass exposure, fans]. The Japan Times Inc.. 2010-08-24. Праверана 2011-11-16. {{ref-en}}</ref>, які зьяўляецца аўтарам тэкстаў усіх іх песень. AKB48 названая ў гонар такійскага кварталу [[Акіхабара]], які для сьцісласьці называюць проста «Акіба». У Акіхабаре, на восьмым паверсе магазіну<!--магазіна--> [[Don Quijote (магазін)|Don Quijote]], разьмешчаны ўласны тэатар групы<ref>[https://web.archive.org/web/20081218030159/http://www.akb48.co.jp/english/theater/index.html AKB48 Official Site｜Where to see them]. AKB48. 2011-11-02. Праверана 2011-11-16. {{ref-en}}</ref>. AKB48 была створана на базе гэтага тэатру ў 2005 годзе. Ідэя [[Ясусі Акімото|Акімото]] складалася ў тым, каб стварыць групу, прыхільнікі якой маглі б папросту наведаць тэатар і ўбачыць сваіх куміраў<ref name="What is AKB48" /><ref name="reuters20090728" />. Група й цяпер выступае там амаль кожны дзень<ref name="japantimes20100824" />, але зараз жадаючых пайсьці столькі, што квіткі распаўсюджваюцца толькі празь [[лятарэя|лятарэю]]. AKB48 занесена ў [[Кніга рэкордаў Гінэса|Кнігу рэкордаў Гінэса]] як «самая шматлікая поп-група» ў сьвеце<ref>[https://web.archive.org/web/20110718140453/http://yeinjee.com/2010/akb48-officially-world-biggest-group/ AKB48 is officially the world's biggest group]. YeinJee's Asian Journal. 2010-11-15. Праверана 2011-11-16. {{ref-en}}</ref><ref>[http://www.guinnessworldrecords.com/records-8000/largest-pop-group/ Guinness Worlds Records - Largest pop group]. Guinness World Records. Праверана 2011-11-16. {{ref-en}}</ref>. У цяперашні час яна складаецца з чатырох «каманд»: [[#Team A|Team A]], [[#Team K|Team K]], [[#Team B|Team B]] й<!--і--> [[#Team 4|Team 4]], і ўсяго ў групе 59 дзяўчын (па стане на 2 верасьня 2011 году<!--года-->)<ref name="akb48members">[https://web.archive.org/web/20060613072555/http://www.akb48.co.jp/members/ AKB48公式サイト｜メンバー情報]. AKB48. Праверана 2011-11-16. {{ref-ja}}</ref>. Папулярнасьць групы ў Японіі дасягнула фэномэнальных вышынь. Апошнія дзесяць [[сынгл]]аў AKB48 дасягнулі першага месца ў штотыднёвым чарце кампаніі [[Oricon|Орыкон]]<ref name="oriconcdsingle" />, прычым два іх сынгла сталі самымі прадаванымі за ўвесь 2010 год<ref>[http://www.oricon.co.jp/rank/js/y/ シングル年間ランキング-ORICON STYLE ランキング]. Oricon Inc. Праверана 2011-11-16. {{ref-ja}}</ref>, яшчэ два за ўсю першую палову 2011 году<ref name="mantan20110622">[http://mantan-web.jp/2011/06/22/20110622dog00m200010000c.html AKB48 ：上半期売り上げ前年2．5倍の66億円　オリコン2冠]. Mainichi Shimbun Digital Co., Ltd. 2011-06-22. Праверана 2011-11-16. {{ref-ja}}</ref>, а апошнія два паставілі рэкорд сутачных продажаў. Ні адзін сынгл да гэтага ў Японіі ня<!--не--> прадаваўся мільённым накладам за адзін дзень, а групе AKB48 гэта ўдалося ўжо двойчы<ref name="oricon20111026">[http://www.oricon.co.jp/news/rankmusic/2003129/full/ KB48、2作連続“初日ミリオン”　初日売上歴代最高の104.6万枚]. Oricon Inc.. 2011-10-26. Праверана 2011-11-16. {{ref-ja}}</ref>. == Склад == ==== Team A ==== («Каманда А» (''Ті:м Эй'', {{мова-ja|チームA}}, ''Ці:му Э:'')) * [[Місакі Іваса]] ({{мова-ja|岩佐 美咲}}, ''Iwasa Misaki'', нар. [[30 студзеня]] [[1995]] г. ў [[Ціба (прэфэктура)|прэфэктуры Ціба]]) * [[Айка Ота]] ({{мова-ja|多田 愛佳}}, ''Ōta Aika'', нар. [[8 сьнежня]] [[1994]] г. ў [[Сайтама (прэфэктура)|прэфэктуры Сайтама]]) * [[Сыдзука Оя]] ({{мова-ja|大家 志津香}}, ''Ōya Shizuka'', нар. [[28 сьнежня]] [[1991]] г. ў [[Фукуока (прэфэктура)|прэфэктуры Фукуока]]) * [[Харука Катаяма]] ({{мова-ja|片山 陽加}}, ''Katayama Haruka'', нар. [[10 траўня]] [[1990]] г. ў [[Айці (прэфэктура)|прэфэктуры Айці]]) * [[Асука Курамоці]] (''Асўка Курамоці'') ({{мова-ja|倉持 明日香}}, ''Kuramochi Asuka'', нар. [[11 верасьня]] [[1989]] г. ў [[Канагава (прэфэктура)|прэфэктуры Канагава]]) * [[Харуна Кодзіма]] ({{мова-ja|小嶋 陽菜}}, ''Kojima Haruna'', нар. [[19 красавіка]] [[1988]] г. ў [[Сайтама (прэфэктура)|прэфэктуры Сайтама]]) * [[Рыно Сасіхара]] ({{мова-ja|指原 莉乃}}, ''Sashihara Rino'', нар. [[21 лістапада]] [[1992]] г. ў [[Оіта (прэфэктура)|прэфэктуры Оіта]]) * [[Марыко Сынода]] ({{мова-ja|篠田 麻里子}}, ''Shinoda Mariko'', нар. [[11 сакавіка]] [[1986]] г. ў [[Фукуока (прэфэктура)|прэфэктуры Фукуока]]) * [[Акі Такадзё]] ({{мова-ja|高城 亜樹}}, ''Takajō Aki'', нар. [[3 кастрычніка]] [[1991]] г. ў [[Токіё]]) * [[Мінамі Такахасі]] ({{мова-ja|高橋 みなみ}}, ''Takahashi Minami'', нар. [[8 красавіка]] [[1991]] г. ў [[Токіё]]) * [[Харука Накагава]] ({{мова-ja|仲川 遥香}}, ''Nakagawa Haruka'', нар. [[10 лютага]] [[1992]] г. ў [[Токіё]]) * [[Цісато Наката]] ({{мова-ja|中田 ちさと}}, ''Nakata Chisato'', нар. [[8 кастрычніка]] [[1990]] г. ў [[Сайтама (прэфэктура)|прэфэктуры Сайтама]]) * [[Саяка Накая]] ({{мова-ja|仲谷 明香}}, ''Nakaya Sayaka'', нар. [[15 кастрычніка]] [[1991]] г. ў [[Іватэ (прэфэктура)|прэфэктуры Іватэ]]) * [[Ацуко Маэда]] (''Ацўко Маэда'') ({{мова-ja|前田 敦子}}, ''Maeda Atsuko'', нар. [[10 ліпеня]] [[1991]] г. ў [[Ціба (прэфэктура)|прэфэктуры Ціба]]) * [[Амі Маэда]] ({{мова-ja|前田 亜美}}, ''Maeda Ami'', нар. [[1 чэрвеня]] [[1995]] г. ў [[Токіё]]) * [[Нацумі Мацубара]] ({{мова-ja|松原 夏海}}, ''Matsubara Natsumi'', нар. [[19 чэрвеня]] [[1990]] г. ў [[Фукуока (прэфэктура)|прэфэктуры Фукуока]]) ==== Team K ==== («Каманда К» (''Ті:м Кэй'', {{мова-ja|チームK}}, ''Ці:му Кэ:'')) * [[Саяка Акімото]] ({{мова-ja|秋元 才加}}, ''Akimoto Sayaka'', нар. [[26 ліпеня]] [[1988]] г. ў [[Ціба (прэфэктура)|прэфэктуры Ціба]]) * [[Тамомі Ітано]] ({{мова-ja|板野 友美}}, ''Itano Tomomi'', нар. [[3 ліпеня]] [[1991]] г. ў [[Канагава (прэфэктура)|прэфэктуры Канагава]]) * [[Маюмі Уціда]] ({{мова-ja|内田 眞由美}}, ''Uchida Mayumi'', нар. [[27 сьнежня]] [[1993]] г. ў [[Токіё]]) * [[Аяка Умэда]] ({{мова-ja|梅田 彩佳}}, ''Umeda Ayaka'', нар. [[3 студзеня]] [[1989]] г. ў [[Фукуока (прэфэктура)|прэфэктуры Фукуока]]) * [[Юко Осіма]] ({{мова-ja|大島 優子}}, ''Ōshima Yūko'', нар. [[17 кастрычніка]] [[1988]] г. ў [[Тоцігі (прэфэктура)|прэфэктуры Тоцігі]]) * [[Аяка Кікуці]] ({{мова-ja|菊地 あやか}}, ''Kikuchi Ayaka'', нар. [[30 чэрвеня]] [[1993]] г. ў [[Токіё]]) * [[Міку Танабэ]] ({{мова-ja|田名部 生来}}, ''Tanabe Miku'', нар. [[2 сьнежня]] [[1992]] г. ў [[Сыга (прэфэктура)|прэфэктуры Сыга]]) * [[Томомі Накацука]] ({{мова-ja|中塚 智実}}, ''Nakatsuka Tomomi'', нар. [[18 чэрвеня]] [[1993]] г. ў [[Сайтама (прэфэктура)|прэфэктуры Сайтама]]) * [[Моэно Ніто]] ({{мова-ja|仁藤 萌乃}}, ''Nitō Moeno'', нар. [[22 ліпеня]] [[1992]] г. ў [[Токіё]]) * [[Місато Нонака]] ({{мова-ja|野中 美郷}}, ''Nonaka Misato'', нар. [[20 красавіка]] [[1991]] г. ў [[Фукуока (прэфэктура)|прэфэктуры Фукуока]]) * [[Рэйна Фудзіэ]] ({{мова-ja|藤江 れいな}}, ''Fujie Reina'', нар. [[1 лютага]] [[1994]] [[Ціба (прэфэктура)|прэфэктуры Ціба]]) * [[Сакіко Мацуі]] ({{мова-ja|松井 咲子}}, ''Matsui Sakiko'', нар. [[10 сьнежня]] [[1990]] г. ў [[Сайтама (прэфэктура)|прэфэктуры Сайтама]]) * [[Мінамі Мінэгісі]] ({{мова-ja|峯岸 みなみ}}, ''Minegishi Minami'', нар. [[15 лістапада]] [[1992]] г. ў [[Токіё]]) * [[Саэ Міядзава]] ({{мова-ja|宮澤 佐江}}, ''Miyazawa Sae'', нар. [[13 жніўня]] [[1990]] г. ў [[Токіё]]) * [[Юі Ёкаяма]] ({{мова-ja|横山 由依}}, ''Yokoyama Yui'', нар. [[8 сьнежня]] [[1992]] г. ў [[Кіёто (прэфэктура)|прэфэктуры Кіёто]]) * [[Румі Ёнэдзава]] ({{мова-ja|米沢 瑠美}}, ''Yonezawa Rumi'', нар. [[6 чэрвеня]] [[1991]] г. ў [[Сайтама (прэфэктура)|прэфэктуры Сайтама]]) ==== Team B ==== («Каманда B» (''Ті:м Бі:'', {{мова-ja|チームB}}, ''Ці:му Бі:'')) * [[Харука Ісіда]] ({{мова-ja|石田 晴香}}, ''Ishida Haruka'', нар. [[2 сьнежня]] [[1993]] г. ў [[Сайтама (прэфэктура)|прэфэктуры Сайтама]]) * [[Томомі Касай]] ({{мова-ja|河西 智美}}, ''Kasai Tomomi'', нар. [[16 лістапада]] [[1991]] г. ў [[Токіё]]) * [[Юкі Касівагі]] ({{мова-ja|柏木 由紀}}, ''Kashiwagi Yuki'', нар. [[15 ліпеня]] [[1991]] г. ў [[Кагосіма (прэфэктура)|прэфэктуры Кагосіма]]) * [[Рыэ Кітахара]] ({{мова-ja|北原 里英}}, ''Kitahara Rie'', нар. [[24 чэрвеня]] [[1991]] г. ў [[Айці (прэфэктура)|прэфэктуры Айці]]) * [[Кана Кобаясі]] ({{мова-ja|小林 香菜}}, ''Kobayashi Kana'', нар. [[17 траўня]] [[1991]] г. ў [[Сайтама (прэфэктура)|прэфэктуры Сайтама]]) * [[Міка Коморы]] ({{мова-ja|小森 美果}}, ''Komori Mika'', нар. [[19 ліпеня]] [[1994]] г. ў [[Айці (прэфэктура)|прэфэктуры Айці]]) * [[Аміна Сато]] ({{мова-ja|佐藤 亜美菜}}, ''Satō Amina'', нар. [[16 кастрычніка]] [[1990]] г. ў [[Токіё]]) * [[Сумірэ Сато]] ({{мова-ja|佐藤 すみれ}}, ''Satō Sumire'', нар. [[20 лістапада]] [[1993]] г. ў [[Сайтама (прэфэктура)|прэфэктуры Сайтама]]) * [[Нацукі Сато]] ({{мова-ja|佐藤 夏希}}, ''Satō Natsuki'', нар. [[1 ліпеня]] [[1990]] г. ў [[Сапара]] ў [[Хакайда|прэфэктуры Хакайда]]) * [[Сыхоры Судзукі]] ({{мова-ja|鈴木 紫帆里}}, ''Suzuki Shihori'', нар. [[17 лютага]] [[1994]] г. ў [[Канагава (прэфэктура)|прэфэктуры Канагава]]) * [[Марыя Судзукі]] ({{мова-ja|鈴木 まりや}}, ''Suzuki Mariya'', нар. [[29 красавіка]] [[1991]] г. ў [[Сайтама (прэфэктура)|прэфэктуры Сайтама]]) * [[Рына Цікано]] ({{мова-ja|近野 莉菜}}, ''Chikano Rina'', нар. [[23 красавіка]] [[1993]] г. ў [[Токіё]]) * [[Нацумі Хірадзіма]] ({{мова-ja|平嶋 夏海}}, ''Hirajima Natsumi'', нар. [[28 траўня]] [[1992]] г. ў [[Токіё]]) * [[Юка Масуда]] ({{мова-ja|増田 有華}}, ''Masuda Yuka'', нар. [[3 жніўня]] [[1991]] г. ў [[Осака (прэфэктура)|прэфэктуры Осака]]) * [[Міхо Міядзакі]] ({{мова-ja|宮崎 美穂}}, ''Miyazaki Miho'', нар. [[30 ліпеня]] [[1993]] г. ў [[Токіё]]) * [[Маю Ватанабэ]] ({{мова-ja|渡辺 麻友}}, ''Watanabe Mayu'', нар. [[26 сакавіка]] [[1994]] г. ў [[Сайтама (прэфэктура)|прэфэктуры Сайтама]]) ==== Team 4 ==== («Каманда 4» (''Ті:м Фо:'', {{мова-ja|チーム4}}, ''Ці:му Фо:'')) * [[Марыа Абэ]] ({{мова-ja|阿部 マリア}}, ''Abe Maria'', нар. [[29 лістапада]] [[1995]] г. ў [[Канагава (прэфэктура)|прэфэктуры Канагава]]) * [[Міоры Іцікава]] ({{мова-ja|市川 美織}}, ''Ichikawa Miori'', нар. [[12 лютага]] [[1994]] г. ў [[Сайтама (прэфэктура)|прэфэктуры Сайтама]]) * [[Анна Ірыяма]] ({{мова-ja|入山 杏奈}}, ''Iriyama Anna'', нар. [[3 сьнежня]] [[1995]] г. ў [[Ціба (прэфэктура)|прэфэктуры Ціба]]) * [[Міна Оба]] ({{мова-ja|大場 美奈}}, ''Ōba Mina'', нар. [[3 красавіка]] [[1992]] г. ў [[Канагава (прэфэктура)|прэфэктуры Канагава]]) * [[Харука Сымадзакі]] ({{мова-ja|島崎 遥香}}, ''Shimazaki Haruka'', нар. [[30 сакавіка]] [[1994]] г. ў [[Сайтама (прэфэктура)|прэфэктуры Сайтама]]) * [[Харука Сымада]] ({{мова-ja|島田 晴香}}, ''Shimada Haruka'', нар. [[16 сьнежня]] [[1992]] г. ў [[Сыдзуока (прэфэктура)|прэфэктуры Сыдзуока]]) * [[Мію Такэуці]] ({{мова-ja|竹内 美宥}}, ''Takeuchi Miyu'', нар. [[12 студзеня]] [[1996]] г. ў [[Токіё]]) * [[Марыя Нагао]] ({{мова-ja|永尾 まりや}}, ''Nagao Mariya'', нар. [[10 сакавіка]] [[1994]] г. ў [[Канагава (прэфэктура)|прэфэктуры Канагава]]) * [[Сыоры Накамата]] ({{мова-ja|仲俣 汐里}}, ''Nakamata Shiori'', нар. [[25 ліпеня]] [[1992]] г. ў [[Токіё]]) * [[Марыко Накамура]] ({{мова-ja|中村 麻里子}}, ''Nakamura Mariko'', нар. [[16 сьнежня]] [[1993]] г. ў [[Ціба (прэфэктура)|прэфэктуры Ціба]]) * [[Судзуран Ямауці]] ({{мова-ja|山内 鈴蘭}}, ''Yamauchi Suzuran'', нар. [[8 сьнежня]] [[1994]] г. ў [[Ціба (прэфэктура)|прэфэктуры Ціба]]) <!-- ==== Былыя ўдзельніцы ==== * [[Анна Моры]] ({{мова-ja|森 杏奈}}, ''Mori Anna'', нар. [[21 сакавіка]] [[1994]] г. ў [[Ціба (прэфэктура)|прэфэктуры Ціба]]) --> == Дыскаграфія == == Сынглы == <!-- == Самотнікі == --> {| class="wikitable" style="text-align:center" |- bgcolor="#CCCCCC" ! rowspan="2"| Год ! rowspan="2"| № ! rowspan="2"| Назва ! rowspan="2"| Заўвагі ! colspan="3"| Найвышэйшая пазіцыя<!-- ў чартах--> ! rowspan="2"| Продажы<br /><small><small>([[Oricon]])</small></small> |- style="font-size:smaller;" ! width="50"| [[Oricon]]<br />Weekly<br />Singles<br />Chart<br /><ref name="oriconcdsingle">[http://www.oricon.co.jp/prof/artist/385015/ranking/cd_single/ ＡＫＢ４８のCDシングルランキング]. Oricon Inc. Праверана 2011-11-16. {{ref-ja}}</ref> ! width="50"| [[Billboard]]<br />[[Japan Hot 100|Japan<br />Hot<br />100]]*<br /><ref name="billboard">[http://www.billboard-japan.com/system/jp_charts/hot100/ Hot 100｜JAPAN Charts｜Billboard JAPAN]. Billboard (Hanshin Contents Link Corporation & Prometheus Global Media, LLC.). Праверана 2011-11-16. {{ref-ja}}</ref> ! width="50"| [[RIAJ]]<br />Digital<br />Track<br />Chart*<br /><ref name="riajdigital">[http://www.riaj.or.jp/data/others/weekly_chart/index.html 有料音楽配信チャート]. Recording Industry Association of Japan. Праверана 2011-11-16. {{ref-ja}}</ref><ref name="reuters20090728"/> |- | rowspan="3"| 2006 | 1 | align="left"| «Sakura no Hanabiratachi» ({{мова-ja|桜の花びらたち}}) | align="left" rowspan="2"| <small>Самастойна выпушчаныя</small> | 10 | rowspan="8" bgcolor="#CCCCCC"| | rowspan=2 bgcolor="#CCCCCC"| | align="right"| 48&nbsp;000 |- | 2 | align="left"| «Skirt, Hirari» ({{мова-ja|スカート、ひらり}}) | 13 | align="right"| 21&nbsp;000 |- | 1 | align="left"| «Aitakatta» ({{мова-ja|会いたかった}}) | align="left"| <small>Дэбютны сынгл; <!--быў -->выпушчаны DefSTAR Records</small> | 12 | 32** | align="right"| 24&nbsp;000 |- | rowspan="5"| 2007 | 2 | align="left"| «Seifuku ga Jama o Suru» ({{мова-ja|制服が邪魔をする}}) | align="left"| | 7 | rowspan="8" bgcolor="#CCCCCC"| | align="right"| 26&nbsp;000 |- | 3 | align="left"| «Keibetsu Shiteita Aijō» ({{мова-ja|軽蔑していた愛情}}) | align="left"| | 8 | align="right"| 23&nbsp;000 |- | 4 | align="left"| «BINGO!» | align="left"| | 6 | align="right"| 28&nbsp;000 |- | 5 | align="left"| «Boku no Taiyō» ({{мова-ja|僕の太陽}}) | align="left"| | 6 | align="right"| 32&nbsp;000 |- | 6 | align="left"| «Yūhi o Miteiru ka?» ({{мова-ja|夕陽を見ているか?}}) | align="left"| | 10 | align="right"| 20&nbsp;000 |- | rowspan="4"| 2008 | 7 | align="left"| «Romance, Irane» ({{мова-ja|ロマンス、イラネ}}) | align="left"| | 6 | 22 | align="right"| 24&nbsp;000 |- | 8 | align="left"| «Sakura no Hanabiratachi 2008» ({{мова-ja|桜の花びらたち2008}}) | align="left"| | 10 | 26 | align="right"| 26&nbsp;000 |- | 9 | align="left"| «Baby! Baby! Baby!» | align="left"| <small>Лічбавы сынгл</small> | bgcolor="#BBBBBB"| | × | align="right" bgcolor="#BBBBBB"| |- | 10 | align="left"| «Ōgoe Diamond» ({{мова-ja|大声ダイヤモンド}}) | align="left"| <small>Першы сынгл на King Records</small> | 3 | 13 | 51** | align="right"| 102&nbsp;000 |- | rowspan="4"| 2009 | 11 | align="left"| «10nen Zakura» ({{мова-ja|10年桜}}, ''Jūnen Zakura'') | align="left"| | 3 | 13 | bgcolor="#CCCCCC"| | align="right"| 131&nbsp;000 |- | 12 | align="left"| «Namida Surprise!» ({{мова-ja|涙サプライズ!}}) | align="left"| | 2 | 5 | 28 | align="right"| 175&nbsp;000 |- | 13 | align="left"| «Iiwake Maybe» ({{мова-ja|言い訳Maybe}}) | align="left"| | 2 | 2 | 11 | align="right"| 156&nbsp;000 |- | 14 | align="left"| «RIVER» | align="left"| | 1 | 2 | 17 | align="right"| 265&nbsp;000 |- | rowspan="5"| 2010 | 15 | align="left"| «Sakura no Shiori» ({{мова-ja|桜の栞}}) | align="left"| | 1 | 1 | 15 | align="right"| 412&nbsp;000 |- | 16 | align="left"| «Ponytail to Chouchou» ({{мова-ja|ポニーテールとシュシュ}}) | align="left"| | 1 | 1 | 4 | align="right"| 753&nbsp;000 |- | 17 | align="left"| «Heavy Rotation» ({{мова-ja|ヘビーローテーション}}) | align="left"| | 1 | 1 | 1 | align="right"| 850&nbsp;000 |- | 18 | align="left"| «Beginner» | align="left"| | 1 | 1 | 2 | align="right"|1&nbsp;040&nbsp;000 |- | 19 | align="left"| «Chance no Junban» ({{мова-ja|チャンスの順番}}) | align="left"| | 1 | 1 | 12 | align="right"| 702&nbsp;000 |- | rowspan="6"| 2011 | 20 | align="left"| «Sakura no Ki ni Narō» ({{мова-ja|桜の木になろう}}) | align="left"| | 1 | 1 | 3 | align="right"| 1&nbsp;080&nbsp;000 |- | — | align="left"| «Dareka no Tame ni ~What can I do for someone?~» | align="left"| <small>Лічбавы дабрачынны сынгл</small> | bgcolor="#BBBBBB"| | 17 | 2 | align="right" bgcolor="#BBBBBB"| |- | 21 | align="left"| «Everyday, Kachūsha» ({{мова-ja|Everyday、カチューシャ||«Everyday, катюша»}}) | align="left"| | 1 | 1 | 1 | align="right"| 1&nbsp;583&nbsp;000 |- | 22 | align="left"| «Flying Get» ({{мова-ja|フライングゲット}}) | align="left"| <small>Выд. 24 жніўня 2011 г.</small> | 1 | 1 | 1 | align="right" | 1&nbsp;579&nbsp;000 |- | 23 | align="left"| «Kaze wa Fuiteiru» ({{мова-ja|風は吹いている}}) | align="left"| <small>Выд. 26 кастрычніка 2011 г.</small> | 1 | 1 | 1 | align="right" | 1&nbsp;368&nbsp;000 |- | 22 | align="left"| «Ue kara Mariko» ({{мова-ja|上からマリコ}}) | align="left"| <small>Выйдзе 7 сьнежня 2011 г.</small> | bgcolor="#BBBBBB" colspan="4"| <!-- | | | align="right" bgcolor="#BBBBBB"| --> |} <small> '''*''' Хіт-парад ''Billboard Japan Hot 100'' выходзіць з лютага 2008 году<!--года-->, ''RIAJ Digital Track Chart'' выходзіць з красавіка 2009 году<!--года-->.<br /> '''**''' у 2010 годзе </small> == Альбомы == === Студыйныя альбомы === {| class="wikitable" ! rowspan="2"| Год ! rowspan="2"| № ! rowspan="2"| Альбом ! colspan="1"| Пазіцыя ! rowspan="2"| Продажы<br /><small><small>([[Oricon]])</small></small> ! rowspan="2"| Сэртыфікацыя<br /><small><small>([[Recording Industry Association of Japan|RIAJ]])</small></small> |- style="font-size:smaller;" ! [[Oricon]]<br />Weekly<br />Albums<br />Chart<br /><ref name="oriconcdalbum">[http://www.oricon.co.jp/prof/artist/385015/ranking/cd_album/ ＡＫＢ４８のCDアルバムランキング]. Oricon Inc. Праверана 2011-11-16. {{ref-ja}}</ref> |- | align="center"|2008 | align="center"|1 | ''SET LIST ~Greatest Songs 2006–2007~'' ({{мова-ja|SET LIST～グレイテストソングス 2006-2007～}}) <small> * Дата рэлізу<!--Выдадзены--><!--Выданы-->: 1 лістапада 2008 г. * Перавыдадзены<!--Перавыданы--> 14 красавіка 2010 г. пад назвай «SET LIST ~Greatest Songs~ Kanzenban» ({{мова-ja|SET LIST～グレイテストソングス～完全盤}})</small><small> * [[Лэйбл гукапісу|Лэйбл]]<!--Выдавец-->: DefSTAR Records (DFCL-1429/30 (Limited), DFCL-1431 (Regular), DFCL-1653 (Kanzen)*) </small> | align="center" | 29<br />2* | align="center" | 54&nbsp;000<br />162&nbsp;000* | align="center"| Platinum (250&nbsp;000+)<ref name="riaj201106">[http://www.riaj.or.jp/data/others/gold/201106.html 2011年6月度　認定作品]. Recording Industry Association of Japan. Праверана 2011-11-16. {{ref-ja}}</ref> |- | align="center" | 2010 | align="center" | 2 | ''Kamikyokutachi'' ({{мова-ja|神曲たち}}) <small> * Дата рэлізу<!--Выдадзены-->: 7 красавіка 2010 г. * Лэйбл<!--Выдавец-->: King Records (KIZC-65/6 (Regular), NKCD-6512/3 (Theater)) </small> | align="center" | 1 | align="center" | 540&nbsp;000 | align="center"| Double Platinum<ref>[http://www.riaj.or.jp/data/others/gold/201012.html 2010年12月度　認定作品]. Recording Industry Association of Japan. Праверана 2011-11-16. {{ref-ja}}</ref> |- | align="center" | 2011 | align="center" | 3 | ''Koko ni Ita Koto'' ({{мова-ja|ここにいたこと}}) <small> * Дата рэлізу<!--Выдадзены-->: 8 чэрвеня 2011 г. * Лэйбл<!--Выдавец-->: King Records (KIZC-90117/8 (Limited), KIZC-117/8 (Regular), NKCD-6546 (Theater)) </small> | align="center" | 1 | align="center" | 818&nbsp;000 | align="center"| Million (1&nbsp;000&nbsp;000+)<ref name="riaj201106" /> |} <small>'''*''' перавыданьне 2010 году</small> == Крыніцы == {{Зноскі}} == Вонкавыя спасылкі == {{commonscat|AKB48}} * [http://www.akb48.co.jp Афіцыйны сайт AKB48] {{ref-ja}} * {{last.fm}} === Афіцыйны канал AKB48 на YouTube === * [http://www.youtube.com/AKB48 AKB48 на YouTube] ==== Відэакліпы ==== <!--=== Музычнае відэа ===--> * [http://www.youtube.com/watch?v=F32epua9VQs AKB48 «Ōgoe Diamond»] (10. сынгл) * [http://www.youtube.com/watch?v=iyn5uirg2j8 AKB48 «10nen Zakura»] (11. сынгл) * [http://www.youtube.com/watch?v=pKQlKygAMrg AKB48 «Namida Surprise!»] (12. сынгл) * [http://www.youtube.com/watch?v=qJ-Drv9tVjI AKB48 «Iiwake Maybe»] (13. сынгл) ** [http://www.youtube.com/watch?v=bUCoMByWzI0 AKB48 (Under Girls) «Tobenai Agehachō»] * [http://www.youtube.com/watch?v=bQqLKCg-UgA AKB48 «RIVER»] (14. сынгл) ** [http://www.youtube.com/watch?v=PjgyH3lVI18 AKB48 (Under Girls) «Kimi no Koto Suki Dakara»] ** [http://www.youtube.com/watch?v=yBGwymXuhQ0 AKB48 (Theater Girls) «Hikōkigumo (Theater Girls ver.)»] * [http://www.youtube.com/watch?v=lhEK1mxOm-I AKB48 «Sakura no Shiori»] (15. сынгл) ** [http://www.youtube.com/watch?v=Kc9cuqAjjhs AKB48 «Majisuka Rock 'n' Roll»] ** [http://www.youtube.com/watch?v=AFkT9fFTWvc AKB48 (Team PB) «Enkyori Poster»] ** [http://www.youtube.com/watch?v=xM0VcWzaiGw AKB48 (Team YJ) «Choose me!»] * [http://www.youtube.com/watch?v=SwXtaahxjls AKB48 «Ponytail to Chouchou»] (16. сынгл) ** [http://www.youtube.com/watch?v=8NzfdEyo7x4 AKB48 (Under Girls) «Nusumareta Kuchibiru»] ** [http://www.youtube.com/watch?v=5gLSpFwl-dY AKB48 (Theater Girls) «Boku no YELL»] ** [http://www.youtube.com/watch?v=_fcAEkH09_M AKB48 «Majijo Teppen Blues»] * [http://www.youtube.com/watch?v=lkHlnWFnA0c AKB48 «Heavy Rotation»] (17. сынгл) ** [http://www.youtube.com/watch?v=U1_7sqZa0wk AKB48 (Under Girls) «Namida no Seesaw Game»] ** [http://www.youtube.com/watch?v=pizw3Wf8MHM AKB48 (Yasai Sisters) «Yasai Sisters»] ** [http://www.youtube.com/watch?v=GRFwFjgDmus AKB48 «Lucky Seven»] * [http://www.youtube.com/watch?v=HDn_EK7VRwQ AKB48 «Beginner»] (18. сынгл) * [http://www.youtube.com/watch?v=s_2Uz2Z9IkA AKB48 «Chance no Junban»] (19. сынгл) * [http://www.youtube.com/watch?v=n9hNT5ezcnc AKB48 «Sakura no Ki ni Narō»] (20. сынгл) * [http://www.youtube.com/watch?v=vEVq_Bx7_KY AKB48 «Everyday, Kachūsha» («Everyday, катюша»)] (21. сынгл) ** [http://www.youtube.com/watch?v=O-TwpA5U80o AKB48 «Kore Kara Wonderland» (прэвью)] * [http://www.youtube.com/watch?v=ojXCC7SqDjM AKB48 «Flying Get» (прэвью)] (22. сынгл) ** [http://www.youtube.com/watch?v=P9VLKXaQNMI AKB48 (Under Girls) «Dakishimecha Ikenai» (прэвью)] ** [http://www.youtube.com/watch?v=WdhMjzfg6-k AKB48 «Flying Get» (Dancing Version)] * [http://www.youtube.com/watch?v=aoW8_u3mCjU AKB48 «Kaze wa Fuiteiru» (DANCE! DANCE! DANCE! ver.) (прэв'ю)] (23. сынгл) ** [http://www.youtube.com/watch?v=twsL-qBix0g AKB48 (Under Girls) «Kimi no Senaka» (прэвью)] * [http://www.youtube.com/watch?v=-7YJkt-4R1A AKB48 «Ue kara Mariko»] (24. сынгл) ** [http://www.youtube.com/watch?v=BhCYmRiYP8Y AKB48 «Noël no Yoru» (прэвью)] * [http://www.youtube.com/watch?v=SuhiIItERLo AKB48 «GIVE ME FIVE!»] (25. сынгл) ** [http://www.youtube.com/watch?v=IQ8cXDgMR74 AKB48 «Sweet & Bitter» (прэвью)] * [http://www.youtube.com/watch?v=oL0waWXWqaI AKB48 «Manatsu no Sounds Good!» (превью)] (26. сынгл) ** [http://www.youtube.com/watch?v=ia1t-0RWcUo AKB48 «Gugutasu no Sora» (прэвью)] [[Катэгорыя:Поп-гурты]] [[Катэгорыя:Японскія музычныя гурты]] [[Катэгорыя:Рэкардсмэны Кнігі рэкордаў Гінэса]] fitxenqr971al29hkd1ekjbzybnhukn Архангельская вобласьць 0 118299 2330609 2312071 2022-07-30T21:29:13Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Адміністрацыйная адзінка |Назва = Архангельская вобласьць |Назва ў родным склоне = Архангельскай вобласьці |Арыгінальная назва = Архангельская область |Герб = Coat of Arms of Arkhangelsk oblast.svg |Сьцяг = Flag of Arkhangelsk Oblast.svg |Краіна = [[Расея]] |Гімн = |Статус = вобласьць |Уваходзіць у = [[Паўночна-заходняя фэдэральная акруга]]<br />[[Паўночная эканамічная акруга]] |Улучае = |Цэнтар = [[Архангельск]] |БуйныГорад = |БуйныяГарады = |ДатаЎтварэньня = [[23 верасьня]] [[1937]] |Кіраўнік = Ігар Арлоў |Назва пасады кіраўніка = Губэрнатар |АфіцыйныяМовы = |Насельніцтва = 1 183 501 |Год перапісу = 2015 |Адсотак ад насельніцтва = |Месца паводле насельніцтва = 41 |Шчыльнасьць = 2,01 |Месца паводле шчыльнасьці = |Нацыянальны склад = |Канфэсійны склад = |Плошча = 589 913 |Адсотак ад плошчы = |Месца паводле плошчы = 8 |Максымальная вышыня = |Сярэдняя вышыня = |Мінімальная вышыня = |Шырата = |Даўгата = |Мапа = Map of Russia - Arkhangelsk Oblast (2008-03).svg |Часавы пас = [[GMT]] +3 |Скарачэньне = |ISO = |FIPS = |Тэлефонны код = |Паштовыя індэксы = |Інтэрнэт-дамэн = |Код аўтамабільных нумароў = 29 |Сайт = |Парамэтр1 = |Назва парамэтру 1 = |Дадаткі = |Мапа адміністрацыйнай адзінкі = |Памер мапы аа = |Колер фону парамэтраў = #cccccc |Колер фону герб-сьцяг = #EEEEEE }} '''Арха́нгельская во́бласьць''' ({{мова-ru|Архангельская область}}) — [[вобласьць]] у эўрапейскай частцы [[Расея|Расеі]]. Адміністрацыйны цэнтар — [[места]] [[Архангельск]]. У склад вобласьці ўваходзіць [[Ненецкая аўтаномная акруга]]. Створана [[23 верасьня]] [[1937]] годзе пры падзеле [[Паўночная вобласьць (РСФСР)|Паўночнай вобласьці]] [[РСФСР]]. == Геаграфічныя зьвесткі == Вобласьць разьмешчана на поўначы [[Усходне-Эўрапейская раўніна|Ўсходне-Эўрапейскай раўніны]]. Абмываецца [[Белае мора|Белым]], [[Баранцава мора|Баранцавым]], [[Пячорскае мора|Пячорскім]] і [[Карскае мора|Карскі морамі]]. Архангельская вобласьць разьмяшчаецца блізка да арктычных мораў і выдаленая ад цёплага [[Паўночна-Атлянтычнае цячэньне|Паўночна-Атлянтычнага цячэньня]], адгалінаваньня [[Гальфстрым]]у, клімат тут умерана-кантынэнтальны, на паўночным-захадзе — марскі, на паўночным усходзе — субарктычны, гэта значыць прахалоднае лета й працяглая халодная зіма. На архіпэлягу [[Новая Зямля]], які ўваходзіць у склад вобласьці, маецца ​​арктычны клімат. === Рэльеф === Тэрыторыя вобласьці ўяўляе сабой шырокую раўніну са слаба выяўленым ухілам да Белага й Баранцавага мораў, дзе раўнінна месцамі парушаецца ўзгоркамі, якія ўтварыліся ў выніку дзейнасьці старажытнага [[ледавік]]а. === Карысныя выкапні === [[Карысныя выкапні]] на тэрыторыі вобласьці маюць галоўным чынам ападкавае паходжаньне. За 100 км на поўнач ад Архангельску на тэрыторыі [[Прыморскі раён (Архангельская вобласьць)|Прыморскага]] й [[Мезенскі раён|Мезенскага раёнаў]] знаходзяцца найбуйнейшыя ў [[Эўропа|Эўропе]] радовішча [[алмаз]]аў. У вобласьці знаходзяцца значныя радовішчы [[нафта|нафты]] й [[прыродны газ|газу]], асабліва яны значныя ў паўночнай частцы вобласьці — у [[Вяліказямельская тундра|Вяліказямельскай тундры]], маюцца таксама радовішчы [[каменны вугаль|каменнага вугалю]] й велізарныя запасы [[торф]]у. == Гісторыя == У эпоху [[вікінгі|вікінгаў]] зямлі, якія ўваходзяць цяпер у склад тэрыторыі вобласьці былі вядомыя ў [[Скандынавія|Скандынавіі]] як [[Біярмія]], аднак дакладнага меркаваньня гэтага няма. У [[XII стагодзьдзе|XII стагодзьдзі]] яна ўвайшла ў склад [[Наўгародзкая рэспубліка|Наўгародзкай зямлі]]. Спрадвеку, акрамя абарыгенных народнасьцяў, тутэйшыя месцы засялялі [[паморы]]. == Насельніцтва == Паводле зьвестак за [[2002]], у Архангельскай вобласьці жыло 9986 беларусаў (3-е месца). Усяго ў вобласьці пражывае 1 294 993 чалавек паводле зьвестак на [[2010]] год<ref>[https://web.archive.org/web/20110818001719/http://www.perepis-2010.ru/results_of_the_census/svod.xls Предварительные итоги Всероссийской переписи населения 2010 года]</ref>, без уліку насельніцтва Ненецкай аўтаномнай акругі. == Ураджэнцы == * Людміла Русава (1954, пас. Дашчанае - 2010) - лідэрка беларускага мастацкага авангарду<ref>Свабода, лёгкасьць і пісталет: памяці мастачкі Людмілы Русавай https://www.svaboda.org/a/30643424.html</ref> == Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел == На тэрыторыі вобласьці існуе 19 муніцыпальных утварэньняў. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20080913065207/http://www.dvinaland.ru/ Афіцыйны сайт вобласьці] * [http://arkhangelsk.news-city.info/docs/ Заканадаўства вобласьці] * [http://terrus.ru/cgi-bin/allrussia/v3_index.pl?act=reg&id=29&from=d_er/ Вобласьці ў каталёге «Ўся Расея»]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * [http://rosmaps.ru/russia/arhangelskaya-oblast/ Мапы Архангельскай вобласьці] {{Паўночна-Заходняя фэдэральная акруга}} {{Суб’екты Расеі}} [[Катэгорыя:Архангельская вобласьць| ]] 3gta4gawusyw7jg4ljplv71lilxaeex Татавы дочкі 0 119933 2330517 2330397 2022-07-30T16:49:12Z Taravyvan Adijene 1924 гэта Вікіпэдыя [[ВП:Правапіс|клясычным правапісам]] wikitext text/x-wiki {{Артаграфія}} {{Фільм | назва = Татавы дочкі | арыгназва = Папины дочки | выява = Papiny_dochki.jpg | памер = 350пкс | подпіс = | рэжысэр = Аляксандар Жыгалкін<br />Сяргей Алдонін | прадусар = Вячаслаў Муругаў<br />Аляксандар Раднянскі<br />Канстанцін Кікічаў | сцэнарыст = Аляксей Трацюк<br />Віталь Шляппо<br />Вячаслаў Дусмухамэтаў<br />Леанід Купрыды | дыктар = | ролі = | кампазытар = | апэратар = | мантаж = | вытворчасьць = | дата = 3 верасьня 2007 | час = | мова = [[расейская мова|расейская]] | краіна = [[Расея]] | бюджэт = | прыбытак = | папярэдні = | наступны = | сайт = | imdb = 1796154 }} «'''Татавы дочкі'''» — першы арыгінальны расейскі [[сытуацыйная камэдыя|сыткам]], які выйшаў у 2007—2013 гадах на тэлеканале [[СТС]]. Складаецца з 410 сэрый (20 сэзонаў). Аўтары ідэі тэлесэрыялу [[Вячаслаў Муругаў]] і [[Аляксандар Раднянскі]]. У [[Беларусь|Беларусі]] «Татавы дочкі» трансьлююцца на тэлеканале [[ВТБ]]. == Сюжэт == Ад галоўнага героя, сямейнага псыхатэрапэўта Сяргея Васьняцова, сышла жонка, пакінуўшы яму 5 дачок на апеку: * Старэйшая, Маша — глямурная прыгажуня; * Другая дочка, Даша — готка; * Трэцяя дочка, Жэня — спартоўка-пацанка; * Чацьвертая, Галіна Сяргееўна — вундэркінд; * Малодшая, Паліна «Пугаўка» — маленькая гарэза й ласун. Васьняцоў не апускае рукі з-за праблем, да яго хутка прыходзіць багатая кліентка з Рублёўкі Аксана, у якой ёсьць усё, акрамя сямейнага шчасьця… Праз паўтара года вяртаецца жонка Сяргея Аляксеевіча і мама дзяўчынак, Людміла Сяргееўна. Аднак Сяргей Аляксеевіч, не дараваўшы здраду жонкі, зьяжджае да бацькоў у [[Краснаярск]]. Прайшоў яшчэ год, і Васьняцоў прыяжджае ў [[Масква|Маскву]] на вясельле Дашы і Веніка. Неўзабаве ён канчаткова вырашае застацца ў сям’і. [[Файл:Gfgbys дочки новогодняя серия.jpg|значак|350пкс|Кадар з навагодняй сэрыі]] == Ў ролях == * [[Андрэй Лявонаў]] — Сяргей Васьняцоў, тата * [[Нона Грышаева]] — Людміла Васьняцова, мама, жонка Сяргея Аляксеевіча * [[Міраслава Карповіч]] — Маша * [[Анастасія Сіваева]] — Даша * [[Дар’я Мельнікава]] — Жэня * [[Лізавета Арзамасава]] — Галіна Сяргееўна * [[Кацярына Старшова]] — Пугаўка * [[Вольга Волкава]] — Антаніна Сямёнаўна, бабуля дзяўчынак, маці Людмілы Сяргееўны * [[Аляксандр Самойленка]] — Андрэй Антонаў, стаматоляг, адзін Сяргея Васьняцова, зводны брат Людмілы Васьняцова * [[Таццяна Арлова]] — сакратарка Тамара * [[Міхаіл Казакоў]] — Ільля Паляжайкін, раней — хлопец Галіны Сяргееўны, цяпер — хлопец Каці * [[Філіп Бледны]] — Венік, раней — аднакурсьнікі Машы, цяпер — муж Дашы * [[Аляксандр Алешка]] — алігарх Васіль Фядотаў * [[Марыя Сёмкіна]] — Аксана, жонка Фядотава * [[Ніна Персиянінава]] — Таісія Кірылаўна, дырэктарка школы №69, настаўніца хіміі * [[Ганна Дзімаў]] — Людміла Міхайлаўна, настаўніца расейскай і літаратуры * [[Эдуард Радзюкевіч]] — Эдуард Радуевіч, раней — дырэктар агенства «Сьвята! Сьвята! Сьвята!», цяпер — загадчык гаспадаркі школы №69 == Тэхнічныя зьвесткі == Здымкі сэрыялу пачаліся 13 ліпеня 2007. Стваральнікамі і аранжыроўшчыкам загалоўнай песьні зьяуляюцца браты Крыстоўскія (група Uma2rmaH). == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20111028234607/http://www.ctc-tv.ru/rus/projects/serials/papiny_dochki/index.phtml Старонка сэрыяла на сайце СТС] * [http://papinydochki.ru/ Афіцыйны сайт сэрыяла] [[Катэгорыя:Тэлевізійныя сэрыялы]] [[Катэгорыя:Тэлесэрыялы Расеі]] 7oh5f068efeju7qcn1ci5qyo04dnvwo Белая дзірка 0 120952 2330628 2305748 2022-07-30T22:57:53Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki '''Бе́лая дзі́рка''' — [[Гіпотэза|дапушчальны]] фізычны аб’ект у [[Сусьвет|Сусьвеце]], у абсяг якога нічога ня можа ўвайсьці. Белая дзірка зьяўляецца часавою процілегласьцю [[Чорная дзірка|чорнай дзіркі]]. Мяркуюць, што белыя дзіркі могуць стварацца пры выхадзе з-за [[Пазем падзеяў|пазему падзеяў]] рэчыва чорнай дзіркі, якая знаходзіцца ў іншым [[час]]е. Сёньня такія фізычныя аб’екты, якія дакладна можна лічыць белымі дзіркамі, невядомы; таксама няма тэарытычных перадумоваў па спосабах пошукаў (у адрозненьне ад чорных дзірак, якія павінны знаходзіцца ў цэнтрах буйных [[Сьпіральная галяктыка|сьпіральных галяктык]]). Габрэйскія астраномы Алон Рэтэр і Шлома Хэлер мяркуюць, што анамальны гама-ўсплёск [[GRB 060614]], які адбыўся ў 2006 годзе, быў менавіта «белай дзіркай»<ref>[http://www.mk.ru/science/article/2011/05/31/593599-vo-vselennoy-vpervyie-otkryit-gigantskiy-antipod-chernoy-dyiryi.html Во Вселенной впервые открыт гигантский антипод черной дыры] ''Московский комсомолец'', 31 мая 2011</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20120527173449/http://www.membrana.ru/particle/16190 Израильтяне нашли белую дыру]</ref>. == Крыніцы == {{Зноскі}} [[Катэгорыя:Астрафізыка]] johgaiq32tvo22nlacsf6maiyh3tbkq Івіца Оліч 0 121264 2330555 2280054 2022-07-30T19:04:24Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |Імя = Івіца Оліч |выява = Krasnodar-Wolfsburg (3).jpg |імя(арыгінал) = |дата нараджэньня = {{Нарадзіўся|14|9|1979|1}} |горад = [[Давар]] |краіна = [[Сацыялістычная Фэдэратыўная Рэспубліка Югаславія|СФРЮ]] |рост = 182 см |вага = 85 кг<ref>[http://www.fcbayern.telekom.de/en/teams/profis/00382.php FC Bayern München AG]. fcbayern.de</ref> |пазыцыя = [[нападнік (футбол)|нападнік]] |клюб = |нумар = |моладзевыя гады = |моладзевыя клюбы = Пасавац<br />[[Марсонія Славонскі-Брод|Марсонія]] |гады = 1996—1998<br />1998—2000<br />2000—2001<br />2001—2002<br />2002—2003<br />2003—2007<br />2007—2009<br />2009—2012<br />2012—2015<br />2015—2016<br />2016—2017 |клюбы = [[Марсонія Славонскі-Брод|Марсонія]]<br />[[Гэрта Бэрлін|Гэрта]]<br />[[Марсонія Славонскі-Брод|Марсонія]]<br />[[Загрэб (футбольны клюб)|Загрэб]]<br />[[Дынама Загрэб]]<br />[[ЦСКА Масква (футбольны клюб)|ЦСКА Масква]]<br />[[Гамбург (футбольны клюб)|Гамбург]]<br />[[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]]<br />[[Вольфсбург (футбольны клюб)|Вольфсбург]]<br />[[Гамбург (футбольны клюб)|Гамбург]]<br />[[Мюнхэн-1860 (футбольны клюб)|Мюнхэн-1860]] |гульні(галы) = 42 (17)<br />2 (0)<br />42 (21)<br />29 (21)<br />27 (16)<br />78 (35)<br />78 (29)<br />55 (13)<br />78 (28)<br />25 (2)<br />21 (5) |нац гады = 2002—2015 |нац зборная = {{Футбол Харватыя|няма}} |нац гульні(галы) = 104 (20) }} '''І́віца О́ліч''' ({{мова-hr|Ivica Olić}}; нарадзіўся 14 верасьня 1979 году, [[Давар]], [[Сацыялістычная Фэдэратыўная Рэспубліка Югаславія|СФРЮ]]) — харвацкі футбаліст, які выступаў за [[Зборная Харватыі па футболе|нацыянальную зборную Харватыі]] на пазыцыі нападніка. == Клюбная кар’ера == === Раньнія гады === Івіца Оліч нарадзіўся й вырас у невялікай харвацкай вёсцы [[Давар]], разьмешчанай побач з горадам [[Славонскі-Брод]]. Пачаў гуляць у футбол у мясцовым клюбе «[[Марсонія Славонскі-Брод|Марсонія]]» ў 1996 годзе і правёў там два сэзоны. У 1998 годзе заключыў кантракт з [[бэрлін]]скай «[[Гэрта Бэрлін|Гэртай]]». Аднак паколькі ня меў гульнявой практыцы ў «Гэрце», Оліч праз год вярнуўся назад у «Марсонію». У «Марсоніі» правёў удалы сэзон, забіўшы ў 29 гульнях 17 мячоў. У 2001 годзе Оліч перабраўся ў футбольны клюб «[[Загрэб (футбольны клюб)|Загрэб]]», дзе ў 28 матчах забіў 21 гол, чым дапамог сваёй камандзе заваяваць залатыя мэдалі [[Чэмпіянат Харватыі па футболе|чэмпіянату Харватыі]]. У наступным сэзоне Оліч працягнуў сваю кар’еру ў [[загрэб]]скім «[[Дынама Загрэб|Дынама]]», дзе ён забіў 16 мячоў у 21 матчы й стаў найлепшым бамбардзірам харвацкага чэмпіянату. === ЦСКА Масква === Харвата хацелі купіць [[кіеў]]скае «[[Дынама Кіеў|Дынама]]» й [[ЦСКА Масква (футбольны клюб)|ЦСКА]], аднак армейцы апынуліся больш настойлівымі. У 2003 годзе Оліч заключыў чатырохгадовы кантракт з маскоўскім ЦСКА. За чатыры гады ў клюбе Івіца ў агульнай складанасьці правёў 116 матчаў у якіх забіў 44 галы. У складзе ЦСКА Оліч тройчы перамагаў у [[Чэмпіянат Расеі па футболе|чэмпіянаце Расеі]], двойчы станавіўся ўладальнікам [[Кубак Расеі па футболе|Кубка Расеі]] й [[Супэркубак Расеі па футболе|Супэркубка]], а ў 2005 годзе разам з ЦСКА стаў пераможцам [[Кубак УЭФА|Кубка УЭФА]]. === «Гамбург» === У студзені 2007 году Оліч перайшоў у «[[Гамбург (футбольны клюб)|Гамбург]]». З прыходам Івіцы клюб выйшаў з зоны вылету й фінішаваў у верхняй частцы табліцы. === «Баварыя» Мюнхэн === Улетку 2009 году Оліч перайшоў у «[[Баварыя Мюнхэн|Баварыю]]»<ref>[http://www.fcbayern.t-home.de/en/news/news/2009/18186.php?fcb_sid=SESSIONID З харвацкім нападнікам складзена трохгаловая дамова]{{Недаступная спасылка|date=February 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}. Афіцыйны сайт «Баварыі»</ref><ref>[http://www.championat.ru/football/news-172036.html Летом Олич станет игроком «Баварии»]{{Недаступная спасылка|date=July 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}. championat.ru</ref>. У паўфінале [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА|Лігі чэмпіёнаў]] 2010 году Оліч забіў ўсе 3 мячы й вывеў каманду ў фінал. Усяго ў Лізе чэмпіёнаў 2010 году ён забіў 5 мячоў. Увосень 2010 году Івіца Оліч атрымаў траўму калена й выбыў са строю да канца сэзону. Пасьля заканчэньня [[Чэмпіянат Нямеччыны па футболе 2010—2011 гадоў|сэзона 2010—2011 гадоў]] зьявіўся на полі ў некалькіх таварыскіх матчах. У пачатку [[Чэмпіянат Нямеччыны па футболе 2011—2012 гадоў|сэзону 2011—2012 гадоў]], у трэцім туры, у пераможным для «Баварыі» матчы з «Гамбургам» (5:0) зноў атрымаў траўму, на гэты раз [[сьцягно|сьцягна]], і выбыў на нявызначаны тэрмін<ref>Виталий Турков. [https://web.archive.org/web/20120519023307/http://fussball.ru/2011/08/22/4362/ Ивица Олич снова травмирован]. Fussball.ru</ref>. === «Вольфсбург» === 26 красавіка 2012 году, на наступны дзень пасьля таго, як «Баварыя» забясьпечыла сабе выхад у фінал [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2011—2012 гадоў|Лігі чэмпіёнаў 2011—2012 гадоў]], Івіца абвесьціў, што пачне наступны сэзон у «[[Вольфсбург (футбольны клюб)|Вольфсбургу]]», хоць раней меліся чуткі пра цікавасьць да харвата з боку «[[Ляцыё Рым|Ляцыё]]». Заробак харвата будзе складаць 6 мільёнаў эўра<ref>[http://rsport.ru/football/20120426/593734085.html Экс-футболист ЦСКА Олич перейдет из «Баварии» в «Вольфсбург»]</ref>. === Вяртаньне ў «Гамбург» === 30 студзеня 2015 году стала вядома пра вяртаньне Оліча ў склад клюбу «Гамбург». З гульцом быў падпісаны 18-месяцовы кантракт<ref>[http://www.bbc.com/sport/0/football/31063549 Ivica Olic: Hamburg sign Wolfsburg striker]. BBC Sport</ref>. == Кар’ера ў зборнай == Оліч рэгулярна выклікаецца ў [[Зборная Харватыі па футболе|нацыянальную зборную сваёй краіны]] з 2002 году. На [[Чэмпіянат сьвету па футболе 2002 году|чэмпіянаце сьвету 2002 году]] ён правёў два матчы, забіўшы гол у вароты [[Зборная Італіі па футболе|зборнай Італіі]]. Івіца таксама правёў тры матчы на [[Чэмпіянат Эўропы па футболе 2004 году|чэмпіянаце Эўропы 2004 году]] й два матчы на [[Чэмпіянат сьвету па футболе 2006 году|чэмпіянаце сьвету 2006 году]]. 21 лістапада 2007 году Івіца Оліч стаў адным з творцаў перамогі зборнай Харватыі над родапачынальнікамі футболу — [[Зборная Ангельшчыны па футболе|зборнай Ангельшчыны]], забіўшы ў гэтым матчы гол. 16 лістапада 2014 году ў матчы адбору да [[чэмпіянат Эўропы па футболе 2016 году|чэмпіянату Эўропы 2016 году]] супраць зборнай Італіі, які праходзіў на стадыёне «[[Сан-Сыра]]», Оліч правёў свой 100 матч у кашулі нацыянальнай каманды<ref>[https://web.archive.org/web/20141229130926/http://www.uefa.com/uefaeuro/qualifiers/season=2016/matches/round=2000446/match=2013916/postmatch/report/ Italy cling on to hold Croatia]. UEFA</ref>. == Дасягненьні == '''«Загрэб»''': * [[Чэмпіянат Харватыі па футболе|Чэмпіён Харватыі]]: 2002 '''«Дынама»''': * [[Чэмпіянат Харватыі па футболе|Чэмпіён Харватыі]]: 2003 '''ЦСКА''': * [[Чэмпіянат Расеі па футболе|Чэмпіён Расеі]]: 2003, 2005, 2006 * Уладальнік [[Кубак Расеі па футболе|Кубка Расеі]]: 2005, 2006 * Уладальнік [[Супэркубак Расеі па футболе|Супэркубка Расеі]]: 2004, 2006 * Уладальнік [[Кубак УЭФА|Кубка УЭФА]]: 2005 '''«Баварыя»''': * [[Чэмпіянат Нямеччыны па футболе|Чэмпіён Нямеччыны]]: 2010 * Уладальнік [[Кубак Нямеччыны па футболе|Кубка Нямеччыны]]: 2010 * Уладальнік [[Супэркубак Нямеччыны па футболе|Супэркубка Нямеччыны]]: 2010 * Фіналіст [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА|Ліга чэмпіёнаў]]: 2010, 2012 == Асабістае жыцьцё == Оліч мае двух сыноў, якіх клічуць Лука й Антоніё<ref>[https://web.archive.org/web/20120718033408/http://www.fifa.com/worldcup/archive/southafrica2010/news/newsid=1065771/index.html «Olic: Nothing's decided yet»]. FIFA.com.</ref>, а таксама дачку Лару. У адрозьненьне ад многіх сваіх калегаў, ён аддае перавагу трымацца ў цені ад [[СМІ]] й у цэлым жыве спакойным прыватным жыцьцём<ref>[https://web.archive.org/web/20120303023939/http://www.abendzeitung.de/sport/fc_bayern/151947 «Breitner lobt Olic: Ein Hochgenuss»]. Abendzeitung.</ref>. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [http://www.fcbayern.telekom.de/de/mannschaften/profis/04528.php Профіль на афіцыйным сайце «Баварыі Мюнхэн»] * [http://www.fussballdaten.de/spieler/olicivica/2012/ Статыстыка] на сайце fussballdaten.de * [https://web.archive.org/web/20070211012659/http://www.soccerbase.com/players_details.sd?playerid=30141 Статыстыка] на сайце Soccerbase {{Навігацыйная група |назоў = Оліч у складзе [[Зборная Харватыі па футболе|зборнай Харватыі]] на [[Чэмпіянат сьвету па футболе|чэмпіянатах сьвету]] і [[Чэмпіянат Эўропы па футболе|Эўропы]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Харватыя}}; |Харватыя на ЧС-2002 |Харватыя на ЧЭ-2004 |Харватыя на ЧС-2006 |Харватыя на ЧЭ-2008 |Харватыя на ЧС-2014 }} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Оліч, Івіца}} [[Катэгорыя:Харвацкія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Харватыі]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Гэрта» Бэрлін]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Загрэб»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Дынама» Загрэб]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу ЦСКА Масква]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Гамбург»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Баварыя» Мюнхэн]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Вольфсбург»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Мюнхэн-1860»]] 74xrkjuuzevusp1bbnejbassxhvb71b Мат’ё Дэбюшы 0 122408 2330721 2317944 2022-07-31T08:33:03Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |імя = Мат’ё Дэбюшы |клюб = [[Валянсьен (футбольны клюб)|Валянсьен]] |нумар = 26 |гады = 2003—2013<br/>2013—2014<br/>2014—2018<br/>2016<br/>2018—2021<br/>2021— |клюбы = [[Ліль (футбольны клюб)|Ліль]]<br/>[[Ньюкасл Юнайтэд]]<br/>[[Арсэнал Лёндан|Арсэнал]]<br/>→ [[Бардо (футбольны клюб)|Бардо]] (арэнда)<br/>[[Сэнт-Эт’ен (футбольны клюб)|Сэнт-Эт’ен]]<br/>[[Валянсьен (футбольны клюб)|Валянсьен]] |гульні(галы) = 231 (16)<br/>43 (1)<br/>13 (1)<br/>9 (0)<br/>86 (11)<br/>29 (0) |нац гады = 2011—2015 |нац зборная = {{Футбол Францыя|няма}} |нац гульні(галы) = 27 (2) |абнаўленьне(клюб) = 7 траўня 2022 |абнаўленьне(зборная) = 7 верасня 2015 }} '''Мат’ё Дэбюшы''' ({{мова-fr|Mathieu Debuchy}}; нарадзіўся 28 лістапада 1985 году, [[Фрэтэн]], [[Францыя]]) — [[Францыя|францускі]] футбаліст клюбу «[[Валянсьен (футбольны клюб)|Валянсьен]]», які гуляе на пазыцыі абаронцы. Былы гулец [[Зборная Францыі па футболе|нацыянальнай зборнай Францыі]]. == Клюбная кар’ера == === «Ліль» === Мат’ё з раньняга дзяцінства навучаўся ў юнацкай сыстэме «[[Ліль (футбольны клюб)|Лілю]]», дзе правёў амаль 10 гадоў. Пасьля чаго быў запрошаны ў асноўную каманду пасьля зімовага перапынку ў чэмпіянаце Францыі [[Чэмпіянат Францыі па футболе 2003—2004 гадоў|сэзону 2003—2004 гадоў]]. Ён атрымаў нумар 33. Ягоны дэбют за асноўную каманду адбыўся 31 студзеня 2004 году ў матчы супраць клюбу «[[Мэц (футбольны клюб)|Мэц]]», у рамках чэмпіянату Францыі<ref>[http://www.lequipe.fr/Football/FootballFicheJoueur20042.html Mathieu Debuchy]. L'Équipe.</ref>. === «Ньюкасл Юнайтэд» === 4 студзеня 2013 году Дэбюшы перайшоў у ангельскі клюб «[[Ньюкасл Юнайтэд]]», падпісаўшы пяці з паловай гадовую дамову да лета 2018 году, за неназваную суму, але як паведамляецца за францускага абаронца ангельцы выплацілі 5,5 млн фунтаў стэрлінгаў<ref>[http://www.bbc.co.uk/sport/0/football/20908986 Mathieu Debuchy: Newcastle sign France international]. BBC Sport </ref><ref>[http://www.nufc.co.uk/articles/20130104/newcastle-complete-debuchy-signing_2281670_3030306 Newcastle complete Debuchy signing]. Newcastle United F.C.</ref>. Мат’ё дэбютаваў у складзе новага клюбу 12 студзеня 2013 году ў матчы супраць «[[Норыдж Сіці]]»<ref>[http://www.nufc.co.uk/articles/20130112/norwich-v-newcastle-debuchy-starts_2281670_3039182 Norwich v Newcastle: Debuchy Starts]. Newcastle United F.C.</ref>. Свой першы гол за новы клюб забіў у гасьцявым матчы супраць «[[Сандэрлэнд (футбольны клюб)|Сандэрлэнда]]» 27 кастрычніка 2013 году, зраўняўшы лік пасьля першага тайма, аднак клюб ўсё ж такі трываў паразу зь лікам 2:1. === «Арсэнал» === 17 ліпеня 2014 году Дэбюшы падпісаў доўгатэрміновы кантракт зь лёнданскім «[[Арсэнал Лёндан|Арсэналам]]». Як мяркуецца, гэты трансфэр каштаваў «кананірам» каля 12 млн фунтаў стэрлінгаў<ref>[https://archive.today/20140719101555/http://www.telegraph.co.uk/sport/football/teams/arsenal/10974986/Arsenal-complete-transfer-of-Mathieu-Debuchy-from-Newcastle-United-for-12-million.html Arsenal complete transfer of Mathieu Debuchy from Newcastle United for £12 million]. The Telegraph.</ref>. У новым клюбе Мат’ё атрымаў кашулю з нумарам 2. Дэбютаваў у складзе «кананіраў» 10 жніўня ў матчы на [[Супэркубак Ангельшчыны па футболе|Супэркубка Ангельшчыны]], дзе «Арсэнал» атрымаў перамогу зь лікам 3:0 над клюбам «[[Манчэстэр Сіці]]». == Міжнародная кар’ера == 5 жніўня 2010 году Мат’ё быў выкліканы ў [[Зборная Францыі па футболе|асноўную зборную]] [[Ляран Блян|Ляранам Блянам]], для ўдзелу ў таварыскім матчы супраць [[Зборная Нарвэгіі па футболе|зборнай Нарвэгіі]] 11 жніўня 2010 году<ref>[https://web.archive.org/web/20160914214442/http://www.championat.com/football/news-563635.html Блан назвал состав сборной Франции на игру с Норвегией]. championat.com</ref>. 2 кастрычніка 2011 году атрымаў чарговы выклік у зборную, паколькі правы абаронца французаў [[Бакары Санья]] напярэдадні матчу атрымаў траўму. 7 кастрычніка Мат’ё згуляў свой ​​першы матч за Францыю ў гульні супраць [[Зборная Альбаніі па футболе|зборнай Альбаніі]] на «[[Стад дэ Франс]]», у якім французы перамаглі зь лікам 3:0<ref>[http://www.euro-football.ru/article/0/841263 Сборная Франции разобралась с албанцами]. euro-football.ru</ref>. == Дасягненьні == '''«Ліль»''': * [[Чэмпіянат Францыі па футболе|Чэмпіён Францыі]]: 2011 * Уладальнік [[Кубак Францыі па футболе|Кубка Францыі]]: 2011 * Уладальнік [[Кубак Інтэртота|Кубка Інтэртота]]: 2004 '''«Арсэнал»''': * Уладальнік [[Кубак Ангельшчыны па футболе|Кубка Ангельшчыны]]: 2015 * Уладальнік [[Супэркубак Ангельшчыны па футболе|Супэркубка Ангельшчыны]]: 2014, 2015 == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20120801013908/http://www.losc.fr/equipes-losc/joueur/mathieu-debuchy Профіль на афіцыйным сайце «Лілю»] * [http://www.lequipe.fr/Football/FootballFicheJoueur20042.html Профіль] на сайце L'Équipe {{Навігацыйная група |назоў = Дэбюшы ў складзе [[Зборная Францыі па футболе|зборнай Францыі]] на [[Чэмпіянат сьвету па футболе|чэмпіянатах сьвету]] і [[Чэмпіянат Эўропы па футболе|Эўропы]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Францыя}}; |Францыя на ЧЭ-2012 |Францыя на ЧС-2014 }} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Дэбюшы, Мат’ё}} [[Катэгорыя:Францускія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Францыі]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Ліль»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Ньюкасл Юнайтэд»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Арсэнал» Лёндан]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Бардо»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Сэнт-Эт’ен»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Валянсьен»]] 56jvqhtc0u6sv5fetnni7j5k3egc6pm Somebody That I Used to Know 0 123255 2330546 2221298 2022-07-30T18:42:30Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki «'''Somebody That I Used to Know'''» ({{мова-be|Нехта, каго я некалі ведаў}}) — песьня аўстралійскага сьпевака і аўтара [[Gotye]] пры ўдзеле новазэляндзкай сьпявачкі [[Кімбра]]. Напачатку 2012 году сынгл узначаліў чарты многіх краінаў, сярод якіх [[Вялікабрытанія]] ([[UK Singles Chart]]), [[Аўстралія]], [[Бэльгія]], [[Нямеччына]], [[Нідэрлянды]], [[Новая Зэляндыя]]<ref>[https://web.archive.org/web/20120402163431/http://www.rianz.org.nz/attachments/rianz/chart-1789-05-sept-2011.pdf The Official New Zealand Music Chart: Chart 1789] (Rianz) (5 September 2011)</ref><ref>[http://itunes.apple.com/au/album/somebody-that-i-used-to-know/id448315985 iTunes - Music - Somebody That I Used to Know (feat. Kimbra) - Single by Gotye] Itunes.apple.com</ref>, [[Польшча]] (18 тыдняў № 1) і інш.<ref>[https://web.archive.org/web/20120425161134/http://lp3.pl/alpt.phtml?m=11&u=7556 Archiwum Listy Przebojów Programu Trzeciego]</ref><ref>[https://www.webcitation.org/6AhIUPUAQ?url=http://lp3.polskieradio.pl/notowania/?rok=2011 Lista przebojów – aktualne notowania, playlista trójki – polskieradio.pl :: Notowanie nr – 1554 – Lista Przebojów Trójki]</ref> У [[ЗША]] і [[Канада|Канадзе]] песьня сталася № 1 у рок-чартах Billboard [[Alternative Songs]] (Modern Rock Tracks) <ref>[https://web.archive.org/web/20120312170844/http://www.billboard.com/column/chartbeat/chart-highlights-flo-rida-flies-to-no-1-1006108352.story#/song/gotye-featuring-kimbra/somebody-that-i-used-to-know/27145664 Top 100 Music Hits, Top 100 Music Charts, Top 100 Songs & The Hot 100] Billboard.com.</ref> і [[Canadian Alternative Rock]]<ref>[http://canadianrockalt.blogspot.com/2012/02/alternative-rock-february-7-2012.html Canadian Active Rock & Alt Rock Chart Archive: Alternative Rock - February 7, 2012]</ref>. == Удзельнікі запісу == * [[Gotye]]&nbsp;— вакал, аўтар, прадусар, гітара * {{Артыкул у іншым разьдзеле|Кімбра||en|Kimbra}}&nbsp;— вакал * Лукас Таранта&nbsp;— бас-гітара * {{Артыкул у іншым разьдзеле|Франсуа Тэта||en|François Tétaz}}&nbsp;— мікшаваньне 5 студзеня 2012 году гурт Walk off the Earth апублікаваў на YouTube кавэр-вэрсію песьні, у якой 5 асобаў грае адначасова на 1 гітары. Праз тры месяцы, да канца сакавіка 2012 году, кліп пабачыла 81,7 мільёну гледачоў<ref>[http://www.youtube.com/watch?v=d9NF2edxy-M Somebody That I Used to Know - Walk off the Earth (Gotye — Cover)]</ref>. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.youtube.com/watch?v=8UVNT4wvIGY Афіцыйнае відэа] (больш за 100 млн праглядаў) * [http://www.heraldsun.com.au/entertainment/music/anatomy-of-no1-single-somebody-that-i-used-to-know-by-gotye-ft-kimbra/story-e6frf9hf-1226117368086 Anatomy of no.1 hit ''Somebody That I Used to Know'' by Gotye ft. Kimbra] на сайце [[Herald Sun]]. {{Ізаляваны артыкул}} [[Катэгорыя:Сынглы]] rxfmsms8bwmsagh6g65r7eegtq7ls9g Аліўе Жыру 0 126698 2330597 2318273 2022-07-30T20:42:07Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |Імя = Аліўе Жыру |клюб = [[Мілян (футбольны клюб)|Мілян]] |нумар = 9 |гады = 2006—2008<br/>2007—2008<br/>2008—2010<br/>2010—2012<br/>2012—2018<br/>2018—2021<br/>2021— |клюбы = [[Грэнобль (футбольны клюб)|Грэнобль]]<br/>→ [[Істр (футбольны клюб)|Істр]] (арэнда)<br/>[[Тур (футбольны клюб)|Тур]]<br/>[[Манпэлье (футбольны клюб)|Манпэлье]]<br/>[[Арсэнал Лёндан|Арсэнал]]<br/>[[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]]<br/>[[Мілян (футбольны клюб)|Мілян]] |гульні(галы) = 23 (2)<br/>33 (14)<br/>61 (30)<br/>73 (33)<br/>180 (73)<br/>75 (17)<br/>29 (11) |нац гады = 2011— |нац зборная = {{Футбол Францыя|няма}} |нац гульні(галы) = 112 (48) |абнаўленьне(клюб) = 22 траўня 2022 |абнаўленьне(зборная) = 29 сакавіка 2022 }} '''Аліўе́ Жыру́''' ({{мова-fr|Olivier Giroud}}; нарадзіўся 30 верасьня 1986 году, [[Шамбэры]], [[Францыя]]) — францускі футбаліст, які выступае за італьянскі клюб «[[Мілян (футбольны клюб)|Мілян]]» і [[Зборная Францыі па футболе|нацыянальную зборную Францыі]]. Да гэтага выступаў за францускія клюбы «[[Грэнобль (футбольны клюб)|Грэнобль]]», «[[Істр (футбольны клюб)|Істр]]» і «[[Тур (футбольны клюб)|Тур]]» і «[[Манпэлье (футбольны клюб)|Манпэлье]]», а таксама пэўны час правёў у Ангельшчыне. За нацыянальную зборную Францыі выступае з 2011 году. Найлепшы бамбардзір [[Француская Ліга 2|Лігі 2]] у 2010 годзе й [[Француская Ліга 1|Лігі 1]] у 2012 годзе. Чэмпіён сьвету 2018 году. == Біяграфія == === Выступы ў Францыі === Першым прафэсійным клюбам Аліўе Жыру быў «[[Грэнобль (футбольны клюб)|Грэнобль]]». Нападнік дэбютаваў 24 сакавіка 2006 году ў выязным матчы 31 туру [[Француская Ліга 2|Лігі 2]] супраць «[[Геньён (футбольны клюб)|Геньёну]]»<ref>[https://web.archive.org/web/20131004215941/http://www.lfp.fr/ligue2/feuille_match/50374 Статыстыка гульня]. LPF.fr</ref>. Першы гол за «Грэнобль» Жыру забіў 26 лютага 2007 году ў матчы Лігі 2 супраць «[[Гаўр (футбольны клюб)|Гаўру]]». Гэты гол, забіты ў дадатковы да другога тайм час, прынёс камандзе Жыру перамогу зь лікам 2:1. Усяго за два сэзоны ў «Грэноблі» нападнік выходзіў на поле ў [[Чэмпіянат Францыі па футболе|чэмпіянаце Францыі]] 23 разы, зь іх толькі двойчы ў стартавым складзе. Перад пачаткам [[Чэмпіянат Францыі па футболе 2007—2008 гадоў|сэзона 2007—2008 гадоў]] Жыру быў аддадзены ў гадавую арэнду ў «[[Істр (футбольны клюб)|Істр]]», які выступаў у той час у трэцяй паводле значнасьці лізе краіны. === «Арсэнал» === 26 чэрвеня 2012 году Жыру падпісаў доўгатэрміновы кантракт з клюбам ангельскай [[Прэм’ер-Ліга|Прэм’ер-лігі]] «[[Арсэнал Лёндан|Арсэналам]]»<ref>[https://web.archive.org/web/20120828120531/http://www.arsenal.com/news/news-archive/olivier-giroud-agrees-deal-to-join-arsenal Olivier Giroud agrees deal to join Arsenal]. Arsenal FC.</ref>. Дэбютаваў за новы клюб 18 жніўня 2012 году, выйшаўшы на замену ў матчы супраць «[[Сандэрлэнд (футбольны клюб)|Сандэрлэнду]]», аднак адразу замацавацца ў ангельскім футболе ня здолеў, праводзіўшы ня вельмі якасныя гульні. Свой першы гол за «Арсэнал» забіў 26 верасьня, у пераможнай кубкавай гульні супраць «[[Ковэнтры Сіці]]», якая скончылася зь лікам 6:1<ref>[http://www.bbc.co.uk/sport/0/football/19645217 Arsenal 6–1 Coventry]. BBC Sport.</ref>. Першы гол у Прэм’ер-лізе забіў толькі 6 кастрычніка ў гульні супраць «[[Ўэст Гэм Юнайтэд|Ўэст Гэму]]», дзе таксама асыставаў [[Тэо Ўолкат|Тэо Ўолкату]]<ref>[http://www.bbc.co.uk/sport/0/football/19768703 West Ham 1–3 Arsenal]. BBC Sport.</ref>. Зь цягам часу Аліўе стаў прызвычайвацца да ангельскага футболу, усё часьцей забіваючы мячы й адаючы галявыя перадачы. 6 лістапада гулец забіў за клюб першы гол у [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА|Лізе чэмпіёнаў]], у нічыйнай гульні супраць нямецкага «[[Шальке-04 Гельзэнкірхэн|Шальке-04]]» (2:2). Дзякуючы добрай гульні ў студзені 2013 году Жыру атрымаў прыз найлепшага гульца «Арсэналу», паводле меркаваньняў заўзятараў. На канец першага сэзону ў складзе «кананіраў» Аліўе меў на сваім рахунку 17 галоў за клюб ва ўсіх турнірах (11 у Прэм’ер-лізе). Пасьля добрай формы, якую гулец дэманстраваў у перадсэзонны матчах [[Чэмпіянат Ангельшчыны па футболе 2012—2013 гадоў|сэзону 2012—2013 гадоў]], Аліўе забіў у першым матчы новага сэзону Прэм’ер-лігі ў гульні супраць «[[Астан Віла Бірмінггэм|Астан Вілы]]», аднак «Арсэнал» саступіў зь лікам 3:1<ref>[http://www.bbc.co.uk/sport/0/football/23644714 Arsenal 1–3 Aston Villa]. BBC Sport</ref>. Ужо на наступным тыдні ў гульні Лігі чэмпіёнаў супраць турэцкага «[[Фэнэрбахчэ Стамбул|Фэнэрбахчэ]]» Жыру адзначыўся ізноў, рэалізаваўшы пэнальці. Праз чатыры дні, у рамках матчу ангельскае лігі супраць «[[Фулгэм (футбольны клюб)|Фулгэму]]» францускі нападнік забіў першы гол у пераможнам для «кананіраў» матчы (3:1)<ref>[http://www.bbc.co.uk/sport/0/football/23744679 Fulham 1–3 Arsenal]. BBC Sport</ref>. Амаль праз тыдзень гулец адзначыўся зноўку ў гульні лёнданскага дэрбі супраць «[[Тотэнгэм Готспур|Тотэнгэму]]», дзе забіў адзіны мяч<ref>[http://www.bbc.co.uk/sport/0/football/23831033 Arsenal 1–0 Tottenham]. BBC Sport</ref>. У наступных матчах гулец працягваў дэманстраваць бліскучую гульню. == Нацыянальная зборная == 3 лістапада 2011 году галоўны трэнэр зборнай Францыі, [[Ляран Блян]], запрасіў Аліўе Жыру для ўдзелу ў таварыскіх матчах супраць [[зборная ЗША па футболе|зборных ЗША]] й [[зборная Бэльгіі па футболе|Бэльгіі]]<ref>[http://www.championat.com/football/news-979181-forvard-monpele-zhiru-vpervye-priglashen-v-sbornuju-francii.html Жиру приглашён в сборную Франции]. championat.com</ref>. 11 лістапада ў матчы супраць зборнай ЗША выйшаў на поле ў другім тайме, замяніўшы [[Кевін Гамэйро|Кевіна Гамэйро]]. У гульні супраць [[зборная Бэльгіі па футболе|зборнай Бэльгіі]] Жыру зьявіўся на поле, выйшаўшы на замену ў другім тайме, а матч скончыўся зь лікам 0:0. 29 лютага 2012 году Аліўе забіў свой першы гол за нацыянальную зборную ў таварыскай гульні супраць [[зборная Нямеччыны па футболе|зборнай Нямеччыны]], дзе французы аказаліся мацней зь лікам 2:1. Праз тры месяцы ён быў уключаны ў склад зборнай для ўдзелу ў [[чэмпіянат Эўропы па футболе 2012 году|чэмпіянаце Эўропы 2012 году]]<ref>[https://web.archive.org/web/20120701234546/http://www.independent.co.uk/sport/football/international/yoann-gourcuff-omitted-as-france-announce-euro-2012-squad-7800136.html Yoann Gourcuff omitted as France announce Euro 2012 squad]. The Independent</ref>. == Дасягненьні == '''«Манпэлье»''': * [[Чэмпіянат Францыі па футболе|Чэмпіён Францыі]]: 2012 '''«Арсэнал»''': * Уладальнік [[Кубак Ангельшчыны па футболе|Кубка Ангельшчыны]]: 2014, 2015, 2017 * Уладальнік [[Супэркубак Ангельшчыны па футболе|Супэркубка Ангельшчыны]]: 2014, 2015, 2017 '''«Чэлсі»''': * Уладальнік [[Кубак Ангельшчыны па футболе|Кубка Ангельшчыны]]: 2018 * Пераможца [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА|Лігі чэмпіёнаў]]: 2021 * Пераможца [[Ліга Эўропы УЭФА|Лігі Эўропы]]: 2019 '''«Мілян»''': * [[Чэмпіянат Італіі па футболе|Чэмпіён Італіі]]: 2022 '''Францыя''': * Чэмпіён сьвету: [[Чэмпіянат сьвету па футболе 2018 году|2018]] == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20130624024852/http://olivier-giroud.tk/ Афіцыйны сайт] * [http://www.mhscfoot.com/liste-joueurs/giroud-olivier/ Профіль на афіцыйным сайце Манпэлье]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * [http://www.transfermarkt.at/de/olivier-giroud/profil/spieler_82442.html Профіль] на transfermarkt.at * [http://www.footballdatabase.eu/football.joueurs.olivier.giroud.16803.fr.html Профіль] на footballdatabase.eu {{Навігацыйная група |назоў = Жыру ў складзе [[Зборная Францыі па футболе|зборнай Францыі]] на [[Чэмпіянат сьвету па футболе|чэмпіянатах сьвету]] і [[Чэмпіянат Эўропы па футболе|Эўропы]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Францыя}}; |Францыя на ЧЭ-2012 |Францыя на ЧС-2014 |Францыя на ЧЭ-2016 |Францыя на ЧС-2018 |Францыя на ЧЭ-2020 }} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Жыру, Аліўе}} [[Катэгорыя:Францускія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Францыі]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Грэнобль»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Істр»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Тур»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Манпэлье»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Арсэнал» Лёндан]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Чэлсі» Лёндан]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Мілян»]] bzrg8zxvm52slc1axgaz4xy22allsar Насельніцтва Лібэрыі 0 127407 2330739 2279755 2022-07-31T10:05:47Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki [[Файл:Liberia-demography.png|thumb|250px|right|Дынаміка насельніцтва Лібэрыі ў 1961—2003 гадах.]] Колькасьць насельніцтва — 3,44 млн. (адзнака на ліпень 2009). Гадавы прырост — 2,67 %. Нараджальнасьць — 42,25 на 1000 (узровень фэртыльнасьці — 5,8 нараджэньняў на жанчыну). Сьмяротнасьць — 20,73 на 1000. Іміграцыя (вяртаньне ўцекачоў) — 5,13 на 1000. [[Дзіцячая сьмяротнасьць]] — 138 памерлых на 1000 навароджаных. Сярэдняя [[працягласьць жыцьця]] — 40,7 гадоў для мужчын, 43 гады для жанчынаў. Заражанасьць [[ВІЧ|вірусам імунадэфіцыту (ВІЧ)]] — 1,7 % (адзнака 2007 году). Этнічны склад: нэгры-першабытнікі — 95 %, нашчадкі нэграў са ЗША — 2,5 %, нашчадкі нэграў з краінаў Карыбскага мора — 2,5 %. Мовы: [[Ангельская мова|ангельская]] (афіцыйная) — валодаюць каля 20 %, астатнія кажуць на прыкладна 20 групах абарыгенных моваў, галоўным чынам ня мелых пісьменнасьці. [[Рэлігія|Рэлігіі]]: хрысьціяне — 40 %, мусульмане — 20 %, абарыгенныя культы — 40 %. == Насельніцтва Лібэрыі == {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #ffffee; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95 %;" |----- ! Год ! Насельніцтва |----- | 1700 | 332 000 |----- | 1710 | 333 000 |----- | 1720 | 334 000 |----- | 1730 | 335 000 |----- | 1740 | 336 000 |----- | 1750 | 338 000 |----- | 1760 | 339 000 |----- | 1770 | 340 000 |----- | 1780 | 341 000 |----- | 1790 | 342 000 |----- | 1800 | 343 000 |----- | 1810 | 344 000 |----- | 1820 | 347 000 |----- | 1830 | 350 000 |----- | 1840 | 353 000 |----- | 1850 | 356 000 |----- | 1860 | 359 000 |----- | 1870 | 366 000 |----- | 1880 | 374 000 |----- | 1890 | 382 000 |----- | 1900 | 389 000 |----- | 1910 | 397 000 |----- | 1920 | 477 000 |----- | 1930 | 572 000 |---- | 1940 | 687 000 |----- | 1950 | 824 000 |----- | 1960 | 1 039 000 |----- | 1970 | 1 385 000 |----- | 1980 | 1 876 000 |----- | 1990 | 2 575 000 |----- | 2000 | 3 164 200 |----- | 2010 | 3 591 400 |----- | 2030 (прагноз) | 5 146 000 |----- | 2050 (прагноз) | 10 992 000 |} == 3 найбуйных гарады (2010) == # [[Манровія]] — 1 063 000 # [[Ганта]] — 42 000 # [[Гранд-Басу]] — 35 000 == Глядзіце таксама == * [[Геры (народ)]] == Вонкавыя спасылкі == {{Commonscat|Demographics of Liberia}} * https://web.archive.org/web/20200831034011/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/li.html * https://web.archive.org/web/20180917030413/http://www.populstat.info/ [[Катэгорыя:Насельніцтва Лібэрыі| ]] 466mbfg9c1x7jxst8ss3m2z8jxf0koj Тыягу Мота 0 127938 2330437 2278350 2022-07-30T12:38:11Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |імя = Тыягу Мота |выява = Thiago Motta, PSG.JPG |імя(арыгінал) = |дата нараджэньня = {{Нарадзіўся|28|8|1982|1}} |горад = [[Сан-Бэрнарду-ду-Кампу]] |краіна = [[Бразылія]] |рост = 187 см |вага = |пазыцыя = [[паўабаронца (футбол)|паўабаронца]] |клюб = |нумар = |моладзевыя гады = |моладзевыя клюбы = |гады = 1997—2007<br />1999—2001<br />2007—2008<br />2008—2009<br />2009—2012<br />2012—2018 |клюбы = [[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна Б]]<br />[[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]]<br />[[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]]<br />[[Джэноа Генуя|Джэноа]]<br />[[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэрнацыянале]]<br />[[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]] |гульні(галы) = 84 (11)<br />68 (6)<br />6 (0)<br />27 (5)<br />55 (11)<br />166 (8) |нац гады = 2011—2016 |нац зборная = {{Футбол Італія|няма}} |нац гульні(галы) = 30 (1) |трэнэрскія гады = 2019 |трэнэрскія клюбы = [[Джэноа Генуя|Джэноа]] }} '''Тыягу Мота''' ({{мова-pt|Thiago Motta}}; нарадзіўся 28 жніўня 1982 году, [[Сан-Бэрнарду-ду-Кампу]], [[Бразылія]]) — італьянскі футбаліст бразыльскага паходжаньня, паўабаронца абарончага тыпу. У 2011—2016 гадах выступаў за [[Зборная Італіі па футболе|нацыянальную зборную Італіі]]. Выхаванец футбольнай школы «[[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёны]]», за якую гуляў на прафэсійным узроўні з 2001 па 2007 гады. Мота згуляў 2 матчы за [[зборная Бразыліі па футболе|нацыянальную зборную Бразыліі]] на [[Залаты кубак КОНКАКАФ|Залатым кубку КОНКАКАФ]] у 2003 годзе. У 2011 годзе дэбютаваў у [[Зборная Італіі па футболе|зборнай Італіі]], бо паводле правілаў [[ФІФА]] футбаліст мае права раз за кар’еру зьмяніць «футбольнае падданства», калі ў яго ёсьць падвойнае грамадзянства, і ён ня быў зайграны ў афіцыйным матчы за нацыянальную зборную. На Залатым кубку КОНКАКАФ Бразылія выступала ў якасьці запрошанай зборнай і дадзены турнір для яе не зьяўляецца асноўным кантынэнтальным спаборніцтвам, у адрозьненьне ад [[Кубак Амэрыкі па футболе|Кубка Амэрыкі]]. == Кар’ера == === «Барсэлёна» === Мота пачаў сваю прафэсійную кар’еру ў «[[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёне Б]]» у 1999 годзе, а ў першай камандзе каталёнскага клюбу дэбютаваў 3 кастрычніка 2001 году ў матчы супраць «[[Мальёрка Пальма|Мальёркі]]». У [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА|Лізе чэмпіёнаў]] [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2001—2002 гадоў|сэзону 2001—2002 гадоў]] Мота згуляў 7 матчаў і дапамог камандзе дайсьці да паўфіналу турніру. Хоць ён і дэманстраваў якасную гульню, канкурэнцыя за месца ў цэнтры поля не дазволіла яму замацавацца ў асноўным складзе. Бразылец згуляў толькі 13 матчаў у [[Ля Ліга|Прымэры]] [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе 2002—2003 гадоў|сэзону 2002—2003 гадоў]]. Аднак у апошніх чэмпіёнскіх сэзонах Мота праводзіў усё больш часу на футбольным полі, хоць траўмы стала перасьледвалі яго. Тым ня менш, ягоная роля ў перамозе «Барсэлёны» ў Лізе чэмпіёнаў і ў двух [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе|чэмпіянатах Гішпаніі]] была даволі важкай. === «Атлетыка» === У чэрвені 2007 году спартовы дырэктар «Барсэлёны» [[Чыкі Бэгірыстайн]] абвесьціў аб тым, што Мота пакідае клюб. У жніўні 2007 году Мота перайшоў у «[[Атлетыка Мадрыд]]» за 2 млн эўра. У [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе 2007—2008 гадоў|сэзоне 2007—2008 гадоў]] Мота згуляў за «Атлетыка» усяго 6 матчаў, прапусьціўшы большую частку сэзона з-за траўмаў — яму зрабілі тры апэрацыі на левай назе за паўгады. === «Джэноа» === 15 верасьня 2008 году Мота перайшоў у італьянскі клюб «[[Дженоа Генуя|Дженоа]]» як вольны агент<ref>[https://www.webcitation.org/65SG9gIXv?url=http://www.championat.com/football/news-140855.html?rucom=1 Мотта перешёл в «Дженоа»]. championat.ru</ref>. === «Інтэрнацыянале» === [[Чэмпіянат Італіі па футболе 2009—2010 гадоў|Сэзон 2009—2010 гадоў]] Мота пачаў у складзе мілянскага «[[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэра]]», куды ён перайшоў разам з партнэрам па «Джэноа» [[Дыега Міліта]]. Мота ў другім туры чэмпіянату забіў гол «[[Мілян (футбольны клюб)|Міляну]]», пачаўшы разгром прынцыповага суперніка. Матч завяршыўся зь лікам 4:0. Пазьней з-за траўмаў Мота страціў месца ў аснове, але паступова вярнуўся ў склад, канкуруючы з [[Дэян Станкавіч|Дэянам Станкавічам]]. === «Пары Сэн-Жэрмэн» === 31 студзеня 2012 году Мота перайшоў ў францускі клюб «[[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]]»<ref>[http://www.championat.com/football/news-1069935-pszh-zapoluchil-poluzashhitnika-intera-mottu.html «ПСЖ» заполучил полузащитника «Интера» Мотту]. championat.com</ref>, падпісаўшы кантракт на 3,5 гады з заробнай платай у 2 млн эўра за сэзон. == Міжнародная кар’ера == 6 лютага 2011 году Мота быў выкліканы [[Чэзарэ Прандэльлі]] ў [[Зборная Італіі па футболе|зборную Італіі]] на таварыскі матч супраць [[Зборная Нямеччыны па футболе|зборнай Нямеччыны]]<ref>[https://web.archive.org/web/20110311164326/http://www.figc.it/it/204/27174/2011/02/News.shtml Motta, Giovinco e Matri le novità]. Federazione Italiana Giuoco Calcio</ref>. == Дасягненьні == '''«Барсэлёна»''': * [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе|Чэмпіён Гішпаніі]] (2): 2005, 2006 * Уладальнік [[Супэркубак Гішпаніі па футболе|Супэркубка Гішпаніі]] (2): 2005, 2006 * Пераможца [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА|Лігі чэмпіёнаў]]: 2006 '''«Інтэрнацыянале»''': * [[Чэмпіянат Італіі па футболе|Чэмпіён Італіі]]: 2010 * Уладальнік [[Кубак Італіі па футболе|Кубка Італіі]] (2): 2010, 2011 * Уладальнік [[Супэркубак Італіі па футболе|Супэркубка Італіі]]: 2010 * Пераможца [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА|Лігі чэмпіёнаў]]: 2010 * Пераможца [[Клюбны чэмпіянат сьвету па футболе|клюбнага чэмпіянат сьвету]]: 2010 '''«Пары Сэн-Жэрмэн»''': * [[Чэмпіянат Францыі па футболе|Чэмпіён Францыі]] (3): 2013, 2014, 2015 * Уладальнік [[Кубак Францыі па футболе|Кубка Францыі]]: 2015 * Уладальнік [[Кубак францускай лігі па футболе|Кубка францускай лігі]] (2): 2014, 2015 * Уладальнік [[Супэркубак Францыі па футболе|Супэркубка Францыі]] (2): 2013, 2014 == Асабістае жыцьцё == Тыягу Мота нарадзіўся ў [[Бразылія|Бразыліі]] ў сям’і, якая мае італьянскія карані, ягоны дзед быў [[італьянцы|італьянцам]]<ref>[https://www.webcitation.org/65SFzswA1?url=http://www.championat.com/football/news-721230.html?rucom=1 Тьяго Мотта может стать игроком сборной Италии]. championat.ru</ref>. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.genoacfc.it/index.php?option=com_campionato&task=giocatore&giocatore=7633 Профіль на афіцыйным сайце «Джэноа»] * [https://web.archive.org/web/20081206142302/http://www.lfp.es/historico/primera/plantillas/historial.asp?jug=7060 Статыстыка] на Liga de Fútbol Profesional * [https://web.archive.org/web/20090124083414/http://barcamania.com/materials/46.html Тьягу Мотта. «Отрезанный ломоть»] {{Навігацыйная група |назоў = Мота ў складзе [[Зборная Італіі па футболе|зборнай Італіі]] на [[Чэмпіянат сьвету па футболе|чэмпіянатах сьвету]] і [[Чэмпіянат Эўропы па футболе|Эўропы]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Італія}}; |Італія на ЧЭ-2012 |Італія на ЧС-2014 |Італія на ЧЭ-2016 }} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Мота, Тыягу}} [[Катэгорыя:Бразыльскія футбалісты]] [[Катэгорыя:Італьянскія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Італіі]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Барсэлёна»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Атлетыка» Мадрыд]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Джэноа» Генуя]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Інтэрнацыянале» Мілян]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Пары Сэн-Жэрмэн» Парыж]] [[Катэгорыя:Трэнэры ФК «Джэноа» Генуя]] o3s8cpcknbrpteef2vfxtr3fl6z9y0c Аляксандар Кучар 0 127970 2330592 2247289 2022-07-30T20:26:37Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |Імя = Аляксандар Кучар |клюб = |нумар = |гады = 2000—2003<br/>2003—2004<br/>2003<br/>2004—2006<br/>2005<br/>2006—2017<br/>2017—2019<br/>2019—2020 |клюбы = [[Арсэнал Харкаў]]<br/>[[Мэталюрг Данецк]]<br/>→ [[Бананц Ерэван|Бананц]] (арэнда)<br/>[[Мэталіст Харкаў|Мэталіст]]<br/>→ [[Арсэнал Харкаў]] (арэнда)<br/>[[Шахтар Данецк|Шахтар]]<br/>[[Кайсэрыспор Кайсэры|Кайсэрыспор]]<br/>[[Карпаты Львоў|Карпаты]] |гульні(галы) = 59 (5)<br/>9 (0)<br/>19 (3)<br/>23 (2)<br/>12 (0)<br/>167 (7)<br/>42 (0)<br/>4 (0) |нац гады = 2006—2017 |нац зборная = {{Футбол Украіна|няма}} |нац гульні(галы) = 57 (2) |абнаўленьне(клюб) = |абнаўленьне(зборная) = }} '''Аляксандар Кучар''' ({{мова-uk|Олександр Кучер}}; нарадзіўся 22 кастрычніка 1982 году, [[Кіеў]], [[Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|УССР]]) — былы [[Украіна|украінскі]] футбаліст, абаронца. Выступаў за [[зборная Ўкраіны па футболе|нацыянальную зборную Украіны]]. == Біяграфія == Раней выступаў за клюбы харкаўскія «[[Арсэнал Харкаў|Арсэнал]]» і «[[Мэталіст Харкаў|Мэталіст]]», данецкі «[[Мэталюрг Данецк|Мэталюрг]]» і ерэванскі «[[Бананц Ерэван|Бананц]]». У 2006—2017 гадах гулец данецкага клюбу «[[Шахтар Данецк|Шахтар]]». Выхаванец ДЮСШ «Атлет» (Кіеў). == Міжнародная кар’ера == У [[Зборная Ўкраіны па футболе|зборнай Украіны]] дэбютаваў 15 жніўня 2006 году ў таварыскім матчы супраць [[зборная Азэрбайджану па футболе|зборнай Азэрбайджану]]. == Дасягненьні == '''«Шахтар»''': * [[Чэмпіянат Украіны па футболе|Чэмпіён Украіны]]: 2008, 2010, 2011, 2012, 2013, 2014, 2017 * Уладальнік [[Кубак Украіны па футболе|Кубка Ўкраіны]]: 2008, 2011, 2012, 2013, 2016, 2017 * Уладальнік [[Супэркубак Украіны па футболе|Супэркубка Ўкраіны]]: 2008, 2010, 2012, 2013, 2014, 2015 * Уладальнік [[Ліга Эўропы УЭФА|Кубка УЭФА]]: 2009 == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [https://web.archive.org/web/20110202232612/http://akucher.com/ Афіцыйны сайт] * [https://web.archive.org/web/20121104033213/http://shakhtar.com/ru/team/player/?id=192 Профіль на афіцыйным сайце «Шахтару»] {{Навігацыйная група |назоў = Кучар у складзе [[Зборная Ўкраіны па футболе|зборнай Украіны]] на [[Чэмпіянат Эўропы па футболе|чэмпіянатах Эўропы]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Украіна}}; |Украіна на ЧЭ-2012 |Украіна на ЧЭ-2016 }} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Кучар, Аляксандар}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Кіеве]] [[Катэгорыя:Украінскія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Украіны]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Арсэнал» Харкаў]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Мэталюрг» Данецк]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Ўрарту» Ерэван]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Мэталіст» Харкаў]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Шахтар» Данецк]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Кайсэрыспор» Кайсэры]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Карпаты» Львоў]] ip4e7u9h8dbhejgvbdogo82txyy7vzk Яўген Селязьнёў 0 127975 2330508 2292729 2022-07-30T16:31:52Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |Імя = Яўген Селязьнёў |клюб = [[Мінай (футбольны клюб)|Мінай]] |нумар = 11 |гады = 2006—2009<br/>2006—2008<br/>2009—2011<br/>2011—2012<br/>2012—2016<br/>2016<br/>2016—2017<br/>2017—2018<br/>2018—2019<br/>2019<br/>2019—2020<br/>2020—2021<br/>2021— |клюбы = [[Шахтар Данецк|Шахтар]]<br/>→ [[Арсэнал Кіеў]] (арэнда)<br/>[[Дняпро Дніпро (футбольны клюб)|Дняпро]]<br/>[[Шахтар Данецк|Шахтар]]<br/>[[Дняпро Дніпро (футбольны клюб)|Дняпро]]<br/>[[Кубань Краснадар|Кубань]]<br/>[[Шахтар Данецк|Шахтар]]<br/>[[Карабюкспор Карабюк|Карабюкспор]]<br/>[[Акхісар Бэледыеспор]]<br/>[[Маляга (футбольны клюб)|Маляга]]<br/>[[Бурсаспор Бурса|Бурсаспор]]<br/>[[Колас Кавалёўка|Колас]]<br/>[[Мінай (футбольны клюб)|Мінай]] |гульні(галы) = 26 (7)<br/>36 (19)<br/>51 (30)<br/>26 (16)<br/>88 (38)<br/>9 (3)<br/>3 (1)<br/>29 (7)<br/>24 (9)<br/>12 (0)<br/>28 (10)<br/>10 (5)<br/>16 (1) |нац гады = 2008— |нац зборная = {{Футбол Украіна|няма}} |нац гульні(галы) = 57 (11) |абнаўленьне(клюб) = 12 сьнежня 2021 |абнаўленьне(зборная) = 6 верасьня 2018 }} '''Яўген Селязьнёў''' ({{мова-uk|Євген Селезньов}}; нарадзіўся 20 ліпеня 1985 году, [[Макееўка]], [[Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|УССР]]) — [[Украіна|украінскі]] футбаліст, нападнік клюбу «[[Мінай (футбольны клюб)|Мінай]]» і [[зборная Ўкраіны па футболе|нацыянальнай зборнай Украіны]]. == Кар’ера == === Клюбная === У чэрвені 2008 году, вярнуўшыся з арэнды ў [[кіеў]]скім «[[Арсэнал Кіеў|Арсэнале]]», Яўген падпісаў новы кантракт з «Шахтарам» да 2013 году, але, адыграўшы за данецкі клюб толькі адзін сэзон, 24 ліпеня 2009 году падпісаў трохгадовае пагадненьне з «[[Дняпро Дніпро (футбольны клюб)|Дняпром]]»<ref>[https://web.archive.org/web/20160304225949/http://footballfan.com.ua/ukraine/seleznyov_podpisal_kontrakt_s_dneprom.html Селезнёв подписал контракт с Днепром]. Футболфан.</ref>. Сума трансфэру склала 4,5 мільёну эўра<ref>[https://web.archive.org/web/20110918103355/http://shakhtar.com/ru/news/10195 Селезнёв перешёл в «Днепр»]. shakhtar.com</ref>. 21 чэрвеня 2011 году стала вядома што нападнік вяртаецца ў [[Данецк]]<ref>[http://football.ua/ukraine/news/133881.html Селезнев в Шахтере за 5 млн евро]. football.ua</ref>. У [[Чэмпіянат Украіны па футболе 2010—2011 гадоў|сэзонах 2010—2011]] і [[Чэмпіянат Украіны па футболе 2011—2012 гадоў|2011—2012 гадоў]] станавіўся найлепшым бамбардзірам чэмпіянату Ўкраіны, апошні з каторых сумесна з [[Майкон Пэрэйра дэ Алівэйра|Майконам]]. === Міжнародная === У складзе [[Зборная Ўкраіны па футболе|нацыянальнай зборнай Украіны]] дэбютаваў 24 траўня 2008 году ў таварыскім матчы супраць [[Зборная Нідэрляндаў па футболе|зборнай Нідэрляндаў]]. Свой першы гол за зборную забіў у таварыскай гульні супраць [[зборная Нарвэгіі па футболе|зборнай Нарвэгіі]] 19 лістапада 2008 году з пэнальці. == Дасягненьні == '''«Шахтар»''': * [[Чэмпіянат Украіны па футболе|Чэмпіён Украіны]]: 2012 * Уладальнік [[Кубак Украіны па футболе|Кубка Ўкраіны]]: 2012 * Уладальнік [[Супэркубак Украіны па футболе|Супэркубка Ўкраіны]]: 2008, 2012 * Уладальнік [[Ліга Эўропоы УЭФА|Кубка УЭФА]]: 2009 '''«Акхісар Бэледыеспор»''': * Уладальнік [[Кубак Турэччыны па футболе|Кубка Турэччыны]]: 2018 * Уладальнік [[Супэркубак Турэччыны па футболе|Супэркубка Турэччыны]]: 2018 == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.fcdnipro.ua/content/ua/players/seleznev.htm Профіль на афіцыйным сайце «Дняпра»]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * [https://web.archive.org/web/20121112195719/http://www.fifa.com/worldfootball/statisticsandrecords/players/player=210704/ Профіль] на сайце FIFA * [http://www.ffu.org.ua/ukr/tournaments/prof/50141 Статыстыка] на сайце ФФУ {{Навігацыйная група |назоў = Селязьнёў у складзе [[Зборная Ўкраіны па футболе|зборнай Украіны]] на [[Чэмпіянат Эўропы па футболе|чэмпіянатах Эўропы]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Украіна}}; |Украіна на ЧЭ-2012 |Украіна на ЧЭ-2016 }} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Селязьнёў, Яўген}} [[Катэгорыя:Украінскія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Украіны]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Шахтар» Данецк]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Арсэнал» Кіеў]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Дняпро» Дніпро]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Кубань» Краснадар]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Карабюкспор» Карабюк]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Акхісар Бэледыеспор»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Маляга»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Бурсаспор» Бурса]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Колас» Кавалёўка]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Мінай»]] 1yiji3zhv8abcqnwr94a3khq53fio4s Іван Ургант 0 127999 2330554 2247122 2022-07-30T19:01:29Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Кінэматаграфіст |Імя = Іван Ургант |Імя (арыгінал) = {{мова-ru|Иван Андреевич Ургант|скарочана}} |Фота = Ivan_Urgant_in_Tbilisi.jpg |Шырыня = |Подпіс = |Імя пры нараджэньні = Иван Андреевич Ургант |Дата нараджэньня = {{Нарадзіўся|16|4|1978|1}} |Месца нараджэньня = [[Ленінград]], [[СССР]] |Прафэсія = [[актор]], [[тэлевядоўца]], [[сьпявак]], [[радыёвядоўца]], [[шоўмэн]] |Гады актыўнасьці = |Кірунак = |Узнагароды = [[ТЭФИ]] (2007, 2008, 2010, 2011) |imdb_id = 1679435 |Сайт = [http://ivanurgant.com ivanurgant.com] <br />[http://ivan-urgant.ru ivan-urgant.ru]<br />[http://grishaurgant.ru grishaurgant.ru] }} '''Іван Ургант''' (нарадзіўся 16 красавіка 1978 году, [[Ленінград]], [[СССР]]) — расейскі [[актор]], [[тэлевядоўца]], [[музыка]], [[шоўмэн]]. == Жыцьцяпіс == Нарадзіўся ў сям’і [[актор]]аў [[Андрэй Ургант|Андрэя Урганта]] і [[Валерыя Кісялёва|Валерыі Кісялёвай]] (7 красавіка 1951<ref>[http://www.kino-teatr.ru/kino/acter/ros/20081/bio/ Валерия Киселева — биография — российские актрисы — Кино-Театр. РУ]</ref> — 1 лютага 2015). Унук актораў [[Ніна Ургант|Ніны Ургант]] і [[Леў Міліндэр|Льва Міліндэра]]. Маладая сям’я праіснавала нядоўга, усяго каля году пасьля нараджэньня Івана, аднак менавіта ад іх Івану па спадчыне перадалася характэрная зьнешнасьць і схільнасьць да працы на сцэне, будучае жаданьне стаць артыстам. Пасьля разводу бацькоў пражываў з маці і айчымам — ленінградзкім акторам Дзьмітрыем Ладыгіным (нар. 1955). Выданьне «[[Маскоўскі камсамолец|МК]] в Питере» ў артыкуле пра бацьку Івана Урганта напісала пра [[Эстонцы|эстонскае]] паходжаньне прозьвішча ''Урганта''<ref>[http://www.mk-piter.ru/2006/11/28/021/ «Мама да гэтага часу мяне выхоўвае»] // « [[Маскоўскі камсамолец|МК]] в Питере», 2006/11/29 <small>([http://web.archive.org/web/20100728182909/http://www.mk-piter.ru/2006/11/28/021/ архіўная копія])</small></ref>, такую ж інфармацыю апублікавала і газэта «[[Аргументы и факты]]»<ref>[https://web.archive.org/web/20130410155821/http://4seasons.aif.ru/articles/culture/58170/index.php Лучшие холостяки из мира шоу-бизнеса] // АИФ-Зима, 2007/06/28</ref>. Вучыўся ў ленінградзкай [[Дзіцячая музычная школа № 18 Санкт-Пецярбургу|ДМШ № 18]], у [[Гімназія пры Дзяржаўным расейскім музэі|Гімназіі пры ДРМ]]. Скончыў [[Санкт-Пецярбурская дзяржаўная акадэмія тэатральнага мастацтва|Санкт-Пецярбурскую акадэмію тэатральнага мастацтва]]. Яшчэ падчас навучаньня ў акадэміі Ургант разам з [[Аліса Фрэйндліх|Алісай Фрэйндліх]] у [[Вялікі драматычны тэатр імя Г. Таўстаногава|ДАВДТ імя Г. Таўстаногава]] сыграў у спэктаклі «Макбэт», у якім ён атрымаў ролю стражніка №12<ref name="cosmo_bio">[https://web.archive.org/web/20120501230515/http://www.cosmo.ru/in_focus/stars_bio/922391/Ivan_Urgant/ Иван Ургант] // cosmo.ru</ref>. Пасьля атрыманьня акторскай адукацыі Іван ня стаў займацца тэатрам як асноўнай прафэсіяй. У першую чаргу маладому чалавеку прыйшлося зарабляць грошы, таму спачатку ён працаваў афіцыянтам, бармэнам, а затым і вядучым начных шоў у клюбах пад псэўданімам Жан-Мішэль. У 1999 годзе Урганту ўдалося атрымаць працу на пецярбурскіх радыёстанцыях. Акрамя гэтага, ён выступаў і на тэлебачаньні, быў вядучым праграмы «Пецярбурскі кур’ер» на [[Пяты канал (Расея)|Пятым канале]]. У далейшым яго чакаў пераезд у Маскву і працяг кар’еры на радыё — спачатку на «[[Расейскае радыё|Расейскім радыё]]», а затым на «[[Мадэрн (радыёстанцыя)|Хіт-ФМ]]». Празь нейкі час Іван зьявіўся і на маскоўскім тэлебачаньні — на [[MTV Расея|канале MTV]]. З гэтага моманту папулярнасьць не пакідала Івана Урганта<ref name="cosmo_bio" />. У цяперашнім часе Іван зьяўляецца тэлевядучым на праграмах «[[Смак (тэлеперадача)|Смак]]», «[[Пражэктарпэрысхілтан]]», «[[Вялікая розьніца (тэлеперадача)|Вялікая розьніца]]», «[[Вячэрні Ургант]]»<ref>[https://web.archive.org/web/20120517000750/http://www.1tv.ru/sprojects_in_detail/si=5856 О нас — Вечерний Ургант — Первый канал канал]</ref> на [[Першы канал (Расея)|Першым канале]]<ref name="cosmo_bio" />. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [https://web.archive.org/web/20141228222856/http://ivanurgant.com/ Афіцыйны сайт Івана Урганта] * [http://grishaurgant.ru/ Афіцыйны сайт музычнага праекту Грышы Урганта] * [https://web.archive.org/web/20120511020552/http://www.cosmo.ru/in_focus/stars_bio/922391/Ivan_Urgant/bio/ Жыцьцяпіс Івана Урганта на Cosmo.ru] * [http://www.kino-teatr.ru/kino/acter/m/ros/4431/works Фільмаграфія Івана Урганта] {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Ургант, Іван}} [[Катэгорыя:Расейскія музыкі]] [[Катэгорыя:Расейскія комікі]] [[Катэгорыя:Расейскія тэлевядоўцы]] oxwtd7v2x600s76nrvc6irst67gajni Тартуга 0 128091 2330430 2298708 2022-07-30T12:08:20Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Востраў |Назва = Тартуга |Мапа = |Месца = [[Карыбскае мора]] |Шырата_паўшар’е = паўночнае |Шырата_градусаў = 20 |Шырата_хвілінаў = 2 |Шырата_сэкундаў = 23 |Даўгата_паўшар’е = заходняе |Даўгата_градусаў = 72 |Даўгата_хвілінаў = 47 |Даўгата_сэкундаў = 24 |Плошча = 180 |Вышыня = |Краіна = Гаіці |Вобласьць = Нор-Ўэст |Насельніцтва = 30000 |Год = 2004 |Выява = Tortuga Island NASA.jpg |Памер = |Подпіс = }} [[Файл:Haiti map with topography ru.svg|250пкс|міні|Мапа [[Гаіці (востраў)|Гаіці]] (востраў у верхняй частцы)]] '''Тартуга''' ({{мова-fr|Île de la Tortue}}, {{мова-es|Isla Tortuga}} — «востраў-чарапаха») — скалісты востраў у [[Карыбскае мора|Карыбскім моры]] да паўночнага ўсходу ад [[Навэтраны праліў|Навэтранага праліву]]. Востраў адлучаны вузкім [[праліў|пралівам]] [[Тарцю (праліў)|Тарцю]] (іншая назва — праліў Тартугі) шырынёю каля васьмі кілямэтраў (чатыры марскія мілі) ад паўночна-заходняга берагу вострава [[Гаіці (востраў)|Гаіці]] (былая Эспаньёла). Плошча вострава 180 км², уваходзіць у [[Паўночна-заходні дэпартамэнт Гаіці]]. Назва востраву стварылася ад яго формы — пры поглядзе з Эспаньёлы ён нагадваў гіганцкую [[Марскія чарапахі|марскую чарапаху]]. У [[XVII стагодзьдзе]] востраў Тарцю (тады Тартуга) зьяўляўся буйным цэнтрам [[пірацтва ў Карыбскім моры]]. == Гісторыя == Спачатку Тартуга служыла сховішчам для паляўнічых-[[буканір]]аў з [[Гаіці (востраў)|Эспаньёлы]]. З [[1605 год]]у гішпанскі ўрад пакінуў заходнюю Эспаньёлу, але каляніяльная міліцыя працягвала нападаць на паляўнічых. Гарыстая і непрыступная з поўначы і з адзінаю гаваньню на поўдні Тартуга служыла буканірам надзейным сховішчам. У 20-я гады XVII-га стагодзьдзя паляўнічыя пабудавалі там невялікае мястэчка каля гавані, у якім здавалі жыльлё заезджым гандлярам. Пазьней мястэчка разраслося за кошт імігрантаў з [[Стары Сьвет|Старога Сьвету]]. Паляўнічыя з Тартугі сталі падзарабляць [[пірацтва]]м, а пасьля таго, як у канцы 20-х гадоў у гэтым раёне магутнасьць Гішпаніі была істотна падарвана галяндзкімі флятыліямі, з гавані Тартугі сталі зьдзяйсьняць рэґулярныя рэйды [[флібусьцьер]]ы, першым зь якіх быў, паводле Эксквэмэліну, нехта Пьер Ле Гран. На мяжы 1630 і 1631 гадоў востраў падвергся нападу гішпанцаў з [[Санта-Дамінга]], але гэта не прывяло да жаданага выніку, і пірацкія набегі працягнуліся. З 1631 па 1635 год Тартуга знаходзілася пад патранажам кампаніі Providence. Напачатку [[1635 год]]у Тартуга была абрабавана гішпанцамі, а ў [[1638 год]]зе на востраў напала вялікая гішпанская флятылія, якая вынішчыла амаль усіх жыхароў. Францускія пасяленцы на Тартуге запыталі дапамогі ў афіцыйных уладаў Францыі, у выніку чаго ў 1642 годзе на востраў быў накіраваны ў якасьці губэрнатара былы [[капэр]] Жан Ле Васэр. Быўшы выдатным вайсковым інжынерам, Ле Васэр выбудаваў на Тартуге магутную [[крэпасьць]], якая бараніла [[гавань]], пасьля чаго абарваў усе сувязі з Францыяю і наступныя 10 гадоў Тартуга служыла самым сапраўдным прытонам пірацтва. У [[1652 год]]зе ле Васэр быў забіты, але новы губэрнатар, прызначаны ўладамі, таксама патураў піратам. У студзені [[1654 год]]у на востраў ізноў напалі гішпанцы. Ім атрымалася прагнаць піратаў, але ўмацавацца на востраве ім не далі ангельцы сваімі інтэнсіўнымі дзеяньнямі супраць Санта-Дамінга. Аж да [[1665 год]]у Тартуга служыла сакрэтнаю пірацкаю сталіцаю, і толькі з прыходам губэрнатара [[Бэртран Д’Ажэрон|Бэртрана д’Ажэрона]] востраў вярнуўся пад фактычную юрысдыкцыю Францыі, хоць д’Ажэрон і карыстаўся на ўсю моц паслугамі піратаў, лічачы іх лепшаю абаронаю востраву. Канчаткова пірацкія базы на Тартуге былі зьнішчаныя толькі ў [[1713 год]]зе, калі Францыя афіцыйна абвясьціла пірацтва па-за законам. <gallery> Файл:Tortuga17thcentury.jpg|Карціна XVII стагодзьдзя Файл:Gravure_iledelatortue-388-259.jpg|Гравюра па дрэве<br />Th. Weber 1878г.<br />Выгляд на Тортугу з [[Гаіці (востраў)|Гаіці]] Файл:FortRoche-381-259.jpg|Плян "Fort de Rocher" 1678г. </gallery> == Засяленьне == Французы, заснаваўшы ў свой час калёнію на востраве [[Сэн-Крыстофэр]] і ладна ўмацаваўшы яе, у [[1625 год]]зе падрыхтавалі некалькі суднаў і паслалі іх на захад у пошуках новых месцаў. Спачатку яны высадзіліся на беразе вострава [[Гаіці (востраў)|Гаіці]], але ўбачыўшы, што ён заняты гішпанцамі, вырашылі, што лепш за ўсё абгрунтавацца на востраве Тартуга. Яны выгналі дзесяць ці дванаццаць гішпанцаў, якія там жылі, і прыкладна паўгода ім ніхто не замінаў. Пазьней яны адправіліся дахаты і вярнуліся з новымі пасяленцамі, вырашыўшы закласьці на востраве плянтацыі. У [[1629 год]]зе гішпанцы, на чале з [[Фабрыцы дэ Таледа|Донам Фабрыцы дэ Таледа]] (''Fabrique de Toledo''), падрыхтавалі некалькі суднаў і высадзіліся на Тартузе, каб заняць яе зноў. Гэта ім не атрымалася, паколькі французы адразу ж схаваліся ў лясах, а пазьней сышлі на [[каноэ]] у моры. У французаў была вялікая перавага: у іх не было ні жанчынаў, ні дзяцей, кожны мог хутка схавацца, знайсьці сабе пражытак і лёгка апавясьціць суайчыньнікаў пра здарэньне і тым самым перашкодзіць гішпанцам пабудаваць на востраве ўмацаваньні. Французы абралі момант, калі амаль усе гішпанцы перабраліся на [[Гаіці (востраў)|Гаіці]], і вярнуліся на Тартугу, перабіўшы ўсіх, хто там знаходзіўся, а затым зьнішчылі гішпанцаў, якія вярнуліся. Так яны зноў сталі гаспадарамі востраву. Да [[1630 год]]у ўмацаваўшыся на востраве, яны пачалі хадзіць на вялікую зямлю на паляваньне, здабываць шкуры; тыя ж, хто не меў да гэтага схільнасьці, панадзіліся рабаваць гішпанскія судны; так востраў стаў домам для [[піраты|піратаў]]. == Глядзіце таксама == * [[Рок Бразылец|Рок па мянушцы Бразылец]] * [[Сьпіс губэрнатараў Тартугі і Сэн-Дамэнга]] == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * Н. А. Ионина. «Сто великих замков», частка [http://www.bibliotekar.ru/100zamkov/85.htm Тортуга — гнездо французских пиратов] * В. К. Губарев. [https://web.archive.org/web/20130517170621/http://www.privateers.ru/geography/tortuga-citadel.html Тортуга — цитадель флибустьеров (1630—1692 гг.)] * Губарев В. К. Пираты острова Тортуга. — М.: Вече, 2011. — 384 с. * Эксквемелин А. О. Пираты Америки. — М.: Мысль, 1968. — 230 с. [[Катэгорыя:Астравы Гаіці]] [[Катэгорыя:Астравы Карыбскага мора]] [[Катэгорыя:Пірацкія гарады і порты]] c5xqd4et931zlp9imu52vpwxyybxq4j Нікіца Елавіч 0 128198 2330745 2243383 2022-07-31T10:39:15Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |Імя = Нікіца Елавіч |клюб = |нумар = |гады = 2004—2007<br/>2007—2009<br/>2008—2010<br/>2010—2012<br/>2012—2014<br/>2014—2015<br/>2015—2016<br/>2016—2018<br/>2017<br/>2018—2020<br/>2020—2021 |клюбы = [[Хайдук Спліт|Хайдук]]<br/>[[Зюльтэ-Варэгем (футбольны клюб)|Зюльтэ-Варэгем]]<br/>[[Рапід Вена]]<br/>[[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]]<br/>[[Эвэртан Лівэрпул|Эвэртан]]<br/>[[Гал Сіці]]<br/>[[Ўэст Гэм Юнайтэд]]<br/>[[Бэйджын Жэньхэ]]<br/>→ [[Гуйчжоў Чжычэн]] (арэнда)<br/>[[Гуйчжоў Чжычэн]]<br/>[[Лякаматыва Загрэб|Лякаматыва]] |гульні(галы) = 22 (5)<br/>23 (3)<br/>71 (27)<br/>45 (30)<br/>59 (16)<br/>46 (14)<br/>13 (1)<br/>29 (15)<br/>25 (15)<br/>31 (12)<br/>4 (0) |нац гады = 2009—2014 |нац зборная = {{Футбол Харватыя|няма}} |нац гульні(галы) = 36 (6) |абнаўленьне(клюб) = |абнаўленьне(зборная) = }} '''Ні́кіца Е́лавіч''' ({{мова-hr|Nikica Jelavić}}; нарадзіўся 27 жніўня 1985 году, [[Чапліна]], [[Сацыялістычная Фэдэратыўная Рэспубліка Югаславія|СФРЮ]]) — былы [[Харватыя|харвацкі]] футбаліст, нападнік. Мае на сваім рахунку матчы ў складзе [[зборная Харватыі па футболе|нацыянальнай зборнай Харватыі]]. == Кар’ера == === Клюбная === Нікіца Елавіч нарадзіўся на тэрыторыі сучаснай [[Босьнія і Герцагавіна|Босьніі і Герцагавіны]] й пачаў займацца футболам у сыстэме клюбу «[[Габэла (футбольны клюб)|Габэла]]», разьмешчанага непадалёк ад гораду [[Габэла]]. Пасьля Елавіч апынуўся спачатку ў юнацкай камандзе футбольнага клюбу «[[Нерэтва Меткавіч|Нерэтва]]» з харвацкага гораду [[Меткавіч]], а затым і ў сыстэме падрыхтоўкі «[[Хайдук Спліт|Хайдуку]]» з [[Спліт]]у. Елавіч правёў першы матч за «Хайдук» у [[Чэмпіянат Харватыі па футболе 2002—2003 гадоў|сэзоне 2002—2003 гадоў]], аднак замацавацца ў складзе яму ўдалося толькі праз чатыры гады, калі ў 17 матчах нападнік забіў 5 мячоў. Па заканчэньні [[Чэмпіянат Харватыі па футболе 2006—2007 гадоў|сэзона 2006—2007 гадоў]] Елавіч перайшоў у [[Бэльгія|бэльгійскі]] «[[Зюльтэ-Варэгем (футбольны клюб)|Зюльтэ-Варэгем]]». Сэзон у бэльгійскім чэмпіянаце Елавіч пачаў нядрэнна, забіўшы ў першым жа туры ў браму [[Льеж|льескага]] «[[Стандард Льеж|Стандарду]]», аднак у далейшым справы футбаліста складваліся ня гэтак добра, і да заканчэньня чэмпіянату харват вызначыўся яшчэ толькі двойчы. Перад [[Чэмпіянат Аўстрыі па футболе 2008—2009 гадоў|сэзонам 2008—2009 гадоў]] перайшоў у [[Вена|венскі]] «[[Рапід Вена|Рапід]]». За першы сэзон у складзе клюбу са сталіцы Аўстрыі Елавіч забіў 7 галоў у 34 гульнях. У канцы жніўня 2010 году Елавіч стаў футбалістам «[[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]]». Трансфэр нападніка абыйшоўся шатляндзкаму клюбу ў 4 мільёны [[фунт стэрлінгаў|фунтаў стэрлінгаў]]<ref>[http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/football/teams/r/rangers/8893879.stm Rangers sign Rapid Vienna's Nikica Jelavic for £4m]. BBC Sport</ref>. Дэбютаваў за «Рэйнджарз» 28 жніўня 2010 году ў матчы 3 туру чэмпіянату супраць «[[Сэнт-Джонстан Пэрт|Сэнт-Джонстану]]», замяніўшы на 67-й хвіліне [[Джэймз Біці|Джэймза Біці]]. Удзень 31 студзеня 2012 году ангельскі «[[Эвэртан Лівэрпул|Эвэртан]]» абвесьціў аб дасягненьні дамоўленасьці з «Рэйнджарз» аб пераходзе футбаліста<ref>[https://web.archive.org/web/20120505160941/http://www.evertonfc.com/news/archive/2012/01/31/blues-agree-jelavic-deal Blues Agree Jelavic Deal]. Афіцыйны сайт ФК «Эвэртан»</ref>, і ўвечары таго ж дня Елавіч падпісаў з клюбам зь [[Лівэрпул]]у кантракт на 4,5 гады<ref>[https://web.archive.org/web/20120524214218/http://www.evertonfc.com/news/archive/2012/01/31/jelavic-signs-for-everton Jelavic Signs For Everton]. Афіцыйны сайт ФК «Эвэртан»</ref>. 15 студзеня 2014 году Елавіч падпісаў кантракт з клюбам «Гал Сіці» на тры з паловай гады<ref>[https://web.archive.org/web/20140116130901/http://www.hullcitytigers.com/news/article/201314-jelavic-signing-1293525.aspx Jelavic Signs For The Tigers]. Hull City AFC</ref>. Паводле ўгоды ягоны папярэдні клюб «[[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]]» атрымаў дадаткова 300 тысячаў фунтаў<ref>[http://www.dailymail.co.uk/sport/football/article-2540763/Rangers-squad-rejects-15-pay-troubled-Scottish-giants-look-cut-costs.html Rangers squad rejects 15% pay cut as troubled Scottish giants look to reduce costs]. Daily Mail.</ref>. === Міжнародная === Першы матч за [[Зборная Харватыі па футболе|нацыянальую зборную Харватыі]] правёў 8 кастрычніка 2009 году супраць [[зборная Катара па футболе|зборнай Катару]]. У гэтай жа гульні Нікіца забіў свой ​​першы гол за зборную. == Дасягненьні == '''«Хайдук»''': * [[Чэмпіянат Харватыі па футболе|Чэмпіён Харватыі]]: 2004, 2005 * Уладальнік [[Кубак Харватыі па футболе|кубка Харватыі]]: 2003 '''«Рэйнджарз»''': * [[Чэмпіянат Шатляндыі па футболе|Чэмпіён Шатляндыі]]: 2011 * Уладальнік [[Кубак Шатляндзкай лігі па футболе|Кубка Шатляндзкай лігі]]: 2011 == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20120604052422/http://www.evertonfc.com/player-profile/nikica-jelavic Профіль на афіцыйным сайце «Эвэртану»] * [http://www.sports.ru/tags/3039602.html Профіль] на сайце sports.ru * [http://www.national-football-teams.com/v2/player.php?id=36066 Статыстыка] на сайце National Football Teams * [http://www.soccerbase.com/players/player.sd?player_id=52137 Статыстыка] на сайце soccerbase.com {{Навігацыйная група |назоў = Елавіч у складзе [[Зборная Харватыі па футболе|зборнай Харватыі]] на [[Чэмпіянат сьвету па футболе|чэмпіянатах сьвету]] і [[Чэмпіянат Эўропы па футболе|Эўропы]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Харватыя}}; |Харватыя на ЧЭ-2012 |Харватыя на ЧС-2014 }} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Елавіч, Нікіца}} [[Катэгорыя:Харвацкія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Харватыі]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Хайдук» Спліт]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Зюльтэ-Варэгем»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Рапід» Вена]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Рэйнджарз» Глазга]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Эвэртан» Лівэрпул]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Гал Сіці»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Ўэст Гэм Юнайтэд»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Бэйджын Жэньхэ»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Гуйчжоў Чжычэн»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Лякаматыва» Загрэб]] 3ubzo747j08h9kghpvb8931bnx9ab4f Куштодыю Каштру 0 128306 2330712 2225598 2022-07-31T07:34:38Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |Імя = Куштодыю Каштру |клюб = |нумар = |гады = 2003—2007<br/>2007—2008<br/>2009—2010<br/>2010—2015<br/>2015—2017 |клюбы = [[Спортынг Лісабон|Спортынг]]<br/>[[Дынама Масква (футбольны клюб)|Дынама Масква]]<br/>[[Віторыя Гімарайнш]]<br/>[[Брага (футбольны клюб)|Брага]]<br/>[[Акхісар Бэледыеспор]] |гульні(галы) = 94 (4)<br/>8 (0)<br/>27 (0)<br/>87 (8)<br/>76 (4) |нац гады = 2012—2013 |нац зборная = {{Футбол Партугалія|няма}} |нац гульні(галы) = 10 (0) |абнаўленьне(клюб) = |абнаўленьне(зборная) = }} '''Кушто́дыю Міге́л Ды́яш ды Ка́штру''' ({{мова-pt|Custódio Miguel Dias de Castro}}; {{Н}} 24 траўня 1983 году, [[Гімарайнш]], [[Партугалія]]) — былы [[Партугалія|партугальскі]] футбаліст, паўабаронца. Мае на сваім рахунку матчы за [[зборная Партугаліі па футболе|нацыянальную зборную Партугаліі]]. == Кар’ера == === «Спортынг» === У пачатку кар’еры пяць гадоў выступаў за [[лісабон]]скі «[[Спортынг Лісабон|Спортынг]]», значны час зьяўляўся гульцом асноўнага складу й дамогся вызначаных турнірных посьпехаў. У [[Чэмпіянат Партугаліі па футболе 2006—2007 гадоў|сэзоне 2006—2007 гадоў]] быў прызначаны капітанам каманды, але неўзабаве страціў месца ў складзе. === «Дынама» === Зь ліпеня 2007 па снежань 2008 году быў гульцом маскоўскага клюбу «[[Дынама Масква (футбольны клюб)|Дынама]]». У [[Чэмпіянат Расеі па футболе 2007 году|сэзоне 2007 году]] правёў 9 матчаў за асноўны склад «Дынама». У пачатку [[Чэмпіянат Расеі па футболе 2008 году|сэзону 2008 году]] быў пераведзены ў дубль «Дынама», дзе затым правёў 7 гульняў. Летам 2008 году маскоўскі клюб спрабаваў працаўладкаваць Куштодыю на ягонай радзіме, але няўдала. У сьнежні 2008 году «Дынама» скасавала кантракт зь ім<ref>[http://www.sport-express.ru/newspaper/2008-12-20/2_1/ Бело-голубые расстались с Куштодиу]. sport-express.ru</ref>. === «Віторыя» === Куштодыю вярнуўся ў [[Партугалія|Партугалію]] ў студзені 2009 году, зноўку далучыўшыся да клюбу «[[Віторыя Гімарайнш|Віторыя]]» ([[Гімарайнш]]), за які гуляў у дзянінстве. === «Брага» === 31 жніўня 2010 году, пасьля двух сэзонаў пераехаў у клюб «[[Брага (футбольны клюб)|Брага]]». У свой ​​першы год з «Брагай», Куштодыю змагаўся за месца ў асноўным складзе з бразыльцамі [[Леандра Салін|Леандра Салінам]] і [[Вандыньню]], але выходзіў толькі ў амаль 25 афіцыйных гульняў. 5 лютага 2011 году ён забіў гол з блізкай адлегласьці, давёўшы лік да перамогі зь лікам ў 2:1 у матчы супраць «[[Марытыму Фуншал|Марытыму]]»<ref>[http://www.portugoal.net/index.php/more-liga-sagres-news/20770-artur-secures-braga-win-in-madeira «Artur heroics secures Braga win in Madeira»]. PortuGOAL.</ref>, што дапамагло камандзе скончыць сэзон на чацьвертым месцы ў лізе. == Міжнародная кар’ера == Куштодыю быў уключаны ў сьпіс 23 гульцоў [[Зборная Партугаліі па футболе|зборнай Партугаліі]] на [[Чэмпіянат Эўропы па футболе 2012 году|чэмпіянат Эўропы 2012 году]]<ref>[https://web.archive.org/web/20120808150623/http://abola.pt/nnh/ver.aspx?id=331316 «Nélson Oliveira, Miguel Lopes e Custódio na lista para o Euro-2012»]. A Bola</ref>. Дэбютны матч правёў 2 чэрвеня 2012 году ў таварыскай гульні супраць [[зборная Турэччыны па футболе|зборнай Турэччыны]] (1:3) у [[Лісабон]]е. == Дасягненьні == '''«Спортынг»''': * [[Чэмпіянат Партугаліі па футболе|Чэмпіён Партугаліі]]: 2002 * Уладальнік [[Кубак Партугаліі па футболе|Кубка Партугаліі]]: 2002, 2007 '''«Брага»''': * Уладальнік [[Кубак футбольнай лігі Партугаліі|Кубка партугальскай лігі]]: 2013 == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20070928000939/http://www.fcdinamo.ru/players.php?id=133&act=info Профіль на афіцыйным сайце «Дынама»] * [http://www.foradejogo.net/player.php?player=198305240001 Профіль] на сайце foradejogo.net {{Партугалія на ЧЭ-2012}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Куштодыю, Каштру}} [[Катэгорыя:Партугальскія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Партугаліі]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Спортынг» Лісабон]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Дынама» Масква]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Віторыя» Гімарайнш]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Брага»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Акхісар Бэледыеспор»]] kiex5kehzd0iui2xj9hb8f9qgxt04xn Яўген Канаплянка 0 128340 2330506 2315658 2022-07-30T16:30:36Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |Імя = Яўген Канаплянка |клюб = [[Краковія Кракаў|Краковія]] |нумар = 80 |гады = 2008—2015<br/>2015—2017<br/>2016—2017<br/>2017—2019<br/>2019—2022<br/>2022— |клюбы = [[Дняпро Дніпро (футбольны клюб)|Дняпро]]<br/>[[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]]<br/>→ [[Шальке-04 Гельзэнкірхэн|Шальке-04]] (арэнда)<br/>[[Шальке-04 Гельзэнкірхэн|Шальке-04]]<br/>[[Шахтар Данецк|Шахтар]]<br/>[[Краковія Кракаў|Краковія]] |гульні(галы) = 157 (35)<br/>32 (4)<br/>17 (1)<br/>40 (5)<br/>28 (4)<br/>10 (0) |нац гады = 2010— |нац зборная = {{Футбол Украіна|няма}} |нац гульні(галы) = 86 (21) |абнаўленьне(клюб) = 21 траўня 2022 |абнаўленьне(зборная) = 3 верасьня 2020 }} '''Яўге́н Канапля́нка''' ({{мова-uk|Євген Коноплянка}}; нарадзіўся 29 верасьня 1989 году, [[Крапіўніцкі|Кіраваград]], [[Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|УССР]]) — [[Украіна|украінскі]] футбаліст, паўабаронца польскага клюбу «[[Краковія Кракаў|Краковія]]» і [[зборная Ўкраіны па футболе|нацыянальнай зборнай Украіны]]. == Кар’ера == === Клюбная === У сем гадоў запісаўся ў сэкцыю па [[каратэ]]<ref name="football-ua">[http://football.ua/ukraine/news/96354.html Коноплянка: «Всегда знал, что могу играть на этом уровне»]. Football.ua</ref>. Потым займаўся футболам у родным горадзе ў клюбе «[[Алімпік Кіраваград|Алімпік]]». У днепрапятроўскім «Дняпры» апынуўся ў 16 гадоў<ref name="football-ua"/>. Узімку 2006 году быў пераведзены ў дубль «Дняпра». У [[Вышэйшая ліга чэмпіянату Ўкраіны па футболе|найвышэйшай лізе Ўкраіны]] дэбютаваў 26 жніўня 2007 году ў хатнім матчы супраць [[вужгарад]]зкага «[[Закарпацьце Вужгарад|Закарпацьця]]» (0:0), Канаплянка выйшаў на 83 хвіліне замест [[Джаба Канкава|Джабы Канкавы]]. Першы гол у [[Чэмпіянат Украіны па футболе|чэмпіянаце Ўкраіны]] забіў 28 лютага 2010 году ў хатнім матчы супраць [[луганск]]ай «[[Зара Луганск|Зары]]» (2:2), на 34 хвіліне ў браму [[Багдан Шуст|Багдана Шуста]]. У другой палове [[Чэмпіянат Украіны па футболе 2009—2010 гадоў|сэзону 2009—2010 гадоў]] Яўген паказваў добрую гульню, ва ўсіх гульнях ён адыграў поўныя матчы. === Міжнародная === У красавіку 2010 году [[Мірон Маркевіч]] упершыню выклікаў Яўгена ў склад [[Зборная Ўкраіны па футболе|нацыянальнай зборнай Украіны]] на матчы ў канцы траўня й пачатку чэрвеня 2010 году супраць зборных [[зборная Летувы па футболе|Летувы]], [[Зборная Румыніі па футболе|Румыніі]] й [[зборная Нарвэгіі па футболе|Нарвэгіі]]<ref>[https://web.archive.org/web/20120623213133/http://football.ua/euro2012/news/96181.html Маркевич назвал первый состав]. Football.ua</ref>. Канаплянка згуляў ва ўсіх трох гульнях і забіў свой ​​першы гол у зборнай. == Дасягненьні == '''«Сэвільля»''': * Пераможца [[Ліга Эўропы УЭФА|Лігі Эўропы]]: 2016 '''«Шахтар»''': * [[Чэмпіянат Украіны па футболе|Чэмпіён Украіны]]: 2020 == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20101225225312/http://www.fcdnipro.dp.ua/content/ua/players/konoplyanka.htm Профіль на афіцыйным сайце «Дняпра»] * [http://www.national-football-teams.com/v2/player.php?id=40936 Статыстыка] на сайце National Football Teams {{Навігацыйная група |назоў = Канаплянка ў складзе [[Зборная Ўкраіны па футболе|зборнай Украіны]] на [[Чэмпіянат Эўропы па футболе|чэмпіянатах Эўропы]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Украіна}}; |Украіна на ЧЭ-2012 |Украіна на ЧЭ-2016 }} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Канаплянка, Яўген}} [[Катэгорыя:Украінскія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Украіны]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Дняпро» Дніпро]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Сэвільля»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Шальке-04» Гельзэнкірхэн]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Шахтар» Данецк]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Краковія» Кракаў]] heqsy26oprw0cj73nliihp5ae7c5ch5 Ян Лаштуўка 0 128354 2330502 2318286 2022-07-30T16:14:30Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |Імя = Ян Лаштуўка |клюб = [[Банік Острава|Банік]] |нумар = 16 |гады = 2000—2004<br/>2004—2009<br/>2006—2007<br/>2007—2008<br/>2008—2009<br/>2009—2016<br/>2016—2017<br/>2017—2018<br/>2018— |клюбы = [[Банік Острава|Банік]]<br/>[[Шахтар Данецк|Шахтар]]<br/>→ [[Фулгэм (футбольны клюб)|Фулгэм]] (арэнда)<br/>→ [[Бохум (футбольны клюб)|Бохум]] (арэнда)<br/>→ [[Ўэст Гэм Юнайтэд]] (арэнда)<br/>[[Дняпро Дніпро (футбольны клюб)|Дняпро]]<br/>[[Карвіна (футбольны клюб)|Карвіна]]<br/>[[Славія Прага]]<br/>[[Банік Острава|Банік]] |гульні(галы) = 79 (0)<br/>20 (0)<br/>8 (0)<br/>25 (0)<br/>0 (0)<br/>103 (0)<br/>29 (0)<br/>15 (0)<br/>128 (0) |нац гады = 2011—2013 |нац зборная = {{Футбол Чэхія|няма}} |нац гульні(галы) = 3 (0) |абнаўленьне(клюб) = 11 траўня 2022 |абнаўленьне(зборная) = }} '''Ян Ла́штуўка''' ({{мова-cs|Jan Laštůvka}}; 7 ліпеня 1982, [[Гавіржаў]], [[Чэхаславаччына]]) — [[Чэхія|чэскі]] футбаліст, брамнік клюбу «[[Банік Острава|Банік]]» і былы гулец [[зборная Чэхіі па футболе|нацыянальнай зборнай Чэхіі]]. == Кар’ера == === Клюбная === Выступаў за чэскія клюбы «[[Карвіна (футбольны клюб)|Карвіна]]» й «[[Банік Острава|Банік]]», зь якім атрымаў перамогу ў [[чэмпіянат Чэхіі па футболе 2003—2004 гадоў|чэмпіянаце Чэхіі 2003—2004 гадоў]]. Наступным крокам ягонай кар’еры стала трапленьне ў склад украінскага топ-клюбу «[[Шахтар Данецк|Шахтар]]». У новай камандзе Ян згудяў некалькі матчаў у [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА|Лігі чэмпіёнаў]] і [[Кубак УЭФА|Кубку УЭФА]]. 31 жніўня 2006 году на правахарэнда Ян перайшоў у склад ангельскага клюбу «[[Фулгэм (футбольны клюб)|Фулгэм]]», незадоўга да закрыцьця трансфэрнага вакна. Дэбютаваў у складзе новага клюбу 2 сьнежня 2006 году ў матчы супраць «[[Блэкбэрн Ровэрз]]», якая скончылася перамогай зь лікам 2:0. Наступны сэзон ян зноўку правёў у арэндзе, на гэты раз у нямецкім «[[Бохум (футбольны клюб)|Бохуме]]», які спрабаваў замяніць пакінулага клюб [[Яраслаў Дробны|Яраслава Дробнага]]<ref>[http://www.kicker.de/news/fussball/bundesliga/vereine/126713/artikel_bochum-verpflichtet-mieciel.html «Bochum verpflichtet Mieciel»]. kicker.de</ref>. 3 жніўня 2008 году Лаштуўка перабраўся ў ангельскі «[[Ўэст Гэм Юнайтэд]]» на гадавую арэнду<ref>[http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/teams/w/west_ham_utd/7540495.stm «Lastuvka joins West Ham on loan»]. BBC Sport.</ref>. Дэбют чэскага брамніка адбыўся 23 верасьня ў розыгрышу на [[Кубак футбольнай лігі Ангельшчыны|Кубак ангельскай лігі]], дзе «Ўэст Гэм Юнайтэд» сустракаўся супраць «[[Ўотфард (футбольны клюб)|Ўотфарда]]»<ref>[http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/league_cup/7626781.stm «Watford 1–0 West Ham»]. BBC Sport.</ref>. 4 жніўня 2009 году Лаштуўка падпісаў трохгадовы кантракт з украінскім клюбам «[[Дняпро Дніпро (футбольны клюб)|Дняпро]]» з [[Дніпро|Днепрапятроўск]]у за 3 млн эўра<ref>[https://web.archive.org/web/20140819125452/http://shakhtar.com/ru/news/10321 Лаштувка ушёл в «Днепр»]. Афіцыйны сайт ФК «Шахтар».</ref>. === Міжнародная === Лаштуўка быў упершыню прызваны ў каманду [[Зборная Чэхіі па футболе|зборнай Чэхіі]] ў траўні 2010 году<ref>[http://nv.fotbal.cz/scripts/detail.php?id=69130&tmplid=2587 «Nomination for the USA»]. ČMFS</ref>. Дэбютаваў на матчы на стадыёне «[[Гэмпдэн Парк]]» супраць [[зборная Шатляндыі па футболе|зборнай Шатляндыі]] ў рамках адборачнага матчу да [[чэмпіянат Эўропы па футболе 2012 году|чэмпіянату Эўропы 2012 году]] 3 верасьня 2011 году<ref>[http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/scotland/14757862.stm Scotland 2–2 Czech Republic]. BBC News.</ref>. == Дасягненьні == '''«Банік»''': * [[Чэмпіянат Чэхіі па футболе|Чэмпіён Чэхіі]]: 2004 '''«Шахтар»''': * [[Чэмпіянат Украіны па футболе|Чэмпіён Украіны]]: 2005, 2006 == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * {{Transfermarkt}} * {{Soccerway}} * [https://web.archive.org/web/20091114072647/http://www.fcdnipro.ua/content/ru/players/lastuvka.htm Профіль на афіцыйным сайце ФК «Дняпро»] * [https://web.archive.org/web/20090517062616/http://www.soccerbase.com/players_details.sd?playerid=39565 Статыстыка] на сайце soccerbase.com {{Чэхія на ЧЭ-2012}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Лаштуўка, Ян}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Гавіржаве]] [[Катэгорыя:Чэскія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Чэхіі]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Банік» Острава]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Шахтар» Данецк]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Фулгэм» Лёндан]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Бохум»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Ўэст Гэм Юнайтэд»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Дняпро» Дніпро]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Карвіна»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Славія» Прага]] 21oors1hu5f3azwuarqw3tikz74pqr6 Мігел Лопіш 0 128379 2330729 2318096 2022-07-31T09:10:52Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |Імя = Мігел Лопіш |клюб = [[Эштрэла Амадора|Эштрэла]] |нумар = 19 |гады = 2005—2006<br/>2006—2007<br/>2007—2009<br/>2009—2013<br/>2010—2011<br/>2012<br/>2013—2017<br/>2013—2014<br/>2015—2016<br/>2016—2017<br/>2017—2019<br/>2019—2021<br/>2021— |клюбы = [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка 2]]<br/>[[Апэрарыю Лагоа|Апэрарыю]]<br/>[[Рыю Аві Віла-ду-Кондзі|Рыю Аві]]<br/>[[Порту (футбольны клюб)|Порту]]<br/>→ [[Рэал Бэтыс Сэвільля|Бэтыс]] (арэнда)<br/>→ [[Брага (футбольны клюб)|Брага]] (арэнда)<br/>[[Спортынг Лісабон|Спортынг]]<br/>→ [[Алімпік Ліён]] (арэнда)<br/>→ [[Гранада (футбольны клюб)|Гранада]] (арэнда)<br/>→ [[Акхісар Бэледыеспор]] (арэнда)<br/>[[Акхісар Бэледыеспор]]<br/>[[Кайсэрыспор Кайсэры|Кайсэрыспор]]<br/>[[Эштрэла Амадора|Эштрэла]] |гульні(галы) = 24 (4)<br/>21 (7)<br/>50 (2)<br/>14 (1)<br/>21 (0)<br/>10 (0)<br/>24 (0)<br/>19 (0)<br/>26 (0)<br/>31 (3)<br/>49 (1)<br/>40 (0)<br/>11 (0) |нац гады = 2012 |нац зборная = {{Футбол Партугалія|няма}} |нац гульні(галы) = 4 (1) |абнаўленьне(клюб) = 15 траўня 2022 |абнаўленьне(зборная) = }} '''У́гу Міге́л Алмэ́йда Ко́шта Ло́піш''' ({{мова-pt|Hugo Miguel Almeida Costa Lopes}}; нарадзіўся 19 сьнежня 1986 году, [[Лісабон]], [[Партугалія]]) — [[Партугалія|партугальскі]] футбаліст, абаронца клюбу «[[Эштрэла Амадора|Эштрэла]]». Былы гулец [[зборная Партугаліі па футболе|нацыянальнай зборнай Партугаліі]]. == Кар’ера == === Клюбная === Лопіш пачынаў сваю прафэсійную кар’еру ў другой камандзе лісабонскай «[[Бэнфіка Лісабон|Бэнфікі]]». У наступным сэзоне ён перайшоў у клюб ніжэйшай лігі «[[Апэрарыю Лагоа|Апэрарыю]]». Пасьля некалькіх нядрэнных матчаў Мігел ў [[Чэмпіянат Партугаліі па футболе 2007—2008 гадоў|сэзоне 2007—2008 гадоў]] перайшоў у клюб «[[Рыю Аві Віла-ду-Кондзі|Рыю Аві]]». У першым сэзоне ў «Рыю» Лопіш быў гульцом стартавага складу й дапамог камандзе праз два гады вернуцца ў [[Прымэйра-Ліга|партугальскую Супэрлігу]]. Дзякуючы стабільнай гульні «Рыю Аві», у тым ліку супраць «Бэнфікі» й «[[Порту (футбольны клюб)|Порту]]», Лопішам зацікавіліся гранды партугальскага футбола. У студзені 2009 году Мігел падпісаў чатырохгадовы кантракт з «Порту». У першым сэзоне за сіне-белых яму прыходзілася канкураваць за месца ў стартавым складзе з уругвайцам [[Хорхэ Фусыле]], ён зьяўляўся на поле ня гэтак шмат, але ўсё ж яму ўдалося згуляць у 17 афіцыйных матчах, 13 зь якіх у старце. У канцы жніўня 2010 году новы трэнэр каманды [[Андрэ Вілаш-Боаш]] палічыўшы, што яму не патрэбны Лопіш, адправіў яго ў гадавую арэнду ў гішпанскі «[[Рэал Бэтыс Сэвільля|Бэтыс]]»<ref>[http://www.realbetisbalompie.es/noticias/comunicados.html?id=6900 Miguel Lopes es el nuevo fichaje]. Афіцыйны сайт «Бэтыса»</ref>. 2 верасьня 2010 году ён прайшоў мэдычны агляд і далучыўся да каманды<ref>[https://web.archive.org/web/20120311185610/http://www.eldesmarque.es/betis/34554-betis-miguel-lopes-mel Miguel Lopes: «El Betis merece estar en Primera»]. El Desmarque</ref>. У 2012 годзе на правах арэнды выступае за «[[Спортынг Брага|Брагу]]». Лопіш вярнуўся ў «Порту» ў [[Чэмпіянат Партугаліі па футболе 2012—2013 гадоў|сэзоне 2012—2013 гадоў]], аднак у студзені 2013 году Мігел перайшоў у склад лісабонскага «[[Спортынг Лісабон|Спортынгу]]», а ў процілеглым кірунку, паводле пагадненья, быў накіраваны [[Марат Ізмайлаў]]<ref>[http://www.portugoal.net/index.php/more-sporting-news/38724-izmailov-a-lopes-who-are-the-victors Izmailov and Miguel Lopes switch clubs, but who stands to benefit from the deal?] PortuGOAL</ref>. 7 ліпеня 2013 году Мігел на правах арэнды перайшоў у табар францускага клюбу «[[Алімпік Ліён|Ліён]]», які прадстаўляе [[Француская Ліга 1|Лігу 1]]<ref>[http://www.uefa.com/uefachampionsleague/news/newsid=1969418.html Lyon take Miguel Lopes on loan from Sporting]. UEFA.com</ref>. === Міжнародная === Лопіш прыцягваўся ў моладзевую зборную Партугаліі. Ён быў уключаны ў заяўку на [[Чэмпіянат Эўропы па футболе 2012 году|чэмпіянат Эўропы 2012 году]]<ref>[https://web.archive.org/web/20120808150623/http://abola.pt/nnh/ver.aspx?id=331316 Nélson Oliveira, Miguel Lopes e Custódio na lista para o Euro-2012]. A Bola</ref>. 2 чэрвеня 2012 году Мігел дэбютаваў за [[Зборная Партугаліі па футболе|нацыянальную зборную Партугаліі]] ў прайграным таварыскім матчы 3:1 супраць [[Зборная Турэччыны па футболе|зборнай Турэччыны]] ў [[Лісабон]]е<ref>[http://www.uefa.com/friendlies/season=2012/matches/round=2000293/match=2010196/postmatch/report/index.html#portugals+woes+continue+with+turkey+defeat Portugal's woes continue with Turkey defeat]. UEFA.com</ref>. == Дасягненьні == '''«Порту»''': * [[Чэмпіянат Партугаліі па футболе|Чэмпіён Партугаліі]]: 2013 * Уладальнік [[Кубак Партугаліі па футболе|Кубка Партугаліі]]: 2010 * Уладальнік [[Супэркубак Партугаліі па футболе|Супэркубка Партугаліі]]: 2010, 2011, 2012 '''«Спортынг»''': * Уладальнік [[Кубак Партугаліі па футболе|Кубка Партугаліі]]: 2015 '''«Акхісар Бэледыеспор»''': * Уладальнік [[Кубак Турэччыны па футболе|Кубка Турэччыны]]: 2018 == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.transfermarkt.de/en/miguel-lopes/profil/spieler_59248.html Профіль] на сайце transfermarkt.de * [http://www.foradejogo.net/player.php?player=198612190002&language=2 Статыстыка] на сайце ForaDeJogo {{Партугалія на ЧЭ-2012}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Лопіш, Мігел}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Лісабоне]] [[Катэгорыя:Партугальскія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Партугаліі]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Апэрарыю» Лагоа]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Рыю Аві» Віла-ду-Кондзі]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Порту»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Рэал Бэтыс» Сэвільля]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Брага»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Спортынг» Лісабон]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Алімпік» Ліён]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Гранада»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Акхісар Бэледыеспор»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Кайсэрыспор» Кайсэры]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Эштрэла» Амадора]] mahpsfbkrm3premcpqsg64x6c9f0wia Мэсут Эзіль 0 128439 2330727 2316825 2022-07-31T09:03:59Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |Імя = Мэсут Эзіль |клюб = [[Фэнэрбахчэ Стамбул|Фэнэрбахчэ]] |нумар = 10 |гады = 2006—2008<br/>2008—2010<br/>2010—2013<br/>2013—2021<br/>2021— |клюбы = [[Шальке-04 Гельзэнкірхэн|Шальке-04]]<br/>[[Вэрдэр Брэмэн|Вэрдэр]]<br/>[[Рэал Мадрыд]]<br/>[[Арсэнал Лёндан|Арсэнал]]<br/>[[Фэнэрбахчэ Стамбул|Фэнэрбахчэ]] |гульні(галы) = 30 (0)<br/>71 (13)<br/>105 (19)<br/>184 (33)<br/>32 (8) |нац гады = 2009—2018 |нац зборная = {{Футбол Нямеччына|няма}} |нац гульні(галы) = 92 (23) |абнаўленьне(клюб) = 20 сакавіка 2022 |абнаўленьне(зборная) = 27 чэрвеня 2018 }} '''Мэсу́т Эзі́ль''' ({{мова-de|Mesut Özil}}; нарадзіўся 15 кастрычніка 1988 году, [[Гельзэнкірхэн]], [[Нямеччына]]) — [[Нямеччына|нямецкі]] футбаліст турэцкага паходжаньня, паўабаронца турэцкага клюбу «[[Фэнэрбахчэ Стамбул|Фэнэрбахчэ]]» і [[зборная Нямеччыны па футболе|нацыянальнай зборнай Нямеччыны]]. Чэмпіён сьвету 2014 году. == Кар’ера == === «Шальке 04» === Мэсут пачаў сваю прафэсійную кар’еру ў клюбе «[[Шальке-04 Гельзэнкірхэн|Шальке-04]]», падпісаўшы свой ​​першы кантракт у 2005 годзе. Упершыню ў складзе «Шальке» ён выйшаў у матчах [[Кубак Нямецкай лігі па футболе|Кубка лігі]] супраць «[[Баер Левэркузэн|Баера]]» й «[[Баварыя Мюнхэн|Баварыі]]», у якіх замяніў асноўнага плэймэйкера каманды [[Касіё Лінкальн|Лінкальна]]<ref>[http://kicker.de/fussball/bundesliga/startseite/artikel/352932 Ein 17-Jähriger soll Lincoln ersetzen]. kicker.de</ref>. === «Вэрдэр» === 31 студзеня 2008 году падпісаў кантракт з клюбам «[[Вэрдэр Брэмэн|Вэрдэр]]». === «Рэал Мадрыд» === 17 жніўня 2010 году было абвешчана аб пераходзе Эзіля ў гішпанскі клюб «[[Рэал Мадрыд]]»<ref>[https://web.archive.org/web/20111130135731/http://www.realmadrid.com/cs/Satellite/es/1330010081761/noticia/Noticia/Mesut_Ozil,_nuevo_jugador_del_Real_Madrid.htm Mesut Özil, nuevo jugador del Real Madrid]. Realmadrid.es</ref>. 29 жніўня 2010 году Эзіль дэбютаваў за «Рэал» у выязным матчы супраць «[[Мальёрка Пальма|Мальёркі]]», выйшаўшы на замену на 59-й хвіліне замест [[Сэрхіё Каналес|Сэрхіё Каналеса]], матч скончыўся зь лікам 0:0. Свой першы гол за «Рэал» Мэсут забіў 3 кастрычніка 2010 году ў матчы супраць «[[Дэпартыва Ля-Каруньня|Дэпартыва]]», які скончыўся зь лікам 6:1. === «Арсэнал» === 2 верасьня 2013 году Эзіль пагадзіўся далучыцца да ангельскага клюбу «[[Арсэнал Лёндан|Арсэнал]]»<ref>[http://www.arsenal.com/news/news-archive/german-international-ozil-joins-arsenal German international Ozil joins Arsenal]. Arsenal F.C.</ref>. Сума трансфэру й тэрмін дзеяньня кантракту з «кананірамі» не былі агучаны, але, як мяркуецца, угода абышлася лёнданцам у 42,5 млн фунтаў стэрлінгаў, а кантракт разьлічаны на пяць гадоў<ref>[http://www.bbc.co.uk/sport/0/football/23929339 Mesut Ozil: Arsenal sign Real Madrid midfielder for £42.4m]. BBC.</ref>. Такім чынам, гэты транфэр ёсьць самым дарагім трансфэрам нямецкага футбаліста за гісторыю<ref>[http://www.espn.co.uk/football/sport/story/234697.html Arsenal smash club record to sign Mesut Ozil]. The Guardian</ref>. Эзіль дэбютаваў у складзе «Арсэналу» ў гасьцявым матчы супраць «[[Сандэрлэнд (футбольны клюб)|Сандэрлэнду]]» 14 верасьня 2013 году. Ён асыставаў [[Аліўе Жыру]], калі той забіў гол на 11-й хвіліне матчу, «Арсэнал» у той дзень сьвяткаваў перамогу зь лікам 3:1<ref>[http://www.mirror.co.uk/sport/football/match-reports/sunderland-1-3-arsenal-mesut-ozil-2263935 Sunderland 1–3 Arsenal: Mesut Ozil makes Arsenal debut as Aaron Ramsey brace sees off Black Cats]. Daily Mirror</ref>. Праз тры дні пасьля гэтага Мэсут апрануў кашулю «кананіраў» у матчы [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА|Лігі чэмпіёнаў]] супраць «[[Алімпік Марсэль|Марсэлю]]». Пасьля трох тыдняў пасьля свайго дэбюту ў «Арсэнале», паўабаронца ўпершыню выйшаў у хатнім матчы клюбу супраць «[[Сток Сіці]]» (3:1). Эзіль прымаў удзел ва ўсіх трох галах. Свой першы мяч у складзе новага клюбу Мэсут забіў бліскучым ударам пасьля перадачы [[Ааран Рэмсі|Аарана Рэмсі]] ў матчы Лігі чэмпіёнаў супраць «[[Напалі Нэапаль|Напалі]]» (2:0). == Міжнародная кар’ера == 5 лютага 2009 году Мэсут атрымаў свой ​​першы выклік у нацыянальную [[Зборная Нямеччыны па футболе|зборную Нямеччыны]]. На [[Чэмпіянат сьвету па футболе 2010 году|чэмпіянаце сьвету 2010 года]] ў [[ПАР]] ён вывеў зборную Нямеччыны ў плэй-оф, забіўшы гол у браму [[зборная Ганы па футболе|зборнай Ганы]]<ref>[https://web.archive.org/web/20090226041510/http://transfermarkt.de/de/news/25717/loew-verzichtet-auf-podolski--oezil-und-beck-als-neulinge.html Löw verzichtet auf Podolski - Özil und Beck als Neulinge]. transfermarkt.de</ref>. На чэмпіянаце сьвету ў ПАР быў уключаны ў сымбалічную зборную турніру, а таксама намінаваны на званьне лепшага гульца чэмпіянату сьвету. У кваліфікацыі да чэмпіянату сьвету 2014 году Мэсут забіў 8 галоў і разам з камандаў адправіўся на фінальны турнір у [[Бразылія|Бразылію]], дзе стаў [[Чэмпіянат сьвету па футболе 2014 году|чэмпіёнам сьвету]]. == Дасягненьні == '''«Вэрдэр»''': * Уладальнік [[Кубак Нямеччыны па футболе|Кубка Нямеччыны]]: 2009 '''«Рэал» Мадрыд''': * [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе|Чэмпіён Гішпаніі]]: 2012 * Уладальнік [[Кубак Гішпаніі па футболе|Кубка Гішпаніі]]: 2011 * Уладальнік [[Супэркубак Гішпаніі па футболе|Супэркубка Гішпаніі]]: 2012 '''«Арсэнал»''': * Уладальнік [[Кубак Ангельшчыны па футболе|Кубка Ангельшчыны]]: 2014, 2015, 2017 * Уладальнік [[Супэркубак Ангельшчыны па футболе|Супэркубка Ангельшчыны]]: 2015 '''Нямеччына''': * [[Чэмпіянат сьвету па футболе|Чэмпіён сьвету]]: 2014 == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://mesut-oezil.com/ Афіцыйны сайт] * [https://web.archive.org/web/20100112033257/http://www.transfermarkt.de/de/spieler/35664/mesutoezil/profil.html Профіль] на сайце transfermarkt.de * [https://web.archive.org/web/20090706233531/http://www.kicker.de/news/fussball/bundesliga/vereine/spielersteckbrief/object/40577/saison/2008-09 Профіль] на сайце kicker.de * [http://www.national-football-teams.com/player/29724.html Статыстыка] на National Football Teams * [https://web.archive.org/web/20120428014121/http://www.fifa.com/worldfootball/statisticsandrecords/players/player=305036/ Профіль] на сайце ФІФА {{Склад ФК Арсэнал}} {{Навігацыйная група |назоў = Эзіль у складзе [[Зборная Нямеччыны па футболе|зборнай Нямеччыны]] на [[Чэмпіянат сьвету па футболе|чэмпіянатах сьвету]] і [[Чэмпіянат Эўропы па футболе|Эўропы]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Нямеччына}}; |Нямеччына на ЧС-2010 |Нямеччына на ЧЭ-2012 |Нямеччына на ЧС-2014 |Нямеччына на ЧЭ-2016 |Нямеччына на ЧС-2018 }} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Эзіль, Мэсут}} [[Катэгорыя:Нямецкія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Нямеччыны]] [[Катэгорыя:Чэмпіёны сьвету па футболе]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Шальке-04» Гельзэнкірхэн]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Вэрдэр» Брэмэн]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Рэал» Мадрыд]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Арсэнал» Лёндан]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Фэнэрбахчэ» Стамбул]] 312yonht7desf425r7eje55pcpu7qjc Хаві Мартынэс 0 128513 2330458 2316821 2022-07-30T13:46:40Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |Імя = Хаві Мартынэс |клюб = [[Катар Спортс Доха|Катар Спортс]] |нумар = 8 |гады = 2005—2006<br/>2006—2012<br/>2012—2021<br/>2021— |клюбы = [[Асасуна Памплёна|Асасуна Прамэсас]]<br/>[[Атлетык Більбао]]<br/>[[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]]<br/>[[Катар Спортс Доха|Катар Спортс]] |гульні(галы) = 32 (3)<br/>201 (21)<br/>165 (9)<br/>21 (3) |нац гады = 2010—2014 |нац зборная = {{Футбол Гішпанія|няма}} |нац гульні(галы) = 18 (0) |абнаўленьне(клюб) = 10 сакавіка 2022 |абнаўленьне(зборная) = }} '''Хавіер «Хаві» Мартынэс Агінага''' ({{мова-eu|Javier «Javi» Martínez Aguinaga}}; нарадзіўся 2 верасьня 1988 году, [[Эстэльля]], [[Гішпанія]]) — [[Гішпанія|гішпанскі]] футбаліст басконскага паходжаньня, паўабаронца катарскага клюбу «[[Катар Спортс Доха|Катар Спортс]]» й былы гулец [[зборная Гішпаніі па футболе|нацыянальнай зборнай Гішпаніі]]. Адзін з двух гульцоў у гісторыі сусьветнага футболу, які перамагаў спачатку на [[чэмпіянат сьвету па футболе|чэмпіянаце сьвету]], а затым на моладзевым чэмпіянаце Эўропы<ref>[https://web.archive.org/web/20110627130104/http://www.championat.com/football/news-849934.html Мата и Хавьер Мартинес добились исторического достижения]. championat.com</ref>. == Кар’ера == === Клюбная === Мартынэс зьяўляецца выхаванцам памплёнскай «[[Асасуна Памплёна|Асасуны]]». [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе 2005—2006 гадоў|Сэзон 2005—2006 гадоў]] правёў у дублюючай камандзе. Трэнэр «Асасуны» [[Хасэ Зыганда]] лічыў юніёра вельмі пэрспэктыўным, параўноўваючы яго з францускім паўабаронцам [[Патрык Віера|Патрыкам Віера]]. Улетку 2006 году 17-гадовы Мартынэс перайшоў у «[[Атлетык Більбао|Атлетык]]». Сума трансфэру склала 6 млн эўра. Нягледзячы на юнацкі ўзрост, Хаві згуляў 35 матчаў і забіў 3 мячы. Ягоная гульня й хуткая адаптацыя вырабілі станоўчае ўражаньне на спэцыялістаў. У наступных сэзонах Мартынэс працягнуў прагрэсаваць, праводзячы ня менш за трыццаць матчаў за чэмпіянат. Шырока ходзяць чуткі аб магчымым пераходзе Мартынэса ў больш прэстыжны клюб. У якасьці пакупнікоў зваліся «[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]»<ref>[http://www.ua-football.com/foreign/england/4741ccc4.html?page=1 «Ливерпулю» Хави Мартинес не нужен]. ua-football.com</ref>, «[[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]]»<ref>[http://football.kulichki.net/worldnews/news.htm?92294 Хави Мартинесом интересуется «Челси»]. kulichki.net</ref> й «[[Фіярэнтына Флярэнцыя|Фіярэнтына]]»<ref>[https://web.archive.org/web/20130617084145/http://www.sovsport.ru/news/text-item/327846 Хави Мартинес обойдется желающим в 30 миллионов евро]. Советский спорт</ref>. Агент футбаліста назваў прымальнай для трансфэру суму ў 30 млн эўра. У 2010 годзе Мартынэс быў прызнаны найлепшым маладым гульцом году паводле вэрсіі часопіса «[[Don Balón]]». У жніўні 2012 году Мартынэс перайшоў у мюнхэнскую «[[Баварыя Мюнхэн|Баварыю]]». === Міжнародная === 11 траўня 2010 году настаўнік галоўнай [[Зборная Гішпаніі па футболе|зборнай Гішпаніі]] [[Вісэнтэ дэль Боске]] ўключыў Мартынэса ў заяўку на [[Чэмпіянат сьвету па футболе 2010 году|чэмпіянат сьвету 2010 году]]<ref>[https://web.archive.org/web/20120501170046/http://www.rfef.es/index.jsp?nodo=39 Lista de los veintitrés jugadores convocados para el Mundial de Sudáfrica 2010]. rfef.es</ref>. 29 траўня Хавіер дэбютаваў у складзе асноўнай зборнай, замяніўшы [[Чаві]] ў матчы супраць [[зборная Саудаўскай Арабіі па футболе|зборнай Саудаўскай Арабіі]]. == Дасягненьні == '''«Баварыя»''': * [[Чэмпіянат Нямеччыны па футболе|Чэмпіён Нямеччыны]]: 2013, 2014, 2015, 2016, 2017, 2018, 2019, 2020, 2021 * Уладальнік [[Кубак Нямеччыны па футболе|Кубка Нямеччыны]]: 2013, 2014, 2016, 2019, 2020 * Уладальнік [[Супэркубак Нямеччыны па футболе|Супэркубка Нямеччыны]]: 2016, 2017, 2018, 2020 * Пераможца [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА|Лігі чэмпіёнаў]]: 2013, 2020 * Уладальнік [[Супэркубак Эўропы па футболе|Супэркубка Эўропы]]: 2013, 2020 * Перамжца [[Кллюбны чэмпіянат сьвету па футболе|клюбнага чэмпіянату сьвету]]: 2013, 2020 '''Гішпанія''': * [[Чэмпіянат сьвету па футболе|Чэмпіён сьвету]]: 2010 * [[Чэмпіянат Эўропы па футболе|Чэмпіён Эўропы]]: 2012 == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.athletic-club.net/web/main.asp?a=1&b=1&c=1&d=0&jokalaria=1613&idi=2 Профіль на афіцыйным сайце «Атлетыка» Більбао] * [http://www.transfermarkt.co.uk/en/javi-martinez/leistungsdaten/spieler_44017.html Профіль] на сайце transfermarkt.co.uk {{Навігацыйная група |назоў = Мартынэс у складзе [[Зборная Гішпаніі па футболе|зборнай Гішпаніі]] на [[Чэмпіянат сьвету па футболе|чэмпіянатах сьвету]] і [[Чэмпіянат Эўропы па футболе|Эўропы]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Гішпанія}}; |Гішпанія на ЧС-2010 |Гішпанія на ЧЭ-2012 |Гішпанія на ЧС-2014 }} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Мартынэс, Хаві}} [[Катэгорыя:Гішпанскія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Гішпаніі]] [[Катэгорыя:Гішпанскія футбалісты і футбалісткі на Алімпійскіх гульнях]] [[Катэгорыя:Футбалісты і футбалісткі на летніх Алімпійскіх гульнях 2012 году]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Атлетык» Більбао]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Баварыя» Мюнхэн]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Катар Спортс» Доха]] [[Катэгорыя:Чэмпіёны сьвету па футболе]] [[Катэгорыя:Чэмпіёны Эўропы па футболе]] sqi3uznaec24sdmqaz8tmwmswuchrfa Угу Алмэйда 0 128547 2330439 2233250 2022-07-30T12:46:48Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |Імя = Угу Алмэйда |клюб = |нумар = |гады = 2002—2007<br/>2003<br/>2004<br/>2005<br/>2006—2007<br/>2007—2011<br/>2011—2014<br/>2014—2015<br/>2015<br/>2015—2016<br/>2016<br/>2016—2017<br/>2017—2018<br/>2018—2020 |клюбы = [[Порту (футбольны клюб)|Порту]]<br/>→ [[Уніян Лейрыя]] (арэнда)<br/>→ [[Уніян Лейрыя]] (арэнда)<br/>→ [[Баавішта Порту|Баавішта]] (арэнда)<br/>→ [[Вэрдэр Брэмэн|Вэрдэр]] (арэнда)<br/>[[Вэрдэр Брэмэн|Вэрдэр]]<br/>[[Бэшыкташ Стамбул|Бэшыкташ]]<br/>[[Чэзэна (футбольны клюб)|Чэзэна]]<br/>[[Кубань Краснадар|Кубань]]<br/>[[Анжы Махачкала|Анжы]]<br/>[[Гановэр-96 (футбольны клюб)|Гановэр-96]]<br/>[[АЕК Атэны|АЕК]]<br/>[[Хайдук Спліт|Хайдук]]<br/>[[Акадэміка Каімбра|Акадэміка]] |гульні(галы) = 33 (4)<br/>13 (3)<br/>14 (2)<br/>14 (3)<br/>28 (5)<br/>89 (36)<br/>88 (37)<br/>10 (0)<br/>10 (2)<br/>12 (2)<br/>7 (1)<br/>22 (5)<br/>14 (3)<br/>32 (11) |нац гады = 2004—2015 |нац зборная = {{Футбол Партугалія|няма}} |нац гульні(галы) = 57 (19) |абнаўленьне(клюб) = |абнаўленьне(зборная) = }} '''У́гу Міге́л Пэрэ́йра ды Алмэ́йда''' ({{мова-pt|Hugo Miguel Pereira de Almeida}}; нарадзіўся 23 траўня 1984 году, [[Фігейра-да-Фош]], [[Партугалія]]) — [[Партугалія|партугальскі]] футбаліст, нападнік. Мае на сваім рахунку выступы ў кашулі [[зборная Партугаліі па футболе|нацыянальнай зборнай Партугаліі]]. Пасьля няўдалай спробы зацьвердзіцца ў складзе «[[Порту (футбольны клюб)|Порту]]», пэўны час правёў у арэндах у розных клюбах, аднак зрабіў сабе імя выступаючы Нямеччыне за «[[Вэрдэр Брэмэн|Вэрдэр]]», дзе ён гуляў на працягу чатырох сэзонаў. == Кар’ера == === «Порту» === Прафэсійная кар’ера Угу пачалася ў клюбе «[[Порту (футбольны клюб)|Порту]]». Свой дэбютны ў партугальскім чэмпіянаце матч за «Порту» Алмэйда правёў 21 верасьня 2003 году ў гульні супраць «[[Бэнфіка Лісабон|Бэнфікі]]», аднак Угу правёў на полі толькі каля 3 хвілінаў. Нягледзячы на ​​няздольнасьць замацавацца ў асноўным складзе «Порту», ​​малады нападнік працягваў гуляць у клюбах «[[Уніян Лейрыя]]» й «[[Баавішта Порту|Баавішта]]» на правах арэнды. Алмэйда вярнуўся ў «Порту» ў [[Чэмпіянат Партугаліі па футболе 2005—2006 гадоў|сэзоне 2005—2006 гадоў]], тады ён стаў важнай часткай каманды, якая перамагла ў тым жа годзе ў нацыянальным чэмпіянаце. У [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА|Лізе чэмпіёнаў УЭФА]] таго сэзону Угу больш за ўсё запомніўся сваім голам-прыгажуном са штрафнога з 35 мэтраў у браму мілянскага «[[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэру]]» на [[Сан-Сыра]]<ref>[http://www.metacafe.com/watch/219780/hugo_almeida_goal/ Гол-красавец Уго Алмейды]. metacafe.com</ref>, тым ня менш прайграным партугальцамі зь лікам 1:2. === «Вэрдэр» === З прыходам у жніўні 2007 году форвардаў [[Эдгар Бруна да Сылва|Эдгара]] й [[Эрнэста Фар’яса]] ў «Порту» ўзрасла канкурэнцыя ў нападзе, з прычыны чаго Угу вырашыў пакінуць партугальскі клюб і падпісаў кантракт з брэмэнскім «[[Вэрдэр Брэмэн|Вэрдэрам]]»<ref>[http://news.sportbox.ru/Vidy_sporta/Futbol/Evropejskie_chempionaty/Drugie/Futbol-Almeyda-perehodit-v-Verder Алмейда перешел в «Вердер»]. sportbox.ru</ref>, зь якім правёў папярэдні сэзон на правах арэнды. Нямецкаму клюбу тады патрабаваўся нападнік, бо лідэр нападаў [[Міраслаў Клёзэ]] перайшоў у «[[Баварыя Мюнхэн|Баварыю]]», дзякуючы гэтаму шанцы Алмэйды зайграць у «Вэрдэры» былі вельмі добрымі. === «Бэшыкташ» === 24 сьнежня 2010 году Угу перайшоў у турэцкі «[[Бэшыкташ Стамбул|Бэшыкташ]]», падпісаўшы кантракт на 3,5 году<ref>[https://web.archive.org/web/20101227093540/http://www.championat.ru/football/news-689532.html Уго Алмейда подписал контракт с «Бешикташем»]. championat.ru</ref>. Сума трансфэру склала 2 млн эўра<ref>[https://web.archive.org/web/20101226164639/http://www.championat.ru/football/news-689876.html «Бешикташ» заплатил «Вердеру» за Алмейду € 2 млн]. championat.ru</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20101227040119/http://www.bjk.com.tr/tr/haberler.php?h_no=19252 Hugo Almeida Beşiktaş’ta]. Beşiktaş JK</ref>. == Міжнародная кар’ера == Алмэйда гуляў на ўсіх узроўнях партугальскай зборнай, ад зборнай ад 15 гадоў да асноўнай. Свой поўны дэбют ён зрабіў 18 лютага 2004 году ў таварыскім матчы супраць [[Зборная Ангельшчыны па футболе|зборнай Ангельшчыны]], які скончыўся зь лікам 1:1. Алмэйда быў прызваны ў зборную на адборачныя матчы да [[Чэмпіянат Эўропы па футболе 2008 году|чэмпіянату Эўропы 2008 году]]. У матчы супраць [[зборная Азэрбайджану па футболе|зборнай Азэрбайджану]] ён забіў свой ​​першы гол за зборную. == Дасягненьні == '''«Порту»''': * [[Чэмпіянат Партугаліі па футболе|Чэмпіён Партугаліі]]: 2004, 2006 * Уладальнік [[Кубак Партугаліі па футболе|Кубка Партугаліі]]: 2003, 2006 * Пераможца [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА|Лігі чэмпіёнаў]]: 2004 '''«Вэрдэр»''': * Уладальнік [[Кубак Нямеччыны па футболе|Кубка Нямеччыны]]: 2009 '''«Бэшыкташ»''': * Уладальнік [[Кубак Турэччыны па футболе|Кубка Турэччыны]]: 2011 == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [https://web.archive.org/web/20111105025643/http://www.hugoalmeidaonline.com/ Афіцыйны сайт] * [http://www.fussballdaten.de/spieler/almeidahugo/ Профіль] на сайце fussballdaten.de * [http://www.national-football-teams.com/v2/player.php?id=5405 Статыстыка] на сайце National Football Teams {{Навігацыйная група |назоў = Алмэйда ў складзе [[Зборная Партугаліі па футболе|зборнай Партугаліі]] на [[Чэмпіянат сьвету па футболе|чэмпіянатах сьвету]] і [[Чэмпіянат Эўропы па футболе|Эўропы]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Партугалія}}; |Партугалія на ЧЭ-2008 |Партугалія на ЧС-2010 |Партугалія на ЧЭ-2012 |Партугалія на ЧС-2014 }} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Алмэйда, Угу}} [[Катэгорыя:Партугальскія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Партугаліі]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Уніян» Лейрыя]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Порту»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Баавішта» Порту]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Вэрдэр» Брэмэн]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Бэшыкташ» Стамбул]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Чэзэна»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Кубань» Краснадар]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Анжы» Махачкала]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Гановэр-96»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу АЕК Атэны]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Хайдук» Спліт]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Акадэміка» Каімбра]] 8bvcjofu6qnxghjm7cn2f8w18xnxjla Алясандра Д’яманці 0 128648 2330595 2317837 2022-07-30T20:39:30Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |імя = Алясандра Д’яманці |клюб = [[Ўэстэрн Юнайтэд Мэльбурн|Ўэстэрн Юнайтэд]] |нумар = 23 |гады = 1999—2004<br/>2000—2001<br/>2001—2002<br/>2003<br/>2004—2006<br/>2006<br/>2006—2007<br/>2007—2009<br/>2009—2010<br/>2010—2011<br/>2011—2014<br/>2014—2016<br/>2015<br/>2015—2016<br/>2016<br/>2016—2017<br/>2018<br/>2018—2019<br/>2019— |клюбы = [[Прата (футбольны клюб)|Прата]]<br/>→ [[Эмпалі (футбольны клюб)|Эмпалі]] (арэнда)<br/>→ [[Фучэк’ё (футбольны клюб)|Фучэк’ё]] (арэнда)<br/>→ [[Фіярэнтына Флярэнцыя|Фіярэнтына]] (арэнда)<br/>[[Альбіналефэ (футбольны клюб)|Альбіналефэ]]<br/>→ [[Прата (футбольны клюб)|Прата]] (арэнда)<br/>[[Прата (футбольны клюб)|Прата]]<br/>[[Ліворна (футбольны клюб)|Ліворна]]<br/>[[Ўэст Гэм Юнайтэд]]<br/>[[Брэшыя (футбольны клюб)|Брэшыя]]<br/>[[Балёньня (футбольны клюб)|Балёньня]]<br/>[[Гуанчжоў Эвэргранд]]<br/>→ [[Фіярэнтына Флярэнцыя|Фіярэнтына]] (арэнда)<br/>→ [[Ўотфард (футбольны клюб)|Ўотфард]] (арэнда)<br/>→ [[Аталянта Бэргама|Аталянта]] (арэнда)<br/>[[Палерма (футбольны клюб)|Палерма]]<br/>[[Пэруджа (футбольны клюб)|Пэруджа]]<br/>[[Ліворна (футбольны клюб)|Ліворна]]<br/>[[Ўэстэрн Юнайтэд Мэльбурн|Ўэстэрн Юнайтэд]] |гульні(галы) = 24 (4)<br/>0 (0)<br/>24 (30)<br/>3 (0)<br/>26 (0)<br/>0 (0)<br/>0 (0)<br/>63 (20)<br/>28 (7)<br/>32 (6)<br/>83 (19)<br/>24 (4)<br/>11 (2)<br/>3 (0)<br/>16 (1)<br/>31 (1)<br/>14 (2)<br/>32 (10)<br/>61 (9) |нац гады = 2010—2013 |нац зборная = {{Футбол Італія|няма}} |нац гульні(галы) = 17 (1) |абнаўленьне(клюб) = 20 лютага 2022 |абнаўленьне(зборная) = }} '''Аляса́ндра Д’яма́нці''' ({{мова-it|Alessandro Diamanti}}; нарадзіўся 2 траўня 1983 году, [[Прата]], [[Італія]]) — італьянскі футбаліст, паўабаронца аўстралійскага клюбу «[[Ўэстэрн Юнайтэд Мэльбурн|Ўэстэрн Юнайтэд]]» і [[Зборная Італіі па футболе|нацыянальнай зборнай Італіі]]. == Кар’ера == === Раньнія гады === Алясандра Д’яманці зьяўляецца выхаванцам футбольнай акадэміі «Санта-Лючыя», дзе працаваў ягоны бацька, Лючана, які ў свой час выхаваў іншага вядомага футбаліста — [[Крыстыян В’еры|Крыстыяна В’еры]]<ref>[http://ricerca.gelocal.it/iltirreno/archivio/iltirreno/2007/09/25/LS3PO_LS302.html Quegli anni nel Santa Lucia, il club di Vieri e Paolo Rossi]. gelocal.it</ref>. Улетку 1997 году Д’яманці перайшоў у клюб «[[Прата (футбольны клюб)|Прата]]»<ref>[http://ricerca.quotidianiespresso.it/iltirreno/archivio/iltirreno/1997/05/31/ZRB08.html Diamanti acquistato dal Santa Lucia Il Prato investe sui giocatori di origine locale]. quotidianiespresso.it</ref>. І праз тры сэзоны, 14 траўня 2000 году дэбютаваў у асноўным складзе каманды ў матчы супраць «[[Навара (футбольны клюб)|Навары]]» (0:0). 2 ліпеня 2000 году Алясандра быў арандаваны «[[Эмпалі (футбольны клюб)|Эмпалі]]». Пасьля заканчэньня першынства, Д’яманці вярнуўся ў «Прата», дзе 19 жніўня 2001 году згуляў сваю першую сустрэчу ў [[Кубак Італіі па футболе|Кубку Італіі]] супраць «[[К’ева Вэрона|К’ева]]»<ref>[http://ricerca.gelocal.it/iltirreno/archivio/iltirreno/2001/08/20/LS604.html Prato, un tempo da grande protagonista Lanieri tre volte vicini al gol, poi il Chievo passa solo dal dischetto]. gelocal.it</ref>. 26 верасьня 2001 году Алясандра быў арандаваны клюбам [[сэрыя D|сэрыі D]] «[[Фучэк’ё (футбольны клюб)|Фучэк’ё]]»<ref>[http://ricerca.quotidianiespresso.it/iltirreno/archivio/iltirreno/2001/09/27/ZRS03.html Prato scatenato, altri due validi acquisti Presi Claudio Vago e Fabio Secci Diamanti ceduto al Fucecchio]. quotidianiespresso.it</ref>, дзе правёў 24 гульні й забіў 3 галы. Улетку 2002 году паўабаронца ў чарговы раз вярнуўся ў «Прата», дзе згуляў толькі дзьве сустрэчы. 1 студзеня 2003 году Д’яманці быў арандаваны, з правам выкупу кантракту, дублем «[[Фіярэнтына Флярэнцыя|Фіярэнтыны]]». Там ён дэбютаваў 16 лютага 2003 году ў матчы супраць «[[Імалезэ (футбольны клюб)|Імалезэ]]». «Фіярэнтына», аднак, прыняла рашэньне не выкупляць кантракт Алясандра з-за двух эпізодаў узьнікненьня ў футбаліста прыступаў [[пнэўматоракс]]у<ref>[http://ricerca.gelocal.it/iltirreno/archivio/iltirreno/2003/04/19/ZR1PO_ZR103.html Diamanti (ex Prato) ricoverato a Pesaro in osservazione]. gelocal.it</ref>. Пасьля гэтага ён вярнуўся ў «Прата», зь якім падпісаў 5-гадовы кантракт. 5 ліпеня 2004 году Д’яманці падпісаў трохгадовы кантракт з клюбам «[[Альбіналефэ (футбольны клюб)|Альбіналефэ]]», што выкупіў палову правоў на футбаліста. Там ён дэбютаваў 2 кастрычніка ў матчы супраць «[[Бары (футбольны клюб)|Бары]]» (1:1). Усяго за сэзон Алясандра правёў 18 сустрэч. У першай палове наступнага сэзону гулец рэдка выходзіў на поле, і 31 студзеня ён быў арандаваны сваім былым клюбам, «Прата»<ref>[http://ricerca.quotidianiespresso.it/iltirreno/archivio/iltirreno/2006/02/02/ZRTPO_ZRT01.html Diamanti: ho fatto una scommessa]. quotidianiespresso.it</ref>. === «Ліворна» === 9 ліпеня 2007 году Д’яманці перайшоў у клюб [[Сэрыя A|Сэрыі А]], «[[Ліворна (футбольны клюб)|Ліворна]]»<ref>[http://ricerca.quotidianiespresso.it/iltirreno/archivio/iltirreno/2007/07/10/LXSLX_LXS02.html Diamanti, Baggio la sua stella]. quotidianiespresso.it</ref>. 25 жніўня ён дэбютаваў у асноўным складзе, выйшаўшы на замену ў матчы супраць «[[Ювэнтус Турын|Ювэнтуса]]», дзе ягоная каманда прайграла зь лікам 1:5. 24 лютага 2008 году Алясандра забіў першы мяч за клюб, забіўшы са штрафнога ў матчы супраць «[[Напалі Нэапаль|Напалі]]». === «Ўэст Гэм Юнайтэд» === 28 жніўня 2009 году Д’яманці быў набыты ангельскім клюбам «[[Ўэст Гэм Юнайтэд]]», падпісаўшы кантракт на 5 гадоў<ref>[http://www.sports.ru/football/28115015.html «Вест Хэм» приобрел нападающего «Ливорно» Диаманти]. sports.ru</ref>. 12 верасьня ён дэбютаваў у складзе каманды ў матчы супраць «[[Ўіган Атлетык|Ўігана Атлетыка]]» (0:1). === «Брэшыя» === Пасьля таго, як «Ўэст Гэм» узначаліў [[Абрагам Грант]], Д’яманці правёў яшчэ адзін матч за клюб і перайшоў у «[[Брэшыя (футбольны клюб)|Брэшыю]]» за 2,2 млн эўра; кантракт быў падпісаны да 2015 году<ref>[http://www.sports.ru/football/72573819.html Диаманти перешел из «Вест Хэма» в «Брешию»]. sports.ru</ref>. 29 жніўня ён дэбютаваў у складзе клюбу ў матчы супраць «[[Парма (футбольны клюб)|Пармы]]» (0:2). === «Балёньня» === 1 жніўня 2011 году Алясандра перайшоў у склад «[[Балёньня (футбольны клюб)|Балёньні]]», якая заплаціла за трансфэр футбаліста 1,5 мільёны эўра<ref>[http://news.sportbox.ru/Vidy_sporta/Futbol/transfers/spbnews_Diyamanti-popolnil-Boloniyu Дьяманти пополнил «Болонью»]. sportbox.ru</ref>. === «Гуанчжоў Эвэргранд» === 7 лютага 2014 году «Балёньня» і «[[Гуанчжоў Эвэргранд]]» афіцыйна абвесьцілі пра складаньне дамовы між клюбамі на пераход гульца ў кітайскі клюб з трансфэрным коштам 6,9 млн эўра<ref>[http://sports.sohu.com/20140207/n394550044.shtml 恒大官方宣布迪亚曼蒂加盟]. sohu.com</ref>. == Міжнародная кар’ера == 14 лістапада 2010 году Д’яманці быў выкліканы ў склад [[Зборная Італіі па футболе|зборнай Італіі]]<ref>[https://web.archive.org/web/20120829160006/http://www.figc.it/it/204/26414/2010/11/News.shtml Balzaretti, Diamanti, Ledesma e Ranocchia le novità tra i 23 azzurri]. figc.it</ref>. 17 лістапада ён дэбютаваў у складзе каманды ў сустрэчы супраць [[Зборная Румыніі па футболе|зборнай Румыніі]], дзе правёў першы тайм і быў заменены [[Даніеле Дэ Росі|Даніелем Дэ Росі]]. Сустрэча скончылася ўнічыю 1:1<ref>[http://www.sportmediaset.mediaset.it/calcio/articoli/articolo47240.shtml?refresh_cens Italia in sonno: 1-1 con la Romania]. mediaset.it</ref>. == Дасягненьні == '''«Гуанчжоў Эвэргранд»''': * [[Чэмпіянат Кітаю па футболе|Чэмпіён Кітаю]]: 2014 == Крыніцы == {{Крыніцы|1=2}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20100309214328/http://soccernet.espn.go.com/players/stats?id=104399 Статыстыка] на EPSN Soccernet * [http://www.tuttocalciatori.net/Diamanti_Alessandro Профіль] на tuttocalciatori.net {{Італія на ЧЭ-2012}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Д’яманці, Алясандра}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Прата]] [[Катэгорыя:Італьянскія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Італіі]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Прата»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Эмпалі»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Фучэк’ё»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Фіярэнтына» Флярэнцыя]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Альбіналефэ»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Ліворна»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Ўэст Гэм Юнайтэд»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Брэшыя»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Балёньня»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Гуанчжоў Эвэргранд»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Ўотфард»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Аталянта» Бэргама]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Палерма»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Пэруджа»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Ўэстэрн Юнайтэд» Мэльбурн]] 6wwbzf5z8qe2ceqru3o1a10kvj1ls9k Палеская чыгунка 0 128857 2330754 2187189 2022-07-31T11:12:04Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki [[Файл:Барановичи вокзалъ.jpg|міні|250 пкс|Вакзал станцыі Баранавічы]] '''Пале́ская чыгу́нка''' — дзяржаўная сетка [[Чыгунка|чыгунак]], пабудаваных у [[1882]]—[[1907]] роках. Праходзіла па тэрыторыі [[Віленская губэрня|Віленскай]], [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай]], [[Віцебская губэрня|Віцебскай]], [[Менская губэрня|Менскай]], [[Валынская губэрня|Валынскай]], [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай]], [[Чарнігаўская губэрня|Чарнігаўскай]], [[Арлоўская губэрня|Арлоўскай губэрніяў]]. Дарога знаходзілася ў вядзеньні [[Міністэрства шляхоў зносін|МШЗ]] (управа ў [[Вільня|Вільні]]). == Мінуўшчына == [[Файл:Lietuvos gelezinkeliai headquarter in Vilnius1.JPG|міні|250пкс|Будынак адміністрацыі Палескай чыгункі ў [[Вільня|Вільні]] (цяпер адміністрацыйны будынак ААТ «[[Летувіская чыгунка]]»)]] Да зьяўленьня першай чыгуначнай лініі на тэрыторыі Беларусі група буйных палескіх землеўласьнікаў, сярод якіх былі князі [[Эдвін Друцкі-Любецкі]], [[Уладзіслаў Сангушка|Уладзіслаў]] і [[Раман Сангушка (неадназначнасьць)|Раман Сангушкі]], [[Пётар Вітгенштайн]], графы [[Іван Тышкевіч]], [[Аўгуст Замойскі]], [[Стэфан Патоцкі|Стэфан]] і [[Канстантын Патоцкі|Канстантын Патоцкія]], хадайнічалі аб пракладцы чыгункі ад [[Беласток]]у цераз [[Пружана|Пружану]] ў [[Пінск]] і далей на [[Валынь]]. Аднак у сувязі з падзеямі [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|паўстаньня 1863—1864 рокаў]] ужо прынятае рашэньне было перагледжанае і прызнанае неадпаведным мэтам ураду, які мкнуўся зьвязваць заходнія губэрні не з Царствам Польскім, а з цэнтрам імпэрыі<ref name="trviescik">{{Артыкул|аўтар = Андрей Киштымов, Валентина Яновская.|загаловак = По семи губерниям|арыгінал = |спасылка = http://www.rw.by/index.php?option=com_content&view=article&id=5494:2012-05-11-14-08-00&catid=39:2009-12-01-16-52-40&Itemid=86|аўтар выданьня = |выданьне = Транспортный вестник|тып = |месца = |выдавецтва = |год = 10 траўня 2012|выпуск = |том = |нумар = |старонкі = |isbn = }}</ref>. З пачатку 1880-х царскі ўрад актыўна заняўся нацыяналізацыяй прыватных чыгунак і пабудовай новых дарог. У 1891—1896 былі выкупленыя [[Лібава-Роменская чыгунка|Лібава-Роменская]], [[Пецярбурска-Варшаўская чыгунка|Пецярбурска-Варшаўская]], [[Дзьвінска-Віцебская чыгунка|Дзьвінска-Віцебская]], [[Арлоўска-Віцебская чыгунка|Арлоўска-Віцебская]], [[Паўднёва-Заходняя чыгунка|Паўднёва-Заходняя]] і [[Маскоўска-Берасьцейская чыгунка|Маскоўска-Берасьцейская чыгункі]]. У [[1881]] року было падпісанае найвышэйшае павяленьне пра будаўніцтва 136-вёрставай галіны [[Жабінка]] — [[Пінск]], дзе ўпершыню ў будаўніцтве чыгунак былі выкарыстаныя [[чыгуначныя войскі]]. Дарога была пабудаваная за адно лета. Гэтаму спрыялі раўнінная мясцовасьць і амаль поўная адсутнасьць штучных пабудоў. [[9 лістапада]] [[1882]] на галіне быў распачаты пасажырскі і таварны рух. Лінія мела 74 масты, абслугоўвалася 8 паравозамі і 272 вагонамі. [[24 студзеня]] [[1883]] ваенны міністар ізноў абвясьціў пра неабходнасьць будаўніцтва стратэгічных чыгунак праз [[Палесьсе]]. Гэтым разам сябры Асобае нарады загадалі мініст­ру шляхоў зносін прыняць усе меры дзеля своечасовага, не пазьней чым трох­гадовага тэрміну сканчэньня пабудовы Палескай чыгункі. У красавіку пачалося будаўніцтва ўчастку [[Вільня]] — [[Лунінец]] і Лунінец — Пінск даўжынёй 353 вярсты, адчыненага 30 сьнежня 1884, а таксама ўчастку Лунінец — [[Роўна]] даўжынёю 182 вярсты, адчыненага 2 жніўня 1885 року. У 1886 былі ўведзеныя ў эксплюатацыю ўчасткі Лунінец — [[Гомель]] ды [[Баранавічы]] — [[Беласток]]. У [[1886]] [[Вільня-Ровенская чыгунка|Вільня-Ровенская]] і [[Пінская чыгунка|Пінская чыгункі]] перайменава­ныя ў Палескія чыгункі. Пасьля адкрыцьця 8 жніўня 1887 року галіны Гомель — [[Бранск]] агульная іх даўжыня склала 1408 вёрстаў. У траўні [[1918]] перададзеная [[Народны камісарыят шляхоў зносін|НКШЗ]]. Некаторыя лініі адышлі да [[Польшча|Польшчы]]. Па стане на пачатак [[1991]] року большасьць ліній уваходзіла ў склад [[Беларуская чыгунка|Беларускай]] і [[Прыбалтыйская чыгунка|Прыбалтыйскай чыгунак]]. == Значэньне == Палеская чыгунка злучала паўднёвы захад [[Расейская імпэрыя|Расеі]] з прыбалтыйскім, паўночна-заходнім, цэнтральна-прамысловым раёнамі. Мела вайскова-стратэгічнае значэньне, спрыяла распрацоўцы лясных масіваў Палесься, разьвіцьцю дрэваапрацоўчай і гарбарнай прамысловасьці, росту гарадоў ([[Вільня|Вільні]], [[Слуцк]]у, [[Беласток]]у, [[Берасьце|Берасьця]], [[Гомель|Гомеля]], [[Бранск]]у). Адыгрывала істотную ролю ў экспарце лесу і яго вывазе на ўнутраны рынак. == Асноўныя лініі == * [[Жабінка]] — [[Пінск]] ([[1882 год]]) * [[Вільня]] — [[Лунінец]] — Пінск ([[1884]]) * Лунінец — [[Роўна]] ([[1885]]) * Лунінец — [[Гомель]] * [[Беласток]] — [[Баранавічы]] ([[1886]]) * Гомель — [[Бранск]] ([[1887]]) * [[Берасьце]] — Жабінка — Бранск ([[1887]]) * [[Масты]] — [[Гародня]] ([[1907]]) Працягласьць (паводле стану на [[1913 год]]) — [[1904]] вярсты (у тым ліку 1039 вёрст — дзьвюхкалейнага шляху). == Рухомы склад == У [[1885]] року на Палескай чыгунцы налічвалася: 68 [[паравоз]]аў, 200 [[Пасажырскі вагон|пасажырскіх вагонаў]] і 1511 [[Грузавы вагон|грузавых вагонаў]]. У 1905 — 410 пасажырскіх вагонаў і 7927 грузавых<ref>{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |cуаўтары = |дата публікацыі = 12 студзеня 2010|url = http://www.rw.by/index.php?option=com_content&view=article&id=34%3Ahistory-of-railroadbuilding&catid=6%3A2009-12-01-16-36-28&Itemid=1|загаловак = Полесские железные дороги|фармат = |назва праекту = История строительства железных дорог в Беларуси|выдавец = [[Беларуская чыгунка]]|дата = 6 ліпеня 2012|мова = ru|камэнтар = }}</ref>. == Інфраструктура == На Палескай чыгунцы былі пабудаваныя чыгуначныя майстэрні (у [[Пінск]]у, [[Вільня|Вільні]], [[Гомель|Гомелі]]). На дарозе ўзьведзеныя 412 драўляных і 235 мэталічных мастоў, 6 [[пуцепровад]]аў і іншыя штучныя пабудовы. Адчынены [[шпаланасычальны завод]], 72 [[пакгаўз]]ы. Дзейнічалі 17 вучэльняў і школ (на ст. Баранавічы, Берасьце, Пінск, Лунінец), курсы па падрыхтоўцы службоўцаў па камэрцыйным і тэхнічным руху. == Крыніцы і заўвагі == {{Зноскі}} == Літаратура == * {{Кніга |аўтар = |частка = Полесские железные дороги |загаловак = Железнодорожный транспорт: Энциклопедия |арыгінал = |спасылка = |адказны = Гл. ред. Н. С. Конарев |выданьне = |месца = М. |выдавецтва = Большая Российская энциклопедия |год = 1994 |том = |старонкі = 315 |старонак = |сэрыя = |isbn = 5-85270-115-7 |наклад = }} * [[:s:ru:ЭСБЕ/Полесские железные дороги|Полесские железные дороги]] // {{Літаратура/ЭСБЕ}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.rw.by/index.php?option=com_content&view=article&id=5494:2012-05-11-14-08-00&catid=39:2009-12-01-16-52-40&Itemid=86 Гісторыя будаўніцтва Палескай чыгункі]{{ref-ru}} * [https://web.archive.org/web/20161130180123/http://www.150let.rw.by/zheleznye_dorogi/stroitelstvo_pervyh_dorog/ Строительство первых дорог]{{ref-ru}} * [https://web.archive.org/web/20130313003249/http://rrh.agava.ru/encyclopedia/railroads/poless.htm Полесские железные дороги]{{ref-ru}} [[Катэгорыя:Чыгуначныя лініі]] [[Катэгорыя:Чыгункі Беларусі]] [[Катэгорыя:Чыгункі Летувы]] [[Катэгорыя:Украінская чыгунка]] [[Катэгорыя:Расейская чыгунка]] rb06ees1cii4ksdmb9wptjfj5nz99g7 Аляксандар Какорын 0 129809 2330590 2316204 2022-07-30T20:25:04Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |Імя = Аляксандар Какорын |клюб = [[Фіярэнтына Флярэнцыя|Фіярэнтына]] |нумар = 91 |гады = 2008—2013<br/>2013<br/>2013—2016<br/>2016—2020<br/>2020<br/>2020—2021<br/>2021— |клюбы = [[Дынама Масква (футбольны клюб)|Дынама Масква]]<br/>[[Анжы Махачкала|Анжы]]<br/>[[Дынама Масква (футбольны клюб)|Дынама Масква]]<br/>[[Зэніт Санкт-Пецярбург|Зэніт]]<br/>→ [[Сочы (футбольны клюб)|Сочы]] (арэнда)<br/>[[Спартак Масква (футбольны клюб)|Спартак]]<br/>[[Фіярэнтына Флярэнцыя|Фіярэнтына]] |гульні(галы) = 92 (9)<br/>0 (0)<br/>79 (32)<br/>62 (17)<br/>10 (7)<br/>8 (2)<br/>10 (0) |нац гады = 2011—2017 |нац зборная = {{Футбол Расея|няма}} |нац гульні(галы) = 48 (12) |абнаўленьне(клюб) = 10 красавіка 2022 |абнаўленьне(зборная) = }} '''Алякса́ндар Како́рын''' ({{мова-ru|Александр Кокорин}}; нарадзіўся 19 сакавіка 1991 году, [[Валуйкі]], [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]]) — [[Расея|расейскі]] футбаліст, нападнік італьянскага клюбу «[[Фіярэнтына Флярэнцыя|Фіярэнтына]]» й [[Зборная Расеі па футболе|нацыянальнай зборнай Расеі]]. У кастрычніку 2018 году быў арыштаваны паводле абвінавачваньня ў нападзе на чалавека. Пазьней гулец быў прызнаны вінаватым, праз што правёў у турме прыкладна год<ref>[http://www.rapsinews.com/judicial_information/20190508/298831705.html «Russian football stars Kokorin, Mamayev sentenced to imprisonment»]. RAPSI.</ref><ref>[https://rsport.ria.ru/20190917/1558757936.html «Адвокат: Кокорин заключил новый контракт с „Зенитом“»]. РИА Новости.</ref>. == Кар’ера == === Клюбная === Перад [[Чэмпіянат Расеі па футболе 2008 году|сэзонам 2008 году]] Аляксандар падпісаў трохгадовы кантракт з маскоўскім «[[Дынама Масква (футбольны клюб)|Дынама]]». Клюб адчуваў цяжкасьці з нападнікамі, у выніку чаго 17-гадовы Какорын дэбютаваў у [[Прэм’ер-ліга чэмпіянату Расеі па футболе|расейскай Прэм’ер-лізе]] ў матчы 24-га тура супраць «[[Сатурн Раменкае|Сатурну]]» й забіў гол у матчы, які скончыўся на карысьць дынамаўцаў зь лікам 2:1<ref>[http://www.sports.ru/tags/4233001.html?type=dossier Александр Кокорин: досье — Футбол]. sports.ru.</ref>, стаўшы самым маладым аўтарам гола ў тым чэмпіянаце. 3 ліпеня 2013 году на сходзе дырэктароў «Дынама» Какорын сказаў, што жадае працягнуць кар’еру ў «[[Анжы Махачкала|Анжы]]»<ref>[http://fcdynamo.ru/news/events/?id_4=4769 Кокорин дал согласие на переход в "Анжи"]. ФК Динамо Москва</ref>. Сума адчэпных склала 19 млн эўра. 10 ліпеня афіцыйны сайт «Анжы» абвесьціў, што Аляксандар далучыцца да каманды ў найбліжэйшыя дні<ref>[https://web.archive.org/web/20130712015713/http://www.fc-anji.ru/news/ru/club_news/kokorin_v_anji/ Кокорин в «Анжи»]. ФК Анжи</ref>. 16 жніўня 2013 году Какорын вярнуўся ў «Дынама», гэтак і не згуляўшы за «Анжы» ніводнага матчу. Разам зь ім «Дынама» папоўнілі [[Ігар Дзянісаў]] і [[Юры Жыркоў]]. === Міжнародная === У кастрычніку 2011 году сваёй добрай гульнёй Какорын заслужыў выклік у [[Зборная Расеі па футболе|нацыянальную зборную Расеі]] на таварыскі матч супраць [[Зборная Грэцыі па футболе|зборнай Грэцыі]], у якім адбыўся ягоны дэбют за зборную. == Дасягненьні == '''«Зэніт»''': * [[Чэмпіянат Расеі па футболе|Чэмпіён Расеі]]: 2019 * Уладальнік [[Кубак Расеі па футболе|Кубка Расеі]]: 2016 * Уладальнік [[Супэркубак Расеі па футболе|Супэркубка Расеі]]: 2016 == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20111013191134/http://www.fcdinamo.ru/team/players1/aleksandr_kokorin/ Профіль на афіцыйным сайце «Дынама» Масква] * [http://rfpl.org/player/id10090?year=2008 Профіль] на сайце РФПЛ * [http://www.sports.ru/tags/4233001.html Профіль] на сайце sports.ru {{Навігацыйная група |назоў = Какорын у складзе [[Зборная Расеі па футболе|зборнай Расеі]] на [[Чэмпіянат сьвету па футболе|чэмпіянатах сьвету]] і [[Чэмпіянат Эўропы па футболе|Эўропы]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Расея}}; |Расея на ЧЭ-2012 |Расея на ЧС-2014 |Расея на ЧЭ-2016 }} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Какорын, Аляксандар}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Валуйках]] [[Катэгорыя:Расейскія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Расеі]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Дынама» Масква]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Зэніт» Санкт-Пецярбург]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Сочы»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Спартак» Масква]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Фіярэнтына» Флярэнцыя]] 4gq6whxn9yg0oxryfydsgyvepslugi8 Паліцыя Расеі 0 129872 2330757 2249058 2022-07-31T11:16:51Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Арганізацыя |назва = Паліцыя Расеі |арыгінальная назва = {{мова-ru|Полиция России}} |выява = Emblem of the Ministry of Internal Affairs.svg |рамка выявы = |памер выявы = <!-- па змоўчаньні 200пкс --> |альтэрнатыўны тэкст выявы = |подпіс выявы = Эмблема паліцыянта Расеі |мапа = <!-- неабавязковы --> |памер мапы = |альтэрнатыўны тэкст мапы = |подпіс мапы = <!-- неабавязковы --> |мапа 2 = |абрэвіятура = |дэвіз = |папярэднік = |наступнік = |дата ўтварэньня = {{Дата пачатку|1|3|2011|Паказаць колькасьць гадоў}} |дата спыненьня існаваньня = <!-- дата спыненьня існаваньня, неабавязковы --> |тып = праваахоўны орган |юрыдычны статус = <!-- фундацыя, асацыяцыя і г. д. --> |мэта = <!-- фокус дзеяньня арганізацыі: гуманітарная, міратворчая і інш. --> |штабкватэра = [[Масква]] |месцазнаходжаньне = |каардынаты = <!-- Месцазнаходжаньне і каардынаты з дапамогай шаблёну {{Каардынаты}} --> |дзейнічае ў рэгіёнах = |сяброўства = |афіцыйныя мовы = <!-- афіцыйныя мовы арганізацыі --> |генэральны сакратар = |пасада кіраўніка = <!-- назва пасады кіраўніка арганізацыі --> |імя кіраўніка = <!-- імя кіраўніка арганізацыі --> |пасада кіраўніка 2 = |імя кіраўніка 2 = |пасада кіраўніка 3 = |імя кіраўніка 3 = |пасада кіраўніка 4 = |імя кіраўніка 4 = |асноўныя асобы = |кіроўны орган = <!-- рада дырэктароў, генэральная асамблея і інш. --> |матчыная кампанія = <!-- калі ёсьць --> |зьвязаныя кампаніі = <!-- калі ёсьць --> |бюджэт = |колькасьць супрацоўнікаў = 907 630 (2012 год)<ref>[http://mvd.consultant.ru/doc.asp?ID=64832 УКАЗ Президента РФ от 01.03.2011 N 252 (гр. копия) cтраница 1]</ref> |колькасьць валянтэраў = |сайт = http://www.mvd.ru/ |заўвагі = |колішняя назва = [[Міліцыя Расейскай Фэдэрацыі|Міліцыя]] }} '''Палі́цыя''' ({{мова-ru|Полиция}}) — складная частка адзінай цэнтралізаванай сыстэмы [[Міністэрства ўнутраных справаў Расейскай Фэдэрацыі]]. Уключана ў органы ўнутраных справаў<ref>Арт. 14 Палажэньня пра Міністэрства ўнутраных справаў Расейскай Фэдэрацыі, утв. Указам Прэзыдэнта Расейскай Фэдэрацыі ад 01.03.2011 № 248 «Пытаньні Міністэрства ўнутраных справаў Расейскай Фэдэрацыі»</ref>. Паліцыя прызначана для абароны жыцьця, здароўя, правоў і свабодаў грамадзян [[Расея|Расейскай Фэдэрацыі]], замежных грамадзян, асобаў без грамадзянства; для процідзеяньня [[злачыннасьць|злачыннасьці]], аховы [[грамадзкі парадак|грамадзкага парадку]], уласнасьці і для забесьпячэньня грамадзкай бясьпекі. У межах сваёй кампэтэнцыі кіраўніцтва дзейнасьцю паліцыі ажыцьцяўляюць [[Прэзыдэнт Расейскай Фэдэрацыі]] непасрэдна ці празь Міністра ўнутраных справаў, кіраўнікі тэрытарыяльных органаў Міністэрства ўнутраных справаў і кіраўнікі падразьдзяленьняў паліцыі.<ref>У адпаведнасьці з ч.3, ст.4 Федерального закона Российской Федерации от 07.02.2011 № 3-ФЗ «О полиции», ст. 32 Федерального конституционного закона от 17.12.1997 № 2-ФКЗ «О правительстве Российской Федерации», ст. 5 Положения о Министерстве внутренних дел Российской Федерации, утв. Указом Президента Российской Федерации от 01.03.2011 № 248 «Вопросы Министерства внутренних дел Российской Федерации»</ref> Паказаныя кіраўнікі нясуць адказнасьць за выкананьне ўскладзеных на паліцыю абавязкаў. == Сучасная структура == У структуру цэнтральнага апарату МУС Расеі ўваходзяць наступныя падразьдзяленні паліцыі: # Галоўнае ўпраўленьне пазаведамаснай аховы. # [[Дэпартамэнт забесьпячэньня бясьпекі дарожнага руху МУС Расеі|Галоўнае ўпраўленьне па забесьпячэньні бясьпекі дарожнага руху]] # Галоўнае ўпраўленьне па забесьпячэньні аховы грамадзкага парадку і каардынацыі ўзаемадзеяньня з органамі выканаўчай улады суб’ектаў Расейскай Фэдэрацыі. # Галоўнае ўпраўленьне па процідзеяньні экстрэмізму # [[Галоўнае Ўпраўленьне ўласнай бясьпекі МУС Расеі]]. # Галоўнае ўпраўленьне на транспарце. # Галоўнае ўпраўленьне крымінальнага вышуку. # Галоўнае ўпраўленьне эканамічнай бясьпекі і процідзеяньня карупцыі. # Нацыянальнае цэнтральнае бюро Інтэрполу. # Апэратыўнае ўпраўленьне. # Упраўленьне па забесьпячэньні бясьпекі асобаў, дзейнікаў дзяржаўнай абароны. # Упраўленьне па забесьпячэньні дзейнасьці падразьдзяленьняў спэцыяльнага прызначэньня і авіяцыі. # Упраўленьне па забесьпячэньні бясьпекі буйных міжнародных і масавых спартовых мерапрыемстваў. # Упраўленьне апэратыўна-вышуковай інфармацыі. # Упраўленьне па арганізацыі дазнаньня. # [[Сьледчы дэпартамэнт МУС Расеі|Сьледчы дэпартамэнт]] == Гісторыя паліцыі Расеі == Існавалая сыстэма дзяржаўных службаў па ахове [[грамадзкі парадак|грамадзкага парадку]] і барацьбе з [[злачыннасьць]]ю ў [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] і зноў арганізаваная з 1 сакавіка 2011 году [[Расея|Расейскай Фэдэрацыі]]<ref>[https://web.archive.org/web/20110201051606/http://zakonoproekt2011.ru/police/27-10-2010 Праект фэдэральнага закону «О полиции»]</ref> (за выключэньнем структур, якія не адносяцца да [[МУС РФ|МУС]], якія ўжо існуюць ці існавалі раней і называліся паліцыяй). === XVI стагодзьдзе === У 1504 годзе ў Маскве былі ўсталяваны [[Рагатка (загарода)|рагаткі]], пры якіх знаходзілася варта. Варта ўтрымоўвалася мясцовымі жыхарамі. Горад быў падзелены на раёны, паміж якімі былі пабудаваныя вароты з кратамі. Забаранялася перасоўвацца ўначы па горадзе, ці без асьвятленьня. [[Вялікі князь]] [[Іван Грозны]] заснаваў разьезды па [[Масква|Маскве]] для выкананьня бясьпекі. [[Судзебнік Івана IV]] перадаў справы «пра вядомых [[разбойнік]]ах» пад юрысдыкцыю [[Губны стараста|губных старастаў]]. Да гэтага [[Губная грамата|Губныя граматы]] насілі характар падараваньня, і даваліся па чалабіцьця самага насельніцтва. Губная грамата давала дазвол мясцоваму грамадзтву самастойна ведаць у вобласьці Губную справу. У гарадах паліцэйскія функцыі выконвалі [[Гараднічы (Маскоўская дзяржава)|гараднічыя]], уведзеныя замест [[Агнішчане|агнішчанаў]]. [[Разбойны загад]] упершыню згадваецца ў [[1571]] годзе і з той пары бесьперапынна існаваў да [[XVIII стагодзьдзе|XVIII стагодзьдзя]]. З [[1539]] году ў пісьмовых крыніцах згадваюцца ў Маскве баяры, якім разбойныя справы загаданы. [[Няволін]] мяркуе, што гэта была часавая [[камісія]], заснаваная для зьнішчэньня разбояў, якія тады ўзмацніліся. Але бо разбоі не спыняліся, то часавая камісія зрабілася сталаю і такім чынам зьявілася разбойная [[хата]], ці разбойны загад. === XVIII стагодзьдзе === [[7 чэрвеня]] [[1718 год]]у [[Пётар I]] заснаваў у [[Санкт-Пецярбург|Санкт-Пецярбурзе]] Галоўную паліцыю. Генэрал-паліцмэйстэрам быў прызначаны генэрал-ад’ютант [[Антон Мануілавіч Дэвіер|Дэвіер]]. Першапачаткова штат паліцыі складаўся з намесьніка генэрал-паліцмэйстэра, 4 афіцэраў і 36 ніжніх чыноў. Справаводзтва ў Галоўнай паліцмэйстэрскай канцылярыі вялі [[дзяк]] і дзесяць пад’ячых. Паліцыя ня толькі сачыла за парадкам у горадзе, але і выконвала шэраг гаспадарчых функцыяў, займалася добраўпарадкаваньнем гораду — брукаваньнем вуліц, асушваньнем багністых месцаў, уборкай сьмецьця і т. п. Стараньнямі Дэвіера ў [[1721]] годзе ў Санкт-Пецярбургу былі пастаўлены першыя ліхтары і лаўкі для адпачынку. Была арганізавана пажарная служба. Акрамя таго, паліцыя валодала паўнамоцтвамі судовай інстанцыі і мела магчымасьць прызначаць пакараньні па крымінальных справах. 19 студзеня 1722 заснавана ў [[Масква|Маскве]] пасада ''обэр-паліцмэйстэра'', якая зьяўлялася вышэйшай паліцэйскай пасадай Масквы і адпавядала V клясы Табэлю пра рангі. Обэр-паліцмэйстэр прызначаўся імпэратарам з вайсковых ці грамадзянскіх чыноў. У адпаведнасьці зь інструкцыяй ад 9 ліпеня 1722}}<ref>Гаврила Успенский «Опыт повествования о древностях русских». Харьков, 1818. С. 544—547</ref> обэр-паліцмэйстэр кіраваў аховай грамадзкага спакою ў Маскве, зьяўляўся кіраўніком Маскоўскай паліцмэйстэрскай канцылярыі, а з [[1782 год]]у — Управы благачыньня. У [[1729]]—[[1731]] і [[1762]]—[[1764]] гадах кіраўнік Маскоўскай паліцыі называўся ''генэрал-паліцмэйстэрам''. З [[1775 год]]у (пасьля «Ўстановы для кіраваньня губэрнямі Ўсерасейскай імпэрыі») [[Гараднічы (Расейская імперыя)|гараднічых]] пачаў прызначаць [[Сэнат (Расея)|Сэнат]]. ==== Маскоўскія обэр-паліцмэйстэры ==== {| class="wikitable" |- ! Асоба ! Тытул, чын, званьне ! Час замяшчэньня пасады |- | [[Максім Грэкаў]] | палкоўнік, брыгадыр | 11.04.1722—23.12.1728 |- | [[Іван Пазднякоў]] | стацкі дараднік | 03.11.1729—1731 |- | [[Сьцяпан Грэкаў]] | брыгадэр, генэрал-паліцмэйстэр | 17.02.1731—22.12.1732 |- | [[Мікіта Абалдуеў]] | палкоўнік | 11.01.1733—1739 |- | [[Іван Галахвастаў]] | стацкі дараднік | 1749—1753 |- | [[Іван Дзіваў]] | таемны дараднік, генэрал-паліцмэйстэр | 09.01.1762—1762 |- | [[Іван Юшкоў]] | таемны дараднік, генэрал-паліцмэйстэр | 10.1762—17.04.1764 |- | [[Тарас Арсеньеў]] | палкоўнік, стацкі дараднік | 17.04.1764—10.02.1765 |- | [[Васіль Талстой]] | граф, брыгадыр, стацкі дараднік | 1765—1770 |- | [[Мікалай Бахмецьеў]] | брыгадыр | 1770—1771 |- | [[Мікалай Архараў]] | палкоўнік (генэрал-маёр) | 1771—01.01.1781 |- | [[Барыс Астроўскі]] | брыгадыр | 1781—1785 |- | [[Фёдар Толь]] | палкоўнік (генэрал-маёр) | 1785—1790 |- | [[Павал Глазоў]] | палкоўнік, брыгадыр | 1790—02.09.1793 |- | [[Павал Казлоў]] | брыгадыр, генэрал-маёр | 22.10.1793—1796 |- | [[Павал Каверын]] | стацкі дараднік (сапраўдны стацкі дараднік) | 31.03.1797—09.12.1798 |- | [[Фёдар Эртэль]] | генэрал-маёр | 09.12.1798—12.03.1801 |- | [[Павал Каверын]] | сапраўдны стацкі дараднік, генэрал-маёр | 12.03.1801—13.12.1802 |- | [[Рыгор Сьпірыдаў]] | брыгадыр, сапраўдны стацкі дараднік | 13.12.1802—20.12.1804 |- | [[Аляксандар Балашаў]] | генэрал-маёр | 20.12.1804—24.11.1807 |- | [[Іван Гладкоў]] | генэрал-маёр | 29.11.1807—17.04.1809 |- | [[Пётар Івашкін]] | генэрал-маёр | 17.04.1809—08.03.1816 |- | [[Аляксандар Шульгін (генэрал-маёр)|Аляксандар Шульгін]] | генэрал-маёр | 08.03.1816—02.08.1825 |- | [[Дзьмітры Шульгін]] | генэрал-маёр | 02.08.1825—06.04.1830 |- | [[Сяргей Муханаў]] | палкоўнік, флігель-ад’ютант | 06.04.1830—27.09.1833 |- | [[Леў Цынскі]] | генэрал-маёр, Сьвіты Яго Вялікасьці генэрал-маёр | 29.11.1833—01.02.1845 |- | [[Іван Лужын]] | палкоўнік, Сьвіты Яго Вялікасьці генэрал-маёр, флігель-ад’ютант | 13.12.1845—12.05.1854 |- | [[Аляксей Цімашаў-Бэрынг]] | генэрал-маёр | 12.05.1854—31.12.1857 |- | [[Аляксей Крапоткін]] | князь, гвардыі палкоўнік, генэрал-маёр, флігель-ад’ютант | 01.01.1858—12.11.1860 |- | [[Аляксандар Патапаў]] | Сьвіты Яго Вялікасьці генэрал-маёр | 12.11.1860—15.12.1861 |- | [[Гэнрых Крэйц]] | граф, Сьвіты Яго Вялікасьці генэрал-маёр (генэрал-лейтэнант) | 16.12.1861—03.01.1866 |- | [[Мікалай Арапаў]] | Сьвіты Яго Вялікасьці генэрал-маёр, генэрал-лейтэнант | 03.01.1866—14.10.1878 |- | [[Аляксандар Казлоў]] | Сьвіты Яго Вялікасьці генэрал-маёр | 14.10.1878—13.08.1881 |- | [[Яўген Янкоўскі]] | генэрал-маёр | 13.08.1881—18.07.1882 |- | [[Аляксандар Казлоў]] | Сьвіты Яго Вялікасьці генэрал-маёр, генэрал-лейтэнант | 26.07.1882—11.01.1887 |- | [[Яўген Юркоўскі]] | генэрал-маёр | 11.01.1887—27.12.1891 |- | [[Аляксандар Уласаўскі]] | палкоўнік, выканаўца пасады | 28.12.1891—18.07.1896 |- | [[Дзьмітры Балбатней]] | палкоўнік, генэрал-маёр | 12.09.1896—01.01.1905 |} === XIX стагодзьдзе === [[Файл:Gorodovoy.jpg|міні|250пкс|[[Гарадавы]]]] У [[1862 год]]зе была праведзена рэформа паліцыі. Званьне гараднічага было скасавана; гарадніцкія ўпраўленьні ў тых гарадах, якія былі падпарадкаваны павятовай паліцыі, былі далучаныя да земскіх судоў, пераназваным у павятовыя паліцэйскія ўпраўленьні, а ў тых гарадах, якія захавалі сваю, асобную ад павятовай, паліцыю, яны былі пераназваныя ў гарадзкія паліцэйскія ўпраўленьні. === XX стагодзьдзе === 9 жніўня 1910 году міністрам унутраных справаў [[Пётар Сталыпін|Пятром Сталыпінам]] была выдадзена Інструкцыя чынам [[крымінальны вышук|вышукных аддзяленьняў]], якая вызначала іх задачы і структуру. Кожнае вышукное аддзяленьне складалася з чатырох структурных падразьдзяленьняў-сталоў: # Асабістага затрыманьня. # Вышукаў. # Назіраньня. # Даведкавага рэгістрацыйнага бюро. Паводле распараджэньня Сталыпіна пры Дэпартамэнце паліцыі былі ўтвораны спэцыяльныя курсы для падрыхтоўкі начальнікаў вышукных аддзяленьняў. Пасьля лютаўскай рэвалюцыі пастановай [[Часавы ўрад Расеі|Часовага Ўраду]] ад [[10 сакавіка]] [[1917 год]]у [[Дэпартамэнт паліцыі]] быў скасаваны. Адзін зь ленінскіх «[[Красавіцкія тэзы|Красавіцкіх тэзаў]]» да дакладу «Пра задачы пралетарыяту ў дадзенай рэвалюцыі» ад [[4 красавіка]] ставіў задачу «ўхіленьня паліцыі, арміі, чынавенства». Пастановамі Часовага Ўраду «Пра зацьвярджэньне міліцыі» і «Часовым становішчы пра міліцыю», выдадзенымі [[17 красавіка]] [[1917 год]]у засноўваецца «народная [[Міліцыя|міліцыя]]». Народная міліцыя аб’яўляецца выканаўчым органам дзяржаўнай улады на месцах, «які складаецца ў непасрэдным вядзеньні земскіх і гарадзкіх грамадзкіх упраўленьняў». Адначасова зь дзяржаўнай «народнай міліцыяй» [[рады|рады працоўных дэпутатаў]] арганізоўвалі атрады «працоўнай міліцыі» і іншыя ўзброеныя фармаваньні, якія знаходзіліся пад уплывам розных палітычных сілаў, а парой і па-за імі. Пры гэтым працоўная міліцыя не складалася ў падначаленьні ў камісараў гарадзкой міліцыі. Утвораная [[3 чэрвеня]] пад эгідай [[бальшавік]]аў Рада петраградзкай народнай міліцыі ўступіла у канфлікт з начальнікам гарадзкой міліцыі, выставіўшы палітычныя лёзунгі ў зьвязку з адмовай дадаткова плаціць за службу ў працоўнай міліцыі працоўным, якія атрымліваюць поўную зарплату на заводах. Руйнавалася найважная дзяржаўная структура. Прынцып самаарганізацыі сіл правапарадку рэалізоўваўся партыяй бальшавікоў некаторы час і пасьля кастрычніка [[1917 год]]у. У пастанове [[НКУС]] «Пра працоўную міліцыю» ад 10 лістапада 1917 году не прадугледжваліся арганізацыйныя формы дзяржаўнага міліцэйскага апарату. [[Армія]] і паліцыя ліквідаваліся, а іх функцыі пераходзілі да ўзброенага народу. Працоўная міліцыя насіла характар масавых самадзейных арганізацыяў, фармавалася на пачатках добраахвотных лютваў, таму не магла спыніць разгулу злачыннасьці. [[10 траўня]] [[1918 год]]у калегія НКУС прыняла распараджэньне: «Міліцыя існуе як сталы штат асобаў, выканаўцаў адмысловах абавязкаў, арганізацыя міліцыі павінна ажыцьцяўляцца незалежна ад Чырвонай Арміі, функцыі іх павінны быць строга разьмежаваныя». == Паліцыя ў сучаснай Расеі == === Падатковая паліцыя === {{Асноўны артыкул|Фэдэральная служба падатковай паліцыі Расейскай Фэдэрацыі}} === Ваенная паліцыя === {{Асноўны артыкул|Вайсковая паліцыя Расеі}} === Наркапаліцыя === {{Асноўны артыкул|Фэдэральная служба Расейскай Фэдэрацыі па кантролі за зваротам наркотыкаў}} === Фэдэральная паліцыя (рэформа МУС,якая не адбылася) === Упершыню пра рэформу загаварылі восеньню 2002 году<ref>[http://www.kadis.ru/daily/dayjust.phtml?id=2535&PrintVersion=1 распрацоўваецца закон «Аб забесьпячэньні грамадзкай бясьпекі і правапарадку ў Расеі» прадугледжвае стварэньне фэдэральнай паліцыі і муніцыпальнай міліцыі - Б.Грызлоў]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. У адпаведнасьці з плянамі, міліцыя павінна была быць падзелена на '''фэдэральную паліцыю''' і муніцыпальную міліцыю. Такім чынам, на думку тагачаснага намесьніка кіраўніка крамлёўскай адміністрацыі [[Дзьмітры Козак|Дзьмітрыя Козака]], павінна было быць у поўнай меры рэалізавана канстытуцыйнае права суб'ектаў Расейскай Фэдэрацыі самастойна ажыцьцяўляць ахову грамадзкага парадку, што было немагчыма пры існавалай тады цэнтралізацыі ўнутры МУС<ref>[http://www.newsru.com/russia/19nov2002/milit.html Расейская міліцыя ў яе цяперашнім выглядзе спыніць сваё існаваньне]</ref>. Акрамя таго, да канца 2003 году павінна было быць створана ведамства, якое каардынуе працу сьледчых органаў МУС, [[ФСБ]] і падатковай паліцыі - Фэдэральная служба расьсьледаваньняў<ref>[http://www.businesspress.ru/newspaper/article_mId_40_aId_69734.html Фэдэральная служба расьсьледаваньняў будзе створана ў канцы 2003 году]</ref>. Аднак, правальная палітыка міністра ўнутраных справаў [[Барыс Грызлоў|Барыса Грызлова]], у прыватнасьці, ліквідацыя [[РУБОП]], якая прывяла да небывалай карупцыі ў шэрагах супрацоўнікаў МУС, прымусіла ў канчатковым выніку ня толькі адмовіцца ад рэфармаваньня міністэрства, але й зрабіць яго яшчэ больш цэнтралізаваным, што, у цэлым, ўпісалася ў агульную канцэпцыю цэнтралізацыі ўлады ў Расеі. На працягу наступных гадоў пэрыядычна зьяўлялася інфармацыя пра ўсё ж такі магчымае ажыцьцяўленьне рэформы і стварэньне '''фэдэральнай паліцыі''', якая ўключае ў сябе '''крымінальную паліцыю''','''паліцыю грамадзкай бясьпекі''','''міграцыйную паліцыю''' і спэцупраўленьня<ref>[https://web.archive.org/web/20120712230204/http://lenta.ru/russia/2004/04/20/reform/ У Расеі зьявіцца фэдэральная гвардыя]</ref>, але нічога з гэтага выканана не было. === Рэарганізацыя міліцыі ў паліцыю ([[Рэформа МУС]] 2011 году) === [[Файл:Russian_Police_car_Tver.jpg|thumb|[[Паліцэйскі аўтамабіль]] [[Ford]] у [[Цьвер]]ы|300px]] === Становішча паліцыі ў Расейскай Фэдэрацыі === {{Асноўны артыкул|Міністэрства ўнутраных справаў Расейскай Фэдэрацыі}} ==== Структура ==== У структуры органаў унутраных справаў, як правіла, існуюць наступныя віды падразьдзяленьняў, на аснове якіх робяцца структуры кіраваньня<ref name="zakon">[https://web.archive.org/web/20060206163405/http://zakon.kuban.ru/zakon/zm2.htm#9 Арганізацыя паліцыі ў Расейскай Фэдэрацыі на сайце «Чалавек@закон»]</ref>: * '''Міністэрства ўнутраных справаў''' ('''[[МУС]]''') — цэнтральны орган упраўленьня ў сыстэме праваахоўных органаў Расейскай Фэдэрацыі. Фэдэральнае міністэрства, падпарадкаванае напроста Прэзыдэнту Расейскай Фэдэрацыі. Ажыцьцяўляе агульнае цэнтралізаванае кіраўніцтва ўсімі органамі ўнутраных справаў і ўнутранымі войскамі ў краіне. На чале — Міністар унутраных справаў Расейскай Фэдэрацыі, вайсковае (спэцыяльнае) званьне, якое адпавядае штатнай пасадзе — генэрал-палкоўнік — генэрал арміі. * '''Дэпартамэнт, Галоўнае ўпраўленьне, Ўпраўленьне''' — падразьдзяленьне Міністэрства, якое зьдзяйсьняе кіраўніцтва органамі і войскамі ўнутраных справаў у межах функцыянальнай кампэтэнцыі: Дэпартамэнт [[крымінальны вышук|крымінальнага вышуку]], Дэпартамэнт уласнай бясьпекі, Дэпартамэнт аховы грамадзкага парадку, Дэпартамэнт па барацьбе з арганізаванай злачыннасьцю, Дэпартамэнт эканамічнай бясьпекі, Арганізацыйна-інспэктарскі дэпартамэнт, Прававы дэпартамэнт, Дэпартамэнт тылу, Фінансава-эканамічны дэпартамэнт, Галоўнае камандаваньне унутраных войскаў МУС РФ (на правах дэпартамэнту). Дэпартамэнт ажыцьцяўляе кіраўніцтва падпарадкаванымі падразьдзяленьнямі органаў і войскаў унутраных справаў: Акругамі ўнутраных войскаў, Галоўнымі ўпраўленьнямі, Ўпраўленьнямі і аддзеламі ўнутраных справаў. * '''Галоўнае ўпраўленьне МУС Расеі''' ('''ГУ МУС Расеі''') — ажыцьцяўляе кіраўніцтва органамі ўнутраных справаў у межах сваёй кампэтэнцыі, абмежаванай або тэрытарыяльна (ГУ МУС па суб’екце Фэдэрацыі), або функцыянальна (адказвае за вызначаны круг задач органаў унутраных справаў: Галоўнае ўпраўленьне па барацьбе з эканамічным злачынствамі — падразьдзяленьне ў складзе цэнтральнага апарату міністэрства). ГУ МУС стаяць над упраўленьнямі (УМУС) ці аддзеламі МУС Расеі (АМУС). У Суб’ектах РФ, якія маюць колькасьць насельніцтва больш за 2-х млн. чалавек ці адмысловы статут у сілу вызначаных акалічнасьцяў, як правіла, ажыцьцяўляюць сваю дзейнасьць Галоўныя ўпраўленьні МУС Расеі (ГУ МУС па г. Маскве, ГУ МУС па Маскоўскай вобласьці і&nbsp;т.&nbsp;п.). Акруга ўнутраных войскаў прыраўноўваюцца па аргштатнай структуры ГУ МУС. Кіраўнік ГУ МУС, як правіла, мае спэцыяльнае званьне генэрал-лейтэнант — [[генэрал-палкоўнік]]. * '''Упраўленьне МУС Расеі''' ('''УМУС''') — орган упраўленьня ў сыстэме ўнутраных справаў, мае статут ніжэй за ГУ МУС, але вышэй за аддзелы МУС Расеі. Бываюць тэрытарыяльныя, функцыянальныя ў складзе Міністэрства ці ГУ МУС. Па сваёй штатнай структуры прыраўноўваюцца, як правіла дывізіі ўнутраных войскаў, на чале: генэрал-маёр (рэдка — генэрал-лейтэнант). Калі УМУС уваходзіць у склад вышэйстаячага ГУ МУС, тады па штаце роўныя брыгадзе, начальнік УУС — палкоўнік. * '''Міністэрства ўнутраных справаў''' [[Суб'ект Расейскай Фэдэрацыі|суб’екта Расейскай Фэдэрацыі]] — ажыцьцяўляе агульнае кіраўніцтва органамі ўнутраных справаў у межах дадзенага суб’екта фэдэрацыі. У залежнасьці ад штатнай структуры, вызначанай колькасьцю насельніцтва і іншымі фактарамі, прыраўноўваецца да ГУ МУС ці УМУС суб’ектаў фэдэрацыі. * '''Аддзел МУС Расеі''' ('''АМУС'''). Асноўны орган упраўленьня ў сыстэме ўнутраных справаў РФ. Падпарадкоўваецца вышэйстаячаму тэрытарыяльнаму УМУС, ці напроста УМУС (ГУ МУС) суб’екта фэдэрацыі як правіла зьяўляюцца тэрытарыяльнымі (АМУС раёна, гарады абласнога падначаленьня), ажыцьцяўляе кіраўніцтва ўсёй дзейнасьцю па забесьпячэньні правапарадку ў межах кампэтэнцыі органаў унутраных справаў у межах адміністрацыйнай тэрыторыі; * '''Аддзел паліцыі''' ('''АП''') — тэрытарыяльнае падразьдзяленьне ўсярэдзіне аддзелу ці ўпраўленьня МУС Расеі. ==== Падразьдзяленьні ==== У склад паліцыі ўваходзяць таксама: * [[Дэпартамэнт забесьпячэньня бясьпекі дарожнага руху МУС Расеі|ДЗБДР (ДАІ, ДІБДР)]] * [[Участковы ўпаўнаважаны паліцыі]] * [[Цэнтры па барацьбе з правапарушэньнямі ў сфэры спажывецкага рынку і выкананьню адміністрацыйнага заканадаўства]] У Казані і Маскве існуе таксама [[экалягічная паліцыя]] ==== Званьні ==== Расейская паліцыя мае наступныя званьні: {| width="100%" style="border:1px solid #8888aa; background-color:#FFFFFF; padding:5px; font-size:95%; margin: 0px 12px 12px 0px;" |- bgcolor="#CCCCCC" ! colspan="12" | Радавы і малодшы кіравальны склад |- bgcolor="#dadada" ! ! colspan="1" | Радавы склад ! colspan="6" | Малодшы кіравальны склад |- align="center" bgcolor="#efefef" | Пагоны да<br />паўсядзённай<br />формы адзеньня | [[Файл: Russia-Police-OR-2-2013.svg|45px]] | [[Файл: Russia-Police-OR-5-2013.svg|45px]] | [[Файл: Russia-Police-OR-6-2013.svg|45px]] | [[Файл: Russia-Police-OR-7-2013.svg|45px]] | [[Файл: Russia-Police-OR-8-2013.svg|45px]] | [[Файл: Russia-Police-OR-9a-2013.svg|45px]] | [[Файл: Russia-Police-OR-9b-2013.svg|45px]] |- align="center" valign="center" |- align="center" bgcolor="#efefef" | [[Спэцыяльныя званьні|Званьне]] | Радавы паліцыі | Малодшы сэржант паліцыі | Сэржант паліцыі | Старэйшы сэржант паліцыі | Старшына паліцыі | Прапаршчык паліцыі | Старэйшы прапаршчык паліцыі |} {| width="100%" style="border:1px solid #8888aa; background-color:#FFFFFF; padding:5px; font-size:95%; margin: 0px 12px 12px 0px;" |- bgcolor="#CCCCCC" ! colspan="12" | Сярэдні, старэйшы і вышэйшы кіравальны склад |- bgcolor="#dadada" ! ! colspan="4" | Сярэдні кіравальны склад ! colspan="3" | Старэйшы кіравальны склад ! colspan="4" | Вышэйшы кіравальны склад |- align="center" bgcolor="#efefef" | Пагоны да<br />паўсядзённай<br />формы адзеньня | [[Файл:Russia-Police-OF-1a-2013.svg|45px]] | [[Файл:Russia-Police-OF-1b-2013.svg|45px]] | [[Файл:Russia-Police-OF-1c-2013.svg|45px]] | [[Файл:Russia-Police-OF-2-2013.svg|45px]] | [[Файл:Russia-Police-OF-3-2013.svg|45px]] | [[Файл:Russia-Police-OF-4-2013.svg|45px]] | [[Файл:Russia-Police-OF-5-2013.svg|45px]] | [[Файл:Russia-Police-OF-6-2013.svg|45px]] | [[Файл:Russia-Police-OF-7-2013.svg|45px]] | [[Файл:Russia-Police-OF-8-2013.svg|45px]] | [[Файл:Russia-Police-OF-9-2013.svg|45px]] |- align="center" valign="center" |- align="center" bgcolor="#efefef" | [[Спэцыяльныя званьні|Званьне]] | Малодшы лейтэнант паліцыі | Лейтэнант паліцыі | Старэйшы лейтэнант паліцыі | Капітан паліцыі | Маёр паліцыі | Падпалкоўнік паліцыі | Палкоўнік паліцыі | Генэрал-маёр паліцыі | Генэрал-лейтэнант паліцыі | Генэрал-палкоўнік паліцыі | Генэрал паліцыі |} == Глядзіце таксама == * [[Фэдэральная служба падатковай паліцыі Расейскай Фэдэрацыі]] * [[Фэдэральная служба Расейскай Фэдэрацыі па кантролі за зваротам наркотыкаў]] * [[Пра паліцыю (фэдэральны закон Расейскай Фэдэрацыі)]] * [[Расейская дапаможная паліцыя]] == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{кніга|аўтар=Аврутин Ю. Е.|загаловак=Паліцыя і міліцыя ў мэханізьме забесьпячэньня дзяржаўнай улады ў Расеі: тэорыя, гісторыя, перспектывы|месца=Спб.|выдавецтва=Юрид. цэнтр Прэс|год=2003|старонак=501|isbn=5-94201-223-7|наклад=1050}} * ''Алексушин Г. В.'' История правоохранительных органов. — Самара: Издательство АНО «ИА ВВС» и АНО «Ретроспектива», 2005. * Жандармы России / [Сост. В. С. Измозик]. — СПб.: Нева ; М.: ОЛМА-Пресс, 2002. — 638, [1] с. — (Новейшие исследования) (Серия «Архив»). {{ISBN|5-7654-2449-X}} * ''Мальшинский А. П.'' [https://web.archive.org/web/20130605195710/http://www.memoirs.ru/rarhtml/Malsh_IV_89_35_1.htm Высшая полиция при императоре Александре I] // Исторический вестник. — 1889. — Т. 35. — № 1. — С. 165—179. * ''Реент Ю. А.'' История правоохранительных органов: полицейские и тюремные структуры России : Монография / Ю. А. Реент; М-во юстиции Рос. Федерации. Акад. права и упр. — Рязань: Акад. права и упр. Минюста России, 2002. — 206. {{ISBN|5-7743-0066-8}} * ''Рыбников В. В., Алексушин Г. В.'' История правоохранительных органов Отечества : учебное пособие / Рыбников В. В., Алексушин Г. В. — М.: Щит-М, 2007. — 294 с {{ISBN|978-5-93004-254-2}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [[s:П. Н. Дурново (Дорошевич)|Улас Міхайлавіч Дарашэвіч. «П. Н. Дурново»]] * [http://kultura-prava.ru/index.php/2010-05-14-13-31-20/2010-09-07-15-56-24/275-2011-02-16-09-14-25.html Абавязкі паліцыі] {{Ізаляваны артыкул}} [[Катэгорыя:Паліцыя Расеі]] 7akbql55dcgcs8lsz7unwq9caddn81n Ян Цігараў 0 129887 2330503 2323535 2022-07-30T16:16:47Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 3 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |Імя = Ян Цігараў |выява = Tigorev.jpg |дата нараджэньня = {{Нарадзіўся|10|3|1984|1}} |горад = [[Усурыйск]] |краіна = [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] |рост = 180 см |вага = 73 кг |пазыцыя = апорны [[паўабаронца (футбол)|паўабаронца]] |клюб = |нумар = |моладзевыя гады = |моладзевыя клюбы = |гады = 2002—2006<br />2007—2010<br />2011<br />2012—2015<br />2015—2016 |клюбы = [[Дынама Менск (футбольны клюб)|Дынама Менск]]<br />[[Мэталюрг Запарожжа]]<br />[[Том Томск|Том]]<br />[[Лякаматыў Масква]]<br />[[Дынама Менск (футбольны клюб)|Дынама Менск]] |гульні(галы) = 117 (0)<br />110 (1)<br />12 (0)<br />33 (0)<br />3 (0) |нац гады = 2005—2014 |нац зборная = {{Футбол Беларусь|няма}} |нац гульні(галы) = 35 (1) |абнаўленьне(клюб) = 2 красавіка 2016 |абнаўленьне(зборная) = }} '''Ян Цігараў''' (нарадзіўся [[10 сакавіка]] [[1984]] году, [[Усурыйск]], [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]]) — [[Беларусь|беларускі]] футбаліст, апорны паўабаронца. У 2005—2014 гадах згуляў за [[Зборная Беларусі па футболе|нацыянальную зборную Беларусі]] 35 матчаў і забіў 1 гол. == Кар’ера == === «Дынама» === Цігараў пачаў займацца футболам у ДЮСШ гораду [[Жодзін]]а<ref>[https://web.archive.org/web/20220620082854/https://fctomtomsk.ru/index.php?option=com_content Ян Тигорев переходит в «Томь»]. Афіцыйны сайт ФК «Том»</ref>. У 2001 годзе выступаў за менскае «Дынама-2». За асноўную каманду «[[Дынама Менск (футбольны клюб)|Дынама]]» гуляў з 2002 па 2007 гады. За гэты час выйграў зь менскім клюбам залатыя мэдалі [[Чэмпіянат Беларусі па футболе|чэмпіянату Беларусі]], а таксама стаў уладальнікам [[Кубак Беларусі па футболе|Кубка краіны]]. === «Мэталюрг» Запарожжа === У 2007 годзе перайшоў у запароскі «[[Мэталюрг Запарожжа|Мэталюрг]]», за які згуляў больш за 100 матчаў. Адзіны гол за клюб забіў 2 жніўня 2009 году ў браму «[[Ільлічовец Марыюпаль|Ільлічоўцу]]». У пачатку 2011 году ў СМІ зьявілася інфармацыя аб цікавасьці да футбалісту маскоўскага «[[Дынама Масква (футбольны клюб)|Дынама]]»<ref>[https://web.archive.org/web/20110301203558/http://www.championat.ru/football/news-744419.html Московское «Динамо» проявляет интерес к Тигореву]. championat.ru</ref> і нямецкага «[[Гановэр-96 (футбольны клюб)|Гановэру]]»<ref>[https://web.archive.org/web/20110401131922/http://www.championat.ru/football/news-717180.html Белорус Тигорев может продолжить карьеру в «Ганновере-96»]. championat.ru</ref>. === «Том» === 2 сакавіка 2011 году футбольны клюб «[[Том Томск|Том]]» дасягнуў прынцыповай дамоўленасьці аб пераходзе футбаліста, і на наступны дзень Цігараў падпісаў кантракт з томскім клюбам тэрмінам на 2,5 году<ref>[https://web.archive.org/web/20220620082854/https://fctomtomsk.ru/index.php?option=com_content Пополнение в «Томи»]. tom.ru</ref>. Сума трансфэру склала 300 тысячаў эўра. Дэбют футбаліста ў [[Чэмпіянат Расеі па футболе|чэмпіянаце Расеі]] адбыўся 14 сакавіка 2011 году, калі «Том» на выезьдзе саступіла ніжагародзкай «[[Волга Ніжні Ноўгарад|Волзе]]» зь лікам 0:2<ref>[https://web.archive.org/web/20160304083834/http://goals.by/football/news/44226 Тигорев и Сосновский дебютировали в российской премьер-лиге]. Goals.by</ref>. На старце [[Чэмпіянат Расеі па футболе 2011—2012 гадоў|чэмпіянату Расеі 2011—2012 гадоў]] стаў найлепшым футбалістам лігі па колькасьці выйграных адзінаборстваў і ўдалых адбораў мяча<ref>[http://www.sports.ru/tribuna/blogs/statistics/195700.html Чемпионат России-2011/2012: лучшие по голам, передачам, обводкам, отборам и сэйвам после десятого тура]. sports.ru</ref>, аднак у матчы 12 туру з маскоўскім «[[Лякаматыў Масква|Лякаматывам]]» атрымаў сур’ёзную траўму: абсьледаваньне выявіла разрыў унутранага мэніска, пярэдняй крыжападобнай і бакавой зьвязак правай каленнай суставы. Такім чынам, футбаліст выбыў са строю як мінімум на паўгоду<ref>[http://www.pressball.by/lenta.php?p=1&id=87115 Ян Тигорев выбыл из строя на длительный срок]. pressball.by</ref>. === «Лякаматыў» === 29 сьнежня 2011 году на правах вольнага агента заключыў кантракт з маскоўскім «[[Лякаматыў Масква|Лякаматывам]]» тэрмінам на 3,5 году. === «Дынама» (Менск) === У ліпені 2015 году перайшоў у менскае «[[Дынама Менск (футбольны клюб)|Дынама]]»<ref>[http://www.football.by/news/72833.html Ян Тигорев стал игроком минского «Динамо»]{{Ref-ru}}</ref>. У чэрвені 2016 году кантракт зь менскім «[[Дынама Менск (футбольны клюб)|Дынама]]» быў скасаваны<ref>[http://www.football.by/news/87059.html Ян Тигорев покинул минское «Динамо»]{{Ref-ru}}</ref>, пасьля чаго завяршыў кар’еру<ref>[http://by.tribuna.com/football/1043956593.html Тигорев завершил карьеру]{{Ref-ru}}</ref>. == Міжнародная кар’ера == З 2004 па 2006 гады правёў 10 матчаў за [[моладзевая зборная Беларусі па футболе|моладзевую зборную Беларусі]]. У галоўнай [[Зборная Беларусі па футболе|зборнай краіны]] дэбютаваў 12 лістапада 2005 году ў таварыскім матчы супраць [[зборная Латвіі па футболе|зборнай Латвіі]]. == Дасягненьні == '''Дынама Менск''': * [[Чэмпіянат Беларусі па футболе|Чэмпіён Беларусі]]: [[Чэмпіянат Беларусі па футболе 2004 году|2004]] * Срэбраны прызэр [[Чэмпіянат Беларусі па футболе|чэмпіянату Беларусі]]: [[Чэмпіянат Беларусі па футболе 2005 году|2005]], [[Чэмпіянат Беларусі па футболе 2006 году|2006]] * Бронзавы прызэр [[Чэмпіянат Беларусі па футболе|чэмпіянату Беларусі]]: 2003 * Уладальнік [[Кубак Беларусі па футболе|Кубка Беларусі]]: 2003 == Статыстыка == {| class="wikitable" style="text-align: center;" |- !rowspan="2"| Клюб !!rowspan="2"| Сэзон !!colspan="3"| Чэмпіянат |- ! Дывізіён !! Матчы !! Галы |- |rowspan="2"| [[Дынама Менск (футбольны клюб)|Дынама Менск]] || [[Чэмпіянат Беларусі па футболе 2015 году|2015]] || [[Вышэйшая ліга чэмпіянату Беларусі па футболе 2015 году|Вышэйшая ліга]] || 2 || 0 |- | [[Чэмпіянат Беларусі па футболе 2016 году|2016]] || [[Вышэйшая ліга чэмпіянату Беларусі па футболе 2015 году|Вышэйшая ліга]] || 1 || 0 |} == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20120708014249/http://www.fclm.ru/ru/team/players/player/index.php?id_4=3499 Профіль на сайце «Лякаматыва»] * [https://web.archive.org/web/20110602104149/http://fctomtomsk.ru/player/tigorev-yan-aleksandrovich Профіль на афіцыйным сайце «Томі»] * [http://www.sports.ru/tags/4614860.html Профіль] на сайце sports.ru * [http://www.national-football-teams.com/v2/player.php?id=15420 Статыстыка] на сайце National Football Teams {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Цігараў, Ян}} [[Катэгорыя:Беларускія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Беларусі]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Дынама» Менск]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Мэталюрг» Запарожжа]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Том» Томск]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Лякаматыў» Масква]] q90bvyxzm57hg6b8pi4lfgdejwzkwdc Мікалай Карполь 0 131188 2330730 2186450 2022-07-31T09:17:42Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Спартовец |імя = Мікалай Карполь |выява = |памер = |апісаньне выявы = |поўнае імя = Мікалай Васільевіч Карполь |арыгінальнае імя = |грамадзянства = [[Расея]] |дата нараджэньня = {{Нарадзіўся|1|5|1938|1}} |месца нараджэньня = [[Бярэзьніца (Пружанскі раён)|Бярэзьніца]], [[Палескае ваяводзтва]], [[Другая Рэч Паспалітая]] |рост = |вага = |спэцыялізацыя = трэнэр па валейболе |прафэсійная кар’ера = |трэнэры = |дзяржаўныя ўзнагароды = {{Блёк узнагародаў|[[Ордэн «За заслугі перад Айчынай» 3 ступені]]|[[Заслужаны працаўнік фізычнай культуры Расеі]]||{{Ордэн Сяброўства (Расея)}}|{{Ордэн Працоўнага Чырвонага Сьцягу}}|{{Ордэн Сяброўства народаў}}|[[Ганаровы грамадзянін Сьвярдлоўскай вобласьці]]}} }} '''Мікала́й Васі́льевіч Карпо́ль''' ({{Мова-ru|Николай Васильевич Карполь}}; нарадзіўся 1 траўня 1938 году, [[Бярэзьніца (Пружанскі раён)|Бярэзьніца]] [[Палескае ваяводзтва|Палескага ваяводзтва]], [[Другая Рэч Паспалітая]]) — [[СССР|савецкі]] і [[Расея|расейскі]] [[валейбол]]ьны [[трэнэр]]. Ачольваў жаночыя зборныя [[Жаночая зборная СССР па валейболе|СССР]] (1978—1982, 1987—1991), [[Жаночая зборная СССР па валейболе|СНД]] (1992), [[Жаночая зборная Расеі па валейболе|Расеі]] (1993—2004) і [[Жаночая зборная Беларусі па валейболе|Беларусі]] (2009—2010). Прэзыдэнт і галоўны трэнэр клюбу «[[Уралочка-НТМК]]» ([[Екацярынбург]], з 1969 року). [[Заслужаны трэнэр СССР]] і [[Заслужаны трэнэр Расеі|Расеі]], [[Заслужаны працаўнік фізычнай культуры Расеі]]. Чалец [[Валейбольная Заля славы|валейбольнае Залі славы]]. Узнагароджаны ордэнамі [[Ордэн Працоўнага Чырвонага Сьцяга|Працоўнага Чырвонага Сьцяга]], [[Ордэн Сяброўства народаў|Сяброўства народаў]], [[Ордэн «За заслугі перад Айчынай»|«За заслугі перад Айчынай» III ступені]] і іншымі адзнакамі. Двойчы ўганараваны прэміі «Спартовы Оскар» у намінацыі «Найлепшы трэнэр па валейболе сярод жаночых камандаў». Ганаровы грамадзянін [[Екацярынбург]]у і [[Сьвярдлоўская вобласьць|Сьвярдлоўскай вобласьці]]. == Жыцьцяпіс == Мікалай Карполь нарадзіўся 1 траўня 1938 року ў вёсцы [[Бярэзьніца (Пружанскі раён)|Бярэзьніцы]] (цяпер у [[Пружанскі раён|Пружанскім раёне]] [[Берасьцейская вобласьць|Берасьцейскай вобласьці]]). Бацька і двое братоў загінулі на фронце. Выхаваньнем Мікалая і ягонага малодшага брата займалася бабуля. Вучыўся ў Ружанскай сярэдняй школе<ref>{{Спасылка|аўтар = Александр Горбач.|прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 4 лістапада 2009|url = http://vb.by/article.php?topic=6&article=7517|загаловак = Новая победа Карполя|фармат = |назва праекту = Спорт|выдавец = [[Вечерний Брест]]|дата = 22 жніўня 2012|мова = ru|камэнтар = }}</ref>, дзе пачалося ягонае захапленьне валейболам<ref name="biographcentre">{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://www.biograph.ru/index.php/whoiswho/2-sports/484-karpol|загаловак = КАРПОЛЬ Николай Васильевич|фармат = |назва праекту = |выдавец = Международный объединённый биографический центр|дата = 22 жніўня 2012|мова = ru|камэнтар = }}</ref>. Мікалай Карполь скончыў школу ў 1955 і ў наступным року пераехаў на [[Урал|Ўрал]]. У [[Ніжні Тагіл|Ніжнім Тагіле]] паступіў у прафтэхвучэльню, дзе засвоіў прафэсію майстра мэханічнага калёнкавага сьвідраваньня і трапіў на працу ў трэст «Уралбурвзрывпром». Адначасна працягнуў навучаньне на фізычна-матэматычным факультэце Ніжнетагільскага дзяржаўнага пэдагагічнага інстытуту — з 1957 року на завочным, а цераз год — на дзённым аддзяленьні. Упершыню на трэнэрскай ніве Мікалай Карполь паспрабаваў сябе ў студэнцкія гады, стварыўшы ў 1959 року валейбольны клюб на базе Індустрыяльнага пэдагагічнага тэхнікуму. У 1960 перайшоў у Сьвярдлоўскі абласны савет ДСТ «Працоўныя рэзэрвы», дзе працаваў трэнэрам да 1969 року. З 1963 трэніраваў зборную [[РСФСР]] «Працоўных рэзэрваў». Па сканчэньні НТДПІ ў сярэдзіне 1960-х цягам 2 рокаў спалучаў трэнэрскую працу з пэдагагічнай дзейнасьцю — выкладаў фізыку і астраномію ў вечаровай школе, тэхнічную мэханіку ў [[ПТВ]]. У 1966 Мікалай Карполь ажаніўся з Галінай Дуванавай, адной зь лепшых гульцоў «Уралачкі», і праз год маладая сям’я пераехала ў [[Сьвярдлоўск]]. З 1969 року Мікалай Карполь ачоліў жаночы валейбольны клюб «Уралачка», практычна ўсе дасягненьні якога зьвязаныя зь імем яго галоўнага трэнэра. У кастрычніку 1978 року на базе «Ўралачкі» Карполь стварыў [[Жаночая зборная СССР па валейболе|нацыянальную зборную СССР]], зь якой перамог на маскоўскай [[Летнія Алімпійскія гульні 1980 году|Алімпіяде-1980]]. У 1982, пасьля няўдалага выступу на чэмпіянаце сьвету (6-е месца), Мікалай Васільевіч адхілены ад кіраваньня зборнай. У 1987, вярнуўшыся на трэнэрскі масток, заняўся падрыхтоўкай савецкіх валейбалістак да [[Летнія Алімпійскія гульні 1988 году|Алімпіяды ў Сэуле-1988]]. Фінальны матч сэульскай Алімпіяды [[СССР]] — [[Пэру]] стаў адным з самых драматычных за ўсю алімпійскую гісторыю валейболу. Каманда СССР, якую перад пачаткам турніру адмыслоўцы не залічвалі ў склад фаварытаў, здолела ў пятай вырашальнай партыі вырваць перамогу 17:15. Нацыянальныя жаночыя зборныя па валейболе пад кіраўніцтвам Карполя яшчэ тройчы атрымоўвалі алімпійскія ўзнагароды: срэбныя мэдалі ў [[Летнія Алімпійскія гульні 1992 году|Барсэлёне]], [[Летнія Алімпійскія гульні 2000 году|Сыднэі]] і [[Летнія Алімпійскія гульні 2004 году|Афінах]]. Акрамя посьпехаў у СССР Карполь, па сутнасьці, стварыў жаночы валейбол у [[Харватыя|Харватыі]]. З 1990 року ён працаваў галоўным трэнэрам [[заграб]]скай «Младасьці», чэмпіёна краіны 1992—1996 рокаў. У 1995—1999 харваткі тройчы запар выйгравалі срэбра [[Чэмпіянат Эўропы па валейболе|чэмпіянатаў Эўропы]]. Адначасна Мікалай Васільевіч працаваў дараднікам з правамі галоўнага трэнэра ў [[Гішпанія|гішпанскім]] клюбе «Мурсія» (1993—1996) і тройчы выйграваў чэмпіянаты Гішпаніі. У чэрвені 2009 року Мікалай Карполь быў прызначаны тэхнічным дырэктарам [[Жаночая зборная Беларусі па валейболе|жаночай зборнай Беларусі]], а ў жніўні стаў яе галоўным трэнэрам<ref>{{Артыкул|аўтар = Роман Орловский.|загаловак = Николай Карполь возглавил сборную Белоруссии|арыгінал = |спасылка = http://www.kp.ru/daily/24345/535102/|аўтар выданьня = |выданьне = [[Комсомольская правда]]|тып = |месца = |выдавецтва = |год = 19 августа 2009 года|выпуск = |том = |нумар = |старонкі = |isbn = }}</ref>. У лістападзе 2010 року з прычыны няўдалага выступу зборнай у адборачным цыкле [[Чэмпіянат Эўропы па валейболе сярод жанчын 2011 году|чэмпіянату Эўропы-2011]] сышоў у адстаўку. Мікалай Карполь вылучаецца экспрэсыўнымі і нестандартнымі паводзінамі на пляцоўцы, на мяжы дазволенага. Аднак большасьць ягоных апекуноў выказваюцца пра яго выключна станоўча. Ад валейбалістак Карполь атрымаў мянушку «тата». Жыве і працуе ў Маскве. Мае брата і сястру, якія жывуць у Беларусі<ref>{{Спасылка|аўтар = Алесь Сівы.|прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 6 кастрычніка 2009|url = http://www.nv-online.info/by/11/300/1014/?tpl=127|загаловак = Уладзімір КАЗЛОЎ: «Не будзе моладзі — нам труба!»|фармат = |назва праекту = |выдавец = [[Народная воля]]|дата = 22 жніўня 2012|мова = |камэнтар = }}</ref>. == Дасягненьні == * Са [[Жаночая зборная СССР па валейболе|зборнай СССР]]: ** 2-разовы [[Валейбол на Алімпійскіх гульнях|алімпійскі чэмпіён]] ([[Летнія Алімпійскія гульні 1980 году|1980]], [[Летнія Алімпійскія гульні 1988 году|1988]]); ** [[Чэмпіянат сьвету па валейболе|чэмпіён сьвету]] (1990); ** срэбны (1989) і бронзавы (1981, 1991) прызэр [[Кубак сьвету па валейболе|Кубку сьвету]]; ** 3-разовы [[Чэмпіянат Эўропы па валейболе|чэмпіён Эўропы]] (1979, 1989, 1991), срэбны прызэр (1981). * Са [[Жаночая зборная СССР па валейболе|зборнай СНД]]: ** срэбны прызэр [[Летнія Алімпійскія гульні 1992 году|Алімпійскіх гульняў-1992]]. * Са [[Жаночая зборная Расеі па валейболе|зборнай Расеі]]: ** 2-разовы срэбны прызэр Алімпійскіх гульняў ([[Летнія Алімпійскія гульні 2000 году|2000]], [[Летнія Алімпійскія гульні 2004 году|2004]]); ** 3-разовы бронзавы прызэр [[Чэмпіянат сьвету па валейболе|чэмпіянатаў сьвету]] (1994, 1998, 2002); ** 4-разовы [[Чэмпіянат Эўропы па валейболе|чэмпіён Эўропы]] (1993, 1997, 1999, 2001), бронзавы прызэр чэмпіянату Эўропы (1995); ** 3-разовы пераможца [[Сусьветны Гран-пры па валейболе|Гран-пры]] (1997, 1999, 2002), 3-разовы срэбны (1998, 2000, 2003) і 3-разовы бронзавы (1993, 1996, 2001) прызэр Гран-пры; ** уладальнік (1997) і бронзавы прызэр (1993) [[Сусьветны Кубак чэмпіёнаў па валейболе|Сусьветнага Кубку чэмпіёнаў]]. * З камандай «[[Уралочка]]» (Екацярынбург): ** 11-разовы [[Чэмпіянат СССР па валейболе|чэмпіён СССР]] (1978—1982, 1986—1991), 2-разовы срэбны (1984, 1985) і 2-разовы бронзавы (1977, 1983) прызэр; ** 3-разовы уладальнік [[Кубак СССР па валейболе|Кубку СССР]] (1986, 1987, 1989); ** 14-разовы [[Чэмпіянат Расеі па валейболе|чэмпіён Расеі]] (1992—2005); ** 8-разовы ўладальнік [[Ліга чэмпіёнаў ЭКВ|Кубку эўрапейскіх чэмпіёнаў]] (1981—1983, 1987, 1989, 1990, 1994, 1995); ** 2-разовы ўладальнік [[Кубак выкліку ЭКВ|Кубку ўладальнікаў Кубкаў]] (1986, 1987). == Узнагароды == * трэнэр году-1989 і 1991 паводле [[Міжнародная фэдэрацыя валейболу|Міжнароднай фэдэрацыі валейболу]]; * найлепшы трэнэр [[Чэмпіянат сьвету па валейболе сярод жанчын 1990 году|сусьветнага першынства-1990]] паводле [[Міжнародная фэдэрацыя валейболу|Міжнароднай фэдэрацыі валейболу]]; * 30 кастрычніка 2009 прыняты ў [[Валейбольная Заля славы|валейбольную Залю славы]] ў [[Холіўак (Масачусэц)|Холіўаку]] (ЗША); * заслужаны трэнэр СССР (1980); * заслужаны працаўнік фізычнай культуры РСФСР (1986); * ганаровы грамадзянін Екацярынбургу (1991); * ордэн [[Ордэн Працоўнага Чырвонага Сьцяга СССР|Працоўнага Чырвонага Сьцягу]]; * ордэн [[Ордэн Сяброўства народаў|Сяброўства народаў]]; * мэдаль ордэну [[Ордэн «За заслугі перад Айчынай»|«За заслугі перад Айчынай» III ступені]]; * знак «За заслугі ў алімпійскім руху Расеі». == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [http://www.sport-express.ru/newspaper/2005-04-19/12_1/ ''Россошик Л.'' Феномен Карполя] // [[Спорт-Экспресс]], 19 апреля 2005 года. * [http://www.rusrep.ru/2008/35/nikolay_karpol/ ''Столяренко Л.'' Карполь на линии атаки] // Русский репортёр. — 2008. — №&nbsp;35. — 18—25 сентября. — С.&nbsp;74—79. — 08.10.2008. * [https://web.archive.org/web/20101017100001/http://izm48.ru/nikolay-karpol/ Мікалай Васільевіч Карполь. Чалавек-канфлікт]{{ref-ru}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Карполь, Мікалай Васільевіч}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Пружанскім раёне]] [[Катэгорыя:Кавалеры ордэна «За заслугі перад Айчынай»]] [[Катэгорыя:Заслужаныя працаўнікі фізычнай культуры Расейскай Фэдэрацыі]] [[Катэгорыя:Кавалеры ордэна «Дружбы Народаў»]] [[Катэгорыя:Савецкія валейбольныя трэнэры]] [[Катэгорыя:Расейскія валейбольныя трэнэры]] [[Катэгорыя:Заслужаныя трэнэры СССР]] [[Катэгорыя:Заслужаныя трэнэры Расеі]] dvi2rm55g8dr3xou0p3upe83gldzv2l Віленскае гета 0 131442 2330644 2315095 2022-07-31T00:58:59Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki '''Віленскае гета''' — адно з [[Гета ў пэрыяд Другой сусьветнай вайны|габрэйскіх гета]], утвораных нацыстамі на тэрыторыі [[Летува|Летувы]] ў пэрыяд [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]]. За два гады існаваньня, яго насельніцтва, якое складала каля 40 тысяч чалавек, было амаль цалкам зьнішчана. Толькі некалькім сотням вязьняў гета атрымалася выратавацца, бегшы ў лясы і далучыўшыся да [[Савецкія партызаны ў нямецка-савецкай вайне|савецкіх партызанаў]] ці схаваўшыся ў спачуваючых мясцовых жыхароў. == Гісторыя гета == [[22 чэрвеня]] [[1941]] году [[Нямеччына]] пачала вайну супраць [[СССР]], [[24 чэрвеня]] нямецкія войскі ўступілі ў Вільню. Габрэям было загадана насіць павязкі на рукаве з жоўтай акантоўкай і літарай ''J'', забаронена хадзіць па цэнтральных вуліцах і па ходніках. Пазьней зьявілася забарона на праезд у [[грамадзкі транспарт|грамадзкім транспарце]], наведваньне паркаў, пакупак на рынках да 11 гадзін раніцы. Ужо [[2 ліпеня]] у горад прыбыла [[Айнзатцгрупа|айнзатцгрупа A]], якая ў цесным узаемадзеяньні зь летувіскай паліцыяй і мясцовымі актывістамі пачала акцыі па зьнішчэньні вязьняў гета. Грамадзянскія асобы за кожнага злоўленага мужчыну-габрэя атрымлівалі 10 рублёў. У некалькіх кілямэтрах ад Вільні ў лесе каля мястэчка і чыгуначнай станцыі [[Панэрай]] ([[Панары]]) праводзіліся масавыя растрэлы. Да стварэньня гета немцы, летувіская паліцыя і актывісты зь мясцовага насельніцтва зьнішчылі каля 30 тысяч жыхароў Вільні габрэйскага паходжаньня. [[31 жніўня]] пасьля так званай «вялікай правакацыі», калі было абвешчана, што «габрэі стралялі ў нямецкіх жаўнераў», пачалася арганізацыя гета на тэрыторыі аднаго з кварталаў, у [[Стары горад (Вільня)|Старым горадзе]]. Пры гэтым 1—3 верасьня да 10 тысяч мясцовых жыхароў габрэйскага паходжаньня патрапілі ў [[Лукішкская турма|Лукішкскую турму]], былі вывезеныя ў Панэрай і забітыя. У верасьні каля 40 тысяч габрэяў — жыхароў гораду былі сагнаны ў гета, акружанае платамі з калючага дроту. Было створана два гета: «вялікае» і «малое». У «вялікім» знаходзілася каля 30 тысяч чалавек, у «малым» — каля 10 тысяч. У кастрычніку 1941 году «малое» гета было ліквідавана. З канца 1941 па верасень 1943 г. у гета знаходзілася каля 15 тысяч вязьняў. Віленскае гета было адным зь нешматлікіх, дзе акупанты дазволілі «культурнае жыцьцё». Працавалі тэатр, бібліятэка, школа.<ref>[http://his.1september.ru/2002/40/5.htm Нацыскі генацыд у дакумэнтах]</ref> Але пры гэтым пэрыядычна праводзіліся «акцыі» ({{мова-de|Aktionen}}), падчас якіх зьнішчаліся жыхары. Да канца верасьня [[1943 год]]у гета было канчаткова ліквідавана, вязьні былі перакладзеныя ў канцлягеры ([[Вайвара (канцэнтрацыйны лягер)|Вайвара]]) ў [[Эстонія|Эстоніі]], расстраляныя ў Панарай ці накіраваны ў [[лягер сьмерці|лягеры сьмерці]] у [[Польшча|Польшчы]]. == Супраціў == [[Файл:Ghetto Vilinus.gif|thumb|300px|Падпольшчыкі віленскага гета. У цэнтры стаіць [[Аба Коўнэр]]]] У студзені 1942 году ў гета была створана «Аб'яднаная партызанская арганізацыя» (Fareinikte Partisaner Organizatzie), якая ўзначальвалася Іцхакам Вітэнбэргам, Іосіфам Глазманом і [[Аба Коўнэр|Абай Коўнэрам]]. Яе мэтамі былі абвешчаны арганізацыя масавай самаабароны гета, сабатаж, далучэньне да партызанаў і Чырвонай арміі.<ref>[https://web.archive.org/web/20081022130032/http://tumbalalaika.memo.ru/articles/artn14/n14_14p23.htm Габрэйскі Супраціў] // Тумбалалайка № 14, студзень-сакавік 2000</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20191125190127/http://www.nationalassembly.info/4829FD5798996/486A2DB9E6B19.html Е. Ихлов: удакладненьні да артыкула Ю. Мухіна] // nationalassembly.ru</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20081217094427/http://holocaust.ioso.ru/documents/16doc.htm З закліку моладзевай арганізацыі Віленскага гета ад 1 студзеня 1942 г.] // holocaust.ioso.ru</ref> Гэтыя мэты, аднак, не былі дасягнутыя, хоць атрымалася арганізаваць уцёкі ў лес некалькім дзясяткам чалавек<ref>[https://web.archive.org/web/20120513223356/http://www1.yadvashem.org/yv/ru/education/documents/diary_43.asp «У апэрацыі бралі ўдзел…» З баявога дзёньніка габрэйскага партызанскага атраду, 1943—1944 гг.]</ref>. {{пачатак цытаты}} Нас не павядуць, як авечак, на бойню! Габрэйская моладзь, не давай зьбіць сябе са шляху. З 80 000 габрэяў Вільні, Летувіскага Іерусаліма, засталося ўсяго 20 000. На нашых вачах аднялі нашых бацькоў, нашых братоў і сясьцёр. Дзе сотні людзей, якіх забралі на працу летувіскія «хапуны»? Дзе распранутыя дагала жанчыны і дзеці, якіх адвялі ў страшную «ноч правакацыі»? Дзе габрэі, якіх адвялі ў Судны Дзень? Дзе нашы браты з Другога гета? Усе, каго павезьлі зь гета, ніколі больш не вернуцца. Усе дарогі Гестапа вялі ў Понары. А Понары — гэта сьмерць! Тыя, хто сумняваюцца! Пазбаўцеся ад ілюзіяў! Вашыя дзеці, вашыя мужыкі і жонкі загінулі. Понары — гэта не лягер. Іх усіх забілі там. Гітлер мае намер зьнішчыць усіх габрэяў Эўропы. Габрэям Летувы наканавана стаць першымі на гэтым шляху. Не будзем жа авечкамі, пакорліва ідучымі на зарэз! Праўда, што мы слабыя і безабаронныя, але супраціў павінен стаць адзіным адказам ворагу! Браты! Лепш загінуць вольнымі барацьбітамі, чым выжыць з ласкі забойцаў. Супраціўцеся! Да апошняга ўздыху! {{канец цытаты|крыніца=З закліку моладзевай падпольнай арганізацыі Віленскага гета ад 1 студзеня 1942 г., першага ў акупаванай нацыстамі Эўропе, які прызываў габрэяў да супраціву [http://his.1september.ru/2002/40/5.htm]}} == Крыніцы == {{Зноскі}} == Глядзіце таксама == * [[Понары]] * [[Гета ў Коўне]] * [[Антон Шмід]] == Вонкавыя спасылкі == * [http://biblioteka.org.ua/book.php?id=1120010656&p=83 Сьведчаньні сьведкі Абрама Суцкевера на Нюрнбэргскім працэсе] * Э.-В. Марганавичене. [https://web.archive.org/web/20080509025953/http://runet.lt/history/1098-istorija-vilnjusskogo-getto.html Вільнюскае гета] // Экспрэс тыдзень (перадрук на runet.lt 6 лютага 2008) * [http://jhist.org/shoa/hfond_115.htm Зьнішчэньне габрэяў у Прыбалтыцы] * [http://jhist.org/shoa/hfond_113.htm Паўсядзёньнае жыцьцё ў гета] * [http://www.vilnaghetto.com Chronicles of the Vilna Ghetto] * [https://web.archive.org/web/20060618080005/http://www.holocaustcenter.org/Holocaust/resistance.shtml About the Holocaust] * [http://fcit.coedu.usf.edu/holocaust/gallery/p517.htm Jewish Partisan Group Near Vilna] * [http://www.juden-in-europa.de/baltikum/vilna/biographien.htm Kurzbiographien] * [http://www.holocaustsurvivors.org/cgi-bin/data.show.pl?di=record&da=photos&ke=98 Partisan Rachel Rudnitzky After Liberation] * [http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/Holocaust/Vilna3.html Partisans in Vilna] * [http://www.paperclipdesign.com/docs/cd/cd_parts.htm Partisans of Vilna] * [https://web.archive.org/web/20070427193135/http://motlc.learningcenter.wiesenthal.org/gallery/pg19/pg7/pg19787.html Rozka Korczak & Abba Kovner with members of the United Partisan Organization (FPO)] * [http://www.eilatgordinlevitan.com/vilna/vilna_pages/vilna_partisans.html Vilna Partisans] * [https://web.archive.org/web/20110120055634/http://www.vilnaghetto.com/gallery/albums.php Архіў фатаграфій вільнюскага гета] * [[Гірш Глік]] : [http://www.berkovich-zametki.com/Nomer27/Glik1.htm Гімн габрэйскіх партызанаў], «[[Нататкі па габрэйскай гісторыі]]» № 27 21 красавіка 2003 году [[Катэгорыя:Віленскае гета| ]] [[Катэгорыя:Габрэйскі супраціў у пэрыяд Халакосту]] q5mieffkpjdyelo3o1mzb6mc8uvmcg1 Крыстыян Поўльсэн 0 132234 2330709 2248514 2022-07-31T07:15:59Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |Імя = Крыстыян Поўльсэн |выява = Schalke Poulsen01.jpg |імя(арыгінал) = |дата нараджэньня = {{Нарадзіўся|28|2|1980|1}} |горад = [[Аснэс]] |краіна = [[Данія]] |рост = 182 см |вага = 76 кг |пазыцыя = [[паўабаронца (футбол)|паўабаронца]] |клюб = |нумар = |моладзевыя гады = |моладзевыя клюбы = |гады = 2000—2002<br />2002—2006<br />2006—2008<br />2008—2010<br />2010—2011<br />2011—2012<br />2012—2014<br />2014—2015 |клюбы = [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]]<br/>[[Шальке 04 Гэльзэнкірхэн|Шальке 04]]<br/>[[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]]<br/>[[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]]<br/>[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]<br/>[[Эвіян Тано Гаяр|Эвіян]]<br/>[[Аякс Амстэрдам|Аякс]]<br/>[[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]] |гульні(галы) = 45 (10)<br/>111 (3)<br/>62 (4)<br/>48 (1)<br/>12 (0)<br/>24 (0)<br/>54 (1)<br/>16 (1) |нац гады = 2001—2012 |нац зборная = {{Футбол Данія|няма}} |нац гульні(галы) = 92 (6) |абнаўленьне(клюб) = |абнаўленьне(зборная) = }} '''Крыстыян Б’ёрнсгёй Поўльсэн''' ({{мова-da|Christian Bjørnshøj Poulsen}}; нарадзіўся [[28 лютага]] [[1980]] году, [[Аснэс]], [[Данія]]) — [[Данія|дацкі]] футбаліст, паўабаронца нацыянальнай [[зборная Даніі па футболе|зборнай Даніі]], за якую афіцыйна скончыў свае выступы. == Кар’ера == === Раньнія гады === Сваю футбольную кар’еру распачаў у сваім родным горадзе [[Аснэс]], зь якога транзытам праз футбольны клюб «[[Гольбэк (футбольны клюб)|Гольбэк]]» трапіў у склад «[[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгагену]]», зь якім адразу падпісаў свой першы прафэсійны кантракт. Амаль адразу Крыстыян узяў на сабе лідэрскую ролю ў клюбе, пасьля таго як сваю кар’еру ў клюбе скончыў нарвэскі паўабаронца [[Столе Сольбакен]]. === «Шальке 04» === Пасьля [[Чэмпіянат сьвету па футболе 2002 году|кубка сьвету 2002 году]] Поўльсэн перашоў у склад нямецкага клюбу «[[Шальке 04 Гэльзэнкірхэн|Шальке 04]]». Сума трансэфру склала 7 млн эўра, што было рэкордам продажу для дацкага клюбу<ref>[http://www.dr.dk/Sporten/Fodbold/Int.fodbold/2006/01/11/100306.htm Daniel Agger skifter til Liverpool]. Danmarks Radio</ref>. Крыстыян бязь цяжкасьцяў прыжыўся ў клюбе, што ня ў малай ступені было зьвязаны з тым, што ягоны напарнік па зборнай [[Эбэ Сан]] таксама гуляў за нямецкі клюб. === «Сэвільля» === У 2006 годзе Крыстыян пераехаў у [[Гішпанія|Гішпанію]], каб гуляць за клюб з поўдня гэтай краіны «[[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільлю]]». Дэбютаваў за клюб у матчы за [[Супэркубак УЭФА|Супэркубак Эўропы]], дзе сэвільскія футбалісты былі мацней за гульцоў «[[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёны]]». === «Ювэнтус» === Капітан зборнай Даніі ўлетку 2008 году быў набыты «[[Ювэнтус Турын|Ювэнтусам]]» за 9,75 млн эўра. У адсутнасьць траўмаванага [[Крыстыян Дзанэцьці|Крыстыяна Дзанэцьці]], Поўльсэн стаў асноўным цэнтральным паўабаронцам клюбу. === «Лівэрпул» === 12 жніўня 2010 году было абвешчана аб пераходзе Крыстыяна ў «[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]». Сума трансфэру склала 4,5 мільёну эўра<ref>[http://www.juventus.com/site/ita/NEWS_newseventi_925B7249BC104DFFAF3A4BE65E6C5A9F.asp Poulsen ceduto al Liverpool]. Juventus.com</ref>. === «Эвіян» === 31 жніўня 2011 году пачатковец францускай [[Француская Ліга 1|Лігі 1]] клюб «[[Эвіян Тано Гаяр|Эвіян]]» абвесьціў, што заключыў з дацкім паўабаронцам кантракт<ref>[http://www.eurosport.ru/football/premier-league/2011-2012/flashnews_sto2928844.shtml Кристиан Поульсен перейдет в «Эвиан»]. eurosport.ru</ref>. === «Аякс» === 22 жніўня 2012 году амстэрдамскі «[[Аякс Амстэрдам|Аякс]]» абвесьціў аб дамоўленасьці па пераходзе Поўльсэна ў склад чырвона-белых<ref>[http://www.ajax.nl/Nieuws/Nieuwsarchief/Nieuws-artikel/Ajax-akkoord-met-Christian-Poulsen.htm Ajax akkoord met Christian Poulsen]. ajax.nl</ref>. На наступны дзень Крыстыян падпісаў з клюбам двухгадовы кантракт, які разьлічаны на два сэзоны. == Міжнародная кар’ера == За [[Зборная Даніі па футболе|зборную Даніі]] правёў 92 матчы, забіў 6 мячоў. У жніўні 2012 году Крыстыян абвесьціў аб рашэньні спыніць выступы за зборную<ref>[https://web.archive.org/web/20120905063009/http://www.dbu.dk/Nyheder/2012/August/Christian_Poulsen_Stopper_paa_landsholdet.aspx Christian Poulsen stopper på landsholdet]. dbu.dk</ref>. == Дасягненьні == === Клюбныя === '''«Капэнгаген»''' * [[Чэмпіянат Даніі па футболе|Чэмпіён Даніі]]: 2001 '''«Шальке 04»''' * Уладальнік [[Кубак нямецкай Лігі па футболе|Кубка нямецкай Лігі]]: 2005 '''«Сэвільля»''' * Уладальнік [[Супэркубак УЭФА|Супэркубка УЭФА]]: 2006 * Уладальнік [[Кубак УЭФА|Кубка УЭФА]]: 2007 * Уладальнік [[Кубак Гішпаніі па футболе|Кубка Гішпаніі]]: 2007 * Уладальнік [[Супэркубак Гішпаніі па футболе|Супэркубак Гішпаніі]]: 2007 '''«Аякс»''' * [[Чэмпіянат Нідэрляндаў па футболе|Чэмпіён Нідэрляндаў]] (2): 2013, 2014 * Уладальнік [[Супэркубак Нідэрляндаў па футболе|Супэркубак Нідэрляндаў]]: 2013 === Асабістыя === [[Футбаліст году ў Даніі]] (2): 2005, 2006 == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [https://web.archive.org/web/20120416054620/http://www.christianpoulsen.com/ Афіцыйны сайт] * [http://www.liverpoolfc.tv/team/first-team/player/28-christian-poulsen Профіль на афіцыйным сайце «Лівэрпула»] * [https://web.archive.org/web/20090303060324/http://soccernet.espn.go.com/players/stats?id=69159&cc=5739 Профіль] на сайце ESPN * [http://www.national-football-teams.com/v2/player.php?id=1937 Статыстыка] на сайце National Football Teams * [https://web.archive.org/web/20100907004949/http://www.soccerbase.com/players_details.sd?playerid=26709 Статыстыка] на сайце soccerbase.com {{Навігацыйная група |назоў = Поўльсэн у складзе [[Зборная Даніі па футболе|зборнай Даніі]] на [[Чэмпіянат сьвету па футболе|чэмпіянатах сьвету]] і [[Чэмпіянат Эўропы па футболе|Эўропы]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Данія}}; |Данія на ЧС-2002 |Данія на ЧЭ-2004 |Данія на ЧС-2010 |Данія на ЧЭ-2012 }} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Поўльсэн, Крыстыян}} [[Катэгорыя:Дацкія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Даніі]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Капэнгаген»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Шальке-04» Гельзэнкірхэн]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Сэвільля»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Ювэнтус» Турын]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Лівэрпул»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Аякс» Амстэрдам]] 6wqc37wzsqk9hfw88tnhy87kx6s9a2p Кевін Строотман 0 132235 2330698 2292188 2022-07-31T06:36:08Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |Імя = Кевін Строотман |клюб = [[Кальяры (футбольны клюб)|Кальяры]] |нумар = 16 |гады = 2007—2011<br/>2011<br/>2011—2013<br/>2013—2018<br/>2018—<br/>2021<br/>2021— |клюбы = [[Спарта Ратэрдам]]<br/>[[Утрэхт (футбольны клюб)|Утрэхт]]<br/>[[ПСВ Эйндговэн]]<br/>[[Рома Рым|Рома]]<br/>[[Алімпік Марсэль]]<br/>→ [[Джэноа Генуя|Джэноа]] (арэнда)<br/>→ [[Кальяры (футбольны клюб)|Кальяры]] (арэнда) |гульні(галы) = 76 (8)<br/>14 (2)<br/>62 (8)<br/>102 (10)<br/>64 (3)<br/>18 (0)<br/>10 (0) |нац гады = 2011— |нац зборная = {{Футбол Нідэрлянды|няма}} |нац гульні(галы) = 46 (3) |абнаўленьне(клюб) = 30 лістапада 2021 |абнаўленьне(зборная) = 19 лістапада 2019 }} '''Кевін Строотман''' ({{мова-nl|Kevin Strootman}}; нарадзіўся 13 лютага 1990 году, [[Рыдэркерк]], [[Нідэрлянды]]) — [[Нідэрлянды|нідэрлядзкі]] футбаліст, паўабаронца італьянскага клюбу «[[Кальяры (футбольны клюб)|Кальяры]]» (у арэндзе з марсэльскага «[[Алімпік Марсэль|Алімпіку]]») і [[зборная Нідэрляндаў па футболе|нацыянальнай зборнай Нідэрляндаў]]. == Кар’ера == Кар’еру Кевін пачынаў у ратэрдамскай «[[Спарта Ратэрдам|Спарце]]», ягоныя першыя сэзоны апынуліся вельмі пасьпяховымі, і пазьней ён перайшоў ва «[[Утрэхт (футбольны клюб)|Утрэхт]]». Ува «Утрэхце» правёў досыць кароткі тэрмін, бо яго заўважылі сэлекцыянэры [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]]. === ПСВ === 28 чэрвеня 2011 году Кевін падпісаў кантракт з [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]]<ref>[https://web.archive.org/web/20110924232454/http://www.psv.nl/News/News-page/Kevin-Strootman-and-Dries-Mertens-sign-fiveyear-deals.htm Kevin Strootman and Dries Mertens sign five-year deals]. psv.nl.</ref>. === «Рома» === 19 ліпеня 2013 году ПСВ і «[[Рома Рым|Рома]]» дамовіліся аб пераходзе гульца, сумма ўгоды склала 17 млн​​ эўра, якая можа патэнцыйна павялічыцца да 19 млн эўра<ref>[https://web.archive.org/web/20131203011540/http://www.voetbalprimeur.nl/nieuws/item/psv-ontvangt-bankgaranties-strootman-deal-rond PSV ontvangt bankgaranties, Strootman-deal rond]. Voetbalprimeur</ref>. == Міжнародная кар’ера == Кевін гуляў за ўсе ўзроставыя каманды [[Зборная Нідэрляндаў па футболе|зборнай Нідэрляндаў]], пасьля чаго быў выкліканы ў асноўную зборную. Дэбютаваў у складзе нацыянальнай зборнай у таварыскім матчы супраць [[Зборная Аўстрыі па футболе|зборнай Аўстрыі]] 9 лютага 2011 году, замяніўшы [[Тэо Янсэн]]а. == Дасягненьні == '''ПСВ''': * Уладальнік [[Кубак Нідэрляндаў па футболе|Кубка Нідэрляндаў]]: 2012 * Уладальнік [[Супэркубак Нідэрляндаў па футболе|Супэркубак Нідэрляндаў]]: 2012 == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.voetbalstats.nl/spelernedxi.php?persid=10197 Статыстыка] на сайце voetbalstats.nl * [http://www.vi.nl/Spelers/Speler.htm?dbid=57478&typeofpage=84137 Статыстыка] на сайце Voetbal International {{Нідэрлянды на ЧЭ-2012}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Строотман, Кевін}} [[Катэгорыя:Нідэрляндзкія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Нідэрляндаў]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Спарта» Ратэрдам]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Утрэхт»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу ПСВ Эйндговэн]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Рома» Рым]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Алімпік» Марсэль]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Джэноа» Генуя]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Кальяры»]] js63nvsaixqm3hm34gqzcef106gvwc8 Матыя Дэ Шыльлё 0 132626 2330720 2318150 2022-07-31T08:32:15Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |імя = Матыя Дэ Шыльлё |клюб = [[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]] |нумар = 2 |гады = 2011—2017<br/>2017—<br/>2020—2021 |клюбы = [[Мілян (футбольны клюб)|Мілян]]<br/>[[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]]<br/>→ [[Алімпік Ліён]] (арэнда) |гульні(галы) = 110 (0)<br/>64 (2)<br/>29 (0) |нац гады = 2013— |нац зборная = {{Футбол Італія|няма}} |нац гульні(галы) = 40 (0) |абнаўленьне(клюб) = 6 траўня 2022 |абнаўленьне(зборная) = 29 сакавіка 2022 }} '''Матыя Дэ Шыльлё''' ({{мова-it|Mattia De Sciglio}}; нарадзіўся 20 кастрычніка 1992 году, [[Мілян]], [[Італія]]) — італьянскі футбаліст клюбу «[[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]]» і [[Зборная Італіі па футболе|нацыянальнай зборнай Італіі]]. Гуляе на пазыцыі флянгавага абаронцы. == Кар’ера == === Клюбная === Ураджэнец [[Мілян]]у, Дэ Шыльлё пачаў гуляць у футбол у дзіцячай камандзе «Санта-К’яра Сан Франчэска»<ref>Salvatore Riggio. [https://web.archive.org/web/20140222061751/http://media3.acmilan.com/uploads/press/attachments/RassegnaSito_18_maggio_2011.pdf «Piccoli Merkel crescono»] (PDF). Tuttosport.</ref>, пакуль не перайшоў у мясцовую аматарскую каманду «Чыміяна» ў 2001 годзе<ref>[https://web.archive.org/web/20121229235112/http://www.cimiano.it/sar_famosi.php «Saranno famosi»]. cimiano.it.</ref>. У наступным годзе, ва ўзросьце дзесяці гадоў, Матыя далучыўся да моладзевай сыстэмы клюбу «[[Мілян (футбольны клюб)|Мілян]]», дзе ён правёў 9 сэзонаў<ref>[http://www.acmilan.com/en/news/show/141600 «De Sciglio: a red and black history»]. acmilan.com</ref>. У пачатку [[Чэмпіянат Італіі па футболе 2011—2012 гадоў|сэзону 2011—2012 гадоў]] Матыя быў афіцыйна ўключаны ў першую каманду галоўным трэнэрам [[Масыміліяна Алегры]]<ref>[http://www.acmilan.com/en/news/show/141152 «De Sciglio: the right ingredients»]. acmilan.com</ref>. Ён дэбютаваў за клюб 28 верасьня 2011 году, выйшаўшы на замену ў хатняй гульні [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА|Лігі чэмпіёнаў УЭФА]] супраць чэскай «[[Вікторыя Пльзень|Вікторыі]]»<ref>[http://www.uefa.com/uefachampionsleague/season=2012/matches/round=2000263/match=2007600/index.html «Ibrahimović sets Milan on course to Plzeň success»]. uefa.com.</ref>. === Міжнародная === Дэ Шыльлё атрымаў свой ​​першы заклік да [[Зборная Італіі па футболе|нацыянальнай зборнай Італіі]] ад мэнэджара [[Чэзарэ Прандэльлі]] на таварыскі матч супраць [[Зборная Ангельшчыны па футболе|зборнай Ангельшчыны]] 15 жніўня 2012 году, аднак на полі не зьявіўся<ref>[https://web.archive.org/web/20120813035801/http://www.figc.it/it/204/33195/2012/08/News.shtml «Sono 8 le novità di Prandelli per l'amichevole con l'Inghilterra»]. figc.it</ref>. == Дасягненьні == '''«Мілян»''': * Уладальнік [[Супэркубак Італіі па футболе|Супэркубка Італіі]]: 2011, 2016 '''«Ювэнтус»''': * [[Чэмпіянат Італіі па футболе|Чэмпіён Італіі]]: 2018, 2019, 2020 * Уладальнік [[Кубак Італіі па футболе|Кубка Італіі]]: 2018 * Уладальнік [[Супэркубак Італіі па футболе|Супэркубка Італіі]]: 2018 == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.acmilan.com/en/teams/roster_player/10097 Профіль на афіцыйным сайце «Міляну»] {{Склад ФК Ювэнтус}} {{Навігацыйная група |назоў = Дэ Шыльлё ў складзе [[Зборная Італіі па футболе|зборнай Італіі]] на [[Чэмпіянат сьвету па футболе|чэмпіянатах сьвету]] і [[Чэмпіянат Эўропы па футболе|Эўропы]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Італія}}; |Італія на ЧС-2014 |Італія на ЧЭ-2016 }} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Дэ Шыльлё, Матыя}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Міляне]] [[Катэгорыя:Італьянскія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Італіі]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Мілян»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Ювэнтус» Турын]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Алімпік» Ліён]] oiw7c0ob1ol3xka9w3rnfo9nwanp3wy K-pop 0 133116 2330534 2296111 2022-07-30T18:12:57Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Музычны жанр |назва = K-pop |колер фону = pink |стылістычнае паходжаньне = [[танцавальная музыка]], [[электронная музыка]], [[сынці-поп]], [[гіп-гоп]], [[рок-музыка|рок]], [[сучасны рытм-н-блюз]] |паходжаньне = [[Паўднёвая Карэя]], пачатак 1990-х |інструмэнты = [[сьпеў]], [[рэп]], [[драм-машына]], [[ударная ўстаноўка]], [[бас-гітара]], [[клявішныя]], [[фартэпіяна]], [[сэмплэр]], [[сіквэнсэр]], [[сынтэзатар]], [[вакодэр]], [[Auto-Tune]]; часам выкарыстоўваюцца іншыя інструмэнты, напрыклад, [[духавыя інструмэнты|духавыя]] і [[струнныя смычковыя інструмэнты|струнныя смычковыя]] |папулярнасьць = [[Усходняя Азія]] |вытворныя = |сьпіс паджанраў = |паджанры = |роднасныя = |рэгіянальныя = |іншыя = [[J-pop]] }} [[Файл:Vivid.jpg|значак|Карэйскі k-pop-гурт]] '''K-pop''' (''кей-поп'', {{IPA|/keɪ pɔp/|}}, абрэвіятура ад {{мова-анг|Korean pop|скарочана}}<ref name="rollingstone20120518" />; [[карэйская мова|кар.]] 가요 ''каё''<ref name="mediasia">Holden, Todd Joseph Miles; Scrase, Timothy J. ''[http://books.google.com/books?id=h5rBuzQudXYC&pg=PA144&dq=k+pop+korean+popular+music&hl=en&ei=8t-YTrO3Msqbtwf125zhAw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=3&ved=0CDYQ6AEwAjgK#v=onepage&q=k%20pop%20korean%20popular%20music&f=false Medi@sia: Global Media/tion In and Out of Context]''. Taylor & Francis. 2006. ISBN 978-0-415-37155-1. 144 стр. Праверана 2012-10-24] {{ref-en}}</ref>) — музычны жанр, які ахоплівае мноства стыляў [[поп-музыка|поп-музыкі]] [[Паўднёвая Карэя|Паўднёвай Карэі]]<ref name="hartong2006">Hartong, Jan Laurens. [http://books.google.com/books?id=KmMx0FA86QcC&pg=PA15&dq=k+pop+korean+popular+music&hl=en&ei=7nSXTp2iGqLV0QGKgsGtBA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=5&ved=0CEcQ6AEwBA#v=onepage&q=k%20pop%20korean%20popular%20music&f=false ''Musical Terms Worldwide: A Companion for the Musical Explorer'']. Semar Publishers. 2006. ISBN 978-88-7778-090-4. 15 стр. Праверана 2012-10-24. {{ref-en}}</ref>, уключаючы розныя напрамкі [[танцавальная музыка|танцавальнай музыкі]], [[электрапоп]], [[гіп-гоп]] і [[сучасны рытм-н-блюз]]. Паводле аўтара амэрыканскага музычнага часопісу ''[[Rolling Stone]]'', K-pop уяўляе сабой «сумесь моднай заходняй музыкі і высокаэнэргетычнага [[J-pop|японскага попу]]» і «палюе за галовамі слухачоў пры дапамозе паўторных „цаплялак“, часам на ангельскай мове». K-pop «ідзе па лініі зьмешваньня стыляў, спалучае і [[сьпеў]], і [[рэп]], і робіць асаблівы націск на выступы на сцэне і магутныя візуальныя эфэкты»<ref name="rollingstone20120518">Jeff Benjamin. ''[http://www.rollingstone.com/music/lists/the-10-k-pop-groups-most-likely-to-break-in-america-20120518 The 10 K-Pop Groups Most Likely to Break in America]'' ''[[Rolling Stone]]'' Праверана 2012-10-24. {{ref-en}}</ref>. K-pop — гэта ня толькі музыка, K-pop ператварыўся ў [[субкультура|субкультуру]], якая карыстаецца папулярнасьцю сярод маладых людзей ва ўсім сьвеце. Дзякуючы [[Інтэрнэт]]у і даступнасьці лічбавага кантэнту, K-pop дасягае неймаверна шырокай аўдыторыі<ref name="time20100826">Lina Yoon. ''[https://web.archive.org/web/20120907161956/http://www.time.com/time/world/article/0,8599,2013227,00.html Korean Pop, with Online Help, Goes Global]''. [[Time]]. 2010-08-26. Праверана 2012-10-24. {{ref-en}}</ref>. == Глядзіце таксама == * [[J-pop]] * [[Хёна]] * [[Blackpink]] == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [http://youtube.com/kpop K-POP Official YouTube Channel] * [https://web.archive.org/web/20141009162738/http://www.billboard.com/charts/k-pop-hot-100#/charts/k-pop-hot-100 Хіт-парад ''Billboard Korea'' K-Pop Hot 100] - Billboard.com [[Катэгорыя:Музычныя жанры]] [[Катэгорыя:Поп-музыка]] [[Катэгорыя:Паўднёвакарэйская музыка]] fgd5ty36dqfe28dr7g7zyfea19tb4fb Кохтла-Ярвэ 0 133194 2330705 2322101 2022-07-31T06:58:21Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Эстонія |Назва = Кохтла-Ярвэ |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Кохтла-Ярвэ |Арыгінальная назва = Kohtla-Järve |Герб = Coat of arms of Kohtla-Jarve.svg |Шырыня гербу = |Сьцяг = Flag_of_Kohtla-Jarve.svg |Шырыня сьцяга = |Гімн = |Дата заснаваньня = 1924 |Першыя згадкі = |Статус з = 1946 |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Павет = [[Іда-Вірумаа]] |Муніцыпалітэт = |Воласьць = |Пасада кіраўніка = Мэр |Кіраўнік = Яўген Салаўёў |Плошча = 54.02 |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 37965 |Год падліку колькасьці = 2012 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref name="stat.ee">[https://web.archive.org/web/20130707192611/http://www.stat.ee/ppe-46953 Eesti statistika 2012]{{ref-et}}</ref> |Шчыльнасьць насельніцтва = |Год падліку шчыльнасьці = |Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = |Год падліку колькасьці аглямэрацыі = |Крыніца колькасьці аглямэрацыі = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = [[расейцы]] — 80%<br />[[эстонцы]] — 15% |Год падліку нацыянальнага складу = |Паштовы індэкс = |Паштовыя індэксы = 30323<br />30324<br />30325<br />30326 |Тэлефонны код = +372-33 |Выява = Kohtla-Järve koolihoone, 1938.jpg |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 59 |Шырата хвілінаў = 24 |Шырата сэкундаў = |Даўгата градусаў = 27 |Даўгата хвілінаў = 17 |Даўгата сэкундаў = |Назва мапы = |Варыянт мапы = |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Сайт = [http://www.kohtla-jarve.ee/ www.kohtla-jarve.ee] }} '''Ко́хтла-Я́рвэ''' ({{Мова-et|Kohtla-Järve}}) — [[места]] на паўночным усходзе [[Эстонія|Эстоніі]], у павеце [[Іда-Вірумаа]]. Транспартны вузел на шашы [[Талін]] — [[Нарва (горад)|Нарва]] — [[Пецярбург]] (Расея) і станцыя на чыгунцы Талін — Нарва. Пятае па плошчы і па колькасьці насельніцтва [[Сьпіс гарадоў Эстоніі|места Эстоніі]]. == Геаграфія == [[Файл:Kohtla-Jarve linnaosad.png|міні|зьлева|400пкс|Адміністрацыйныя раёны Кохтла-Ярвэ: 1-Ярвэ, 2-Ахтмэ, 3-Ору, 4-Сомпа, 5-Кукрузэ, 6-Війвікона (з Сыргалай)]] Кохтла-Ярвэ знаходзіцца на паўночным усходзе Эстоніі, у павеце [[Іда-Вірумаа]]. Складаецца з 5 асобных раёнаў ({{Мова-et|linnaosad|скарочана}}): * Ярвэ * Ахтмэ * Ору * Сомпа * Кукрузэ Пляніроўка места вельмі своеасаблівая. Ягоныя раёны раскіданыя па вялікай тэрыторыі, і хоць насельніцтва места меней за 40 тыс. чалавек, аднак адлегласьць між раёнамі Ярвэ і Ору складае каля 20 км. == Мінуўшчына == [[Файл:Järve mõisa tuuleveski,19.saj.jpg|міні|зьлева|Рэшткі замку ў Ярвэ]] Першыя згадкі пра паселішча на тэрыторыі сучаснага Кохтла-Ярвэ адносяцца да 1241 року. На той час гэта была вёска Ярвэ (''Jeruius''), згаданая ў Дацкай пазямельнай кнізе. Тамсама згаданая і вёска Кукрузэ (''Kukarus'') — цяпер гэта адзін з раёнаў Кохтла-Ярвэ. Яшчэ адно паселішча на месцы сучаснага раёну Сомпа згаданае ў 1420 року (''Soenpe''). [[Файл:Kohtla-Järve 2007 14.jpg|міні|зьлева]] Мясцовыя жыхары даўно ведалі пра вялізныя паклады [[Гаручыя лупнякі|гаручых лупнякоў]] у ваколіцах, аднак не выкарыстоўвалі іх у практычных мэтах. Толькі на пачатку XX стагодзьдзя былі праведзеныя дасьледаваньні, якія паказалі, што лупнякі могуць выкарыстоўвацца як у якасьці [[паліва]], так і сыравіны для [[Хімічная прамысловасьць|хімічнай прамысловасьці]]. У 1919 ужо ў незалежнай Эстоніі было створанае аб’яднаньне «Дзяржаўная лупняковая прамысловасьць» і распачалася здабыча лупнякоў як шахтавым, так і адкрытым спосабам. У 1924 непадалёк ад чыгуначнае станцыі Кохтла быў пабудаваны завод па вытворчасьці лупняковае [[алівы]], а побач пачаў расьці рабочы пасёлак, які атрымаў назву Кохтла-Ярвэ. У сярэдзіне 30-х ён складаўся зь некалькіх рабочых кварталаў — Кява, Вахекюля, Паванду. У [[Другая сусьветная вайна|Другую сусьветную вайну]] немцы разглядалі гэты рэгіён як істотную крыніцу паліва, аднак поўнамаштабную распрацоўку распачаць не пасьпелі. Па вайне здабыча лупнякоў усё болей павялічвалася дзеля патрэбаў [[Савецкі Саюз|савецкай]] прамысловасьці. 15 чэрвеня 1946 рабочы пасёлак Кохтла-Ярвэ атрымаў статус места і цягам наступных дваццаці рокаў улучыў у свае межы суседнія пасёлкі і гарады: Кохтлу і Кукрузэ ў 1949; Йыхві, Ахтмэ і Сомпу ў 1960; Ківіылі, Ору, Пюсьсі і Війвікону ў 1964. Да 1980 року колькасьць насельніцтва дасягнула 90 000 чалавек у асноўным за кошт працоўных, якія прыбывалі з розных куткоў СССР. Па развале Саюзу [[Йыхві]], [[Ківіылі]] і [[Пюсі]] былі вылучаныя са складу Кохтлы-Ярвэ ў асобныя месты, а [[Кохтла]] атрымала статус пасёлку. Значна зьменшылася здабыча і перапрацоўку лупняку, як сьлед вялікая колькасьць жыхароў зьехала на працаўладкаваньне ў [[Талін]] або [[Расея|Расею]]. == Насельніцтва == Па стане на 2012 рок у месьце пражывае 37 965 чалавек<ref name="stat.ee"/>. Найбуйнейшыя часткі Кохтлы-Ярвэ — Ярвэ (каля 22,3 тыс. чал. у 2010) і Ахтмэ (прыкладна 18,8 тыс.). Прыкладна 14 700 чалавек — пэнсіянэры. Прыкладна чатыры пятыя — расейцы або расейскамоўныя жыхары, пятая частка — эстонцы, астатнюю дзель складаюць каля чатырох дзясяткаў нацыянальнасьцяў<ref>{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 2006|url = http://www.kohtla-jarve.ee/uploads/documents/keskkonnakaitse/arengukava.pdf|загаловак = Kohtla-Järve linna arengukava 2007-2016|фармат = [[PDF]]|назва праекту = |выдавец = Kohtla-Järve city council|дата = 1 чэрвеня 2011|мова = et|камэнтар = }}</ref>. == Адукацыя == Дзейнічаюць 6 сярэдніх і 8 базавых школаў, 3 прафэсійна-тэхнічныя вучэльні, [[Вірумааскі коледж Талінскага тэхнічнага ўнівэрсытэту]]. Інстытут лупнякоў [[Талінскі тэхнічны ўнівэрсытэт|Талінскага тэхнічнага ўнівэрсытэту]]. == Турыстычная інфармацыя == * «Старое места» — даваенная частка * [[Музэй лупнякоў]] * Пляц Вірула {{Панарама|Pargijärv in Rahvapark.jpg|2000пкс|Возера ў парку}} == Гарады-пабрацімы == * [[Салігорск]], [[Беларусь]] * [[Кейданы]], [[Летува]] * [[Нордэрштэт]], [[Нямеччына]] * [[Вышкаў]], [[Польшча]] * [[Вялікі Ноўгарад]], [[Расея]] * [[Кінгісэп]], [[Расея]] * [[Саранск]], [[Расея]] * [[Сланцы (горад)|Сланцы]], [[Расея]] * [[Карастышаў]], [[Украіна]] * [[Оўтакумпу]], [[Фінляндыя]] * [[Стафансторп]], [[Швэцыя]]<ref name=välissuhted>{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://www.kohtla-jarve.ee/index.php?area=1&p=static&page=soprussuhted|загаловак = Sõpruslinnad|фармат = |назва праекту = |выдавец = Kohtla-Järve linn|дата = 26 кастрычніка 2012|мова = et|камэнтар = }}</ref> == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.kohtla-jarve.ee Афіцыйная бачына]{{ref-et}}{{ref-ru}} * [https://web.archive.org/web/20180330012806/http://www.kohtlavv.ee/ Бачына воласьці Кохтла]{{ref-et}} {{Іда-Вірумаа}} {{Гарады Эстоніі}} [[Катэгорыя:Зьявіліся ў 1924 годзе]] t23u744x9wgcnlprbvrjnx8ep8l1yfm Апалён (касьмічная праграма) 0 133862 2330602 2328410 2022-07-30T21:13:51Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki [[Файл:Apollo program.svg|thumb]] [[Файл:Aldrin Apollo 11 original.jpg|thumb|Чалец каманды Апалён-11 [[Баз Олдрын]], другі чалавек, які ступіў на паверхню Месяца. Ліпень 1969.]] '''Прагра́ма «Апалё́н»''' ({{мова-en|Apollo program}}) — трэцяя праграма [[пілятуемы касьмічны палёт|пілятуемых касьмічных палётаў]], ініцыяваная [[NASA]]. За часамі [[Дўайт Дэйвід Эйзэнгаўэр|Эйзэнгаўэра]], калі зьявіліся першыя ідэі што да праграмы, «Апалён» меркаваўся праграмай палётаў трохмясцовых караблёў, якая прыйшла б на замену аднамясцовым караблям праграмы «[[Мэркурый (касьмічная праграма)|Мэркурый]]». Наступны ж [[прэзыдэнт ЗША|прэзыдэнт]], [[Джон Фіцджэралд Кенэдзі]], у сваім звароце да [[Кангрэс ЗША|Кангрэсу ЗША]] 25 траўня 1961 году вывеў запуск «Апалёну» для «пасадкі чалавека на Месяц і вяртаньня на Землю ў бясьпецы» да канца [[1960-я|1960-х]] гадоў у шэраг нацыянальных мэтаў. У 1962 годзе на замену «Мэркурыю» прыйшоў [[Джыміні (касьмічная праграма)|Праект «Джыміні»]], які працягнуўся да 1966 году. Першы пілятаваны палёт на «Апалёне» адбыўся ў 1968 годзе, а кульмінацыяй праекту сталася першая высадка чалавека на [[Месяц (спадарожнік Зямлі)|Месяц]]. Мэта, пастаўленая Кенэдзі — ступіць на Месяц — была дасягнутая місіяй [[Апалён-11]], у часе якой астранаўты [[Ніл Армстранг]] і [[Баз Олдрын]] на [[Месяцовы модуль|Месяцовым модулі]] 20 траўня 1969 году прызямліліся на Месяц ([[Майкл Колінз]] заставаўся на [[месяцовая арбіта|месяцовай арбіце]] ў [[Камандны і службовы модуль|камандным модулі]]; усе тры астранаўты пасьпяхова вярнуліся на Зямлю 24 ліпеня. Пасьля Апалёну-11 яшчэ ў ходзе 5 місіяў 10 чалавек пабывалі на Месяцы. Праграма «Апалён» вялася з 1961 па 1972 год, на дапамогу якой у 1962—1966 гадох вялася адначасова праграма двухмясцовых караблёў «[[Джыміні (касьмічная праграма)|Джыміні]]». У ходзе запускаў «Джыміні» былі выпрацаваныя некаторыя тэхнікі й мэтады палётаў у космас, неабходныя для пасьпяховага выкананьня місіяў «Апалёну». У якасьці ракеты-носьбіта для праграмы было абранае сямейства ракетаў «[[Сатурн (сямейства ракет)|Сатурн]]». Нягледзячы на няўдачу на самым пачатку, пажар у кабіне пілётаў [[Апалён-1|Апалёну-1]] у час перадпалётных выпрабаваньняў, які ўнёс жыцьці ўсіх трох астранаўтаў, праграма выканала пастаўленыя задачы. У ходзе праграмы былі ажыцьцяўленыя 6 высадак людзей на Месяц. Сёмы візыт на Месяц у ходзе місіі [[Апалён-13]] быў сарваны з-за выбуху рэзэрвуару з [[тлен]]ам на шляху да Месяца, які разладзіў рухавік каманднага модулю й сыстэмы жыцьцезабесьпячэньня. Толькі дзякуючы рэсурсу Месяцовага модулю камандзе ўдалося выжыць і вярнуцца на Зямлю. == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20120128180332/http://spaceflight.nasa.gov/history/apollo/index.html Афіцыйны вэб-сайт праграмы «Апалён»] {{ref-en}} {{накід}} {{Касьмічная праграма НАСА}} [[Катэгорыя:Праграма «Апалён»| ]] [[Катэгорыя:1960-я]] [[Катэгорыя:1970-я]] 6lw58o1a80b347hfoa4um1gsr4k0lcs Notes from the Underground 0 134524 2330541 2247004 2022-07-30T18:33:36Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Музычны альбом |Назва = Notes from the Underground |Тып = [[Альбом]] |Выканаўца = [[Hollywood Undead]] |Год = 2013 |Вокладка = |Працягласьць = |Выдадзены = 8 студзеня [[2013 год]]у |Запісаны = сьнежань [[2011 год]]у — лістапад [[2012 год]]у |Жанр = [[рэп-рок]]<br />[[рэп-мэтал]]<br />[[альтэрнатыўны рок]]<br />[[ню-мэтал]] |Выдавец = [[A&M/Octone Records]]<br />[[Polydor Records]]<br />[[Universal Music Group]] |Прадусар = Грыфін Бойс, Дэні Лёнэр, S*A*M & Sluggo |Папярэдні = [[American Tragedy Redux]]<br />(2011) |Наступны = }} '''''Notes from the Underground''''' — трэці студыйны альбом амэрыканскай [[рэп-рок]] групы [[Hollywood Undead]]. Першапачаткова плянаваўся быць выпушчаны летам 2012 году. ''Notes from the Underground'' быў выдадзены ў студзені 2013 году ў Злучаных Штатах. == Стварэньне == Пасьля працяглых гастроляў на працягу 2011 году ў падтрымку свайго другога студыйнага альбома, ''[[American Tragedy]]'', і першага альбома рэміксаў, ''[[American Tragedy Redux]]'', Charlie Scene абвясьцілі аб плянах пачаць працу над трэцім студыйным альбомам у канцы лістапада 2011 году. Гэта заява была зроблена пасьля заканчэньня туру «World War III» у якім Hollywood Undead ўдзельнічалі разам з групай [[Asking Alexandria]]. Charlie Scene заявіў, што група пачне запісваць дэма-вэрсіі песен падчас турнэ «Buried Alive» і пачне запіс фінальных вэрсіяў трэкаў адразу пасьля канца турнэ, у сьнежні 2011 году. Ён таксама заявіў, што альбом будзе гучаць больш падобна на ''Swan Songs'', чым на ''American Tragedy''. Камэнтуючы розьніцу ў гучаньні на гэты раз, ён заявіў: «Я б сказаў, што на гэты раз лэйбл даў нам поўную свабоду ў пляне творчасьці. Я думаю, гэта будзе больш падобна на Swan Songs, чым на ''American Tragedy''. Гэта будзе сумесь і таго і іншага, я маю на ўвазе, што мы ўсе расьцем як музыкі, мы сталеем, і мы займаемся музыкай даволі-такі доўга, таму я думаю, гэта будзе больш падобна на ''Swan Songs'' і я думаю, што нашым фанатам гэта вельмі спадабаецца.»<ref>[http://loudwire.com/hollywood-undead-charlie-scene-interview-remix-disc-wedgies-more «Hollywood Undead’s Charlie Scene Talks Remix Disc, Giving Wedgies + More»]</ref> Пазьней у інтэрв’ю Charlie Scene заявіў, што гурт не зьбіраецца зацягваць зь выхадам альбома і плянуе выпусьціць яго ў канцы лета.<ref>[https://web.archive.org/web/20130203043032/http://www.dailyblam.com/news/2011/12/05/exclusive-interview-hollywood-undead-reveal-new-album-details-talk-american-tragedy- «EXCLUSIVE INTERVIEW: HOLLYWOOD UNDEAD TALK 'AMERICAN TRAGEDY REDUX' & REVEAL NEW ALBUM DETAILS»]</ref> У студзені 2012 году музычны часопіс ArtistDirect назваў новы альбом адным з самых чаканых альбомаў году<ref>[http://www.artistdirect.com/entertainment-news/article/the-most-anticipated-albums-of-2012/9867656 «The Most Anticipated Albums of 2012»]</ref>. 19 кастрычніка група выклала трэк «Dead Bite» для свабоднай загрузкі. «We Are», першы сынгл з альбома, выйшаў 29 кастрычніцка 2012. У той жа час было абвешчана назва альбома, ''Notes From The Underground''. Выхад альбома заплянаваны на 8 студзеня 2013 году. == Сьпіс кампазыцыяў == # «Dead Bite» # «From the Ground» # «Another Way Out» # «Lion» # «We Are» # «Pigskin» # «Rain» # «Kill Everyone» # «Believe» # «Up in Smoke» # «Outside» == Удзельнікі запісу == === Музыкі === ;Hollywood Undead * J-Dog — вакал (MC), скрымінг, бас-гітара, клявішныя * Charlie Scene — вакал (MC), сола-гітара * Danny — чысты вакал, рытм-гітара * Da Kurlzz — пэркусія, скрымінг * Johnny 3 Tears — вакал (MC), скрымінг * Funny Man — вакал (MC) ;Запрошаныя музыкі * Дарэн Пфайфэр — ударныя * John 5 — сола-гітара === Гуказапісваючая каманда === * Грыфін Бойс — прадусаваньне, звядзеньне * Дэні Лёнэр — прадусаваньне * S*A*M & Sluggo — прадусаваньне == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.hollywoodundead.com/ Афіцыйны сайт гурта] {{Ізаляваны артыкул}} [[Катэгорыя:Hollywood Undead]] e4wrfzagkbxwzwma3b0k24ivws4vhhb Канстанцыюс III 0 135047 2330686 2318874 2022-07-31T05:49:23Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Манарх | Імя = Канстанцыюс III | Варыянт імя = {{мова-la|Flavius Constantius|скарочана}} | Тытул = імпэратар [[Заходняя Рымская імпэрыя|Заходняй Рымскай імпэрыі]] | Жанчына = | Партрэт = Solidus Constantius III-RIC 1325.jpg | Памер = 200пкс | Апісаньне = Канстанцы на манэтах, рэвэрс паказвае яго як палкаводца | Імя пры нараджэньні = Flavius Constantius | Пасада = імпэратар [[Заходняя Рымская імпэрыя|Заходняй Рымскай імпэрыі]] | Пачатак тэрміну = | Канец тэрміну = [[2 верасьня]] [[421]] | Папярэднік = [[Ганорыюс]] | Наступнік = [[Ганорыюс]] | Каранацыя = | Дата нараджэньня = | Месца нараджэньня = [[Ніш|Наіс]] | Дата сьмерці = {{Памёр|2|9|421}} | Месца сьмерці = | Дата пахаваньня = | Месца пахаваньня = | Нашчадкі = | Каралеўскі дом = | Дынастыя = | Каралеўскі гімн = | Каралеўскі дэвіз = | Жонка = [[Гала Плясыдыя]] | Бацька = | Маці = | Сайт = }} '''Флявіюс Канстанцыюс''' ({{мова-la|Flavius Constantius}}); ?, [[Ніш|Наіс]] — [[2 верасьня]] [[421]]) — імпэратар [[Заходняя Рымская імпэрыя|Заходняй Рымскай імпэрыі]], які займаў гэтую пасаду ўсяго толькі сем месяцаў у [[421]] годзе, зьяўляўся сукіроўцам імпэратара [[Ганорыюс]]а. Да таго як стаць імпэратарам, тройчы выконваў абавязкі [[консул]]а. Паводле аповеду [[Алімпіядор (гісторык)|Алімпіядора]], Канстанцыюс быў паводле паходжаньня [[Ілірыйцы|ілірыйцам]], з гораду [[Ніш|Наіс]] (сёньня [[Ніш]]), і пачаў ваенную службу яшчэ пры бацьку Ганорыюса, імпэратары [[Тэадосіюс I|Тэадосіюсе I]]. У часы якога ён, паводле словаў таго ж Алімпіядора «зьдзейсніў шмат паходаў»<ref>Олимпиодор Фиванский. История. / Пер. и комм. Е. Ч. Скржинской. СПб., Алетейя, 1999. стар. 39</ref>. Імпэратар Ганорыюс пасьля пакараньня сьмерцю [[Флявіюс Стыліхон|Флявіюса Стыліхона]] ў [[408]] годзе меў патрэбу ў дасьведчаным палкаводцы, здольным спыніць імклівы распад імпэрыі. Аднак пры адборы кандыдатураў на вышэйшыя ваенныя пасады не апошнюю ролю гуляла «антыбарбарская» партыя пры двары, якая лічыла, што толькі «рымлянін» зможа адстойваць інтарэсы імпэрыі й імпэратара, і не патурала [[Барбары|барбарам]], якія знаходзіліся на службе ў імпэратарскім войску. == Крыніцы == {{Зноскі}} == Вонкавыя спасылкі == * Hugh Elton, «[https://web.archive.org/web/20120716203833/http://www.roman-emperors.org/westemp5.htm#Note%208 Constantius III (421 A.D.)]», De Imperatoribus Romanis * Hugh Elton, «», De Imperatoribus Romanis {{Рымскія імпэратары}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Нішы]] [[Катэгорыя:Рымскія імпэратары]] [[Катэгорыя:Памерлі 2 верасьня]] [[Катэгорыя:Памерлі ў 421 годзе]] 2fjsvmf17n4wi7pgxeufurqoy0jqavp Менская дзіцячая чыгунка імя К. С. Заслонава 0 135471 2330440 2281749 2022-07-30T12:50:10Z Taravyvan Adijene 1924 кірылічная „і“ wikitext text/x-wiki {{Каардынаты|выяўленьне=загаловак|53.926025|N|27.621837|E|format=dms|region:BY_scale:1000}} '''Менская дзіцячая чыгунка імя [[Канстанцін Заслонаў|К. С. Заслонава]]''' — дзіцячая чыгунка, разьмешчаная ў [[Менск]]у. Дарога адкрываецца кожны год [[1 траўня]] і закрываецца ў апошнюю нядзелю верасьня. У траўні й верасьні дарога працуе па нядзелях і сьвяточных днях, у летнія месяцы — па серадах, чацьвяргах, пятніцах, суботах і нядзелях. Пачынаючы зь зімы 2008—2009 гадоў рух цягнікоў ажыцьцяўляецца й у дні зімовых канікулаў. Інтэрвал руху цягнікоў — 35 хвілінаў. == Гісторыя == Чыгунка была адкрытая 9 ліпеня 1955 году. З 1955 году эксплюатаваліся паравоз КП і 6 драўляных вагонаў. З 1967 году пачалі эксплюатавацца два цеплавозы (ТУ2-010 і ТУ2-113) і 6 цэльнамэталічных вагоны. У 1971 годзе чыгунцы было прысвоена імя [[Канстанцін Заслонаў|Канстанціна Сяргеевіча Заслонава]] — беларускага партызана-чыгуначніка, Героя Савецкага Саюзу. Галоўная станцыя «Парк Культуры» была перайменаваная ў «Заслонава». У сярэдзіне 1980-х на станцыі «Заслонава» быў праведзены капітальны рамонт, а ў 1987 годзе была праведзеная тэхнічная мадэрнізацыя чыгнункі — была ўстаноўленая аўтаблякіроўка, пабудаваны новы будынак дыспэтчарскай на станцыі «Піянэрская», пясчаны балястны слой быў заменены на друзавы. Паступіў у эксплюатацыю новы цеплавоз (ТУ7А-2782) і 6 вагонаў. У 1994 годзе цеплавоз ТУ2-010 быў сьпісаны на мэталялом, а 6 вагонаў вытворчасьці 1967 году цалкам разьбітыя мясцовымі вандаламі. У 2005 годзе быў сьпісаны цеплавоз ТУ2-113. Цяпер яго стаянка знаходзіцца ў [[Берасьцейскі чыгуначны музэй|Берасьцейскім музэі чыгуначнай тэхнікі]]. У тым жа 2005 годзе вагоны вытворчасьці 1987 году былі адпраўленыя на рамонт. Да 50-гадовага юбілею чыгункі былі падораныя 6 вагонаў, якія прайшлі капітальны рамонт на Гомельскім вагонарамонтным заводзе. Летам 2008 году быў набыты цеплавоз ТУ7А-3350. У траўні 2009 году адбылося ўрачыстае адкрыцьцё новага навучальнага цэнтру з прафілюючымі клясамі, кампутарным кабінэтам і заляй гісторыі. == Галерэя == <gallery widths=150> Minsk Children Railway - Pionerskaya station.jpg|Станцыя «Піянэрская» Minsk Children Railway - Sosnovy Bor station.jpg|Станцыя «Сасновы Бор» Belarus-Minsk-Children Railroad-6.jpg|Лякаматыў на станцыі «Заслонава» Belarus-Minsk-Children Railroad-4.jpg|Цягнік на станцыі «Заслонава» </gallery> == Вонкавыя спасылкі == {{Гісторыка-культурная каштоўнасьць Рэспублікі Беларусь|713Г000359}} * [http://www.rw.by/index.php/.163.0.0..0.0.0.html Старонка дзіцячай чыгункі] на сайце Беларускай чыгункі * [http://www.dzd-ussr.ru/towns/minsk/index.html Гісторыя Менскай дзіцячай чыгункі] на сайце Д. Суцягіна «Дзіцячыя чыгункі СССР» * [https://web.archive.org/web/20130123090431/http://minsk-old-new.com/minsk-2688.htm Гісторыя Менскай ДЧ] на сайце minsk-old-new.com * [http://minsk-dzhd.narod.ru/ Неафіцыйны сайт Менскай ДЧ]{{ref-ru}} {{Менск}} [[Катэгорыя:Транспарт Менску]] [[Катэгорыя:Зьявіліся ў 1955 годзе]] 1w6lqzsft3nf5zj5eft8g30tutjf6ri Беларуская (станцыя мэтро, Замаскварэцкая лінія) 0 135637 2330624 2282725 2022-07-30T22:39:56Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Станцыя мэтрапалітэну |Назва = Беларуская |Лінія = [[Замаскварэцкая лінія]] |Мэтрапалітэн = Маскоўскі мэтрапалітэн |Колер шрыфту = white |Колер = green |Выява = [[Файл:MosMetro BelorusskayaZL img3 asv2018-01.jpg|280px]] |Дата адкрыцьця = 11 верасьня 1938 |Праектная назва = Беларускі вакзал |Былыя назвы = |Праекты пераназваньня = |Тып = |Глыбіня = 34 м |Колькасьць плятформаў = 1 |Тып плятформы = |Форма плятформы = |Даўжыня плятформы = |Шырыня плятформы = |Архітэктары = |Архітэктары вэстыбюляў = |Скульптар = |Інжынэры-канструктары = |Інжынэры-канструктары вэстыбюляў = |Будаўнік = |Выхад да вуліц = [[Беларускі вакзал]], плошча Цвярская застава, вуліца Грузінскі Вал і 2-я Брэсцкая вуліца |Пераход = |Пачатак працы = |Сканчэньне працы = |Мабільныя апэратары = |Код = 035 }} {{Замаскварэцкая лінія}} '''«Беларуская»''' — станцыя [[Замаскварэцкая лінія|Замаскварэцкай лініі]] [[Маскоўскі мэтрапалітэн|Маскоўскага мэтрапалітэну]]. Разьмешчаная пад плошчай Цвярская Застава паміж станцыямі [[Дынама (станцыя мэтро, Масква)|«Дынама»]] і [[Маякоўская (станцыя мэтро, Масква)|«Маякоўская»]]. Станцыя адкрыта 11 верасьня 1938 году разам з адкрыцьцём [[Замаскварэцкая лінія|Замаскварэцкай лініі]]. Названая па Беларускаму вакзалу, у будынак якога ўбудаваны адзіны выхад станцыі. Мае пераход на станцыю [[Беларуская (станцыя мэтро, Кальцавая лінія)|«Беларуская»]] [[Кальцавая лінія (Масква)|Кальцавой лініі]]. == Гісторыя == У час [[Вялікая Айчынная вайна|Вялікай Айчыннай вайны]] на станцыі «Беларуская» разьмясьціўся цэнтральны камандны пункт, для чаго была адгароджаная частка платформы. Іншая частка выкарыстоўвалася пасажырамі, а ў начны час там знаходзілася бамбасховішча. == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20130423224208/http://www.mosmetro.ru/stations/zamoskvoretskaya/belorusskaya/ Станцыя «Беларуская» на афіцыйным сайце Маскоўскага мэтрапалітэну] {{Commonscat|Belorusskaya-Radialnaya}} [[Катэгорыя:Маскоўскі мэтрапалітэн]] o3ozcfihouoh6hbebupj4ajski837i8 Беларуская (станцыя мэтро, Кальцавая лінія) 0 135701 2330625 2274298 2022-07-30T22:39:59Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Станцыя мэтрапалітэну |Назва = Беларуская |Лінія = [[Кальцавая лінія (Масква)|Кальцавая лінія]] |Мэтрапалітэн = Маскоўскі мэтрапалітэн |Колер шрыфту = |Колер = |Выява = [[Файл:Moscow Metro Belorusskaya-KL.jpg|250px|Цэнтральная заля станцыі]] |Дата адкрыцьця = 30 студзеня [[1952 год у гісторыі мэтрапалітэну|1952]] |Праектная назва = |Былыя назвы = |Праекты пераназваньня = |Тып = |Глыбіня = 42,5 м |Колькасьць плятформаў = 1 |Тып плятформы = |Форма плятформы = |Даўжыня плятформы = |Шырыня плятформы = |Архітэктары = |Архітэктары вэстыбюляў = |Скульптар = |Інжынэры-канструктары = |Інжынэры-канструктары вэстыбюляў = |Будаўнік = |Выхад да вуліц = плошча Цьвярская застава, вуліца Грузінскі Вал, вуліца Бутырскі Вал, Лясная вуліца |Пераход = «[[Беларуская (станцыя мэтро, Замаскварэцкая лінія)|Беларуская]]» |Пачатак працы = 05:25 (заходні вэстыбюль)<br/>05:20 (усходні вэстыбюль) |Сканчэньне працы = 1:00 |Мабільныя апэратары = |Код = 067, Бл }} {{Кальцавая лінія (Масква)}} «'''Белару́ская'''» — станцыя [[Кальцавая лінія (Масква)|Кальцавой лініі]] [[Маскоўскі мэтрапалітэн|Маскоўскага мэтрапалітэну]]. Разьмешчаная пад плошчай Цьвярская Застава паміж станцыямі «[[Чырвонапрэсьненская]]» і «[[Новаслабодзкая]]». Станцыя адкрыта 30 студзеня 1952 году. Названая па Беларускім вакзале, каля якога разьмешчаная. Мае пераход на станцыю «[[Беларуская (станцыя мэтро, Замаскварэцкая лінія)|Беларуская]]» [[Замаскварэцкая лінія|Замаскварэцкай лініі]]. == Вонкавыя спасылкі == {{Commonscat|Belorusskaya-Koltsevaya}} * [https://web.archive.org/web/20130423222426/http://www.mosmetro.ru/stations/koltsevaya/belorusskaya/ Станцыя «Беларуская» на афіцыйным сайце Маскоўскага мэтрапалітэну] [[Катэгорыя:Маскоўскі мэтрапалітэн]] 80uayr2p0h9nqpup3upnrzfpfwkelak Цюмень 0 135999 2330471 2246687 2022-07-30T14:27:30Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Расея |Назва = Цюмень |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Цюмені |Назва расейскай мовай = Тюмень |Герб = Coat of Arms of Tyumen (Tyumen oblast) (2005).png |Сьцяг = Flag of Tyumen (Tyumen oblast) (2005).png |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Суб’ект фэдэрацыі = [[Цюменская вобласьць]] |Від раёну = |Раён = |Від паселішча = |Паселішча = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = 235 |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 609650 |Год падліку колькасьці = 2012 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = |Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = |Год падліку колькасьці аглямэрацыі = |Крыніца колькасьці аглямэрацыі = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Колькасьць двароў = |Паштовы індэкс = 625000 |Тэлефонны код = 3452 |АКАТУ = |Выява = Крестовоздвиженская церковь (Тюмень)-2.jpg |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 57 |Шырата хвілінаў = 9 |Шырата сэкундаў = |Даўгата градусаў = 65 |Даўгата хвілінаў = 32 |Даўгата сэкундаў = |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Сайт = }} '''Цюмень''' ({{мова-ru|Тюмень}}) — [[горад]] у [[Расея|Расеі]], адміністрацыйны цэнтар [[Цюменская вобласьць|Цюменскай вобласьці]]. Паводле колькасьці насельніцтва зьяўляецца займае другі радок у вобласьці. Горад зьяўляецца чыгуначным вузлом [[Транссыбірская магістраль|Транссыбірскай магістралі]], а таксама адміністрацыйным і дзелавым цэнтрам найбуйнейшага нафтагазаздабываючага рэгіёну. Цюмень ёсьць неафіцыйнай «нафтагазавай сталіцай» Расеі. У горадзе маецца міжнародны аэрапорт «[[Рошчына (аэрапорт)|Рошчына]]». == Гісторыя == Першыя сьляды знаходжаньня чалавека на тэрыторыі сучаснай Цюмені былі выяўлены на берагах Андрэеўскага возера і на левым беразе [[Тура (рака)|Туры]]. Упершыню назва «Цюмень» згадваецца ў 1406 годзе ў Архангелагорадзкім летапісу. У XIII—XVI стагодзьдзях на беразе ракі [[Цюменка]] знаходзілася сталіца Цюменскага ханства [[Чынгі-Тура]]. Будаўніцтва расейскана цюменскага астрогу было распачата 29 ліпеня 1586 году паблізу Чынгі-Туры, паводле загаду цара [[Фёдар I Іванавіч|Фёдара I Іванавіча]]. Цюмень паўстала на старажытнай караванный дарозе зь [[Цэнтральная Азія|Сярэдняй Азіі]] ў Паволжа, на так званым «Цюменскай валоцы». Горад засяляўся ў асноўным пермскімі, сальвычагодзкімі і ўсьцюскімі перасяленцамі. У Цюмені знаходзілася адна зь першых у [[Сыбір]]ы ямскіх слабодаў, заснаваная ў 1605 годзе. У 1618 годзе манахам Ніфонтам быў заснаваны Траецкі манастыр. У першыя гады горад падвяргаўся нападам [[татары|татараў]] і [[калмыкі|калмыкаў]]. У 1640—1642 гадох за часам ваяводы [[Рыгор Барацінскі|Рыгорам Барацінскім]] цэнтральная частка гораду была ўмацавана. У 1695 годзе ў горадзе адбыўся пажар, у выніку якога драўляны горад згарэў. Пасьля гэтага пачынаецца каменнае будаўніцтва. З 1709 году Цюмень уваходзіла ў склад [[Сыбірская губэрня|Сыбірскай губэрні]], а ў 1782 годзе стала павятовым горадам Табольскага намесьніцтва. У XIX стагодзьдзі адначасова з заняпадам [[Табольск]]у горад уваходзіць у час росквіту. Асаблівы імпульс ягонаму разьвіцьцю надало правядзеньне праз горад [[Транссыбірская магістраль|Транссыбірскай магістралі]]. Цюмень была і важным цэнтрам гандлю. З 1845 году да пачатку XX стагодзьдзя ў Цюмені штогод ладзілася буйны Васільеўскі кірмаш, а таксама праходзіў міжнародны тлушчавы кірмаш<ref>[http://www.tumentoday.ru/2010/09/22/%C2%AB%D1%81%D0%B8%D0%B1%D0%B8%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9-%D0%BB%D0%B5%D0%B9%D0%BF%D1%86%D0%B8%D0%B3%C2%BB/ «Сибирский Лейпциг»]. Тюменская область сегодня.</ref>. Пачынаючы з 1918 году Цюмень пачала прэтэндаваць на адміністрацыйныя функцыі. У 1918 годзе ў Цюмень быў перанесены губэрнскі цэнтар з Табольску. У пэрыяд [[Грамадзянская вайна ў Расеі|Грамадзянскай вайны]] ішлі баі за горад, а 20 ліпеня 1918 году Цюмень была занята белагвардзейцамі, 8 жніўня 1919 году атрады 51-й дывізіі [[Васіль Блюхер|Васіля Блюхера]] ўвайшлі ў горад. Да 1922 году Цюмень была цэнтрам [[Цюменская губэрня|Цюменскай губэрні]], з 1923 па 1933 год — цэнтрам Цюменскай акругі ў складзе Ўральскай вобласьці. 17 студзеня 1934 году Пастановай УЦВК Уральская вобласьць была падзелена на тры вобласьці — Сьвярдлоўскую з цэнтрам у горадзе [[Екацярынбург|Сьвярдлоўск]], Чалябінскую вобласьць з цэнтрам у [[Чалябінск]]у і Обска-Іртыскую вобласьць з цэнтрам у Цюмені<ref>[https://web.archive.org/web/20141223065209/http://bestpravo.ru/sssr/eh-gosudarstvo/z2o.htm «Постановление ВЦИК от 17 января 1934 года "О разделении Уральской области"»]. BestPravo.</ref>. З 1935 па 1944 гады горад знаходзіўся ў складзе Омскай вобласьці. 14 жніўня 1944 году была створана Цюменская вобласьць, цэнтрам якой стала Цюмень. У час [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] ў горад было эвакуявана цела Леніна<ref>[http://www.kommersant.ru/doc/18096 «Главный эвакуированный Советского Союза»]. Коммерсантъ-Власть.</ref>. Функцыі маўзалею часова выконваў будынак цяперашняй [[Цюменская дзяржаўная сельскагаспадарчая акадэмія|Цюменскай дзяржаўнай сельскагаспадарчай акадэміі]]. Пасьля адкрыцьця ў Цюменскай вобласьці ў 1960-х гадох буйных радовішчаў нафты і газу ўсё жыцьцё гораду было падпарадкавана выкананьню нафтасэрвісных і транспартных функцыяў, неабходных для забесьпячэньня патрэбаў Цюменскай Поўначы. == Эканоміка == Асновай эканомікі гораду зьяўляецца [[нафтагазавая прамысловасьць]]. У горадзе разьмешчаны штаб-кватэры або прадстаўніцтва здабыўных і транспартных прадпрыемстваў нафтагазавай галіны, як то «[[Захсібгазпрам]]», «[[Лукойл]]-Уралнафтапрадукт», ААТ «[[Тюменнафтагаз]]», ТАА «[[Тюменндідзіпрагаз]]», філіял ААТ «ТНК-BP Менеджмент» — «ТНК-BP Сібір». У горадзе працуе [[Анціпінскі нафтаперапрацоўчы завод]]. == Гарады-сябры == * [[Г’юстан]], [[Тэхас]], [[ЗША]] * [[Дацын]], [[Кітай]] * [[Цэле (Нямеччына)|Цэле]], [[Нямеччына]] == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [http://www.tyumen-city.ru/ Афіцыйны сайт адміністрацыі гораду] * [https://web.archive.org/web/20110809031602/http://www.2men.info/ Праект «Фота Цюмені»] {{Найбуйнейшыя гарады Расеі}} [[Катэгорыя:Цюмень| ]] mqtkz9l88hm3njxhbnabwnxvrqldcmv Менск-Арэна 0 138068 2330722 2295683 2022-07-31T08:41:24Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Стадыён |назва = Менск-Арэна |выява = [[Файл:2009. Stamp of Belarus 39-2009-11-23-m-2.jpg|200пкс|Менск-Арэна]] |горад = Менск |адрас = [[Праспэкт Пераможцаў (Менск)|пр. Пераможцаў]], 111 |пабудаваны = [[2009]] |адкрыты = [[30 студзеня]] [[2010]] |умяшчальнасьць = 15 000 |каманда = [[Дынама Менск (хакейны клюб)|ХК «Дынама»]] ([[Кантынэнтальная хакейная ліга|КХЛ]])<br />[[Цмокі-Менск]] ([[Адзіная ліга ВТБ]]) |габарыты = 30×61 |Краіна = Беларусь |Шырата паўшар'е = паўночнае |Шырата градусаў = 53 |Шырата хвілінаў = 56 |Шырата сэкундаў = 11.4 |Даўгата паўшар'е = усходняе |Даўгата градусаў = 27 |Даўгата хвілінаў = 28 |Даўгата сэкундаў = 58.44 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = }} «'''Менск-Арэна'''» (поўная назва — «''Шматпрофільны культурна-спартовы комплекс „Менск-Арэна“''») — спартова-забаўляльны комплекс у горадзе [[Менск]]у, [[Беларусь]]. Складаецца з трох аб’ектаў: шматфункцыянальнай спартова-відовішчнай арэны ёмістасьцю 15 000 гледачоў, канькабежнага стадыёну й вэлядрому. == Гісторыя == «Менск-Арэна» пачала праектавацца па выдадзеным у канцы [[2005]] году ўказе [[Прэзыдэнт Беларусі|прэзыдэнта Рэспублікі Беларусь]] аб будаўніцтве шматпрофільнага спартовага комплексу<ref>[http://www.pravo.by/main.aspx?guid=3871&p0=P30500622&p2={NRPA} О строительстве в г. Минске многопрофильного культурно-спортивного комплекса «Минск-Арена»]{{Недаступная спасылка|date=March 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}. Нацыянальны прававы партал</ref>. Будаўніцтва пачалося ўвесну [[2006]] году<ref>[https://web.archive.org/web/20200724031839/https://news.tut.by/society/67592.html Президент открыл новую «стройку века»]. TUT.BY</ref>. Генэральным праектоўцам комплексу выступаў «Белпраект», а генэральным падрадчыкам — «Менскпрамбуд». Першым, [[30 сьнежня]] [[2008]] году, быў уведзены ў эксплюатацыю вэлядром. На ім у ліпені [[2009]] году прайшоў чэмпіянат Эўропы па трэкавых вэлягонках. [[2 сьнежня]] [[2009]] году адбылася першая трэніроўка на лёдзе канькабежнага стадыёну. Першы хакейны матч на «Менск-Арэне» адбыўся [[26 сьнежня]] [[2009]] году, калі адбылося пробнае запаўненьне трыбун гледачамі, калі сустракаліся юнацкія каманды СДЮШАР «Менск» і хакейнай школы «Юнацтва». Першую шайбу ў гісторыі «Менск-Арэны» закінуў форвард СДЮШАР «Менск» Павал Пячура. Першы афіцыйны матч адбыўся [[14 студзеня]] [[2010]] году ў рамках рэгулярнага чэмпіянату [[Кантынэнтальная хакейная ліга|КХЛ]] менскае «[[Дынама Менск (хакейны клюб)|Дынама]]» прымала магнітагорскі «[[Мэталюрг Магнітагорск|Мэталюрг]]». Урачыстае адкрыцьцё арэны адбылося [[30 студзеня]] [[2010]] году ў рамках Матчу зорак Кантынэнтальнай хакейнай лігі<ref>[http://blr.belta.by/photostory/s_928.html Адкрыццё комплексу «Мінск-Арэна»]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}. БелТА</ref>. На момант адкрыцьця была самай вялікай арэнай сярод усіх камандаў КХЛ і чацьвертай паводле ёмістасьці сярод хакейных арэнаў Эўропы, пасьля аналягічных збудаваньняў у [[Кёльн]]е, [[Прага|Празе]] і [[Бэрн]]е. Акрамя таго на арэне рэгулярна праходзяць музычныя канцэрты, першым выканаўцам, які выступіў на пляцоўцы стаў гурт [[Rammstein]]. У траўні [[2014]] годзе на «Менск-Арэне» праводзіліся матчы [[Чэмпіянат сьвету па хакеі з шайбай 2014 году|чэмпіянату сьвету па хакеі з шайбай]] (уключна з матчам-адкрыцьцём чэмпіянату й фінальнай гульнёй). == Найбуйнейшыя спартовыя мерапрыемствы == * [[15 ліпеня|15]]—[[19 ліпеня]] [[2009 год]]у — Чэмпіянат Эўропы па [[трэкавыя вэлягонкі|трэкавых вэлягонках]] * [[30 студзеня]] [[2010 год]]у — [[Матч зорак КХЛ]] * [[27 траўня|27]]—[[29 траўня]] [[2011 год]]у — [[Чэмпіянат Эўропы па мастацкай гімнастыцы 2011 году]] * [[27 лютага]] — [[4 сакавіка]] [[2012 год]]у — [[Чэмпіянат сьвету па фігурным катаньні сярод юніёраў 2012 году]] * [[20 лютага|20]]—[[24 лютага]] [[2013 год]]у — [[Чэмпіянат сьвету па трэкавых вэлягонках 2013 году]] * [[9 траўня|9]]—[[25 траўня]] [[2014 год]]у — [[Чэмпіянат сьвету па хакеі з шайбай 2014 году]] == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [https://web.archive.org/web/20110926064142/http://www.minskarena.by/ Афіцыйны сайт ШКСК «Менск-арэна»] * [https://web.archive.org/web/20100126123011/http://www.velodrom-minsk.by/ Афіцыйны сайт вэлядрому ШКСК «Менск-арэна»] {{Менск}} [[Катэгорыя:Хакейныя стадыёны Беларусі]] [[Катэгорыя:Збудаваньні Менску]] [[Катэгорыя:Зьявіліся ў 2009 годзе]] 8b707ug5p2smt4dqer6ivds4jq5jdkz Апэ 0 139047 2330603 2181548 2022-07-30T21:16:39Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Латвія |Назва = Апэ |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Апэ |Арыгінальная назва = Ape |Герб = LVA Ape COA.png |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = 1920 |Магдэбурскае права = |Былыя назвы = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Рэгіён = [[Відзэмэ]] |Край = [[Апскі край|Апскі]] |Воласьць = |Мэр = |Плошча = 1.7 |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 953 |Год падліку колькасьці = 2016 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref>[http://www.pmlp.gov.lv/lv/assets/documents/statistika/IRD2016/ISPV_Pasvaldibas_iedzivotaju_skaits_pagasti.pdf «Latvijas iedzīvotāju skaits pašvaldībās pagastu dalījumā»]</ref> |Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = |Год падліку колькасьці аглямэрацыі = |Крыніца колькасьці аглямэрацыі = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = LV-4301<br />LV-4302 |Паштовыя індэксы = |ATVK = |Выява = Ape centrs.JPG |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 57 |Шырата хвілінаў = 32 |Шырата сэкундаў = 27 |Даўгата градусаў = 26 |Даўгата хвілінаў = 41 |Даўгата сэкундаў = 36 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Сайт = [http://www.ape.lv/ www.ape.lv] }} '''Апэ''' ({{мова-lv|Ape}}) — [[горад|места]] ў [[Латвія|Латвіі]]. Зьяўляецца адміністрацыйным цэнтрам [[Апскі край|Апскага краю]]. Плошча 1,7 км². Насельніцтва на 2010 год — 1083 чал. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [https://web.archive.org/web/20170426165915/http://www.ape.lv/ Сайт Апэ] * [https://web.archive.org/web/20120302124623/http://www.pmlp.gov.lv/lv/statistika/dokuments/2010/ISPV_Pasvaldibas_iedzivotaju_skaits_pagasti.pdf Latvijas iedzīvotāju skaits pašvaldībās 01.07.2010]{{ref-lv}} {{Гарады Латвіі}} [[Катэгорыя:Гарады Латвіі]] fc0rwix26zjnd2tjrex76qlcfdzj0ub Аўцэ 0 139130 2330613 2181756 2022-07-30T21:56:40Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Латвія |Назва = Аўцэ |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Аўцэ |Няпэўная назва = |Арыгінальная назва = Auce |Герб = Auce.png |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = [[1924]] |Магдэбурскае права = |Былыя назвы = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Рэгіён = [[Зэмгале]] |Край = [[Аўцскі край|Аўцскі]] |Воласьць = |Мэр = |Плошча = 3.66 |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 2712 |Год падліку колькасьці = 2016 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref>[http://www.pmlp.gov.lv/lv/assets/documents/statistika/IRD2016/ISPV_Pasvaldibas_iedzivotaju_skaits_pagasti.pdf «Latvijas iedzīvotāju skaits pašvaldībās pagastu dalījumā»]</ref> |Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = |Год падліку колькасьці аглямэрацыі = |Крыніца колькасьці аглямэрацыі = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = LV-3708 |Паштовыя індэксы = |ATVK = |Выява = AuceLatvija.JPG |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 56 |Шырата хвілінаў = 27 |Шырата сэкундаў = 39 |Даўгата градусаў = 22 |Даўгата хвілінаў = 54 |Даўгата сэкундаў = 04 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = Category:Auce |Сайт = [http://www.auce.lv/ www.auce.lv] }} '''Аўцэ''' ({{мова-lv|Auce}}) — [[горад|места]] ў [[Латвія|Латвіі]]. Зьяўляецца адміністрацыйным цэнтрам [[Аўцскі край|Аўцскага краю]] Плошча 3,66 км². Насельніцтва 2981 чал. (2012). == Вонкавыя спасылкі == {{Commons|Category:Auce}} * [http://www.auce.lv/ Сайт Аўцэ] * [https://web.archive.org/web/20120715075146/http://www.pmlp.gov.lv/lv/statistika/dokuments/2012/ISPV_Pasvaldibas_iedzivotaju_skaits_pagasti.pdf Latvijas iedzīvotāju skaits pašvaldībās 01.01.2012]{{ref-lv}} {{Гарады Латвіі}} [[Катэгорыя:Гарады Латвіі]] 1uro0gkk66g9apy43dwhb2q8cvxh94i Балві 0 139131 2330615 2181833 2022-07-30T22:09:48Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Латвія |Назва = Балві |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Балві |Няпэўная назва = |Арыгінальная назва = Balvi |Герб = Coat of Arms of Balvi.svg |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = [[1928]] |Магдэбурскае права = |Былыя назвы = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Рэгіён = [[Латгалія]] |Край = [[Балвскі край|Балвскі]] |Воласьць = |Мэр = |Плошча = 5.08 |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 7109 |Год падліку колькасьці = 2016 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref>[http://www.pmlp.gov.lv/lv/assets/documents/statistika/IRD2016/ISPV_Pasvaldibas_iedzivotaju_skaits_pagasti.pdf «Latvijas iedzīvotāju skaits pašvaldībās pagastu dalījumā»]</ref> |Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = |Год падліку колькасьці аглямэрацыі = |Крыніца колькасьці аглямэрацыі = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = LV-4501 |Паштовыя індэксы = |ATVK = |Выява = Ул. Берзпилс, Балви (P47).jpg |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 57 |Шырата хвілінаў = 07 |Шырата сэкундаў = 57 |Даўгата градусаў = 27 |Даўгата хвілінаў = 15 |Даўгата сэкундаў = 57 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = [http://www.balvi.lv www.balvi.lv] }} '''Балві''' ({{мова-lv|Balvi}}) — [[горад|места]] ў [[Латвія|Латвіі]]. Зьяўляецца адміністрацыйным цэнтрам [[Балвскі край|Балвскага краю]]. Плошча 5,08 км². Насельніцтва 7738 чал. (2012). == Вонкавыя спасылкі == {{Commons|Category:Balvi}} * [http://www.balvi.lv Сайт Балві] * [https://web.archive.org/web/20120715075146/http://www.pmlp.gov.lv/lv/statistika/dokuments/2012/ISPV_Pasvaldibas_iedzivotaju_skaits_pagasti.pdf Latvijas iedzīvotāju skaits pašvaldībās 01.01.2012]{{ref-lv}} {{Гарады Латвіі}} [[Катэгорыя:Гарады Латвіі]] j1zzk4whhx3fdn47v76bhq5qlnbbdip Балданэ 0 139132 2330616 2181834 2022-07-30T22:09:55Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Латвія |Назва = Балданэ |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Балданэ |Няпэўная назва = |Арыгінальная назва = Baldone |Герб = Baldone.png |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былыя назвы = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Рэгіён = [[Зэмгалэ]] |Край = [[Балданскі край|Балданскі]] |Воласьць = |Мэр = |Плошча = 5.2 |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 2366 |Год падліку колькасьці = 2016 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref>[http://www.pmlp.gov.lv/lv/assets/documents/statistika/IRD2016/ISPV_Pasvaldibas_iedzivotaju_skaits_pagasti.pdf «Latvijas iedzīvotāju skaits pašvaldībās pagastu dalījumā»]</ref> |Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = |Год падліку колькасьці аглямэрацыі = |Крыніца колькасьці аглямэрацыі = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = LV-2125 |Паштовыя індэксы = |ATVK = |Выява = Baldone no Vanagkalna.jpg |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 57 |Шырата хвілінаў = 07 |Шырата сэкундаў = 57 |Даўгата градусаў = 27 |Даўгата хвілінаў = 15 |Даўгата сэкундаў = 57 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Ба́лданэ''' ({{мова-lv|Baldone}}) — [[горад|места]] ў [[Латвія|Латвіі]]. Зьяўляецца адміністрацыйным цэнтрам [[Балданскі край|Балданскага краю]] Плошча 5,2 км². Насельніцтва 2362 чал. (2012). == Вонкавыя спасылкі == {{Commons|Category:Baldone}} * [http://www.baldone.lv Сайт Балданэ] * [https://web.archive.org/web/20120715075146/http://www.pmlp.gov.lv/lv/statistika/dokuments/2012/ISPV_Pasvaldibas_iedzivotaju_skaits_pagasti.pdf Latvijas iedzīvotāju skaits pašvaldībās 01.01.2012]{{ref-lv}} {{Гарады Латвіі}} [[Катэгорыя:Гарады Латвіі]] tlsgb85w983s5ba67toz0ovyug0tu26 Балажы 0 139133 2330614 2181828 2022-07-30T22:09:05Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Латвія |Назва = Балажы |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Балажы |Няпэўная назва = |Арыгінальная назва = Baloži |Герб = Coat of Arms of Baloži.svg |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былыя назвы = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Рэгіён = [[Зэмгалэ]] |Край = [[Кекаўскі край|Кекаўскі]] |Воласьць = |Мэр = |Плошча = 6.7 |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 6343 |Год падліку колькасьці = 2016 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref>[http://www.pmlp.gov.lv/lv/assets/documents/statistika/IRD2016/ISPV_Pasvaldibas_iedzivotaju_skaits_pagasti.pdf «Latvijas iedzīvotāju skaits pašvaldībās pagastu dalījumā»]</ref> |Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = |Год падліку колькасьці аглямэрацыі = |Крыніца колькасьці аглямэрацыі = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = LV-2112 |Паштовыя індэксы = |ATVK = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 56 |Шырата хвілінаў = 52 |Шырата сэкундаў = 30 |Даўгата градусаў = 24 |Даўгата хвілінаў = 07 |Даўгата сэкундаў = 09 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Ба́лажы''' ({{мова-lv|Baloži}}) — [[горад|места]] ў [[Латвія|Латвіі]]. Плошча 6,7 км². Насельніцтва 5867 чал. (2012). == Вонкавыя спасылкі == {{Commons|Category:Baloži}} * [https://web.archive.org/web/20130315193853/http://www.balozipilseta.lv/public/ Сайт Балажы] * [https://web.archive.org/web/20120715075146/http://www.pmlp.gov.lv/lv/statistika/dokuments/2012/ISPV_Pasvaldibas_iedzivotaju_skaits_pagasti.pdf Latvijas iedzīvotāju skaits pašvaldībās 01.01.2012]{{ref-lv}} {{Гарады Латвіі}} [[Катэгорыя:Гарады Латвіі]] e8sssnz9a5mnensirsaey2vgt3fesoi Баўска 0 139134 2330620 2181958 2022-07-30T22:33:40Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Латвія |Назва = Баўска |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Баўскі |Няпэўная назва = |Арыгінальная назва = Bauska |Герб = Lv-Bauska city coa.png |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = [[1609]] |Магдэбурскае права = |Былыя назвы = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Рэгіён = [[Зэмгалэ]] |Край = [[Баўскі край|Баўскі]] |Воласьць = |Мэр = |Плошча = 6.3 |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 9348 |Год падліку колькасьці = 2016 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref>[http://www.pmlp.gov.lv/lv/assets/documents/statistika/IRD2016/ISPV_Pasvaldibas_iedzivotaju_skaits_pagasti.pdf «Latvijas iedzīvotāju skaits pašvaldībās pagastu dalījumā»]</ref> |Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = |Год падліку колькасьці аглямэрацыі = |Крыніца колькасьці аглямэрацыі = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = LV-3901<br />LV-3902 |Паштовыя індэксы = |ATVK = |Выява = 3 Bauskas-pils-9apr04.jpg |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 56 |Шырата хвілінаў = 24 |Шырата сэкундаў = 25 |Даўгата градусаў = 24 |Даўгата хвілінаў = 11 |Даўгата сэкундаў = 11 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Баўска''' ({{мова-lv|Bauska}}) — [[горад|места]] ў [[Латвія|Латвіі]]. Зьяўляецца адміністрацыйным цэнтрам [[Баўскі край|Баўскага краю]]. Плошча 6,3 км². Насельніцтва 9796 чал. (2012). == Вонкавыя спасылкі == {{Commons|Category:Bauska}} * [http://www.bauska.lv/ Сайт Баўскі] * [https://web.archive.org/web/20120715075146/http://www.pmlp.gov.lv/lv/statistika/dokuments/2012/ISPV_Pasvaldibas_iedzivotaju_skaits_pagasti.pdf Latvijas iedzīvotāju skaits pašvaldībās 01.01.2012]{{ref-lv}} {{Гарады Латвіі}} [[Катэгорыя:Гарады Латвіі]] i0a36lwpvqy2s8gq022a5fud84lh89l Броцэні 0 139135 2330629 2182195 2022-07-30T23:20:47Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Латвія |Назва = Броцэні |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Броцэняў |Няпэўная назва = |Арыгінальная назва = Brocēni |Герб = Coat of Arms of Brocēni.svg |Сьцяг = Flag of Brocēni.svg |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былыя назвы = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Рэгіён = [[Курляндыя]] |Край = [[Броцэнскі край|Броцэнскі]] |Воласьць = |Мэр = |Плошча = 8.55 |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 3134 |Год падліку колькасьці = 2016 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref>[http://www.pmlp.gov.lv/lv/assets/documents/statistika/IRD2016/ISPV_Pasvaldibas_iedzivotaju_skaits_pagasti.pdf «Latvijas iedzīvotāju skaits pašvaldībās pagastu dalījumā»]</ref> |Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = |Год падліку колькасьці аглямэрацыі = |Крыніца колькасьці аглямэрацыі = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = LV-3851; LV-3801 |Паштовыя індэксы = |ATVK = |Выява = Broceni station.JPG |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 56 |Шырата хвілінаў = 40 |Шырата сэкундаў = 48 |Даўгата градусаў = 22 |Даўгата хвілінаў = 34 |Даўгата сэкундаў = 06 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Броцэні''' ({{мова-lv|Brocēni}}) — [[горад|места]] ў [[Латвія|Латвіі]]. Зьяўляецца адміністрацыйным цэнтрам [[Броцэнскі край|Броцэнскага краю]]. Плошча 8,55 км². Насельніцтва 3411 чал. (2012). == Вонкавыя спасылкі == {{Commons|Category:Brocēni}} * [http://www.broceni.lv/ Сайт Броцэняў] * [https://web.archive.org/web/20120715075146/http://www.pmlp.gov.lv/lv/statistika/dokuments/2012/ISPV_Pasvaldibas_iedzivotaju_skaits_pagasti.pdf Latvijas iedzīvotāju skaits pašvaldībās 01.01.2012]{{ref-lv}} {{Гарады Латвіі}} [[Катэгорыя:Гарады Латвіі]] 67o4r8nb8xprop1neupfpbi3nwr7szg Яўньелгава 0 139137 2330509 2179861 2022-07-30T16:32:55Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Латвія |Назва = Яўньелгава |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Яўньелгавы |Арыгінальная назва = Jaunjelgava |Герб = Jaunjelgava.png |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Рэгіён = [[Сэлія]] |Край = [[Яўньелгаўскі край|Яўньелгаўскі]] |Воласьць = |Мэр = |Плошча = 6.1 |Крыніца плошчы = |Вышыня = 35 |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 2127 |Год падліку колькасьці = 2016 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref>http://www.pmlp.gov.lv/lv/assets/documents/statistika/IRD2016/ISPV_Pasvaldibas_iedzivotaju_skaits_pagasti.pdf</ref> |Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = |Год падліку колькасьці аглямэрацыі = |Крыніца колькасьці аглямэрацыі = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = LV-5134 |Паштовыя індэксы = |ATVK = |Выява = Jaunjelgavas pasvaldiba.JPG |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 56 |Шырата хвілінаў = 37 |Шырата сэкундаў = 03 |Даўгата градусаў = 25 |Даўгата хвілінаў = 05 |Даўгата сэкундаў = 00 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Сайт = }} '''Яўньелгава''' ({{мова-lv|Jaunjelgava}}) — [[горад|места]] ў [[Латвія|Латвіі]]. Зьяўляецца адміністрацыйным цэнтрам [[Яўньелгаўскі край|Яўньелгаўскага краю]]. Плошча 6,1 км². Насельніцтва на 2012 год — 2221 чал. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [http://www.jaunjelgava.lv/ Сайт Яўньелгавы] * [https://web.archive.org/web/20120715075146/http://www.pmlp.gov.lv/lv/statistika/dokuments/2012/ISPV_Pasvaldibas_iedzivotaju_skaits_pagasti.pdf Latvijas iedzīvotāju skaits pašvaldībās 01.01.2012]{{ref-lv}} {{Гарады Латвіі}} [[Катэгорыя:Гарады Латвіі]] f4daowqdgqbhjgb0eycb1di8hddxv2q Зілупэ 0 139139 2330682 2184565 2022-07-31T05:14:11Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Латвія |Назва = Зілупэ |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Зілупэ |Няпэўная назва = |Арыгінальная назва = Zilupe |Герб = Escut Zilupe.PNG |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былыя назвы = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Рэгіён = [[Латгалія]] |Край = [[Зілупскі край|Зілупскі]] |Воласьць = |Мэр = |Плошча = 5 |Крыніца плошчы = |Вышыня = 120 |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 1634 |Год падліку колькасьці = 2016 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref>[http://www.pmlp.gov.lv/lv/assets/documents/statistika/IRD2016/ISPV_Pasvaldibas_iedzivotaju_skaits_pagasti.pdf «Latvijas iedzīvotāju skaits pašvaldībās pagastu dalījumā»]</ref> |Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = |Год падліку колькасьці аглямэрацыі = |Крыніца колькасьці аглямэрацыі = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = LV-5751 |Паштовыя індэксы = |ATVK = |Выява = Zilupe pie Zilupes pilsētas.jpg |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 56 |Шырата хвілінаў = 23 |Шырата сэкундаў = 07 |Даўгата градусаў = 28 |Даўгата хвілінаў = 07 |Даўгата сэкундаў = 19 |Пазыцыя подпісу на мапе = зьлева |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Зілупэ''' ({{мова-lv|Zilupe}}) — [[горад|места]] ў [[Латвія|Латвіі]]. Зьяўляецца адміністрацыйным цэнтрам [[Зілупскі край|Зілупскага краю]]. Плошча 5 км². Насельніцтва 1630 чал. (2016). == Вонкавыя спасылкі == {{Commons|Category:Zilupe}} * [http://www.zilupe.lv/ Сайт Зілупэ] * [https://web.archive.org/web/20120715075146/http://www.pmlp.gov.lv/lv/statistika/dokuments/2012/ISPV_Pasvaldibas_iedzivotaju_skaits_pagasti.pdf Latvijas iedzīvotāju skaits pašvaldībās 01.01.2012]{{ref-lv}} {{Гарады Латвіі}} [[Катэгорыя:Гарады Латвіі]] sz56f6gdppnf74sex02muagonpoloyg Ікшкілэ 0 139140 2330560 2318520 2022-07-30T19:11:30Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Латвія |Назва = Ікшкілэ |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Ікшкілэ |Няпэўная назва = |Арыгінальная назва = Ikšķile |Герб = Coat of Arms of Ikšķile.svg |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былыя назвы = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Рэгіён = [[Відзэмэ]] |Край = [[Ікшкільскі край|Ікшкільскі]] |Воласьць = |Мэр = |Плошча = 5.12 |Крыніца плошчы = |Вышыня = 20 |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 7062 |Год падліку колькасьці = 2016 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref>[http://www.pmlp.gov.lv/lv/assets/documents/statistika/IRD2016/ISPV_Pasvaldibas_iedzivotaju_skaits_pagasti.pdf «Latvijas iedzīvotāju skaits pašvaldībās pagastu dalījumā»]</ref> |Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = |Год падліку колькасьці аглямэрацыі = |Крыніца колькасьці аглямэрацыі = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = LV-5052 |Паштовыя індэксы = |ATVK = |Выява = Ikšķiles baznīcas drupas.jpg |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 56 |Шырата хвілінаў = 50 |Шырата сэкундаў = 12 |Даўгата градусаў = 24 |Даўгата хвілінаў = 29 |Даўгата сэкундаў = 46 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Ікшкілэ''' ({{мова-lv|Ikšķile}}) — [[горад|места]] ў [[Латвія|Латвіі]]. Зьяўляецца адміністрацыйным цэнтрам [[Ікшкільскі край|Ікшкільскага краю]]. Плошча 2,2 км². Насельніцтва 4063 чал. (2012). == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.ikskile.lv/ Сайт Ікшкілэ] * [https://web.archive.org/web/20120715075146/http://www.pmlp.gov.lv/lv/statistika/dokuments/2012/ISPV_Pasvaldibas_iedzivotaju_skaits_pagasti.pdf Latvijas iedzīvotāju skaits pašvaldībās 01.01.2012]{{Ref-lv}} {{Гарады Латвіі}} [[Катэгорыя:Гарады Латвіі]] km6sfuz99rld10sokxxz84af00xqq2v Віляка 0 139141 2330645 2199751 2022-07-31T01:02:02Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Латвія |Назва = Віляка |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Вілякі |Няпэўная назва = |Арыгінальная назва = Viļaka |Герб = Vilaka gerb.png |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былыя назвы = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Рэгіён = [[Латгалія]] |Край = [[Віляцкі край|Віляцкі]] |Воласьць = |Мэр = |Плошча = 6.4 |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 1407 |Год падліку колькасьці = 2016 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref>[http://www.pmlp.gov.lv/lv/assets/documents/statistika/IRD2016/ISPV_Pasvaldibas_iedzivotaju_skaits_pagasti.pdf «Latvijas iedzīvotāju skaits pašvaldībās pagastu dalījumā»]</ref> |Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = |Год падліку колькасьці аглямэрацыі = |Крыніца колькасьці аглямэрацыі = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = LV-4583 |Паштовыя індэксы = |ATVK = |Выява = Vilaka no Semenovas.JPG |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 57 |Шырата хвілінаў = 11 |Шырата сэкундаў = 03 |Даўгата градусаў = 27 |Даўгата хвілінаў = 40 |Даўгата сэкундаў = 21 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Віляка''' ({{мова-lv|Viļaka}}) — [[горад|места]] ў [[Латвія|Латвіі]]. Зьяўляецца адміністрацыйным цэнтрам [[Віляцкі край|Віляцкага краю]]. Плошча 6,4 км². Насельніцтва 1407 чал. (2016). == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.vilaka.lv/ Сайт Вілякі] * [https://web.archive.org/web/20120715075146/http://www.pmlp.gov.lv/lv/statistika/dokuments/2012/ISPV_Pasvaldibas_iedzivotaju_skaits_pagasti.pdf Latvijas iedzīvotāju skaits pašvaldībās 01.01.2012]{{ref-lv}} {{Гарады Латвіі}} [[Катэгорыя:Гарады Латвіі]] o3fzqrywcrbqxtwwgbjrk2hzyxqmrb9 Віляны 0 139142 2330646 2304906 2022-07-31T01:02:08Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|тып=артыкул|Вялёна|места ў Латвіі|мястэчка ў Летуве}} {{Населены пункт/Латвія |Назва = Віляны |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Вілянаў |Няпэўная назва = |Арыгінальная назва = Viļāni |Герб = LVA Viļāni COA.png |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былыя назвы = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Рэгіён = [[Латгалія]] |Край = [[Вілянскі край|Вілянскі]] |Воласьць = |Мэр = |Плошча = 4.9 |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 3156 |Год падліку колькасьці = 2016 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref>[http://www.pmlp.gov.lv/lv/assets/documents/statistika/IRD2016/ISPV_Pasvaldibas_iedzivotaju_skaits_pagasti.pdf Latvijas iedzīvotāju skaits pašvaldībās pagastu dalījumā]</ref> |Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = |Год падліку колькасьці аглямэрацыі = |Крыніца колькасьці аглямэрацыі = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = LV-4650 |Паштовыя індэксы = |ATVK = |Выява = Viļānu Svētā Erceņģeļa Miķeļa Romas katoļu baznīca 1.jpg |Апісаньне выявы = Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і кляштар бэрнардынаў |Шырата градусаў = 56 |Шырата хвілінаў = 33 |Шырата сэкундаў = 09 |Даўгата градусаў = 26 |Даўгата хвілінаў = 55 |Даўгата сэкундаў = 29 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Віляны''', '''Вялёны''' ({{мова-lv|Viļāni|скарочана}}) — [[горад|места]] ў [[Латвія|Латвіі]], на рацэ [[Малта|Малце]]. Адміністрацыйны цэнтар [[Вілянскі край|Вілянскага краю]]. Плошча 4,9 км². Насельніцтва на 2016 год — 3156 чалавек. Знаходзяцца за 215 км ад [[Рыга|Рыгі]], чыгуначная станцыя на лініі Рыга — [[Масква]]. Аўтамабільныя дарогі на [[Люцын]], [[Рэжыца|Рэжыцу]], [[Прэйлі]]. Вялёны — даўняе [[мястэчка]] [[Інфлянцкае ваяводзтва|гістарычных Інфлянтаў]] ([[Латгалія|Латгаліі]]). Да нашага часу тут захаваўся комплекс кляштару бэрнардынаў з касьцёлам Сьвятога Міхала Арханёла, помнік архітэктуры XVIII ст. == Гісторыя == [[Файл:Kościół i klasztor w Wielonach - rysunek inwentaryzacyjny.jpg|значак|Кляштар бэрнардынаў, абмеры 1833 г.]] === Паміж Вялікім Княствам Літоўскім і Каралеўствам Польскім === Першы пісьмовы ўпамін пра Вялёны ({{мова-de|Wielona|скарочана}}) датуецца 1495 годам. У 1753 годзе Міхал Рык фундаваў тут кляштар бэрнардынаў. === Пад уладай Расейскай імпэрыі === У выніку [[Першы падзел Рэчы Паспалітай|першага падзелу Рэчы Паспалітай]] (1772 год) Вялёны апынуліся ў складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], у Рэжыцкім павеце [[Віцебская губэрня|Віцебскай губэрні]]. У 2-й палове XIX ст. тут дзейнічаў касьцёл, працавалі школа і фабрыка<ref>Krzywicki J. Wielony // {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|13к}} S. [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XIII/360 360].</ref>. За часамі [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]] ў 1918 годзе Вялёны занялі войскі [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыі]]. === Найноўшы час === У 1920 годзе Віляны ўвайшлі ў склад Латвіі. 11 лютага 1929 году яны атрымалі статус места. == Насельніцтва == === Дэмаграфія === * '''XXI стагодзьдзе''': 2004 год — 3764 чал.; 2011 год — 3208 чал.; 2016 год — 3156 чал. == Турыстычная інфармацыя == === Славутасьці === * Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і кляштар бэрнардынаў (1753) * Могілкі каталіцкія === Страчаная спадчына === * Капліца могілкавая == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.vilanunovads.lv/ Сайт Вілянаў] * [https://web.archive.org/web/20120715075146/http://www.pmlp.gov.lv/lv/statistika/dokuments/2012/ISPV_Pasvaldibas_iedzivotaju_skaits_pagasti.pdf Latvijas iedzīvotāju skaits pašvaldībās 01.01.2012]{{ref-lv}} {{Месты і мястэчкі гістарычных Інфлянтаў}} {{Гарады Латвіі}} [[Катэгорыя:Гарады Латвіі]] pb854h501fmls7as46kyhbzmhx2jem4 Тукумс 0 139145 2330436 2189550 2022-07-30T12:29:03Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Латвія |Назва = Тукумс |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Тукумсу |Арыгінальная назва = Tukums |Герб = Coat of Arms of Tukums.svg |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Рэгіён = [[Курзэмэ]] |Край = [[Тукумскі край|Тукумскі]] |Воласьць = |Мэр = |Плошча = 12.9 |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 18923 |Год падліку колькасьці = 2016 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref>[http://www.pmlp.gov.lv/lv/assets/documents/statistika/IRD2016/ISPV_Pasvaldibas_iedzivotaju_skaits_pagasti.pdf «Latvijas iedzīvotāju skaits pašvaldībās pagastu dalījumā»]</ref> |Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = |Год падліку колькасьці аглямэрацыі = |Крыніца колькасьці аглямэрацыі = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = LV-3101, LV-3102, LV-3104 |Паштовыя індэксы = |ATVK = |Выява = Tukums (37).jpg |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 56 |Шырата хвілінаў = 58 |Шырата сэкундаў = 00 |Даўгата градусаў = 23 |Даўгата хвілінаў = 09 |Даўгата сэкундаў = 12 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Тукумс''' ({{мова-lv|Tukums}}) — [[горад|места]] ў [[Латвія|Латвіі]]. Зьяўляецца адміністрацыйным цэнтрам [[Тукумскі край|Тукумскага краю]]. Плошча 12,9 км². Насельніцтва 18 923 чал. (2016). == Вонкавыя спасылкі == {{Commons|Category:Tukums}} * [http://www.tukums.lv/ Сайт Тукумсу] * [https://web.archive.org/web/20120715075146/http://www.pmlp.gov.lv/lv/statistika/dokuments/2012/ISPV_Pasvaldibas_iedzivotaju_skaits_pagasti.pdf Latvijas iedzīvotāju skaits pašvaldībās 01.01.2012]{{ref-lv}} {{Гарады Латвіі}} [[Катэгорыя:Гарады Латвіі]] eel61uypgvwc0z3sske9vo1ig9d5cec Талсі 0 139148 2330429 2207390 2022-07-30T12:01:39Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Латвія |Назва = Талсі |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Талсі |Арыгінальная назва = |Герб = Coat of Arms of Talsi.svg |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = XIII стагодзьдзе |Статус з = 1917 |Магдэбурскае права = |Былая назва = Тальсэн |Мясцовая назва = |Рэгіён = [[Курзэмэ]] |Край = [[Талсінскі край|Талсінскі]] |Воласьць = |Мэр = Айварс Лацарус |Плошча = 7.83 |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 10377 |Год падліку колькасьці = 2016 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref>[http://www.pmlp.gov.lv/lv/assets/documents/statistika/IRD2016/ISPV_Pasvaldibas_iedzivotaju_skaits_pagasti.pdf «Latvijas iedzīvotāju skaits pašvaldībās pagastu dalījumā»]</ref> |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = |Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = |Год падліку колькасьці аглямэрацыі = |Крыніца колькасьці аглямэрацыі = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Паштовыя індэксы = LV-3201, LV-3203 |Тэлефонны код = +371 632 |ATVK = 0880201 |Выява = Talsi.JPG |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 57 |Шырата хвілінаў = 14 |Шырата сэкундаў = 48 |Даўгата градусаў = 22 |Даўгата хвілінаў = 35 |Даўгата сэкундаў = 19 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Сайт = http://www.talsi.lv/ }} '''Та́лсі''' ({{мова-lv|Talsi}}, {{Мова-de|Talsen}}) — [[места]] ў [[Латвія|Латвіі]]. Зьяўляецца адміністрацыйным цэнтрам [[Талсінскі край|Талсінскага краю]]. Плошча 7,83 км². Насельніцтва {{Лік|10377}} чал. (2016). == Мінуўшчына == Першымі ў гэтай мясцовасьці пасяліліся [[лівы]], пасьля [[куршы]]. Назва места ўпершыню сустракаецца ў крыніцах пад 1231 рокам. Даўні ўмацаваны Талсінскі замак быў істотным цэнтрам Курскай акругі. Узьвядзеньне ордэнскага замку на халме Дзірнаўкалнс у канцы XIII або пачатку XIV стагодзьдзя не спрыяла росту Талсі. Талсі пераходзіў пад уладу Рэчы Паспалітай, Швэцыі, Расейскай імпэрыі. Шмат жыхароў зьнішчылі эпідэміі чумы ў 1657 і 1709 роках. У 1917 атрымаў статус [[места]]. == Турыстычная інфармацыя == * Талсінскае [[гарадзішча (археалягічны аб’ект)|гарадзішча]]. * Мескі парк ({{Мова-lv|Ķēniņkalns|скарочана}}). * [[Палац Фіркаў|Сядзіба]] барона фон Фірка, дзейнічае музэй. * Эвангельская лютаранская царква. == Гарады-сябры == * [[Глёструп]], [[Данія]] * [[Шэлтан (Вашынгтон)|Шэлтан]], [[ЗША]] * [[Прэны]], [[Летува]] * [[Таўрогі]], [[Летува]] * [[Шчолкава]], [[Расея]] * [[Сёдэрчэпінг]], [[Швэцыя]] * [[Курэсаарэ]], [[Эстонія]] == Дадатковыя зьвесткі == У гонар Талсі названы [[Талсі (кратэр)|кратэр]] на [[Марс]]е. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.talsi.lv/ Сайт Талсаў] {{ref-lv}}{{ref-ru}}{{ref-de}}{{ref-en}} * [https://web.archive.org/web/20120715075146/http://www.pmlp.gov.lv/lv/statistika/dokuments/2012/ISPV_Pasvaldibas_iedzivotaju_skaits_pagasti.pdf Насельніцтва паводле стану на 2012] {{ref-lv}} {{Гарады Латвіі}} [[Катэгорыя:Гарады Латвіі]] [[Катэгорыя:Талсі| ]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты, згаданыя ў XIII стагодзьдзі]] [[Катэгорыя:Талсінскі край]] 75f8ga6aflznbk1ff7h9s4ehttf13dp Цэсвайнэ 0 139150 2330469 2190285 2022-07-30T14:27:11Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Латвія |Назва = Цэсвайнэ |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Цэсвайнэ |Арыгінальная назва = Cesvaine |Герб = Coat of Arms of Cesvaine.svg |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былыя назвы = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Рэгіён = [[Відзэмэ]] |Край = [[Цэсвайнскі край|Цэсвайнскі]] |Воласьць = |Мэр = |Плошча = 5.1 |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 1527 |Год падліку колькасьці = 2016 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref>[http://www.pmlp.gov.lv/lv/assets/documents/statistika/IRD2016/ISPV_Pasvaldibas_iedzivotaju_skaits_pagasti.pdf «Latvijas iedzīvotāju skaits pašvaldībās pagastu dalījumā»]</ref> |Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = |Год падліку колькасьці аглямэрацыі = |Крыніца колькасьці аглямэрацыі = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = LV-4871 |Паштовыя індэксы = |ATVK = |Выява = Cesvaine.jpg |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 56 |Шырата хвілінаў = 57 |Шырата сэкундаў = 58 |Даўгата градусаў = 26 |Даўгата хвілінаў = 18 |Даўгата сэкундаў = 18 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Цэсвайнэ''' ({{мова-lv|Cesvaine}}) — [[горад|места]] ў [[Латвія|Латвіі]]. Зьяўляецца адміністрацыйным цэнтрам [[Цэсвайнскі край|Цэсвайнскага краю]]. Плошча 5,1 км². Насельніцтва 1637 чал. (2012). == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [http://www.cesvaine.lv/ Сайт Цэсвайнэ] * [https://web.archive.org/web/20120715075146/http://www.pmlp.gov.lv/lv/statistika/dokuments/2012/ISPV_Pasvaldibas_iedzivotaju_skaits_pagasti.pdf Latvijas iedzīvotāju skaits pašvaldībās 01.01.2012]{{ref-lv}} {{Гарады Латвіі}} [[Катэгорыя:Гарады Латвіі]] d8d40sp29p25ehlbcc4qonvq7tn03s6 Цэсіс 0 139151 2330470 2280879 2022-07-30T14:27:15Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Латвія |Назва = Цэсіс |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Цэсісу |Арыгінальная назва = Cēsis |Герб = Cesis gerb.png |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Рэгіён = [[Відзэмэ]] |Край = [[Цэсіскі край|Цэсіскі]] |Воласьць = |Мэр = |Плошча = 19.3 |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 17170 |Год падліку колькасьці = 2016 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref>[http://www.pmlp.gov.lv/lv/assets/documents/statistika/IRD2016/ISPV_Pasvaldibas_iedzivotaju_skaits_pagasti.pdf «Latvijas iedzīvotāju skaits pašvaldībās pagastu dalījumā»]</ref> |Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = |Год падліку колькасьці аглямэрацыі = |Крыніца колькасьці аглямэрацыі = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = LV-41(01-03) |Паштовыя індэксы = |ATVK = |Выява = Cesis Burg.jpg |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 56 |Шырата хвілінаў = 57 |Шырата сэкундаў = 58 |Даўгата градусаў = 26 |Даўгата хвілінаў = 18 |Даўгата сэкундаў = 18 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Сайт = }} '''Цэсіс''' ({{мова-lv|Cēsis}}) — [[горад|места]] ў [[Латвія|Латвіі]]. Зьяўляецца адміністрацыйным цэнтрам [[Цэсіскі край|Цэсіскага краю]]. Плошча 19,3 км². Насельніцтва 17 673 чал. (2012). == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.cesis.lv/lv Сайт Цэсісу] * [https://web.archive.org/web/20120715075146/http://www.pmlp.gov.lv/lv/statistika/dokuments/2012/ISPV_Pasvaldibas_iedzivotaju_skaits_pagasti.pdf Latvijas iedzīvotāju skaits pašvaldībās 01.01.2012]{{ref-lv}} {{Гарады Латвіі}} [[Катэгорыя:Гарады Латвіі]] ttcgb16szoz4tu4xxeyqen4rwb9dh1n Юрмала 0 139152 2330498 2282962 2022-07-30T15:56:35Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Латвія |Назва = Юрмала |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Юрмалы |Няпэўная назва = |Арыгінальная назва = Jūrmala |Герб = Escut Jurmala.png |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былыя назвы = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Рэгіён = [[Відзэмэ]] |Край = |Воласьць = |Мэр = |Плошча = 100 |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 57371 |Год падліку колькасьці = 2016 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref>[http://www.pmlp.gov.lv/lv/assets/documents/statistika/IRD2016/ISPV_Pasvaldibas_iedzivotaju_skaits_pagasti.pdf «Latvijas iedzīvotāju skaits pašvaldībās pagastu dalījumā»]</ref> |Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = |Год падліку колькасьці аглямэрацыі = |Крыніца колькасьці аглямэрацыі = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = LV-20(08-17) |Паштовыя індэксы = |ATVK = |Выява = Jurmala juli 2005.jpg |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 56 |Шырата хвілінаў = 58 |Шырата сэкундаў = 05 |Даўгата градусаў = 23 |Даўгата хвілінаў = 46 |Даўгата сэкундаў = 13 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Ю́рмала''' ({{мова-lv|Jūrmala}}) — [[горад|места]] ў [[Латвія|Латвіі]]. Плошча 100 км². Насельніцтва 57 371 чал. (2016). == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20130326003850/http://jurmala.lv/page/33 Сайт Юрмала] * [https://web.archive.org/web/20120715075146/http://www.pmlp.gov.lv/lv/statistika/dokuments/2012/ISPV_Pasvaldibas_iedzivotaju_skaits_pagasti.pdf Latvijas iedzīvotāju skaits pašvaldībās 01.01.2012]{{ref-lv}} {{Парады артыкулу|кароткі артыкул}} {{Гарады Латвіі}} [[Катэгорыя:Юрмала| ]] jvsms9l9l1rjzj8pfper9q83dy16y2z Віесітэ 0 139157 2330642 2182884 2022-07-31T00:53:09Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Латвія |Назва = Віесітэ |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Віесітэ |Арыгінальная назва = Viesīte |Герб = Viesite gerb.png |Сьцяг = LVA Viesīte flag.png |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былыя назвы = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Рэгіён = [[Сэлія]] |Край = [[Віесіцкі край|Віесіцкі]] |Воласьць = |Мэр = |Плошча = 2.3 |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 1705 |Год падліку колькасьці = 2016 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref>[http://www.pmlp.gov.lv/lv/assets/documents/statistika/IRD2016/ISPV_Pasvaldibas_iedzivotaju_skaits_pagasti.pdf «Latvijas iedzīvotāju skaits pašvaldībās pagastu dalījumā»]</ref> |Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = |Год падліку колькасьці аглямэрацыі = |Крыніца колькасьці аглямэрацыі = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = LV-5237 |Паштовыя індэксы = |ATVK = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 56 |Шырата хвілінаў = 20 |Шырата сэкундаў = 42 |Даўгата градусаў = 25 |Даўгата хвілінаў = 33 |Даўгата сэкундаў = 27 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Сайт = }} '''Віесітэ''' ({{мова-lv|Viesīte}}) — [[горад|места]] ў [[Латвія|Латвіі]]. Зьяўляецца адміністрацыйным цэнтрам [[Віесіцкі край|Віесіцкага краю]]. Плошча 2,3 км². Насельніцтва 1705 чал. (2016). == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [http://viesite.lv/ Сайт Віесітэ] * [https://web.archive.org/web/20120715075146/http://www.pmlp.gov.lv/lv/statistika/dokuments/2012/ISPV_Pasvaldibas_iedzivotaju_skaits_pagasti.pdf Latvijas iedzīvotāju skaits pašvaldībās 01.01.2012]{{ref-lv}} {{Гарады Латвіі}} [[Катэгорыя:Гарады Латвіі]] lso8q6y2zxnukxm4at7o9z0eicl91k1 Гробіня 0 139158 2330658 2183415 2022-07-31T02:38:50Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Латвія |Назва = Гробіня |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Гробіні |Няпэўная назва = |Арыгінальная назва = Grobiņa |Герб = Grobina gerb.png |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былыя назвы = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Рэгіён = [[Курляндыя]] |Край = [[Гробінскі край|Гробінскі]] |Воласьць = |Мэр = |Плошча = 5.12 |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 3977 |Год падліку колькасьці = 2016 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref>http://www.pmlp.gov.lv/lv/assets/documents/statistika/IRD2016/ISPV_Pasvaldibas_iedzivotaju_skaits_pagasti.pdf</ref> |Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = |Год падліку колькасьці аглямэрацыі = |Крыніца колькасьці аглямэрацыі = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = LV-3430 |Паштовыя індэксы = |ATVK = |Выява = Grobiņas pilsētas dome 2000-06-11.jpg |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 56 |Шырата хвілінаў = 32 |Шырата сэкундаў = 06 |Даўгата градусаў = 21 |Даўгата хвілінаў = 09 |Даўгата сэкундаў = 58 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Гробіня''' ({{мова-lv|Grobiņa}}) — [[горад|места]] ў [[Латвія|Латвіі]]. Зьяўляецца адміністрацыйным цэнтрам [[Гробінскі край|Гробінскага краю]]. Плошча 5,12 км². Насельніцтва 4184 чал. (2012). == Вонкавыя спасылкі == {{Commons|Category:Grobiņa}} * [http://www.grobina.lv Сайт Гробіні] * [https://web.archive.org/web/20120715075146/http://www.pmlp.gov.lv/lv/statistika/dokuments/2012/ISPV_Pasvaldibas_iedzivotaju_skaits_pagasti.pdf Latvijas iedzīvotāju skaits pašvaldībās 01.01.2012]{{ref-lv}} {{Гарады Латвіі}} [[Катэгорыя:Гарады Латвіі]] 62ayuwrak9ckgh4n0q3l8e6ip9y99a1 Гулбэнэ 0 139159 2330660 2183475 2022-07-31T02:52:12Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Латвія |Назва = Гулбэнэ |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Гулбэнэ |Няпэўная назва = |Арыгінальная назва = Gulbene |Герб = Coat of Arms of Gulbene.svg |Сьцяг = Flag of Gulbene.svg |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былыя назвы = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Рэгіён = [[Відзэмэ]] |Край = [[Гулбэнскі край|Гулбэнскі]] |Воласьць = |Мэр = |Плошча = 11.9 |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 8057 |Год падліку колькасьці = 2016 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref>http://www.pmlp.gov.lv/lv/assets/documents/statistika/IRD2016/ISPV_Pasvaldibas_iedzivotaju_skaits_pagasti.pdf</ref> |Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = |Год падліку колькасьці аглямэрацыі = |Крыніца колькасьці аглямэрацыі = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = LV-4401 |Паштовыя індэксы = |ATVK = |Выява = Gulbene 035, opravená část zámeského komplexu.jpg |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 57 |Шырата хвілінаў = 10 |Шырата сэкундаў = 21 |Даўгата градусаў = 26 |Даўгата хвілінаў = 45 |Даўгата сэкундаў = 40 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Гулбэнэ''' ({{мова-lv|Gulbene}}) — [[горад|места]] ў [[Латвія|Латвіі]]. Зьяўляецца адміністрацыйным цэнтрам [[Гулбэнскі край|Гулбэнскага краю]]. Плошча 11,9 км². Насельніцтва 8588 чал. (2012). <gallery> Gulbene, Vecgulbene Manor, Balta pils 14.JPG Gulbene, Church of the Most Holy Sacrament.JPG Gulbene, statue of Martin Luther.JPG Gulbene raudteejaam 01.JPG Gulbene politseimaja.JPG Vecgulbene manor buildings 01.JPG Gulbene, Läti Vabadussõja mälestusmärk 03.JPG Gulbene luteri kirik.JPG </gallery> == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons|Category:Gulbene}} * [http://www.gulbene.lv/ Сайт Гулбэнэ] * [https://web.archive.org/web/20120715075146/http://www.pmlp.gov.lv/lv/statistika/dokuments/2012/ISPV_Pasvaldibas_iedzivotaju_skaits_pagasti.pdf Latvijas iedzīvotāju skaits pašvaldībās 01.01.2012]{{ref-lv}} {{Гарады Латвіі}} [[Катэгорыя:Гулбэнэ| ]] 8eesm91lg2kxqvsjw3gez36bhbpsj9l Екабпілс 0 139160 2330669 2184148 2022-07-31T03:57:24Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Латвія |Назва = Екабпілс |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Екабпілсу |Няпэўная назва = |Арыгінальная назва = Jēkabpils |Герб = Coat of Arms of Jēkabpils.svg |Сьцяг = Bandera Jekabpils.png |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былыя назвы = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Рэгіён = [[Сэлія]] |Край = |Воласьць = |Мэр = |Плошча = 23 |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 24146 |Год падліку колькасьці = 2016 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref>[http://www.pmlp.gov.lv/lv/assets/documents/statistika/IRD2016/ISPV_Pasvaldibas_iedzivotaju_skaits_pagasti.pdf «Latvijas iedzīvotāju skaits pašvaldībās pagastu dalījumā»]</ref> |Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = |Год падліку колькасьці аглямэрацыі = |Крыніца колькасьці аглямэрацыі = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = LV-52(01-06) |Паштовыя індэксы = |ATVK = |Выява = Jēkabpils pilsētas laukums.JPG |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 56 |Шырата хвілінаў = 29 |Шырата сэкундаў = 58 |Даўгата градусаў = 25 |Даўгата хвілінаў = 52 |Даўгата сэкундаў = 42 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Екабпілс''' ({{мова-lv|Jēkabpils}}) — [[горад|места]] ў [[Латвія|Латвіі]]. Плошча 23 км². Насельніцтва 25 883 чал. (2012). == Вонкавыя спасылкі == {{Commons|Category:Jēkabpils}} * [http://www.jekabpils.lv/lv Сайт Екабпілсу] * [https://web.archive.org/web/20120715075146/http://www.pmlp.gov.lv/lv/statistika/dokuments/2012/ISPV_Pasvaldibas_iedzivotaju_skaits_pagasti.pdf Latvijas iedzīvotāju skaits pašvaldībās 01.01.2012]{{ref-lv}} {{Гарады Латвіі}} [[Катэгорыя:Гарады Латвіі]] mnfc4ay991l4ui18uly3jnpufjy5r54 Дурбэ 0 139162 2330667 2184055 2022-07-31T03:43:52Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Латвія |Назва = Дурбэ |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Дурбэ |Няпэўная назва = |Арыгінальная назва = Durbe |Герб = Durbe gerb.png |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былыя назвы = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Рэгіён = [[Курляндыя]] |Край = [[Дурбскі край|Дурбскі]] |Воласьць = |Мэр = |Плошча = 2.5 |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 561 |Год падліку колькасьці = 2016 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref>[http://www.pmlp.gov.lv/lv/assets/documents/statistika/IRD2016/ISPV_Pasvaldibas_iedzivotaju_skaits_pagasti.pdf «Latvijas iedzīvotāju skaits pašvaldībās pagastu dalījumā»]</ref> |Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = |Год падліку колькасьці аглямэрацыі = |Крыніца колькасьці аглямэрацыі = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = LV-3440 |Паштовыя індэксы = |ATVK = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 56 |Шырата хвілінаў = 35 |Шырата сэкундаў = 20 |Даўгата градусаў = 21 |Даўгата хвілінаў = 22 |Даўгата сэкундаў = 10 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Дурбэ''' ({{мова-lv|Durbe}}) — [[горад|места]] ў [[Латвія|Латвіі]]. Зьяўляецца адміністрацыйным цэнтрам [[Дурбскі край|Дурбскага краю]]. Плошча 1,6 км². Насельніцтва 612 чал. (2012). == Гісторыя == У гістарычных крыніцах Дурбэ ўпершыню ўзгадваецца ў [[1230]] годзе, у дамове пра хрост [[Куршы (народ)|куршэй]], якую заключылі папскі віцэлегат [[Балдуін]] і правіцель куршаў [[Ламекін]]. [[13 ліпеня]] [[1260]] году ў [[Бітва на Дурбэ|бітве на Дурбэ]] узьяднаныя сілы [[жмудзіны|жмудзінаў]] і куршаў атрымалі перамогу над войскамі [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскага ордэна]]. Замак [[Лівонскі ордэн|Лівонскага ордэна]] упершыню ўзгадваецца ў 1287 годзе. У 1701 годзе падчас [[Паўночная вайна|Паўночнай вайны]] замак і прылеглае паселішча было зьнішчана швэдзкім войскам. Парэшткі замку дагэтуль не адноўленыя. Гарадзкія правы былі нададзены Дурбэ ў [[1893]] годзе і пацьверджаны ў 1917. У гарадзкой сядзібе ў 1917 месьцілася штаб-кватэрай нямецкай вайсковай брыгады. Герб гораду ў выглядзе срэбнай яблыні на блакітным полі быў нададзены ў 1925 годзе. У латыскім фальклёры яблыня лічыцца магічнай крыніцай маладосьці і прыцягальнасьці. == Вонкавыя спасылкі == {{Commons|Category:Durbe}} * [http://www.durbe.lv/ Сайт Дурбэ] * [https://web.archive.org/web/20120715075146/http://www.pmlp.gov.lv/lv/statistika/dokuments/2012/ISPV_Pasvaldibas_iedzivotaju_skaits_pagasti.pdf Latvijas iedzīvotāju skaits pašvaldībās 01.01.2012]{{ref-lv}} {{Гарады Латвіі}} [[Катэгорыя:Гарады Латвіі]] eauqu5x1wk6a3rj02xjl907atte7um9 Ілукстэ 0 139164 2330561 2180680 2022-07-30T19:11:47Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Латвія |Назва = Ілукстэ |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Ілукстэ |Няпэўная назва = |Арыгінальная назва = Ilūkste |Герб = Coat of Arms of Ilūkste.svg |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былыя назвы = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Рэгіён = [[Сэлія]] |Край = [[Ілуксцкі край|Ілуксцкі]] |Воласьць = |Мэр = |Плошча = 9 |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 2638 |Год падліку колькасьці = 2016 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref>[http://www.pmlp.gov.lv/lv/assets/documents/statistika/IRD2016/ISPV_Pasvaldibas_iedzivotaju_skaits_pagasti.pdf «Latvijas iedzīvotāju skaits pašvaldībās pagastu dalījumā»]</ref> |Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = |Год падліку колькасьці аглямэрацыі = |Крыніца колькасьці аглямэрацыі = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = LV-5447 |Паштовыя індэксы = |ATVK = |Выява = Ilūkste before 1915.jpg |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 55 |Шырата хвілінаў = 58 |Шырата сэкундаў = 40 |Даўгата градусаў = 26 |Даўгата хвілінаў = 17 |Даўгата сэкундаў = 51 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Ілукстэ''' ({{мова-lv|Ilūkste}}) — [[горад|места]] ў [[Латвія|Латвіі]]. Зьяўляецца адміністрацыйным цэнтрам [[Ілуксцкі край|Ілуксцкага краю]]. Плошча 9 км². Насельніцтва 2809 чал. (2012). == Вонкавыя спасылкі == {{Commons|Category:Ilūkste}} * [http://www.ilukste.lv/ Сайт Ілукстэ] * [https://web.archive.org/web/20120715075146/http://www.pmlp.gov.lv/lv/statistika/dokuments/2012/ISPV_Pasvaldibas_iedzivotaju_skaits_pagasti.pdf Latvijas iedzīvotāju skaits pašvaldībās 01.01.2012]{{ref-lv}} {{Гарады Латвіі}} [[Катэгорыя:Гарады Латвіі]] 7x2b7m1y468wb7hreog44x1clbvpxaw Кандава 0 139166 2330685 2184725 2022-07-31T05:47:10Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Латвія |Назва = Кандава |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Кандавы |Арыгінальная назва = Kandava |Герб = Kandava gerb.png |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Рэгіён = [[Курляндыя]] |Край = [[Кандаўскі край|Кандаўскі]] |Воласьць = |Мэр = |Плошча = 5.8 |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 4029 |Год падліку колькасьці = 2016 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref>[http://www.pmlp.gov.lv/lv/assets/documents/statistika/IRD2016/ISPV_Pasvaldibas_iedzivotaju_skaits_pagasti.pdf «Latvijas iedzīvotāju skaits pašvaldībās pagastu dalījumā»]</ref> |Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = |Год падліку колькасьці аглямэрацыі = |Крыніца колькасьці аглямэрацыі = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = LV-3120 |Паштовыя індэксы = |ATVK = |Выява = Kandava.JPG |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 57 |Шырата хвілінаў = 02 |Шырата сэкундаў = 15 |Даўгата градусаў = 22 |Даўгата хвілінаў = 46 |Даўгата сэкундаў = 30 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = Category:Kandava |Сайт = }} '''Кандава''' ({{мова-lv|Kandava}}) — [[горад|места]] ў [[Латвія|Латвіі]]. Зьяўляецца адміністрацыйным цэнтрам [[Кандаўскі край|Кандаўскага краю]]. Плошча 5,8 км². Насельніцтва 4029 чал. (2016). == Вонкавыя спасылкі == {{Commons|Category:Kandava}} * [http://www.kandava.lv/ Сайт Кандавы] * [https://web.archive.org/web/20120715075146/http://www.pmlp.gov.lv/lv/statistika/dokuments/2012/ISPV_Pasvaldibas_iedzivotaju_skaits_pagasti.pdf Latvijas iedzīvotāju skaits pašvaldībās 01.01.2012]{{ref-lv}} {{Гарады Латвіі}} [[Катэгорыя:Гарады Латвіі]] c8ubjc25hgbrly95731vdx972dt343h Кегумс 0 139167 2330700 2184986 2022-07-31T06:36:18Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Латвія |Назва = Кегумс |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Кегумсу |Арыгінальная назва = Ķegums |Герб = Kegums gerb.png |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Рэгіён = [[Відзэмэ]] |Край = [[Кегумскі край|Кегумскі]] |Воласьць = |Мэр = |Плошча = 6.8 |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 2357 |Год падліку колькасьці = 2016 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref>[http://www.pmlp.gov.lv/lv/assets/documents/statistika/IRD2016/ISPV_Pasvaldibas_iedzivotaju_skaits_pagasti.pdf «Latvijas iedzīvotāju skaits pašvaldībās pagastu dalījumā»]</ref> |Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = |Год падліку колькасьці аглямэрацыі = |Крыніца колькасьці аглямэрацыі = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = LV-5020 |Паштовыя індэксы = |ATVK = |Выява = ĶegumaHES.JPG |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 56 |Шырата хвілінаў = 44 |Шырата сэкундаў = 39 |Даўгата градусаў = 24 |Даўгата хвілінаў = 43 |Даўгата сэкундаў = 30 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Кегумс''' ({{мова-lv|Ķegums}}) — [[горад|места]] ў [[Латвія|Латвіі]]. Зьяўляецца адміністрацыйным цэнтрам [[Кегумскі край|Кегумскага краю]]. Плошча 6,8 км². Насельніцтва 2357 чал. (2016). == Вонкавыя спасылкі == {{Commons|Category:Ķegums}} * [http://www.kegums.lv/page/1 Сайт Кегумсу] * [https://web.archive.org/web/20120715075146/http://www.pmlp.gov.lv/lv/statistika/dokuments/2012/ISPV_Pasvaldibas_iedzivotaju_skaits_pagasti.pdf Latvijas iedzīvotāju skaits pašvaldībās 01.01.2012]{{ref-lv}} {{Гарады Латвіі}} [[Катэгорыя:Гарады Латвіі]] 92640tzpm6htjahqraldy73wr1g4ovl Карсава 0 139168 2330693 2184844 2022-07-31T06:09:52Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Латвія |Назва = Карсава |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Карсавы |Няпэўная назва = |Арыгінальная назва = Kārsava |Герб = Karsava gerb.png |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былыя назвы = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Рэгіён = [[Латгалія]] |Край = [[Карсаўскі край|Карсаўскі]] |Воласьць = |Мэр = |Плошча = 3.9 |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 2210 |Год падліку колькасьці = 2016 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref>[http://www.pmlp.gov.lv/lv/assets/documents/statistika/IRD2016/ISPV_Pasvaldibas_iedzivotaju_skaits_pagasti.pdf «Latvijas iedzīvotāju skaits pašvaldībās pagastu dalījumā»]</ref> |Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = |Год падліку колькасьці аглямэрацыі = |Крыніца колькасьці аглямэрацыі = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = LV-5717 |Паштовыя індэксы = |ATVK = |Выява = Karsava koka maja.JPG |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 56 |Шырата хвілінаў = 47 |Шырата сэкундаў = 02 |Даўгата градусаў = 27 |Даўгата хвілінаў = 41 |Даўгата сэкундаў = 05 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Карсава''' ({{мова-lv|Kārsava}}) — [[горад|места]] ў [[Латвія|Латвіі]]. Зьяўляецца адміністрацыйным цэнтрам [[Карсаўскі край|Карсаўскага краю]]. Плошча 3,9 км². Насельніцтва 2386 чал. (2012). == Вонкавыя спасылкі == {{Commons|Category:Kārsava}} * [https://web.archive.org/web/20120715075146/http://www.pmlp.gov.lv/lv/statistika/dokuments/2012/ISPV_Pasvaldibas_iedzivotaju_skaits_pagasti.pdf Latvijas iedzīvotāju skaits pašvaldībās 01.01.2012]{{ref-lv}} {{Гарады Латвіі}} [[Катэгорыя:Гарады Латвіі]] 51tt5ge5tz6hymy4jem5xbicoq0sv7p Огрэ 0 139172 2330746 2234213 2022-07-31T10:42:41Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Латвія |Назва = Огрэ |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Огрэ |Арыгінальная назва = Ogre |Герб = Coat of Arms of Ogre.svg |Сьцяг = Flag of Ogre.svg |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Рэгіён = [[Відзэмэ]] |Край = [[Огрскі край|Огрскі]] |Воласьць = |Мэр = |Плошча = 13.6 |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 25380 |Год падліку колькасьці = 2016 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref>[http://www.pmlp.gov.lv/lv/assets/documents/statistika/IRD2016/ISPV_Pasvaldibas_iedzivotaju_skaits_pagasti.pdf «Latvijas iedzīvotāju skaits pašvaldībās pagastu dalījumā»]</ref> |Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = |Год падліку колькасьці аглямэрацыі = |Крыніца колькасьці аглямэрацыі = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = LV-50(01-03) |Паштовыя індэксы = |ATVK = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 56 |Шырата хвілінаў = 49 |Шырата сэкундаў = 07 |Даўгата градусаў = 24 |Даўгата хвілінаў = 36 |Даўгата сэкундаў = 20 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = Category:Ogre, Latvia |Сайт = }} '''Огрэ''' ({{мова-lv|Ogre}}) — [[горад|места]] ў [[Латвія|Латвіі]]. Зьяўляецца адміністрацыйным цэнтрам [[Огрскі край|Огрскага краю]]. Плошча 13,6 км². Насельніцтва 25 380 чал. (2016). == Вонкавыя спасылкі == {{Commons|Category:Ogre, Latvia}} * [https://web.archive.org/web/20200320030006/http://www.ogre.lv/ Сайт Огрэ] * [https://web.archive.org/web/20120715075146/http://www.pmlp.gov.lv/lv/statistika/dokuments/2012/ISPV_Pasvaldibas_iedzivotaju_skaits_pagasti.pdf Latvijas iedzīvotāju skaits pašvaldībās 01.01.2012]{{ref-lv}} {{Гарады Латвіі}} [[Катэгорыя:Гарады Латвіі]] fo5r3x4avu3s23ibs9t0at7xy3pdh02 Олайнэ 0 139173 2330747 2187011 2022-07-31T10:43:51Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Латвія |Назва = Олайнэ |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Олайнэ |Арыгінальная назва = Olaine |Герб = Olaine.gerb.png |Сьцяг = Flag of Olaine.png |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Рэгіён = [[Відзэмэ]] |Край = [[Олайнскі край|Олайнскі]] |Воласьць = |Мэр = |Плошча = 6.82 |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 11800 |Год падліку колькасьці = 2016 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref>[http://www.pmlp.gov.lv/lv/assets/documents/statistika/IRD2016/ISPV_Pasvaldibas_iedzivotaju_skaits_pagasti.pdf «Latvijas iedzīvotāju skaits pašvaldībās pagastu dalījumā»]</ref> |Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = |Год падліку колькасьці аглямэрацыі = |Крыніца колькасьці аглямэрацыі = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = LV-2114 |Паштовыя індэксы = |ATVK = |Выява = Olaines stacija.jpg |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 56 |Шырата хвілінаў = 47 |Шырата сэкундаў = 14 |Даўгата градусаў = 23 |Даўгата хвілінаў = 56 |Даўгата сэкундаў = 31 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Олайнэ''' ({{мова-lv|Olaine}}) — [[горад|места]] ў [[Латвія|Латвіі]]. Зьяўляецца адміністрацыйным цэнтрам [[Олайнскі край|Олайнскага краю]]. Плошча 6,82 км². Насельніцтва 11 800 чал. (2016). == Вонкавыя спасылкі == {{Commons|Category:Olaine}} * [http://www.olaine.lv/ Сайт Олайнэ] * [https://web.archive.org/web/20120715075146/http://www.pmlp.gov.lv/lv/statistika/dokuments/2012/ISPV_Pasvaldibas_iedzivotaju_skaits_pagasti.pdf Latvijas iedzīvotāju skaits pašvaldībās 01.01.2012]{{ref-lv}} {{Гарады Латвіі}} [[Катэгорыя:Гарады Латвіі]] o8f9m6t1c4uyqcw6a89vyj5lta3smxf Павіласта 0 139180 2330751 2187099 2022-07-31T10:57:22Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Латвія |Назва = Павіласта |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Павіласты |Арыгінальная назва = Pāvilosta |Герб = Pavilosta gerb.png |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Рэгіён = [[Курляндыя]] |Край = [[Павіласцкі край|Павіласцкі]] |Воласьць = |Мэр = |Плошча = 6.4 |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 1035 |Год падліку колькасьці = 2016 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref>[http://www.pmlp.gov.lv/lv/assets/documents/statistika/IRD2016/ISPV_Pasvaldibas_iedzivotaju_skaits_pagasti.pdf «Latvijas iedzīvotāju skaits pašvaldībās pagastu dalījumā»]</ref> |Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = |Год падліку колькасьці аглямэрацыі = |Крыніца колькасьці аглямэрацыі = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = LV-3466 |Паштовыя індэксы = |ATVK = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 56 |Шырата хвілінаў = 53 |Шырата сэкундаў = 21 |Даўгата градусаў = 21 |Даўгата хвілінаў = 10 |Даўгата сэкундаў = 37 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = Category:Pāvilosta |Сайт = http://www.pavilosta.lv/ }} '''Павіласта''' ({{мова-lv|Pāvilosta}}) — [[горад|места]] ў [[Латвія|Латвіі]]. Зьяўляецца адміністрацыйным цэнтрам [[Павіласцкі край|Павіласцкага краю]]. Плошча 6,4 км². Насельніцтва 1035 чал. (2016). == Вонкавыя спасылкі == {{Commons|Category:Pāvilosta}} * [http://www.pavilosta.lv/ Сайт Павіласты] * [https://web.archive.org/web/20120715075146/http://www.pmlp.gov.lv/lv/statistika/dokuments/2012/ISPV_Pasvaldibas_iedzivotaju_skaits_pagasti.pdf Latvijas iedzīvotāju skaits pašvaldībās 01.01.2012]{{ref-lv}} {{Гарады Латвіі}} [[Катэгорыя:Гарады Латвіі]] 9r55dodcgavvh5s07aotrr3bf88dn60 Плявіняс 0 139182 2330765 2187493 2022-07-31T11:58:46Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Латвія |Назва = Плявіняс |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Плявінясу |Арыгінальная назва = Pļaviņas |Герб = Plavinas gerb.png |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Рэгіён = [[Відзэмэ]] |Край = [[Плявінскі край|Плявінскі]] |Воласьць = |Мэр = |Плошча = 7 |Крыніца плошчы = |Вышыня = 75 |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 3402 |Год падліку колькасьці = 2016 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref>[http://www.pmlp.gov.lv/lv/assets/documents/statistika/IRD2016/ISPV_Pasvaldibas_iedzivotaju_skaits_pagasti.pdf «Latvijas iedzīvotāju skaits pašvaldībās pagastu dalījumā»]</ref> |Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = |Год падліку колькасьці аглямэрацыі = |Крыніца колькасьці аглямэрацыі = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = LV-5120, LV-5121 |Паштовыя індэксы = |ATVK = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 56 |Шырата хвілінаў = 37 |Шырата сэкундаў = 00 |Даўгата градусаў = 25 |Даўгата хвілінаў = 43 |Даўгата сэкундаў = 01 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Плявіняс''' ({{мова-lv|Pļaviņas}}) — [[горад|места]] ў [[Латвія|Латвіі]]. Зьяўляецца адміністрацыйным цэнтрам [[Плявінскі край|Плявінскага краю]]. Плошча 7 км². Насельніцтва 3402 чал. (2016). == Вонкавыя спасылкі == {{Commons|Category:Pļaviņas}} * [http://www.plavinas.lv/ Сайт Плявінясу] * [https://web.archive.org/web/20120715075146/http://www.pmlp.gov.lv/lv/statistika/dokuments/2012/ISPV_Pasvaldibas_iedzivotaju_skaits_pagasti.pdf Latvijas iedzīvotāju skaits pašvaldībās 01.01.2012]{{ref-lv}} {{Гарады Латвіі}} [[Катэгорыя:Гарады Латвіі]] 3ivpo0x000umt1kfw45dj6g85mvnpkq Дарожныя знакі Беларусі 0 140294 2330661 2330362 2022-07-31T02:55:30Z CAPTAIN RAJU 50314 ([[c:GR|GR]]) [[c:COM:FR|File renamed]]: [[File:6.1 Belarus road sign.svg]] → [[File:BY road sign 6.1.svg]] [[c:COM:FR#FR2|Criterion 2]] (meaningless or ambiguous name) wikitext text/x-wiki '''Даро́жныя зна́кі Белару́сі''' — дарожныя знакі, упершыню ўстаноўленыя Дзяржаўным стандартам Рэспублікі Беларусь СТБ 1140-99<ref>СТБ 1140-99, с. 1</ref> і якія ўваходзяць у [[правілы дарожнага руху]] Рэспублікі Беларусь. На 2019 год дзейнічаў абноўлены СТБ 1140-2013. Дарожныя знакі падзяляюцца на тыпы паводле часу ўстаноўкі (пастаянныя, часовыя) і на некалькі групаў у залежнасьці ад прызначэньня. Кожны знак мае нумар, які складаецца з падзеленага кропкамі нумару групы, парадкавага нумару знаку і парадкавага нумару разнавіднасьці знаку (калі неабходна). Знакі на жоўтым фоне належаць да часовых і прымяняюцца як асобна, так і ў спалучэньні зь іншымі часовымі тэхнічнымі сродкамі арганізацыі дарожнага руху ў месцах правядзеньня [[рамонт]]ных і іншых работ на дарозе, а таксама ў выпадках апэратыўных зьменаў у арганізацыі дарожнага руху, зьвязаных з забесьпячэньнем яго бясьпекі або правядзеньнем спэцыяльных мерапрыемстваў. У выпадках, калі значэньні часовых і пастаянных знакаў супярэчаць адзін аднаму, удзельнікі дарожнага руху павінныя кіравацца часовымі знакамі. == Папераджальныя знакі == Папераджальныя знакі інфармуюць кіроўцаў аб набліжэньні да небясьпечнага ўчастку дарогі, рух па якім патрабуе прыняцьця мераў, якія адпавядаюць дарожнай абстаноўцы. Большасьць зь іх маюць форму роўнабаковага [[трыкутнік]]а, белага колеру з чырвонай аблямоўкай. Знакі 1.1, 1.2, 1.5-1.30, 1.32—1.36 устанаўліваюцца па-за населенымі пунктамі на адлегласьці ад 150 да 300 мэтраў, а ў населеных пунктах — як правіла, на адлегласьці ад 50 да 100 мэтраў да пачатку небясьпечнага ўчастку дарогі (месца ўсталяваньня спэцыяльных тэхнічных сродкаў). Пры неабходнасьці (пачатак небясьпечнага ўчастка дарогі схаваны ад кіроўцы крутым паваротам, пераломам падоўжнага профілю, будынкам і г. д.) названыя знакі могуць быць усталяваныя на іншай адлегласьці, якая ў такім выпадку ўказваецца на таблічцы 7.1.1. Знакі 1.1, 1.2, 1.9, 1.10, 1.21, 1.23 паўтараюцца па-за населенымі пунктамі і ўстанаўліваюцца на адлегласьці ад 20 да 50 мэтраў да пачатку небясьпечнага ўчастку дарогі. Знак 1.23 паўтараецца таксама ў населеных пунктах і ўстанаўліваецца беспасярэдне ў пачатку ўчастку правядзеньня рамонтных і іншых працаў. За пачатак участку трэба лічыць першую па ходзе руху прыладу, якая агароджвае або накіроўвае. Знакі 1.3.1, 1.3.2, 1.31.1—1.31.5 ставяцца ў межах небясьпечнага ўчастку дарогі або беспасярэдне перад ім. Знакі 1.4.1—1.4.3 ставяцца на правым баку, а знакі 1.4.4—1.4.6 — на левым баку дарогі. <center> {| class="wikitable" |- ! Нумар знаку ! Выява ! Назва ! Тлумачэньне ! Дублюецца |- | 1.1 | [[Файл:RU road sign 1.1.svg|50px]] | Чыгуначны пераезд з шлягбаўмам | Набліжэньне да чыгуначнага пераезду, абсталяванага [[шлягбаўм]]ам. Кіроўца абавязаны зьнізіць хуткасьць, ацаніць сытуацыю. | Па-за населеным пунктам, ад 20 да 50 м да пачатку небясьпечнага ўчастку. |- | 1.2 | [[Файл:RU road sign 1.2.svg|50px]] | Чыгуначны пераезд без шлягбаўму | Набліжэньне да чыгуначнага пераезду, не абсталяванага шлягбаўмам. Кіроўца абавязаны зьнізіць хуткасьць, ацаніць сытуацыю. | Па-за населеным пунктам, ад 20 да 50 м да пачатку небясьпечнага ўчастку. |- | 1.3.1 | [[Файл:RU road sign 1.3.1.svg|50px]] | Аднакалейная чыгунка | Усталёўваюцца беспасярэдне перад чыгуначнымі пераездамі без шлягбаўма. Папярэджваюць кіроўцаў аб наяўнасьці не абсталяванага шлягбаўмам чыгуначнага пераезду з адным шляхам. Кіроўца абавязаны зьнізіць хуткасьць, ацаніць сытуацыю. |- | 1.3.2 | [[Файл:RU road sign 1.3.2.svg|50px]] | Шматкалейная чыгунка | Усталёўваюцца беспасярэдне перад чыгуначнымі пераездамі без шлягбаўма. Папярэджваюць кіроўцаў аб наяўнасьці не абсталяванага шлягбаўмам чыгуначнага пераезду зь некалькімі шляхамі. Кіроўца абавязаны зьнізіць хуткасьць, ацаніць сытуацыю. |- | 1.4.1 | [[Файл:RU road sign 1.4.1.svg|25px]] | rowspan=6|Набліжэньне да чыгуначнага пераезду | Дадатковае папярэджаньне аб набліжэньні да чыгуначнага пераезду па-за населенымі пунктамі. Гэты знак усталёўваецца на правым<ref name="pdd_pril2_p10">ПДР, Дадатак 2, п. 10</ref> баку дарогі за 150—300 мэтраў. |- | 1.4.2 | [[Файл:RU road sign 1.4.2.svg|25px]] | Дадатковае папярэджаньне аб набліжэньні да чыгуначнага пераезду па-за населенымі пунктамі. Гэты знак усталёўваецца на правым<ref name="pdd_pril2_p10" /> баку дарогі за 100—200 мэтраў. |- | 1.4.3 | [[Файл:RU road sign 1.4.3.svg|25px]] | Дадатковае папярэджаньне аб набліжэньні да чыгуначнага пераезду па-за населенымі пунктамі. Гэты знак усталёўваецца на правым<ref name="pdd_pril2_p10" /> баку дарогі за 50-100 мэтраў. |- | 1.4.4 | [[Файл:RU road sign 1.4.4.svg|25px]] | Дадатковае папярэджаньне аб набліжэньні да чыгуначнага пераезду па-за населенымі пунктамі. Гэты знак усталёўваецца на левым<ref name="pdd_pril2_p10" /> баку дарогі насупраць знаку 1.4.1. |- | 1.4.5 | [[Файл:RU road sign 1.4.5.svg|25px]] | Дадатковае папярэджаньне аб набліжэньні да чыгуначнага пераезду па-за населенымі пунктамі. Гэты знак усталёўваецца на левым<ref name="pdd_pril2_p10" /> баку дарогі насупраць знаку 1.4.2. |- | 1.4.6 | [[Файл:1.4.6 Russian road sign.svg|25px]] | Дадатковае папярэджаньне аб набліжэньні да чыгуначнага пераезду па-за населенымі пунктамі. Гэты знак усталёўваецца на левым<ref name="pdd_pril2_p10" /> баку дарогі насупраць знаку 1.4.3. |- | 1.5 | [[Файл:RU road sign 1.5.svg|50px]] | Перасячэньне з трамвайнай лініяй | Папярэджвае пра набліжэньне да перасячэньня з трамвайнымі шляхамі па-за скрыжаваньнем ці перад скрыжаваньнем пры абмежаванай бачнасьці трамвайных шляхоў (менш за 50 м). Набліжаючыся да такога скрыжаваньня, кіроўца павінен быць асабліва ўважлівым, бо ў большасьці выпадкаў [[трамвай]] мае пераважнае права на рух, гэта значыць кіроўца павінен саступіць дарогу трамваю. Кіроўца абавязаны зьнізіць хуткасьць, ацаніць сытуацыю. |- | 1.6 | [[Файл:1.6 Belarus (Road sign).svg|50px]] | Канец дарогі з удасканаленым пакрыцьцём | Папярэджвае пра набліжэньне да пераходу дарогі з удасканаленым пакрыцьцём{{Заўвага|'''удасканаленае пакрыцьцё''' — пакрыцьцё дарогі з [[асфальт]]абэтонных або цэмэнтабетонных сумесяў, з [[друз]]авых, гравійных, [[шлак]]авых або іншых мінэральных матэрыялаў, апрацаваных арганічнымі або мінэральнымі вяжучымі матэрыяламі, а таксама з штучных матэрыялаў: [[брук]]аванкі, каменю, клінкеру, мазаікі і да т. п.}}<ref name="pdd_gl1_p2_75">ПДР, Разьдзел 1, п. 2.75</ref> у [[жвір]]овую або грунтавую дарогу. Кіроўца абавязаны зьнізіць хуткасьць, ацаніць сытуацыю. |- | 1.7 | [[Файл:RU road sign 1.7.svg|50px]] | Перасячэньне з кругавым рухам | Папярэджвае пра набліжэньне да кругавога скрыжаваньня. Рух у кольцы ідзе супраць гадзіньнікавай стрэлкі. Кіроўца абавязаны зьнізіць хуткасьць, ацаніць сытуацыю. |- | 1.8 | [[Файл:RU road sign 1.8.svg|50px]] | Сьветлафорнае рэгуляваньне | Папярэджвае аб скрыжаваньні, пешаходным пераходзе або ўчастку дарогі, рух на якіх рэгулюецца [[светлафор]]ам. Кіроўца абавязаны зьнізіць хуткасьць, ацаніць сытуацыю. |- | 1.9 | [[Файл:RU road sign 1.9.svg|50px]] | Развадны мост або паромная пераправа | Развадны мост або паромная пераправа. Пры ўезьдзе на [[паром]] неабходна кіравацца ўказаньнямі дзяжурнага па паромнай пераправе, прапускаючы транспартныя сродкі, якія зьязджаюць з парома. Кіроўца абавязаны зьнізіць хуткасьць, ацаніць сытуацыю. | Па-за населеным пунктам, ад 20 да 50 м да пачатку небясьпечнага ўчастку. |- | 1.10 | [[Файл:RU road sign 1.10.svg|50px]] | Выезд на набярэжную | Выезд на набярэжную або бераг вадаёму. Папярэджваюць кіроўцаў пра выезд на набярэжную, бераг ракі, возера, дзе маецца небясьпека зьезду транспартнага сродку ў ваду. Кіроўца абавязаны зьнізіць хуткасьць, ацаніць сытуацыю. | Па-за населеным пунктам, ад 20 да 50 м да пачатку небясьпечнага ўчастку. |- | 1.11.1 | [[Файл:RU road sign 1.11.1.svg|50px]] | rowspan=2|Небясьпечны паварот | Закругленьне дарогі малога [[радыюс]]у або з абмежаванай агляднасьцю направа. Кіроўца павінен памятаць, што на такіх участках забароненыя такія манэўры як абгон, разварот і рух заднім ходам. Кіроўца абавязаны зьнізіць хуткасьць, ацаніць сытуацыю. |- | 1.11.2 | [[Файл:RU road sign 1.11.2.svg|50px]] | Закругленьне дарогі малога радыюсу або з абмежаванай агляднасьцю налева. Кіроўца павінен памятаць, што на такіх участках забароненыя такія манэўры як абгон, разварот і рух заднім ходам. Кіроўца абавязаны зьнізіць хуткасьць, ацаніць сытуацыю. |- | 1.12.1 | [[Файл:RU road sign 1.12.1.svg|50px]] | rowspan=2|Небясьпечныя павароты | Папярэджвае аб набліжэньні да ўчастку дарогі з двума і болей небясьпечнымі паваротамі, разьмешчанымі адзін за другім, першы паварот направа. Пры трох і болей паваротах знак прымяняецца з таблічкай 7.7, а таксама можа прымяняцца з таблічкай 7.2.1. Кіроўца павінен памятаць, што на такіх участках забароненыя такія манэўры як [[абгон]], разварот і рух заднім ходам. Кіроўца абавязаны зьнізіць хуткасьць, ацаніць сытуацыю. |- | 1.12.2 | [[Файл:RU road sign 1.12.2.svg|50px]] | Папярэджвае аб набліжэньні да ўчастку дарогі з двума і болей небясьпечнымі паваротамі, разьмешчанымі адзін за другім, першы паварот налева. Пры трох і болей паваротах знак прымяняецца з таблічкай 7.7, а таксама можа прымяняцца з таблічкай 7.2.1. Кіроўца павінен памятаць, што на такіх участках забароненыя такія манэўры як абгон, разварот і рух заднім ходам. Кіроўца абавязаны зьнізіць хуткасьць, ацаніць сытуацыю. |- | 1.13 | [[Файл:RU road sign 1.13.svg|50px]] | Круты спуск | Лічбамі паказваецца ўхіл у адсотках. Пры наяўнасьці перашкоды для дарожнага руху кіроўца, які рухаецца на спуск, павінен саступіць дарогу<ref name="pdd_p99">ПДР, Разьдзел 12, п. 99</ref>. |- | 1.14 | [[Файл:RU road sign 1.14.svg|50px]] | Круты пад’ём | Лічбамі паказваецца ўхіл у адсотках. Пры наяўнасьці перашкоды для дарожнага руху кіроўца, які рухаецца на спуск, павінен саступіць дарогу<ref name="pdd_p99" />. |- | 1.15 | [[Файл:1.15 Belarus (Road sign).svg|50px]] | Сьлізкая дарога | Участак дарогі з падвышанай сьлізкасьцю праезнай часткі. |- | 1.16.1 | [[Файл:RU road sign 1.17.svg|50px]] | Штучная няроўнасьць | Папярэджвае аб штучнай няроўнасьці на праезнай частцы дарогі. |- | 1.16.2 | [[Файл:RU road sign 1.16.svg|50px]] | rowspan=3|Няроўная дарога | Участак дарогі зь няроўнасьцямі на праезнай частцы (хвалі, наплывы, грэбень і г. д.). |- | 1.16.3 | [[Файл:1.16.3 Belarus (Road sign).svg|50px]] | Участак дарогі, які мае няплаўныя спалучэньні з пакрыцьцём дарогі ў выглядзе наплыву (пагорка). |- | 1.16.4 | [[Файл:1.16.4 Belarus (Road sign).svg|50px]] | Участак дарогі, які мае пашкоджаньні пакрыцьця ў выглядзе асобных выбоінаў, прасадак. |- | 1.17 | [[Файл:RU road sign 1.18.svg|50px]] | Выкід шчэбню | Участак дарогі з удасканаленым пакрыцьцём, на якім магчымы выкід друзу з-пад колаў транспартных сродкаў. |- | 1.18.1 | [[Файл:RU road sign 1.20.1.svg|50px]] | rowspan=6|Звужэньне дарогі | З абодвух бакоў |- | 1.18.2 | [[Файл:RU road sign 1.20.2.svg|50px]] | З правага боку |- | 1.18.3 | [[Файл:RU road sign 1.20.3.svg|50px]] | Зь левага боку |- | 1.18.4 | [[Файл:1.18.4 Belarus (Road sign).svg|50px]] | З абодвух бакоў |- | 1.18.5 | [[Файл:1.18.5 Belarus (Road sign).svg|50px]] | З правага боку |- | 1.18.6 | [[Файл:1.18.6 Belarus (Road sign).svg|50px]] | Зь левага боку |- | 1.19.1 | [[Файл:RU road sign 1.21.svg|50px]] | rowspan=2| Двухбаковы рух | Пачатак участку дарогі (праезнай часткі дарогі) з сустрэчным рухам пасьля ўчастку дарогі з аднабаковым рухам. |- | 1.19.2 | [[Файл:1.19.2 Belarus (Road sign).svg|50px]] | Пачатак участку дарогі (праезнай часткі дарогі) з сустрэчным рухам пасьля ўчастку дарогі з аднабаковым рухам. Ужываецца пры правядзеньні дарожных прац, калі часова арганізуецца двухбаковы рух на адной з праезных частак, прызначанай для руху ў адным кірунку. |- | 1.20 | [[Файл:RU road sign 1.22.svg|50px]] | Наперадзе пешаходны пераход | Набліжэньне да нерэгуляванага пешаходнага пераходу, пазначанага знакамі 5.16.1, 5.16.2 і (або) гарызантальнай дарожнай разьметкай 1.14.1, 1.14.2. Кіроўца павінен зьнізіць хуткасьць і быць гатовым саступіць дарогу пешаходам, які пераходзіць дарогу па пераходзе. |- | 1.21 | [[Файл:RU road sign 1.23.svg|50px]] | Дзеці | Участак дарогі, на якім магчыма зьяўленьне дзяцей з тэрыторыі дзіцячай або іншай установы (школы, аздараўленчага летніка, [[Лякарня|лякарні]] і г. д.), прылеглай беспасярэдне да дарогі. Кіроўца павінен зьнізіць хуткасьць і павысіць увагу. | Па-за населеным пунктам, ад 20 да 50 м да пачатку небясьпечнага ўчастку. |- | 1.22 | [[Файл:RU road sign 1.24.svg|50px]] | Перасячэньне з роварнай дарожкай | Месца перасячэньня [[ровар]]най дарожкі з дарогай па-за скрыжаваньнем. |- | 1.23 | [[Файл:1.25 Russian road sign.svg|50px]] | Дарожныя работы | Участак дарогі, на якім у вызначаным парадку выконваюцца рамонтныя і іншыя працы. Кіроўца павінен зьнізіць хуткасьць і павысіць увагу. | Па-за населеным пунктам, ад 20 да 50 м да пачатку небясьпечнага ўчастку, у населеных пунктах беспасярэдне ў пачатку небясьпечнага ўчастку. За пачатак участку трэба лічыць першае прыстасаваньне па ходзе руху для агароджваньня або накіравальньня. |- | 1.24 | [[Файл:1.26 Russian road sign.svg|50px]] | Перагон жывёлы | Участак дарогі, на якім магчымае зьяўленьне жывёлы. |- | 1.25 | [[Файл:1.27 Russian road sign.svg|50px]] | Дзікія жывёлы | Участак дарогі, які праходзіць па тэрыторыі [[запаведнік]]аў (паляўнічых гаспадарак, лясных масіваў і г. д.), на якім магчымае зьяўленьне дзікіх жывёлаў. |- | 1.26 | [[Файл:1.28 Russian road sign.svg|50px]] | Падзеньне камянёў | Участак дарогі, на якім магчымыя абвалы, [[Апоўзень|апоўзьні]], падзеньне камянёў. |- | 1.27 | [[Файл:1.29 Russian road sign.svg|50px]] | Бакавы вецер | Участак дарогі, на якім магчымыя моцны бакавы вецер або яго раптоўныя парывы. Неабходна зьнізіць хуткасьць і трымацца як мага бліжэй да цэнтру займанай паласы, каб у выпадку парыву не апынуцца на [[Узбочына|ўзбочыне]] або на сустрэчнай паласе. |- | 1.28 | [[Файл:1.30 Russian road sign.svg|50px]] | Нізка ляцяць самалёты | Участак дарогі недалёка ад [[аэрадром]]аў або над якім пралятаюць самалёты ці верталёты на невялікай вышыні. |- | 1.29 | [[Файл:1.29 Belarus (Road Sign).svg|50px]] | Аварыйна-небясьпечны ўчастак | Участак дарогі, на якім часта адбываюцца [[дарожна-транспартнае здарэньне|дарожна-транспартныя здарэньні]]. Суправаджаецца адной з таблічак 7.22.1-7.22.4, якая ўказвае на від небясьпекі. Рэкамэндуецца зьнізіць хуткасьць і павысіць увагу. |- | 1.30 | [[Файл:1.33 Russian road sign.svg|50px]] | Іншыя небясьпекі | Небясьпечны ўчастак дарогі, які немагчыма пазначыць іншымі папераджальнымі знакамі. |- | 1.31.1 | [[Файл:RU road sign 1.34.1 A.svg|90px]] | rowspan=5|Напрамак павароту | rowspan=5|Напрамак руху на павароце дарогі малога радыюсу з абмежаванай агляднасьцю.<br />Напрамак аб’езду перашкоды для дарожнага руху на ўчастку дарогі, які рамантуецца.<br />Напрамак аб’езду цэнтральнага астраўка на скрыжаваньні з кругавым рухам.<br />Напрамак руху на Т-падобным скрыжаваньні, разгалінаваньні дарог.<br />Напрамак аб’езду ўчастка дарогі, які рамантуецца. |- | 1.31.2 | [[Файл:RU road sign 1.34.2 A.svg|90px]] |- | 1.31.3 | [[Файл:RU road sign 1.34.3 A.svg|90px]] |- | 1.31.4 | [[Файл:1.31.4 Belarus (Road sign).svg|20px]] |- | 1.31.5 | [[Файл:1.31.5 Belarus (Road sign).svg|20px]] |- | 1.32 | [[Файл:1.32 Belarus (Road sign).svg|50px]] | Небясьпечная ўзбочына | Участак дарогі з заніжанай або зруйнаванай узбочынай або на якім вядуцца працы па рамонце ўзбочынаў. |- | 1.33 | [[Файл:1.33 Belarus (Road sign).svg|50px]] | [[Галалёд]]зіца | Участак дарогі, на якім магчымыя сьнежныя заносы або ледзяныя ці сьнежна-ледзяныя ўтварэньні. Рэкамэндуецца зьнізіць хуткасьць і павысіць увагу. |- | 1.34 | [[Файл:1.34 Belarus (Road sign).svg|50пкс]] | Затор на дарозе | Участак дарогі, на якім утварыўся [[затор]]. |- | 1.35 | [[Файл:1.35 Belarus (Road sign).svg|50пкс]] | Сэзонныя міграцыі земнаводных | Участак дарогі, на якім магчымыя масавыя зьяўленьні земнаводных на праезнай частцы. Рэкамэндуецца значна зьнізіць хуткасьць вясной і восеньню і павысіць увагу. |- | 1.36 | [[Файл:1.36 Belarusian road sign.svg|50пкс]] | Кантроль рэжыму руху | Рэкамэндацыйны<ref name="а"/>. Папярэджвае, што рух на ўчастку дарогі кантралюе камэра з фотафіксацыяй<ref name="б"/>. | Дублюецца на разьдзяляльнай паласе<ref name="б"/>. |} </center> == Знакі прыярытэту == Знакі прыярытэту ўстанаўліваюць чарговасьць праезду скрыжаваньняў, перасячэньняў асобных праезных частак дарог, вузкіх участкаў дарог, рух на якіх не рэгулюецца сыгналамі рэгулявальніка або сьветлафора. Асноўныя знакі прыярытэту («Галоўная дарога», «Саступіць дарогу» і «Рух без спыненьня забаронены») маюць асаблівыя формы. Гэта зроблена для таго, каб у любую пару году кожны зь іх у любым стане можна было пазнаць паводле формы. Знак 2.1 ставіцца беспасярэдне перад скрыжаваньнем, у тым ліку з таблічкай 7.13 — перад скрыжаваньнем з складанай пляніроўкай або на якім галоўная дарога зьмяняе напрамак. Пагатоў па-за населенымі пунктамі перад скрыжаваньнем, на якім галоўная дарога зьмяняе напрамак, знак 2.1 паўтараецца: першы знак 2.1 з таблічкамі 7.1.1 і 7.13 ставіцца на адлегласьці ад 100 да 150 мэтраў да скрыжаваньня, другі знак 2.1 з таблічкай 7.13 — беспасярэдне перад скрыжаваньнем. Знак 2.1, усталяваны з знакам 5.22.1 або 5.22.2, дае перавагу пры праезьдзе ўсіх скрыжаваньняў населенага пункта, разьмешчаных на дадзенай дарозе. Усталяваныя на рэгуляваных скрыжаваньнях знакі 2.1, 2.4, 2.5 не вызначаюць чарговасьць праезду скрыжаваньняў і асобных праезных частак дарогі, а інфармуюць кіроўцаў, што скрыжаваньні зьяўляюцца пазначанымі. Знакі 2.3.1-2.3.3 прымяняюцца па-за населенымі пунктамі для пазначэньня дарог, на якіх даецца перавага пры праезьдзе скрыжаваньняў, і ставяцца на адлегласьці ад 150 да 300 мэтраў да скрыжаваньня. Знак 2.3.4 ставіцца па-за населенымі пунктамі на адлегласьці ад 150 да 300 мэтраў, а ў населеных пунктах — як правіла, на адлегласьці ад 50 да 100 мэтраў да скрыжаваньня. Знак 2.4 ставіцца беспасярэдне перад скрыжаваньнем, а пры наяўнасьці паласы разгону — перад пачаткам гэтай паласы. Перад скрыжаваньнем, на якім галоўная дарога зьмяняе напрамак, знак 2.4 ставіцца з таблічкай 7.13. Па-за населенымі пунктамі на дарогах з удасканаленым пакрыцьцём знак 2.4 з таблічкай 7.1.1 або 7.1.2 ставіцца на адлегласьці ад 150 да 300 мэтраў да скрыжаваньня. У населеных пунктах знак 2.4 з таблічкай 7.1.1 або 7.1.2 можа ставіцца на адлегласьці ад 50 да 100 мэтраў да скрыжаваньня. <center> {| class="wikitable" |- ! Нумар знаку ! Выява ! Назва ! Тлумачэньне |- | 2.1 | [[Файл:2.1 Russian road sign.svg|50px]] | Галоўная дарога | Даецца права пераважнага праезду скрыжаваньня (перасячэньня праезных частак дарог). <br />Адмяняецца знакам 2.2. |- | 2.2 | [[Файл:2.2 Russian road sign.svg|50px]] | Канец галоўнай дарогі | Адмяняецца права пераважнага праезду скрыжаваньня (перасячэньня праезных частак дарог) (знак 2.1). |- | 2.3.1 | [[Файл:2.3.1 Russian road sign.svg|50px]] | Перасячэньне з другараднай дарогай | Папярэджвае аб блізкасьці перасячэньня з другараднымі дарогамі адначасова справа і зьлева. |- | 2.3.2 | [[Файл:2.3.2 Russian road sign.svg|50px]] | Прымыканьне другараднай дарогі | Папярэджвае аб блізкасьці прымыканьня другараднай дарогі справа. |- | 2.3.3 | [[Файл:2.3.3 Russian road sign.svg|50px]] | Прымыканьне другараднай дарогі | Папярэджвае аб блізкасьці прымыканьня другараднай дарогі зьлева. |- | 2.3.4 | [[Файл:RU road sign 1.6.svg|50px]] | Перасячэньне раўназначных дарог | Набліжэньне да скрыжаваньня роўных па значэньні дарог, на якім дзейнічаюць патрабаваньні пункту 110 ПДР (неабходна саступаць дарогу любым транспартным сродкам, якія набліжаюцца справа, пешаходам і трамваям)<ref>ПДР, Разьдзел 13, п. 110</ref>. Кіроўца абавязаны зьнізіць хуткасьць, ацаніць сытуацыю. |- | 2.4 | [[Файл:2.4 Russian road sign.svg|50px]] | Саступіць дарогу | Трэба саступіць дарогу транспартным сродкам, якія рухаюцца па дарозе, што перасякаецца, а пры наяўнасьці таблічкі 7.13 [[Файл:7.13 (Road sign).svg|50px]] — транспартным сродкам, якія рухаюцца па галоўнай дарозе, а таксама справа па раўназначнай дарозе. Знак, усталяваны на галоўнай дарозе, абазначае таксама канец галоўнай дарогі. |- | 2.5 | [[Файл:2.5 Russian road sign.svg|50px]] | Рух без спыненьня забаронены | Забараняецца рух без спыненьня перад «стоп-лініяй» (гарызантальнай дарожнай разьметкай 1.12), а пры яе адсутнасьці — перад краем праезнай часткі, дарогі, што перасякаецца. Трэба саступіць дарогу транспартным сродкам, якія рухаюцца па дарозе, што перасякаецца, а пры наяўнасьці таблічкі 7.13 — транспартным сродкам, якія рухаюцца па галоўнай дарозе, а таксама справа па раўназначнай дарозе.<br />Знак 2.5 можа быць усталяваны перад чыгуначным пераездам ці карантынным пастом. У гэтых выпадках кіроўца павінен спыніцца перад стоп-лініяй, а пры яе адсутнасьці — перад знакам. |- | 2.6.1 | [[Файл:2.6 Russian road sign.svg|50px]] | rowspan=2|Перавага сустрэчнага руху | rowspan=2|Забараняецца ўезд на ўчастак дарогі, калі гэта можа абцяжарыць сустрэчны рух. Трэба саступіць дарогу транспартным сродкам, якія знаходзяцца на дадзеным участку дарогі або на процілеглым пад’езьдзе да яго.<br /> |- | 2.6.2 | [[Файл:BY road sign 2.6.2.svg|50px]] |- | 2.7 | [[Файл:2.7 Russian road sign.svg|50px]] | Перавага перад сустрэчным рухам | Участак дарогі, пры руху па якім кіроўца карыстаецца перавагай у дачыненьні да сустрэчных транспартных сродкаў. |- |} </center> == Забараняльныя знакі == Забараняльныя і абмежавальныя знакі ўводзяць або адмяняюць пэўныя абмежаваньні дарожнага руху. Знакі маюць круглую форму, большасьць зь іх белыя з чырвонай аблямоўкай. Дзеяньне не распаўсюджваецца:<ref>ПДР, Дадатак 2, п. 19.</ref>: * знакаў 3.1-3.3, 3.18.1-3.19, 3.27 — на маршрутныя транспартныя сродкі, якія рухаюцца па вызначаных маршрутах; * знакаў 3.2-3.8 — на транспартныя сродкі дарожна-эксплюатацыйнай і камунальнай службаў, аўтамабілі з нахіленай белай паласой на бартах і на іншыя транспартныя сродкі, якія абслугоўваюць гандлёвыя і іншыя арганізацыі, разьмешчаныя ў пазначанай зоне (грамадзянаў, якія пражываюць або працуюць у дадзенай зоне), а таксама на транспартныя сродкі, якія належаць грамадзянам, якія пражываюць або працуюць у гэтай зоне, пры адсутнасьці іншых магчымасьцей іх пад’езду. Такія транспартныя сродкі павінныя ўяжджаць у пазначаную зону і выяжджаць зь яе на найбліжэйшым да месца прызначэньня скрыжаваньні; * знакаў 3.2, 3.3, 3.28-3.30 — на транспартныя сродкі, якія кіруюцца [[інвалід]]амі І або ІІ групы, ІІІ групы з парушэньнямі апорна-рухальнага апарату або транспартныя сродкі, якія перавозяць інвалідаў гэтых групаў; * знаку 3.4 — на грузавыя аўтамабілі, прызначаныя для перавозкі пасажыраў; * знакаў 3.27-3.30 — на месцы, пазначаныя знакам 5.15; * знакаў 3.28-3.30 — на [[таксі]] з уключаным таксомэтрам. Дзеяньне распаўсюджваецца:<ref>ПДР, Дадатак 2, п. 20.</ref>: * знакаў 3.10, 3.27-3.30 — толькі на той бок дарогі, у якім (над якім) яны ўсталяваны. Дзеяньне знакаў 3.27-3.30, усталяваных на тэрыторыі, прылеглай да дарогі, распаўсюджваецца на гэтую тэрыторыю з улікам патрабаваньняў таблічак, усталяваных з такімі знакамі; * знакаў 3.16, 3.20.1, 3.20.3, 3.22, 3.24.1, 3.24.2, 3.26-3.30 — ад месца ўстаноўкі знаку да бліжэйшага пазначанага скрыжаваньня, пры гэтым у населеным пункце без пазначанага скрыжаваньня — да канца населенага пункта; * знакаў 3.18.1 і 3.18.2 — на скрыжаваньне, перад якім усталяваны знак, а таксама на бліжэйшае перасячэньне праезных частак дарог на скрыжаваньні, калі дарога, на якую ажыцьцяўляецца паварот, утрымлівае разьдзяляльную паласу (разьдзяляльную зону); * знакаў 3.24.1, 3.24.2, усталяваных перад населеным пунктам, пазначаным знакам 5.22.1 або 5.22.2, — да гэтага знака. Зона дзеяньня можа быць зьменшаная для:<ref>ПДР, Дадатак 2, п. 21.</ref> для: * знакаў 3.16, 3.26 — прымяненьнем таблічкі 7.2.1; * знакаў 3.20.1-3.20.3, 3.22, 3.24.1, 3.24.2 — усталяваньнем у канцы зоны іх дзеяньня адпаведна знакаў 3.21.1, 3.21.2, 3.23, 3.25.1, 3.25.2 або прымяненьнем таблічкі 7.2.1; * знакаў 3.24.1, 3.24.2 — усталяваньнем гэтых знакаў зь іншым значэньнем максымальнай хуткасьці руху; * знакаў 3.27-3.30 — прымяненьнем таблічак 7.2.1, 7.2.2 або ўсталяваньнем у канцы зоны іх дзеяньня паўторных знакаў 3.27-3.30 з таблічкай 7.2.3. <center> {| class="wikitable" |- ! Нумар знаку ! Выява ! Назва ! Тлумачэньне |-Зона дзеяньня | 3.1 | [[Файл:3.1 Russian road sign.svg|50пкс]] | Уезд забаронены | Забараняецца ўезд транспартных сродкаў у дадзеным кірунку.<br />Паўсядзённая назва знаку — «[[цэгла]]». |- | 3.2 | [[Файл:3.2 Russian road sign.svg|50px]] | Рух забаронены | Забараняецца рух транспартных сродкаў. |- | 3.3 | [[Файл:3.3 Russian road sign.svg|50px]] | Рух мэханічных транспартных сродкаў забаронены | Забараняецца рух мэханічных транспартных сродкаў. |- | 3.4 | [[Файл:3.4 Russian road sign.svg|50px]] | Рух грузавых аўтамабіляў забаронены | Забараняецца рух грузавых аўтамабіляў ([[аўтацягнік]]оў) з тэхнічна дапушчальнай агульнай масай болей за 3,5 тоны (калі на знаку не пазначаная маса) або з фактычнай масай, якая перавышае названую на знаку, а таксама колавых трактароў і самаходных машынаў. |- | 3.5 | [[Файл:3.5 Russian road sign.svg|50px]] | Рух [[матацыкл]]аў забаронены | Забараняецца рух матацыклаў і [[мапэд]]аў. |- | 3.6 | [[Файл:3.6 Russian road sign.svg|50px]] | Рух [[трактар]]оў забаронены | Забараняецца рух колавых трактароў і самаходных машынаў. |- | 3.7 | [[Файл:3.7 Belarus (Road sign).svg|50px]] | Рух з прычэпам забаронены | Забараняюцца рух грузавых аўтамабіляў, колавых трактароў і самаходных машынаў з прычэпамі, а таксама буксаваньне мэханічных транспартных сродкаў. |- | 3.8 | [[Файл:3.8 Russian road sign.svg|50px]] | Рух гужавых транспартных сродкаў забаронены | Забараняюцца рух гужавых транспартных сродкаў, жывёлаў пад сядлом або ўюком, а таксама прагон жывёлы. |- | 3.9 | [[Файл:3.9 Russian road sign.svg|50px]] | Рух ровараў забаронены | Забараняецца рух на роварах. |- | 3.10 | [[Файл:3.10 Russian road sign.svg|50px]] | Рух пешаходаў забаронены | Забараняецца рух пешаходаў. |- | 3.11.1 | [[Файл:3.11 Russian road sign.svg|50px]] | rowspan=2|Абмежаваньне масы | rowspan=2|Забараняецца рух транспартных сродкаў, у тым ліку аўтацягнікоў, агульная фактычная маса якіх большая за названую на знаку. |- | 3.11.2 | [[Файл:BY road sign 3.11.2.svg|50px]] |- | 3.12.1 | [[Файл:SU road sign 3.12.svg|50px]] | rowspan=2|Абмежаваньне нагрузкі на вось | rowspan=2|Забараняецца рух транспартных сродкаў, у якіх фактычная нагрузка на любую вось большая за названую на знаку. <br />Дзейнічае да першага скрыжаваньня. Для двухвосевага транспартнага сродку на пярэднюю вось прыходзіцца 1/3 масы, на заднюю — 2/3. Калі больш за 2 восяў, то маса разьмяркоўваецца па іх раўнамерна. |- | 3.12.2 | [[Файл:BY road sign 3.12.2.svg|50px]] |- | 3.13 | [[Файл:3.13 Russian road sign.svg|50px]] | Абмежаваньне вышыні | Забараняецца рух транспартных сродкаў, габарытная вышыня якіх (з грузам або без груза) большая за названую на знаку. |- | 3.14 | [[Файл:3.14_Russian_road_sign.svg|50px]] | Абмежаваньне шырыні | Забараняецца рух транспартных сродкаў, габарытная шырыня якіх (з грузам або без груза) большая за названую на знаку. |- | 3.15.1 | [[Файл:3.15 Russian road sign.svg|50px]] | rowspan=2|Абмежаваньне даўжыні | rowspan=2|Забараняецца рух транспартных сродкаў (аўтацягнікоў), габарытная даўжыня якіх (з грузам або без груза) большая за названую на знаку. |- | 3.15.2 | [[Файл:3.15.2 (Road sign).svg|50px]] |- | 3.16 | [[Файл:3.16 Russian road sign.svg|50px]] | Абмежаваньне мінімальнай дыстанцыі | Забараняецца рух транспартных сродкаў з дыстанцыяй паміж імі меншай за названую на знаку. |- | 3.17.1 | [[Файл:BY road sign 3.17.1.svg|50px]] | Мытня | Забараняецца праезд без спыненьня каля [[мытня|мытні]] (кантрольнага пункту). Дазвол на далейшы рух дае супрацоўнік мытні (кантрольнага пункту). |- | 3.17.2 | [[Файл:BY road sign 3.17.2.svg|50px]] | Небясьпека | Забараняецца рух усіх без выключэньня транспартных сродкаў у сувязі з [[Дарожна-транспартнае здарэньне|дарожна-транспартным здарэньнем]], аварыяй, стыхійным бедзтвам або іншай небясьпекай для руху. |- | 3.18.1 | [[Файл:3.18.1 Russian road sign.svg|50px]] | Паварот направа забаронены | Паварот направа забаронены. |- | 3.18.2 | [[Файл:3.18.2 Russian road sign.svg|50px]] | Паварот налева забаронены | Паварот налева забаронены, пры гэтым разварот дазваляецца. |- | 3.19 | [[Файл:3.19 Russian road sign.svg|50px]] | Разварот забаронены | Разварот забаронены, пры гэтым паварот налева дазваляецца. |- | 3.20.1 | [[Файл:3.20_Russian_road_sign.svg|50px]] | rowspan=3|Абгон забаронены | rowspan=2|Забараняецца абгон транспартных сродкаў, акрамя адзінкавых, якія рухаюцца з хуткасьцю меншай за 30 км/г. |- | 3.20.2 | [[Файл:3.20.2 (Road sign).svg|50px]] |- | 3.20.3 | [[Файл:3.20.3 Belarus road sign.svg|50px]] | Забараняецца абгон транспартных сродкаў, хуткасьць руху якіх большая за названую на знаку. |- | 3.21.1 | [[Файл:3.21.1 (Road sign).svg|50px]] | rowspan=2|Канец зоны забароны абгону | rowspan=2|Адмяняе дзеяньне знакаў 3.20.1-3.20.3. |- | 3.21.2 | [[Файл:3.21.2 (Road sign).svg|50px]] |- | 3.22 | [[Файл:3.22 Belarusian road sign.svg|50px]] | Абгон грузавым аўтамабілям забаронены | Грузавым аўтамабілям з тэхнічна дапушчальнай агульнай масай болей за 3,5 тоны забараняецца абгон транспартных сродкаў, акрамя адзінкавых, якія рухаюцца з хуткасьцю меншай за 30 км/г. <br /> Колавым трактарам і самаходным машынам забараняецца абгон транспартных сродкаў, акрамя адзінкавых вэлясыпэдаў, гужавых транспартных сродкаў. |- | 3.23 | [[Файл:3.23 Belarusian road sign.svg|50px]] | Канец зоны забароны абгону грузавым аўтамабілям. | Адмяняе дзеяньне знаку 3.22 |- | 3.24.1 | [[Файл:3.24 Russian road sign.svg|50px]] | rowspan=2|Абмежаваньне максымальнай хуткасьці | rowspan=2|Забараняецца рух з хуткасьцю (км/г), якая перавышае названую на знаку. |- | 3.24.2 | [[Файл:3.24.2 (Road sign).svg|50px]] |- | 3.25.1 | [[Файл:3.25.1 (Road sign).svg|50px]] | rowspan=2|Канец зоны абмежаваньня максымальнай хуткасьці. | rowspan=2|Адмяняе дзеяньне знакаў 3.24.1, 3.24.2. |- | 3.25.2 | [[Файл:3.25.2 (Road sign).svg|50px]] |- | 3.26 | [[Файл:3.26 Russian road sign.svg|50px]] | Падача гукавога сыгналу забароненая | Забараняецца карыстацца гукавым сыгналам, акрамя выпадку падачы яго для прадухіленьня дарожна-транспартнага здарэньня. |- | 3.27 | [[Файл:3.27 Russian road sign.svg|50px]] | Прыпынак забаронены. | Забараняюцца прыпынак і стаянка транспартных сродкаў. |- | 3.28 | [[Файл:3.28 Russian road sign.svg|50px]] | Стаянка забароненая. | Забараняецца стаянка ўсіх транспартных сродкаў. |- | 3.29 | [[Файл:3.29 Russian road sign.svg|50px]] | Стаянка забароненая ў няцотныя дні месяца. | Стаянка забароненая ў няцотныя дні месяца. |- | 3.30 | [[Файл:3.30 Russian road sign.svg|50px]] | Стаянка забароненая ў цотныя дні месяца. | Стаянка забароненая ў цотныя дні месяца. <br />Пры адначасовым прымяненьні знакаў 3.29 і 3.30 на процілеглых баках дарогі транспартныя сродкі павінныя быць перастаўленыя з аднаго яе боку на іншы ў пэрыяд з 19 да 24 гадзінаў. |- | 3.31 | [[Файл:3.31 Russian road sign.svg|50px]] | Канец зоны ўсіх абмежаваньняў | Пазначэньне канца зоны дзеяньня наступных знакаў: 3.16, 3.20.1-3.20.3, 3.22, 3.24.1, 3.24.2, 3.26-3.30. |- | 3.32 | [[Файл:3.32 Belarusian road sign.svg|50px]] | Рух транспартных сродкаў зь небясьпечнымі грузамі забаронены | Забараняецца рух транспартных сродкаў з апазнавальнымі знакамі «Небясьпечны груз». |} </center> == Прадпісальныя знакі == Прадпісальныя знакі прымяняюцца для пазначэньня неабходных напрамкаў, умоваў і рэжымаў руху.<br />Дзеяньне знакаў 4.1.1-4.1.6, усталяваных перад скрыжаваньнем, распаўсюджваецца на ўсё [[скрыжаваньне]], калі знакі 4.1.1-4.1.6 або 5.8.1, 5.8.2, усталяваныя на ім, не даюць іншых прадпісаньняў (указаньняў).<br />Дзеяньне знакаў 4.1.1-4.1.6 не распаўсюджваецца на маршрутныя транспартныя сродкі, якія рухаюцца па вызначаных маршрутах.<br />Дзеяньне знаку 4.1.1, усталяванага за скрыжаваньнем, распаўсюджваецца да наступнага пазначанага скрыжаваньня. Зона дзеяньня дадзенага знаку можа быць паменшаная прымяненьнем таблічкі 7.2.1.<br />Знакі 4.2.1 і 4.2.2 могуць прымяняцца групамі (ня менш за тры знакі) для пазначэньня лініі адхіленьня траекторыі руху транспартных сродкаў ад перашкоды для дарожнага руху.<br />Дзеяньне знакаў 4.4, 4.7, усталяваных з таблічкай 7.14 і разьмешчаных над паласой руху, распаўсюджваецца толькі на дадзеную паласу. Пры адсутнасьці таблічкі 7.14 дзеяньне гэтых знакаў распаўсюджваецца на ўсе палосы праезнай часткі дарогі дадзенага напрамку. Дзеяньне знакаў 4.4, 4.7, выявы якіх нанесеныя на поле знакаў 5.8.1, 5.8.2, 5.8.7, 5.8.8, распаўсюджваецца на адпаведныя палосы руху.<br />Дзеяньне знакаў 4.9.1-4.9.3 распаўсюджваецца на бліжэйшае скрыжаваньне. {| class="wikitable" style="text-align:center" |- ! Нумар знаку ! Выява ! Назва ! Тлумачэньне |- | 4.1.1 | [[Файл:4.1.1 Russian road sign.svg|50px]] | Рух прама | Рух дазволены толькі прама. Таксама дазволены паварот направа на прылеглую тэрыторыю. |- | 4.1.2 | [[Файл:4.1.2 Russian road sign.svg|50px]] | Рух направа | Рух дазволены толькі направа. |- | 4.1.3 | [[Файл:4.1.3 Russian road sign.svg|50px]] | Рух налева | Рух дазволены толькі налева або з крайняй левай паласы руху на разварот, калі разьметка або іншыя дарожныя знакі не прадпісваюць іншае. |- | 4.1.4 | [[Файл:4.1.4 Russian road sign.svg|50px]] | Рух прама або направа | Рух дазволены толькі прама або направа. |- | 4.1.5 | [[Файл:4.1.5 Russian road sign.svg|50px]] | Рух прама або налева | Рух дазволены толькі прама, налева, а таксама дазволены разварот з крайняй левай паласы руху, калі разьметка або іншыя дарожныя знакі не прадпісваюць іншае. |- | 4.1.6 | [[Файл:4.1.6 Russian road sign.svg|50px]] | Рух направа або налева | Рух дазволены толькі налева або направа, а таксама дазволены разварот з крайняй левай паласы руху, калі разьметка або іншыя дарожныя знакі не прадпісваюць іншае. |- | 4.2.1 | [[Файл:4.2.1 Russian road sign.svg|50px]] | Аб’езд перашкоды справа | rowspan=2|Аб’езд астраўкоў бясьпекі і рознага роду перашкодаў для дарожнага руху, якія знаходзяцца на праезнай частцы дарогі, дазваляецца толькі з боку, паказанага стрэлкай. |- | 4.2.2 | [[Файл:4.2.2 Russian road sign.svg|50px]] | Аб’езд перашкоды зьлева |- | 4.2.3 | [[Файл:4.2.3 Russian road sign.svg|50px]] | Аб’езд перашкоды справа або зьлева | Аб’езд астраўкоў бясьпекі і рознага роду перашкодаў для дарожнага руху, якія знаходзяцца на праезнай частцы дарогі, дазваляецца зь любога боку. |- | 4.3 | [[Файл:4.3 Russian road sign.svg|50px]] | Кругавы рух | Дазваляецца аб’езд цэнтральнага астраўка на скрыжаваньні (плошчы) з кругавым рухам толькі ў напрамку, паказаным стрэлкамі. |- | 4.4 | [[Файл:4.4 Belarus (Road sign).svg|50px]] | Рух легкавых аўтамабіляў | Дазваляецца рух толькі легкавых аўтамабіляў і матацыклаў. |- | 4.5.1 | [[Файл:4.4.1_Russian_road_sign.svg|50px]] | Роварная дарожка | Дазваляецца рух толькі на роварах, а пры адсутнасьці [[ходнік]]а або пешаходнай дарожкі — і рух пешаходаў, пры гэтым пешаходы не павінныя ствараць перашкодаў для руху раварыстаў. На знак можа быць дадаткова нанесены сылюэт пешахода. |- | 4.5.2 | [[Файл:4.4.2 Russian road sign.svg|50px]] | Канец роварнай дарожкі | Канец зоны дзеяньня знаку 4.5.1. На знак можа быць дадаткова нанесены сылюэт пешахода. |- | 4.5.3 | [[Файл:4.5.3 Belarusian road sign.svg|50px]] | Пачатак роварнай дарожкі з дазволеным рухам пешаходаў | Рэкамэндацыйны<ref name="а"/>. |- | 4.5.4 | [[Файл:4.5.4 Belarusian road sign.svg|50px]] | Канец роварнай дарожкі з дазволеным рухам пешаходаў | Рэкамэндацыйны<ref name="а"/>. |- | 4.6.1 | [[Файл:4.5.1 Russian road sign.svg|50px]] | Пешаходная дарожка | Дазваляецца рух толькі пешаходам, а пры адсутнасьці роварнай дарожкі — і на роварах, пры гэтым раварысты не павінныя ствараць перашкодаў для руху пешаходаў. На знак можа быць дадаткова нанесены сылюэт раварыста. |- | 4.6.2 | [[Файл:4.6.2 Belarus (Road sign).svg|50px]] | Канец пешаходнай дарожкі | Канец зоны дзеяньня знаку 4.6.1. На знак можа быць дадаткова нанесены сылюэт раварыста. |- | 4.6.3 | [[Файл:4.6.3 Belarusian road sign.svg|50px]] | Пачатак пешаходнай дарожкі з дазволеным рухам раварыстаў | Рэкамэндацыйны<ref name="а"/>. |- | 4.6.4 | [[Файл:4.6.4 Belarusian road sign.svg|50px]] | Канец пешаходнай дарожкі з дазволеным рухам раварыстаў | Рэкамэндацыйны<ref name="а"/>. |- | 4.7 | [[Файл:4.6 (Road sign).svg|50px]] | Абмежаваньне мінімальнай хуткасьці | Дазваляецца рух толькі з названай або з большай хуткасьцю, але ня болей за прадугледжаную пунктамі 88 і 89 Правілаў. |- | 4.8 | [[Файл:4.7 Russian road sign.svg|50px]] | Канец зоны абмежаваньня мінімальнай хуткасьці | Канец зоны дзеяньня знаку 4.7. |- | 4.9.1 | [[Файл:4.8.1 Russian road sign.svg|50px]] | rowspan=3|Напрамак руху транспартных сродкаў зь небясьпечнымі грузамі | rowspan=3|Рух транспартных сродкаў з апазнавальнымі знакамі «Небясьпечны груз» дазваляецца толькі ў напрамку, паказаным на знаку: 4.9.1 — налева, 4.9.2 — прама, 4.9.3 — направа. |- | 4.9.2 | [[Файл:4.8.2 Russian road sign.svg|50px]] |- | 4.9.3 | [[Файл:4.8.3 Russian road sign.svg|50px]] |- | 4.10.1 | [[Файл:4.10.1 Belarus (Road sign).svg|50px]] | Дарожка для коньнікаў | Дазваляецца рух толькі коньнікам. |- | 4.10.2 | [[Файл:4.10.2 Belarus (Road sign).svg|50px]] | Канец дарожкі для коньнікаў | Канец зоны дзеяньня знаку 4.10.1. |- | 4.11.1 | [[Файл:4.11.1 Belarusian road sign.svg|50пкс]] | rowspan=2|Пачатак пешаходнай і роварнай дарожкі | rowspan=2|Рэкамэндацыйны<ref name="а"/>. |- | 4.11.2 | [[Файл:4.11.2 Belarusian road sign.svg|50пкс]] |- | 4.11.3 | [[Файл:4.11.3 Belarusian road sign.svg|50пкс]] | rowspan=2|Канец пешаходнай і роварнай дарожкі | rowspan=2|Рэкамэндацыйны<ref name="а"/>. |- | 4.11.4 | [[Файл:4.11.4 Belarusian road sign.svg|50пкс]] |} == Інфармацыйна-ўказальныя знакі == Інфармацыйна-ўказальнымі знакамі ўводзяцца або адмяняюцца пэўныя рэжымы руху, а таксама інфармуюцца ўдзельнікі дарожнага руху аб разьмяшчэньні населеных пунктаў і іншых аб’ектаў.<br />Зялёны або сіні фон знакаў 5.20.1-5.21.2, усталяваных па-за населеным пунктам (уставак на знаках 5.20.1, 5.20.2, асобных палёў знаку 5.21.2), інфармуе аб тым, што рух да названага населенага пункту або да іншага аб’екта будзе ажыцьцяўляцца адпаведна па аўтамагістралі або па іншай дарозе. Зялёны або сіні фон усталяваных у населеным пункце знакаў 5.20.1-5.21.2 інфармуе аб тым, што пасьля выезду з дадзенага населенага пункта рух да названага на знаку населенага пункту або да іншага аб’екту будзе ажыцьцяўляцца адпаведна па аўтамагістралі або па іншай дарозе, белы фон — аб тым, што названы аб’ект знаходзіцца ў дадзеным населеным пункце.<br />Фон знакаў 5.24-5.26.1, 5.27, 5.28, усталяваных на аўтамагістралі, — зялёны. {| class="wikitable" style="text-align:center" |- ! Нумар знаку ! Выява ! Назва ! Тлумачэньне |- | 5.1 | [[Файл:5.1 Russian road sign.svg|50px]] | Аўтамагістраль | rowspan=2|Знак інфармуе аб пачатку і канцы дарогі, на якой дзейнічаюць адмысловыя патрабаваньні Правілаў, якія ўстанаўліваюць парадак дарожнага руху на аўтамагістралі<ref>ПДР, Разьдзел 17</ref>. |- | 5.2 | [[Файл:5.2 Russian road sign.svg|50px]] | Канец аўтамагістралі |- | 5.3 | [[Файл:5.3 Russian road sign.svg|50px]] | Дарога для аўтамабіляў | Дарога, прызначаная для руху толькі аўтамабіляў, [[аўтобус]]аў і матацыклаў. |- | 5.4 | [[Файл:5.4 Russian road sign.svg|50px]] | Канец дарогі для аўтамабіляў | Адмяняе дзеяньне знаку 5.3. |- | 5.5 | [[Файл:5.5 Russian road sign.svg|50px]] | Дарога з аднабаковым рухам | Дарога або канструктыўна аддзеленая праезная частка дарогі, па якой рух транспартных сродкаў па ўсёй шырыні ажыцьцяўляецца ў адным напрамку. |- | 5.6 | [[Файл:5.6 Russian road sign.svg|50px]] | Канец дарогі з аднабаковым рухам | Адмяняе дзеяньне знаку 5.5. |- | 5.7.1 | [[Файл:5.7.1 Russian road sign.svg|50px]] | rowspan=2|Выезд на дарогу з аднабаковым рухам | rowspan=2|Выезд на дарогу, па якой рух транспартных сродкаў дазволены толькі ў напрамку, паказаным на знаку. |- | 5.7.2 | [[Файл:5.7.2 Russian road sign.svg|50px]] |- | 5.8.1 | [[Файл:5.15.1 Russian road sign.svg|75px]] | Напрамкі руху па палосах | Колькасьць палосаў руху на скрыжаваньні і дазволеныя напрамкі руху па кожнай зь іх. |- | 5.8.2 | [[Файл:5.15.2 Russian road sign.svg|50px]]<br />[[Файл:5.15.2_(a)_(Road_sign).png|50px]]<br />[[Файл:RU road sign 5.15.2 C.svg|50px]]<br />[[Файл:5.15.2_(c)_(Road_sign).png|50px]] | Напрамак руху па паласе | Дазволены напрамак (напрамкі) руху па паласе.<br />На знаках 5.8.1, 5.8.2 можа быць адлюстраваная інфармацыя аб абмежаваньнях дарожнага руху на скрыжаваньні (нанесены выявы забараняльных або прадпісальных знакаў). Знакі 5.8.1, 5.8.2, якія дазваляюць паварот налева з крайняй левай паласы руху, дазваляюць і разварот з гэтай паласы. Канфігурацыя стрэлак можа быць зьмененая ў адпаведнасьці з канфігурацыяй канкрэтнага скрыжаваньня.<br />Дзеяньне знакаў 5.8.1, 5.8.2, усталяваных перад скрыжаваньнем, распаўсюджваецца на ўсё скрыжаваньне, калі знакі 5.8.1, 5.8.2 або 4.1.1-4.1.6, усталяваныя на скрыжаваньні, не даюць іншых указаньняў. |- | 5.8.3 | [[Файл:RU road sign 5.15.3 A.svg|50px]]<br />[[Файл:RU road sign 5.15.3 B.svg|50px]] | rowspan=2|Пачатак паласы | Пачатак дадатковай паласы руху на пад’ёме або паласы тармажэньня.<br />Калі на знаку, усталяваным перад дадатковай паласой руху, нанесеная выява знаку 4.4 або 4.7, то кіроўца транспартнага сродку, які ня можа працягнуць рух па асноўнай паласе з улікам патрабаваньняў названых знакаў, павінен перастроіцца на дадатковую паласу руху. |- | 5.8.4 | [[Файл:RU road sign 5.15.4 A.svg|50px]]<br />[[Файл:RU road sign 5.15.4 B.svg|50px]] | Пачатак участку сярэдняй паласы трохпалоснай дарогі, прызначанага для руху ў дадзеным напрамку, або пачатак паласы тармажэньня для павароту налева або развароту.<br />Калі на знаку 5.8.4 намаляваны знак, які забараняе рух якім-небудзь транспартным сродкам, то рух гэтых транспартных сродкаў па адпаведнай паласе забараняецца. |- | 5.8.5 | [[Файл:5.15.5 Russian road sign.svg|50px]] | rowspan=2|Канец паласы | Канец дадатковай паласы руху на пад’ёме або паласы разгону. |- | 5.8.6 | [[Файл:5.15.6 Russian road sign.svg|50px]] | Канец паласы, прызначанай для руху ў дадзеным напрамку. |- | 5.8.7 | (часова адсутнічае)<br />[[Файл:RU road sign 5.15.7 B.svg|75px]] | rowspan=2|Напрамак руху па палосах | rowspan=2|Калі на знаку 5.8.7 нанесеная выява забараняльнага або прадпісальнага знака, то названыя абмежаваньні, умовы або рэжымы руху ўводзяцца на адпаведнай паласе руху.<br />Часткі знакаў 5.8.7, 5.8.8, якія абазначаюць колькасьць палосаў для сустрэчных напрамкаў руху, могуць быць выкананыя ў выглядзе асобных знакаў, усталяваных на невялікай адлегласьці адзін ад аднаго. |- | 5.8.8 | [[Файл:5.15.7 Russian road sign.svg|75px]] |- | 5.9.1 | [[Файл:5.14_(Road_sign).png|50px]] | Паласа для маршрутных транспартных сродкаў | Паласа, прызначаная для руху толькі маршрутных транспартных сродкаў, якія рухаюцца адначасна агульнаму патоку транспартных сродкаў. <br /> Дзеяньне знаку распаўсюджваецца на паласу, над якой ён разьмешчаны. <br /> Дзеяньне знаку, усталяванага справа ад дарогі, распаўсюджваецца на крайнюю правую паласу. |- | 5.9.2 | [[Файл:5.9.2 Belarus (Road sign).svg|50px]] | Канец паласы для маршрутных транспартных сродкаў | Канец зоны дзеяньня знаку 5.9.1. |- | 5.10.1 | [[Файл:5.11_(Road_sign).png|50px]] | Дарога з паласой для маршрутных транспартных сродкаў | Дарога, па якой рух маршрутных транспартных сродкаў ажыцьцяўляецца па адмыслова вылучанай паласе насустрач агульнаму патоку транспартных сродкаў. |- | 5.10.2 | [[Файл:5.13.1_(Road_sign).png|50px]] | rowspan=2|Выезд на дарогу з паласой для маршрутных транспартных сродкаў | rowspan=2|Выезд на дарогу, па якой рух маршрутных транспартных сродкаў ажыцьцяўляецца па адмыслова вылучанай паласе насустрач патоку транспартных сродкаў. |- | 5.10.3 | [[Файл:5.13.2_(Road_sign).png|50px]] |- | 5.10.4 | [[Файл:5.12.1 Russian road sign.svg|50px]] | Канец дарогі з паласой для маршрутных транспартных сродкаў | Адмяняе дзеяньне знаку 5.10.1. |- | 5.11.1 | [[Файл:6.3.1 Russian road sign.svg|50px]] | Месца для развароту | Пазначае разрыў у падзяляльнай зоне, разьдзяляльнай паласе альбо частку скрыжаваньня, дзе дазволены разварот. |- | 5.11.2 | [[Файл:6.3.2 Russian road sign.svg|50px]] | Зона для развароту | Пачатак зоны для развароту транспартных сродкаў і яе даўжыня. |- | 5.12.1 | [[Файл:5.16 Russian road sign.svg|50px]] | Пункт прыпынку аўтобуса і (або) тралейбуса | Знак пазначае пачатак пасадачнай пляцоўкі пункта прыпынку аўтобуса і (або) [[тралейбус]]а. Па-за населенымі пунктамі знак можа быць усталяваны на павільёне з боку прыбыцьця маршрутных транспартных сродкаў.<br />У ніжняй частцы знаку можа быць нанесеная выява таблічкі 7.2.1 з пазначэньнем адлегласьці, роўнай працягласьці пасадачнай пляцоўкі. |- | 5.12.2 | [[Файл:5.12.2 Belarusian road sign.svg|50px]][[Файл:5.12.3 Belarusian road sign.svg|50пкс]] | Месца прыпынку аўтобуса і (або) тралейбуса | Знак можа ставіцца ў канцы пасадачнай пляцоўкі пункта прыпынку аўтобуса і (або) тралейбуса. Пад знакам разьмяшчаецца таблічка (таблічкі) з інфармацыяй аб разнавіднасьці транспарту агульнага карыстаньня (аўтобус — літарны індэкс «А», тралейбус — «Т») і аб рэжыме яго руху (расклад). |- | 5.13.1 | [[Файл:5.17 Russian road sign.svg|50px]] | Пункт прыпынку трамвая | Знак пазначае пачатак зоны пункта прыпынку трамвая. У ніжняй частцы знаку можа быць нанесеная выява таблічкі 7.2.1 з пазначэньнем адлегласьці, роўнай працягласьці зоны пункта прыпынку трамвая. |- | 5.13.2 | [[Файл:5.13.2 Belarusian road sign.svg|50px]][[Файл:5.12.3 Belarusian road sign.svg|50пкс]] | Месца прыпынку трамвая | Знак можа ставіцца ў канцы зоны пункта прыпынку трамвая. Пад знакам разьмяшчаецца таблічка з інфармацыяй аб маршрутах і рэжыме руху трамваяў (расклад). |- | 5.14.1 | [[Файл:!Пункт_прыпынку_экспрэс-маршрута.png|70пкс]] | Пункт прыпынку экспрэс-маршрута | Знак пазначае пачатак пасадачнай пляцоўкі пункта прыпынку транспартнага сродку, які ажыцьцяўляе рух у рэгулярным экспрэсным спалучэньні.<br />Дадзены пункт прыпынку можа быць адзначаны двума знакамі 5.14.1, усталяванымі ў пачатку і ў канцы пасадачнай пляцоўкі. У гэтым выпадку ў ніжняй частцы першага па ходзе руху знаку можа быць нанесеная выява таблічкі 7.2.1 з пазначэньнем працягласьці пасадачнай пляцоўкі, а таксама інфармацыя аб колькасьці транспартных сродкаў, якім дазволена адначасова знаходзіцца на пункце прыпынку. |- | 5.14.2 | [[Файл:5.14.2 Belarus (Road sign).svg|50px]] | Месца стаянкі таксі | Знак пазначае зону на праезнай частцы дарогі або спэцыяльную пляцоўку, прызначаную толькі для стаянкі [[таксі]]. На знаку можа быць названа колькасьць таксі, якім дазволена адначасова знаходзіцца на стаянцы.<br />У населеных пунктах зона стаянкі таксі можа быць пазначаная двума знакамі 5.14.2, адзін зь якіх ставіцца ў пачатку зоны з таблічкай 7.2.1, другі — у канцы зоны стаянкі. |- | 5.15 | [[Файл:RU road sign 6.4 A.svg|50px]] | Месца стаянкі | Знак пазначае адмысловую пляцоўку, зону на праезнай частцы дарогі або на тратуары, якія адведзеныя для стаянкі транспартных сродкаў. Для ўдакладненьня напрамку руху, адлегласьці да адмысловай пляцоўкі і дазволеных на ёй умоваў стаянкі з знакам 5.15 могуць прымяняцца таблічкі. |- | 5.16.1 | [[Файл:5.19.2 Russian road sign.svg|50px]] | rowspan=2|Пешаходны пераход | rowspan=2|Знакі пазначаюць зону для перахода пешаходамі праезнай часткі дарогі. На пешаходных пераходах шырынёй болей за 10 мэтраў з знакам 5.16.2 можа быць усталяваная таблічка 7.2.1 або 7.2.2, на якой пазначаецца шырыня зоны пешаходнага перахода. |- | 5.16.2 | [[Файл:5.19.1 Russian road sign.svg|50px]] |- | 5.17.1 | [[Файл:SU road sign 5.17.1.svg|50px]] | rowspan=2|Падземны пешаходны пераход | rowspan=2|Паказвае месца, дзе пешаходы могуць бясьпечна перайсьці дарогу пры дапамозе падземнага пешаходнага пераходу. |- | 5.17.2 | [[Файл:6.6 Russian road sign.svg|50px]] |- | 5.17.3 | [[Файл:!Надземны_пешаходны_пераход.png|70пкс]] | rowspan=2|Надземны [[пешаходны пераход]] | rowspan=2|Паказвае месца, дзе пешаходы могуць бясьпечна перайсьці дарогу пры дапамозе надземнага пешаходнага пераходу. |- | 5.17.4 | [[Файл:6.7 Russian road sign.svg|50px]] |- | 5.18.1 | [[Файл:6.2_Russian_road_sign.png|50px]] | Рэкамэндаваная хуткасьць | Хуткасьць, зь якой рэкамэндуецца рух на гэтым участку дарогі. Зона дзеяньня знаку распаўсюджваецца да знаку 5.18.2 або да знаку 5.18.1 зь іншым значэньнем рэкамэндаванай хуткасьці або да найбліжэйшага пазначанага скрыжаваньня, а пры прымяненьні знаку 5.18.1 з папераджальным знакам вызначаецца працягласьцю небясьпечнага ўчастку дарогі. |- | 5.18.2 | [[Файл:!Канец_рэкамэндаванай_хуткасьці.png|50px]] | Канец дзеяньня знаку «Рэкамэндаваная хуткасьць» | Канец зоны дзеяньня знаку «Рэкамэндаваная хуткасьць». |- | 5.19.1 | [[Файл:6.8.1 Russian road sign.svg|50px]] | rowspan=3| Тупік | rowspan=3| Пазначае ўчастак дарогі, дзе немагчымы скразны рух, не забараняючы пры гэтым рух у кірунку тупіка. |- | 5.19.2 | [[Файл:6.8.2 Russian road sign.svg|50px]] |- | 5.19.3 | [[Файл:6.8.3 Russian road sign.svg|50px]] |- | 5.20.1 | [[Файл:5.20.1.1 Belarus (Road sign).svg|70пкс]]<br />[[Файл:5.20.1.2 Belarus (Road sign).svg|border|70пкс]]<br />[[Файл:5.20.1.3 Belarus (Road sign).svg|70пкс]]<br />[[Файл:RU road sign 6.9.1 E.svg|border|70пкс]] | rowspan=2| Папярэдні паказальнік напрамкаў | rowspan=2| Указвае напрамкі руху да населеных пунктаў або іншых аб’ектаў. На знаках могуць быць нанесеныя сымбалі аўтамагістралі, аэрапорта, выявы знакаў 5.29.1, 5.29.2, а таксама іншых сымбаляў і знакаў, якія інфармуюць аб асаблівасьцях дарожнага руху.<br />У ніжняй частцы знаку 5.20.1 пазначаецца адлегласьць ад месца яго ўстаноўкі да скрыжаваньня або пачатку паласы тармажэньня.<br />Знак 5.20.1 прымяняецца таксама для паказаньня схемы маршрута аб’езду ўчасткаў дарог, на якіх усталяваны адзін з забараняльных знакаў 3.4, 3.6, 3.11.1, 3.12.1, 3.13-3.15.1. У гэтым выпадку на знаку павінныя быць нанесеныя схема маршрута аб’езду і выява адпаведнага забараняльнага знаку. |- | 5.20.2 | [[Файл:!Папярэдні паказальнік напрамкаў.png|70пкс]] |- | 5.20.3 | [[Файл:SU road sign 5.20.3.svg|50px]] | Схема руху | Маршрут руху на скрыжаваньні ў выпадку забароны асобных манэўраў, паказваньне дазволеных напрамкаў руху на скрыжаваньні з складанай пляніроўкай. |- | 5.20.4 | [[Файл:!Схема_руху_да_платы_за_праезд_(2019_г.).jpg|70пкс]] | Схема руху да пункта абслугоўваньня электроннага збору платы за праезд | Рэкамэндацыйны<ref name="а"/>. |- | 5.21.1 | [[Файл:!Паказальнік напрамку.png|70пкс]] | Паказальнік напрамку | rowspan=2| Паказвае напрамак руху да населеных пунктаў або іншых аб’ектаў. На знаку могуць быць нанесеныя адлегласьці да названых на іх аб’ектаў, сымбалі аўтамагістралі, аэрапорту, выявы знакаў 5.29.1, 5.29.2, а таксама іншых сымбаляў і знакаў, якія інфармуюць аб асаблівасьцях дарожнага руху |- | 5.21.2 | [[Файл:!Паказальнік напрамкаў.png|70пкс]] | Паказальнік напрамкаў |- | 5.22.1 | [[Файл:5.22.1 Belarus (Road sign).svg|50px]] | rowspan=2| Пачатак населенага пункту | rowspan=2| Пачатак населенага пункту, у якім дзейнічаюць адмысловыя патрабаваньні Правілаў, якія ўстанаўліваюць парадак дарожнага руху ў населеных пунктах. |- | 5.22.2 | [[Файл:5.22.2 Belarus (Road sign).svg|50px]] |- | 5.23.1 | [[Файл:5.23.1 Belarus (Road sign).svg|50px]] | rowspan=2| Канец населенага пункту | rowspan=2| Месца дарогі, зь якога губляюць сілу спэцыяльныя патрабаваньні Правілаў, якія ўстанаўліваюць парадак дарожнага руху ў населеных пунктах. |- | 5.23.2 | [[Файл:5.23.2 Belarus (Road sign).svg|50px]] |- | 5.24 | [[Файл:5.24 Belarus (Road sign).svg|50px]] | Пачатак мяжы населенага пункту | Пачатак мяжы населенага пункту, пры руху па якім на дадзенай дарозе ня дзейнічаюць адмысловыя патрабаваньні Правілаў, якія ўстанаўліваюць парадак дарожнага руху ў населеных пунктах. |- | 5.25 | [[Файл:5.25 Belarus (Road sign).svg|50px]] | Канец мяжы населенага пункту | Канец мяжы населенага пункту, пазначанага знакам 5.24. |- | 5.26.1 | [[Файл:5.26.1 Belarus (Road sign).svg|70пкс]] | rowspan=2|Найменьне аб’екту | Найменьне аб’екту, які не зьяўляецца населеным пунктам (рака, возера, славутасьці і г. д.), а таксама знак між адміністрацыйна-тэрытарыяльнымі і тэрытарыяльнымі адзінкамі. |- | 5.26.2 | [[Файл:!Найменьне_аб’екту.png|70px]] | Найменьне аб’екту ў населеным пункце (назва вуліцы, тэатра, музэя і г. д.). |- | 5.27 | [[Файл:5.27 Belarus Road Sign. (30).png|50пкс]] | Паказальнік адлегласьцей | Адлегласьць да населеных пунктаў або іншых аб’ектаў (км). |- | 5.28 | [[Файл:5.28_Belarus_(Road_sign).svg|50пкс]] | Кілямэтровы знак | Адлегласьць ад пачатку дарогі (км). |- | 5.29.1 | [[Файл:M4-BY.svg|50пкс]]<br>[[Файл:P42-BY.svg|50пкс]]<br>[[Файл:E85-BY.svg|50пкс]] | rowspan=2|Нумар дарогі | Нумар дарогі, на якой усталяваны дадзены знак.<br />На знаках 5.29.1, 5.29.3 зь зялёным фонам называецца нумар дарогі, уключанай у Эўрапейскую сыстэму аўтамабільных магістраляў, з чырвоным фонам — нумар магістральнай або рэспубліканскай дарогі, зь белым фонам — нумар мясцовай дарогі. |- | 5.29.2 | [[Файл:!Нумар_дарогі.png|50пкс]] | Нумар дарогі, у напрамку да якой ажыцьцяўляецца рух. |- | 5.29.3 | [[Файл:!Нумар_і_напрамак_дарогі.png|70пкс]] | Нумар і напрамак дарогі | Указвае напрамак дарогі (сіні фон — кірунак у бок дарогі) з адпаведным нумарам. |- | 5.30.1<br />5.30.2<br />5.30.3 | [[Файл:6.15.1 Russian road sign.svg|50px]]<br />[[Файл:6.15.2 Russian road sign.svg|50px]]<br />[[Файл:6.15.3 Russian road sign.svg|50px]] | Напрамак руху грузавых аўтамабіляў | Напрамак, які рэкамэндуецца для руху грузавых аўтамабіляў, колавых трактароў і самаходных машынаў, калі іх рух на скрыжаваньні ў адным або некалькіх напрамках забаронены. |- | 5.31 | [[Файл:5.31 Belarus (Road sign).svg|70пкс]] | Схема аб’езду | Маршрут аб’езду ўчастка дарогі, часова зачыненага для руху. |- | 5.32.1<br />5.32.2<br />5.32.3 | [[Файл:5.32.1 Belarus (Road sign).svg|50px]]<br />[[Файл:5.32.2 Belarus (Road sign).svg|50px]]<br />[[Файл:5.32.3 Belarus (Road sign).svg|50px]] | Напрамак аб’езду | Напрамак аб’езду ўчастку дарогі, часова зачыненага для руху. |- | 5.33 | [[Файл:6.16 Russian road sign.svg|border|50px]] | Стоп-лінія | Месца прыпынку транспартных сродкаў пры забараняльным сыгнале рэгулявальніка, сьветлафора. |- | 5.34.1 | [[Файл:6.19.1 Russian road sign.svg|50px]] | rowspan=2|Папярэдні паказальнік перастраеньня на іншую праезную частку | Адпаведна напрамак аб’езду ўчастка праезнай часткі дарогі з разьдзяляльнай паласой, часова зачыненага для руху. |- | 5.34.2 | [[Файл:6.19.2 Russian road sign.svg|50px]] | Напрамак руху для вяртаньня на правую праезную частку дарогі. |- | 5.35 | [[Файл:5.8-1 Russian road sign.svg|50px]] | Рэверсіўны рух | Пачатак участка дарогі, на адной або некалькіх палосах якога напрамак руху можа мяняцца на процілеглы. |- | 5.36 | [[Файл:5.9 Russian road sign.svg|50px]] | Канец рэвэрсіўнага руху | Пачатак ўчастку дарогі, пазначанага знакам 5.35. |- | 5.37 | [[Файл:5.10 Russian road sign.svg|50px]] | Выезд на дарогу з рэвэрсіўным рухам | Выезд на ўчастак дарогі, на якім на адной або некалькіх палосах кірунак руху можа зьмяняцца на супрацьлеглы. |- | 5.38 | [[Файл:5.21 Russian road sign.svg|50px]] | Жылая зона | Знак інфармуе аб пачатку тэрыторыі, на якой дзейнічаюць адмысловыя патрабаваньні Правілаў, якія ўстанаўліваюць парадак дарожнага руху ў жылых зонах<ref name="pdd_glava18">ПДР, Разьдзел 18</ref>. |- | 5.39 | [[Файл:5.22 Russian road sign.svg|50px]] | Канец жылой зоны | Знак інфармуе аб канцы тэрыторыі, на якой дзейнічаюць адмысловыя патрабаваньні Правілаў, якія ўстанаўліваюць парадак дарожнага руху ў жылых зонах. |- | 5.40 | [[Файл:!Пешаходная_зона.png|50пкс]] | Пешаходная зона | Знак інфармуе аб пачатку тэрыторыі, на якой дзейнічаюць адмысловыя патрабаваньні Правілаў, якія ўстанаўліваюць парадак дарожнага руху ў пешаходных зонах<ref name="pdd_glava18" />. |- | 5.41 | [[Файл:!Канец_пешаходнай_зоны.png|50пкс]] | Канец пешаходнай зоны | Знак інфармуе аб канцы тэрыторыі, на якой дзейнічаюць адмысловыя патрабаваньні Правілаў, якія ўстанаўліваюць парадак дарожнага руху ў пешаходных зонах. |- | 5.42 | [[Файл:BY road sign 5.42.svg|300x300пкс]] | Платная аўтамабільная дарога | Знак інфармуюе аб пачатку ўчастку дарогі, на якім выкарыстоўваецца сыстэма [[БелТол|электроннага збору платы]] ў рэжыме свабоднага шматпалоснага руху за праезд транспартных сродкаў. |- | 5.43 | [[Файл:BY road sign 5.43.svg|300x300пкс]] | Канец платнай аўтамабільнай дарогі | Знак інфармуюе аб канцы ўчастка дарогі, на якім выкарыстоўваецца сыстэма электроннага збору платы ў рэжыме свабоднага шматпалоснага руху за праезд транспартных сродкаў. |- | 5.44 | [[Файл:!Паказальнік_напрамку_да_платы_за_праезд_(2019_г.).jpg|70пкс]] | Паказальнік напрамку да пункта абслугоўваньня электроннага збору платы за праезд | Рэкамэндацыйны<ref name="а"/>. |} == Знакі сэрвісу == Знакі сэрвісу інфармуюць аб разьмяшчэньні адпаведных аб’ектаў.<br />У ніжняй частцы знаку могуць наносіцца выявы знакаў 7.1.1, 7.1.3, 7.1.4 «Адлегласьць да аб’екту» белага колеру. {| class="wikitable" |- ! Нумар знаку ! Выява ! Назва ! Тлумачэньне |- | 6.1 | [[Файл:BY road sign 6.1.svg|120x120px]] |Пункт першай мэдычнай дапамогі | |- | 6.2 | [[Файл:6.2 Belarus road sign.svg|120x120px]] | Лякарня | |- | 6.3.1 | [[Файл:6.3.1 (Road sign).svg|120x120px]] | rowspan=3|Аўтазаправачная станцыя | Аўтазаправачная станцыя (толькі вадкае паліва). |- | 6.3.2 | [[Файл:6.3.2 (Road sign).svg|120x120px]] | Газавая аўтазаправачная станцыя (толькі газ). |- | 6.3.3 | [[Файл:6.3.3 (Road sign).svg|120x120px]] | Сумесная аўтазаправачная станцыя (вадкае паліва і газ). |- | 6.3.4 | [[Файл:6.3.4 Belarus road sign.svg|120x120px]] | [[Зарадная станцыя|Станцыя для зарадкі]] | Рэкамэндацыйны<ref name="а"/>. |- | 6.3.5 | [[Файл:6.3.5 Belarus road sign.svg|120x120пкс]] | rowspan=3|Аўтазаправачная станцыя, сумешчаная з станцыяй для зарадкі | Рэкамэндацыйны<ref name="а"/>. Вадкае паліва і электразарадка. |- | 6.3.6 | [[Файл:6.3.6 Belarus road sign.svg|120x120пкс]] | Рэкамэндацыйны<ref name="а"/>. Газ і электразарадка. |- | 6.3.7 | [[Файл:6.3.7 Belarus road sign.svg|120x120пкс]] | Рэкамэндацыйны<ref name="а"/>. Вадкае паліва, газ і электразарадка. |- | 6.4 | [[Файл:7.4 Russian road sign.svg|120x120пкс]] | Тэхнічнае абслугоўваньне аўтамабіляў | |- | 6.5 | [[Файл:7.5 Russian road sign.svg|120x120пкс]] | Мыйка аўтамабіляў | |- | 6.6 | [[Файл:7.6_(Road_sign).png|50px]] | Тэлефон | |- | 6.7 | [[Файл:7.7_(Road_sign).png|50px]] | Пункт харчаваньня | |- | 6.8 | [[Файл:7.8_(Road_sign).png|50px]] | Пітная вада | |- | 6.9 | [[Файл:7.9 Russian road sign.svg|120x120пкс]] | [[Гасьцініца]] або матэль | |- | 6.10 | [[Файл:7.10 Russian road sign.svg|120x120пкс]] | Кэмпінг | |- | 6.11 | [[Файл:7.11 Russian road sign.svg|120x120пкс]] | Месца адпачынку | |- | 6.12.1 | [[Файл:6.12.1 Belarus road sign.svg|120x120px]] | Міліцыя | |- | 6.12.2 | [[Файл:6.12.2 Belarus road sign.svg|120x120px]] | ДАІ | |- | 6.13 | [[Файл:6.13 (Road sign).svg|120x120px]] | Туалет | |- | 6.14 | [[Файл:6.14 Belarus road sign.svg|120x120px]] | Пункт кантролю аўтамабільных перавозак | |- | 6.15 | [[Файл:6.15 Belarus road sign.svg|120x120px]] | Славутасьць | |} == Знакі дадатковай інфармацыі (таблічкі) == Знакі дадатковай інфармацыі (таблічкі) удакладняюць або абмяжоўваюць дзеяньне іншых дарожных знакаў.<br />Таблічкі разьмяшчаюцца беспасярэдне пад знакам, зь якім яны выкарыстаныя. Таблічкі 7.2.2 — 7.2.4, 7.13 пры разьмяшчэньні знакаў над праезнай часткай, узбочынай або тратуарам разьмяшчаюцца збоку ад знаку. {| class="wikitable" |- ! Нумар знаку ! Выява ! Назва ! Тлумачэньне |- | 7.1.1 | [[Файл:8.1.1 Russian road sign.svg|50px]] |rowspan="4" |Адлегласьць да аб’екту | Пазначае адлегласьць ад знаку да пачатку небясьпечнага ўчастка дарогі або да месца, зь якога пачынае дзейнічаць абмежаваньне дарожнага руху, або да пэўнага аб’екта (месца), разьмешчанага па ходзе руху. |- | 7.1.2 | [[Файл:8.1.2 Russian road sign.svg|50px]] | Пазначае адлегласьць ад знаку 2.4 да скрыжаваньня, калі беспасярэдне перад скрыжаваньнем усталяваны знак 2.5. |- | 7.1.3 | [[Файл:8.1.3 Russian road sign.svg|50px]] |rowspan="2" | Пазначае адлегласьць да аб’екта, разьмешчанага ўзбоч ад дарогі. |- | 7.1.4 | [[Файл:8.1.4_Russian_road_sign.png|50px]] |- | 7.2.1 | [[Файл:7.2.1 (Road sign).svg|50px]] |rowspan="6" | Зона дзеяньня | Указвае працягласьць небясьпечнага ўчастку дарогі, пазначанага папераджальнымі знакамі, або зону дзеяньня забараняльных, прадпісальных або інфармацыйна-ўказальных знакаў. |- | 7.2.2 | [[Файл:8.2.2_(Road_sign).png|25px]] | Паказвае зону дзеяньня знакаў 3.27-3.30, калі яна не распаўсюджваецца да бліжэйшага пазначанага скрыжаваньня, а таксама шырыню зоны пешаходнага пераходу, пазначанага знакамі 5.16.1, 5.16.2. |- | 7.2.3 | [[Файл:8.2.3_(Road_sign).png|25px]] | Пазначае канец зоны дзеяньня знакаў 3.27-3.30. |- | 7.2.4 | [[Файл:8.2.4_(Road_sign).png|25px]] | Інфармуе кіроўцаў аб знаходжаньні транспартных сродкаў у зоне дзеяньня знакаў 3.27-3.3. |- | 7.2.5 | [[Файл:8.2.5_(Road_sign).png|50px]] | rowspan=2|Паказваюць напрамак і зону дзеяньня знакаў 3.27-3.30 справа і (або) зьлева ад іх. |- | 7.2.6 | [[Файл:8.2.6_(Road_sign).png|50px]] |- | 7.3.1 | [[Файл:8.3.1_(Road_sign).png|50px]] | rowspan=3|Напрамак дзеяньня | rowspan=3|Паказваюць напрамак дзеяньня знакаў, усталяваных перад скрыжаваньнем, або напрамак руху да пазначаных аб’ектаў, якія знаходзяцца беспасярэдне каля дарогі. |- | 7.3.2 | [[Файл:8.3.2_(Road_sign).png|50px]] |- | 7.3.3 | [[Файл:8.3.3_(Road_sign).png|50px]] |- | 7.4.1 | [[Файл:8.4.1 Russian road sign.svg|50px]] | rowspan=8|Від транспартнага сродку | rowspan=8|Паказваюць від транспартнага сродку, на які распаўсюджваецца дзеяньне знаку. <br />Таблічка 7.4.1 распаўсюджвае дзеяньне знаку на грузавыя аўтамабілі (у тым ліку з прычэпам) з тэхнічна дапушчальнай агульнай масай большай за 3,5 тоны.<br /> Таблічка 7.4.3 — на легкавыя аўтамабілі, а таксама на грузавыя аўтамабілі з тэхнічна дапушчальнай агульнай масай да 3,5 тон ўключна.<br />Таблічка7.4.8 — на транспартныя сродкі, абсталяваныя апазнавальнымі знакамі «Небясьпечны груз». |- | 7.4.2 | [[Файл:8.4.2 Russian road sign.svg|50px]] |- | 7.4.3 | [[Файл:8.4.3_(Road_sign).png|50px]] |- | 7.4.4 | [[Файл:8.4.4_(Road_sign).png|50px]] |- | 7.4.5 | [[Файл:8.4.5_(Road_sign).png|50px]] |- | 7.4.6 | [[Файл:8.4.6_(Road_sign).png|50px]] |- | 7.4.7 | [[Файл:8.4.7_(Road_sign).png|50px]] |- | 7.4.8 | [[Файл:8.4.8_(Road_sign).png|50px]] |- | 7.4.9 | [[Файл:7.4.9 Belarus road sign.svg|75x75пкс]] | Транспартны сродак, што прыводзіцца ў рух электрарухавіком | Рэкамэндацыйны<ref name="а"/>. [[Электрамабіль]] |- | 7.5.1 | [[Файл:7.5.1 (Road sign).svg|50px]] | Суботнія, нядзельныя і сьвяточныя дні | Паказваюць дні тыдня, на працягу якіх дзейнічае знак. |- | 7.5.2 | [[Файл:7.5.2 (Road sign).svg|50px]] | Працоўныя дні |- | 7.5.3 | [[Файл:7.5.3 Belarus road sign.svg|50px]] | Дні тыдня |- | 7.5.4 | [[Файл:8.5.4_(Road_sign).png|50px]] | rowspan=4|Час дзеяньня | Пазначае час сутак, на працягу якога дзейнічае знак. |- | 7.5.5 | [[Файл:7.5.5 (Road sign).svg|50px]] | rowspan=3|Пазначаюць дні тыдня і час сутак, на працягу якіх дзейнічае знак. |- | 7.5.6 | [[Файл:7.5.6 (Road sign).svg|50px]] |- | 7.5.7 | [[Файл:7.5.7 Belarus road sign.svg|50px]] |- | 7.6.1 (7.6.10) | [[Файл:8.6.1_(Road_sign).png|50px]] | rowspan=9|Спосаб пастаноўкі транспартнага сродку на стаянку | Пазначае, што ўсе транспартныя сродкі павінныя быць пастаўленыя на стаянку на праезнай частцы дарогі ўздоўж [[ходнік]]а адпаведна зьлева або справа ад яго. |- | 7.6.2 | [[Файл:8.6.2_(Road_sign).png|50px]] | rowspan=8|Паказваюць спосабы пастаноўкі легкавых аўтамабіляў і матацыклаў на стаянку. Прыпынак і стаянка іншых транспартных сродкаў забараняюцца. |- | 7.6.3 | [[Файл:8.6.3_(Road_sign).png|50px]] |- | 7.6.4 | [[Файл:8.6.4_(Road_sign).png|50px]] |- | 7.6.5 | [[Файл:8.6.5_(Road_sign).png|50px]] |- | 7.6.6 | [[Файл:8.6.6_(Road_sign).png|50px]] |- | 7.6.7 | [[Файл:8.6.7_(Road_sign).png|50px]] |- | 7.6.8 | [[Файл:8.6.8_(Road_sign).png|50px]] |- | 7.6.9 | [[Файл:8.6.9_(Road_sign).png|50px]] |- | 7.7 | [[Файл:7.7 (Road sign).svg|50px]] | Колькасьць небясьпечных паваротаў | Ставіцца з знакамі 1.12.1, 1.12.2 і інфармуе аб колькасьці небясьпечных паваротаў, разьмешчаных адзін за адным. |- | 7.8 | [[Файл:8.8_(Road_sign).png|50px]] | Платныя паслугі | Пазначае, што падаюцца платныя паслугі. |- | 7.9 | [[Файл:7.9 Belarus road sign.svg|75x75px]] | Абмежаваньне працягласьці стаянкі | Паказвае максымальную працягласьць знаходжаньня транспартнага сродку на стаянцы, пазначанай знакам 5.15. |- | 7.10 | [[Файл:8.10_(Road_sign).png|50px]] | Месца для агляду аўтамабіляў | Паказвае, што на пляцоўцы, пазначанай знакам 5.15 або 6.11, ёсьць аглядная канава для агляду транспартных сродкаў. |- | 7.11 | [[Файл:8.11_(Road_sign).png|50px]] | Абмежаваньне максымальнай масы | Паказвае, што дзеяньне знаку распаўсюджваецца толькі на транспартныя сродкі з фактычнай масай болей за пазначаную на таблічцы. |- | 7.12 | [[Файл:7.12 Belarus (Road sign).svg|70пкс]] | Нанясеньне разьметкі | Ставіцца з знакам 1.23 і інфармуе аб правядзеньні працаў па нанясеньні дарожнай разьметкі. |- | 7.13 | [[Файл:7.13 (Road sign).svg|50px]] | Напрамак галоўнай дарогі | Ставіцца з знакамі 2.1, 2.4, 2.5 і паказвае напрамак галоўнай дарогі на скрыжаваньні. |- | 7.14 | [[Файл:8.14_(Road_sign).png|50px]] | Паласа руху | Паказвае паласу руху, на якую распаўсюджваецца дзеяньне сьветлафору або знаку. |- | 7.15 | [[Файл:8.15_(Road_sign).png|50px]] | Пешаходы — інваліды па зроку | Паказвае, што пешаходным пераходам часта карыстаюцца інваліды па зроку. |- | 7.16 | [[Файл:8.16_(Road_sign).png|50px]] | Вільготнае пакрыцьцё | Паказвае, што дзеяньне знаку распаўсюджваецца толькі на пэрыяд часу, калі пакрыцьцё праезнай часткі дарогі зьяўляецца вільготным. |- | 7.17 | [[Файл:7.17 Belarus road sign.svg|75x75пкс]] | Інваліды | Выкарыстоўваецца з дарожным знакам 5.15 і інфармуе, што стаяначная пляцоўка або яе частка адведзена для стаянкі транспартных сродкаў з апазнавальным знакам «Інвалід». |- | 7.18 | [[Файл:7.18 Belarus road sign.svg|75x75пкс]] | Акрамя інвалідаў | Паказвае, што дзеяньне знаку не распаўсюджваецца на транспартныя сродкі з апазнавальным знакам «Інвалід». |- | 7.19 | [[Файл:7.19 (Road sign).svg|70пкс]] | Кляса небясьпечнага грузу | Ставіцца з знакам 3.32 і ўказвае нумар клясы небясьпечнага грузу, зь якім рух транспартных сродкаў забаронены. |- | 7.20 | [[Файл:7.20 Belarus (Road sign).svg|70пкс]] | Эвакуатар | Ставіцца з знакамі 3.27-3.30 і інфармуе аб магчымай эвакуацыі (блякаваньні колаў) транспартнага сродку пры адсутнасьці кіроўцы ў транспартным сродку або ў беспасярэдней блізкасьці ад яго. |- | 7.21 | [[Файл:7.21 Belarus (Road sign).svg|70пкс]] | Сьлізкая паласа накату | Ставіцца з знакам 1.23 і інфармуе аб магчымым зьмяненьні каэфіцыента счапленьня па шырыні праезнай часткі дарогі. |- | 7.22.1 | [[Файл:7.22.1 Belarus road sign.svg|70x70пкс]] | rowspan=4|Від небясьпекі | rowspan=4|Ставіцца з знакам 1.29 і інфармуе аб магчымым відзе дарожна-транспартнага здарэньня. |- | 7.22.2 | [[Файл:7.22.2 Belarus road sign.svg|70x70пкс]] |- | 7.22.3 | [[Файл:7.22.3 Belarus road sign.svg|70x70пкс]] |- | 7.22.4 | [[Файл:7.22.4 Belarus road sign.svg|70x70пкс]] |- | 7.23 | [[Файл:7.23 (Road sign).svg|70пкс]] | Экстраная дапамога | Інфармуе аб наяўнасьці экстранай сувязі на дарозе. |- | 7.24 | [[Файл:7.24 Belarus road sign.svg|75x75пкс]] | Служыце прыкладам свайму дзіцяці | Рэкамэндацыйны<ref name="а"/>. Разьмяшчаецца на пешаходным пераходзе побач з школай, дзіцячай дашкольнай установай і ўстановай аховы здароўя, пярэднім бокам да пешаходаў. |- | 7.25 | [[Файл:7.25 Belarus road sign.svg|75x75пкс]] | Колькасьць дазволеных месцаў для стаянкі | Рэкамэндацыйны<ref name="а"/>. |} == Мінуўшчына == 17 сьнежня 1992 году [[Дзяржаўны камітэт па стандартызацыі Рэспублікі Беларусь|Камітэт па стандартызацыі, мэтралёгіі і сэртыфікацыі]] пры Савеце міністраў Рэспублікі Беларусь зацьвердзіў Пастанову № 3 «Аб наданьні дзяржаўным стандартам былога [[СССР]] статусу міждзяржаўных і аб зьняцьці абмежаваньня тэрміну іх дзеяньня»<ref>{{Навіна|аўтар=[[Валеры Карашкоў]]|загаловак=Пастанова Камітэту па стандартызацыі, мэтралёгіі і сэртыфікацыі пры Савеце міністраў Рэспублікі Беларусь ад 17 сьнежня 1992 г. № 3 «Аб наданьні дзяржаўным стандартам былога СССР статусу міждзяржаўных і аб зьняцьці абмежаваньня тэрміну іх дзеяньня»|спасылка=http://tnpa.by/#!/OrdersText/285087/187869|выдавец=Нацыянальны фонд тэхнічных нарматыўных прававых актаў|мова=ru|дата публікацыі=2012|дата доступу=14 сьнежня 2019}}</ref>. Паводле гэтай Пастановы, у Беларусі працягнуў дзейнічаць ГОСТ 10807-78 «Знакі дарожныя. Агульныя тэхнічныя ўмовы», які набыў моц 1 студзеня 1980 году замест ГОСТ 10807-71<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=ГОСТ 10807-78|спасылка=http://tnpa.by/#!/DocumentCard/18663/18663|выдавец=Нацыянальны фонд тэхнічных нарматыўных прававых актаў|мова=ru|дата публікацыі=2012|дата доступу=14 сьнежня 2019}}</ref>. 26 лютага 1999 году Дзяржаўны камітэт па стандартызацыі, мэтралёгіі і сэртыфікацыі Рэспублікі Беларусь ухваліў Пастанову № 2 «Аб зацьвярджэньні, увядзеньні ў дзеяньне і зьмяненьні дзяржаўных стандартаў». Паводле Пастановы, зацьвердзілі «СТБ 1140-99 «Знакі дарожныя. Агульныя тэхнічныя ўмовы» зь 1 кастрычніка 1999 году замест ГОСТ 10807-78»<ref>{{Навіна|аўтар=Валеры Карашкоў|загаловак=Пастанова Дзяржаўнага камітэту па стандартызацыі, мэтралёгіі і сэртыфікацыі Рэспублікі Беларусь ад 26 лютага 1999 г. № 2 «Аб зацьвярджэньні, увядзеньні ў дзеяньне і зьмяненьні дзяржаўных стандартаў»|спасылка=http://tnpa.by/#!/OrdersText/300079/202678|выдавец=Нацыянальны фонд тэхнічных нарматыўных прававых актаў|мова=ru|дата публікацыі=2012|дата доступу=14 сьнежня 2019}}</ref>. У выніку ў Беларусі зьявіліся ўласныя дарожныя знакі, што сталі адпавядаць [[Вена|Венскаму]] пагадненьню 1968 году «[[Пагадненьне аб дарожных знаках і сыгналах|Аб дарожных знаках і сыгналах]]» і [[Жэнэва|Жэнэўскаму]] эўрапейскаму пагадненью 1971 году, што дапаўняла Венскае. Распрацоўнікам СТБ 1140-99 выступіла НВА «Белаўтадарпрагрэс»<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=СТБ 1140-99|спасылка=http://tnpa.by/#!/DocumentCard/19698/19698|выдавец=Нацыянальны фонд тэхнічных нарматыўных прававых актаў|мова=ru|дата публікацыі=1 ліпеня 2014|дата доступу=14 сьнежня 2019}}</ref>. 31 кастрычніка 2013 году Дзяржаўны камітэт па стандартызацыі Рэспублікі Беларусь (ДКС Беларусі) ухваліў Пастанову № 56 «Аб зацьвярджэньні, увядзеньні ў дзеяньне, адмене і зьмяненьні тэхнічных нарматыўных прававых актаў у галіне тэхнічнага нармаваньня і стандартызацыі...». Паводле Пастановы, зь 1 ліпеня 2014 году ўвялі ў дзеяньне СТБ 1140-2013 «Тэхнічныя сродкі арганізацыі дарожнага руху. Знакі дарожныя. Агульныя тэхнічныя ўмовы» замест СТБ 1140-99<ref>{{Навіна|аўтар=[[Віктар Назаранка]]|загаловак=Пастанова Дзяржаўнага камітэту па стандартызацыі Рэспублікі Беларусь ад 31 кастрычніка 2013 г. № 56 «Аб зацьвярджэньні, увядзеньні ў дзеяньне, адмене і зьмяненьні тэхнічных нарматыўных прававых актаў у галіне тэхнічнага нармаваньня і стандартызацыі...»|спасылка=http://tnpa.by/#!/OrdersText/425410/306850|выдавец=Нацыянальны фонд тэхнічных нарматыўных прававых актаў|мова=ru|дата публікацыі=2012|дата доступу=14 сьнежня 2019}}</ref>. Распрацоўнікам СТБ 1140-2013 было УП «Беларускі дарожны навукова-дасьледчы інстытут» («БелдарНДІ»)<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=СТБ 1140-2013|спасылка=http://tnpa.by/#!/DocumentCard/306614/425166|выдавец=Нацыянальны фонд тэхнічных нарматыўных прававых актаў|мова=ru|дата публікацыі=1 сакавіка 2019|дата доступу=14 сьнежня 2019}}</ref>. 7 жніўня 2018 году ДКС Беларусі ўхваліў Пастанову № 42, паводле якой зацьвердзіў Зьмяненьне № 1 у СТБ 1140-2013 ад 1 сакавіка 2019 году<ref>{{Навіна|аўтар=[[Валянцін Татарыцкі]]|загаловак=Пастанова Дзяржаўнага камітэту па стандартызацыі Рэспублікі Беларусь ад 7 жніўня 2918 г. № 42 «Аб зацьвярджэньні, увядзеньні ў дзеяньне, адмене ТНПА і ўнясеньні зьмяненьняў у некаторыя ТНПА»|спасылка=http://tnpa.by/#!/OrdersText/530911/400928|выдавец=Нацыянальны фонд тэхнічных нарматыўных прававых актаў (ТНПА)|мова=ru|дата публікацыі=7 жніўня 2018|дата доступу=14 сьнежня 2019}}</ref>. Згодна з Пастановай дадалі 18 дарожных знакаў: 1 папераджальны знак пра камэру з фотафіксацыяй (1.36), 8 прадпісальных знакаў для ўпарадкаваньня руху на пешаходна-роварных дарожках (4.5.3-4, 4.6.3-4 і 4.11.1-4), 2 інфармацыйна-ўказальныя знакі з схемай руху і паказальнікам напрамку да пункту дарожнай аплаты «[[БелТол]]» (5.20.4 і 5.44), 4 знакі сэрвісу пра [[Станцыя зарадкі|станцыі зарадкі]] і сумешчаныя зь імі АЗС (6.3.4-7), а таксама 3 адпаведныя таблічкі (7.4.9 і 7.24-25)<ref name="б">{{Навіна|аўтар=|загаловак=У Беларусі зьявяцца новыя дарожныя знакі|спасылка=https://m.blr.belta.by/society/view/u-belarusi-zjavjatstsa-novyja-darozhnyja-znaki-74780-2019/|выдавец=[[Беларускае тэлеграфнае агенцтва]]|дата публікацыі=4 студзеня 2019|дата доступу=14 сьнежня 2019}}</ref>. Новыя знакі былі рэкамэндацыйнымі, таму засталіся па-за Правіламі дарожнага руху<ref name="а">{{Навіна|аўтар=|загаловак=Новыя дарожныя знакі: чаму іх няма ў ПДР і дзе іх будуць усталёўваць|спасылка=https://m.charter97.org/be/news/2019/1/11/319610/|выдавец=«[[Хартыя’97]]»|дата публікацыі=11 студзеня 2019|дата доступу=14 сьнежня 2019}}</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Вонкавыя спасылкі == * {{Навіна|аўтар=|загаловак=Дадатак 2. Дарожныя знакі|спасылка=https://pdd.by/pdd/by/a2/|выдавец=[[Правілы дарожнага руху]] Рэспублікі Беларусь (ТАА «Новы паварот»)|дата публікацыі=2018|дата доступу=14 сьнежня 2019}} * {{Навіна|аўтар=|загаловак=Дарожныя знакі Беларусі: віктарына па ПДР|спасылка=https://play.google.com/store/apps/details?id=net.shapkin.pddroadsignquizbelarus&hl=be_BY|выдавец=«Гугл Плэй»|дата публікацыі=10 кастрычніка 2019|дата доступу=14 сьнежня 2019}} * [https://web.archive.org/web/20160712184435/http://www.pravo.by/webnpa/text.asp?RN=P30500551 Указ Президента Республики Беларусь «О мерах по повышению безопасности дорожного движения» от 28 ноября 2005 г. № 551 с изменениями и дополнениями] {{Добры артыкул}} [[Катэгорыя:Дарожныя знакі|Беларусь]] [[Катэгорыя:Транспартная сыстэма Беларусі]] [[Катэгорыя:Зьявіліся ў 1999 годзе]] 56a4xrazawtvnsqsthous7vwbuw8yx9 Англіканства 0 140745 2330599 2281297 2022-07-30T20:51:21Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Пратэстанцтва}} '''Англіканства''' ({{мова-en|Anglicanism}}) — [[Хрысьціянства|хрысьціянская]] царква, якая зьмяшчае [[Царква Ангельшчыны|Царкву Ангельшчыны]] й цэрквы, якія гістарычна зьвязаныя зь ёй ці маюць падобныя вераваньні, пакланеньні, практыкі й царкоўныя структуры<ref name="anglican">[https://web.archive.org/web/20110830191043/http://www.churchofengland.org/our-faith/being-an-anglican.aspx «What it means to be an Anglican»]. Church of England.</ref>. Слова бярэ свой пачатак ад ''ecclesia anglicana'', сярэднявечнай лацінскай фразы, вядомай па меншай меры з 1246 году, што азначае ангельскую царкву. Прыхільнікі англіканства называюцца англіканамі. Пераважная большасьць англіканаў зьяўляюцца чальцамі цэркваў, якія ўваходзяць у склад міжнароднай Англіканскай царквы<ref>[http://www.anglicancommunion.org/ The Anglican Communion]</ref>. Ёсьць, аднак, шэраг цэркваў па-за межамі Англіканскай царквы, якія таксама лічаць сябе англіканскімі, у першую чаргу тыя, які адносяцца да [[Падоўжаны англіканскі рух|Падоўжанага англіканскага руху]]<ref>[http://www.usachurches.org/denomination/continuing-anglican.htm Continuing Anglican]. USA Churches</ref>. Вера англіканаў заснаваная на [[Біблія|Бібліі]], традыцыях апостальскай царквы, апостальскай пераемнасьці («гістарычны эпіскапат») і раньніх бацькоў царквы<ref name="anglican" />. Англіканства ўтварае адну з галінаў заходняга хрысьціянства, калі Ангельская царква канчаткова атрымала незалежнасьць ад рымскага пантыфікату ў часы панаваньня каралевы [[Лізавета I|Лізаветы]]<ref>Green, Jonathon (1996). «Chapter 2: The Middle Ages». Chasing the Sun: Dictionary Makers and the Dictionaries They Made (1st USA ed.). New York, USA: Henry Holt. pp. 58–59. {{ISBN|0-8050-3466-8}}.</ref><ref>Thomas Dudley Fosbroke (1802), «British Monachism», 2 Volumes.</ref>. Многія з новых фармуляраў англіканства зь сярэдзіны XVI стагодзьдзя пачалі набліжацца да структураў сучаснага [[пратэстанцтва]] й рэфармацкіх рухаў. Дзякуючы [[арцыбіскуп Кэнтэрбэрыйскі|арцыбіскупу Кэнтэрбэрыйскаму]] [[Томас Кранмэр|Томасу Кранмэру]] англіканства атрымала пратэстанцкія традыцыі, як зьвязаныя зь [[лютэранства]]м, гэтак і [[кальвінізм]]ам<ref>Diarmaid MacCulloch, Thomas Cranmer: A Life, Yale University Press, p.617 (1996).</ref>. канца стагодзьдзя, захаваньне ў англіканстве многіх традыцыйных літургічных формаў і эпіскапату ўжо разглядаецца як непрымальнае тымі, хто прасоўвае найбольш разьвітыя пратэстанцкія прынцыпы. Ступень адрозьненьня паміж рэфармацкай і заходняй каталіцкай тэндэнцыямі ў англіканскай традыцыі звычайна зьяўляецца прадметам дыскусаў унутры асобных англіканскіх цэркваў. Унікальным для англіканства зьяўляецца «[[Кніга агульнай малітвы]]», набор малітваў, якія вернікі ў большасьці англіканскіх цэркваў выкарыстоўваюць на працягу стагодзьдзяў. Хоць з часоў свайго напісаньня ён зьведаў мноства зьменаў, гэты малітоўнік па-ранейшаму прызнаецца адным з тых атрыбутаў, якія зьвязваюць англіканскія цэрквы разам. Кожная нацыянальная або рэгіянальная царква мае поўную аўтаномію, аднак пасада арцыбіскупа Кэнтэрберыйскага традыцыйна зьяўляецца цэнтрам англіканскага адзінства. Колькасьць вернікаў складае каля 80 млн чалавек<ref>[http://www.anglicancommunion.org/tour/index.cfm Provincial Registry]. The Anglican Communion</ref>, што ставіць Англіканскую царкву на трэцяе месца сярод хрысьціянскіх цэркваў пасьля [[Рымска-каталіцкая царква|Рымскай каталіцкай]] й [[Праваслаўная царква|Праваслаўнай цэркваў]]. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [http://www.anglicancommunion.org/ Anglican Communion]{{ref-en}} * [https://web.archive.org/web/20110830191043/http://www.churchofengland.org/our-faith/being-an-anglican.aspx What it means to be an Anglican]{{ref-en}} * [http://anglicanhistory.org/ Anglican History]{{ref-en}} [[Катэгорыя:Англіканства| ]] qzolap4t8nfzp47hzbkzc567bmkg1uk Жалезны купал 0 141113 2330671 2310876 2022-07-31T04:04:04Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Зброя |назва = Жалезны купал |выява = |подпіс выявы = Перахоп варожай ракеты падчас апэрацыі «[[Слуп абароны]]». 14 лістапада 2012 |краіна паходжаньня = Ізраіль |тып = сыстэма [[Проціракетная абарона|проціракетнай абароны]] <!-- Выбар тыпу --> |дыстанцыйная зброя = |клінковая зброя = |выбуховая зброя = |артылерыйская зброя = |рухомая зброя = |ракетная зброя = так <!-- Гісторыя выкарыстаньня --> |пэрыяд выкарыстаньня = з 2011 |выкарыстаньне = [[Ізраіль]]<br>[[Сынгапур]]<ref name=bloomberg_Nov12>{{Спасылка|url=http://www.businessweek.com/articles/2012-11-21/how-to-stop-missiles-the-company-behind-israels-iron-dome |загаловак=Behind the Iron Dome: How Israel Stops Missiles |аўтар=Peter Coy.| выдавец=Bloomberg |дата публікацыі= 21 лістапада 2012 |дата=9 красавіка 2013|мова= en}}</ref> |войны = [[Канфлікт у Сэктары Газа]]<br>Апэрацыя «[[Слуп абароны]]» <!-- Гісторыя вытворчасьці --> |канструктар = [[Rafael Advanced Defense Systems]]<br>[[Israel Aerospace Industries]] |дата стварэньня = з 2005 |вытворца = [[Rafael Advanced Defense Systems]]<br>[[Israel Aerospace Industries]] |кошт адзінкі = US$35 000—50 000/ракета<ref name="marker17Nov12">{{Навіна|аўтар= Motti Bassok, Zvi Zerahia.|загаловак= חשבונית ראשונה על עמוד ענן - 750 מיליון שקל לכיפת ברזל|спасылка= http://www.themarker.com/news/1.1866799|выдавец= |дата публікацыі= 17 лістапада 2012|дата доступу= 9 красавіка 2013|мова = he}}</ref><br />US$50 млн/батарэя |пэрыяд вытворчасьці = |адзінак створана = 5 батарэяў (15 пускавых установак)<ref name="jpost16Nov12">{{Спасылка|url=http://www.jpost.com/Defense/Article.aspx?id=292154 |загаловак=Fifth Iron Dome battery deployed in Gush Dan |аўтар=Yaakov Lappin.|выдавец=JPost |дата публікацыі=16 лістапада 2012 |дата=18 лістапада 2012|мова= en}}</ref> |мадыфікацыі = <!-- Агульныя характарыстыкі --> |назва спэцыфікацыі = |вага = 90 кг<ref name="janesMar08" /> |даўжыня = |даўжыня часткі = |шырыня = |вышыня = |дыямэтар = 160 мм<ref name="janesMar08" /> |экіпаж = |пасажыры = <!-- Характарыстыкі дыстанцыйнай зброі --> |зарад = |вага зараду = |калібар = |колькасьць ствалоў = |прынцып дзеяньня = [[Дэтанацыя пры набліжэньні]]<ref name="atSpecs">{{Спасылка|url=http://www.army-technology.com/projects/irondomeairdefencemi/|загаловак=Iron Dome Air Defense Missile System, Israel|выдавец=army-technology.com|дата=18 жніўня 2011|мова= en}}</ref> |хуткастрэльнасьць = |пачатковая хуткасьць = |прыцэльная далёкасьць = |найбольшая далёкасьць = |від боясілкаваньня = |прыцэл = <!-- Характарыстыкі артылерыйскай зброі --> |казёньнік = |прылада зьніжэньня аддачы = |лафет = |вугал узьніманьня = |вугал павароту = <!-- Характарыстыкі рухомай/ракетнай зброі --> |браня = |асноўнае ўзбраеньне = |дадатковае ўзбраеньне = |рухавік = |магутнасьць рухавіка = |суадносіны магутнасьць-вага = |трансьмісія = |ёмістасьць загрузкі = |падвеска = |дарожны прасьвет = |ёмістасьць паліўнага баку = |практычная далёкасьць = |хуткасьць = |сыстэма кіраваньня = |сыстэма стырнавога кіраваньня = <!-- Характарыстыкі толькі ракетнай зброі --> |размах крылаў = |кідальнае выбуховае рэчыва = |практычная столь = |вышыня палёту = |найбольшая глыбіня = |працягласьць узьніманьня = |дакладнасьць = |плятформа запуску = Тры пускавыя ўстаноўкі па 20 ракетаў<ref name="janesMar08"/> |ракетаносьбіт = }} '''«Жалезны купал»''' ({{Мова-he|כיפת ברזל}} — ''кіпат барзель'') — [[ізраіль]]ская тактычная сыстэма [[ПРА]] дзеля абароны ад некіраваных тактычных ракетаў. Распрацоўваецца ізраільскай кампаніяй [[Rafael Advanced Defense Systems]]<ref name="janesMar08" />, прызначаная для перахопу і зьнішчэньня кароткадыстанцыйных ракетаў і артылерыйскіх снарадаў на адлегласьцях ад 4 да 70 км<ref name="congressUSFA">{{Спасылка|аўтар = Jeremy M. Sharp.|прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 16 верасьня 2010|url = http://www.fas.org/sgp/crs/mideast/RL33222.pdf|загаловак = U.S. Foreign Aid to Israel|фармат = |назва праекту = |выдавец = Congressional Research Service|дата = 6 траўня 2013|мова = en|камэнтар = }}</ref><ref name="jpostMar12">{{Навіна|аўтар= Yaakov Katz, Yaakov Lappin.|загаловак= Iron Dome ups its interception rate to over 90%|спасылка= http://www.jpost.com/Defense/Article.aspx?id=261257|выдавец= The Jerusalem Post|дата публікацыі= 10 сакавіка 2012|дата доступу= 6 траўня 2013|мова = en}}</ref>. Сыстэма «Жалезны купал» была ўведзеная ў строй і разьмешчаная ля [[Бэер-Шэба|Бэер-Шэбы]] 27 сакавіка 2011 року<ref name="aje">{{Спасылка|url=http://english.aljazeera.net/news/middleeast/2011/03/201132718224159699.html|загаловак=Israel deploys 'Iron Dome' rocket shield|выдавец=[[Аль-Джазіра|Al Jazeera English]]|дата публікацыі=27 сакавіка 2011|дата=18 жніўня 2011|мова = en}}</ref>. [[Файл:Iron Dome Battery Deployed Near Ashkelon.jpg|значак|Пускавая ўстаноўка батарэі «Жалезнага купалу». Ваколіцы [[Ашкелон]]у, сакавік 2011]] == Выпрабаваньні == У студзені 2007 року боегалоўка ракеты-перахопніка пасьпяхова зьнішчыла ракету «Касам» і 122-мм рэактыўны снарад сыстэмы «Град». 25 сакавіка 2009 сыстэма пасьпяхова прайшла кантрольныя выпрабаваньні, верагодным першым месцам базаваньня называліся ваколіцы [[Сдэрот]]а<ref>[http://newsru.co.il/israel/26mar2009/kipat503.html NEWSru.co.il — новости Израиля :: Состоялись успешные испытания системы ПРО «Железный купол», 26.03.2009]</ref>, а ў чэрвені [[Армія абароны Ізраілю]] ў структуры ПРА сфармавала дывізіён для асваеньня і наступаванай эксплюатацыі сыстэмы «Жалезны купал». Першачаргова плянавалася разгарнуць сыстэму ўздоўж меж [[Сэктар Газа|Сэктара Газа]], а затым на [[лібан]]скай граніцы<ref>{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 15 ліпеня 2009|url = http://www.7kanal.com/news.php3?id=265144|загаловак = «Железный купол» успешно прошел испытания|фармат = |назва праекту = |выдавец = 7 канал|дата = 6 траўня 2013|мова = ru|камэнтар = }}</ref>. == Склад батарэі == [[Файл:Iron Dome radar.jpg|значак|Антэна РЛС батарэі]] [[Файл:Flickr - U.S. Embassy Tel Aviv - Visit to Iron Dome No.106FL.jpg|значак|Цэнтар кіраваньня агнём батарэі]] * Шматмэтавая радыёлякацыйная станцыя (РЛС) EL/M-2084 кампаніі ''[[Elta Systems]]''<ref name="janes">{{Спасылка|url = http://www.janes.com/products/janes/defence-security-report.aspx?ID=1065927116&pu=1&rd=janes_com# |загаловак = IHS Jane's Defense & Security Intelligence & Analysis |дата публікацыі = 3/18/2008}}</ref>; * Цэнтар кіраваньня агнём; * 3 пускавыя ўстаноўкі. == Характарыстыкі == * Шматмэтавая радыёлякацыйная станцыя (РЛС). Прызначэньне — дакладная ідэнтыфікацыя і вызначэньне траекторыі палёту мэты. Паколькі блізу 75% ракетаў «Касам» не трапляюць у мэту, дзеля зьмяншэньня выдаткаў РЛС праводзіць разьлік траекторыі і не выдае каманду на перахоп, калі паводле разьлікаў ракета ўпадзе ў ненаселены раён. * Цэнтар кіраваньня агнём. Час ад выяўленьня мэты да запуску ракеты-перахопніка — некалькі сэкундаў<ref>{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://www.rafael.co.il/marketing/SIP_STORAGE/FILES/6/946.pdf|загаловак = Брашура кампаніі Rafael пра «Жалезны купал»|фармат = |назва праекту = |выдавец = |дата = |мова = en|камэнтар = | archiveurl = http://www.webcitation.org/68ibgZujJ | archivedate = 2012-06-27}}</ref>. * Пускавая ўстаноўка. 20 ракет-перахопнікаў ''Tamir'' ({{Мова-he|טיל מיירט}} — Til Meyaret)<ref name="janesMar08" >{{Навіна|аўтар= Alon Ben-David|загаловак= Iron Dome advances to meet Qassam threat|спасылка= http://www.janes.com/products/janes/defence-security-report.aspx?ID=1065927116&pu=1&rd=janes_com#|выдавец= IHS Jane’s|дата публікацыі= 18 сакавіка 2008|дата доступу= 6 траўня 2013|мова = en}}</ref><ref>[http://www.armyrecognition.com/israel_israeli_military_missile_vehicles_systems_u/iron_dome_defense_system_against_short_range_artillery_rockets_technical_data_sheet_specifications.html Iron Dome defense system against short range artillery rockets technical data sheet specifications — Army Recognition — Army Recognition]</ref> ** Даўжыня — 3 м ** Дыямэтар — 160 мм ** Вага — 90 кг ** Боегалоўка з некантактным узрывальнікам ** Сыстэма навядзеньня — аптычная == Баявы ўжытак == Дзьве першыя батарэі разгорнутыя ў сакавіку—красавіку 2011 року пад Ашкелонам і [[Беэр-Шэба]]й. У час абстрэлаў ізраільскай тэрыторыі з Сэктару Газа ў красавіку 2011 двума батарэямі зьнішчана 8 ракет «[[Град (ракета)|Град]]» з 8 выпушчаных на месты, якія знаходзіліся пад абаронай «Жалезнага купала»<ref>[http://www.newsru.co.il/mideast/07apr2011/kipat510.html Статистика ракетных обстрелов Израиля с территории сектора Газы, 7 апреля 2011 г.]</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20110922190344/http://txt.newsru.co.il/mideast/10apr2011/grad8009.html Террористы выпустили ракету «град» в сторону Ашкелона, 10 апреля 2011 г.]</ref>. На працягу жніўня 2011 року ізраільскую тэрыторыю пэрыядычна абстрэльвалі з Сэктара Газа, агулам за 82 абстрэлы тэрарысты выпусьцілі 144 ракеты, у тым ліку да 7 ракет за раз, у выніку 1 чалавек загінуў, 24 — паранены. Ня меней за 20 ракетаў зьбітыя сыстэмай «Жалезны купал»<ref>[http://www.newsru.co.il/mideast/26aug2011/kasam_601.html Палестинские террористы выпустили ракету «касам» по Западному Негеву // Статистика ракетных обстрелов Израиля с территории сектора Газы, 26 августа 2011 г.]</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20140714140526/http://www.newsru.co.il/mideast/01sep2011/gaza_august_101.html Ракетные обстрелы из Газы: тяжелый август 2011-го. Статистика, 1 сентября 2011 г.]</ref>. У верасьні 2011 пад [[Ашдод]]ам разгорнутая трэцяя батарэя<ref name="r3rd">[http://lenta.ru/news/2011/09/01/pro/ Lenta.ru: Оружие: В Израиле появился третий «Железный купол»]</ref>. Агулам за 2011 рок адбылася 229 абстрэлаў, 386 ракет, у выніку 3 чалавекі загінула, 38 — параненых, 34 ракеты зьбітыя сыстэмай «Жалезны купал»<ref name=autogenerated1>[http://newsru.co.il/mideast/12mar2012/gaza_101.html Война на юге продолжается, несмотря на призывы к перемирию, 12 марта 2012 г.]</ref>. У 2012 року да 12 сакавіка тэрарысты зьдзейсьнілі 85 абстрэлаў, 185 ракет, у выніку 5 чалавек параненыя. 61 ракета зьбітая сыстэмай «Жалезны купал»<ref name="autogenerated1" />. Паводле ацэнкі ВПС ААІ, на 12 сакавіка «сыстэма СПА „Жалезны купал“ за трое зь лішкам содняў ракетных абстрэлаў перахапіла 85% ракет, якія маглі трапіць па населеных пунктах»<ref>[http://cursorinfo.co.il/mobile/article.php?id=174341 Три ракеты «град» выпущены по Ашкелону, 12.03.12 20:25]{{Недаступная спасылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. Да лістападу 2012 року колькасьць зьбітых ракетаў склала болей за 400<ref name="idfStatsApril12">{{Спасылка|url=https://twitter.com/IDFSpokesperson/status/270170595260510208|загаловак=Tweet by Official IDF|аўтар=Yael Livnat.|выдавец=Рахунак у Ціўцеры прадстаўніка ААІ|дата публікацыі=18 лістапада 2012|дата= 19 красавіка 2012|мова= en}}</ref><ref name="idfStatsApril12Heb">{{Спасылка|url=http://www.idf.il/1133-15554-he/Dover.aspx|загаловак=שנה ליירוט הראשון של כיפת ברזל: «ההצלחה — בזכות הלוחמים»|аўтар=Yeal Livnat.|мова=he|выдавец=Бачына прадстаўніка Арміі абароны Ізраілю|дата публікацыі=5 красавіка 2012|дата = 19 красавіка 2012}}</ref>. У час апэрацыі «[[Слуп абароны]]» ў лістападзе 2012 року сыстэма перахапіла 421 ракету, выпушчаную па ізраільскай тэрыторыі з Сэктару Газа<ref name="iaf121121">{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 21 лістапада 2012|url = www.iaf.org.il/4388-39969-en/IAF.aspx|загаловак = Pillar of Defense Ends in Ceasefire|фармат = |назва праекту = |выдавец = [[Ваенна-паветраныя сілы Ізраілю|Israeli Air Force]]|дата = 23 лістапада 2012|мова = en|камэнтар = }}</ref>. == На ўзбраеньні == * [[Ізраіль]] — 1 дывізыён (5 батарэяў<ref name="jpost120525">{{Спасылка|url=http://www.jpost.com/Defense/Article.aspx?id=271420|загаловак=IDF working to upgrade range of Iron Dome system|аўтар=Yaakov Katz|дата публікацыі=05/25/2012|выдавец=jpost.com|дата=2012-06-19|archiveurl=http://www.webcitation.org/68ibk0vb1|archivedate=2012-06-27|мова=en}}</ref>: «Іда», «Базэлет», «Барыях а-Даром», «Дарэс», «Алелюя»). == Крыніцы == {{Крыніцы|3}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [https://web.archive.org/web/20120710092155/http://www.rafael.co.il/marketing/SIP_STORAGE/FILES/0/1190.pdf Рэклямны буклет сыстэмы «Жалезны купал»] {{ref-en}} * {{YouTube|1Zm6HzN5YVI|id2=MxwCYZ6Zhew|Iron Dome in Action shooting down Gazan Rockets near BeerSheva — 14 out of 15 rockets were shot down, 16.11.2012}} [[Катэгорыя:Проціракетная абарона]] [[Катэгорыя:Зэнітна-ракетныя комплексы]] [[Катэгорыя:Rafael Advanced Defense Systems]] [[Катэгорыя:Ізраільскія вынаходніцтвы]] gqj69hkljy174y5d2312yonkb9lmlz3 Карляс Вэля 0 141324 2330692 2315812 2022-07-31T06:06:42Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |Імя = Карляс Вэля |клюб = [[Лос-Анджэлес (футбольны клюб)|Лос-Анджэлес]] |нумар = 10 |гады = 2006—2012<br/>2006<br/>2006—2007<br/>2007—2008<br/>2011<br/>2011—2012<br/>2012—2018<br/>2018— |клюбы = [[Арсэнал Лёндан|Арсэнал]]<br/>→ [[Сэльта Віга|Сэльта]] (арэнда)<br/>→ [[Саляманка (футбольны клюб)|Саляманка]] (арэнда)<br/>→ [[Асасуна Памплёна|Асасуна]] (арэнда)<br/>→ [[Ўэст Бромўіч Альбіён]] (арэнда)<br/>→ [[Рэал Сасьедад Сан-Сэбастыян|Рэал Сасьедад]] (арэнда)<br/>[[Рэал Сасьедад Сан-Сэбастыян|Рэал Сасьедад]]<br/>[[Лос-Анджэлес (футбольны клюб)|Лос-Анджэлес]] |гульні(галы) = 29 (3)<br/>0 (0)<br/>31 (8)<br/>33 (3)<br/>8 (2)<br/>35 (12)<br/>184 (54)<br/>103 (65) |нац гады = 2007—2018 |нац зборная = {{Футбол Мэксыка|няма}} |нац гульні(галы) = 72 (19) |абнаўленьне(клюб) = 22 траўня 2022 |абнаўленьне(зборная) = }} '''Ка́рляс Альбэ́рта Вэ́ля Гары́да''' ({{мова-es|Carlos Alberto Vela Garrido}}; нарадзіўся 1 сакавіка 1989 году, [[Канкун]], [[Мэксыка]]) — [[Мэксыка|мэксыканскі]] футбаліст, нападнік амэрыканскага клюбу «[[Лос-Анджэлес (футбольны клюб)|Лос-Анджэлес]]» і былы гулец [[зборная Мэксыкі па футболе|нацыянальнай зборнай Мэксыкі]]. Мае акрамя таго гішпанскі пашпарт<ref>[http://www.transfermarkt.de/de/carlos-vela/profil/spieler_35773.html Carlos Vela]. Transfermarkt.de</ref>. == Кар’ера == === Клюбная === Кар’ера Карляса пачалася ў «[[Гвадаляхара (футбольны клюб)|Гвадаляхары]]», дзе ён гуляў разам з братам [[Аляхандра Вэля|Аляхандра]]. Выступы Вэлі на міжнароднай арэне прыцягнулі ўвагу да юнага мэксыканцу з боку шэрагу буйных эўрапейскіх клюбаў. У лістападзе 2005 году «[[Арсэнал Лёндан|Арсэнал]]» заключыў з Карлясам пяцігадовы кантракт. Ягоны ранейшы клюб атрымаў кампэнсацыю ў памеры 125 тысячаў фунтаў, якая павінна была павялічыцца да 550 тысячаў пасьля таго, як Вэля згуляе ў 50 афіцыйных матчах за лёнданскі клюб. Але з тае прычыны, што Карляс ня здолеў атрымаць дазвол на працу ў [[Ангельшчына|Ангельшчыне]], «Арсэнал» быў вымушаны адправіць яго ў арэнду. Да канца [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе 2005—2006 гадоў|сэзону 2005—2006 гадоў]] Вэля знаходзіўся ў складзе «[[Сэльта Віга|Сэльты]]», аднак не згуляў за яе ніводнага матчу, бо гішпанскі клюб вычарпаў свой ​​ліміт на гульцоў не з краінаў [[Эўрапейскі зьвяз|ЭЗ]]. Наступны сэзон Карляс правёў у клюбе другога дывізіёна «[[Саляманка (футбольны клюб)|Саляманцы]]». Гэтая арэнда аказалася ўдалай, за «Саляманку» Вэля забіў 8 галоў і прыняў непасрэдны ўдзел у немалой колькасьці галявых нападаў. Па сканчэньні сэзону да футбаліста праявіў цікавасьць шэраг клюбаў з найвышэйшага гішпанскага дывізіёну. У выніку Карляс адправіўся ў гадавую арэнду ў «[[Асасуна Памплёна|Асасуну]]» з магчымасьцю падаўжэньня арэнды яшчэ на год. 31 кастрычніка 2007 году ў матчы супраць «[[Рэал Бэтыс Сэвільля|Бэтысу]]» Вэля забіў свой першы гол за новы клюб. Гады, праведзеныя ў [[Гішпанія|Гішпаніі]], дазволілі Карлясу атрымаць грамадзянства гэтай краіны, таму ён атрымаў магчымасьць гуляць за «Арсэнал». 30 жніўня 2008 году Вэля дэбютаваў за «Арсэнал» у матчы супраць «[[Ньюкасл Юнайтэд|Ньюкаслу]]», аднак сапраўдным лідэрам клюбу так і ня стаў. У 2011 годзе некаторы час знаходзіўся ў арэндзе ў клюбе «[[Ўэст Бромўіч Альбіён]]». 16 жніўня 2011 году футбаліст перайшоў у гішпанскі клюб «[[Рэал Сасьедад Сан-Сэбастыян|Рэал Сасьедад]]» на правах гадавой арэнды<ref>[https://web.archive.org/web/20120118152045/http://www.arsenal.com/news/news-archive/vela-and-botelho-go-on-loan-to-spain Vela and Botelho go on loan to Spain]. arsenal.com</ref><ref>[http://www.realsociedad.com/caste/home/real.asp?menu=110900&id=125701 Carlos Vela, juventud y calidad para la Real]. realsociedad.com</ref>. 17 ліпеня 2012 году Карляс падпісаў чатырохгадовы кантракт з сан-сэбастыянцамі. === Міжнародная === Карляс зь юнацтва пачаў прыцягвацца да ўдзелу ў мэксыканскія футбольныя зборныя, дзякуючы чаму ў свой час і прывабіўся «Арсэналу». У той час, калі Вэля знаходзіўся ў арэндзе ў «[[Асасуна Памплёна|Асасуне]]», ён быў выкліканы ў [[зборная Мэксыкі па футболе|нацыянальную зборную краіны]]. Карляс дэбютаваў у таварыскім матчы супраць [[зборная Бразыліі па футболе|зборнай Бразыліі]]. 18 кастрычніка 2007 году ў матчы супраць [[зборная Гватэмалы па футболе|зборнай Гватэмалы]] ён забіў свой першы гол за нацыянальную зборную. Вэля быў выкліканы на матчы плэй-оф супраць [[зборная Бэлізу па футболе|зборнай Бэлізу]] й падрыхтоўчых таварыскіх сустрэчаў. 8 чэрвеня 2008 году ён забіў свой другі гол за зборную ў таварыскім матчы супраць [[зборная Пэру па футболе|зборнай Пэру]], які скончыўся зь лікам 4:0. == Дасягненьні == '''«Лос-Анджэлес»''': * Пераможца [[Сапортэрс Шылдс]]: 2019 '''Мэксыка''': * Уладальнік [[Залаты Кубак КОНКАКАФ|Залатога Кубка КОНКАКАФ]]: 2009, 2015 == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.realsociedad.com/Home/Section/spa/271/equipos Профіль на афіцыйным сайце ФК «Рэал Сасьедад»] * [https://web.archive.org/web/20100103171650/http://www.soccerbase.com/players_details.sd?playerid=49191 Статыстыка] на Soccerbase * [http://www.national-football-teams.com/v2/player.php?id=26286 Профіль] на National Football Teams * [http://www.transfermarkt.co.uk/en/carlos-vela/leistungsdaten/spieler_35773.html Профіль] на сайце transfermarkt.de {{Навігацыйная група |назоў = Вэля ў складзе [[Зборная Мэксыкі па футболе|зборнай Мэксыкі]] на [[Чэмпіянат сьвету па футболе|чэмпіянатах сьвету]] і [[Залаты кубак КОНКАКАФ|Залатых кубках КОНКАКАФ]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Мэксыка}}; |Мэксыка на ЗК КОНКАКАФ-2009 |Мэксыка на ЧС-2010 |Мэксыка на ЗК КОНКАКАФ-2015 |Мэксыка на ЧС-2018 }} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Вэля, Карляс}} [[Катэгорыя:Мэксыканскія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Мэксыкі]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Арсэнал» Лёндан]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Саляманка»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Асасуна» Памплёна]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Ўэст Бромўіч Альбіён»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Рэал Сасьедад» Сан-Сэбастыян]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Лос-Анджэлес»]] 25czwziyylpeaeif6lgexrpa6zdf3kt Хасэ Антоніё Рэес 0 141466 2330463 2249774 2022-07-30T13:54:21Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |Імя = Хасэ Антоніё Рэес |выява = José Antonio Reyes Calderón.jpg |імя(арыгінал) = |дата нараджэньня = {{Нарадзіўся|1|9|1983|1}} |горад = [[Утрэра]] |краіна = [[Гішпанія]] |рост = 178 см |вага = 75 кг |пазыцыя = [[паўабаронца (футбол)|паўабаронца]] |клюб = |нумар = |моладзевыя гады = |моладзевыя клюбы = |гады = 1999—2001<br />2000—2004<br />2004—2007<br />2006—2007<br />2007—2011<br />2008—2009<br />2012—2016<br />2016—2017 |клюбы = [[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля-2]]<br />[[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]]<br />[[Арсэнал Лёндан|Арсэнал]]<br />{{Арэнда}} [[Рэал Мадрыд]]<br />[[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]]<br />{{Арэнда}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]]<br />[[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]]<br />[[Эспанёл Барсэлёна]] |гульні(галы) = 32 (1)<br />86 (21)<br />69 (16)<br />30 (6)<br />103 (8)<br />26 (4)<br />109 (9)<br />21 (3) |нац гады = 2003—2006 |нац зборная = {{Футбол Гішпанія|няма}} |нац гульні(галы) = 21 (4) |абнаўленьне(клюб) = 22 траўня 2017 |абнаўленьне(зборная) = }} '''Хасэ Антоніё Рэес Кальдэрон''' ({{мова-es|José Antonio Reyes Calderón}}; [[1 верасьня]] [[1983]] году, [[Утрэра]], [[Гішпанія]] — [[1 чэрвеня]] [[2019]] году) — [[Гішпанія|гішпанскі]] футбаліст, паўабаронца ці нападнік, былы гулец [[зборная Гішпаніі па футболе|нацыянальнай зборнай Гішпаніі]]. == Кар’ера == === Раньнія гады === Рэес далучыўся да моладзевай каманды мясцовага клюбу «[[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]]» ва ўзросьце 10 гадоў. Ягоны талент быў вызначаны, і ён прадстаўляў клюб на ўсіх моладзевых узроўнях. Пасьля таго як пачаў гуляць за асноўную каманду «Сэвільлі» атрымаў рэпутацыю ўнівэрсальнага нападніка й стаў рэзка набіраць папулярнасьць. === «Арсэнал» === Узімку 2004 году гулец перайшоў у склад лёнданскага «[[Арсэнал Лёндан|Арсэналу]]». Сума ўгоды склала 25 млн фунтаў стэрлінгаў. У складзе ангельскага клюбу Рэес дэбютаваў 2 лютага ў матчы супраць «[[Манчэстэр Сіці]]» (2:1), а праз два дні забіў свой першы мяч у браму «[[Мідлзбра (футбольны клюб)|Мідлзбра]]». === «Рэал» === Улетку 2006 году ў прэсе зьявілася інфармацыя аб тым, што да Рэеса праяўляе цікавасьць мадрыдзкі «[[Рэал Мадрыд|Рэал]]». Сам футбаліст у інтэрвію некалькі раз адзначаў, што жадаў бы вярнуцца на радзіму. У [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе 2006—2007 гадоў|сэзоне 2006—2007 гадоў]] Рэес разам з «Рэалам» атрымаў перамогу ў чэмпіянаце Гішпаніі. Футбаліст выходзіў на поле ў трыццаці матчах і адзначыўся шасьцю забітымі мячамі, два зь якіх — у матчы апошняга туру супраць «[[Мальёрка Пальма|Мальёркі]]» (3:1) — прынесьлі мадрыдцам чэмпіёнскі тытул. Пасьля заканчэньня сэзону ў прэсе зьявіліся чуткі аб тым, што Рэес можа перайсьці ў «[[Алімпік Ліён|Ліён]]». === «Атлетыка» === 31 ліпеня 2007 году Рэес быў афіцыйна прадстаўлены ў якасьці гульца «[[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]]». За гэты трансфэр «Арсэнал» атрымаў каля 12 мільёнаў эўра, а футбаліст падпісаў чатырохгадовы кантракт з мадрыдзкім клюбам. 27 жніўня 2010 году забіў за «Атлетыка» гол у матчы [[Супэркубак УЭФА|Супэркубка УЭФА]] супраць італьянскага «[[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэру]]», сустрэча скончылася перамогай гішпанцаў зь лікам 2:0. === «Сэвільля» === 5 студзеня 2012 году гулец падпісаў кантракт з «Сэвільляй» тэрмінам да 30 чэрвеня 2015 году<ref>[https://web.archive.org/web/20120310093511/http://www.sevillafc.es/nuevaweb/actualidad/noticias/23425 José Antonio Reyes, sevillista hasta 2015]. Sevilla Fútbol Club</ref><ref>[http://www.transfermarkt.de/de/reyes-wechselt-von-atletico-madrid-zum-fc-sevilla/news/anzeigen_80123.html Reyes wechselt von Atletico Madrid zum FC Sevilla]. Transfermarkt.de</ref>. Сума трансфэра склала 3,5 млн эўра<ref>[http://www.championat.com/football/news-1041923-sevilja-zaplatila-atletiko-za-rejesa-okolo--35-mln.html «Севилья» заплатила «Атлетико» за Рейеса около € 3,5 млн]. championat.com</ref>. == Дасягненьні == '''«Арсэнал»''': * [[Чэмпіянат Ангельшчыны па футболе|Чэмпіён Ангельшчыны]]: 2004 * Уладальнік [[Кубак Ангельшчыны па футболе|Кубку Ангельшчыны]]: 2005 * Уладальнік [[Супэркубак Ангельшчыны па футболе|Супэркубку Ангельшчыны]]: 2005 '''«Рэал»''': * [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе|Чэмпіён Гішпаніі]]: 2007 '''«Бэнфіка»''': * Уладальнік [[Кубак партугальскай лігі па футболе|Кубку лігі Партугаліі]]: 2009 '''«Атлетыка»''': * Уладальнік [[Кубак Інтэртота|Кубку Інтэртота]]: 2007 * Пераможца [[Ліга Эўропы УЭФА|Лігі Эўропы]] (2): 2010, 2012 * Уладальнік [[Супэркубак УЭФА|Супэркубку УЭФА]]: 2010 == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [https://web.archive.org/web/20120225094457/http://www.sevillafc.es/nuevaweb/equipos/jugador/2541/jose-antonio-reyes-calderon Профіль на афіцыйным сайце ФК «Сэвільля»] * [http://www.bdfutbol.com/en/j/j1410.html Профіль] на BDFutbol * [https://web.archive.org/web/20090815072245/http://www.soccerbase.com/players_details.sd?playerid=25500 Профіль] на Soccerbase * [http://www.footballzz.co.uk/jogador.php?id=1070&epoca_id=142 Профіль]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} на Zerozero * [http://www.transfermarkt.co.uk/en/jose-antonio-reyes/profil/spieler_7717.html Профіль] на сайце Transfermarkt {{Гішпанія на ЧС-2006}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Рэес, Хасэ Антоніё}} [[Катэгорыя:Гішпанскія футбал]]істы]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Гішпаніі]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Сэвільля»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Арсэнал» Лёндан]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Рэал» Мадрыд]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Атлетыка» Мадрыд]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Бэнфіка» Лісабон]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Эспанёл» Барсэлёна]] [[Катэгорыя:Памерлі ў 2019 годзе]] [[Катэгорыя:Загінулі ў аўтамабільных катастрофах]] 7jgo2k4f8rurnissn5birhwbiwk8kvj Кевін дэ Бройнэ 0 141565 2330699 2317722 2022-07-31T06:36:14Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |Імя = Кевін дэ Бройнэ |клюб = [[Манчэстэр Сіці]] |нумар = 17 |гады = 2008—2012<br/>2012—2014<br/>2012<br/>2012—2013<br/>2014—2015<br/>2015— |клюбы = [[Генк (футбольны клюб)|Генк]]<br/>[[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]]<br/>→ [[Генк (футбольны клюб)|Генк]] (арэнда)<br/>→ [[Вэрдэр Брэмэн|Вэрдэр]] (арэнда)<br/>[[Вольфсбург (футбольны клюб)|Вольфсбург]]<br/>[[Манчэстэр Сіці]] |гульні(галы) = 69 (8)<br/>3 (0)<br/>28 (8)<br/>33 (10)<br/>52 (13)<br/>207 (57) |нац гады = 2010— |нац зборная = {{Футбол Бэльгія|няма}} |нац гульні(галы) = 88 (23) |абнаўленьне(клюб) = 22 траўня 2022 |абнаўленьне(зборная) = 16 лістапада 2021 }} '''Кевін дэ Бройнэ''' ({{мова-nl|Kevin De Bruyne}}; нарадзіўся 28 чэрвеня 1991 году, [[Гент]], [[Бэльгія]]) — [[Бэльгія|бэльгійскі]] футбаліст, паўабаронца клюбу «[[Манчэстэр Сіці]]» і [[зборная Бэльгіі па футболе|нацыянальнай зборнай Бэльгіі]]. == Кар’ера == === «Генк» === Кевін Дэ Бройн пачаў сваю кар’еру ў клюбе роднага гораду «[[Гент (футбольны клюб)|Генце]]» ў 2003 годзе. Праз два гады перайшоў у «Генк», дзе выступаў у моладзевай камандзе. Дэбютаваў у асноўным складзе «[[Генк (футбольны клюб)|Генку]]» ў матчы супраць «[[Шарлеруа (футбольны клюб)|Шарлеруа]]» 9 траўня 2009 году, дзе ягоная каманда атрымала паразу зь лікам 3:0<ref>[http://guardian.touch-line.com/?Lang=0&mTEID=1175&Season=2008%20-%202009&CTID=6&CPID=10&TEID=1175&RFID=&PLID=213148&MAID=408547&ListType=8&pStr=Match_Details&t=2Charleroi 3–0 Genk]{{Недаступная спасылка|date=October 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}. Guardian</ref>. У наступным [[Чэмпіянат Бэльгіі па футболе 2009—2010 гадоў|сэзоне 2009—2010 гадоў]] ён, стаўшы гульцом асноўнага складу, 7 лютага 2010 году забіў свой першы гол за «Генк», забясьпечыўшы тры пункты сваёй камандзе, калі была атрымана перамога зь лікам 1:0 над льескім «[[Стандард Льеж|Стандардам]]»<ref>[https://web.archive.org/web/20121011114026/http://guardian.touch-line.com/?Lang=0&mTEID=1175&Season=2009%20-%202010&CTID=6&CPID=10&TEID=1175&RFID=&PLID=213148&MAID=419917&ListType=9&pStr=Match_Details&t=3 Genk 1–0 Standard Liege]. Guardian</ref>. У [[Чэмпіянат Бэльгіі па футболе 2010—2011 гадоў|сэзоне 2010—2011 гадоў]] Кевін забіў пяць галоў у 32 матчах, у якім ягоны клюб у трэці раз у сваёй гісторыі стаў [[Чэмпіянат Бэльгіі па футболе|чэмпіёнам Бэльгіі]]<ref>[https://web.archive.org/web/20121018045854/http://uk.reuters.com/article/2011/05/17/uk-soccer-belgium-champions-idUKTRE74G7D120110517 «Genk clinch third Belgian title with Liege draw»]. Reuters</ref>. === «Чэлсі» === 31 студзеня 2012 году «Генк» абвесьціў аб пераходзе паўабаронцы ў «[[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]]», зь якім дэ Бройнэ падпісаў кантракт на пяць з паловай гадоў<ref>[http://www1.skysports.com/football/news/11668/7465768/Blues-medical-for-De-Bruyne «Blues medical for De Bruyne»]. Sky Sports</ref>. Паводле ўмовы ўгоды гулец дайграў рэшту [[Чэмпіянат Бэльгііпа футболе 2011—2012 гадоў|сэзону 2011—2012 гадоў]] у «Генце» ўжо на правах арэнды. === «Вэрдэр» === 2 жніўня 2012 году на афіцыйным сайце «Чэлсі» зьявілася паведамленьне, што [[чэмпіянат Нямеччыны па футболе 2012—2013 гадоў|сэзон 2012—2013 гадоў]] Кевін правядзе ў нямецкім «[[Вэрдэр Брэмэн|Вэрдэры]]»<ref>[https://web.archive.org/web/20150610195627/http://www.werder.de/de/profis/news/40389.php Ausleihe perfekt! Kevin de Bruyne wird Werderaner]. Werder.de</ref>. Клюбы дамовіліся аб пераходзе футбаліста за 1,3 мільёну эўра<ref>[http://www.sports.ru/football/142356264.html «Вердер» арендует у «Челси» де Брюйне за 1,3 миллиона евро]. Sports.ru</ref>. === «Вольфсбург» === 18 студзеня 2014 году «[[Вольфсбург (футбольны клюб)|Вольфсбург]]» выкупіў правы на дэ Бройнэ за суму ў памеры 17 млн фунтаў стэрлінгаў<ref>[http://www.theguardian.com/football/2014/jan/18/chelsea-sell-kevin-de-bruyne-wolfsburg Chelsea sell Kevin De Bruyne to Wolfsburg]. The Guardian.</ref>. == Міжнародная кар’ера == Кевін выступаў за юнацкія й моладзевыя зборныі краіны. 11 жніўня 2010 году дэбютаваў у складзе асноўнай [[зборная Бэльгіі па футболе|зборнай Бэльгіі]] ў рамках таварыскага матчу супраць [[зборная Фінляндыі па футболе|зборнай Фінляндыі]] ў горадзе [[Турку]], дзе ягоная зборная атрымала паразу зь лікам 1:0<ref>[http://uk.eurosport.yahoo.com/football/friendlies/2010/finland-belgium-373758.html Finland 1–0 Belgium]. Eurosport</ref>. == Дасягненьні == '''«Генк»''': * [[чэмпіянат Бэльгіі па футболе|Чэмпіён Бэльгіі]]: 2011 * Уладальнік [[кубак Бэльгіі па футболе|Кубка Бэльгіі]]: 2009 * Уладальнік [[Супэркубак Бэльгіі па футболе|Супэркубка Бэльгіі]]: 2011 '''«Вольфсбург»''': * Уладальнік [[кубак Нямеччыны па футболе|Кубка Нямеччыны]]: 2015 * Уладальнік [[Супэркубак Нямеччыны па футболе|Супэркубка Нямеччыны]]: 2015 '''«Манчэстэр Сіці»''': * [[Чэмпіянат Ангельшчыны па футболе|Чэмпіён Ангельшчыны]]: 2018, 2019, 2021, 2022 * Уладальнік [[Кубак Ангельшчыны па футболе|Кубка Ангельшчыны]]: 2019 * Уладальнік [[Кубак футбольнай лігі Ангельшчыны|Кубка футбольнай лігі]]: 2016, 2018, 2019, 2020, 2021 * Уладальнік [[Супэркубак Ангельшчыны па футболе|Супэркубка Ангельшчыны]]: 2019 == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.sporza.be/cm/sporza/voetbal/2.4981?pid=751728&cid=48 Профіль] на sporza.be * [http://www.national-football-teams.com/v2/player.php?id=42089 Статыстыка] на National Football Teams * [http://www.fussballdaten.de/spieler/debruynekevin/ Профіль] на fussballdaten.de {{Навігацыйная група |назоў = дэ Бройнэ ў складзе [[Зборная Бэльгіі па футболе|зборнай Бэльгіі]] на [[Чэмпіянат сьвету па футболе|чэмпіянатах сьвету]] і [[Чэмпіянат Эўропы па футболе|Эўропы]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Бэльгія}}; |Бэльгія на ЧС-2014 |Бэльгія на ЧЭ-2016 |Бэльгія на ЧС-2018 |Бэльгія на ЧЭ-2020 }} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Бройнэ, Кевін дэ}} [[Катэгорыя:Бэльгійскія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Бэльгіі]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Генк»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Вэрдэр» Брэмэн]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Чэлсі» Лёндан]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Вольфсбург»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Манчэстэр Сіці»]] iy0lo71asogoqvtf000lgm5g5jrgjzl Альбэрта Джылярдына 0 141651 2330588 2272269 2022-07-30T20:15:10Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |Імя = Альбэрта Джылярдына |выява = Gilardino Alberto.jpg |імя(арыгінал) = |дата нараджэньня = {{Нарадзіўся|5|7|1982|1}} |горад = [[Б’ельля]] |краіна = [[Італія]] |рост = 184 см |вага = 79 кг |пазыцыя = [[нападнік (футбол)|нападнік]] |клюб = |нумар = |моладзевыя гады = |моладзевыя клюбы = |гады = 1999—2000<br />2000—2002<br />2002—2005<br />2005—2008<br />2008—2012<br />2012—2014<br />2012—2013<br />2014—2015<br />2015<br />2015—2016<br />2016—2017<br />2017<br />2017—2018 |клюбы = [[П’ячэнца (футбольны клюб)|П’ячэнца]]<br />[[Эляс Вэрона|Вэрона]]<br />[[Парма (футбольны клюб)|Парма]]<br />[[Мілян (футбольны клюб)|Мілян]]<br />[[Фіярэнтына Флярэнцыя|Фіярэнтына]]<br />[[Джэноа Генуя|Джэноа]]<br />{{арэнда}} [[Балёньня (футбольны клюб)|Балёньня]]<br />[[Гуанчжоў Эвэргранд]]<br />{{арэнда}} [[Фіярэнтына Флярэнцыя|Фіярэнтына]]<br />[[Палерма (футбольны клюб)|Палерма]]<br />[[Эмпалі (футбольны клюб)|Эмпалі]]<br />[[Пэскара (футбольны клюб)|Пэскара]]<br />[[Спэцыя (футбольны клюб)|Спэцыя]] |гульні(галы) = 17 (3)<br />39 (5)<br />96 (50)<br />94 (36)<br />118 (48)<br />50 (19)<br />36 (13)<br />14 (5)<br />14 (4)<br />33 (10)<br />14 (0)<br />3 (0)<br />16 (6) |нац гады = 2004—2013 |нац зборная = {{Футбол Італія|няма}} |нац гульні(галы) = 57 (19) |абнаўленьне(клюб) = |абнаўленьне(зборная) = }} '''Альбэрта Джылярдына''' ({{мова-it| Alberto Gilardino}}; нарадзіўся 5 ліпеня 1982 году, [[Б’ельля]], [[Італія]]) — [[Італія|італьянскі]] футбаліст і трэнэр, гуляў на пазыцыі нападніка. Мае выступы за [[Зборная Італіі па футболе|нацыянальную зборную Італіі]]. [[Чэмпіянат сьвету па футболе 2006 году|Чэмпіён сьвету 2006 году]]. == Кар’ера == === Клюбная === Джылярдына пачаў сваю кар’еру ў «[[П’ячэнца (футбольны клюб)|П’ячэнцы]]» ў [[чэмпіянат Італіі па футболе 1999—2000 гадоў|сэзоне 1999—2000 гадоў]]. За гэты сэзон ён правёў 17 матчаў у лізе й забіў 3 галы. Наступны сэзон гулец правёў у «[[Эляс Вэрона|Вэроне]]», якая купіла яго за 5 мільёнаў эўра, забіўшы толькі 5 мячоў за два сэзоны ў клюбе, адгуляўшы 39 матчаў у лізе. Ягоная кар’ера на міжнароднай арэне пачалася ў 2002 годзе, пасьля таго, як яго прадалі ў «[[Парма (футбольны клюб)|Парму]]» за 12 мільёнаў эўра, задаволіўшы запыт былога трэнэра «Вэроны» [[Чэзарэ Прандэльлі]]. У новым клюбе Альбэрта пачаў спраўна забіваць галы. 17 ліпеня 2005 году Джылярдына быў прададзены ў «[[Мілян (футбольны клюб)|Мілян]]» за 24 мільёны эўра. Ён забіў 17 мячоў за «Мілян» у чэмпіянаце, але ня здолеў праявіць сябе ў [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА|Лізе чэмпіёнаў]], ні забіўшы ніводнага мячу ў 12 сустрэчах. 25 траўня 2008 году спартовы дырэктар «[[Фіярэнтына Флярэнцыя|Фіярэнтыны]]» [[Панталео Корвін]] пацьвердзіў, што дамоўленасьць зь «Мілянам» па набыцьці Джылярдына дасягнута, і 28 траўня Альбэрта перайшоў у склад флярэнтыйскага клюбу за 15 мільёнаў эўра, падпісаўшы пяцігадовы кантракт. Галоўны трэнэр «Фіярэнтыны» Чэзарэ Прандэльлі раней працаваў з Джылярдына ў «Парме». 30 сьнежня 2011 году Джылярдына пасьпяхова прайшоў мэдабсьледаваньне ў «[[Джэноа Генуя|Джэноа]]»<ref>[https://web.archive.org/web/20130706121748/http://www.transfermarkt.de/de/gilardino-wechselt-nach-genua/news/anzeigen_79587.html Gilardino wechselt nach Genua]. transfermarkt.de</ref> і 4 студзеня 2012 году падпісаў кантракт з генуэзцамі тэрмінам на 4,5 году<ref>[http://www.genoacfc.it/index.php?option=com_content&task=view&id=13574&Itemid=31 E' fatta: contratto depositato]. Sito ufficiale del Genoa CFC</ref>. 31 жніўня 2012 году гулец перайшоў у «[[Балёньня (футбольны клюб)|Балёньню]]» на правах гадавой арэнды<ref>[http://www.genoacfc.it/index.php?option=com_content&task=view&id=15289&Itemid=31 Cessioni in quattro lasciano Genova]. Sito ufficiale del Genoa CFC </ref><ref>[http://www.bolognafc.it/news.asp?id=3654 Gilardino al Bologna]. Sito ufficiale del Bologna FC</ref>. 5 ліпеня 2014 году было абвешчана пра пераход гульца ў ктайскі клюб «[[Гуанчжоў Эвэргранд]]» за 5 млн эўра<ref>[http://www.gazzetta.it/Calciomercato/05-07-2014/gilardino-vicinissimo-guangzhou-genoa-accetta-offerta-801141534847.shtml Gilardino vicino al Guangzhou: il Genoa accetta l'offerta]. Gazzetta.it.</ref>. Да гэтага ў кітайскі клюб быў запрошаны партнэр Альбэрта па зборнай Італіі [[Алясандра Д’яманці]]. 25 студзеня 2015 году Альбэрта накіраваўся ў «Фіярэнтыну» на правах арэнды. === Міжнародная === Джылярдына гуляў за [[зборная Італіі па футболе|зборную Італіі]] ў 2004 годзе на [[Летнія Алімпійскія гульні 2004 году|Алімпійскіх гульнях]] у [[Атэны|Атэнах]], атрымаўшы бронзавы мэдаль. Ён таксама перамог разам са зборнай на моладзевым чэмпіянаце Эўропы па футболе ў 2004 годзе. На дадзены момант Джылярдына зьяўляецца найлепшым бамбардзірам у гісторыі моладзевай зборнай Італіі (да 21 году). Альбэрта ўваходзіў у склад зборнай Італіі на [[чэмпіянат сьвету па футболе 2006 году|чэмпіянаце сьвету ў 2006 годзе]]. Ён адгуляў першыя два матчы, забіўшы [[зборная ЗША па футболе|зборнай ЗША]], і выйшаў на замену ў паўфінальным матчы супраць [[зборная Нямеччыны па футболе|зборнай Нямеччыны]], у дадатковы час уразіўшы каркас брамы й аддаўшы галявы пас на [[Алясандра Дэль П’ера]], які ўсталяваў канчатковы лік 2:0. 17 кастрычніка 2007 году Джылярдына прыняў капітанскую павязку ў [[Даніеле Дэ Росі]], калі яго замянілі ў таварыскім матчы супраць [[зборная Паўднёва-Афрыканскай Рэспублікі па футболе|зборнай Паўднёва-Афрыканскай Рэспублікі]], які скончыўся перамогай на карысьць Італіі зь лікам 2:0. == Дасягненьні == === Клюбныя === '''«Мілян»''': * Пераможца [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА|Лігі чэмпіёнаў]]: 2007 * Уладальнік [[Супэркубак УЭФА|Супэркубку УЭФА]]: 2007 * Пераможца [[Клюбныя чэмпіянат сьвету па футболе|клюбнага чэмпіянату сьвету]]: 2007 '''«Гуанчжоў Эвэргранд»''': * [[Чэмпіянат Кітаю па футболе|Чэмпіён Кітаю]]: 2014 === Міжнародныя === '''Італія''': * [[Чэмпіянат сьвету па футболе|Чэмпіён сьвету]]: [[Чэмпіянат сьвету па футболе 2006 году|2006]] == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20130505213110/http://www.albertogilardino.it/ Афіцыйны сайт] * [http://it.violachannel.tv/dettaglio-team/items/player_8516.html Профіль на афіцыйным сайце ФК «Фіярэнтына»] * [https://web.archive.org/web/20121021022806/http://www.fifa.com/worldfootball/statisticsandrecords/players/player=210205/ Статыстыка] на сайце FIFA {{Навігацыйная група |назоў = Джылярдына ў складзе [[Зборная Італіі па футболе|зборнай Італіі]] на [[Чэмпіянат сьвету па футболе|чэмпіянатах сьвету]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Італія}}; |Італія на ЧС-2006 |Італія на ЧС-2010 }} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Джыляржына, Альбэрта}} [[Катэгорыя:Італьянскія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Італіі]] [[Катэгорыя:Італьянскія футбалісты і футбалісткі на Алімпійскіх гульнях]] [[Катэгорыя:Футбалісты і футбалісткі на летніх Алімпійскіх гульнях 2004 году]] [[Катэгорыя:Прызэры летніх Алімпійскіх гульняў 2004 году]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Эляс» Вэрона]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Парма»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Мілян»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Фіярэнтына» Флярэнцыя]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Джэноа» Генуя]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Балёньня»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Гуанчжоў Эвэргранд»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Палерма»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Эмпалі»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Пэскара»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Спэцыя»]] gq4w8af10350ak00hboevp7e548t629 Марэк Гамшык 0 141662 2330718 2318051 2022-07-31T08:25:01Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 3 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |імя = Марэк Гамшык |клюб = [[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспор]] |нумар = 17 |гады = 2003—2004<br/>2005—2007<br/>2007—2019<br/>2019—2021<br/>2021<br/>2021— |клюбы = [[Слован Браціслава]]<br/>[[Брэшыя (футбольны клюб)|Брэшыя]]<br/>[[Напалі Нэапаль|Напалі]]<br/>[[Далянь Аэрбін]]<br/>[[Гётэборг (футбольны клюб)|Гётэборг]]<br/>[[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспор]] |гульні(галы) = 6 (1)<br/>65 (10)<br/>408 (100)<br/>42 (4)<br/>6 (1)<br/>26 (2) |нац гады = 2007— |нац зборная = {{Футбол Славаччына|няма}} |нац гульні(галы) = 135 (26) |абнаўленьне(клюб) = 15 траўня 2022 |абнаўленьне(зборная) = 11 лістапада 2021 }} '''Ма́рэк Га́мшык''' ({{мова-sk|Marek Hamšík}}; нарадзіўся 27 ліпеня 1987 году, [[Банска Быстрыца]], [[Чэхаславаччына]]) — [[Славаччына|славацкі]] атакуючы паўабаронца турэцкага клюбу «[[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспор]]» і [[Зборная Славаччыны па футболе|нацыянальнай зборнай Славаччыны]]. Былы гулец браціслаўскага «[[Слован Браціслава|Словану]]» й італьянскай «[[Брэшыя (футбольны клюб)|Брэшыі]]». Удзельнік [[чэмпіянат сьвету па футболе 2010 году|чэмпіянату сьвету 2010 году]], на якім быў капітанам сваёй зборнай, якая дайшла да 1/8 фіналу. Найлепшы футбаліст [[Славаччына|Славаччыны]] 2009 і 2010 гадоў. == Кар’ера == === «Слован» === У «[[Слован Браціслава|Слован]]» Марэк патрапіў дзякуючы сувязям свайго дзядулі. Аднак пераход Гамшыка быў ускладнены тым, што ягоная былая каманда «Юпі» запатрабавала ў «Словану» грошы за ягоны пераход. У адпаведнасьці з законам «Слован» быў абавязаны заплаціць кампэнсацыю ў памеры 125 тысячаў славацкіх кронаў, але клюб знаходзіўся ў цяжкім фінансавым становішчы, і кампэнсацыю выплаціў бацька Марэка, прадаўшы сямейны аўтамабіль. [[24 ліпеня]] [[2004]] году ва ўзросьце 16 гадоў Гамшык дэбютаваў за асноўны склад «Словану» ў матчы другога дывізіёна Славаччыны супраць клюбу «[[Земплін Міхалаўцэ|Земплін]]» зь [[Міхалаўцэ|Міхалаўцаў]]<ref>[https://web.archive.org/web/20120505042213/http://www.marek-hamsik.sk/content/slovan Marek Hamšík. Slovan Bratislava]. marek-hamsik.sk</ref>. === «Брэшыя» === Марэк прыцягнуў увагу прадстаўніка італьянскай «[[Брэшыя (футбольны клюб)|Брэшыі]]» [[Маўрысіё Мікельлі]] й у хуткім часе гулец падпісаў кантракт зь італьянскім клюбам. За гульца «Брэшыя» заплаціла ўсяго 60 тысячаў эўра<ref>[http://www.transfermarkt.co.uk/en/marek-hamsik/aufeinenblick/spieler_38593.html Transfermarkt. Marek Hamsik]. transfermarkt.co.uk.</ref>. [[20 сакавіка]] [[2005]] году ў матчы [[Сэрыя A|Сэрыі A]] з «[[К’ева Вэрона|К’ева]]» Марэк дэбютаваў за асноўны склад свайго клюбу. У наступным сэзоне Марэк, які зьмяніў свой ​​нумар на 17, стаў нашмат часьцей зьяўляцца ў аснове сваёй каманды. [[11 студзеня]] [[2006]] году Марэк забіў свой першы гол за «Брэшыю» ў матчы на [[Кубак Італіі па футболе|Кубак Італіі]]. === «Напалі» === Марэк, які зноўку ўзяў сабе 17 нумар, стаў другім па кошце футбалістам у гісторыі нэапалітанскага клюбу пасьля [[Дыега Марадона|Дыега Марадоны]]<ref>[https://web.archive.org/web/20160814002342/http://ru.uefa.com/memberassociations/association=svk/news/newsid=763973.html Hamšík the pick of the Napoli crop]. UEFA</ref>. За свой новы клюб Марэк дэбютаваў [[15 жніўня]] [[2007]] году ў матчы першага раўнду [[Кубак Італіі па футболе|Кубка Італіі]] супраць «[[Чэзэна (футбольны клюб)|Чэзэны]]». Матч завяршыўся перамогай нэапалітанцаў зь лікам 4:0, а сам Марэк забіў гол і аддаў галявую перадачу<ref>[https://web.archive.org/web/20140720185409/http://www.legaseriea.it/en/serie-a-tim/match-report/-/match-report/Napoli-Cesena/25117 Napoli 4-0 Cesena]. legaseriea.it</ref>. Празь некалькі дзён Марэк дэбютаваў за «[[Напалі Нэапаль|Напалі]]» і ў матчы Сэрыі A. == Міжнародныя выступы == На пачатку [[2007]] году галоўны трэнэр [[Зборная Славаччыны па футболе|нацыянальнай зборнай Славаччыны]] [[Ян Коцян]], знаходзячыся пад уражаньнем ад выступаў Марэка за «Брэшыю», выклікаў яго ў склад галоўнай каманды краіны. [[7 лютага]] [[2007]] году ў гішпанскім горадзе [[Хэрэс-дэ-ля-Франтэра]] ў таварыскім матчы супраць [[зборная Польшчы па футболе|зборнай Польшчы]] адбыўся дэбют Гамшыка за нацыянальную зборную. Ён выйшаў на поле на 81 хвіліне пры ліку 2:2, які й быў зафіксаваны на табло пасьля фінальнага сьвістку<ref>[http://www.eu-football.info/_match.php?id=941 Poland — Slovakia 2:2]. eu-football.info</ref>. == Дасягненьні == '''«Напалі»''': * Уладальнік [[Кубак Італіі па футболе|Кубка Італіі]]: 2012, 2014 * Уладальнік [[Супэркубак Італіі па футболе|Супэркубка Італіі]]: 2012, 2014 '''«Трабзанспор»''': * [[Чэмпіянат Турэччыны па футболе|Чэмпіён Турэччыны]]: 2022 == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20120426134145/http://www.marek-hamsik.sk/sk/ Афіцыйны сайт] * [http://www.national-football-teams.com/v2/player.php?id=21594 Статыстыка] на National Football Teams * [http://www.transfermarkt.co.uk/en/marek-hamsik/profil/spieler_38593.html Профіль] на сайце transfermarkt.co.uk * [https://web.archive.org/web/20130328184345/http://www.fifa.com/worldcup/archive/southafrica2010/players/player=299810/index.html Статыстыка] на сайце FIFA {{Навігацыйная група |назоў = Гамшык у складзе [[Зборная Славаччыны па футболе|зборнай Славаччыны]] на [[Чэмпіянат сьвету па футболе|чэмпіянатах сьвету]] і [[Чэмпіянат Эўропы па футболе|Эўропы]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Славаччына}}; |Славаччына на ЧС-2010 |Славаччына на ЧЭ-2016 |Славаччына на ЧЭ-2020 }} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Гамшык, Марэк}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Банска Быстрыцы]] [[Катэгорыя:Славацкія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Славаччыны]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Слован» Браціслава]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Брэшыя»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Напалі» Нэапаль]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Далянь Аэрбін»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Гётэборг»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Трабзанспор» Трабзон]] c8zkmpqu2sk3i9qec7yh0e8boti6tdt Чэмпіянат сьвету па футболе 2014 году 0 141865 2330479 2279999 2022-07-30T14:55:48Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Чэмпіянат сьвету па футболе |год = 2014 |месца = [[Бразылія]] |назва = Copa do Mundo da FIFA Brasil 2014 |лягатып = WC-2014-Brasil.svg.png |памер = |подпіс = |час = 12 чэрвеня — 13 ліпеня |удзельнікаў = 203 |удзельнікаўфінал = 32 |фінал = «[[Маракана]]»,<br />[[Рыю-дэ-Жанэйру]] |чэмпіён = {{Футбол Нямеччына}} |2 месца = {{Футбол Аргентына}} |3 месца = {{Футбол Нідэрлянды}} |4 месца = {{Футбол Бразылія}} |гульняў = 64 |галоў = 171 |гледачоў = 3429873 |бамбардзір = {{Сьцяг Калюмбіі}} [[Хамэс Радрыгес]] (6 галоў) |год папярэдняга = 2010 |год наступнага = 2018 }} '''XX [[чэмпіянат сьвету па футболе]]''' [[ФІФА]] — галоўнае [[футбол]]ьнае спаборніцтва, якое праходзіла з 12 чэрвеня па 13 ліпеня 2014 году ў [[Бразылія|Бразыліі]]<ref>[https://web.archive.org/web/20131017145235/http://www.fifa.com/worldcup/preliminarydraw/news/newsid=1480389/index.html Pot allocations for the Preliminary Draw]. FIFA.</ref>. Гэта другое сусьветнае першынство, дзе гаспадарамі выступіла Бразылія, якая да гэтага ўжо прымала чэмпіянат у [[Чэмпіянат сьвету па футболе 1950 году|1950 годзе]]. Бразылія стала пятай краінай, якая прыняла ў сябе спаборніцтва двойчы, да гэтага такое мерапрыемства праводзілі ў сябе [[Мэксыка]], [[Італія]], [[Францыя]] й [[Нямеччына]]. У спаборніцтве бралі ўдзел 32 каманды, якія правялі гульні ў 12 гарадах краіны. Гэта першы чэмпіянат, які прайшоў у [[Паўднёвая Амэрыка|Паўднёвай Амэрыцы]] з 1978 году, калі першынство праходзіла ў [[Аргентына|Аргентыне]], а таксама першы раз калі пасьлядоўна два чэмпіянаты сьвету праводзіліся па-за межамі [[Эўропа|Эўропы]]. Упершыню на чэмпіянатах сьвету была выкарыстана сыстэма аўтаматычнага выяўленьня голу<ref>[http://www.football.by/news/58798.html Франция — Гондурас. В матче забит первый гол ЧМ-2014, засчитанный специальной системой]{{Ref-ru}}</ref>. Дзейным чэмпіёнам да пачатку першынства зьяўлялася [[Зборная Гішпаніі па футболе|зборная Гішпаніі]], якая ў фінале папярэдняга чэмпіянату была мацней за [[Зборная Нідэрляндаў па футболе|зборную Нідэрляндаў]]. У фінальных частках чэмпіянатаў сьвету ўпершыню ўзяла ўдзел [[Зборная Босьніі і Герцагавіны па футболе|зборная Босьніі і Герцагавіны]]. Продаж білетаў на чэмпіянат сьвету пачаўся 20 жніўня 2013 году. Паводле ацэнак, даступна каля 3,3 млн квіткоў, якія можна было набыць праз сайт ФІФА<ref>[https://web.archive.org/web/20160314101624/http://fifa2014wiki.com/fifa-2014-world-cup-tickets-on-sale-in-august-2013/192/ FIFA 2014 World Cup Tickets on Sale in August 2013]. Fifa2014wiki.com.</ref>. Усе чатыры папярэднія турніры чэмпіянату сьвету, якія праходзілі ў Паўднёвай Амэрыцы, былі пераможнымі менавіта для зборных Паўднёвай Амэрыкі<ref>[http://espnfc.com/blog/_/name/worldcupcentral/id/53?cc=5739 If the World Cup started tomorrow]. ESPN.</ref>. 13 ліпеня ў фінале на стадыёне «[[Маракана]]» ў [[Рыю-дэ-Жанэйру]] [[Зборная Нямеччыны па футболе|зборная Нямеччыны]] ў дадатковы час перамагла [[Зборная Аргентыны па футболе|зборную Аргентыны]] і чацьверты раз у сваёй гісторыі стала чэмпіёнам сьвету. == Выбары гаспадароў == [[Файл:Joseph Blatter - World Cup 2014.jpg|міні|240пкс|Ёзэф Блятэр абвяшчае краіну-гаспадара чэмпіянату]] 7 сакавіка 2003 году [[ФІФА]] абвесьціла, што турнір пройдзе ў [[Паўднёвая Амэрыка|Паўднёвай Амэрыцы]]. Цікавасьць да правядзеньня турніру праяўлялі [[Аргентына]], [[Бразылія]] і [[Калюмбія]], аднак у сьнежні 2006 заяўкі падалі толькі бразыльцы і калюмбійцы, а ўжо 11 красавіка 2007 году Калюмбія адклікала сваю заяўку, абвесьцеўшы, што замест чэмпіянату сьвету сярод нацыянальных камандаў краіна прыме чэмпіянат сьвету да 20 гадоў у 2011 годзе. У выніку 30 кастрычніка 2007 году Бразылія была зацьверджана ў якасьці гаспадароў як адзіны кандыдат. Пазьней ФІФА абвесьціла, што зьменіць прынцып ратацыі, і да выбараў кандыдатаў за права прыняць [[Чэмпіянат сьвету па футболе 2018 году|турнір у 2018 годзе]] будуць дапушчаныя краіны з усіх канфэдэрацыяў, за выключэньнем тых, якія прымалі два папярэднія чэмпіянаты ([[КАФ]] і [[КОНМЭБОЛ]]). == Удзельнікі == У чэмпіянаце бралі ўдзел 32 каманды. [[Зборная Бразыліі па футболе|Зборная Бразыліі]] ў якасьці гаспадароў, а таксама 31 каманда з рэгіянальных кваліфікацыйных турніраў. Месцы ў фінальнай частцы разьмеркаваныя паміж кантынэнтальнымі асацыяцыямі наступным чынам: [[УЭФА]] (Эўропа) разыграе 13 месцаў, [[КОНМЭБОЛ]] (Паўднёвая Амэрыка) — 4 месцы, [[КАФ]] (Афрыка) — 5 месцаў, [[АФК]] (Азія) — 4 месцы, [[КОНКАКАФ]] (Паўночная Амэрыка і Карыбскі басэйн) — 3 месцы, яшчэ два месцы былі разыграныя паміж пятай камандай Паўднёвай Амэрыкі і пятай камандай Азіі (адно месца), а таксама паміж чацьвертай камандай КОНКАКАФ і найлепшай камандай Акіяніі (яшчэ адно месца). Кваліфікаваліся на чэмпіянат наступныя зборныя: {| | * [[Зборная Бразыліі па футболе|Бразылія]] (20-ы ўдзел у чэмпіянатах сьвету) * [[Зборная Японіі па футболе|Японія]] (5 удзел) * [[Зборная Аўстраліі па футболе|Аўстралія]] (4 удзел) * [[Зборная Ірану па футболе|Іран]] (4 удзел) * [[Зборная Паўднёвай Карэі па футболе|Паўднёвая Карэя]] (9 удзел) * [[Зборная Нідэрляндаў па футболе|Нідэрлянды]] (10 удзел) * [[Зборная Італіі па футболе|Італія]] (18 удзел) * [[Зборная ЗША па футболе|ЗША]] (10 удзел) | * [[Зборная Коста-Рыкі па футболе|Коста-Рыка]] (4 удзел) * [[Зборная Аргентыны па футболе|Аргентына]] (16 удзел) * [[Зборная Бэльгіі па футболе|Бэльгія]] (12 удзел) * [[Зборная Швайцарыі па футболе|Швайцарыя]] (10 удзел) * [[Зборная Нямеччыны па футболе|Нямеччына]] (18 удзел) * [[Зборная Калюмбіі па футболе|Калюмбія]] (5 удзел) * [[Зборная Расеі па футболе|Расея]] (10 удзел) * [[Зборная Босьніі і Герцагавіны па футболе|Босьнія і Герцагавіна]] (1 удзел) | * [[Зборная Ангельшчыны па футболе|Ангельшчына]] (14 удзел) * [[Зборная Гішпаніі па футболе|Гішпанія]] (14 удзел) * [[Зборная Чылі па футболе|Чылі]] (9 удзел) * [[Зборная Эквадору па футболе|Эквадор]] (3 удзел) * [[Зборная Гандурасу па футболе|Гандурас]] (3 удзел) * [[Зборная Нігерыі па футболе|Нігерыя]] (5 удзел) * [[Зборная Кот д’Івуару па футболе|Кот д’Івуар]] (3 удзел) * [[Зборная Камэруну па футболе|Камэрун]] (7 удзел) | * [[Зборная Ганы па футболе|Гана]] (3 удзел) * [[Зборная Альжыру па футболе|Альжыр]] (4 удзел) * [[Зборная Грэцыі па футболе|Грэцыя]] (3 удзел) * [[Зборная Харватыі па футболе|Харватыя]] (4 удзел) * [[Зборная Партугаліі па футболе|Партугалія]] (6 удзел) * [[Зборная Францыі па футболе|Францыя]] (14 удзел) * [[Зборная Мэксыкі па футболе|Мэксыка]] (15 удзел) * [[Зборная Ўругваю па футболе|Уругвай]] (12 удзел) |} == Склады камандаў == {{Асноўны артыкул|Чэмпіянат сьвету па футболе 2014 году (склады)}} Згодна з рэглямэнтам, склады камандаў-удзельніц чэмпіянату павінны быць абвешчанымі не пазьней за дзесяць дзён да першага матчу турніру. Усяго ў заяўку галоўныя трэнэры маглі ўнесьці 23 футбалістаў, уключаючы трох брамнікаў. Замена сур’ёзна траўмаваных гульцоў дазваляецца за 24 гадзіны перад першай гульнёй на чэмпіянаце<ref>[https://web.archive.org/web/20140308044032/http://www.fifa.com/mm/document/tournament/competition/01/47/38/17/regulationsfwcbrazil2014_update_e_neutral.pdf Regulations – FIFA World Cup Brazil 2014]. FIFA.</ref>. == Афіцыйны мяч турніру == {{Асноўны артыкул|Adidas Brazuca}} Генэральны сакратар [[ФІФА]] [[Жэром Вальк]] абвесьціў, што паводле вынікаў галасаваньня заўзятараў афіцыйны мяч чэмпіянату сьвету 2014 году ад [[Adidas]] атрымаў назву [[Adidas Brazuca|Brazuca]]<ref>[http://footballx.ru/fifa-world-cup-2014/oficialnyj-myach-chm-2014-brazuca.html Афіцыйны мяч атрымаў назву «Бразука»]</ref>. === Назва === Назва мяча была абвешчана 2 верасьня 2012 году. Яна была абрана ў ходзе галасаваньня, у якім удзельнічала больш за мільён бразыльцаў<ref name="ФІФА1">[https://web.archive.org/web/20121103200556/http://www.fifa.com/worldcup/news/newsid=1693277/index.html Adidas Brazuca — назва афіцыйнага мяча выбрана бразыльскімі заўзятарамі]</ref>. Усяго на выбар былі прапанавана тры назвы: Brazuca (77,8% галасоў<ref name=essport>[http://globoesporte.globo.com/nome-da-bola-2014/noticia/2012/09/nome-da-bola-da-copa-e-escolhido-pela-primeira-vez-pela-torcida-brazuca.html Nome da bola da Copa é escolhido pela primeira vez por torcedores: Brazuca]</ref>), Carnavalesca (14,6% галасоў<ref name=autogenerated1>[http://globoesporte.globo.com/nome-da-bola-2014/noticia/2012/09/nome-da-bola-da-copa-e-escolhido-pela-primeira-vez-pela-torcida-brazuca.htmlNome da bola da Copa é escolhido pela primeira vez por torcedores: Brazuca]{{Недаступная спасылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>) і Bossa Nova (7,6% галасоў<ref name=autogenerated1/>). Гэта першы ў гісторыі вопыт, калі назва мяча для чэмпіянату сьвету па футболе выбралі самі заўзятары<ref name="ФІФА1"/>. Словам '''brazuca''' бразыльцы называюць саміх сябе. Гэта нефармальны, добразычлівы й пазытыўны выраз зь некаторай доляй патрыятызму.<ref>[http://www.urbandictionary.com/define.php?term=brazuca Вrazuca]</ref> === Канструкцыя === Крой мяча — моцна скрыўлены [[куб]]. Іншымі словамі, у ім усяго 6 дэталяў, 12 швоў і 8 пунктаў сашчэпліваньня, але швы ідуць не па рэбрах куба, а па складанай крывой. Гэта мусіць забясьпечыць належную аэрадынаміку, тое, чаго не хапала ''[[Adidas Jabulani|Jabulani]]'' і было выпраўлена ў ''[[Adidas Tango 12|Tango 12]]'', і выдатна круглую форму. Камэра зроблена з [[латэкс|натуральнага каўчуку]], а пакрыцьцё больш нагадвае ''Finale 13'', мяч [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА|Лігі чэмпіёнаў]]. Турнірны мяч павінен каштаваць каля 160 даляраў ЗША<ref>[http://keepingscore.blogs.time.com/2013/12/03/adidas-releases-soccer-ball-worth-a-half-billion-dollars/ Brazuca: Adidas Releases Its 2014 World Cup Ball]</ref>. == Стадыёны == Паводле рэкамэндацыяў [[ФІФА]] чэмпіянаты сьвету праводзяцца ў 8—10 гарадах ня больш чым на двух стадыёнах у кожным горадзе, але Бразылія атрымала асобны дазвол і чэмпіянат пройдзе на 12 стадыёнах у 12 гарадах, які быў атрыманы 26 сьнежня 2008 году<ref>[http://www.tuttomercatoweb.com/?action=read&id=133956 Mondiali 2014 in dodici città]. Tuttomercatoweb.</ref>. Яшчэ да абраньня стадыёнаў, якія павінны прыняць чэмпіянат, было мала сумнёваў месцам правядзеньня фінальнага матчу будзе стадыён «[[Маракана]]» ў [[Рыю-дэ-Жанэйру]], які ўжо прымаў фінал [[Чэмпіянат сьвету па футболе 1950 году|чэмпіянату сьвету ў 1950 годзе]]. Першапачаткова [[Бразыльская футбольная канфэдэрацыя]] плянавала правесьці матч адкрыцьця на стадыёне «[[Марумбі]]» ў [[Сан-Паўлу]], найбуйнейшым горадзе ў Бразыліі. Тым ня менш, 14 чэрвеня 2010 году гэты стадыён быў выключаны са сьпісу арэнаў, якія прымуць чэмпіянат, з-за непрадастаўленьня фінансавых гарантыяў для паляпшэньня інфраструктуры стадыёну згодна з патрабаваньнямі ФІФА<ref>[http://theworldgame.sbs.com.au/2014-world-cup/news/1008887/Sao-Paulo-dropped-for-2014 Sao Paulo dropped for 2014]. SBS.</ref>. У канцы жніўня 2010 году было абвешчана, што матчы ў Сан-Паўлу прыме «[[Арэна Карынтыянс]]». {| class="wikitable" style="text-align:center" |- ! [[Рыю-дэ-Жанэйру]] ! [[Бразылія (горад)|Бразылія]] ! [[Сан-Паўлу]] ! [[Фарталеза]] |- | [[Маракана]] | [[Нацыянальны стадыён Манэ Гарынча]] | [[Арэна Карынтыянс]] | [[Кастэлан]] |- | Умяшчальнасьць: '''78 838''' | Умяшчальнасьць: '''72 888''' | Умяшчальнасьць: '''65 807''' | Умяшчальнасьць: '''63 903''' |- | [[Файл:Maracana Stadium June 2013.jpg|160пкс|Маракана]] | [[Файл:Brasilia Stadium - June 2013.jpg|190пкс|Нацыянальны стадыён Манэ Гарынча]] | [[Файл:Arena de Itaquera (2014) - 2.jpg|160пкс|Арэна Карынтыянс]] | [[Файл:Fortaleza Arena.jpg|160пкс|Кастэлан]] |- ! [[Бэлу-Арызонці]] ! [[Порту-Алегры]] ! [[Салвадор]] ! [[Рэсыфі]] |- | [[Мінэйран]] | [[Бэйра-Рыю]] | [[Фонтэ-Нова]] | [[Арэна Пэрнамбуку]] |- | Умяшчальнасьць: '''62 547''' | Умяшчальнасьць: '''51 300''' | Умяшчальнасьць: '''56 500''' | Умяшчальнасьць: '''46 154''' |- | [[Файл:Mineirão Aérea.jpg|160пкс|Мінэйран]] | [[Файл:Estádio Beira-Rio (2014) - 2.jpg|190пкс|Бэйра-Рыю]] | [[Файл:Itaipava Arena - March 2013.jpg|160пкс|Фонтэ-Нова]] | [[Файл:Itaipava Arena Pernambuco - Recife, Pernambuco, Brasil.jpg|160пкс|Арэна Пэрнамбуку]] |- ! [[Куяба]] ! [[Манаўс]] ! [[Натал]] ! [[Курытыба]] |- | [[Арэна Пантанал]] | [[Арэна Амазонія]] | [[Арэна дас Дунас]] | [[Арэна да Байшада]] |- | Умяшчальнасьць: '''42 968''' | Умяшчальнасьць: '''42 374''' | Умяшчальнасьць: '''42 086''' | Умяшчальнасьць: '''43 900''' |- | [[Файл:Arena Pantanal (2014)-2.jpg|160пкс|Арэна Пантанал]] | [[Файл:Arena Amazônia (2014) - 2.jpg|190пкс|Арэна Амазонія]] | [[Файл:Natal, Brazil - Arena das Dunas.jpg|160пкс|Арэна дас Дунас]] | [[Файл:Arenadabaixada2.jpg|160пкс|Арэна да Байшада]] |} == Групавы этап == Лёсаваньне групавога этапу прайшло 6 сьнежня 2013 году. Каманды былі падзеленыя на 8 групаў па 4 каманды. Па дзьве найлепшыя каманды з кожнай групы выйшлі ў 1/8 фіналу. === Група A === {{ФутболТабліца4 |Каманда1 = {{Футбол Бразылія}}|Г1 = 3|В1 = 2|Н1 = 1|П1 = 0|РМ1 = 7—2|А1 = 7|Колер1 = #ccffcc |Каманда2 = {{Футбол Мэксыка}} |Г2 = 3|В2 = 2|Н2 = 1|П2 = 0|РМ2 = 4—1|А2 = 7|Колер2 = #ccffcc |Каманда3 = {{Футбол Харватыя}}|Г3 = 3|В3 = 1|Н3 = 0|П3 = 2|РМ3 = 6—6|А3 = 3| |Каманда4 = {{Футбол Камэрун}} |Г4 = 3|В4 = 0|Н4 = 0|П4 = 3|РМ4 = 1—9|А4 = 0| }} {| class="wikitable" style="font-size: 85%; width: 100%;" ! Дата ! Месца ! colspan="3" | Вынік ! Аўтары галоў ! Судзьдзя |- | align=center | 12 чэрвеня 2014 | align=center | [[Сан-Паўлу]] | align=right | {{Футбол Бразылія|справа}} ! 3:1 | {{Футбол Харватыя}} | [[Нэймар]], {{Гол|29}}, {{Гол|71}} ([[пэнальці (футбол)|пэн]].), [[Аскар дус Сантус|Аскар]], {{Гол|90+1}}; [[Марсэлу Віейра|Марсэлу]], {{Гол|11}} ([[аўтагол]]) | {{Сьцяг Японіі}} [[Юіці Нісімура]] |- | align=center | 13 чэрвеня 2014 | align=center | [[Натал]] | align=right | {{Футбол Мэксыка|справа}} ! 1:0 | {{Футбол Камэрун}} | [[Арыбэ Пэральта|Пэральта]], {{Гол|61}} | {{Сьцяг Калюмбіі}} [[Вільмар Ральдан]] |- | align=center | 17 чэрвеня 2014 | align=center | [[Фарталеза]] | align=right | {{Футбол Бразылія|справа}} ! 0:0 | {{Футбол Мэксыка}} | | {{Сьцяг Турэччыны}} [[Джунэйт Чакыр]] |- | align=center | 18 чэрвеня 2014 | align=center | [[Манаўс]] | align=right | {{Футбол Камэрун|справа}} ! 0:4 | {{Футбол Харватыя}} | [[Івіца Оліч|Оліч]], {{Гол|11}}, [[Іван Пэрышыч|Пэрышыч]], {{Гол|48}}, [[Марыё Манджукіч|Манджукіч]], {{Гол|61}}, {{Гол|73}} | {{Сьцяг Партугаліі}} [[Пэдру Праэнса]] |- | align=center | 23 чэрвеня 2014 | align=center | [[Бразылія (горад)|Бразылія]] | align=right | {{Футбол Камэрун|справа}} ! 1:4 | {{Футбол Бразылія}} | [[Жаэль Матып|Матып]], {{Гол|26}}; [[Нэймар]], {{Гол|17}}, {{Гол|35}}, [[Фрэдэрыку Чавэс Гедэс|Фрэд]], {{Гол|49}}, [[Фэрнандыньню]], {{Гол|84}} | {{Сьцяг Швэцыі}} [[Юнас Эрыксан]] |- | align=center | 23 чэрвеня 2014 | align=center | [[Рэсыфі]] | align=right | {{Футбол Харватыя|справа}} ! 1:3 | {{Футбол Мэксыка}} | [[Іван Пэрышыч|Пэрышыч]], {{Гол|87}}; [[Рафаэль Маркес|Маркес]], {{Гол|72}}, [[Андрэс Гуардада|Гуардада]], {{Гол|75}}, [[Хавіер Эрнандэс Балькасар|Эрнандэс]], {{Гол|82}} | {{Сьцяг Узбэкістану}} [[Раўшан Ірматаў]] |} === Група B === {{ФутболТабліца4 |Каманда1 = {{Футбол Нідэрлянды}}|Г1 = 3|В1 = 3|Н1 = 0|П1 = 0|РМ1 = 10—3|А1 = 9|Колер1 = #ccffcc |Каманда2 = {{Футбол Чылі}} |Г2 = 3|В2 = 2|Н2 = 0|П2 = 1|РМ2 = 5—3|А2 = 6|Колер2 = #ccffcc |Каманда3 = {{Футбол Гішпанія}} |Г3 = 3|В3 = 1|Н3 = 0|П3 = 2|РМ3 = 4—7|А3 = 3| |Каманда4 = {{Футбол Аўстралія}} |Г4 = 3|В4 = 0|Н4 = 0|П4 = 3|РМ4 = 3—9|А4 = 0| }} {| class="wikitable" style="font-size: 85%; width: 100%;" ! Дата ! Месца ! colspan="3" | Вынік ! Аўтары галоў ! Судзьдзя |- | align=center | 13 чэрвеня 2014 | align=center | [[Салвадор]] | align=right | {{Футбол Гішпанія|справа}} ! 1:5 | {{Футбол Нідэрлянды}} | [[Шабі Алёнса]], {{Гол|27}} ([[пэнальці (футбол)|пэн]].); [[Робін ван Пэрсі|ван Пэрсі]], {{Гол|44}}, {{Гол|72}}, [[Ар’ен Робэн|Робэн]], {{Гол|53}}, {{Гол|80}}, [[Стэфан дэ Врэй|дэ Врэй]], {{Гол|65}} | {{Сьцяг Італіі}} [[Ніколя Рыцолі]] |- | align=center | 13 чэрвеня 2014 | align=center | [[Куяба]] | align=right | {{Футбол Чылі|справа}} ! 3:1 | {{Футбол Аўстралія}} | [[Алексіс Санчэс|Санчэс]], {{Гол|12}}, [[Хорхэ Вальдывія|Вальдывія]], {{Гол|14}}, [[Жан Басэжур|Басэжур]], {{Гол|90+2}}; [[Тым Кэгіл|Кэгіл]], {{Гол|35}} | {{Сьцяг Кот-д’Івуару}} [[Нумандые Дуэ]] |- | align=center | 18 чэрвеня 2014 | align=center | [[Порту-Алегры]] | align=right | {{Футбол Аўстралія|справа}} ! 2:3 | {{Футбол Нідэрлянды}} | [[Тым Кэгіл|Кэгіл]], {{Гол|21}}, [[Міле Едынак|Едынак]], {{Гол|54}} ([[пэнальці (футбол)|пэн]].); [[Ар’ен Робэн|Робэн]], {{Гол|20}}, [[Робін ван Пэрсі|ван Пэрсі]], {{Гол|58}}, [[Мэмфіс Дэпай|Дэпай]], {{Гол|68}} | {{Сьцяг Альжыру}} [[Джамэль Аймудзі]] |- | align=center | 18 чэрвеня 2014 | align=center | [[Рыю-дэ-Жанэйру]] | align=right | {{Футбол Гішпанія|справа}} ! 0:2 | {{Футбол Чылі}} | [[Эдуарда Варгас|Варгас]], {{Гол|20}}, [[Чарлес Арангіс|Арангіс]], {{Гол|43}} | {{Сьцяг ЗША}} [[Марк Гейгер]] |- | align=center | 23 чэрвеня 2014 | align=center | [[Курытыба]] | align=right | {{Футбол Аўстралія|справа}} ! 0:3 | {{Футбол Гішпанія}} | [[Давід Вільля|Вільля]], {{Гол|36}}, [[Фэрнанда Торэс|Торэс]], {{Гол|69}}, [[Хуан Мата|Мата]], {{Гол|82}} | {{Сьцяг Бахрэйну}} [[Наваф Шукрала]] |- | align=center | 23 чэрвеня 2014 | align=center | [[Сан-Паўлу]] | align=right | {{Футбол Нідэрлянды|справа}} ! 2:0 | {{Футбол Чылі}} | [[Лерой Фэр|Фэр]], {{Гол|77}}, [[Мэмфіс Дэпай|Дэпай]], {{Гол|90+2}} | {{Сьцяг Гамбіі}} [[Бакары Гасама]] |} === Група C === {{ФутболТабліца4 |Каманда1 = {{Футбол Калюмбія}} |Г1 = 3|В1 = 3|Н1 = 0|П1 = 0|РМ1 = 9—2|А1 = 9|Колер1 = #ccffcc |Каманда2 = {{Футбол Грэцыя}} |Г2 = 3|В2 = 1|Н2 = 1|П2 = 1|РМ2 = 2—4|А2 = 4|Колер2 = #ccffcc |Каманда3 = {{Футбол Кот д’Івуар}}|Г3 = 3|В3 = 1|Н3 = 0|П3 = 2|РМ3 = 4—5|А3 = 3| |Каманда4 = {{Футбол Японія}} |Г4 = 3|В4 = 0|Н4 = 1|П4 = 2|РМ4 = 2—6|А4 = 1| }} {| class="wikitable" style="font-size: 85%; width: 100%;" ! Дата ! Месца ! colspan="3" | Вынік ! Аўтары галоў ! Судзьдзя |- | align=center | 14 чэрвеня 2014 | align=center | [[Бэлу-Арызонці]] | align=right | {{Футбол Калюмбія|справа}} ! 3:0 | {{Футбол Грэцыя}} | [[Паблё Армэра|Армэра]], {{Гол|5}}, [[Тэафілё Гут’ерэс|Гут’ерэс]], {{Гол|58}}, [[Хамэс Радрыгес|Радрыгес]], {{Гол|90+3}} | {{Сьцяг ЗША}} [[Марк Гейгер]] |- | align=center | 14 чэрвеня 2014 | align=center | [[Рэсыфі]] | align=right | {{Футбол Кот д’Івуар|справа}} ! 2:1 | {{Футбол Японія}} | [[Вільфрэд Бані|Бані]], {{Гол|64}}, [[Жэрвініё]], {{Гол|66}}; [[Кейсуке Хонда|Хонда]], {{Гол|16}} | {{Сьцяг Чылі}} [[Энрыке Осэс]] |- | align=center | 19 чэрвеня 2014 | align=center | [[Бразылія (горад)|Бразылія]] | align=right | {{Футбол Калюмбія|справа}} ! 2:1 | {{Футбол Кот д’Івуар}} | [[Хамэс Радрыгес|Радрыгес]], {{Гол|64}}, [[Хуан Кінтэра|Кінтэра]], {{Гол|70}}; [[Жэрвініё]], {{Гол|73}} | {{Сьцяг Ангельшчыны}} [[Гоўард Ўэб]] |- | align=center | 19 чэрвеня 2014 | align=center | [[Натал]] | align=right | {{Футбол Японія|справа}} ! 0:0 | {{Футбол Грэцыя}} | | {{Сьцяг Сальвадору}} [[Хоэль Агіляр]] |- | align=center | 24 чэрвеня 2014 | align=center | [[Куяба]] | align=right | {{Футбол Японія|справа}} ! 1:4 | {{Футбол Калюмбія}} | [[Сіндзі Акадзакі|Акадзакі]], {{Гол|45+1}}; [[Хуан Куадрада|Куадрада]], {{Гол|17}} ([[пэнальці (футбол)|пэн]].), [[Джэксан Мартынэс|Мартынэс]], {{Гол|55}}, {{Гол|82}}, [[Хамэс Радрыгес|Радрыгес]], {{Гол|90}} | {{Сьцяг Партугаліі}} [[Пэдру Праэнса]] |- | align=center | 24 чэрвеня 2014 | align=center | [[Фарталеза]] | align=right | {{Футбол Грэцыя|справа}} ! 2:1 | {{Футбол Кот д’Івуар}} | [[Андрэас Самарыс|Самарыс]], {{Гол|42}}, [[Ёргас Самарас|Самарас]], {{Гол|90+3}} ([[пэнальці (футбол)|пэн]].); [[Вільфрэд Бані|Бані]], {{Гол|74}} | {{Сьцяг Эквадору}} [[Карляс Вэра]] |} === Група D === {{ФутболТабліца4 |Каманда1 = {{Футбол Коста-Рыка}} |Г1 = 3|В1 = 2|Н1 = 1|П1 = 0|РМ1 = 4—1|А1 = 7|Колер1 = #ccffcc |Каманда2 = {{Футбол Уругвай}} |Г2 = 3|В2 = 2|Н2 = 0|П2 = 1|РМ2 = 4—4|А2 = 6|Колер2 = #ccffcc |Каманда3 = {{Футбол Італія}} |Г3 = 3|В3 = 1|Н3 = 0|П3 = 2|РМ3 = 2—3|А3 = 3| |Каманда4 = {{Футбол Ангельшчына}}|Г4 = 3|В4 = 0|Н4 = 1|П4 = 2|РМ4 = 2—4|А4 = 1| }} {| class="wikitable" style="font-size: 85%; width: 100%;" ! Дата ! Месца ! colspan="3" | Вынік ! Аўтары галоў ! Судзьдзя |- | align=center | 14 чэрвеня 2014 | align=center | [[Фарталеза]] | align=right | {{Футбол Уругвай|справа}} ! 1:3 | {{Футбол Коста-Рыка}} | [[Эдынсан Кавані|Кавані]], {{Гол|24}} ([[пэнальці (футбол)|пэн]].); [[Жаэль Кэмпбэл|Кэмпбэл]], {{Гол|54}}, [[Оскар Дуартэ|Дуартэ]], {{Гол|57}}, [[Марка Ўрэньня|Урэньня]], {{Гол|83}} | {{Сьцяг Нямеччыны}} [[Фэлікс Брых]] |- | align=center | 14 чэрвеня 2014 | align=center | [[Манаўс]] | align=right | {{Футбол Ангельшчына|справа}} ! 1:2 | {{Футбол Італія}} | [[Дэніел Старыдж|Старыдж]], {{Гол|37}}; [[Кляўдыё Маркізіё|Маркізіё]], {{Гол|35}}, [[Марыё Балятэльлі|Балятэльлі]], {{Гол|50}} | {{Сьцяг Нідэрляндаў}} [[Б’ёрн Кёйпэрс]] |- | align=center | 19 чэрвеня 2014 | align=center | [[Сан-Паўлу]] | align=right | {{Футбол Уругвай|справа}} ! 2:1 | {{Футбол Ангельшчына}} | [[Люіс Суарэс|Суарэс]], {{Гол|39}}, {{Гол|85}}; [[Ўэйн Руні|Руні]], {{Гол|75}} | {{Сьцяг Гішпаніі}} [[Карляс Вэляска Карбальлё]] |- | align=center | 20 чэрвеня 2014 | align=center | [[Рэсыфі]] | align=right | {{Футбол Італія|справа}} ! 0:1 | {{Футбол Коста-Рыка}} | [[Браян Руіс|Руіс]], {{Гол|44}} | {{Сьцяг Чылі}} [[Энрыке Осэс]] |- | align=center | 24 чэрвеня 2014 | align=center | [[Натал]] | align=right | {{Футбол Італія|справа}} ! 0:1 | {{Футбол Уругвай}} | [[Дыега Гадын|Гадын]], {{Гол|81}} | {{Сьцяг Мэксыкі}} [[Марка Радрыгес]] |- | align=center | 24 чэрвеня 2014 | align=center | [[Бэлу-Арызонці]] | align=right | {{Футбол Коста-Рыка|справа}} ! 0:0 | {{Футбол Ангельшчына}} | | {{Сьцяг Альжыру}} [[Джамэль Гаймудзі]] |} === Група E === {{ФутболТабліца4 |Каманда1 = {{Футбол Францыя}} |Г1 = 3|В1 = 2|Н1 = 1|П1 = 0|РМ1 = 8—2|А1 = 7|Колер1 = #ccffcc |Каманда2 = {{Футбол Швайцарыя}}|Г2 = 3|В2 = 2|Н2 = 0|П2 = 1|РМ2 = 7—6|А2 = 6|Колер2 = #ccffcc |Каманда3 = {{Футбол Эквадор}} |Г3 = 3|В3 = 1|Н3 = 1|П3 = 1|РМ3 = 3—3|А3 = 4| |Каманда4 = {{Футбол Гандурас}} |Г4 = 3|В4 = 0|Н4 = 0|П4 = 3|РМ4 = 1—8|А4 = 0| }} {| class="wikitable" style="font-size: 85%; width: 100%;" ! Дата ! Месца ! colspan="3" | Вынік ! Аўтары галоў ! Судзьдзя |- | align=center | 15 чэрвеня 2014 | align=center | [[Бразылія (горад)|Бразылія]] | align=right | {{Футбол Швайцарыя|справа}} ! 2:1 | {{Футбол Эквадор}} | [[Адмір Мэгмэдзі|Мэгмэдзі]], {{Гол|48}}, [[Гарыс Сэфэравіч|Сэфэравіч]], {{Гол|90+3}}; [[Энэр Валенсія|Э. Валенсія]], {{Гол|22}} | {{Сьцяг Узбэкістану}} [[Раўшан Ірматаў]] |- | align=center | 15 чэрвеня 2014 | align=center | [[Порту-Алегры]] | align=right | {{Футбол Францыя|справа}} ! 3:0 | {{Футбол Гандурас}} | [[Карым Бэнзэма|Бэнзэма]], {{Гол|45}} ([[пэнальці (футбол)|пэн]].), {{Гол|72}}, [[Ноэль Вальядарэс|Вальядарэс]], {{Гол|48}} ([[аўтагол]]) | {{Сьцяг Бразыліі}} [[Сандра Рыччы]] |- | align=center | 20 чэрвеня 2014 | align=center | [[Салвадор]] | align=right | {{Футбол Швайцарыя|справа}} ! 2:5 | {{Футбол Францыя}} | [[Блерым Джэмайлі|Джэмайлі]], {{Гол|81}}, [[Граніт Джака|Джака]], {{Гол|87}}; [[Аліўе Жыру|Жыру]], {{Гол|17}}, [[Блез Мацюідзі|Мацюідзі]], {{Гол|18}}, [[Мат’ё Вальбуэна|Вальбуэна]], {{Гол|40}}, [[Карым Бэнзэма|Бэнзэма]], {{Гол|67}}, [[Муса Сысако|Сысако]], {{Гол|73}} | {{Сьцяг Нідэрляндаў}} [[Б’ёрн Кёйпэрс]] |- | align=center | 20 чэрвеня 2014 | align=center | [[Курытыба]] | align=right | {{Футбол Гандурас|справа}} ! 1:2 | {{Футбол Эквадор}} | [[Карлё Костлі|Костлі]], {{Гол|31}}; [[Энэр Валенсія|Э. Валенсія]], {{Гол|34}}, {{Гол|65}} | {{Сьцяг Аўстраліі}} [[Бэн Ўільямз]] |- | align=center | 25 чэрвеня 2014 | align=center | [[Манаўс]] | align=right | {{Футбол Гандурас|справа}} ! 0:3 | {{Футбол Швайцарыя}} | [[Джэрдан Шакіры|Шакіры]] {{Гол|6}}, {{Гол|31}}, {{Гол|71}} | {{Сьцяг Аргентыны}} [[Нэстар Пітана]] |- | align=center | 25 чэрвеня 2014 | align=center | [[Рыю-дэ-Жанэйру]] | align=right | {{Футбол Эквадор|справа}} ! 0:0 | {{Футбол Францыя}} | | {{Сьцяг Кот-д’Івуару}} [[Нумандые Дуэ]] |} === Група F === {{ФутболТабліца4 |Каманда1 = {{Футбол Аргентына}} |Г1 = 3|В1 = 3|Н1 = 0|П1 = 0|РМ1 = 6—3|А1 = 9|Колер1 = #ccffcc |Каманда2 = {{Футбол Нігерыя}} |Г2 = 3|В2 = 1|Н2 = 1|П2 = 1|РМ2 = 3—3|А2 = 4|Колер2 = #ccffcc |Каманда3 = {{nobr|{{Футбол Босьнія і Герцагавіна}}}}|Г3 = 3|В3 = 1|Н3 = 0|П3 = 2|РМ3 = 4—4|А3 = 3| |Каманда4 = {{Футбол Іран}} |Г4 = 3|В4 = 0|Н4 = 1|П4 = 2|РМ4 = 1—4|А4 = 1| }} {| class="wikitable" style="font-size: 85%; width: 100%;" ! Дата ! Месца ! colspan="3" | Вынік ! Аўтары галоў ! Судзьдзя |- | align=center | 15 чэрвеня 2014 | align=center | [[Рыю-дэ-Жанэйру]] | align=right | {{Футбол Аргентына|справа}} ! 2:1 | {{Футбол Босьнія і Герцагавіна}} | [[Сэяд Калашынац|Калашынац]], {{Гол|3}} ([[аўтагол]]), [[Ліянэль Мэсі|Мэсі]], {{Гол|65}}; [[Вэдад Ібішэвіч|Ібішэвіч]], {{Гол|84}} | {{Сьцяг Сальвадору}} [[Хоэль Агіляр]] |- | align=center | 16 чэрвеня 2014 | align=center | [[Курытыба]] | align=right | {{Футбол Іран|справа}} ! 0:0 | {{Футбол Нігерыя}} | | {{Сьцяг Эквадору}} [[Карляс Вэра]] |- | align=center | 21 чэрвеня 2014 | align=center | [[Бэлу-Арызонці]] | align=right | {{Футбол Аргентына|справа}} ! 1:0 | {{Футбол Іран}} | [[Ліянэль Мэсі|Мэсі]], {{Гол|90+1}} | {{Сьцяг Сэрбіі}} [[Міларад Мажыч]] |- | align=center | 21 чэрвеня 2014 | align=center | [[Куяба]] | align=right | {{Футбол Нігерыя|справа}} ! 1:0 | {{Футбол Босьнія і Герцагавіна}} | [[Пітэр Адэмвінгі|Адэмвінгі]], {{Гол|29}} | {{Сьцяг Новай Зэляндыі}} [[Пітэр О’Ліры]] |- | align=center | 25 чэрвеня 2014 | align=center | [[Порту-Алегры]] | align=right | {{Футбол Нігерыя|справа}} ! 2:3 | {{Футбол Аргентына}} | [[Агмэд Муса|Муса]] {{Гол|4}}, {{Гол|47}}; [[Ліянэль Мэсі|Мэсі]] {{Гол|3}}, {{Гол|45+1}}, [[Маркас Роха|Роха]] {{Гол|50}} | {{Сьцяг Італіі}} [[Ніколя Рыцолі]] |- | align=center | 25 чэрвеня 2014 | align=center | [[Салвадор]] | align=right | {{Футбол Босьнія і Герцагавіна|справа}} ! 3:1 | {{Футбол Іран}} | [[Эдзін Джэка|Джэка]] {{Гол|23}}, [[Міралем П’яніч|П’яніч]] {{Гол|59}}, [[Аўдыя Вэршаевіч|Вэршаевіч]] {{Гол|83}}; [[Рэза Гучанэджад|Гучанэджад]] {{Гол|82}} | {{Сьцяг Гішпаніі}} [[Карляс Вэляска Карбальлё]] |} === Група G === {{ФутболТабліца4 |Каманда1 = {{Футбол Нямеччына}} |Г1 = 3|В1 = 2|Н1 = 1|П1 = 0|РМ1 = 7—2|А1 = 7|Колер1 = #ccffcc |Каманда2 = {{Футбол ЗША}} |Г2 = 3|В2 = 1|Н2 = 1|П2 = 1|РМ2 = 4—4|А2 = 4|Колер2 = #ccffcc |Каманда3 = {{Футбол Партугалія}}|Г3 = 3|В3 = 1|Н3 = 1|П3 = 1|РМ3 = 4—7|А3 = 4| |Каманда4 = {{Футбол Гана}} |Г4 = 3|В4 = 0|Н4 = 1|П4 = 2|РМ4 = 4—6|А4 = 1| }} {| class="wikitable" style="font-size: 85%; width: 100%;" ! Дата ! Месца ! colspan="3" | Вынік ! Аўтары галоў ! Судзьдзя |- | align=center | 16 чэрвеня 2014 | align=center | [[Салвадор]] | align=right | {{Футбол Нямеччына|справа}} ! 4:0 | {{Футбол Партугалія}} | [[Томас Мюлер|Мюлер]], {{Гол|12}} ([[пэнальці (футбол)|пэн]].), {{Гол|45+1}}, {{Гол|78}}, [[Матс Гумэльс|Гумэльс]], {{Гол|32}} | {{Сьцяг Сэрбіі}} [[Міларад Мажыч]] |- | align=center | 16 чэрвеня 2014 | align=center | [[Натал]] | align=right | {{Футбол Гана|справа}} ! 1:2 | {{Футбол ЗША}} | [[Андрэ Аю|А. Аю]], {{Гол|82}}; [[Клінт Дэмпсі|Дэмпсі]], {{Гол|1}}, [[Джон Брукс|Брукс]], {{Гол|86}} | {{Сьцяг Швэцыі}} [[Юнас Эрыксан]] |- | align=center | 21 чэрвеня 2014 | align=center | [[Фарталеза]] | align=right | {{Футбол Нямеччына|справа}} ! 2:2 | {{Футбол Гана}} | [[Марыё Гёцэ|Гёцэ]], {{Гол|51}}, [[Міраслаў Клёзэ|Клёзэ]], {{Гол|71}}; [[Андрэ Аю|А. Аю]], {{Гол|54}}, [[Асамоа Г’ян|Г’ян]], {{Гол|63}} | {{Сьцяг Бразыліі}} [[Сандра Рыччы]] |- | align=center | 22 чэрвеня 2014 | align=center | [[Манаўс]] | align=right | {{Футбол ЗША|справа}} ! 2:2 | {{Футбол Партугалія}} | [[Джэрмэйн Джонз|Джонз]], {{Гол|64}}, [[Клінт Дэмпсі|Дэмпсі]], {{Гол|81}}; [[Нані]], {{Гол|5}}, [[Сылвэштры Варэла|Варэла]], {{Гол|90+5}} | {{Сьцяг Аргентыны}} [[Нэстар Пітана]] |- | align=center | 26 чэрвеня 2014 | align=center | [[Рэсыфі]] | align=right | {{Футбол ЗША|справа}} ! 0:1 | {{Футбол Нямеччына}} | [[Томас Мюлер|Мюлер]], {{Гол|55}} | {{Сьцяг Узбэкістану}} [[Раўшан Ірматаў]] |- | align=center | 26 чэрвеня 2014 | align=center | [[Бразылія (горад)|Бразылія]] | align=right | {{Футбол Партугалія|справа}} ! 2:1 | {{Футбол Гана}} | [[Джон Бой|Бой]], {{Гол|12}} (аўтагол), [[Крыштыяну Раналду|Раналду]], {{Гол|80}}; [[Асамоа Г’ян|Г’ян]], {{Гол|57}} | {{Сьцяг Бахрэйну}} [[Наваф Шукурала]] |} === Група H === {{ФутболТабліца4 |Каманда1 = {{Футбол Бэльгія}} |Г1 = 3|В1 = 3|Н1 = 0|П1 = 0|РМ1 = 4—1|А1 = 9|Колер1 = #ccffcc |Каманда2 = {{Футбол Альжыр}} |Г2 = 3|В2 = 1|Н2 = 1|П2 = 1|РМ2 = 6—5|А2 = 4|Колер2 = #ccffcc |Каманда3 = {{Футбол Расея}} |Г3 = 3|В3 = 0|Н3 = 2|П3 = 1|РМ3 = 2—3|А3 = 2| |Каманда4 = {{Футбол Рэспубліка Карэя}}|Г4 = 3|В4 = 0|Н4 = 1|П4 = 2|РМ4 = 3—6|А4 = 1| }} {| class="wikitable" style="font-size: 85%; width: 100%;" ! Дата ! Месца ! colspan="3" | Вынік ! Аўтары галоў ! Судзьдзя |- | align=center | 17 чэрвеня 2014 | align=center | [[Бэлу-Арызонці]] | align=right | {{Футбол Бэльгія|справа}} ! 2:1 | {{Футбол Альжыр}} | [[Маруан Фэляйні|Фэляйні]], {{Гол|70}}, [[Дрыс Мэртэнс|Мэртэнс]], {{Гол|80}}; [[Сафіян Фэгулі|Фэгулі]], {{Гол|24}} ([[пэнальці (футбол)|пэн]].) | {{Сьцяг Мэксыкі}} [[Марка Радрыгес]] |- | align=center | 17 чэрвеня 2014 | align=center | [[Куяба]] | align=right | {{Футбол Расея|справа}} ! 1:1 | {{Футбол Рэспубліка Карэя}} | [[Аляксандар Кержакоў|Кержакоў]], {{Гол|74}}; [[Лі Гін-Хо]], {{Гол|68}} | {{Сьцяг Аргентыны}} [[Нэстар Пітана]] |- | align=center | 22 чэрвеня 2014 | align=center | [[Рыю-дэ-Жанэйру]] | align=right | {{Футбол Бэльгія|справа}} ! 1:0 | {{Футбол Расея}} | [[Дывок Арыгі|Арыгі]], {{Гол|88}} | {{Сьцяг Нямеччыны}} [[Фэлікс Брых]] |- | align=center | 22 чэрвеня 2014 | align=center | [[Порту-Алегры]] | align=right | {{Футбол Рэспубліка Карэя|справа}} ! 2:4 | {{Футбол Альжыр}} | [[Сон Хын-Мін]], {{Гол|50}}, [[Ку Джа-Чоль]], {{Гол|72}}; [[Іслам Сьлімані|Сьлімані]], {{Гол|26}}, [[Рафік Халіш|Халіш]], {{Гол|28}}, [[Абдэльмумэн Джабу|Джабу]], {{Гол|38}}, [[Ясын Браімі|Браімі]], {{Гол|62}} | {{Сьцяг Калюмбіі}} [[Вільмар Ральдан]] |- | align=center | 26 чэрвеня 2014 | align=center | [[Сан-Паўлу]] | align=right | {{Футбол Рэспубліка Карэя|справа}} ! 0:1 | {{Футбол Бэльгія}} | [[Ян Вэртонген|Вэртонген]], {{Гол|78}} | {{Сьцяг Аўстраліі}} [[Бэн Ўільямз]] |- | align=center | 26 чэрвеня 2014 | align=center | [[Курытыба]] | align=right | {{Футбол Альжыр|справа}} ! 1:1 | {{Футбол Расея}} | [[Іслам Сьлімані|Сьлімані]], {{Гол|60}}; [[Аляксандар Какорын|Какорын]], {{Гол|6}} | {{Сьцяг Турэччыны}} [[Джунэйт Чакыр]] |} == Плэй-оф == {{Турнір16 |28 чэрвеня — [[Бэлу-Арызонці]] |'''{{Футбол Бразылія}}'''|'''1 (3)'''²|{{Футбол Чылі}}|1 (2) |28 чэрвеня — [[Рыю-дэ-Жанэйру]] |'''{{Футбол Калюмбія}}'''|'''2'''|{{Футбол Уругвай}}|0 |30 чэрвеня — [[Бразылія (горад)|Бразылія]] |'''{{Футбол Францыя}}'''|'''2'''|{{Футбол Нігерыя}}|0 |30 чэрвеня — [[Порту-Алегры]] |'''{{Футбол Нямеччына}}'''|'''2'''¹|{{Футбол Альжыр}}|1 |29 чэрвеня — [[Фарталеза]] |'''{{Футбол Нідэрлянды}}'''|'''2'''|{{Футбол Мэксыка}}|1 |29 чэрвеня — [[Рэсыфі]] |'''{{Футбол Коста-Рыка}}'''|'''1 (5)'''²|{{Футбол Грэцыя}}|1 (3) |1 ліпеня — [[Сан-Паўлу]] |'''{{Футбол Аргентына}}'''|'''1'''¹|{{Футбол Швайцарыя}}|0 |1 ліпеня — [[Салвадор]] |'''{{Футбол Бэльгія}}'''|'''2'''¹|{{Футбол ЗША}}|1 |4 ліпеня — [[Фарталеза]] |'''{{Футбол Бразылія}}'''|'''2'''|{{Футбол Калюмбія}}|1 |4 ліпеня — [[Рыю-дэ-Жанэйру]] |{{Футбол Францыя}}|0|'''{{Футбол Нямеччына}}'''|'''1''' |5 ліпеня — [[Салвадор]] |'''{{Футбол Нідэрлянды}}'''|'''0 (4)'''²|{{Футбол Коста-Рыка}}|0 (3) |5 ліпеня — [[Бразылія (горад)|Бразылія]] |'''{{Футбол Аргентына}}'''|'''1'''|{{Футбол Бэльгія}}|0 |8 ліпеня — [[Бэлу-Арызонці]] |{{Футбол Бразылія}}|1|'''{{Футбол Нямеччына}}'''|'''7''' |9 ліпеня — [[Сан-Паўлу]] |{{Футбол Нідэрлянды}}|0 (2)²|'''{{Футбол Аргентына}}'''|'''0 (4)''' |13 ліпеня — [[Рыю-дэ-Жанэйру]] |'''{{Футбол Нямеччына}}'''|'''1'''¹|{{Футбол Аргентына}}|0 |12 ліпеня — [[Бразылія (горад)|Бразылія]] |{{Футбол Бразылія}}|0|'''{{Футбол Нідэрлянды}}'''|'''3''' }} :<small><sup>1</sup> — матч завершыўся ў дадатковы час :<sup>2</sup> — матч завершыўся ў сэрыі пэнальці</small> === 1/8 фіналу === {| class="wikitable" style="font-size: 85%; width: 100%;" ! Дата ! Месца ! colspan="3" | Вынік ! Аўтары галоў ! Судзьдзя |- | align=center | 28 чэрвеня 2014 | align=center | [[Бэлу-Арызонці]] | align=right | {{Футбол Бразылія|справа}} ! 1:1 (3:2, [[пэнальці (футбол)|пэн]].) | {{Футбол Чылі}} | [[Давід Луіс]], {{Гол|18}}; [[Алексіс Санчэс|Санчэс]], {{Гол|32}} | {{Сьцяг Ангельшчыны}} [[Гоўард Ўэб]] |- | align=center | 28 чэрвеня 2014 | align=center | [[Рыю-дэ-Жанэйру]] | align=right | {{Футбол Калюмбія|справа}} ! 2:0 | {{Футбол Уругвай}} | [[Хамэс Радрыгес|Радрыгес]], {{Гол|28}}, {{Гол|50}} | {{Сьцяг Нідэрляндаў}} [[Б’ёрн Кёйпэрс]] |- | align=center | 29 чэрвеня 2014 | align=center | [[Фарталеза]] | align=right | {{Футбол Нідэрлянды|справа}} ! 2:1 | {{Футбол Мэксыка}} | [[Вэсьлі Снэйдэр|Снэйдэр]], {{Гол|88}}, [[Кляас-Ян Гюнтэляар|Гюнтэляар]], {{Гол|90+4}} ([[пэнальці (футбол)|пэн]].); [[Джавані дос Сантас|дос Сантас]], {{Гол|48}} | {{Сьцяг Партугаліі}} [[Пэдру Праэнса]] |- | align=center | 29 чэрвеня 2014 | align=center | [[Рэсыфі]] | align=right | {{Футбол Коста-Рыка|справа}} ! 1:1 (5:3, [[пэнальці (футбол)|пэн]].) | {{Футбол Грэцыя}} | [[Браян Руіс|Руіс]], {{Гол|52}}; [[Сакратыс Папастатопуляс|Папастатопуляс]], {{Гол|90+1}} | {{Сьцяг Аўстраліі}} [[Бэн Ўільямз]] |- | align=center | 30 чэрвеня 2014 | align=center | [[Бразылія (горад)|Бразылія]] | align=right | {{Футбол Францыя|справа}} ! 2:0 | {{Футбол Нігерыя}} | [[Поль Пагба|Пагба]], {{Гол|79}}, [[Джозэф Ёба|Ёба]], {{Гол|90+2}} ([[аўтагол]]) | {{Сьцяг ЗША}} [[Марк Гейгер]] |- | align=center | 30 чэрвеня 2014 | align=center | [[Порту-Алегры]] | align=right | {{Футбол Нямеччына|справа}} ! 2:1 ([[дадатковы час (футбол)|д. ч.]]) | {{Футбол Альжыр}} | [[Андрэ Шурле|Шурле]], {{Гол|92}}, [[Мэсут Эзіль|Эзіль]], {{Гол|120}}; [[Абдэльмумэн Джабу|Джабу]], {{Гол|120+1}} | {{Сьцяг Бразыліі}} [[Сандра Рыччы]] |- | align=center | 1 ліпеня 2014 | align=center | [[Сан-Паўлу]] | align=right | {{Футбол Аргентына|справа}} ! 1:0 ([[дадатковы час (футбол)|д. ч.]]) | {{Футбол Швайцарыя}} | [[Анхэль Ды Марыя|Ды Марыя]], {{Гол|118}} | {{Сьцяг Швэцыі}} [[Юнас Эрыксан]] |- | align=center | 1 ліпеня 2014 | align=center | [[Салвадор]] | align=right | {{Футбол Бэльгія|справа}} ! 2:1 ([[дадатковы час (футбол)|д. ч.]]) | {{Футбол ЗША}} | [[Кевін дэ Бройнэ|дэ Бройнэ]], {{Гол|93}}, [[Рамэлю Люкаку|Люкаку]], {{Гол|105}}; [[Джуліян Грын|Грын]], {{Гол|107}} | {{Сьцяг Альжыру}} [[Джамэль Гаймудзі]] |} === 1/4 фіналу === {| class="wikitable" style="font-size: 85%; width: 100%;" ! Дата ! Месца ! colspan="3" | Вынік ! Аўтары галоў ! Судзьдзя |- | align=center | 4 ліпеня 2014 | align=center | [[Рыю-дэ-Жанэйру]] | align=right | {{Футбол Францыя|справа}} ! 0:1 | {{Футбол Нямеччына}} | [[Матс Гумэльс|Гумэльс]], {{Гол|13}} | {{Сьцяг Аргентыны}} [[Нэстар Пітана]] |- | align=center | 4 ліпеня 2014 | align=center | [[Фарталеза]] | align=right | {{Футбол Бразылія|справа}} ! 2:1 | {{Футбол Калюмбія}} | [[Т’ягу Сылва|Сылва]], {{Гол|7}}, [[Давід Луіс]], {{Гол|69}}; [[Хамэс Радрыгес|Радрыгес]], {{Гол|80}} ([[Пэнальці (футбол)|пэн.]]) | {{Сьцяг Гішпаніі}} [[Карляс Вэляска Карбальлё]] |- | align=center | 5 ліпеня 2014 | align=center | [[Бразылія (горад)|Бразылія]] | align=right | {{Футбол Аргентына|справа}} ! 1:0 | {{Футбол Бэльгія}} | [[Гансалё Ігуаін|Ігуаін]], {{Гол|8}} | {{Сьцяг Італіі}} [[Ніколя Рыцолі]] |- | align=center | 5 ліпеня 2014 | align=center | [[Салвадор]] | align=right | {{Футбол Нідэрлянды|справа}} ! 0:0 (4:3, [[пэнальці (футбол)|пэн]].) | {{Футбол Коста-Рыка}} | | {{Сьцяг Узбэкістану}} [[Раўшан Ірматаў]] |} === 1/2 фіналу === {| class="wikitable" style="font-size: 85%; width: 100%;" ! Дата ! Месца ! colspan="3" | Вынік ! Аўтары галоў ! Судзьдзя |- | align=center | 8 ліпеня 2014 | align=center | [[Бэлу-Арызонці]] | align=right | {{Футбол Бразылія|справа}} ! 1:7 | {{Футбол Нямеччына}} | [[Аскар дус Сантус|Аскар]], {{Гол|90}} ;[[Томас Мюлер|Мюлер]], {{Гол|11}}, [[Міраслаў Клёзэ|Клёзэ]], {{Гол|23}}, [[Тоні Кроос|Кроос]], {{Гол|24}}, {{Гол|26}}, [[Самі Хэдыра|Хэдыра]], {{Гол|29}}, [[Андрэ Шурле|Шурле]], {{Гол|69}}, {{Гол|79}} | {{Сьцяг Мэксыкі}} [[Марка Радрыгес]] |- | align=center | 9 ліпеня 2014 | align=center | [[Сан-Паўлу]] | align=right | {{Футбол Нідэрлянды|справа}} ! 0:0 (2:4, [[пэнальці (футбол)|пэн]].) | {{Футбол Аргентына}} | | {{Сьцяг Турэччыны}} [[Джунэйт Чакыр]] |} === Матча за 3-е месца === {| class="wikitable" style="font-size: 85%; width: 100%;" ! Дата ! Месца ! colspan="3" | Вынік ! Аўтары галоў ! Судзьдзя |- | align=center | 12 ліпеня 2014 | align=center | [[Бразылія (горад)|Бразылія]] | align=right | {{Футбол Бразылія|справа}} ! 0:3 | {{Футбол Нідэрлянды}} | [[Робін ван Пэрсі|ван Пэрсі]], {{Гол|3}} ([[пэнальці (футбол)|пэн]].), [[Дэлі Блінд|Блінд]], {{Гол|17}}, [[Джарджыніё Вэйнальдум|Вэйнальдум]], {{Гол|90+1}} | {{Сьцяг Альжыру}} [[Джамэль Гаймудзі]] |} === Фінал === {| class="wikitable" style="font-size: 85%; width: 100%;" ! Дата ! Месца ! colspan="3" | Вынік ! Аўтары галоў ! Судзьдзя |- | align=center | 13 ліпеня 2014 | align=center | [[Рыю-дэ-Жанэйру]] | align=right | {{Футбол Нямеччына|справа}} ! 1:0 ([[дадатковы час (футбол)|д. ч.]]) | {{Футбол Аргентына}} | [[Марыё Гёцэ|Гёцэ]], {{Гол|113}} | {{Сьцяг Італіі}} [[Ніколя Рыцолі]] |} == Статыстыка == === Бамбардзіры === Наступныя гульцы забівалі галы на турніры<ref>[https://web.archive.org/web/20141231163656/http://www.fifa.com/worldcup/awards/golden-boot/index.html Adidas Golden Boot]. FIFA.com.</ref>: ;6 галоў * {{Сьцяг|Калюмбія}} [[Хамэс Радрыгес]] ;5 галоў * {{Сьцяг|Нямеччына}} [[Томас Мюлер]] ;4 галы * {{Сьцяг|Аргентына}} [[Ліянэль Мэсі]] * {{Сьцяг|Бразылія}} [[Нэймар]] * {{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Робін ван Пэрсі]] ;3 галы {| |- | * {{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Ар’ен Робэн]] * {{Сьцяг|Нямеччына}} [[Андрэ Шурле]] | * {{Сьцяг|Францыя}} [[Карым Бэнзэма]] * {{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Джэрдан Шакіры]] | * {{Сьцяг|Эквадор}} [[Энэр Валенсія]] |} ;2 галы {| |- | * {{Сьцяг|Альжыр}} [[Абдэльмумэн Джабу]] * {{Сьцяг|Альжыр}} [[Іслам Сьлімані]] * {{Сьцяг|Аўстралія}} [[Тым Кэгіл]] * {{Сьцяг|Бразылія}} [[Давід Луіс]] * {{Сьцяг|Бразылія}} [[Аскар дус Сантус|Аскар]] * {{Сьцяг|Гана}} [[Андрэ Аю]] * {{Сьцяг Ганы|22пкс}} [[Асамоа Г’ян]] | * {{Сьцяг|ЗША}} [[Клінт Дэмпсі]] * {{Сьцяг Калюмбіі|22пкс}} [[Джэксан Мартынэс]] * {{Сьцяг|Коста-Рыка}} [[Браян Руіс]] * {{Сьцяг|Кот д’Івуар}} [[Вільфрэд Бані]] * {{Сьцяг|Кот д’Івуар}} [[Жэрвініё]] * {{Сьцяг|Нігерыя}} [[Агмэд Муса]] * {{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Мэмфіс Дэпай]] * {{Сьцяг|Нямеччына}} [[Марыё Гёцэ]] | * {{Сьцяг|Нямеччына}} [[Матс Гумэльс]] * {{Сьцяг|Нямеччына}} [[Міраслаў Клёзэ]] * {{Сьцяг|Нямеччына}} [[Тоні Кроос]] * {{Сьцяг|Уругвай}} [[Люіс Суарэс]] * {{Сьцяг|Харватыя}} [[Марыё Манджукіч]] * {{Сьцяг|Харватыя}} [[Іван Пэрышыч]] * {{Сьцяг|Чылі}} [[Алексіс Санчэс]] |} ;1 гол {| |- | * {{Сьцяг|Альжыр}} [[Ясын Браімі]] * {{Сьцяг|Альжыр}} [[Сафіян Фэгулі]] * {{Сьцяг|Альжыр}} [[Рафік Халіш]] * {{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Дэніел Старыдж]] * {{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Ўэйн Руні]] * {{Сьцяг|Аргентына}} [[Анхэль Ды Марыя]] * {{Сьцяг|Аргентына}} [[Гансалё Ігуаін]] * {{Сьцяг|Аргентына}} [[Маркас Роха]] * {{Сьцяг|Аўстралія}} [[Міле Едынак]] * {{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Аўдыя Вэршаевіч]] * {{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Эдзін Джэка]] * {{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Вэдад Ібішэвіч]] * {{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Міралем П’яніч]] * {{Сьцяг|Бразылія}} [[Т’ягу Сылва]] * {{Сьцяг|Бразылія}} [[Фрэдэрыку Чавэс Гедэс|Фрэд]] * {{Сьцяг|Бразылія}} [[Фэрнандыньню]] * {{Сьцяг|Бэльгія}} [[Дывок Арыгі]] * {{Сьцяг|Бэльгія}} [[Ян Вэртонген]] * {{Сьцяг|Бэльгія}} [[Кевін дэ Бройнэ]] * {{Сьцяг|Бэльгія}} [[Рамэлю Люкаку]] * {{Сьцяг|Бэльгія}} [[Дрыс Мэртэнс]] * {{Сьцяг|Бэльгія}} [[Маруан Фэляйні]] * {{Сьцяг|Гандурас}} [[Карлё Костлі]] * {{Сьцяг|Гішпанія}} [[Шабі Алёнса]] * {{Сьцяг|Гішпанія}} [[Давід Вільля]] * {{Сьцяг|Гішпанія}} [[Хуан Мата]] * {{Сьцяг|Гішпанія}} [[Фэрнанда Торэс]] * {{Сьцяг Грэцыі|22пкс}} [[Сакратыс Папастатопуляс]] | * {{Сьцяг Грэцыі|22пкс}} [[Ёргас Самарас]] * {{Сьцяг Грэцыі|22пкс}} [[Андрэас Самарыс]] * {{Сьцяг|ЗША}} [[Джон Брукс]] * {{Сьцяг|ЗША}} [[Джуліян Грын]] * {{Сьцяг|ЗША}} [[Джэрмэйн Джонз]] * {{Сьцяг|Італія}} [[Марыё Балятэльлі]] * {{Сьцяг|Італія}} [[Кляўдыё Маркізіё]] * {{Сьцяг|Іран}} [[Рэза Гучанэджад]] * {{Сьцяг|Калюмбія}} [[Паблё Армэра]] * {{Сьцяг|Калюмбія}} [[Тэафілё Гут’ерэс]] * {{Сьцяг|Калюмбія}} [[Хуан Кінтэра]] * {{Сьцяг|Калюмбія}} [[Хуан Куадрада]] * {{Сьцяг Камэруну|22пкс}} [[Жаэль Матып]] * {{Сьцяг|Рэспубліка Карэя}} [[Ку Джа-Чоль]] * {{Сьцяг|Рэспубліка Карэя}} [[Лі Гін-Хо]] * {{Сьцяг|Рэспубліка Карэя}} [[Сон Хын-Мін]] * {{Сьцяг|Коста-Рыка}} [[Оскар Дуартэ]] * {{Сьцяг|Коста-Рыка}} [[Жаэль Кэмпбэл]] * {{Сьцяг|Коста-Рыка}} [[Марка Ўрэньня]] * {{Сьцяг|Мэксыка}} [[Андрэс Гуардада]] * {{Сьцяг|Мэксыка}} [[Джавані дос Сантас]] * {{Сьцяг|Мэксыка}} [[Рафаэль Маркес]] * {{Сьцяг|Мэксыка}} [[Арыбэ Пэральта]] * {{Сьцяг|Мэксыка}} [[Хавіер Эрнандэс Балькасар|Хавіер Эрнандэс]] * {{Сьцяг Нігерыі|22пкс}} [[Пітэр Адэмвінгі]] * {{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Дэлі Блінд]] * {{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Стэфан дэ Врэй]] * {{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Джарджыніё Вэйнальдум]] | * {{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Кляас-Ян Гюнтэляар]] * {{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Вэсьлі Снэйдэр]] * {{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Лерой Фэр]] * {{Сьцяг|Нямеччына}} [[Самі Хэдыра]] * {{Сьцяг|Нямеччына}} [[Мэсут Эзіль]] * {{Сьцяг Партугаліі|22пкс}} [[Сылвэштры Варэла]] * {{Сьцяг Партугаліі|22пкс}} [[Нані]] * {{Сьцяг Партугаліі|22пкс}} [[Крыштыяну Раналду]] * {{Сьцяг|Расея}} [[Аляксандар Какорын]] * {{Сьцяг|Расея}} [[Аляксандар Кержакоў]] * {{Сьцяг|Уругвай}} [[Дыега Гадын]] * {{Сьцяг|Уругвай}} [[Эдынсан Кавані]] * {{Сьцяг|Францыя}} [[Мат’ё Вальбуэна]] * {{Сьцяг|Францыя}} [[Аліўе Жыру]] * {{Сьцяг|Францыя}} [[Блез Мацюідзі]] * {{Сьцяг|Францыя}} [[Поль Пагба]] * {{Сьцяг|Францыя}} [[Муса Сысако]] * {{Сьцяг|Харватыя}} [[Івіца Оліч]] * {{Сьцяг|Чылі}} [[Жан Басэжур]] * {{Сьцяг|Чылі}} [[Хорхэ Вальдывія]] * {{Сьцяг|Чылі}} [[Эдуарда Варгас]] * {{Сьцяг|Чылі}} [[Чарлес Арангіс]] * {{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Граніт Джака]] * {{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Блерым Джэмайлі]] * {{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Адмір Мэгмэдзі]] * {{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Гарыс Сэфэравіч]] * {{Сьцяг|Японія}} [[Сіндзі Акадзакі]] * {{Сьцяг|Японія}} [[Кейсуке Хонда]] |} ;Аўтагалы {| |- | * {{Сьцяг Босьніі і Герцагавіны|22пкс}} [[Сэяд Калашынац]] * {{Сьцяг|Бразылія}} [[Марсэлу Віейра|Марсэлу]] | * {{Сьцяг|Гана}} [[Джон Бой]] * {{Сьцяг|Гандурас}} [[Ноэль Вальядарэс]] | * {{Сьцяг|Нігерыя}} [[Джозэф Ёба]] |} == Узнагароды == Па выніках турніру былі ўручаныя наступныя ўзнагароды: * Залаты мяч (найлепшаму гульцу турніру) — [[Ліянэль Мэсі]] * Залатая буца (найлепшаму бамбардзіру) — [[Хамэс Радрыгес]] * Залатая пальчатка (найлепшаму брамніку) — [[Мануэль Ноер]] * Найлепшы малады гулец — [[Поль Пагба]] * Прыз добрасумленнай гульні — [[Зборная Калюмбіі па футболе|зборная Калюмбіі]] == Спрэчкі == === Пратэсты === [[Файл:914787-protesto copa rio de janeiro-2279.jpg|міні|250пкс|Дэманстрацыя ў [[Рыю-дэ-Жанэйру]] 15 траўня 2014 году]] Да цырымоніі адкрыцьця ў 2013 годзе Кубка Канфэдэрацыяў ў Бразыліі, па гарадох краіны-арганізатара прайшлі дэманстрацыі незадаволеных у памерах дзяржаўных сродкаў, якія былі выдаткаваныя на арганізацыю правядзеньня чэмпіянату сьвету па футболе<ref>[https://web.archive.org/web/20150518101052/http://www.voanews.com/content/brazil-japan-confederations-cup/1682679.html Brazil Beats Japan, Protests Spoil Confederations Cup Opening Day]. Voice of America.</ref>. Прэзыдэнт Бразыліі [[Дылма Русэф]] і прэзыдэнт ФІФА [[Зэп Блятэр]] былі моцна асьвістаныя падчас сваіх прамоваў на адкрыцьці турніру ў 2013 годзе, згодна з чым было прынята рашэньне не рабіць прамовы на цырымоніі адкрыцьця чэмпіянату сьвету ў 2014 годзе<ref>[http://www.bbc.co.uk/news/world-latin-america-26539972 Fifa scraps speeches to avoid protest]. BBC Sport</ref>. === Будвайзэр === Пасьля шматлікіх сьмерцяў на футбольных стадыёнах Бразылія ў 2003 годзе прыняла закон аб забароне продажу алькаголю на стадыёнах. Аднак [[ФІФА]] запатрабавала, каб падчас чэмпіянату продаж алькаголю ўсё ж такі быў дазволены, таму што кампанія «[[Будвайзэр]]» зьяўляецца галоўным спонсарам Кубка сьвету й афіцыйным півам чэмпіянату сьвету па футболе яшчэ з 1986 году. Дзякуючы гэтаму Бразылія прыняла закон, які дазволіў продаж алькаголю ў час Кубку сьвету<ref>[http://www.npr.org/blogs/thetwo-way/2012/03/07/148155110/brazil-moves-to-ease-soccer-beer-ban-as-world-cup-spat-with-fifa-grows Brazil Moves To Ease Soccer Beer Ban, As World Cup Spat With FIFA Grows]. NPR</ref><ref>[http://en.mercopress.com/2012/05/10/brazilian-senate-approves-budweiser-bill-ending-dispute-with-fifa-over-world-cup-sponsoring Brazilian Senate approves ‘Budweiser bill’ ending dispute with FIFA over World Cup sponsoring]. Merco Press</ref>. === Правапарушэньні === 18 чэрвеня каля 100 чылійскіх прыхільнікаў, якія сабраліся за межамі стадыёну «[[Маракана]]», прарвалі шэрагі бясьпекі, пасьля адзін з прыхільнікаў адцягнуў увагу ахоўнікаў. Яны дасягнулі пакояў прэс-цэнтру, дзе разьбілі шкляныя дзьверы. Вайсковая паліцыя паведаміла, што 85 чылійцаў былі затрыманыя падчас гэтых падзеяў. Раней 15 чэрвеня прыблізна каля 20 аргентынцаў зрабілі аналягічнае правапарушэньне падчас матчу Аргентына — Босьнія<ref>[http://www.theguardian.com/football/2014/jun/18/world-cup-2014-chile-fans-maracana-spain World Cup 2014: Chile fans invade Maracanã before Spain game]. The Guardian</ref>. == У масавай культуры == Тэма чэмпіянату была абыграная як галоўная сюжэтная лінія аднаго з эпізодаў 25 сэзону мультсэрыялу «[[Сымпсаны]]», дзе галоўнага пэрсанажа, [[Гамэр Сымпсан|Гамэра Сымпсана]], запрашаюць ў Бразылію ў якасьці судзьдзі футбольных гульняў. Таксама, згодна з вынікамі эпізоду, пераможцам чэмпіянату становіцца каманда Нямеччыны, якая выйграла фінальны матч супраць каманды Бразыліі зь лікам 2:0. == Крыніцы == {{Крыніцы|1=2}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20131120042645/http://www.fifa.com/worldcup/index.html Афіцыйны сайт] {{Чэмпіянаты сьвету па футболе}} [[Катэгорыя:Чэмпіянат сьвету па футболе 2014 году| ]] 6yh2hftjo8mglesw7wvcpnacurwg0a3 Ян Вэртонген 0 142029 2330501 2317809 2022-07-30T16:13:04Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |імя = Ян Вэртонген |клюб = [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] |нумар = 5 |гады = 2006—2012<br/>2007<br/>2012—2020<br/>2020— |клюбы = [[Аякс Амстэрдам|Аякс]]<br/>→ [[РКК Ваальвэйк]] (арэнда)<br/>[[Тотэнгэм Готспур]]<br/>[[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] |гульні(галы) = 157 (23)<br/>12 (3)<br/>232 (8)<br/>55 (0) |нац гады = 2007— |нац зборная = {{Футбол Бэльгія|няма}} |нац гульні(галы) = 136 (9) |абнаўленьне(клюб) = 7 траўня 2022 |абнаўленьне(зборная) = 16 лістапада 2021 }} '''Ян Вэртонген''' ({{мова-nl|Jan Vertonghen}}; нарадзіўся 24 красавіка 1987 году, [[Сінт-Нікляас]], [[Бэльгія]]) — [[Бэльгія|бэльгійскі]] футбаліст, абаронца партугальскага клюбу «[[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]]» і [[Зборная Бэльгіі па футболе|нацыянальнай зборнай Бэльгіі]]. == Кар’ера == === Раньнія гады === Ян разам са сваімі двума братамі пачаў займацца футболам у дзіцячай камандзе ў вёсачцы [[Тыльродэ]], недалёка ад [[Сынт-Нікляс]]у. Затым ва ўзросьце 12 гадоў патрапіў у юнацкую каманду антвэрпенскага клюбу «[[Жэрміналь Бээрсхот Антвэрпэн|Жэрміналь Бээрсхот]]»<ref name="ad.nl">[http://www.ad.nl/ad/nl/1441/Ajax/article/detail/2085710/2008/11/14/Jan-Vertonghen-is-thuis-in-Mokum.dhtml Jan Vertonghen is thuis in Mokum]. ad.nl</ref>. Менавіта адтуль, 15-гадовы Вэртонген у 2003 годзе перайшоў у амстэрдамскі «[[Аякс Амстэрдам|Аякс]]»<ref name="ad.nl"/>. Улетку 2006 году Ян быў пераведзены галоўным трэнэрам [[Гэнк тэн Катэ|Гэнкам тэн Катэ]] ў асноўны склад каманды. Афіцыйны дэбют Яна адбыўся 23 жніўня 2006 году ў матчы [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2006—2007 гадоў|Лігі чэмпіёнаў сэзону 2006—2007 гадоў]] супраць дацкага «[[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгагена]]». Вэртонген у матчы выйшаў на замену на 61-й хвіліне, замяніўшы абаронцу [[Гэдвігес Мадура|Гэдвігеса Мадура]]. Матч скончыўся гасьцявой перамогай «Капэнгагена» зь лікам 0:2, і нягледзячы на ​​тое, што ў першым матчы «Аякс» перамог у гасьцях 1:2<ref>[https://web.archive.org/web/20110824182841/http://ru.uefa.com/uefachampionsleague/index.html Копенгаген — Аякс (1:2)]. uefa.com.</ref>, датчане выйшлі ў групавы этап [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА|Лігі чэмпіёнаў]] дзякуючы розьніцы забітых і прапушчаных мячоў. 3 сьнежня 2006 году Вэртонген дэбютаваў у [[Эрэдывізія|Эрэдывізіі]] ў хатнім матчы супраць «[[Вілем II Тыльбург|Вілема II]]». 31 студзеня 2007 году Ян быў аддадзены ў арэнду ў клюб «[[РКК Ваальвэйк]]»<ref>[https://web.archive.org/web/20070331101839/http://www.ajax.nl/web/show/id=154417/contentid=61658 Vertonghen op huurbasis naar RKC]. ajax.nl.</ref>, за які дэбютаваў 3 лютага ў гасьцявым матчы супраць клюбу [[НАК Брэда|НАК]], дзе ягоная каманда саступіла зь лікам 2:1. === «Тотэнгэм Готспур» === 12 ліпеня 2012 году сайт лёнданскага «[[Тотэнгэм Готспур|Тотэнгэму]]» паведаміў аб падпісаньні кантракту з Вэртонгенам<ref>[http://www.tottenhamhotspur.com/spurs/News/jan-completes-move-12072012.page? Jan completes move]. tottenhamhotspur.com</ref><ref>[http://www.sports.ru/football/141980093.html «Тоттенхэм» объявил о трансфере Вертонгена]. Sports.ru</ref>. 29 верасьня 2012 году Ян, у шостым туры чэмпіянату Ангельшчыны, забіў свой першы гол за «шпораў» у браму «[[Манчэстэр Юнайтэд]]»<ref>[http://www.championat.com/football/news-1325117-tottenkhjem-prerval-pobednuju-seriju-manchester-junajted-na-old-trafford.html «Тоттенхэм» прервал победную серию «Манчестер Юнайтед» на «Олд Траффорд»].</ref>. == Міжнародныя выступы == У сярэдзіне траўня 2007 году Ян атрымаў выклік у асноўную [[зборная Бэльгіі па футболе|зборную Бэльгіі]], разам зь ім з моладзевай зборнай быў выкліканы [[Фарыс Аруна]]. У матчы супраць [[зборная Партугаліі па футболе|зборнай Партугаліі]], які адбыўся 2 чэрвеня 2007 году ў [[Брусэль|Брусэлі]], Ян дэбютаваў у складзе зборнай, але бэльгійцы дома саступілі зь лікам 1:2. == Дасягненьні == '''«Аякс»''': * [[Чэмпіянат Нідэрляндаў па футболе|Чэмпіён Нідэрляндаў]]: 2011, 2012 * Уладальнік [[Кубак Нідэрляндаў па футболе|Кубку Нідэрляндаў]]: 2010 == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.ajax.nl/Ajax-1/Selectie/2010-2011/Spelers/Spelerstatistieken.htm?dbid=10302&typeofpage=55719 Профіль на афіцыйным сайце клюбу «Аякс»] * [https://web.archive.org/web/20100224032346/http://soccernet.espn.go.com/players/stats?id=83409&cc=5739 Профіль] на ESPN * [http://www.vi.nl/Spelers/Speler/JanVertonghen.htm Статыстыка] на Voetbal International * [http://www.transfermarkt.co.uk/en/vertonghen/profil/spieler_43250.html Профіль] на transfermarkt.co.uk {{Навігацыйная група |назоў = Вэртонген у складзе [[Зборная Бэльгіі па футболе|зборнай Бэльгіі]] на [[Чэмпіянат сьвету па футболе|чэмпіянатах сьвету]] і [[Чэмпіянат Эўропы па футболе|Эўропы]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Бэльгія}}; |Бэльгія на ЧС-2014 |Бэльгія на ЧЭ-2016 |Бэльгія на ЧС-2018 |Бэльгія на ЧЭ-2020 }} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Вэртонген, Ян}} [[Катэгорыя:Бэльгійскія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Бэльгіі]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Аякс» Амстэрдам]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу РКК Ваальвэйк]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Тотэнгэм Готспур»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Бэнфіка» Лісабон]] md6k9emb6sk1zznvs4txbl8tom2qsy1 Эманюэль Адэбаёр 0 142031 2330490 2282518 2022-07-30T15:35:58Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |імя = Эманюэль Адэбаёр |клюб = |нумар = |гады = 2001—2003<br/>2003—2006<br/>2006—2009<br/>2009—2012<br/>2011<br/>2011—2012<br/>2012—2015<br/>2016<br/>2017—2019<br/>2019<br/>2020 |клюбы = [[Мэц (футбольны клюб)|Мэц]]<br/>[[Манака (футбольны клюб)|Манака]]<br/>[[Арсэнал Лёндан|Арсэнал]]<br/>[[Манчэстэр Сіці]]<br/>→ [[Рэал Мадрыд]] (арэнда)<br/>→ [[Тотэнгэм Готспур]] (арэнда)<br/>[[Тотэнгэм Готспур]]<br/>[[Крыстал Пэлас Лёндан|Крыстал Пэлас]]<br/>[[Істанбул Башакшэхір]]<br/>[[Кайсэрыспор Кайсэры|Кайсэрыспор]]<br/>[[Алімпія Асунсьён|Алімпія]] |гульні(галы) = 44 (15)<br/>78 (18)<br/>104 (46)<br/>34 (15)<br/>14 (5)<br/>33 (17)<br/>59 (18)<br/>12 (1)<br/>60 (24)<br/>8 (2)<br/>2 (0) |нац гады = 2000—2019 |нац зборная = {{Футбол Тога|няма}} |нац гульні(галы) = 66 (29) |абнаўленьне(клюб) = |абнаўленьне(зборная) = }} '''Эманюэль Адэбаёр''' ({{мова-fr|Emmanuel Adebayor}}; нарадзіўся 26 лютага 1984 году, [[Лямэ]], [[Тога]]) — былы [[Тога|тагалескі]] футбаліст, нападнік. Гулец [[Зборная Тога па футболе|нацыянальнай зборнай Тога]]. Удзельнік [[чэмпіянат сьвету па футболе 2006 году|чэмпіянату сьвету 2006 году]] й неаднаразовы ўдзельнік Кубкаў афрыканскіх нацыяў. == Кар’ера == === Клюбная === Выступаў за ангельскі «[[Арсэнал Лёндан|Арсэнал]]» (2006—2009), за францускія клюбы «[[Манака (футбольны клюб)|Манака]]» (2003—2006) і «[[Мэц (футбольны клюб)|Мэц]]» (2001—2003). Нядрэнна дэбютаваў за «Мэц» у [[Чэмпіянат Францыі па футболе 2001—2002 гадоў|сэзоне 2001—2002 гадоў]], але яшчэ мацней ён ўразіў усіх у наступным сэзоне, забіўшы 13 галоў. Такой гульнёй зацікавіў «Манака». З гэтым клюбам дайшоў да фіналу [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2003—2004 гадоў|Лігі чэмпіёнаў сэзона 2003—2004 гадоў]], а таксама быў прызнаны найлепшым тагалескім гульцом году. За «[[Арсэнал Лёндан|Арсэнал]]» дэбютаваў у матчы супраць «[[Бірмінггэм Сіці]]», які кананіры выйгралі зь лікам 2:0, а сам тагалезец забіў адзін з галоў. У [[Чэмпіянат Ангельшчыны па футболе 2006—2007 гадоў|сэзоне 2006—2007 гадоў]] Адэбаёр забіў 8 мячоў у складзе «Арсэнала» й з сыходам [[Т’еры Анры|Анры]] стаў галоўнай ударнай сілай свайго клюбу. У траўні 2007 году гульц падпісаў з «Арсэналам» доўгатэрміновы кантракт. 18 ліпеня 2009 году за 25 млн фунтаў перайшоў у «[[Манчэстэр Сіці]]»<ref>[https://web.archive.org/web/20120825120824/http://www.mcfc.co.uk/News/Team-news/2009/July/adeybayor-signs-for-blues Adeybayor signs for Blues]. Manchester City FC</ref>, дзе адразу забіў 14 галоў у Прэм’ер-Лігі. Аднак у [[Чэмпіянат Ангельшчыны па футболе 2010—2011 гадоў|сэзоне 2010—2011 гадоў]] Адэбаёр спыніў трапляць у асноўны склад і ў студзені 2011 году быў аддадзены ў арэнду мадрыдзкаму «[[Рэал Мадрыд|Рэалу]]» да канца сэзону з правам выкупу за 15 млн фунтаў. 25 жніўня 2011 году на правах арэнды перабраўся ў «[[Тотэнгэм Готспур]]». Пераход 28-гадовага футбаліста быў афіцыйна пацьверджаны лёнданскім клюбам. 21 жніўня 2012 году «Тотэнгэм» выкупіў правы на гульца, сума зьдзелкі склала 5 млн фунтаў<ref>[https://web.archive.org/web/20120821213948/http://www.telegraph.co.uk/sport/football/teams/tottenham-hotspur/9490747/Tottenham-confirm-signing-of-Emmanuel-Adebayor-from-Manchester-City-for-5m.html Tottenham confirm signing of Emmanuel Adebayor from Manchester City in deal worth £9m]. Telegraph</ref>. === Міжнародная === За [[зборная Тога па футболе|нацыянальную зборную Тога]] пачаў гуляць у 2000 годзе. Стаў сапраўдным героем краіны, забіўшы 11 галоў у афрыканскай кваліфікацыі на [[чэмпіянат сьвету па футболе 2006 году|чэмпіянат сьвету 2006 году]] й стаўшы ейным найлепшым бамбардзірам, дзякуючы чаму зборная Таго ўпершыню ў сваёй гісторыі патрапіла на мундыяль. Нягледзячы на невялікі канфлікт з кіраўніцтвам зборнай на [[Кубак афрыканскіх нацыяў 2006 году|Кубку афрыканскіх нацыяў 2006 году]], Эманюэль стаў капітанам зборнай. == Дасягненьні == '''«Рэал»''': * Уладальнік [[Кубак Гішпаніі па футболе|Кубку Гішпаніі]]: 2011 == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.tottenhamhotspur.com/spurs/Team/First+Team+Profiles.page?PlayerName=Emmanuel%20Adebayor Профіль на афіцыйным сайце «Тотэнгэм Готспур»]{{Недаступная спасылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * [http://www.sports.ru/tags/1046833.html Профіль] на сайце sports.ru * [http://www.national-football-teams.com/v2/player.php?id=6782 Статыстыка] на сайце National Football Teams {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Адэбаёр, Эманюэль}} [[Катэгорыя:Тагалескія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Тога]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Мэц»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Манака»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Арсэнал» Лёндан]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Манчэстэр Сіці»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Рэал» Мадрыд]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Тотэнгэм Готспур»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Крыстал Пэлас» Лёндан]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Істанбул Башакшэхір»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Кайсэрыспор» Кайсэры]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Алімпія» Асунсьён]] cmpp9z1n4wqm8ixevdtbootn523dtoa Heineken 0 142932 2330531 2296082 2022-07-30T18:09:03Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Кампанія |назва = Heineken N. V. |лягатып = |тып = [[N.V.|Публічная карпарацыя з абмежаванай адказнасьцю]] |лістынг на біржы = |дзейнасьць = |дэвіз = |заснаваная = {{Дата пачатку|15|2|1864|1}} |заснавальнікі = Гэрард Адрыян Гайнэкэн |разьмяшчэньне = [[Амстэрдам]], [[Нідэрлянды]] |ключавыя фігуры = Жан-Франсуа ван Баксмэер (прэзыдэнт) |галіна = піваварная |прадукцыя = [[піва]] |абарачэньне = {{Рост}} [[даляр|$]]20,49 млрд (2010 год) |апэрацыйны прыбытак = {{Рост}} [[даляр|$]]709,4 млн (2010 год)<ref name="one">[http://money.cnn.com/magazines/fortune/global500/2010/snapshots/6918.htmlFortune Global 500 2010: The World’s Biggest Companies — Heineken Holding — HINKY.]. money.cnn.com</ref> |чысты прыбытак = {{Рост}}13 220 млн руб (2010; 4416 тыс $) |лік супрацоўнікаў = 64.252 (2011 год) |сайт = [http://www.heineken.com www.heineken.com] }} '''Heineken''' ({{мова-nl|Heineken Brouwerijen}}, па-беларуску вымаўляецца ''Гэйнэкэн'' ці ''Гайнэкэн'' — [[Нідэрлянды|нідэрляндзкая]] [[піваварная кампанія]], найбуйнейшая ў краіне. Штаб-кватэра — у [[Амстэрдам]]е. Піва Heineken зьяўляецца генэральным спонсарам [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА|Лігі чэмпіёнаў УЭФА]]. == Гісторыя == Гісторыя кампаніі бярэ пачатак 15 лютага 1864 году, калі яе заснавальнік Гэрард Адрыян Гайнэкэн купіў амстэрдамскі бровар Haystack<ref>[https://web.archive.org/web/20121011150940/http://www.heinekeninternational.com/history_page.aspx Heineken International History.]. heinekeninternational.com</ref>. == Уласьнікі й кіраўніцтва == Асноўны акцыянэр кампаніі — Heineken Holding N.V. (50,005 %), у якой сям’і Гайнэкэн праз кампанію L’Arche Holding S. A. прыналежыць 50,005 %. Рынкавая капіталізацыя на 7 жніўня 2006 году — каля [[€]]17,7 млрд. Прэзыдэнт кампаніі — Жан-Франсуа ван Баксмэер. == Дзейнасьць == Па стане на 2006 год кампаніі належала 130 бровараў у больш за 65 краінах. Апроч сусьветна вядомых марак Heineken і Amstel, кампанія выпускае звыш 170 міжнародных і лякальных марак піва, сярод якіх Cruzcampo, Tiger, Żywiec, Birra Moretti, [[Murphy’s]], Star і інш. Агульная колькасьць пэрсаналу — звыш 64 тысячаў чалавек. З штогадовым выпускам піва ў аб’ёме 121,8 млн гэкталітраў кампанія зьяўляецца трэцяй у сьвеце піваварнай кампаніяй пасьля [[Anheuser-Busch InBev]] і [[SABMiller]]. Чысты прыбытак кампаніі ў 2008 годзе склаў €209 млн (падзеньне на 74 % у параўнаньні з папярэднім годам), а выручка дасягнула €14,319 млрд (рост на 27 %)<ref name="one"/>. Heineken — самы папулярны экспартны піўны брэнд кампаніі. У Эўропе самымі прадаванымі піўнымі брэндамі зьяўляюцца Heineken і [[Amstel (кампанія)|Amstel]], таксама кампаніі прыналежаць такія вядомыя брэнды, як [[Edelweiss]], [[Zipfer]], [[Paulaner]], [[Gosser]] і да т. п. У чэрвені 2007 году кампанія набыла [[Чэхія|чэскую]] [[Krušovice (бровар)|Krušovice Brewery]] у нямецкай Radeberger Gruppe, сума ўгоды не выдавалася<ref>[https://web.archive.org/web/20070617100229/http://top.rbc.ru/economics/15/06/2007/106501.shtml Heineken набывае Krusovice.]. top.rbc.ru</ref>. У студзені 2010 году кампанія набыла найбуйнейшую піваварную кампанію Мэксыкі Femsa, угода была ажыцьцёўлена шляхам абмену акцый, у выніку абмену на 100 % акцый Femsa акцыянэры мэксыканскай кампаніі атрымалі 20% акцый Heineken. Кошт угоды ацэньваецца ў €5,3 млрд ([[$]]7,7 млрд).<ref>[http://sd.net.ua/2010/01/11/heineken_priobrel_meksikancev.html Heineken набыў мексіканцаў.]. sd.net.ua</ref> [[Файл:HeinekenBrouwerij.jpg|thumb|220px|left|The Heineken Experience — былы бровар у цэнтры Амстэрдама, зь 1988 пераўтвораны ў музэй і выстаўны цэнтр]] === Heineken у Чэхіі === Па выніках 2007 году кампанія Heineken займала 3 месца (14 %) па аб’ёмах вытворчасьці піва ў [[Чэхія|Чэскай Рэспубліцы]] з гандлёвымі маркамі Starobrno, Hostan, [[Krušovice]], [[Zlatopramen]], Breznak, Louny, Dacicky, Lorec, Jarosov і Pivrnec. Сумарная вытворчасьць дасягнула 3 млн гэкталітраў у год. На экспарт было адпраўлена больш траціны вырабленага. === Heineken у Беларусі === У канцы 2007 году кампанія выйшла на беларускі рынак, набыўшы кантрольны пакет акцый [[бабруйск]]ай піваварнай кампаніі «[[Сябар (піваварная кампанія)|Сябар]]», якая заняла ў 2007 годзе другое месца ў краіне па аб’ёме вытворчасьці піва. На працягу 2008 году кампанія правяла рэканструкцыю заводу<ref>[http://www.belbeer.com/index.php?c=ar&i=2530 Heineken поделился планами на будущее в Беларуси.]. www.belbeer.com</ref>. У 2010 годзе "Піваварная кампанія «Сябар»" была пераназвана ў «Бровар Гайнэкэн». Набыцьцё ў траўні 2008 году кантрольнага пакету акцый ААТ «[[Рэчыцапіва]]» дазволіла Heineken давесьці сваю дзель рынка да 24 %. У 2011 годзе кампанія «Бровар Гайнэкэн» выйшла на першае месца ў Беларусі па аб’ёме рынка (22,5 %), абышоўшы па гэтым паказьніку шматгадовага лідэра піваварную кампанію «[[Крыніца (бровар)|Крыніца]]» (22,2 %). Дзель рынка кампаніі «Рэчыцапіва» ў 2011 годзе склала ўсяго 0,5 %<ref>[https://web.archive.org/web/20130214081458/http://naviny.by/rubrics/economic/2012/01/17/ic_articles_113_176524/ На піўным рынку Беларусі адбыўся пераварот.]. naviny.by</ref>. ==Крыніцы== {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.heinekeninternational.com Афіцыйны сайт кампаніі] * [http://www.heinekenexperience.com Сайт The Heineken Experience] [[Катэгорыя:Піваварныя кампаніі Нідэрляндаў]] [[Катэгорыя:Зьявіліся ў 1864 годзе]] [[Катэгорыя:Heineken International| ]] i5zdkche88xcxdrm5uh0lrnp9aj3kqi Леан Гарэцка 0 143048 2330715 2315867 2022-07-31T07:55:24Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |Імя = Леан Гарэцка |клюб = [[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]] |нумар = 8 |гады = 2012—2013<br/>2013—2018<br/>2018— |клюбы = [[Бохум (футбольны клюб)|Бохум]]<br/>[[Шальке-04 Гельзэнкірхэн|Шальке-04]]<br/>[[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]] |гульні(галы) = 32 (4)<br/>116 (14)<br/>97 (22) |нац гады = 2014— |нац зборная = {{Футбол Нямеччына|няма}} |нац гульні(галы) = 41 (14) |абнаўленьне(клюб) = 14 траўня 2022 |абнаўленьне(зборная) = 11 лістапада 2021 }} '''Ле́ан Гарэ́цка''' ({{мова-de|Leon Goretzka}}; нарадзіўся 6 лютага 1995 году, [[Бохум]], [[Нямеччына]]) — нямецкі футбаліст, які выступае за клюб «[[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]]» і [[зборная Нямеччыны па футболе|нацыянальную зборную Нямеччыны]] на пазыцыі паўабаронцы. == Кар’ера == Выхаванец акадэміі «Бохуму». 4 жніўня 2012 году дэбютаваў за «Бохум» у матчы [[Бундэсьліга 2|другой Бундэсьлігі]] супраць каманды [[Дынама Дрэздэн]] (2:1)<ref>[http://www.kicker.de/news/fussball/2bundesliga/spieltag/2-bundesliga/2012-13/1/1441351/spielbericht_vfl-bochum-8_dynamo-dresden-65.html Trio infernale: Iashvili, Goretzka und Freier]. www.kicker.de</ref>. У хуткім часе Леан Гарэцка стаўся ключавым гульцом каманды й ужо восеньню 2012 году было вядома пра інтарэс да яго з боку мадрыдзкага «[[Рэал Мадрыд|Рэалу]]»<ref>[http://www.sports.ru/football/144400886.html «Реал» интересуется 17-летним игроком «Бохума» Горетцкой]. www.sports.ru</ref>, на той момант Гарэцка правёў у другой Бундэсьлізе ўжо 10 матчаў, у якіх забіў 1 гол. Усяго ў сваім дэбютным сэзоне ў другой Бундэсьлізе Гарэцка правёў 32 матчы, у якіх забіў 4 галы й аддаў 5 галявых перадач, акрамя таго правёў 4 матчы ў [[Кубак Нямеччыны па футболе|Кубку Нямеччыны]], у якіх аддаў 2 галявыя перадачы. Летам 2013 году Гарэцка стаў трансфэрнай цэльлю мностваў клюбаў [[Бундэсьліга|Бундэсьлігі]], у чэрвені 2013 узьнікла інфармацыя аб тым, што Гарэцка ўжо заключыў кантракт з «Шальке-04», але «Бохум» адмовіўся прадаваць гульца<ref>[http://football.ua/germany/news/207250.html Бохум не отпускает Горетцка в Шальке]. football.ua</ref><ref>[http://www.kicker.de/news/fussball/2bundesliga/vereine/588087/artikel_schalke-oder-bochum-goretzka-klagt-gegen-den-vfl.html Schalke oder Bochum? Goretzka klagt gegen den VfL]. www.kicker.de</ref>. 30 чэрвеня 2013 году Леан Гарэцка перашоў у «[[Шальке-04 Гельзэнкірхэн|Шальке-04]]» за 2,75 мільёны [[эўра]]<ref>[http://www.sports.ru/football/150706603.html «Шальке» приобрел 17-летнего полузащитника «Бохума» Горетцку]. www.sports.ru</ref><ref>[http://www.kicker.de/news/fussball/bundesliga/vereine/588740/artikel_abloesespiele-fuer-goretzka---riether-transfer-stockt.html Ablösespiele für Goretzka - Riether-Transfer stockt]. www.kicker.de</ref><ref>[http://www.kicker.de/news/fussball/bundesliga/vereine/588783/artikel_goretzka-der-mit-kusshand-genommene.html Goretzka, der "mit Kusshand" Genommene]. www.kicker.de</ref><ref>[http://www.bild.de/sport/fussball/leon-goretzka/erster-bundesliga-transfer-beim-warmmachen-31055094.bild.html Erster Bundesliga-Transfer beim Warmmachen]. www.bild.de</ref>. == Міжнародная кар’ера == Гарэцка гуляў за [[Зборная Нямеччыны па футболе|зборныя Нямеччыны]] розных узростаў. 24 жніўня 2011 году дэбютаваў за [[Зборная Нямеччыны па футболе (да 17 гадоў)|юнацкую зборную Нямеччына (да 17)]] у матчы супраць [[Зборная Турэччыны па футболе|зборнай Турэччыны]] (4:0). Усяго за зборную да 17 гадоў правёў 27 матчаў і забіў 5 галоў. 14 жніўня 2012 году дэбютаваў за юнацкую [[Зборная Нямеччыны па футболе (да 19 гадоў)|зборную Нямеччына (да 19)]] у матчы супраць [[Зборная Шатляндыі па футболе|зборнай Шатляндыі]]<ref>[https://web.archive.org/web/20130509172408/http://www.dfb.de/index.php?id=504292 Statistik: Schottland U19 - Deutschland U19 0:1 (0:0)]. www.dfb.de</ref>. Срэбны прызэр [[Летнія Алімпійскія гульні 2016 году|летніх Алімпійскіх гульняў 2016 году]]. == Дасягненьні == '''«Баварыя»''': * [[Чэмпіянат Нямеччыны па футболе|Чэмпіён Нямеччыны]]: 2019, 2020, 2021, 2022 * Уладальнік [[Кубак Нямеччыны па футболе|Кубка Нямеччыны]]: 2019, 2020 * Уладальнік [[Супэркубак Нямеччыны па футболе|Супэркубка Нямеччыны]]: 2018, 2020, 2021 * Пераможца [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА|Лігі чэмпіёнаў]]: 2020 * Уладальнік [[Супэркубак УЭФА|Супэркубка УЭФА]]: 2020 * Пераможца [[Клюбны чэмпіянат сьвету па футболе|клюбнага чэмпіянату сьвету]]: 2020 '''Нямеччына''': * Срэбны прызэр [[Летнія Алімпійскія гульні|Алімпійскіх гульняў]]: [[Летнія Алімпійскія гульні 2016 году|2016]] == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20160304193810/http://www.schalke04.de/de/profis/team/kader/mittelfeld/leon-goretzka/page/348-1179-348--.html?h=spieler%2F16203 Профіль на афіцыйным сайце «Шальке 04»] * [https://web.archive.org/web/20130102214913/http://www.vfl-bochum.de/site/_teams/_profis/kader/spieler/goretzka_leonp.htm Профіль на афіцыйным сайце «Бохума»] * [http://www.fussballdaten.de/spieler/goretzkaleon/ Профіль] на сайце Fussballdaten.de * [http://www.transfermarkt.de/de/leon-goretzka/profil/spieler_153084.html Профіль] на сайце Transfermarkt.de * [http://www.kicker.de/news/fussball/2bundesliga/vereine/2-bundesliga/2013-14/vfl-bochum-8/66754/spieler_goretzka-leon.html Профіль] на сайце Kicker.de {{Склад ФК «Баварыя» Мюнхэн}} {{Навігацыйная група |назоў = Гарэцка ў складзе [[Зборная Нямеччыны па футболе|зборнай Нямеччыны]] на [[Чэмпіянат сьвету па футболе|чэмпіянатах сьвету]] і [[Чэмпіянат Эўропы па футболе|Эўропы]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Нямеччына}}; |Нямеччына на ЧС-2018 |Нямеччына на ЧЭ-2020 }} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Гарэцка, Леан}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Бохуме]] [[Катэгорыя:Нямецкія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Нямеччыны]] [[Катэгорыя:Нямецкія футбалісты і футбалісткі на Алімпійскіх гульнях]] [[Катэгорыя:Футбалісты і футбалісткі на летніх Алімпійскіх гульнях 2016 году]] [[Катэгорыя:Прызэры летніх Алімпійскіх гульняў 2016 году]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Бохум»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Шальке-04» Гельзэнкірхэн]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Баварыя» Мюнхэн]] jxm64m2wo7n2yvyoim1vebfjlondbad Царкоўнаславянская мова 0 143389 2330466 2190235 2022-07-30T14:18:09Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Ня блытаць|Стараславянская мова|стараславянскай мовай}} {{Інфармацыя пра мову | Назва мовы = Царкоўнаславянская мова | Назва мовы ў арыгінале = славе́нскїй ѧ҆зы́къ | Краіны ўжываньня = | Рэгіён = [[Усходняя Эўропа]] | Колькасьць карыстальнікаў = — | Клясыфікацыя = [[Індаэўрапейскія мовы|Індаэўрапейская сям’я]] * [[Славянскія мовы|Славянская галіна]] ** [[Паўднёваславянскія мовы|Паўднёваславянская група]] *** [[Усходнепаўднёваславянскія мовы|Усходняя падгрупа]] | Афіцыйная мова ў = мова набажэнстваў ([[праваслаўе|праваслаўная]] і [[грэка-каталіцкая царква]]) | Рэгулюецца = | Дапаможная мова ў = | Код па ISO 639-1 = cu | Код па ISO 639-2(B) = chu | Код па ISO 639-2(T) = chu | Код па SIL = | Выява = }} '''Царко́ўнаславя́нская мова''' — адна з формаў [[старацаркоўнаславянская мова|старацаркоўнаславянскае мовы]], асноўная [[літургічная мова]] [[праваслаўе|Праваслаўнае Царквы]] ў [[Расейская Праваслаўная Царква|Расеі]], [[Баўгарская Праваслаўная Царква|Баўгарыі]], ва [[Украінская Праваслаўная Царква|Ўкраіне]] і ў [[Беларуская Праваслаўная Царква|Беларусі]]. Зьяўляецца найбольш шырока ўжыванай літургічнай мовай у праваслаўі. Лінгвістычна разглядаецца як мова паўднёвае галіны славянскае групы індаэўрапейскае моўнае сям’і. Гістарычна не зьяўлялася жывою моваю і выкарыстоўвалася ў кніжных функцыях. == Гісторыя == Гістарычна зьяўляецца вытворнай мовай ад старацаркоўнаславянскай шляхам адаптацыі вымаўленьня й [[артаграфія|артаграфіі]] ды зьмяненьня некаторых старых альбо незразумелых словаў і выразаў на іх народныя адпаведнікі. Узыходзіць да паўднёвабаўгарскага (салунскага) дыялекту<ref>[http://kodeks.uni-bamberg.de/AKSL/Grammatik/VajsAbecedarium/index.htm J. Vajs, ''Abecedarium Palaeoslovenicum in usum glagolitarum'', Veglae 1909]</ref>, якія зьяўляўся родным для стваральнікаў пісьмовае стараславянскае мовы — [[Кірыла і Мятод|Кірылы і Мятода]]<ref>[http://www.kroraina.com/knigi/pdf/mirchev_starobylgarski.html Кирил Мирчев, ''Старобългарски език'', София 1972, с. 12-15]</ref><ref>[http://i149.photobucket.com/albums/s43/truemacedonian/Miscellanius%20Mak%20Stuff/ieculture301.png Encyclopedia od Indo-European Culture, J.P. Mallory and D.Q. Adams, page 301.]</ref>. Упершыню была ўведзеная ва ўжытак у [[Вялікая Маравія|Вялікай Маравіі]]<ref>[http://vln.by/node/182 Носевич В., Государство восточных славян]</ref>. Першай друкаванай кнігай на царкоўнаславянскай мове была харвацкая праца ''Missale Romanum Glagolitice'' ([[1483]], харвацкая [[глаголіца]]). У [[1491]] у [[Кракаў|Кракаве]] было надрукавана пяць кнігаў на гэтай мове. == Пісьмовасьць == [[Файл:Csl-luke20.png|міні|248пкс|Прыклад царкоўнаславянскага друкаванага тэксту.]] У пісьмовасьці царкоўнаславянскае мовы выкарыстоўваецца [[кірыліца]]. Царкоўнаславянскі альфабэт зьмяшчае каля сарака літараў, некаторыя зь якіх прадстаўленыя больш чым адным варыянтам напісаньня (нявызначанасьць з колькасьцю літараў зьвязаная зь неадназначнасьцю мяжы між рознымі літарамі ды рознымі варыянтамі адной літары). Ужываюцца шматлікія [[дыякрытычныя знакі|надрадковыя знакі]] (тры віды націску, прыдыханьня, тры спалучэньні прыдыханьня з націскам, ярок, кендэма, кароткая, простае тытла, разнастайныя літарныя тытлы). [[Знакі прыпынку]] маюць шэраг адрозьненьняў: напрыклад, замест [[пытальнік]]а выкарыстоўваецца [[кропка з коскай]], замест кропкі з коскай — [[дзьвюхкроп’е (знак прыпынку)|дзьвюхкроп’е]]. Адрозьніваюцца вялікія й маленькія літары, ужываньне якіх можа прытрымлівацца старажытнай сыстэмы, паводле якой зь вялікае літары пісалася пераважна першае слова ў [[абзац]]ы. [[Граматыка]] ды [[артаграфія]] царкоўнаславянскае мовы досыць строгія й аднастайныя, хоць у шэрагу выпадкаў магчымыя варыянты напісаньня, колькасьць якіх зь сярэдзіны [[17 стагодзьдзе|XVII стагодзьдзя]] няўхільна зьмяншаецца. Выпрацоўка кадыфікаваных граматычных нормаў адбывалася пад уплывам падручнікаў граматыкі [[грэцкая мова|грэцкае мовы]] ды [[лаціна|лаціны]]<ref>Кузьминова Е. А. Экзегеза грамматики Юго-Западной Руси конца XVI—XVII в. //[[Древняя Русь. Вопросы медиевистики]]. 2000. № 1. С. 65-70.</ref>. Усеабдымнага збору правілаў для царкоўнаславянскае мовы не існуе. Практычна адзіным даступным даведнікам зьяўляецца «Грамматика церковно-славянскаго языка» (ераманах Аліпі, упершыню выдадзеная ў [[1964]] годзе ў [[Джорданвіл]]е, штат [[Нью-Ёрк (штат)|Нью-Ёрк]], [[ЗША]]). Існуюць навучальныя слоўнікі. За сёньняшнім часам сустракаюцца тэксты (напрыклад, малітвасловы), надрукаваныя сучасным [[грамадзянскі шрыфт|грамадзянскім шрыфтам]], ва ўніятаў (асабліва ў закарпацкіх ды прэшаўскіх русінаў) для запісу царкоўнаславянскіх тэкстаў выкарыстоўваецца таксама [[лацінскі альфабэт]]. == Сучаснае выкарыстаньне == За нашым часам зьяўляецца асноўнай літургічнай мовай Праваслаўнае Царквы ў Расейскай Праваслаўнай Царкве, Баўгарскай Праваслаўнай Царкве, ва Ўкраінскай Праваслаўнай Царкве, у Беларускай Праваслаўнай Царкве. Выкарыстоўваецца ў [[Беларуская аўтакефальная праваслаўная царква|Беларускае аўтакефальнае праваслаўнае царкве]], [[Сэрбская праваслаўная царква|Сэрбскай Праваслаўнай Царкве]] ды [[Польская аўтакефальная праваслаўная царква|Польскай Праваслаўнай Царкве]], часткова выкарыстоўваецца ў [[Праваслаўная Царква ў Амэрыцы|Амэрыканскай]] ды [[Праваслаўная царква Чэскіх земляў і Славаччыны|Чэскай і Славацкай Праваслаўнай]] Царквох. Выкарыстоўваецца таксама ў іншых рэлігійных супольнасьцях, прыкладам [[Македонская праваслаўная царква]], [[Чарнагорская Праваслаўная Царква]], [[Ісьцінна-Праваслаўная Царква]] і г. д. Мае ўжываньне ў [[Беларуская грэка-каталіцкая царква|Беларускай грэка-каталіцкай царкве]] (нароўні зь [[беларуская мова|беларускай]]), [[Украінская Грэка-каталіцкая Царква|Украінскай грэка-каталіцкай царкве]] (нароўні з [[украінская мова|украінскай]]) і [[Расейская грэка-каталіцкая царква|Расейскай грэка-каталіцкай царкве]], часам выкарыстоўваецца ў іншых грэка-каталіцкіх ды рыма-каталіцкіх цэрквах славянскіх краінаў. == Глядзіце таксама == * [[Старацаркоўнаславянская мова]] (''стараславянская'') == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.orthlib.info/ Slavonic Texts Index]{{ref-en}}{{ref-ru}} * [https://web.archive.org/web/20070622053715/http://www.sbible.boom.ru/slavpdf.htm Библия на церковнославянском языке]{{ref-ru}} * [http://irmologion.ru/ Ирмологий]{{ref-ru}} * [http://www.churchslavonic.org/ Церковнославянская Виртуальная Клавиатура | Church Slavonic Keyboard Online] == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Славянскія мовы}} [[Катэгорыя:Славянскія мовы]] [[Катэгорыя:Праваслаўе]] bd8542w1kssvvv1z6v6yp2tq2y8e41k Аляксей Тупчы 0 144494 2330594 2315625 2022-07-30T20:38:17Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |Імя = Аляксей Тупчы |клюб = |нумар = |гады = 2004—2011<br/>2011—2012<br/>2012<br/>2012—2013<br/>2013—2014<br/>2014—2015<br/>2015—2016<br/>2016—2017<br/>2017—2018<br/>2018—2019<br/>2019—2020<br/>2020—2021 |клюбы = [[Дняпро Магілёў]]<br/>[[Віцебск (футбольны клюб)|Віцебск]]<br/>[[Белшына Бабруйск|Белшына]]<br/>[[Гомель (футбольны клюб)|Гомель]]<br/>[[Дняпро Магілёў]]<br/>[[Шахцёр Салігорск]]<br/>[[Дняпро Магілёў]]<br/>[[Гарадзея (футбольны клюб)|Гарадзея]]<br/>[[Дняпро Магілёў]]<br/>[[Белшына Бабруйск|Белшына]]<br/>[[Горкі (футбольны клюб)|Горкі]]<br/>[[Ворша (футбольны клюб)|Ворша]] |гульні(галы) = 97 (1)<br/>33 (1)<br/>8 (0)<br/>8 (0)<br/>27 (2)<br/>5 (0)<br/>29 (8)<br/>37 (2)<br/>15 (1)<br/>28 (1)<br/>25 (0)<br/>19 (0) |нац гады = |нац зборная = |нац гульні(галы) = |абнаўленьне(клюб) = |абнаўленьне(зборная) = }} '''Аляксей Тупчы''' ({{мова-uk|Олексій Тупчій}}; нарадзіўся 22 жніўня 1986 году, [[Першамайск (Мікалаеўская вобласьць)|Першамайск]], [[Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|УССР]]) — былы ўкраінскі [[футбол|футбаліст]], [[паўабаронца (футбол)|паўабаронца]]. == Кар’ера == Першым трэнэрам гульца зьяўляецца Канстанцін Дацэнка. У юнацтве выступаў за кіеўскія РВУФК і «Зьмена-Абалонь». У 2004 годзе трапіў у беларускі клюб «[[Дняпро Магілёў|Дняпро-Трансмаш]]» з гораду [[Магілёў|Магілёва]], які на наступны сэзон пачаў называцца «Дняпро». У лютым 2007 году знаходзіўся на праглядзе ў клюбе «[[Мэталюрг-Кузбас Новакузьнецк|Мэталюрг-Кузбас]]»<ref>[http://www.kuzrab.ru/publics/index.php?ID=10148 Волна накатывает]. Кузнецкий рабочий</ref>. Улетку 2009 году быў на праглядзе ў калінінградзкай «[[Балтыка Калінінград|Балтыцы]]»<ref>[https://web.archive.org/web/20090726114131/http://www.sovsport.ru/gazeta/article-item/339042_2 В «Москву» приехал китаец]. Советский спорт</ref>. У 2009 годзе Аляксей разам з «Дняпром» стаў бронзавым прызэрам [[Чэмпіянат Беларусі па футболе|чэмпіянату Беларусі]]. 1 ліпеня 2010 году дэбютаваў у эўракубках у выязным матчы кваліфікацыі [[Ліга Эўропы УЭФА|Лігі Эўропы]] супраць альбанскага «[[Лячы (футбольны клюб)|Лячы]]» (1:1)<ref>[http://www.weltfussball.de/spielbericht/europa-league-qual-2010-2011-1-runde-kf-laci-dnepr-mogilev/ Справаздача матчу]. weltfussball.de.</ref>, Тупчы пачаў матч у аснове, але на 86 хвіліне быў заменены на [[Максім Карповіч|Максіма Карповіча]]. Пазьней Аляксей Тупчы адгуляў у двух прайграных матчах супраць гішпанскага «[[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэалу]]» (7:1 паводле сумы двух матчаў). У студзені 2011 году перайшоў на правах вольнага агента ў «[[Віцебск (футбольны клюб)|Віцебск]]». У складзе клюбу ў чэмпіянаце Беларусі дэбютаваў 2 красавіка 2011 году ў выязным матчы супраць берасьцейскага «[[Дынама Берасьце|Дынама]]» (3:0). Пасьля непрацяглага знаходжаньня ў табарах клюбаў «[[Белшына Бабруйск|Белшына]]» й «[[Гомель (футбольны клюб)|Гомель]]», вярнуўся ў клюб з Магілёва. У студзені 2014 году перайшоў у салігорскі «[[Шахцёр Салігорск|Шахцёр]]»<ref>[http://www.football.by/news/53020.html Тупчий перешел из «Днепра» в «Шахтер»]{{Ref-ru}}</ref>. У лютым 2015 году падпісаў кантракт з магілёўскім «[[Дняпро Магілёў|Дняпром]]»<ref>[http://www.football.by/news/66709.html «Днепр» заключил контракты с Тупчием, Копанцовым, Образовым и Сазанковым]{{Ref-ru}}</ref>. У студзені 2016 году перайшоў у «[[Гарадзея (футбольны клюб)|Гарадзею]]»<ref>[http://football.by/news/80354.html Тупчий перешел в «Городею», Шидловский продлил контракт с «сахарниками»]{{Ref-ru}}</ref>. У ліпені 2017 году вярнуўся ў магілёўскі «[[Дняпро Магілёў|Дняпро]]»<ref>[http://www.football.by/news/102338.html Тупчий и Барсуков стали игроками «Днепра»]{{Ref-ru}}</ref>. У лютым 2018 году падпісаў кантракт з бабруйскай «[[Белшына Бабруйск|Белшынай]]»<ref>[http://football.by/news/109465.html Жевнеров и Тупчий подписали контракты с «Белшиной», Моталыго и Верас продлили соглашения]{{Ref-ru}}</ref>. З 2019 году выступае за клюб «[[Горкі (футбольны клюб)|Горкі]]»<ref>[https://by.tribuna.com/football/1073758270.html Копанцов, Артур Левицкий, Сазанков, Тупчий, Хилькевич заявлены за «Горки»]{{Ref-ru}}</ref>. == Дасягненьні == '''[[Дняпро Магілёў|Дняпро]]''' * Бронзавы прызэр [[Чэмпіянат Беларусі па футболе|чэмпіянату Беларусі]]: 2009 == Статыстыка == {| class="wikitable" style="text-align: center;" |- !rowspan="2"| Клюб !!rowspan="2"| Сэзон !!colspan="3"| Чэмпіянат |- ! Дывізіён !! Матчы !! Галы |- | [[Дняпро Магілёў]] || [[Чэмпіянат Беларусі па футболе 2015 году|2015]] || [[Першая ліга чэмпіянату Беларусі па футболе 2015 году|Першая ліга]] || 29 || 8 |- |rowspan="2"| [[Гарадзея (футбольны клюб)|Гарадзея]] || [[Чэмпіянат Беларусі па футболе 2016 году|2016]] || [[Найвышэйшая ліга чэмпіянату Беларусі па футболе 2016 году|Найвышэйшая ліга]] || 27 || 2 |- |rowspan="2"| [[Чэмпіянат Беларусі па футболе 2017 году|2017]] ||rowspan="2"| [[Найвышэйшая ліга чэмпіянату Беларусі па футболе 2017 году|Найвышэйшая ліга]] || 10 || 0 |- | [[Дняпро Магілёў]] || 15 || 1 |- | [[Белшына Бабруйск|Белшына]] || [[Чэмпіянат Беларусі па футболе 2018 году|2018]] || [[Першая ліга чэмпіянату Беларусі па футболе 2018 году|Першая ліга]] || 28 || 1 |} == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.transfermarkt.de/de/oleksiy-tupchy/profil/spieler_117950.html Профіль на сайце transfermarkt.de]{{Ref-en}} * [http://www.pressball.by/footballstat/aleksey_tupchi/ Статыстыка «ПБ-Инфо»]{{Ref-ru}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Тупчы, Аляксей}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Першамайску (Мікалаеўская вобласьць)]] [[Катэгорыя:Украінскія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Дняпро» Магілёў]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Віцебск»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Белшына» Бабруйск]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Гомель»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Шахцёр» Салігорск]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Гарадзея»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Горкі»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Ворша»]] flnwdxr9vuzhkybnsuo0bxey6xu2wps Катэгорыя:Вытворцы аўтобусаў 14 144562 2330511 1639779 2022-07-30T16:35:04Z Taravyvan Adijene 1924 Commons wikitext text/x-wiki {{Іншыя катэгорыі|Вытворцы тралейбусаў|Вытворцы трамваяў}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Аўтобусы}} [[Катэгорыя:Аўтобус|Вытворцы]] [[Катэгорыя:Аўтамабілебудаўнічыя кампаніі]] [[Катэгорыя:Кампаніі-вытворцы]] rewt6div73a6vglrgwca270wdq2tlua Аўрыл Лавін 0 144758 2330610 2221304 2022-07-30T21:54:21Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 7 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Музыка |Імя = Аўрыл Лавін |Подпіс = |Лёга = |Фота = Avril Lavigne, Today Show, 2013.jpg |Апісаньне_фота = Аўрыл Лавін у [[2013]] годзе |Поўнае_імя = Аўрыл Рамона Лавін |Дата_нараджэньня = {{Нарадзіўся|27|9|1984|1|1}} |Месца_нараджэньня = [[Бэльвіль (Канада)|Бэльвіль]], [[Канада]] |Дата_сьмерці = |Месца_сьмерці = |Гады = 1999— |Нацыянальнасьць = |Краіна = [[Канада]] |Прафэсіі = музыка, аўтар песень, акторка, дызайнэр |Інструмэнты = вакал, гітара |Жанры = [[поп-рок]], [[поп-панк]] |Псэўданімы = |Гурты = |Супрацоўніцтва = |Лэйблы = Arista, RCA, Epic |Сайт = http://avrillavigne.com/ }} '''Аўры́л Рамо́на Лаві́н''' ({{мова-en|Avril Ramona Lavigne}}; нарадзілася [[27 верасьня]] [[1984]] году, [[Бэльвіль (Канада)|Бэльвіль]], [[Антарыё]], [[Канада]]) — канадзкая [[сьпявак|сьпявачка]], аўтарка-выканаўца, дызайнэр і [[актор]]ка. == Біяграфія == Ейны дэбютны альбом, ''[[Let Go]]'', пабачыў сьвет у [[2002]] годзе й быў прададзены накладам у 16 млн асобнікаў<ref>[https://web.archive.org/web/20101224214951/http://www.avrillavigne.com/us/bio Avril Lavigne's Bio]. AvrilLavigne.com</ref>. Наступныя працы — ''[[Under My Skin]]'' (2004) і ''[[The Best Damn Thing]]'' (2007) — узначальвалі сусьветныя чарты, у тым ліку амэрыканскі [[Billboard 200]]<ref>[https://web.archive.org/web/20120218090640/http://www.billboard.com/artist/avril-lavigne/chart-history/485926?f=305&g=Albums Avril Lavigne Album & Song Chart History]. Billboard</ref>. Пяць песьняў Лавін, як то «Complicated», «Sk8er Boi», «I'm With You», «My Happy Ending» і «Girlfriend», займалі першыя радкі сусьветных чартаў. Па ўсім сьвеце было прададзена больш за 30 млн асобнікаў ейных альбомаў<ref>[https://web.archive.org/web/20110930041101/http://www.kohlscorporation.com/PressRoom/PDFs/2008/AbbeyDawnAnnouncementRelease.pdf Kohl’s Partners with Rocker Avril Lavigne for New Juniors’ Lifestyle Brand to Launch July 2008]. Kohlscorporation.com</ref>. Па стане на студзень [[2011]] году, яна была адной з самых папулярных сьпявачак ў [[ЗША]] з 11,5 млн прададзеных альбомаў<ref>Trust, Gary. [https://web.archive.org/web/20110128180616/http://www.billboard.com/column/chartbeat/ask-billboard-albums-avril-american-idol-1004139986.story?page=2 Ask Billboard: Albums, Avril & 'American Idol']. Billboard. Prometheus Global Media</ref>. Часопіс [[Billboard]] зьмясціў Лавін на 10-е месца ў рэйтынгу артыстаў [[2000-я|2000-х]] гадоў, а таксама на 28-е месца паводле камэрцыйнага посьпеху<ref>[https://web.archive.org/web/20110912074859/http://www.billboard.com/charts-decade-end/pop-songs-artists?year=2009 Pop Songs Artists]. Billboard.</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20120218084921/http://www.billboard.com/charts-decade-end/artists-of-the-decade?year=2009&begin=21&order=position Artists of the Decade]. Billboard.</ref>. Ейны чацьвёрты студыйны альбом ''[[Goodbye Lullaby]]'' выйшаў у сакавіку [[2011]] году<ref>Montgomery, James. [http://www.mtv.com/news/articles/1652842/20101122/lavigne_avril.jhtml Avril Lavigne Says Her New Album 'Is A Departure']. MTV News</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20101210083145/http://www.avrillavigne.com/us/news/new-album-goodbye-lullaby-be-released-rca-382011 New album, Goodbye Lullaby, to be released by RCA 3/8/2011]. AvrilLavigne.com</ref>. Акрамя музычнай кар’еры, Лавін займаецца [[дызайн]]ам і ўдзельнічае ў кінематаграфічнай дзейнасьці. У [[2006]] годзе яна агучвала пэрсанажа мультфільму «[[Лясная братва]]» й зьнялася ў фільме «[[Нацыя фастфуду]]». У [[2008]] годзе Лавін прадставіла сваю лінію адзеньня пад назвай Abbey Dawn, а ў [[2009]]—[[2011]] гады выпусьціла [[парфума|парфуму]] «Black Star», «Forbidden Rose» і «Wild Rose». == Дыскаграфія == === Студыйныя альбомы === * 2002: ''[[Let Go]]'' * 2004: ''[[Under My Skin (альбом)|Under My Skin]]'' * 2007: ''[[The Best Damn Thing]]'' * 2011: ''[[Goodbye Lullaby]]'' * 2013: ''[[Avril Lavigne]]'' == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons|Category:Avril Lavigne}} * [http://avrillavigne.com/ Афіцыйны сайт] * {{Imdb імя|1245099}} {{ВП-парталы|Канада|Асобы}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Лавін, Аўрыл}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Бэльвілі (Канада)]] [[Катэгорыя:Канадзкія сьпевакі і сьпявачкі]] [[Катэгорыя:Канадзкія акторы і акторкі]] [[Катэгорыя:Канадзкія сьпевакі і сьпявачкі]] eha8msovypilp30p5i925rgpiy01dcf Якудза 0 145729 2330500 2318510 2022-07-30T16:09:30Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki [[Файл:Marukin at Sanja Matsuri 3.jpg|міні|200пкс|Групоўка якудзы. На целах удзельнікаў мудрагелістыя татуіроўкі]] '''Яку́дза''' ({{мова-ja|ヤクザ|скарочана}}) — традыцыйная форма арганізаванай злачыннасьці ў [[Японія|Японіі]], групоўкі якой маюць лідэрскае становішча ў [[крымінал]]ьным сьвеце краіны. Узьнікла ў 1612 годзе<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Сьвятлана Барысенка]].|загаловак=Арганізаваная злачыннасьць цікавіцца «жывымі каштоўнасьцямі»|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=75432|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=[[газэта]]|год=4 сакавіка 2011|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/archive/?idate=2011-03-04 42 (26906)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/75431/4sak-1.indd.pdf 1]-[http://old.zviazda.by/a2ttachments/75431/4sak-2.indd.pdf 2]|issn=1990-763x}}</ref> ад вандроўных [[самурай|самураяў]]. Чальцы групоўкі карыстаюцца самурайскім рытуаламі й для ідэнтыфікацыі выкарыстоўваюць татуіроўкі. Традыцыйна займаюцца наступнымі відамі злачынстваў: [[вымагальніцтва]], [[шантаж]], [[кантрабанда]], гандаль [[наркотыкі|наркотыкамі]], [[прастытуцыя]], азартны бізнэс, кантралююць шэраг рэстаранаў і кавярняў, кампаніі грузаперавозак. У пачатку 1960-х гадоў чальцоў якудзы налічвалася каля 180 тысячы чалавек. Яны аб’яднаны ў 2000 бандаў, дробныя групоўкі ўваходзяць у склад буйных крымінальных груповак. Групоўкі маюць строгую герархію, строгі кодэкс паводзінаў. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == * Peter B. E. Hill: The Japanese mafia. Yakuza, mafia and the state. Oxford 2003 * Taro Yamada, Guido Keller (Hrsg.): Bizzaria. 555 japanische Eigenarten und Mafia-Adressen. Angkor Verlag, 2002, ISBN 3-936018-07-3. == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20130822230909/http://wikiyakuza.wiki.fc2.com/ YAKUZA Wiki] * [http://www.japanesetattoogallery.com/ Japanese Tattoo Designs] {{Накід:Гісторыя}} [[Катэгорыя:Японія]] [[Катэгорыя:Субкультуры]] [[Катэгорыя:Злачынства]] [[Катэгорыя:Зьявіліся ў 1612 годзе]] 7463uccyp77s2lpyh86ajp6umeihfld Instagram 0 145817 2330533 2324458 2022-07-30T18:11:45Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 7 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Сайт |імя = Instagram |лягатып = |здымак экрана = |подпіс = Здымак зроблены тэлефонам на плятформе Android вэрсія 1.0 beta 9 |url = [http://instagram.com instagram.com] |слоган = |alexa = 44 (жнівень 2013) |камэрцыйны = |тып = [[сацыяльная сетка]] |рэгістрацыя = абавязковая задарма |мовы = ангельская, кітайская, француская, нямецкая, італьянская, японская, карэйская, партугальская, гішпанская, расейская |уладальнік = |аўтар = |пачатак працы = {{Дата пачатку|6|10|2010|1}} |прыбытак = |бягучы стан = працуе }} [[Файл:Modena, Piazza Largo San Giacomo Instagram.jpg|міні|Прыклад выкарыстаньня дастасунку Instagram]] [[Файл:Instagram collage with 15 different filters.jpg|міні|Калаж з фатаграфіі, зьмененай 15 рознымі Instagram-фільтрамі]] '''Instagram''' (чытаецца — Інстаграм) — бясплатны [[дастасунак]] [[Фатахостынг|абмену фатаздымкамі]] і [[Відэахостынг|відэазапісамі]], які дазваляе карыстальнікам здымаць фатаграфіі і відэа, прымяняць да іх фільтры, а таксама распаўсюджваць іх праз свой сэрвіс і шэраг іншых [[Сацыяльная сетка|сацыяльных сетак]]<ref>[http://www.businessinsider.com/instagram-2010-11 Dan Frommer Here’s How To Use Instagram]{{ref-en}}</ref>. Instagram робіць фатаграфіі ў квадратнай форме — як камэры [[Eastman Kodak|Kodak]] Instamatic і [[Polaroid]], і як любыя сярэднефарматныя камэры 6×6. Большасьць мабільных фотадастасункаў выкарыстоўвае суадносіны бакоў 3:2. Гэты дастасунак сумяшчальны з прыладамі [[iPhone]], [[iPad]] і [[iPod Touch]] на [[iOS]] 4.3 і вышэй, а таксама з тэлефонамі на плятформе [[Android]] 2.2 і вышэй з падтрымкай OpenGL ES 2. Распаўсюджваецца праз [[App Store]] і [[Google Play]] адпаведна. У красавіку 2012 году Instagram быў набыты кампаніяй [[Facebook]]. Дакладны кошт пакупкі склаў 300 мільёнаў даляраў грашовымі сродкамі і 23 мільёны акцыяў кампаніі<ref>[http://www.zdnet.com/blog/facebook/facebook-buying-instagram-for-300-million-23-million-shares/12097 Emil Protalinski Facebook buying Instagram for $300 million, 23 million shares]{{ref-en}}</ref>. == Гісторыя == Распрацоўка Instagram пачалася ў [[Сан-Францыска]], калі Кевін Сыстрам (''Kevin Systrom'') і Майк Крыгер (''Mike Krieger'') вырашылі пераарыентаваць свой праект Burbn на мабільныя фатаграфіі<ref name="quora">[http://www.quora.com/Instagram/What-is-the-genesis-of-Instagram Systrom, Kevin What is the history of Instagram]{{ref-en}}</ref>. Праграма зьявілася ў краме дастасункаў [[App Store]] кампаніі [[Apple]] 6 кастрычніка 2010 году. Неўзабаве пасьля выпуску дастасунку да каманды далучыўся Джош Рыдэль у якасьці мэнэджара супольнасьці. У лістападзе 2010 году каманда папоўнілася Шэйнам Сўіні — інжынэрам праекту, а ў жніўні 2011 году — Джэсікай Золман як [[IT-эвангеліст|ІТ-эвангелісткай]] супольнасьці. У студзені 2011 году да дастасунку былі дададзеныя [[хэштэг]]і для таго, каб было лягчэй знаходзіць карыстальнікаў і фатаздымкі<ref name="igjan2011">[https://web.archive.org/web/20120823035355/http://blog.instagram.com/post/8755963247/introducing-hashtags-on-instagram Introducing Hashtags on Instagram]{{ref-en}}</ref>. У верасьні 2011 году была выпушчаная вэрсія дастасунку 2.0, у якой зьявіліся жывыя фільтры, імгненная зьмена нахілу, чатыры новыя фільтры, фатаграфіі высокага [[разрозьненьне|разрозьненьня]], апцыянальныя межы, паварот адным клікам і абноўлены абразок<ref>[https://web.archive.org/web/20120822040322/http://blog.instagram.com/post/10444123475/v20 Introducing Instagram v2.0]{{ref-en}}</ref>. У красавіку 2012 году была выпушчаная вэрсія дастасунку для плятформы [[Android]]<ref>[http://www.vesti.ru/doc.html?id=760572&cid=780 Instagram стала даступная ўладальнікам Android-смартфонаў]{{ref-ru}}</ref>, якое за содні было запампаванае больш за мільён разоў<ref>[http://www.ria.ru/technology/20120405/618475325.html Приложение Instagram для Android менее чем за сутки скачано 1 млн раз {{ref-ru}}]</ref>. 9 красавіка 2012 г. [[Facebook]] абвясьціў пра набыцьцё мабільнага фотадастасунку Instagram за $ 1 млрд. Уладальнікам гэтага фатасэрвісу Facebook пералічыў 300 мільёнаў даляраў і перадаў каля 23 мільёнаў сваіх акцыяў. Акрамя таго, сацыяльная сетка абавязалася ў выпадку зрыву ўгоды выплаціць Instagram няўстойку ў 200 мільёнаў даляраў<ref>[http://lenta.ru/news/2012/04/24/details/ Facebook раскрыў падрабязнасьці зьдзелкі па куплі Instagram]{{ref-ru}}</ref>. У сувязі з купляй 25 чэрвеня выйшла абнаўленьне 2.5.0, у выніку якога ў Instagram зьявілася больш шчыльная інтэграцыя з Facebook. У жніўні 2012 кожную сэкунду ў Instagram ставілася 575 лайкаў і дадаваўся 81 камэнтар. На Instagram карыстальнікі праводзілі ў сярэднім 257 хвілін на месяц, што на паўтары гадзіны больш, чым у [[Твітэр]]ы.<ref>[https://web.archive.org/web/20200713233209/http://www.social-networking.ru/soccat/instagram Instagram ў СоцКаталёгу]{{ref-ru}}</ref> У канцы 2012 году Instagram анансаваў зьмену правілаў карыстальніцкай дамовы. Сярод новаўвядзеньняў павінны быў зьявіцца пункт, што Instagram атрымлівае правы на выкарыстаньне фатаграфіяў, што запампоўваюцца ягонымі карыстальнікамі, у тым ліку ў [[рэкляма|рэклямных]] мэтах.<ref>[http://www. webcitation.org/6DbgYYUfJ Julianne Pepitone Instagram can now sell your photos for ads]{{ref-en}}</ref> Гэта выклікала рэзкую крытыку ў грамадзтве, як сярод удзельнікаў Instagram, так і з боку юрыстаў па аўтарскім праве. Многія ўдзельнікі Instagram выдалілі свае ўліковыя запісы. Па зьвестках аналітычнай службы AppData, Instagram, магчыма, страціў да 25% карыстальнікаў — яго штодзённая наведвальнасьць зьнізілася з 16 млн да 12 млн. Чуткі аб адмове карыстальнікаў ад Instagram ударылі па акцыях Facebook. Сутыкнуўшыся з крытыкай і пратэстамі, кіраўніцтва сэрвісу перафармулявала спрэчны пункт карыстальніцкай дамовы, заявіўшы, што іх намеры былі няправільна зразумелыя. У красавіку 2013 году Instagram паведаміў аб пачатку ўкараненьня сваёй новай распрацоўкі, якая дазволіць карыстальнікам адзначаць на фатаздымках сябе, сваіх сяброў, цікавыя месцы, а таксама вядомыя брэнды. Акрамя гэтага будзе прадастаўленая магчымасьць наладжваць сыстэму апавяшчэньняў аб новых адзнаках і, у тым ліку, рабіць іх прыватнымі<ref>[http://runews24.ru/technology/new-opportunities-instagram.shtml Instagram даў сваім карыстальнікам новыя магчымасьці]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{ref-ru}}</ref>. У чэрвені 2013 Instagram анансаваў магчымасьць запісу відэа даўжынёй да 15 сэкундаў. 8 жніўня 2013 зьявілася інтэграцыя з сацыяльнай сеткай «[[Вконтакте]]»<ref>[https://web.archive.org/web/20130910160619/http://bg.ru/society/gorod_v_prjamom_efire-19026/ Горад у прамым эфіры]{{ref-ru}}</ref>. У сучасным стане Інстаграм стаў зьбіраць вакол сабе розныя асобы, якія злоўжываюць сучаснымі тэхнічнымі сродкамі. Напрыклад, карыстаюцца сродкамі зьмены й паляпшэньня ўласнага выгляду на здымках. У [[Польшча|Польшчы]] [[Чадаман]] стварыў песьню на тое пытаньне пад назваю [[Дзяўчына зь Інстаграма]], якая стала адразу ж вядомай у Польшчы ў 2019 годзе. == Маштабы == Да сьнежня 2010 году ў Instagram быў адзін мільён зарэгістраваных карыстальнікаў. У чэрвені 2011 году — ужо пяць мільёнаў. Да верасьня гэтая лічба падвоілася, а да сакавіка 2012 колькасьць карыстальнікаў дасягнула амаль 30 мільёнаў<ref>[http://lenta.ru/articles/2012/04/05/instagram/ Почти фотограф. Instagram сделал на Android]{{ref-ru}}</ref>. Напрыканцы лютыга 2013 году Instagram абвясьціў аб 100 мільёнах актыўных карыстальнікаў. Instagram паведаміў пра 100 мільёнаў запампаваных фатаграфіяў у ліпені 2012 году, у жніўні гэта колькасьць дасягнула 150 мільёнаў. == Фінансаваньне == 5 сакавіка 2010 году, падчас працы над дастасункам Burbn, Кевін Сыстром закрыў раўнд фінансаваньня ў памеры 500 000 даляраў ад Baseline Ventures і Andreessen Horowitz. 2 лютага 2011 году было абвешчанае, што Instagram прыцягнуў 7 мільёнаў даляраў ад розных інвэстараў, у тым ліку ад Benchmark Capital, Джэка Дорсэя, Крыса Сака (праз фонд LOWERCASE Capital) і Адама Д’Анджэлё. == Узнагароды == * У студзені 2011 году Instagram заняў другое месца ў намінацыі «Найлепшы мабільны дастасунак» ў конкурсе 2010 [[TechCrunch]] Crunchies<ref>[https://web.archive.org/web/20120903124127/http://crunchies2010.techcrunch.com/2011/01/congratulations-crunchies-winners/ Congratulations Crunchies Winners!. TechCrunch: The Crunchies Awards]{{ref-en}}</ref>. * У траўні 2011 году часопіс Fast Company паставіў CEO Кевіна Сыстрама на 66-е месца ў сьпісе «100 самых крэатыўных людзей у бізнэсе ў 2011 годзе»<ref>[https://web.archive.org/web/20120818072006/http://www.fastcompany.com/most-creative-people/2011/kevin-systrom-instagram The 100 Most Creative People in Business in 2011. FastCompany]{{ref-en}}</ref>. * У чэрвені 2011 году часопіс Inc уключыў заснавальнікаў Сыстрама і Крыгера ў сьпіс «30 тых, каму няма 30»<ref>[https://web.archive.org/web/20120715065341/http://www.inc.com/30under30/2011/profile-kevin-systrom-mike-krieger-founders-instagram.html Christine Lagorio Kevin Systrom and Mike Krieger, Founders of Instagram]{{ref-en}}</ref>. * У верасьні 2011 году Instagram выйграў у намінацыі «Найлепшы мясцовы дастасунак» ў конкурсе SF Weekly Web Awards<ref>[https://web.archive.org/web/20120908153928/http://blogs.sfweekly.com/exhibitionist/2011/09/sf_weekly_web_awards_2011_we_h.php Jake Swearingen SF Weekly Web Awards 2011: We Have Some Winners!]{{ref-en}}</ref>. * У 2011 годзе Састром і Крыгер зьявіліся на вокладцы верасьнёўскага выпуску часопіса 7×7<ref>[http://www.7x7.com/magazine/hot-20-2011 The Hot 20 2011] {{ref-en}}</ref>. * У сьнежні 2011 году [[Apple]] выбрала Instagram «дастасункам году для iPhone» == Instagram прылады і сэрвісы == Папулярнасьць дастасунку справакавала зьяўленьне мноства распрацовак, так ці інакш зьвязаных з Instagram. У якасьці асобнага напрамку такіх распрацовак можна вылучыць праекты разнастайных прыладаў, прызначаных для працы з Instagram. Першым з такіх прыладаў зьяўляецца Instagram Socialmatic Camera — камэра, дызайн якой выкананы ў стылі абразкі Instagram. Камэра дазваляе адразу апрацаваць фатаграфію і даслаць яе ў Instagram, а таксама мамантальна раздрукаваць фатаграфію. Такім чынам, распрацоўшчыкі прылады хочуць перанесьці Instagram у рэальны сьвет, прапаноўваючы карыстальнікам дзяліцца фатаздымкамі ня толькі ў сацыяльнай сетцы, але і ў жыцьці<ref>[https://web.archive.org/web/20121225052303/http://instagrama.ru/page/instagram-socialmatic-camera Instagram Socialmatic Camera — новая эра сацыяльных сетак]{{ref-en}}</ref>. Першыя мадэлі прадукту ADR студыі і [[Polaroid]], якія можна будзе набыць ўжо ў 2013 годзе, будуць мець два аб’ектывы, сэнсарны дысплэй, міні-друкар з 4-ма картрыджамі, аптычны зум, [[3G]]-модуль, а таксама абсталяваны [[WiFi]] і [[Bluetooth]].<ref>[http://business-all.com/materials/137 Instagram Socialmatic Camera Polaroid] {{ref-en}}</ref> Другой прыладай зьяўляецца адмысловая лічбавая фатарамка Instacube, якая таксама выкананая ў стылістыцы абразкі Instagram і ўмее паказваць на сваім экране фатаграфіі са стужкі абранага Instagram акаўнта. Таксама зьяўляюцца сэрвісы, якія дазваляюць надрукаваць фатаграфіі карыстальнікаў Instagram на розных прадметах — магнэты, падушкі, саколкі, палотны і інш. == Пашырэньні == * '''Instamap''' — гэта дастасунак, які дазваляе знайсьці Instagram фатаграфіі па зададзеным геаграфічным месцазнаходжаньні або хэштэгу. Вынік можа быць адлюстраваны ў выглядзе галерэі або мапы; * '''100 Cameras in 1'''- дастасунак для iPhone, які дазваляе накладаць яшчэ больш эфэктаў на фатаграфіі з Instagram. * '''Statigr.am''' — бясплатны дастасунак, які дазваляе праглядаць статыстыку аб Instagram-рахунку, уключаючы інфармацыю аб пасьлядоўніках, лайках і камэнтарах; * '''4 K Stogram''' — бясплатны дастасунак з адкрытым кодам, які дазваляе запампоўваць фатаграфіі Instagram на PC, Mac або Linux. == Аналягі == * '''BeautyBeat''' — дастасунак, які дазваляе запампаваць свой малюнак, апрацаваць фільтрамі і падзяліцца зь сябрамі вынікам. == Крыніцы == {{Крыніцы|3}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://instagram.com/ instagram.com]{{ref-en}} [[Катэгорыя:Сацыяльныя сеткі]] [[Катэгорыя:Праграмнае забесьпячэньне]] [[Катэгорыя:Праграмнае забесьпячэньне для iOS]] [[Катэгорыя:Праграмнае забесьпячэньне для Android]] 4fwcdpzsqjgfb6px040bacw1g9ngkqg Ненецкая мова 0 145819 2330740 2186842 2022-07-31T10:15:49Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Інфармацыя пра мову |Назва мовы = Ненецкая мова |Назва мовы ў арыгінале = Ненэцяʼ вада |Краіны ўжываньня = [[Расея]] |Рэгіён = захад і цэнтар Поўначы Расеі (у прыватнасьці, [[Ненецкая аўтаномная акруга]], [[Ямала-Ненецкая аўтаномная акруга]], [[Таймырскі раён]] [[Краснаярскі край|Краснаярскага краю]], [[Рэспубліка Комі]], [[Мурманская вобласьць|Мурманская]] ды [[Архангельская вобласьць|Архангельская]] вобласьці) |Колькасьць карыстальнікаў = 21 926 чал.<br/>(перапіс насельніцтва Расеі [[2010]] р.)<ref>http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab6.xls</ref> |Клясыфікацыя = [[Уральскія мовы]] * [[Самадыйскія мовы]] ** Уласнасамадыйскія *** Энецка-ненецкія **** '''Ненецкая мова''' |Афіцыйная мова ў = [[Ненецкая аўтаномная акруга|Ненецкай аўтаномнай акрузе]],<br/>[[Ямала-Ненецкая аўтаномная акруга|Ямала-Ненецкай аўтаномнай акрузе]] ([[Расея]]) |Дапаможная мова ў = |Рэгулюецца = |Код па ISO 639-1 = |Код па ISO 639-2(B) = |Код па ISO 639-2(T) = yrk |Код па SIL = |Выява = |Подпіс да выявы = |Шырыня выявы = }} '''Не́нецкая мова''' (па-ненецку: ''ненэцяʼ вада'') — [[самадыйскія мовы|самадыйская]] мова [[уральскія мовы|ўральскае моўнае сям’і]], на якой размаўляе самадыйскі народ [[ненцы]]. Ненецкая мова можа разглядацца рознымі навукоўцамі па-іншаму. Так, прыкладам, ненецкую мову адны навукоўцы могуць лічыць адною мовай з двума дыялектамі, іншыя — дзьвюма блізкароднаснымі мовамі (''ненецкія мовы''), падзяляючы мову на [[тундравая ненецкая мова|тундравую]] ды [[лясная ненецкая мова|лясную]]. [[Узаемазразумеласьць]] паміж мовамі зьяўляецца слабай. Тундравая ненецкая мае больш носьбітаў за лясную ненецкую; на тундравай размаўляе блізу 30 000 — 40 000 чалавек<ref name="ethnologue">[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=yrk Ethnologue]</ref><ref name="brown2006">{{Кніга|аўтар = Salminen, Tapani; Ackerman, Farrell|частка = Nenets|загаловак = Encyclopedia of Languages & Linguistics|арыгінал = |спасылка = |адказны = Brown, Keith|выданьне = 2|месца = Oxford, England|выдавецтва = Elsevier|год = 2006|том = |старонкі = 577–579|старонак = |сэрыя = 8|isbn = |наклад = }}</ref> на тэрыторыях ад паўвыспы [[Канін (паўвостраў)|Канін]] да ракі [[Енісей]]<ref name="staroverov2006">{{Кніга|аўтар = Staroverov, Peter|частка = |загаловак = Vowel deletion and stress in Tundra Nenets|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Moscow, Russia|выдавецтва = |год = 2006|том = |старонкі = 1|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. На лясной ненецкай размаўляе размаўляе прыкладна 1 000 — 1 500 чалавек, яна распаўсюджаная ў навакольлях рэк Аган, Пур, Лямін і Надым (усход і цэнтар Ямала-Ненецкай АА, цэнтар ды паўночны ўсход Ханты-Мансійскай АА)<ref name="ethnologue" /><ref name="brown2006" />. == Клясыфікацыя == Ненецкая мова ўваходзіць у склад уральскае моўнае сям’і, што робіць яе далёкім сваяком некаторых эўрапейскіх моваў — [[фінская мова|фінскай]], [[эстонская мова|эстонскай]], [[вугорская мова|вугорскай]], а таксама шэрагу іншых моваў, распаўсюджаных у Расеі (гл. [[фіна-вугорскія мовы]]). == Гісторыя == Прыход ненцаў на тэрыторыю іхнага сучаснага пражываньня датуецца І тысячагодзьдзем н. э. У іх [[этнагенэз]]е бралі ўдзел як уласна самадыйскія роды поўдню [[Сыбір]]ы, так і абарыгеннае насельніцтва [[тундра]]вае й [[лесатундра]]вае зонаў<ref>[http://www.ethnology.ru/lib/data/145.html Этнонациональные общности России. Электронная библиотека. Ненцы]</ref>. Дакладных зьвестак пра гэтыя працэсы не захавалася, аднак у ненецкім [[фальклёр]]ы фігуруюць падземныя духі пад назваю ''сіхірця'' (па-ненецку: ''сихиртя'') — звычайна лічыцца, што гэта і зьяўляецца адлюстраваньнем сустрэчы з абарыгенным насельніцтвам. Ненцы ў эрапейскай частцы Расеі цесна кантактавалі з [[комі-зыране|комі]], пазьней — з [[расейцы|расейцамі]], за [[Урал|Ўралам]] — з [[ханты|хантамі]], [[мансі]]; [[самадыйскія народы|самадыйскімі народамі]], пра што сьведчаць раньнія [[запазычаньне (лінгвістыка)|запазычаньні]]. Абедзьве ненецкія мовы зазналі значны ўплыў з боку [[расейская мова|расейскае мовы]]. Тундравая ненецкая, у меншай ступені, падверглася таксама ўплыву [[комі (мова)|комі мовы]] і паўночных гаворак [[хантыйская мова|хантыйскае мовы]], лясная ненецкая — усходніх гаворак хантыйскае мовы. У цяперашні час пасьля [[калектывізацыя|калектывізацыі]], перасяленьня шматлікіх ненцаў у пасёлкі і актыўнага засваеньня нафтагазаносных раёнаў традыцыйны лад жыцьця ненцаў знаходзіцца пад пагрозай, аднак мова захоўваецца параўнальна добра, асабліва серад тых ненцаў, што яшчэ пражываюць у тундры. == Лінгвістычная характарыстыка == === Граматыка ды сынтаксіс === Зь лінгвістычнага гледзішча ненецкая мова зьяўляецца моваю марфалягічнага тыпу, якая праяўляе [[аглютынацыя (лінгвістыка)|аглютынацыю]]. Мова мае невялікую [[склон]]авую сыстэму, тры шэрагі спражэньня (суб’ектнае, суб’ектна-аб’ектнае, вяртальнае), багатую сыстэму нахіленьняў, што выражае мноства значэньняў, у прыватнасьці [[эвідэнцыяльнасьць|эвідэнцыяльных]], пры гэтым сыстэма [[час (лінгвістыка)|час]]у ў дзеясловах зьяўляецца досыць беднаю. Існуе разгалінаваная сыстэма нефінітных формаў, іменнае спражэньне (выкарыстаньне дзеяслоўных паказьнікаў пры імёнах, напрыклад ''не'' {{мова-be|«жанчына»}}, недмˮ ({{мова-be|«я — жанчына»}})). Назоўнік мае тры [[лік]]і (адзіночнае, дваістае, множнае), сем склонаў, катэгорыю асабовае прыналежнасьці і асабова-прызначальныя суфіксы. У ненецкай мове маецца тры часы: нявызначанае, мінулае, будучае. Існуе аб’ектнае, суб’ектнае ды безаб’ектнае спражэньні. [[Інфінітыў]] дзеяслова пазначаецца суфіксамі ''-сь'' (першая кляса), ''-ць'' і ''-зь'' (другая кляса). Склоны ў ненецкай мове: * Назоўны: ''Хибя?'' ({{мова-be|«Хто?»}}) * Родны: ''Хибяʼ?'' ({{мова-be|«У каго?»}}) [каму належыць?] * Вінавальны: ''Хибямʼ?'' ({{мова-be|«Каго?»}}) * Давальна-накіроўчы: ''Хибянʼ?'' ({{мова-be|«Каму?»}}) * Мясцова-творны: ''Хибяхана?'' ({{мова-be|«Кім?»}}) * Адкладальны: ''Хибяхад?'' ({{мова-be|«Ад каго?»}}) * Падоўжны: ''Хибявна?'' ({{мова-be|«Пра каго?»}}) Пры зьмяненьні слова па склонах да яго ў канцы дадаецца адмысловы суфікс: * Назоўны: ''ханена'' ({{мова-be|«паляўнічы»}}) * Родны: ''ханенаʼ'' * Вінавальны: ''ханена'''мʼ''''' * Давальна-накіроўчы: ''ханена'''нʼ''''' * Мясцова-творны: ''ханена'''хана''''' * Адкладальны: ''ханена'''хад''''' * Падоўжны: ''ханена'''вна''''' === Фаналёгія ды артаграфія === У фаналёгіі маецца супрацьпастаўленьне зычных паводле цьвёрдасьці або мяккасьці ды звонкасьці або глухасьці. Існуе дзьве гартанныя змычныя. Галосныя: и, ''е'', ''а'', ''ы'', ''э'', ''у'', ''о'', бываюць звычайнымі, кароткімі і падоўжанымі. Націск рухомы. У пачатку ненецкіх словаў сустракаюцца гукі, якія пазначаюцца наступнымі літарамі: ''в'', ''е'', ''ё'', ''и'', ''л'', ''м'', ''н'', ''у'', ''п'', ''с'', ''т'', ''х'', ''ю'', ''я''. [[Ёт]] у пачатку слова ў спалучэньні з галоснай [і] пазначаецца літарай ''и'' (напрыклад, слова ''ирий'' ({{мова-be|''месяц''}}) вымаўляецца як ''йірій''). Знак [[апостраф]]а ʼ называецца ''звонкі тасер'' і пазначае прыдыханьне , знак з двух апострафаў ʼʼ называецца ''глухі тасер'' і пазначае мацнейшае прыдыханьне ([[гартанная змычка|гартанную змычку]]). Літарай ''Ӈӈ'' пазначаецца гук [ŋ] (аналягічны [[ангельская мова|ангельскаму]] спалучэньню ''ng''). Літарай ''в'' пазначаецца гук, аналягічны ангельскаму ''w'', літарай ''х'' — прыдыханьне (у пачатку слова) і звонкі фрыкатыўны гук, аналягічны [[беларуская мова|беларускаму]] ''г'' [ɣ] (у сярэдзіне слова). === Агульныя рысы ў ненецкіх мовах === Агульнай асаблівасьцю абедзьвюх моваў/дыялектаў зьяўляецца сыстэматычная [[паляталізацыя]] амаль усіх зычных. Гэтая зьява паходзіць ад адрозьненьняў паміж рознымі якасьцямі галосных у протасамадыйскіх мовах<ref name = "Sml88">{{Кніга|аўтар = Sammallahti, Pekka|частка = Historical phonology of the Uralic languages, with special reference to Samoyed, Ugric, and Permic|загаловак = The Uralic Languages: Description, History and Foreign Influences|арыгінал = |спасылка = |адказны = Denis Sinor|выданьне = |месца = Leiden|выдавецтва = Brill|год = 1988|том = |старонкі = 478–554|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. * <nowiki>*Cä, *Ca > *Cʲa, *Ca</nowiki> * <nowiki>*Ce, *Cë > *Cʲe, *Ce</nowiki> * <nowiki>*Ci, *Cï > *Cʲi, *Ci</nowiki> * <nowiki>*Cö, *Co > *Cʲo, *Co</nowiki> * <nowiki>*Cü, *Cu > *Cʲu, *Cu</nowiki> Вэлярныя зычныя *k ды *ŋ зазналі зрух у *sʲ ды *nʲ і разам з гэтым — паляталізацыю. Аналягічныя зьмены таксама адбыліся і ў іншых самадыйскіх мовах тундравае тэрыторыі: [[энецкая мова|энецкай]], [[нганасанская мова|нганасанскай]] і вымерлай [[юрацкая мова|юрацкай]]. === Адрозьненьні паміж ненецкімі мовамі === Тундравая ненецкая паводле шэрагу рысаў засталася бліжэйшай да першапачатковай протаненецкай мовы, чымся лясная ненецкая, фаналёгія якой знаходзілася пад уплывам усходніх дыялектаў хантыйскае мовы. Зьмены ў сучасных мовах улучаюць у сябе<ref name = "Sml88"/><ref name="SalmNotes">{{Кніга|аўтар = Salminen, Tapani|частка = 253|загаловак = Notes on Forest Nenets phonology|арыгінал = |спасылка = http://www.sgr.fi/sust/sust253/sust253_salminen.pdf|адказны = |выданьне = |месца = Helsinki, Finland|выдавецтва = Suomalais-Ugrilainen Seura|год = 2007|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = Mémoires de la Société Finno-Ougrienne|isbn = |наклад = }}</ref>: * Тундравая ненецкая: ** Дэлябіялізацыя /wʲ/ у /j/ ** Леніцыя пачатковага /k/ у /x/ ** Спрашчэньне /ʔk/ да /k/ * Лясная ненецкая: ** Пераход пачатковага /s/ у /x/ ** Сярэдняя дэназалізацыя /nʲ/ у /j/ ** Пераход /r/, /rʲ/ у лятэральныя фрыкатыўныя /ɬ/, /ɬʲ/ ** Скарачэньне падвойных насавых ** Пераход /lː/ у /nɬ/ ** Зьмены ў паляталізаваных вэлярных /kʲ/, /xʲ/, /ŋʲ/ ** Падвышэньне незакрытых галосных перад складам зь першапачатковай закрытай галоснай ** Страта адрозьненьняў галосных у ненаціскных складах ** Усталяваньне адрозьненьня паводле кароткасьці/даўжыні для гукаў /a/ ды /æ/ == Пісьмовасьць == Першыя кнігі на ненецкай мове былі выдадзеныя напрыканцы [[19 стагодзьдзе|ХІХ ст.]]<ref>{{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак = Букварь для самоѣдовъ, живущихъ въ Архангельской губерніи|арыгінал = |спасылка = http://leb.nlr.ru/edoc/261948/Букварь-для-самоедов-живущих-в-Архангельской-губернии|адказны = |выданьне = |месца = Архангельскъ|выдавецтва = Православное миссіонерское общество|год = 1895|том = |старонкі = |старонак = 20|сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref> У іх выкарыстоўваўся [[кірылічны альфабэт]] на расейскай аснове, бязь некалькіх літараў. У [[1931]] року быў створаны альфабэт на [[лацінскі альфабэт|лацінскай аснове]], у [[1937]]-[[1938|38]] гадох ненецкі альфабэт быў зноў пераведзены на кірылічную аснову. Зрэшты, гэта тычыцца толькі тундравае ненецкае мовы: тундравая ненецкая мова добра задакумэнтаваная, мае статус карэннае мовы й мовы меншасьці, тады як першая пісьмовасьць на лясной ненецкай зьявілася толькі ў 1990- гадох, а сама мова зьяўляецца слаба задакумэнтаванай. Сучасны ненецкі альфабэт: {| style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF" | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | А а | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Б б | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | В в | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Г г | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Д д | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Е е | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ё ё | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ж ж |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | З з | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | И и | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Й й | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | К к | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Л л | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | М м | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Н н | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | {{Юнікод|[[Ӈ]] ӈ}} |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | О о | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | П п | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Р р | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | С с | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Т т | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | У у | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ф ф | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Х х |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ц ц | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ч ч | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ш ш | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Щ щ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ъ ъ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ы ы | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ь ь | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Э э |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ю ю | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Я я | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[ʼ]] | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[ʼʼ]] |} У альфабэце лясной ненецкай у дадатак таксама выкарыстоўваюцца літары ''Ӆӆ'' ды ''Ӭӭ''<ref>Бармич М. Я., Вэлло И. А. {{Мова|yrk|Нешаӈ букварь.}} СПб, 2006</ref>. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Інкубатар|yrk|ненецкай||}} * [https://web.archive.org/web/20110721022634/http://www.speech.nw.ru/Nenets/ Nenets Phrase-book]{{ref-en}} * [http://www.helsinki.fi/~tasalmin/tn.html Tundra Nenets homepage]{{ref-en}} * [http://www.chumoteka.ru/2011/02/1.html ЧУМотека: Уроки ненецкого с ЧУМработницей. Урок 1. Летят утки]{{ref-ru}} * [https://web.archive.org/web/20091019200000/http://geocities.com/Vienna/3259/fnen-eng.html Forest Nenets - English Glossary]{{ref-en}} * [https://web.archive.org/web/20101014160917/http://www.speech.nw.ru/NenNgan/ Comparative Nenets-Nganasan Multimedia Dictionary]{{ref-en}} {{Самадыйскія мовы}} {{Афіцыйныя мовы ў Расеі}} [[Катэгорыя:Самадыйскія мовы]] [[Катэгорыя:Мовы Расеі]] lowcil3aytag5l5rvte0yuisur18gat Эдўард Сноўдэн 0 145958 2330489 2257964 2022-07-30T15:28:46Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Асоба |імя = Эдўард Сноўдэн |арыгінал імя = {{мова-en|Edward Joseph Snowden|скарочана}} |партрэт = Edward Snowden-2.jpg |памер = |апісаньне = |імя пры нараджэньні = |род дзейнасьці = [[Сыстэмны адміністратар]] |дата нараджэньня = {{Нарадзіўся|21|6|1983|1}} |месца нараджэньня = [[Элізабэт Сіці]], штат [[Паўночная Караліна]], [[ЗША]] |грамадзянства = {{сьцяг ЗША}} ЗША |бацька = Лоні Сноўдэн |маці = Элізабэт Сноўдэн |жонка = [[Ліндсі Мілз]] (зь 2017 году) |дзеці = 1 |узнагароды = |сайт = |дадаткова = |commons = Edward_Snowden }} '''Э́дўард Джо́зэф Сно́ўдэн''' (нар. 1983, Элізабэт Сіці, штат Паўночная Караліна, ЗША) — супрацоўнік выведкі ЗША, які ўцёк у Расею ў 2013 годзе. У 2006—2009 гадах працаваў тэхнічным асыстэнтам [[Цэнтральная разьведвальная ўправа|Цэнтральнай разьведвальнай управы]] ЗША, у тым ліку з сакавіка 2007 году пад дыпляматычным прыкрыцьцём у Прадстаўніцтве ЗША пры [[ААН]] у [[Жэнэва|Жэнэве]] (Швайцарыя). У 2009—2013 гадах быў падраднікам [[Агенцтва нацыянальнай бясьпекі]] ЗША праз прыватныя прадпрыемствы. Спачатку па найме «[[Дэл]]» ([[Раўнд-Рок]], штат [[Тэхас]]) займаўся абаронай кампутарных сетак ад кітайскіх [[хакер]]аў на амэрыканскай авіябазе [[Ёкота]] ў Японіі, што на захад ад [[Токіё]]. У 2011 годзе вярнуўся ў ЗША, дзе ў штаце [[Мэрылэнд]] год працаваў вядучым тэхнолягам «Дэл» па падрадзе ЦРУ. У сакавіку 2012 году быў накіраваны на базу АНБ [[Кунія]] на гавайскім востраве [[Оаху]], дзе працаваў паводле дамовы з «[[Буз Ален Гамільтан]]» ([[Маклін (Вірджынія)|Маклін]], штат [[Вірджынія]]). У пачатку чэрвеня 2013 году Сноўдэн перадаў газэтам [[The Guardian]] і [[The Washington Post]] сакрэтную інфармацыю [[Агенцтва нацыянальнай бясьпекі|АНБ]], якая тычылася татальнага сачэньня амэрыканскіх спэцслужбаў за інфармацыйнымі камунікацыямі паміж грамадзянамі шматлікіх дзяржаваў па ўсім сьвеце, пры дапамозе існых інфармацыйных сетак і сетак сувязі, уключаючы зьвесткі пра праект [[PRISM (праграма выведкі)|PRISM]], а таксама [[X-Keyscore]] і [[Tempora]]<ref>[http://www.theguardian.com/world/2013/jun/10/edward-snowden-army-special-forces Edward Snowden did enlist for special forces, US army confirms]</ref>. У сувязі з гэтым у [[ЗША]] 14 чэрвеня 2013 г. яму былі завочна прад’яўленыя абвінавачваньні ў шпіянажы й выкраданьні дзяржаўнай уласнасьці<ref name="wapocharges">{{спасылка|url= http://www.washingtonpost.com/world/national-security/us-charges-snowden-with-espionage/2013/06/21/507497d8-dab1-11e2-a016-92547bf094cc_story.html |загаловак=U.S. charges Snowden with espionage |date=June 21, 2013 |first1=Peter |last1=Finn |first2=Sari |last2=Horwitz |work=The Washington Post |accessdate=June 21, 2013}}</ref><ref name="washcomplaints">[https://web.archive.org/web/20140125153727/http://apps.washingtonpost.com/g/documents/world/us-vs-edward-j-snowden-criminal-complaint/496/ U.S. vs. Edward J. Snowden criminal complaint]. ''The Washington Post''.</ref>. Абвешчаны амэрыканскімі ўладамі ў міжнародны вышук<ref>{{спасылка | url = http://www.rbcdaily.ru/politics/562949987968395 | загаловак = Путин: США для России важнее Сноудена — РБК daily}}</ref>. Неўзабаве бег з ЗША спачатку ў [[Ганконг]], затым у [[Расея|Расею]], дзе прабыў больш за месяц ў транзытнай зоне аэрапорту «[[Шарамецьцева]]» й атрымаў часавае сховішча. У наш час (жнівень [[2013]] г.) пражывае ў Расеі за межамі Масквы; яго дакладнае месцазнаходжаньне не выдаецца зь меркаваньняў бясьпекі. Паводле падлікаў [[Міністэрства абароны ЗША]], у якасьці супрацоўніка выведкі Сноўдэн скапіяваў каля 1,7 млн файлаў пра [[Выведка|выведвальную]] дзейнасьць [[Узброеныя сілы ЗША|Узброеных сілаў ЗША]]. Большасьць файлаў тычылася бягучай дзейнасьці [[Армія ЗША|Арміі ЗША]], а таксама [[Вайскова-марскія сілы ЗША|Вайскова-марскіх]] і [[Вайскова-паветраныя сілы ЗША|Вайскова-паветраных сілаў ЗША]]<ref>{{Артыкул|аўтар=|загаловак=Сноў­дэн скраў у АНБ 1,7 міль­ё­на сак­рэт­ных фай­лаў|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20140111/1389388846-hronika-aposhnih-padzey|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=11 студзеня 2014|нумар=[https://zviazda.by/be/number/4-27614 4 (278614)]|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/pdf/2014/01/11.pdf 1]|issn=1990-763x}}</ref>. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.washingtonpost.com/politics/edward-snowden-says-motive-behind-leaks-was-to-expose-surveillance-state/2013/06/09/aa3f0804-d13b-11e2-a73e-826d299ff459_story.html?tid=pm_politics_pop Edward Snowden says motive behind leaks was to expose ‘surveillance state’] // Washington Post, 2013-06-09 {{ref-en}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Сноўдэн, Эдўард}} [[Катэгорыя:Выведка]] [[Катэгорыя:Праваабаронцы ЗША]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў ЗША]] ppxttiuw78f5a32sjzacz2ktqbudk0a Цэнтральная адміністрацыйная акруга 0 146021 2330468 2319499 2022-07-30T14:25:49Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Адміністрацыйная адзінка |Назва = Цэнтральная адміністрацыйная акруга |Назва ў родным склоне = Цэнтральнай адміністрацыйнай акругі |Арыгінальная назва = {{мова-ru||скарочана}} Центральный административный округ |Герб = CAO district of Moscow coa.png |Сьцяг = Flag of Central district (Moscow).png |Краіна = [[Расея]] |Гімн = |Статус = [[адміністрацыйная акруга (Масква)|адміністрацыйная акруга]] |Від адміністрацыйнай адзінкі1 = |Назва адміністрацыйнай адзінкі1 = |Від адміністрацыйнай адзінкі2 = |Назва адміністрацыйнай адзінкі2 = |Уваходзіць у = [[Масква|Маскву]] |Від адміністрацыйнага падзелу = |Улучае = 10 раёнаў |Від адміністрацыйнага цэнтру = |Цэнтар = |БуйныГорад = |БуйныяГарады = |Колькасьць населеных пунктаў = |ДатаЎтварэньня = 10 ліпеня 1991<ref>[http://www.businesspravo.ru/Docum/DocumShow_DocumID_39828.html ОБ ОБРАЗОВАНИИ АДМИНИСТРАТИВНЫХ ОКРУГОВ В Г.МОСКВЕ. Распоряжение. Правительство Москвы. 10.07.91 47-РМ]</ref> |ДатаСкасаваньня = |Кіраўнік = Віктар Фуер<ref>{{Спасылка|аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://vmdaily.ru/news/prefekt-severnogo-okruga-stolitsi-otpravlen-v-otstavku1355807239.html| копія = | дата копіі = | загаловак = Префекты Северного и Центрального округов Москвы Владимир Силкин и Сергей Байдаков ушли в отставку| фармат = | назва праекту = Вечерняя Москва| выдавец = | дата = 18 сьнежня 2012 | мова = | камэнтар = }}</ref> |Назва пасады кіраўніка = Прэфэкт |Кіраўнік2 = |Назва пасады кіраўніка2 = |АфіцыйныяМовы = |МовыВаЎжытку = |Насельніцтва = {{рост}} 742 689 чал.<ref>https://web.archive.org/web/20110707072355/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/perepis2010/svod.xls</ref> |Год перапісу = 2010 |Адсотак ад насельніцтва = 6,5 |Месца паводле насельніцтва = 9 |Сьпіс паводле насельніцтва = |Шчыльнасьць = 11 223,0 |Месца паводле шчыльнасьці = 4 |Нацыянальны склад = |Канфэсійны склад = |Плошча = 66,1755 |Адсотак ад плошчы = 6,1 |Месца паводле плошчы = 9 |Сьпіс паводле плошчы = |Максымальная вышыня = |Сярэдняя вышыня = |Мінімальная вышыня = |Шырата = |Даўгата = |Мапа = Msk cao.svg |Загаловак мапы = Цэнтральная адміністрацыйная акруга Масквы |Памер мапы = 240 |Апісаньне мапы = |Мапа адміністрацыйнай адзінкі = |Памер мапы аа = |Часавы пас = |Летні час = |Скарачэньне = |ISO = |FIPS = |Тэлефонны код = |Паштовыя індэксы = |Геаграфічны код = |Інтэрнэт-дамэн = |Код аўтамабільных нумароў = |Катэгорыя ў Commons = |Парамэтар1 = |Назва парамэтру 1 = |Парамэтар2 = |Назва парамэтру 2 = |Сайт = http://cao.mos.ru/ |Дадаткі = |Мэдыя-парамэтар1 = |Назва мэдыя-парамэтру 1 = |Мэдыя-парамэтар2 = |Назва мэдыя-парамэтру 2 = |Колер фону парамэтраў = {{Колер|Расея}} |Колер фону герб-сьцяг = }} '''Цэнтра́льная адміністрацы́йная акру́га''' ({{мова-ru|центральный административный округ}}) — адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка [[Масква|Масквы]], [[адміністрацыйная акруга (Масква)|адміністрацыйная акруга]]. Разьмешчаная ў цэнтральнай частцы места. У акрузе разьмешчаныя амаль усе чыгуначныя [[вакзал]]ы Масквы і вялікая колькасьць фэдэральных установаў Расеі (у прыватнасьці, Крэмль, Дзяржаўная дума, Рада Фэдэрацыі, Дом ураду, большасьць міністэрстваў Расейскае Фэдэрацыі). Значную частку тэрыторыі займаюць офісныя будынкі. У склад адміністрацыйнай акругі ўваходзяць 10 раёнаў. Мяжуе з [[Заходняя адміністрацыйная акруга|Заходняй]], [[Паўночна-заходняя адміністрацыйная акруга|Паўночна-Заходняй]], [[Паўночная адміністрацыйная акруга|Паўночнай]], [[Паўночна-Ўсходняя адміністрацыйная акруга|Паўночна-Ўсходняй]], [[Усходняя адміністрацыйная акруга|Усходняй]], [[Паўднёва-Ўсходняя адміністрацыйная акруга|Паўднёва-Ўсходняй]], [[Паўднёвая адміністрацыйная акруга|Паўднёвай]], [[Паўднёва-заходняя адміністрацыйная акруга|Паўднёва-Заходняй]] адміністрацыйнымі акругамі Масквы. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [https://web.archive.org/web/20110902032657/http://cao.mos.ru/ Афіцыйны сайт]{{ref-ru}} {{Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Масквы}} [[Катэгорыя:Масква]] p8n8p4mz9asiw1ogn7to40tl77lwskv Паўночна-Ўсходняя адміністрацыйная акруга 0 146024 2330762 2319449 2022-07-31T11:40:34Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Адміністрацыйная адзінка |Назва = Паўночна-Ўсходняя адміністрацыйная акруга |Назва ў родным склоне = Паўночна-Ўсходняй адміністрацыйнай акругі |Арыгінальная назва = {{мова-ru||скарочана}} Северо-Восточный административный округ |Герб = SVAO district of Moscow coa.png |Сьцяг = Flag of North-East administrative district in Moscow.png |Краіна = [[Расея]] |Гімн = |Статус = [[адміністрацыйная акруга (Масква)|адміністрацыйная акруга]] |Від адміністрацыйнай адзінкі1 = |Назва адміністрацыйнай адзінкі1 = |Від адміністрацыйнай адзінкі2 = |Назва адміністрацыйнай адзінкі2 = |Уваходзіць у = [[Масква|Маскву]] |Від адміністрацыйнага падзелу = |Улучае = 17 раёнаў |Від адміністрацыйнага цэнтру = |Цэнтар = |БуйныГорад = |БуйныяГарады = |Колькасьць населеных пунктаў = |ДатаЎтварэньня = 10 ліпеня 1991<ref>[http://www.businesspravo.ru/Docum/DocumShow_DocumID_39828.html ОБ ОБРАЗОВАНИИ АДМИНИСТРАТИВНЫХ ОКРУГОВ В Г.МОСКВЕ. Распоряжение. Правительство Москвы. 10.07.91 47-РМ]</ref> |ДатаСкасаваньня = |Кіраўнік = Валеры Вінаградаў<ref>{{Спасылка|аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://lenta.ru/news/2011/04/19/svao/| копія = | дата копіі = | загаловак = Куратора выборов в Москве назначили префектом| фармат = | назва праекту = Lenta.Ru| выдавец = | дата = 19 красавіка 2011 | мова = | камэнтар = }}</ref> |Назва пасады кіраўніка = Прэфэкт |Кіраўнік2 = |Назва пасады кіраўніка2 = |АфіцыйныяМовы = |МовыВаЎжытку = |Насельніцтва = {{рост}} 1 366 303 чал.<ref>https://web.archive.org/web/20110707072355/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/perepis2010/svod.xls</ref> |Год перапісу = 2010 |Адсотак ад насельніцтва = 11,4 |Месца паводле насельніцтва = 3 |Сьпіс паводле насельніцтва = |Шчыльнасьць = 13 410,5 |Месца паводле шчыльнасьці = 1 |Нацыянальны склад = |Канфэсійны склад = |Плошча = 101,883 |Адсотак ад плошчы = 9,4 |Месца паводле плошчы = 7 |Сьпіс паводле плошчы = |Максымальная вышыня = |Сярэдняя вышыня = |Мінімальная вышыня = |Шырата = |Даўгата = |Мапа = Msk svao.svg |Загаловак мапы = Паўночна-Ўсходняя адміністрацыйная акруга Масквы |Памер мапы = 240 |Апісаньне мапы = |Мапа адміністрацыйнай адзінкі = |Памер мапы аа = |Часавы пас = |Летні час = |Скарачэньне = |ISO = |FIPS = |Тэлефонны код = |Паштовыя індэксы = |Геаграфічны код = |Інтэрнэт-дамэн = |Код аўтамабільных нумароў = |Парамэтар1 = |Назва парамэтру 1 = |Парамэтар2 = |Назва парамэтру 2 = |Сайт = http://www.svao.mos.ru/ru/ |Дадаткі = |Мэдыя-парамэтар1 = |Назва мэдыя-парамэтру 1 = |Мэдыя-парамэтар2 = |Назва мэдыя-парамэтру 2 = |Колер фону парамэтраў = {{Колер|Расея}} |Колер фону герб-сьцяг = }} '''Паўночна-Ўсходняя адміністрацы́йная акру́га''' ({{мова-ru|Северо-Восточный административный округ}}) — адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка [[Масква|Масквы]], [[адміністрацыйная акруга (Масква)|адміністрацыйная акруга]]. Разьмешчаная ў паўночна-ўсходняй частцы места. У склад адміністрацыйнай акругі ўваходзяць 17 раёнаў. Мяжуе з [[Заходняя адміністрацыйная акруга|Заходняй]], [[Паўночная адміністрацыйная акруга|Паўночнай]] і [[Цэнтральная адміністрацыйная акруга|Цэнтральнай]] адміністрацыйнымі акругамі Масквы, а таксама з тэрыторыяй [[Маскоўская вобласьць|Маскоўскае вобласьці]]. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [http://www.svao.mos.ru/ru/ Афіцыйны сайт]{{ref-ru}} {{Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Масквы}} [[Катэгорыя:Масква]] ps51x8mgvssoj90gh20d7xbc7lef000 Томас Вэрмален 0 146093 2330433 2291689 2022-07-30T12:14:44Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |Імя = Томас Вэрмален |клюб = |нумар = |гады = 2003—2009<br/>2004—2005<br/>2009—2014<br/>2014—2019<br/>2016—2017<br/>2019—2022 |клюбы = [[Аякс Амстэрдам|Аякс]]<br/>→ [[РКК Ваальвэйк]] (арэнда)<br/>[[Арсэнал Лёндан|Арсэнал]]<br/>[[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]]<br/>→ [[Рома Рым|Рома]] (арэнда)<br/>[[Вісэл Кобэ]] |гульні(галы) = 106 (8)<br/>13 (2)<br/>110 (13)<br/>34 (1)<br/>9 (0)<br/>45 (1) |нац гады = 2006— |нац зборная = {{Футбол Бэльгія|няма}} |нац гульні(галы) = 85 (2) |абнаўленьне(клюб) = |абнаўленьне(зборная) = }} '''То́мас Вэрма́лен''' ({{мова-nl|Thomas Vermaelen}}; нарадзіўся 14 лістапада 1985 году, [[Антвэрпэн]], [[Бэльгія]]) — былы бэльгійскі футбаліст, абаронца [[Зборная Бэльгіі па футболе|нацыянальнай зборнай Бэльгіі]]. Пасьля сыходу з клюбу [[Робін ван Пэрсі|Робіна ван Пэрсі]] Томас быў капітанам «Арсэналу» пакуль не сышоў у «Барсэлёну». Вэрмален звычайна гуляе левай нагой, таму гуляе часьцей за ўсё левабаковага цэнтральнага абаронцу, але можа згуляць на левым флянзе абароны<ref>[https://web.archive.org/web/20100625063719/http://www.telegraph.co.uk/sport/football/leagues/premierleague/arsenal/6424578/Arsenals-Thomas-Vermaelen-earns-himself-Verminator-nickname.html Arsenal's Thomas Vermaelen earns himself 'Verminator' nickname]. The Daily Telegraph</ref>. == Клюбная кар’ера== Томас Вэрмален зьяўляецца выхаванцам бэльгійскага клюбу «[[Жэрміналь Бээрсхот Антвэрпэн|Жэрміналь Бээрсхот]]», які раней меў назву «Жэрміналь Экерэн». 1 ліпеня 2003 году Вэрмален падпісаў пяцігадовы кантракт зь нідэрляндзкім «[[Аякс Амстэрдам|Аяксам]]» з Амстэрдаму. Дэбют Вэрмалена ў [[Чэмпіянат Нідэрляндаў па футболе|чэмпіянаце Нідэрляндаў]] адбыўся 15 лютага 2004 году ў матчы супраць «[[Валендам (футбольны клюб)|Валендаму]]». Томас адыграў увесь матч, а ягоны клюб, дзякуючы забітым мячам [[Яніс Анастасію|Яніса Анастасію]] й [[Томаш Галасек|Томаша Галасека]], перамог зь лікам 0:2<ref>[http://www.vi.nl/Wedstrijden/Wedstrijd.htm?dbid=109411&typeofpage=84140 FC Volendam — Ajax 0:2]</ref>. У студзені 2005 году Томас быў аддадзены ў арэнду ў клюб «[[РКК Ваальвэйк]]» на астатнюю частку [[Чэмпіянат Нідэрляндаў па футболе 2004—2005 гадоў|сэзона 2004—2005 гадоў]], бо не праходзіў у асноўны склад «Аякса» з-за высокай канкурэнцыі<ref>[http://www.ajax-usa.com/news/2004-2005/vermaelen-loaned-out-to-rkc-waalwijk-til-season-s-end.html Vermaelen loaned out to RKC Waalwijk 'til season’s end]</ref>. Вярнуўшыся пасьля заканчэньня арэнды ў «Аякс» Вэрмален даволі хутка стаў асноўным гульцом абароны клюбу. === «Арсэнал» === У пачатку чэрвеня 2009 году Вэрмаленам зацікавіўся ангельскі «[[Арсэнал Лёндан|Арсэнал]]», які меў патрэбу ва ўзмацненьні лініі абароны клюбу<ref>[http://www.skysports.com/story/0,19528,11670_5368964,00.html Vermaelen 'heading to Gunners']. Sky Sports</ref>. «Арсэнал» зрабіў афіцыйную прапанову «Аяксу» аб набыцьці гульца, паводле неафіцыйных дадзеных «кананіры» прапанавалі за 23-гадовага Вэрмалена ад 10 да 12 млн фунтаў стэрлінгаў<ref>[https://web.archive.org/web/20090607075430/http://www.telegraph.co.uk/sport/football/leagues/premierleague/arsenal/5442239/Arsenal-close-in-on-Ajax-defender-Thomas-Vermaelen.html Arsenal close in on Ajax defender Thomas Vermaelen]. Telegraph</ref>. 19 чэрвеня 2009 году Вэрмален прайшоў мэдагляд і падпісаў кантракт з «Арсэналам»<ref>[http://www.arsenal.com/news/news-archive/thomas-vermaelen-completes-move-to-arsenal Вермален переходит в «Арсенал»]. FC Arsenal</ref>. Падрабязнасьці дамовы не былі абвешчаныя. [[Файл:Vermaelen after chamberlain goal.jpg|міні|220пкс|зьлева|Вэрмален разас з партнэрамі сьвяткуе гол [[Алекс Окслэйд-Чэмбэрлен|Алекса Окслэйд-Чэмбэрлена]]]] У сваім дэбютным матчы супраць «[[Эвэртан Лівэрпул|Эвэртану]]» 15 жніўня 2009 году Вэрмален забіў гол пасьля падачы [[Робін ван Пэрсі|Робіна ван Пэрсі]] са штрафнога<ref>[http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/football/score_on_bbci/7631245.stm Garth Crooks' team of the week]. BBC Sport</ref>. 16 верасьня Томас забіў гол у матчы групавога этапу [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА|Лігі чэмпіёнаў]] супраць льежскага «[[Стандард Льеж|Стандарду]]». Праз тры дні, 19 верасьня, Вэрмален адправіў два мячы ў браму «[[Ўіган Атлетык]]». Томас быў прызнаны заўзятарамі лепшым гульцом «Арсэнала» у жніўні і верасьні 2009 году<ref>[https://web.archive.org/web/20091016221636/http://www.arsenal.com/news/news-archive/30011/vermaelen-is-ea-sports-player-of-the-month- Vermaelen is EA SPORTS Player of the Month!] Arsenal.com</ref>, а паводле вынікаў [[Чэмпіянат Ангельшчыны па футболе 2009—2010 гадоў|сэзону 2009—2010 гадоў]] Вэрмален увайшоў у сымбалічную зборную [[Прэм’ер-Ліга|Прэм’ер-лігі]]. У міжсэзоньне Вэрмален быў капітанам «Арсэнала» ў матчы на [[Кубак Эміратаў|Кубка Эміратаў]] супраць «[[Мілян (футбольны клюб)|Міляну]]», калі ў складзе адсутнічалі [[Сэск Фабрэгас]], [[Мануэль Альмунія]] і Робін ван Пэрсі. Томас пачаў усё тры першыя гульні сэзону за «Арсэнал» аднак потым атрымаў пашкоджаньне ахілу ў матчы за [[Зборная Бэльгіі па футболе|зборную Бэльгіі]]<ref>[https://web.archive.org/web/20100917033104/http://www.arsenal.com/news/news-archive/diaby-and-vermaelen-out-for-braga-clash Diaby and Vermaelen out for Braga clash]. Arsenal.com</ref>. Паводле словаў мэдычнага пэрсаналу лёнданскага клюбу, Томас выбыў да канца сэзону. Аднак ужо 26 красавіка 2011 году Вэрамлен адгуляў 90 хвілінаў у матчы супраць «[[Манчэстэр Юнайтэд]]». Пасьля сыходу Фабрэгаса ў «[[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёну]]» Вэрмален быў абраны віцэ-капітанам каманды<ref>[https://web.archive.org/web/20120430032938/http://www.arsenal.com/news/news-archive/van-persie-appointed-as-arsenal-captain van Persie appointed as Arsenal captain]. Arsenal.com.</ref>. 6 верасьня 2011 году стала вядома, што Вэрмалену патрабуецца 6 тыдняў, каб зноўку вылячыць траўму ахілу. 18 кастрычніка гулец падоўжыў кантракт з «кананірамі» на 4 гады. Абаронца вярнуўся ў склад да гульні на [[Кубак Ангельшчыны па футболе|Кубак Ангельшчыны]] супраць «[[Болтан Ўандэрэрз|Болтана]]». 1 лістапада гулец зьявіўся на пляцоўцы ў матчы Лігі чэмпіёнаў супраць «[[Алімпік Марсэль|Марсэлю]]» і дапамог свайму клюбу захаваць браму некранутай. 5 лістапада Вэрмален забіў гол у матчы супраць «[[Ўэст Бромўіч Альбіён]]», які скончыўся перамогай зь лікам 3:0. 26 лістапада ў гульні супраць «[[Фулгэм (футбольны клюб)|Фулгэму]]» Томас спачатку зарабіў аўтагол на 65 хвіліне, аднак на 82 хвіліне выправіў становішча, зрабіўшы лік нічыйным. Галоўны трэнэр клюбу [[Арсэн Вэнгер]] назваў Вэрмалена і ягонага партнэра [[Ляран Касэльні|Лярана Касэльні]] моцным дуэтам, што дазваляе «Арсэналу» мець моцную абарону. У жніўні 2012 году Вэрмален быў абарны капітанам «Арсэналу» пасьля сыходу Робіна ван Пэрсі<ref>[https://web.archive.org/web/20120819022155/http://www.arsenal.com/news/news-archive/vermaelen-i-m-so-proud-to-be-captain Vermaelen – I'm so proud to be captain]. Arsenal.com.</ref>. Аднак выступы бэльгійца былі слабейнымі за папярэднія сэзоны, асабліва дрэнна Томас згуляў ў матчах супраць «[[Манчэстэр Сіці]]» і «[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпулу]]». У другой палове сэзону Вэнгер выкарыстоўваў у цэнтры абароны [[Пэр Мэртэзакер|Пэра Мэртэзакера]] і Касэльні, такім чынам Вэрмален заставаўся на лаўцы запасных. У самым канцы сэзону Томас здолеў вярнуць сабе месца ў асноўнны склад. === «Барсэлёна» === 9 жніўня 2014 году Вэрмален падпісаў 5-гадовы кантракт з каталёнскім клюбам «Барсэлёна». Сума трансфэру, як мяркуецца, склала 15 млн фунтаў<ref>[http://by.tribuna.com/football/1022747278.html Вермален подписал 5-летний контракт с «Барселоной»]. By.Tribuna.com</ref>. == Міжнародная кар’ера == Томас дэбютаваў у складзе [[Зборная Бэльгіі па футболе|зборнай Бэльгіі]] ў 20 гадоў супраць [[зборная Люксэмбургу па футболе|зборнай Люксэмбургу]] ў сакавіку 2006 году. 8 кастрычніка 2009 году ён быў назначаны капітанам зборнай у гульні супраць [[Зборная Турэччыны па футболе|зборнай Турэччыны]] й [[Зборная Эстоніі па футболе|Эстоніі]] ў гульняў адбору да [[Чэмпіянат сьвету па футболе 2010 году|чэмпіянату сьвету 2010 году]]<ref>[http://www.demorgen.be/dm/nl/998/Voetbal/article/detail/1012973/2009/10/08/Vermaelen-is-de-nieuwe-kapitein-van-de-Rode-Duivels.dhtml Vermaelen is de nieuwe kapitein van de Rode Duivels]. De Morgen Voetbal</ref>, але ня здолеў прадухіліць бэльгійцаў ад чацьвёртага месца ў сваёй групе. == Дасягненьні == '''«Аякс»''': * [[Чэмпіянат Нідэрляндаў па футболе|Чэмпіён Нідэрляндаў]]: 2004 * Уладальнік [[Кубак Нідэрляндаў па футболе|Кубка Нідэрляндаў]] (2): 2006, 2007 * Уладальнік [[Супэркубак Нідэрляндаў па футболе|Супэркубка Нідэрляндаў]] (2): 2006, 2007 '''«Арсэнал»''': * Уладальнік [[Кубак Ангельшчыны па футболе|Кубка Ангельшчыны]]: 2014 '''«Барсэлёна»''': * [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе|Чэмпіён Гішпаніі]]: 2015, 2016, 2018, 2019 * Уладальнік [[Кубак Гішпаніі па футболе|Кубка Гішпаніі]]: 2016, 2018 * Пераможца [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА|Лігі чэмпіёнаў]]: 2015 * Уладальнік [[Супэркубак УЭФА|Супэркубка Эўропы]]: 2015 * Пераможца [[Клюбны чэмпіянат сьвету па футболе|клюбнага чэмпіянату сьвету]]: 2015 '''«Вісэл Кобэ»''': * Уладальнік [[Кубак Японіі па футболе|Кубка Японіі]]: 2019 * Уладальнік [[Супэркубак Японіі па футболе|Супэркубка Японіі]]: 2020 == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20161214140804/http://www.arsenal.com/first-team/players/thomas-vermaelen Профіль на афіцыйным сайце ФК «Арсэнал» Лёндан] * [https://web.archive.org/web/20091103132533/http://www.soccerbase.com/players_details.sd?playerid=39608 Статыстыка] на Soccerbase * [http://www.national-football-teams.com/v2/player.php?id=39608/ Статыстыка] на National Football Teams * [http://www.goal.com/en/news/9/england/2009/06/22/1339085/goalcom-profile-thomas-vermaelen Профіль] на Goal.com * [http://www.vi.nl/Spelers/Speler/ThomasVermaelen.htm Статыстыка] на Voetbal International {{Навігацыйная група |назоў = Вэрмален у складзе [[Зборная Бэльгіі па футболе|зборнай Бэльгіі]] на [[Чэмпіянат сьвету па футболе|чэмпіянатах сьвету]] і [[Чэмпіянат Эўропы па футболе|Эўропы]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Бэльгія}}; |Бэльгія на ЧС-2014 |Бэльгія на ЧЭ-2016 |Бэльгія на ЧС-2018 |Бэльгія на ЧЭ-2020 }} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Вэрмален, Томас}} [[Катэгорыя:Бэльгійскія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Бэльгіі]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Аякс» Амстэрдам]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу РКК Ваальвэйк]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Арсэнал» Лёндан]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Барсэлёна»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Рома» Рым]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Вісэл Кобэ»]] dqdkq3ggmo0e3waea8kxa7ckos55b2y Алясандра Флярэнці 0 146837 2330596 2318021 2022-07-30T20:39:36Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |Імя = Алясандра Флярэнці |клюб = [[Мілян (футбольны клюб)|Мілян]] |нумар = 25 |гады = 2011—<br/>2011—2012<br/>2020<br/>2020—2021<br/>2021— |клюбы = [[Рома Рым|Рома]]<br/>[[Кратонэ (футбольны клюб)|Кратонэ]]<br/>→ [[Валенсія (футбольны клюб)|Валенсія]] (арэнда)<br/>→ [[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]] (арэнда)<br/>→ [[Мілян (футбольны клюб)|Мілян]] (арэнда) |гульні(галы) = 226 (25)<br/>35 (11)<br/>12 (0)<br/>21 (2)<br/>24 (2) |нац гады = 2012— |нац зборная = {{Футбол Італія|няма}} |нац гульні(галы) = 47 (2) |абнаўленьне(клюб) = 22 траўня 2022 |абнаўленьне(зборная) = 24 сакавіка 2022 }} '''Аляса́ндра Флярэ́нці''' ({{мова-it|Alessandro Florenzi}}; нарадзіўся 11 сакавіка 1991 году, [[Рым]], [[Італія]]) — італьянскі футбаліст, паўабаронца клюбу «[[Мілян (футбольны клюб)|Мілян]]» (у арэндзе з «[[Рома Рым|Ромы]]») й [[Зборная Італіі па футболе|нацыянальнай зборнай Італіі]]. == Кар’ера == === Клюбная === Алясандра зьяўляецца выхаванцам моладзевай акадэміі «[[Рома Рым|Ромы]]», дэбютаваў у асноўнай камандзе ў пераможнай гульні супраць «[[Сампдорыя Генуя|Сампдорыі]]» 22 траўня 2011 году, замяніўшы [[Франчэска Тоцьці]]<ref>[https://web.archive.org/web/20120926174633/http://www.legaseriea.it/en/serie-a-tim/match-report/-/match-report/Roma-Sampdoria/25524 Roma 3–1 Sampdoria]. Lega Serie A.</ref>. Улетку 2011 году ён быў адпраўлены ў арэнду ў клюб Сэрыі B «[[Кратонэ (футбольны клюб)|Кратонэ]]», за які дэбютаваў 27 жніўня 2011 году, забіўшы адзін мяч сваёй каманды, дзе «Кратонэ» трывала паразу зь лікам 1:2 ад «[[Ліворна (футбольны клюб)|Ліворна]]». 22 чэрвеня 2012 году «Кратонэ» выкупіў палову правоў на гульца 250 тысячаў эўра<ref>[http://www.asroma.it/pdf/corporate/operazioni_di_mercato/2012_06_22_Esercizio_dei_diritti_di_opzione_e_controopzione_e_rapporti_di_partecipazione_ex_art_102_bis_noif.pdf Esercizio dei diritti di opzione e controopzione e Rapporti di Partecipazione ex art. 120 bis NOIF]. AS Roma</ref>. Аднак 6 ліпеня «Рома» вярнула поўны кантроль над кантрактам гульца за 1,25 млн эўра<ref>[http://www.asroma.it/pdf/corporate/operazioni_di_mercato/2012_07_06_Viviani_e_Florenzi.pdf Operazioni di mercato]. AS Roma</ref>. Вярнуўшыся ў «Рому», Флярэнці забіў свой першы гол за «джаляросьсі» ў пераможнай гульні супраць «[[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэру]]» 2 верасьня 2012 году, матч скончыўся зь лікам 3:1. === Міжнародная === 14 лістапада 2012 году Флярэнці дэбютаваў за нацыянальную [[зборная Італіі па футболе|зборную Італіі]] ў таварыскай гульні супраць [[зборная Францыі па футболе|зборнай Францыі]]. == Дасягненьні == '''«Пары Сэн-Жэрмэн»''': * Уладальнік [[Кубак Францыі па футболе|Кубка Францыі]]: 2021 * Уладальнік [[Супэркубак Францыі па футболе|Супэркубка Францыі]]: 2020 '''«Мілян»''': * [[Чэмпіянат Італіі па футболе|Чэмпіён Італіі]]: 2022 == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20121209155000/http://www.legaseriea.it/it/serie-a-tim/calciatore?p_p_id=BDC_dettaglio_calciatore_WAR_LegaCalcioBDC&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_p_col_id=column-1&p_p_col_pos=1&p_p_col_count=3&_BDC_dettaglio_calciatore_WAR_LegaCalcioBDC_idPersona=63125 Профіль] на Lega Calcio {{Навігацыйная група |назоў = Флярэнці ў складзе [[Зборная Італіі па футболе|зборнай Італіі]] на [[Чэмпіянат Эўропы па футболе|чэмпіянатах Эўропы]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Італія}}; |Італія на ЧЭ-2016 |Італія на ЧЭ-2020 }} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Флярэнці, Алясандра}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Рыме]] [[Катэгорыя:Італьянскія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Італіі]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Рома» Рым]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Кратонэ»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Валенсія»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Пары Сэн-Жэрмэн» Парыж]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Мілян»]] 9d9a8ddtn9u1fljpbvaz9izqb7si3aj Том Ўэйтс 0 147891 2330432 2289815 2022-07-30T12:14:19Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 4 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Музыка |Імя = Том Ўэйтс |Подпіс = |Лёга = |Фота = Tom Waits 3.jpg |Апісаньне_фота = |Поўнае_імя = Thomas Alan Waits |Дата_нараджэньня = {{Нарадзіўся|7|12|1949}} |Месца_нараджэньня = [[Памона (Каліфорнія)|Памона]], [[Каліфорнія]] |Гады = 1972 — дасюль |Краіна = |Прафэсіі = [[сьпявак]], тэксты песень, [[кампазытар]], [[актор]] |Інструмэнты = |Жанры = [[джаз]], [[блюз]], [[рок-музыка|рок]] |Псэўданімы = |Гурты = |Супрацоўніцтва = |Лэйблы = Asylum Records,<br />Island Records,<br />ANTI-Records |Сайт = http://www.tomwaits.com/ }} '''Том Ўэйтс''' ({{Мова-en|Tom Waits}}, сапраўднае імя: '''''То́мас А́лан Ўэ́йтс''''', {{Мова-en|Thomas Alan Waits}}; нарадзіўся 7 сьнежня 1949, [[Памона (Каліфорнія)|Памона]], [[Каліфорнія]], [[ЗША]]) — амэрыканскі сьпявак, кампазытар, аўтар песень, актор. Напачатку творчай кар’еры зьмешваў розныя гэткія жанры, як [[джаз]], [[блюз]] ды, трохі [[фолк]]. Пачынаючы з 1980-х і дасюль грае [[экспэрымэнтальны рок]], з дадаткам [[індастрыял]]у, [[дарк кабарэ]] і [[Авангардны джаз|авангарднага джазу]]<ref>[http://www.guardian.co.uk/music/2004/nov/24/popandrock Tom Waits, Hammersmith Apollo, London] Alexis Petridis, [[The Guardian]] 2012-08-27</ref>. Яго выступы маюць тэатральны, часам вадэвільны характар, вылучаецца і выкананьне — сумесь [[сьпеў|сьпеву]] ды [[рэчытатыў|рэчытатыву]]<ref>[https://web.archive.org/web/20130222034335/http://www.epitaph.com/artists/artist/186 Tom Waits ANTI], [[Epitaph Records]]</ref>. Том валодае асаблівым хрыплым голасам, які крытык Дэніел Дачхолз апісаў так: «''Ён быццам вымачаны ў бочцы з [[бурбон]]ам, яго быццам бы пакінулі ў вяндлярні на некалькі месяцаў, а потым, калі дасталі, па ім праехаліся''»<ref>[http://books.google.com.ua/books/about/MusicHound_Rock.html?id=osi0QgAACAAJ&redir_esc=y «Musichound Rock: The Essential Album Guide»] Gary Graff, 1999, 1497 ст. isbn=0825672562</ref>. Яго альбомы ''[[The Heart of Saturday Night]]'' (1974), ''[[Rain Dogs]]'' (1985) ды ''[[Mule Variations]]'' (1999) патрапілі ў [[сьпіс 500 найлепшых альбомаў усіх часоў паводле вэрсіі Rolling Stone]] на 339, 397 і 416 месцы. Лірыка яго песень — гэта гісторыі, часьцей ад першай асобы, з гратэскнымі вобразамі занядбаных мястэчкаў і пабітых жыцьцём пэрсанажаў<ref>[http://www.denofgeek.com/other/12869/music-in-the-movies-spotlight-on-tom-waits Spotlight on Tom Waits] Glen Chapman, Den of Geek, 2010-02-02</ref>. Ўэйтс таксама быў кампазытарам гэткіх фільмаў, як «[[Ноч на Зямлі]]» і «[[Ад шчырага сэрца (фільм, 1982)|Ад шчырага сэрца]]», за [[саўндтрэк]] да якога быў намінаваны на «[[Оскар]]»<ref>[http://www.amazon.com/One-Heart-1982-Film-Soundtrack/dp/B00016XO6A One from the Heart] [[Amazon.com]]</ref>. Ляўрэат «[[Грэмі]]» за альбомы ''[[Bone Machine]]'' і ''[[Mule Variations]]''<ref>[https://web.archive.org/web/20110313025559/http://www.grammy.com/nominees/search?artist=tom+waits Annual GRAMMY Awards]</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20130502200952/http://www.grammy.com/nominees/search?artist= 42nd Annual GRAMMY Awards]</ref>. У 2011 годзе патрапіў у [[Заля славы рок-н-рола|Залю славы рок-н-рола]] разам са сваім калегам [[Ніл Янг|Нілам Янгам]]<ref>[http://music-mix.ew.com/2010/12/15/rock-roll-hall-of-fame-2011-waits-cooper/ Rock and Roll Hall of Fame 2011] Margaret Lyons, [[Entertainment Weekly]], 2010-12-15</ref>. Цяпер жыве ў акрузе [[Санома (акруга)|Санома]], [[Каліфорнія]] разам з жонкаю [[Кэтлін Брэнан]], дачкой Кэлсімон і сынамі Кэйсі і Саліванам<ref>[https://web.archive.org/web/20130704075950/http://www.cracked.com/funny-3573-tom-waits/ Thomas Alan Waits] Cracked.com</ref>. == Дыскаграфія == * 1973 — Closing Time * 1974 — The Heart of Saturday Night * 1975 — Nighthawks at the Diner * 1976 — Small Change * 1977 — Foreign Affairs * 1978 — Blue Valentine * 1980 — Heartattack and Vine * 1983 — Swordfishtrombones * 1985 — Rain Dogs * 1987 — Franks Wild Years * 1988 — Big Time * 1992 — Bone Machine * 1993 — The Black Rider * 1999 — Mule Variations * 2002 — Blood Money * 2002 — Alice * 2004 — Real Gone * 2006 — Orphans: Brawlers, Bawlers & Bastards * 2009 — Glitter and Doom Live == Канцэртныя туры == * 1973: Closing Time Tour * 1974—1975: The Heart of Saturday Night Tour * 1975—1976: Small Change Tour * 1977: Foreign Affairs Tour * 1978—1979: Blue Valentine Tour * 1980—1982: Heartattack and Vine Tour * 1985: Rain Dogs Tour * 1987: Big Time Tour * 1999: Get Behind the Mule Tour * 2004: Real Gone Tour * 2006: The Orphans Tour * 2008: Glitter and Doom Tour == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} {{Накід:Музыка}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Ўэйтс, Том}} [[Катэгорыя:Музыкі ЗША]] [[Катэгорыя:Акторы ЗША]] gfk8vm4dfdk1q578oebigfgfk8uj78n Аляксандар Кержакоў 0 147946 2330591 2247285 2022-07-30T20:25:37Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |Імя = Аляксандар Кержакоў |выява = Александр Кержаков.jpeg |імя(арыгінал) = |дата нараджэньня = {{Нарадзіўся|27|11|1982|1}} |горад = [[Кінгісеп]] |краіна = [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] |рост = 176 см |вага = 76 кг |пазыцыя = [[нападнік (футбол)|нападнік]] |клюб = |нумар = |моладзевыя гады = |моладзевыя клюбы = |гады = 2000<br />2001—2006<br />2007—2008<br />2008—2010<br />2010—2017<br />2015—2016 |клюбы = [[Сьветагорац Сьветагорск|Сьветагорац]]<br />[[Зэніт Санкт-Пецярбург|Зэніт]]<br />[[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]]<br />[[Дынама Масква (футбольны клюб)|Дынама]]<br />[[Зэніт Санкт-Пецярбург|Зэніт]]<br />→ [[Цюрых (футбольны клюб)|Цюрых]] (арэнда) |гульні(галы) = 32 (27)<br />159 (64)<br />26 (8)<br />51 (19)<br />129 (56)<br />17 (5) |нац гады = 2002—2015 |нац зборная = {{Футбол Расея|няма}} |нац гульні(галы) = 91 (30) }} '''Аляксандар Кержакоў''' ({{мова-ru|Александр Кержаков}}; нарадзіўся 27 лістапада 1982 году, [[Кінгісеп]], [[Расея]]) — расейскі футбаліст, нападнік. У 2002—2015 гадах выступаў за [[зборная Расеі па футболе|нацыянальную зборную Расеі]]. == Кар’ера == === Клюбная === Пасьля заканчэньня СДЮШАР «[[Зэніт Санкт-Пецярбург|Зэніт]]» Аляксандар пачаў выступаць за аматарскую каманду «[[Сьветагорац Сьветагорск|Сьветагорац]]» з гораду Сьветагорск. У канцы 2000 году паводле рэкамэндацыі Казачэнкі галоўны трэнэр «Зэніта» [[Юры Марозаў]] запрасіў Кержакова ў «Зэніт». У новым клюбе Кержакоў дэбютаваў 10 сакавіка 2001 году ў матчы 1 туру [[чэмпіянат Расеі па футболе|чэмпіянату Расеі]] супраць «[[Ротар Валгаград|Ротару]]» ў Валгаградзе, выйшаў у асноўным складзе і адыграў усю гульню. Амаль адразу атрымаў месца ў асноўным складзе каманды. 28 сьнежня 2006 году Кержакоў падпісаў кантракт з гішпанскім клюбам «[[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]]» на 5,5 году. Сума трансфэру склала 5 млн эўра<ref>[https://web.archive.org/web/20121204084753/http://www.uefa.com/uefaeuropaleague/index.html Sevilla move for Kerzhakov]. UEFA.com</ref>. Партнэрамі Аляксандра па нападзе сталі [[Луіс Фабіяна]] й [[Фрэдэрык Канутэ]], аднак гульцу не заўсёды знаходзілася месца ў складзе. У 2008 годзе Кержакоў вярнуўся ў Расею ў маскоўскае «[[Дынама Масква (футбольны клюб)|Дынама]]», якое ўзначальваў [[Андрэй Кобелеў]], зь якім ён разам выступаў за «Зэніт» у 2001 годзе. 16 студзеня 2010 году Кержакоў вярнуўся ў «Зэніт»<ref>[https://web.archive.org/web/20100119160246/http://www.championat.ru/football/news-394252.html «Динамо» объявило о трансфере Кержакова в «Зенит»]. championat.ru</ref>, падпісаўшы кантракт на 4 гады<ref>[https://web.archive.org/web/20100119160110/http://www.championat.ru/football/news-394262.html Кержаков подписал с «Зенитом» контракт на четыре года]. championat.ru</ref>. Сума трансфэру склала 6,5 млн эўра. === Міжнародная === У 2002 годзе [[Алег Раманцаў]] запрасіў 19-гадовага Кержакова ў [[зборная Расеі па футболе|зборную Расеі]]. Дэбют футбаліста ў нацыянальнай камандзе адбыўся ў таварыскім матчы сцпраць [[зборная Эстоніі па футболе|зборнай Эстоніі]] ў Таліне 27 сакавіка 2002 году. == Дасягненьні == '''Зэніт''': * [[Чэмпіянат Расеі па футболе|Чэмпіён Расеі]]: 2010, 2012 * Уладальнік [[Кубак Прэм’ер-лігі|Кубка Прэм’ер-лігі]]: 2003 * Уладальнік [[Кубак Расеі па футболе|Кубка Расеі]]: 2010 * Уладальнік [[Супэркубак Расеі па футболе|Супэркубка Расеі]]: 2011 '''Сэвільля''': * Уладальнік [[Кубак УЭФА|Кубка УЭФА]]: 2007 * Уладальнік [[Кубак Гішпаніі па футболе|Кубка Гішпаніі]]: 2007 * Уладальнік [[Супэркубак Гішпаніі па футболе|Супэркубка Гішпаніі]]: 2007 == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [https://web.archive.org/web/20140715074722/http://fc-zenit.ru/main/team/players/3/11556.html Профіль на афіцыйным сайце ФК «Зэніт»] * [http://www.sports.ru/tags/1364095.html?type=dossier Профіль] на sports.ru {{Навігацыйная група |назоў = Кержакоў у складзе [[Зборная Расеі па футболе|зборнай Расеі]] на [[Чэмпіянат сьвету па футболе|чэмпіянатах сьвету]] і [[Чэмпіянат Эўропы па футболе|Эўропы]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Расея}}; |Расея на ЧС-2002 |Расея на ЧЭ-2004 |Расея на ЧЭ-2012 |Расея на ЧС-2014 }} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Кержакоў, Аляксандар}} [[Катэгорыя:Расейскія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Расеі]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Зэніт» Санкт-Пецярбург]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Сэвільля»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Дынама» Масква]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Цюрых»]] qwzva54lekbvv9svuay6gcmw88p81ep Кіт Бэнсан 0 148273 2330713 2185388 2022-07-31T07:43:16Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Цёзкі}} {{Баскетбаліст НБА <!-- Колеры шаблёну ---> |Колер1 = 002448 |Колер2 = 60849E |Колер3 = ffffff |Колер4 = 002448 <!-- Імёны ---> |Імя = Кіт Бэнсан |Імя па-ангельску = Keith Benson <!-- Выява ---> |Выява = Keith_Benson_with_Oakland_in_2009.jpg |Апісаньне выявы = Бэнсан у 2009 годзе. <!-- Каманда ---> |Каманда = Эйсбарэн Брэмэргафэн |Нумар = 34 |Ліга = [[Баскетбольная Бундэсліга]] |Пазыцыя = [[Цэнтравы]]<br>[[Цяжкі форвард]] <!-- Асабістая інфармацыя ---> |Дата нараджэньня = {{Нарадзіўся|13|8|1988|1}} |Месца нараджэньня = [[Кліўлэнд]], [[Агаё]], [[ЗША]] |Грамадзянства = ЗША |Рост = 211 см |Вага = 107 кг <!-- Кар’ера ---> |Школа = [[Дэтройт Кантры Дэй Скул]] ([[Бэвэрлі-Гілз (Мічыган)|Бэвэрлі-Гілз]], [[Мічыган]], [[ЗША]]) |Унівэрсытэт = [[Оўклэнд Голдэн Грызьліз (мужчынская баскетбольная каманда)|Оўклэндскі ўнівэрсытэт]] |Гады ва ўнівэрсытэце = 2007—2011 |Год драфту = 2011 |Раўнд драфту = 2 |Пік драфту = 48 |Каманда драфту = [[Атланта Гокс|Атлантай Гокс]] |Кар’ера гульца = 2011—… <!-- Каманды ---> |Каманда1 = [[Дынама Сасары]] ([[Італія]]) |Гады ў камандзе1 = 2011 |Каманда2 = [[Су-Фолз Скайфорз]] ([[Ліга Разьвіцьця НБА]]) |Гады ў камандзе2 = 2012 |Каманда3 = [[Голдэн Стэйт Ўорыярз]] ([[НБА]]) |Гады ў камандзе3 = 2012 |Каманда4 = [[Эры БэйГокс]] ([[Ліга Разьвіцьця НБА]]) |Гады ў камандзе4 = 2012—2013 |Каманда5 = [[Ток-Эн-Тэкст Тропан Тэкстэрз]] ([[Філіпіны]]) |Гады ў камандзе5 = 2013 |Каманда6 = [[Эры БэйГокс]] ([[Ліга Разьвіцьця НБА]]) |Гады ў камандзе6 = 2013 |Каманда7 = [[Цмокі-Менск]] ([[Беларусь]]) |Гады ў камандзе7 = 2013—2014 |Каманда8 = [[Шэньсі Зіньда]] ([[Кітай]]) |Гады ў камандзе8 = 2014 |Каманда9 = [[Нэптунас Клайпеда]] ([[Летува]]) |Гады ў камандзе9 = 2014—2015 |Каманда10 = [[Калеў/Крамо]] ([[Эстонія]]) |Гады ў камандзе10 = 2015 |Каманда11 = [[Су-Фолз Скайфорз]] ([[Ліга Разьвіцьця НБА]]) |Гады ў камандзе11 = 2015—2017 |Каманда12 = [[БК Гуйчжоў|Гуйчжоў]] ([[Кітай]]) |Гады ў камандзе12 = 2017 |Каманда13 = [[Арыс (баскетбольны клюб)|Арыс]] ([[Грэцыя]]) |Гады ў камандзе13 = 2017 |Каманда14 = [[Осака Эвэса]] ([[Японія]]) |Гады ў камандзе14 = 2018 |Каманда15 = [[Эйсбарэн Брэмэргафэн]] ([[Нямеччына]]) |Гады ў камандзе15 = 2018—… <!-- Узнагароды ---> | Узнагароды1 = {{Баскетбаліст НБА/Узнагароды Лігі Разьвіцьця НБА |ЧэмпіёнЛР1сэзон = 2015—2016 |ЧэмпіёнЛР1год = 2016 |ЗоркаЛРКол = 2 |ЗоркаЛР1 = 2016 |ЗоркаЛР2 = 2017 |1КЛР1сэзон = 2016—2017 |1КЛР1год = 2017 |1АКЛР1сэзон = 2016—2017 |1АКЛР1год = 2017 }} | Узнагароды2 = {{Баскетбаліст НБА/Унівэрсытэцкія ўзнагароды |ЛуГэнсан1сэзон = 2009—2010 |ЛуГэнсан1год = 2010 |СЛНБКол = 2 |СЛНБ1сэзон = 2009—2010 |СЛНБ1год = 2010 |СЛНБ2сэзон = 2010—2011 |СЛНБ2год = 2011 |МВПТСЛ1 = 2011 }} <!-- СтатыстыкаРС ---> | Гульні = 3 | ПунктыКар’ера = 0 | Падборы = 3 | ПерадачыКар’ера = 0 | Перахопы = 0 | БлёкшотыКар’ера = 0 | 3А = 0 | ПунктыКар’ера2 = 0.0 | Падборы2 = 1.0 | ПерадачыКар’ера2 = 0.0 | Перахопы2 = 0.0 | БлёкшотыКар’ера2 = 0.0 | 3А2 = 0.0 <!-- Абнаўленьне статыстыкі ---> | Абнаўленьне = 25 чэрвеня 2019 <!-- Спасылкі ---> | BRcom = b/bensoke02.html }} '''Кіт А́ндэрсан Бэ́нсан-мало́дшы''' ({{Мова-en|Keith Anderson Benson, Jr.}}; нарадзіўся 13 жніўня 1988<ref name="oakland bio">{{Спасылка|url=http://www.ougrizzlies.com/sports/m-baskbl/mtt/benson_keith00.html|загаловак=34 Keith Benson|publisher=Oakland University|дата=24 чэрвеня 2011|archiveurl=http://www.webcitation.org/5zgWBrAFP|archivedate=24 June 2011|мова = en}}</ref><ref>{{Спасылка|аўтар = SportsInsider|прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 11 лютага 2013|url = http://sportsunli.com/2013/02/talk-n-text-commissioners-cup-official-line-up-2013/|загаловак = Talk ‘N Text Commissioner’s Cup Official Line-up 2013|фармат = |назва праекту = Basketball, PBA|выдавец = Sports Ultd|дата = 4 траўня 2014|мова = en|камэнтар = }}</ref> году, [[Кліўлэнд]], [[Агаё]], [[ЗША]]) — прафэсійны [[баскетбол]]ьны гулец з ЗША. == Жыцьцяпіс == Выступаў за каманду коледжу [[Оклэндзкі ўнівэрсытэт|Оклэнду]] «Оклэнд Голдэн Грызьліс». На драфце 2011 року быў абраны пад 48-м нумарам клюбам «[[Атланта Гокс]]». Прафэсійную кар’еру пачаў у клюбе [[Сэрыя A|найвышэйшай італьянскай лігі]] «[[Дынама Баскет Сасары|Дынама Сасары]]», які пакінуў па сканчэньні [[лакаўт]]у ў [[НБА]]<ref>[http://www.sportando.net/eng/italy/serie-a/32191/dinamo_sassari_officially_replaces_keith_benson_with_steven_hunter.html Dinamo Sassari officially replaces Keith Benson with Steven Hunter]</ref>. Згуляўшы ў дзьвюх матчах міжсэзоньня, Кіт Бэнсан пакінуў «Атланту»<ref>{{Спасылка|аўтар=1:27 pm December 23, 2011, by Michael Cunningham |url=http://blogs.ajc.com/hawks/2011/12/23/atlanta-hawks-hawks-waive-sy-wanamaker-rolle/?cp=2 |загаловак=Atlanta Hawks: Hawks waive Sy, Wanamaker, Rolle (Update: Benson also released)|выдавец=Blogs.ajc.com |дата публікацыі=2011-12-23 |дата=2012-01-27 |мова = en}}</ref>. Гуляў у [[Ліга разьвіцьця НБА|Лізе разьвіцьця НБА]], «[[Голдэн Стэйт Ўорыярз]]» ([[НБА]]), «[[Ток-Эн-Тэкст Трапанг Тэкстэрз]]» ([[Філіпіны]]). У 2013 заключыў кантракт зь беларускім клюбам «[[Цмокі-Менск]]» на адзін сэзон, па сканчэньні якога перайшоў у кітайскі «Шэньсі Зінда»<ref>{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 25 красавіка 2014|url = http://bc-tsmoki.by/ru/news/kit-benson-pokidaet-cmoki-minsk|загаловак = Кит Бенсон покидает «Цмокі-Мінск»|фармат = |назва праекту = |выдавец = [[Цмокі-Менск]]|дата = 4 траўня 2014|мова = ru|камэнтар = }}</ref><ref>{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 25 красавіка 2014|url = http://www.sportando.com/en/world/asia/118015/keith-benson-signs-in-nbl-with-shaanxi-xinda.html|загаловак = Keith Benson signs in NBL with Shaanxi XinDa|фармат = |назва праекту = Asia|выдавец = Sportlando|дата = 4 траўня 2014|мова = en|камэнтар = }}</ref>. == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [https://web.archive.org/web/20160304210947/http://stats.nba.com/playerProfile.html?PlayerID=202728 Профіль у НБА] * [https://web.archive.org/web/20110614043834/http://www.ougrizzlies.com/sports/m-baskbl/mtt/benson_keith00.html Профіль ва ўнівэрсытэце Оклэнду] {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Бэнсан, Кіт}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Кліўлэндзе]] [[Катэгорыя:Баскетбалісты ЗША]] [[Катэгорыя:Баскетбалісты клюбу «Голдэн Стэйт Ўорыярз»]] [[Катэгорыя:Баскетбалісты клюбу «Дынама Баскет Сасары»]] [[Катэгорыя:Баскетбалісты клюбу «Цмокі-Менск»]] joatrxhjghdsdkl64w3jw1q2rcd5fgb Жэрвініё 0 148432 2330674 2315784 2022-07-31T04:23:49Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |Імя = Жэрвініё |клюб = [[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспор]] |нумар = 27 |гады = 2005—2007<br/>2007—2009<br/>2009—2011<br/>2011—2013<br/>2013—2016<br/>2016—2018<br/>2018—2021<br/>2021— |клюбы = [[Бэвэрэн (футбольны клюб)|Бэвэрэн]]<br/>[[Лё-Ман (футбольны клюб)|Лё-Ман]]<br/>[[Ліль (футбольны клюб)|Ліль]]<br/>[[Арсэнал Лёндан|Арсэнал]]<br/>[[Рома Рым|Рома]]<br/>[[Хэбэй Чайна Форчун Ланфан|Хэбэй Чайна Форчун]]<br/>[[Парма (футбольны клюб)|Парма]]<br/>[[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспор]] |гульні(галы) = 61 (14)<br/>59 (8)<br/>67 (28)<br/>46 (9)<br/>71 (17)<br/>29 (4)<br/>88 (23)<br/>9 (2) |нац гады = 2008— |нац зборная = {{Футбол Кот д’Івуар|няма}} |нац гульні(галы) = 88 (23) |абнаўленьне(клюб) = 29 кастрычніка 2021 |абнаўленьне(зборная) = 11 кастрычніка 2021 }} '''Жэрвэ Лямб Яо Куасі''' ({{мова-fr|Gervais Lombe Yao Kouassi}}), больш вядомы як '''Жэрвініё''' ({{мова-fr|Gervinho|скарочана}}; нарадзіўся 27 траўня 1987 году, [[Аньяма]], [[Кот д’Івуар]]) — івуарыйскі футбаліст, нападнік турэцкага клюбу «[[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспор]]» і [[зборная Кот д’Івуару па футболе|нацыянальнай зборнай Кот д’Івуару]]. Сваю мянушку атрымаў ад аднаго бразыльскага трэнэра яшчэ выступаючы на радзіме. == Кар’ера == === Клюбная === Жэрвініё распачаў кар’еру ў юнацкай камандзе абіджанскага клюбу «[[АСЭК Мімозас Абіджан|АСЭК Мімозас]]», дзе правёў пяць гадоў. Менавіта ў гэтым клюбе ад бразыльскага трэнэра атрымаў мянушку «Жэрвініё». Неўзабаве футбаліст перайшоў у клюб другога івуарыйскага дывізіёна «Тумадзі», дзе некаторы час гуляў разам з братамі [[Яя Турэ|Яя]], [[Калё Турэ|Калё]] й [[Ібраіма Турэ|Ібраімам Турэ]]. Праз два гады Куасі перайшоў у бэльгійскі чэмпіянат, дзе да 2007 году гуляў у складзе «[[Бэвэрэн (футбольны клюб)|Бэвэрэну]]». У [[Чэмпіянат Францыі па футболе 2007—2008 гадоў|сэзоне 2007—2008 гадоў]] выступаў у францускім чэмпіянаце ў клюбе «[[Ле-Ман (футбольны клюб)|Ле-Ман]]» разам са сваім суайчыньнікам [[Рамарык]]ам. Пасьля добрага сэзону ў «Ле-Мане» футбалістам зацікавіліся скаўты некалькіх клюбаў, як то «[[Манака (футбольны клюб)|Манака]]», «[[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]]», «[[Алімпік Марсэль|Алімпік]]» Марсэль і «[[Арсэнал Лёндан|Арсэнал]]». Але ў выніку 21 ліпеня 2009 году Жэрвініё падпісаў трохгадовы кантракт з клюбам «[[Ліль (футбольны клюб)|Ліль]]». 18 ліпеня 2011 году перайшоў у лёнданскі «Арсэнал», падпісаўшы з клюбам доўгатэрміновы кантракт<ref>[https://web.archive.org/web/20110816151522/http://www.championat.com/football/news-864158.html Венгер подтвердил переход Жервиньо в Арсенал»]. Чемпионат.com</ref><ref>[http://www.losc.fr/actualites-foot-lille/gervinho-transfere-arsenal-fc Gervinho transféré à Arsenal FC]. LOSC</ref>. У сваім дэбютным матчы ў [[Прэм’ер-Ліга|Прэм’ер-Лізе]] супраць «[[Ньюкасл Юнайтэд]]» гулец быў ​​выдалены з поля на 76-й хвіліне пасьля сваркі з [[Джоі Бартан|Джоі Бартанам]]<ref>[http://www.arsenal.com/match-menu/3407181/first-team/newcastle-united-v-arsenal?tab=report Match Report: Newcastle United 0-0 Arsenal]. Arsenal.com</ref>. 19 жніўня 2013 году футбаліст падпісаў кантракт з італьянскім клюбам «[[Рома Рым|Рома]]» тэрмінам да 30 чэрвеня 2017 году<ref>[http://www.arsenal.com/news/news-archive/gervinho-completes-transfer-to-roma Gervinho completes transfer to Roma]. Arsenal FC</ref>. 25 жніўня 2013 году дэбютаваў за «Рому» у матчы 1-га туру [[чэмпіянат Італіі па футболе 2013—2014 гадоў|чэмпіянату Італіі 2013—2014 гадоў]] у гасьцёх супраць «[[Ліворна (футбольны клюб)|Ліворна]]»<ref>[http://www.repubblica.it/sport/calcio/serie-a/2013/08/25/news/livorno-roma_0-2_de_rossi_fa_felice_garcia-65287464/ Livorno - Roma 0:2, De Rossi fa felice Garcia]. La Repubblica</ref>. === Міжнародная === У лістападзе 2007 году Жэрвініё быў выкліканы ў галоўную зборную краіны на таварыскія матчы супраць [[зборная Анголы па футболе|зборных Анголы]] й [[зборная Катару па футболе|Катару]], а пазьней запрошаны ў склад зборнай на [[Кубак афрыканскіх нацыяў 2008 году]]. 15 чэрвеня 2010 году Жэрвініё згуляў свой ​​першы матч на [[Чэмпіянат сьвету па футболе 2010 году|чэмпіянаце сьвету 2010 году]]. Ён адгуляў 82 хвіліны супраць [[Зборная Партугаліі па футболе|зборнай Партугаліі]] й быў названы найлепшым гульцом матчу паводле вэрсіі гледачоў ITV1. == Дасягненьні == '''«Ліль»''': * [[Чэмпіянат Францыі па футболе|Чэмпіён Францыі]]: 2011 * Уладальнік [[Кубак Францыі па футболе|Кубка Францыі]]: 2011 '''«Трабзанспор»''': * [[Чэмпіянат Турэччыны па футболе|Чэмпіён Турэччыны]]: 2022 '''Кот-д’Івуар''': * Уладальнік [[Кубак афрыканскіх нацыяў|Кубка афрыканскіх нацыяў]]: 2015 == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Transfermarkt}} * [http://www.ligue1.com/joueur/yao-kouassi-gervais Профіль] на Ligue 1 * [https://web.archive.org/web/20090516155454/http://soccernet.espn.go.com/players/stats?id=102192& Профіль] на ESPN * [https://web.archive.org/web/20100811005159/http://www.soccerbase.com/players_details.sd?playerid=48615 Статыстыка] на Soccerbase {{Навігацыйная група |назоў = Жэрвініё ў складзе [[Зборная Кот д’Івуару па футболе|зборнай Кот д’Івуару]] на [[Чэмпіянат сьвету па футболе|чэмпіянатах сьвету]] і [[Кубак афрыканскіх нацыяў|Кубках афрыканскіх нацыяў]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Кот д’Івуар}}; |Кот-д’Івуар на КАН-2008 |Кот-д’Івуар на КАН-2010 |Кот-д’Івуар на ЧС-2010 |Кот-д’Івуар на КАН-2012 |Кот-д’Івуар на КАН-2013 |Кот-д’Івуар на ЧС-2014 |Кот-д’Івуар на КАН-2015 }} [[Катэгорыя:Івуарыйскія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Кот д’Івуару]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Бэвэрэн»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Ле-Ман»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Ліль»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Арсэнал» Лёндан]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Рома» Рым]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Хэбэй Чайна Форчун» Ланфан]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Парма»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Трабзанспор» Трабзон]] 8prxiqktskwngr0wyzgshm4y8lzcxn0 Нэматоды 0 148441 2330742 2248988 2022-07-31T10:29:50Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Таксанамічная інфармацыя |Назва = Нэматоды |Выява = CelegansGoldsteinLabUNC.jpg |Подпіс да выявы = |Царства = [[Жывёлы]] |Тып = Нэматоды |Падтып = |Кляса = |Інфракляса = |Атрад = |Падатрад = |Сямейства = |Род = |Від = |Лацінская назва = Nematoda }} '''Круглыя ​​чарвякі''' або '''нэматоды''' ({{мова-la|Nematoda}}) — тып першаснапалосных [[Чарвякі|чарвякоў]]. У цяперашні час апісана больш за 24 тысяч відаў [[Паразытызм|паразытычных]] і вольнажывучых нэматодаў<ref>Hodda, Mike. [http://www.mapress.com/zootaxa/2011/f/zt03148p095.pdf Phylum Nematoda Cobb 1932] // Zootaxa. — 2011. — Vol. 3148. — P. 63-95.</ref>, аднак ацэнкі рэальнай разнастайнасьці, якія грунтуюцца на тэмпах апісаньня новых відаў (у асаблівасьці, спэцыялізаваных паразытаў [[Вусякі|вусякоў]]), меркавана налічвае існаваньне каля мільёна відаў<ref>Lambshead, P. J. D. (1993). «Recent developments in marine benthic biodiversity research». Oceanis 19 (6): 5–24</ref>. Нэматоды зьяўляюцца другой па краявіднай разнастайнасьці групай царства [[Жывёлы|жывёлаў]] пасьля вусякоў. Вольнажывучыя нэматоды жывуць у глебе, прэсных водах і [[мора]]х, дзе іхная колькасьць можа перавышаць 1 мільён асобінаў на 1 м³. Яны гуляюць важную ролю ў [[экасыстэма]]х. Нэматоды ''Halicephalobus mephisto'' лічацца самымі глыбокажывучымі сухапутнымі шматвузавымі арганізмамі на плянэце<ref>[http://www.nature.com/nature/journal/v474/n7349/full/nature09974.html Nematoda from the terrestrial deep subsurface of South Africa]. Nature : Nature Publishing Group</ref>. Шматлікія прадстаўнікі сталі паразытамі або камэнсаламі жывёлаў усіх буйных сыстэматычных групаў, уключаючы [[найпростыя|найпростых]]<ref>Энциклопедия Кольера, 2000</ref>. Яны выклікаюць нэматодныя [[Хвароба|хваробы]] [[Расьліны|расьлінаў]] або [[нэматадоза|нэматадозы]] жывёлаў і [[чалавек]]а. У расьлінаў, якія сталі ахвярай нэматодаў, назіраецца гібель каранёў, псута карняплодаў і стварэньне галаў. Сьцябловыя нэматоды выклікаюць парэпаньне сьцеблаў, гафрыроўку лісьця й гэтак далей. Нэматоды, якія паразытуюць у арганізме жывёлаў зьяўляюцца ўзбуджальнікамі інвазійных хваробаў<ref>[http://dic.academic.ru/dic.nsf/dic_biology/3648/%D0%9D%D0%95%D0%9C%D0%90%D0%A2%D0%9E%D0%94%D0%AB Нематоды] // Биология. Современная иллюстрированная энциклопедия / Гл. ред. А. П. Горкин. — М.: Росмэн, 2006.</ref>. Найбольш вядомымі паразытамі чалавека сярод круглых чарвякоў зьяўляюцца [[аскарыда|аскарыды]], [[вастрыца|вастрыцы]], [[трыхінела|трыхінелы]], [[анкіластома|анкіластомы]], [[дракункулёз|рышты]]. Іхныя яйкі трапляюць у чалавека пры незахаваньні правілаў асабістай гігіены з забруджанай ежай і вадой. Барацьба з паразытычнымі нэматодамі зводзіцца да выгнаньня іх з арганізма гаспадара. У зьнешнім асяродзьдзі праводзіцца іхнае зьнішчэньне мэдыка- й вэтэрынарна-санітарнымі, а таксама агратэхнічнымі мерапрыемствамі<ref>[http://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/113199/%D0%9D%D0%B5%D0%BC%D0%B0%D1%82%D0%BE%D0%B4%D1%8B Нематоды] — артыкул зь [[Вялікая савецкая энцыкляпэдыя|Вялікай савецкай энцыкляпэдыі]]</ref>. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://faculty.ucr.edu/~pdeley/lab/taxonomy.html Order-level classification of nematodes] {{ref-en}} * [https://web.archive.org/web/20131012004206/http://plpnemweb.ucdavis.edu/nemaplex/Ecology/feeding_habits.htm Feeding Habits of Families of Plant and Soil Nematodes] {{ref-en}} {{Сыстэматыка жывёлаў}} [[Катэгорыя:Нэматоды|*]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] ahuc91cghgu3q5fpn2zjiox80rza9lk Габрэйская аўтаномная вобласьць 0 149981 2330648 2315113 2022-07-31T01:13:43Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Адміністрацыйная адзінка |Назва = Габрэйская аўтаномная вобласьць |Назва ў родным склоне = Габрэйскай аўтаномнай вобласьці |Арыгінальная назва = {{мова-ru||скарочана}} Еврейская автономная область |Герб = Coat of arms of the Jewish Autonomous Oblast.svg |Сьцяг = Flag of the Jewish Autonomous Oblast.svg|border |Краіна = [[Расея]] |Гімн = |Статус = [[аўтаномная вобласьць]] |Від адміністрацыйнай адзінкі1 = [[Эканамічныя раёны Расеі|Эканамічны раён]] |Назва адміністрацыйнай адзінкі1 = [[Далёкаўсходні эканамічны раён (Расея)|Далёкаўсходні]] |Від адміністрацыйнай адзінкі2 = |Назва адміністрацыйнай адзінкі2 = |Уваходзіць у = [[Далёкаўсходняя фэдэральная акруга|Далёкаўсходнюю<br/>фэдэральную акругу]] |Від адміністрацыйнага падзелу = |Улучае = 5 [[раён]]аў |Від адміністрацыйнага цэнтру = |Цэнтар = [[Бірабіджан]] |БуйныГорад = Бірабіджан |БуйныяГарады = [[Бірабіджан]], [[Аблучча]], [[Нікалаеўка]], [[Ленінскае (Габрэйская аўтаномная вобласьць)|Ленінскае]], [[Амурзет]] |ДатаЎтварэньня = 20 жніўня 1934 <small>(як Біра-Біджанскі нацыянальны раён)</small><br />7 траўня 1934 <small>(як Аўтаномная Габрэйская нацыянальная вобласьць)</small> |Кіраўнік = [[Аляксандар Віньнікаў]] |Назва пасады кіраўніка = Губэрнатар |Кіраўнік2 = |Назва пасады кіраўніка2 = |АфіцыйныяМовы = [[Расейская мова|расейская]] |МовыВаЎжытку = |Насельніцтва = {{падзеньне}}172 671<ref name="zviestki">https://web.archive.org/web/20181225132215/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/PrPopul.xls%0A</ref> |Год перапісу = 2013 |Адсотак ад насельніцтва = |Месца паводле насельніцтва = 80 |Сьпіс паводле насельніцтва = |Шчыльнасьць = 4,76 |Месца паводле шчыльнасьці = |Нацыянальны склад = |Канфэсійны склад = |Плошча = 36 266 |Адсотак ад плошчы = |Месца паводле плошчы = 60 |Сьпіс паводле плошчы = |Максымальная вышыня = |Сярэдняя вышыня = |Мінімальная вышыня = |Шырата = |Даўгата = |Мапа = Jewish in Russia.svg |Загаловак мапы = |Памер мапы = 240 |Мапа адміністрацыйнай адзінкі = |Памер мапы аа = |Часавы пас = [[UTC]] +11 |Летні час = |Скарачэньне = |ISO = RU-YEV |FIPS = |Тэлефонны код = |Паштовыя індэксы = |Інтэрнэт-дамэн = |Код аўтамабільных нумароў = 79 |Парамэтар1 = |Назва парамэтру 1 = |Парамэтар2 = |Назва парамэтру 2 = |Сайт = http://www.eao.ru |Дадаткі = |Мэдыя-парамэтар1 = |Назва мэдыя-парамэтру 1 = |Мэдыя-парамэтар2 = |Назва мэдыя-парамэтру 2 = |Колер фону парамэтраў = {{Колер|Расея}} |Колер фону герб-сьцяг = {{Колер|Расея}} }} '''Габрэ́йская аўтаномная вобласьць''' ({{мова-ru|Еврейская автономная область}}, {{мова-yi|ייִדישע אווטאָנאָמע געגנט|скарочана}}) — суб’ект [[Расея|Расейскае Фэдэрацыі]], адзіная аўтаномная вобласьць у яе складзе<ref>Зьвесткі паводле Канстытуцыі Расейскае Фэдэрацыі (артыкул 5, пункт 1)</ref>. Месьціцца на ўсходзе Расеі, уваходзіць у склад [[Далёкаўсходняя фэдэральная акруга|Далёкаўсходняй фэдэральнай акругі]] краіны. Адміністрацыйны цэнтар — места [[Бірабіджан]], знаходзіцца на паўночным усходзе аўтаномнай вобласьці. Мяжуе з двума суб’ектамі Расейскае Фэдэрацыі, серад якіх адна вобласьць ([[Амурская вобласьць|Амурская]], на паўночным захадзе) і адзін край ([[Хабараўскі край|Хабараўскі]], на поўначы й захадзе). На поўдзень і паўднёвы захад праходзіць мяжа Расеі з [[Кітай|Кітаем]]. == Гісторыя == Паўночны бераг ракі [[Амур]], у тым ліку й тэрыторыя сучаснай Габрэйскай аўтаномнай вобласьці, трапіла ў склад [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] паводле Айгунскае дамовы 1858 году і Пэкінскага трактату 1860 году, якія былі заключаныя з [[імпэрыя Цын|цынскім]] Кітаем. У сьнежні 1858 году расейскі ўрад пачаў фармаваць [[казакі|казацкія]] атрады для абароны паўднёва-ўсходніх памежных рэгіёнаў Сыбіры і камунікацыяў на рэках Амур і [[Усуры|Ўсуры]], пачалася калянізацыя пасяленцамі з Забайкальля. З 1858 па 1882 гады на тэрыторыі будучай аўтаномнай вобласьці было заснавана 63 паселішчы. Гэтыя тэрыторыі дасьледаваў шэраг географаў, этнографаў, натуралістаў і батанікаў, што паспрыяла разьвіцьцю рэгіёну. У 1898 годзе пачалося будаўніцтва ўчастку [[Чыта]] — [[Уладзівасток]] [[Транссыбірская магістраль|Транссыбірскае магістралі]]. Гэты ўчастак стаў праходзіць тэрыторыяй будучай аўтаномнай вобласьці, што стала штуршком для заснаваньня ў рэгіёне новых паселішчаў і прытоку новых пасяленцаў. У 1908 року зьявіліся станцыі Валачаеўка, Аблучча і Біра, праз два гады былі збудаваныя станцыі Біракан і Ландока, яшчэ праз два гады адкрытая станцыя Ціханькая. У дарэвалюцыйныя часы большасьць мясцовага насельніцтва была фэрмэрамі, аднак існавала здабыча лесу, золата, чыгуначныя майстэрні. Падчас грамадзянскай вайны ў Расеі гэтая прамысловасьць была разбураная і была адноўленая толькі ў 1926—1927 гадох. === Пачатак габрэйскага засваеньня === 28 сакавіка 1928 року [[СССР|савецкім]] урадам была прынятая пастанова «Аб замацаваньні за Камітэтам па зямельным уладкаваньні габрэйскіх працоўных вольнае тэрыторыі каля ракі Амур для ўладкаваньня габрэйскіх працоўных», што азначала магчымасьць стварэньня габрэйскай нацыянальнай адміністрацыйна-тэрытарыяльнай адзінкі ў гэтым рэгіёне. У будучыні статус адміністрацыйна-тэрытарыяльнай адзінкі нават плянавалася падвысіць да рэспублікі ([[Аўтаномная Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|АССР]]), аднак гэты плян так і ня быў рэалізаваны<ref>{{Кніга|аўтар = А. И. Солженицын.|частка = |загаловак = Двести лет вместе|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = |год = |том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. 20 жніўня 1930 году Цэнтральны Выканаўчы Камітэт [[РСФСР]] прыняў пастанову, згодна зь якой на тэрыторыі будучай аўтаномнай вобласьці быў утвораны Біра-Біджанскі нацыянальны раён у складзе тагачаснага Далёкаўсходняга краю. Некаторыя арганізацыі, напрыклад, габрэйскія камуністычная аб’яднаньні, сталі заахвочваць эміграцыю ў гэты раён<ref>{{Кніга|аўтар = Michael Walsh.|частка = |загаловак = George Koval: Atomic Spy Unmasked|арыгінал = |спасылка = http://www.smithsonianmag.com/history-archaeology/Iowa-Born-Soviet-Trained.html|адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = Smithsonian|год = |том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. 7 траўня 1934 году Прэзыдыюм ЦВК пастанавіў падвысіць статус нацыянальнага раёну да аўтаномнае вобласьці, праз што Біра-Біджанскі нацыянальны раён стаў Габрэйскай аўтаномнай вобласьцю ў складзе РСФСР. Аднак праз чатыры гады, з утварэньнем Хабараўскага краю, аўтаномная вобласьць увайшла у яго склад. Савецкае кіраўніцтва прадугледжвала стварэньне г.зв. «савецкага Сіёну», у якім разьвівалася б пралетарска арыентаваная, ідышамоўная габрэйская культура. Погляды Сталіна на нацыянальныя пытаньні разглядалі этнас як нацыю толькі ў выпадку, калі гэты этнас меў вызначаную тэрыторыю. Габрэйскія камуністычныя актывісты сьцьвярджалі, што спосабам вырашэньня гэтага пытаньня было стварэньне габрэйскай адміністрацыйна-тэрытарыяльнай адзінкі. Іншым фактарам было жаданьне ідэалягічнае супрацьвагі сіянісцкаму руху, які імкнуўся да стварэньня габрэйскае дзяржавы на [[Блізкі Ўсход|Блізкім Усходзе]], а таксама адсутнасьць у гэтым рэгіёне дастатковае колькасьці сталага насельніцтва, што было б непажаданым у памежным рэгіёне. У 1930-х гадох была распрацаваная масавая кампанія па заахвочваньні перасяленьня габрэяў у гэты рэгіён. Серад гэтае кампаніі адзначаліся ідышамоўныя раманы, якія з добрага ракурсу апісвалі сацыялістычны лад жыцьця на новых тэрыторыях. Выкарыстоўваліся асаблівыя мэтады агітацыі: так, спэцыяльныя самалёты раскідвалі ўлёткі на габрэйскімі кварталамі ў [[БССР|Беларусі]], быў зьняты фільм пра габрэйскую сям’ю, якая ўцякла ў СССР з [[ЗША]] з прычыны [[Вялікая дэпрэсія|Вялікае дэпрэсіі]]. Габрэйскія пасяленцы спрыялі разьвіцьцю габрэйскае культуры ў аўтаномнай вобласьці. Была створаная ідышамоўная газэта Бірабіджанэр Штэрн ({{мова-be|«Бірабіджанская зорка»}}), ствараліся тэатральныя трупы, вуліцы атрымоўвалі назвы ў гонар габрэйскіх пісьменьнікаў. === Пэрыяд перад Другой сусьветнай вайной === У 1937 годзе габрэйскае насельніцтва дасягнула піку серад насельніцтва ўсёй аўтаномнай вобласьці, склаўшы 20 тыс. чал., пасьля чаго, аднак, яно пачало бесьперапынна скарачацца. У сярэдзіне 30-х гадоў пачаліся рэпрэсіі габрэйскіх культурных дзеячоў, сталі зачыняцца школы на ідыш. Пасьля пачатку [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] кампанія па заахвочваньні перасяленьня габрэяў на ўсход прыпынілася, па заканчэньні вайны яна была адноўленая. === Па распадзе СССР === У 1991 годзе Габрэйская аўтаномная вобласьць была выведзеная са складу Хабараўскага краю і стала суб’ектам Расейскае Фэдэрацыі, аднак на гэты момант большасьць габрэяў зьехала з аўтаномнай вобласьці, а астатняе габрэйскае насельніцтва складала толькі менш за 2% ад насельніцтва аўтаномнай вобласьці. Тым ня менш, ідыш зноў атрымаў магчымасьць выкладацца ў школах, пачалося адкрыцьцё ідышамоўных радыёстанцыяў, Бірабіджанэр Штэрн працягваў публікаваць разьдзел на ідыш. У 2003 годзе быў выпушчаны фільм пра гісторыю ўзьнікненьня Габрэйскай аўтаномнай вобласьці і пачатку ў ёй габрэйскага пасяленьня<ref>{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://www.imdb.com/title/tt0323008/| копія = | дата копіі = | загаловак = L'Chayim, Comrade Stalin!| фармат = | назва праекту = Internet Movie Database. IMDB.com, Inc. 2011| выдавец = | дата = 26 сьнежня 2013 | мова = en| камэнтар = }}</ref>. Існуюць прапановы аб’яднаньня аўтаномнай вобласьці з Хабараўскім краем<ref>{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://www.polit-nn.ru/?pt=analytics&view=single&id=3| копія = | дата копіі = | загаловак = «Парад объединений»| фармат = | назва праекту = Полит-НН.Ру| выдавец = | дата = 26 сьнежня 2013 | мова = ru| камэнтар = }}</ref><ref name=ishajeu>{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://primamedia.ru/news/show/?id=13160| копія = | дата копіі = | загаловак = Виктор Ишаев предлагает объединить Камчатку с Корякией и Приморьем, Якутию с Магаданской областью и Чукоткой, Хабаровский край с Амурской областью, ЕАО и Сахалином| фармат = | назва праекту = PrimamMedia.ru| выдавец = | дата = 26 сьнежня 2013 | мова = ru| камэнтар = }}</ref> або з Амурскай вобласьцю<ref name=ishajeu/>. Першы праект падтрымоўвае паўнамоцны прадстаўнік прэзыдэнта Расеі ў Далёкаўсходняй фэдэральнай акрузе Віктар Ішаеў<ref name=ishajeu/>, аднак падобныя прапановы выклікаюць нязгоду серад жыхароў аўтаномнай вобласьці і сяброў габрэйскае супольнасьці Расеі, тым ня менш, падобныя праекты пакуль лічацца заўчаснымі. Супраць мажлівых праектаў аб’яднаньня выступаюць кіраўнікі раёнаў аўтаномнае вобласьці<ref>{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://eaomedia.ru/news/politics/19.02.2013/258109/rukovoditeli-rayonov-oblasti-ne-vidyat-smisla-v-ob-edinenii-eao-i-habarovskogo-kr.html| копія = | дата копіі = | загаловак = Руководители районов области не видят смысла в объединении ЕАО и Хабаровского края| фармат = | назва праекту = EAOmedia.ru| выдавец = | дата = 26 сьнежня 2013 | мова = ru| камэнтар = }}</ref>. == Насельніцтва == Паводле зьвестак Расстату на 2013 год, насельніцтва аўтаномнай вобласьці склала 172 671 чал.<ref name="zviestki"/> У тым ліку, шчыльнасьць насельніцтва склала 4,76 чал./км², дзеля мескага насельніцтва — 67,87%. Нацыянальны склад на 2010 год разьмяркоўваецца наступным чынам: [[расейцы]] — 92,7%; [[украінцы]] — 2,8%; [[габрэі]] — 1,0%<ref>https://web.archive.org/web/20120601173256/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab7.xls</ref>. У аўтаномнай вобласьці зарэгістраваныя праваслаўныя арганізацыі, а таксама 34 рэлігійныя [[юдаізм|юдэйскія]] арганізацыі. Існуюць [[баптызм|баптысцкія]] й [[іслам|мусульманскія]] супольнасьці. У дзень сьвяткаваньня 70-годзьдзя аўтаномнай вобласьці адкрытая Галоўная [[сынагога]]. == Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел == [[Файл:Jewish Autonomous Oblast s ciframi color.svg|міні|230пкс|Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Габрэйскай аўтаномнай вобласьці]] У склад Габрэйскай аўтаномнай вобласьці ўваходзяць 5 раёнаў: # Аблучанскі; # Сьмідовіцкі; # Бірабіджанскі; # Ленінскі; # Акцябарскі. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20151208170116/http://www.eao.ru/ Афіцыйны сайт]{{ref-ru}}{{ref-en}}{{ref-zh}} * [https://web.archive.org/web/20090925141428/http://dfoportal.info/area07x/ Заканадаўства Габрэйскай аўтаномнай вобласьці]{{ref-ru}} {{Далёкаўсходняя фэдэральная акруга}} {{Суб’екты Расеі}} {{РСФСР}} [[Катэгорыя:Габрэйская аўтаномная вобласьць| ]] hy9sgw0hvx8e0inw1ov288kmbjt8oec Бітва на Косавым полі (1389) 0 150319 2330634 2326576 2022-07-30T23:52:22Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|2=Бітва пад Косава}} {{Узброены канфлікт |Назва = Бітва на Косавым полі |Вайна = [[Асманскія войны ў Эўропе]] |Выява = Battle of Kosovo, Adam Stefanović, 1870.jpg |Подпіс да выявы = Карціна Адама Стэфанавіча «Бой на Косаве» |Дата = 15—16 чэрвеня 1389 |Месца = [[Косава поле]] каля [[Прышціна|Прышціны]] |Вынік = Перамога турак,<br />сьмерць абодвух ваеначальнікаў,<br />страта значнай часткі абодвух войскаў |Войска1 = [[Файл:Nemanjić dynasty coat of arms, small, based on Palavestra.jpg|20пкс]] [[Мараўская Сэрбія]]<br />[[Файл:Coat of arms of Branković family (small).svg|20пкс]] [[Вукава зямля]]<br />[[Файл:Coat of Arms of Bosnia and Herzegovina (1992-1998).svg|20пкс]] [[Каралеўства Босьнія]]<br />''У складзе арміяў:''<br />[[Файл:Logo Ordre de Malte.PNG|20пкс]] [[Гасьпітальеры]] |Войска2 = [[Файл:Flag of the Ottoman Sultanate (1299-1453).svg|20пкс]] [[Асманская імпэрыя]] |Камандуючы1 = [[Файл:Grb Lazarevic.png|20пкс]] князь [[Лазар Хрэбялянавіч]] †<br />[[Файл:CoatOfArmsOfJovanStefanovicBrankovic.png|20пкс]] князь [[Вук Бранкавіч]]<br />[[Файл:Kosačegrb.png|15пкс]] вялікі ваявода [[Улатка Вукавіч|Ўлатка Вукавіч]] |Камандуючы2 = султан [[Мурад I]] †<br /> прынц [[Баязыд I]]<br />прынц Якуб † |Колькасьць1 = Ад 12 000 да 33 000<ref name="ReferenceC"/><ref name=Sedlar /><ref name=Cowley /> |Колькасьць2 = Ад 27 000 да 40 000<ref name="ReferenceC" /><ref name=Sedlar /><ref name=Cowley /> |Страты1 = Значныя |Страты2 = Значныя }} '''Бітва на Косавым полі''' ({{мова-sr|Косовска битка, бој на Косову}}; {{мова-tr|Kosova Meydan Muharebesi}}) — буйная бітва, якая адбылася 15—16 чэрвеня 1389 году паміж аб’яднанымі войскамі [[Сэрбы|сэрбскіх]] [[фэўдал]]аў і [[Каралеўства Босьнія|Басьнійскага каралеўства]] і [[Войска Асманскай імпэрыі|турэцкім войскам]] на [[Косава поле|Косавым полі]], у 5 кілямэтрах ад сучаснай [[Прышціна|Прышціны]]. Сэрбскія войскі ўзначальвалі [[князь]] [[Лазар Хрэбялянавіч]], [[Вук Бранкавіч]] і вялікі [[ваявода]] [[Улатка Вукавіч|Ўлатка Вукавіч]]. Асманскім войскам камандаваў султан [[Мурад I]] разам з сваімі сынамі Якубам і [[Баязыд I|Баязыдам]]. Падчас бою загінула большая частка абодвух войскаў і абодва правадыры: Лазар, які трапіў у палон і быў пазьней пакараны, і Мурад, меркавана забіты [[Мілаш Обілічам|Мілашам Обілічам]]. Нягледзячы на перамогу асманскіх войскаў, адразу ж пасьля бою войска султана сьпешным маршам накіравалася да [[Эдырнэ|Адрыянопалю]] з-за вялікіх стратаў, а таксама з-за асьцярогі спадчыньніка Мурада Баязыда, што сьмерць ягонага бацькі можа прывесьці да смуты ў [[Асманская імпэрыя|Асманскай імпэрыі]]. Косаўская бітва адыгрывае важную ролю ў сэрбскай [[нацыя]]нальнай [[Самасьвядомасьць|самасьвядомасьці]], [[Гісторыя|гісторыі]] і [[фальклёр]]ы. Лазар і Мілаш Обіліч ушаноўваюцца як [[сьвяты]]я [[Праваслаўе|праваслаўнай царквой]]<ref>''Emmert, Thomas'' (1996), «„Milos Obilic and the Hero Myth“», Journal of the North American Society for Serbian Studies Т. 10{{ref-en}}</ref><ref>[http://www.srpska.ru/article.php?nid=95&sq=19,297&crypt= Святой верный князь Лазарь]{{ref-ru}}</ref>. == Падзеі напярэдадні == Пасьля [[Бітва на Марыцы|бітвы на Марыцы]] асманы пашырылі кола сваіх [[васалы|васалаў]], ім падпарадкаваліся гарады на [[Эгэйскае мора|Эгэйскім]] узьбярэжжы і важныя транспартныя пуцявіны. У 1383 годзе асманы наблізіліся да [[Салонікі|Салонікаў]], захапіўшы горад [[Сэрэ]] і навакольныя вобласьці. Ужо тады да іх зьвярталіся манахі з [[атон]]скіх [[кляштар]]аў, чые валадарствы апынуліся пад пагрозай і якія спрабавалі абараніць свае прыстанкі ад спусташэньня. Пасродкам [[Галіпальскі паўвостраў|паўвострава Галіпалі]] [[асманы]] падтрымлівалі сувязь з [[Малая Азія|Малой Азіяй]], а таксама наладзілі кантакты з [[Вэнэцыянская рэспубліка|Вэнэцыяй]] і [[Генуэская рэспубліка|Генуяй]], якія варагавалі паміж сабой за ўплыў над рэштай некалі магутнай [[Бізантыйская імпэрыя|Бізантыі]]<ref name="Гісторыя сэрбаў-107">''Чиркович Сима''. История сербов. — М.: Весь мир, 2009. — С. 107 — {{ISBN|978-5-7777-0431-3}}{{ref-ru}}</ref>. [[Файл:Central balkans 1373 1395 sr.png|зьлева|міні|200пкс|Тэрыторыя сэрбскіх княстваў, 1375—1395 гады]] У гэты пэрыяд [[туркі]] вызначыліся з стратэгіяй сваёй экспансіі<ref name="Гісторыя сэрбаў-107" />. Яны ахвотна ўдзельнічалі ў міжусобіцах [[Хрысьціяне|хрысьціянскіх]] кіраўнікоў, пры гэтым паступова асвойваючы іхныя тэрыторыі і падпарадкоўваючы сабе тых, каму раней абяцалі дапамогу. Падставай для падначаленьня сабе той або іншай вобласьці звычайна зьяўлялася сьмерць мясцовага кіраўніка або ўсобіцы ў ягонай сям’і. Свае паходы асманы прадпрымалі на досыць далёкія адлегласьці. Як правіла, ва ўсіх абласьцях [[Балканскі паўвостраў|Балканскага паўвострава]] турэцкія атрады зьяўляліся задаўга да таго, як [[Асманская імпэрыя|асманская дзяржава]] станавілася іх непасрэдным суседам<ref name="Гісторыя сэрбаў-107" />. На [[Мараўская Сэрбія|землях князя Лазара Хрэбялянавіча]] туркі зьявіліся яшчэ ў 1381 годзе, калі княскі [[ваявода]] Црэп разьбіў іх на [[Дубраўніца|Дубраўніцы]] блізу [[Парачын]]у<ref name="Гісторыя сэрбаў-107" /><ref name=ReferenceB>''Владимир Чоровић''. [http://www.rastko.rs/rastko-bl/istorija/corovic/istorija/3_13.html Историја Срба.] Библиотека Растко.{{ref-sr}}</ref>. Верагодна, турэцкі атрад апынуўся там пасьля апэрацыі ў [[Другое Баўгарскае царства|Баўгарыі]]. У 1386 годзе асманы распачалі значна больш сур’ёзнае ўварваньне. Іх войска ўзначальваў сам [[Мурад I|Мурад]], які дайшоў да [[Плочнік]]у, што на рацэ Топліцы. Падчас гэтага паходу туркі атакавалі [[кляштар Грачаніца|грачаніцкі кляштар]], дзе згарэла ўнутраная вежа, якая захоўвала каштоўныя рукапісы і кнігі<ref name="Гісторыя сэрбаў-107" />. У жніўні 1388 году, скарыстаўшыся варожасьцю басьнійскага караля [[Твэртка I|Твэртка]] з [[Балшычы|Балшычамі]], турэцкае войска пад правадырствам вядомага ваеначальніка Шахіна ўварвалася ў межы [[Білеча]], дзе было разьбітае<ref name=ReferenceB />. Паступова асманы ўзмацнялі націск на межах [[Сэрбія|Сэрбіі]]<ref name="Гісторыя сэрбаў-107" />. Ад земляў князя Лазара і Вука Бранкавіча іх аддзялялі толькі [[Вельбускае княства|ўладаньні Драгаша Дэянавіча]] на ўсходзе і спадчыньнікаў [[Вукашын Мрняўчэвіч|Вукашына Мрняўчэвіча]] на поўдні, якія былі турэцкімі [[васал]]амі. У той жа час з-за ўнутранага канфлікту ў [[Каралеўства Вугоршчына|вугорскім каралеўстве]] Лазар і Вук Бранкавіч фактычна апынуліся адрэзанымі ад [[Хрысьціянства|хрысьціянскіх]] земляў. Падчас вугорскай усобіцы яны падтрымалі Ладзіслава Нэапальскага, такім чынам, маючы сувязі зь ім і з харвацкімі гарадамі<ref>''Чиркович Сима''. История сербов. — М.: Весь мир, 2009. — С. 108 — {{ISBN|978-5-7777-0431-3}}{{ref-ru}}</ref>. У пачатку лета 1389 году турэцкі [[султан]] Мурад распачаў паход на Сэрбію. У складзе ягонага войска акрамя турак былі атрады васалаў і [[найміт]]ы. Падрыхтоўка да паходу ішла доўгі час, пра яе ведалі як сэрбскія кіраўнікі, так і іншыя дзяржавы, напрыклад [[Вэнэцыя]]<ref name=ReferenceB />. Празь землі сваіх васалаў у [[Македонія (вобласьць)|Македоніі]] султан выйшаў на Косава поле, адкуль мог зрушыцца ў любым кірунку. Даведаўшыся пра набліжэньне Мурада, князь Лазар і Вук Бранкавіч тэрмінова сабралі войска. На дапамогу ім прыйшоў буйны атрад ваяводы Ўлатка Вукавіча, пасланы басьнійскім каралём Твртка I<ref name="SerbHis">''Чиркович Сима''. История сербов. — М.: Весь мир, 2009. — С. 109 — {{ISBN|978-5-7777-0431-3}}{{ref-ru}}</ref>. == Сілы бакоў і вылучэньне арміяў == {{Падвойная выява|зьлева|Knez Lazar, Vladislav Titelbah.jpg|110|Murad I.jpg|95|Князь [[Лазар Хрэбялянавіч]]|Султан [[Мурад I]]}} Дакладная колькасьць змашаўшыхся ў абедзьвюх арміях невядомая. Розныя дасьледчыкі даюць розныя ацэнкі. Колькасьць турэцкіх войскаў, па некаторых зьвестках, складала ад 27 000 да 40 000 чалавек<ref name="ReferenceC">''Cox, John K''. The History of Serbia. — Greenwood Press. — P. 30{{ref-en}}</ref><ref name=Sedlar>''Sedlar, Jean W''. East Central Europe in the Middle Ages, 1000—1500. — University of Washington Press. — P. 244{{ref-en}}</ref><ref name=Cowley>''Cowley Robert, Geoffrey Parker''. The Reader’s Companion to Military History. — Houghton Mifflin Books. — P. 249{{ref-en}}</ref>. Сярод іх было ад 2 000 да 5 000 [[янычары|янычараў]], 2500 [[Кавалерыя|коньнікаў]] асабістай гвардыі султана , 6 000 [[сыпахі|сыпахаў]] , 20 000 [[азапы|азапаў]] і [[акынджы]] і да 8 000 воінаў васальных дзяржаваў<ref name="Vojna Enciklopedija 1972">Vojna Enciklopedija. — Beograd: Vojnoizdavacki zavod, 1972. — С. 659{{ref-sr}}</ref>. Турэцкія войскі вясной 1389 году з [[Плоўдзіў|Плоўдзіву]] вылучылі ў [[Іхтыман]] . Адтуль праз [[Вэлбужд]] яны дасягнулі [[Кратава]], дзе заставаліся некаторы час і, затым прайшоўшы праз [[Куманава]], [[Прэшэва]] і [[Гнілянэ]], 14 чэрвеня выйшлі да Косава поля<ref name="Vojna Enciklopedija 1972"/>. Акрамя султана і яго сыноў у войску знаходзіліся вядомыя турэцкія вайскаводы таго часу — [[Эўрэнос]], [[Шахін]] , Алі-паша й іншыя <ref name=ReferenceA>Жељко Фајфрић. [http://www.rastko.rs/kosovo/istorija/zfajfric-lazarevici_c.html#_Toc485973877 Сьвета лоза кнеза Лазара.] Библиотека Растко.{{ref-sr}}</ref> . Войска Лазара было меншым і налічвала ад 12 000 да 33 000 ваяроў<ref name="ReferenceC"/><ref name=Sedlar /><ref name=Cowley />. 12 000 — 15 000 чалавек знаходзіліся пад непасрэдным камандаваньнем Лазара, 5 000 — 10 000 пад камандаваньнем Вука Бранкавіча і прыкладна столькі ж ваяроў пад камандаваньнем басьнійскага ваяводы Ўлатка Вукавіча<ref name="Vojna Enciklopedija 1972"/>. Разам зь ім прыйшоў атрад [[Гасьпітальеры|рыцараў-гасьпітальераў]]<ref>''Hunyadi and Laszlovszky, Zsolt and József''. The Crusades and the military orders: expanding the frontiers of medieval Latin Christianity. — Budapest: Central European University Press. Dept. of Medieval Studies. — P. 285—290{{ref-en}}</ref>. Аб падрыхтоўках сэрбаў да бітвы вядома менш. Гісторыкі сыходзяцца на думцы, што збор войскаў адбыўся ў месьце [[Ніш]]ы, на правым беразе [[Паўднёвая Марава|Паўднёвай Маравы]]. Сэрбы заставаліся там да прыходу вестак аб руху турак праз [[Вэлбужд]], пасьля чаго войска Лазара праз [[Прокупле]] выйшла да Косава поля, якое было важным раздарожжам і адкрывала туркам некалькі маршрутаў для руху ўглыб сэрбскіх земляў<ref name="Vojna Enciklopedija 1972"/>. [[Файл:Sabor u Prizrenu pred Kosovsku bitku.jpg|230пкс|міні|Карціна Стэва Тодаравіча «Сабор у Прызрэне напярэдадні Косаўскай бітвы»]] На думку дасьледчыка Жэлька Файфрыча, войска саюзьнікаў шмат у чым саступала турэцкаму. У ім не было цэнтралізаванага кіраўніцтва, яно была падзелена паміж трыма галоўнымі камандзірамі — Лазарам, Вукам Бранкавічам і Ўлаткам Вукавічам<ref name=ReferenceA />. Таксама саюзьніцкая армія была незбалянсаванай складова. Яе асноўную частку складала цяжкая [[кавалерыя]] у латах, досыць слаба прыкрытая пяхотай<ref name=ReferenceA />. Гэта, у сваю чаргу, давала значную перавагу турэцкаму войску, у якому былі шырока прадстаўленыя розныя тыпы войскаў, падпарадкаваныя аднаму камандзіру — султану [[Мурад I|Мураду]]<ref name=ReferenceA />. Таксама варта адзначыць, што з часоў цара [[Стэфан Ураш IV Душан|Душана]] сэрбскія войскі ня мелі буйных бітваў з войскамі іншай дзяржавы. Іх ваенны досьвед у асноўным грунтаваўся на сутыкненьнях паміж самімі сэрбскімі [[фэадал]]амі. У той самы час турэцкая армія была загартаванай у разнасатайных войнах, яе досьвед павялічваўся на працягу амаль 30 год пераможных ваенных кампаній<ref name=ReferenceA />. Дыскусійным застаецца пытаньне аб ролі астатніх сэрбскіх фэадалаў<ref name=ReferenceA />. Напрыклад [[Марка Мрняўчэвіч]] не прыйшоў на дапамогу войскам Лазара, аднак невядома, ці быў ён у лягеры турэцкага султана. [[Драгаш Дэянавіч]] хоць і прапусьціў асманскае войска праз свае землі, сам браць удзел у бітве на баку турак ня стаў. Таксама невядома, дзе падчас бітвы быў [[Джурадж Страцыміравіч]], які раней дапамагаў туркам і быў ворагам басьнійскага караля Твэртка I<ref name=ReferenceA />. == Ход бітвы == [[Файл:Battle of Kosovo, disposition of troops.svg|міні|230пкс|Пазыцыі арміяў перад боем]] Бітва адбылася 15 чэрвеня 1389 году паблізу сучаснага места [[Прышціна]] ў [[Косава|Косаве]]. Войскі разьмясьціліся наступным чынам: султан Мурад узначаліў цэнтар свайго войска, флянгамі камандавалі яго сыны Баязыд I (правы) і Якуб (левы). Перад асноўнымі сіламі асманскага войска ў лінію пашыхтаваліся 1000 лучнікаў, ззаду разьмясьціліся [[азапы]] і [[акынджы]], а ў цэнтры турэцкага шыхту — [[янычары]] . Там жа знаходзіўся Мурад з сваёй аховай. Невялікі атрад быў выдзелены для прыкрыцьця абозу<ref name="Vojna Enciklopedija 1972"/>. Цэнтрам сэрбскай арміі камандаваў сам князь Лазар, Вук Бранкавіч камандаваў правым флянгам, Улатка Вукавіч — левым. Па ўсім фронце сэрбскай арміі разьмясьцілася цяжкая коньніца, на флянгах — конныя лучнікі. За імі знаходзіліся атрады пяхоты<ref name="Vojna Enciklopedija 1972"/>. Сэрбскія і турэцкія крыніцы даюць супярэчлівыя зьвесткі аб ходзе бітвы, таму рэканструкцыя бою ўяўляе цяжкасьці для гісторыкаў. Бітва пачалася з абстрэлу турэцкімі лучнікамі сэрбскіх пазыцыяў і атакі сэрбскай цяжкай коньніцы, якая ўрэзалася клінам у турэцкія пазыцыі<ref>Vojna Enciklopedija. — Beograd: Vojnoizdavacki zavod, 1972. — С. 660 {{ref-sr}}</ref>. Прарваўшы левы флянг асманаў, сэрбы не дамагліся посьпеху ў цэнтры і на правым флянгу туркаў. Тым ня менш, левае крыло турэцкай арміі пад камандаваньнем Якуба панесла цяжкія страты. Неўзабаве лёгкая турэцкая [[кавалерыя]] і пяхота контратакавалі закутых у латы сэрбскіх коньнікаў і адкінулі іх. Сэрбскім воінам удалося дамагчыся пэўнага посьпеху і ў цэнтры, троху адціснуўшы турак. Аднак на правым флянгу Баязыд I перайшоў у контратаку, адціснуўшы сэрбаў і ўдарыўшы па іхнай пяхоце{{Заўвага|За гэтую контратаку [[Баязыд I]] атрымаў мянушку «Бліскучы».}}. Паступова абарона сэрбскай пяхоты была прарваная, і яна пачала адступаць. Вук Бранкавіч, імкнучыся выратаваць рэшту войска, пакінуў поле бою. Пазьней народная пагалоска абвінаваціла яго ў здрадзе. Усьлед за ім з поля бою сышла і рэшта атрадаў Улатка Вукавіча і князя Лазара. Сам Лазар у ходзе бою паранены трапіў у палон і быў [[Сьмяротнае пакараньне|страчаны]] ў той жа дзень<ref name="SerbHis"/>. Султан быў забіты яшчэ ў пачатку бою. Паводле некаторых дадзеных, яго забіў сэрбскі князь [[Мілаш Обіліч]], які, меркавана, выдаўшы сябе за перабежчыка, пранік у шацёр султана і закалоў яго нажом, пасьля чага быў забіты султанскай аховай<ref name=ReferenceB/><ref name=ReferenceA />. У [[Флярэнцыя|флярэнтыйскім]] лісьце каралю Твэртку гаворыцца, што Мурад быў забіты адным з 12 шляхетных сэрбаў, якія ў пачатку бою змаглі прарвацца скрозь шэрагі турэцкіх воінаў<ref>''Wayne S. Vucinich & Thomas A. Emmert''. Kosovo: Legacy of a Medieval Battle. — University of Minnesota, 1991{{ref-en}}</ref>. Паводле сьцьвярджэньняў турак, якія прыводзіў бізантыйскі гісторык XV стагодзьдзя [[Лаонік Халкакандыл|Халкакандыл]], Мурад быў забіты Мілашам Обілічам пасьля бітвы, сэрб прыкінуўся мёртвым і забіў Мурада, калі той аглядаў поле бою<ref name="SerbHis"/>{{Заўвага|Магіла султана Мурада да сёньняшніх дзён захавалася на Косавым полі, яна не была зруйнавана, незважаючы нават на шматлікія войны паміж сэрбамі і туркамі.}}. Пасьля гібелі султана турэцкае войска ўзначаліў ягоны сын Баязыд I. Калі Баязыд даведаўся пра гібель бацькі, ён паслаў ганца ды старэйшага брата Якуба, які яшчэ ня ведаў аб здарэньні. Баязыд перадаў Якубу, быццам бы іхны бацька Мурад аддаў ім новыя загады. Калі Якуб прыбыў да Баязыда, яго задушылі. Такім чынам , Баязыд стаў адзіным спадчыньнікам Мурада і ўзначаліў асманскую дзяржаву<ref>''Imber, Colin''. The Ottoman Empire: The Structure of Power, 2nd ed.. — New York: Palgrave Macmillan, 2009. — P. 85 — {{ISBN|0-230-57451-3}}{{ref-en}}</ref>. == Вынікі і наступствы бітвы == [[Файл:Battle of Kosovo 1989 commemorationn coin kosovo heros.JPG|170пкс|міні|Памятная манэта «600 гадоў Косаўскай бітве», [[СФРЮ]], 1989 год]] Турэцкае войска пасьля бітвы пакінула Косава поле і рушыла на ўсход, бо новы султан Баязыд баяўся за сваю ўладу і імкнуўся замацаваць свой ​​уплыў. [[Вук Бранкавіч]], які валодаў тэрыторыяй, дзе адбылася бітва, застаўся пры ўладзе і не адразу скарыўся туркам <ref name="SerbHis"/>. Гібель абодвух кіраўнікоў і факт таго, што Баязыд не застаўся ў [[Сэрбія|Сэрбіі]], каб выкарыстаць перамогу свайго войска, выклікала дыскусію аб тым, наколькі пераканаўчай была турэцкая перамога і ці была атрыманая перамога наогул якім-небудзь з бакоў<ref name=ReferenceB />. І на працягу некалькіх месяцаў пасьля бітвы ў суседніх краінах не было вядома, хто перамог<ref name=ReferenceA/>. Басьнійскі кароль [[Твэртка I]] апавяшчаў жыхароў гораду [[Трагір]], якім валодаў, і сяброўскай [[Флярэнцыя|Флярэнцыі]] пра вялікую перамогу хрысьціянаў і гібелі нямногіх сваіх людзей. Гібель турэцкага султана была ўспрынятая ў [[Бізантыя|Бізантыі]] й іншых [[Эўропа|эўрапейскіх]] краінах як пацьверджаньне перамогі сэрбаў<ref name="SerbHis"/>. Падобнай пазыцыі прытрымліваўся і бізантыйскі летапісец [[Кідон]], які абвінаваціў [[імпэратар]]а [[Мануіл II Палеалог|Мануіла II Палеалога]], што ён ня хоча скарыстацца паразай туркаў і рушыўшым усьлед за гібельлю [[Мурад I|Мурада I]] усобіцамі ў Асманскай імпэрыі<ref name=ReferenceA/> . Адзін зь [[летапіс]]аў [[Дуброўніцкая рэспубліка|Дуброўніку]] XV стагодзьдзя сьцьвярджае, што перамогу не здабыў ніводзін з бакоў, бо страты сярод воінаў былі вельмі вялікімі<ref name = ReferenceA/>. Аднак у Мараўскай Сэрбіі адразу зразумелі значэньне і магчымыя наступствы бітвы. У баі загінуў ня толькі князь Лазар, які пакінуў спадчыньнікам малалетняга сына [[Стэфан Лазаравіч|Стэфана]]. Загінула амаль усё [[арыстакратыя]], вялікія былі страты і сярод простых ваяроў<ref name=ReferenceB/>. У краіне неўзабаве ўсталявалася думка, што для адпору новаму турэцкаму або будзь-якому іншаму ўварваньню ня хопіць моцы<ref name=ReferenceB/> . == Адлюстраваньне бітвы ў фальклёры == [[Файл:Miloš Obilić, by Aleksandar Dobrić, 1861.jpg|150пкс|міні|зьлева|Карціна Аляксандра Добрыча «Мілаш Обіліч»]] [[Файл:Kosovo Maiden, Uroš Predić, 1919.jpg|230пкс|міні|Карціна Ураша Прэдзіча «Косаўская дзяўчына»]] Бітва войска Лазара з туркамі адыгрывае значную ролю ў сэрбскім [[фальклёр]]ы. [[паданьне|Паданьні]] пра бітву множыліся. У хрысьціянскім асяродзьдзі паўстаў матыў здрады, спачатку прыпісваны басьнійскаму атраду і нейкаму Драгаславу, а пасьля — Вуку Бранкавічу. Ужо ў першыя дзесяцігодзьдзі пасьля бою зьяўляецца [[легенда]] пра абылганага віцязя, які прабраўся ў турэцкі лягер і забіў султана. Пад уплывам [[Рыцарская паэзія|рыцарскай эпікі]] была ўсталяваная сувязь паміж забойцам Мурада і здраднікам Лазара — абедзьве ролі адводзіліся княскім шваграм<ref name="SerbHis" />. Да канца XV стагодзьдзя ўжо было вядомае паданьне пра вечар князя і яго ўрачыстую прамову. Узьнік цэлы цыкль народных песень з мноствам маляўнічых дэталяў. Паводле народных паданьняў, Косаўская бітва стала прычынай перасяленьняў, паслужыўшы пачаткам пералому ў разьвіцьці плямёнаў і родаў. На думку вядомага сэрбскага гісторыка [[Сіма Чыркавіч|Сімы Чыркавіча]], яна стала найважнейшай гістарычнай падзеяй, якая «ярчэй іншых урэзалася ў народную сьвядомасьць»<ref name=Ch>{{Кніга|аўтар = Чиркович С.|частка = |загаловак = История сербов|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = М.|выдавецтва = Весь мир|год = 2009|том = |старонкі = 110|старонак = |сэрыя = |isbn = 978-5-7777-0431-3|наклад = }}</ref>. Падобнае меркаваньне агучыў і іншы вядомы сэрбскі гісторык [[Уладзімер Чоравіч]]<ref name=ReferenceB/>. Легенды пра бітву аж да XX стагодзьдзя служылі, з аднаго боку, заклікам да гераічных подзьвігаў і самаахвяраваньня, а зь іншага — для асуджэньня здрады<ref name=Ch/>. Да цяперашняга часу захаваліся такія народныя песьні і паданьні аб косаўскай бітве, як ''«Слава кнеза Лазара ў Крушевцу»'', ''«Бановић Страхиња»'', ''«Косовка девојка»'', ''«Смрт мајке Југовића»'', ''«Цар Лазар и царица Милица»'', ''«Зидање Раванице»''. На думку сэрбскага дасьледчыка Дзімітрые Багданавіча, гэтыя й іншыя народныя песьні фармуюць комплекс станоўчых, адмоўных і трагічных герояў сэрбскай нацыянальнай гісторыі<ref>''Димитрије Богдановић''. [http://www.rastko.rs/kosovo/istorija/knjiga_o_kosovu/bogdanovic-kosovo_1_c.html#1_VII Књига о Косову.] Библиотека Растко.{{ref-sr}}</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * ''Ломоносов Матвей''. Русские исторические источники Косовской битвы 1389 г.. — Пермь: Пермский госуниверситет, 2005. — С. 25{{ref-ru}} * ''Чиркович Сима''. История сербов. — М.: Весь мир, 2009. — 448 с — {{ISBN|978-5-7777-0431-3}}{{ref-ru}} == Вонкавыя спасылкі == * ''Владимир Чоровић''. [http://www.rastko.rs/rastko-bl/istorija/corovic/istorija/3_13.html Историја Срба.] Библиотека Растко{{ref-sr}}. * ''Димитрије Богдановић''. [http://www.rastko.rs/kosovo/istorija/knjiga_o_kosovu/bogdanovic-kosovo_1_c.html#1_VII Књига о Косову.] Библиотека Растко{{ref-sr}}. * ''Жељко Фајфрић''. [http://www.rastko.rs/kosovo/istorija/zfajfric-lazarevici_c.html#_Toc485973877 Света лоза кнеза Лазара.] Библиотека Растко{{ref-sr}}. * [http://czipm.org/osman.html Видовдан 1389. у османским очима]{{ref-sr}}. * [http://www.srpsko-nasledje.co.rs/sr-l/1998/11/article-6.html Oklopnici protiv janićara]{{ref-sr}}. * ''Матвей Ломоносов''. [https://web.archive.org/web/20130123111338/http://www.rastko.rs/rastko-bl/istorija/corovic/istorija/3_13.html Русские исторические источники Косовской битвы 1389 г]{{ref-ru}}. * ''Mark Gottfried''. [http://www.kosovo.net/kosbitka.html The events Surrounding the Battle of Kosovo 1389 and its cultural effect on the Serbian people]{{ref-en}}. {{Добры артыкул}} [[Катэгорыя:Бітвы ў Сэрбіі|Косавым полі]] [[Катэгорыя:Бітвы Сэрбіі|Косавым полі]] [[Катэгорыя:Бітвы Асманскай імпэрыі|Косавым полі]] [[Катэгорыя:Падзеі 1389 году]] [[Катэгорыя:Бітвы XIV стагодзьдзя]] rhr7czeaqfa66g58obo9t5uenferydx Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар бэрнардынаў (Будслаў) 0 153307 2330695 2310866 2022-07-31T06:25:00Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Славутасьць |Тып = Помнік сакральнай архітэктуры |Назва = Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар бэрнардынаў |Арыгінальная назва = |Выява = Будслаў. Касцёл (2010) (01).jpg |Подпіс выявы = Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі |Шырыня выявы = |Статус = [[Сьпіс гісторыка-культурных каштоўнасьцяў Мядзельскага раёну|ахоўная зона]] |Краіна = Беларусь |Назва месцазнаходжаньня = вёска |Месцазнаходжаньне = Будслаў |Адрас = |Канфэсія = |Эпархія = |Ордэнская прыналежнасьць = |Тып кляштара = |Тып будынка = |Архітэктурны стыль = |Аўтар праекту = |Будаўнік = |Заснавальнік = |Першае згадваньне = |Заснаваньне = |Асноўныя даты = {{Славутасьць/Даты||||||}} |Скасаваны = |Пачатак будаўніцтва = |Канчатак будаўніцтва = |Будынкі = {{Славутасьць/Будынкі||||||}} |Прыбудоўкі = |Вядомыя насельнікі = |Рэліквіі = [[Будслаўскі абраз Маці Божай]] |Плябан = |Стан = |Шырата паўшар’е = паўночнае |Шырата градусаў = 54 |Шырата хвілінаў = 47 |Шырата сэкундаў = 13.2 |Даўгата паўшар’е = усходняе |Даўгата градусаў = 27 |Даўгата хвілінаў = 27 |Даўгата сэкундаў = 5.5 |Назва мапы = |Назва мапы2 = Беларусі (Менская вобласьць) |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Сайт = http://site.catholic.by/budslau/ |Commons = Church of the Assumption of Mary in Budsłaŭ }} '''Касьцёл Унебаўзя́цьця Найсьвяце́йшай Па́нны Мары́і і кля́штар бэрнарды́наў''' — помнік архітэктуры XVII—XVIII стагодзьдзяў у [[Будслаў|Будславе]]. Знаходзіцца ў цэнтры гістарычнага [[мястэчка]], на Красным пляцы. Твор архітэктуры [[віленскае барока|віленскага барока]]. Аб’ект [[Дзяржаўны сьпіс гісторыка-культурных каштоўнасьцяў Рэспублікі Беларусь|Дзяржаўнага сьпісу гістарычна-культурных каштоўнасьцяў Беларусі]]. [[Сьпіс малых базылік Беларусі|Малая папская базыліка]]. Комплекс складаўся з касьцёла, кляштарнага корпуса, плябаніі і гаспадарчых пабудоваў. У другой палове XIX ст. улады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] [[Сьпіс помнікаў архітэктуры Вялікага Княства Літоўскага, зруйнаваных уладамі Расейскай імпэрыі|зруйнавалі кляштарны корпус]]. У наш час касьцёл [[Рымска-Каталіцкі Касьцёл на Беларусі|дзейнічае]], пры ім штогод (2 ліпеня) ладзіцца [[Будслаўскі фэст]]. У касьцёле захоўваецца [[Будслаўскі абраз Маці Божай|цудоўны абраз Маці Божай]]. == Гісторыя == === Вялікае Княства Літоўскае === Першы пісьмовы ўпамін пра кляштар ў Будславе датуецца 1504 годам, калі [[вялікі князь літоўскі|вялікі князь]] [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандар]] перадаў [[Вільня|віленскім]] [[бэрнардыны|бэрнардынам]] 6000 [[морг]]аў лесу ў [[Менскі павет|Менскім павеце]]. Манахі, якія атрымалі зямлю, жылі па 2—4 чалавекі ў пабудовах-будах, маючы пры гэтым капліцу. У 1591 годзе айцы-бэрнардыны збудавалі драўляны касьцёл пад тытулам Наведваньня Марыяй Лізаветы. З 1613 году ў касьцёле захоўваецца цудоўны [[Будслаўскі абраз Маці Божай|абраз Маці Божай]], прывезены ў 1598 годзе [[Ян Пац|Янам Пацам]] з [[Рым]]у (дарунак [[Папа|папы]] [[Клімэнт VIII (папа рымскі)|Клімэнта VIII]]). У 1643 годзе з фундацыі [[Ваяводы полацкія|ваяводы полацкага]] [[Януш Кішка|Януша Кішкі]] ў мястэчку збудавалі новы мураваны касьцёл. Цудоўны абраз знаходзіўся ў цэнтры драўлянага разнога алтара. [[Файл:Budsłaŭ. Будслаў (1650).jpg|значак|Стары касьцёл, 1650 г.]] У 1750 годзе пры касьцёле збудавалі жылы корпус кляштару. 29 чэрвеня 1767 году пачалося будаваньне новага мураванага касьцёла, у аб’ёмна-прасторавую кампазыцыю якога як бакавая капліца Сьвятой Барбары ўвайшоў стары касьцёл. У 1783 годзе новы касьцёл асьвяцілі ў гонар Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі. У другой палове XVIII ст. да яго прыбудавалі розныя памяшканьні. З 1756 году пры манастыры існавала музычная школа, у 1793—1842 гадох — 2-клясная школа і шпіталь. У 1731—1797 гадох у духоўнай школе, што дзейнічала пры кляштары, вывучалі маральную тэалёгію і рыторыку, пры гэтым манахаў налічвалася 4—17 чалавек<ref>[[Аляксандар Ярашэвіч|Ярашэвіч А.]] Будслаўскі кляштар бернардзінцаў // {{Літаратура/ЭВКЛ|1к}} С. 353.</ref>. === Пад уладай Расейскай імпэрыі === Па [[другі падзел Рэчы Паспалітай|другім падзеле Рэчы Паспалітай]] (1793 год), калі Будслаў апынуўся ў складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], касьцёл і кляштар працягвалі дзейнічаць. Па здушэньні [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|вызвольнага паўстаньня]] (1830—1831) у 1851 годзе расейскія ўлады ліквідавалі кляштар, а па здушэньні [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) — канфіскавалі кляштарны корпус і перадалі вайскоўцам. У канцы XIX ст. расейскія ўлады [[Сьпіс помнікаў архітэктуры Вялікага Княства Літоўскага, зруйнаваных уладамі Расейскай імпэрыі|зруйнавалі кляштарныя будынкі]]. Тым часам касьцёл працягваў дзейнічаць як парафіяльны. === Найноўшы час === За часамі міжваеннай [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]] ў касьцёле праводзіліся рэстаўрацыйныя працы. Па [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайне]] ў 1946—1953 гадох пробашчам быў кс. Баляслаў Слодзінскі, а з 1954 да 21 лютага 1966 году — шчыры і ідэйны беларус [[Антоні Дулінец|кс. Антоні Дулінец]], сябар кс. [[Пётар Татарыновіч|Пятра Татарыновіча]]. У 1974—1981 гадох пробашчам быў кс. Станіслаў Кучынскі, у 1981—1997 гадох — кс. Францішак Грынкевіч. 3 ліпеня 1992 году адбылася першая пілігрымка да цудоўнага абраза Маці Божай. З гэтага часу касьцёл стаў месцам штогадовага паломніцтва хрысьціянаў зь Беларусі і суседніх краінаў (у 2011 годзе працэсія налічвала каля 2,5 тысячы пілігрымаў<ref>{{Артыкул|аўтар=Лапато І.|загаловак=Пешшу. Пад дажджом. Да Маці Божай|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=82251|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=[[газэта]]|год=5 ліпеня 2011|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/archive/?idate=2011-07-05 124 (26988)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/82261/5lip-8.indd.pdf 8]|issn=1990-763x}}</ref>). У 1996 годзе ў Будслаў вярнуліся айцы-бэрнардыны. 11 траўня 2021 году ў будынку касьцёлу ўзьнік пажар, які зьнішчыў дах, моцна пашкодзіў [[Скляпеньне|скляпеньні]] і іншыя будаўнічыя канструкцыі. Распачаўся збор сродкаў на аднаўленьне пашкоджанай пажарам сьвятыні<ref>[https://catholic.by/3/2-ucat/13297-biskup-velikaselets-prosits-usikh-lyudzej-dobraj-voli-dapamagchy-adna-lenni-budsla-skaj-svyatyni-rekvizity-dlya-akhvyaravannya Біскуп Велікаселец просіць усіх людзей добрай волі дапамагчы ў аднаўленні Будслаўскай святыні (рэквізіты для ахвяраванняў)], [[Catholic.by]]</ref>. == Архітэктура == [[Файл:Abraz.jpg|значак|[[Будслаўскі абраз Маці Божай|Абраз Маці Божай Будслаўскай]]]] === Касьцёл === Касьцёл — 3-[[нэф]]авая 2-вежавая [[базыліка]] з прастакутным [[прэзьбітэрыюм]]ам і [[трансэпт]]ам каля ўваходу. Тарцы нэфа і трансэпта завяршаюцца фігурнымі [[франтон]]амі. Галоўны фасад мае багатае плястычнае аздабленьне: [[пілястра]]мі, паўкалёнамі, гарызантальнымі падзеламі. Інтэр’ер перакрываецца [[цыліндрычныя скляпеньні|цыліндрычнымі скляпеньнямі]] з распалубкамі. Сфэрычны [[купал]], разьмешчаны на перакрыжаваньні галоўнага нэфа і трансэпта, раскрываецца толькі ва ўнутраную прастору. У капліцы Сьвятой Барбары месьціцца драўляны разны [[алтар]] Зьвеставаньня Найсьвяцейшай Панны Марыі (каля 1643 году) — помнік дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва раньняга барока. Бакавыя часткі алтара маюць выгляд [[карынфскі ордэр|карынфскіх]] [[калянада]]ў, якія служаць кулісамі для 20 скульптураў. Без пазьнейшых перамалёвак захаваліся выдатныя [[фрэска]]выя росьпісы. === Плябанія === Плябанія — 1-павярховы прастакутны ў пляне будынак, накрыты 2-схільным дахам. Кампазыцыя галоўнага фасаду сымэтрычная. Над цэнтральным уваходам узвышаецца [[мансандра]]вы паверх, упрыгожаны ступенчатым [[атык]]ам<ref>Вецер Э., Ярашэвіч А. Будслаўскі касцёл бернардзінцаў // {{Літаратура/Архітэктура Беларусі: Энцыкляпэдычны даведнік|к}} С. 95.</ref>. === Кляштарны корпус === Кляштарны корпус — 2-павярховы П-падобны ў пляне будынак, які далучаўся да касьцёла. == Галерэя == === Гістарычная графіка === <gallery caption="Старая графіка" widths="150" heights="150" class="center"> Budsłaŭ, Bernardynski. Будслаў, Бэрнардынскі (H. Lajbovič, 1760).jpg|Кляштар, зь піктаграфічнай мапы XVIII ст. Budsłaŭ, Bernardynski. Будслаў, Бэрнардынскі (XIX).jpg|Абмеры касьцёла і кляштару, XIX ст. Budsłaŭ, Krasny. Будслаў, Красны (XIX) .jpg|Абмеры плябаніі, XIX ст. Budsłaŭ, Bernardynski. Будслаў, Бэрнардынскі (1938).jpg|Касьцёл, 1938 г. </gallery> === Гістарычныя здымкі === <gallery caption="Старыя здымкі" widths="150" heights="150" class="center"> Budsłaŭ, Krasny, Bernardynski. Будслаў, Красны, Бэрнардынскі (1911).jpg|1911 г. Budsłaŭ, Bernardynski. Будслаў, Бэрнардынскі (1911).jpg|1911 г. Budsłaŭ, Krasny, Bernardynski. Будслаў, Красны, Бэрнардынскі (1929).jpg|1929 г. Budsłaŭ, Krasny. Будслаў, Красны (J. Kłos, 1930).jpg|1930 г. </gallery> <gallery widths="150" heights="150" class="center"> Budsłaŭ, Krasny. Будслаў, Красны (J. Remer, 1929).jpg|1929 г. Budsłaŭ, Bernardynski. Будслаў, Бэрнардынскі (1930-39).jpg|да 1930-я гг. Budsłaŭ, Bernardynski. Будслаў, Бэрнардынскі (J. Remer, 1929).jpg|1929 г. Budsłaŭ, Bernardynski. Будслаў, Бэрнардынскі (1930-39) (2).jpg|1930-я гг. </gallery> <gallery widths="150" heights="150" class="center"> Budsłaŭ, Krasny, Bernardynski. Будслаў, Красны, Бэрнардынскі (J. Remer, 1929) (2).jpg|1929 г. Budsłaŭ, Bernardynski. Будслаў, Бэрнардынскі (1919-39).jpg|да 1939 г. Budsłaŭ, Bernardynski. Будслаў, Бэрнардынскі (1901-39) (2).jpg|да 1939 г. Budsłaŭ, Bernardynski. Будслаў, Бэрнардынскі (1901-39).jpg|да 1939 г. </gallery> === Сучасныя здымкі === <gallery caption="Сучасны стан" widths="150" heights="150" class="center"> Будслаў Комплекс 5.JPG|Агульны выгляд Будслаў. Касцёл (2010) (02).jpg|З боку апсыды, 2010 г. 1Будслаў 14.jpg|Уваход Будслаў. Касцёл (2010) (03).jpg|Інтэр’ер, 2010 г. </gallery> <gallery widths="150" heights="150" class="center"> Комплекс былога кляштара бэрнардынцаў(Будслаў) 3.jpg|Галоўны алтар 1Будслаў 2.jpg|Алтар у капліцы Сьвятой Барбары 1Будслаў 9.JPG|Арган 1Будслаў 5.JPG|Амбон </gallery> == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Архітэктура Беларусі: Энцыкляпэдычны даведнік}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|1}} == Вонкавыя спасылкі == {{Гісторыка-культурная каштоўнасьць Рэспублікі Беларусь|611Г000422}} * [https://budslau.by/ Нацыянальны санктуар Маці Божай Будслаўскай] * [https://catholic.by/3/kasciol/parishes/19-mma/3252-budslau-parafiya-unebauzyatstsya-najsvyatsejshaj-panny-maryi Парафія Ўнебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі ў Будславе], [[Catholic.by]] * {{Радзіма майго духу|3011|аб’ект|Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар бэрнардынаў у Будславе}} * [https://web.archive.org/web/20140214111920/http://globus.tut.by/budslav/index.htm Будслаў]{{ref-ru}}, [[Globus.tut.by]] * [https://web.archive.org/web/20131107063248/http://www.interfax.by/article/24093 Будслаў: дзіўнае месца з дзіўнай гісторыяй]{{ref-ru}}, [[Інтэрфакс]] {{Малыя папскія базылікі Беларусі}} {{7 цудаў Беларусі}} [[Катэгорыя:Касьцёлы Менска-Магілёўскай архідыяцэзіі]] [[Катэгорыя:Будслаў]] [[Катэгорыя:Базылікі Беларусі]] q9u2desbv5og6gvcxd22pmf5bkz1198 Карсыканская мова 0 153316 2330694 2184846 2022-07-31T06:10:07Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Інфармацыя пра мову |Назва мовы = Карсыканская мова |Назва мовы ў арыгінале = Corsu, Lingua corsa |Краіны ўжываньня = [[Францыя|Францыі]], [[Італія|Італіі]] |Рэгіён = [[Корсыка]], поўнач [[Сардынія|Сардыніі]] |Клясыфікацыя = [[індаэўрапейскія мовы|Індаэўрапейская сям’я]] * [[італійскія мовы|Італійская галіна]] ** [[раманскія мовы|Раманская група]] *** Італа-далматынская падгрупа **** [[Італьянская мова]] ***** '''Карсыканская мова''' |Афіцыйная мова ў = |Дапаможная мова ў = [[Францыя|Францыі]] |Рэгулюецца = |Код па ISO 639-1 = co |Код па ISO 639-2(B) = cos |Код па ISO 639-2(T) = cos |Код па SIL = |Выява = Dialetti_corsi.png |Подпіс да выявы = <center>Карсыканскія дыялекты</center> |Шырыня выявы = 250пкс }} '''Карсыка́нская мова''' (саманазва: ''corsu'', ''lingua corsa''; вымаўл. {{IPA|[ˈkɔrsu]}}) — адна з моваў у складзе італа-далматынскае падгрупы [[раманскія мовы|раманскае]] групы [[індаэўрапейскія мовы|індаэўрапейскае]] моўнае сям’і, на якой размаўляюць на востраве [[Корсыка]] ([[Францыя]]) і поўначы востраву [[Сардынія]], [[Італія]]. Па пераходзе Корсыкі ў склад Францыі ў 1768 годзе на востраве паступова ўзрастала выкарыстаньне [[француская мова|францускае мовы]], у выніку чаго прыкладна ў сярэдзіне [[20 стагодзьдзе|ХХ]] ст. усе карсыканцы набылі веды францускае мовы, паводле стану на 1990 год прыкладна 50% карсыканцаў мелі некаторую ступень валоданьня карсыканскай мовай і прыблізна 10% выкарыстоўвалі мову як мову асноўных зносінаў<ref name=euromosaic>{{Спасылка|аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://www.uoc.edu/euromosaic/web/homean/index1.html| копія = | дата копіі = | загаловак = Le Corse en France| фармат = | назва праекту = Euromosaic| выдавец = | дата = 27 лютага 2014 | мова = fr| камэнтар = }}</ref>. Паводле інфармацыі лінгвістычнага парталу Ethnologue колькасьць носьбітаў карсыканскае мовы ў Францыі складае 30 тыс чал.<ref>[http://www.ethnologue.com/language/cos Corsican | Ethnologue]</ref>, 125 тыс. чал. маюць некаторыя веды мовы. == Колькасьць носьбітаў == Выкарыстаньне карсыканскае мовы на Корсыцы зьніжаецца ў параўнаньні з ужываньнем францускае мовы. Так, зьвесткі 1980 году сьведчаць пра пэўную ступень валоданьня мовай сярод 70% насельніцтва востраву, у той час як у 1990 годзе гэтая дзеля зьнізілася да 50%; як мову асноўных зносінаў карсыканскую выкарыстоўвала 10% ад насельніцтва Корсыкі<ref name=euromosaic/>. Гэтыя зьвесткі ня ўлічваюць носьбітаў блізкіх да карсыканскай мовы дыялектаў, распаўсюджаных на поўначы суседняга востраву Сардынія. Партал Ethnologue падае дадзеныя пра наяўнасьць па 100 тыс носьбітаў галюрскага й сасарскага дыялектаў, якія, зрэшты, разглядаюцца парталам як дыялекты [[сардынская мова|сардынскае мовы]]<ref>[http://www.ethnologue.com/language/sdn Sardinian, Gallurese | Ethnologue]</ref><ref>[http://www.ethnologue.com/language/sdc Sardinian, Sassarese | Ethnologue]</ref>. [[ЮНЭСКО]] адносіць карсыканскую мову да катэгорыі моваў, што знаходзяцца пад патэнцыйнай пагрозай зьнікненьня з прычыны наяўнасьці ў мовы вялікай колькасьці носьбітаў дзіцячага ўзросту, але адсутнасьці афіцыйнага статусу або [[прэстыж (лінгвістыка)|прэстыж]]у<ref>{{артыкул|аўтар=Tapani Salminen.|загаловак=UNESCO Red Book on Endagered Languages: Europe:|арыгінал=|спасылка=http://www.helsinki.fi/~tasalmin/europe_index.html|аўтар выданьня=|выданьне=helsinki.fi|тып=|месца=|выдавецтва=|год=1993-1999|выпуск=|том=|нумар=|старонкі=|isbn=}}</ref>. Разам з тым, францускія ўлады прадпрымаюць пэўныя захады па захаваньні карсыканскае мовы. == Падтрымка == У 1991 годзе было анансавана пра падтрымку карсыканскае мовы з боку ўраду, у якой адну з галоўных роляў прыняў Карсыканскі ўнівэрсытэт Паолі Паскаля<ref>{{Кніга|аўтар = Daftary, Farimah.|частка = |загаловак = Insular Autonomy: A Framework for Conflict Settlement? A Comparative Study of Corsica and the Åland Islands|арыгінал = |спасылка = http://ecmi.de/download/working_paper_9.pdf|адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = European Centre For Minority Issues|год = 2000|том = |старонкі = 10-11|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. Карсыканская мова выкладаецца вызначаную колькасьць гадзінаў у малодшых клясах школаў Корсыкі і, у якасьці факультатыву, у сярэдняй школе<ref>{{Кніга|аўтар = Michel Barat.|частка = |загаловак = Dispositif académique d’enseignement de la langue corse dans le premier degré – année scolaire 2010-2011|арыгінал = |спасылка = http://ac-corse.fr/lcc_20/file/1890/|адказны = |выданьне = |месца = Ajaccio|выдавецтва = |год = 2010|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>, мова зьяўляецца абавязковай у Карсыканскім унівэрсытэце. У шэрагу выпадкаў мова можа выкарыстоўвацца ў судох ды іншых органах дзяржаўнага кіраваньня. Рада па культуры Карсыканскай асамблеі выступае за пашырэньне ўжытку карсыканскае мовы, напрыклад, на шыльдах. == Культура == Паходжаньне карсыканскіх пісьмовых працаў прасочваецца прыкладна ў часы [[17 стагодзьдзе|XVII]] ст.<ref>{{Спасылка|аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://www.transcript-review.org/en/issue/transcript-17-corsica/the-corsican-language| копія = | дата копіі = | загаловак = The Corsican language| фармат = | назва праекту = Transcript| выдавец = | дата = 27 лютага 2014 | мова = en| камэнтар = }}</ref> Нягледзячы на гэта, гісторыя пісьмовай карсыканскай мовы можа адлічвацца ад [[13 стагодзьдзе|ХІІІ]] ст. па зьяўленьні царкоўных і прававых дакумэнтаў, якія складаліся царкоўнымі служыцелямі. Першым падобным дакумэнтам лічыцца купчая зь мястэчка Патрымоніё, якая датуецца 1220 годам<ref>{{Кніга|аўтар = Scalfati, Silio P. P.|частка = |загаловак = Latin et langue vernaculaire dans les actes notariés corses XIe-XVe siècle|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = La langue des actes. XIe Congrès international de diplomatique|месца = |выдавецтва = |год = 2003|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. Як мяркуе антраполяг Д. Вэрдоні, сучасная карсыканская літаратура зьяўляецца адной з значных частак карсыканскай ідэнтычнасьці<ref>{{Кніга|аўтар = Verdoni, Dumenica.|частка = |загаловак = Etat/identités: de la culture du conflit à la culture du projet"\|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = Centru Culturale Universita di Corsica|год = 2008|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. У другой палове [[20 стагодзьдзе|ХХ]] ст. у карсыканамоўным асяродзьдзі назіраўся ўздым музычнае творчасьці<ref>{{Кніга|аўтар = Magrini, Tullia.|частка = |загаловак = Music and Gender: Perspectives from the Mediterranean|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = University of Chicago Press|год = 2003|том = |старонкі = 53|старонак = |сэрыя = |isbn = 0-226-50166-3|наклад = }}</ref>. Існуюць сучасныя аўтары, якія таксама выкарыстоўваюць для сваіх твораў карсыканскую мову<ref>{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 2008| url = http://www.transcript-review.org/en/issue/transcript-17-corsica/editorial| копія = | дата копіі = | загаловак = Corsican Literature Today| фармат = | назва праекту = Transcript| выдавец = | дата = 27 лютага 2014 | мова = en| камэнтар = }}</ref>. Карсыканамоўныя творы выходзілі таксама цягам [[18 стагодзьдзе|XVIII]]—[[19 стагодзьдзе|ХІХ]] стст., аўтары якіх пісалі таксама і на іншых мовах. У вуснай літаратурнай традыцыі адзначаліся баляды, якія паходзяць зь мясцовых рытуальных абрадаў<ref>{{Кніга|аўтар = Stephen Wilson.|частка = |загаловак = Feuding, Conflict and Banditry in Nineteenth-Century Corsica|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = Cambridge University Press|год = 2003|том = |старонкі = |старонак = 576|сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. Найбольш выбітнымі выканаўцамі гэтага жанру сталі Марыёла дэла П’яцоле ды Клярында Франзэчы, якія жылі ў [[18 стагодзьдзе|XVIII]] ст. == Гісторыя == Прыкладна да сярэдзіны І ст. н. э. сучасьнікі (напрыклад, Сэнэка) адзначалі, што жыхары Корсыкі ня мелі дачыненьня да лацінянаў і размаўлялі на незразумелай ім мове. Мова гэтага насельніцтва, верагодна, пакінула свой [[субстрат (лінгвістыка)|субстрат]], які захаваўся ў [[тапаніміка|тапаніміцы]] і некаторых словах галюрскага дыялекту. У другой палове V ст. н. э. востраў акупавала племя вандалаў, у гэты пэрыяд фіксуюцца раньнехрысьціянскія дакумэнты, складзеныя на [[лаціна|лаціне]]. У наступным на Корсыцы адзначаецца прысутнасьць [[італьянская мова|італьянскіх]] дыялектаў. Гэтыя дыялекты паходзяць ад [[вульгарная лаціна|вульгарнае лаціны]], гэтыя дыялекты (у прыватнасьці, тасканскі) далі пачатак раньнім формам карсыканскае мовы. Даўжэйшым пэрыядам адзначалася панаваньне над Корсыкай [[Генуя|Генуі]], аднак у цэлым карсыканскія [[лінгвістыка|лінгвістычныя]] рысы не спалучаюцца з рысамі генуэскага дыялекту. Па ўзмацненьні ролі францускае мовы карсыканская мова ўмоўна набыла дзьве формы, [[галізацыя|галізаваную]] (то бок, з пэўнай дзеляй францускага ўплыву ў тых ці іншых рысах) і пурыстычную, зь якой выдаляліся францускія моўныя элемэнты<ref>{{Кніга|аўтар = Blackwood, Robert J.|частка = 23|загаловак = Corsican distanciation strategies: Language purification or misguided attempts to reverse the gallicisation process?|арыгінал = |спасылка = http://www.reference-global.com/doi/abs/10.1515/mult.2004.011?cookieSet=1|адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = Multilingua – Journal of Cross-Cultural and Interlanguage Communication|год = 2004|том = 3|старонкі = 233-255|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. == Клясыфікацыя == Карсыканская мова вызначанаю колькасьцю характарыстык збліжаецца з раманскімі мовамі й дыялектамі [[Апэнінскі паўвостраў|Апэнінскага паўвостраву]], што дае падставу некаторым лінгвістам разглядаць карсыканскую мову як адзін з цэнтральна-паўднёвых дыялектаў нароўні з [[тасканскі дыялект|тасканскім]], [[нэапалітанская мова|нэапальскім]], [[сыцылійская мова|сыцылійскім]] і г. д.<ref>[https://web.archive.org/web/20091028131209/http://encarta.msn.com/encyclopedia_761560079/Italian_Language.html Italian Language]</ref> або як ідыём, які цесна зьвязаны з тасканскім дыялектам італьянскае мовы. У сваю чаргу, карсыканская мае ўласны дыялекты падзел. Маўленьне востраву Корсыка падзяляецца на дзьве дыялектныя групы, распаўсюджаныя на поўначы й поўдні востраву. Дыялект адміністрацыйнага цэнтру Корсыкі гораду Аяча звычайна апісваецца як дыялект з рысамі, пераходнымі між паўночнай і паўднёвай дыялектнымі групамі. Асабілвым чынам вылучаюцца дыялекты Кальві (паўночны захад востраву) і Баніфача (поўдзень), якія збліжаюцца зь [[лігурыйская мова|лігурыйскай мовай]], распаўсюджанай у [[Лігурыя|Лігурыі]] (паўночны захад Італіі). На поўначы востраву Сардынія распаўсюджаныя галюрскі й сасарскі дыялекты. Гэтыя дыялекты могуць лічыцца, апрача як дыялектаў карсыканскай, дыялектамі сардынскай мовы або асобнымі мовамі. Апошні пункт гледжаньня ўскосна падмацоўваецца ўладамі Сардыніі, якія прызнаюць галюрскі й сасарскі як мовы, роўныя зь іншымі мовамі востраву<ref>{{Спасылка|аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://web.archive.org/web/20130115014030/http://www.regione.sardegna.it/j/v/86?v=9&c=72&s=1&file=1997026| копія = | дата копіі = | загаловак = Legge Regionale 15 ottobre 1997, n. 26| фармат = | назва праекту = | выдавец = Regione Autonoma della Sardegna| дата = 27 лютага 2014 | мова = it| камэнтар = }}</ref>. == Пісьмовасьць == У пісьмовай карсыканскай мове выкарыстоўваецца [[лацінскі альфабэт]] з 22 літараў, якія прымяняюцца для запісу ўласна карсыканскіх словаў. У альфабэтным складзе існуюць літары ''k'', ''w'', ''x'', ''y'', аднак яны сустракаюцца ў толькі запазычаньнях. У альфабэтны пералік таксама ўключаюцца дыграфы й трыграфы ''chj'', ''ghj'', ''sc'', ''sg'', якія лічацца асобнымі літарамі і ўжываюцца пасьля літараў ''c'', ''g'', ''s'' адпаведна. Апрача традыцыйных літараў могуць выкарыстоўвацца [[дыякрытычныя знакі]]. Прыкладам, гравіс (`) адлюстроўвае неперадапошні націск слова, у навуковай літаратуры можа выкарыстоўвацца [[трэма]] для адрозьненьня некалькіх асобных галосных ад [[дыфтонг]]у (якія звычайна пазначаюцца дзьвюмал ітарамі для галосных гукаў). У старых пісьмовых дакумэнтах могуць сустракацца акут (´) над націскным ''e'' і цыркумфлекс (ˆ) над націскным ''o'', якія пазначаюць, адпаведна, фанэмы /e/ ды /o/. Літара ''i'', як і ў італьянскай мове, не нясе гукавай нагрузкі ў дыграфах і трыграфах: напрыклад, ''sciarpa'' пазначае вымаўленьне [ˈʃarpa]. У некаторых словах гэтая літара не нясе гукавай нагрузкі ў ініцыяльнай пазыцыі: ''istu'' — [ˈstu]. == Лінгвістычныя рысы == === Фаналёгія === * '''Галосныя''': Гукавы лад карсыканскае мовы мае прынамсі шэсьць [[фанэма]]ў. [[Галосны]]я могуць назалізавацца (набываць насавое вымаўленьне) перад ''n'' або ''gn'', перад ''p'' або ''b'' яны, як правіла, асымілююцца да /m/. На пісьме падобныя галосныя пазначаюцца спалучэньнем кшталту «літара для галоснага» + n/m/gn. Ніжэй прыведзены пералік галосных гукаў карсыканскае мовы ўключна з [[аляфон]]амі. Апісаньне гукаў ажыцьцяўленае паводле [[міжнародны фанэтычны альфабэт|міжнароднага фанэтычнага альфабэту]]. Маецца прынамсі 25 [[зычны]]х гукаў. Як і ў іншых раманскіх мовах, некаторыя зь іх, а менавіта /ɲ/ ды /ʎ/, могуць паўставаць толькі ў сьцячэньнях зычных /ɲj/ і /ʎj/ адпаведна. Ніжэй прыведзены інвэнтар зычных у карсыканскай мове. {| class="wikitable" style="text-align: center;" |- !| &nbsp; ! Білябіяльныя ! Лябіядэнтальныя ! Альвэалярныя ! Палята-альвэалярныя ! Палятальныя ! Вэлярныя ! Лябіялізаваныя вэлярныя |- !| Выбухныя | {{IPA|p}}&nbsp;&nbsp;{{IPA|b}} | &nbsp; | {{IPA|t}}&nbsp;&nbsp;{{IPA|d}} | &nbsp; | &nbsp; | {{IPA|k}}&nbsp;&nbsp;{{IPA|ɡ}} | {{IPA|kʷ}}&nbsp;&nbsp;{{IPA|ɡʷ}} |- !| Афрыкаты | &nbsp; | &nbsp; | {{IPA|ts}}&nbsp;&nbsp;{{IPA|dz}} | {{IPA|t͡ʃ}}&nbsp;&nbsp;{{IPA|d͡ʒ}} | &nbsp; | &nbsp; | &nbsp; |- !| Фрыкатывы | &nbsp; | {{IPA|f}}&nbsp;&nbsp;{{IPA|v}} | {{IPA|s}} | {{IPA|ʃ}}&nbsp;&nbsp;{{IPA|ʒ}} | &nbsp; | &nbsp; | &nbsp; |- !| Насавыя | {{IPA|m}} | &nbsp; | {{IPA|n}} | &nbsp; | {{IPA|ɲ}} | &nbsp; | &nbsp; |- !| Дрыжачыя | &nbsp; | &nbsp; | {{IPA|r}} | &nbsp; | &nbsp; | &nbsp; | &nbsp; |- !| Апраксыманты | &nbsp; | &nbsp; | &nbsp; | &nbsp; | {{IPA|j}} | &nbsp; | {{IPA|w}} |- !| Лятэральныя | &nbsp; | &nbsp; | {{IPA|l}} | &nbsp; | {{IPA|ʎ}} | &nbsp; | &nbsp; |} == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == * {{Кніга|аўтар = Jaffe, Alexandra.|частка = |загаловак = Ideologies in Action: Language Politics on Corsica|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = Walter de Gruyter|год = 1999|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = 3-11-016445-0|наклад = }} == Вонкавыя спасылкі == {{Interwiki|co|карсыканскай|}} * [http://omniglot.com/writing/corsican.htm Зьвесткі пра пісьмовасьць і фанэтыку карсыканскае мовы на партале Omniglot]{{ref-en}} * [http://gbatti-alinguacorsa.pagesperso-orange.fr/lexiques/lex-cl.htm#HAUT Карсыканска-француска-лацінскі слоўнік]{{ref-fr}} {{Раманскія мовы}} [[Катэгорыя:Раманскія мовы]] [[Катэгорыя:Мовы Францыі]] [[Катэгорыя:Мовы Італіі]] bfghnzqwffx80t6ikgo108hvb6yfu0h Гетман Сагайдачны (фрэгат) 0 154226 2330655 2250813 2022-07-31T02:10:26Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Вайсковы карабель |Назва = Гетман Сагайдачны |Выява = [[Файл:Sahaydachniy ship 2011.JPG|300пкс]] |Кляс = |Тып = фрэгат |Краіна = {{Сьцягафікацыя|Украіна}} |Порт прыпіскі = |Вытворца = Судабудаўнічы завод «Заліў», г. [[Керч]] |Пачатак будаўніцтва = 5 кастрычніка 1990 г. |Спуск на ваду = 29 сакавіка 1992 г. |Пачатак эксплюатацыі = 4 ліпеня 1993 г. |Сканчэньне эксплюатацыі = |Статус = |Войны і канфлікты = [[Расейская вайсковая інтэрвэнцыя ва Ўкраіну]] |Водазмяшчэньне = |Даўжыня = 122,98 м |Шырыня = 14,2 м |Вышыня = |Уляганьне = |Браняваньне = |Рухавікі = |Магутнасьць = |Хуткасьць = |Далёкасьць плаваньня = |Аўтаномнасьць плаваньня = |Павозка = 193 чал. (22 афіцэры) |Навігацыйнае ўзбраеньне = |Радыёлякацыйнае ўзбраеньне = |Радыёэлектроннае ўзбраеньне = |Тактычнае ўдарнае ўзбраеньне = |Артылерыя = 2х1 100-мм АУ АК-100 |Зэнітная артылерыя = * 1×2 ПУ [[ЗРК]] «[[Аса-МА2]]» ЗІФ-122; * 2×6 30-мм АУ [[АК-630М]] |Ракетнае ўзбраеньн = |Супрацьлодкавае ўзбраеньне = |Мінна-тарпэднае ўзбраеньне = * 2х4 533-мм тарпэдныя апараты [[ЧТА-53-1135]] (тарпэды тыпу [[СЕТ65]] або [[Тарпэда 53-65К|53-65К]]); * 2x12 213-мм рэактыўныя бамбамёты [[Рэактыўны бамбамёт РБУ-6000|РБУ-6000]]; * 22 [[марская міна|марскія міны]] або [[глыбінная бомба|глыбінных бомбы]] |Бартавая авіяцыя = [[Ка-27]]ПЛ х 1 адз. |Commons = }} '''Гетман Сагайдачны''' — фрэгат праекту 11351 (Krivak-III class паводле клясыфікацыі НАТО) шматмэтавы карабель [[Вайскова-марскія сілы Ўкраіны|Вайскова-марскіх сіл Украіны]]. Бартавы нумар U130. Названы ў гонар Пятра Сагайдачнага. Флягман ВМС [[Украіна|Украіны]]. == Гісторыя карабля == Карабель быў закладзены 5 кастрычніка 1990 году як вартавы карабель «Кіраў» на элінгу [[судабудаўнічы завод|СБЗ]] «Заліў» у [[Керч]]ы, на замову марскіх частак памежных войскаў КДБ [[СССР]]. Гэта быў восьмы карабель гэтай сэрыі. Адрозьненьнем ад базавага праекту стала абсталяваньне карабля прыладамі актыўнага супакойваньня гайданкі. Спушчаны на ваду 29 сакавіка 1992 году. У чэрвені таго ж году ўрадам Украіны было прынята рашэньне аб перадачы карабля ВМС, фармаваньне якога толькі пачалося. Караблю было нададзенае імя «Гетман Сагайдачны» ў гонар гетмана Войска Запароскага [[Пятро Канановіч Канашэвіч-Сагайдачны|Пятра Канановіча Канашэвіч-Сагайдачнага]]. Уключаны ў баявы склад ВМС Украіны 2 красавіка 1993 году. 4 ліпеня 1993 г. на флягмане ВМС Украіны быў урачыста падняты ваенна-марскі сьцяг. Сьцяг камандзіру карабля капітану 3 рангу У. Катушэнку ўручыў першы камандуючы ВМС Ўкраіны віцэ-адмірал [[Барыс Кожынаў]]. У чэрвені 1994 году карабель ажыцьцявіў афіцыйны візыт у [[Францыя|Францыю]], у 1995 годзе — дзелавы візыт у [[Абу-Дабі]], на выставу зброі «Айдэкс-95». У тым жа годзе карабель наведаў порт Варна ([[Баўгарыя]]) і Спэц ([[Італія]]). У 1996 годзе зрабіў першы трансатлянтычны паход на чале атраду караблёў ВМС Украіны ў ЗША ў порт [[Норфалк (Вірджынія)|Норфалк]]. Тады ж ажыцьцёўленыя дзелавыя візыты (двойчы) у порт [[Гібральтар]] ([[Вялікабрытанія]]) і Понта-Дэлгада ([[Партугалія]]) на [[Азорскія астравы|Азорскіх астравах]]. У 1996 годзе наведаў [[Поці]], [[Стамбул]] і [[Варна|Варну]]. У чэрвені 1999 году з афіцыйным візытам у складзе атрада караблёў ВМС Украіны ў [[Ізраіль|Ізраілі]] ў порце [[Хайфа]]. [[Файл:Stamp of Ukraine s187.jpg|міні|300пкс|Марка з выявай фрэгату «Гетман Сагайдачны»]] У 2008 годзе карабель на працягу трох месяцаў браў удзел у антытэрарыстычнай апэрацыі НАТО «Актыўныя намаганьні» ў [[Міжземнае мора|Міжземным моры]]. З 22 жніўня да 21 сьнежня 2012 году знаходзіўся на плянавым рэмонце на Севастопальскім марскім заводзе. Прадпрыемства ажыцьцявіла плянавы докавы рэмонт карабля, бягучы рэмонт ракетна-артылерыйскага ўзбраеньня, радыятэхнічнага ўзбраеньня, рамонт унутраных памяшканьняў судна<ref>[https://web.archive.org/web/20130928071430/http://www.ukrinform.ua/ukr/news/getman_sagaydachniy_gotoviy_do_borotbi_z_piratami_1781248 «Гетьман Сагайдачний» готовий до боротьби з піратами]</ref>. Згодна з дасягнутымі дамоўленасьцямі ў рамках ваеннага партнэрства Ўкраіны з НАТО было заплянавана, што ў пэрыяд зь верасьня 2013 па студзень 2014 году ўкраінскія сілы й сродкі будуць прыцягвацца да выкананьня задачаў у складзе антыпірацкай апэрацыі НАТО «Акіянскі шчыт»<ref>[https://web.archive.org/web/20140304145410/http://ru.tsn.ua/ukrayina/getman-sagaydachnyy-pomozhet-nato-v-voyne-s-piratami-324284.html «Гетьман Сагайдачный» поможет НАТО в войне с пиратами]</ref>. 3 студзеня 2014 году апэрацыя была скончаная, і ўжо 20 студзеня фрэгат далучыўся да апэрацыі [[ЭЗ]] «Аталянта»<ref>[http://podrobnosti.ua/podrobnosti/2014/01/20/953969.html Фрегат «Гетман Сагайдачный» продолжает патрулирование Аденского залива]</ref>. === Расейская інтэрвэнцыя ва Ўкраіне === На прапанову экіпажу перайсьці на бок Расеі 1 сакавіка 2014 году капітан Раман Пятніцкі адмовіўся выконваць загады расейскага камандаваньня, і ўвесь склад экіпажу застаўся верны прысязе Ўкраіны. Але ў той жа час чалец камітэту Рады Фэдэрацыі РФ па міжнародных справах Ігар Марозаў у той жа дзень заявіў, што карабель перайшоў на бок Расеі і ўзьняў Андрэеўскі сьцяг<ref>[http://izvestia.ru/news/566817 Флагман ВМФ Украины «Гетман Сагайдачный» перешел на сторону России]</ref>. Паведамленьні былі адразу аспрэчаныя Міністэрствам абароны Ўкраіны<ref>[http://www.utro.ua/ru/politika/minoborony_ukrainy_obvinyaet_rossiyskie_smi_v_dezinformatsii1393762018 Минобороны Украины обвиняет российские СМИ в дезинформации]</ref>. Пры мінаньні караблём праліву Басфор на ім былі ўзьнятыя сьцягі ВМС Украіны і дзяржаўны сьцяг Украіны. Пад гэтымі ж сьцягамі ён 5 сакавіка прыбыў у Адэсу<ref>[http://ua.interfax.com.ua/news/general/194440.html Флагман «Гетьман Сагайдачний» прибув до одеського порту під Державним Прапором України]</ref>. 14 сакавіка фрэгат выйшаў у [[Чорнае мора]] для патруляваньня ўкраінскіх тэрытарыяльных водаў. 20 сакавіка ім былі выяўленыя 4 вайсковыя караблі Чарнаморскага флёту Расеі і 2 шрубалёты падтрымкі [[Мі-35]]. Расейцы спрабавалі перасекчы марскую мяжу Ўкраіны. Перамовы з парушальнікамі не прывялі да патрэбнага выніку, і расейцы не зьмянілі курс. Тады фрэгату прыйшлося зблізіцца з караблямі ЧФ, у выніку чаго расейцы адступілі ў нэўтральныя воды<ref>[http://www.unian.net/politics/898698-fregat-getman-sagaydachnyiy-zastavil-korabli-rf-pokinut-territorialnyie-vodyi-ukrainyi.html Фрегат «Гетман Сагайдачный» заставил корабли РФ покинуть территориальные воды Украины]</ref>. 21 сакавіка (паводле іншых зьвестак 20) фрэгат скончыў патруляваньне і направіўся ў порт [[Адэса|Адэсы]]<ref>[http://news.liga.net/news/politics/1066995-fregat_getman_sagaydachnyy_vernulsya_v_odessu.htm Фрегат «Гетман Сагайдачный» вернулся в Одессу]</ref>. == Глядзіце таксама == * [[Расейская вайсковая інтэрвэнцыя ва Ўкраіну]] == Крыніцы == {{Крыніцы}} [[Катэгорыя:Караблі ВМС Украіны]] 6gtquzbddl4r7fj1n5o76hzcvn3kjej USS «Джордж Буш» (CVN-77) 0 154269 2330548 2281117 2022-07-30T18:47:27Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Вайсковы карабель |Назва = USS George H. W. Bush |Выява = [[Файл:US Navy 100227-N-1854W-716 USS George H.W. Bush (CVN 77) heels hard to starboard during high-speed drills.jpg|300пкс]] |Тып = [[авіяносец]] |Кляс = Німіц |Краіна = [[ЗША]] |Порт прыпіскі = [[Вайскова-марская база Норфалк|ВМБ Норфалк]], [[Вірджынія]], [[ЗША]] |Вытворца = Northrop Grumman Newport News |Пачатак будаўніцтва = 6 верасьня 2003 г |Спуск на ваду = 9 кастрычніка 2006 г |Пачатак эксплюатацыі = 10 студзеня 2009 г |Сканчэньне эксплюатацыі = |Статус = эксплюатуецца |Войны і канфлікты = |Водазьмяшчэньне = 97 000 т |Даўжыня = 332,7 (317) м |Шырыня = 76,8 (40) м |Вышыня = |Уляганьне = 11,3 м |Браняваньне = |Сілавая ўсталёўка = 2 рэактары тыпу [[A4W]] |Рухавікі = |Магутнасьць = 260 000 [[к. с.]] (191 [[МВт]]) |Хуткасьць = |Далёкасьць плаваньня = |Аўтаномнасьць плаваньня = |Павозка = 3200 чал. + 2480 чал. авіяпэрсанала |Навігацыйнае ўзбраеньне = |Радыёлякацыйнае ўзбраеньне = |Радыёэлектроннае ўзбраеньне = |Тактычнае ўдарнае ўзбраеньне = |Артылерыя = |Зэнітная артылерыя = 4 × 20-мм аўтаматычныя 6-стволавыя пушкі [[Mark 15 Vulcan Phalanx CIWS|Mark 15 «Вулкан Фаланкс»]] з індывідуальнай сыстэмай навядзеньня |Ракетнае ўзбраеньне = 2 х [[RIM-162|RIM-162 ESSM]] * 2 х [[RIM-116|RIM-116 RAM]] |Супрацьлодкавае ўзбраеньне = |Мінна-тарпэднае ўзбраеньне = 2 трохтрубных 324-мм тарпэдных апарата |Бартавая авіяцыя = 90 самалётаў (у тым ліку [[F-22 Raptor]]) ці шрубалётаў |Commons = Category:USS George H. W. Bush (CVN-77) }} '''USS «Джордж Буш» (CVN-77)''' ({{мова-en|USS George H. W. Bush (CVN-77)}}) — амэрыканскі атамны [[авіяносец]] клясы «Німіц», дзясяты і апошні карабель гэтай клясы, мае значную колькасьць удасканаленьняў у параўнаньні з папярэднімі караблямі праекту. Названы ў гонар 41-га прэзыдэнта ЗША [[Джордж Гэрбэрт Ўокер Буш|Джорджа Буша-старэйшага]]. Зьяўляецца другім караблём ЗША названым ў гонар ваенна-марскога лётчыка (першым быў «Форэстал»), а таксама другім, названым у гонар жывога прэзыдэнта (пасьля авіяносца «[[USS «Рональд Рэйган»|Рональд Рэйган]]»). Закладзены 6 верасьня 2003 г., спушчаны на ваду 9 кастрычніка 2006 г, уключаны ў склад флёту 10 студзеня 2009 году. == Апісаньне == CVN-77 мае найбольшую даўжыню 332,8 [[Мэтар|м]] і водазьмяшчэньне 97 000 тон, што робіць яго адным з найбуйнейшых ваенных караблёў у сьвеце (хоць ён трохі карацей, чым [[USS Enterprise]]). Яго максымальная хуткасьць прыкладна 30 вузлоў. Электрасілкаваньне ад двух [[Ядзерны рэактар|ядзерных рэактараў]], яны могуць працаваць на працягу больш чым 20 гадоў без дазапраўкі. Некалькі асаблівасьцяў адрозьніваюць CVN-77 ад іншых судоў у клясе «Німіц». === Новаўвядзеньні === У параўнаньні з больш старымі караблямі гэтага клясу, авіяносец мае наступныя новаўвядзеньні: * «Выспа»: паменшана і мадэрнізавана браняваным шклом вокнаў, новымі [[радар]]амі і камунікацыйнымі ўсталёўкамі; * Палуба: абноўлены газаадбойнікі; * Сыстэма захоўваньня і разьмеркаваньня авіаяпаліва: абноўлена да ўзроўню паўаўтаматычнага кіраваньня працэсам запраўкі; ==== Электроніка і сувязь ==== Былі ўведзены новая электроніка, камунікацыйныя тэхналёгіі і перадавыя сэнсарныя тэхналёгіі. Новая сыстэма занальнага разьмеркаваньня электраэнэргіі заклікана вырашыць праблемы з узьдзеяньнем адной часткі энэргасыстэмы авіяносца на іншую. У цэлым элетроніка мадэрнізавана з мэтай павелічэньня ўзроўню аўтаматызацыі і зьніжэньня выдаткаў на абслугоўваньне. ==== Экалягічнасьць ==== Экалягічнасьць авіяносца таксама не была абыйдзена бокам. Была ўсталявана новая сыстэма, якая выкарыстоўвае [[вакуўм]] для збору каналізацыйных сьцёкаў. Гэта дазволіла дамагчыся большай гнуткасьці ў устаноўцы трубаправодаў, выкарыстоўваць трубы меншага дыямэтру і паменшыць колькасьць выкарыстоўваемай вады. Аднак ужо ў траўні 2009 пачаліся сур’ёзныя праблемы авіяносца з сыстэмай туалетаў. Па стане на лістапад 2011 году ўся сыстэма ламалася па меншай меры двойчы, што робіла ўсе 423 унітазы ў 130 прыбяральнях непрацоўнымі. Колькасьць інцыдэнтаў, з-за якіх не працавала толькі частка ўнітазаў нават складана падлічыць. У адным выпадку рамонтнай брыгадзе прыйшлося працаваць над паломкай 35 гадзін запар<ref>http://www.vz.ru/news/2011/11/15/538826.html</ref>. У час чатырохмесячнага пэрыяду абслугоўваньня ў доку (у 2012 годзе), праблема ўнітазаў была вырашана. == Назва == Авіяносец названы ў гонар 41-га прэзыдэнта ЗША [[Джордж Гэрбэрт Ўокер Буш|Джорджа Буша-старэйшага]]. Джордж Буш-старэйшы стаў самым маладым пілётам ваенна-марскога флёту 30—40-х гадоў. Калі ён стаў малодшым афіцэрам у рэзэрве ВМС ЗША 9 чэрвеня 1943, праз тры дні пасьля 19-годзьдзя<ref>https://web.archive.org/web/20080328085048/http://www.history.navy.mil/faqs/faq10-1.htm</ref>. Ён зьдзяйсьняў вылеты з авіяносца [[USS San Jacinto]]. 2 верасьня 1944 г., падчас місіі над [[Ціхі акіян|Ціхім акіянам]], японскі зэнітны агонь падбіў яго самалёт. Джордж Буш здолеў пакінуць падбіты самалёт, і пасьля некалькіх гадзінаў знаходжаньня на плыту, быў падабраны падводнай лодкай [[USS Finback (SS-230)|USS Фінбэк]]. Ён быў узнагароджаны Крыжом за лётныя заслугі і тры паветраныя мэдалі за мужную службу ў Ціхаакіянскім флёце. == Гісторыя == === Будаўніцтва === [[Файл:USS George H. W. Bush (CVN-77) island landing.jpg|міні|зьлева|300пкс|Транспартаваньне 700-тоннай «выспы» для ўсталяваньня (2006 год)]] Кантракт на будаўніцтва новага авіяносца CVN-77 быў прысуджаны Northrop Grumman Shipbuilding Newport News 26 студзеня 2001 году. Цырымонія найменьня адбылася 9 сьнежня 2002 году ў Northrop Grumman Newport News. Кіраваў цырымоніяй ганаровы сакратар ваенна-марскога флёту Гордан Інглянд. Цырымонія закладкі прайшла 6 верасьня 2003 году<ref>http://www.navsource.org/archives/02/77.htm</ref>, з удзелам былога прэзыдэнта Джорджа Буша-старэйшага, які выступіў у якасьці асноўнага дакладчыка. Былая першая лэдзі Барбара Буш таксама прыняла ўдзел у цырымоні. Былы прэзыдэнт нанёс свае ініцыялы на мэталічную пласьціну, якую затым прыварылі на карабель. Карабель быў пабудаваны па модульным прынцыпе, па якім значныя часткі карабля зьбіраліся паасобку, а затым транспартаваліся на месца з дапамогай вялікага [[пад’ёмны кран|пад’ёмнага крана]]. Асноўныя вехі ў будаўніцтве ўключаюць будаваньне шчоглы ў сакавіку 2005 году з наступным разьмяшчэньнем яе на «высьпе» 8 ліпеня 2006. 700-тонная выспа потым была ўсталявана на палётнай палубе. [[Файл:GHW Bush CVN 77 Carrier.JPG|міні|зьлева|300пкс|CVN-77 адразу пасьля пакіданьня ім сухога доку]] === Увод у эксплюатацыю === [[Файл:USS George H. W. Bush 2.jpg|міні|300пкс|Цырымонія ўвода ў эксплюатацыю CVN-77 (10 студзеня 2009 году)]] CVN-77 быў афіцыйна ўведзены ў эксплюатацыю 10 студзеня 2009 г. у [[Вайскова-марская база Норфалк|ВМБ Норфалк]]. На цырымоніі прысутнічалі каля 15 000 чалавек (уключаючаючы экіпаж самаго CVN-77 і вэтэранаў [[USS San Jacinto]]). Northrop Grumman Corporation Builder скончылі хадавыя выпрабаваньні 16 лютага 2009 году, выпрабаваў магчымасьць сыстэм і кампанентаў ў моры (першы выхад CVN-77 у адкрытае мора). Выпрабаваньні ўключалі высакахуткасны праход і дэманстрацыю хадавых магчымасьцяў. Пасьля будаўнічых выпрабаваньняў, CVN-77 прайшоў прыёмачныя выпрабаваньні 10 красавіка 2009 году, якія правялі прадстаўнікі Савету вайскова-марскога флёту ЗША, якія правяралі і ацэньвалі карабельныя сыстэмы і агульную прадукцыйнасьць. === Пачатак палётаў === CVN-77 быў афіцыйна перададзены флёту 11 траўня 2009 году<ref>[https://web.archive.org/web/20140305205802/http://www.navy.mil/submit/display.asp?story_id=45176 Ваенна-марскі флёт прымае новы авіяносец]</ref>. Першыя лётныя выпрабаваньні на лётнай палубе ажыцявілі 19 траўня 2009 году, калі Патрык Макен (''Patrick McKenn'') і Бо Дуартэ (''Beau Duarte'') на самалёце [[F/A-18]] ажыцьцявілі пасадку на авіяносец<ref>https://web.archive.org/web/20140306011354/http://www.navy.mil/submit/display.asp?story_id=45421</ref>. === Першы паход === [[Файл:US Navy 110129-N-3885H-158 USS George H.W. Bush (CVN 77) is underway in the Atlantic Ocean.jpg|міні|300пкс|Авіяносец «Джорд Буш» у [[Атлянтычны акіян|Атлянтычным акіяне]]]] 15 траўня 2011 году, пад камандаваньнем контар-адмірала Нара Тайсана, USS «Джордж Буш» разам з караблямі группы аховы адправіўся ў свой першы паход. 27 траўня яны (авіяносец і группа аховы) адправіліся ў [[Портсмут (горад)|Портсмут]], і 31 траўня сталі на якар побач з бухтай [[Stokes Bay|Стокс-Бэй]] (таму што авіяносец быў занадта вялікі, каб увайсьці ў гавань). 10 чэрвеня 2011 г. «авіяноснае злучэньне» прыбыло ў [[Нэапаль]], Італія<ref>[http://www.stripes.com/news/navy/navy-s-newest-carrier-reaches-naples-during-first-deployment-1.146380 Найноўшы карабель ВМС ЗША прыбыў у Нэапаль]</ref>. 23 жніўня 2011 году авіяносец прыбыў у Арабійскае мора для ўдзелу ў апэрацыі «Нязломная свабода. Першы паход скончыўся 10 сьнежня 2011 году вяртаньнем авіяносца ў [[Норфалк (Вірджынія)|Норфалк]]. === 2012—2013 === 25 ліпеня 2012 году CVN-77 прыбыў для чатырохмесячнага капітальны рамонта на вайскова-марскія верфі ў [[Портсмут (горад)|Портсмуце]], штат Вірджынія, пасьля чаго былі заплянаваны кароткатэрміновыя тэхнічныя работы па частковым абнаўленьні некаторага абсталяваньня. 1 сьнежня 2012 году на CVN-77 пачаліся хадавыя выпрабаваньні. Падчас падрыхтоўкі на авіяносцы пратэставалі пасадку канвэртапляна [[Bell V-22 Osprey|MV-22]], а таксама апэрацыйных мінна-тральных [[верталёт]]аў [[MH-53|MH-53E]]. [[Файл:An X-47B Unmanned Combat Air System demonstrator launches from the aircraft carrier USS George H.W. Bush (CVN 77) May 14, 2013, in the Atlantic Ocean 130514-N-UZ648-182.jpg|міні|300пкс|Першы ўзлёт дрона [[X-47B]] з борта авіяносца]] Падчас іншай стадыі падрыхтоўкі, у моры на CVN-77 правялі тэсты для бесьпілётнага дрона-робата [[X-47B]]. Упершыню бесьпілётны робат быў катапультаваўся з авіяносца раніцай 14 траўня 2013 году. Таксама на працягу гэтага двухтыднёвага пэрыяду падрыхтоўкі былі выпрабавана новая тарпэдная сыстэма самаабароны авіяносца, а таксама рэалізавана больш за 115 узьлётаў і пасадак для ацэнцы новай сыстэмы дакладнасьць прызямленьня. CVN-77 вярнуўся ў Норфалк 24 траўня 2013 году. === 2014 === У канцы лютага 2014 году, CVN-77 разам з групай аховы праходзіў транзітам праз [[Гібральтарскі праліў]] да порта [[Пірэй]] (Грэцыя), для заплянаванага візыту. 9 сакавіка 2014 году CVN-77 увайшоў порт у [[Анталія|Анталіі]] (поўдень [[Турэччына|Турэччыны]]). Некаторыя агенствы навін меркавалі, што знаходжаньне авіяноснай групы ў [[Міжземнае мора|Міжземным моры]] будзе прадоўжанае з прычыны абвастрэньня [[Крымскага крызісу (2014)|Крымскай крызісу]], але CVN-77 накіраваўся далей для зьмены авіяносца [[USS Harry S. Truman (CVN 75)]]. == Эмблема == [[Файл:CVN-77 insignia.png|міні|300пкс|Эмблема авіяносца]] Кожны элемэнт эмблемы мае сваё значэньне для судна, марской авіяцыі, ваенна-марской службы, і нацыі. Ёсьць шэсьць характэрных асаблівасьцей эмблемы, пачынаючы з 41 белай зоркі, якія сымбалізуюць «цёзку» карабля (41-га прэзыдэнта ЗША). Прамяні сьвятла, якія зьяўляюцца на гарызонце ўяўляюць канцэпцыю Буша-старэйшага аб «тысячы кропак сьвятла». Графічнае адлюстраваньне авіяносца адлюстроўвае носьбіт адначасова як сымбаль і інструмэнт амэрыканскай сілы, як сілы дабра. Над авіяносцам намаляваны накладныя профілі тарпэднага бамбавіка TBM Avenger (які прадстаўляе Буша-старэйшага ў якасьці пілёта ваенна-марскога флёту), ударнага зьнішчальніка [[F/A-18 Hornet]] і [[F-35|F-35C Lightning II]]. Забруджаныя якара і шчыты, з цэнтрам у ваенна-марскія лётчыкамі крыламі, гонар гісторыя авіяцыі судна цёзкі. Нарэшце, дэвіз «Freedom at work» (Свабода ў працы) запазычаны з інаўгурацыйнай прамовы Буша-старэйшага, падчас якой ён сказаў: «Мы ведаем, што працуе: Свабода працуе. Мы ведаем, што правільна: свабода правільна»<ref>https://web.archive.org/web/20121221122757/http://www.public.navy.mil/airfor/cvn77/Pages/ShipsSeal.aspx</ref>. == Узбраеньне == === Самалёты і верталёты === Усяго на авіяносцы ёсьць 90 месцаў пад авіятэхніку (самалёты ці [[верталёт]]ы). Авіятэхніка, якая ў свой час прызямлялася на CVN-77 * [[F/A-18]] * [[Grumman E-2 Hawkeye|Груман E-2 «Гокай»]] * [[Bell V-22 Osprey|MV-22]] * [[MH-53|MH-53E]] * [[X-47B]] [[Файл:Phalanx CIWS - ID 070709-N-9079D-007.jpg|міні|300пкс|Аўтаматычная гармата [[Mark 15 Vulcan Phalanx CIWS|Mark 15 «Вулькан Фаланкс»]], такія ж усталяваны на CVN-77]] == Дадатковыя зьвесткі == * Частка судна была выраблены з паўторна каванай сталі, вырабленай з абломкаў слупкоў падтрымкі вежаў-блізьнят, разбураных пад час [[Тэрарыстычныя акты 11 верасьня 2001 году|тэрарыстычных актаў 11 верасьня 2001 году]]. == Крыніцы == {{Крыніцы}} [[Катэгорыя:Караблі ВМС ЗША]] [[Катэгорыя:Авіяносцы]] nwnki65mh2gboemtr7cojwlaapti1i0 Чаркасы (марскі тральшчык) 0 154680 2330473 2190337 2022-07-30T14:36:44Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Вайсковы карабель |Назва = U-311 Чаркасы |Выява = [[Файл:Cherkasy (U311).jpg|300пкс]] |Тып = [[марскі тральшчык]] |Кляс = |Праэкт = [[Марскія тральшчыкі праекту 266М|266М]] |Краіна = {{Сьцягафікацыя|Украіна}} |Порт прыпіскі = |Вытворца = [[Сярэдне-Неўскі суднабудаўнічы завод]] |Пачатак будаўніцтва = |Спуск на ваду = 1976 год |Пачатак эксплюатацыі = 10 чэрвеня 1977 г. |Сканчэньне эксплюатацыі = |Статус = невядомы пасьля 25 сакавіка 2014 г. |Войны і канфлікты = [[Расейская інтэрвэнцыя ва Ўкраіне (2014)]] |Водазьмяшчэньне = |Даўжыня = 61,2 |Шырыня = 10,2 |Вышыня = |Уляганьне = 3,45 |Браняваньне = |Сілавая ўсталёўка = 2 дызэль-гэнератары ДГ-200, ДГ-100 — 300 кВт |Рухавікі = 2 дызэлі М-503Б |Магутнасьць = 5000 |Хуткасьць = 16 вузлоў (макс.) |Далёкасьць плаваньня = |Аўтаномнасьць плаваньня = |Павозка = 68 чал. |Навігацыйнае ўзбраеньне = |Радыёлякацыйнае ўзбраеньне = |Радыёэлектроннае ўзбраеньне = |Тактычнае ўдарнае ўзбраеньне = |Артылерыя = 2×2 30-мм АУ АК-230М (2000 стрэлаў), 2×2 25-мм 2М-3М (2000 стрэлаў) |Зэнітная артылерыя = |Ракетнае ўзбраеньне = |Супрацьлодкавае ўзбраеньне = |Мінна-тарпэднае ўзбраеньне = |Бартавая авіяцыя = |Commons = }} '''«Чарка́сы» (U-311)''' — [[марскі тральшчык]] праекту 266М, карабель супрацьміннай абароны марской зоны [[Вайскова-марскія сілы Ўкраіны|ВМС Украіны]]. У [[Вайскова-марскі флёт СССР|ВМФ СССР]] называўся «выведнік» (завадзкі нумар 950). == Асаблівасьці праекту == Праект 266М — мадэрнізаваная вэрсія тральшчыкаў праекту 266 — спэцыялізаваных караблёў, прызначаных для выкананьня задачаў супрацьміннай абароны атрадаў баявых караблёў, канвояў, асобных караблёў і судоў у марской і блізкай акіянскіх зонах праз пошук і выяўленьне [[марская міна|марскіх якарных і донных мін]], іх траленьня і зьнішчэньня. Акрамя таго, гэтыя караблі былі прыстасаваныя для пастаноўкі актыўных і абарончых мінных загарод. У выніку эксплюатацыі тральшчыкаў 266-га праекту быў выяўлены шэраг недахопаў у параўнаньні з аналягічнымі караблямі замежнай вытворчасьці, у прыватнасьці: * адсутнасьць сродкаў гідраакустычнага пошуку донных мін, * недастатковыя хадавыя характарыстыкі. Разам з тым у 1960-х гадах зьявілася новае карабельнае ўзбраеньне і спэцыяльнае абсталяваньне, з-за гэтага паўстала патрэба мадэрнізацыі праекту. У 1965 годзе тактыка-тэхнічнае заданьне на распрацоўку тральшчыкаў праекту 266М атрымала Заходняе праектна-канструктарскае бюро. Новы праект адрозьніваўся ад папярэдніка больш дасканалым супрацьмінным узбраеньнем: замест [[электрамагнітны трал|электрамагнітнага трала]] ён быў абсталяваны глыбакаводным тралам з апаратурай кіраваньня, тралам для зьнішчэньня актыўных мін, тэлевізійным і комплексным шукальнікамі мін, якія цягнуцца за суднам, гідраакустычнай станцыяй «Мезень» (якая забясьпечвае выяўленьне донных мін). Выкарыстаньне слабамагнітных матэрыялаў корпуса, сучасных (на той час) канструктыўных рашэньняў для праектаваньня рухальнай устаноўкі, дазволілі зьнізіць да мінімуму ўласныя акустычныя палі судна<ref>[https://web.archive.org/web/20140324171718/http://www.arms-expo.ru/049055057052124050053050049.html Морские тральщики проектов 266, 266Э (Yurka), 266М, 266МЭ (Natya), 12660 (Gorya)]</ref>. Марскія тральшчыкі праекту 266М будаваліся [[Сярэдне-Неўскі судабудаўнічы завод|Сярэдненеўскім]] і [[Хабараўскі суднабудаўнічы завод|Хабараўскім суднабудаўнічымі заводамі]] ў 1970—1978 гадах. Усяго быў пабудаваны 31 тральшчык дадзенага тыпу<ref>[https://web.archive.org/web/20130620002843/http://russian-ships.info/boevye/266m.htm Сьпіс тральшчыкаў праекту 266М]</ref>. == Гісторыя стварэньня == [[Файл:(U311) Черкаси.png|150пкс|міні|зьлева]] Марскі тральшчык з заводзкім нумарам C-950 быў закладзены ў элінгі [[Сярэдне-Неўскі суднабудаўнічы завод|Сярэдне-Неўскага суднабудаўнічага заводу]] ў 1975 годзе. Спушчаны на ваду праз год. Залічаны ў сьпісы караблёў [[Вайскова-марскі флёт СССР|Ваенна-марскога флёту СССР]] 10 чэрвеня 1977 году. Загадам галоўнакамандуючага ВМФ залічаны ў склад Чарнаморскага флёту. Пасьля распаду СССР перайшоў да [[Украіна|Ўкраіны]]. == Расейская інтэрвэнцыя ва Ўкраіне (2014) == {{Асноўны артыкул|Блякада ўкраінскага флёту на возеры Данузлаў}} Амаль адразу судна апынулася заблякаваным на возеры [[Данузлаў (возера)|Данузлаў]], адзіны марскі шлях з возера быў перакрыты праз затапленьне некалькіх расейскіх караблёў (з 6 па 13 сакавіка было затоплена 4 караблі, якія блякавалі сваімі карпусамі выхад з возера). Каманда тральшчыка «Чаркасы» прыняла рашэньне адплыць на судне да цэнтру возера. * 21 сакавіка «Чаркасы» паспрабаваў «сьцягнуць» адзін з затопленых караблёў перакрываючых выхад з акваторыі возера Данузлаў. Аднак магутнасьці «Чаркасаў» было недастаткова для такой справы, і праз гадзіну спроб тральшчык быў вымушаны адыйсьці ў глыб возера, дзе заняў [[кругавая абарона|кругавую абарону]] разам з дэсантным караблём «[[Канстантын Альшанскі (дэсантны карабель)|Канстантын Альшанскі]]»<ref>{{Навіна|аўтар=[[Газэта]] «[[Украінская праўда]]»|загаловак=Украінскі карабель спрабуе вырвацца з блакады|спасылка=http://m.charter97.org/be/news/2014/3/21/91466|выдавец=[[Хартыя’97]]|дата публікацыі=21 сакавіка 2014|дата доступу=12 красавіка 2014}}</ref>. Трэба дадаць, што ў гэты час на прычале на возеры знаходзіўся марскі тральшчык «[[Чарнігаў (марскі тральшчык)|Чарнігаў]]». Капітан «Чаркасаў» прасіў дапамогу ў тральшчыка «Чарнігаў», каб можна было сьцягнуць адзін з блякуючых караблёў агульным моцам двух тральшчыкаў, аднак тральшчык «Чарнігаў» вырашыў здацца расейскім вайскоўцам. * 23 сакавіка 2014 г. судна зьдзейсьніла спробу прарвацца з возера [[Данузлаў (возера)|Данузлаў]], але падасьпеўшы расейскі катэр, ударыў у борт судна, пасьля чаго насавая часта «Чаркасаў» апынулася на мелі. Спроба прарвацца паміж затопленных караблёў нічым ня скончылася<ref>{{Навіна|аўтар=«Украінская праўда»|загаловак=На Данузлаве ўкраінскія маракі вырываюцца з расейскай блакады|спасылка=http://m.charter97.org/be/news/2014/3/23/91592|выдавец=Хартыя’97|дата публікацыі=23 сакавіка 2014|дата доступу=12 красавіка 2014}}</ref>. * 24 сакавіка 2014 г. — спроба штурму судна з дапамогай хуткасных катэраў не ўвянчалася посьпехам<ref>{{Навіна|аўтар=«Украінская праўда»|загаловак=«Чаркасам» атрымалася адбіць штурм|спасылка=http://m.charter97.org/be/news/2014/3/24/91665|выдавец=Хартыя’97|дата публікацыі=24 сакавіка 2014|дата доступу=12 красавіка 2014}}</ref>. * 25 сакавіка 2014 г. — тральшчык «Чаркасы» быў захоплены расейскім дэсантам. Падчас [[Расейская інтэрвэнцыя ва Ўкраіне (2014)|Расейскай інтэрвэнцыі ва Ўкраіне]] стаў апошнім караблём, які быў захоплены войскамі РФ у бухце на возеры [[Данузлаў (возера)|Данузлаў]]<ref>{{Навіна|аўтар=«Украінская праўда»|загаловак=Штурм «Чаркасаў»: карабель замінавалі, былі чутныя выбухі|спасылка=http://m.charter97.org/be/news/2014/3/25/91899|выдавец=Хартыя’97|мова=ru|дата публікацыі=25 сакавіка 2014|дата доступу=12 красавіка 2014}}</ref><ref>[http://www.pravda.com.ua/news/2014/03/25/7020294/?attempt=1 РОСІЙСЬКІ ОКУПАНТИ ЗАХОПЛЮВАЛИ «ЧЕРКАСИ» ПОНАД 2 ГОДИНИ. Прапор лишається до ранку]</ref>. Далейшы статус тральшчыка невядомы, фактычна з 25 сакавіка ён належыць Расеі. Але сапсаваная рухацельная ўсталёўка патрабуе пэўнага часу для рамонта. == Узнагароды == * 27 сакавіка 2014 г. рашэньнем сэсіі Чаркаскай гарадзкой рады, камандзіру карабля Ю. П. Федашу прысвоена званьне ганаровага грамадзяніна гораду [[Чаркасы]], а каманду марскога тральшчыка «Чаркасы» вырашана ўзнагародзіць за заслугі перад Чаркасамі<ref>[http://procherk.info/news/7-cherkassy/22302-cherkaski-deputati-virishili-prisvoyiti-kapitanu-legendarnogo-tralschika-zvannja-pochesnogo-gromadjanina-mista Черкаські депутати вирішили присвоїти капітану легендарного тральщика звання почесного громадянина міста]</ref>. == Дадатковыя зьвесткі == * 5 красавіка 2014 г. губэрнатар [[Чаркаская вобласьць|Чаркаскай вобласьці]] прапанаваў назваць вуліцу ў [[Чаркасы|Чаркасах]] у гонар аднайменнага тральшчыка<ref>[http://procherk.info/news/7-cherkassy/22581-tkachenko-zaproponue-nazvati-vulitsju-na-chest-tralschika-cherkasi Ткаченко запропонує назвати вулицю на честь тральщика «Черкаси»]</ref>; * На апошнім аматарскім відэа з тральшчыка «Чаркасы» апублікаванага на сэрвісе YouTube, зьнятага за некалькі дзён да захопу расейцамі, каманда судна сьпявае песьню гурта «[[Ляпіс Трубяцкі]]» пад назвай «Воины света»<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Воіны дабра: маракі «Чаркасаў» сьпяваюць песьню «Ляпісаў»|спасылка=http://m.charter97.org/be/news/2014/3/26/91925|выдавец=Хартыя’97|дата публікацыі=26 сакавіка 2014|дата доступу=12 красавіка 2014}}</ref>. == Крыніцы == {{Крыніцы}} [[Катэгорыя:Караблі ВМС Украіны]] [[Катэгорыя:Марскія тральшчыкі]] jo5t5khmzb3vvsx4jkla4v8gmy4kxaa Жасін Вэрдагер 0 154986 2330672 2248248 2022-07-31T04:09:19Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Артаграфія}} {{Пісьменьнік}} '''Жасін Вэрдагэр-і-Сантана''' ({{Мова-ca|Jacint Verdaguer i Santaló}}, вымаўленьне літаратурнай каталёнскай мовай {{IPA|[ʒə’sin bəɾðə’ɡe]}}, нар. 17 траўня 1845 у г. Фулгаролас, пам. 10 чэрвеня 1902 ў муніцыпалітэце Бальбідрэра, цяпер раён Барсэлёны) — адзін з самых вядомых каталанамоўных паэтаў пэрыяду рамантызму і «Ранашэнсы» — нацыянальнага каталёнскага адраджэньня XIX — пач. XX ст., «Цар паэтаў Каталоніі» {{Мова-ca|Príncep dels poetes catalans}})<ref>Жузэп Торас-і-Бажас, каталёнскі біскуп канца XIX — пачатку XX ст.</ref>. . У каталёнскіх краінах вядомы таксама пад імем «Айцец Сінці Вэрдагэр» (кат. Mossèn Cinto Verdaguer), бо Жасін Вэрдагэр быў [[сьвятар]]ом. == Біяграфія == Нарадзіўся 17 траўня 1845 году ў муніцыпалітэце Фулгаролас (раён Асона, Каталёнія). Бацькамі былі Жузэп Вэрдагэр-і-Урдэш (1817—1876 гг.) і Жузэп Сантана-і-Планас (1819—1871 гг.). Жасін быў трэцім дзіцем у сям’і з 8 дзецьмі, зь якіх выжыла толькі трое. Да 11 гадоў вёў сярэдняе жыцьцё звычайнага дзіцяці, быў разьвіты фізычна, рэлігійнасьцю не адрозьніваўся. У 1856 годзе паступіў у рэлігійную сэмінарыі ў горадзе Бік. У 1863 годзе пачынае працаваць прыватным настаўнікам у пасёлку Кан-Тона, зараз муніцыпалітэт Кальдатэнас, гарадзкі раён Сан-Марці-дэ-Рыўдаперас. У 1865 годзе прымае ўдзел у паэтычным спаборніцтве «Жокс Флуралс» (даслоўна, «Кветкавыя гульні») у Барсэлёне, выйграе 4 прыза. У 1866 годзе выйграе яшчэ 2 разы ў паэтычных спаборніцтвах «Жокс Флуралс». У 1870 годзе пасьвечаны ў сьвятара біскупам Люісам Журдэнам 24 верасьня ў горадзе Бік. У кастрычніку Жасін служыць сваю першую імшу пад шатамі Сьвятога Георгія. На наступны дзень Жасін служыць сваю другую імшу пад шатамі Сьвятога Францыска. У 1873 годзе апублікаваны твор Жасіна Вэрдагэра «Страсьць Госпада нашага Ісуса Хрыста» ({{Мова-ca|Passió de Nostre Senyor Jesucrist}}). Падарожжа ў Паўночную Каталёнію. Там упершыню ў жыцьці Жасін ўбачыў гару Канігу, якая зьяўляецца адным з сымбаляў Каталёніі. У сьнежні становіцца карабельным сьвятаром на судне «Трансатлянтычнай кампаніі». У 1876 ​​годзе падчас рэйса з Кубы ў Гішпанію на караблі «Ciudad Condal» Жасінт Вэрдагэр заканчвае сваю выдатную паэму «Атлянтыда» ({{Мова-ca|L'Atlàntida}}). У 1877 годзе журы «Жокс Флуралс» за паэму «Атлянтыда» дае Жасіну прэмію правінцыі Барсэлёна. У 1878 годзе — падарожжа ў Рым. Сустрэча з Папам рымскім Львом XIII, на якой згадвалася паэма «Атлянтыда». У 1880 годзе выйграў тры прэміі «Жокс Флуралс», абвешчаны Mestre en Gai Saber (даслоўна, «знаўца вясёлых ведаў»), публікацыя кнігі «Мансэрат» ({{Мова-ca|Montserrat}}). У 1883 годзе напісаў «Оду Барсэлёне». Гарадзкі савет Барсэлёны на грамадзкія сродкі выдае твор накладам 100 тыс. асобнікаў. 21 траўня 1886 — біскуп Мургадас ({{Мова-ca|Morgades}}) у Рыпольскім манастыры абвяшчае Жасіна Вэрдагэра «Паэтам Каталёніі». Апублікаваная паэма «Канігу», прысьвечаная [[Рэканкіста|Рэканкісце]]. Жасін наведвае [[Сьвятая зямля|Сьвятую зямлю]]. У 1893 годзе завяршае напісаньне трылёгіі «Дзіця Ісус» ({{Мова-ca|Jesús Infant}}). У 1894 годзе напісаныя кнігі «Кусты руж, якія квітнеюць круглы год» ({{Мова-ca|Roser de tot l'any}}) і «Пажаданьні добрага сьвятара» ({{Мова-ca|Veus del bon pastor}}). У 1902 годзе пераяжджае з вул. Араго ў Барсэлёне ў суседні гарадок [[Вальбідрэра]] (цяпер адзін з кварталаў Барсэлёны). Памірае 10 чэрвеня 1902 ў 17:50. == Выбраныя працы == * ''L’Atlàntida'' (Atlantis, 1876) * ''Idil·lis i cants místics'' (Idylls and Mystic Songs, 1879) * ''Montserrat'' (1880, 1899) * ''A Barcelona'' («To Barcelona», 1883) * ''Caritat'' (Charity, 1885) * ''Canigó'' (1886) * ''Sant Francesc'' (Saint Francis, 1895) * ''Flors del Calvari'' (Flowers of Calvary, 1896) == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.verdaguer.cat/home.php?op=7&module=editor Фундацыя «Жасін Вердагер»]. {{ref-ca}}, {{ref-en}}, {{ref-es}}, {{ref-ga}}, {{ref-fr}}, {{ref-de}} * [https://web.archive.org/web/20091019190019/http://geocities.com/Athens/Acropolis/4045/lit/verdag_atlantida3.html Тэкст паэмы «Атлантыда»]. {{ref-ca}} * [https://web.archive.org/web/20100629045500/http://www.webpersonal.net/nova/verdaguer/antologia.htm#poesia Выбраныя паэтычныя творы Жасіна Вердагера]. {{ref-ca}} * [https://web.archive.org/web/20100629045619/http://www.webpersonal.net/nova/verdaguer/context.htm#atlantida Кароткі агляд сюжэту паэмы «Атлантыда»]. {{ref-ca}} * [http://pdf.rincondelvago.com/el-emigrant_jacint-verdaguer.html Верш «Эмігрант»]{{Недаступная спасылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}. {{ref-ca}} * [http://www.philol.msu.ru/~forlit/Pages/Word_versions/Spravochnik_Ginko.DOC Каталонская літаратура ў Расіі]. {{ref-ru}} * «Из каталонской поэзии», уклали З.Плавскін та Вс. Багно, худож. В.Бегиджанов. — Л.: Худож. лит., 1984. — 232 стор. {{ref-ru}} * Отрывок из «Атлантиды», пераклала М. І. Ливероўская, «Записки Неофилологического Общества при Ими. С.-Петербург. Ун-те». — Спб., 1910. — Вип. 4. — стор. 154—156. {{ref-ru}} * «Дон Джауме на Сан-Джеронимо», «Sum vermis», «Марина», «Скала Дьявола», «Розалия», «Калиновый цветок», «Зачем поют матери», пераклад М.Квяткоўськай, «Из каталонской поэзии». — Л., 1984. — стор. 98—110. Про Жасіна Бардаге. {{ref-ru}} * Богданович Л. А., «Великий певец Каталонии», видання «Семья». — М., 190:. — 15 сент.,№ 37. — С. 4—5; 22 сент., № 38. —С. 10—11.— Подпись: Л. А.Б., Эльбе. Пра Ж. Вердагера ў сувязі зь яго сьмерцю: апісаньне жыцьця і творчасьці. {{ref-ru}} * «Из дебрей Испании», видання «Мир божий». — Спб., 1902. — № 7. — С. 49—51 (2-я паг.). Біяграфічныя дадзеныя пра Ж. Вердагера ў сувязі зь яго сьмерцю. {{ref-ru}} * Вердагер-и-Сантало, Жасинто, «Краткая литературная энциклопедия». — М., 1962. — Т. 1. — Стб. 922—923. {{ref-ru}} {{крыніцы}} pn32su2hb7yghur0bxmpdbi4iy8751z Хазарскі каганат 0 155127 2330459 2249768 2022-07-30T13:47:46Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki [[Файл:Chasaren.jpg|міні|240пкс|Мапа Хараскага каганату]] '''Хаза́рскі каганат''' — сярэднявечная дзяржава, створаная качавым [[цюрскія мовы|цюркамоўным]] народам [[хазары|хазараў]]. Дзяржаўнае ўтварэньне вылучылася з [[Заходне-Цюрскі каганат|Заходне-Цюрскага каганату]]. Кантралявала тэрыторыю Паўночнага [[Каўказ]]у, Ніжняга і Сярэдняга [[Паволжа]], сучаснага паўночна-заходняга [[Казахстан]]у, Прыазоўя, паўночную частку [[Крым]]у, а таксама стэпы і лесастэпы Ўсходняй Эўропы да [[Дняпро|Дняпра]]. Цэнтар дзяржавы першапачаткова знаходзіўся ў паўночнай частцы сучаснага [[Дагестан]]у, пазьней перамясьціўся ў нізоўі [[Волга|Волгі]]. Частка кіруючай эліты прыняла [[юдаізм]]. У палітычнай залежнасьці ад хазараў некаторы час знаходзілася частка ўсходнеславянскіх племянных зьвязаў. == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.khazaria.com/ Хазарскі інфармацыйны цэнтар Кевіна А. Брука] * [https://web.archive.org/web/20091020012446/http://geocities.com/Athens/Sparta/3976/index.html Мапы Хазарыі Рычарда Бурда] * [https://web.archive.org/web/20140422185657/http://www.ukrstor.com/ukrstor/tolocko-puti-2-06.html Толочко, Петр Петрович. Миф о хазаро-иудейском основании Киева // Российская археология. — 2001. — № 2.] {{Гісторыя Ўкраіны}} [[Катэгорыя:Гісторыя Ўкраіны]] [[Катэгорыя:Гісторыя Расеі]] [[Катэгорыя:Гісторыя Казахстану]] [[Катэгорыя:Гісторыя Каўказу]] kp5v7tfnbfzim6ss6dux5p1csz35jdy Мужчынская зборная Ўкраіны па хакеі 0 155276 2330723 2315859 2022-07-31T08:53:10Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Зборная краіны па хакеі |Назва = Украіна |Лягатып = Ukr_hckylogo.png |Шырыня лягатыпу = 140пкс |Подпіс лягатыпу = |Фэдэрацыя = [[Фэдэрацыя хакею Ўкраіны]] |Мэнэджэр = [[Сяргей Шакураў]]<ref name="assists" /> |Трэнэр = [[Аляксандар Савіцкі]] |Асістэнты = [[Аляксандар Гардынюк]]<br>[[Сяргей Віцер]]<br>[[Канстанцін Сімчук]]<ref name="assists">{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 20 жніўня 2013|url = http://sport.mail.ru/news/hockey/14405309/|загаловак = Витер и Симчук вошли в тренерский штаб сборной Украины по хоккею|фармат = |назва праекту = Спорт@Mail.Ru|выдавец = |дата = 23 красавіка 2014|мова = ru|камэнтар = }}</ref> |Капітан = [[Аляксандар Пабеданосцаў]] |Найбольш гульняў = [[Васіль Баброўнікаў]] (182) |Найбольш шайбаў = [[Віталь Літвіненка]] (43) |Найбольш пунктаў = Віталь Літвіненка (105) |Стадыён = |Рэйтынг ІІХФ = 21 {{Падзеньне}}1 |Максымум ІІХФ = 11 |Максымум ІІХФ дата = 2003 |Мінімум ІІХФ = 21 |Мінімум ІІХФ дата = 2014 |Колеры = {{Каляровы прастакутнік|#0073BD}} {{Каляровы прастакутнік|#FFF200}} |Вопратка = |Першая гульня = {{Хакей|Казахстан|1953}} 5:1 {{Хакей-справа|Украіна}}<br/><small>([[Санкт-Пецярбург]], [[Расея]]; 14 красавіка 1992)</small> |Перамога = {{Хакей|Украіна}} 37:2 {{Хакей-справа|Бэльгія}}<br/><small>([[Блэд]], [[Славенія]]; 13 сакавіка 1993)</small> |Параза = {{Хакей|Фінляндыя}} 9:0 {{Хакей-справа|Украіна}}<br/><small>([[Хельсынкі]], [[Фінляндыя]]; 3 траўня 2003)</small> <!--Спаборніцтвы--> |Удзелаў АГ = 1 |Першыя АГ = [[Алімпійскія гульні 2002 году|2002]] |Мэдалёў АГ = |Удзелаў ЧС = 18 |Першы ЧС = 1993 |Дасягненьні ЧС = 9-е месца ([[Чэмпіянат сьвету па хакеі 2002 году|2002]]) |Чэмпіянат рэгіёну = |Удзелаў ЧР = |Першы ЧР = |Дасягненьні ЧР = |Статыстыка = 126—100—30 <!--Форма--> |левая рука1 = 0000FF |узор левай рукі1 = _icehockey_blueyellow_shulderandelbow |вопратка1 = 0000FF |узор вопраткі1 = _ukraine_away |правая рука1 = 0000FF |узор правай рукі1 = _icehockey_blueyellow_shulderandelbow |шорты1 = 0000FF |узор шортаў1 = |левая рука2 = FFFF00 |узор левай рукі2 = _icehockey_blueyellow_shulderandelbow |вопратка2 = FFFF00 |узор вопраткі2 = _ukraine |правая рука2 = FFFF00 |узор правай рукі2 = _icehockey_blueyellow_shulderandelbow |шорты2 = 0000FF |узор шортаў2 = }} '''Мужчынская зборная Ўкраіны па хакеі''' — нацыянальная [[хакей з шайбай|хакейная]] каманда [[Украіна|Украіны]], якая прадстаўляе краіну на міжнародных спаборніцтвах па хакеі з шайбай. У рэйтынгу ІІХФ за 2014 рок знаходзіцца на 21 месцы<ref>{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://www.iihf.com/de/home-of-hockey/championships/world-ranking/mens-world-ranking/2014-ranking-feb.html|загаловак = 2014 Men’s World Ranking|фармат = |назва праекту = World Ranking Men’s World Ranking|выдавец = [[Міжнародная хакейная фэдэрацыя|International Ice hockey Federation]]|дата = 22 красавіка 2014|мова = en|камэнтар = }}</ref>. З 2008 року выступае ў [[Першы дывізіён чэмпіянату сьвету па хакеі з шайбай|дывізіёне I]] (другі паводле герархіі чэмпіянатаў сьвету). Кіроўны орган — [[Фэдэрацыя хакею Ўкраіны]]; генэральны мэнэджар — [[Сяргей Шакураў]], галоўны трэнэр — [[Аляксандар Савіцкі]]. == Мінуўшчына == З 1952 да 1991 украінскія хакеісты выступалі ў складзе [[Зборная СССР па хакеі з шайбай|зборнай каманды СССР]]. Першая сустрэча незалежнай зборнай Украіны адбылася на таварыскім турніры ў [[Санкт-Пецярбург]]у (Расея) 14 красавіка 1992 року супраць [[Мужчынская зборная Казахстану па хакеі|зборнай Казахстану]]; першая афіцыйная сустрэча — з тым жа супернікам 6 лістапада 1992 у [[Менск]]у (Беларусь) у рамках кваліфікацыйнага раўнду на чэмпіянат сьвету ў Дывізіёне «C». Гэтай падзеі папярэднічала стварэньне [[Фэдэрацыя хакею Ўкраіны|Фэдэрацыі хакею Ўкраіны]] і яе ўваходжаньне ў структуру [[Міжнародная фэдэрацыя хакею з шайбай|Міжнароднае фэдэрацыі хакею з шайбай]] (ІІХФ), якое адбылося 6 траўня. Зь першых рокаў свайго існаваньня зборная Ўкраіны змагалася ў трэцім дывізіёне хакейнага чэмпіянату сьвету. Прарыў у эліту адбыўся ў сэзоне 1997—1998 рокаў, калі ўкраінцы сьпярша перамаглі ў турніры Дывізіёну «C», а праз рок занялі 1-е месца ў Дывізіёне «B». Цягам наступных 9 гадоў зборная Ўкраіна заставалася ўдзельніцай элітнага Дывізіёну чэмпіянату сьвету, страціўшы месца ў сусьветнай хакейнай эліце па выніках [[Чэмпіянат сьвету па хакеі з шайбай 2007 году|чэмпіянату сьвету 2007 року]]. Найвышэйшае дасягненьне ўкраінскай зборнай за час удзелу на найвышэйшым узроўні&nbsp;— 9 месца ў [[Чэмпіянат сьвету па хакеі з шайбай 2002 году|2002 року]]. Каманда Ўкраіны толькі адзін раз здолела пераадолець кваліфікацыйны раўнд для ўдзелу ў хакейным турніры [[Зімовыя Алімпійскія гульні|Зімовых Алімпійскіх гульняў]]. На [[Зімовыя Алімпійскія гульні 2002 году|Алімпіядзе ў Солт-Лэйк-Сіці]] ўкраінцы распачалі свае выступы ў групе «B» папярэдняга групавога турніру, па хадзе якога здабылі перамогі над зборнымі [[Зборная Швайцарыі па хакеі з шайбай|Швайцарыі]] ды [[Зборная Францыі па хакеі з шайбай|Францыі]], а таксама мінімальна саступілі 0:1 [[Зборная Беларусі па хакеі з шайбай|зборнай Беларусі]]. Дзякуючы гэтай перамозе адзіную пуцёўку на асноўны турнір атрымалі беларусы. Першы выступ на Алімпіядзе зборная Ўкраіны скончыла разгромнаю паразаю зь лікам 2:9 ад [[Зборная Латвіі па хакеі з шайбай|зборнай Латвіі]] ў гульні за 9 месца. == Вынікі == [[Файл:Arena Sanok, Ukrainian Team 1.JPG|значак|Зборная Ўкраіны (2008)]] === Алімпійскія гульні === * [[Алімпійскія гульні 2002 году|2002]] — 10-е месца === Чэмпіянат сьвету === {| class="wikitable" style="text-align: center;" |- ! Рок ! Месца правядзеньня ! Вынік ! Галоўны трэнэр |- | [[Чэмпіянат сьвету па хакеі 1993 году|1993]] | {{Сьцягафікацыя|Славенія}} | 18-е месца<br />(2-е ў групе «C») | [[Аляксандар Фадзееў]] |- | [[Чэмпіянат сьвету па хакеі 1994 году|1994]] | {{Сьцягафікацыя|Славаччына}} | 23-е месца<br />(3-е ў групе «C») | Аляксандар Фадзееў |- | [[Чэмпіянат сьвету па хакеі 1995 году|1995]] | {{Сьцягафікацыя|Баўгарыя}} | 23-е месца<br />(3-е ў групе «C») | [[Анатоль Багданаў]] |- | [[Чэмпіянат сьвету па хакеі 1996 году|1996]] | {{Сьцягафікацыя|Славенія}} | 22-е месца<br />(2-е ў групе «C») | Анатоль Багданаў |- | [[Чэмпіянат сьвету па хакеі 1997 году|1997]] | {{Сьцягафікацыя|Эстонія}} | 21-е месца<br />(1-е ў групе «C») | Анатоль Багданаў |- | [[Чэмпіянат сьвету па хакеі 1998 году|1998]] | {{Сьцягафікацыя|Славенія}} | 17-е месца<br />(1-е ў групе «B») | Анатоль Багданаў |- | [[Чэмпіянат сьвету па хакеі 1999 году|1999]] | {{Сьцягафікацыя|Нарвэгія}} | 14-е месца | Анатоль Багданаў |- | [[Чэмпіянат сьвету па хакеі 2000 году|2000]] | {{Сьцягафікацыя|Расея}} | 14-е месца | Анатоль Багданаў |- | [[Чэмпіянат сьвету па хакеі 2001 году|2001]] | {{Сьцягафікацыя|Нямеччына}} | 10-е месца | Анатоль Багданаў |- | [[Чэмпіянат сьвету па хакеі 2002 году|2002]] | {{Сьцягафікацыя|Швэцыя}} | 9-е месца | Анатоль Багданаў |- | [[Чэмпіянат сьвету па хакеі 2003 году|2003]] | {{Сьцягафікацыя|Фінляндыя}} | 12-е месца | Анатоль Багданаў |- | [[Чэмпіянат сьвету па хакеі 2004 году|2004]] | {{Сьцягафікацыя|Чэхія}} | 14-е месца | [[Аляксандар Сэўканд]] |- | [[Чэмпіянат сьвету па хакеі 2005 году|2005]] | {{Сьцягафікацыя|Аўстрыя}} | 11-е месца | Аляксандар Сэўканд |- | [[Чэмпіянат сьвету па хакеі 2006 году|2006]] | {{Сьцягафікацыя|Латвія}} | 12-е месца | Аляксандар Сэўканд |- | [[Чэмпіянат сьвету па хакеі 2007 году|2007]] | {{Сьцягафікацыя|Расея}} | 16-е месца | Аляксандар Сэўканд |- | [[Чэмпіянат сьвету па хакеі 2008 году|2008]] | {{Сьцягафікацыя|Японія}} | 19-е месца<br />(2-е ў дывізіёне IB) | [[Уладзімер Галубовіч]] |- | [[Чэмпіянат сьвету па хакеі 2009 году|2009]] | {{Сьцягафікацыя|Польшча}} | 20-е месца<br />(2-е ў дывізіёне IB) | Аляксандар Сэўканд |- | [[Чэмпіянат сьвету па хакеі 2010 году|2010]] | {{Сьцягафікацыя|Нідэрлянды}} | 19-е месца<br />(2-е ў дывізіёне IA) | [[Міхаіл Захараў]] |- | [[Чэмпіянат сьвету па хакеі 2011 году|2011]] | {{Сьцягафікацыя|Украіна}} | 21-е месца<br />(3-е ў дывізіёне IB) | [[Дэйв Льюіс]] |- | [[Чэмпіянат сьвету па хакеі 2012 году|2012]] | {{Сьцягафікацыя|Славенія}} | 22-е месца<br />(6-е ў дывізіёне IA) | [[Анатоль Хаменка]] |- | [[Чэмпіянат сьвету па хакеі 2013 году|2013]] | {{Сьцягафікацыя|Украіна}} | 23-е месца<br />(1-е ў дывізіёне IB) | [[Аляксандар Кулікоў]] |- | [[Чэмпіянат сьвету па хакеі 2014 году|2014]] | {{Сьцягафікацыя|Паўднёвая Карэя}} | 20-е месца<br />(4-е ў дывізіёне IA) | [[Андрэй Назараў]] |} == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [https://web.archive.org/web/20121020082416/http://fhu.com.ua/ Фэдэрацыя хакею Ўкраіны]{{ref-uk}} * [http://www.iihf.com/iihf-home/countries/ukraine.html Профіль]{{ref-en}} на бачыне [[Міжнародная хакейная фэдэрацыя|IIHF]] * [http://hockeyarchives.ru/team/ukraine.html Хакейныя архівы]{{ref-ru}} {{Мужчынскія зборныя па хакеі}} {{Украінскі хакей}} {{Зборныя Ўкраіны}} [[Катэгорыя:Зборныя Ўкраіны|Хакей]] [[Катэгорыя:Хакейныя зборныя|Украіна]] [[Катэгорыя:Украінскі хакей]] 1drhqr7u69qal3ucx9yil1j62ibc9nq Беларускія немцы 0 156623 2330627 2314805 2022-07-30T22:50:46Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Этнас |Назва = Беларускія немцы |Колькасьць = [[Беларусь]] — 2474 чал.<ref name="STAT">[https://web.archive.org/web/20120404121407/http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/vihod_tables/5.8-0.pdf Перепись населения — 2009. Население по национальности и родному языку]{{Ref-ru}}</ref> (2009 год) |Рэгіёны = [[Беларусь]], [[Нямеччына]], [[ЗША]], [[Летува]], [[Канада]], [[Бразылія]], [[Польшча]], [[Аргентына]], [[Уругвай]] ды інш. |Мовы = [[Нямецкая мова|нямецкая]], [[Беларуская мова|беларуская]], [[Верхненямецкія мовы|верхненямецкія]] ([[швабскі дыялект]]), [[Расейская мова|расейская]], [[Польская мова|польская]] |Рэлігія = [[Хрысьціянства|хрысьціяне]] ([[лютэранства]], [[каталіцтва]], [[праваслаўе]], [[баптызм]], [[мэнаніцтва]], [[пяцідзясятніцтва]]). |Блізкія этнасы = [[немцы]], [[расейскія немцы]], [[беларусы]], [[польскія немцы]], [[украінскія немцы]] й г.д. }} '''Белару́скія не́мцы''' ({{мова-de|Belarusdeutsche, Weißrusslanddeutsche}}) — [[этнас|этнічныя]] [[немцы]], а таксама грамадзяне нямецкіх дзяржаваў (у тым ліку [[Лівонскі ордэн|Лівонскага]] й [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскага]] ордэнаў), якія пражывалі на тэрыторыі [[Беларусь|Беларусі]] або дзяржаваў-папярэднікаў: [[Полацкае княства]], [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], [[Рэч Паспалітая]] і г. д. Паводле [[Перапіс насельніцтва Беларусі 2009 году|перапісу]] 2009 году, у [[Беларусь|Беларусі]] пражывае 2474 немцы, што складае 0,03% ад агульнай колькасьці насельніцтва краіны<ref name="STAT"/>. Гэта трынаццатая па колькасьці нацыянальная меншасьць у краіне. Нямецкая этнічная і культурніцкая прысутнасьць на землях сёньняшняй Беларусі пачала фармавацца яшчэ ў часы [[Полацкае княства|Полацкага княства]] збольшага ў выглядзе працэсаў культурнага ўзаемаабмену, што робіць немцаў адной з самых старажытных меншасьцяў на тэрыторыі Беларусі. == Гісторыя == === Зьяўленьне немцаў на тэрыторыі Беларусі === {{Асноўны артыкул|Расьсяленьне немцаў на ўсход}} Першыя згадваньні пра немцаў на [[Русь|Русі]] адносяцца да IX ст. Да канца XII стагодзьдзя ў гарадах [[Полацкае княства|Полацкага]], [[Тураўскае княства|Тураўскага]], [[Гарадзенскае княства|Гарадзенскага]] і іншых княствах ужо аселі шматлікія нямецкія купцы, рамесьнікі, ваяры, лекары і навукоўцы<ref>Энциклопедия немцы России. — С. 9. {{ref-ru}}</ref>. Важную ролю адыгрывалі нямецкія сьвятары, так менавіта немцы аднымі зь першых прынесьлі [[каталіцтва]] на тэрыторыі сучаснай Беларусі. Так, на захадзе Беларусі ў канцы X — пачатку XI стагодзьдзяў хрысьціянства абвяшчаў немец [[Бруна Квэрфурцкі]], у той жа час каля 1010—1013 гадоў у [[Тураў]] прыбыла місія [[Калобжэг|калобжэскага]] біскупа [[Рэйнбэрн]]а, запрошанага мясцовым князем [[Сьвятаполк Акаянны|Сьвятаполкам]]{{Заўвага|Рэйнбэрн распаўсюджваў каталіцтва на ўсёй тэрыторыі Тураўскага княства, сярод новаахрышчаных быў і сам тураўскі князь [[Сьвятаполк Акаянны|Сьвятаполк]]<ref>{{Кніга |аўтар =Грушевский А. С. |частка = |загаловак = Очерки истории Турово-Пинского княжества |арыгінал = |спасылка = |выданьне = |месца = |выдавецтва = Киев |год = 1901 |том = |старонкі = |старонак = |isbn = |мова = ru }}</ref>.}}. Да таго ж мясцовыя князі паступова завязваюць зь немцамі і роднасныя адносіны; так, зь немкамі ажаніўся шэраг князёў<ref name="niemcy5">{{Кніга |аўтар = Ауман В. |частка = |загаловак = История российских немцев |арыгінал = |спасылка = http://www.observer.materik.ru/observer/N02_92/2_14.HTM |выданьне = |месца = |выдавецтва = |год = |том = |старонкі = |старонак = |isbn = |мова = ru }}</ref>, напрыклад полацкі князь [[Ізяслаў Мсьціслававіч]] быў жанаты з Агнэсай, дачкой [[Конрад III|Конрада III]] з [[Гогенштаўфэны|Гогенштаўфэнаў]], а тураўскі князь [[Яраполк Ізяславіч]] меў шлюб з [[Кунігунда фон Орлямюндэ|Кунігундай фон Орлямюндэ]]. === Немцы ў [[Полацкае княства|Полацкім княстве]] === {{Асноўны артыкул|Немцы ў Полацкім княстве}} Зьяўленьне немцаў у Полацкім княстве адбывалася шляхам пашырэньня Полацкім княствам гандлёвых і міжкультурных сувязяў зь нямецкімі і польскімі{{Заўвага|У сярэднявечнай Польшчы немцы складалі вялізны адсотак гарадзкога насельніцтва.}} гарадамі. Як і ў іншых старажытнабеларускіх княствах, у Полацкім княстве менавіта немцы былі першымі, хто распаўсюджваў тут [[каталіцтва]], так у 1186 годзе полацкі князь [[Валадар ІІ]] дазволіў нямецкаму манаху [[Мэйнард]]у заснаваць замак і касьцёл і пачаць пропаведзі. Мала таго, полацкі гаспадар нават адарыў манаха. У 1158 годзе нямецкія купцы заснавалі гандлёвае паселішча ў вусьці Дзьвіны, якое ў 1201 годзе за біскупам [[Альбэрт фон Буксгеўдэн|Альбэртам фон Буксгевэдэн-Брэмэнам]] робіцца местам пад назвай [[Рыга]] й сталіцаю [[Лівонія|Лівоніі]]. Нягледзячы на далейшую варожасьць паміж крыжакамі і палачанамі, важным момантам становіцца культурны ўзаемаабмен паміж немцамі і палачанамі. У [[Полацак|Полацку]] й [[Смаленск]]у паўстаюць нямецкія гандлёвыя двары. Такім чынам можна адзначыць, што першымі немцамі на тэрыторыі Беларусі былі галоўным чынам гандляры і сьвятары. У 1305 годзе [[Полацак]] падпаў пад залежнасьць рыскага [[арцыбіскуп]]а, што выклікала засяленьне Полацка і Полацкай зямлі немцамі, якія займаліся тут гандлем і распаўсюджавалі каталіцтва, пабудавалі ў Полацку касьцёл, але ў 1307 годзе былі выгнаны вялікім літоўскім князем [[Віцень|Віценем]]<ref>Данилевич В. Е. Очерк истории Полоцк земли до конца ХIV столетия. Киев, 1896. С. 152—153{{Ref-ru}}</ref><ref>Пашуто В. Т. Образование Литовского Государства. Москва, 1959. С. 392.{{Ref-ru}}</ref><ref>Ковкель И. И., Ярмусик Э. С. История Беларуси с древнейших времен до наших дней. Мн., 2000 г., С. 20.{{Ref-ru}}</ref><ref>Насевич В. Начала Великого Княжества Литовского: события и личности. Минск, 1993. С. 72.{{Ref-ru}}</ref>. Нягледзячы на гэта Полацак ({{мова-de|Plotzeke|скарочана}}) заставаўся адным з цэнтраў нямецкага насельніцтва ВКЛ і буйным шматнацыянальным горадам{{Заўвага|Паводле некаторых зьвестак, у ХVI стагодзьдзі ў Полацку жыло прыкладна 100 тыс. чалавек, што рабіла горад адным з найбуйнейшых у Эўропе<ref>{{Літаратура/Геральдыка беларускіх местаў|к}}</ref>.}}. На той момант у горадзе існаваў нямецкі раён, дзе жылі нямецкія гандляры, асьветнікі, лекары, вайскоўцы. === Немцы ў [[ВКЛ|Вялікім Княстве Літоўскім]] === {{Асноўны артыкул|Немцы ў Вялікім Княстве Літоўскім|Віленскія немцы|Немцы Магілёва}} Першыя нямецкія мігранты зьявіліся ў ВКЛ у пачатку XIV ст. — [[Дамініканскі ордэн|дамініканскія]] і [[Францішканскі ордэн|францішканскія]] манахі заснавалі ў Вільні і Навагрудку дзьве каталіцкія царквы<ref name="niemcy">{{Кніга |аўтар = Навагродзкі Т.А. [і інш.] |частка = Глава 15. Этнічныя групы Беларусі: гісторыя і культура. Немцы. |загаловак = Этналогія Беларусі: традыцыйная культура насельніцтва ў гістарычнай перспектыве. Вучэб.-метад. дапам. |арыгінал = |спасылка = |выданьне = 1-е выд |месца = {{Менск (Мінск)}} |выдавецтва = БДУ |год = 2009 |том = |старонкі = 310-311 |старонак = 335 |isbn = 978-985-518-121-8 }}</ref>. Адным з тых, хто спрыяў расьсяленьню немцаў у ВКЛ, быў вялікі князь літоўскі [[Гедзімін]]<ref name="niemcy1">{{Кніга |аўтар = [[Адам Кіркор|Киркор А.]] |частка = Ч.1. Литовское Полесье. |загаловак = Живописная Россия |арыгінал = Живописная Россия: Отечество наше в его земельном, историческом, племенном, экономическом и бытовом значении |спасылка = |выданьне = 1-е выд |месца = Санкт-Петербург |выдавецтва = Товарищество М. О. Вольфа |год = 1882 |том = 3. «Литовские и Белорусские губернии» |старонкі = 21 |старонак = 496 |isbn = }}{{ref-ru}}</ref> Ім жа ў рамках урэгуляваньня зносінаў зь Лівонскім ордэнам у 1323 годзе быў выдадзены прывілей, які заклікаў немцаў на пасяленьне ў ВКЛ. У гэты час ВКЛ вяло актыўны гандаль з [[ганза|ганзейскімі]] гарадамі. У [[Полацак|Полацку]], [[Трокі|Троках]] і [[Вільня|Вільні]] зьяўляюцца нямецкія гандлёвыя двары<ref name="niemcy"/>. У асноўным немцы сяліліся ў буйных гарадох ВКЛ, вялікі адсотак немцаў сярод гарадзкога насельніцтва быў у Вільні, Полацку, [[Магілёў|Магілёве]], [[Горадня|Горадні]], [[Берасьце|Берасьці]] і іншых гарадох. Даволі шмат немцаў пасялілася на Віленшчыне. Як піша [[Адам Кіркор]], тыя немцы{{Заўвага|Маюцца на ўвазе немцы, які перасяліліся ў ВКЛ.}} даволі хутка зьмешваюцца зь мясцовым насельніцтва{{Заўвага|Як адзначае Кіркор, насельніцтва Віленшчыны мае асаблівасьць хутка паглынаць іншыя народнасьці<ref name="niemcy1"/>.}}, што ўжо ў трэцім-чацьвёртым пакаленьні ад іх застаецца толькі прозьвішча, а яны ўжо поўнасьцю не разумеюць нямецкай мовы<ref name="niemcy1"/>. Шэраг немцаў гэтага пэрыяду вядомыя сярод высокіх урадаў (пасадаў) ВКЛ. Так, адным з паплечнікаў [[Ягайла|Ягайлы]] ў ягонай меркаванай змове супраць [[Альгерд]]а і потым змове супраць [[Кейстут]]а быў нямецкі купец [[Ганул]], які тады займаў урад старасты віленскага; замежнікі гэтага пэрыяду вядомыя як чальцы [[гаспадарская Рада (ВКЛ)|гаспадарскае Рады]] краіны. [[Файл:Ваколіцы Кобрына.jpg|значак|Нямецкае паселішча ў ваколіцах Кобрыню.]] Вялікая група нямецкіх і галяндзкіх сялянаў пасялілася ў 1563 году каля Бугу і заснавала вёскі [[Нойдарф]] і [[Нойбрун]], да якіх пазьней накіроўваліся шматлікія перасяленцы<ref name="niemcy"/><ref name="niemcy1"/>. Нойдарф і Нойбрун былі заснаваны на землях князёў [[Радзівілы|Радзівілаў]], якія асабіста запрашалі немцаў і галяндцаў<ref name="niemcy1"/>. У хуткім часе ў [[Берасьцейскае ваяводзтва|Берасьцейскім ваяводзтве]] ўзьнік царкоўны прыход [[Нойдарф-Нойбаў]], дзякуючы якому нямецкія сяляне падтрымлівалі сувязь з роднай культурай<ref name="niemcy"/>. Да канца XVIII ст. гэтыя паселішчы распаўсюдзіліся да [[Кобрынь|Кобрыню]]<ref name="niemcy"/>. Паселішча [[Нойдарф-Нойбаў]] дасягнула вялікіх памераў<ref name="niemcy"/>. Яно мела шчыльныя сувязі зь нямецкімі паселішчамі на [[Валынь|Валыні]]<ref name="niemcy"/>. Нямецкае паселішча на Магілёўшчыне захавалася й дагэтуль — цяпер гэта вёска [[Вейна (Магілёўская вобласьць)|Вейна]] (ад {{мова-de|Wein|скарочана}} — віно)<ref name="niemcy3">[http://www.dw.de/о-немецкой-диаспоре-в-беларуси/a-2037464-1 О немецкой диаспоре в Беларуси]{{ref-ru}}</ref>. Вядома, што ў тых месцах немцы ўладкоўвалі бровары{{Заўвага|У той час бровар — абавязковы атрыбут сядзібы кожнага больш-менш багатага шляхціча.}} і вінакурні<ref name="niemcy4">[http://allby.tv/article/1531/nemtsyi-v-respublike-belarus Немцы в Республике Беларусь]{{ref-ru}}</ref>. Вялізную групу нямецкага насельніцтва ВКЛ складалі па-ранейшаму гандляры, але з XVI ст. назіраецца прыток у ВКЛ у першую чаргу нямецкіх навукоўцаў, мэдыкаў, рамесьнікаў, разам з тым павялічваецца колькасьць нямецкіх вайскоўцаў-наймітаў, якія фактычна становяцца неад’емнай часткай арміі ВКЛ і Рэчы Паспалітай; так, адным з гераічных [[Аблога Смаленску (1654)|абаронцаў]] [[Смаленск]]у ад маскоўскіх войск стаў немец Корф. [[Файл:Будынак Гарадзенскай кірхі 2 (2012).jpg|міні|зьлева|[[Лютэранская кірха (Горадня)|Лютэранская кірха Сьвятога Яна]] ў [[Горадня|Горадні]]]] Немцы значна паўплывалі на [[Рэфармацыя ў Рэчы Паспалітай|рэфармацыю ў Вялікім Княстве Літоўскім]]. Першапачаткова лютэранства збольшага прымалі месьцічы-немцы, зь мясцовых зусім нязначная дзеля жыхароў<ref>Паславські І. В. Реформація та її впливи на українське духовне життя в історіософії М. Грушевського // Грушевський М. Зб. праць. ― Львів, 1994. С. 164—175 {{ref-uk}}</ref>. Так, у сярэдзіне XVI ст. нямецкія купцы засноўваюць у [[Вільня|Вільні]] [[лютэранства|лютэранскую]] суполку, якая хутка становіцца цэнтрам пашырэньня лютэранства ў ВКЛ<ref>Плисс В. И. [https://web.archive.org/web/20120307150609/http://spbpda.ru/data/1914/02/1914-02-04.pdf Исторический очерк проникновения и распространения реформации в Литве и Западной Руси] // Христианское чтение. ― СПб,. 1914 г. — № 2., С. 199—234. {{ref-ru}}</ref>. У 1539 годзе віленскі ўраджэнец, ксёндз і доктар філязофіі [[Абрагам Кульва]] адчыніў у Вільні школу для шляхецкай моладзі й актыўна выступаў зь лютэранскімі казаньнямі, слухаць якія паступова сабралося ці ня ўсё нямецкае насельніцтва места<ref>Vilnius school of Abraomas Kulvietis // A short history of Vilnius University — Vilnius: Mokslas Publishers, 1979. — P. 12. {{ref-en}}</ref>. Па ягоным ад’езьдзе прапаведнікам лютэранства ў Літве стаў [[Ян Вінклер]], ксёндз віленскага касьцёлу сьв. Ганны. Віленскі біскуп забараніў яму ня толькі служыць, але й увогуле зьяўляцца ў віленскіх касьцёлах<ref>Ochmanski J. Biskupstvo wilenskie w sredniowieczu. — Poznan, 1972 {{ref-pl}}</ref>. Тады Вінклер адчыніў лютэранскую малельню ў хаце віленскага купца Морштына. Утварылася лютэранская грамада, у асноўным зь немцаў<ref>[https://web.archive.org/web/20101029174530/http://www.russianresources.lt/archive/Vilnius/Dobrianski_10.html Флавиан Добрянский. Старая и новая Вильня]{{ref-ru}}</ref>. У хуткім часе на [[Нямецкая вуліца (Вільня)|Нямецкай вуліцы]] збудавалі [[Лютэранская кірха (Вільня)|кірху]], якая праіснавала да 1944 году<ref>Kosman M. Konflikty wyznaniowe w Wilnie (Schyłek XVI—XVII w.) // Kwartalnik Historyczny. — R. 79. — 1972. — S. 3 — 19 {{ref-pl}}</ref>. Пражывалі немцы і ў [[Слуцак|Слуцку]], так, некаторыя беларускія дасьледнікі сьцьвярджаюць, што першае згадваньне лютэранскай грамады адносіцца да Слуцку 1535 году, калі князь [[Юры Алелькавіч (1492—1542)|Юры Алелькавіч]] вылучыў немцам зямлю пад кірху<ref>{{артыкул|аўтар=Акіньчыц С.|загаловак=Горад, дзе захавалася традыцыя|спасылка=http://belreform.org/ru/horad.php|выданьне=Спадчына|год=2003|нумар=1|старонкі=52-56}}</ref>. Гэтыя зьвесткі пацьвярджае і нямецкі гісторык Г.-К. Дытрых<ref name="ReferenceA">{{кніга|аўтар=Dietrich H.-C.|загаловак=«Auf dem Weg zur Glaubenseinheit…»: Reformationsgeschichte Weißrusslands|месца=Erlangen|выдавецтва=Martin-Luther-Verlag|год=2006|старонак=430|isbn=9783875131505}}{{ref-de}}</ref>. У [[Менск]]у таксама існавала лютэранская грамада{{Заўвага|Усяго яшчэ да сяр. XVI ст. на тэрыторыі сучаснай Беларусі зьявіліся дзясяткі пратэстанцкіх збораў, у тым ліку ў [[Берасьце|Берасьці]], [[Койданаў|Койданаве]], [[Наваградак|Наваградку]] і інш.<ref>[[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Арлоў У.]], Герасімовіч З. Краіна Беларусь. Ілюстраваная гісторыя. — Martin, Slovakia, 2003. — С. 173.</ref>. Так, з дапамогай шматлікіх пратэстанцкіх збораў нямецкае насельніцтва атрымала магчымасьць для расьсяленьня на ўсёй тэрыторыі Беларусі.}}, якую ўзначальваў нямецкі пастар [[Карл Людвіг Гэмэрых]], які дагэтуль быў пастарам ў Слуцку<ref name="luteran">[https://web.archive.org/web/20140409204359/http://minsk-old-new.com/minsk-3203-ru.htm Лютеранская община Минска]{{ref-ru}}</ref>. Да таго, вялікая колькасьць немцаў прыбывае ў ВКЛ на запрашэньне Радзівілаў дзеля пашырэньня [[Рэфармацыя ў Рэчы Паспалітай|Рэфармацыі]], як напрыклад [[Ян Фёлькель]]{{Заўвага|Ян (Ёган) Фёлькель належаў да пратэстанцкага руху «[[Браты польскія]]», які таксама вядомы пад назвай «арыяне польскія».}}. А ў час [[Віленскае ваяводзтва|ваяводзкага]] кіраваньня [[Януш Радзівіл|Януша Радзівіла]] немец-лютэранін [[Якуб Гібель]] нават стаў [[войт]]ам Вільні<ref>Wisner H. Janusz Radziwill 1612—1655. Wojewoda wilenski. Hetman wielki litewski. Warszawa, 2000. {{ref-pl}}</ref><ref name="pratestant"/>. [[Файл:Evangelical Lutheran Church in Vilnius.jpg|міні|Лютэранская кірха на Нямецкай вуліцы ў Вільні]] Вялікія князі літоўскія лічылі неабходным паскорыць гаспадарчае разьвіцьцё сваёй дзяржавы і з гэтай нагоды запрашалі перасяленцаў, як зь Нямеччыны, так і з усёй Эўропы ([[Вугоршчына]], [[Чэхія]], [[Францыя]], [[Шатляндыя]])<ref>Гісторыя Беларусі: У 6 т. Т. 2. Беларусь у перыяд Вялікага Княства Літоўскага (А. Вабішчэвіч і інш.); рэдкал. М. Касцюк (гал. рэдактар і інш. — Мн.: Экаперспектыва, 2006. С. 544.</ref><ref name="suviazi"/>. Да таго ж, асядалі на беларускіх землях і замежныя найміты зь вялікакняскай арміі, якія атрымлівалі тут ад манарха асобныя вёскі ці нават цэлыя воласьці<ref name="suviazi"/>. Важную ролю ў разьвіцьці айчыннай культуры адыгрывала запрашэньне ў ВКЛ славутых эўрапейскіх жывапісцаў, дойлідаў, музыкаў і г. д., сярод якіх было шмат немцаў, так у ВКЛ былі запрошаны знакамітыя нямецкія жывапісцы А. Бінк, А. Вайдэ і Г. Гэльвіг<ref name="suviazi">{{Артыкул|аўтар=[[Андрэй Самусік|Самусік А.]]|загаловак=Міжнародныя культурныя сувязі Беларусі ў XІV — пачатку XVІI стст.|спасылка=http://www.evolutio.info/index2.php?option=com_content&task=view&id=984&Itemid=168|выданьне=[[Часопіс міжнароднага права і міжнародных адносінаў]]|тып=[[часопіс]]|год=2006|нумар=1|старонкі=55-60|issn=2072-0513}}</ref><ref>Гісторыя Беларусі: У 6 т. Т. 2. Беларусь у перыяд Вялікага Княства Літоўскага (А. Вабішчэвіч і інш.); рэдкал. М. Касцюк (гал. рэдактар і інш. — Мн.: Экаперспектыва, 2006. С. 627.</ref>. Шмат немцаў было і сярод настаўнікаў, так, у шырока вядомай праваслаўнай [[Віленская брацкая школа|Віленскай]] [[Брацкія школы ў Вялікім Княстве Літоўскім|брацкай школе]] большую частку настаўнікаў складалі немцы-пратэстанты<ref name="asvieta">{{Кніга |аўтар = |частка = |загаловак = Нарысы гісторыі народнай асветы і педагагічнай думкі ў Беларусі |арыгінал = |спасылка = |выданьне = |месца = [[Менск|Мінск]] |выдавецтва = |год = 1968 |том = |старонкі = 27 |старонак = |isbn = }}</ref>. Сапраўдным цэнтрам нямецкай культуры ВКЛ становіцца [[Вільня]] ({{мова-de|Wilna|скарочана}})<ref name="pratestant">[http://belreform.org/katlarcuk.php Андрэй Катлярчук. «Уцёкі мазгоў» ці лёсы пратэстантаў Вялікага Княства Літоўскага ў другой палове XVII стагодзьдзя]</ref>. Ужо з самага заснаваньня места, вялікія князі літоўскія запрашаюць у горад нямецкіх жыхароў. Немцы кампактна пражывалі на «[[Вуліца Нямецкая (Вільня)|Нямецкай вуліцы]]», тут яны сяліліся яшчэ з часоў [[Альгерд]]а<ref>[[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Арлоў У.]], Герасімовіч З. Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае. Ілюстраваная гісторыя. — Martin, Slovakia, 2012. — С. 129.</ref>, гэта былі купцы і рамесьнікі з [[Ганза|ганзейскіх]] гарадоў<ref>{{кніга|аўтар = Kirkoras A.H.|загаловак = Pasivaikščiojimas po Vilnių ir jo apylinkes |спасылка = |адказны = Vertė Kazys Uscila|выданьне = |месца = Vilnius|выдавецтва = Mintis|год = 1991|старонкі = 66|старонак = |серыя = |тыраж =20000|isbn = 5-417-00514-2}}{{ref-lt}}</ref>. Некаторая колькасьць немцаў прыбывае ў ВКЛ у час кіраваньня [[Сасы|Сасаў]] з Саксоніі, акрамя таго, некаторыя нямецкія арыстакратычныя роды пераяжджаюць з Прыбалтыкі ў ВКЛ. [[Файл:Tadevuš Rejtan. Тадэвуш Рэйтан (J. Matejko, 1866).jpg|міні|Т. Рэйтан перад выхадам з соймавай залі, фрагмэнт карціны [[Ян Матэйка|Я. Матэйкі]]]] Новая хваля перасяленьня немцаў у ВКЛ пачалася ў 60—70 гады XVIII ст. і была выклікана [[Сямігадовая вайна|Сямігадовай вайной]]. Пераяжджалі ў асноўным немцы поўдня Нямеччыны, якія размаўлялі на [[швабскі дыялект|швабскім дыялекце]]. [[Перасяленьне]] было выклікана эканамічнымі і гаспадарчымі праблемамі, якія прынесла працяглая вайна, вялікай шчыльнасьцю насельніцтва гэтага рэгіёну, і як вынік павышанымі коштамі на зямлю, у той жа час, як у ВКЛ зямля каштавала параўнальна танна, была магчымасьць набыць ня толькі зямлю, але й маёнтак, а таксама кавалак лесу. Вялікая колькасьць гэтых немцаў асела на Вяленшчыне й Ковеншчыне, а таксама на Гарадзеншчыне й Беласточчыне, некаторыя зь іх пераехалі ў [[Нойдарф-Нойбаў]]. У 1793 годзе кароль і вялікі князь [[Станіслаў Аўгуст Панятоўскі]] імянной граматай дараваў [[лютэранства|лютэранскай]] грамадзе дом зь зямлёй на [[Гарадніца (вёска)|Гарадніцы]]<ref name="niemcy3"/>. У [[Горадня|Горадні]] ({{мова-de|Garthen|скарочана}}) тады была нямецкая слабада — [[Занёманскі фарштат]]{{Заўвага|У канцы XIV ст. крыжакамі на гэтым месцы быў узьведзены замак Новая Горадня ({{мова-de|Naugarden|скарочана}}), які пазьней быў спалены [[Вітаўт]]ам<ref>Андрей Вашкевич. Андрей Чернякевич. История форштадта.{{ref-ru}}</ref>.}}, дзе месьціліся хаты і майстэрні мясцовых немцаў<ref name="niemcy"/>. Менавіта ў гэтым годзе, 20 верасьня, у Горадні збудавалі [[Лютэранская кірха (Горадня)|лютэранскую кірху Сьвятога Яна]]<ref name="kircha">[http://zetgrodno.com/lyuteranskaya-kirha-v-grodno Лютеранская кирха в Гродно]{{ref-ru}}</ref>. Таксама нямецкія карані мае шэраг беларускіх шляхецкіх радоў, напрыклад [[Ромэры]]<ref name="romer"/>, [[Тызэнгаўзы]]<ref name="stackelberg"/>, [[Рэйтаны]]<ref name="rejtan"/>, [[Плятэры]]<ref name="plater"/>, [[Рыдыгеры]]<ref name="ReferenceB">Ридигер, графский род // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.{{ref-ru}}</ref>, [[Чапскія (род)|Чапскія]]<ref>Гуттен-Чапские // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.{{ref-ru}}</ref>, [[Офэнбэргі]]<ref>Оффенберг // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.{{ref-ru}}</ref>, [[Страшынскія гербу Вольф|Страшынскія]]<ref>Nałęcz Małachowski P. Zbiór nazwisk szlachty w Królestwie Polskim i Wielkim Księstwie Litewskim. — Lublin, 1805.{{ref-pl}}</ref>, [[Эйсманты]]<ref>Ciechanowicz J. Rody rycerskie Wielkiego Księstwa Litewskiego. — Rzeszów, 2001.{{ref-pl}}</ref> і інш. Што асабліва, у адрозьненьне ад Расеі, на тэрыторыі Беларусі немцы ў большасьці выпадкаў сяліліся не асобна, не ўтвараючы калёніяў{{Заўвага|У Расейскай імпэрыі ў XVIII—XIX стагодзьдзях колькасьць каляністаў сярод немцаў складала каля 90 %.}}. Таксама яскравай асаблівасьцю беларускіх немцаў, якія перасяліліся сюды ў час ВКЛ і пазьней, у пэрыяд Расейскай імпэрыі, было хуткае зьмяшэньне зь мясцовым насельніцтвам, немцы раствараліся сярод [[беларусы|беларусаў]] за 2-3 пакаленьні, зьвязана гэта, хутчэй за ўсё, з блізкасьцю [[мэнталітэт]]аў беларусаў і немцаў. Больш за тое, беларусы зь нямецкімі каранямі былі слыўнымі патрыётамі сваёй краіны, так, узорам [[патрыятызм]]у лічацца [[Тадэвуш Рэйтан]]<ref name="evkl">Рэйтан Тадэвуш // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 528.</ref>, [[ліцьвіны|ліцьвінскі]] шляхціч нямецкага паходжаньня<ref name="rejtan"/>, дэпутат ад Наваградзкага павету, які ў час [[Падзельны сойм|Нямога сойму]], на якім дэпутаты сойму фактычна прадалі частку тэрыторыі сваёй краіны, лёг крыжом перад выхадам і закрычаў: {{Цытата|Забіце мяне, затапчыце, але не забівайце Бацькаўшчыны!}} === У складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] === {{Асноўны артыкул|Палескія немцы|Расейскія немцы|Дэпартацыі немцаў (1914—1917)}} [[Файл:Baron Ropp.jpg|міні|[[Эдвард фон Роп]] — рэлігійны і грамадзка-палітычны дзяяч [[Беларусь|Беларусі]] нямецкага паходжаньня, адзін зь першых, хто быў супраць атаясамліваньня каталіцтва з польскасьцяй, спрыяў увядзеньню беларускай мовы у касьцёльным жыцьці<ref>{{Кніга |аўтар = Туронак Ю. |частка = |загаловак = Мадэрная гісторыя Беларусі |арыгінал = |спасылка = |выданьне = 2-е выд |месца = Вільня |выдавецтва = Інстытут беларусістыкі |год = 2008 |том = |старонкі = 89, 403 |старонак = 904 |isbn = 978-80-86961-13-2 }}</ref><ref>{{Кніга |аўтар = Станкевіч А. |частка = |загаловак = З Богам да Беларусі |арыгінал = |спасылка = |выданьне = 1-е выд |месца = Вільня |выдавецтва = Інстытут беларусістыкі |год = 2008 |том = |старонкі = 510 |старонак = 1097 |isbn = 978-80-86961-13-3 }}</ref>. На запыты вернікаў пра магчымасьць увядзеньня беларускай мовы ў касьцёле адказваў, што «''ня толькі можна, але й трэба''».]] [[Файл:Mienskaja kircha. Менская кірха (02-03.1918).jpg|міні|зьлева|[[Лютэранская кірха (Менск)|Лютэранская кірха]] ў [[Менск]]у, фота пач. XX ст.]] {{ВікіКрыніца-мова|ru|Манифест императрицы Екатерины II о позволении иностранцам селиться в России и свободном возвращении русских людей, бежавших за границу|Маніфэст імпэратрыцы Кацярыны II пра дазвол замежнікам сяліцца ў Расеі і вольным вяртаньні рускіх людзей, якія ўцяклі за мяжу}} {{ВікіКрыніца-мова|ru|Манифест Екатерины II от 22 июля 1673 года о дозволении всем иностранцам селиться в разных губерниях по их выбору|Маніфэст Кацярыны II ад 22 ліпеня 1763 году пра дазвол усім замежнікам сяліцца ў розных губэрнях на іх выбар}} {{Вэртыкальныя выявы | разьмяшчэньне = зьлева | памер выяваў = 220 | выява 1 = Mahiloŭ, Luteranski. Магілёў, Лютэранскі (1914) (3).jpg | подпіс выявы 1 = [[Лютэранская кірха (Магілёў)|Лютэранская кірха]] ў [[Магілёў|Магілёве]], фота пач. XX ст. | выява 2 = Білорусь 041.jpg | подпіс выявы 2 = [[Лютэранская кірха (Полацак)|Лютэранская кірха]] ў [[Полацак|Полацку]] }} Нямецкія паселішчы набылі новыя назвы і новыя імпульсы да жыцьця ў канцы XVIII ст. Расейская імпэратрыца [[Кацярына II]] намагалася замацаваць расейскую дзяржаўнасьць у памежных раёнах і асвойваць прыродныя багацьці<ref name="niemcy"/>. Яна не магла даць дазволу на засяленьне памежных зямель прыгоннымі сялянамі, таму запрашала ў Расею іншаземцаў<ref name="niemcy"/>. У 1762 годзе быў выдадзены Маніфэст да іншаземцаў, аднак ня быў рэалізаваны, таму што не агаворваў умовы калянізацыі<ref name="niemcy"/>. У наступным годзе зьяўляецца новы Маніфэст, у якім ідзе пералік ільгот і прывілеяў іншаземным калянізатарам<ref name="niemcy"/>. Такія ўмовы перасяленьня актывізавалі калянізацыю памежжаў Расеі<ref name="niemcy"/>. У асноўным мігравалі нямецкія сяляне з [[Прусія|Прусіі]], якая была зьнішчана [[Сямігадовая вайна|Сямігадовай вайной]]<ref name="niemcy"/>. Яны сяліліся ў сельскай мясцовасьці і займаліся пераважна земляробствам і жывёлагадоўляй<ref name="niemcy"/>. У працы шырока выкарыстоўваліся [[капіталізм|капіталістычныя]] мэтады гаспадараньня<ref name="niemcy"/>. Значная колькасьць немцаў пасялілася ў [[Віцебская губэрня|Віцебскай губэрні]]<ref name="niemcy"/>, дзе ўжо існавала значная нямецкая дыяспара, так завітаўшы ў 1780 годзе ў [[Полацак]], Кацярына II назвала насельніцтва Беларусі ''«Вавилонским столпотворением»'', адзначыўшы, што тут ''«сплошь да рядом обитают православные, католики, униаты, евреи, русские, поляки, чухонцы, немцы, курляндцы»''<ref>Філатава А. Нацыянальнае пытанне і палітыка царскага ўраду ў Беларусі (канец XVIII — першая палова ХIХ ст.)</ref><ref>Сапунов А. Пребывание императрицы Екатерины II в Полоцке. Вт. С. 3.{{ref-ru}}</ref>. Другая вялікая эміграцыйная хваля (гэта былі [[мэнаніты]]) ішла з [[Данцыг]]у ў 1789 годзе, а пазьней — праз [[Рыга|Рыгу]] ў [[Прычарнамор’е]], у [[Хорціца|Хорціцу]] і на раку Малочная. Прывілеем [[Павал I|Паўла I]] перасяленцы-менаніты навечна вызваляліся ад ваеннай і грамадзянскай службы, ад прысягі перад судом і інш.<ref name="niemcy6">{{Кніга |аўтар = Елисеева И.С. |частка = |загаловак = Немцы на Руси и в России |арыгінал = |спасылка = |выданьне = |месца = |выдавецтва = |год = |том = |старонкі = |старонак = |isbn = |мова = ru }}</ref> Наступная хваля эміграцыі была выкліканая Маніфэстам імпэратара [[Аляксандар I Раманаў|Аляксандра I]], але ўжо паводле строгіх крытэраў — патрабавалася наяўнасьць вызначанага маёмаснага цэнзу. Найвялікшы посьпех гэта кампанія мела ў паўднёва-заходняй і паўднёвых правінцыях Нямеччыны. Гэтая хваля была накіраваная ў асноўным у раёны Прычарнамор’я і [[Каўказ]]у (сяліліся таксама на тэрыторыях сучасных Украіны і Беларусі) і складалася большай часткай з жыхароў [[Швабія|Швабіі]]; у меншай ступені — з жыхароў Усходняй і Заходняй Прусіі, [[Баварыя|Баварыі]], [[Мэкленбург]]а, [[Саксонія|Саксоніі]], [[Эльзас]]а і [[Бадэн]]а, [[Швайцарыя|Швайцарыі]], а таксама нямецкіх жыхароў Польшчы. Аляксандар I асоба вылучаў пасяленцаў, якія валодаюць неабходнымі ведамі для рацыянальнага вядзеньня гаспадаркі, якія маглі служыць узорам у сялянскай справе і ў рамястве — добрых землеўладальнікаў, што ведалі толк у вінаградарстве, у гадоўлі тутаўніка і іншых карысных расьлінаў ці мелых досьвед у жывёлагадоўлі (асабліва ў гадоўлі авечак палепшаных парод).<ref name="niemcy6"/> Найболей інтэнсіўнае перасяленьне немцаў дасягнула ў 1804 годзе, 1816—1817 гадах, і да 1842 году ішло ў асноўным зь [[Вюртэмбэрг]]у{{Заўвага|Тэрыторыя [[Швабія|Швабіі]].}}<ref name="niemcy6"/>. У 1775 годзе ў Полацку й Магілёве ўзьніклі [[лютэранства|лютэранскія]] грамады немцаў, пры гэтым былі заснаваны лютэранскія кірхі<ref>[http://www.genrogge.ru/grbook/09.htm Немцы в России. Немецкие лютеранские общины и их церкви]{{ref-ru}}</ref>. Лютэранская суполка існавала і ў [[Менск]]у, дзе ў 1846 годзе была ўзьведзена мураваная [[Лютэранская кірха (Менск)|лютэранская кірха]] даволі ўнушальных памераў<ref>Кірха // {{Літаратура/Менск. Стары і новы|к}} С. 140.</ref>. У час нацыянальна-вызвольных паўстаньняў [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|1830—1831]] і [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|1863—1864]] этнічныя немцы і італьянцы шырока прымалі ў іх удзел, шматлікія зь іх былі пакараны сьмерцю<ref name="niemcy1"/>. Вялікая колькасьць немцаў, а таксама [[ангельцы|ангельцаў]], [[датчане|датчан]], [[швэды|швэдаў]], [[бэльгійцы|бэльгійцаў]] пражывала ў [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]], агульная іх колькасьць складала больш за 15 тысячаў<ref name="niemcy1"/>. На Беласточчыне, як сьведчыць Кіркор, пражывалі рэшткі прусакоў, якія засталіся тут яшчэ з часоў знаходжаньня гэтай зямлі ў складзе [[Прускае каралеўства|Прусіі]], у самім жа [[Беласток]]у пражывала невялікая колькасьць немцаў-фабрыкантаў<ref name="niemcy1"/>. Але ў цэлым, згодна зь перапісам 1879 году, колькасьць немцаў у рэгіёне былога ВКЛ заставалася шматлікай<ref name="niemcy5"/>. [[Файл:Niamieckija kalanisty.jpg|значак|Нямецкія каляністы ў Расейскай імпэрыі.]] Актыўна запрашалі немцаў працаваць кіраўнічымі маёнткаў, лясьнічымі<ref name="niemcy4"/>. Сярод немцаў, якія жылі на тэрыторыі Беларусі, было нямала службоўцаў, арандатараў, аптэкараў, прамыслоўцаў<ref name="niemcy4"/>. Так, напрыклад, [[Аршанскі піваварны завод]], заснаваны ў 1883 годзе, належаў немцу Вайнбэргу, у [[Беразоўскі раён|Беразоўскім раёне]] невялікі завод належаў немцу Мартонсу<ref name="niemcy4"/>. У 1855 годзе ў вёсцы [[Уць (вёска)|Уць]] Гомельскай вобласьці зьявілася першая [[Баптызм|баптысцкая]] суполка [[штундысты|штундыстаў]], заснаваная пад уплывам нямецкіх каляністаў-[[Мэнаніцтва|мэнанітаў]]. Таксама з 1863 году пачынаецца хваля эміграцыя баптыстаў (сярод якіх было шмат немцаў) з [[Царства Польскае|Польшчы]] на поўдзень Беларусі<ref name="baptysty">{{Кніга |аўтар = Канатуш У. |частка = Жыцьцё цэркваў Заходняй Беларусі |загаловак = Латышонак А., Акінчыц С. Артыкулы і ўспаміны, Пратэстанцкая царква і беларускі нацыянальны рух на пачатку ХХ стагодзьдзя |арыгінал = |спасылка = |выданьне = |месца = {{Менск (Мінск)}} |выдавецтва = «Кнігазбор» |год = 2006 |том = |старонкі = 135 |старонак = |isbn = |мова = }}</ref>. Новая хваля міграцыі немцаў назіралася ў другой палове XIX стагодзьдзя і працягвалася да пачатку Першай сусьветнай вайны<ref name="niemcy"/>. За гэты пэрыяд адбыліся тры масавыя хвалі нямецкай міграцыі на Беларусь<ref name="niemcy"/>. Да канца XIX стагодзьдзя ў Віленскай, Гарадзенскай, Ковенскай, Менскай, Віцебскай і Магілёўскай губэрнях жыло каля 50 тыс. немцаў<ref name="niemcy"/>. Паводле перапісу 1897 г., іх налічвалася 49 073 чалавек (0,49% супольнага насельніцтва Беларусі)<ref name="niemcy"/><ref name="niemcy7">{{Кніга |аўтар = Дизендорф В. |частка = Демографические процессы |загаловак = Российские немцы. История и современность |арыгінал = |спасылка = http://rusdeutsch-panorama.ru/jencik_statja.php?mode=view&site_id=34&own_menu_id=4119 |выданьне = |месца = |выдавецтва = |год = |том = |старонкі = |старонак = |isbn = |мова = ru }}</ref>. З 1870-х гадоў іміграцыя немцаў у Расею галоўным чынам спыняецца (асабліва ў сувязі з адменай у адносінах да каляністаў палёгак па адбываньні вайсковай павіннасьці й астуджэньнем расейска-германскіх адносінаў). Больш таго, вялікая колькасьць расейскіх немцаў пачынае эміграваць з Расеі, прычым не ў Нямеччыну, а галоўным чынам у [[ЗША]]. Усяго да 1914 году з Расеі ў ЗША перасялілася да 200 тысячаў<ref name="ReferenceB"/> этнічных немцаў. Яны склалі адну з найбуйнейшых плыняў дарэвалюцыйнай расейскай эміграцыі — нароўні з [[габрэі|габрэямі]], [[палякі|палякамі]], [[беларусы|беларусамі]], [[летувісы|летувісамі]] й [[фіны|фінамі]]. На рубяжы стагодзьдзяў назіралася міграцыйная хваля немцаў на Палесьсе з Валыні<ref name="niemcy"/>. 3 дапамогай латыскага банкіра Анзельмава нямецкія каляністы набывалі зямлю ў Палесьсі (сучасныя Нараўлянскі, Ельскі, Лельчыцкі раёны Гомельскай вобласьці)<ref name="niemcy"/>. Памешчыкі Беларусі давалі ў арэнду немцам зямлю й утойвалі гэта ад улад, каб не выплочваць падаткі<ref name="niemcy"/>. Асноўная колькасьць этнічных немцаў пачала перасяляцца ў [[Мазырскае Палесьсе]] прыкладна з 1905 году<ref name="niemcy8">{{Кніга |аўтар = |частка = |загаловак = Малые диаспоры Гомельщины 20—30-е годы ХХ века. Аналитические материалы и документы Гомельского государственного архива |арыгінал = |спасылка = http://nashkraj.info/content/view/219/49/ |выданьне = |месца = |выдавецтва = |год = |том = |старонкі = |старонак = |isbn = |мова = ru }}</ref>. Так, паводле афіцыйных зьвестак на студзень 1905 году, у маёнтку [[Клесін]]е (сучасны [[Нараўлянскі раён]]) пражывала «ў якасьці арандатараў каля 200 сямействаў немцаў-каляністаў»<ref name="niemcy8"/>. У студзені 1911 году ў раёне маёнтку ўжо налічвалася каля 700 сямействаў каляністаў-пакупнікоў зямлі, галоўным чынам, немцаў<ref name="niemcy8"/>. Гэтая міграцыя была змушанай мерай і мела эканамічны (земляробчы) характар<ref name="niemcy8"/>. Да гэтага нямецкія каляністы жылі галоўным чынам ва Ўкраіне ([[Валынь]]), дзе пераважна арандавалі абшарніцкую зямлю ці мелі невялікую яе колькасьць ва ўласнасьці<ref name="niemcy8"/>. Пасьля ўскладненьня арэндных адносін немцы перасяліліся ў суседнюю [[Мазыр]]шчыну, набылі зямлю праз банк у мясцовага абшарніка Ансэльма (Анзэльма) і ў буйнога землеўладальніка Шоманскага<ref name="niemcy8"/>. Як правіла, гэтыя немцы-каляністы ўжо былі расейскімі падданымі, прыпісанымі да розных сялянскіх грамадаў Украіны<ref name="niemcy8"/>. У сувязі з I сусьветнай вайной шматлікія немцы зьехалі зь Беларускага Палесься, распрадаўшы свае землі<ref name="niemcy8"/>. Гэта было выклікана таксама загадам расейскага ваеннага камандаваньня ў 1915 годзе пра высяленьне немцаў-каляністаў з прыфрантавой паласы ў 24-гадзінны тэрмін<ref name="niemcy8"/>. Загад не распаўсюджваўся на нямецкія сем’і, чальцы якіх служылі ў [[Расейская імпэрыя|царскім]] войску<ref name="niemcy8"/>. Пасьля высыланьня вярнуліся ня ўсе<ref name="niemcy8"/>. Шмат немцаў пакінула Палесьсе з сыходам [[Нямецкая імпэрыя|кайзэраўскіх]] войскаў у 1918 годзе<ref name="niemcy8"/>. У час Першай сусьветнай вайны колькасьць нямецкіх каляністаў Беларусі значна зьмяншаецца<ref name="niemcy"/>. Гэта зьвязана з дэпартацыяй немцаў з прыфрантавой зоны ў [[Сыбір]]<ref name="niemcy"/>. Агулам у 1897—1917 гг. колькасьць нямецкага насельніцтва Беларусі паменшылася з 50,8 тыс. да 36,1 тыс. чалавек<ref name="niemcy"/>. Зьнікла шмат нямецкіх кампактных паселішчаў<ref name="niemcy"/>, у грамадзкіх месцах забаранялася ўжываньне нямецкай мовы<ref>Черепица В. Н. Город-крепость Гродно в годы первой мировой войны: мероприятия гражданских и военных властей по обеспечению обороноспособности и жизнедеятельности. Гродно: Изд-во Гродненского гос. ун-та имени Янки Купалы, 2005. — 359 с {{ref-ru}}</ref>. === У складзе [[БССР]] === У першыя дзесяцігодзьдзі Савецкай улады адраджэньне нацыянальнай ідэнтычнасьці расейскіх немцаў віталася. Зь сярэдзіны 20-х гадоў і да канца 30-х у Савецкай Беларусі меліся 2 нямецкія нацыянальныя сельсаветы на Мазыршчыне: Беразоўскі ў Нараўлянскім раёне і Анзэльмаўскі (з 1929 г. ім. Розы Люксэмбург) у Ельскім<ref name="niemcy2">{{Кніга |аўтар = Пичуков В. |частка = От крестьянки-колонистки до спецпереселенки: трагический путь немецкой женщины Советской Беларуси в межвоенный период |загаловак = Репрессивная политика советской власти в Беларуси. Сборник научных работ |арыгінал = |спасылка = http://kamunikat.org/katalohkamunikat.html?pub_start=12640&pubid=10219 |выданьне = 1-е выд |месца = Минск |выдавецтва = Международное историко-просветительское правозащитное и благотворительное общество «Мемориал» |год = 2007 |том = |старонкі = |старонак = 377 |isbn = |мова = ru }}</ref>. У [[Анзэльмаўскі сельсавет|Анзэльмаўскім сельсавеце]], паводле зьвестак на 18 сьнежня 1926 году, немцаў налічвалася 612 з 911 чалавек усяго насельніцтва, у 1927 годзе — 659 з 1007, у 1929 годзе — 731 з 1068. У [[Беразоўскі сельсавет|Беразоўскім сельсавеце]] ў 1926 г. немцаў было 1555 з 1656 чалавек усяго насельніцтва. У 1927 г. у [[Нараўлянскі раён|Нараўлянскім]] раёне жыло 1968 немцаў, зь іх 1483 чалавекі ў Беразоўскім сельсавеце, 475 — у [[Хаткоўскі сельсавет|Хаткоўскім]]. У 1929 г. у Беразоўскім сельсавеце немцаў было 1431 з 1567 чалавек усяго насельніцтва.<ref name="niemcy2"/> Арэал кампактнага пражываньня немцаў распаўсюджваўся й на [[Лельчыцкі раён]]. Паводле розных крыніцаў, у 1925 годзе тут было ад 183 да 215 чалавек нямецкага насельніцтва. У 1931 годзе ў трох вёсках раёну ([[Дубніцкае|Дубніцкім]], [[Сярэднія Печы|Сярэдніх Пэчах]] і [[Дуброва (Лельчыцкі раён)|Дуброўцы]]) налічвалася 33 нямецкія гаспадаркі (сям’і). Кампактныя «астраўкі» нямецкага насельніцтва меліся таксама ў [[Жыткавіцкі раён|Жыткавіцкім]] і [[Рэчыцкі раён|Рэчыцкім раёнах]].<ref name="niemcy2"/> Згодна зь перапісам 1926 году ў [[БССР]] налічвалася 7075 немцаў (0,14% супольнага насельніцтва БССР), пры гэтым у Беларусі ўзровень [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]] немцаў перавышаў сярэдні<ref name="niemcy7"/>. [[Эміграцыя]] беларускіх немцаў была невялікай, але назіралася: эмігравалі ў асноўным не ў [[Ваймарская рэспубліка|Нямеччыну]], дзе назіралася цяжкое эканамічнае становішча, а ў [[ЗША]] або ў [[Паўднёвая Амэрыка|Паўднёвую Амэрыку]]: [[Аргентына|Аргентыну]] ці [[Уругвай|Ўругвай]]. З 1930 году савецкая ўлада канчаткова спыніла эміграцыю. Канфлікт з савецкай уладай пачаўся ад самага пачатку [[калектывізацыя|калектывізацыі]]. Немцы ўстойліва не жадалі калектывізаваць свае гаспадаркі, што цалкам зьмяніла жыцьцё нямецкага насельніцтва. На гэта савецкія ўлады адказалі раскулачваньнем, але немцы стаялі на сваім. З 1933 году Палесьсе і разам зь ім нямецкія паселішчы паразіў голад, выкліканы палітыкай савецкіх уладаў. Сьмяротнасьць на Палесьсі дасягнула неверагодных памераў, толькі дапамога з боку [[Трэці Райх|Нямеччыны]] дапамагла выратавацца палескім немцам. Але па меры абвастрэньня адносін паміж СССР і Нямеччынай пагаршалася й без таго благое стаўленьне да савецкіх немцаў. У 1935—1936 гадах немцаў пачалі паступова высяляць ў [[Казахстан]]. У 1937—1938 гадах [[Народны камісарыят унутраных спраў СССР|НКУС]] правёў так званую «нямецкую апэрацыю». Паводле [[Загад народнага камісара ўнутраных спраў СССР № 00439|загаду народнага камісара ўнутраных спраў СССР № 00439]] ад 25 ліпеня 1937 году ўсе нямецкія грамадзяне, якія працавалі на прадпрыемствах абароннай прамысловасьці (ці маючыя абаронныя цэхі), павінны былі быць арыштаванымі. З 30 ліпеня пачаліся арышты й звальненьні, а з восені 1937 году пачалася масавая апэрацыя супраць савецкіх немцаў. Усяго ў рамках «нямецкай апэрацыі» было арыштавана 65—68 тыс. чалавек, асуджана 55 005, зь іх: да [[Смяротнае пакараньне|расстрэлу]] — 41 898, да зьняволеньня, ссылкі й высылак — 13 107<ref name="Рогинский" />. З найбольшай сілай апэрацыя закранула прымежныя зоны й асяродзьдзе сталічных гарадоў, у тым ліку й Беларусь. Паводле дырэктывы [[Народны камісарыят абароны СССР|наркама абароны СССР]] [[Клімент Варашылаў|Варашылава]] ўсе немцы (акрамя выхадцаў [[АССР НП]]), у ліку прадстаўнікоў усіх нацыянальнасьцяў, якія не ўваходзілі ў склад Савецкага Саюзу, былі звольнены з войска<ref name="Рогинский">''Охотин Н. Г., Рогинский А. Б.'' [https://web.archive.org/web/20130519053037/http://www.memo.ru/history/nem/Chapter2.htm Из истории «немецкой операции» НКВД 1937—1938 гг.]{{ref-ru}}</ref>. У канцы 1930-х гадоў за межамі АССР НП былі зачынены ўсе нацыянальна-тэрытарыяльныя ўтварэньні — нямецкія нацыянальныя сельсаветы й раёны, а школы з выкладаньнем на роднай [[нямецкая мова|нямецкай мове]] пераведзены на [[расейская мова|расейскую мову]]. Згодна зь перапісам, які быў праведзены ў сьнежні 1937 году, ў БССР налічвалася 9667 немцаў (што складала 0,12% супольнага насельніцтва БССР)<ref name="niemcy7"/>. Паводле зьвестак [[Усесаюзны перапіс насельніцтва 1939 году|перапісу 1939 году]], на тэрыторыі БССР налічвалася 8448 немцаў. У 1939—1941 гг. з нагоды «антысавецкай прапаганды» арыштоўваліся апошнія немцы, заставаліся фактычна толькі дзеці, жанчыны і старыя. У [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]], дзе на момант далучэньня да БССР жыло болей за 10,4 тыс. немцаў, праходзілі масавыя дэпартацыі і высяленьне немцаў на Поўнач і Казахстан. Дэпартацыі пазьбеглі толькі немцы-камуністы, а таксама поўнасьцю абеларушчаныя немцы, пераважна зь сельскай мясцовасьці. У першыя дні вайны нямецкае насельніцтва [[Мазыршчына|Мазыршчыны]] было гвалтоўна дэпартавана ўглыб СССР: улады баяліся супрацоўніцтва мясцовых немцаў зь нямецкім акупацыйным рэжымам. Дэпартацыі пазьбеглі толькі некаторыя, як правіла, тыя немцы, хто зь нейкіх прычынаў адсутнічаў. У канчатковым рахунку мазырскія немцы апынуліся ў Казахстане. Галоўным чынам гэта былі жанчыны, дзеці, старыя. Мужчыны былі закліканы ў дзейнае войска і ў так званае «працоўнае войска», дзе ў [[канцлягер]]ных умовах працавалі на будоўлях, у шахтах і г. д. Выселенае насельніцтва атрымала адміністрацыйны статус немцаў-[[спэцпасяленцы|спэцпасяленцаў]], нароўні з «кулакамі», [[Расейская вызваленчая армія|уласаўцамі]] і [[Дэпартацыі ў СССР|дэпартаванымі]] народамі Паўночнага [[Каўказ]]у.<ref name="niemcy2"/> === У складзе [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польшчы]] === [[Файл:Bundesarchiv Bild 146-1979-050-21A, Polen, Volksdeutsche begrüßen deutsche Soldaten.jpg|значак|200пкс|[[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польшча]], верасень 1939 году. Польскія дзяўчыны-фольксдойчэ частуюць жаўнераў [[вэрмахт]]у — кіроўцаў [[бэнзін|бэнзавозаў]].]] {{Асноўны артыкул|Польскія фольксдойчэ}} Сытуацыя немцаў у міжваеннай Польшчы цалкам нагадвала беларускую ці ўкраінскую. Справа ў тым, што, як і ў дачыненьні беларусаў, так і ў дачыненьні немцаў польскія ўлады выкарыстоўвалі палітыку [[палянізацыя|палянізацыі]]. Немцы кампактна пражывалі на поўначы і захадзе Польшчы. На тэрыторыі [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]] немцаў таксама было нямала. Дакладную колькасьць немцаў у Заходняй Беларусі ўсталяваць немагчыма зь некалькіх прычын: * У перапісах насельніцтва польскія ўлады часьцяком упісвалі да польскай нацыянальнасьці ўсіх каталікоў, ня толькі каталікоў-беларусаў, але й каталікоў-немцаў, а сярод немцаў Заходняй Беларусі каталікі складалі пераважную большасьць; * Большасьць этнічных немцаў [[Віленскае ваяводзтва (1926—1939)|Віленскага ваяводзтва]] або [[Беластоцкае ваяводзтва (1919—1939)|Беластоцкага ваяводзтва]] былі ўжо даўно абеларушчаны ці палянізаваны, што ад нямецкіх каранёў заставалася толькі прозьвішча. Разам зь беларусамі немцы, украінцы і габрэі складалі [[Блёк нацыянальных меншасьцяў]] ({{мова-pl|Blok Mniejszości Narodowych, BMN|скарочана}}), які быў утвораны 17 жніўня 1922 году ў час выбараў у польскі [[Сойм]] міжваеннай [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]]. Мэтаю БНМ было праведзеньне супольнай выбарчай акцыі і наступнай дзейнасьці ў сойме. Галоўнай мэтаю Блёку было нацыянальнае раўнапраўе. Але пасьля выбараў 1930 году дзеля нямецкіх прадстаўнікоў у [[Сойм Польшчы|польскім Сойме]] скарацілася. На пачатку 1930-х гг. польскі ўрад пачаў праводзіць палітыку [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]] нацыянальных і рэлігійных меншасьцяў{{Заўвага|Асыміляцыя стала часткай новай палітыкі Польшчы, больш вядомай як '''«[[санацыя (Польшча)|санацыя]]»''' (з [[лацінская мова|лаціны]] ''sanatio'' — «аздараўленьне») — мелася на ўвазе маральнае здароўе грамадзтва, якая была ўсталявана пасьля таго як у 1926 годзе [[Юзэф Пілсудзкі]] захапіў уладу і фактычна ўстанавіў [[аўтарытарны рэжым]].}}. У Польшчы хутка расло напружаньне на тэрыторыі зь нямецкім насельніцтвам<ref>Leslie, R. F. (1983). The History of Poland Since 1863. Cambridge: Cambridge University Press. {{ISBN|978-0-521-27501-9}}, p. 182.{{ref-en}}</ref>, што ў будучым стане адной з прычынаў [[Польская кампанія вэрмахта (1939)|нападу]] [[Трэці Райх|Нямеччыны]] на Польшчу. Нацыянальны рух немцаў, а таксама ўкраінцаў, беларусаў і габрэяў жорстка падаўляўся, як прававымі сродкамі (палітычныя судовыя працэсы), так і сілавымі мэтадамі — зьбіцьцё, інтэрнаваньне без судовых рашэньняў у створаны ў 1934 годзе [[Бяроза-Картускі канцэнтрацыйны лягер|лягер]] у [[Бяроза Картуская|Бярозе Картускай]]<ref name="viazni">[https://web.archive.org/web/20140725153056/http://naviny.by/rubrics/society/2009/06/17/ic_articles_116_163194/ Концлагерь в Березе-Картузской — продукт польского «государственного несварения»], Навіны.by</ref>. У 1938 годзе ў Берасьці была ўзьведзена [[Кірха Сьвятога Антонія Падуанскага (Берасьце)|кальвінісцкая кірха]], у выніку чаго Берасьце апынулася адным з цэнтраў пратэстанцкай царквы ў міжваеннай Польшчы, праўда ненадоўга. 1 верасьня 1939 году Нямеччына [[Польская кампанія 1939 году|напала]] на Польшчу, 14 верасьня [[вэрмахт|нямецкія войскі]] ўступілі ў Заходнюю Беларусь. У гэтай сытуацыі, карыстаючыся панікай, улады ў свае рукі ў некаторых заходнебеларускіх гарадах спрабавалі ўзяць мясцовыя немцы, была сфармавана нават «народная паліцыя»<ref name="viazni"/>, але ў выніку нападу [[СССР]] на [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польшчу]] Заходняя Беларусь апынулася пад савецкай адміністрацыяй. [[Віленскі край]] зь [[Вільня]]й быў перададзены [[Летува|Летуве]], а рэшта земляў 2 лістапада 1939 году была ўключана ў склад [[БССР]]. На момант далучэньня да БССР у Заходняй Беларусі налічвалася 10,4 тыс. немцаў, агульная колькасьць этнічных немцаў невядома, але цалкам верагодна, што яна была значна больш за афіцыйныя зьвесткі. У 1945 годзе савецкімі ўладамі была зьнішчана кірха ў Берасьці. === Беларускія немцы ў час [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] === {{Асноўны артыкул|Фольксдойчэ|Фолькліст}} 22 чэрвеня 1941 году а 4-й гадзіне раніцы [[Трэці райх|Нямеччына]] напа­ла на [[Савецкі Саюз]]. У [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]] не пасьпелі заклікаць у войска мясцовых мужчынаў, не пасьпелі таксама зьнішчыць усе «небясьпечныя элемэнты». Пры адступленьні расстрэльвалі палітычных вязьняў у 32 турмах Беларусі. На тэрыторыі [[БССР]] (да 1939) на той момант амаль не заставалася этнічных немцаў, усе яны былі ці зьнічшаныя, ці дэпартаваныя{{Заўвага|Толькі за верасень — кастрычнік 1941 году было дэпартавана 446 480 савецкіх немцаў<ref>''Иосиф Сталин — Лаврентию Берии: «Их надо депортировать…»:'' док-ты, факты, коммент. / Вступ. ст., сост., послесл. д-ра ист. наук, проф. Н. Ф. Бугая. — М.,1992. С. 37 {{ref-ru}}</ref>, усяго за пэрыяд вайны было дэпартавана каля 950 тыс. савецкіх немцаў<ref>''Земсков В. Н.'' Спецпоселенцы в СССР, 1930—1960. М.: Наука, 2005, с. 94 {{ref-ru}}</ref>.}}, ці дабітыя пры адступленьні, пашанцавала толькі адзінкам. У Заходняй Беларусі сытуацыя была крыху лепей, там пражывала яшчэ нямецкае насельніцтва, якое зь нейкіх прычынаў ці пазьбегла рэпрэсіяў, ці змагло ўтаіць нямецкае паходжаньне (ці проста пра паходжаньне нават ня ведалі), ці проста да іх не пасьпелі дайсьці. Усяго, аднак, [[фольксдойчэ]]{{Заўвага|'''Фольксдойчэ''' ({{мова-de|Volksdeutsche|скарочана}}) — пазначэньне «[[этнас|этнічных]] [[немцы|немцаў]]» да 1945 году, якія жылі ў дыяспары, гэта значыць па-за межамі [[Нямеччына|Нямеччыны]]. У адрозьненьне ад «райхсдойчэ» ({{мова-de|Reichsdeutsche|скарочана}}, «[[немцы|немцаў]] [[Трэці райх|райха]]»), прыналежнасьць да «фольксдойчэ» («нямецкасьць») усталёўвалася па асобных прыкметах — па «сямейнай гісторыі» (ці былі бацькі дойчэ), па [[нямецкая мова|нямецкай мове]] як роднай, па прозьвішчы, па царкоўных запісах і г. д.}} ў Беларусі было значна менш, чым у краінах [[Прыбалтыка|Прыбалтыкі]] і ва [[Украіна|Ўкраіне]]. Пасьля пачатку акупацыі краінаў Усходняй Эўропы войскамі Нямеччыны ў верасьні 1939 году нямецкі бок, а менавіта арганізацыя «фольксдойчэ мітэльштэльле», арганізавала цэнтральнае рэгістрацыйнае бюро, названае «''Сьпіс нямецкіх грамадзян''» ({{мова-de|«Deutsche Volksliste»|скарочана}}, скаг. DVL), дзе яны рэгістравалі немцаў з грамадзянствам акупаваных краінаў як фольксдойчэ. Мясцовае ненямецкае насельніцтва было вельмі зацікаўлена ў трапленьні ў гэты сьпіс, бо тым, хто лічыўся ў дадзеным сьпісе, былі пакладзены вызначаныя выгоды, улучаючы лепшае харчаваньне і адмысловы прававы статус. {{пачатак цытаты}} '''Deutsche Volksliste''' падзяляў фольксдойчэ на 4 катэгорыі: * '''Катэгорыя I''': Асоба нямецкага паходжаньня, якая прапанавала свае паслугі райху да 1939. * '''Катэгорыя II''': Асоба нямецкага паходжаньня, якая засталася пасіўнай. * '''Катэгорыя III''': Асоба нямецкага паходжаньня, этнічна нямецкая, якая часткова зьмяшалася зь мясцовым насельніцтвам, напг., пасродкам шлюбу зь мясцовым партнэрам, ці пасродкам працоўных сувязяў (на тэрыторыі Польшчы гэта асабліва датычылася [[Сылезцы|сылезцаў]] і [[Кашубы|кашубаў]]). * '''Катэгорыя IV''': Асоба зь нямецкімі продкамі, якая падтрымлівае «абнямечваньне», але продкі былі культурна адзіныя зь мясцовым насельніцтвам. {{канец цытаты}} Кожнаму немцу, пацьвердзіўшаму сваю нацыянальнасьць, уладамі райха выдаваўся адпаведны дакумэнт — фолькліст ({{мова-de|Volksliste|скарочана}}), які гуляў ролю пашпарта й пасьведчаньня «чысьціні расы», што было неабходна на выпадак узьнікненьня падозраньняў у пільных грамадзян райха ці мясцовых органаў [[гэстапа]]. [[Файл:Bundesarchiv Bild 183-1991-0205-510, Sowjetunion, SS-Reiter bei Mosyr im Einsatz gegen Partisanen.jpg|значак|200пкс|Травень 1943 году, [[Мазыр]], [[БССР]]. Салдаты дывізіі [[8-я кавалерыйская дывізія СС «Флорыян Гаер»|8-й кавалерыйскай дывізіі СС «Флорыян Гаер»]], сярод якіх, цалкам магчыма, былі ўраджэнцы Беларусі, удзельнічаюць у антыпартызанскім рэйдзе.]] На тэрыторыі акупаваных краінаў, у тым ліку ў [[Польшча|Польшчы]] і Заходняй Беларусі, статус фольксдойчэ (незалежна ад катэгорыі) даваў шмат самых розных палёгак і прывілеяў пры адным істотным абавязку: фольксдойчэ абавязкова падлягалі прызыву ў [[вэрмахт]] ці [[войскі СС]]. Да таго ж у вачах як польскіх улад у эміграцыі, так і савецкіх, яны былі ворагамі і здраднікамі. Сярод немцаў Беларусі дзель тых, хто запісаўся ў фолькліст, была вельма малая. Справа ў тым, што мясцовыя немцы ўжо даўно былі часткай [[беларусы|беларусаў]], ня ведалі нямецкай мовы (ці ведалі, але ўжо вельмі слаба), і, нягледзячы на тое, што яны маглі даказаць свае нямецкія карані з дапамогай прозьвішча, архіваў ці дакумэнтаў, яны былі вельмі далёкія ад ідэй [[нацызм]]у. Шмат беларусаў зь нямецкімі каранямі, хаваючы паходжаньне, ваявалі ў [[Армія Краёва|Арміі Краёвай]], у [[Чырвоная Армія|Чырвонай Арміі]], у шэрагах [[Савецкія партызаны|партызан]]. Тыя ж беларускія фольксдойчэ, якія пагадзіліся падпісаць фолькліст, былі абавязаны праходзіць службу ў [[вэрмахт|вэрмахце]] або [[войскі СС|войсках СС]]. Меркавана, што беларускія фольксдойчэ, як і ўкраінскія, маглі ўдзельнічаць у стварэньні кавалерыйскага палка СС, які паводле інфармацыі некаторых дасьледнікаў<ref>{{кніга|аўтар = Семиряга М.|загаловак = Тюремная империя нацизма и её крах|месца = М.|выдавецтва = Юридическая литература|год = 1991|старонак = 384|isbn = 5-7260-0272-5|мова = ru}}</ref>, быў утвораны ў 1943 годзе ў раёне [[Днепрапятроўск]]у й складаўся цалкам з фольксдойчэ. Хутчэй за ўсё, паводле меркаваньня гісторыкаў<ref>{{Спасылка|аўтар = Соловьев А. В. |спасылка = http://sgu.ru/faculties/historical/sc.publication/vseob.hist./viip/docs/20.pdf |загаловак = Фольксдойче и их взаимоотношения с нацистскими организациями в Рейскомиссариате Украина |выдавецтва = Саратовский Государственный Университет |год = 13 февраля 2008 |мова = ru }}</ref>, полк уліўся ў шэрагі [[8-я кавалерыйская дывізія СС «Флорыян Гаер»|8-й кавалерыйскай дывізіі СС «Флорыян Гаер»]]. Дывізія служыла на Ўсходнім фронце, а таму найболей падыходзіла для вышэйзгаданага палка. Цікавай і вельмі спрэчнай асобай гісторыі [[Нямецка-савецкая вайна|нямецка-савецкай вайны]] зьяўляецца беларускі немец [[Уладзімер Гіль]] — палкоўнік [[Чырвоная армія|Чырвонай арміі]], заснавальнік і кіраўнік [[Баявы зьвяз расейскіх нацыяналістаў|Баявога зьвязу расейскіх нацыяналістаў]] і камандзір [[1-я расейская нацыянальная брыгада СС «Дружына»|1-й расейскай нацыянальнай брыгады СС]], пазьней перайшоў на бок [[Савецкія партызаны ў нямецка-савецкай вайне|савецкіх партызан]]. У канцы вайны тых немцаў, якія ваявалі на баку [[Трэці райх|Нямеччыны]] і здаліся заходнім саюзьнікам у палон, чакаў розны лёс: жыхары Заходняй Беларусі (да 1939), у адрозьненьне ад жыхароў [[БССР]] (да 1939), не выдаваліся саюзьнікамі [[СССР]] і атрымалі магчымасьць застацца жыць у Нямеччыне ці эміграваць у [[Амэрыка|Амэрыку]]. Некаторыя немцы адступалі ў 1944 годзе разам зь нямецкімі войскамі ў Нямеччыну{{Заўвага|Усяго каля 350 тыс. этнічных немцаў у 1942—1944 гг. былі пераселены з тэрыторыі Беларусі і Ўкраіны на захад<ref name="niemcy5"/>.}}. Яшчэ некаторая частка немцаў Заходняй Беларусі, скарыстаўшыся магчымасьцю, зьехалі ў [[ПНР|Польшу]] ў 1944—1946 гадах. З таго часу на тэрыторыі Беларусі засталіся толькі нешматлікія этнічныя немцы, дэпартаваныя жа беларускія немцы, атрымаўшы ў 1980-х дазвол на вяртаньне, ад’яжджалі ўжо ў [[ФРН|Нямеччыну]]. == Сучаснасьць == [[Файл:Вп леонид вольский.jpg|міні|[[Лявон Вольскі]] — беларускі музыка, літаратар, мастак. Заснавальнік «[[Мроя|Мроі]]», [[N.R.M.]] і «[[Крамбамбуля (гурт)|Крамбамбулі]]». Паходзіць зь немцаў Магілёва.]] Пасьля вайны шматлікія немцы пад страхам рэпрэсій хавалі сваю нацыянальнасьць, зьмянялі імёны і прозьвішчы<ref name="niemcy3"/>. За прыналежнасьць да нямецкай нацыі не бралі на вучобу ў [[ВНУ]]<ref name="niemcy3"/>. У 1979 годзе ў БССР упершыню з часоў Другой сусьветнай вайны была зафіксавана значная колькасьць немцаў<ref name="niemcy5"/>. Зь пераважна сельскага насельніцтва немцы ў Беларусі пераўтварыліся ў гарадзкое насельніцтва<ref name="niemcy5"/>. У 1990-я гады ў Беларусі на ўздыме нацыянальнай самасьвядомасьці пачалі адчыняцца грамадзкія арганізацыі нямецкай культуры, якія вярталі да вытокаў культуры і побыту свайго народа<ref name="niemcy3"/>. У 1990 годзе была зарэгістравана супольнасьць [[немцы|немцаў]] [[Беларусь|Беларусі]] «[[Відэрбург]]» з цэнтрам нямецкай культуры, асноўнай мэтай гэтага цэнтру зьяўляецца вывучэньне нямецкай [[нямецкая мова|мовы]], [[гісторыя Нямеччыны|гісторыі]] і [[культура Нямеччыны|культуры]], арганізацыя культурнага дыялёгу зь [[Нямеччына]]й<ref name="niemcy"/>. У лістападзе 1990 году адбылося першае паседжаньне Беларускага грамадзтва немцаў<ref name="niemcy4"/>. У 1994-м было зарэгістравана аб’яднаньне нямецкай культуры «Масты», у 1997-м "Беларуская суполка немцаў «Нямецкі дом»<ref name="niemcy4"/>. Але ў гэты ж час пачаўся масавы ад’езд беларускіх немцаў у [[ФРН|Нямеччыну]]<ref name="niemcy3"/>. А таму за апошнія годы спынілі працу цэнтры нямецкай культуры ў [[Горадня|Горадні]], [[Ліда|Лідзе]] і [[Віцебск]]у<ref name="niemcy3"/>. У [[Менск]]у было зачынена найстарэйшае рэспубліканскае таварыства нямецкай культуры «Адраджэньне», знакам якога была птушка [[Фэнікс]], якая паўстае з попелу<ref name="niemcy3"/>. З усіх арганізацыяў, якія аб’ядноўваюць беларускіх немцаў, прайшлі перарэгістрацыю ў [[Міністэрства юстыцыі Рэспублікі Беларусь|Мінюсьце]] толькі тры — у [[Гомель|Гомелі]], [[Бабруйск]]у і [[Менск]]у, дзе працуе «Нямецкі дом»<ref name="niemcy3"/>. «Нямецкі дом» узначальвае [[Андрэй Шлегэль]], асноўныя задачы суполкі — разьвіцьцё культурных сувязяў паміж народамі; умацаваньне навуковых кантактаў з Грамадзкай акадэміяй навук расейскіх немцаў; спрыяньне рэалізацыі сябрамі аб’яднаньня сваіх грамадзянскіх, сацыяльных і культурных правоў; аказаньне матэрыяльнай дапамогі перасяленцам і іншым сябрам аб’яднаньня «Нямецкі дом»<ref name="niemcy4"/>. Дзейнічае таксама аб’яднаньне нямецкай культуры «Масты», якім кіруе [[Вольга Штокман]], асноўныя задачы аб’яднаньня — адраджэньне нацыянальнай культуры сярод немцаў, якія жывуць у Беларусі, а таксама пошук шляхоў паразуменьня і пагадненьня паміж народамі<ref name="niemcy4"/>. Да нашага часу ў Беларусі захаваліся толькі 4 лютэранскія кірхі, але толькі ў Горадні ў 1995 годзе, дзякуючы [[Аляксандар Мілінкевіч|Аляксандру Мілінкевічу]] (які тады кіраваў пытаньнямі культуры і рэлігіі ў Гарадзенскім гарвыканкаме), кірху [[Лютэранская кірха (Горадня)|Сьвятога Яна]] аддалі вернікам<ref name="niemcy3"/>. Паводле [[Перапіс насельніцтва Беларусі 2009 году|перапісу]] 2009 году, у [[Беларусь|Беларусі]] пражывалі 2474 немцы<ref name="STAT"/>, абсалютная большасьць зь якіх не зьяўляецца нашчадкамі тых немцаў, якія пасяліліся тут да ХХ ст., але ў Беларусі да гэтых пор пражываюць нашчадкі немцаў-каляністаў, якія перасяліліся сюды ў XIV—XIX ст., некаторыя зь якіх захавалі нямецкія прозьвішчы (часам у скажоным выглядзе), цяпер у [[Менск]]у, [[Магілёў|Магілёве]], [[Горадня|Горадні]], [[Полацак|Полацку]], [[Берасьце|Берасьці]] пражываюць нашчадкі нямецкіх грамадаў гэтых гарадоў, на [[Гомель]]шчыне пражываюць нашчадкі [[палескія немцы|палескіх немцаў]], на [[Маладэчна|Маладэчаншчыне]] й [[Ліда|Лідчыне]] пражываюць нашчадкі [[віленскія немцы|віленскіх немцаў]], нашчадкі немцаў пражываюць таксама й на [[Віцебск|Віцебшчыне]]. == Традыцыйная культура беларускіх немцаў == [[Файл:Нямецкая каляніская сядзіба.jpg|значак|Сядзіба немцаў-каляністаў]] === Гаспадарчыя заняткі === У гаспадарчым пляне немцы значна абыходзілі мясцовых жыхароў; так, пасяліўшыся на [[Палесьсе|Палесьсі]], немцы зарыентавалі свае гаспадаркі на жывёлагадоўлю малочнага кірунку і прытрымваліся дадзенага тыпу гаспадараньня ў 20-я гг. Ужо перад [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайной]] малочныя гаспадаркі немцаў дасягнулі значнага разьвіцьця і зьяўляліся высокарэнтабельнымі. Відавочна, дадзеная культура гаспадараньня склалася яшчэ ва [[Украінскія немцы|ўкраінскі]] пэрыяд жыцьця беларускіх немцаў-каляністаў.<ref name="niemcy2"/> Рынкавая скіраванасьць гаспадарак выяўлялася ў выкарыстаньні завадовай малочнай скаціны. [[Карова|Каровы]] ў нямецкіх калёніях давалі да 18 л малака (паводле зьвестак на 1930 г.). Немцы трымалі так званыя «калянісцкія» («нямецка-калянісцкія») пароды кароў — чорную й чырвоную «нямецкую». Папулярныя былі і мэтысы замежных парод — галяндзкія сымэнталы і інш. Нямецкая парода кароў складала значную частку мясцовай племянной скаціны і ахвотна набывалася [[калгас]]амі. Для кармленьня кароў каляністы ўсё больш сеялі [[канюшына|канюшыну]], [[віка|віку]], вырошчвалася [[гародніна]]. Зь іншых сельскагаспадарчых культур былі распаўсюджаны [[жыта]], [[авёс]], [[грэчка]], [[гарох]]. Для патрэб сям’і трымаліся [[авечка|авечкі]] і [[сьвіньня|сьвіньні]]. Разводзілі хатнюю птушку.<ref name="niemcy2"/> Асновай нямецкай гаспадаркі зьяўлялася [[карова]]: яна была галоўнай, асноўнай карміліцай, а грошы, заробленыя ад продажу малочных прадуктаў, давалі магчымасьць набыць усё неабходнае. У 1930 годзе лічылася, што наяўнасьць 2—3 кароваў забясьпечвае стабільнае пражываньне сям’і.<ref name="niemcy2"/> Карова ў нямецкай сям’і была аб’ектам усеагульнага клопату. Калі ў навакольнага ненямецкага насельніцтва, у прыватнасьці, беларускага, традыцыйна лічылася, што гаспадарчая прэрагатыва мужчын — гэта ўтрыманьне [[конь|каня]] й праца зь яго выкарыстаньнем, а жанчын — занятак каровай, то ў нямецкіх гаспадарках такога падзелу не назіралася.<ref name="niemcy2"/> Высокім узроўнем разьвіцьця адрозьнівалася каапэрацыя ў асяродзьдзі нямецкіх сялянаў-каляністаў — як у спажывецкай, так і ў вытворчай форме. Пасьпяхова функцыянавалі малочныя таварыствы (талакі) — аб’яднаньні па зборы і перапрацоўцы малака.<ref name="niemcy2"/> Таварыствы выраблялі [[масла]], варылі [[сыр]], у тым ліку і галяндзкі. Дадзеная сфэра вытворчай дзейнасьці нямецкага насельніцтва была ўнікальная ў эканамічным сэнсе.<ref name="niemcy2"/> [[Файл:Нямецкая каляніская школа.jpg|значак|Школа немцаў-каляністаў]] === Прамысловыя і рамесныя заняткі === Сярод нямецкага мужчынскага насельніцтва былі разьвіты саматужныя рамёствы — [[сталярства]], [[сьлясарства]], [[цясьлярства]] і г. д.<ref name="niemcy2"/> Жанчыны-немкі займаліся [[ткацтва]]м<ref name="niemcy2"/>. Вельмі папулярна сярод немцаў было [[рыбалоўства]], займаліся таксама [[бортніцтва]]м. === Традыцыйнае жыльлё === Хаты палескіх немцаў, як правіла, былі зрубнага тыпу, з [[асіна|асіны]] і [[алешына|алешыны]]<ref name="niemcy2"/>. З хвоі і елкі не будавалі<ref name="niemcy2"/>. Дахі крыліся гонтай<ref name="niemcy2"/>. Хата і асноўныя гаспадарчыя пабудовы знаходзіліся пад адным дахам<ref name="niemcy2"/>. Як адзначаюць інфарматары, у двары быў поўны парадак, цяжка было знайсьці лішнюю травінку<ref name="niemcy2"/>. Сядзібы агароджваліся жывой загарадзьдзю — елкамі, вербамі<ref name="niemcy2"/>. Такім чынам сад засьцерагаўся ад замаразкаў<ref name="niemcy2"/>. Дрэва эканомілі, печы ўзімку тапілі слаба, саграваліся пярынамі<ref name="niemcy2"/>. Для іх вырабу разводзілі гусакоў, якіх у час халадоў маглі трымаць у хаце<ref name="niemcy2"/>. У мэтах эканоміі ў якасьці подсьцілкі для кароў выкарыстоўвалі лісьце дрэваў, а не салому<ref name="niemcy2"/>. На Віленшчыне жыльлёвыя пабудовы немцаў амаль не адрозьніваліся ад мясцовых жыхароў за выключэньнем таго, што яны маглі быць значна больш традыцыйна беларускіх хат. Нямецкія пабудовы звычайна знаходзіліся каля лесу, таму што часьцяком, калі немцы пераяжджалі на тэрыторыю Беларусі, яны набывалі зь зямлёй і частку лесу. Таксама вельмі важным быў поўны парадак: трава абавязкова павінна быць пакошана, плот і дах адрамантаванымі і г. д. === Традыцыйная культура харчаваньня === У ежы для падрыхтоўкі шматлікіх страў выкарыстоўвалі [[шмалец]]{{Заўвага|Беларуская назва гусінага тлушчу.}}<ref name="niemcy2"/>. Традыцыйным было ўжываньне [[масла]], сыру. Распаўсюджанай стравай былі [[клёцкі]]<ref name="niemcy2"/>. Як і ў беларусаў, шмат страў гатавалася з бульбы. Таксама вельмі распаўсюджанымі былі мучныя вырабы і пшанічны хлеб. [[Сасіскі]] і [[каўбасы]] лічыліся агульнанямецкімі прадуктамі. Вельмі папулярнымі было нямецкае малако й малочныя прадукты (у прыватнасьці сыр), якія лічыліся вельмі якаснымі. Акрамя таго [[Курыца (птушка)|курыны]] [[суп]] з локшынай, [[клёцкі]], [[шніцаль]], [[бульба|бульбяное]] пюрэ, [[Каўбаса|каўбасы]]. З дэсэртаў папулярны [[штрудзель]] ці [[грэнкі]]<ref>[http://velia.su/category/povolzhe Кухня российских немцев]{{ref-ru}}</ref> з [[кава]]й (ці яго імітацыяй)<ref>[http://www.proza.ru/2011/11/25/680 Кухня российских немцев сто лет назад]{{ref-ru}}</ref>. Па сьвятах часта рыхтавалі гусака з тушанай [[капуста]]й<ref>[https://web.archive.org/web/20131020015727/http://www.vkoem.kz/index.php?option=com_content&view=article&id=186%3A2010-06-01-10-08-27&catid=102%3A2010-05-24-05-21-22&Itemid=103&lang=kz&107bd9f3adf30a656732e5f946a8dcab=2cfac4b2b7e54ddc00fe846c384b9667 Немцы]{{ref-ru}}</ref>. Адзін з клясычных напояў — [[піва]]. У будныя дні ўжываньне [[алкаголь|алкаголю]] было непрымальным, у той час, як у выходныя й сьвяты піва было адным з самых папулярных напояў. Менавіта пад уплывам немцаў і габрэяў у Беларусі ўжывалася й іншая назва піва — ''біра'' (ад нямецкага ''Bier'' — піва). [[Файл:Нямецкія каляністы.jpg|значак|200пкс|Нямецкія каляністы]] === Традыцыйны касьцюм === Паўсядзённай адзежай немцы практычна не адрозьніваліся ад навакольнага насельніцтва<ref name="niemcy2"/>. Выключэньне складала толькі сьвяточная ці абрадавая адзежа, якая вельмі адрозьнівалася, таму што асобныя нямецкія сем’і перасяляліся з розных рэгіёнаў Нямеччыны, дзе традыцыі па-свойму адрозьніваліся. У месцах, дзе немцы жылі калёніямі існавала пэўная сталая традыцыйная адзёжа. Так традыцыйнай жаночай адзежай немцаў на ўсходзе была белая [[кашуля]], сіняя [[спадніца]], [[фартух]], шнураваны [[станік]]-[[гарсаж]] і [[каптур]]. Мужчынская адзежа складалася зь белай кашулі з адкладным [[каўняр]]ом, [[камізэлька]]й, вузкіх штаноў па калена, курткі (сіні паўкафтан) і [[чаравік]]оў са спражкай (ці [[боты]]). На галаве — чорны шыракаполы [[капялюш]]<ref>[http://shkolazhizni.ru/archive/0/n-41788/ Эволюция костюма. Как менялся костюм первых немецких переселенцев на Руси?]{{ref-ru}}</ref> ці [[шапка]]<ref>[https://web.archive.org/web/20131020014603/http://www.schuk.ru/index.php/kultura-nemcev/10-natsionalnye-kostyumy-i-odezhda-nemtsev Национальные костюмы и одежда немцев]{{ref-ru}}</ref>. === Грамадзкія традыцыі === Вельмі характэрнай рысай немцаў зьяўлялася высокая і ўстойлівая рэлігійнасьць. Менавіта рэлігія галоўным чынам уплывала на грамадзкія традыцыі немцаў. У жыцьці нямецкай жанчыны [[рэлігія]] зьяўлялася яе складовай часткай, як і сям’я, хатняя гаспадарка, а шмат у чым — асноўным сэнсам яе існаваньня<ref name="niemcy2"/>. Жыцьцё рэлігійных грамадаў уяўляла сабою добра адладжаны мэханізм<ref name="niemcy2"/>. ''«Кожную нядзелю ўсе ад мала да вяліка ходзяць у царкву», «у простай хаце выбудавана [[кірха]], якая кожнае сьвята перапоўнена народам»'', — сьведчаць афіцыйныя справаздачы ўлад<ref name="niemcy2"/>. Пры грамадах працавалі харавыя гурткі, аркестры духавых і смычковых музычных прыладаў. Так званыя «сэктанты», у прыватнасьці, [[баптызм|баптысты]], не адгароджваліся ад астатняга нямецкага насельніцтва<ref name="niemcy2"/>. Іх штодзённыя зборы з палаца і аркестрам прыцягвалі да сябе людзей<ref name="niemcy2"/>. Вялікая ўвага надавалася рэлігійнаму навучаньню і выхаваньню дзяцей у нядзельных школах пры грамадах<ref name="niemcy2"/>. Напрыклад, у Беразоўскім сельсавеце ў 1929 г. працавалі 4 такія школы<ref name="niemcy2"/>. === Традыцыйная сям’я беларускіх немцаў === Для палескіх немцаў была характэрна [[вялікая сям’я]], у той жа час, як для астатніх беларускіх этнічных немцаў — звычайна [[малая сям’я]]. Галоўным у сям’і звычайна зьяўляўся старэйшы мужчына (дзед, бацька). Менавіта яму йшоў увесь прыбытак сям’і, і ўжо менавіта ён распараджаўся сямейным бюджэтам. Дзецям сям’я абавязкова павінна была даць адукацыю, пры гэтым ужо з самага дзяцінства дзецям прывіваліся дысцыпліна, мэтазгоднасьць, руплівасьць, акуратнасьць, імкненьне да парадку. === Традыцыйныя звычаі і абрады беларускіх немцаў === Вясельле папярэднічалася абрадам [[сватаўство|сватаўства]] і запрашэньня гасьцяў. Ён быў гэтакі экзатычны для мясцовага ненямецкага насельніцтвы, што згадваецца нават у афіцыйнай справаздачы Каралінскага райкаму [[КПБ]] за 1926 п.: ''«Перад вясельлем віноўнік імпрэзы — жаніх — садзіцца верхам на маленькага размалёванага коніка й заязджае прама ў пакой, запрашаючы гаспадара ў госьці»''. Аналягічна сват на ўпрыгожаным стужкамі і кветкамі маленькім кані заяжджаў і разгортваўся ў хаце маладой, у якой гаспадаром былі адкрыты ўсе вокны.<ref name="niemcy2"/> Для вясельля жаніх рыхтаваў сьпіртное, нявеста — закускі. Вясельле пачыналася звычайна ў суботу ў 10 гадзін раніцы і доўжылася да 10 гадзін вечара. У нядзелю мерапрыемства працягвалася. На вясельлі прысутнічалі толькі запрошаныя людзі, выпівалі тую колькасьць сьпіртнога, якое ім налівалі. Усякая «самадзейнасьць» у гэтым пытаньні выключалася.<ref name="niemcy2"/> Радасьці ў жыцьці былі непадзельныя ад нягод. Памерлы да пахаваньня 3 дні ляжаў у адмыслова абсталяванай яме на памосьце. Увесь гэты час, як і на пахаваньнях, выконваліся жалобныя песьні, чыталіся малітвы. Галашэньняў не было. Хавалі нябожчыка ў чорным адзеньні, бяз покрыва. У жалобным рытуале ўдзельнічалі толькі запрошаныя.<ref name="niemcy2"/> === Каляндарныя сьвяты і абрады беларускіх немцаў === Галоўныя сьвяты беларускіх немцаў былі агульныя для ўсіх немцаў — [[Каляды]] і [[Новы год]]. Сьвяткавалі і паважалі ўсе агульнахрысьціянскія сьвяты. Апроч агульнахрысьціянскіх сьвят беларускія немцы, як і іншыя немцы, адзначалі ў кастрычніку [[Сьвята ўраджая]]. На Вялікдзень, лічылася, дзецям прыносіць ласункі [[велікодны заяц]]<ref>[https://web.archive.org/web/20131020030934/http://skatarina.ru/library/lutvros/lutvros/lr216.htm Лютеранские праздники у немцев в России]{{ref-ru}}</ref>. У нядзелю быў абавязковы выходны. У гэты дзень абавязкова праводзіліся набажэнствы, пасьля чаго адпачывалі і весяліліся. Папулярнай сярод немцаў была песьня «[[Ах, мой мілы Аўгустын]]», якую занесьлі сюды паўднёванямецкія перасяленцы. == Мова == Мова нямецкіх перасяленцаў залежала ад рэгіёну, зь якога яны прыбывалі. Так, большасьць нямецкіх перасяленцаў XVIII ст. размаўляла на [[паўднёванямецкія мовы|паўднёванямецкіх мовах]], у асаблівасьці быў распаўсюджаны [[швабзкі дыялект]], але некаторая частка перасяленцаў была з [[Прусія|Прусіі]], дзе размаўлялі на [[паўночнанямецкія мовы|паўночнанямецкай мове]]. У большасьці выпадкаў беларускія немцы пераходзілі на [[беларуская мова|беларускую]] ці [[польская мова|польскую мову]] за некалькі (2-4) пакаленьняў, частымі былі выпадкі, калі атрымоўвалася нямецка-польска-беларуская мешаніна. Нярэдкімі таксама былі выпадкі ўжываньня некаторых словаў у беларускай мове, так, напрыклад, нямецкі дзеяслоў мог ужывацца ў беларускай дзеяслоўнай форме і г. д. З той прычыны, што ў Нямеччыне існуе шырокая дыялектная разнастайнасьць, у якім большасьць [[Дыялекты нямецкай мовы|дыялектаў]] часьцяком значна адрозьніваюцца ў [[Фанэтыка нямецкай мовы|вымаўленьні]], граматыцы і словаўжываньні ад агульнапрынятай літаратурнай мовы ({{мова-de|Hochdeutsch|скарочана}}) і адзін ад аднаго аж да праблем паразуменьня паміж носьбітамі дыялектаў<ref>{{кніга|аўтар=Жирмунский В. М.|загаловак=История немецкого языка|месца=М.|выдавецтва=Изд-во лит-ры на ин. яз|год=1948|старонкі=74-75}}{{ref-ru}}</ref>, этнічныя немцы, які вярталіся ў Нямеччыну, часьцяком сутыкаліся з моўнымі праблемамі, што прыходзілася фактычна нанова вывучаць нямецкую літаратурную мову. == Рэлігія == Этнічныя немцы, якія перасяліліся на тэрыторыю Беларусі ў час ВКЛ, а таксама немцы, якія сяліліся ў Заходняй Беларусі, былі ў асноўнай большасьці [[каталіцтва|каталікамі]], існавалі таксама [[лютэранства|лютэране]] й [[праваслаўе|праваслаўныя]], былі таксама вернікі кірункаў [[баптызм]]у, [[мэнаніцтва]] й [[пяцідзясятніцтва]], але іх было значна менш. Абсалютная большасьць немцаў [[Палесьсе|Палесься]] былі [[лютэранства|лютэранамі]], таксама было шмат [[баптызм|баптыстаў]]. З пачатку 20-х гг. у калёніі [[Найманаўка]] мелася суполка [[Эвангелізм|эвангельскіх]] хрысьціянаў «Heim der Bruder» («Сьвятая хата»)<ref name="niemcy2"/>. Самі яны звалі сябе «Сьвятыя браты», а мясцовыя немцы-лютэране звалі яе «Hopsbruder» («Скакуны»)<ref name="niemcy2"/>. Веруючыя немцы падтрымлівалі цесныя сувязі з аднаверцамі зь [[Нямеччына|Нямеччыны]], [[ЗША]], [[Канада|Канады]], розных рэгіёнаў [[СССР]], былі ў курсе рэлігійнага жыцьця іх субратоў<ref name="niemcy2"/>. Асабліва ў гэтым пляне вылучаліся баптысты, якія мелі сталыя кантакты зь іншымі рэгіёнамі ([[Украіна]]й, Паўночным [[Каўказ]]ам, [[Сыбір]]ру) празь перапіску, асабістыя кантакты, абмен дэлегацыямі<ref name="niemcy2"/>. Пэрыядычна мясцовую [[лютэранства|лютэранскую]] грамаду наведвалі нямецкія [[пастар]]ы)<ref name="niemcy2"/>. Яны праводзілі службы, шлюбавалі, выдавалі даведкі пра канфірмацыю, выконвалі іншыя рэлігійна-царкоўныя функцыі<ref name="niemcy2"/>. Неабходную рэлігійную літаратуру ([[Біблія|Бібліі]], песьні, [[псальм]]ы) вернікі атрымлівалі з адпаведных замежных цэнтраў (з [[Масква|Масквы]] і [[Адэса|Адэсы]])<ref name="niemcy2"/>. == Дынаміка колькасьці немцаў у Беларусі == <div style="float:right;margin:0 0 .5em 1em;" class="toccolours"> <timeline> ImageSize = width:auto height:340 barincrement:47 PlotArea = left:50 bottom:20 top:15 right:15 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = late Colors = id:linegrey2 value:gray(0.9) id:linegrey value:gray(0.7) id:cobar value:rgb(0.0,0.7,0.8) id:cobar2 value:rgb(0.6,0.9,0.6) DateFormat = yyyy Period = from:0 till:50000 ScaleMajor = unit:year increment:25000 start:0 gridcolor:linegrey ScaleMinor = unit:year increment:5000 start:0 gridcolor:linegrey2 PlotData = color:cobar width:15 bar:1897 from:0 till:49073 bar:1917 from:0 till:36100 bar:1926 from:0 till:7075 bar:1937 from:0 till:9667 bar:1939 from:0 till:8448 bar:1939 from:0 till:19100 bar:1959 from:0 till:1220 bar:1970 from:0 till:1994 bar:1979 from:0 till:2451 bar:1989 from:0 till:3517 bar:1999 from:0 till:4805 bar:2009 from:0 till:2474 TextData= fontsize:10px pos:(10,195) text: </timeline> </div> {| class="wikitable sortable" |+ '''Дынаміка колькасьці''' |- |+align="bottom"| |- ! Год !! Колькасьць (чал.) !! Колькасьць (%) |- |1897 |49 073 |0,49% |- |1917 |36 100 |0,52% |- |1926<ref group="*">Колькасьць немцаў у БССР без уліку Заходняй Беларусі.</ref> |7075 |0,14% |- |1937<ref group="*">Колькасьць немцаў у БССР без уліку Заходняй Беларусі.</ref> |9667 |0,12% |- |1939<ref group="*">Колькасьць немцаў у БССР без уліку Заходняй Беларусі.</ref> |8448 |0,15% |- |1939<ref group="*">Колькасьць немцаў у БССР з улікам Заходняй Беларусі.</ref><ref group="*">лічбы не дакладныя.</ref> |19 100 |0,19% |- |1959 |1220 |0,02% |- |1970 |1994 |0,02% |- |1979 |2451 |0,03% |- |1989 |3517 |0,03% |- |1999 |4805 |0,05% |- |2009 |2474 |0,03% |} <references group="*" /> == Беларускія немцы == * [[Антоні Тызэнгаўз]]<ref name="stackelberg">Genealogisches Handbuch der baltischen Ritterschaften. Teil 2, Band 1.2: Estland.— Görlitz, 1930. [https://web.archive.org/web/20181230233729/http://mdz10.bib-bvb.de/~db/bsb00000600/images/index.html?seite=408 s. 391—422], [http://daten.digitale-sammlungen.de/~db/bsb00000601/images/index.html?seite=463 s.48-49] {{ref-de}}</ref> — дзяржаўны і грамадзкі дзяяч [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], мэцэнат * [[Тадэвуш Рэйтан]]<ref name="rejtan">{{Артыкул|аўтар=[[Зьміцер Юркевіч|Юркевіч З.]]|загаловак=Падзяліць — не падзяліцца|спасылка=http://www.kimpress.by/?page=2&id=8558&mode=print|выданьне=[[Культура (газэта)|Культура]]|тып=[[газэта]]|год=16 сакавіка 2013|нумар=[http://www.kimpress.by/?idnum=418 11 (1085)]|старонкі=|issn=}}</ref> — вайсковы і палітычны дзяяч [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] * [[Эмілія Плятэр]]<ref name="plater">[[Уладзіслаў Вяроўкін-Шэлюта|Вяроўкін-Шэлюта У.]] Плятэры // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 442.</ref> — зьбіральніца [[беларусы|беларускага]] фальклёру, удзельніца вызвольнага [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|паўстаньня 1831 году]] на [[Беларусь|Беларусі]] * {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фэрдынанд Кан||ru|Кан, Фердинанд}}<ref name="pov">[http://wolgadeutsche.ru/lexikon/_Kahn.htm «Кан»// Энциклопедический словарь. Немецкое Поволжье] {{ref-ru}}</ref><ref name="ke">Кан // [[Каталіцкая энцыкляпэдыя]]. Т.2. Изд. францисканцев. М.:2005. Ст. 734 {{ref-ru}}</ref> — першы біскуп Тыраспальскай эпархіі. Настаўнік нямецкай і расейскай мовы ў [[Горадня|Горадні]] * [[Радэрык фон Эркерт]]<ref name="etn">{{Кніга |аўтар = Навагродскі Т.А. [і інш.] |частка = Глава 1. Гісторыя развіцця этналагічнай навукі Беларусі |загаловак = Этналогія Беларусі: традыцыйная культура насельніцтва ў гістарычнай перспектыве. Вучэб.-метад. дапам. |арыгінал = |спасылка = |выданьне = 1-е выд |месца = {{Менск (Мінск)}} |выдавецтва = БДУ |год = 2009 |том = |старонкі = 23-24 |старонак = 335 |isbn = 978-985-518-121-8 }}</ref> — дасьледнік этнаграфіі Беларусі. * {{Артыкул у іншым разьдзеле|Радыён Гэйман||ru|Гейман, Родион Григорьевич}}<ref>Русский биографический словарь: В 25 т. / под наблюдением А. А. Половцова. 1896—1918. {{ref-ru}}</ref> — ураджэнец [[Вільня|Вільні]], прафэсар [[Маскоўскі ўнівэрсытэт|Маскоўскага ўнівэрсытэту]], хімік, доктар мэдыцыны, кандыдат філязофіі * [[Альфрэд Ізідар Ромэр]]<ref name="romer">Ремер, дворянский род // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907. {{ref-ru}}</ref> — жывапісец, скульптар, мэдальер, мастацтвазнавец, этнограф * {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Гэнкель||ru|Генкель, Александр Германович}}<ref>[https://web.archive.org/web/20181212142116/http://rusdeutsch-panorama.ru/jencik_statja.php?mode=view&site_id=34&own_menu_id=4085 В. Савчук. Генкель Александр Германович]{{ref-ru}}</ref> — ураджэнец [[Вільня|Вільні]], вучоны-біёляг, пэдагог, асьветнік * [[Эдвард фон Роп]]<ref name="biskup">{{Кніга |аўтар = Смалянчук А. |частка = |загаловак = Біскуп Эдвард Роп |арыгінал = |спасылка = |выданьне = |месца = |выдавецтва = Беларускі гістарычны часопіс. |год = 1994. |том = № 3 |старонкі = |старонак = |isbn = }}</ref> — рэлігійны і грамадзка-палітычны дзяяч [[Беларусь|Беларусі]] * {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дзьмітры Ольдэрогэ||ru|Ольдерогге, Дмитрий Алексеевич}}<ref>[https://web.archive.org/web/20160305060528/http://rusdeutsch-panorama.ru/jencik_statja.php?mode=view&site_id=34&own_menu_id=3875 И. Осницкая. Ольдерогге Дмитрий Алексеевич]{{ref-ru}}</ref> — ураджэнец [[Вільня|Вільні]], вучоны-этнограф, лінгвіст, гісторык * {{Артыкул у іншым разьдзеле|Канстантын Раўш||ru|Рауш, Константин Михайлович}}<ref>Пак В. Шахматы в шахтерском крае: История шахмат в Донбассе. — Донецк: Донеччина, 2001. — С. 37—46 {{ref-ru}}</ref> — шахматыст, актор, рэжысэр * {{Артыкул у іншым разьдзеле|Уладзімер Гіль||ru|Гиль, Владимир Владимирович}}<ref>[http://topwar.ru/38048-zagadka-polkovnika-gilya.html Загадка полковника Гиля]{{ref-ru}}</ref> — палкоўнік [[Чырвоная армія|Чырвонай арміі]], заснавальнік і кіраўнік [[Баявы зьвяз расейскіх нацыяналістаў|Баявога зьвязу расейскіх нацыяналістаў]] і камандзір [[1-я расейская нацыянальная брыгада СС «Дружына»|1-й расейскай нацыянальнай брыгады СС]], пазьней перайшоў на бок [[Савецкія партызаны ў нямецка-савецкай вайне|савецкіх партызан]] * [[Ота Шміт]]<ref name="schmidt">[https://web.archive.org/web/20060918044350/http://www.ifz.ru/schmidt.html Отто Юльевич Шмидт]{{ref-ru}}</ref>— савецкі [[матэматык]], [[астраном]], дасьледнік Поўначы, акадэмік Акадэміі навук СССР з 1935 году (чалец Украінскай Акадэміі навук з 1934, чалец-карэспандэнт АН СССР з 1933), [[Герой Савецкага Саюза]] (1937) * [[Віталь Вольскі|Віталь]], [[Артур Вольскі|Артур]] і [[Лявон Вольскі|Лявон]] Зэйдэль-Вольскія<ref>[http://nn.by/?c=ar&i=98047 Дасье NRM]. Наша Ніва</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20110720220735/http://news.tut.by/kaleidoscope/102044.html Лявон Вольский: «В Беларуси есть одна настоящая звезда»]{{ref-ru}}</ref><ref>[http://kamunikat.org/Volski_Lavon.html Лявон Вольскі]</ref><ref>[http://www.goodreads.com/author/show/6868484._ Лявон Вольскі]</ref> * [[Крыстыян Гэнкель]]<ref name="Khenkel">[https://web.archive.org/web/20130326004751/http://goals.by/hockey/articles/127373 Goals.by знакомится с одним из самых перспективных белорусских защитников Кристианом Хенкелем]</ref> — беларускі хакеіст == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Кніга |аўтар = Навагродскі Т.А. [і інш.]. |частка = Глава 15. Этнічныя групы Беларусі: гісторыя і культура. Немцы. |загаловак = Этналогія Беларусі: традыцыйная культура насельніцтва ў гістарычнай перспектыве. Вучэб.-метад. дапам. |арыгінал = |спасылка = |выданьне = 1-е выд |месца = {{Менск (Мінск)}} |выдавецтва = БДУ |год = 2009 |том = |старонкі = 310-311 |старонак = 335 |isbn = 978-985-518-121-8 }} * {{Кніга |аўтар = Вернер И.Л. |частка = |загаловак = Иностранные подданные в Беларуси (конец XVIII — начало XX вв.) |арыгінал = |спасылка = |выданьне = 1-е выд |месца = Минск |выдавецтва = Типография Макарова и К |год = 2012 |том = |старонкі = |старонак = 528 |isbn = 978-985-6818-69-4 |мова = ru }} * {{Кніга |аўтар = [[Адам Кіркор|Киркор А.]] |частка = Т.3, Ч.1, Литовское Полесье. |загаловак = Живописная Россия |арыгінал = Живописная Россия: Отечество наше в его земельном, историческом, племенном, экономическом и бытовом значении |спасылка = |выданьне = 1-е изд. |месца = Санкт-Петербург |выдавецтва = Товарищество М. О. Вольфа |год = 1882 |том = 3. «Литовские и Белорусские губернии» |старонкі = 21 |старонак = 496 |isbn = }} * Немцы России (энциклопедия). В 3-х томах. Москва: Изд-во «Общественная академия наук российских немцев», 1999—2006 (Предс. редкол. В. Карев, О.Кубицкая){{ref-ru}} * {{Кніга |аўтар = Пичуков В. |частка = От крестьянки-колонистки до спецпереселенки: трагический путь немецкой женщины Советской Беларуси в межвоенный период |загаловак = Репрессивная политика советской власти в Беларуси. Сборник научных работ |арыгінал = |спасылка = http://kamunikat.org/katalohkamunikat.html?pub_start=12640&pubid=10219 |выданьне = 1-е выд |месца = Минск |выдавецтва = Международное историко-просветительское правозащитное и благотворительное общество «Мемориал» |год = 2007 |том = |старонкі = |старонак = 377 |isbn = |мова = ru }} * Савин А.И. Формирование концепции немецкой «пятой колонны» в СССР (середина 1920-х годов). // Вопросы германской истории: Сб. науч. тр. / Ред. кол. С. И. Бобылева и др., Днепропетровск, 2007.{{ref-ru}} * Тугай В.В., Тугай С.М. «Фольксдойче» в Беларуси (1941—1944 гг.). Беларусь і Германія: гісторыя і сучаснасьць : Матэрыялы Міжнароднай навуковай канфэрэнцыі, У 3-х частках. Ч. 2., Мінск, 22 красавіка, 2004 г., Вып. 3.{{ref-ru}} * Тугай В.В. «Рейхсдойче» в рядах белорусских партизан (1941—1944 гг.) // Гісторыя: праблемы выкладаньня. — 2005. — № 4{{ref-ru}} * Коваль М. В., Медведок П. В. Фольксдойче в Україні (1941—1944 рр.) // Український історичний журнал. 1992. №5.{{ref-uk}} {{Добры артыкул}} {{Беларускія немцы}} {{Насельніцтва Беларусі}} [[Катэгорыя:Беларускія немцы| ]] [[Катэгорыя:Беларуска-нямецкія стасункі]] oulgv3bd05038yh72hf6zf57ptjz9hv Ёэль Вэльтман 0 157693 2330553 2318108 2022-07-30T18:57:21Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 3 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |Імя = Ёэль Вэльтман |клюб = [[Брайтан энд Гоўв Альбіён]] |нумар = 34 |гады = 2012—2020<br/>2020— |клюбы = [[Аякс Амстэрдам|Аякс]]<br/>[[Брайтан энд Гоўв Альбіён]] |гульні(галы) = 179 (10)<br/>62 (2) |нац гады = 2013— |нац зборная = {{Футбол Нідэрлянды|няма}} |нац гульні(галы) = 28 (2) |абнаўленьне(клюб) = 22 траўня 2022 |абнаўленьне(зборная) = 13 чэрвеня 2021 }} '''Ёэль Іва Вэльтман''' ({{мова-nl|Joël Ivo Veltman}}; нарадзіўся 15 студзеня 1992 году, [[Вэльзэн]], [[Нідэрлянды]]) — нідэрляндзкі футбаліст, абаронца ангельскага клюбу «[[Брайтан энд Гоўв Альбіён]]» й [[Зборная Нідэрляндаў па футболе|нацыянальнай зборнай Нідэрляндаў]]. == Кар’ера == === Клюбная === Вэльтман пачаў футбольную кар’еру ў клюбе «Эймёйдэн» з роднага гораду, а ў 2001 годзе трапіў у акадэмію амстэрдамскага «[[Аякс Амстэрдам|Аяксу]]». У красавіку 2011 году Ёэль, які гуляў на пазыцыі абаронцы, падпісаў з «Аяксам» свой ​​першы прафэсійны кантракт<ref>[https://web.archive.org/web/20131224201752/http://www.ajax.nl/Ajax-nieuws/Ajax-nieuwsarchief/Ajax-nieuwsartikel/Contracten-voor-De-Kamps-en-Veltman.htm Contracten voor De Kamps en Veltman]. ajax.nl.</ref>. Незадоўга да гэтага, футбаліст атрымаў цяжкую траўму — разрыў крыжападобных зьвязкаў калена. Вэльтман дэбютаваў на прафэсійным узроўні 19 жніўня 2012 году, выйшаўшы на замену ў матчы [[Эрэдывізія|Эрэдывізіі]] супраць [[НЭК Наймэген|НЭКу]] на 79 хвіліне<ref>[https://web.archive.org/web/20121028050846/http://www.ajax.nl/Ajax-1/Wedstrijden/Wedstrijdverslag/Ajax-boekt-verrassend-royale-zege.htm NEC — Ajax.]. ajax.nl.</ref>. У чэрвені 2013 году Вэльтман падоўжыў кантракт з «Аяксам» да 2017 году<ref>[https://web.archive.org/web/20130613050856/http://www.ajax.nl/Ajax-nieuws/Ajax-nieuwsarchief/Ajax-nieuwsartikel/Joel-Veltman-verlengt-contract-1.htm Joël Veltman verlengt contract]. ajax.nl.</ref>. === Міжнародная === 19 лістапада 2013 году дэбютаваў у афіцыйных матчах у складзе [[Зборная Нідэрляндаў па футболе|нацыянальнай зборнай Нідэрляндаў]] у таварыскай гульні супраць [[Зборная Калюмбіі па футболе|зборнай Калюмбіі]] (0:0), адыграўшы ўвесь матч на роднай «[[Амстэрдам-Арэна|Амстэрдам-Арэне]]»<ref>[http://www.voetbalzone.nl/doc.asp?uid=201083 Van Gaal begint met Veltman en Depay in basis tegen Colombia]. Voetbalzone.nl.</ref>. == Дасягненьні == '''«Аякс»''': * [[Чэмпіянат Нідэрляндаў па футболе|Чэмпіён Нідэрляндаў]]: 2013, 2014, 2019 * Уладальнік [[Кубак Нідэрляндаў па футболе|Кубка Нідэрляндаў]]: 2019 * Уладальнік [[Супэркубак Нідэрляндаў па футболе|Супэркубка Нідэрляндаў]]: 2013, 2019 == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://int.soccerway.com/players/joel-veltman/102878 Профіль] на soccerway.com * [http://www.transfermarkt.com/-/profil/spieler/111195 Профіль] на transfermarkt.com * [http://www.national-football-teams.com/player/54116/Joel_Veltman.html Статыстыка] на National Football Teams {{Навігацыйная група |назоў = Вэльтман у складзе [[Зборная Нідэрляндаў па футболе|зборнай Нідэрляндаў]] на [[Чэмпіянат сьвету па футболе|чэмпіянатах сьвету]] і [[Чэмпіянат Эўропы па футболе|Эўропы]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Нідэрлянды}}; |Нідэрлянды на ЧС-2014 |Нідэрлянды на ЧЭ-2020 }} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Вэльтман, Ёэль}} [[Катэгорыя:Нідэрляндзкія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Нідэрляндаў]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Аякс» Амстэрдам]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Брайтан энд Гоўв Альбіён»]] k0urvhulk124hafr57hz2fm16kavp07 Дантэ Банфім Коста Сантус 0 157774 2330666 2317800 2022-07-31T03:33:12Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |Імя = Дантэ |клюб = [[Ніцца (футбольны клюб)|Ніцца]] |нумар = 4 |гады = 2002—2004<br/>2004—2006<br/>2006—2007<br/>2007—2009<br/>2009—2012<br/>2012—2015<br/>2015—2016<br/>2016— |клюбы = [[Жувэнтудэ Кашыяс-ду-Сул|Жувэнтудэ]]<br/>[[Ліль (футбольны клюб)|Ліль]]<br/>[[Шарлеруа (футбольны клюб)|Шарлеруа]]<br/>[[Стандард Льеж|Стандард]]<br/>[[Барусія Мёнхэнглядбах]]<br/>[[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]]<br/>[[Вольфсбург (футбольны клюб)|Вольфсбург]]<br/>[[Ніцца (футбольны клюб)|Ніцца]] |гульні(галы) = 53 (1)<br/>12 (0)<br/>24 (2)<br/>63 (2)<br/>95 (8)<br/>86 (3)<br/>23 (1)<br/>166 (5) |нац гады = 2013—2014 |нац зборная = {{Футбол Бразылія|няма}} |нац гульні(галы) = 13 (2) |абнаўленьне(клюб) = 21 траўня 2022 |абнаўленьне(зборная) = }} '''Дантэ Банфім Коста Сантус''' ({{мова-pt|Dante Bonfim Costa Santos}}; нарадзіўся 18 кастрычніка 1983 году, [[Салвадор]], [[Бразылія]]) — [[Бразылія|бразыльскі]] футбаліст, абаронца францускага клюбу «[[Ніцца (футбольны клюб)|Ніцца]]» і [[зборная Бразыліі па футболе|нацыянальнай зборнай Бразыліі]]. == Кар’ера == === Клюбная === Гуляў у акадэміях некалькіх лігаў. Зьяўляецца выхаванцам футбольнай школы клюбу «[[Жувэнтудэ Каш’яс-ду-Сул|Жувэнтудэ]]». Дарослую кар’еру пачаў у 2002 годзе ў асноўнай камандзе таго ж клюбу, у якой правёў тры сэзоны, прыняўшы ўдзел у 22 матчах чэмпіянату. Сваёй гульнёй за гэтую каманду прыцягнуў увагу прадстаўнікоў трэнэрскага штабу францускага «[[Ліль (футбольны клюб)|Лілю]]», да складу якога далучыўся ў пачатку 2004 году. З пачатку 2006 году да канца 2008 году гуляў за бэльгійскія «[[Шарлеруа (футбольны клюб)|Шарлеруа]]» і «[[Стандард Льеж|Стандард]]», з апошнім зь якіх у 2008 годзе заваяваў тытул [[чэмпіянат Бэльгіі па футболе|чэмпіёну Бэльгіі]] й [[Супэркубак Бэльгіі па футболе|Супэркубак краіны]]. 27 сьнежня 2008 году заключыў кантракт зь мёнхэнглядбаскай «[[Барусія Мёнхэнглядбах|Барусіяй]]» на 4,5 году, якая заплаціла за бразыльца 2,5 млн эўра. Да складу «[[Баварыя Мюнхэн|Баварыі]]» прыяднаўся ўлетку 2012 году, падпісаўшы чатырохгадовы кантракт. У складзе новага клюбу ў першым жа матчы выйграў [[Супэркубак Нямеччыны па футболе|Супэркубак Нямеччыны]]. === Міжнародная === 6 лютага 2013 году ва ўзросьце 29 гадоў дэбютаваў у афіцыйных матчах у складзе [[зборная Бразыліі па футболе|нацыянальнай зборнай Бразыліі]] ў таварыскай гульні супраць [[зборная Ангельшчыны па футболе|зборнай Ангельшчыны]]. Разам са зборнай браў удзел у [[Кубак канфэдэрацыяў ФІФА 2013 году|Кубку канфэдэрацыяў 2013 году]] й [[чэмпіянат сьвету па футболе 2014 году|чэмпіянаце сьвету 2014 году]]. == Дасягненьні == '''«Стандард»''': * [[Чэмпіянат Бэльгіі па футболе|Чэмпіён Бэльгіі]]: 2008 * Уладальнік [[Супэркубак Бэльгіі па футболе|Супэрубка Бэльгіі]]: 2008 '''«Баварыя»''': * [[Чэмпіянат Нямеччыны па футболе|Чэмпіён Нямеччыны]]: 2013, 2014, 2015 * Уладальнік [[Кубак Нямеччыны па футболе|Кубка Нямеччыны]]: 2013, 2014 * Уладальнік [[Супэркубак Нямеччыны па футболе|Супэркубка Нямеччыны]]: 2012 * Пераможца [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА|Лігі чэмпіёнаў]]: 2013 * Уладальнік [[Супэркубак УЭФА|Супэркубка Эўропы]]: 2013 * Пераможца [[Клюбны чэмпіянату сьвету па футболе|клюбнага чэмпіянату сьвету]]: 2013 '''Бразылія''': * Пераможца [[Кубак канфэдэрацыяў ФІФА|Кубка канфэдэрацыяў]]: 2013 == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20120501062757/http://www.borussia.de/ Профіль на афіцыйным сайце ФК «Барусіі» Мёнхэнглядбах] * [https://web.archive.org/web/20220608090932/https://www.lfp.fr/?no_joueur=107774 Профіль] на LFP.fr * [http://www.fussballdaten.de/spieler/costasantos/ Профіль] на fussballdaten.de {{Бразылія на ЧС-2014}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Салвадоры]] [[Катэгорыя:Бразыльскія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Бразыліі]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Жувэнтудэ» Кашыяс-ду-Сул]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Ліль»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Шарлеруа»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Стандард» Льеж]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Барусія» Мёнхэнглядбах]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Баварыя» Мюнхэн]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Вольфсбург»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Ніцца»]] qlkxy80srjtx30tnl9u1d2t9wp573rv Баявыя мастацтвы 0 159922 2330619 2259940 2022-07-30T22:31:22Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki [[Файл:Ameni R1 13.jpg|міні|270пкс|Адзінаборства на старажытнай выяве]] '''Баявыя мастацтвы''' — розныя сыстэмы [[адзінаборства]]ў і [[самаабарона|самаабароны]] рознага, часьцяком, усходнеазіяцкага паходжаньня, якія разьвіваліся галоўным чынам як сродкі вядзеньня рукапашнага паядынку. У цяперашні час практыкуюцца ў многіх краінах сьвету ў асноўным у выглядзе спартовых практыкаваньняў, якія ставяць за сваю мэту фізычнае і [[сьвядомасьць|сьвядомае]] ўдасканаленьне. Баявыя мастацтва падзяляюцца на напрамкі, віды, стылі і школы. Існуюць як даволі старыя баявыя мастацтва, гэтак і зусім новыя. Акрамя таго, розныя стылі баявых мастацтваў можна падзяліць на зьнешнія і ўнутраныя, адрозьненьні якіх складаюцца ў суадносінах трэніроўкі цела і працы са сьвядомасьцю. Прыклад унутранай школы — [[тайцьзіцюань]], зьнешняй — жорсткі [[цыгун]] «Жалезная кашуля». Таксама мэтады трэніровак падзяляюцца на ўнутраныя, як то [[мэдытацыя]], і вонкавыя, як то [[маківара]]<ref>[https://web.archive.org/web/20130119141758/http://sportsp.ru/library.php?taiczi2 Неизвестное тайцзи. Часть 2]. Дух спорта</ref>. У якасьці агульнага найменьня для ўсіх баявых мастацтваў і адзінаборстваў некаторымі сучаснымі аўтарамі выкарыстоўваецца тэрмін [[кэмпа]]. Сукупнасьць японскіх баявых мастацтваў звычайна называецца як [[буда (баявыя мастацтвы)|буда]]. Некаторыя з баявых мастацтваў склаліся з сумесі іншых, як то [[тэквандо]], [[каратэ]] і [[айкідо]], якія разьвіліся як сумесь мясцовых баявых мастацтваў Акінавы<ref> Nishiyama Hidetaka Karate: The Art of Empty-Hand Fighting. — Tuttle Publishing. — P. 16.</ref>, Кэндзюцу і Дзюдзюцу ў [[Японія|Японіі]]<ref>anaka Fumon Samurai Fighting Arts: The Spirit and the Practice. — Kodansha International. — P. 30.</ref>, тэк’ен і субак у [[Карэя|Карэі]]<ref>Shaw Scott Hapkido: The Korean Art of Self-Defense. — Tuttle Publishing. — P. 15.</ref>. Многія баявыя мастацтва, асабліва ўсходнія, таксама вучаць і [[мэдыцына|мэдычным]] навукам. Гэта асабліва тычыцца традыцыйных кітайскіх баявых мастацтваў, якія вучаць [[мануальная тэрапія|упраўляць косткі]], практыкаваць цыгун, [[іголкаўколваньне]], [[акупрэсура]], і ўключаюць іншыя аспэкты [[традыцыйная кітайская мэдыцына|традыцыйнай кітайскай мэдыцыны]]<ref>[http://www.chiflow.com/html/gas_kungfu.htm Perspective: Internal Kung Fu]. CHI Flow</ref>. Баявыя мастацтвы таксама могуць быць зьвязаныя з рэлігіяй і духоўнасьцю. Некаторыя зь іх былі заснаваныя і распаўсюджваліся манахамі, найбольш вядомыя зь якіх зьяўляюцца манахі Шааліню. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [https://web.archive.org/web/20140916122648/http://www.dmoz.org/World/Russian/%D0%A1%D0%BF%D0%BE%D1%80%D1%82/%D0%91%D0%BE%D0%B5%D0%B2%D1%8B%D0%B5_%D0%B8%D1%81%D0%BA%D1%83%D1%81%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B0/ Баявыя мастацтвы] на Open Directory Project {{ref-ru}} * [https://sites.google.com/site/belarusdojo/ Баявыя мастацтвы ў Беларусі] {{ref-ru}} * [https://web.archive.org/web/20181106211548/http://www.fightclub.by/ Беларускі часопіс па баявых мастацтвах «Байцоўскі клюб»] {{ref-ru}} [[Катэгорыя:Баявыя мастацтвы| ]] [[Катэгорыя:Адзінаборства]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] 1hm4kk0ds8yjczz5iyfu6v8mk2j8fzb ВИА Гра 0 159982 2330635 2247725 2022-07-30T23:56:11Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Музычны гурт |Назва = ВИА Гра |Фота =ВИА Гра.jpg |памер = |Подпіс = |Гады = [[2000]]—сёньняшні дзень |Адкуль = {{Сьцягафікацыя|Украіна}} |Мова = расейская |Жанр = [[поп-музыка]]<br />[[эўрапоп]]<br />[[эўрадэнс]]<br />дэнс-поп<br />Adult contemporary |Выдавец = «[[Sony Music Entertainment]]»<br />(2001—2004),<br />«Меладзе-Бразерс»<br />(2004-2008),<br /> «Константа Рекордз»<br />(2008-2012)<br />«Velvet Music»<br />(2012-цяпер) |Зьвязаныя праекты = |Афіцыйная старонка = |Удзельнікі2 = |Удзельнікі = '''гурту Д. Касьцюка:'''<br />Дар’я Растова<br />Алена Таўстаногава<br />Ірына Астроўская<br /> '''гурту К. Меладзэ:'''<br />Эрiка Герцег<br />Анастасія Кажэўнікава<br />Міша Раманова |Былыя ўдзельнікі = [[Тацяна Бужилава]]{{*}}[[Ганна Седакова]]{{*}}[[Вера Брэжнева]]{{*}}[[Тацяна Котава]]{{*}}[[Сьвятлана Лабада]] }} '''ВИА Гра''' — [[Украіна|украінскі]] жаночы [[Поп-музыка|поп-гурт]], утвораны ў 2000 годзе ў [[Кіеў|Кіеве]]. Калектыў лічыцца адным з самых пасьпяховых расейскамоўных музычных праектаў 2000-х гадоў<ref name=billboard>{{Спасылка|url=http://www.afisha.ru/article/russian-pop/page67|загаловак=История поп-музыки от Ветлицкой до Елки 1991-2011|копія=http://web.archive.org/web/20120108052912/http://www.afisha.ru/article/russian-pop/page67}}</ref>. Гурт запісаў 5 студыйных альбомаў: 3 зь іх атрымалі залаты статус у Расеі, 1 англамоўны альбом атрымаў плятынавы статус у Тайляндзе ды залаты ў некаторых іншых азіяцкіх краінах<ref>{{артыкул| аўтар = Анна Иф и Филипп Маклаков.| загаловак = Обычные подозреваемые| выданьне = Billboard| год = 2008| нумар = 9 (17)| старонкі = 64-65}}</ref>; выпусьціў больш за 30 [[Сынгл|радыёсынглаў]] ды відэакліпаў. «ВИА Гра» зьяўляецца ляўрэатам мноства музыкальных прэмій, такіх як «Залаты дыск», «[[Залаты грамафон]]», «Прэмія Муз-ТВ» ды іншых. У калектыве часта зьмяняюцца ўдзельнікі, што можа сьведчыць пра тое, што гурт зьяўляецца камэрцыйным прадусарскім праектам. Музычны прадусар гурту — кампазытар Канстанцін Меладзэ. Гурт заснаваў украінскі бізнэсмэн Дзьмітры Касюк, які быў генэральным прадусарам праекту да 2011 году<ref>[https://web.archive.org/web/20160304101623/http://ru.tsn.ua/glamur/skandali/gruppa-via-gra-raspadetsya-osenyu.html Группа «ВИА Гра» распадется осенью]. 27 июля 2011</ref>. Найбольшай папулярнасьці гурт дабіўся ў 2003 годзе, калі «ВИА Гра» складалася з [[Ганна Седакова|Ганны Седаковай]], Надзеі Граноўскай ды [[Вера Брэжнева|Веры Брэжневай]]. Журналісты ды прыхільнікі калектыву традыцыйна называюць гэты склад «залатым» — пад гэтым разумеюць, што гэты склад быў «клясычным», самым моцным на думку музыкальных крытыкаў, папулярным ды творча пладавітым. Назва гурту — [[алюзія]] на лекі «Віягра» і расшыфроўваецца як ВІА — вакальна-інструмэнтальны ансамбль; {{мова-uk|гра|скарочана}} — гульня. У 2003 годзе, выпусьціўшы дэбютны англамоўны альбом з назвай «V.I.A. „Gra“» і атрымаўшы пагрозу судовай позвы ад вытворцы прэпарату, кіраўніціва Sony Music дало гурту псэўданім «Nu Virgos»<ref name=billboard/>. == Крыніцы == {{Крыніцы}} [[Катэгорыя:ВИА Гра| ]] [[Катэгорыя:Зьявіліся ў 2000 годзе]] p7ojby8x7oxd4e7rsd0gaaiu9a52k4i Філіп Джорджавіч 0 161419 2330456 2291477 2022-07-30T13:41:48Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |Імя = Філіп Джорджавіч |клюб = |нумар = |гады = 2005—2008<br/>2006—2007<br/>2008—2014<br/>2014—2018<br/>2018—2021 |клюбы = [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]]<br/>→ [[Рад Бялград|Рад]] (арэнда)<br/>[[Нант (футбольны клюб)|Нант]]<br/>[[Ляцыё Рым|Ляцыё]]<br/>[[К’ева Вэрона|К’ева]] |гульні(галы) = 7 (0)<br/>35 (16)<br/>181 (59)<br/>68 (11)<br/>73 (15) |нац гады = 2012—2014 |нац зборная = {{Футбол Сэрбія|няма}} |нац гульні(галы) = 14 (4) |абнаўленьне(клюб) = |абнаўленьне(зборная) = }} '''Філіп Джорджавіч''' ({{Мова-sr|Филип Ђорђевић / Filip Đorđević}}; нарадзіўся 28 верасьня 1987 году) — былы [[Сэрбія|сэрбскі]] [[футбол]]ьны [[нападнік (футбол)|нападнік]]. == Кар’ера == === Клюбная === Філіп пачаў кар’еру ў сэрбскім клюбе «[[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]]», у якім правёў 8 гадоў зь невялікім перапынкам на арэнду ў «[[Рад Бялград|Радзе]]». Аднак згуляў у складзе «Црвенай Зьвезды» ён толькі ў 8 гульнях чэмпіянату. Перш чым заключыць кантракт з [[Францыя|францускім]] «[[Нант (футбольны клюб)|Нантам]]», ён выступаў у ім у арэндзе і па выніках сэзону 2007—2008 рокаў дапамог клюбу перайсьці ў найвышэйшы дывізіён, пасьля чаго клюб падпісаў зь ім чатырохгадовую ўгоду<ref>[https://web.archive.org/web/20110714073516/http://www.mercato365.com/depeches/filinfo_247349_2514_Nantes-Djordjevic-signe-quatre-ans.shtml Nantes : Djordjevic signe quatre ans]</ref>. У [[Француская Ліга 1|Лізе 1]] 2008—2009 Джорджавіч згуляў 19 матчаў і забіў 2 мячы, а «Нант» вярнуўся ў [[Француская Ліга 2|Лігу 2]]. Пасьля аднаго няўдалага сэзону Джорджавіч у сэзоне 2010—2011 правёў 36 матчаў, у якіх забіў 12 галоў, а ў наступным шэсьць галоў у 28 матчах. Урэшце, у сэзоне 2012—2013 Джорджавіч дапамог «Нанту» вярнуцца ў Лігу 1, забіўшы 20 галоў у 34 гульнях і стаўшы найлепшым бамбардырам чэмпіянату. Па вяртаньні ў найвышэйшы дывізіён Філіп забіў у першых 12 матчах 7 галоў, спаборнічаючы за першае месца ў сьпісе бамбардыраў з [[Радамэль Фалькао Гарсія|Радамэлем Фалькао]] і [[Златан Ібрагімавіч|Златанам Ібрагімавічам]]. 19 сакавіка 2014 абвясьціў пра папярэднюю дамоўленасьць з клюбам [[Сэрыя A|Сэрыі А]] «[[Ляцыё Рым]]»<ref>{{Спасылка|url=http://www.lequipe.fr/Football/Actualites/Djordjevic-s-annonce-a-a-lazio/450477 |загаловак=Djordjevic signs with Lazio |назва праекту=L'Equipe |дата публікацыі=19 сакавіка 2014 |дата доступу = 29 верасьня 2014 |мова=fr }}</ref>, у які перайшоў 1 ліпеня 2014 па сканчэньні кантракту з «Нантам»<ref>{{Спасылка|url=http://www1.skysports.com/football/news/11862/9222521/serie-a-djordjevic-set-to-join-lazio |загаловак=Serie A: Djordjevic set to join Lazio |назва праекту=Sky Sports |дата публікацыі=20 сакавіка 2014 |дата доступу =29 верасьня 2014 }}</ref>. Першыя галы за «Ляцыё» ён забіў 29 верасьня 2014, адразу адзначыўшыся [[хет-трык]]ам у перамозе 4:0 над «[[Палерма (футбольны клюб)|Палерма]]». === Міжнародная === 14 лістапада 2012 году дэбютаваў у складзе [[Зборная Сэрбіі па футболе|зборнай Сэрбіі]] ў таварыскім матчы супраць [[Зборная Чылі па футболе|зборнай Чылі]]. == Узнагароды == '''«Црвена Зьвезда»''': * [[Першая ліга Сэрбіі і Чарнагорыі па футболе|Чэмпіён Сэрбіі і Чарнагорыі]]: 2006, 2007<ref name="Soccerway Honours">{{Спасылка|url=http://us.soccerway.com/players/filip-djordjevic/20275/ |загаловак=Serbia - F. Đorđević |назва праекту=Soccerway |дата доступу=29 верасьня 2014 }}</ref> * Уладальнік [[Кубак Сэрбіі па футболе|Кубка Сэрбіі]]: 2007<ref name="Soccerway Honours" /> '''«Нант»''': * [[Француская Ліга 2|Ліга 2]]: 2008, 2013<ref name="Soccerway Honours" /> == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.national-football-teams.com/player/49313.html Профіль]{{ref-en}} на National Football Teams * [https://web.archive.org/web/20130625203519/http://reprezentacija.rs/index.php/statistika/reprezentativci/3003 Reprezentacija.rs] * [https://web.archive.org/web/20130515204815/http://www.lfp.fr/joueur/djordjevic-filip Профіль]{{ref-fr}} на LFP {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Джорджавіч, Філіп}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Бялградзе]] [[Катэгорыя:Сэрбскія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Сэрбіі]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Црвена Зьвезда» Бялград]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Рад» Бялград]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Нант»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Ляцыё» Рым]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «К’ева» Вэрона]] kyk9nzk9j09e3ukiq8ftffg3b7ujt5u Украінская мова 0 161589 2330442 2321645 2022-07-30T12:51:14Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Інфармацыя пра мову |Назва мовы = Украінская мова |Назва мовы ў арыгінале = Українська мова |Выява = Slavic languages 2000s.png |Подпіс да выявы = Сучасныя славянскія мовы, традыцыйная клясыфікацыя па геаграфічным прынцыпе. {{Легенда|#8B5742|украінская мова}} |Шырыня выявы = 250пкс |Краіны ўжываньня = [[Украіна]], [[Расея]], [[Беларусь]], [[Польшча]], [[Малдова]], [[Славаччына]], [[Румынія]], [[Казахстан]] |Рэгіён = [[Усходняя Эўропа]] |Колькасьць карыстальнікаў = мова камунікацыі ад 41 млн<ref name="Ethnologue">[http://photius.com/rankings/languages2.html «Ethnologue», 13 выданьне]. {{ref-en}}</ref> да ~ 45 млн. Родная~ 37 млн<ref>[https://web.archive.org/web/20110807023956/http://www.ethnologue.org/ethno_docs/distribution.asp?by=size Статыстыка моў з сайту «ethnologue.org»]. {{ref-en}}</ref> Другая мова ~15 млн<ref>[https://web.archive.org/web/20121105101026/http://archive.mignews.com.ua/articles/283917.html Апытаньне цэнтру эканамічных і палітычных дасьледваньняў ім. А. Разумкова]. {{ref-ru}}</ref> |Клясыфікацыя = {{Просты сьпіс| *[[Індаэўрапейскія мовы|Індаэўрапейская]] :** [[Славянскія мовы|Славянская]] ::*** [[Усходнеславянскія мовы|Усходнеславянская]] }} |Афіцыйная мова ў = [[Украіна]]<br /> * ''[[Рэспубліка Крым]]''{{Заўвага|Дэ-юрэ — тэрыторыя Ўкраіны як [[Аўтаномная Рэспубліка Крым]], дэ-факта пад кантролем Расейскай Фэдэрацыі.}}<ref name=federal>{{Спасылка|аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 21 сакавіка 2014| url = http://pravo.gov.ru:8080/page.aspx?92495| копія = | дата копіі = | загаловак = Фэдэральны канстытуцыйны закон аб прыняцьці ў Расейскую Фэдэрацыю Рэспублікі Крым і ўтварэньні ў складзе Расейскай Фэдэрацыі новых суб’ектаў — Рэспублікі Крым і места фэдэральнага значэньня Севастопаль| фармат = | назва праекту = | выдавец = Дзяржаўная Дума Расейскай Фэдэрацыі, Рада Фэдэрацыі| дата = 1 красавіка 2014 | мова = ru| камэнтар = }}</ref> [[Прыднястроўе]]<ref name=Pr1>[http://zakon-pmr.com/DetailDoc.aspx?document=62295 Конституція ПМР]{{ref-ru}}</ref> <small>(непрызнаная дзяржава)</small><br /> '''Рэгіянальная:'''<br /> [[Малдова]] * [[Аўтаномнае тэрытарыяльнае ўтварэньне з асаблівым прававым статусам Прыднястроўе|АТУ Прыднястроўе]]<ref name='ATU'>[http://lex.justice.md/index.php?action=view&view=doc&lang=2&id=313004 Закон № 173 от 22.07.2005 об основных положениях особого правового статуса населенных пунктов левобережья Днестра (Приднестровья)]. Статья 6 {{ref-ru}}</ref> [[Румынія]]<ref name=autogenerated224 /><ref name = Romania>[https://web.archive.org/web/20070221075455/http://www.dri.gov.ro/documents/li_h1206.pdf#page=3 HOTARARE nr. 1.206 din 27 noiembrie 2001 pentru aprobarea Normelor de aplicare a dispozitiilor privitoare la dreptul cetatenilor apartinand unei minoritati nationale de a folosi limba materna în administratia publica locala, cuprinse în Legea administratiei publice locale nr. 215/2001]</ref> * Жудэц ''Марамурэш''{{Заўвага|Жудэц — назва [[павет]]аў у [[Румынія|Румыніі]].}} ** 7 камунаў * Жудэц ''Сучава'' ** 3 камуны * Жудэц ''Караш-Сэвэрын'' ** 2 камуны * Жудэц ''Тыміш'' ** 2 камуны [[Славаччына]]<ref name=autogenerated224 /><ref name = karpatnews>[http://karpatnews.in.ua/news/49941 У Словаччині збільшиться кількість населених пунктів, де офіційно вживатиметься мова нацменшин]{{Недаступная спасылка|date=May 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&nbsp;— Karpatnews {{ref-uk}}</ref><br /> * 18 населеных пунктаў * 68 населеных пунктаў <small>([[Русінская мова|русінская]])</small> [[Сэрбія]]<ref name=autogenerated224 >[http://conventions.coe.int/Treaty/Commun/ListeDeclarations.asp?NT=148&CM=8&DF=23/01/05&CL=ENG&VL=1 List of declarations made with respect to treaty No. 148 (Status as of: 21/9/2011) // Council of Europe]. Рэгулюецца «Эўрапейскай хартыяй рэгіянальных моў» {{ref-en}}</ref> * [[Ваяводзіна|АК Ваяводзіна]] <small>([[Русінская мова|русінская]])</small> [[Польшча]]<ref name=autogenerated224 /><br /> [[Харватыя]]<ref name="UMUCH">[https://web.archive.org/web/20130505204933/http://languagecharter.eokik.hu/docs/AppliedToLanguages/Ukrainian_in_Croatia_chP2%263.pdf Украінская мова ў Харватыі]. {{ref-en}}</ref><br /> [[Босьнія і Герцагавіна]]<ref name=autogenerated224 /><br /> '''Мова нацыянальнай меншасьці:'''<br /> [[Чэхія]]<ref name="languages">[http://www.vlada.cz/en/pracovni-a-poradni-organy-vlady/rnm/historie-a-soucasnost-rady-en-16666/ National Minorities Policy of the Government of the Czech Republic]{{ref-en}}</ref> |Рэгулюецца = [[Нацыянальная акадэмія навук Украіны]]: Інстытут украінскай мовы, Украінскі моўна-інфармацыйны фонд, Інстытут мовазнаўства імя А. А. Патэбні |Код па ISO 639-1 = uk |Код па ISO 639-2(B) = ukr |Код па ISO 639-2(T) = ukr |Код па SIL = UKR }} '''Украі́нская мо́ва''' ({{мова-uk|українська мова}}, [[IPA]]: [ukrɑˈjɪɲsʲkɑ ˈmɔwɑ], гістарычныя назвы — ''рус[ь]кая, русінская''<ref>''С.&nbsp;Я.&nbsp;Єрмоленко'' Історія української літературної мови // Українська мова: Енциклопедія. — К.: Українська енциклопедія, 2000. {{ISBN|966-7492-07-9}} {{ref-uk}}</ref><ref>[http://izbornyk.org.ua/ohukr/ohu04.htm Іван Огієнко. Історія української літературної мови]{{ref-uk}}</ref><ref>[http://litopys.org.ua/rizne/ukrtable.htm Історичний розвиток української мови]{{ref-uk}}</ref>) — [[нацыянальная мова]] [[Украінцы|ўкраінцаў]]. Адносіцца да [[Славянскія мовы|славянскай галіны]] [[Індаэўрапейскія мовы|індаэўрапейскай моўнай сям’і]]. Колькасьць носьбітаў — каля 45 млн, большасьць зь якіх жыве ва [[Украіна|Ўкраіне]]. Зьяўляецца [[Дзяржаўная мова|дзяржаўнай мовай]] ва Ўкраіне<ref>[http://www.president.gov.ua/ru/content/chapter01.html Конституція України // ст. 10-я]{{ref-uk}}</ref>, адна зь дзяржаўных у [[Прыднястроўская Малдаўская Рэспубліка|Прыднястроўі]]. Распаўсюджаная таксама ў [[Беларусь|Беларусі]]<ref>''О. І. Скопненко'' Українська мова в Білорусі // Українська мова: Енциклопедія. — К.: Українська енциклопедія, 2000. {{ISBN|966-7492-07-9}} {{ref-uk}}</ref>, [[Малдова|Малдове]]<ref>''Н.&nbsp;П.&nbsp;Прилито.'' Українська мова в Молдові // Українська мова: Енциклопедія. — К.: Українська енциклопедія, 2000. {{ISBN|966-7492-07-9}} {{ref-uk}}</ref><ref>''Убийвовк Н.'' Українська мова в Придністров'ї: минуле і перспективи // «Мово­знавство. Доповіді та повідомлення на IV Міжнар. конгресі україністів». К., 2002 {{ref-uk}}</ref>, [[Польшча|Польшчы]]<ref>''Й. О. Дзендзелівський'' Українська мова в Польщі // Українська мова: Енциклопедія. — К.: Українська енциклопедія, 2000. {{ISBN|966-7492-07-9}} {{ref-uk}}</ref>, [[Расея|Расеі]]<ref>''Н.&nbsp;П.&nbsp;Прилито.'' Українська мова в європейській частині Росії // Українська мова: Енциклопедія. — К.: Українська енциклопедія, 2000. {{ISBN|966-7492-07-9}} {{ref-uk}}</ref><ref>''Н.&nbsp;П.&nbsp;Прилито.'' Українська мова в Сибіру та на Далекому Сході // Українська мова: Енциклопедія. — К.: Українська енциклопедія, 2000. {{ISBN|966-7492-07-9}} {{ref-uk}}</ref>, [[Румынія|Румыніі]]<ref>''С. В. Семчинський''. Українська мова в Румунії // Українська мова: Енциклопедія. — К.: Українська енциклопедія, 2000. {{ISBN|966-7492-07-9}} {{ref-uk}}</ref>, [[Славаччына|Славаччыне]]<ref>''Й.&nbsp;О.&nbsp;Дзендзелівський.'' Українська мова у Словаччині // Українська мова: Енциклопедія. — К.: Українська енциклопедія, 2000. {{ISBN|966-7492-07-9}} {{ref-uk}}</ref>, [[Казахстан]]е<ref>''С.&nbsp;Ф.&nbsp;Клименко, В.&nbsp;В.&nbsp;Степаненко.'' Українська мова в Казахстані // Українська мова: Енциклопедія. — К.: Українська енциклопедія, 2000. {{ISBN|966-7492-07-9}} {{ref-uk}}</ref>, [[Аргентына|Аргентыне]], [[Бразылія|Бразыліі]], [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]]<ref>''Р. П. Зорівчак.'' Українська мова у Великій Британії // Українська мова: Енциклопедія. — К.: Українська енциклопедія, 2000. {{ISBN|966-7492-07-9}} {{ref-uk}}</ref>, [[Канада|Канадзе]]<ref>''Р.&nbsp;П.&nbsp;Зорівчак.'' Українська мова в Канаді // Українська мова: Енциклопедія. — К.: Українська енциклопедія, 2000. {{ISBN|966-7492-07-9}} {{ref-uk}}</ref>, [[ЗША]]<ref>''Р.&nbsp;П.&nbsp;Зорівчак.'' Українська мова у США // Українська мова: Енциклопедія. — К.: Українська енциклопедія, 2000. {{ISBN|966-7492-07-9}} {{ref-uk}}</ref> і іншых краінах, дзе жывуць украінцы. Украінскай мовай у сьвеце карыстаюцца ад 41 да 45 млн чалавек, яна зьяўляецца другой або трэцяй [[Славянскія мовы|славянскай мовай]] паводле колькасьці носьбітаў (пасьля [[Расейская мова|расейскай]] і, магчыма, [[Польская мова|польскай]]) і ўваходзіць у трэці дзясятак распаўсюджаных моваў сьвету{{Заўвага|Глядзіце таксама [[сьпіс моваў па колькасьці носьбітаў]]{{ref-en}}}}. Навука аб украінскай мове завецца ''лінгвістычнай украіністыкай'' або ''ўкраінскай філялёгіяй''. Для запісу ўкраінскай мовы выкарыстоўваюць адаптаваную [[Кірыліца|кірыліцу]] («[[Грамадзянскі шрыфт|грамадзянка]]»), зрэдку — [[Украінская лацінка|лацінку]] ў розных варыянтах. Правілы ўкраінскай мовы рэгулюе [[Нацыянальная акадэмія навук Украіны]], у прыватнасьці ''Інстытут украінскай мовы НАН Украіны'' (гісторыя, граматыка, лексыкалёгія, тэрміналёгія, анамастыка, стылістыка і культура маўленьня, дыялекталёгія, сацыялінгвістыка), ''Украінскі моўна-інфармацыйны фонд НАН'' (кампутарная лінгвістыка, слоўнікі), ''Інстытут мовазнаўства імя А. А. Патэбні НАН'' (украінская мова ў стасунках зь іншымі мовамі). Штогод 9 лістапада ва Ўкраіне адзначаецца [[Дзень украінскага пісьменства і мовы]]. == Клясыфікацыя == Паводле традыцыйнай генэалягічнай клясыфікацыі, украінская мова належыць да [[Усходнеславянскія мовы|ўсходнеславянскай групы]] [[Славянскія мовы|славянскай галіны]] [[Індаэўрапейскія мовы|індаэўрапейскай моўнай сям’і]]<ref>Сучасна українська мова : Підручник / Пономарів О. Д., Різун В. В., Шевченко Л. Ю. та ін.; за ред. Пономарева О. Д.&nbsp;— вид.2-ге —К. : Либідь , 2001&nbsp;— 400 с.&nbsp;— {{ISBN|966-06-0173-5}}.&nbsp;— стор. 5 {{ref-uk}}</ref><ref>''Васенко Л. А., Дубічинський В. В., Кримець О.&nbsp;М.''&nbsp;Фахова українська мова. Центр учбової літератури&nbsp;— К., 2007.&nbsp;— стор. 7 {{ref-uk}}</ref><ref>''С. В. Семчинський.'' Генеалогічні класифікація мов // Українська мова: Енциклопедія. — К.: Українська енциклопедія, 2000. {{ISBN|966-7492-07-9}} {{ref-uk}}</ref>. Сучасныя дасьледаваньні, аднак, паказваюць, што ўкраінская мова ў фанэтыцы і граматыцы мае больш агульных рысаў зь [[Верхнелужыцкая мова|верхнелужыцкай]] ды [[Беларуская мова|беларускай]] мовамі (29 агульных рысаў), [[Ніжнелужыцкая мова|ніжнелужыцкай]] мовай (27 агульных рысаў), [[Чэская мова|чэскай]] і [[Славацкая мова|славацкай]] мовамі (23 агульныя рысы), [[Польская мова|польскай]] (22 агульныя рысы), [[Харвацкая мова|харвацкай]] і [[Баўгарская мова|баўгарскай]] мовамі (21 агульная рыса), [[Сэрбская мова|сэрбскай]] і [[Македонская мова|македонскай]] мовамі (20 агульных рысаў), вымерлай [[Палабская мова|палабскай]] мовай (19 агульных рысаў), [[Славенская мова|славенскай]] мове (18 агульных рысаў), чым з [[Расейская мова|расейскай]] (11 агульных рысаў)<ref name=tishenko>''Тищенко К. Н.'' [https://web.archive.org/web/20121202133102/http://img.tyzhden.ua/Content/PhotoAlbum/2012/10_12/04/tyshenko/tyshenko.pdf Правда про походження української мови]. {{ref-uk}}</ref>. Найбліжэйшай генэалягічна да ўкраінскай ёсьць беларуская мова<ref>Беларуска-украінскіе ізалексы.&nbsp;— Мінск, 1971.&nbsp;— 125 с.</ref><ref>''Сцяцко П.&nbsp;У.''&nbsp;Словаутваральныя регіяналізмы беларускай мовы, агульные з украінскай мовай // Проблеми дослідження діалектної лексики і фразеології української мови. Тези доповідей.&nbsp;— Ужгород, 1978.&nbsp;— С. 66-67.</ref><ref>''Янкова Т.&nbsp;С.''&nbsp;Із спостережень над перехідними говірками між українською та білоруською мовами (за матеріалами фразеології) // Праці ХІІ Республіканської діалектологічної наради.&nbsp;— К.: Наук. думка, 1971.&nbsp;— С. 382—388. {{ref-uk}}</ref> (з IX—XI стагодзьдзяў абедзьве мовы часткова фармаваліся на сумеснай дыялектнай базе — у прыватнасьці паўночная дыялектная група ўкраінскай мовы ўдзельнічала ў фармаваньні гутарковай беларускай мовы [[Палесьсе|Палесься]]<ref>''Бузук П.'' Взаємовідносини між укр. та білорус. мовами. «Зап. Істор.-філол. відділу УАН», 1926, кн. 7&nbsp;— 8 {{ref-uk}}</ref>, абодва народы ў сярэднявеччы мелі агульную [[Старабеларуская мова|пісьмовую кніжную ўкраінска-беларускую мову]]<ref>''Гумецька Л.&nbsp;Л.''&nbsp;Уваги до укр.-білорус. мовних зв’язків періоду XIV&nbsp;— XVII ст. // Дослідження з укр. та рос. мов. К., 1964 {{ref-uk}}</ref><ref>''Анічэнка У.&nbsp;В.''&nbsp;Беларус.-укр. пісьмовамоўныя сувязі. Менск, 1969</ref>). Паводле тыпалягічнай клясыфікацыі, украінская — флектыўная мова<ref>''С.&nbsp;В.&nbsp;Семчинський'' Типологічна класифікація мов // Українська мова: Енциклопедія. — К.: Українська енциклопедія, 2000. {{ISBN|966-7492-07-9}} {{ref-uk}}</ref>. == Графіка == Традыцыйна для запісу ўкраінскай мовы выкарыстоўвалі [[Кірыліца|кірылічныя літары]]. Гэта зьвязана з [[Праваслаўе|усходнім абрадам]] украінскай царквы, якая доўгі час была магутным, амаль адзіным распаўсюднікам адукацыі. Да XVIII стагодзьдзя ўжываўся клясычны кірылічны шрыфт, у XVI—XVII стагодзьдзях паралельна выкарыстоўваўся таксама «''казацкі [[хуткапіс]]''», у якім напісаньне літар было іншым («хвалістым» або «барочным»)<ref>[http://litopys.org.ua/rizne/mitch.htm Віталій Мітченко. Мистецтво скоропису в просторі українського бароко] {{ref-uk}}</ref>. У XVII стагодзьдзі [[Пётар Магіла]]<ref>Всероссийский «словарь-толкователь» / Под ред. В.&nbsp;В.&nbsp;Жукова.&nbsp;— 1-е изд.&nbsp;— СПб.: А.&nbsp;А.&nbsp;Каспари, 1893—1895.&nbsp;— Т. 1.&nbsp;— С. 445. {{ref-ru}}</ref> распрацаваў спрошчаны кірылічны шрыфт, які пазьней у [[Расейская Імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] ўвёў [[Пётар I]] пад назваю «[[грамадзянка]]». З Расеі выкарыстаньне гэтага шрыфту распаўсюдзілася і на іншыя народы, якія ўжывалі кірылічнае пісьмо. Такім чынам стварэньне новай украінскай артаграфіі адбывалася на базе грамадзянкі. Сёньня для запісу ўкраінскай мовы выкарыстоўваюць адаптаваную кірылічную азбуку з 33 літар. Асаблівасьцямі ўкраінскага альфабэту ў параўнаньні зь іншымі кірылічнымі зьяўляецца наяўнасьць літар <big>''[[ґ]], [[є]]''</big> ды <big>''[[ї]]''</big> (<big>''[[ґ]]''</big> ужываюць таксама ва [[Урумская мова|ўрумскім]] і, часам, у [[Беларускі альфабэт|беларускім]] альфабэтах). {{Украінскі альфабэт}} * Таксама як і ў беларускай мове, ва ўкраінскай ёсьць [[апостраф]]: {{мова|uk|''дев’ять''}} (дзевяць), {{мова|uk|''пам’ять''}} (памяць){{Заўвага|Тут і далей ''курсівам'' пазначаны ўкраінскія словы паводле афіцыйнага ўкраінскага правапісу, у дужках — беларускія пераклады, акрамя выпадкаў поўнага супадзеньня ў напісаньні.}}; * '''''Е е''''' — адпаведнік беларускай літары і гука '''Э э'''; * '''''Є є''''' — гук [йэ], адпаведнік беларускай літары '''Е е'''. * '''''Ї ї''''' — гук [йі], ужываны і ў беларускай мове: да іх [да '''йі'''х], выбаіна [выба'''йі'''на]; * '''''Щ щ''''' — гук [шч], ня можа быць мяккім, толькі цьвёрдым{{Заўвага|Астатнія літары ўкраінскага альфабэту пазначаюцца і вымаўляюцца гэтаксама як і ў беларускай мове.}}. У розныя гістарычныя эпохі для запісу ўкраінскай мовы выкарыстоўвалі таксама [[Украінская лацінка|лацінскі альфабэт]] розных рэдакцыяў. Сёньня ўкраінская лацінка ня мае адзінага стандарту і афіцыйнага статусу (на афіцыйным узроўні замацаваныя толькі правілы трансьлітарацыі з кірыліцы на лацінку). Яе ўжываньне вельмі абмежаванае: як правіла гэта публікацыі на тэму ўласна ўкраінскай лацінкі<ref>[http://www.ji.lviv.ua/n23texts/chornovol.htm Ігор Чорновол. Латинка в українському правописі: ретроспектива і perspektyva]</ref>. Дыскусіі па ўніфікацыі і магчымым укараненьні лацінкі ва ўкраінскім правапісе адбываліся спачатку ў [[Галіцыя|Галіцыі]] і [[Букавіна|Букавіне]] ў 1830-я, 1850-я гады, пасьля ў 1920-я гады ва [[УССР]], а пасьля ў 1991 годзе яны аднавіліся ўжо ў незалежнай Украіне. == Адрозьненьні ад іншых славянскіх моваў == Украінская мова як асобная [[Славянскія мовы|славянская мова]], мае шматлікія рысы, якія збліжаюць або аддаляюць яе ад суседніх славянскіх моваў — [[Польская мова|польскай]], [[Беларуская мова|беларускай]], [[Расейская мова|расейскай]], [[Баўгарская мова|баўгарскай]] і [[Славацкая мова|славацкай]]{{Заўвага|Глядзіце таксама сьпіс Сўодэша для славянскіх моў [http://en.wiktionary.org/wiki/Appendix:Swadesh_lists_for_Slavic_languages Swadesh lists for Slavic languages] {{ref-en}}}}. З пункту гледжаньня лексыкі бліжэйшай да ўкраінскай зьяўляецца [[беларуская мова]] (ад 75% да 84% агульнай лексыкі), затым польская (70% агульнай лексыкі), славацкая (68% агульнай лексыкі) і расейская мова (62% агульнай лексыкі<ref>[https://web.archive.org/web/20150501234649/http://langs.com.ua/movy/zapoz/2.htm Мови Європи: відстані між мовами за словниковим складом]. {{ref-uk}}</ref>). Напрыклад, па сваім лексычным складзе [[ангельская мова]] адрозьніваецца ад [[Галяндзкая мова|галяндзкай]] на 37%, а [[Швэдзкая мова|швэдзкая]] ад [[Нарвэская мова|нарвэскай]] на 16%. Сваю спэцыфіку мова выяўляе на ўзроўні словаўтваральных мадэляў і, найбольш рэльефна, на ўзроўні лексыкі — гэтак званых лексычных [[украінізм]]аў<ref name="Tsaruk">Українська мова серед інших слов’янських: етнологічні та граматичні параметри: Монографія / О. Царук.&nbsp;— Дніпропетровськ: Наука і освіта, 1998.&nbsp;— 324 с {{ref-uk}}</ref>. На [[Фанэтыка|фанэтычным]] і [[марфалёгія (мовазнаўства)|марфалягічным]] узроўні ўкраінскую мову адрозьнівае: * найбольшая колькасьць гукаў (фанэмаў) з усіх славянскіх моваў — 48; * высокая вакальнасьць — «празрыстасьць», гучнасьць<ref>''Тимошенко П. Д.'' Засоби милозвучності (евфонії) української мови. УМШ, 1952, №&nbsp;4 {{ref-uk}}</ref>; * пасьлядоўна захаваная [[флексія]] [[Клічны склон|клічнага склону]] (у адрозьненьне ад іншых усходнеславянскіх моваў)<ref>''Тимченко Є''. Вокатив і інструменталь в українській мові.&nbsp;— К.:ДУАН, 1926. {{ref-uk}}</ref>; * паралельна выкарыстоўваюцца флексіі [[давальны склон|давальнага склону]] для назоўнікаў мужчынскага роду: {{мова|uk|''директор-'''у'''''}}, {{мова|uk|''директор-'''ові'''''}} (дырэктару); * захаваны паралельныя формы стварэньня будучага часу: {{мова|uk|''ходитиму, буду ходити''}} (буду хадзіць). === Лексыка === Асноўны слоўнікавы фонд украінскай мовы зьмяшчае чатыры пласты славянскіх словаў: агульнаіндаэўрапейская лексыка ({{мова|uk|''батько''}} (бацька), {{мова|uk|''матір''}} (маці), {{мова|uk|''сестра''}} (сястра), {{мова|uk|''дім''}} (дом), {{мова|uk|''вовк''}} (воўк), {{мова|uk|''бути''}} (быць), {{мова|uk|''жити''}} (жыць), {{мова|uk|''їсти''}} (есьці) і г. д.); праславянскія словы ({{мова|uk|''коса''}} (каса), {{мова|uk|''сніп''}} (сноп), {{мова|uk|''жито''}} (жыта), {{мова|uk|''віл''}} (вол), {{мова|uk|''корова''}} (карова), {{мова|uk|''ловити''}} (лавіць) і г. д.); уласна ўкраінскія словы, уласьцівыя ў асноўным украінскай мове ({{мова|uk|''кисень''}} ([[тлен]]), {{мова|uk|''водень''}} ([[вадатвор]]), {{мова|uk|''мрія''}} (мроя), {{мова|uk|''зволікати''}} (марудзіць), {{мова|uk|''зайвий''}} (лішні), {{мова|uk|''байдуже''}} (абыякава), {{мова|uk|''примхи''}} (прымхі), {{мова|uk|''перекотиполе''}} (павей) і г. д.); запазычаньні зь іншых славянскіх моваў<ref>Етимологічний словник української мови: У 7 т. / Редкол. О.&nbsp;С.&nbsp;Мельничук (голов. ред.) та ін.&nbsp;— К.: Наук. думка, 1983&nbsp;— .&nbsp;— {{ISBN|966-00-0816-3}}. Т. 5: Р&nbsp;— Т / Уклад.: Р.&nbsp;В.&nbsp;Болдирєв та ін.&nbsp;— 2006.&nbsp;— 704 с {{ISBN|966-00-0785-X}}.&nbsp;— стор. 27-28 {{ref-uk}}</ref><ref>[http://langs.com.ua/publics/KM/Zapozychennia/index.htm Запозичення до української мови]. {{ref-uk}}</ref><ref>Історія запозичення слів до українського словника.{{ref-uk}}</ref> (зь [[Беларуская мова|беларускай]] — {{мова|uk|''розкішний''}} (раскошны), {{мова|uk|''обридати''}} (абрыднуць), {{мова|uk|''нащадок''}} (нашчадак), {{мова|uk|''ззаду''}}; з [[Польская мова|польскай]] — {{мова|uk|''перешкода''}} (перашкода), {{мова|uk|''недолугий''}} (шалапутны), {{мова|uk|''дощенту''}} (дашчэнту), {{мова|uk|''обіцяти''}} (абяцаць), {{мова|uk|''цікавий''}} (цікавы), {{мова|uk|''гасло''}} (лёзунг), {{мова|uk|''міць''}} (імгненьне), {{мова|uk|''шлюб''}}, {{мова|uk|''завжди''}} (заўсёды); з [[Чэская мова|чэскай]] — {{мова|uk|''брама'', ''огида''}} (агіда), {{мова|uk|''ярко''}} (ярка), {{мова|uk|''паркан'', ''карк''}} (карак); з [[Сэрбская мова|сэрбскай]] — {{мова|uk|''хлопець''}} (хлопец), з [[Баўгарская мова|баўгарскай]] — {{мова|uk|''храм'', ''глава'', ''владика''}} (уладыка), {{мова|uk|''сотворити''}} (зьдзейсьніць); з [[Царкоўнаславянская мова|царкоўнаславянскай]] мовы — {{мова|uk|''приязнь''}} (прыхільнасьць), {{мова|uk|''злочин''}} (злачынства){{Заўвага|У сувязі зь вялікай колькасьцю запазычаньняў з польскай, нямецкай, чэскай і лаціны, на пачатку станаўленьня сучасная ўкраінская мела большае лексычнае падабенства з заходнеславянскімі мовамі, чым з царкоўнаславянскай і расейскай<ref>Yaroslav Hrytsak. „On Sails and Gales, and Ships Driving in Various Directions: Post-Soviet Ukraine as a Test Case for the Meso-Area Concept“. In: Kimitaka Matsuzato ed. Emerging meso-areas in the former socialist countries: histories revived or improvised?. Slavic Research Center, Hokkaido University. 2005. p. 57.{{ref-en}}</ref>. У сярэдзіне XVII стагодзьдзя лінгвістычныя разыходжаньні паміж украінскай і расейскай мовамі мелі такі сур’ёзны характар, што існавала неабходнасьць у наяўнасьці талмача-перакладніка падчас [[Пераяслаўская рада|Пераяслаўскай рады]], між [[Багдан Хмяльніцкі|Багданам Хмяльніцкім]] і прадстаўнікамі маскоўскага цара<ref>Nicholas Chirovsky. (1973). On the historical beginnings of Eastern Slavic Europe: readings New York: Shevchenko Scientific Society, pg. 184{{ref-en}}</ref>.}}<ref>[https://web.archive.org/web/20110522141625/http://www.ukrlit.vn.ua/info/criticism/staroslovyanizm.html Старослов’янізми]. {{ref-uk}}</ref>, запазычаньні з розных цюрскіх моваў — {{мова|uk|''кавун'', ''торба'', ''тютюн''}} (тытунь), запазычаньні з германскіх моваў — {{мова|uk|''фарба'', ''дах''}}. Рэшту лексыкі складаюць позьнія запазычаньні, сярод якіх найбольш зь мёртвых клясычных моваў — [[Старажытнагрэцкая мова|старажытнагрэцкай]] — {{мова|uk|''огірок''}} (агурок), {{мова|uk|''троянда''}} (ружа); [[Лаціна|лаціны]] — {{мова|uk|''мета''}} (мэта), {{мова|uk|''раптом''}} (раптам). За [[УССР|савецкім часам]] у лексычны склад увайшло шмат расеізмаў — {{мова|uk|''копійка''}} (капейка), {{мова|uk|''вертоліт''}} (верталёт). Апошнім часам лексычны склад актыўна папаўняецца запазычаньнямі з [[Ангельская мова|ангельскае]] мовы. Агульнае разьвіцьцё мовы адбываецца за кошт унутраных рэсурсаў украінскае мовы: новыя словы ўзьнікаюць на базе ўжо існых<ref name=mfa>[https://web.archive.org/web/20060625132447/http://mfa.gov.ua/mfa/ua/publication/content/392.htm Українська мова]. сайт МЗС України{{ref-uk}}</ref>. Антрапаніміка{{Заўвага|Антрапаніміка — тут: украінскія імёны}} ўкраінскай мовы зазнала моцны ўплыў [[хрысьціянства]] і [[Грэцкая мова|грэцкай]] мовы. Лексычна ўкраінская мова паўплывала на іншыя суседнія славянскія мовы, перш за ўсё на польскую<ref>[http://www.nbuv.gov.ua/portal/Natural/Vdpu/Soc_komun/2008_1/45.html Харченко І. До проблеми польсько-українських мовних зв’язків] {{ref-uk}}</ref> і расейскую літаратурныя мовы{{Заўвага|Абумоўлена перш за ўсё даволі працяглым знаходжаньнем украінскіх зямель у складзе гэтых суседніх дзяржаў.}}. Да многіх моў сьвету ўвайшлі ўкраінскія словы<ref>[http://litopys.org.ua/ukrmova/um121.htm З ЕНЦИКЛОПЕДІЇ «УКРАЇНСЬКА МОВА»] {{ref-uk}}</ref>: {{мова|uk|«''гопак''»}}, {{мова|uk|«''козак''»}}, {{мова|uk|«''стэп''»}}, {{мова|uk|«''бандура''»}}, {{мова|uk|«''борщ''»}} (да польскай былі запазычаны ўкраінскія словы {{мова|pl|„hreczka”}} — {{мова|uk|''гречка''}}, {{мова|pl|„chory”}} — {{мова|uk|''хворий''}}, да расейскай {{мова|ru|«вареники»}} — {{мова|uk|''вареники''}}, {{мова|ru|«пасека»}} — {{мова|uk|''пасека''}}, {{мова|ru|«бублик»}} — {{мова|uk|''бублик''}}, {{мова|ru|«подполковник»}} — {{мова|uk|''підполковник''}} і інш. === Уплыў на беларускую мову === Украінскія запазычаньні ў беларускай мове пазначаюцца тэрмінам ''[[украінізм]]''. Украінская лексыка пачала пранікаць у практыку беларускага пісьменства ўжо прынамсі з XV стагодзьдзя, чаму спрыялі творы на аснове ўкраінскіх крыніцаў; творы, напісаныя на беларуска-ўкраінскім этнічным памежжы, перамяшчэньне цэнтру праваслаўя ВКЛ у Кіеў і паходжаньне некаторых пісьменьнікаў тагачаснай тэрыторыі Беларусі з сучаснай Украіны. Існавала таксама лексыка, што мела ўкраінскую агаласоўку, лексычныя або словаўтваральныя ўкраінізмы, а таксама зьмяшэньне на пісьме літараў ''и''—''ы'', ''ѣ''—''и''<ref name="энцык"/>. У пэўнай ступені новая хваля ўкраінізмаў адзначаецца ў новай гісторыі, калі ў ХХ стагодзьдзі ў сучасную літаратурную беларускую мову трапілі словы, утвораныя на аснове ўкраінскіх лексычных мадэляў (напрыклад, ''барацьбіт'', ''дзеяслоў''), а таксама словы для спэцыфічных паняткаў украінскай культуры (гл. вышэй). Некаторы ўкраінскі ўплыў бачны на ўзорах беларускіх дыялектаў (напрыклад, [[паўднёва-заходні дыялект|паўднёва-заходнім]])<ref name="энцык"/>. === Дыялекты === [[Файл:Map of Ukrainian dialects.png|міні|260пкс|Мапа ўкраінскіх дыялектаў:{{легенда|#5987FF|Паўночная група}}{{легенда|#FFD326|Паўднёва-ўсходняя група}}{{легенда|#FF4E44|Паўднёва-заходняя група}}]] У сучаснай украінскай мове вылучаюць тры асноўныя дыялекты<ref>''Жилко Ф.&nbsp;Т.''&nbsp;Нариси з діалектології української мови. К., 1966; {{ref-uk}}</ref><ref>''Бевзенко С.&nbsp;П.''&nbsp;Українська діалектологія. К., 1980 {{ref-uk}}</ref><ref name="AUM">Атлас української мови у 3-ох томах {{ref-uk}}</ref>: * '''''паўночны (палескі) дыялект'''''<ref>''Никончук М. В.'' [http://izbornyk.org.ua/ukrmova/um161.htm Північне наріччя] // Українська мова: Енциклопедія. — Киев: Українська енциклопедія, 2000. {{ISBN|966-7492-07-9}} {{ref-uk}}</ref> — да паўночнага дыялекту належыць усходнепалеская, сярэднепалеская і заходнепалеская гаворкі<ref name="AUM"/>. На поўначы дыялекты мяжуюць зь пераходнымі ўкраінска-беларускімі дыялектамі [[Берасьцейшчына|Берасьцейшчыны]] і [[Піншчына|Піншчыны]]<ref>Дыялекталагічны атлас беларускай мовы. Менск, 1963</ref>. Гаворкі гэтых рэгіёнаў адрозьніваецца ў бок фанэтычнага зьмяшэньня ўкраінскай мовы з расейскаю і беларускаю мовамі. * '''''паўднёва-заходні дыялект''''' <ref>''Гриценко П. Е.'' [http://litopys.org.ua/ukrmova/um159.htm Південно-західне наріччя] // Українська мова: Енциклопедія. — Киев: Українська енциклопедія, 2000. {{ISBN|966-7492-07-9}} {{ref-uk}}</ref> — да паўднёва-заходняга дыялекту адносяцца ''валынская, падольская, надднястранская, надсянская, покуцка-букавінская, гуцульская, байкаўская, закарпацкая'' гаворкі<ref name="AUM"/>. Паўднёва-заходні дыялект адрозьніваецца значнай дыялектнай раздробленасьцю, абумоўленай іншамоўным уплывам ([[Польская мова|польскім]], [[Славацкая мова|славацкім]], [[Вугорская мова|вугорскім]], [[Румынская мова|румынскім]]), працяглым адасабленьнем тых ці іншых гаворак у межах розных дзяржаваў і адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак, часткова геаграфічнымі ўмовамі (адноснай ізаляцыяй у горных раёнах [[Карпаты|Карпат]]). Фанэтычныя асаблівасьці: цьвёрды гук ''р'': {{мова|uk|''бура, гира, радно''}} (літаратурна {{мова|uk|''буря, гиря, рядно́''}} — бура, гіра, коўдра); канчатак ''-є'' замест ''-я'' і адсутнасьць даўжыні зычнага: {{мова|uk|''житє, весілє, зілє''}} ({{мова|uk|''життя, весілля, зілля''}} — жыцьцё, вясельле, зельле); адрозьненьні ў склонавых канчатках: {{мова|uk|''батькови, ковальови, коньом, земльою, на поли''}} ({{мова|uk|''батькові, ковалеві, конем, землею, на полі''}} — бацьку, кавалю, канём, зямлёю, на полі); канчатак ''-ий'' замест ''-ій'': {{мова|uk|''синий, третий''}} ({{мова|uk|''синій, третій''}} — сіні, трэці). Апроч таго да паўднёва-заходняга дыялекту некаторыя лінгвісты адносяць асобную [[Русінская мікрамова|русінскую мікрамову]]. * '''''паўднёваўсходні дыялект'''''<ref>''Железняк М. Г.'' [http://izbornyk.org.ua/ukrmova/um160.htm Південно-східне наріччя] // Українська мова: Енциклопедія. — Киев: Українська енциклопедія, 2000. {{ISBN|966-7492-07-9}} {{ref-uk}}</ref> — да гэтага дыялекту належыць ''сярэднепадняпроўская, стэпавая'' і ''слабажанская'' гаворкі<ref name="AUM"/>. Гаворкі Сярэдняй Наддняпраншчыны ляглі ў аснову сучаснай украінскай літаратурнай мовы. Асаблівасьці: зьмяшэньне ў маўленьні безнаціскных ''е'' і ''и'': {{мова|uk|''сеило, веишневий, зеилений''}} (літаратурна {{мова|uk|''село, вешневий, зелений''}} — сяло, вішнёвы, зялёны); канчаткі ''-ю'' і ''-е'' ў 1-ай і 3-ай асобах: {{мова|uk|''ходю́, носю́, хо́де, но́се''}} (літаратурна {{мова|uk|''ходжу, ношу, ходить, носить''}} — хаджу, нашу, ходзіць, носіць). === Суржык === {{Асноўны артыкул|Суржык}} [[Файл:SurzhykUse.png|міні|260пкс|Выкарыстаньне [[суржык]]у ў рэгіёнах Украіны, дадзеныя Кіеўскага міжнароднага інстытуту сацыялёгіі, 2003 год]] [[Суржык]]ам называюць ненарматыўнае маўленьне ўкраінскаю, якое ўвабрала ў сябе элемэнты расейскае мовы — перш за ўсё лексычныя і ў меншай ступені марфалягічныя (фанэтыка і граматыка застаюцца ўкраінскімі). Гэтая зьява ўзьнікла ў канцы XVII — пачатку XVIII стагодзьдзяў, калі асыміляцыйная палітыка [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] перапыніла разьвіцьцё стараўкраінскай пісьмовай традыцыі на захопленых землях усходняй Украіны<ref name="масенко">Лариса Масенко. Суржик: між мовою і язиком. Київ, 2011 {{ref-uk}}</ref>. Тэрмін «суржык» для абазначэньня моўнай зьявы пачалі выкарыстоўваць у першай чвэрці XX стагодзьдзя. Верагодна, гэты тэрмін паходзіць з народнае гаворкі, дзе ў літаральным сэнсе абазначаў сумесь розных відаў збожжа, а ў пераносным — чалавека зьмешанага паходжаньня<ref name="масенко"/>. Пры гэтым даць агульную характарыстыку суржыку вельмі цяжка з прычыны шырокай рэгіянальнай і індывідуальнай варыятыўнасьці. Нягледзячы на агульныя рысы, на індывідуальным узроўні суржыкамоўцы прымаюць розную колькасьць расеізмаў, ступень марфалягічнага скажэньня лексыкі таксама розная<ref name="масенко"/>. == Фанэтыка == {{Асноўны артыкул|Фаналёгія ўкраінскай мовы}} Украінская мова мае найбольшую колькасьць [[фанэма]]ў сярод славянскіх моваў — 48{{Заўвага|Тоўстым шрыфтам пазначанае гучаньне фанэмы беларускім альфабэтам}}<ref>''Коструба П.&nbsp;П.''&nbsp; Фонологічна система української літературної мови. Чергування фонем і його функції // Сучасна українська літературна мова. Вступ. Фонетика / Відп. ред. М.&nbsp;А.&nbsp;Жовтобрюх.&nbsp;— К., 1969. {{ref-uk}}</ref>: * 6 галосных: {{IPA|[ɑ]}}&nbsp;— '''а''', {{IPA|[ɛ]}}&nbsp;— ''е'', {{IPA|[i]}}&nbsp;— ''’і''', {{IPA|[u]}}&nbsp;— '''у''', {{IPA|[ɔ]}}&nbsp;— '''о''', {{IPA|[ɪ]}}&nbsp;— '''и'''; * 32 асноўныя зычныя: {{IPA|[m]}}&nbsp;— '''м''', {{IPA|[n]}}&nbsp;— '''н''', {{IPA|[nʲ]}}&nbsp;— '''нь''', {{IPA|[b]}}&nbsp;— '''б''', {{IPA|[d]}}&nbsp;— '''д''', {{IPA|[d͡z]}}&nbsp;— '''дз''', {{IPA|[d͡zʲ]}}&nbsp;— '''дзь''', {{IPA|[d͡ʒ]}}&nbsp;— '''дж''', {{IPA|[dʲ]}}&nbsp;— '''дь''', {{IPA|[ɡ]}}&nbsp;— '''ґ''', {{IPA|[p]}}&nbsp;— '''п''', {{IPA|[t]}}&nbsp;— '''т''', {{IPA|[t͡s]}}&nbsp;— '''ц''', {{IPA|[t͡sʲ]}}&nbsp;— '''ць''', {{IPA|[t͡ʃ]}}&nbsp;— '''ч''', {{IPA|[tʲ]}}&nbsp;— '''ть''', {{IPA|[k]}}&nbsp;— '''к''', {{IPA|[w]}}&nbsp;— '''в''', {{IPA|[j]}}&nbsp;— '''й''', {{IPA|[ɦ]}}&nbsp;— '''г''', {{IPA|[z]}}&nbsp;— '''з''', {{IPA|[zʲ]}}&nbsp;— '''зь''', {{IPA|[ʒ]}}&nbsp;— '''ж''', {{IPA|[f]}}&nbsp;— '''ф''', {{IPA|[s]}}&nbsp;— '''с''', {{IPA|[sʲ]}}&nbsp;— '''сь''', {{IPA|[ʃ]}}&nbsp;— '''ш''', {{IPA|[x]}}&nbsp;— '''х''', {{IPA|[l]}}&nbsp;— '''л''', {{IPA|[lʲ]}}&nbsp;— '''ль''', {{IPA|[rʲ]}}&nbsp;— '''рь''', {{IPA|[r]}}&nbsp;— '''р''', 10 падвоеных зычных: {{IPA|[ɲː]}}&nbsp;— '''мяккая нн''', {{IPA|[ɟː]}}&nbsp;— '''мяккая дд''', {{IPA|[cː]}}&nbsp;— '''мяккая тт''', {{IPA|[ʎː]}}&nbsp;— '''мяккая лл''', {{IPA|[t͡sʲː]}}&nbsp;— '''мяккая цц''', {{IPA|[zʲː]}}&nbsp;— '''мяккая зз''', {{IPA|[sʲː]}}&nbsp;— '''мяккая сс''', {{IPA|[t͡ʃʲː]}}&nbsp;— '''мяккая чч''', {{IPA|[ʒʲː]}}&nbsp;— '''мяккая жж''', {{IPA|[ʃʲː]}}&nbsp;— '''мяккая шш'''. === Галосныя гукі === [[Галосныя гукі|Галосных гукаў]] ва ўкраінскай мове шэсьць ({{IPA|[ɑ]}}&nbsp;— ''a'', {{IPA|[ɛ]}}&nbsp;— ''e'', {{IPA|[i]}}&nbsp;— ''i'', {{IPA|[u]}}&nbsp;— ''y'', {{IPA|[ɔ]}}&nbsp;— ''o'', {{IPA|[ɪ]}}&nbsp;— ''и''), акрамя таго ёсьць напаўгалосны {{IPA|[j]}}&nbsp;— ''й'' (паводле іншай клясыфікацыі гэта шчылінны санорны сярэднеязыкавы цьвёрдападнёбны мяккі зычны). Украінскія галосныя — поўнага ўтварэньня. Яны вымаўляюцца дакладна і выразна як у націскной пазыцыі, так і ў ненаціскной, але ў ненаціскных пазыцыях вымаўляюцца прыкладна ўдвая карацей, і, як вынік, больш выразна, што найбольш прыкметна для галосных зь вельмі падобнымі [[Артыкуляцыя|артыкуляцыйнымі]] парамэтрамі. Аднак ва ўкраінскай мове няма кароткіх рэдукаваных галосных, ненаціскныя галосныя, гэтак жа як і націскныя зьяўляецца гукамі поўнага ўтварэньня. Спалучэньне ''й'' з галоснай перадаюць адной літарай (''я, є, ї, ю''). Няма звыклай для беларускага альфабэту [[Літара ё|літары ё]], на пісьме перадаецца спалучэньнем «''йо''», а таксама (толькі ў асобных дыялектах) спалучэньнем «''йи''». === Зычныя гукі === Большасьць [[Зычныя|зычных]] мае 3 разнавіднасьці: цьвёрды, мяккі ([[Паляталізацыя|паляталізаваны]]) і доўгі, напрыклад: ''л'', ''л<sup>ь</sup>'', ''лл'' або ''н'', ''н<sup>ь</sup>'', ''нн''. На пісьме разнавіднасьць зычнага звычайна абазначаюць наступным галосным. У асобных выпадках ужываюць асаблівы знак мяккасьці — ''ь'' і цьвёрдасьці — ''апостраф''. Для пазначэньня даўгаты зычны пішуць двойчы запар. Гукі ''d͡z'' (''дз'') і гук ''d͡ʒ'' (''дж''), як і ў беларускай мове, ня маюць адмысловых літараў для пазначэньня: кожны зь іх пазначаюць дзьвюма літарамі. Ва ўкраінскай ёсьць доўгія зычныя гукі, якія зьяўляюцца рэалізатарамі дзьвюх аднолькавых зычных фанэмаў. <center> {| class="wikitable" |- |/nʲ/ || {{мова|uk|''знання''}} (веды/[аў])|| [znɑˈɲːɑ] || [''знан':а́''] |- |/dʲ/|| {{мова|uk|''суддя''}} (судзьдзя)|| [suˈɟːɑ] || [''суд':а́''] |- |/tʲ/ || {{мова|uk|''життя''}} (жыцьцё/[ця])|| [ʒɪ̞ˈcːɑ] || [''жи<sup>е</sup>т':а́''] |- |/lʲ/ || {{мова|uk|''зілля''}} (зельле/[ля])|| [ˈzʲiʎːɑ] || [''з’і́л':а''] |- |/t͡sʲ/ || {{мова|uk|''міццю''}} (моцай) || [ˈmʲit͡sʲːu] || [''м’і́ц':у''] |- |/zʲ/ || {{мова|uk|''мотуззя''}} (вяроўка/[кі])|| [moˈtuzʲːɑ] || [''мо<sup>у</sup>ту́з':а''] |- |/sʲ/ || {{мова|uk|''колосся''}} (калосьсе/[ся]|| [kɔˈlɔsʲːɑ] || [''коло́с':а''] |- |/t͡ʃ/ || {{мова|uk|''обличчя''}} (твар/[ру])|| [ɔˈblɪt͡ʃʲːɑ] || [''обли́ч’:а''] |- |/ʒ/ || {{мова|uk|''збіжжя''}} (збожжа)|| [ˈzbʲiʒʲːɑ] || [''зб’і́ж’:а''] |- |/ʃ/ || {{мова|uk|''затишшя''}} (зацішша)||[zɑˈtɪʃʲːɑ] || [''зати́ш’:а''] |}</center> У некаторых паўднёва-ўсходніх гаворках /rʲ/ таксама асыміляваў наступны /j/, утвараючы мяккі доўгі [rʲː], напрыклад {{мова|uk|''пірря''}} (пёры) [ˈpirʲːɐ] [п’і́р':а], літаратурна ''пір’я'' [ˈpirjɐ] [п’і́рйа]. == Вымаўленьне == {{Асноўны артыкул|Артаэпія ўкраінскай мовы}} Ва ўкраінскай літаратурнай мове [[Артаэпія ўкраінскай мовы|вымаўленьне слоў і словазлучэньняў]] падпарадкоўваецца наступным правілам: === Галосныя гукі === * Галосныя гукі ва ўкраінскай літаратурнай мове пад націскам вымаўляюцца выразна, дакладна: {{мова|uk|[''нака́з'']}}, {{мова|uk|[''го́рдість'']}} (гонар), {{мова|uk|[''у́сно'']}} (вусна), {{мова|uk|[''се́ла'']}} (вёскі), {{мова|uk|[''кри́ця'']}} (сталь), {{мова|uk|[''лі́вий'']}} (левы). Для літаратурнай мовы характэрнае таксама выразнае вымаўленьне '''[а]''', '''[у]''', '''[і]''', '''[о]''' у ненаціскных складах: {{мова|uk|[''малина'']}} (маліна), {{мова|uk|[''кувати'']}} (куваць), {{мова|uk|[''пішоў'']}} (пайшоў), {{мова|uk|[''молоко'']}} (малако). * У ненаціскных складах '''[е]''' вымаўляецца з набліжэньнем да '''[и]''', а '''[и]''' гучыць падобна да '''[е]'''. Напрыклад: {{мова|uk|[''се<sup>и</sup>ло'']}} (вёска), {{мова|uk|[''те<sup>и</sup>че'']}} (цячэ), {{мова|uk|[''ди<sup>е</sup>вис'']}} (глядзі). Аднак у залежнасьці ад месца ў слове, ад характару суседніх гукаў набліжэньне '''[е]''' да '''[и]''' і '''[и]''' да '''[е]''' не заўсёды аднолькавае. Перад складам з націскным '''[е]''' галосны '''[и]''' вымаўляецца як '''[еи]''', a галосны '''[е]''' перад складам з націскным '''[и]''' гучыць як '''[иі]''' {{мова|uk|[''т'''еи'''хенький'']}} (ціхенькі) {{мова|uk|[''м'''иі'''ні'']}} (мне). Ненаціскны '''[и]''' перад наступным '''[й]''' вымаўляецца выразна {{мова|uk|[''добрий'']}} (добры), {{мова|uk|[''ч'''еи'''рвоний'']}} (чырвоны)<ref>''Тоцька Н. І.'' Сучасна українська літературна мова. Фонетика, орфоепія, графіка, орфографія. — К., 1981 {{ref-uk}}</ref>. === Зычныя гукі === * Звонкія зычныя '''[дж]''', '''[дз]''', '''[дз']''' ва ўкраінскай літаратурнай мове вымаўляюцца як адзіны гук, што адрозьнівае іх ад вымаўленьня гукаспалучэньняў '''[д]''' + '''[ж]''', '''[д]''' + '''[з]''', '''[д]''' + '''[з']'''. * Шыпячыя зычныя '''[ж]''', '''[ч]''', '''[ш]''', '''[дж]''' перад галоснымі '''[а]''', '''[о]''', '''[у]''', '''[е]''', '''[и]''' і перад зычнымі вымаўляюцца ва ўкраінскай літаратурнай мове цьвёрда. * У маўленчым струмені зычныя гукі '''[ж]''', '''[ч]''', '''[ш]''' прыпадабняюцца наступным гукам '''[з]''', '''[ц]''', '''[з]''', а гукі '''[з]''', '''[ц]''', '''[з]''' прыпадабняюцца наступным '''[ж]''', '''[ч]''', '''[ш]'''. Вымаўляецца {{мова|uk|[''звазься''], [''стезьці''], [''смієсься''], [''не муцься''], [''ріцьці''], [''зрішши''], [''жчепленьня'']}}, пішацца {{мова|uk|''зважся''}} (наважся), {{мова|uk|''стежці''}} (сьцежцы), {{мова|uk|''смієшся''}} (сьмяесься), {{мова|uk|''не мучся''}} (не пакутуй), {{мова|uk|''річці''}} (рэчцы), {{мова|uk|''зрісши''}} (павялічыўшыся), {{мова|uk|''зчеплення''}} (счапленьне). * У маўленчым струмені спалучэньне мяккага гуку '''[т']''' зь мяккімі '''[з']''' або '''[ц']''' утварае падоўжаны мяккі гук '''[ц':]''' або '''[ц']'''. Вымаўляецца {{мова|uk|[''робиецьца''], [''тіцьці''], [''брацький'']}}, пішацца {{мова|uk|''робиться''}} (робіцца), {{мова|uk|''тітці''}} (цётцы), {{мова|uk|''братський''}} (братэрскі). * У маўленчым струмені звонкі гук '''[з]''' у спалучэньні зь іншымі зычнымі вымаўляецца звонка: {{мова|uk|''з'ї[з]д''}} (зьезд), {{мова|uk|''[з]боку''}}, {{мова|uk|''[з]года''}}, {{мова|uk|''лі[з]ти''}} (лезьці), {{мова|uk|''Моро[з]ко''}} (Марозка). Прэфікс '''''з''''', як [[прыназоўнік]], перад глухім зычным пераходзіць у '''''с'''''-: вымаўляецца {{мова|uk|[сьцідити]}}, пішацца {{мова|uk|''зцідити''}} (зцадзіць), вымаўляецца {{мова|uk|[''ссушити'']}}, пішацца {{мова|uk|''зсушити''}} (засушыць). Зьмена прэфікса '''''з'''''- на '''''с'''''- замацоўваецца правапісам, калі прэфікс стаіць перад '''[к]''', '''[п]''', '''[т]''', '''[х]''', '''[ф]''': {{мова|uk|''сказати''}} (сказаць), {{мова|uk|''спитати''}} (спытаць), {{мова|uk|''стурбований''}} (занепакоены), {{мова|uk|''схилити''}} (схіліць), {{мова|uk|''сфотографувати''}} (сфатаграфаваць). * У маўленчым струмені глухія зычныя перад звонкімі прыпадабняюцца да парных звонкіх, азванчаюцца: вымаўляецца {{мова|uk|[''бородьба'']}}, але пішацца {{мова|uk|''боротьба''}} (барацьба), вымаўляецца {{мова|uk|[''прозьба'']}}, але пішацца {{мова|uk|''просьба''}}, вымаўляецца {{мова|uk|[''ходжби'']}}, але пішацца {{мова|uk|''хоч би''}} (хоць бы). * У маўленчым струмені зычныя '''[д]''', '''[т]''', '''[л]''', '''[н]''', '''[з]''', '''[с]''', '''[ц]''' у спалучэньні зь мяккімі зычнымі мякчэюць: {{мова|uk|[''міцьнісьть''], [''пісьля''] [''сьвято''] [''гідьні'']}}, пішацца: {{мова|uk|''міцність''}} (моцнасьць), {{мова|uk|''після''}} (пасьля), {{мова|uk|''свято''}} (сьвята), {{мова|uk|''гідні''}} (годныя). * Зычны '''[в]''' у канцы склада, у пачатку слова перад зычным вымаўляецца як нескладовы гук '''[ў]''', які ня можа прыпадабняцца глухому зычнаму '''[ф]'''. У маўленчым струмені адбываецца чаргаваньне гукаў '''[у]''' — '''[в]''', '''[і]''' — '''[й]''', што дазваляе пазьбягаць непажаданага, цяжкага для вымаўленьня зьбегу зычных гукаў. * Чаргаваньне '''[у]''' — '''[в]''', '''[і]''' — '''[й]''' залежыць ад таго, якім гукам — зычным ці галосным — сканчаецца папярэдняе слова і пачынаецца наступнае: {{мова|uk|''А скільки '''в'''[''ў''] нас багатства і щастя золотого''}} (а колькі ў нас багацьця і шчасьця залатога). * У пачатку маўленьня перад словам, якое пачынаецца зычным гукам, вымаўляецца і адпаведна пішацца '''[у]''': {{мова|uk|'''''У''' лісі був, а дров не бачи'''в'''[''ў'']''}} (У лесе быў, а дроваў ня бачыў). Перад словам, якое пачынаецца з галоснага, гучыць зычны '''[в]''': {{мова|uk|'''''В'''[''ў''] автобусі ба­гато людей''}} (у аўтобусе багата людзей). Чаргаваньне '''[у]''' — '''[в]''' у пачатку словаў залежыць ад значэньня слова. Правапіс замацоўвае напісаньне некаторых словаў толькі з '''[у]''' ці толькі з '''[в]''': {{мова|uk|''утиск''}} (уціск), {{мова|uk|''угруповання''}} (групоўка), {{мова|uk|''уряд''}} (урад), {{мова|uk|''указ''}} (указ), {{мова|uk|''влада''}} (улада), {{мова|uk|''власний''}} (уласны), {{мова|uk|''вплив''}} (уплыў), {{мова|uk|вправа}} (управа [кірунак]), але зь іншым значэньнем — {{мова|uk|''управа''}} (управа [на кагосьці]), {{мова|uk|''враження''}} (уражаньне), але {{мова|uk|''ура­ження''}} (паражэньне), {{мова|uk|''вступ''}} (уступленьне), але {{мова|uk|''уступ''}} (уступ [прыступка]). == Граматыка == === Словаўтварэньне === Ва ўкраінскай мове вылучаюць марфалягічныя і немарфалягічныя спосабы словаўтварэньня<ref>Словотвір сучасної української літературної мови. К., 1979. {{ref-uk}}</ref>. Да марфалягічных спосабаў адносяцца наступныя тыпы ўтварэньня<ref>''Клименко Н.&nbsp;Ф.''&nbsp;Система афіксального словотворення сучасної української мови. К., 1973 {{ref-uk}}</ref>: * [[суфікс]]альны (спосаб утварэньня словаў з дапамогай суфіксу: {{мова|uk|''гарячий → гаряч'''еньк'''ий''}} (гарачы → гарач'''аньк'''і), {{мова|uk|''слухати → слух'''ач'''''}} (слухаць → слух'''ач'''), {{мова|uk|''вітер → вітер'''ець'''''}} (вецер → ветр'''ык'''); * [[Прыстаўка (мовазнаўства)|прыставачны]] (спосаб утварэньня словаў з дапамогай словаўтваральных [[прэфікс]]аў: {{мова|uk|''давати → '''на'''давати''}} (даваць → '''на'''даваць), {{мова|uk|''хто → ніхто''}}, {{мова|uk|''в’язати}} → {{мова|uk|'''ви'''в’язати''}} (вязаць → '''зь'''вязаць); * прыставачна-суфіксальны (дазваляе ствараць словы адначасовым даданьнем да ўтваральнай асновы словаўтваральнага прэфіксу і суфіксу: {{мова|uk|''межа → '''без'''меж'''н'''ий''}} (мяжа → '''бязь'''меж'''н'''ы), {{мова|uk|''при дорозі → '''при'''дорож'''н'''ій''}} (пры дарозе → '''пры'''дарож'''н'''ы); * [[Афікс|безафіксны]] (спосаб утварэньня словаў шляхам скарачэньня зыходнага слова: {{мова|uk|''переходити → перехід''}} (пераходзіць → пераход), {{мова|uk|''нічний → ніч''}} (начны → ноч); * складаньня асноваў і словаў (спосаб утварэньня словаў, пры якім дзьве і больш асновы аб’ядноўваюцца ў адно слова: {{мова|uk|''хмари чесати → хмарочос''}} (часаць хмары → хмарачос), {{мова|uk|''синій + жовтий → синьо-жовтий''}} (сіні + жоўты → сіня-жоўты). Пры немарфалягічных спосабах утварэньне новага слова адбываецца: * празь зьліцьцё цэлага словазлучэньня: {{мова|uk|''цього дня → сьогодні''}} (сяго дня → сёньня), {{мова|uk|''добра ніч → добраніч''}} (добрая ноч → дабранач); * праз набыцьцё словам новага значэньня: {{мова|uk|''корінь''<sup>у рослин</sup> → ''корінь''<sup>у математиці</sup>}} (корань<sup>у расьлінаў</sup> → корань<sup>у матэматыцы</sup>); {{мова|uk|''супутник''<sup>людина</sup> → ''супутник''<sup>космічний апарат</sup>}} (спадарожнік<sup>чалавек</sup> → спадарожнік<sup>касьмічны апарат</sup>); * шляхам пераходу адной часьціны мовы ў іншую: {{мова|uk|''операційна''}} (апэрацыйная), {{мова|uk|''швидка''}} (хуткая). Яшчэ адной разнавіднасьцю словаўтварэньня зьяўляецца [[абрэвіяцыя]]: {{мова|uk|''медсестра ← медична сестра''}} (мэдсястра ← мэдычная сястра), {{мова|uk|''ЛПУ ← Ліберальна партія України''}} (ЛПУ ← Лібэральная партыя Ўкраіны), {{мова|uk|''ДЕК ← державна екзаменаційна комісія''}} (ДЭК ← дзяржаўная экзамэнацыйная камісія) і г. д. === Марфалёгія === Ва ўкраінскай мове традыцыйна вылучаюць дзесяць часьцін мовы<ref>''Жовтобрюх М А., Кулик Б.&nbsp;М.''&nbsp;Курс сучасної української літературної мови.&nbsp;— К., 1965.&nbsp;— Ч. І. {{ref-uk}}</ref><ref>''Вихованець І. Р.'' Части­ни мови в семантико-граматичному аспекті. К., 1988 {{ref-uk}}</ref>: * '''самастойныя''': [[назоўнік]], [[дзеяслоў]], [[прыметнік]], [[лічэбнік]], [[займеньнік]], [[прыслоўе]]; * '''службовыя''' (не выконваюць сынтаксычнай ролі ў сказе): [[злучнік]], [[прыназоўнік]], [[часьціца]]; * [[выклічнік]]. Назоўнік, прыметнік, лічэбнік, займеньнік і дзеяслоў зьяўляюцца зьменнымі часьцінамі мовы (скланяюцца), іншыя часьціны зьяўляюцца нязьменнымі. Ва ўкраінскай мове вылучаюць сем склонаў<ref>''Вихованець І. Р.'' Система відмінків української мови. К., 1987 {{ref-uk}}</ref>: ([[Назоўны склон|назоўны]], [[Родны склон|родны]], [[Давальны склон|давальны]], [[Вінавальны склон|вінавальны]], [[Творны склон|творны]], [[Месны склон|месны]], [[Клічны склон|клічны]]) і два лікі ([[Адзіночны лік|адзіночны]] і [[Множны лік|множны]])<ref>''І. Р. Вихованець''. Відмінювання // Українська мова: Енциклопедія. — К.: Українська енциклопедія, 2000. {{ISBN|966-7492-07-9}} {{ref-uk}}</ref>. [[Парны лік]], які быў уласьцівы [[Стараславянская мова|стараславянскай мове]], толькі часам праяўляецца ў сучаснай украінскай мове{{Заўвага|Гэтаксама як і ў сучаснай беларускай мове.}}, напрыклад, у творным склоне: {{мова|uk|''очима, плечима''}} (вачыма, плячыма), нароўні з {{мова|uk|''очами, плечами''}} (вачамі, плячамі)<ref>''М. А. Жовтобрюх''. Двоїна // Українська мова: Енциклопедія. — К.: Українська енциклопедія, 2000. {{ISBN|966-7492-07-9}} {{ref-uk}}</ref>. Існуе тры граматычныя роды: [[Мужчынскі род|мужчынскі]], [[Жаночы род|жаночы]] і [[Ніякі род|ніякі]]<ref>''Самійленко С. П.'' Категорія роду // Українська мова і література в школі. — 1965, № 10; 1966, № 5{{ref-uk}}</ref>. '''Назоўнік''' зьмяняецца па ліках, скланяецца: <center> {| class="wikitable" |+ Скланеньне назоўнікаў | Склон ''(укр.)'' || Прыклад ''(укр.)'' || Склон ''(бел.)'' || Прыклад ''(бел.)'' |- | {{мова|uk|'''називний''' '' хто / що?''}} || {{мова|uk|брат, мова}} || '''назоўны''' ''хто/што?''|| брат, мова |- | {{мова|uk|'''родовий''' ''кого / чого?''}} || {{мова|uk|брата, мови}} || '''родны''' ''каго / чаго?''|| брата, мовы |- | {{мова|uk|'''давальний''' ''кому / чому?''}} || {{мова|uk|братові/у, мові}} || '''давальны''' ''каму / чаму?''|| брату, мове |- | {{мова|uk|'''знахідний''' ''кого / що?''}} || {{мова|uk|брата, мову}} || '''вінавальны''' '' каго / што?''|| брата, мову |- | {{мова|uk|'''орудний''' ''ким / чим?''}} || {{мова|uk|братом, мовою/й}} || '''творны''' ''кім / чым?''|| братам, моваю/й |- | {{мова|uk|'''місцевий ''' ''о/на/у/по/ кому / чому?''}} || {{мова|uk|по браті/ові, у мові}} || '''месны''' ''аб/па/на/па кім / чым?''|| аб браце, у мове |- | {{мова|uk|'''кличний''' ''хто / що?''}} || {{мова|uk|брате, мово}} || '''клічны'''{{Заўвага|Нягледзячы на тое, што асобна [[клічны склон]] у беларускай мове не вылучаюць, у ёй захаваўся шэраг слоў з падобнаю клічнаю формаю.}} || браце, '''—''' |- |}</center> '''Дзеяслоў''' мае 4 часы: [[цяперашні час|цяперашні]] — {{мова|uk|''читає''}} (чытае), [[мінулы час|мінулы]] — {{мова|uk|''читав''}} (чытаў), [[будучы час|будучы]], які мае тры формы: простую — {{мова|uk|''читатиме''}} (будзе чытаць / чытацьме), складзеную — {{мова|uk|''буде читати''}} (будзе чытаць) і даўномінулую — {{мова|uk|''був читав''}} (быў чытаў). Усе дзеясловы дзеляцца на два трываньні — закончанае і незакончанае. У мінулым часе дзеяслоў ня мае характарыстыкі асобы, затое мае характарыстыку роду<ref>''Русанівський В.&nbsp;М.''&nbsp;Дієслово // Безпояско О. К., Городенська К. Г., Русанівський В.&nbsp;М.&nbsp;Граматика української мови: Морфологія.&nbsp;— К.: Либідь, 2003 {{ref-uk}}</ref>. Да дзеяслова таксама традыцыйна адносяць [[дзеепрыслоўе]] і [[дзеепрыметнік]]<ref>''Гнатюк Г.&nbsp;М.''&nbsp;Дієприкметник у сучасній українській літературній мові.&nbsp;— К., 1982 {{ref-uk}}</ref>. '''Прыметнік''' — нязначная колькасьць прыметнікаў мужчынскага роду разам з агульнаўжывальнай поўнай формай мае кароткую (нязьменную) форму: {{мова|uk|''ясен''}} (ясны), {{мова|uk|''дрібен''}} (дробны), {{мова|uk|''зелен''}} (зялёны), {{мова|uk|''повен''}} (поўны), {{мова|uk|''славен''}} (слаўны), {{мова|uk|''красен''}} (красны), {{мова|uk|''винен''}} (вінны), {{мова|uk|''потрібен''}} (патрэбны), {{мова|uk|''певен''}} (пэўны), {{мова|uk|''годен''}} (годны), {{мова|uk|''ладен''}} (ладны), {{мова|uk|''рад''}} (рады){{Заўвага|Калі-некалі, асабліва ў мастацкай літаратуры, падобныя кароткія формы дзеепрыметнікаў сустракаюцца і ў беларускай мове: патрэбен, красен, вінен і г. д.}}. Поўныя формы прыметнікаў могуць мець не ўласьцівую ўкраінскай мове нясьціслую форму (толькі прыметнікі жаночага і ніякага роду, сустракаюцца ў асноўным у народнай творчасьці і паэтыцы) у назоўным і вінавальным склонах адзіночнага і множнага лікаў<ref>''Пронь К.&nbsp;Л''.&nbsp;Нестягнені форми прикметників в українській мові // Українська мова і література в школі.&nbsp;— 1972.&nbsp;— №&nbsp;7 {{ref-uk}}</ref>: {{мова|uk|''гарная''}} (пекная), {{мова|uk|''гарнеє''}} (пекнае), {{мова|uk|''гарнії''}} (пекныя); {{мова|uk|''синяя''}} (сіняя), {{мова|uk|''синєє''}} (сіняе), {{мова|uk|''синії''}} (сініі); замест традыцыйнага ўжываньня {{мова|uk|''гарна'', ''гарне'', ''гарні''; ''синя'', ''синє'', ''сині''}}. == Гісторыя == Аб паходжаньні і станаўленьні ўкраінскай мовы існуе шмат вэрсіяў <ref>''Онуфрієнко Г. С., Хваткова С.&nbsp;О.''&nbsp;Проблема походження й періодизації української мови в концепціях і гіпотезах ХХ століття: Зб. наук. пр. VI Всеукр. наук.-практ. конф. «Державна етнонаціональна політика: правовий та культурологічний аспекти в умовах Півдня України» / Під заг. ред. М.&nbsp;В.&nbsp;Дєдкова.&nbsp;— Запоріжжя: Облдержадміністрація, ЗНТУ, 2005. {{ref-uk}}</ref>, найбольш вядомыя зь якіх — [[Праславянская мова|праславянская]]<ref>''Півторак Г.&nbsp;П.''&nbsp;Українці&nbsp;— звідки ми і наша мова.&nbsp;— К., 1993. {{ref-uk}}</ref><ref>''Німчук В.&nbsp;В.''&nbsp;Аспекти дослідження етноглотогенезу українців // Пам’ятки писемності східнослов’янськими мовами ХІ-XVIII ст.&nbsp;— К., 1995 {{ref-uk}}</ref><ref>''Півторак Г.&nbsp;П.''&nbsp;Хронологічні межі формування української мови як мовної системи // Пам’ятки писемності східнослов’янськими мовами ХІ-XVIII ст.&nbsp;— К., 1995. {{ref-uk}}</ref>, [[Старажытнаруская мова|старажытнаруская]]<ref>''Шахматов А.&nbsp;А.''&nbsp;Очерк древнейшего периода истории русского языка. {{ref-uk}}</ref><ref>''Шахматов О. О., Кримський А. Ю.'' Нариси з історії української мови та хрестоматія з пам’ятників письменської староукраїнщини ХІ-XVIII&nbsp;вв. // Короткий нарис історії української мови.&nbsp;— К., 1924. {{ref-uk}}</ref>, паўднёваруская<ref>''Житецький П.&nbsp;Г.''&nbsp;Очерк звуковой истории малоруського наречия.&nbsp;— К., 1876. {{ref-uk}}</ref><ref>''Потебня А. А.'' К истории звуков руського язика.&nbsp;— Воронеж, 1876. {{ref-uk}}</ref>. Паводле нядаўна апублікаванай гіпотэзы ўкраінскага мовазнаўцы К. Н. Цішчанка, украінская мова зьяўляецца вынікам інтэграцыі трох дыялектаў праславянскай мовы: [[Паляне|палянскага]], [[Драўляне|драўлянскага]] і [[Севяране|севяранскага]]<ref name=tishenko/>. === Сярэднявечча === [[Файл:Словарь 1596 г. Лаврына Зызания Тустановского.jpg|міні|зьлева|150пкс|Аркуш зь першага слоўніка [[Лаўрэнці Зізані|Лаўрэнція Зізанія]] (1596), зьлева словы на [[Царкоўнаславянская мова|царкоўнаславянскай мове]], справа — адпаведнікі «простай мовай»]] Гісторыя ўкраінскай мовы пачынаецца ад [[праславянская мова|праславянскага моўнага адзінства]] (да VI стагодзьдзя н. э.). Дакладна ўстаноўлена, што спэцыфічныя моўныя рысы ўкраінскай мовы сустракаюцца ўжо ў помніках XI—XII стагодзьдзяў, якія паходзяць з Паўднёвай Русі<ref>''Франко І.'' Студії над найдавнішим київським літописом. // Франко І. Зібрання творів, т. 6. К., 1976 {{ref-uk}}</ref>. Яны сыстэматычна выяўляюцца ў помніках позьняга часу (XIV—XV стагодзьдзяў). Украінскі этнас фармаваўся ў нетрах [[Кіеўская Русь|Кіеўскай Русі]], перш за ўсё на аснове насельніцтва [[Кіеўскае княства|Кіеўскага]], [[Чарнігаўскае княства|Чарнігаўскага]], [[Пераяслаўскае княства|Пераяслаўскага]], [[Галіцка-Валынскае княства|Галіцкага і Валынскага]] княстваў. Кансалідацыі ўкраінскага народу, станаўленьню ягонай мовы перашкаджала тая акалічнасьць, што пасьля мангольскага нашэсьця ў XIII стагодзьдзі ўкраінскія землі ўваходзілі ў склад розных дзяржаваў. Так, [[Чарнігаў|Чарнігава]]-[[Северская зямля|Севершчына]], [[Падольле]] і [[Кіеў]]шчына зь Пераяслаўшчынай, а таксама вялікая частка [[Валынь|Валыні]] належалі [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікаму Княству Літоўскаму]] з афіцыйнаю «рус[ь]кай», г. зн. агульнай [[Старабеларуская мова|старабеларуска-ўкраінскай]] мовай; Паўночная [[Букавіна]] стала часткаю [[Малдаўскае княства|Малдаўскага княства]] — тут таксама доўгі час усе дзяржаўныя справы вяліся на «рус[ь]кай» мове; частку Заходняй Валыні і [[Галічына|Галічыну]] захапіла [[Польскае Каралеўства (1385—1569)|Польшча]], а [[Закарпацьце]] — [[Вугоршчына]]. Ужо ў пэрыяд існаваньня ВКЛ гаворкі ўкраінскае мовы кантактавалі з нормамі маўленьня [[старабеларуская мова|старабеларускае мовы]]. [[Украінізмы]] ў тагачаснай беларускай літаратуры вядомыя прынамсі з XV стагодзьдзя і ўкараняліся дзякуючы творам на аснове ўкраінскіх крыніцаў; твораў, створаных на этнічным беларуска-ўкраінскім памежжы, а таксама дзякуючы перамяшчэньню цэнтру [[ВКЛ|літоўскага]] праваслаўя зь [[Вільня|Вільні]] ў [[Кіеў]]. Зь іншага боку, трапленьню ў старабеларускую мову ўкраінізмаў спрыялі аўтары паходжаньнем з украінскіх зямель, якія тварылі на тэрыторыях сучаснай Беларусі. Да гэтых украінізмаў адносілася ня толькі лексыка, але й словы з украінскай агаласоўкай, лексычныя або словаўтваральныя ўкраінізмы<ref name="энцык">{{Кніга|аўтар=У. В. Анічэнка|частка=Украінізм|загаловак=Беларуская энцыклапедыя ў 18 тамах|арыгінал=|спасылка=|адказны=[[Генадзь Пашкоў]]|выданьне=|месца=Менск|выдавецтва=[[Беларуская энцыклапедыя імя Петруся Броўкі]]|год=2003|том=16|старонкі=206|старонак=576|сэрыя=|isbn=985-11-0263-6|наклад=10 000}}</ref>. Асабліва вялікае значэньне для кансалідацыі ўкраінскага народу і ягонай мовы, разьвіцьця яго самасьвядомасьці і дзяржаўнасьці меў Кіеў. Гэты горад стаў магутным цэнтрам разьвіцьця і распаўсюду навукі, адукацыі і культуры, тут зарадзіліся ідэі народна-вызваленчай барацьбы супраць чужаземнага прыгнёту. У 2-й палове XVI — 1-й палове XVII стагодзьдзяў украінцы засялялі ў асноўным Кіеўшчыну, Чарнігаўшчыну, Палтаўшчыну, Брацлаўшчыну (Падольле), Запорожжа, Валынь, Галічыну, Паўночную Букавіну і Закарпацкую Русь. У гэты час узмацняецца міграцыйны рух украінцаў з захаду на ўсход — на поўдзень Кіеўшчыны, Брацлаўшчыну, левабярэжную Ўкраіну, Слабажаншчыну. Характэрныя фанэтычныя, граматычныя і лексычныя рысы ўкраінскай народнай мовы ўвайшлі ў яе першую літаратурную форму — агульную [[Старабеларуская мова|старабеларуска-ўкраінскую літаратурную мову]]. У некаторых тагачасных пісьмовых помніках фіксуюцца такія напісаньня, як ''ш'''і'''сть'' замест ''ш'''е'''сть'', адбываецца чаргаваньне '''''в''''' з '''''у''''' ('''''у'''жити'' — '''''в'''жити'', '''''у'''тиск'' — '''''в'''тиск''), ужываюцца мясцовыя народныя словы (''верховина'' — верхняя плынь ракі, ''грунь'' — пагорак, ''криничина'' — мясцовасьць, багатая на крыніцы, ''полонина'' — горная паша і інш.), юрыдычная тэрміналёгія (''дідич, дідизна, займище, закоп, нащадок, осадити, податок'') і інш. З XV стагодзьдзя ва Ўкраіну пранікаюць [[Рэфармацыя|рэфарматарскія ідэі]], выкліканыя зьяўленьнем перакладаў [[Эвангельле|эвангельскіх]] тэкстаў стараўкраінскаю (старабеларускаю) літаратурнаю мовай, якая з адзінафункцыянальнай (дзелавой) становіцца поліфункцыянальнай, што значна пашырае яе слоўнік і ўзбагачае выражэнчыя магчымасьці. === Новы і найноўшы час === [[Файл:1897 Ukrainians.jpg|міні|260пкс|Распаўсюджаньне ўкраінскай мовы, 1897 год]] [[Файл:UkrSchool.jpeg|міні|зьлева|[[Русіфікацыя|Антырусіфікацыйны]] плякат «Украінскім дзецям — украінскую школу!»]] На пачатку XVIII стагодзьдзя ўказам расейскага цара [[Пётар I|Пятра I]] ва Ўсходняй Украіне было забаронена друкаваць на ўкраінскай мове рэлігійную літаратуру. Гэта адбілася на кнігавыдавецкай справе ў цэлым. Украінская мова прымусова выцясьнялася расейскай<ref>[https://web.archive.org/web/20111210083555/http://dhost.info/newbabilon/ukrvidr/r1_3.html ''І. В. Діяк.'' У братніх обіймах. (Українська мова в Російській імперії) // Українське відродження або нова русифікація (2000)]</ref>. Тым ня менш, украінская мова працягвала функцыянаваць на заходнеўкраінскіх землях, якія знаходзіліся ў складзе [[Аўстра-Вугоршчына|Аўстра-Вугоршчыны]]. З канца XVIII стагодзьдзя зараджаецца новая ўкраінская літаратурная мова на народнай аснове. Такія ўкраінамоўныя пісьменьнікі як [[Іван Катлярэўскі]], [[Тарас Шаўчэнка]], [[Іван Франко]], [[Панас Мірны]], [[Міхайла Кацюбінскі]], [[Леся Ўкраінка]] і іншыя сваёй творчасьцю ўзьнялі новую ўкраінскую літаратурную мову да ўзроўню агульнанароднай<ref>''Левченко Г.&nbsp;А.''&nbsp;Нариси з історії української літературної мови першої половини XIX ст. К.-Х., 1946. {{ref-uk}}</ref><ref>''Білодід І. К.'' Т.&nbsp;Г.&nbsp;Шевченко в історії укр. літ. мови. К., 1964. {{ref-uk}}</ref><ref>''Білодід І. К.'' Каменяр українського слова. К., 1966. {{ref-uk}}</ref><ref>''Тимошенко П.&nbsp;Д.''&nbsp;Хрестоматія мат-лів з історії української літературної мови, ч. 2. К., 1961. {{ref-uk}}</ref><ref>''Грицютенко І. Є.'' Питання розвитку української літературної мови XIX ст. у висвітленні Панаса Мирного. УМШ, 1957, №&nbsp;5; {{ref-uk}}</ref><ref>''Статєєва В. І'' Українські письменники про проблеми літературної мови та мовознавства кінця XIX&nbsp;— поч. XX ст. Ужгород, 1997. {{ref-uk}}</ref>. У 1860—1880-х гадох разьвіцьцё ўкраінскай літаратурнай мовы штучна абмяжоўвалася царскімі забаронамі (''Валуеўскі цыркуляр 1863'', ''Эмскі акт 1876'')<ref>Національні процеси в Україні. Історія і сучасність.&nbsp;— К., 1997.&nbsp;— Ч. 1.&nbsp;— С.260-261. {{ref-uk}}</ref><ref>''Грушевский М.'' Очерк истории украинского народа.&nbsp;— К., 1991.&nbsp;— С. 332—333. {{ref-ru}}</ref>. З пачатку XX стагодзьдзя ўкраінская літаратурная мова была адзначана ня толькі ў мастацкай, але ў навуковай і публіцыстычнай літаратуры. Асабліва бурна яна разьвіваецца пасьля аднаўленьня ўкраінскай дзяржаўнасьці (1917) і практычна да канца 1-й трэці XX стагодзьдзя яна ўваходзіць ва ўсе сфэры грамадзкага жыцьця, стаўшы інструмэнтам асьветы, навукі і культуры, спрыяе росту новай украінскай інтэлігенцыі. І хоць у гады бальшавіцкіх рэпрэсіяў рабілася ўсё, каб замарудзіць працэс разьвіцьця ўкраінскай мовы<ref>Мовна політика в УРСР: історія лінгвоциду // Українська мова у ХХ сторіччі: історія лінгвоциду. Документи і матеріали. За ред. Л. Масенко. К.: Вид. дім Києво-Могилянська академія&nbsp;— 2005. {{ref-uk}}</ref><ref>''Дзюба І. М.'' Інтернаціоналізм чи русифікація?&nbsp;— К. : Видавничий дім «KM Academia», 1998,&nbsp;— с. 276 {{ref-uk}}</ref>, аднак зьнішчыць мову, укаранёную ў сыстэме адукацыі і культуры, сродках масавай інфармацыі, было ўжо немагчыма. Новы наступ на яе быў зьдзейсьнены ў часы [[застой|застою]] — украінская мова пачала зьнікаць з навучальных установаў, навукі, іншых сфэраў грамадзкага жыцьця. У 1989 годзе дзякуючы намаганьням патрыятычнай грамадзкасьці быў прыняты Закон [[УССР]] «Пра мовы ва Ўкраінскай ССР», які надаў украінскай мове статус дзяржаўнай. Гэты статус быў замацаваны ў [[Канстытуцыя Ўкраіны|Канстытуцыі Ўкраіны]] 1996 году. === Назвы === Назву «ўкраінская мова» ўжывалі, пачынаючы з XVI стагодзьдзя, для абазначэньня мовы паўднёварускіх зямель [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], аднак да сярэдзіны XIX стагодзьдзя асноўнай назвай гэтай мовы была «[[стараўкраінская мова|рус[ь]кая мова]]»{{Заўвага|Руская мова — гэтую назву ў той час ужывалі і да мовы сучасных беларускіх зямель.}}. Гэта пачало ўносіць блытаніну з моманту далучэньня Ўкраіны да [[Масковія|Масковіі]] (пазьней да [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]]), бо расейцы з XVIII стагодзьдзя пачалі пазначаць сваю мову падобным [[прыметнік]]ам ({{мова-ru|русский язык}}). Пасьля пэўнага пэрыяду ваганьняў між тымі ці іншымі назвамі менавіта назва «ўкраінская мова» паступова перамагла ва ўсіх украінскіх рэгіёнах. У розны час, між іншага, мелі ўжытак наступныя назвы: * ''проста мова'' ў позьнім [[Сярэднявечча|сярэднявеччы]] ў процівагу кніжнай<ref>[http://kogni.narod.ru/gediminas.htm Вячеслав Вс. Иванов. Славянские диалекты в соотношении с другими языками Великого княжества Литовского] {{ref-ru}}</ref>; * ''маларасейская / маларуская'' мова ці ''паўднёварасейская / паўднёваруская'' гаворка ў Расейскай імпэрыі; * ''русінская мова'' (афіцыйна), ''рус[ь]кая мова'' (гутаркова) ў [[Аўстра-Вугоршчына|Аўстра-Вугоршчыне]]; * ''вуграрус[ь]кая'' або ''карпатарус[ь]кая'' гаворка ў [[Вугоршчына|Вугоршчыне]]<ref>[https://web.archive.org/web/20150328222428/http://ukrcenter.com/%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0/%D0%9F%D0%B0%D0%B2%D0%BB%D0%BE-%D0%A7%D1%83%D1%87%D0%BA%D0%B0/26265/%D0%9D%D0%B0%D1%86%D1%96%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B0-%D1%81%D0%B2%D1%96%D0%B4%D0%BE%D0%BC%D1%96%D1%81%D1%82%D1%8C-%D0%B7%D0%B0%D0%BA%D0%B0%D1%80%D0%BF%D0%B0%D1%82%D1%81%D1%8C%D0%BA%D0%B8%D1%85-%D1%83%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%97%D0%BD%D1%86%D1%96%D0%B2-%D1%83-%D0%A5%D0%A5-%D1%81%D1%82%D0%BE%D0%BB%D1%96%D1%82%D1%82%D1%96 Національна свідомість закарпатських українців у ХХ столітті. Павло Чучка] {{ref-uk}}</ref>. === Правапісныя нормы === [[Файл:Shevchenko Bukvar p12.jpg|міні|160пкс|«''Рукописна азбука велика''» (1861) [[Тарас Шаўчэнка|Т. Шаўчэнкі]], складзена украінскага правапісным варыянтам 1876—1905 гадоў]] З XVIII стагодзьдзя існавалі і канкуравалі некалькі сыстэм украінскага правапісу (да 50-ці рознай ступені распаўсюджанасьці, у тым ліку і чыста індывідуальныя<ref>Український правопис. Київ: Наукова думка, 1993. С. 3 {{ref-uk}}</ref>) з розным складам альфабэту і заснаваныя на розных прынцыпах. Іх можна падзяліць на тры асноўныя групы: * '''(Паў)фанэтычныя сыстэмы на аснове [[Кірыліца|кірыліцы]]''' : :* правапіс [[Іван Катлярэўскі|І. Катлярэўскага]] (1798): пераходны ад этымалягічнага да фанэтычнага; :* правапіс граматыкі ''А. Паўлоўскага'' (1818): гук [i] незалежна ад паходжаньня перадаецца цераз ''і'', [je], ['е] цераз ѣ, [jo], ['о] цераз ''іô'', [g] цераз ''кг''; няма ''и''; :* правапіс слоўніка ''Бялецкага-Насенка'' (1840-я); :* афіцыйны варыянт украінскага правапісу 1876—1905 гадоў у Расейскай імпэрыі (на ім пісаў свае вершы, між іншага, [[Тарас Шаўчэнка]]): максымальна набліжаны да дарэформеннага расейскага правапісу, існавалі літары ''ы'', ''ъ'', не існавала ''є'', ''ї'', апострафа. * '''Этымалягічныя сыстэмы''': :* сыстэма Максімовіча — «максімовічаўка» (1827); :* закарпацкі правапіс (да 1940-х). * '''Фанэтычныя сыстэмы на аснове зьмененага альфабэту''': :* правапіс «''Русалкі Днястровай''» (1837): ''и, i, ѣ, є, џ, ў''; няма ''ы'', ''ъ''; :* сыстэма ''П. Куліша'' — «кулішоўка» (1850-я): ''і, i, е, є'', разьдзяляльны ''ъ''; ''g'' або ''ґ''; няма ''ы''; :* сыстэма ''М. Драгаманава'' — «драгаманаўка» (1870-я): ''і, i, j''; няма ''ѣ, ю, я, ш, ы, ъ''; :* сыстэма ''Я. Жэляхоўскага'' — «[[жэляхоўка]]» (1886): склад альфабэту тоесны цяперашняму ўкраінскаму; :* фанэтычны правапіс слоўніка ''Б. Грынчанка'' (1907—1909); :* афіцыйныя зводы артаграфіі 1921 году<ref>[http://izbornyk.org.ua/pravopys/pravopys2012.htm УКРАЇНСЬКИЙ ПРАВОПИС).{{ref-uk}}</ref>. :* у 1928—1933 гады афіцыйна існаваў [[украінскі правапіс 1928 году]], называны таксама «скрыпнікаўскім» (па прозьвішчы аднаго з аўтараў правапіснага зводу ''М. Скрыпніка''). :* [[Украінскі правапіс 1933 году|ўкраінскі правапіс 1933]], 1946, 1960, 1990, [[Украінскі правапіс 1993 году|1993]] гадоў. З канца 1930-х гадоў пачынаецца плянамернае збліжэньне ўкраінскага правапісу з расейскім. Новы правапіс, які ўвайшоў у абарот яшчэ да вайны, замацоўваецца рэформай 1946 году. :* у 2019 годзе быў прыняты [[Украінскі правапіс 2019 году|новы правапіс]], які вярнуў частку нормаў [[Украінскі правапіс 1928 году|правапісу 1928 года]]. == Распаўсюджанасьць == === Геаграфія распаўсюджаньня === Геаграфічна тэрыторыя распаўсюджаньня ўкраінскай мовы разьмяшчаецца між арэалам распаўсюджаньня [[Расейская мова|расейскай мовы]] на паўночным усходзе (пазьней таксама і на ўсходзе), [[Беларуская мова|беларускай]] на поўначы, [[Польская мова|польскай]] і [[Славацкая мова|славацкай]] на захадзе, [[Баўгарская мова|баўгарскай]] на паўднёвым-захадзе. Зь неславянскіх моваў украінская прыкладна ад 895 году мяжуе на захадзе з [[Вугорская мова|вугорскай]], якая належыць да [[уральскія мовы|ўральскай]] сям’і, на паўднёвым захадзе з румынскай і ейных [[Малдаўская мова|малдаўскіх гаворак]] ([[Раманскія мовы|раманская група]]), якія прынамсі з XIII стагодзьдзя разарвалі непасрэдны кантакт між украінскай і [[Баўгарская мова|баўгарскай]] мовамі; да 1945 году і з пачатку 1990-х гадоў таксама і з крымскататарскай мовай, якая належыць да цюрскай моўнай сям’і. Раней кантакты ўкраінскай мовы зь цюрскімі былі больш моцныя і разнастайныя: печанегі (X—XI стагодзьдзі), полаўцы (XI—XIII стагодзьдзі) і [[татары]] (ад XIII стагодзьдзя) межавалі зь ёй на ўсходзе і паўднёвым усходзе, а часам пранікалі і ўглыб украінскай тэрыторыі, [[туркі]] межавалі з украінскімі землямі на поўдні (асабліва ў XVII—XVIII стагодзьдзях). У асобных рэгіёнах украінская мова мела цесныя кантакты таксама з румынскай (Букавіна, Паўночная Бэсарабія, Буджак, Прыднястроўе), вугорскай (Закарпацьце), славацкай (Прашыўшчына ў Славаччыне) і беларускай (Берасьцейшчына, Чарнігаўшчына) мовамі. Кантакты зь [[Немцы|нямецкімі]], [[Армяне|армянскімі]], [[сэрбы|сэрбскімі]] і іншымі народамі былі абмежаваныя ў часе і тэрытарыяльна<ref>[http://izbornyk.org.ua/shevelov/shev03.htm Історична фонологія української мови. Ю. Шевельов]{{ref-uk}}</ref>. === Колькасьць носьбітаў === [[Файл:Ukraine census 2001 Ukrainian.svg|260пкс|міні|Украінская мова як родная па абласьцёх, вынік перапісу 2001 году]] Украінская мова зьўляецца роднай мовай украінцаў, якія пражываюць на тэрыторыі Ўкраіны (па перапісе 2001 году роднай яе лічылі 32 млн 600 тыс. чалавек — 67,5% насельніцтва Ўкраіны, і 85,2% этнічных украінцаў<ref>[https://web.archive.org/web/20040907225125/http://ukrcensus.gov.ua/results/general/language/ Всеукраїнський перепис населення 2001 р.] {{ref-uk}}</ref>) і за межамі Ўкраіны: у [[Расея|Расеі]] (валодае 1 млн 800 тыс. чалавек <ref>[https://web.archive.org/web/20120329195736/http://perepis2002.ru/ct/doc/TOM_04_04.xls Всероссийская перепись населения 2002 г.] {{ref-ru}}</ref>), [[Малдова|Малдове]] (без уліку Прыднястроўя ўкраінская зьяўляецца роднай для 181 тыс. чалавек<ref>[http://statistica.md/recensamint/Caracteristici_demografice_ro.doc Перепись населения Молдовы 2004 р.] {{ref-ro}}, {{ref-ru}}, {{ref-en}}</ref><ref>[http://statistica.md/pageview.php?l=ru&idc=295&id=2234 Національності Молдови за регіоном]. {{ref-ro}}</ref>, [[Канада|Канадзе]] (валодае 174 тыс. чалавек<ref>[https://web.archive.org/web/20130309151710/http://www12.statcan.ca/census-recensement/2006/dp-pd/tbt/Rp-eng.cfm?TABID=1&LANG=E&APATH=3&DETAIL=0&DIM=0&FL=A&FREE=0&GC=0&GID=837928&GK=0&GRP=1&PID=89189&PRID=0&PTYPE=88971,97154&S=0&SHOWALL=0&SUB=0&Temporal=2006&THEME=70&VID=0&VNAMEE=&VNAMEF=&D1=0&D2=0&D3=0&D4=0&D5=0&D6=0 Перапіс насельніцтва Канады 2006 году] {{ref-en}}</ref>), [[ЗША]] (129 тыс. носьбітаў<ref>[http://mla.org/map_data_results&mode=lang_tops&SRVY_YEAR=2000&lang_id=641 Перапіс насельніцтва ЗША 2000 г.] {{ref-en}}</ref>), [[Казахстан]]е (размаўляюць украінскай 128 тыс. чалавек<ref>[http://www2.ohchr.org/english/issues/minorities/docs/WP5.doc Колькасьць украінцаў, якія валодаюць украінскаю моваю ў Казахстане]. {{ref-en}}</ref>), [[Беларусь|Беларусі]] (роднай называе 116 тыс. чалавек<ref>{{Навіна|аўтар=Марына Носава|загаловак=За студзень—ліпень 2009 года колькасьць насельніцтва Беларусі зьменшылася на 12,9 тысячы чалавек|спасылка=http://by.belapan.by/archive/2009/08/26/324704_324722|выдавец=[[БелаПАН]]|дата публікацыі=26 жніўня 2009|дата доступу=5 чэрвеня 2013}}</ref><ref>{{Артыкул|аўтар=|загаловак=Большасьць насельніцтва карыстаецца расейскай мовай, але і беларуская нам родная|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=43525|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=[[Газэта]]|год=19 верасьня 2009|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/archive/index.php?idate=2009-09-19 177 (26535)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/43504/19ver-4.pdf 4]|issn=1990-763x}}</ref>), [[Румынія|Румыніі]] (57 тыс. носьбітаў<ref>[http://wiki.answers.com/Q/How_many_languages_are_spoken_in_romania Нацыянальны перапіс насельніцтва 2002 г.] {{ref-en}}</ref>), [[Польшча|Польшчы]] (23 тыс. чалавек, якія стала пражываюць на тэрыторыі Польшчы<ref name="polandlanguages">[https://web.archive.org/web/20110514010027/http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_nsp2002_tabl7.xls Польскі перапіс насельніцтва 2002 г.] {{ref-pl}}</ref> і ад 20 да 450 тыс. чалавек зь ліку працоўных [[Эміграцыя|эмігрантаў]]<ref>[https://web.archive.org/web/20131126090430/http://www.aber.ac.uk/mercator/images/Martapaper.pdf Мовы меншасьцяў Польшчы]. {{ref-en}}</ref><ref>[http://khpg.org/index.php?id=1207780279 Трудова міграція українців за кордон]. {{ref-uk}}</ref>), [[Бразылія|Бразыліі]] (ня менш за 17 тыс. носьбітаў), [[Славаччына|Славаччыне]] (11 тыс. чалавек, якія назвалі сваю мову ўкраінскай<ref name="slovakia1">[https://web.archive.org/web/20090726100339/http://www.mercator-research.eu/minority-languages/Language-Factsheets/minority-language-education-in-slovakia Мовы меншасьцяў у Славаччыне]. {{ref-en}}</ref> і 24 тыс. чалавек, якія назвалі сваёй мовай [[Русінская мова|русінскую]]<ref name="slovakia2">[https://web.archive.org/web/20091215072644/http://mfa.gov.ua/slovakia/en/2667.htm Сайт амбасады Ўкраіны ў Славаччыне]. {{ref-en}}</ref>) і іншых краінах. Украінская мова займае па колькасьці яе носьбітаў, паводле розных крыніцаў, 25<ref name="top">[http://vistawide.com/languages/top_30_languages.htm 30 найбуйнейшых моў сьвету]. {{ref-en}}</ref> або, магчыма, 22 месца<ref name="second">[https://web.archive.org/web/20101210130620/http://langs.com.ua/movy/demogr.htm Мови світу за демографічною потужністю]. {{ref-uk}}</ref> у сьвеце. Яна таксама трэцяя<ref name="top"/> або другая<ref name="second"/> па распаўсюджанасьці сярод славянскіх моваў. Па розных ацэнках у сьвеце ў цэлым на ўкраінскай мове размаўляе ад 41 млн<ref name="Ethnologue"/> да 45 млн чалавек<ref name=mfa/>. == Статус == Да 1990-х гадоў украінская мова больш за 350 год знаходзілася пад забаронай ці ў прыгнечаным становішчы, зазнала рэпрэсіі й ня мела паўнапраўнага дзяржаўнага статусу ў тых краінах, у склад якіх уваходзілі ўкраінскія землі{{Заўвага|У [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] ад 1614 году, калі [[польская мова|польскай мовай]] замест кніжнай [[Старабеларуская мова|украінска-беларускай]] упершыню быў складзены [[Статуты ВКЛ|Літоўскі статут]], да часоў развалу [[СССР]], калі ўкраінскай мове быў нададзены статус афіцыйнай ва Ўкраіне.}}. === Ранейшыя часы === Украінская мова была дзяржаўнай ці рэгіянальнай, між іншым, у такіх дзяржавах і адміністрацыйных суб’ектах, як: * [[Украінская Народная Рэспубліка]] (1917—1920)<ref>[http://histua.com/knigi/istoriya-derzhavi-i-prava-ukraini-zaruba/zagalna-harakterstka-zakonodavstva-19171920-rr Заруба В. М. Історія держави і права України] {{ref-uk}}</ref>; * [[Украінская дзяржава]] (1918); * [[Заходнеўкраінская Народная Рэспубліка]] (1918—1919)<ref>[http://www.hai-nyzhnyk.in.ua/doc2/1919%20%2802%29%2015.%20zakon%20pro%20movu.php Закон Української Національної Ради про уживання української мови у внутрішнім і зовнішнім урядуванні державних властей і урядів, публічних інституцій і державних підприємств у Західній області Української Народної Республіки] {{ref-uk}}</ref>; * [[Кубанская Народная Рэспубліка]] (1918—1920); * {{Артыкул у іншым разьдзеле|Зялёны Клін|Зялёны Клін|ru|Зелёный Клин}} (''Зялёная Ўкраіна'') (1918—1922); :* З 1850 па 1918 год украінская (русінская) мова была краёвай мовай у {{Артыкул у іншым разьдзеле|Каралеўства Галіцыі і Ладамэрыі|Каралеўстве Галіцыі і Ладамэрыі|uk|Королівство Галичини та Володимирії}} ў складзе [[Аўстра-Вугоршчына|Аўстра-Вугоршчыны]] <ref>[https://web.archive.org/web/20160305031713/http://radnuk.info/statti/250-istoriuaprava/15001-2011-01-21-04-10-07.html В.Я Марковський ПРАВОВИЙ СТАТУС УКРАЇНСЬКОЇ МОВИ В АВСТРО-УГОРСЬКІЙ ІМПЕРІЇ] {{ref-uk}}</ref>; :* З 1938 па 1939 год была афіцыйнай у аўтаномнай [[Падкарпацкая Русь|Падкарпацкай Рус́і]] (''Падкарпацкай Украіне'') у складзе [[Чэхаславаччына|Чэхаславаччыны]]; :* Падчас [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] на падкантрольных [[Трэці Райх|Трэцяму Райху]] ўкраінскіх землях у складзе марыянэткавых і самаабвешчаных дзяржаўных утварэньняў<ref>[https://web.archive.org/web/20130502235755/http://exlibris.org.ua/distrikt/ Василь Офіцинський ДИСТРИКТ ГАЛИЧИНА (1941—1944)]{{ref-uk}}</ref>; :* Ва [[УССР|Ўкраінскай ССР]] украінская мова афіцыйна выкарыстоўвалася з 1920 па 1989 год нароўні з расейскай, была дзяржаўнай мовай (1989—1991)<ref>[https://web.archive.org/web/20110522142649/http://www.ccu.gov.ua/doccatalog/document?id=9344 Рішення Конституційного Суду України] щодо застосування державної мови органами державної влади, органами місцевого самоврядування та використання її у навчальному процесі в навчальних закладах України {{ref-uk}}</ref>; :* Афіцыйна выкарыстоўвалася Ўрадам УНР у выгнаньні (1920—1992); :* З 1 па 5 чэрвеня 2006 году была рэгіянальнай у дзяржаўным саюзе [[Сэрбія і Чарнагорыя|Сэрбіі і Чарнагорыі]]<ref>[http://www.bbc.co.uk/ukrainian/indepth/story/2006/04/060410_serbia_language.shtml З 1 червня українська — офіційна мова у Сербії]{{ref-uk}}</ref>. === Сучаснасьць === [[Файл:50 PMR 2000 ruble obverse.jpg|240пкс|міні|Надпіс украінскаю «''Придністровський Республіканський Банк''», грошы [[Прыднястроўе|Прыднястроўя]]]] * [[Украіна]] У адпаведнасьці з артыкулам 10 (Разьдзел I — «Агульныя палажэньні») [[Канстытуцыя|Канстытуцыі]] [[Украіна|Ўкраіны]]<ref>[http://zakon.rada.gov.ua/cgi-bin/laws/main.cgi?nreg=254%EA%2F96-%E2%F0 Конституція України]. {{ref-uk}}</ref>, украінская мова зьяўляецца адзінай [[Дзяржаўная мова|дзяржаўнай мовай]] Украіны. * [[ПМР|Прыднястроўе]] (непрызнаная рэспубліка) У адпаведнасьці з артыкулам 12 Канстытуцыі непрызнанай [[Прыднястроўская Малдаўская Рэспубліка|Прыднястроўскай Малдаўскай Рэспублікі]], украінская мова, нароўні з малдаўскай і расейскай, зьяўляецца адной з трох афіцыйных моў ПМР<ref name=Pr1 />. * [[Расея]] У выніку падзеяў [[крымскі крызіс (2014)|крымскага крызісу]] й наступнай [[расейская інтэрвэнцыя ва Ўкраіне (2014)|інтэрвэнцыі]] Расеі ва Ўкраіну 18 сакавіка Расеяй і самаабвешчанымі ўладамі паўвостраву Крым было зацьверджанае фактычнае далучэньне тэрыторыі паўвостраву Крым да Расеі. На месцы дэ-факта скасаванай [[Аўтаномная Рэспубліка Крым|Аўтаномнай Рэспублікі Крым]] Украіны ўладамі Расеі было абвешчанае ўтварэньне [[Рэспубліка Крым|Рэспублікі Крым]], адной зь дзяржаўных моваў якой стала ўкраінская мова<ref name=federal/>. Севастопальская меская рада (не ўваходзіць у Аўтаномную Рэспубліку Крым) расейскімі ўладамі пераўтвораная ў места фэдэральнага значэньня Севастопаль, якое паводле Канстытуцыі Расейскай Фэдэрацыі ня можа ўстанаўліваць дзяржаўную мову. За межамі Ўкраіны і Прыднястроўя статус украінскай мовы рэгулюе «Эўрапейская хартыя рэгіянальных моў»<ref name=autogenerated224 />. ''Статус рэгіянальнай мовы:'' * [[Румынія]]<ref name=autogenerated224 /> :* Жудэц ''Марамурэш'' :** 7 камунаў :* Жудэц ''Сучава'' :** 3 камуны :* Жудэц ''Караш-Сэвэрын'' :** 2 камуны :* Жудэц ''Тыміш'' :** 2 камуны * [[Малдова]] :* [[Аўтаномнае тэрытарыяльнае ўтварэньне з асаблівым прававым статусам Прыднястроўе|АТУ Прыднястроўе]]<ref name='ATU' /> * [[Славаччына]]<ref name=autogenerated224 /><ref name = karpatnews /><ref>[http://www.zbierka.sk/sk/predpisy/184-1999-z-z.p-4824.pdf Predpis č. 184/1999 Z. z. Zákon o používaní jazykov národnostných menšín] {{ref-sl}}</ref> :* 18 населеных пунктаў :* 68 населеных пунктаў (русінская) * [[Сэрбія]]<ref name=autogenerated224 /> :* [[Ваяводзіна|АК Ваяводзіна]] (русінская)<ref name = VOJVODINE>[http://dopuna.ingpro.rs/Aktuelni%20tekstovi/28259.htm Статут Аутономне Покрајине Војводине] {{ref-sr}}</ref> * [[Польшча]]<ref name=autogenerated224 /> * [[Харватыя]]<ref name="UMUCH" /> * [[Босьнія і Герцагавіна]]<ref name=autogenerated224 /> ''Мова нацменшасьці:'' * [[Чэхія]]<ref name="languages" /> === Рэлігійныя ўстановы і цэрквы === ==== Праваслаўныя цэрквы ==== Паводле артыкула 14 разьдзелу II «Памесны Сабор» Статуту аб кіраваньні [[Украінская праваслаўная царква Кіеўскага патрыярхату|Ўкраінскай праваслаўнай царквой Кіеўскага патрыярхату]] яе афіцыйнай мовай сабору і вядзеньня пратаколаў зьяўляецца ўкраінская мова<ref>[https://web.archive.org/web/20130528045643/http://cerkva.info/uk/statut.html СТАТУТ ПРО УПРАВЛІННЯ УКРАЇНСЬКОЇ ПРАВОСЛАВНОЇ ЦЕРКВИ КИЇВСЬКИЙ ПАТРІАРХАТ]{{ref-uk}}</ref>. Таксама ўкраінская выкарыстоўваецца як мова набажэнстваў, навучаньня, пропаведзяў, тэалягічнай і царкоўнай літаратуры<ref>[http://risu.org.ua/ua/index/blog/~ydorosh/48366/ Патріарх Філарет: Київський Патріархат проти другої державної мови] — Релігійно-інформаційна служба України {{ref-uk}}</ref> З 1919 году ўкраінская мова нароўні з царкоўнаславянскай зьяўляецца мовай набажэнстваў ва {{артыкул у іншым разьдзеле|Украінская аўтакефальная праваслаўная царква|Ўкраінскай аўтакефальнай праваслаўнай царкве|uk|Українська автокефальна православна церква}}<ref>[http://blyzhchedoboga.com.ua/ukrayinska-avtokefalna-pravoslavna-tserkva/ Українська Автокефальна Православна Церква] — Ближче до Бога, грудень 8, 2011 {{ref-uk}}</ref>. Украінская мова выкарыстоўваецца для правядзеньня набажэнстваў у некаторых парафіях ''Украінскае Праваслаўнае Царквы маскоўскага патрыярхату'', якая ўваходзіць у склад [[Расейская Праваслаўная Царква|Расейскай Праваслаўнай Царквы]] на правах самаўраднай царквы з правамі шырокай аўтаноміі<ref>[http://risu.org.ua/ua/index/all_news/orthodox/uoc/51223/ В УПЦ (МП) готові перейти на українську мову Богослужінь] — Релігійно-інформаційна служба України {{ref-uk}}</ref>. Украінская мова нароўні з [[Ангельская мова|ангельскай]] выкарыстоўваецца ва ''Ўкраінскай праваслаўнай царкве Канады'', якая зьяўляецца самаўраднай царквой у складзе [[Канстантынопальская праваслаўная царква|Канстантынопальскай праваслаўнай царквы]]<ref>[https://web.archive.org/web/20130918092650/http://stsophiemontreal.org/missionCommittee/UkrainianBrochure.pdf Українська Православна Катедра Святої Софії] {{ref-uk}}</ref> Украінскія супольнасьці [[Польская Праваслаўная Царква|Польскай Праваслаўнай Царквы]] ўжываюць украінскую мову ў чытаньні [[Біблія|Сьвятога Пісаньня]] і ў пропаведзі<ref>[https://web.archive.org/web/20140514123856/http://uaoc.net/2011/05/polska/ Польська православна церква стає … польськомовною] — Автокефалія {{ref-uk}}</ref>. ==== Ватыкан, Сьвяты Прастол і Каталіцкая Царква ==== Паводле першага пункту «Рашэньняў і пастаноў ухваленых Сынодам біскупаў ''Украінскае грэка-каталіцкай царквы'', які адбыўся ў [[Рым]]е ў дні з 24 верасьня па 8 кастрычніка 1939 году» Ўкраінская грэка-каталіцкая царква ў сваім набажэнстве выкарыстоўвае ўкраінскую мову, хоць яе афіцыйнай літургічнай мовай зьяўляецца царкоўна-славянская<ref>[http://risu.org.ua/ua/index/blog/~nykodym/40150/ Феномен літургійної мови] — Релігійно-інформаційна служба України {{ref-uk}}</ref>. === Міжнароднае тэле- і радыёвяшчаньне === Украінская мова выкарыстоўваецца шэрагам міжнародных дзяржаўных тэлеканалаў, сярод іх: * Закарпацкая абласная дзяржаўная тэлерадыёкампанія «''Тиса-1''» — украінскі дзяржаўны тэлеканал, заснаваны ў 1968 годзе{{Заўвага|Тут і далей: вяшчае на ўкраінскай мове з моманту стварэньня (калі не ўказана асобна іншага).}}<ref>[https://web.archive.org/web/20130205041230/http://www.tysa1.tv/index.php/home/pro-telekanal-tysa-1 Про нас] — Тиса {{ref-uk}}</ref>. * [[Голас Амэрыкі]] — амэрыканскі дзяржаўны тэлеканал, вяшчае на ўкраінскай мове з 1933 году<ref>[https://web.archive.org/web/20130308022403/http://ukrainian.voanews.com/info/about_us/1933.html Про нас] — Голос Америки {{ref-uk}}</ref>. * [[УТР]] (Дзяржаўная тэлерадыёкампанія Сусьветная служба «''Українське телебачення і радіомовлення''») — украінскі дзяржаўны тэлеканал, заснаваны ў 2003 годзе<ref>[https://web.archive.org/web/20130421085026/http://www.utr.tv/channel.html Державна телерадіокомпанія "Всесвітня служба «Українське телебачення і радіомовлення»] {{ref-uk}}</ref>. * [[Euronews]] — тэлеканал Эўрапейскага вяшчальнага саюзу, вядзе вяшчаньне на ўкраінскай мове з 2009 году<ref>[http://ua.euronews.com/distribution/ Мовлення] — Euronews {{ref-uk}}</ref>. * ''Перший Ukraine'' — украінскі дзяржаўны тэлеканал, заснаваны ў 2012 годзе<ref>[https://web.archive.org/web/20130415225009/http://firstua.com/uk/about Перший Ukraine. Про канал] {{ref-uk}}</ref>. Таксама ўкраінскаю вядуць сваё вяшчаньне такія прыватныя міжнародныя тэлеканалы, як: [[Міжнародны славянскі канал]], ''Інтер +'', ''1+1 International''. Украінскаю моваю вядзе радыёвяшчаньня шэраг дзяржаўных міжнародных радыёстанцыяў, сярод якіх: * ''Радыё Ватыкан'' — дзяржаўнае радыё Ватыкану, вядзе радыёвяшчаньне на ўкраінскай мове з 1939 году<ref name = RadioHist>[https://archive.is/20120707114731/daa-dxer.narod.ru/history.htm МІЖНАРОДНЕ РАДІОМОВЛЕННЯ УКРАЇНСЬКОЮ МОВОЮ. З ІСТОРІЇ]{{ref-uk}}</ref><ref name = RadioStat>[https://archive.is/20130407011133/daa-dxer.narod.ru/stations.htm МІЖНАРОДНЕ РАДІОМОВЛЕННЯ УКРАЇНСЬКОЮ МОВОЮ. РАДІОСТАНЦІЇ] {{ref-uk}}</ref>. * ''Сусьветная служба Радыё Румынія'' — дзяржаўнае радыё Румыніі, вядзе радыёвяшчаньне на ўкраінскай мове з 1941 году (рэгулярныя перадачы з 1994 году)<ref name = RadioHist/><ref>[https://web.archive.org/web/20120617115219/http://www.rri.ro/cat.shtml?lang=12&sec=111 Частоти] — Всесвітня служба Радіо Румунія {{ref-uk}}</ref>. * ''Радыё Прыднястроўя'' — дзяржаўнае радыё непрызнанай [[Прыднястроўская Малдаўская Рэспубліка|Прыднястроўскай Малдаўскай Рэспублікі]], створанае ў 1991 годзе<ref>[http://www.radiopmr.org/ Радио Приднестровья]{{ref-ru}}</ref>. * ''Польскае радыё для замежжа'' — дзяржаўнае радыё Польшчы, вядзе радыёвяшчаньне на ўкраінскай мове з 1992 году<ref name = RadioHist/><ref>[https://web.archive.org/web/20150222045206/http://www.polradio.pl/5/34/Artykul/84769 Polskie Radio dla Zagranicy] {{ref-pl}}</ref>. * ''[[Голас Расеі]]'' — дзяржаўнае радыё Расеі, вядзе радыёвяшчаньне на ўкраінскай мове з 2003 году (праграма «Мая Ўкраіна» Нацыянальнага радыё Ўкраіны, уласнае вяшчаньне з 2009 году)<ref name = RadioHist/><ref name = RadioStat/>. * ''Міжнароднае радыё Кітаю'' — дзяржаўнае радыё [[КНР]], украінскамоўны сайт быў запушчаны ў 2008 годзе<ref name = RadioStat/>. Таксама ўкраінскаю моваю вядуць міжнароднае радыёвяшчаньне прыватныя радыёстанцыі, такія як: [[Радыё Свабода]], ''[[Транссусьветнае радыё]] — Украіна'', ''Голас Бібліі'', ''Радыё Тэос'', ''Адвэнтысцкае сусьветнае радыё — Голас Надзеі''. == Глядзіце таксама == * [[Вуграруская мова]] * [[Мовы Ўкраіны]] * [[Русінская мова]] * [[Сьпіс Сўодэша для падляскае, беларускае і ўкраінскае моваў]] * [[Сьпіс Сўодэша для славянскіх моваў]] * [[Пераклады Бібліі на ўкраінскую мову]] == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|3}} == Літаратура == * Енциклопедія українознавства. У 10-х томах. / Головний редактор ''В. Кубійович''. — Париж; Нью-Йорк: Молоде життя, 1954—1989.{{ref-uk}} * Українська мова: Енциклопедія. — К.: Українська енциклопедія, 2000. {{ISBN|966-7492-07-9}}{{ref-uk}} * Словник української мови в 11-ти т. — К.: Наукова думка, 1970—1980.{{ref-uk}} * Словник української мови. У 20-ти т. / Український мовно-інформаційний фонд НАН України; за ред. ''В. М. Русанівського''. — Київ: Наукова думка, 2010. — Т.1. А — Б. — 911 с.{{ref-uk}} * Український орфографічний словник: понад 175 тис. слів / уклали: ''В. В. Чумак'' [та ін.]; за ред. ''В. Г. Скляренка''. — Вид. 9-е, переробл. і доповн. — Київ: Дніпро, 2009. — 1011 с — (Словники України). — {{ISBN|978-966-507-260-7}}{{ref-uk}} * Етимологічний словник української мови: В 7 т. / АН УРСР. Ін-т мовознавства ім. О. О. Потебні; Редкол. ''О. С. Мельничук'' (головний ред.) та ін. — К.: Наук. думка, 1982.{{ref-uk}} * Фразеологічний словник української мови у 2-х т.- К.:Наук. думка, 1993.{{ref-uk}} == Вонкавыя спасылкі == {{Interwiki|uk|ўкраінскай|}} {{Вікікнігі|Украінская мова}} {{Commons}} * {{YouTube|vnDt3Uly2RI|logo=1|Так буде українською}} * [http://sum.in.ua/ Тлумачальны «Слоўнік украінскай мовы» ў 11 т. (1970—1980)] {{ref-uk}} * [http://www.ulif.org.ua/dictua/ «Слоўнікі Ўкраіны on-line»: граматычны слоўнік, слоўнікі сынонімаў, антонімаў, фразэалёгіі]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{ref-uk}} * [http://www.internetpolyglot.com/russian/lessons-uk-ru Урокі ўкраінскай мовы на Інтэрнэт Паліглоце ] {{ref-ru}} * {{Спасылка|url=http://franklang.ru/44/index.php?option=com_content&view=category&id=31&Itemid=57|загаловак=Матэрыялы для засваеньня ўкраінскай мовы|копія=http://web.archive.org/web/20130522082321/http://franklang.ru/44/index.php?option=com_content&view=category&id=31&Itemid=57|мова=ru}} * [http://lcorp.ulif.org.ua/dictua/ Украінскі лінгвістычны партал] {{ref-uk}} * [http://litmisto.org.ua/?page_id=6961 Сучасная ўкраінская літаратурная мова] {{ref-uk}} {{Славянскія мовы}} {{Афіцыйныя мовы ў Расеі}} {{Абраны артыкул}} [[Катэгорыя:Украінская мова| ]] f2qjisofchkaqleeek83fcnhih6te8h Наліта 0 162555 2330738 2316948 2022-07-31T09:59:26Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |Імя = Наліта |клюб = [[Сэльта Віга|Сэльта]] |нумар = 9 |гады = 2005—2006<br/>2006—2008<br/>2008—2011<br/>2010—2011<br/>2011—2013<br/>2013<br/>2013—2016<br/>2016—2017<br/>2017—2020<br/>2020— |клюбы = [[Санлюкеньнё Санлюкар-дэ-Барамэда|Санлюкеньнё]]<br/>[[Эсіха (футбольны клюб)|Эсіха]]<br/>[[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна 2]]<br/>[[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]]<br/>[[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]]<br/>→ [[Гранада (футбольны клюб)|Гранада]] (арэнда)<br/>[[Сэльта Віга|Сэльта]]<br/>[[Манчэстэр Сіці]]<br/>[[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]]<br/>[[Сэльта Віга|Сэльта]] |гульні(галы) = 32 (24)<br/>71 (15)<br/>106 (29)<br/>2 (0)<br/>35 (12)<br/>17 (3)<br/>100 (39)<br/>19 (4)<br/>49 (7)<br/>75 (11) |нац гады = 2014— |нац зборная = {{Футбол Гішпанія|няма}} |нац гульні(галы) = 16 (6) |абнаўленьне(клюб) = 21 траўня 2022 |абнаўленьне(зборная) = 15 лістапада 2016 }} '''Мануэ́ль Агу́да Дура́н''' ({{мова-es|Manuel Agudo Durán}}), шырока вядомы як '''Налі́та''' ({{мова-es|Nolito}}; нарадзіўся 15 кастрычніка 1986 году, [[Санлюкар-дэ-Барамэда]], [[Гішпанія]]) — [[Гішпанія|гішпанскі]] футбаліст, нападнік клюбу «[[Сэльта Віга|Сэльта]]». У зборнай Гішпаніі дэбютаваў у 2014 годзе. == Кар’ера == === Клюбная === У юнацтве гуляў за невялічкія клюбы зь ніжэйшых дывізіёнаў. У 22 гады апынуўся ў «[[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёне]]». У першых сэзонах, праведзеных у [[Каталёнія|Каталёніі]], Наліта выступаў за другую каманду клюбу. 3 кастрычніка 2010 году Наліта дэбютаваў у [[Ля Ліга|Ля Лізе]] ў матчы супраць «[[Мальёрка Пальма|Мальёркі]]», выйшаўшы на замену [[Пэдра Радрыгес Ледэсма|Пэдра Радрыгесу]]<ref>[https://web.archive.org/web/20121024103903/http://soccernet.espn.go.com/report/_/id/302013?cc=5739 Nsue shocks Barca]. ESPN Soccernet</ref>. 10 лістапада гулец адкрыў лік у матчы супраць «[[Сэўта (футбольны клюб)|Сэўты]]» на Кубак Гішпаніі<ref>[https://web.archive.org/web/20121024193738/http://soccernet.espn.go.com/match/_/id/309641?cc=5739 Barcelona 5–1 Ceuta]. ESPN Soccernet</ref>. У канцы траўня 2011 году Наліта адхіліў прапанову «Барсэлёны» на складаньне прафэсійнага кантракту і падпісаў пяцігадовы кантракт з партугальскай «[[Бэнфіка Лісабон|Бэнфікай]]»<ref>[http://www.marca.com/2011/05/21/futbol/equipos/barcelona_b/1305974790.html Nolito confirma su fichaje por el Benfica]. Marca</ref>. Афіцыйны дэбют гульца прыпаў на хатні матч [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА|Лігі чэмпіёнаў]], дзе партугальскія «арлы» аказаліся мацней за турэцкі «[[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспор]]» зь лікам 2:0, на рахунку Наліта быў адзін з двух галоў. У матчы ў адказ Наліта таксама адзначыўся, гульня скончылася зь лікам 1:1. 29 студзеня 2013 году гулец вярнуўся ў Гішпанію, каб скончыць сэзон у арэндзе ў складзе «[[Гранада (футбольны клюб)|Гранады]]». 1 ліпеня 2013 году Наліта перабраўся ў гішпанскі клюб «[[Сэльта Віга|Сэльта]]». Пагадненьне падпісана на 4 гады. === Міжнародная === 7 лістапада 2014 году Наліта быў выкліканы ў [[Зборная Гішпаніі па футболе|зборную Гішпаніі]] на матч супраць [[Зборная Беларусі па футболе|зборнай Беларусі]], аднак на пляцоўцы не зьявіўся. Дэбют гульца прыпаў на таварыскі матч супраць [[Зборная Нямеччыны па футболе|зборнай Нямеччыны]], які адбыўся 18 лістапада 2014 году. == Дасягненьні == '''«Барсэлёна»''': * [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе|Чэмпіён Гішпаніі]]: 2011 '''«Бэнфіка»''': * Уладальнік [[Кубак футбольнай лігі Партугаліі|Кубка партугальскае лігі]]: 2012 '''«Сэвільля»''': * Пераможца [[Ліга Эўропы УЭФА|Лігі Эўропы]]: 2020 == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.bdfutbol.com/en/j/j300046.html Профіль] на BDFutbol * [http://www.futbolme.com/app.php/ficha-jugador/manuel-agudo-duran Профіль] на Futbolme * [http://www.soccerway.com/players/manuel-agudo-duran/62805/ Профіль] на сайце Soccerway {{Гішпанія на ЧЭ-2016}} [[Катэгорыя:Гішпанскія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Гішпаніі]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Санлюкеньнё» Санлюкар-дэ-Барамэда]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Эсіха»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Барсэлёна»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Бэнфіка» Лісабон]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Гранада»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Сэльта» Віга]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Манчэстэр Сіці»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Сэвільля»]] dyv9rc3eh4srxbk5k11d0614j07hmdw Музэй Міністэрства ўнутраных справаў Рэспублікі Беларусь 0 162557 2330515 2330420 2022-07-30T16:44:38Z Taravyvan Adijene 1924 /* Вонкавыя спасылкі */ Commons wikitext text/x-wiki {{Музэй |Назва = Музэй Міністэрства ўнутраных справаў Рэспублікі Беларусь |Выява = |Апісаньне выявы = |Філія = |Філіі = |Горад = Менск |Краіна = Беларусь |Тэматыка калекцыі = гістарычная |Велічыня калекцыі = |Плошча экспазыцыі = |Дата стварэньня = 24 кастрычніка |Год стварэньня = 1986 |Пасада дырэктара = |Дырэктар = Віялета Салодкая |Адрас = [[Вуліца Гарадзкі Вал (Менск)|вул. Гарадзкі Вал]], 7 |Сайт = http://mvd.gov.by/ru/main.aspx?guid=4141 |Шырата паўшар’е = паўночнае |Шырата градусаў = |Шырата хвілінаў = |Шырата сэкундаў = |Даўгата паўшар’е = усходняе |Даўгата градусаў = |Даўгата хвілінаў = |Даўгата сэкундаў = |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = }} [[Файл:Vitebsk Voivodeship flag during the reign of Sigismund III.jpg|значак|Экспазыцыя музэю]] '''Музэ́й Міністэ́рства ўну́траных спра́ваў Рэспу́блікі Белару́сь''' — музэй у Менску па адрасе [[Вуліца Гарадзкі Вал (Менск)|вул. Гарадзкі Вал]], 7. Адчынены ў 1986 року; экспазыцыя прысьвечаная гісторыі [[Праваахоўнікі|праваахоўных органаў]] на тэрыторыі сучаснай [[Беларусь|Беларусі]] ад часоў [[ВКЛ|Вялікага Княства Літоўскага]] да нашага часу. == Гісторыя == Музэй МУС быў створаны 24 кастрычніка 1986 паводле распараджэньня [[Савет Міністраў БССР|Савету Міністраў БССР]]. Першым дырэктарам стаў Міхаіл Жукоўскі. 1 верасьня 2005 року адбылося адкрыцьцё новай экспазыцыі пасьля рэстаўрацыі. == Экспазыцыя == Прадстаўленая гісторыя праваахоўных структураў часоў [[ВКЛ|Вялікага Княства Літоўскага]], [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], дзейнасьці міліцыі ў [[БССР]], у пэрыяд [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]], пры ліквідацыі наступстваў [[Чарнобыльская катастрофа|катастрофы на Чарнобыльскай АЭС]], на сучасным этапе. Уваход у музэй вольны. == Вонкавыя спасылкі == * [https://www.mvd.gov.by/ru/page/muzej-mvd-v-minske Зьвесткі]{{ref-ru}} на бачыне [[МУС Беларусі]] * [http://zviazda.by/2014/12/65552.html У музэі сумна ня будзе] // [[Зьвязда]] * [https://minsknews.by/muzey-mvd-gotovitsya-k-stoletiyu-belorusskoy-militsii/ Музэй МУС рыхтуецца да стагодзьдзя беларускай міліцыі]{{ref-ru}} {{Музэі Менску}} [[Катэгорыя:Музэі Менску]] [[Катэгорыя:Міністэрства ўнутраных справаў Рэспублікі Беларусь]] snfk247helrw1dreyq0xyuw32qhqgdx Міхаіл Якімовіч 0 163109 2330736 2186647 2022-07-31T09:44:22Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Цёзкі}} {{Гандбаліст |Імя = Міхаіл Якімовіч |выява = |шырыня = |дата нараджэньня = {{Нарадзіўся|13|1|1967|1}} |горад = [[Слуцак]] |краіна = [[БССР]] |рост = 187 см |вага = 93 кг |пазыцыя = [[Паўсярэдні (гандбол)|левы паўсярэдні]] |клюб = |нумар = |моладзевыя клюбы = |моладзевыя гады = |клюбы = [[СКА Менск]]<br>[[Тэка Кантабрыя]]<br>[[Сан Антоніё (гандбольны клюб)|Портлянд Сан Антоніё]] |гады = 1984—1992<br>1992—1999<br>1999—2004 |гульні (галы) = <br><br> |нац зборная = {{Гандбол|СССР}}<br>[[Аб’яднаная алімпійская зборная|Аб’яднаная зборная]]<br>{{Гандбол|Беларусь}} |нац гады = 1987—1991<br>1992<br>1992—1995 |нац гульні (галы) = 117 (?)<br>7 (29)<br>41 (231)<ref>{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 3 студзеня 2014|url = http://handball.by/%D0%98%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F-%D1%87%D0%B5%D0%BC%D0%BF%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D1%82%D0%BE%D0%B2-%D0%A0%D0%91/%D0%9C%D1%83%D0%B6%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F-%D0%BD%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B0.html|загаловак = Мужская национальная команда|фармат = |назва праекту = |выдавец = [[Беларуская фэдэрацыя гандболу]]|дата доступу = 6 лютага 2015|мова = ru|камэнтар = }}</ref> |трэнэрскія гады = |трэнэрскія клюбы = |абнаўленьне (клюб) = |абнаўленьне (зборная) = 6 лютага 2015 }} {{Мэдалі |шырыня = 255пкс |фатаграфія = |мэдалі = {{турнір|[[Летнія Алімпійскія гульні|Алімпійскія гульні]]}} {{мэдаль|Золата|[[Летнія Алімпійскія гульні 1992 году|Барсэлёна-1992]]|[[Гандбол на летніх Алімпійскіх гульнях 1992 году|Аб’яднаная зборная]]}} {{турнір|[[Чэмпіянат сьвету па гандболе сярод мужчынаў|Чэмпіянаты сьвету]]}} {{мэдаль|Срэбра|[[Чэмпіянат сьвету па гандболе сярод мужчынаў 1990 году|Чэхаславаччына-1990]]|Зборная СССР}} }} '''Міхаі́л Іва́навіч Якімо́віч''' ({{н}} 13 студзеня 1967 году<ref>{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://www.noc.by/chempiony-olimpijskih/yakimovich|загаловак = ЯКИМОВИЧ Михаил Иванович (гандбол) |фармат = |назва праекту = Чемпионы Олимпийских игр|выдавец = [[Нацыянальны алімпійскі камітэт]]|дата доступу = 6 лютага 2015|мова = en|камэнтар = }}</ref>, [[Слуцак]], [[БССР]], [[СССР]]) — [[беларус]]кі [[Гандбол|гандбаліст]], алімпійскі чэмпіён 1992 року ў складзе [[Аб’яднаная алімпійская зборная|Аб’яднанай каманды СНД]], чэмпіён сьвету 1990 року ў складзе [[Мужчынская зборная СССР па гандболе|зборнай СССР]]. == Кар’ера == Скончыў [[БДУФК|Беларускі інстытут фізычнай культуры]]<ref>{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_biography/132167/%D0%AF%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87|загаловак = Якимович, Михаил Иванович|фармат = |назва праекту = Большая биографическая энциклопедия|выдавец = [[Яндекс]]|дата доступу = 6 лютага 2015|мова = ru|камэнтар = }}</ref>. За савецкім часам Міхаіл Якімовіч выступаў за менскі [[СКА Менск|СКА]]. З 1992 гуляў у Гішпаніі за клюбы «[[Тэка Кантабрыя]]» і [[Сан Антоніё (гандбольны клюб)|«Портлянд» Сан Антоніё]]. З усімі трыма клюбамі ён выйграваў [[Ліга чэмпіёнаў ЭГФ|Лігу чэмпіёнаў]], што акрамя яго дагэтуль паўтарылі яшчэ толькі два гульцы: [[Матэа Гаральда]] ды [[Хасэ Хавіер Амбрадас]] (абодва — Гішпанія). На [[Чэмпіянат сьвету па гандболе сярод мужчынаў 1990 году|Чэмпіянаце сьвету 1990 року ў Чэхаславаччыне]] Міхаіл Якімовіч стаў чэмпіёнам сьвету ў складзе [[Мужчынская зборная СССР па гандболе|зборнай СССР]], а праз два гады стаў [[Летнія Алімпійскія гульні 1992 году|алімпійскім чэмпіёнам]] у складзе [[Аб’яднаная алімпійская зборная|Аб’яднанай зборнай]]. Пасьля развалу СССР выступаў за [[Мужчынская зборная Беларусі па гандболе|беларускую зборную]], зь якой мэдалёў не здабываў, аднак вызначаўся ў пэрсанальных катэгорыях, стаўшыся трэцім бамбардырам на [[Чэмпіянат сьвету па гандболе 1995 году|Чэмпіянаце сьвету 1995 року]]<ref>[https://web.archive.org/web/20160613175005/http://perso.wanadoo.es/e/chorchepj/balonman/Bmalineacionesganad.txt Base d’informazión esportiva]</ref>. == Узнагароды == * Алімпійскі чэмпіён-1992 * Срэбны прызэр чэмпіянату сьвету-1990 * Уладальнік [[Эўрапейскі кубак па гандболе|Кубка эўрапейскіх чэмпіёнаў]]-1987, 1989, 1990 ([[СКА Менск]]), 1994 («[[Тэка Кантабрыя]]»), 2001 ([[Сан Антоніё (гандбольны клюб)|«Портлянд» Сан Антоніё]]) * Уладальнік [[Кубак кубкаў ЭГФ|Кубка кубкаў эўрапейскіх краінаў]]-1988 (СКА Менск), 1998 («Тэка Кантабрыя»), 2000, 2004 («Портлянд» Сан Антоніё) * Уладальнік [[Супэркубак ЭГФ|Супэркубка Эўропы]]-1989 (СКА Менск), 2000 («Портлянд» Сан Антоніё) * Уладальнік [[Кубак ЭГФ|Кубка ЭГФ]]-1993 * Двухразовы чэмпіён СССР (1988, 1989), срэбны (1987, 1990, 1992) і бронзавы (1991) прызэр * Двухразовы чэмпіён Гішпаніі (1993, 1994) у складзе каманды «Тэка Кантабрыя», срэбны (1999) і бронзавы (1995) прызэр у складзе «Портлянд» Сан Антоніё * Уладальнік Супэркубка Гішпаніі (1993—1995, 2002, 2003) у складзе каманды «Тэка Кантабрыя» * [[Заслужаны майстар спорту]] СССР (1992) * Ганаровы грамадзянін Слуцку == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20160304210610/http://www.noc.by/chempiony-olimpijskih/yakimovich Профіль]{{ref-ru}} на бачыне [[Нацыянальны алімпійскі камітэт|Нацыянальнага алімпійскага камітэту]] * [https://web.archive.org/web/20091012213430/http://www.geocities.com/Colosseum/Field/3190/jakimov.htm Жыцьцяпіс і статыстыка]{{ref-es}} {{Аб’яднаная гандбольная каманда на Алімпіядзе-1992}} {{Беларусь на ЧЭ-1994 па гандболе}} {{Беларусь на ЧС-1995 па гандболе}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Якімовіч, Міхаіл Іванавіч}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Слуцку]] [[Катэгорыя:Беларускія гандбалісты]] [[Катэгорыя:Савецкія гандбалісты]] [[Катэгорыя:Гандбалісты на летніх Алімпійскіх гульнях 1992 году]] [[Катэгорыя:Алімпійскія чэмпіёны па гандболе]] [[Катэгорыя:Чэмпіёны летніх Алімпійскіх гульняў 1992 году]] [[Катэгорыя:Алімпійскія чэмпіёны Аб’яднанай каманды]] [[Катэгорыя:Гандбалісты СКА Менск]] [[Катэгорыя:Гандбалісты зборнай СССР]] [[Катэгорыя:Гандбалісты зборнай Беларусі]] [[Катэгорыя:Заслужаныя майстры спорту СССР]] [[Катэгорыя:Чэмпіёны СССР па гандболе]] [[Катэгорыя:Чэмпіёны і чэмпіёнкі Гішпаніі па гандболе]] [[Катэгорыя:Выпускнікі Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэту фізычнай культуры]] 31fs7596ceoijprji6x5tcrrf2b9vkc У тумане (фільм, 2012) 0 165685 2330438 2189645 2022-07-30T12:45:02Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Фільм | назва = «У тумане» | арыгназва = {{мова-ru|В тумане|скарочана}} | выява = In the Fog poster.jpg | памер = | подпіс = | жанр = [[драма]] | рэжысэр = [[Сяргей Лазьніца]] | прадусар = [[Гайна Дэкерт]]<br />[[Рычард МакКалум]] | сцэнарыст = [[Васіль Быкаў]], Сяргей Лазьніца | дыктар = | ролі = [[Уладзімер Сьвірскі]]<br />[[Уладзіслаў Абашын]]<br />[[Сяргей Колесаў]] | кампазытар = | апэратар = [[Алег Муту]] | мантаж = | вытворчасьць = [[Беларусьфільм]]<br />[[MA.JA.DE Fiction]]<br />[[Rija Films]]<br />[[Lemming Film]]<br />[[GP Cinema Company]] | дата = 2012 | час = 127 хвілін | мова = [[расейская мова|расейская]] | краіна = {{сьцяг Беларусі}} [[Беларусь]]<br />{{сьцяг Нямеччыны}} [[Нямеччына]]<br />{{сьцяг Расеі}} [[Расея]]<br />{{сьцяг Латвіі}} [[Латвія]]<br />{{сьцяг Нідэрляндаў}} [[Нідэрлянды]] | бюджэт = 2 млн. [[эўра]]<ref>http://www.webcitation.org/6AmX1NiVb Сергей Лозница приступает к подготовительному этапу работы над вторым игровым фильмом «В тумане»</ref> | прыбытак = | папярэдні = «[[Шчасьце маё]]» (2010) | наступны = «[[Майдан (фільм)|Майдан]]» (2014) | сайт = | imdb = 2325741 }} '''«У тума́не»''' — ваенная кінадрама 2012 году, зьнятая [[рэжысэр]]ам [[Сяргей Лазьніца|Сяргеем Лазьніцам]] паводле [[У тумане (раман)|аднайменнага рамана]] [[Васіль Быкаў|Васіля Быкава]]. Стала 2-м экранізаваньнем рамана пасьля [[У тумане (фільм, 1992)|фільма 1992 року]], зьнятага рэжысэрам Сяргеем Лінковым. Карціна ўдзельнічала ў асноўным конкурсе [[65 Канскі кінафэстываль|65-га]] [[Канскі кінафэстываль|Канскага кінафэстывалю]] (Францыя). Фільм быў узнагароджаны спэцыяльным прызам [[Міжнародная фэдэрацыя кінапрэсы|Міжнароднай фэдэрацыі кінапрэсы]] (Парыж). Правы на сусьветны продаж стужкі набыло нямецкае прадпрыемства «Запалкавая фабрыка» ([[Кёльн]])<ref name="ж"/>. == Сюжэт == 1942 рок. Беларусь акупаваная нямецкімі войскамі. Пад час расьсьледаваньня справы аб падрыве цягніка немцы арыштоўваюць чыгуначнага абходчыка Сушчэню, але за тым нечакана адпускаюць. Мясцовыя жыхары пачынаюць падазраваць таго ў супрацоўніцтве з акупантамі. Двое партызан адводзяць Сушчэню ў лес, дзе зьбіраюцца забіць яго як здрадніка. Але на шляху ў прызначанае месца партызаны трапляюць у пастку [[гестапа]]ўцаў, якія выкарыстоўвалі Сушчэню як прынаду, каб злавіць партызан. У выніку бойкі паміж партызанамі й гестапаўцамі адзін партызан гіне, другога паранілі. Сушчэня застаецца зь ім сам-насам і ў яго зьяўляецца шанец даказаць сваю невінаватасьць. Аднак, гісторыя для ўсіх мае трагічны канец. == У ролях == * [[Уладзімер Сьвірскі]] — ''чыгуначны абыходчык Сушчэня'' * [[Уладзіслаў Абашын]] — ''партызан Сьвідраў'' * [[Сяргей Колесаў]] — ''партызан Войцік'' * [[Сяргей Рускін]] — ''паліцай'' * [[Цімафей Трыбунцаў]] — ''паліцай'' * [[Барыс Каморзін]] — ''паліцай'' * [[Міхаіл Яўланаў]] — ''паліцай'' * [[Ігар Хрыпуноў]] — ''Міроха'' * [[Кірыла Пятроў]] — ''Карабан'' * [[Дзьмітры Быкоўскі]] — ''Ярашэвіч'' * [[Надзея Маркіна]] — ''маці Бурава'' * [[Улад Іваноў]] — ''Гросмеер'' * [[Юлія Перасільд]] — ''Анэля'' == Узнагароды == * «Золата Лістапада» 2012 году — галоўная ўзнагарода 18-га кінафэстывалю [[Лістапад (кінафэстываль)|«Лістапад»]] (Беларусь). * Прыз [[Міжнародная фэдэрацыя кінапрэсы|Міжнароднай фэдэрацыі кінапрэсы]] за лепшы фільм асноўнага конкурсу на 65-м [[Канскі кінафэстываль|Канскім кінафэстывалі]] (Францыя). * Гран-Пры 6-га [[Кінафэстываль Люстэрка|кінафэстывалю «Люстэрка»]] імя А.Таркоўскага ([[Іванава (Іванаўская вобласьць)|Іванава]], Расея). * Галоўны прыз (Залаты абрыкос) за лепшы фільм на Ерэванскім міжнародным кінафэстывалі «[[Залаты абрыкос]]» (Армэнія)<ref>https://web.archive.org/web/20120818133225/http://www.gaiff.am/en/news/2012/07/15/15.07.2012</ref>. * Галоўны прыз 3-га Адэскага міжнароднага кінфэстывалю (Украіна) за лепшы фільм. == Здымкі == У 2001 годзе рэжысэр Сяргей Лазьніца атрымаў дазвол на экранізаваньне рамана «У тумане» ад [[Васіль Быкаў|Васіля Быкава]]. Здымкі праходзілі ў Латвіі цягам 28 дзён<ref name="ж">{{Артыкул|аўтар=Вольга Чайкоўская.|загаловак=Даеш Каны|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/pril/article.php?id=96397|выданьне=Жырандоля|тып=|год=21 красавіка 2012|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/pril/?id=26&prilid=96381 14 (143)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/96379/21kras-3.indd.pdf 3]|issn=}}</ref>. Пры здымках дапусьцілі памылку. Каля ўваходу ў Райхскамісарыят, адкуль адпускалі Сушчэню, віселі сьцягі [[Трэці рэйх|Трэцяга рэйху]] зь левабаковай [[свастыка]]й, хоць Трэці Райх выкарыстоўваў на сваім сьцягу правабаковую свастыку. == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Фільмы паводле твораў Васіля Быкава}} [[Катэгорыя:Фільмы 2012 году]] [[Катэгорыя:Фільмы пра Другую сусьветную вайну]] [[Катэгорыя:Беларускія ваенныя фільмы]] [[Катэгорыя:Нямецкія фільмы]] [[Катэгорыя:Нідэрляндзкія ваенныя фільмы]] [[Катэгорыя:Латыскія фільмы]] [[Катэгорыя:Расейскія фільмы]] jv8u7lj4mb1348t6new9kunq8hgw9iz Дабрапольле 0 166355 2330663 2303817 2022-07-31T03:21:55Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Украіна |Назва = Дабарапольле |Статус = места |Назва ў родным склоне = Дабрапольля |Назва ўкраінскай мовай = Добропілля |Герб = Dobropillya_gerb.png |Сьцяг = Flag of Dobropillia.svg |Гімн = |Дата заснаваньня = 1840-я |Першыя згадкі = |Статус з = 1953 |Магдэбурскае права = |Былыя назвы = Парасковіеўка |Вобласьць = [[Данецкая вобласьць|Данецкая]] |Аўтаномная рэспубліка = |Раён = [[Дабрапольскі раён|Дабрапольскі]] |Сельская рада = |Мэр = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = Віктар Дзерыпаска |Плошча = 11.89 |Крыніца плошчы = |Вышыня = 139 |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 30883 |Год падліку колькасьці = 2014 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref>[http://www.ukrstat.gov.ua/druk/publicat/kat_u/2013/sb/06_13/sb_nnas_2012.zip Державний комітет статистики України. Чисельність наявного населення України на 1 січня 2013 року, Київ-2013 (pdf)]</ref> |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = {{Падзеньне}} |Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = 64182 |Год падліку колькасьці аглямэрацыі = |Крыніца колькасьці аглямэрацыі = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = [[расейцы]], [[украінцы]], [[беларусы]], [[татары]] |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Паштовыя індэксы = 85000—85009 |Тэлефонны код = +380-6277 |КОАТУУ = 1411500000 |Аўтамабільны нумарны знак = AH, КН / 05 |Выява = Dobropillia-station.JPG |Апісаньне выявы = Чыгуначны прыпынак у Дабрапольлі |Шырата градусаў = 48 |Шырата хвілінаў = 08 |Шырата сэкундаў = 28 |Даўгата градусаў = 37 |Даўгата хвілінаў = 04 |Даўгата сэкундаў = 58 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Сайт = [http://radadobropillya.org/ua/ Мескі сайт] }} '''Дабрапольле''' ({{мова-uk|Добропілля}}) — [[места]] абласнога падпарадкаваньня ва [[Украіна|Ўкраіне]], у [[Данецкая вобласьць|Данецкае вобласьці]]. Месца знаходжаньня раённае ўправы [[Дабрапольскі раён|Дабрапольскага раёну]]. Места разьмешчанае на ўсход ад [[Данецк]]у на 58 км. Меская рада кіруе акрамя местам Дабрапольле мястэчкамі Беліцкае й Белазёрскае. == Час заснаваньня == Першае вядомае паселішча на месцы месты быў хутар Парасковіеўка. Гэта было дзесьці ў 1840-я гадах. Стан места Дабрапольле атрымала ў 1953 року. == Меская гаспадарка == Найбольш высокаразьвіта пераапрацоўка каменнага вугля. Ёсьць вытворчасьць будматэрыялаў, харчовая прамысловасьць (хлебазавод, малочны завод), завод вытворчасьці кармоў для жывёлы. У месьце ёсьць лякарня, 7 мэдпунктаў, 8 сярэдніх школаў, 2 кінатэатры, 2 палацы культуры, 6 бібліятэк, 2 паркі адпачынку. == Насельніцтва == Насельніцтва места складае 35 977 жыхароў (2006). Разам з падпарадкаванымі мескае радзе Дабрапольля мястэчкамі агульная колькасьць жыхароў складае 72 817 чалавек. На пачатак 2004 году насельніцтва складала— 34,5 тыс. чалавек. Пад час перапісу Ўкраіны 2001 году насельніцтва Дабрапольля было 35 977 асобаў, зь якіх 38,50% вызначылі роднаю моваю [[Украінская мова|ўкраінскую]], 60,97% — [[Расейская мова|расейскую]], 0,14% — [[беларуская мова|беларускую]], 0,02% — [[Армянская мова|армянскую]] й [[Малдаўская мова|малдаўскую]], 0,01% — [[Баўгарская мова|баўгарскую]], [[Нямецкая мова|нямецкую]], [[Польская мова|польскую]], [[Румынская мова|румынскую]] й [[Грэцкая мова|грэцкую]] мовы<ref>[http://database.ukrcensus.gov.ua/MULT/Database/Census/databasetree_uk.asp Розподіл населення за рідною мовою на ukrcensus.gov.ua]</ref>. Народны склад насельніцтва места Дабрапольле па стане на 2001 рок<ref>[https://web.archive.org/web/20070213092341/http://donetskstat.gov.ua/census/census.php?ncp=11 Національний склад та рідна мова населення Донецької області. Розподіл постійного населення за найбільш численними національностями та рідною мовою по міськрадах та районах.]</ref> {| class="standard" | align="center" style="background:#f0f0f0;"| | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''колькасьць''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''частка, %''' |- | [[украінцы]] ||51 942||71,3 |- | [[расейцы]] ||18 824||25,9 |- | [[беларусы]] ||766||1,1 |- | [[татары]] ||304||0,4 |- | [[грэкі]] ||116||0,2 |} == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [https://web.archive.org/web/20150726221431/http://imsu-doneck.info/mista-i-sela-doneckoi-oblasti/dobropilskyj-rajon/dobropillja-c.html Добропілля&nbsp;— Інформаційно-пізнавальний портал | Донецька область у складі УРСР] (На основі матеріалів енциклопедичного видання про історію міст та сіл України, том&nbsp;— Історія міст і сіл Української РСР. Донецька область.&nbsp;— К.: Головна редакція УРЕ АН УРСР, 1970.&nbsp;— 992 с.) * ''Подолян В. В.'' Слово про Добропілля: роки, події, люди / В.&nbsp;В.&nbsp;Подолян.&nbsp;— Донецьк: Престиж-party, 2009.&nbsp;— 367 * [http://army.unian.ua/928457-pislya-obstrilu-dobropillya-gradom-teroristiv-bilya-ovochebazi-lishilosya-13-voronok-i-tri-snaryadi.html] * [http://texty.org.ua/pg/news/devrand/read/54130/Terorysty_vykorystaly_Grad_dla_obstrilu_mista_Dobropilla] * [http://espreso.tv/news/2015/03/11/u_dobropilli_na_donechchyni_znesly_pamyatnyk_leninu] * [https://web.archive.org/web/20070311062510/http://www.ukrcensus.gov.ua/results/total_population1/structure_population/sel_1.php/?box=1.1W&data1=1&k_t=14&rn=14115&out_type=&id=&data=1&botton=cens_db Офіційний сайт Всеукраїнського перепису населення: Добропільська міськрада] * [http://dobrepole.com.ua/ Життя Добропільського краю&nbsp;— події, інформація] * [http://espreso.tv/news/2014/09/09/u_dobropilli_miscevi_meshkanci_razom_z_miliciyeyu_stvoryuyut_zahony_samooborony_dlya_protydiyi_terorystam У Добропіллі місцеві мешканці разом з міліцією створюють загони самооборони для протидії терористам] * [http://w1.c1.rada.gov.ua/pls/z7503/A005?rdat1=22.03.2014&rf7571=8402 Картка на сайті ВР] {{Данецкая вобласьць}} [[Катэгорыя:Дабрапольле| ]] ogdrxvjt6jph92sq4ji42l1oju92nui Харцыск 0 166462 2330462 2305328 2022-07-30T13:53:34Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Украіна |Назва = Харцыск |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Харцыску |Арыгінальная назва = Харцизьк |Герб = Coat of Arms of Khartsyzk.svg |Сьцяг = Flag_of_Khartsyzk.svg |Гімн = |Дата заснаваньня = 1869 |Першыя згадкі = |Статус з = 1938 |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Данецкая вобласьць|Данецкая]] |Аўтаномная рэспубліка = |Раён = |Сельсавет = |Мэр = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = Валеры Дубовы |Плошча = 19.3 |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 57860 |Год падліку колькасьці = 2017 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = |Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = |Год падліку колькасьці аглямэрацыі = |Крыніца колькасьці аглямэрацыі = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Паштовыя індэксы = 86700—86780 |Тэлефонны код = |КОАТУУ = 1415000000 |Аўтамабільны нумарны знак = |Выява = Ab foto 2005 harcizsk 01.jpg |Апісаньне выявы = Ібэрскі храм |Шырата градусаў = 48 |Шырата хвілінаў = 2 |Шырата сэкундаў = 34 |Даўгата градусаў = 38 |Даўгата хвілінаў = 8 |Даўгата сэкундаў = 33 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Сайт = [http://khartsyzk-rada.gov.ua/ukr/ Харцыская рада] }} '''Харцыск''' ({{мова-uk|Харци́зьк}}) — [[места]] абласнога падпарадкаваньня ў [[Данецкая вобласьць|Данецкай вобласьці]] [[Украіна|Ўкраіны]]. Атрымала статус места ў 1938 годзе. Мае добраразьвітую прамысловасьць. == Насельніцтва == Колькасьць насельніцтва на 2011 год — 60 016 асобаў. За 2010 год насельніцтва скарацілася на 594 чалавекі.<ref>[http://www.ukrstat.gov.ua/druk/katalog/nasel/chnas.zip Збірка «Чисельність наявного населення України на 1 січня 2011 року»]</ref> [[Украінская мова|Украінскую мову]] падчас перапісу 2001 року назвалі роднаю 16,3% насельніцтва. Гістарычныя зьмены насельніцтва места (без найбліжэйшых сёлаў, што падпарадкоўваюцца мескае радзе Харцыску)<ref>http://pop-stat.mashke.org/ukraine-cities.htm</ref> * XIX стагодзьдзе: 1897 год — 674 чалавекі * XX стагодзьдзе: 1926 год — 5100 чалавек; 1931 год — 8323 чалавекі; 1939 год — 13 622 чалавекі; 1959 год — 33 641 чалавек; 1970 год — 51 076 чалавек; 1979 год — 57 559 чалавек; 1981 год — 63 000 чалавек; 1989 год — 67 916 чалавек * XXI стагодзьдзе: 2001 год — 64 175 чалавек; 2005 год — 62 263 чалавекі; 2014 год — 58 641 чалавек Нацыянальны склад насельніцтва Харцыску за 2001 год<ref>[https://web.archive.org/web/20070213092341/http://donetskstat.gov.ua/census/census.php?ncp=11 Національний склад та рідна мова населення Донецької області. Розподіл постійного населення за найбільш численними національностями та рідною мовою по міськрадах та районах]</ref> {| class="wikitable" | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Нацыянальнасьць''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Колькасьць''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Частка, %''' |- | [[украінцы]] ||59 615||52,4 |- | [[расейцы]] ||50 129||44,1 |- | [[беларусы]] ||1043||0,9 |- | [[армяне]] ||342||0,3 |- | [[грэкі]] ||321||0,3 |- | [[грузіны]] ||254||0,2 |} == Мінулае== Назва места паходзіць ад татарскага слова «харцізі». Гэтым словам называлі зьбеглых сялянаў з Рэчы Паспалітае й Расеі, што сяліліся на мяжы паміж Татарскім царствам і Рэччу Паспалітаю-Расеею. === Захоп места Расеяй === 13 красавіка 2014 року места Харцыск было захоплена прыхільнікамі далучэньня да Расеі.<ref name="Лук'янов">[http://www.pravda.com.ua/news/2014/04/13/7022290/ У Харцизьку «зелені чоловічки» захопили міськраду. «Регіонал» з ними] Українська правда, 13 квітня 2014&nbsp;р.</ref> 14 лістапада 2014 году Харцыск быў прызнаны Ўкраінай страчаным. Цяпер там пануюць улады т. зв. [[ДНР]]<ref>[http://zakon4.rada.gov.ua/laws/show/1085-2014-%D1%80 Кабінет міністрів України. Розпорядження від 7 листопада 2014 р. № 1085-р]</ref> == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://khartsizsk.com/ «Увесь Харцыск»] — выстава ў сеціве места Харцыск * [https://web.archive.org/web/20110901054625/http://sobes.org.ua/ Пошук працы ў Харцыску] * [https://web.archive.org/web/20150726212037/http://imsu-doneck.info/mista-i-sela-doneckoi-oblasti/harcyzk.html Харцизьк&nbsp;— Інформаційно-пізнавальний портал | Донецька область у складі УРСР] (На основі матеріалів енциклопедичного видання про історію міст та сіл України, том&nbsp;— Історія міст і сіл Української РСР. Донецька область.&nbsp;— К.: Головна редакція УРЕ АН УРСР, 1970.&nbsp;— 992 с.) * [http://www.unn.com.ua/uk/news/1376614-boyoviki-z-minometiv-obstrilyali-khartsizk Расейцы зь мінамётаў абстралялі Харцыск] {{Данецкая вобласьць}} [[Катэгорыя:Харцыск| ]] kab8ba9n8688vpcumb2fhtpay6dyru0 Дакучаеўск 0 166599 2330665 2303820 2022-07-31T03:26:52Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Украіна |Назва = Дакучаеўск |Статус = места |Назва ў родным склоне = Дакучаеўску |Назва ўкраінскай мовай = Докучаєвськ |Герб = Coat of arms of Dokuchaievsk.gif |Сьцяг = Dokuchaevsk prapor.png |Гімн = |Дата заснаваньня = 1912 |Першыя згадкі = 1840 |Статус з = 21 чэрвеня 1954 |Магдэбурскае права = |Былыя назвы = Далынтарама, Александрынка, Аленаўскія кар’еры |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Данецкая вобласьць|Данецкая]] |Аўтаномная рэспубліка = |Раён = |Сельсавет = |Мэр = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = Ігар Скарбілін |Плошча = 11.9 |Крыніца плошчы = |Вышыня = 135 |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 23733 |Год падліку колькасьці = 2013 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref>[http://www.ukrstat.gov.ua/druk/publicat/kat_u/2013/sb/06_13/sb_nnas_2012.zip Державний комітет статистики України. Чисельність наявного населення України на 1 січня 2013 року, Київ-2013 (pdf)]</ref> |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = {{Падзеньне}} |Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = |Год падліку колькасьці аглямэрацыі = |Крыніца колькасьці аглямэрацыі = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = [[украінцы]] — 66,6%, [[расейцы]] — 28,2%, [[беларусы]] — 0,5% |Год падліку нацыянальнага складу = 2001 |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Паштовыя індэксы = 85740-85746 |Тэлефонны код = +380-6275 |КОАТУУ = 1411600000 |Аўтамабільны нумарны знак = AH, КН / 05 |Выява = Федоренко._церковь_в_Докучаевске.jpg |Апісаньне выявы = Царква ў Дакучаеўску |Шырата градусаў = 47 |Шырата хвілінаў = 45 |Шырата сэкундаў = 07 |Даўгата градусаў = 37 |Даўгата хвілінаў = 40 |Даўгата сэкундаў = 42 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Сайт = [http://dokuchaevsk-rada.gov.ua/ Дакучаеўская меская рада] }} ''' Докуча́еўск ''' ({{мова-uk|Докучаєвськ}}) — места абласнога падпарадкаваньня ў [[Данецкая вобласьць|Данецкай вобласьці]] [[Украіна|Ўкраіны]], за 40 км на поўдзень ад [[Данецк]]у. Раней было ў складзе Валнаваскага раёну. Места атрымала назву ад прыродазнаўцы Васіля Дакучаева. Насельніцтва — 24,4 тыс. чалавек (2006). == Мінулае == Заснаванае места ў 1912 року. На пачатку называлася '''Аленаўскія кар’еры'''. Статус места атрымала ў 1954 року. Заснаванае ў сувязі з разьвіцьцём здабычы вапны. == Насельніцтва == У 1939 г. тут жыло 9,2 тыс. асобаў, у 1959 г. — 16,8 тыс. асобаў, у 2011 г. — 23,726 тыс. асобаў. Падчас перапісу 2001 году ў месьце жыло 24 142 асобы, зь іх 27,32% сказалі, што для іх родная мова [[Украінская мова|ўкраінская]], 72,13% — [[Расейская мова|расейская]], 0,14% — [[армянская мова|армянская]] й [[грэцкая мова|грэцкая]], 0,04% — [[беларуская мова|беларуская]], 0,03% — [[малдаўская мова|малдаўская]] й [[баўгарская мова|балгарская]] ды [[гагавуская мова|гагавуская]]<ref>[http://database.ukrcensus.gov.ua/MULT/Database/Census/databasetree_uk.asp Розподіл населення за рідною мовою на ukrcensus.gov.ua]</ref>. Нацыянальны склад паводле перапісу 2001 року<ref>[https://web.archive.org/web/20070213092341/http://donetskstat.gov.ua/census/census.php?ncp=11 Національний склад та рідна мова населення Донецької області. Розподіл постійного населення за найбільш численними національностями та рідною мовою по міськрадах та районах.]</ref> {| class="standard" | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Нацыянальнасьць''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Колькасьць''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Частка, %''' |- | [[украінцы]] ||16 665||66,6 |- | [[расейцы]] ||7053||28,2 |- | [[грэкі]] ||533||2,1 |- | [[малдаване]] ||240||1,0 |- | [[беларусы]] ||128||0,5 |} == Прамысловасьць == Мае найбольшы ў Эўропе вапнадаламітны камбінат, аўтатранпартнае прадпрыемства. == Культура == Мае 6 школаў, палац культуры, зьвярынец, стадыён, 8 бібліятэк, лякарня. == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [http://w1.c1.rada.gov.ua/pls/z7503/A005?rdat1=22.03.2014&rf7571=8409 Картка на старонкі] {{Данецкая вобласьць}} [[Катэгорыя:Дакучаеўск| ]] 7089nhnmar3l8zk4vqj971rpa44sm80 Шахцёрск 0 166607 2330484 2312257 2022-07-30T15:06:52Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Украіна |Назва = Шахцёрск |Статус = места |Назва ў родным склоне = Шахцёрску |Арыгінальная назва = Шахтарськ |Герб = Shahtarsk gerb.png |Сьцяг = Flag of Shakhtarsk.svg |Гімн = |Дата заснаваньня = 1764 |Першыя згадкі = |Статус з = 1953 |Магдэбурскае права = |Былыя назвы = Катык |Вобласьць = [[Данецкая вобласьць|Данецкая]] |Аўтаномная рэспубліка = |Раён = [[Шахтарскі раён|Шахтарскі]] |Сельсавет = |Мэр = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = Аляксандар Наўмовіч |Плошча = 51 |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 50468 |Год падліку колькасьці = 2014 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref>[http://stat6.stat.lviv.ua/PXWEB2007/ukr/publ/2011/chnas.zip Державний комітет статистики України. Чисельність наявного населення України на 1 січня 2011 року, Київ-2011 (doc)]</ref> |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = {{Падзеньне}} |Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = |Год падліку колькасьці аглямэрацыі = |Крыніца колькасьці аглямэрацыі = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = [[расейцы]], [[украінцы]], [[беларусы]], [[татары]] |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Паштовыя індэксы = 86200—86219 |Тэлефонны код = +380-6255 |КОАТУУ = 1415300000 |Аўтамабільны нумарны знак = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 48 |Шырата хвілінаў = 03 |Шырата сэкундаў = 45 |Даўгата градусаў = 38 |Даўгата хвілінаў = 25 |Даўгата сэкундаў = 01 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Сайт = [http://www.shahtarsk.org.ua/ Меская рада] }} '''Шахцёрск''' ({{мова-uk|Шахтарськ}}) — [[места]] абласнога падпарадкаваньня ва [[Украіна|Ўкраіне]], у [[Данецкая вобласьць|Данецкай вобласьці]]. Месца знаходжаньня раённае ўправы [[Шахтарскі раён|Шахтарскага раёну]]. Места разьмешчанае на ўсход ад [[Данецк]]у. Насельніцтва — 59 589 чалавек (2001). Аснова гаспадаркі — здабыча вугля. == Разьмяшчэньне == Места Шахцёрск разьмешчанае на ўсход ад [[Данецк]]у на адлегласьці 60 км. Займае плошчу 50,99 км². На ўсходзе места Шахцёрск злучаецца з забудоваю места [[Тарэз]]. == Мінулае == На пачатку XX стагодзьдзя расейскі купец Катык А. І. пачаў здабычу вугля. Ён аснаваў сяло Катык. 20 жніўня 1953 року паселішчы Аляксеева-Арлоўка, Катык і Альхоўчык былі аб’яднаныя ў места, якое атрымала назву Шахцёрск. == Насельніцтва == Паводле перапісу насельніцтва 2001 году ў Шахцёрску жыло 71,6 тысячы чалавек. Зьмены насельніцтва з 1940-х гадоў па 2000-я гады<ref>:http://pop-stat.mashke.org/ukraine-cities.htm</ref> {| class="standard" ! год||насельніцтва |- | 1939||9542 |- | 1959||37 687 |- | 1970||65 389 |- | 1979||69 952 |- | 1989||73 854 |- | 2001||59 589 |- | 2005||55 930 |- | 2010||52 112 |- | 2014||50 468 |} Нацыянальны склад Шахцёрску паводле перапісу 2001 року<ref>[https://web.archive.org/web/20070213092341/http://donetskstat.gov.ua/census/census.php?ncp=11 Національний склад та рідна мова населення Донецької області. Розподіл постійного населення за найбільш численними національностями та рідною мовою по міськрадах та районах.]</ref> {| class="standard" | align="center"| | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Колькасьць''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Частка, %''' |- | [[украінцы]] ||41 951||57,7 |- | [[расейцы]] ||27 412||37,7 |- | [[беларусы]] ||1080||1,5 |- | [[татары]] ||689||0,9 |- | [[малдаване]] ||189||0,3 |} == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Данецкая вобласьць}} [[Катэгорыя:Шахцёрск| ]] [[Катэгорыя:Гарады Ўкраіны]] d0sxilm4eeczafjfd5mg1nzu7z1i6nm Хакасы 0 166820 2330460 2227175 2022-07-30T13:48:11Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Этнас |Назва = Хакасы |Выява = |Подпіс да выявы = |Колькасьць = каля 75 000 |Рэгіёны = [[Расея]] ([[Хакасія]] – 63 643, [[Краснаярскі край]] – 4 102, [[Тува]] – 877) |Мовы = [[хакаская мова]] |Рэлігія = [[Праваслаўе]], Шаманства. |Блізкія этнасы = кіргізы, шорцы, алтайцы, телеуты }} '''Хака́сы''' (саманазва ''тадар'', мн. л. ''тадарлар''; састарэлае — '''мінусінскія татары''', '''абака́нскія (енісе́йскія) татары''', '''а́чынскія татары''') — [[цюркі|цюркскі]] народ [[Расея|Расеі]], што жыве ў [[Хакасія|Хакасіі]] і сумежных абласьцях Расеі — [[Тува]], [[Краснаярскі край]], [[Кемераўская вобласьць]] і [[Алтайскі край]]. Вера маецца свая «мясцовая» і праваслаўныя расейцы спрабуюць распаўсюдзіць праваслаўе.<ref>''Филатов С. Б., Юззелл Л.'' [https://web.archive.org/web/20131219022316/http://www.keston.org.uk/encyclo/11%20Khakassia.html Хакасия. Сгусток религиозных проблем Сибири]</ref>. == Падзел хакасаў == Хакасы дзеляцца на некалькі частак паводле гаворкі:: * качынцы (''хааш, хаас'') — першыя згадкі ў [[1608]] годзе. * койбалы (''хойбал'') — нейснуючая зараз частка хакасаў<ref>Хелимский Е. А. Очерк истории самодийских народов // Финно-угорский мир. Ред. Д. Нановски. Будапешт, 1996, 101—115. [https://web.archive.org/web/20090530043509/http://helimski.com/2.153.PDF], с. 34-35; Он же. Древнейшие угорско-самодийские языковые связи (Анализ некоторых аспектов генетических и ареальных взаимоотношений между уральскими языками). Автореферат канд. дисс. Тарту, 1979, 20 стр. С. 7 [https://web.archive.org/web/20090522100641/http://helimski.com/1.3/slides/6-7.html]</ref>; * кызыльцы (''хызыл'') — частка хакасаў, што жыве ля ракі Чорны юс; * сагайцы (''сағай'') — нейснуючая частка хакасаў. Узгадваюцца ў 1620 годзе, як людзі, што ня плацяць даніны расейскаму цару<ref>http://www.nbdrx.ru/pdf/staty/ax0000014.pdf</ref>. [[Файл:MinusinskTatars.jpg|thumb|Мінусінскія татары. Пачатак 20 стагоддзя]] == Лічэбнасьць хакасаў у Хакасіі ў 1926—2010 гадах == Колькасьць хакасаў паводле перпісу 2010 году складае 72 959 чалавек<ref>[https://web.archive.org/web/20120819154040/http://www.perepis-2010.ru/results_of_the_census/results-inform.php Окончательные итоги Всероссийской переписи населения 2010 года]</ref>. {| class="wikitable" |- ! ! 1926 перапіс ! 1939 перапіс ! 1959 перапіс ! 1970 перапіс ! 1979 перапіс ! 1989 перапіс ! 2002 перапіс ! 2010 перапіс |- | Лічэбнасьць хакасаў у Хакасіі | 44,219 (49.8%) | 45,799 (16.8%) | 48,512 (11.8%) | 54,750 (12.3%) | 57,281 (11.5%) | 62,859 (11.1%) | 65,431 (12.0%) | 63,643 (12,1%) |- |} [[Файл:Фото С.Д. Майнагашева.jpg|thumb|right|Пачатак 20 стагоддзя]] [[Файл:Хакаски с детьми.JPG|thumb|right|Пачатак 21 стагоддзя]] == Можна чытаць == * Бахрушин С. В. Енисейские киргизы в XVII в. // Научные труды III. Избранные работы по истории Сибири XVI—XVII вв. Ч. 2. История народов Сибири в XVI—XVII вв. М.: Издательство Академии Наук СССР, 1955. * Козьмин, Николай Николаевич|Козьмин Н. Н. Хакасы: историко-этнографический и хозяйственный очерк Минусинского края. — [[Іркутск]]: Изд. Иркут.секции науч. работников Рабпроса, 1925. — Х, 185 с — (Краеведческая сер. № 4 / под ред. М. А. Азадовского; вып. V). — Библиогр. в примеч. в конце каждой гл. * Баскаков Н. А. Тюркские языки, М., 1960, 2006 * Текин Т. Проблема классификации тюркских языков // Проблемы современной тюркологии: материалы II Всесоюзной тюркологической конференции. — Алма-Ата: Наука, 1980 — С. 387—390 * Языки мира. Тюркские языки, Бишкек, 1997 == Глядзіце таксама == * [https://web.archive.org/web/20080501142852/http://www.nsu.ru/education/etno/hakas/hakas.htm Хакасы] * [https://web.archive.org/web/20090205105438/http://kyrgyz.ru/?page=15 Д. М. Карачаков, С. А. Угдыжекаў. Хакасы] * [https://web.archive.org/web/20051212114327/http://aton.ttu.edu/kilavuzlar.asp Вербицкий В. И. Словарь алтайского и аладагского наречий тюркского языка, Казань, 1884] * [http://www.irbis.tomsk.ru/fulltxt/103471.pdf Агляд народаў Томскае вобласьці, 2004] * [http://www.youtube.com/watch?v=TupOKQniZOk&feature=related Документальный фильм «Дети белой волчицы»] [[Катэгорыя:Цюрскія народы]] qo22ccpvqx4tn8ndio6zg8x139cs778 Windows 8.1 0 167773 2330550 2328889 2022-07-30T18:51:32Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Апэрацыйная сыстэма |назва = Windows 8.1 |лёга = |здымак = |подпіс = |распрацоўнік = [[Microsoft]] |сямейства = [[Windows]] |выпуск = 17 кастрычніка 2013 |скасаваная = |стабільная_вэрсія = 8.1 with Update (v6.3.9600) |стабільная_дата = 8 красавіка 2014 |тэставая_вэрсія = |тэставая_дата = |ядро = [[гібрыднае ядро]] |паўплываў = |мовы = беларуская |інтэрфэйс = [[Windows Metro]] |ліцэнзія = Microsoft [[EULA]] |сайт = [http://www.microsoft.com/en-us/windows Афіцыйны сайт] }} '''Windows 8.1''' — апэрацыйная сыстэма сямейства [[Windows NT]], вытворчасьці карпарацыі [[Microsoft]]. Прызначана для працоўных станцыяў, пэрсанальных кампутараў і партатыўных прыладаў; вэрсія, прызначаная для вырашэньня сэрвэрных задачаў — Windows Server 2012 R2. У параўнаньні з [[Windows 8]] мае шэраг абнаўленьняў і паляпшэньняў, накіраваных на палягчэньне працы з графічным інтэрфэйсам. Windows 8.1, гэтак жа як і Windows 8, арыентавана на сэнсарныя ПК, але не выключае магчымасьці выкарыстаньня на клясычных ПК<ref>[http://hitech.vesti.ru/news/view/id/3161-- Windows 8.1 выходзіць сёньня — Вести]</ref><ref>[http://hi-tech.mail.ru/news/windows-8-1-release.html Адбыўся рэліз Microsoft Windows 8.1 / Hi-Tech]</ref><ref>[http://www.ixbt.com/soft/windows-8-1.shtml Windows 8.1: прыемныя дробязі, нявырашаныя галоўныя пытаньні]</ref><ref name="autogenerated20130620-1">[https://web.archive.org/web/20130609154511/http://soft.mail.ru/pressrl_page.php?id=51972 Microsoft расказала пра Windows 8.1]</ref>. == Першыя чуткі і зьлівы == Чуткі пра Windows 8.1 зьявіліся адразу ж пасьля зьяўленьня Windows 8. Таксама, па чутках стала вядома аб тым, што кодавае назва сыстэмы: «Windows Blue». 24 сакавіка 2013 году ў сетку трапіла першая зборка Windows Blue 9364. Пасьля было заўважана, што Microsoft блякуе ўліковыя запісы, якія выкарыстоўваліся пры ўсталяваньні гэтай зборкі. Пазьней у сетцы зьяўляліся зборкі Windows Blue 9374, 9385, 9471, 9477, 9483. == Назва == 26 сакавіка 2013 году ў Microsoft афіцыйна пацьвердзілі, што працуюць над абнаўленьнем пад кодавай назвай «Windows Blue». 14 траўня гэта абнаўленьне атрымала афіцыйную назву «Windows 8.1»<ref name="windows blue is windows 8.1">[http://itc.ua/news/microsoft-windows-blue-poluchit-nazvanie-windows-8-1/ Microsoft Windows Blue назавуць Windows 8.1]</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20130517150651/http://blogs.windows.com/windows/b/bloggingwindows/archive/2013/05/14/windows-keeps-getting-better.aspx Windows Keeps Getting Better], Blogging Windows</ref><ref>[http://habrahabr.ru/post/179741 Афіцыйны анонс бясплатнага апгрэйду Windows 8.1], Хабрахабр</ref>. == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Microsoft Windows}} [[Катэгорыя:Microsoft Windows]] [[Катэгорыя:Зьявіліся ў 2013 годзе]] {{Накід:Тэхніка}} sgrma6xe4wn7w7m60zc7u63d6yr0opm Банан (плод) 0 168356 2330617 2181848 2022-07-30T22:13:25Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Іншы артыкул|біялягічны від|Банан|плод}} [[Файл:Banany dla zawodników (8597797148).jpg|значак|Бананы для ўдзельнікаў маратону ў Кракаве, Польшча]] '''Бана́н''' — ядомы плод, [[садавіна]]. З пункту гледжаньня батанікі зьяўляецца [[ягада]]й<ref>{{спасылка|загаловак=Banana from 'Fruits of Warm Climates' by Julia Morton|выдавец=Hort.purdue.edu|копія=http://web.archive.org/web/20090415160027/http://www.hort.purdue.edu/newcrop/morton/banana.html|дата копіі=15 красавіка 2009|url=http://www.hort.purdue.edu/newcrop/morton/banana.html}}</ref><ref>{{спасылка|аўтар=Armstrong, Wayne P.|url=http://waynesword.palomar.edu/fruitid1.htm|загаловак=Identification Of Major Fruit Types|назва праекту=Wayne's Word: An On-Line Textbook of Natural History|дата=30 жніўня 2015}}</ref>. Расьце на некалькіх відах вялікіх [[Трава|травяных]] [[Кветкавыя расьліны|кветкавых расьлін]], якія належаць да [[Род (біялёгія)|роду]] [[банан]]<ref>{{спасылка|url=http://www.merriam-webster.com/dictionary/banana?show=0&t=1357340585|загаловак=банан|арыгінал=banana|выдавец=Merriam-Webster}}</ref>. У некаторых краінах бананы могуць выкарыстоўвацца ў прыгатаваньні ежы і завуцца плянтанамі. Бананы вельмі розныя паводле памеру, колеры і цьвёрдасьці, але звычайна бываюць выцягнутымі і выгнутымі. Мякаць бананаў багатая на [[крухмал]]. Яна пакрытая лупінай, якая бывае зялёнай, жоўтай, чырвонай, ружовай і карычневай у сьпелых бананаў. Бананы растуць па некалькі штук наверсе расьліны. Амаль усе ядомыя бананы, якія ня ўтрымліваюць насеньне, паходзяць ад двух дзікіх відаў — ''Musa acuminata'' і ''Musa balbisiana''. Большасьць бананаў, якія спажываюцца ў ежу, у залежнасьці ад свайго геному адносяцца да гэтых двух відаў, а таксама да віду ''Musa × paradisiaca'', які зьяўляецца іхнім гібрыдам. Раней таксама выкарыстоўвалася пазначэньне ''Musa sapientum''. Бананы паходзяць з [[Індамалайя|Індамалайі]] і [[Аўстралія (кантынэнт)|Аўстраліі]]. Лічыцца, што ўпершыню бананы сталі вырошчваць у якасьці культурнай расьліны ў [[Папуа-Новая Гвінэя|Папуа-Новай Гвінэі]]<ref>{{спасылка|url=http://www.apscience.org.au/projects/PBF_02_3/pbf_02_3.htm|загаловак=Прасочваньне гісторыі вырошчваньня бананаў да Папуа-Новай Гвінэі|арыгінал=Tracing antiquity of banana cultivation in Papua New Guinea|мова=en|выдавец=Australia & Pacific Science Foundation}}</ref><ref>{{кніга|частка=Musa species (bananas and plantains)|загаловак=Species Profiles for Pacific Island Agroforestry|спасылка=http://agroforestry.net/tti/Musa-banana-plantain.pdf|месца=Hōlualoa, Hawai'i|выдавецтва=Permanent Agriculture Resources (PAR)|год=2006}}</ref>. Сёньня бананы вырошчваюцца па меншай меры ў 107 краінах<ref>{{спасылка|url=http://faostat.fao.org/site/567/DesktopDefault.aspx?PageID=567|загаловак=FAOSTAT: ProdSTAT: Crops|выдавец=Food and Agriculture Organization|дата публікацыі=2005|мова=en}}</ref>, пераважна ў якасьці садавіны, але таксама ў якасьці сыравіны для вырабу валакна, для вытворчасьці бананавага віна, бананавага піва і ў якасьці [[Дэкаратыўныя расьліны|дэкаратыўнай расьліны]]. У сьвеце няма дакладнага адрозьненьня паміж «бананамі» і «плантанамі». У Амэрыцы ды Эўропе «бананамі» звычайна завуцца мяккія салодкія дэсэртныя бананы, асабліва бананы Кавендыш, якія зьяўляюцца галоўнай крыніцай даходу краінаў, якія вырошчваюць бананы. У адрозьненьне ад іх бананы Musa cultivars з больш цьвёрдымі пладамі завуцца «плантанамі». У іншых рэгіёнах, напрыклад, у [[Паўднёва-Ўсходняя Азія|Паўднёва-Ўсходняй Азіі]] вырошчваецца і спажываецца ў ежу значна больш відаў бананаў, так што двух словаў не хапае для іх разьдзяленьня, адпаведна існуюць некалькі словаў у мовах Паўднёва-Ўсходняй Азіі для пазначэньня бананаў. Слова «банан» таксама выкарыстоўваецца для пазначэньня [[Банан|расьліны]], на якой растуць бананы<ref>{{спасылка|url=http://www.merriam-webster.com/dictionary/banana?show=0&t=1357340585|загаловак=Merriam-Webster Online Dictionary}}</ref>. Такім чынам, паняцьце пашыраецца на іншыя віды роду ''Musa'' — бананы scarlet (''Musa coccinea''), ружовыя бананы (''Musa velutin'') ды бананы Fe’i. Таксама часам бананамі завуць прадстаўнікоў роду ''Ensete'', сярод якіх сьнежны банан (''Ensete glaucum'') і несапраўдны банан (''Ensete ventricosum''), які мае камэрцыйнае значэньне. Абодва віды адносяцца да сямейства бананаў ''Musaceae''. == Культываваньне == === Гісторыя === [[Файл:Kurukshetra.jpg|міні|220пкс|зьлева|Адна зь першых пісьмовых згадак пра банан зьмяшчаецца ў старажытным індыйскім рукапісу [[Магабгарата]]]] Бананы ёсьць аднымі з самых старажытных расьлінаў, які пачалі вырошчвацца [[чалавек]]ам. Іхняй радзімай лічацца астравы [[Малайскі архіпэляг|Малайскгаа архіпэляга]], дзе, як лічаць навукоўцы, старажытныя жыхары вырошчвалі іх і спажывалі як дадатак да рыбнай дыеты<ref name="Hands">Hands with yellow fingers. [https://web.archive.org/web/20120614121141/http://www.botgard.ucla.edu/html/botanytextbooks/economicbotany/Musa/index.html Bananas and plantains (Musa spp.)]. The Mildred E. Mathias Botanical Garden.</ref><ref name="history">Food Resource [https://web.archive.org/web/20160305041525/http://people.oregonstate.edu/~calverta/learn/faq/faq_banana1.html What is the history of the banana?] Oregon State University , Corvallis, OR.</ref>. Падарожнічаючы астравамі [[Ціхі акіян|Ціхага акіяну]], яны запасаліся вядомай ім [[садавіна]]й і такім чынам спрыялі распаўсюджваньню бананаў. Першым з сучасных навукоўцаў, які ўсталяваў геаграфічнае паходжаньне бананаў, стаў адзін з заснавальнікаў навуковай сэлекцыі, акадэмік [[Мікалай Вавілаў]], які ў [[1920-я|1920-х]] — [[1930-я|1930-х]] гадох дасьледаваў розныя рэгіёны сьвету й апісаў вынікі ў працы «Цэнтры паходжаньня культурных расьлінаў»<ref name="Vavilov">Вавилов, Н. И. Ботанико-географические основы селекции. — М. — Л.: Государственное издательство совхозной и колхозной литературы, 1935.</ref><ref name="Petunin">В. Петунин «[https://web.archive.org/web/20130208143349/http://bio.1september.ru/2006/08/4.htm „Селекция и биотехнология“]. Интересные факты из жизни растений</ref>. Першыя пісьмовыя згадкі аб гэтым плодзе дайшлі да нашага часу ў будыйскім [[палійскі канон|каноне]] на мове [[палі]], які адносіцца да [[5 стагодзьдзе да н. э.|V]]—[[6 стагодзьдзе да н. э.|VI стагодзьдзяў да н. э.]] — верагодна, да таго часу бананы з дапамогай мараплаўцаў ужо былі [[інтрадукцыя|інтрадуцыяваны]] ў [[Індыя|Індыі]]. Пазьней бананы ўжо даволі часта згадваюцца ў старажытных рукапісах на розных мовах. Напрыклад, у індыйскім эпасе [[Магабгарата]] й [[Рамаяна]] гаворыцца пра тое, што будыйскім манахам дазволена піць напой, прыгатаваны з бананаў. Бананы апісваюцца ў „Натуральнай гісторыі расьлінаў“ старажытнагрэцкага філёзафа й аднаго з заснавальнікаў [[Батаніка|батанікі]] [[Тэафраст]]а, які жыў у [[IV стагодзьдзе да н. э.|IV стагодзьдзі да н. э.]]. Кітайскі тактык і пісьменьнік [[Ян Фу]] ({{мова-zh|杨阜|скарочана}}), які жыў у часы [[кітайцы|кітайскай]] дынастыі [[Дынастыя Лян|Лян]], то бок у [[502]]—[[557]] гады, у сваёй „Энцыкляпэдыі незвычайнага“ ўпершыню згадвае аб разьвядзеньні бананаў у гэтай краіне. Рымскі пісьменьнік [[Плініюс Старэйшы]] ў склад „Натуральнай гісторыі“ згадвае пра тое, што [[Аляксандар Македонскі]] падчас свайго паходу ў Індыю ў [[327 да н. э.|327 годзе да н. э.]] паспрабаваў гэтую садавіну й нават прывёз яго з сабой у [[Эўропа|Эўропу]]<ref name="banana.com">{{Спасылка | аўтар = | аўтарlink = | дата публікацыі = | url = http://banana.com/ | копія = | загаловак = The Origin of Bananas | фармат = | назва праекту = Complete Guide to Bananas | выдавец = banana.com | месца = Sweden | дата = | мова = en | камэнтар = | accessdate = 2012-11-10 }}</ref>. Калі да таго часу ў заходнім сьвеце не адзначана відавочнага абазначэньня для банана, то ў Плініюса Старэйшага ён упершыню згадваецца як „паля“ ({{мова-la|pala|скарочана}}). Гэтая назва да гэтага часу захавалася ў адной з індыйскіх моваў [[малаялам]]. Некаторыя навукоўцы лічаць, што бананы былі таксама вядомыя й у [[Паўднёвая Амэрыка|Паўднёвай Амэрыцы]] да прыходу эўрапейцаў. Сьцьвярджэньні абгрунтоўваюцца тым, што рэшткі бананавага лісьця знаходзілі ў [[пэру]]анскіх індзейскіх магільніцах. Акрамя таго, некаторыя лічаць, што пад „райскай садавінай“, у [[Стары Запавет|Старым Запавеце]] спакушаўся да [[Адам]]а й [[Ева|Евы]] ў раі менавіта банан<ref>{{Спасылка | аўтар = Gewertz, Ken. | аўтарlink = | дата публікацыі = | url = http://news.harvard.edu/gazette/story/2007/11/taxonomist-carl-linnaeus-on-show-at-hmnh/ | копія = | загаловак = Taxonomist Carl Linnaeus on show at HMNH | фармат = | назва праекту = | выдавец = Harward University | месца = | дата = | мова = | камэнтар = }}</ref><ref>{{Спасылка | аўтар = | аўтарlink = | дата публікацыі = | url = http://www.linnaeus.uu.se/online/life/6_3.html | копія = | загаловак = Linnaeus grows bananas and comes up with a "modern" thermometer | фармат = | назва праекту = | выдавец = Uppsala Universitet | месца = Sweden | дата = | мова = | камэнтар = }}</ref>. Апошняе сьцьвярджэньне вельмі спрэчнае, паколькі ні [[Старажытны Эгіпет|старажытныя эгіпцяне]], ні старажытныя [[габрэі]] аб бананах нічога ня ведалі. Пасьля [[650]] году бананы былі завезены з Індыі ў [[Палестына|Палестыну]] й на ўсходняе ўзьбярэжжа [[Афрыка|Афрыкі]] — на гэты раз дзякуючы [[арабы|арабам]], якія актыўна гандлявалі рабамі й слановай косткай. Да часу актыўнага дасьледаваньня [[Заходняя Афрыка|Заходняй Афрыцы]] эўрапейцамі, якое прыйшлося на XV стагодзьдзе, бананы там ужо былі добра вядомыя. Пасьля [[1402]] году [[партугальцы]] прывезьлі бананы з Гвінэі на [[Канарскі архіпэляг|Канарскія астравы]], дзе заняліся іхным вырошчваньнем, а ў [[1516]] годзе — праз толькі 24 гады пасьля адкрыцьця [[Амэрыка|Амэрыкі]] [[Хрыстафор Калюмб|Калюмбам]] — завезьлі гэтую садавіну на востраў [[Гаіці]]. Апошняе падарожжа ўзначальваў гішпанскі місіянэр манах [[Томас дэ Бэрлянга]] ({{мова-es|Tomas de Berlanga|скарочана}}). Аб актыўным вырошчваньні бананаў у [[Паўднёвая Амэрыка|Паўднёвай Амэрыцы]] ўжо ў сярэдзіне XVI стагодзьдзя пісаў у сваёй „Хроніцы Пэру“ [[Пэдра дэ Сьеса дэ Леон]] у [[1553]] годзе<ref>[http://kuprienko.info/pedro-cieza-de-leon-cronica-del-peru-parte-primera-al-ruso/ Хроника Перу. Часть Первая]. kuprienko.info</ref>. Нягледзячы на тое, што ў [[тропікі|тропіках]] бананы хутка заваявалі папулярнасьць, у эўрапейскіх і амэрыканскіх краінах з умераным кліматам яны яшчэ доўгі час заставаліся вельмі рэдкім экзатычным прадуктам, паколькі адным з асноўных патрабаваньняў да іхнага транспартаваньня й захоўваньня зьяўляецца падтрыманьне сталай тэмпэратуры не вышэй за 14 °C<ref name="Hands"/>. Толькі ў другой палове XIX стагодзьдзя, з вынаходзтвам халадзільных установак і будаўніцтвам [[чыгунка|чыгунак]], зьявілася стабільная магчымасьць дастаўкі гэтай садавіны на паўночныя рынкі спачатку [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]], а потым і [[Эўропа|Эўропы]]. === Вырошчваньне === [[Файл:Banana plantation.jpg|міні|220пкс|зьлева|Бананавыя плянтацыі]] Як прадукты харчаваньня, бананы культывуюць у [[Тропікі|тропіках]] на вышыні да 2 тысячаў мэтраў над узроўнем мора. Спрыяльнымі ўмовамі для вырошчваньня гэтых расьлінаў лічаць тэмпэратуры ад 26 да 35 °C днём і ад 22 да 28 °C ноччу<ref name="TexasRiviera"> The Texas Riviera. „[http://www.texasriviera.com/banana/index.html Musa Banana]“</ref>. Пры тэмпэратуры ніжэй за 16 °C рост расьліны значна запавольваецца, а пры 10 °C — спыняецца зусім. Толькі асобныя гатункі, як то [[раджапуры]], здольныя вытрымліваць нізкія тэмпэратуры каля 0 °C. Вышыня над узроўнем мора, на якой расьліны прыжываюцца, залежыць ад [[даўгата|даўгаты]] — звычайна яна не перавышае 920 мэтраў, не зважаючы на тое, што на [[Гавайскія астравы|гавайскім]] востраве [[Маўі (востраў)|Маўі]] яны растуць на вышыні да тысячы мэтраў, а ў [[Папуа-Новая Гвінэя|Папуа-Новай Гвінэі]] — да двух тысячаў мэтраў над узроўнем мора<ref name="Agroforestry">{{Спасылка | аўтар = | аўтарlink = | дата публікацыі = | url = http://agroforestry.net/tti/Musa-banana-plantain.pdf | копія = | загаловак = Musa species (banana and plantain) | фармат = | назва праекту = Species Profiles for Pacific Island Agroforestry. | выдавец = traditionaltree.org | месца = | дата = 2006 | мова = | камэнтар = | accessdate = 2012-11-10 }}</ref>. Вялікае значэньне для культываваньня гэтай садавіны таксама мае пэўны рэжым [[вільготнасьць паветра|вільготнасьці]], то бок засушлівы сэзон не павінен доўжыцца больш за тры месяцы ў годзе, а сярэдняя норма ападкаў павінна складаць ня менш за 100 мм у месяц{{Зноска|Morton|1987|Morton, J. F.|29—46}}. У выпадку кароткачасовага пахаладаньня бананавыя плянтацыі спрабуюць абаграваць, затапляючы іх вадой або абпальваючы дымам. Многія культуры адчувальныя да моцнага ветру — неглыбокая каранёвая сыстэма няздольная ўтрымаць расьліну на месцы, і толькі лісьце, якія ірвуцца ўздоўж прожылкаў, памяншае ціск на расьліну. Для вырошчваньня ў прамысловых маштабах патрабуецца добра асушаная, пажадана кіслая [[глеба]]. У глебе, небагатай мінэральнымі рэчывамі, расьліны пры добрым доглядзе таксама будуць расьці, аднак у гэтым выпадку іхняя культывацыя можа стаць эканамічна невыгоднай. [[Ураджайнасьць]] пладоў можа дасягаць да 40 тысяч кіляграмаў на гектар плошчы штогод<ref name="Agroforestry"/>. [[Файл:Transport bananas.jpg|міні|220пкс|Транспартаваньне пладоў, [[Гішпанія]]]] Пэрыяд поўнага пасьпяваньня пладоў, пачынаючы з пасадкі, звычайна займае 10—12 месяцаў, а для некаторых гатункаў можа складаць 17—19 месяцаў. Для плянтацыяў выбіраюць як урадлівыя землі ў рачных далінах, гэтак і раўнінныя ўчасткі й схілы пагоркаў. Калі зямля ня схільная да [[эрозія|эрозіі]], перад пасадкай яе добра аруць. [[Размнажэньне]] ў асноўным праходзіць [[вегетатыўнае размнажэньне|вегетатыўна]], радзей [[насеньне]]м. Як правіла, пасадка вырабляецца перад або ў пачатку [[сэзон дажджоў|сэзону дажджоў]], бо ў гэтым выпадку саджанцы атрымліваюць неабходную ім колькасьць вільгаці. Шчыльнасьць насаджэньняў вар’іруе ў шырокіх межах і залежыць ад шматлікіх фактараў, як то пры згушчанай пасадцы паляпшаецца супраціў ветру, аднак павялічваецца адчувальнасьць да захворваньняў. Увогуле, на адным гектары можа расьці ад 600 да 4400 расьлінаў{{Зноска|Morton|1987|Morton, J. F.|29—46}}. Падчас росту плянтацыі старанна праполваюць, дзеля барацьбы з [[пустазельле|пустазельлямі]] ўжываюць розныя мэтады, як то прымяненьне [[Гербіцыды|гербіцыдаў]], [[мульчаваньне]] (абкладаньне каранёў) сухім бананавым лісьцем і нават выкарыстоўваюць [[гусі|гусей]], якія ахвотна ядуць некаторае пустазельле, пры гэтым не чапаючы бананаў. Калі глебы недастаткова ўрадлівыя, то іх актыўна ўгнойваюць. Склад мінэральных рэчываў, якія выкарыстоўваюць для падкорму, залежыць ад кожнага канкрэтнага выпадку, то бок гэта могуць быць [[азот]], [[каль]] або [[фосфар]]. Калі ў расьлінаў зьяўляюцца плады, іх абавязкова падпіраюць драўлянымі ці бамбукавымі шастамі, каб яны не зламаліся пад цяжарам пладоў, а самі плады для лепшай захаванасьці пакрываюць старым сухімі лістамі, [[брызэнт]]ам, мешкавінай альбо плястыкавай плёнкай. Зразаюць плод яшчэ зялёным, калі ён пасьпеў толькі на 75% — у такім выглядзе ён лягчэй транспартуецца й даўжэй захоўваецца. Бананы дрэнна захоўваюцца, бо ў месцах мэханічных пашкоджаньняў скуркі хутка ўзьнікаюць пацямненьні, якія загніваюць{{Зноска|Циганенко|1990|Циганенко В.О., Солових З.Х.|224}}. Каб бананы не страцілі свой таварны выгляд, іх апрацоўваюць [[цытрынавы сок|цытрынавым сокам]] або апускаюць у вуглякіслую мінэральную ваду<ref name="Barrons">Food Lover’s Companion. [http://www.answers.com/topic/banana?cat=health Food Lovers Companion information about banana]. Barron’s Educational Series, Inc.</ref>. === Індустрыя === [[Файл:Banana sorting.jpg|міні|зьлева|220пкс|Сартыроўшчыцы бананаў у [[Бэліз]]е адразаюць бананы ад галінаў]] Росквіт індустрыі бананаў бярэ свой пачатак у другой палове XIX стагодзьдзя, калі з вынаходзтвам халадзільных установак зьявілася магчымасьць транспартаваньня гэтага тавару ў рэгіёны з умераным кліматам. Ейнымі заснавальнікамі лічаць двух амэрыканцаў — Ларэнца Бэйкера й Майнора Кейта, якія незалежна адзін ад аднаго ў [[1870]] і [[1872]] гадох заняліся транспартаваньнем гэтай садавіны з краінаў [[Лацінская Амэрыка|Лацінскай Амэрыкі]] й [[Вэст-Індыя|Вэст-Індыі]] ў [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]]. Першы зь іх дастаўляў тавар з [[Ямайка|Ямайкі]] ў [[Бостан]], а другі заснаваў плянтацыю ў [[Коста-Рыка|Коста-Рыцы]] й перавозіў прадукты морам у [[Новы Арлеан]] й [[Нью-Ёрк]]. Першыя перавозкі былі занадта рызыкоўныя, бо ў выпадку неспрыяльнага ветру караблі затрымліваліся ў шляху, і тавар хутка псаваўся<ref name="history"/>. Аднак ужо да пачатку XX стагодзьдзя бізнэс стаў хутка разьвівацца, і зь лёгкай рукі амэрыканскага пісьменьніка [[О. Гэнры]] (аповесьць „Каралі й капуста“) нават зьявіўся тэрмін „[[бананавая рэспубліка]]“, які адносіцца да эканамічна слабых дзяржаваў, цалкам залежных ад экспарту гэтай садавіны. Бурны рост індустрыі працягнуўся й у XX стагодзьдзі, толькі з [[1961]] па [[2001]] гады вытворчасьць тавару вырасла больш чым у 3,5 разы<ref name="InfoComm">Info Comm. [https://web.archive.org/web/20120302164301/http://www.unctad.org/infocomm/anglais/banana/market.htm Market of Banana]»</ref>. У цяперашні час бананы вырошчваюць практычна ва ўсіх краінах зь вільготным трапічным кліматам. Паводле дадзеных [[Харчовая і сельскагаспадарчая арганізацыя ААН|Харчовай і сельскагаспадарчай арганізацыі ААН]], якая займаецца пытаньнямі разьвіцьця [[сельская гаспадарка|сельскай гаспадаркі]], агульны аб’ём выгадаваных бананаў у сьвеце ў [[2001]] годзе верагодна склаў каля 99 млн тон гэтай садавіны. Далёка не ўсе краіны займаюцца [[экспарт]]ам гэтай прадукцыі, то бок [[Індыя]], [[Бразылія]], [[Кітай]] і [[Тайлянд]] вырошчваюць яе толькі для ўнутранага спажываньня<ref name="banana.com" />. Аднак паводле аб’ёму прадукцыі Індыя й Бразылія, а таксама [[Эквадор]], займаюць першыя пазыцыі ў сьвеце, то бок доля Індыі складае 23%, а Бразыліі й Эквадора — па 9%<ref name="InfoComm" />. Каля 80% усяго экспарту прыпадае на краіны [[Лацінская Амэрыка|Лацінскай Амэрыкі]] — у асноўным гэта Эквадор (28,5%), Коста-Рыка (13,9%), [[Калюмбія]] (10,0%) і [[Гватэмала]] (5,8%). Вялікі аб’ём экспарту таксама прыходзіцца на [[Філіпіны]] (11,7%). Шмат якім астраўным краінам бананы прыносяць ільвіную долю даходаў ад экспарту, як то [[Сьвятая Люсія|Сэнт-Люсіі]], якая складае амаль палову агульнай выручкі ад экспарту (49,6%). Асноўныя імпартэры прадукцыі зьяўляюцца [[Эўрапейскі Зьвяз|Эўразьвяз]] (33,9%), ЗША (28,3%) і [[Японія]] (7,1%). == Выкарыстаньне == === Ужываньне ў ежу === [[Файл:Fried plantains.jpg|міні|200пкс|Смажаны плянтайн]] У многіх краінах бананы зьяўляюцца адной з асноўных крыніцаў харчаваньня, то бок толькі ў [[Эквадор]]ы гадавое спажываньне гэтага прадукту складае 73,8 кг на душу насельніцтва. Істотную долю спажываньня бананы таксама складаюць у [[Бурундзі]] (89,4 кг), [[Самоа]] (85,0 кг), [[Каморскія астравы|Каморскіх астравах]] (77,8 кг) і на [[Філіпіны|Філіпінах]] (40,6 кг). Ядомыя гатункі бананаў умоўна падзяляюцца на дзьве асноўныя групы: дэсертныя, якія ўжываюцца, галоўным чынам, у сырым або сушоным выглядзе, і плянтайны, якія перад ужываньнем патрабуюць тэрмічнай апрацоўкі. Мякаць дэсэртных гатункаў вельмі салодкая на смак, зьмяшчае вялікую колькасьць [[Вугляводы|вугляводаў]], [[Аскарбінавая кісьля|вітаміну C]] і некаторыя неабходныя арганізму [[мінэрал|мінэральныя рэчывы]], як то [[фосфар]], [[жалеза]], [[каль]], [[вапень|кальц]] і [[магн]]. Плянтайн (ад {{мова-es|plantar|скарочана}} — саджаць), як правіла, ёсьць плодам зь зялёнай або чырвонай лупінай і крухмалістый, жорсткай і несалодкай мякацьцю; перад ужываньнем у ежу іх смажаць, вараць або апрацоўваюць парай. Акрамя ўжываньня ў ежу, плянтайны часьцяком выкарыстоўваюць у якасьці корму для хатняга [[Сельскагаспадарчыя жывёлы|жывёлы]]<ref name="Hands"/>. Амаль усе ў цяперашні час бананы, як то дэсэртныя гатункі, гэтак і плянтайн, зьяўляюцца варыяцыямі аднаго [[культыген]]у (штучнага выгляду, створанага чалавекам) ''Musa × paradisiaca'', які зьяўляецца гібрыдам [[Банан завостраны|банана завостранага]] (''Musa acuminata''), [[Банан Бальбіса|банана Бальбіса]] (''Musa balbisiana'') і радзей [[Банан Маклая|банана Маклая]] (''Musa maklayi'')<ref name="Shipunov">[http://herba.msu.ru/shipunov/author/shipunov2004b.pdf Кляса Аднадольныя. Банан] Moscow State University Botanical Server.</ref><ref name="Hands"/>. ==== Стравы ==== [[Файл:Grilledbanana1.jpg|міні|250пкс|Падсмажаныя на вуглях бананы. Традыцыйная форма падрыхтоўкі бананаў на востраве [[Суматра]] ў [[Інданэзія|Інданэзіі]].]] У краінах з умераным кліматам бананы часьцей за ўсё ўспрымаюцца як [[дэсэрт]]ны прадукт, які ўжываюць у ежу ў сьвежым вычышчаным выглядзе альбо выкарыстоўваюць у якасьці дабавак у [[кандытарскія вырабы]] й [[марозіва]]. Аднак у тропіках часьцей за ўсё знаходзяць прымяненьне плянтайны — бананы, якія патрабуюць папярэдняй тэрмічнай апрацоўкі. На астравах [[Карыбскае мора|Карыбскага мора]] іх вараць у лупіне, пры гэтым часам дадаючы разнастайныя прыправы, як то [[соль]], [[воцат]], [[Перац чорны|чорны перац]], [[Аліўкавы алей|аліўкавы]] [[алей]], [[Цыбуля рэпчатая|цыбуля]], [[часнок]]. У [[Коста-Рыка|Коста-Рыцы]] з іх вырабляюць гэтак званы «мёд» — густы [[сыроп]], які ўтвараецца пасьля доўгага варэньня вычышчаных пладоў. Падсмажаныя ў аліўкавым алеі бананы лічацца звычайным гарнірам да розных страваў. У многіх краінах [[Лацінская Амэрыка|Лацінскай Амэрыцы]], як то [[Гандурас]], [[Дамініканская Рэспубліка]], [[Калюмбія]], Коста-Рыка, [[Куба]], [[Нікарагуа]], [[Панама]], [[Пэру]], [[Пуэрта-Рыка]], [[Трынідад і Табага]], [[Эквадор]] і [[Ямайка]], даволі папулярна страва пад назвай ''[[мадурас]]'' ({{мова-es|maduros|скарочана}}) — сасьпелыя й вычышчаныя плянтайны разразаюць на касыя дзелькі таўшчынёй у 3—4 мм, пасыпаюць сольлю й пякуць на алеі да стварэньня залаціста-карычневай скарыначкі. Перад ужываньнем іх кладуць на талерку, пакрытую папяровым ручніком{{Зноска|Rosengarten|2005|Rosengarten, D.|142}}<ref>{{Спасылка|url = http://low-cholesterol.food.com/recipe/maduros-plantain-92633 |загаловак = Maduros (plantain) |выдавец = banana.com}}</ref>. У [[Вэнэсуэла|Вэнэсуэле]] вядомай нацыянальнай стравай зьяўляецца ''ё-ё'' ({{мова-es|Yo-Yo|скарочана}}) — паміж двума дзелькамі смажаных бананаў кладзецца кавалачак мяккага белага [[сыр]]у, і ўсё гэта замацоўваецца драўляным калыпком. У [[Пэру]] распаўсюджана страва на кожны дзень — ''[[чапо]]''. Зь зялёных плянтайнов здымаюць лупіну, вараць каля 20 хвілінаў, пасьля чаго таўкуць. Атрыманае [[пюрэ]] й ёсьць чапо. Бывае двух відаў: звычайнае й салодкае. Для салодкага варыянту бяруцца сьпелыя плянтайны. == Крыніцы == {{Крыніцы|1=2}} == Літаратура == * {{Кніга |ref = Циганенко |аўтар = Циганенко В.О., Солових З.Х. |частка = |загаловак = Страви із фруктів та овочів. |арыгінал = |спасылка = |выданьне = |месца = К. |выдавецтва = Техніка |год = 1990 |том = |старонкі = |старонак = |isbn = 5-335-00561-0 }} * {{Кніга |ref = Morton |аўтар = Morton, Julia F. |частка = |загаловак = Fruits of Warm Climates |арыгінал = |спасылка = http://www.hort.purdue.edu/newcrop/morton/banana.html |выданьне = |месца = |выдавецтва = Florida Flair Books |год = 1987 |том = |старонкі = |старонак = 505 |isbn = 978-0961018412 }} * {{Кніга |ref = Rosengarten |аўтар = Rosengarten, David. |загаловак = It's All American Food: The Best Recipes for More than 400 New American Classics |выдавецтва = Little, Brown and Company |год = 2005 |старонкі = |старонак = 512 |isbn = 978-0316159203}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [http://www.bananas.org/wiki/Main_Page Сайт прысьвечаны бананам] * [http://www.plantnames.unimelb.edu.au/Sorting/Musa.html Назвы банана на розных мовах] * [http://banan.at.ua/ Правілы вырошчваньня бананаў] {{Бібліяінфармацыя}} [[Катэгорыя:Садавіна]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] 66chfqn436mfzs8jlvjekqmybyozoch Ігар Кастэнка 0 168555 2330556 2291972 2022-07-30T19:05:48Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Асоба |імя = Ігар Кастэнка |арыгінал імя = І́гор Косте́нко |партрэт = Ihor Kostenko 1.jpg |памер = |апісаньне = |імя пры нараджэньні = |род дзейнасьці = [[журналіст]], [[студэнт]]-[[географ]] |дата нараджэньня = {{ДН|31|12|1991}} |месца нараджэньня = [[Зубрэц]] |грамадзянства = {{Сьцяг Украіны}} Украіна |падданства = |дата сьмерці = {{ДС|20|2|2014}} |месца сьмерці = [[Кіеў]] |бацька = |маці = |муж = |жонка = |дзеці = |узнагароды = {{Ордэн Залатая Зорка (Украіна)}} |сайт = |дадаткова = |commons = }} '''І́гар І́гаравіч Кастэ́нка''' ({{мова-uk|І́гор І́горович Косте́нко}}; {{ДН|31|12|1991}}, [[Зубрэц]] — {{ДС|20|2|2014}}, [[Кіеў]]) — украінскі журналіст, студэнт-географ, актывіст [[Эўрамайдан]]у, [[Украінская Вікіпэдыя|украінскі вікіпэдыст]]. Загінуў падчас супрацьстаяньня на вуліцы [[Інстытуцкая вуліца (Кіеў)|Інстытуцкай]]. [[Герой Украіны]]. == Жыцьцяпіс == Нарадзіўся ў вёсцы [[Зубрэц]] [[Бучацкі раён|Бучацкага раёну]] [[Тарнопальская вобласьць|Тарнопальскай вобласьці]]. Бацькі хлопца былі на заробках у [[Санкт-Пецярбург]]у, таму хлопец рос з бабуляю і дзядуляю<ref>[http://www.lvivpost.net/lvivnews/n/24240 Львів у жалобі: слава Героям і вічная їм пам’ять!] // ''Львівська пошта'', 22.02.2014</ref>. === Творчасьць === Працаваў журналістам інтэрнэт-выданьня «Спортаналітика»<ref>[http://sportanalytic.com/novyny/150341igor-kostenko_-zhurnalist-sportanalitika-geroichno-zaginuv_-vichna-pamyat.html Ігор Костенко. Журналіст «Спортаналітика» героїчно загинув. Вічна пам’ять]</ref>. Быў ініцыятарам стварэньня ўкраінскамоўнага спартовага інтэрнэт-выданьня allsport24.com, зьяўленьне якога затрымалася праз занятасьць Ігара ды іншую яго творчасьць на Эўрамайдане, і які быў цалкам запушчаны ўжо пасьля яго сьмерці<ref>[http://allsport24.com/kostenko/ Мрія здійснилася! — allsport24.com]</ref>. Быў актыўным рэдактарам [[Украінская Вікіпэдыя|украінскай Вікіпэдыі]]<ref>[https://web.archive.org/web/20180103021844/http://wz.lviv.ua/ukraine/125908 На географічному факультеті був одним з найкращих] // ''Високий замок'', 22.02.2014</ref> (пісаў пад нікам [https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%81%D1%82%D1%83%D0%B2%D0%B0%D1%87:Ig2000 Ig2000]). За два з паловаю гады ўдзелу [https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%BF%D0%B5%D1%86%D1%96%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B0:%D0%92%D0%BD%D0%B5%D1%81%D0%BE%D0%BA/Ig2000 стварыў больш 280 артыкулаў], зрабіў больш за 1600 рэдагаваньняў. Адзін з напісаных артыкулаў атрымаў статус «добры». Таксама прымаў удзел у прасоўваньні Вікіпэдыі ў сацыяльных сетках, праз якія намагаўся прыцягнуць новых удзельнікаў<ref>[https://blog.wikimedia.org/uk/2014/02/24/на-майдані-загинув-вікіпедист-ігор-к/ На Майдані загинув вікіпедист Ігор Костенко] // ''Блог Вікімедіа'', 24.02.2014.</ref>. Займаўся спортам, акрамя [[футбол]]у, быў заўзятарам [[Карпаты Львоў|львоўскіх «Карпат»]]<ref>[https://web.archive.org/web/20130515082255/http://www.lnu.edu.ua/faculty/geography/ Вічна слава Герою!]// ''Географічний факультет ЛНУ'' <small>([http://www.lnu.edu.ua/faculty/geography/ оригінал])</small></ref>. Марыў пра сям’ю, хацеў заснаваць сваю [[Электрастанцыя|электрастанцыю]]<ref>[http://vesti.ua/strana/38691-vse-pogibshie-na-majdane-stali-zhertvami-snajperov Игорь был одним из лучших студентов факультета, писал статьи об экономике и истории авиации, в том числе и для «Википедии»] // ''Вести'', 21.02.2014 {{ref-ru}}</ref>. === На Майдане === Зь першых дзён прымаў актыўны ўдзел ў падзеях [[Эўрамайдан]]у, неаднаразова езьдзіў у [[Кіеў]]. Быў там у ноч на [[30 лістапада]] [[2013]] году, калі студэнтаў жорстка разагнаў [[Бэркут (спэцпадразьдзяленьне)|«Бэркут»]]. Апошні раз паехаў на кіеўскую плошчу ўвечары [[18 лютага]] [[2014]]&nbsp;году, і разам зь іншымі пачаў дапамагаць адбудоўваць барыкады. ==== Сьмерць ==== [[Файл:Київ - Революція Гідности - Розстріли на Інститутській - 14021552.jpg|міні|200пкс|<center>Пабрацімы выносяць цела Ігара Кастэнкі ад Кастрычніцкага палацу</center>]] Ранкам [[20 лютага]] Ігара забілі падчас супрацьстаяньня. Яго цела знайшлі каля [[Кастрычніцкі палац (Кіеў)|Кастрычніцкага палацу]] на [[Інстытуцкая вуліца (Кіеў)|вуліцы Інстытуцкай]]. У Ігара патрапіла дзьве кулі: адна&nbsp;— у галаву, а другая&nbsp;— у грудзі<ref>[http://gazeta.ua/articles/regions/_dvoye-lvivyan-student-ta-vikladach-zaginuli-sogodni-v-kiyevi/543195 Двоє львів’ян&nbsp;— студент та викладач&nbsp;— загинули сьогодні в Києві] // ''Gazeta.ua'', 20.02.2014</ref>. Акрамя гэтага ў яго былі пераламаныя ногі<ref name="imi">[https://web.archive.org/web/20141218190940/http://imi.org.ua/news/43170-sered-vbitih-sogodni-upiznali-lvivskogo-jurnalista-igorya-kostenka.html Серед вбитих сьогодні упізнали львівського журналіста Ігоря Костенка (оновлено)] // ''Інститут масової інформації'', 20.02.2014</ref>. == Глядзіце таксама == * [[Сьпіс загінулых удзельнікаў Эўрамайдану|Нябесная сотня]] == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Накід}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Кастэнка, Ігар Ігаравіч}} [[Катэгорыя:Вікіпэдыйцы з Украіны]] [[Катэгорыя:Украінскія журналісты]] [[Катэгорыя:Удзельнікі Эўрамайдану]] [[Катэгорыя:Загінулыя журналісты]] [[Катэгорыя:Памерлі ў Кіеве]] l9ff6v8evb3lrrt6rvc8e7aq2xqyer8 Пакроўск (Данецкая вобласьць) 0 170511 2330753 2307296 2022-07-31T11:07:45Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Украіна |Назва = Пакроўск |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Пакроўску |Назва ўкраінскай мовай = Покровськ |Герб = Pokrovsk gerb.png |Сьцяг = Pokrovsk prapor.png |Гімн = |Дата заснаваньня = 1875 |Першыя згадкі = |Статус з = 1938 |Магдэбурскае права = |Былыя назвы = Грышына, Постышава, Краснаармейск |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Данецкая вобласьць|Данецкая]] |Аўтаномная рэспубліка = |Раён = [[Пакроўскі раён (Данецкая вобласьць)|Пакроўскі]] |Сельсавет = |Мэр = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = Андрэй Ляшэнка |Плошча = 39.3 |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 76857 |Год падліку колькасьці = 2014 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref>[http://donetskstat.gov.ua/statinform/chisl_ruh1.php?dn=0314 Головне управління статистики у Донецькій області]</ref> |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = {{Падзеньне}} |Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = |Год падліку колькасьці аглямэрацыі = |Крыніца колькасьці аглямэрацыі = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Паштовыя індэксы = 85300—85309 |Тэлефонны код = +380-6239 |КОАТУУ = 1413200000 |Аўтамабільны нумарны знак = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 48 |Шырата хвілінаў = 16 |Шырата сэкундаў = 51 |Даўгата градусаў = 37 |Даўгата хвілінаў = 10 |Даўгата сэкундаў = 46 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Сайт = [http://www.krasn-rada.gov.ua/ Пакроўская меская рада] }} '''Пакро́ўск''' ({{мова-uk|Покровськ}}; да 1934 году — ''Грышына'', у 1934—1938 гадах — ''Постышава'', у 1962—2016 гадах — ''Краснаармейск'') — [[места]] у [[Данецкая вобласьць|Данецкай вобласьці]] ў ракі Грышынка, разьмяшчэньне раённае рады [[Пакроўскі раён (Данецкая вобласьць)|Пакроўскага раёну]]. Насельніцтва — 77 тыс. чалавек. Населены пункт Пакроўск разьмешчаны ў заходняй частцы Данецкай вобласьці й яго называюць «заходнімі варотамі Данбасу». == Разьмяшчэньне == Пакроўск разьмешчаны ва ўмераных шыротах, аддалены ад мора на 180 км, таму клімат тут умерана-кантынэнтальны зь недастатковай вільготнасьцю з засушлівымі зьявамі. Сярэднегадавая тэмпэратура паветра складае + 7,9 С, цёплы месяц — ліпень, самы халодны — студзень, за год больш за 180 цёплых дзён. == Мінулае == Места Грышына было заснавана ў 1875 годзе па рашэньні Міністэрства шляхоў зносінаў Расейскай імпэрыі. У Грышынскай грамадзе Бахмуцкага павету Екацярынаслаўскай губэрні купілі ўчастак зямлі для будаўніцтва чыгуначнай станцыі. Тады сяло Грышын налічвала дзьве тысячы жыхароў. == Гістарычныя зьвесткі == === Расейская імпэрыя === Па зьвестках на 1859 год у скарбовым сяле Грышына пражывала 3016 асобаў (1523 мужчынскага полу і 1493 — жаночага), налічвалася 435 дваровых гаспадарак, яшчэ была праваслаўная царква і паштовая станцыя, адбываліся 3 кірмашы ў год. Па стане на 1886 год у былым дзяржаўным сяле, пражывала 4135 асобаў, налічвалася 411 дваровых гаспадарак, існавалі праваслаўная царква, школа, арыштанскі дом, 2 вінныя склады, 6 лавак і паштовая станцыя, адбываліся 3 кірмашы ў год. У 1908 годзе ў вёсцы пражывала 8038 асобаў (3965 мужчынскага полу і 4079 — жаночага), налічвалася 1227 дваровых гаспадарак. З разьвіцьцём чыгункі разрасталася станцыя Грышына, зьяўляліся новыя прадпрыемствы, у прыватнасьці, пачалася распрацоўка пакладаў карысных выкапняў. Узьніклі першыя вугальныя капальні. Да 1913 году насельніцтва станцыі павялічылася больш чым удвая і склала каля 4,5 тыс. чалавек. === Грамадзянская вайна 1917—1922 гадоў === [[Файл:М. В. Боровой.jpg|зьлева|міні|М. В. Баравы]] [[Лютаўская рэвалюцыя|Лютаўскі пераварот]] у раёне адбыўся праз 3—4 дні пасьля падзеньня царскай улады. Трывожныя гудкі па рудніку і на транспарце былі афіцыйнымі весьнікамі арганізацыі новай улады. Да Рэвалюцыі ў раёне дзейнічала падпольная арганізацыя [[эсэры|эсэраў]], якія першымі і выступілі на вечы ў самім месьце. Былі створаны грамадзкія камітэты, у склад якіх увайшлі пераважна ўладальнікі і заможныя сяляне<ref>Борьба за Октябрь на Артемовщине. стр 236</ref>. У Грышынскі мескі грамадзкі камітэт былі выбраны: 6 уладальнікаў, 1 служачы, 3 чыгуначнікі, адзін лекар і два машыністы. Першы склад грамадзкіх камітэтаў раёну, узначалілі эсэры. [[Бальшавікі|бальшавіцкай]] арганізацыі да самай [[Кастрычніцкі пераварот|кастрычніцкага перавароту]] ў горадзе не было. 6 сакавіка абраны савет рабочых дэпутатаў у ім пераважалі меншавікі і эсэры. Неўзабаве пры савеце была створана сялянская рада. Так, у час сьвяткаваньня 1 траўня 1917 году, калі рабочыя Заходне-Данецкага і двух суседніх руднікоў сышліся на сумесны мітынг, дзе выступілі бальшавікі Е. Медны і А. Беленькі, працоўныя Лысагорскага рудніка, падтрымліваючы эсэраў і меншавікоў, сталі крычаць прэч бальшавікоў і пачалі разыходзіцца зь мітынгу. На агульнагарадзкім мітынгу таварышы Медны і Беленькі таксама паспрабавалі выступіць, але, ледзь не забітыя, былі арыштаваныя пры спробе схавацца, і толькі пасьля перамоваў з начальнікам міліцыі эсэрам Давыдавым іх вызвалілі. У дні [[Кастрычніцкі пераварот|кастрычніцкага перавароту]] ў горадзе быў створаны Раённы ваенна-рэвалюцыйны камітэт на чале з Казаковым, Сідарэнка, Таранам. Чыгуначнікі арганізавалі свой транспартны рэўкам у які ўваходзілі Шнібель, Кандраценка, Чэрэваценка, Сурына, Баравы. Некалькі пазьней прамыслоўцы і чыгуначная адміністрацыя на кастрычніцкі пераварот адказала сабатажам. У сьнежні 1917 і студзені 1918 году была праведзена арганізацыя Чырвонай гвардыі і раззбраеньня кавалерыйскай дывізіі, асобныя часткі якой знаходзіліся ў ваколіцах гораду, раззбраеньнем кіраваў С. А. Хілько які дзейнічаў па даручэньні Цэнтральнага ваенна-рэвалюцыйнага камітэту Данбасу. [[Файл:GermanSoldiersOnTrainRoof.jpg|міні|Дэмабілізацыя нямецкай арміі, заходні фронт, 1918]] Увесну 1918 году ў сувязі з набліжэньнем да Данбасу [[Аўстра-Вугоршчына|аўстра]]-[[Нямеччына|нямецкіх]] войскаў і частак Войска УНР мясцовыя памешчыкі і багатыя сяляне сталі забіваць мясцовых бальшавікоў. Для абароны Грышына ад надыходзячых частак аўстра-германскай арміі, у горадзе стварылі новыя атрады Чырвонай арміі. Па распараджэньні рэўкаму паблізу вёскі Сяргееўка за горадам Грышына рылі акопы. Для правядзеньня гэтай працы рэўкам мабілізаваў усё насельніцтва ад 18 да 45 гадоў. Пасьля нядоўгай перастрэлкі атрады Чырвонай гвардыі адступілі з гораду і 21 красавіка горад быў заняты агульнымі сіламі немцаў й аўстрыякаў. Але пасьля Лістападаўскага перавароту ў Нямеччыне немцы аддалі Грышына бальшавікам. === УССР === Перажыўшы першую сусьветную і грамадзянскую вайны, разруху, станцыя Грышына ў савецкія часы пачала нарошчваць абароты, ужо да 1925 году на поўную магутнасьць зарабілі паравознае дэпо, цагельня, 6 шахтаў Грышынскага рудаўпраўленьня. Зьмянілася назва станцыі — спачатку на Постышава, а 1938 году разам з прысваеньнем статусу места атрымала назву Краснаармейск. === Нямецка-савецкая вайна === У гады [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] больш за 1000 жыхароў былі зьнішчаны акупантамі, 4788 землякоў загінулі на франтах. === Пасьляваенны пэрыяд === У пачатку 1970-х гадоў пабудаваныя вялікі малаказавод, мясакамбінат, пачалося збудаваньне шахты «Чырвонаармейская-Заходняя № 1». Праведзена тэхнічнае пераўзбраеньне чыгуначнага вузла. У 1970 годзе горад быў газіфікаваны. == Насельніцтва == Па зьвестках перапісу 2001 году насельніцтва гораду складала 68 740 чалавек, зь іх 39,39% адзначылі роднай мовай [[Украінская мова|украінскую]], 59,84% — [[Расейская мова|расейскую]], 0,18% — [[Армянская мова|армянскую]], 0,10% — [[Беларуская мова|беларускую]], 0,03% — [[малдаўская мова|малдаўскую]], 0,01% — [[грэцкая мова|грэцкую]] і [[нямецкая мова|нямецкую]], а таксама [[польская мова|польскую]], [[баўгарская мова|баўгарскую]], [[Гагавуская мова|гагавускую]] мовы<ref>[http://database.ukrcensus.gov.ua/MULT/Database/Census/databasetree_uk.asp Розподіл населення за рідною мовою на ukrcensus.gov.ua]</ref>. Нацыянальны склад насельніцтва паводле перапісу<ref>[https://web.archive.org/web/20070213092341/http://donetskstat.gov.ua/census/census.php?ncp=11 Національний склад та рідна мова населення Донецької області. Розподіл постійного населення за найбільш численними національностями та рідною мовою по міськрадах та районах.]</ref> {| class = "standard" | align = "center" style = "background: # f0f0f0;" | | align = "center" style = "background: # f0f0f0;" | '''колькасьць''' | align = "center" style = "background: # f0f0f0;" | '''доля, %''' |- | [[украінцы]] || 62 158 || 75,0 |- | [[расейцы]] || 18 299 || 22,1 |- | [[беларусы]] || 558 || 0,7 |- | [[армяне]] || 307 || 0,4 |- | [[азэрбайджанцы]] || 215 || 0,3 |} Гістарычная дынаміка колькасьці насельніцтва гораду<ref>http://pop-stat.mashke.org/ukraine-cities.htm</ref> {| class = "standard" ! год||насельніцтва |- | 1923||8203 |- | 1926||11 335 |- | 1939||29 617 |- | 1959||47 974 |- | 1970||55 044 |- | 1979||59 864 |- | 1989||72 859 |- | 2001||69 154 |- | 2014||64 533 |} == Мікрараёны == Мікрараёны: Шахцёрскі, Паўднёвы, Сонечны, Блакітны, Гарняк. == Эканоміка == Сёньняшні Пакроўск — вялікі прамысловы горад, на яго тэрыторыі працуюць 20 прадпрыемстваў 6 асноўных галін прамысловасьці. Стары цэнтар вугальных шахтаў Данецкага басэйна (з 1884 году). У горадзе працуюць волаты вугальнай прамысловасьці Ўкраіны — шахты «Чырвоналіманская» і «Чырвонаармейская-Заходняя» (здабыча вугалю ў 2005 годзе — 6241 тыс. тон). Акрамя таго, разьвітая прамысловасьць будаўнічых матэрыялаў і абслугоўваньня чыгункі. 5 заводаў машынабудаўнічай галіны (у тым ліку выпуск электрарухавікоў), два прадпрыемствы па вытворчасьці будматэрыялаў (вогнеўпоры), швейная фабрыка, хлебазавод, мясакамбінат, малаказавод, харчовая фабрыка. У горадзе працягваецца будаўніцтва жыльля, аб’ектаў культурнай і спартовага прызначэньня. У 1999 годзе Чырвонаармейск прызнаны тэрыторыяй прыярытэтнага разьвіцьця. У прамысловасьці працуе больш за 50% ад агульнай колькасьці занятых у народнай гаспадарцы, на транспарце — каля 20%. Аб’ём прамысловай вытворчасьці — 797 млн грыўняў (на 1 жыхара — 9781 грн). Горад зьяўляецца таксама цэнтрам значнага сельскагаспадарчага раёну. == Транспарт == Па тэрыторыі гораду праходзіць аўтадарога E 50 (М 04). == Фінансы == Даход бюджэту гораду ў 2004 годзе склаў 34 409,8 тыс. грыўняў, зь іх пералічана ў дзяржаўны бюджэт Украіны 9628,1 тыс. грыўняў. Экспарт тавараў у 2003 годзе — 62,6&nbsp;млн даляраў ЗША. Прамыя замежныя інвэстыцыі на 2003 год — 3,7 млн даляраў ЗША. Аб’ём вырабленых паслуг у 2003 годзе — 72,2 млн грыўняў. Каэфіцыент беспрацоўя — 3,3%. Сярэднямесячная зарплата ў 2003 годзе&nbsp;— 868 грыўняў. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} [[Катэгорыя:Гарады Данецкай вобласьці]] cin6e5fbh4tbas2bxgcqvrig7kbdj4v Канстанцінаўка 0 170632 2330689 2304074 2022-07-31T05:50:19Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Украіна |Назва = Канстанцінаўка |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Канстанцінаўкі |Арыгінальная назва = Костянтинівка |Герб = Costyantynivka gerb.png |Сьцяг = Флаг Константиновки.png |Гімн = |Дата заснаваньня = 1870 |Першыя згадкі = |Статус з = 1932 |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Данецкая вобласьць|Данецкая]] |Аўтаномная рэспубліка = |Раён = |Сельсавет = |Мэр = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = Сяргей Давыдаў |Плошча = 66.04 |Крыніца плошчы = |Вышыня = 86 |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 75040 |Год падліку колькасьці = 2015 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref>[http://www.ukrstat.gov.ua/ Статистичний збірник «Чисельність наявного населення України на 1 січня 2015 року», &nbsp;— Київ, Державна служба статистики України, 2015]</ref> |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = {{падзеньне}} |Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = |Год падліку колькасьці аглямэрацыі = |Крыніца колькасьці аглямэрацыі = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Паштовыя індэксы = 85100—85129 |Тэлефонны код = +380 6272 |КОАТУУ = 1412600000 |Аўтамабільны нумарны знак = AH, КН / 05 |Выява = Константиновский горсовет.jpg |Апісаньне выявы = Меская рада |Шырата градусаў = 48 |Шырата хвілінаў = 31 |Шырата сэкундаў = 36 |Даўгата градусаў = 37 |Даўгата хвілінаў = 42 |Даўгата сэкундаў = 15 |Пазыцыя подпісу на мапе = зьлева |Водступ подпісу на мапе = 8 |Сайт = [http://konstrada.com.ua/ Канстанцінаўская меская рада] }} '''Канстанцінаўка''' ({{мова-uk|Костянтинівка}}) — места абласнога падпарадкаваньня на поўначы [[Данецкая вобласьць|Данецкае вобласьці]] [[Украіна|Ўкраіны]]. == Агульныя зьвесткі == Адлегласьць да Данецку — 68 км. Плошча — 1172,72 км². Насельніцтва — 75 тыс. асобаў. Водныя запасы: рэчка Крывы Торэц (вадазбор ракі [[Северскі Данец]]). Даўжыня — 8,36 км, плошча вадастоку — 1590 км², забалочанасьць 0,2%. Клебан-Біцкае вадасхавішча плошчаю 520 га. Зямельны фонд места — 6,598 тыс. га. Карысныя выкапні — [[гліна]] й [[пясок]]. == Мінулае == Час заснаваньня места — 1870 рок. Заснавальнік — памешчык Намікосаў. Названа ў гонар старэйшага [[сын]]а Канстанціна. У 1926 року Канстанцінаўка стала пасёлкам гарадзкога тыпу. З 1932 року стала местом абласнога падпарадкаваньня. З 1931 року ў месьце працуе трамвай. 28 красавіка 2014 року расейскае войска падчас [[Расейска-ўкраінская вайна (2014-2015)|расейска-ўкраінскае вайны]] захапілі будынак мескага выканкаму й міліцыі<ref>https://web.archive.org/web/20141203023013/http://www.konstantinovka.com.ua/news/2014/04/konstantinovku_zahvatili_sily_samooborony_doneckoy_narodnoy_respubliki</ref>. 8 ліпеня 2014 року ўкраінскае войска вызваліла места ад захопнікаў. 21 ліпеня 2014 року каля места былі абстраляныя ўкраінскія вайскоўцы. У сярэдзіне верасьня 2014 року ў месьце быў павалены «помнік [[Ленін]]у»<ref>http://espreso.tv/news/2014/09/19/na_donechchyni_znovu_povalyly_byust_lenina</ref>. 14 кастычніка 2015 году на Пакроў у Канстанцінаўцы ў храме праваслаўнае царквы была сьвятая літургія<ref>[http://www.unn.com.ua/uk/news/1510432-khram-upts-kp-vidkriyut-u-kostyantinivtsi Храм УПЦ КП відкриють у Костянтинівці на Донеччині]</ref>. == Прамысловасьць == Канстанцінаўка — важны асяродак жалезнае прамыславасьці, а таксама шклярскае прамысловасьці і інш. == Насельніцтва == Паводле перапісу 2001 году ў месьце жыло 94 886 асобаў, зь іх 20,98% вызначылі родную мову [[Украінская мова|ўкраінскую]], 78,06% — [[Расейская мова|расейскую]], 0,50% — [[армянская мова|армянскую]], 0,06% — [[беларуская мова|беларускую]], 0,02% — [[малдаўская мова|малдаўскую]] мовы<ref>[http://database.ukrcensus.gov.ua/MULT/Database/Census/databasetree_uk.asp Розподіл населення за рідною мовою на ukrcensus.gov.ua]</ref>. Нацыянальны склад насельніцтва паводле перапісу 2001 року<ref>[https://web.archive.org/web/20070213092341/http://donetskstat.gov.ua/census/census.php?ncp=11 Національний склад та рідна мова населення Донецької області. Розподіл постійного населення за найбільш численними національностями та рідною мовою по міськрадах та районах.]</ref> {| class="standard" | align="center" style="background:#f0f0f0;"| | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Колькасьць''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Частка, %''' |- | [[украінцы]] ||56 226||59,3 |- | [[расейцы]] ||35 762||37,7 |- | [[армяне]] ||906||1,0 |- | [[беларусы]] ||485||0,5 |- | [[азэрбайджанцы]] ||248||0,3 |- | [[габрэі]] ||186||0,2 |} {| class="wikitable collapsible collapsed" !colspan=2 |Зьмены насельніцтва Канстанцінаўкі |- ! рок ! насельніцтва,<br />тыс. чал. |- | 1859 | 0,029 |- | 1923 | 10,9 |- | 1926 | 25,4 |- | 1931 | 57,5 |- | 1937 | 91,4 |- | 1939 | 95,8 |- | 1956 | 90<ref>[https://web.archive.org/web/20210207101816/https://ic.pics.livejournal.com/chivokunya_on/37974924/436953/436953_original.jpg 1 красавіка 1956]</ref> |- | 1959 | 88,7 |- | 1961 | 93 |- | 1962 | 94 |- | 1968 | 104 |- | 1970 | 105,4 |- | 1977 | 111 |- | 1979 | 112 |- | 1981 | 114 |- | 1986 | 114 |- | 1987 | 115 |- | 1989 | 108 |- | 1994 | 105,4 |- | 1998 | 98,3 |- | 2001 | 95,1 |- | 2004 | 90,0 |- | 2005 | 88,3 |- | 2009 | 81,4 |- | 2011 | 79,1 |- | 2014 | 76,1 |} == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://konstantinovka.dn.ua Костянтинівка&nbsp;— твае место] * [https://web.archive.org/web/20080621011948/http://perlyny-ua.narod.ru/konka/konka.html Здымкі места] * [http://skyscraperpage.com/diagrams/?buildingID=65754,65755,84319,65753,80920,80921,83261&orderby=buildingIDorder Діаграма найвищих споруд Костянтинівки] * [https://web.archive.org/web/20150815203553/http://imsu-doneck.info/mista-i-sela-doneckoi-oblasti/kostjantynivskyj-rajon/kostjantynivka.html Костянтинівка&nbsp;— Інформаційно-пізнавальний портал | Донецька область у складі УРСР] (На основі матеріалів енциклопедичного видання про історію міст та сіл України, том&nbsp;— Історія міст і сіл Української РСР. Донецька область.&nbsp;— К.: Головна редакція УРЕ АН УРСР, 1970.&nbsp;— 992 с.) * [http://espreso.tv/news/2014/07/08/viyskovi_vzyaly_pid_kontrol_misto_kostyantynivka_na_donechchyni___tymchuk Військові взяли під контроль місто Костянтинівка на Донеччині,&nbsp;— Тимчук] {{Данецкая вобласьць}} [[Катэгорыя:Гарады Данецкай вобласьці]] nqwzoq399y2csnhhlisu8r29sjkv7b7 Тарэцк 0 170640 2330431 2304920 2022-07-30T12:08:55Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Артаграфія}} {{Іншыя значэньні|Дзяржынск (неадназначнасьць)}} {{Населены пункт/Украіна |Назва = Тарэцк |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Тарэцку |Арыгінальная назва = Торецьк |Герб = Toretsk COA.png |Сьцяг = Flag of Toretsk.png |Гімн = |Дата заснаваньня = 1806 |Першыя згадкі = |Статус з = 1936 |Магдэбурскае права = |Былая назва = Шчарбінаўка |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Данецкая вобласьць|Данецкая]] |Аўтаномная рэспубліка = |Раён = |Сельсавет = |Мэр = |Пасада кіраўніка = Галава места |Кіраўнік = Уладзімер Сьляпцоў |Плошча = 62 |Крыніца плошчы = |Вышыня = 179 |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 34750 |Год падліку колькасьці = 2014 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref>[http://www.ukrstat.gov.ua/druk/publicat/kat_u/2013/sb/06_13/sb_nnas_2012.zip Державний комітет статистики України. Чисельність наявного населення України на 1 січня 2013 року, Київ-2013 (pdf)]</ref> |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = {{падзеньне}} |Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = |Год падліку колькасьці аглямэрацыі = |Крыніца колькасьці аглямэрацыі = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = [[украінцы]], [[расейцы]], [[беларусы]] |Год падліку нацыянальнага складу = 2001 |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Паштовыя індэксы = 85200—85279 |Тэлефонны код = +380 6247 |КОАТУУ = 1411200000 |Аўтамабільны нумарны знак = AH, КН / 05 |Выява = "Торецьк - місто шахтарів" - напис на пагорбі перед шахтою імені Дзержинського.jpg |Апісаньне выявы = Места вугляздабычы |Шырата градусаў = 48 |Шырата хвілінаў = 23 |Шырата сэкундаў = 30 |Даўгата градусаў = 37 |Даўгата хвілінаў = 52 |Даўгата сэкундаў = 24 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Сайт = [http://www.dzerzhinsk-rada.gov.ua/ Афіцыйны сайт галавы места і мескай рады Тарэцку] }} '''Тарэцк''' ({{мова-uk|Торецьк}}; да 1936 року — ''Шчарбінаўка''; {{мова-uk|Щербинівка}}) — места абласнога значэньня ва [[Украіна|Ўкраіне]], [[Данецкая вобласьць]]. Заснаванае ў 1806 року. Статус места з 1936 року. == Разьмяшчэньне == Места разьмешчанае за 7 км ад чыгуначнага прыпынку Фэнольная на шляху [[Канстанцінаўка]] — [[Ясінаватая]], за 55 км ад [[Данецк]]у. Здабываюць [[вугаль]]. Вугляробчыя, жалезаробчыя заводы. Насельніцтва 34750 жыхароў (2014; насельніцтва Дзяржынскае акругі — 87 024 чалавекі). У склад акругі ўваходзяць (акрамя Тарэцку) 1 меская і 3 вясковыя рады; 1 места, 7 пасёлкаў гарадзкога тыпу і 10 вёсак. 16 кастрычніка 2015 року мясцовая ўлада прыняла рашэньне аб зьмене назвы места на Тарэцк<ref>[http://www.ukrinform.ua/rubric-regions/1898954-dzerjinsk-dekomunizovali-u-toretsk.html Дзержинськ декомунізували у Торецьк]</ref>. Адпаведны зварот напісаны ў [[Вярхоўная Рада Ўкраіны|Вярхоўную Раду]] для зацьвярджэньня<ref>[http://www.depo.ua/ukr/life/dzerzhinsk-hoche-pereymenuvatis-v-toretsk-16102015151300 Дзержинськ на Донеччині перейменують в Торецьк]</ref>. == Мінулае да 1991 году == На мяжы 17 і 18 стагодзьдзяў у полі ўздоўж ракі [[Северскі Данец]] і яго прытоку Крывы Тарэц, Белая, Айдар, Лугань жылі ўкраінскія казакі. Паводле паданьня ў аўрагу Жалезны пасяліўся казак з імем Антон Шчарбіна. Адсюль і назва места. У 18 стагодзьдзі землі, дзе цяпер разьмешчанае места, былі далучаны да Расеі. Вёска Шчабінаўка пачала расьці пасьля разьвіцьця вугляздабычы ў ваколіцах вёскі.<ref>Марягин Г. Открыватели недр Донбасса. Сталинское областное издательство, 1951, с. 29.</ref> Чумакі (мясцовыя купцы) дастаўлялі вугаль у Бахмут, [[Харкаў]], Паўлагорад і нават у [[Крым]]. Пасьля 1917 году Дзяржынск быў далучаны да [[РСФСР]], а потым у 1918 годзе да [[УССР]]. У 1922 годзе места было далучана да [[СССР]]. == Мінулае з 1991 па сёньняшні дзень == У 1991 годзе Дзяржынск стаў часткаю незалежнай Украіны. У сярэдзіне 2014 году места было захоплена [[ДНР]] пад [[Расейска-ўкраінская вайна (2014-2015)|Расейска-ўкраінскай вайны]]. 21 ліпеня 2014 року ўкраінскае войска вызваліла места ад захопнікаў.<ref>[http://espreso.tv/news/2014/07/21/u_dzerzhynsku_syly_ato_zakhopyly_shtab_terorystiv У Дзержинську сили АТО захопили штаб терористів]</ref> 13 лістапада 2014 году ўкраінскае войска адбіла напад расейскага войска на места. Яны спрабавалі напасьць з Горлаўкі<ref>[http://espreso.tv/news/2014/11/13/syly_ato_zavdaly_uperedzhuvalnoho_udaru_po_boyovykam_pid_horlivkoyu Сили АТО завдали упереджувального удару по бойовикам під Горлівкою]</ref>. 21 лістапада сродкі масавай інфармацыі паведамілі аб абстрэле Дзяржынска расейцамі з боку Горлаўкі<ref>[http://espreso.tv/news/2014/11/21/dzerzhynsk_obstrilyaly_z_quothradivquot_bahato_poranenykh__ye_zhertvy ЗМІ: Дзержинськ обстріляли з «Градів»&nbsp;— багато поранених, є жертви]</ref>. 24 студзеня 2015 року расейскае войска абстраляла каля места ўкраінскае войска ў выніку чаго загінула 6 чалавек, 10 паранена<ref>[http://www.unn.com.ua/uk/news/1429681-vchora-v-dzerzhinsku-zaginuli-6-viyskovikh-10-poraneno Вчора в Дзержинську загинули 6 військових, 10 поранено]</ref>. 27 студзеня снарад расейцаў папаў у хату, у выніку чаго была забіта жанчына<ref>[http://espreso.tv/news/2015/01/27/terorysty_znovu_zavdaly_udariv_po_avdiyivci_i_dzerzhynsku_troye_zahyblykh Терористи знову завдали ударів по Авдіївці і Дзержинську. Троє загиблих]</ref>. 5 лютага 2015 году расейцы абстралялі места і паранілі чалавека<ref>[http://www.unn.com.ua/uk/news/1434724-trivayut-obstrili-dzerzhinska-ta-gorlivki-poraneno-mirnogo-zhitelya-z-shkiryak Тривають обстріли Дзержинська та Горлівки, поранено мирного жителя&nbsp;— З. Шкіряк]</ref>. 11 лютага 2015 пад час абстрэлу места быў забіты чалавек. Абстрэлы места працягваліся да сярэдзіны лета 2015 году. == Земскі падзел == Дзяржынская меская рада мае ў сваім складзе [[места]] раённага значэньня Арцёмава, 7 пасёлкаў гарадзкога тыпу, 10 вёсак. Галавою места зьяўляецца Ўладзімер Сьляпцоў. == Насельніцтва == Паводле перапісу 2001 року насельніцтва места 42 916 асобаў, зь іх вызначылі роднаю 12,18% моваю [[Украінская мова|украінскую]], 87,14% — [[Расейская мова|расейскую]], 0,12% — [[Беларуская мова|беларускую]], 0,07% — [[Армянская мова|армянскую]] мовы<ref>[http://database.ukrcensus.gov.ua/MULT/Database/Census/databasetree_uk.asp Розподіл населення за рідною мовою на ukrcensus.gov.ua]</ref>. Народны склад паводле перапісу 2001 року<ref>[https://web.archive.org/web/20070213092341/http://donetskstat.gov.ua/census/census.php?ncp=11 Національний склад та рідна мова населення Донецької області. Розподіл постійного населення за найбільш численними національностями та рідною мовою по міськрадах та районах.]</ref> {| class="standard" | align="center" style="background:#f0f0f0;"| | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Колькасьць''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Частка, %''' |- | [[украінцы]] ||52 958||61,4 |- | [[расейцы]] ||31 112||36,1 |- | [[беларусы]] ||858||1,0 |- | [[татары]] ||262||0,3 |- | [[цыгане]] ||222||0,3 |} На 1 студзеня 2008 року колькасьць насельніцтва Дзяржынскае мескае рады склала 77 415 асобаў. Рух насельніцтва<ref>http://pop-stat.mashke.org/ukraine-cities.htm</ref> {| class="standard" ! рок||насельніцтва |- | 1923||6320 |- | 1926||12 806 |- | 1939||31 750 |- | 1959||44 835 |- | 1970||46 818 |- | 1979||44 502 |- | 1989||50 538 |- | 2001||43 371 |- | 2005||40 359 |- | 2010||36 835 |- | 2014||34 750 |} == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [http://www.dzerzhinsk-rada.gov.ua/ Старонка ў сеціве мескае рады Тарэцку]{{ref-ru}} * [http://who-is-who.com.ua/bookmaket/mistadon2008/1/4/1.html Месты й вёскі Ўкраіны. Данеччына 2008]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * [https://web.archive.org/web/20070311004918/http://www.ukrcensus.gov.ua/results/total_population1/structure_population/sel_1.php/?box=1.1W&data1=1&k_t=14&rn=14112&out_type=&id=&data=1&botton=cens_db Офіційний сайт Всеукраїнського перепису населення: Дзержинська міськрада] * [https://web.archive.org/web/20071008210055/http://sez-tpd.org.ua/description/desc_sez/dzerzhinskr.html Спеціальні економічні зони Донецької області&nbsp;— Дзержинськ] * [http://www.dzerghinsk.org/index/0-2 Проект «Дзержинськ місто шахтарів»] * [http://dnl.dn.ua/index.php?option=com_content&view=category&id=139:dz-news&layout=blog&Itemid=402 Новости Дзержинска. dnl.dn.ua] * [https://web.archive.org/web/20150815230109/http://imsu-doneck.info/mista-i-sela-doneckoi-oblasti/dzerzhynsk.html Дзержинськ&nbsp;— Інформаційно-пізнавальний портал | Донецька область у складі УРСР] (На основі матеріалів енциклопедичного видання про історію міст та сіл України, том&nbsp;— Історія міст і сіл Української РСР. Донецька область.&nbsp;— К.: Головна редакція УРЕ АН УРСР, 1970.&nbsp;— 992 с.) {{Данецкая вобласьць}} [[Катэгорыя:Гарады Данецкай вобласьці]] [[Катэгорыя:Зьявіліся ў 1806 годзе]] lfp9vales4zhrs82c5xtakz7rxqn1jw Храстоўка 0 170646 2330464 2305333 2022-07-30T14:03:50Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Украіна |Назва = Храстоўка |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Храстоўкі |Назва ўкраінскай мовай = Хрестівка |Герб = Khrestivka gerb.jpg |Сьцяг = Flag of Khrestivka.svg |Гімн = |Дата заснаваньня = 1854 |Першыя згадкі = |Статус з = 1987 |Магдэбурскае права = |Былая назва = Кіраўскай ([[Украінская мова|укр]].Кіровське) |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Данецкая вобласьць|Данецкая]] |Аўтаномная рэспубліка = |Раён = |Сельская рада = |Мэр = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = Ларыса Грачушкіна |Плошча = 7.25 |Крыніца плошчы = |Вышыня = 247 |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 28149 |Год падліку колькасьці = 2014 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref>[http://donetskstat.gov.ua/statinform/chisl_ruh1.php?dn=0214 Головне управління статистики у Донецькій області]</ref> |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = {{падзеньне}} |Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = |Год падліку колькасьці аглямэрацыі = |Крыніца колькасьці аглямэрацыі = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = [[украінцы]], [[расейцы]], [[беларусы]] |Год падліку нацыянальнага складу = 2001 |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Паштовыя індэксы = 86300—86390 |Тэлефонны код = +380 6250 |КОАТУУ = 1411200000 |Аўтамабільны нумарны знак = AH, КН / 05 |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 48 |Шырата хвілінаў = 08 |Шырата сэкундаў = 47 |Даўгата градусаў = 38 |Даўгата хвілінаў = 21 |Даўгата сэкундаў = 38 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Сайт = [http://www.kirovskoe.com.ua/ Кіраўская меская рада] }} '''Храсто́ўка''' ({{мова-uk|Хрестівка}}) (у 1956—2016 гадах — Кі́раўскае {{мова-uk|Кі́ровське}}) — горад абласнога значэньня ва [[Украіна|Ўкраіне]], [[Данецкая вобласьць]]. Разьмешчанае каля местаў Данбасу: [[Шахцёрск]] і [[Янакіева]] — прыблізна 20 км; местаў [[Горлаўка]] і [[Харцыск]] — за 40 км; места [[Данецк]] — за 80 км. Колькасьць насельніцтва на 1 студзеня 2003 году складае 30,9 тыс. чал. Плошча — 725 га. == Мінулае == Храстоўка — колішняе нямецкае паселішча, адразу мела тры назвы: немцы называлі свой хутар "Ман-гайм", у дакумэнтах было напісана Давыда-Орлаўка, чумакі называлі нямецкае паселішча "Хрестівка"(чытаецца "Хрестівка"), з прычыны таго, што ля места быў дарогаўказ крыжападобнай формы, а па-ўкраінску крыж будзе "хрест"(чытаецца "хрэст") == [[Расейская вайсковая інтэрвэнцыя ва Ўкраіну]] == 25 жніўня 2014 року пад час абстрэлу расейцамі былі забітыя тры чалавекі<ref>[http://www.ukrinform.ua/ukr/news/teroristi_znovu_obstrilyali_tserkvu_troe__zagiblih_1966373 Терористи знову обстріляли церкву, троє загиблих]{{Недаступная спасылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. 14 лістапада 2014-га адзін чалавек і двое паранена з-за абстрэлу места<ref>[http://espreso.tv/news/2014/11/14/cherez_obstril_shakhty_na_donechchyni_zahynula_lyudyna__dvoye_poraneni Через обстріл шахти на Донеччині загинула людина, двоє поранені]</ref>. == Насельніцтва == Паводле перапісу 2001 року насельніцтва складала 31 041 жыхар, зь іх 16,9% вызначылі роднаю моваю [[Украінская мова|ўкраінскую]], 82,39% — [[Расейская мова|расейскую]], 0,15% — [[Беларуская мова|беларускую]], 0,05% — [[Армянская мова|армянскую]]<ref>[http://database.ukrcensus.gov.ua/MULT/Database/Census/databasetree_uk.asp Розподіл населення за рідною мовою на ukrcensus.gov.ua]</ref>. Нацыянальны склад паводле перапісу 2001 року<ref>[https://web.archive.org/web/20070213092341/http://donetskstat.gov.ua/census/census.php?ncp=11 Національний склад та рідна мова населення Донецької області. Розподіл постійного населення за найбільш численними національностями та рідною мовою по міськрадах та районах]</ref> {| class="standard" | align="center" style="background:#f0f0f0;"| | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Колькасьць''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Частка, %''' |- | [[украінцы]] ||16 829||54,2 |- | [[расейцы]] ||12 900||41,6 |- | [[беларусы]] ||450||1,4 |- | [[азэрбайджанцы]] ||154||0,5 |- | [[татары]] ||131||0,4 |} == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [http://www.info.dn.ua/map/kirov.shtml Інформаційний портал Донеччини] * [http://wikimediaukraine.wordpress.com/2012/06/12/donetsk/ Пам'ятки Донецької області] {{Данецкая вобласьць}} [[Катэгорыя:Гарады Данецкай вобласьці]] jvmlteeatlkxfvwnjndjpv9xwwy572n Жданаўка (Данецкая вобласьць) 0 170711 2330673 2303919 2022-07-31T04:10:03Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Украіна |Назва = Жданаўка |Статус = места |Назва ў родным склоне = Жданаўкі |Арыгінальная назва = Жданівка |Герб = Zhdanivka gerb.png |Сьцяг = Flag of Zhdanivka.svg |Гімн = |Дата заснаваньня = 1924 |Першыя згадкі = |Статус з = 1966 |Магдэбурскае права = |Былая назва = Новажданаўка |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Данецкая вобласьць|Данецкая]] |Аўтаномная рэспубліка = |Раён = |Сельсавет = |Мэр = |Пасада кіраўніка = Галава места |Кіраўнік = Сяргей Мікалаевіч Ліцьвінаў |Плошча = 2 |Крыніца плошчы = |Вышыня = 223 |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 12301 |Год падліку колькасьці = 2014 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref>[http://www.ukrstat.gov.ua/ Статистичний збірник «Чисельність наявного населення України на 1 січня 2014 року», &nbsp;— Київ, Державна служба статистики України, 2014]</ref> |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = {{падзеньне}} |Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = |Год падліку колькасьці аглямэрацыі = |Крыніца колькасьці аглямэрацыі = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = [[украінцы]], [[расейцы]], [[беларусы]] |Год падліку нацыянальнага складу = 2001 |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Паштовыя індэксы = 86391—86396 |Тэлефонны код = +380 6176 |КОАТУУ = 1412100000 |Аўтамабільны нумарны знак = AH, КН / 05 |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 48 |Шырата хвілінаў = 08 |Шырата сэкундаў = 15 |Даўгата градусаў = 38 |Даўгата хвілінаў = 15 |Даўгата сэкундаў = 39 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Сайт = }} '''Жда́наўка''' {{мова-uk|'''Жда́нівка'''}} — места (з 1966 року) абласнога значэньня ў [[Данецкая вобласьць|Данецкае вобласьці]]. Разьмешчанае ў сярэдзіне Данеччыны. Зараз пад уладаю [[ДНР|Расеі-ДНР]]. == Мінулае == Заснаванае ў 1924 року. Да 1966 року — называлася Новажданаўка. З 1966 року — места з сучаснаю назваю. У 1954 року тут заклалі сучаснуюм вугляную здабычу. 16 жніўня 2014 року пад час [[Расейска-ўкраінская вайна (2014-2015)|вайны з Расеяй]] места было звольненае ад расейскага войска<ref>http://espreso.tv/news/2014/08/16/ukrayinska_armiya_zvilnyla_misto_zhdanivku_na_donechchyni___poroshenko</ref>. 17 жніўня 2014 року пад час пошукава-ўдарных дзеяў пры абстрэлі расейцаў ля Жданаўки загінуў украінскі ваяр 25-е брыгады. 21 верасьня 2014 року ўкраінскае войска было выбітае са Жданаўкі. Цяпер места пад уладаю Расеі-ДНР. == Агульныя зьвесткі == Займае абшар 2 км², зі іх 72% пад забудоваю. На аднаго жыхара прыпадае 20 м² зялёных насаджэньняў. Сярэдняя тэмпэратура студзеня −7,2&nbsp;°C, ліпеня +22&nbsp;°C. За рок выпадае 500 мм ападкаў. Насельніцтва на 5 сьнежня 2001 року. склала 13,7 тыс. асобаў, на пачатак 2004 року — 13,2 тыс. асобаў. Па-над 70% занятае ў народнай гаспадарцы і робяць у прамысловасьці. Асноўныя прадпрыемствы — вугляздабыча. У месьцеі ёсьць храм Усьпеньня Божае Маці, стварюецца жаночы манастыр. Жданаўцы падпарадкоўваецца мястэчку Альхоўка. == Насельніцтва == За дадзенымі перапісу 2001 року насельніцтва места склала 13 266 асобаў, зь іх 10,94% вызначылі роднаю моваю [[Украінская мова|украінскую]], 88,05% — [[Расейская мова|расейскую]], 0,35% — [[Армянская мова|армянскую]], 0,29% — [[Беларуская мова|беларускую]], 0,04% — [[малдаўская мова|малдаўскую]], 0,02% — [[польская мова|польскую]] і [[грэцкая мова|грэцкую]] мовы<ref>[http://database.ukrcensus.gov.ua/MULT/Database/Census/databasetree_uk.asp Розподіл населення за рідною мовою на ukrcensus.gov.ua]</ref>. Насельніцтва места на 1 студзеня 2015 року — 13 061 чал. Колькасьць на пачатак року. {| class="standard sortable collapsible collapsed" |- ! Рок !! Колькасьць жыхароў<ref>[http://pop-stat.mashke.org/ukraine-cities.htm Население городов и сел Украины]</ref> |- | 1959<ref>15.01.1959</ref> || 12512 |- | 1970<ref>15.01.1970</ref> || 12109 |- | 1979<ref>17.01.1979</ref> || 12833 |- | 1989<ref>12.01.1989</ref> || 14433 |- | 1992 || 14700 |- | 1998 || 14100 |- | 2002<ref>05.12.2001</ref> || 13688 |- | 2003 || 13425 |- | 2004 || 13181 |- | 2005 || 13082 |- | 2006 || 12906 |- | 2007 || 12830 |- | 2008 || 12723 |- | 2009 || 12609 |- | 2010 || 12583 |- | 2011 || 12522 |- | 2012 || 12500 |- | 2013 || 12352 |- | 2014 || 12301 |- | 2015 || 12237 |} Народны склад насельніцтва паводле перапісу 2001 року<ref>[https://web.archive.org/web/20070213092341/http://donetskstat.gov.ua/census/census.php?ncp=11 Національний склад та рідна мова населення Донецької області. Розподіл постійного населення за найбільш численними національностями та рідною мовою по міськрадах та районах.]</ref> {| class="standard" | align="center" style="background:#f0f0f0;"| | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Лічэбнасьць''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Частка, %''' |- | [[украінцы]] ||6 950||48,3 |- | [[расейцы]] ||6 820||47,4 |- | [[беларусы]]||201||1,4 |} == Помнікі == У месьце на ўлікузнаходзіцца адзін помнік гісторыі— {| class=wikitable sortable ! № пп||Ахоўная лічба||Назва помніка||Разьмяшчэньне помніка||Рок разьмяшчэньня||Аўтар||Рашэньне |- | 1.||646||Брацкая магіла савецкіх воінаў Паўднёвага фронту.||Жданаўская м/р, м. Жданаўка, вул. Леніна.||1970 р.|| -||5.09.1973 р. № 475 |- | |} == Глядзіце таксама == * [http://www.info.dn.ua/map/zhd.shtml Інформаційний портал Донеччини] * [http://wikimediaukraine.wordpress.com/2012/06/12/donetsk/ Пам'ятки Донецької області] == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Данецкая вобласьць}} [[Катэгорыя:Гарады Данецкай вобласьці]] javonl5e0r77nl2kxjfcqo9eqd08kbi Кембрыдж 0 170835 2330701 2211943 2022-07-31T06:37:38Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Населены пункт |Назва = Кембрыдж |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Кембрыджу |Назва на мове краіны = Cambridge |Код мовы назвы краіны = en |Краіна = Вялікабрытанія |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = [[1 стагодзьдзе]] |Статус з = 1951 |Магдэбурскае права = |Былыя назвы = да [[400]] — ''Duroliponte''<br />да [[1000]] — ''Grantebrycge''<br />да [[1100]] — ''Grentabrige ці Cantebrigge'' |Былая назва = |Мясцовая назва = |Від адміністрацыйнай адзінкі 1 = |Назва адміністрацыйнай адзінкі 1 = |Від адміністрацыйнай адзінкі 2 = |Назва адміністрацыйнай адзінкі 2 = |Від адміністрацыйнай адзінкі 3 = |Назва адміністрацыйнай адзінкі 3 = |Пасада кіраўніка = Мэр |Кіраўнік = Джэры Бірд |Плошча = 40.7 |Крыніца плошчы = |Вышыня = 6 |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 128815 |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва= |Год падліку колькасьці = |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = |Год падліку колькасьці аглямэрацыі = |Крыніца колькасьці аглямэрацыі = |Этнічны склад насельніцтва = 74,5 % белыя брытанцы<br />1,1 % белыя ірляндцы<br />7,1 % іншыя белыя<br />2,4 % зьмяшаныя расы<br />8,4 % брытанскія азіяты<br />5,0 % кітайцы і іншыя<br />4,3 % чорныя брытанцы<ref>[http://www.neighbourhood.statistics.gov.uk/dissemination/LeadTableView.do?a=3&b=276890&c=cambridge&d=13&e=13&g=425696&i=1001x1003x1004&m=0&r=1&s=1206485877123&enc=1&dsFamilyId=1812 Ацэнка колькасьці насельніцтва паводле этнічных групаў у адсотках National Statistics]</ref> |Год падліку этнічнага складу = 2014 |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Дадатковы парамэтар насельніцтва = |Значэньне дадатковага парамэтра насельніцтва = |Год падліку дадатковага парамэтра насельніцтва = |Часавы пас = +0 |Летні час = +1 |Тэлефонны код = 01223 |Паштовыя індэксы = CB1 — CB5 |Назва лічбавага клясыфікатару = |Лічбавы клясыфікатар = |Аўтамабільны нумарны знак = |Назва аўтамабільнага нумарнога знаку = |Аўтамабільныя нумарныя знакі = |Назва аўтамабільных нумарных знакаў = |Выява = KingsCollegeChapelWest.jpg |Апісаньне выявы = |Шырата паўшар’е = паўночнае |Шырата градусаў = 52 |Шырата хвілінаў = 12 |Шырата сэкундаў = 18 |Даўгата паўшар’е = усходняе |Даўгата градусаў = 00 |Даўгата хвілінаў = 07 |Даўгата сэкундаў = 08 |Назва мапы = |Альтэрнатыўная мапа = |Назва мапы2 = |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Сайт = [https://www.cambridge.gov.uk/ Афіцыйная бачына] |Колер = {{Колер|Вялікабрытанія}} }} {{Іншыя значэньні}} '''Ке́мбрыдж''' ({{мова-en|Cambridge}}, {{IPA|[ˈkeɪmˌbɹɪdʒ]}} — што азначае «мост праз раку [[Кам (рака)|Кам]]») — места ў [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]], разьмешчаны на ўсходзе [[Ангельшчына|Ангельшчыны]], у [[графства|графстве]] Кембрыджшыр, зьяўляецца адміністрацыйным цэнтрам графства. Места знакамітае сваімі ўнівэрсытэтамі і акадэмічнымі коламі<ref>[http://geosfera.info/evropa/velikobritaniya/378-kembridzh-gorod-velikobritanii.html Университетский город ]</ref>, тут знаходзіцца [[Кембрыдзкі ўнівэрсытэт]] — адзін з найстарэйшых і знакамітых унівэрсытэтаў сьвету, зь якім зьвязаныя 87 [[Нобэлеўская прэмія|нобэлеўскіх ляўрэатаў]]<ref>[https://web.archive.org/web/20110901215036/http://www.cam.ac.uk/research/about/awards-announcements-and-prizes/nobel-prize-winners/ Nobel Prize Winners]</ref>. == Геаграфія == Кембрыдж разьмешчаны ў 70 км на поўнач ад [[Лёндан]]у на раце [[Кам (рака)|Кам]]. Плошча места складае 41 км². Колькасьць насельніцтва гораду 128815 чалавек. Шчыльнасьць — 3164,99 чал./км². == Гісторыя == Кембрыдж — старадаўняе места вядомае яшчэ зь [[1 стагодзьдзе|1 стагодзьдзя]]. Але паселішча існавала на гэтым месцы яшчэ да [[Рымская імпэрыя|Рымскай імпэрыі]]. Першыя пацьверджаныя зьвесткі пра паселішча, рэшткі паляўнічай зброі, адносяцца да Позьняга Бронзавага Веку, 1000 р. да н. э. Існуюць археалягічныя сьведчаньні з Жалезнага Веку, што плямёны Белгі пасяліліся на Замкавай Гары ў 1 ст. да н. э. Значнае разьвіцьцё гэтай тэрыторыі пачалося з рымскага ўварваньня ў Брытанію каля 40 р. н. э. Замкавая Гара Кембрыджу была зручным месцам для абароны ракі Кам і шляхоў, што праходзілі праз гэтую мясцовасьць. Праз паселішча праходзілі шляхі, якія злучалі Колчэстэр, Эсэкс з гарнізонамі ў Лінкальне. Рымскае паселішча называлася ''Durolipons''. Паселішча заставалася рэгіянальным цэнтрам на працягу 350 рокаў пасьля рымскага пэрыяду, прыкладна да [[400]] року. У гэтым рэгіёне да гэтага часу можна ўбачыць рымскія дарогі і сьцены. Пасьля сыходу рымлян [[саксы]] захапілі землі вакол Замкавай Гары. Пра гэта сьведчаць артэфакты, якія знаходзілі ў месцах іх пахаваньняў у гэтым раёне. У сакскі пэрыяд Кембрыдж разьвіваўся дзякуючы добрым гандлёвым сувязям. Аднак у [[7 стагодзьдзе|7 стагодзьдзі]] наведвальнікі з суседняга [[Ілі]], паведамляюць аб істотным заняпадзе ў Кембрыджы. Кембрыдж згадваецца ў [[Англасаксонская кроніка|англасаксонскай кроніцы]] пад назвай ''Grantebrycge''. Гэта першае паведамленьне пра мост у Кембрыджы. Згодна з [[Англасаксонская кроніка|кронікай]] [[Вікінгі]] зьявіліся ў Кембрыджы ў [[875]] року. [[Данэлаг|Вікінгава права]] было ўсталявана ў Кембрыджы ў [[878]]. Праз гандаль адбыўся хуткі рост Кембрыджу. За гэты пэрыяд цэнтар места ссунуўся з Замкавай Гары на левым беразе ракі ў Квэйсайд, што на правым беразе. Пасьля заканчэньня панаваньня вікінгаў і кароткачасовага вяртаньня да ўлады саксаў, імі была пабудаваная царква сьвятога Бэнэта ў [[1025]]. Яна да гэтага часу стаіць на Бэнэт Стрыт. Праз 2 рокі пасьля заваяваньня Ангельшчыны [[Вільгельм I Заваёўнік|Вільгельмам Нарманскім]] была пабудаваная цьвердзь на Замкавай Гары. Як і іншыя месты ніжэйшага каралеўства, Кембрыдж трапіў пад кантроль караля і яго васалаў. Круглую царква была пабудаваная ў гэты пэрыяд. Пазьней імя места зьмянілася на ''Grentabrige'' або ''Cantebrigge'', а рака, якая працякала скрозь яго называлася Гранта ''(Granta)''. Калі горад атрымаў сваю сучасную назву, рака Кам яшчэ называлася Гранта, больш за тое, цяпер яе таксама часам так называюць, толькі пазьней яе сталі называць па аналёгіі з горадам. Часта выкарыстоўваецца псэўда-лацінскі прыметнік ''cantabrigiensis'' (які скарачаюць да ''«Cantab»''), што азначае «кембрыдзкі». [[Файл:Cam colls from johns.jpg|250px|значак|справа|Сэнат [[Кембрыдзкі ўнівэрсытэт|Кембрыдзкага ўнівэрсытэту]]]] Адной зь першых навучальных установаў была Школа [[Пітагор]]а ''(Pythagoras)'', заснаваная ў [[1200]], будынак якой да гэтага часу стаіць на землях Каледжа Сьв. Джона. === Заснаваньне ўнівэрсытэту === У 1209 року студэнты, што ўцяклі ад перасьледу ў [[Оксфардзкі ўнівэрсытэт|Оксфардзе]], перасяліліся ў Кембрыдж і заснавалі тут [[Кембрыдзкі ўнівэрсытэт]] разам з [[бібліятэка]]ю. Найстарэйшы каледж, які захаваўся і па гэты дзень, Пітэрхаўз, быў заснаваны ў 1284. Адзін з самых значных будынкаў у Кембрыджы, капэла Каралеўскага Каледжа, была заснаваная ў 1446 каралём [[Генрых VI|Генрыхам VI]]. Будаўніцтва завяршылася ў 1515 за часамі кіраваньня [[Генрых VIII|Генрыха VIII]]. [[Кембрыдж Юнівэрсіці Прэс]] атрымала ліцэнзію на кнігадрукаваньне ў [[1534]]. [[Трубаправод Габсона]], які першым пачаў пастаўляць пітную ваду да цэнтру места быў пабудаваны ў [[1610]]. Часткова ён дажыў і да сёньняшняга часу. Шпіталь [[Адэнбрукс]] быў заснаваны ў [[1719]]. Чыгунку і станцыю пабудавалі ў [[1845]]. Па легендзе, унівэрсытэт паставіў умову да яе месцазнаходжаньня: станцыя мусіла быць досыць далёка ад цэнтру гораду, каб хуткі доступ да [[Лёндан]]у не адцягваў студэнтаў ад заняткаў. Нягледзячы на ​​наяўнасьць унівэрсытэту, Кембрыдж не атрымаў статус места да [[1951]]. У Кембрыджы няма катэдральнага сабору, які ў Вялікабрытаніі зьяўляецца традыцыйна абавязковым патрабаваньнем для прадастаўленьня такога статусу. == Кіраваньне == Кембрыдж — немэтрапольнае места, кіруецца гарадзкой радай. Рада складаецца з 42 дэпутатаў, абраных у 14 акругах. На апошніх выбарах у гарадзкую раду прайшлі 14 [[Партыя лібэральных дэмакратаў (Вялікабрытанія)|лібэральных дэмакратаў]], 25 прадстаўнікоў [[Лэйбарысцкая партыя (Вялікабрытанія)|Лэйбарысцкай партыі]], 2 незалежныя кандыдаты і адзін прадстаўнік партыі [[Кансэрватыўная партыя (Вялікабрытанія)|кансэрватараў]]<ref>[http://democracy.cambridge.gov.uk/mgMemberIndex.aspx?bcr=1 Councillors]</ref>. У Кембрыджы таксама знаходзіцца Рада графства [[Кембрыджшыр]]. == Месты-пабрацімы == {| class="toccolours" style="margin: 0;background: #f8f8f8;" align="center" |- bgcolor=#e6e6e6 ! Места ! Краіна ! Год падпісаньня дамовы |- align="left" style="font-size: 90%;background: #ffffff;" | &nbsp;[[Гайдэльбэрг]] || {{DEU}} || align="center" | [[1957]] |- align="left" style="font-size: 90%;background: #ffffff;" |- align="left" style="font-size: 90%;background: #ffffff;" | &nbsp;[[Сэгед]] || {{HUN}} || align="center"| [[1987]] |- align="left" style="font-size: 90%;background: #ffffff;" |&nbsp;[[Ерэван]] || {{ARM}} || align="center" | – |- align="left" style="font-size: 90%;background: #ffffff;" |&nbsp;[[Кембрыдж (Масачусэтс)]] || {{USA}} || align="center" | – |- align="left" style="font-size: 90%;background: #ffffff;" |} == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} {{Гарады Вялікабрытаніі}} [[Катэгорыя:Кембрыдж| ]] 7uldrog52ofanigumvww0ooxix9x7e7 Новая тантра 0 170920 2330741 2230765 2022-07-31T10:22:02Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Артаграфія}} '''Но́вая та́нтра''' — сучасныя заходнія варыяцыі на тэму тантрычных практык, асноўны зьмест якіх — інтымная блізкасьць. Як правіла, уключаюць сваё разуменьне заходнімі жыхарамі індыйскіх і будысцкіх тантрычных вучэньняў. Асноўнае адрозьненьне тантры і новай тантры ў тым, што першая выкарыстоўвае любадзейства і адносіны ў якасьці аднаго са спосабаў для дасягненьня прасьвятленьня, а другую часьцей выкарыстоўваюць для наданьня разнастайнасьці ў асабістае жыцьцё<ref>Peter B. Clarke Encyclopedia of New Religious Movements</ref>. == Адрозьненьне ад сумежных вучэньняў == Блізкімі вучэньнямі зьяўляюцца сучасныя даоскія погляды і кундаліні ёга. Адрозьненьні складаюцца перш за ўсё ў канкрэтных дзеяньнях, а не ў мысьлях. У сучасных даоскіх поглядах не разьвіты зьнешнія дзеяньні-абрады. Новая тантра, наадварот, старанна распрацоўвае на абрады (прысьвячэньня, загаворы, мантры) і ідалаў (багі і багіні, бадхісатвы і дэманы). Кундаліні ёга, як самастойная адзінка, паўстала параўнальна нядаўна, да гэтага зьяўлялася неад’емнай часткай тантра ёгі, адпаведна мае адзіную тэрміналёгію з тантры і яе можна прадставіць як галіну фізычнай культуры (асаны), прыкладную да тантрычных сэксуальных практык. Тым ня менш, кундаліні-ёга мае некаторую адасобленасьць, і можа практыкавацца незалежна ад тантрычнага сэксу, тым больш, што сам па сабе тантрычны сэкс — гэта ўсяго толькі самая малая частка тантрычнага сэксу ёгі. Паходжаньне тантрычных сэксуальных практык дакладна невядома. Уласна, прадметам тантрычнага сэксу варта лічыць выкарыстаньне палавога акта ў якасьці малітвы для вызваленьня ад нізінных пачуцьцяў (гэта значыць накіроўваць сябе на атрыманьне задавальненьняў толькі для сябе самога, або атаясамленьне сябе зь фізычным цялесным спажываньнем), праз усьведамленьне таго факту, што чалавек дасягае найвышэйшага задавальненьня толькі тады, калі ён ўсьведамляе і адчувае, што ён дастаўляе такое задавальненьне іншаму чалавеку, што ён адзіны зь іншымі. Гэта значыць што трэба радавацца таму, каб сьвядома назіраць як радуецца іншы чалавек. Мэтай тантрычнага каханьня зьяўляецца менавіта мэнтальнае ўсьведамленьне дасягненьня асалоды ад таго што ты быць столькі асалода іншаму. Прычым тантрычныя тэхнікі (як мэтад) дазваляюць адчуць зьнікненьне дваістасьці фізычнага і духоўнага ў іх гарманічным зьліцьці. Варта адрозьніваць правільныя мэтады тантрычнага сэксу ад сучасных палегчаных сэксуальных медытатыўных практык. Артадаксальныя мэтады — гэта жорстка рэглямантаваныя асаблівыя рытуалы, толькі для пэўнага кола асобаў, якія прыводзяць чалавека да канцэнтрацыі для поўнага падпарадкаваньня фізыялёгіі і розуму спэцыяльным мэтам (далёкім ад сэксуальнага юру), якія патрабуюць ад удзельнікаў ўменьні валодаць дасканала шматлікімі ведамі, бандхамі, мантрамі, глыбокімі тэхнікамі пранаямы выкананымі ў адмысловым парадку і з асаблівай мэтай, схаванай ад неазнаёмленых. Сучасныя палегчаныя мэтады тантрычнага сэксу вырасьлі з-за цікавасьці да ўсходніх практык і ў лепшым выпадку прыводзяць чалавека да здольнасьці распазнаньня адрозьненьняў паміж радасьцю ад каханьня і задавальненьнем ад каханьня. У горшым выпадку, выкарыстоўваецца толькі індыйская атрыбутыка (музыка, водару і г. д.), а мэта застаецца ранейшай — атрыманьне задавальненьня асабістай юрлівасьці. Радасьць ад сэксуальных практык атрымліваецца калі чалавек стараецца для свайго партнёра (у дадзеным кантэксьце для свайго каханага, і ставіцца да яго як да бажаству, і ўсё сэксуальнае дзеяньне разглядаецца і адчуваецца як форма набажэнствы), і чалавек больш імкнецца аддаць чым атрымаць. Чалавек у такім выпадку вызваляецца ад похаці якая прыводзіць толькі да перанасычэньня, і з абавязковай мэтай скончыць семявывяржэньне (у мужчыны). Радасьць якая атрымліваецца ў выніку ад такой формы набажэнствы прыводзіць да мэнтальнай вызваленьні чалавека ад прыхільнасьці да сэксу як да страсьці, як да бяздумна і неўсьвядомлена ўжытнага юру. Гэта значыць чалавек у выніку вучыцца спрабаваць і атрымліваць асалоду ад, але не ўпадаць у залежнасьць. У мужчыны паступова выпрацоўваецца адсутнасьць прыхільнасьці да ідэі абавязкова скончыць сэкс у выглядзе семявывяржэньня. І ён тады можа займацца гэтым доўга без самой мэты расьцягваць час палавога акту, зьмяняецца сама мэта: ня «скончыць» доўга, а быць у бясконцым якое доўжыцца ў разнастайных падрабязнасьцях і дэталях працягу пачатку. Мужчына пачынае ўсьведамляць той факт што аргазм пачынаецца з самага пачатку дзеяньня, г. зн. аргазм пачынаецца ў яго розуме, у яго асаблівым настроі, у яго ўменьні відавочна адчуваць рэальнасьць плыні жыцьця ў яго целе, а не ў фізыялягічным рэфлексе семявывяржэньня. Медытатыўныя тэхнікі тантрычнага сэксу закліканы засяродзіць чалавека на разнастайных падрабязнасьцях сэксуальнага дзеяньня і прыводзяць да эфэкту расьцягу часу, і да магчымасьці вельмі глыбока і ярка адчуць усе падрабязнасьці сэксуальнага жыцьця. Чалавек у выніку атрымлівае асалоду значна больш яркае і моцнае. Чалавек атрымлівае радасьць толькі тады, калі ён знаходзіцца ў актыўным ўсьвядомленым дзеяньні, і ў выніку чалавек атрымлівае свабоду, свабоду ад усьведамленьня што ўсё залежыць менавіта ад яго самога, а не ад навакольных яго абставінаў або іншых людзей. Зусім у іншы бок накіроўвае чалавека імкненьне атрымліваць задавальненьне, а ня радасьць. Задавальненьне атрымліваецца калі чалавек імкнецца прымаць сэкс больш для сябе самога і мэтай зьяўляецца дасягненьне фізычнага рэфлекторнага фіналу як абавязковай умовы заканчэньня выкананай працы — аргазму. У такім выпадку ў чалавека разьвіваецца ненасытнасьць і імкненьне толькі спажываць для сябе самога пагаршаецца, што прыводзіць да далейшага закабаленьня ад такога запалу. І ў выніку чалавек губляе рэальнасьць шматплянавай і яркай ва ўсіх яе праявах жыцьця, ён перастае жыць сьвядома і адказна. У такім выпадку ўзьнікае ідэя што партнёр па сэксу — гэта ўдзельнік зьдзелкі, на якім ляжаць пэўныя абавязацельствы, і ўсё чараўніцтва сэксу зьнікае, застаецца мэханіка дзеяньні. == Асаблівасьці тантрычнага сэксу == * Успрыманьне сэксу як практыкі самаўдасканаленьня<ref>[http://health.howstuffworks.com/sexal-health/sexuality/tantric-sex-dictionary.htm Discovery Health «Tantric Sex Techniques to Reinvigorate Lovemaking»]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. * Успрыманьне партнёра як увасобленага бажаства. * Успрыманьне любое паставы як ёгічнай асаны. * Марудлівасьць, якая забясьпечвае працягласьць і паступовае засваеньне ў новых, больш «высокіх» тантрычных станах. * Усьвядомленасьць кожнага імгненьня, з мэтай «ўбіраньня» сьвядомасьцю энэргіі, што вызваляецца ў працэсе. * Не заўсёды мае звычайную завершанасьць, такую як [[аргазм]], але «бясконцы рост» сьвядомасьці. * Пераробка тантрычнага сэксу ў сучасным грамадзтве. == Пераапрацоўка новай тантры ў заходнім грамадзтве == Так як у новай тантры сэксуальнасьць зьяўляецца дапушчальнай, больш за тое, сэксуальныя энэргіі абуджаюцца і актыўна выкарыстоўваецца для самаразьвіцьця, то словы тантрычны сэкс, тантрычны, як якія маюць духоўную канатацыю, могуць быць выкарыстаны ў якасьці «высакародных сынонімаў», якія замяняюць «сэкс, сэксуальны». І тантрычным сэксам могуць называць звычайны сэкс, але з індыйскай або тыбэцкай атрыбутыкай. Напрыклад, арганізаваны ў камэрцыйных мэтах «групавы сэкс» могуць назваць «Сэмінар па тантрычным сэксе»<ref>[https://web.archive.org/web/20160304212510/http://www.balaboloff.ru/humor-istorii/vostochnaya_lyubov_v_piterskom_podvale.html Восточная любовь в питерском подвале]</ref>. == Навука пра новую тантру == Доктар філязофіі, які атрымаў ступень у Гарвардзе ў 1965 годзе, вучань Абрахама Маслоў, Гюнтэр Вэйл крытыкуе Тантрычны сэкс за недаступнасьць для заходняга сучаснага чалавека: «Мы чуем пра цудоўныя ўласьцівасьці інсьпіраваныя тантрай сэксуальныя адносіны. Але ў чым заключаецца сапраўдны сэнс эзатэрычнай сэксуальнасьці і дзе можна знайсьці рэальныя веды і практычныя інструкцыі ў гэтых выданьнях? Як можна рэальна прымяняць гэтыя рытуалы ў той форме, якая дастасоўная ў звычайным жыцьці і ў звычайных сэксуальных адносінах? Для таго каб адказаць на гэтыя пытаньні, нам трэба дакладна разумець эзатэрычную сэксуальнасьць як вучэньне пра сэксуальную энэргію нашага цела і кантроль за ёю пры нязначнай сувязі з вонкавымі рытуаламі культуры ці наогул без такой сувязі. Акрамя таго, нам патрэбныя практычныя метады, якія маглі б быць зразуметыя заходнім розумам і ужытыя да сучаснага жыцьця»<ref>http://tululu.org/read/18540/8/{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. Даоскі настаўнік Мантэк Чыя крытыкуе тантрычны сэкс з пазыцыяў дао. Паводле яго словаў, індыйская тантрычная традыцыя затрымлівае пікавы момант аргазму, але затым дапускае пункт незвароту (са стратай энэргіі), даоскія сэксуальныя практыкі, падобна ператварэньня вады ў пар і кіраваньні турбінамі электрастанцыяў, накіроўваюць энэргію аргазму на пераўтварэньне арганізму<ref>[https://web.archive.org/web/20130830154106/http://www.universal-tao.com/article/through-power-inner-smile.html Universal Tao: Article_Through]</ref>. == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Сэкс}} [[Катэгорыя:Сэкс]] 2xlln3f57s5gn5ztvm5f75ob30qxuxk Železničná spoločnosť Slovensko 0 173369 2330552 2180542 2022-07-30T18:53:52Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki '''Železničná spoločnosť Slovensko''' — [[Славаччына|славацкі]] чыгуначны апэратар, які займаецца пасажырскімі перавозкамі. Штаб-кватэра кампаніі месьціцца ў [[Браціслава|Браціславе]]. [[Файл:240 113-1 ZSSK Bratislava 2006-08-07.jpg|thumb|Электравоз з лягатыпам кампаніі «Železničná spoločnosť Slovensko»]]. == Гісторыя == Першая чыгунка на тэрыторыі Славаччыны была пракладзеная ў 1840 годзе. У 2002 была створаная кампанія [[Železničná spoločnosť]], якая была наступніцай [[Železnice Slovenskej republiky]]. У 2005 годзе тая кампанія была дадаткова падзеланая на «Železničná spoločnosť Slovensko», якая павінна была займацца пасажырскімі перавозкамі і на «[[Železničná spoločnosť Cargo Slovakia]]» якая павінна займацца грузаперавозкамі<ref>[http://www.railwaygazette.com/news/single-view/view/slovak-passenger-market-starts-to-open.html Slovak Railway] Gazette 2012-11-14</ref>. У студзені 2011 году «Železničná spoločnosť Slovensko» страціла сваю манаполію на пасажырскія перавозкі ў краіне. Кампанія [[RegioJet]] атрымала кантракт на перавозкі па маршруту [[Браціслава]] — [[Дунайска-Стрэда]] — [[Комарна]]. У лякаматыўным парку кампаніі электравозы [[Електровоз 380|380]] і 37 электравозаў [[S 499.3]], прыпісаных у [[Лакаматыўнае дэпо|лкаматыўныя дэпо]] гарадоў [[Жыліна]] і [[Кошыцэ]].<ref>https://web.archive.org/web/20110430065718/http://spz.logout.cz/disl/disl_zssk_2008.html Dislokace hnacích vozidel a řídicích vozů ZSSK</ref>. З 3480 км чыгункі 43% электрыфікавана. == Крыніцы == {{Крыніцы}} [[Катэгорыя:Славацкая чыгунка]] gw4ug1yhun9m4f0gw6se95j9z13l6zy Загад НКУС №00447 0 173868 2330675 2281584 2022-07-31T04:30:31Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki [[Файл:NKVD_Order_No._00447.jpg|значак|400пкс|Старонка загаду № 00447 НКУС]] '''Загад [[Народны камісарыят унутраных справаў|НКУС]] №00447 (Апэратыўны загад народнага камісарыяту ўнутраных спраў СССР №00447 «Пра рэпрэсаваньне былых кулакоў, крымінальнікаў і іншых антысавецкіх элемэнтаў»'''; {{Мова-ru|О репрессировании бывших кулаков, уголовников и других антисоветских элементов}}) — таемны загад [[Народны камісарыят унутраных справаў|НКУС]] ад 30 ліпеня 1937 году. На падставе гэтага загаду, пачынаючы ад жніўня 1937 і да лістапада 1938 году было арыштавана ад {{Лік|800000}} да {{Лік|820000}} чалавек, зь якіх ад 350 да 445 тысячаў былі забітыя, астатнія — адпраўлены ў [[ГУЛАГ]]. Такім чынам, прыняты раней плян — арыштаваць {{Лік|233700}} чалавек і зь іх расстраляць {{Лік|59200}} — былі шматкроць перавышаныя. Апэрацыя па гэтым загадзе стала самай масавай апэрацыяй [[Вялікі тэрор|Вялікага тэрору]]. Сакрэтны загад быў абнародаваны толькі ў 1992 годзе. Знойдзеныя дакумэнты тых часоў аб яго падрыхтоўцы і правядзеньні даказваюць, што [[Камуністычная партыя Савецкага Саюзу]] і яе кіраўніцтва прымалі непасрэдны ўдзел у арганізацыі перасьледу і масавых сьмяротных пакараньнях. Апрылюдненая інфармацыя пра гэты загад прымусіла перагледзець пануючую тады думку пра Вялікі тэрор, як на перасьлед савецкай эліты. У адрозьненьне ад адкрытых паказальных працэсаў, ці менш вядомых «нацыянальных апэрацыяў», апэрацыя па загадзе №00447 тычылася шараговых грамадзян Савецкага Саюзу: сялянаў, сельскага духавенства, асацыяльных элемэнтаў, крымінальнікаў і былых членаў апазыцыйных партыяў. Прысуды выносіліся не звычайнымі судамі, але [[Тройка НКУС|тройкамі НКУС]]. == Падрыхтоўка == === Ліст Сталіна ад 3 ліпеня 1937 году === 3 ліпеня 1937 [[Сталін]] накіраваў [[Мікалай Яжоў|Яжову]], рэгіянальнаму партыйнаму кіраўніцтву і прадстаўнікам [[НКУС]] тэлеграму [[Пастанова Палітбюро ЦК УКП(б) № П51/94|па пастанове Палітбюро ЦК УКП(б) № П51/94 «Пра антысавецкія аэлементы»]] ад 2 ліпеня<ref name="p51-94">[https://web.archive.org/web/20120825062326/http://www.memo.ru/history/document/pbkulaki.htm#_VPID_5 Решение Политбюро ЦК ВКП(б) № П51/94 от 2 июля 1937 г.], Международное историко-просветительское правозащитное и благотворительное общество «Мемориал»</ref>, пра пачатак агульнасаюзнай кампаніі перасьледу раскулачаных асобаў і «злачынцаў». Ад мясцовых уладаў патрабавалася ў пяцідзённы тэрмін правесьці неабходную падрыхтоўку:<ref name="i3">Schlögel, Karl «Terror und Traum. Moskau 1937», Мюнхэн, Hanser, 2008, ст.81, 266, 627, {{ISBN|978-3-446-23081-1}}</ref> * У залежнасьці ад ступені пагрозы, падзяліць мэтавыя групы на дзьве катэгорыі і зарэгістраваць на мясцовым узроўні. Да першай катэгорыі аднесьці «найбольш варожых» кулакоў і злачынцаў, якія мусяць быць асуджаныя да расстрэлу. Да другой катэгорыі адносіліся «меней актыўныя, але варожыя», такія падлягалі [[Дэпартацыя|дэпартацыі]]. * Для суду над вышэйзгаданымі асобамі патрэбна было стварыць асобныя суды, гэтак званыя «[[Тройка НКУС|тройкі]]», у склад якіх, звычайна, уваходзіў прадстаўнік НКУС, рэгіянальны партыйны лідэр і пракурор. * У патрэбны тэрмін даслаць справаздачу ў [[Масква|Маскву]], як аб колькасьці ўзятых на ўлік асобаў, гэдак і асабовы склад троек. 1 студзеня 1930 [[Генрых Ягода]], папярэднік Яжова на пасадзе кіраўніка НКУС, выдаў загад АДПУ № 44/21, згодна якому кулакі падзяляліся на 3 катэгорыі, і для кожнай вызначаліся асобныя пакараньні — прадстаўнікоў першай катэгорыі, калі іх прызнавалі ва ўдзеле ў супраціве, патрэбна было расстраляць. У якасьці судоў таксама выкарыстоўваліся тройкі<ref name="i1">[http://www.massviolence.org/The-NKVD-Mass-Secret-Operation-no-00447-August-1937 Case Study: The NKVD Mass Secret Operation n° 00447 (August 1937 — November 1938)] Nicolas Werth</ref>. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Вікікрыніцы-мова|ru|Приказ НКВД от 30.07.1937 № 00447|Загад НКУС СССР № 00447}} {{Рэпрэсіі ў СССР}} [[Катэгорыя:НКУС]] [[Катэгорыя:Рэпрэсіі ва УССР]] [[Катэгорыя:Вялікі тэрор]] [[Катэгорыя:Рэпрэсіі ў БССР]] [[Катэгорыя:Зьявіліся ў 1937 годзе]] iy0lvn6rh0g27p917jhpunhy72soysd Харвацкая куна 0 174134 2330461 2190092 2022-07-30T13:52:07Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Валюта |Выява = |Валюта = Харвацкая куна |Краіна = Харватыя |Падзел = ліпа |ISO = HRK |Скарачэньне = kn — куна<br />lp — ліпа |Курс = 1 EUR — 7,501 HRK |Дата і курс = 15 красавіка 2016 }} '''Куна''' (''kuna'') — грашовая адзінка [[Харватыя|Харватыі]], назва гістарычна зьвязаная з адной з асноўных даграшовых адзінак славянаў — скуркай [[куніцы]]. Міжнародны код у сыстэме [[ISO 4217]] — '''HRK'''. Адна куна роўная 100 ліпам. На 2004 год адзін [[эўра]] прыкладна адпавядаў 7,5 куны. == Гісторыя == Куна была ўведзеная наўзамен ''харвацкага дынару'' ў 1994 годзе, пасьля атрыманьня Харватыяй незалежнасьці (харвацкі дынар незадоўга перад гэтым быў уведзены замест ''югаслаўскага дынара''). Да гэтага аналягічную назву ў 1940-х гадах мела грашовая адзінка [[Незалежная дзяржава Харватыя|Незалежнай дзяржавы Харватыі]], дзе правіў прафашысцкі рэжым. == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [https://web.archive.org/web/20140609024204/http://www.hnb.hr/novcan/enovcan.htm Папяровыя грошы Харвацкага нацыянальнага банку] * [http://www.kunalipa.com/katalog/ Каталёг кунаў] === Абменныя курсы === * На Yahoo! Finance: [http://finance.yahoo.com/currency/convert?amt=1&from=AUD&to=HRK&submit=Convert AUD] | [http://finance.yahoo.com/currency/convert?amt=1&from=INR&to=HRK&submit=Convert CHF] | [http://finance.yahoo.com/currency/convert?amt=1&from=EUR&to=HRK&submit=Convert EUR] | [http://finance.yahoo.com/currency/convert?amt=1&from=GBP&to=HRK&submit=Convert GBP] | [http://finance.yahoo.com/currency/convert?amt=1&from=NZD&to=HRK&submit=Convert JPY] | [http://finance.yahoo.com/currency/convert?amt=1&from=USD&to=HRK&submit=Convert USD] * [http://www.hnb.hr/tecajn/htecajn.htm У Харвацкім цэнтрабанку] {{Валюты Эўропы}} {{Харватыя ў тэмах}} [[Катэгорыя:Эўрапейскія валюты]] [[Катэгорыя:Эканоміка Харватыі]] [[Катэгорыя:Зьявіліся ў 1994 годзе]] om02co2l9mmr1xam4e5tvqbpzuhegfk Параўнаньне катастрофаў у Чарнобылі і Фукусіме 0 174423 2330759 2316036 2022-07-31T11:23:54Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 16 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki У гэтай табліцы прыведзенае параўнаньне [[Ядзерная аварыя|аварыяў]] на [[Чарнобыльская катастрофа|Чарнобыльскай]] (1986) і [[Аварыя на АЭС Фукусіма I|Фукусімскай]] (2011) [[Атамная электрастанцыя|АЭС]]. {| class="wikitable" |- ! АЭС ! [[Чарнобыльская АЭС|Чарнобыль]] {{Частка выявы |выява = Chernobyl_Nuclear_Power_Plant.jpg |памер_выявы = 200 |шырыня_часткі = 200 |вышыня_часткі = 133 |водступ_зьлева = 0 |водступ_зьверху = 0 |разьмяшчэньне = center |апісаньне = }} ! [[АЭС Фукусіма I|Фукусіма I]] {{Частка выявы |выява = Fukushima_I_by_Digital_Globe_crop.jpg |памер_выявы = 200 |шырыня_часткі = 200 |вышыня_часткі = 133 |водступ_зьлева = 0 |водступ_зьверху = 21 |разьмяшчэньне = center |апісаньне = }} |- | '''Разьмяшчэньне''' || [[УССР]], [[СССР]] {{Каардынаты|51.38946|30.09914|display=inline}} || [[Японія]] {{Каардынаты|37.6665|141.0208|display=inline}} |- | '''Дата аварыі''' || 26 красавіка 1986 || 11 сакавіка 2011 |- | '''Узровень [[Міжнародная шкала ядзерных падзеяў|МШЯП]]''' || 7 || 7 |- | '''Дата ўводу''' || 1977 || 1971 |- | '''Час працы да аварыі''' || 9 гадоў || 40 гадоў |- | '''Выходная магутнасьць''' || станцыя: 3,7 Гігават; намінальная магутнасьць рэактараў — 925 МВт ||станцыя: 4,4 [[Гігават]]; рэактар 1 — 439 МВт, рэактары 2-6 — па 784 МВт, рэактар 4 быў спынены |- | '''Тып рэактару''' || [[РБМК]]-1000 [[Графіта-водны ядзерны рэактар|графіта-водны]], 2-га пакаленьня без рэзэрвуару || [[Кіпячы водны рэактар]] з рэзэрвуарам. Рэактар 1 тыпу BWR-3, астатнія — BWR-4. |- | '''Колькасьць рэактараў''' || 4 на АЭС; у аварыі 1 || 6 на АЭС; у аварыі 4 (і рэзэрвуары для адпрацаванага паліва), адзін зь якіх быў бяз паліва |- | '''Колькасьць ядзернага паліва ў рэактарах''' || 1 рэактар — 245 тонаў<ref>{{Спасылка|загаловак=The Chernobyl Reactor: Design Features and Reasons for Accident|імя=Mikhail V.| прозьвішча=Malko| старонкі=13| url=http://www.rri.kyoto-u.ac.jp/NSRG/reports/kr79/kr79pdf/Malko1.pdf |дата доступу=4 верасьня 2014| мова = en}}</ref> || 4 рэактары — 1852 тоны (274 тоны ў трох рэактарах + 409 тонаў у рэзэрвуарах рэактараў і 1169 тонаў у цэнтральным рэзэрвуары)<ref>{{Спасылка| загаловак=Fukushima: Background on Reactors| url=http://www.world-nuclear.org/info/Safety-and-Security/Safety-of-Plants/Appendices/Fukushima--Reactor-Background/| date=February 2012| дата доступу=4 верасьня 2014| мова = en}}</ref> |- | '''Прычыны аварыі''' || Непасрэдная прычына — чалавечыя памылкі пры выкананьні працэдураў. Непрадуманы дызайн рэактару выклікаў нестабільнасьць на малой магутнасьці з-за дадатнага {{Не перакладзена|Каэфіцыент пустэльнасьці|каэфіцыенты рэактыўнасьці||Void coefficient}} і ўтварэньне пары. Пасьля выкананьня недапушчальнага тэсту на малой магутнасьці рэактар перайшоў у {{Не перакладзена|Імгненная крытычнасьць|крытычны стан||prompt critical}}. Пасьля гэтага адбыўся [[паравы выбух]], які вызваліў ядзернае паліва, [[графіт]] запалаў і [[Расплаўленьне паліва ў ядзерным рэактары|расплавіў рэактар]]. || Станцыя не была разьлічаная на [[цунамі]] такой моцы. Вялікі [[Землятрус у Японіі (2011)|землятрус і цунамі]] выклікаў разбурэньне лініяў электраперадачаў і запасных генэратараў. На абясточанай электрастанцыі з затопленымі генэратарамі адбылося катастрафічнае {{Не перакладзена|Цеплыня радыяактыўнага распаду|астаткавае цеплавыдзяленьне||decay heat}}, якое разбурыла рэактары, з-за чаго адбылося [[Расплаўленьне паліва ў ядзерным рэактары|расплаўленьне]] і зруйнаваньне {{Не перакладзена|Абарончая абалонка рэактару|гермаабалонкі||Containment building}}. |- | '''Максымальны ўзровень замеранай [[Радыяцыя|радыяцыі]]''' || 300 [[Зывэрт|Зв]]/г адразу пасьля выбуху ў непасрэднай блізкасьці да ядра рэактару<ref name="medv">{{Спасылка | url = http://handle.dtic.mil/100.2/ADA335076 | загаловак = JPRS Report: Soviet Union Economic Affairs Chernobyl Notebook | аўтар = B. Medvedev. | дата публікацыі = чэрвень 1989 | выдавец = Novy Mir | дата доступу =27 сакавіка 2011 | мова = en}}</ref> || 72,9 [[Зывэрт|Зв]]/г (унутры рэактару 2)<ref>{{Спасылка|url=http://www.japantimes.co.jp/text/nn20120329a1.html|загаловак=Reactor 2 radiation too high for access|назва праекту=[[Japan Times]]|аўтар=Minoru Matsutani.|дата публікацыі=29 сакавіка 2012|дата доступу=1 красавіка 2012|мова = en}}</ref> |- | '''Радыяактыўныя выкіды''' || 5200 [[Пэтабэкэрэль|ПБк]]<ref>{{Спасылка|url=http://ieeexplore.ieee.org/stamp/stamp.jsp?arnumber=06056644|загаловак=Three Mile Island, Chernobyl, and Fukushima, A comparison of three nuclear reactor calamities reveals some key differences|назва праекту=[[IEEE]]|дата публікацыі=1 лістапада 2011|дата доступу=4 лістапада 2013}}</ref><ref>{{Спасылка|url=http://www.world-nuclear.org/info/Safety-and-Security/Safety-of-Plants/Chernobyl-Accident/#.UncVJRD_EQ0|загаловак=Chernobyl Accident 1986|назва праекту=World Nuclear Association|дата публікацыі=1 чэрвеня 2013|дата доступу=4 лістапада 2013}}</ref> || 900 [[Пэтабэкэрэль|ПБк]] «у атмасфэру у адным толькі сакавіку 2011 року»<ref>{{Спасылка|url=http://english.kyodonews.jp/news/2012/05/159960.html |загаловак=TEPCO puts radiation release early in Fukushima crisis at 900 PBq |назва праекту=Kyodo News |дата публікацыі=24 траўня 2012 |дата доступу=24 траўня 2012 |archiveurl=https://web.archive.org/20120524191342/http://english.kyodonews.jp/news/2012/05/159960.html |archivedate=May 24, 2012| мова = en}}</ref><ref>{{Навіна|спасылка=http://in.reuters.com/article/2012/05/24/nuclear-japan-radiation-fukushima-idINDEE84N0CR20120524|загаловак=Fukushima radiation higher than first estimated|назва праекту=[[Reuters]]|аўтар=Kevin Krolicki|дата публікацыі=24 траўня 2012|дата доступу=24 траўня 2012| мова = en}}</ref> замест ранейшых ацэнак у 340—800 ПБК агулам, 80% зь якіх трапілі ў Ціхі акіян<ref>{{Спасылка |url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S004896971301173X?np=y#f0010 |загаловак=Comparison of the Chernobyl and Fukushima nuclear accidents: A review of the environmental impacts Science of The Total Environment Volumes 470–471, 1 February 2014, Pages 800–817| мова = en}}</ref> {{Падказка|TEPCO|Tokyo Electric Power Company}} прызнала, што радыяцыя працягвае трапляць у акіян праз падземныя воды, паколькі іхняя стратэгія «Ледзяны мур» ня здолела эфэктыўна ўтрымаць падземныя воды. |- | '''Забруджаная зона''' || Плошча на адлегласьці да 500 км ад месца аварыі. || Узроўні радыяцыі, якія перавышаюць гадавыя ліміты, заўважаныя за 60 км на паўночным захадзе і 40 км на поўдні-паўднёвым захадзе. Дакладныя зьвесткі пра забруджаньне Ціхага акіяну невядомыя |- | '''[[Забароненая зона]]''' || 30&nbsp;км || 20&nbsp;км |- | '''Адселенае насельніцтва''' || Каля 115 000 з набліжаных да станцыі ў 1986; каля 220 000 зь [[Беларусь|Беларусі]], [[Расея|Расеі]] і [[Украіна|Ўкраіны]] пасьля 1986 || 300 000 |- | '''Непасрэдныя сьмерці ад аварыі''' || 2 адразу загінулі ад траўмаў; 28 загінулі ад [[Прамянёвая хвароба|прамянёвай хваробы]] са 134 зь яе сымптомамі; 4 ад аварыі вэрталёту; 15 ад [[Рак шчытападобнай залозы|раку шчытападобнай залозы]] (па стане на 2005)<ref>{{Спасылка| url=http://www.unscear.org/docs/reports/2008/11-80076_Report_2008_Annex_D.pdf| загаловак=Health effects due to radiation from the Chernobyl accident (Annex D of the 2008 UNSCEAR Report)| дата публікацыі=2011| выдавец=UNSCEAR| мова = en}}</ref> || 2 супрацоўнікі станцыі (накіраваныя на дасьледаваньне будынку адразу пасьля землятрусу і перад цунамі) ўтапіліся |- | '''Цяперашні стан''' || Усе рэактары спыненыя да 2000 року. Разбураны рэактар накрыты сьпешна збудаваным ''[[Чарнобыльскі саркафаг|саркафагам]]''. У 2017 заплянаванае ўкрыцьцё [[Новы чарнобыльскі саркафаг|новым саркафагам]], пасьля чаго пачнецца разборка АЭС. || 16 сьнежня 2011 абвешчанае спыненьне рэактараў, аднак вывад з эксплюатацыі зойме 30-40 гадоў<ref>{{Навіна |спасылка=http://www.reuters.com/article/2011/04/07/toshiba-idUSL3E7F73E720110407 |загаловак=UPDATE 1-Toshiba proposes to scrap Fukushima nuclear plant-Nikkei |мова=en |дата доступу=27 ліпеня 2013 |назва праекту=Reuters |імя=Kavyanjali |прозьвішча=Kaushik |дата публікацыі=7 красавіка 2011}}</ref><ref name=guardian-20140310>{{Навіна |спасылка=http://www.theguardian.com/environment/2014/mar/10/fukushima-operator-dump-contaminated-water-pacific |загаловак=Fukushima operator may have to dump contaminated water into Pacific |аўтар=Justin Mccurry |выданьне=The Guardian |дата публікацыі=10 сакавіка 2014 |дата доступу=10 сакавіка 2014 |мова=en}}</ref>. Вынятыя ўсе паліўныя стрыжні 4-га рэактару. |} == Выкіды радыёактыўных рэчываў == {| class="wikitable" |- !rowspan=2| Дата справаздачы !rowspan=2| Месца !rowspan=2| Пэрыяд дасьледаваньня !colspan=2| Ёд-131<br />([[Тэрабэкерэль|ТБк]]) !colspan=2| Цэз-137<br />(ТБк) !rowspan=2| Крыніца |- !ад !да !ад !да |- |2002 |Чарнобыль |25 красавіка — чэрвень 1986 |align=right| 1 600 000 |align=right| 1 920 000 |align=right| 59 000 |align=right| 111 000 |[[Агенцтва па ядзернай энэргіі|АЯЭ]]<ref name="nea-tschernobyl">[https://web.archive.org/web/20110317015027/http://www.oecd-nea.org/rp/chernobyl/c02.html ''Chernobyl: Assessment of Radiological and Health Impact, Chapter 2''.]2002, archived from [http://www.oecd-nea.org/rp/chernobyl/c02.html Original] on 20 April 2011, retrieved on 6 April 2011.</ref> |- |22 сакавіка 2011 |Фукусіма |12—15 сакавіка 2011 |colspan=2 align=center| 400 000 |align=right| 3 000 |align=right| 30 000 |ZAMG<ref name="zamg-2011-03-22">[https://web.archive.org/web/20101222203112/http://zamg.ac.at/aktuell/index.php?seite=3 ''Unfall im japanischen Kernkraftwerk Fukushima'']{{ref-de}}. ZAMG, 22 March 2011, archived from [http://www.zamg.ac.at/aktuell/index.php?seite=3&artikel=ZAMG_2011-03-22GMT13:31 Original] on 20 April 2011, retrieved on 20 April 2011.</ref> |- |2 красавіка 2011 |Фукусіма |12—19 сакавіка 2011 |align=right| 10 000 |align=right| 700 000 |align=right| 1 000 |align=right| 70 000 |ZAMG<ref name="zamg-2011-04-02">[https://web.archive.org/web/20101222203042/http://zamg.ac.at/aktuell/index.php?seite=1 ''Aktuelle Lage nach Unfall in Fukushima (Update: 2. April 2011 12:00)'']{{ref-de}}. In: ''www.zamg.ac.at''. Zentralanstalt für Meteorologie und Geodynamik, 2 April 2011, archived from [http://www.zamg.ac.at/aktuell/index.php?seite=1&artikel=ZAMG_2011-04-02GMT09:28 Original] on 20 April 2011, retrieved on 2 April 2011.</ref> |- |12 красавіка 2011 |Фукусіма |11 сакавіка — 5 красавіка<ref name="jaif_64">[https://web.archive.org/web/20111011181233/http://www.jaif.or.jp/english/news_images/pdf/ENGNEWS01_1303815319P.pdf ''Earthquake Report — JAIF, No. 64: 20:00, April 26'']. JAIF / NHK, 26 April 2011, archived from [http://www.jaif.or.jp/english/news_images/pdf/ENGNEWS01_1303815319P.pdf Original] on 27 April 2011, retrieved on 27 April 2011.</ref> |colspan=2 align=center| 150 000 |colspan=2 align=center| 12 000 |NSC<ref name="nisa-ines-2011-04-12">[https://web.archive.org/web/20120507040510/http://www.nisa.meti.go.jp/english/files/en20110412-4.pdf ''INES (the International Nuclear and Radiological Event Scale) Rating on the Events in Fukushima Dai-ichi Nuclear Power Station by the Tohoku District — off the Pacific Ocean Earthquake'']. NISA/METI, 12 April 2011, archived from [http://www.nisa.meti.go.jp/english/files/en20110412-4.pdf Original] on 12 April 2011, retrieved on 12 April 2011.</ref> |- |12 красавіка 2011 |Фукусіма |11—17 сакавіка 2011 |colspan=2 align=center| 130 000 |colspan=2 align=center| 6100 |NISA <ref name="nisa-ines-2011-04-12" /> |- |7 чэрвеня 2011 |Фукусіма |11—17 сакавіка 2011 |colspan=2 align=center| 160 000 |colspan=2 align=center| 15 000 |NISA<ref name="nisa-2011-06-07a">[https://web.archive.org/web/20110609024327/http://www.kantei.go.jp/foreign/kan/topics/201106/pdf/chapter_vi.pdf ''Report of Japanese Government to the IAEA Ministerial Conference on Nuclear Safety / VI. Discharge of radioactive materials to the environment'']. NISA/Kantei, 7 June 2011, archived from [http://www.kantei.go.jp/foreign/kan/topics/201106/pdf/chapter_vi.pdf Original], retrieved on 8 June 2011.</ref> |- |24 жніўня 2011 |Фукусіма |11 сакавіка&nbsp;-&nbsp;5 красавіка |colspan=2 align=center| 130 000 |colspan=2 align=center| 11 000 |NSC<ref>[https://web.archive.org/web/20111110143047/http://www.jaif.or.jp/english/news_images/pdf/ENGNEWS01_1315203996P.pdf ''NSC Recalculates Total Amount of Radioactive Materials Released'']. In: ''Atoms in Japan''. JAIF, 5 September 2011, archived from [http://www.jaif.or.jp/english/news_images/pdf/ENGNEWS01_1315203996P.pdf Original], retrieved on 20 December 2011.</ref> |- |15 верасьня&nbsp;2011 |Фукусіма |сакавік — верасень |align=center|100 000 |align=center|200 000 |align=center|10 000 |align=center|20 000 |Kantei<ref name="kantei-bericht2">[https://web.archive.org/web/20111106143908/http://www.kantei.go.jp/foreign/noda/topics/201109/201109_additional_report_all.pdf ''Additional Report of the Japanese Government to the IAEA'']. [[Kantei]], 15 September 2011, archived from [http://www.kantei.go.jp/foreign/noda/topics/201109/201109_additional_report_all.pdf Original], retrieved on 17 December 2011. Spent fuel pool measurement on page 205, 207, 210 and 214; total release on page 449.</ref> |} {| class="wikitable" |- !Дата справаздачы !Месца !Пэрыяд дасьледаваньня !Колькасьць<br />(ТБк) !Крыніца |- |12 красавіка 2011 |Чарнобыль |25 красавіка — чэрвень 1986 |align=right| 5 200 000 |NISA<ref name="nisa-ines-2011-04-12" /> |- |12 красавіка 2011 |Фукусіма |11 сакавіка — 5 красавіка 2011 |align=right| 630 000 |NSC<ref name="jaif_64" /><ref name="nisa-ines-2011-04-12" /> |- |12 красавіка 2011 |Фукусіма |11 — 17 March 2011 |align=right| 370 000 |NISA<ref name="nisa-ines-2011-04-12" /> |- |Красавік 2011 |Фукусіма |4 красавіка 2011 |align=right| 154 |NSC<ref name="jaif_64" /> |- |25 красавіка 2011 |Фукусіма |24 красавіка 2011 |align=right| 24 |NSC<ref name="jaif_64" /> |- |6-7 чэрвеня 2011 |Фукусіма |11—17 сакавіка 2011 |align=right| 770 000 |NISA<ref name="nhk-06_33">[https://web.archive.org/web/20110409182124/http://www3.nhk.or.jp/daily/english/06_33.html ''No.1 reactor vessel damaged 5 hours after quake'']. NHK, 6 June 2011, archived from [http://www3.nhk.or.jp/daily/english/06_33.html Original], retrieved on 6 June 2011.</ref>><ref name="nisa-2011-06-07a" /> |- |7 чэрвеня 2011 |Фукусіма |11—17 сакавіка 2011 |align=right| 840 000 |NISA<ref name="nisa-2011-06-07b">[https://web.archive.org/web/20110616024336/http://www.kantei.go.jp/foreign/kan/topics/201106/pdf/attach_04_2.pdf ''Abstracts of the cross check analysis on the evaluation of the cores of Unit 1, 2 and 3 of Fukushima Dai-ichi NPP reported by TEPCO'']. NISA/Kantei, 7 June 2011, archived from [http://www.kantei.go.jp/foreign/kan/topics/201106/pdf/attach_04_2.pdf Original], retrieved on 14 June 2011.</ref>, прэс-рэліз<ref name="nhk-06_33" /> |- |17 жніўня 2011 |Фукусіма |3-16 жніўня 2011 |align=right| 0,07 |Урад<ref name="jaif_177">[https://web.archive.org/web/20111011130916/http://www.jaif.or.jp/english/news_images/pdf/ENGNEWS01_1313640580P.pdf ''Earthquake Report — JAIF, No. 177'']. JAIF / NHK, 18 August 2011, archived from [http://www.jaif.or.jp/english/news_images/pdf/ENGNEWS01_1313640580P.pdf Original], retrieved on 21 August 2011. Converted from 200 MBq/h in a two-week period.</ref> |- |23 жніўня 2011 |Фукусіма |12 сакавіка — 5 красавіка 2011 |align=right| 630 000 |NISA<ref name="jaif_182">[https://web.archive.org/web/20140715063053/http://www.webcitation.org/61M8FBU3F ''Earthquake Report — JAIF, No. 182'']. JAIF / NHK, 23 August 2011, archived from [https://web.archive.org/web/20111114110137/http://www.jaif.or.jp/english/news_images/pdf/ENGNEWS01_1314074607P.pdf Original], retrieved on 31 August 2011.</ref> |} {| class="wikitable" |- !rowspan=2| Дата справаздачы !rowspan=2| Пэрыяд дасьледаваньня !colspan=2| Трапіла ў ваду<br />(ТБк) !rowspan=2| Крыніца |- !наўпрост !ускосна |- |21 траўня 2011 |1—6 красавіка 2011 |align=right| 4700 | |TEPCO<ref name="tepco-110521e6">[https://web.archive.org/web/20110526025819/http://www.tepco.co.jp/en/press/corp-com/release/betu11_e/images/110521e6.pdf ''Report regarding the impact due to the discharge of drained water with concentrations of radioactive materials exceeding discharge standard to the ocean (summary)'']. Tepco, 21 May 2011, archived from [http://www.tepco.co.jp/en/press/corp-com/release/betu11_e/images/110521e6.pdf Original], retrieved on 23 May 2011.</ref> |- |Канец жніўня 2011 |Сакавік — жнівень 2011 |align=right| 3500 |align=right| 16 000 |[[Японская мэтэаралягічная агенцыя|ЯМА]]<ref name="dradio-meereskontamination">Dagmar Röhrlich: [https://web.archive.org/web/20111104160520/http://www.dradio.de/dlf/sendungen/forschak/1547043/ ''Die Havarie und das Meer — Wie sich die radioaktive Belastung in den Weltmeeren ausbreiten wird'']{{ref-de}}. In: ''dradio.de, Forschung Aktuell''. Deutschlandfunk, 5 September 2011, archived from [http://www.dradio.de/dlf/sendungen/forschak/1547043/ Original], retrieved on 7 September 2011; 1&nbsp;000 000 000 000 Becquerel = 1&nbsp;TBq.</ref> |- |8 верасьня 2011 |Сакавік — красавік 2011 |align=center colspan=2| 15 000 |Група навукоўцаў<ref name="jaif_199">[https://web.archive.org/web/20111110143055/http://www.jaif.or.jp/english/news_images/pdf/ENGNEWS01_1315542569P.pdf ''Earthquake Report — JAIF, No. 199'']. JAIF / NHK, 9 September 2011, archived from [http://www.jaif.or.jp/english/news_images/pdf/ENGNEWS01_1315542569P.pdf Original], retrieved on 11 December 2011.</ref> |- |29 кастрычніка 2011 |21 сакавіка — 15 ліпеня 2011 |align=center colspan=2| 27 100 |[[Інстытут радыяцыйнай абароны і ядзернай бясьпекі|IRSN]]<ref name="jaif_250">[https://web.archive.org/web/20120117195017/http://www.jaif.or.jp/english/news_images/pdf/ENGNEWS01_1319945921P.pdf ''Earthquake Report — JAIF, No. 250'']. JAIF / NHK, 30 November 2011, archived from [http://www.jaif.or.jp/english/news_images/pdf/ENGNEWS01_1319945921P.pdf Original], retrieved on 20 December 2011.</ref> |} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20150717231646/http://news.sciencemag.org/2011/03/how-much-fuel-risk-fukushima Колькі паліва ў небясьпецы на Фукусіме?] * [https://web.archive.org/web/20130301155241/http://www.world-nuclear.org/info/chernobyl/inf07.html Чарнобыльская аварыя.] Сусьветная ядзерная асацыяцыя * [http://theenergycollective.com/dan-yurman/54083/fukushima-nuclear-crisis-unwrapped Разгорнута пра Фукусімскі ядзерны крызіс] * [http://www.iaea.org/newscenter/focus/fukushima/ Журнал Фукусімскай аварыі]. IAEA * [http://www.bbc.co.uk/news/world-asia-pacific-13050228 Параўнаньне Фукусімы і Чарнобылю]. BBC [[Катэгорыя:Наступствы Чарнобыльскай катастрофы]] [[Катэгорыя:Аварыя на АЭС Фукусіма I]] [[Катэгорыя:Навуковыя параўнаньні]] ejwu464jxk4628f746nuhqjig320cl8 Антон Бархаткоў 0 175896 2330601 2286963 2022-07-30T21:05:37Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Мастак |Імя = Антон Бархаткоў |Партрэт = Живописец Бархатков.jpg |Памер = |Апісаньне = Антон Стафанавіч Бархаткоў. Аўтар рэльефу — скульптар [[Яўген Колчаў]]. |Імя пры нараджэньні = |Дата нараджэньня = {{Нарадзіўся|17|1|1915}} |Месца нараджэньня = {{Сьцяг|Расейская імпэрыя}} в. Шчаглоўка, [[Магілёўская губэрня]] |Дата сьмерці = {{Памёр|24|3|2001}} |Месца сьмерці = {{Сьцяг|Беларусь}} [[Менск]] |Нацыянальнасьць = |Заняткі = |Вучоба = [[Маскоўскі дзяржаўны акадэмічны мастацкі інстытут імя Сурыкава|Маскоўскі мастацкі інстытут імя Сурыкава]] |Плынь = жывапіс |Працы = |Уплывам = |Уплыў = |Узнагароды = [[Заслужаны дзяяч мастацтваў Беларускай ССР|Заслужаны дзяяч мастацтваў Беларусі]] (1991) |Аўтограф = |Commons = }} '''Анто́н Стафа́навіч Бархатко́ў''' (17 студзеня 1915, вёска Шчаглоўка [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай губэрні]], [[Расейская імпэрыя]], цяпер у [[Касьцюковіцкі раён|Касьцюковіцкім раёне]] [[Магілёўская вобласьць|Магілёўскай вобласьці]] — 24 сакавіка 2001, [[Менск]], [[Беларусь]]) — [[беларус]]кі жывапісец, [[заслужаны дзяяч мастацтваў Беларусі]] (1991). == Жыцьцяпіс == Скончыўшы сямігодку (1932), зьехаў у [[Масква|Маскву]], быў беспрытульным, пасьля выхаванцам пры вайсковай частцы. Паступіў у {{Не перакладзена|Маскоўская дзяржаўная акадэмічная мастацкая вучэльня памяці 1095 году|Маскоўскую мастацкую вучэльню памяці 1095 году|ru|Московское государственное академическое художественное училище памяти 1905 года}}. Скончыўшы яе ў 1940 року, вярнуўся ў Беларусь. З пачаткам [[Вялікая Айчынная вайна|нямецка-савецкай вайны]] трапіў у акружэньне пад [[Рагачоў|Рагачовам]]. У складзе партызанскага аддзелу «За Савецкую Беларусь» дзейнічаў на тэрыторыі [[Касьцюковіцкі раён|Касьцюковіцкага раёну]] і [[Бранская вобласьць|Бранскае вобласьці]]. У 1943—1944 роках браў удзел у арганізацыі і правядзеньні першай выставы беларускага мастацтва ў Маскве, прысьвечанай 25-годзьдзю стварэньня [[БССР]]. Прымаў удзел у арганізацыі [[Дзяржаўны мастацкі музэй БССР|Дзяржаўнага мастацкага музэю БССР]]. У 1945 паступіў ў {{Не перакладзена|Маскоўскі дзяржаўны акадэмічны мастацкі інстытут імя Сурыкава|Маскоўскі мастацкі інстытут імя Сурыкава|ru|Московский государственный академический художественный институт имени В. И. Сурикова}}, які скончыў у 1948. == Творчасьць == Вучань і прадаўжальнік традыцый [[Вітольд Бялыніцкі-Біруля|В. К. Бялыніцкага-Бірулі]]. Сыны Антона Стафанавіча — Вітольд (у гонар В. К. Бялыніцкага-Бірулі) і Ігар — таксама сталі прафэсійнымі мастакамі-рэалістамі, такім чынам стварыў сапраўдную мастацкую дынастыю. Аўтар шырокавядомых карцін «Партрэт В. К. Бялыніцкага-Бірулі» (1946), «Ганачак» (1947), «Першая песенька» (1957), «Поўдзень на сенакосе», «Вясна на [[Нёман]]е» (1960), «Красавіцкі дзень» (1964), «Вясна», «Сінія цені» (1968), «Апошні прамень», «Бэз» (1970), «Залатая восень» (1981), «Любімыя дубы Я. Коласа. Мікалаеўшчына» (1982), «Ветраны дзень на возеры Мсьціна» (1986), «Рабінка» (1994), «Ранішняе сонца» (1997) і іншыя. Удзельнік пэрсанальных выставаў у Менску (1967, 1980, 1988, 1995, 2000), а таксама ў Бэльгіі (1993), Італіі (1996), Нідэрляндах (1997). Творы знаходзяцца ў [[Нацыянальны мастацкі музэй Беларусі|Нацыянальным мастацкім музэі Беларусі]], [[Музэй сучаснага выяўленчага мастацтва (Менск)|Музэі сучаснага выяўленчага мастацтва ў Менску]], музэях [[Магілёў|Магілёву]], [[Гародня|Гародні]], [[Гомель|Гомлі]], [[Бялынічы|Бялынічаў]], [[Касьцюковічы|Касьцюковічаў]], [[Дзяржаўная Трацьцякоўская галерэя|Трацьцякоўскай галерэі]] ў Маскве, прыватных калекцыях у [[Бэльгія|Бэльгіі]], [[Нідэрлянды|Нідэрляндах]] ды іншых. == Літаратура == * Бархаткоў Антон Стафанавіч // {{Літаратура/Беларуская энцыклапедыя|2|322}} * Беларускі саюз мастакоў, 1938—1998 : энцыклапедычны даведнік. — Мінск, 1998. * {{Літаратура/Энцыкляпэдыя літаратуры і мастацтва Беларусі|1}} * {{Літаратура/Рэспубліка Беларусь: Энцыкляпэдыя ў 6 тамах|2}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20160609101042/http://artdigest-belarus.com/novosti/minsk/41-100-let-so-dnya-rozhdeniya-belorusskogo-zhivopisca-antona-stefanovicha-barhatkova.html 100 гадоў зь дня нараджэньня беларускага жывапісца Антона Стафанавіча Бархаткова] * Матлина Т. «[https://web.archive.org/web/20130208030520/http://zapraudu.info/barxatkovy-skromnoe-obayanie-belorusskoj-prirody/ Бархатковы. Скромное обаяние белорусской природы]» * [http://mastaki.by/painter/bio/1709 Антон Бархаткоў. Беларускі жывапіс]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Бархаткоў, Антон Стафанавіч}} [[Катэгорыя:Мастакі XX стагодзьдзя]] [[Катэгорыя:Беларускія мастакі і мастачкі]] [[Катэгорыя:Савецкія мастакі і мастачкі]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Касьцюковіцкім раёне]] [[Катэгорыя:Памерлі ў Менску]] [[Катэгорыя:Выпускнікі Маскоўскага дзяржаўнага акадэмічнага мастацкага інстытуту імя Сурыкава]] [[Катэгорыя:Заслужаныя дзеячы мастацтваў БССР]] [[Катэгорыя:Мастакі-рэалісты]] 6z2sa6f9twbazdp0dailj3f6aero0vr 20th Century Studios 0 176452 2330523 2228606 2022-07-30T17:16:39Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Кампанія |назва = 20th Century Studios |лягатып = |тып = карпарацыя |дэвіз = |заснаваная = {{Дата|31|5|1935|1}} |заснавальнікі = ''[[Fox Film Corporation]]''<br />''[[Twentieth Century Pictures]]'' |разьмяшчэньне = [[Лос-Анджэлес]], [[ЗША]] |ключавыя постаці = |галіна = вытворчасьць фільмаў |прадукцыя = [[Сьпіс фільмаў кінакампаніі 20th Century Fox|Сьпіс фільмаў]] |абарачэньне = |апэрацыйны прыбытак = |чысты прыбытак = |лік супрацоўнікаў = |матчына кампанія = [[Fox Entertainment Group]]<br />[[21st Century Fox]] |даччыныя кампаніі = [[Searchlight Pictures]]<br />[[Fox Atomic]]<br />[[Fox Interactive]]<br />[[20th Century Studios Home Entertainment]]<br />[[Blue Sky Studios]]<br />[[20th Television]]<br />[[20th Century Fox Television Distribution]]<br />[[Fox Star Studios]] |сайт = [http://20thcenturystudios.com FOX Movies] }} '''20th Century Studios'''{{Заўвага|З 1935 па 1985 год словы ''Century-Fox'' у назьве пісаліся праз злучок.}}{{Заўвага|Таксама вядомая, як ''20th Century Fox'', ''20th Century Fox Pictures'', ці проста ''20th'' ці ''Fox''}} (кінааб’яднаньне «Дваццатае стагодзьдзе Фокс») — адна з шасьці найвялікшых амэрыканскіх кінастудыяў, якая зьяўляецца даччынай кампаніяй [[21st Century Fox]]. Займаецца таксама вытворчасьцю [[тэлефільм]]аў. Кампанія заснаваная 31 траўня 1935 году<ref name=Chronology>[https://web.archive.org/web/20180928212438/http://www.thestudiotour.com/fox/chronology.shtml 20th Century Fox: Chronology], 2013-05-26, </ref> ў выніку зьліцьця дзьвюх студыяў: ''[[Fox Film Corporation]]'', заснаванай у 1915 годзе [[Ўільям Фокс (прадусар)|Ўільямам Фоксам]], і ''[[Twentieth Century Pictures]]'', заснаванай у 1933 годзе [[Дэрыл Занук|Дэрылам Ф. Занукам]], [[Джозэф Шэнк|Джозэфам Шэнкам]], [[Рэйманд Грыфіт|Рэймандам Грыфітам]] і [[Ўільям Гетц|Ўільямам Гетцам]]. == Дзейнасьць == Кампанія атрымала назву ''The Twentieth Century-Fox Film Corporation'' і пачала дзейнасьць 31 траўня 1935 году<ref name=Chronology />. Першым прэзыдэнтам аб’яднанага кінатрэсту стаў Джозэф Шэнк. Кінавытворчасьцю фактычна займаўся Дэрыл Занук. Напачатку 1950-х гадоў пасьля трыюмфу ў пракаце [[пеплум (жанр)|пеплуму]] «[[Плашчаніца (фільм)|Плашчаніца]]» ён абвясьціў пра пераход на [[Шырокаэкранны кінэматограф|шырокаэкранную]] тэхналёгію [[CinemaScope]]. У 1970-я гады студыя ''20th Century Fox'' выступіла ў ролі лякаматыву новай эры [[блёкбастар]]аў, прафінансаваўшы стварэньне кінасагі «[[Зорныя войны]]». Дзеля праектаў у вобасьці [[Незалежнае амэрыканскае кіно|незалежнага кіно]] ў 1994 годзе было заснаванае падразьдзяленьне [[Fox Searchlight Pictures|Fox Searchlight]]. У 2009 годзе пад эгідай ''20th Century Fox'', фармат 3D быў вернуты ў камэрцыйную вытворчасьць (фільм «[[Аватар (фільм, 2009)|Аватар]]»). == Крынціы == {{Крыніцы}} == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [http://www.imdb.com/company/co0000756/Старонка кампаніі]{{Недаступная спасылка|date=June 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{ref-en}} на сайце [[Internet Movie Database]] [[Катэгорыя:20th Century Fox| ]] [[Катэгорыя:Зьявіліся ў 1935 годзе]] [[Катэгорыя:Ляўрэаты ганаровай прэміі «Оскар»]] [[Катэгорыя:Мультыплікацыйныя студыі]] 5hzhrs7kpj37u0aznzgcoyitraaqzs3 Марыя Косіч 0 190043 2330732 2186097 2022-07-31T09:33:04Z Гарбацкі 13252 Прыбраны абдрук. wikitext text/x-wiki {{Пісьменьніца |Імя = Марыя Косіч |Арыгінал імя = |Партрэт = |Памер = |Апісаньне = |Імя пры нараджэньні = Марыя Мікалаеўна Ўладзімерава |Псэўданімы = |Дата нараджэньня = {{Нарадзілася|0|0|1850}} |Месца нараджэньня = [[Расуха]], [[Мглінскі павет]] [[Чарнігаўская губэрня|Чарнігаўскай губэрні]] |Дата сьмерці = {{Памерла|10|4|1911}} |Месца сьмерці = [[Расуха]], [[Мглінскі павет]] [[Чарнігаўская губэрня|Чарнігаўскай губэрні]] |Род дзейнасьці = паэтка, пісьменьніца |Гады актыўнасьці = |Кірунак = фальклярыстка, этнаграфістка |Жанр = |Мова = |Мова2 = |Дэбют = |Значныя творы = |Прэміі = |Узнагароды = Залаты мэдаль Расейскага геаграфічнага таварыства |Подпіс = Autograpf -Kosicz.jpg |Апісаньне подпісу = |ВікіКрыніца = |ВікіКрыніца пераклады на беларускую = |Палічка = |Камунікат = |Сайт = |Муж = Мікалай Косіч }} '''Мары́я Мікала́еўна Ко́січ''', у дзявоцтве '''Ўладзі́мерава''' (1850, в. [[Расуха]], [[Мглінскі павет]] [[Чарнігаўская губэрня|Чарнігаўскай губэрні]] — {{Дата ў старым стылі|10 красавіка|1911|28 сакавіка}}, там жа) — беларуская [[Фальклёр|фальклярыстка]], [[Этнаграфія|этнографка]] і [[пісьменьніца]]. == Жыцьцяпіс == Жыла ў маёнтку дзеда Г. М. Сілевіча каля вёскі Расухі сярод беларускага насельніцтва са своеасаблівымі этнаграфічнымі і моўнымі рысамі. Адукацыю атрымала ў інстытуце ў [[Санкт-Пецярбург]]у. З маленства палюбіла народныя песьні, прывязалася сэрцам да народу. Мела багатую бібліятэку. Ведала францускую мову<ref>Расторгуев П. А. Северско-белорусский говор. Ленинград, 1927. С. 49</ref>. Марыя Мікалаеўна ўзяла шлюб з вэтэрынарным урачом, але дзяцей ня мела. Узімку яна з мужам зьяжджала з Расухі ў [[Чарнігаў]], дзе працавала ў рэдакцыі. Зямлю звычайна здавалі ў арэнду. У 1911 року ў «Русской музыкальной газете» зьявіўся нэкралёг аб сьмерці Марыі Косіч. У 1917 ейны маёнтак і бібліятэка былі разрабаваныя мясцовымі сялянамі. Пахаваная ў Разрытаўскім манастыры (цяпер разбураны) за 6 км ад в. Расухі. == Дзейнасьць == === Этнаграфічная === [[Файл:Litwins-bielarusians.jpg|значак|Першая старонка працы Косіч пра літвінаў-беларусаў Чарнігаўшчыны]] Ужо ў юнацтве пачала вывучаць фальклёр (у 60-я гг. стала дасьледаваць [[Беларускія народныя песьні|беларускую народную песьню]]). З 1897 р. пад уплывам вядомага [[Украінцы|ўкраінскага]] грамадзкага дзеяча [[Аляксандар Русаў (этнограф)|Аляксандра Русава]], які пасяліўся непадалёку, прыступіла да сыстэматычнага збору народных песень. Аўтарка працы «Літвіны-беларусы Чарнігаўскай губэрні, іх побыт і песьні» (1901), прысьвечанай вуснай народнай паэзіі і духоўнай культуры беларусаў. У прадмове да зборніка характарызавала жыцьцё і побыт сялянаў, іх вераваньні, паданьні, песьні, асаблівасьці гаворкі і сьпеваў. У 1906 р. надрукавала этнаграфічны артыкул «Аб пабудовах беларускага селяніна Чарнігаўскай губэрні». Гэтыя працы былі выкарыстаны ў сваёй рабоце беларускім мовазнаўцам [[Павал Растаргуеў|Паўлам Растаргуевым]]<ref>Мы маем шэраг крыніц, якія ўтрымліваюць фальклёрныя запісы, даюць магчымасьць зазірнуць у мінулае слоўніка, аддаленае ад нас пэрыядам часу ў 100 і больш гадоў. Якая каштоўнасьць гэтых крыніц як лексікаграфічных матэрыялаў? Вядома, ня ўсе яны аднолькавай каштоўнасьці. Найбольшае значэньне, як па аб’ёме, так і па якасьці матэрыялу мае мае работа М. М. Косіч «Літвіны-беларусы Чарнігаўскай губэрні». Запісы рабіліся амаль выключна паводле словаў асоб жаночага полу ва ўзросьце да 78 гадоў, прычым пераважна ад асоб ва ўзросьце ад 40 да 65 гадоў. З указанай колькасьці запісаў толькі 35 зроблены паводле словаў маладых людзей ва ўзросьце ад 16 да 25 гадоў. Запісы рабіліся ў розныя часы; найбольш раньнія зь іх адносяцца да 50-х гг. ХІХ ст., пазьнейшыя — да канца стагодзьдзя. Найбольшая колькасьць запісаў прыходзіцца на 90-я гг. ХІХ ст. Мэта працы М. М. Косіч — літаратурна-этнаграфічная: паказаць, як у песьнях адлюстраваліся розныя бакі сялянскага быту. Але не без цікавасьці яна ставіцца і да мовы запісаў, у прыватнаьсці да слоўнікавага складу. Ёй указана (у тэксьце і зносках) значэньне многіх слоў: барджэй, магерка, брыль, мушкаваны, хліп, бурдзяны, шапавал, намётка, ксьціны, брахнійка, прыкліка, абыдзень і інш. Расторгуев П. А. Словарь народных говоров Западной Брянщины. Мн., 1973. С. 13—14.</ref>. === Літаратурная === Ад этнаграфічна-фальклярыстычнай працы М. Косіч перайшла да ўласнай творчасьці на [[Беларуская мова|беларускай мове]]. У вершаваным творы «На перасяленьне: Расказ Цёткі Домны з Палесься» раскрыла характэрную асаблівасьць жыцьця беларускай парэформеннай вёскі — масавае перасяленьне безьзямельных і малазямельных сялянаў у [[Сыбір]]. Выдатнае веданьне вясковых рэалій і народнай мовы, шчырае спачуваньне народу дазволілі ёй намаляваць даволі яркія сцэны падрыхтоўкі сялянаў да перасяленьня, разьвітаньня з роднымі мясьцінамі. {| cellpadding="10" align="center" style="border-collapse:collapse; background-color:transparent; border-style:none;" | width="30" valign=top | [[Файл:Aquote1.png|30px|Левыя двукосьсі]] | {{{1|Мы ў сваім сяле век свой векавалі, — ну, такой нуды, як нам у Сыбіры, нашы дзяды й прадзеды не зазналі. ''Наша-ж то сяло стаіць пры рацэ, а за рэчкай — луг, а там усё — дубравы… Ёсць у тых дубравах равы глыбакія, горы высакія, ляды шыракія.'' ''Лецечкам сьвятым чаго ў нас няма? У нашым гаёчку грыб, арэх і жолуд; усякая ягада: і суніца, і брусьніца, касьцяніца і чарніца, і рабіна і каліна, — усяго ёсьць там! Чорна ягада смародыня — і тая расьце па лугам. Ды што па вясьне, як пачне лес раскідацца, усе лужкі-даліны траўкай ураджацца, какалуша па лесе распушчацца! Божухна мой мілы, во як там прыгожа! Такія дзіковінкі, як там у Расусе, ня знайдзеш ній-дзе у цэлай акрузе.'' ''У нас крэпка душна улетку ня бывае. Ды што там узімку, як мароз прыцісьне, — унясеш у хатку сухенькіх дравец, вытапіш ляжанку, тады наша хатка — цёплая, як матка. Сядзіш сабе — люба! Пасканьні прадзеш, а шчэ, калі трапіцца, й песьню завядзеш. Праўда, што бывала хлеба небагацька — ета ня ў дзіковінку. Хоць галадавалі, ды не паміралі! Там у нас і так бывала: у каго хлеба не хватала, паедзе на «паньскае», нарубае дроў, воз лык накладзе, у горад адвязе, — і хлебца прыпасе. Можна было жыць: што Бога гнявіць!''<ref>[[Максім Гарэцкі|Гарэцкі М. І.]] Хрэстаматыя беларускай літаратуры. Вільня, 1922. С. 242.</ref>. }}} | width="30" valign=bottom | [[Файл:Aquote2.png|30px|Правыя двукосьсі]] |} Адначасова яна працавала над «пералажэньнямі» баек Крылова на беларускую мову. Па сутнасьці, гэта былі не пераклады, а пераробкі-перапрацоўкі, творы ў многім самастойныя. Выклаўшы сюжэт байкі Крылова, Косіч пераходзіла потым на блізкія сытуацыі з бытавога і грамадзкага жыцьця роднай вёскі. У яе творах парушаны байкавы памер — вольны верш<ref>Беларуская літаратура XIX ст. Хрэстаматыя. Мн., 1971. С. 368.</ref>. {| cellpadding="10" align="center" style="border-collapse:collapse; background-color:transparent; border-style:none;" | width="30" valign=top | [[Файл:Aquote1.png|30px|Левыя двукосьсі]] | {{{1|Уздумаў Воўк у дарогу сабірацца<br />Прыходзіць ён зь зязюляй папрашчацца''<br />''— Не ноч мая тут, кажа, — жыць!<br />Ну ды й народ! Вор на вару!<br />Усё б ён біў ды грабіў;<br />Хоць сам пан-чорт —<br />І той яму б ня ўладзіў.''<br />'''Воўк і зязюля'''<ref>.Беларуская літаратура XIX ст. Хрэстаматыя. Мн., 1971. С. 327.</ref>. }}} | width="30" valign=bottom | [[Файл:Aquote2.png|30px|Правыя двукосьсі]] |} У 1901 г. перадала рукапіс сваіх пералажэньняў 11 баек Крылова ў кіеўскую цэнзуру. Рукапіс разглядаўся ў Галоўным упраўленьні па справах друку, ва ўпраўленьні Віленскай навучальнай акругі. Рукапіс забаранілі, але нейкім чынам у 1903 року Марыі Мікалаеўне ўдалося выдаць сваю кнігу ў друкарні Чарнігаўскага земства. У 1902 р. зьвярнулася да [[Леў Талстой|Льва Талстога]] з просьбай дазволіць ёй перакласьці на «беларускую гаворку» яго камэдыю «Першы вінакур, або як чарцянё акрайчык заслужыла». У якасьці ўзору мовы да пісьма былі прыкладзены пералажэньні баек Крылова «Лебедзь, рак і шчука» і народных песень «літвінаў-беларусаў». Л. Талстой даў згоду на пераклад, ягоны рукапіс М. Косіч накіравала ў віленскую цэнзуру, якая дазволу на друкаваньне камэдыі ня дала. Беларуская выдавецкая суполка «[[Загляне сонца і ў наша аконца]]» ўзяла на свой склад і прадавала кнігі Косіч<ref>Supołka «Zahlanie sonca i u naše wakonce» wydała pokul što i pradaje…// Nasza Niwa, 1908, № 11, С. 8</ref>. Асобныя яе рукапісы і аўтографы зьберагаюцца ў сховішчах [[Менск]]у, [[Кіеў|Кіеву]], [[Масква|Масквы]], [[Санкт-Пецярбург]]у. Невялікія творы альбо ўрыўкі зь іх некалькі разоў зьмяшчаліся ў разнастайных хрэстаматыях, але буйныя работы дагэтуль не перадрукаваныя. == Ацэнкі дзейнасьці == [[Яўхім Карскі]] ў сваёй рабоце «Беларусы» ацаніў Марыю Мікалаеўну наступным чынам: ''Гаворачы пра А. Ельскага, немагчыма не прыгадаць і дзейнасьць іншага народалюбца, зьвязанага з этнаграфічным вывучэньнем Чарнігаўскай Беларусі. Маю на ўвазе даволі вядомую дасьледчыцу М. М. Косіч, якая ў 1902 г. выпусьціла «Літвіны беларусы Чарнігаўскай губэрні, іх быт і песьні»… — даволі каштоўную этнаграфічную працу. З штучных твораў, якія належаць яе пяру і маюць на мэце асьвету народу, адзначым дзьве брашуры: 1. На піресялення. Расказ цёткі Домны з Палесься. Чарнігаў, 1903… К(ошт)10 к(ап). Верш пачынаецца з апісаньня вёскі і яе ваколіц. Апісваецца клімат, адлюстроўваецца мясцовае жыцьцё. ''У вершы шмат пачуцьцяў, безумоўна праводзіцца добрая думка, але замала складу, не заўважна знаёмства з тэхнікай верша, яшчэ больш памылак друку, як і ў асноўнай этнаграфічнай рабоце аўтара, назва якой прыведзена вышэй''. 2. У тым жа родзе, што датычыцца вершаў, і брашура «Пералажэньне некаторых баек Крылова на беларускае нарэчча»''. Чарн(ігаў). 1903… К(ошт)15 к(ап). Да перакладаў і пераробак часта далучаныя павучаньні і высновы, якія маюць злабадзённы мясцовы характар. У якасьці высновы аўтар закранае недахопы ў справах мясцовых грамадзкіх установаў<ref>Е. Ф. Карский. Белорусы. Т. III. Очерки словесности белорусского племени. Кн. 3. Художественная литература на народном наречии. — Петроград. 1922. С. 140—142</ref>. Салідарызуецца з Карскім і беларускі літаратуразнавец [[Янка Казека]]: ''…«пералажэнні» М. Косіч, як і іншыя яе працы, ня страцілі сваёй этнаграфічнай цікавасьці. І ў «пералажэньнях» крылоўскіх баек ёсьць цікавыя дэталі этнаграфічнага характару; напісаны гэтыя творы з захаваньнем асаблівасьцей гаворкі беларускага насельніцтва былых Мглінскага і Сураскага паветаў (цяпер Бранскай вобласьці)''. ''«Пералажэньні» Марыі Косіч у мастацкіх адносінах досыць прымітыўныя''. ''Прыстасаваўшы крылоўскія байкі да тых ці іншых мясцовых здарэньняў, пісьменьніца зьбядніла і здрабніла іх зьмест, пазбавіла іх вострай грамадзкай накіраванасьці і сатырычнай сілы. …не магла наша літаратура, якая мела ўжо «Тараса на Парнасе», «Пінскую шляхту», «Дудку беларускую» і «Смык беларускі», лічыць гэтыя «пералажэньні» сваім значным здабыткам''<ref>Казека Я. Беларуская байка. Мн., 1960. С. 56</ref>. А вось ацэнка беларускім паэтам [[Ніл Гілевіч|Нілам Гілевічам]] песеннага матэрыяла, сабранага беларускай «прагрэсіўнай рэвалюцыйна-дэмакратычнай фальклярысткай»: '''Песенны матэрыял, сабраны Косіч, вельмі разнастайны ў жанравых і тэматычных адносінах. Абрадавая лірыка ахоплівае бадай што ўсе вядомыя этнаграфічныя рубрыкі. Шырока пададзена таксама сямейна-бытавая лірыка, салдацкія і рэкруцкія песьні («на прызывы»), баляды, розныя хлапечыя песьні, затым — гульнёвыя, турэмныя і гістарычныя («Пра Платона-казака»). Вельмі многа песень і прыпевак жартоўных, вясёлых — яны аб’яднаныя пад загалоўкам «Ігрышчы або вечарніцы»''. З каляндарна-абрадавых песень хочацца адзначыць цудоўны варыянт папулярнай і сёньня купальскай песьні «Ой рана на Йвана». {| cellpadding="10" align="center" style="border-collapse:collapse; background-color:transparent; border-style:none;" | width="30" valign=top | [[Файл:Aquote1.png|30px|Левыя двукосьсі]] | {{{1|<br />''Ой рана на Йвана<br /> Проці Йвана ночка мала,<br />Йдзе Купала начавала?<br />Начавала ў чыстым полі<br />У чыстым полі ў густом жыці<br />Што Купала вячэрала?<br />Вячэрала варэнікі<br />Чым Купала запівала?<br />Запівала гарэлачкай.<br /><ref>. Паводле Гілевіч Н. С. З клопатам пра песні народа. Мн., 1970. С. 104—105.</ref>. }}} | width="30" valign=bottom | [[Файл:Aquote2.png|30px|Правыя двукосьсі]] |} Такім чынам, большасьць дасьледчыкаў, высока ацэньваючы этнаграфічную частку яе працы, лічаць літаратурную творчасьць Марыі Мікалаеўны дастаткова аматарскай. == Дадатковыя зьвесткі == У 1909 року адна зь першых беларускіх перакладчыц [[Тэрэза Гардзялкоўская]] прасіла рэдакцыю «[[Наша Ніва (1906)|Нашай Нівы]]» выслаць ёй кнігі Марыі Косіч «На перасяленьне» і «Басьні Крылова на беларускую мову пераложанныя»<ref>Беларускі дзяржаўны архіў літаратуры і мастацтва (БДАМЛіМ. Ф. 3. Воп. 1, Спр. 73, Арк. 64.)</ref>. Адзін зь піянэраў беларускага руху, [[Антон Луцкевіч]], так напісаў пра яе: {{Цытата|Вось жа, ня дзіва, што беларускі адраджэнскі рух у першыя гады свайго існаваньня налічвае ў сваіх радах дужа мала дзяўчат і кабет беларускіх. Праўда, ужо ў канцы 90-х гадоў мінулага сталецьця зьяўляюцца ў беларускай літаратуры першыя жаноцкія імёны, да якіх належыць, прыкладам, Марыя Косіч, аўтар этнаграфічных прац аб беларусах Чарнігаўшчыны і апавяданьняў, ды перакладчыца баек Крылова. але гэта яшчэ адзінкі — прадстаўніцы старэйшых інтэлігентных пакаленьняў, сярод якіх ніколі не заміраў нейкі асаблівы «сантымэнт» да беларушчыны|Антон Луцкевіч|<ref>Антон Луцкевіч. Барацьба за вызваленне. Вільня — Беласток, 2009. С. 312</ref>}} == Бібліяграфія == * Косич М. Н. На пирисяленьня. Рассказ тётки Домны из Полесья. Чернигов, 1903. * Косич М. Н. Литвины-белорусы Черниговской губернии, их быт и песни // Живая старина, Вып. II, СПб, 1901, С. 221—260. * Косич М. Н. Литвины-белорусы Черниговской губернии, их быт и песни // Живая старина, Вып. III—IV, СПб, 1901, С.1 — 88. * Косич М. Н. О постройках белорусского крестьянина Черниговской губернии, Мглинского уезда: деревни Бородинки и Амелькина хутора // Живая старина. Вып. I, 1906, С. 74 — 93. == Глядзіце таксама == * [[Літвіны Севершчыны]] == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == * Антон Луцкевіч. Барацьба за вызваленне. Вільня — Беласток, 2009. С. 312, 370. * Бас І. Літаратурныя пошукі, знаходкі, даследванні. Мн., 1969. * Беларуская літаратура XIX ст. Хрэстаматыя. Мн., 1971. С. 327—330, 368. * Казека Я. Беларуская байка. Мн., 1960. С. 48 — 56. * Карский Е. Белорусы. Т. III. Вып. 3. Петроград. 1922. С. 140—142 * Гарэцкі М. І. Хрэстаматыя беларускай літаратуры. Вільня, 1922. С. 242. * Гілевіч Н. С. З клопатам пра песні народа. Мн., 1970. С. 103—106. * Кісялёў Г. В. Косіч Марыя // Беларускія пісьменнікі: Бібліяграфічны слоўнік. У 6 Т. Т. 3. — Мн. 1994. — С. 386—387. * Пятроўская Г. А. Косіч Марыя Мікалаеўна // [[Беларуская энцыкляпэдыя|Беларуская энцыклапедыя]]. У 18 Т. Т. 8. Мн., 1999. — С. 430. * Расторгуев П. А. Северско-белорусский говор. Ленинград. 1927. * Расторгуев П. А. Словарь народных говоров Западной Брянщины. Мн., 1973. == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20151222163140/http://arche.bymedia.net/2001-2/katla201.html Беларусы Бранскага краю: Этнічная гісторыя і сучаснасць] // Arche № 2(16), 2001. * [http://www.unecha.net/htm/zeml/kosichmar.htm Мария Косич] з кн. Тихая моя Родина. Брянск, 1997. * Бібліятэка сайту Беларуская Смаленшчына. [http://www.smalensk.org/?page_id=24 Творы Марыі Мікалаеўны Косіч у электронным выглядзе] {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Косіч, Марыя Мікалаеўна}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў 1850 годзе]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ва Ўнецкім раёне]] [[Катэгорыя:Беларускія фальклярысты]] [[Катэгорыя:Беларускія літаратаркі]] [[Катэгорыя:Беларускамоўныя паэты і паэткі]] [[Катэгорыя:Беларускамоўныя пісьменьнікі]] [[Катэгорыя:Беларускія этнографы]] [[Катэгорыя:Памерлі ва Ўнецкім раёне]] kyedmwhc5ouayzaesi2lolmdc8f8fst 2330733 2330732 2022-07-31T09:34:20Z Гарбацкі 13252 Дададзеная інфармацыя wikitext text/x-wiki {{Пісьменьніца |Імя = Марыя Косіч |Арыгінал імя = |Партрэт = |Памер = |Апісаньне = |Імя пры нараджэньні = Марыя Мікалаеўна Ўладзімерава |Псэўданімы = |Дата нараджэньня = {{Нарадзілася|0|0|1850}} |Месца нараджэньня = [[Расуха]], [[Мглінскі павет]] [[Чарнігаўская губэрня|Чарнігаўскай губэрні]] |Дата сьмерці = {{Памерла|10|4|1911}} |Месца сьмерці = [[Расуха]], [[Мглінскі павет]] [[Чарнігаўская губэрня|Чарнігаўскай губэрні]] |Род дзейнасьці = паэтка, пісьменьніца |Гады актыўнасьці = |Кірунак = фальклярыстка, этнаграфістка |Жанр = |Мова = |Мова2 = |Дэбют = |Значныя творы = |Прэміі = |Узнагароды = Залаты мэдаль Расейскага геаграфічнага таварыства |Подпіс = Autograpf -Kosicz.jpg |Апісаньне подпісу = |ВікіКрыніца = |ВікіКрыніца пераклады на беларускую = |Палічка = |Камунікат = |Сайт = |Муж = Мікалай Косіч }} '''Мары́я Мікала́еўна Ко́січ''', у дзявоцтве '''Ўладзі́мерава''' (1850, в. [[Расуха]], [[Мглінскі павет]] [[Чарнігаўская губэрня|Чарнігаўскай губэрні]] — {{Дата ў старым стылі|10 красавіка|1911|28 сакавіка}}, там жа) — [[Беларусы|беларуская]] [[Фальклёр|фальклярыстка]], [[Этнаграфія|этнографка]], [[пісьменьніца]], [[перакладніца]]. == Жыцьцяпіс == Жыла ў маёнтку дзеда Г. М. Сілевіча каля вёскі Расухі сярод беларускага насельніцтва са своеасаблівымі этнаграфічнымі і моўнымі рысамі. Адукацыю атрымала ў інстытуце ў [[Санкт-Пецярбург]]у. З маленства палюбіла народныя песьні, прывязалася сэрцам да народу. Мела багатую бібліятэку. Ведала [[Француская мова|францускую мову]]<ref>Расторгуев П. А. Северско-белорусский говор. Ленинград, 1927. С. 49</ref>. Марыя Мікалаеўна ўзяла шлюб з вэтэрынарным урачом, але дзяцей ня мела. Узімку яна з мужам зьяжджала з Расухі ў [[Чарнігаў]], дзе працавала ў рэдакцыі. Зямлю звычайна здавалі ў арэнду. У 1911 року ў «Русской музыкальной газете» зьявіўся нэкралёг аб сьмерці Марыі Косіч. У 1917 ейны маёнтак і бібліятэка былі разрабаваныя мясцовымі сялянамі. Пахаваная ў Разрытаўскім манастыры (цяпер разбураны) за 6 км ад в. Расухі. == Дзейнасьць == === Этнаграфічная === [[Файл:Litwins-bielarusians.jpg|значак|Першая старонка працы Косіч пра літвінаў-беларусаў Чарнігаўшчыны]] Ужо ў юнацтве пачала вывучаць фальклёр (у 60-я гг. стала дасьледаваць [[Беларускія народныя песьні|беларускую народную песьню]]). З 1897 р. пад уплывам вядомага [[Украінцы|ўкраінскага]] грамадзкага дзеяча [[Аляксандар Русаў (этнограф)|Аляксандра Русава]], які пасяліўся непадалёку, прыступіла да сыстэматычнага збору народных песень. Аўтарка працы «Літвіны-беларусы Чарнігаўскай губэрні, іх побыт і песьні» (1901), прысьвечанай вуснай народнай паэзіі і духоўнай культуры беларусаў. У прадмове да зборніка характарызавала жыцьцё і побыт сялянаў, іх вераваньні, паданьні, песьні, асаблівасьці гаворкі і сьпеваў. У 1906 р. надрукавала этнаграфічны артыкул «Аб пабудовах беларускага селяніна Чарнігаўскай губэрні». Гэтыя працы былі выкарыстаны ў сваёй рабоце беларускім мовазнаўцам [[Павал Растаргуеў|Паўлам Растаргуевым]]<ref>Мы маем шэраг крыніц, якія ўтрымліваюць фальклёрныя запісы, даюць магчымасьць зазірнуць у мінулае слоўніка, аддаленае ад нас пэрыядам часу ў 100 і больш гадоў. Якая каштоўнасьць гэтых крыніц як лексікаграфічных матэрыялаў? Вядома, ня ўсе яны аднолькавай каштоўнасьці. Найбольшае значэньне, як па аб’ёме, так і па якасьці матэрыялу мае мае работа М. М. Косіч «Літвіны-беларусы Чарнігаўскай губэрні». Запісы рабіліся амаль выключна паводле словаў асоб жаночага полу ва ўзросьце да 78 гадоў, прычым пераважна ад асоб ва ўзросьце ад 40 да 65 гадоў. З указанай колькасьці запісаў толькі 35 зроблены паводле словаў маладых людзей ва ўзросьце ад 16 да 25 гадоў. Запісы рабіліся ў розныя часы; найбольш раньнія зь іх адносяцца да 50-х гг. ХІХ ст., пазьнейшыя — да канца стагодзьдзя. Найбольшая колькасьць запісаў прыходзіцца на 90-я гг. ХІХ ст. Мэта працы М. М. Косіч — літаратурна-этнаграфічная: паказаць, як у песьнях адлюстраваліся розныя бакі сялянскага быту. Але не без цікавасьці яна ставіцца і да мовы запісаў, у прыватнаьсці да слоўнікавага складу. Ёй указана (у тэксьце і зносках) значэньне многіх слоў: барджэй, магерка, брыль, мушкаваны, хліп, бурдзяны, шапавал, намётка, ксьціны, брахнійка, прыкліка, абыдзень і інш. Расторгуев П. А. Словарь народных говоров Западной Брянщины. Мн., 1973. С. 13—14.</ref>. === Літаратурная === Ад этнаграфічна-фальклярыстычнай працы М. Косіч перайшла да ўласнай творчасьці на [[Беларуская мова|беларускай мове]]. У вершаваным творы «На перасяленьне: Расказ Цёткі Домны з Палесься» раскрыла характэрную асаблівасьць жыцьця беларускай парэформеннай вёскі — масавае перасяленьне безьзямельных і малазямельных сялянаў у [[Сыбір]]. Выдатнае веданьне вясковых рэалій і народнай мовы, шчырае спачуваньне народу дазволілі ёй намаляваць даволі яркія сцэны падрыхтоўкі сялянаў да перасяленьня, разьвітаньня з роднымі мясьцінамі. {| cellpadding="10" align="center" style="border-collapse:collapse; background-color:transparent; border-style:none;" | width="30" valign=top | [[Файл:Aquote1.png|30px|Левыя двукосьсі]] | {{{1|Мы ў сваім сяле век свой векавалі, — ну, такой нуды, як нам у Сыбіры, нашы дзяды й прадзеды не зазналі. ''Наша-ж то сяло стаіць пры рацэ, а за рэчкай — луг, а там усё — дубравы… Ёсць у тых дубравах равы глыбакія, горы высакія, ляды шыракія.'' ''Лецечкам сьвятым чаго ў нас няма? У нашым гаёчку грыб, арэх і жолуд; усякая ягада: і суніца, і брусьніца, касьцяніца і чарніца, і рабіна і каліна, — усяго ёсьць там! Чорна ягада смародыня — і тая расьце па лугам. Ды што па вясьне, як пачне лес раскідацца, усе лужкі-даліны траўкай ураджацца, какалуша па лесе распушчацца! Божухна мой мілы, во як там прыгожа! Такія дзіковінкі, як там у Расусе, ня знайдзеш ній-дзе у цэлай акрузе.'' ''У нас крэпка душна улетку ня бывае. Ды што там узімку, як мароз прыцісьне, — унясеш у хатку сухенькіх дравец, вытапіш ляжанку, тады наша хатка — цёплая, як матка. Сядзіш сабе — люба! Пасканьні прадзеш, а шчэ, калі трапіцца, й песьню завядзеш. Праўда, што бывала хлеба небагацька — ета ня ў дзіковінку. Хоць галадавалі, ды не паміралі! Там у нас і так бывала: у каго хлеба не хватала, паедзе на «паньскае», нарубае дроў, воз лык накладзе, у горад адвязе, — і хлебца прыпасе. Можна было жыць: што Бога гнявіць!''<ref>[[Максім Гарэцкі|Гарэцкі М. І.]] Хрэстаматыя беларускай літаратуры. Вільня, 1922. С. 242.</ref>. }}} | width="30" valign=bottom | [[Файл:Aquote2.png|30px|Правыя двукосьсі]] |} Адначасова яна працавала над «пералажэньнямі» баек Крылова на беларускую мову. Па сутнасьці, гэта былі не пераклады, а пераробкі-перапрацоўкі, творы ў многім самастойныя. Выклаўшы сюжэт байкі Крылова, Косіч пераходзіла потым на блізкія сытуацыі з бытавога і грамадзкага жыцьця роднай вёскі. У яе творах парушаны байкавы памер — вольны верш<ref>Беларуская літаратура XIX ст. Хрэстаматыя. Мн., 1971. С. 368.</ref>. {| cellpadding="10" align="center" style="border-collapse:collapse; background-color:transparent; border-style:none;" | width="30" valign=top | [[Файл:Aquote1.png|30px|Левыя двукосьсі]] | {{{1|Уздумаў Воўк у дарогу сабірацца<br />Прыходзіць ён зь зязюляй папрашчацца''<br />''— Не ноч мая тут, кажа, — жыць!<br />Ну ды й народ! Вор на вару!<br />Усё б ён біў ды грабіў;<br />Хоць сам пан-чорт —<br />І той яму б ня ўладзіў.''<br />'''Воўк і зязюля'''<ref>.Беларуская літаратура XIX ст. Хрэстаматыя. Мн., 1971. С. 327.</ref>. }}} | width="30" valign=bottom | [[Файл:Aquote2.png|30px|Правыя двукосьсі]] |} У 1901 г. перадала рукапіс сваіх пералажэньняў 11 баек Крылова ў кіеўскую цэнзуру. Рукапіс разглядаўся ў Галоўным упраўленьні па справах друку, ва ўпраўленьні Віленскай навучальнай акругі. Рукапіс забаранілі, але нейкім чынам у 1903 року Марыі Мікалаеўне ўдалося выдаць сваю кнігу ў друкарні Чарнігаўскага земства. У 1902 р. зьвярнулася да [[Леў Талстой|Льва Талстога]] з просьбай дазволіць ёй перакласьці на «беларускую гаворку» яго камэдыю «Першы вінакур, або як чарцянё акрайчык заслужыла». У якасьці ўзору мовы да пісьма былі прыкладзены пералажэньні баек Крылова «Лебедзь, рак і шчука» і народных песень «літвінаў-беларусаў». Л. Талстой даў згоду на пераклад, ягоны рукапіс М. Косіч накіравала ў віленскую цэнзуру, якая дазволу на друкаваньне камэдыі ня дала. Беларуская выдавецкая суполка «[[Загляне сонца і ў наша аконца]]» ўзяла на свой склад і прадавала кнігі Косіч<ref>Supołka «Zahlanie sonca i u naše wakonce» wydała pokul što i pradaje…// Nasza Niwa, 1908, № 11, С. 8</ref>. Асобныя яе рукапісы і аўтографы зьберагаюцца ў сховішчах [[Менск]]у, [[Кіеў|Кіеву]], [[Масква|Масквы]], [[Санкт-Пецярбург]]у. Невялікія творы альбо ўрыўкі зь іх некалькі разоў зьмяшчаліся ў разнастайных хрэстаматыях, але буйныя работы дагэтуль не перадрукаваныя. == Ацэнкі дзейнасьці == [[Яўхім Карскі]] ў сваёй рабоце «Беларусы» ацаніў Марыю Мікалаеўну наступным чынам: ''Гаворачы пра А. Ельскага, немагчыма не прыгадаць і дзейнасьць іншага народалюбца, зьвязанага з этнаграфічным вывучэньнем Чарнігаўскай Беларусі. Маю на ўвазе даволі вядомую дасьледчыцу М. М. Косіч, якая ў 1902 г. выпусьціла «Літвіны беларусы Чарнігаўскай губэрні, іх быт і песьні»… — даволі каштоўную этнаграфічную працу. З штучных твораў, якія належаць яе пяру і маюць на мэце асьвету народу, адзначым дзьве брашуры: 1. На піресялення. Расказ цёткі Домны з Палесься. Чарнігаў, 1903… К(ошт)10 к(ап). Верш пачынаецца з апісаньня вёскі і яе ваколіц. Апісваецца клімат, адлюстроўваецца мясцовае жыцьцё. ''У вершы шмат пачуцьцяў, безумоўна праводзіцца добрая думка, але замала складу, не заўважна знаёмства з тэхнікай верша, яшчэ больш памылак друку, як і ў асноўнай этнаграфічнай рабоце аўтара, назва якой прыведзена вышэй''. 2. У тым жа родзе, што датычыцца вершаў, і брашура «Пералажэньне некаторых баек Крылова на беларускае нарэчча»''. Чарн(ігаў). 1903… К(ошт)15 к(ап). Да перакладаў і пераробак часта далучаныя павучаньні і высновы, якія маюць злабадзённы мясцовы характар. У якасьці высновы аўтар закранае недахопы ў справах мясцовых грамадзкіх установаў<ref>Е. Ф. Карский. Белорусы. Т. III. Очерки словесности белорусского племени. Кн. 3. Художественная литература на народном наречии. — Петроград. 1922. С. 140—142</ref>. Салідарызуецца з Карскім і беларускі літаратуразнавец [[Янка Казека]]: ''…«пералажэнні» М. Косіч, як і іншыя яе працы, ня страцілі сваёй этнаграфічнай цікавасьці. І ў «пералажэньнях» крылоўскіх баек ёсьць цікавыя дэталі этнаграфічнага характару; напісаны гэтыя творы з захаваньнем асаблівасьцей гаворкі беларускага насельніцтва былых Мглінскага і Сураскага паветаў (цяпер Бранскай вобласьці)''. ''«Пералажэньні» Марыі Косіч у мастацкіх адносінах досыць прымітыўныя''. ''Прыстасаваўшы крылоўскія байкі да тых ці іншых мясцовых здарэньняў, пісьменьніца зьбядніла і здрабніла іх зьмест, пазбавіла іх вострай грамадзкай накіраванасьці і сатырычнай сілы. …не магла наша літаратура, якая мела ўжо «Тараса на Парнасе», «Пінскую шляхту», «Дудку беларускую» і «Смык беларускі», лічыць гэтыя «пералажэньні» сваім значным здабыткам''<ref>Казека Я. Беларуская байка. Мн., 1960. С. 56</ref>. А вось ацэнка беларускім паэтам [[Ніл Гілевіч|Нілам Гілевічам]] песеннага матэрыяла, сабранага беларускай «прагрэсіўнай рэвалюцыйна-дэмакратычнай фальклярысткай»: '''Песенны матэрыял, сабраны Косіч, вельмі разнастайны ў жанравых і тэматычных адносінах. Абрадавая лірыка ахоплівае бадай што ўсе вядомыя этнаграфічныя рубрыкі. Шырока пададзена таксама сямейна-бытавая лірыка, салдацкія і рэкруцкія песьні («на прызывы»), баляды, розныя хлапечыя песьні, затым — гульнёвыя, турэмныя і гістарычныя («Пра Платона-казака»). Вельмі многа песень і прыпевак жартоўных, вясёлых — яны аб’яднаныя пад загалоўкам «Ігрышчы або вечарніцы»''. З каляндарна-абрадавых песень хочацца адзначыць цудоўны варыянт папулярнай і сёньня купальскай песьні «Ой рана на Йвана». {| cellpadding="10" align="center" style="border-collapse:collapse; background-color:transparent; border-style:none;" | width="30" valign=top | [[Файл:Aquote1.png|30px|Левыя двукосьсі]] | {{{1|<br />''Ой рана на Йвана<br /> Проці Йвана ночка мала,<br />Йдзе Купала начавала?<br />Начавала ў чыстым полі<br />У чыстым полі ў густом жыці<br />Што Купала вячэрала?<br />Вячэрала варэнікі<br />Чым Купала запівала?<br />Запівала гарэлачкай.<br /><ref>. Паводле Гілевіч Н. С. З клопатам пра песні народа. Мн., 1970. С. 104—105.</ref>. }}} | width="30" valign=bottom | [[Файл:Aquote2.png|30px|Правыя двукосьсі]] |} Такім чынам, большасьць дасьледчыкаў, высока ацэньваючы этнаграфічную частку яе працы, лічаць літаратурную творчасьць Марыі Мікалаеўны дастаткова аматарскай. == Дадатковыя зьвесткі == У 1909 року адна зь першых беларускіх перакладчыц [[Тэрэза Гардзялкоўская]] прасіла рэдакцыю «[[Наша Ніва (1906)|Нашай Нівы]]» выслаць ёй кнігі Марыі Косіч «На перасяленьне» і «Басьні Крылова на беларускую мову пераложанныя»<ref>Беларускі дзяржаўны архіў літаратуры і мастацтва (БДАМЛіМ. Ф. 3. Воп. 1, Спр. 73, Арк. 64.)</ref>. Адзін зь піянэраў беларускага руху, [[Антон Луцкевіч]], так напісаў пра яе: {{Цытата|Вось жа, ня дзіва, што беларускі адраджэнскі рух у першыя гады свайго існаваньня налічвае ў сваіх радах дужа мала дзяўчат і кабет беларускіх. Праўда, ужо ў канцы 90-х гадоў мінулага сталецьця зьяўляюцца ў беларускай літаратуры першыя жаноцкія імёны, да якіх належыць, прыкладам, Марыя Косіч, аўтар этнаграфічных прац аб беларусах Чарнігаўшчыны і апавяданьняў, ды перакладчыца баек Крылова. але гэта яшчэ адзінкі — прадстаўніцы старэйшых інтэлігентных пакаленьняў, сярод якіх ніколі не заміраў нейкі асаблівы «сантымэнт» да беларушчыны|Антон Луцкевіч|<ref>Антон Луцкевіч. Барацьба за вызваленне. Вільня — Беласток, 2009. С. 312</ref>}} == Бібліяграфія == * Косич М. Н. На пирисяленьня. Рассказ тётки Домны из Полесья. Чернигов, 1903. * Косич М. Н. Литвины-белорусы Черниговской губернии, их быт и песни // Живая старина, Вып. II, СПб, 1901, С. 221—260. * Косич М. Н. Литвины-белорусы Черниговской губернии, их быт и песни // Живая старина, Вып. III—IV, СПб, 1901, С.1 — 88. * Косич М. Н. О постройках белорусского крестьянина Черниговской губернии, Мглинского уезда: деревни Бородинки и Амелькина хутора // Живая старина. Вып. I, 1906, С. 74 — 93. == Глядзіце таксама == * [[Літвіны Севершчыны]] == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == * Антон Луцкевіч. Барацьба за вызваленне. Вільня — Беласток, 2009. С. 312, 370. * Бас І. Літаратурныя пошукі, знаходкі, даследванні. Мн., 1969. * Беларуская літаратура XIX ст. Хрэстаматыя. Мн., 1971. С. 327—330, 368. * Казека Я. Беларуская байка. Мн., 1960. С. 48 — 56. * Карский Е. Белорусы. Т. III. Вып. 3. Петроград. 1922. С. 140—142 * Гарэцкі М. І. Хрэстаматыя беларускай літаратуры. Вільня, 1922. С. 242. * Гілевіч Н. С. З клопатам пра песні народа. Мн., 1970. С. 103—106. * Кісялёў Г. В. Косіч Марыя // Беларускія пісьменнікі: Бібліяграфічны слоўнік. У 6 Т. Т. 3. — Мн. 1994. — С. 386—387. * Пятроўская Г. А. Косіч Марыя Мікалаеўна // [[Беларуская энцыкляпэдыя|Беларуская энцыклапедыя]]. У 18 Т. Т. 8. Мн., 1999. — С. 430. * Расторгуев П. А. Северско-белорусский говор. Ленинград. 1927. * Расторгуев П. А. Словарь народных говоров Западной Брянщины. Мн., 1973. == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20151222163140/http://arche.bymedia.net/2001-2/katla201.html Беларусы Бранскага краю: Этнічная гісторыя і сучаснасць] // Arche № 2(16), 2001. * [http://www.unecha.net/htm/zeml/kosichmar.htm Мария Косич] з кн. Тихая моя Родина. Брянск, 1997. * Бібліятэка сайту Беларуская Смаленшчына. [http://www.smalensk.org/?page_id=24 Творы Марыі Мікалаеўны Косіч у электронным выглядзе] {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Косіч, Марыя Мікалаеўна}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў 1850 годзе]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ва Ўнецкім раёне]] [[Катэгорыя:Беларускія фальклярысты]] [[Катэгорыя:Беларускія літаратаркі]] [[Катэгорыя:Беларускамоўныя паэты і паэткі]] [[Катэгорыя:Беларускамоўныя пісьменьнікі]] [[Катэгорыя:Беларускія этнографы]] [[Катэгорыя:Памерлі ва Ўнецкім раёне]] 6sw8777zvfb6ygf83srn2hty838la0m 2330734 2330733 2022-07-31T09:34:38Z Гарбацкі 13252 wikitext text/x-wiki {{Пісьменьніца |Імя = Марыя Косіч |Арыгінал імя = |Партрэт = |Памер = |Апісаньне = |Імя пры нараджэньні = Марыя Мікалаеўна Ўладзімерава |Псэўданімы = |Дата нараджэньня = {{Нарадзілася|0|0|1850}} |Месца нараджэньня = [[Расуха]], [[Мглінскі павет]] [[Чарнігаўская губэрня|Чарнігаўскай губэрні]] |Дата сьмерці = {{Памерла|10|4|1911}} |Месца сьмерці = [[Расуха]], [[Мглінскі павет]] [[Чарнігаўская губэрня|Чарнігаўскай губэрні]] |Род дзейнасьці = паэтка, пісьменьніца |Гады актыўнасьці = |Кірунак = фальклярыстка, этнаграфістка |Жанр = |Мова = |Мова2 = |Дэбют = |Значныя творы = |Прэміі = |Узнагароды = Залаты мэдаль Расейскага геаграфічнага таварыства |Подпіс = Autograpf -Kosicz.jpg |Апісаньне подпісу = |ВікіКрыніца = |ВікіКрыніца пераклады на беларускую = |Палічка = |Камунікат = |Сайт = |Муж = Мікалай Косіч }} '''Мары́я Мікала́еўна Ко́січ''', у дзявоцтве '''Ўладзі́мерава''' (1850, в. [[Расуха]], [[Мглінскі павет]] [[Чарнігаўская губэрня|Чарнігаўскай губэрні]] — {{Дата ў старым стылі|10 красавіка|1911|28 сакавіка}}, там жа) — [[Беларусы|беларуская]] [[Фальклёр|фальклярыстка]], [[Этнаграфія|этнографка]], [[пісьменьніца]] і [[перакладніца]]. == Жыцьцяпіс == Жыла ў маёнтку дзеда Г. М. Сілевіча каля вёскі Расухі сярод беларускага насельніцтва са своеасаблівымі этнаграфічнымі і моўнымі рысамі. Адукацыю атрымала ў інстытуце ў [[Санкт-Пецярбург]]у. З маленства палюбіла народныя песьні, прывязалася сэрцам да народу. Мела багатую бібліятэку. Ведала [[Француская мова|францускую мову]]<ref>Расторгуев П. А. Северско-белорусский говор. Ленинград, 1927. С. 49</ref>. Марыя Мікалаеўна ўзяла шлюб з вэтэрынарным урачом, але дзяцей ня мела. Узімку яна з мужам зьяжджала з Расухі ў [[Чарнігаў]], дзе працавала ў рэдакцыі. Зямлю звычайна здавалі ў арэнду. У 1911 року ў «Русской музыкальной газете» зьявіўся нэкралёг аб сьмерці Марыі Косіч. У 1917 ейны маёнтак і бібліятэка былі разрабаваныя мясцовымі сялянамі. Пахаваная ў Разрытаўскім манастыры (цяпер разбураны) за 6 км ад в. Расухі. == Дзейнасьць == === Этнаграфічная === [[Файл:Litwins-bielarusians.jpg|значак|Першая старонка працы Косіч пра літвінаў-беларусаў Чарнігаўшчыны]] Ужо ў юнацтве пачала вывучаць фальклёр (у 60-я гг. стала дасьледаваць [[Беларускія народныя песьні|беларускую народную песьню]]). З 1897 р. пад уплывам вядомага [[Украінцы|ўкраінскага]] грамадзкага дзеяча [[Аляксандар Русаў (этнограф)|Аляксандра Русава]], які пасяліўся непадалёку, прыступіла да сыстэматычнага збору народных песень. Аўтарка працы «Літвіны-беларусы Чарнігаўскай губэрні, іх побыт і песьні» (1901), прысьвечанай вуснай народнай паэзіі і духоўнай культуры беларусаў. У прадмове да зборніка характарызавала жыцьцё і побыт сялянаў, іх вераваньні, паданьні, песьні, асаблівасьці гаворкі і сьпеваў. У 1906 р. надрукавала этнаграфічны артыкул «Аб пабудовах беларускага селяніна Чарнігаўскай губэрні». Гэтыя працы былі выкарыстаны ў сваёй рабоце беларускім мовазнаўцам [[Павал Растаргуеў|Паўлам Растаргуевым]]<ref>Мы маем шэраг крыніц, якія ўтрымліваюць фальклёрныя запісы, даюць магчымасьць зазірнуць у мінулае слоўніка, аддаленае ад нас пэрыядам часу ў 100 і больш гадоў. Якая каштоўнасьць гэтых крыніц як лексікаграфічных матэрыялаў? Вядома, ня ўсе яны аднолькавай каштоўнасьці. Найбольшае значэньне, як па аб’ёме, так і па якасьці матэрыялу мае мае работа М. М. Косіч «Літвіны-беларусы Чарнігаўскай губэрні». Запісы рабіліся амаль выключна паводле словаў асоб жаночага полу ва ўзросьце да 78 гадоў, прычым пераважна ад асоб ва ўзросьце ад 40 да 65 гадоў. З указанай колькасьці запісаў толькі 35 зроблены паводле словаў маладых людзей ва ўзросьце ад 16 да 25 гадоў. Запісы рабіліся ў розныя часы; найбольш раньнія зь іх адносяцца да 50-х гг. ХІХ ст., пазьнейшыя — да канца стагодзьдзя. Найбольшая колькасьць запісаў прыходзіцца на 90-я гг. ХІХ ст. Мэта працы М. М. Косіч — літаратурна-этнаграфічная: паказаць, як у песьнях адлюстраваліся розныя бакі сялянскага быту. Але не без цікавасьці яна ставіцца і да мовы запісаў, у прыватнаьсці да слоўнікавага складу. Ёй указана (у тэксьце і зносках) значэньне многіх слоў: барджэй, магерка, брыль, мушкаваны, хліп, бурдзяны, шапавал, намётка, ксьціны, брахнійка, прыкліка, абыдзень і інш. Расторгуев П. А. Словарь народных говоров Западной Брянщины. Мн., 1973. С. 13—14.</ref>. === Літаратурная === Ад этнаграфічна-фальклярыстычнай працы М. Косіч перайшла да ўласнай творчасьці на [[Беларуская мова|беларускай мове]]. У вершаваным творы «На перасяленьне: Расказ Цёткі Домны з Палесься» раскрыла характэрную асаблівасьць жыцьця беларускай парэформеннай вёскі — масавае перасяленьне безьзямельных і малазямельных сялянаў у [[Сыбір]]. Выдатнае веданьне вясковых рэалій і народнай мовы, шчырае спачуваньне народу дазволілі ёй намаляваць даволі яркія сцэны падрыхтоўкі сялянаў да перасяленьня, разьвітаньня з роднымі мясьцінамі. {| cellpadding="10" align="center" style="border-collapse:collapse; background-color:transparent; border-style:none;" | width="30" valign=top | [[Файл:Aquote1.png|30px|Левыя двукосьсі]] | {{{1|Мы ў сваім сяле век свой векавалі, — ну, такой нуды, як нам у Сыбіры, нашы дзяды й прадзеды не зазналі. ''Наша-ж то сяло стаіць пры рацэ, а за рэчкай — луг, а там усё — дубравы… Ёсць у тых дубравах равы глыбакія, горы высакія, ляды шыракія.'' ''Лецечкам сьвятым чаго ў нас няма? У нашым гаёчку грыб, арэх і жолуд; усякая ягада: і суніца, і брусьніца, касьцяніца і чарніца, і рабіна і каліна, — усяго ёсьць там! Чорна ягада смародыня — і тая расьце па лугам. Ды што па вясьне, як пачне лес раскідацца, усе лужкі-даліны траўкай ураджацца, какалуша па лесе распушчацца! Божухна мой мілы, во як там прыгожа! Такія дзіковінкі, як там у Расусе, ня знайдзеш ній-дзе у цэлай акрузе.'' ''У нас крэпка душна улетку ня бывае. Ды што там узімку, як мароз прыцісьне, — унясеш у хатку сухенькіх дравец, вытапіш ляжанку, тады наша хатка — цёплая, як матка. Сядзіш сабе — люба! Пасканьні прадзеш, а шчэ, калі трапіцца, й песьню завядзеш. Праўда, што бывала хлеба небагацька — ета ня ў дзіковінку. Хоць галадавалі, ды не паміралі! Там у нас і так бывала: у каго хлеба не хватала, паедзе на «паньскае», нарубае дроў, воз лык накладзе, у горад адвязе, — і хлебца прыпасе. Можна было жыць: што Бога гнявіць!''<ref>[[Максім Гарэцкі|Гарэцкі М. І.]] Хрэстаматыя беларускай літаратуры. Вільня, 1922. С. 242.</ref>. }}} | width="30" valign=bottom | [[Файл:Aquote2.png|30px|Правыя двукосьсі]] |} Адначасова яна працавала над «пералажэньнямі» баек Крылова на беларускую мову. Па сутнасьці, гэта былі не пераклады, а пераробкі-перапрацоўкі, творы ў многім самастойныя. Выклаўшы сюжэт байкі Крылова, Косіч пераходзіла потым на блізкія сытуацыі з бытавога і грамадзкага жыцьця роднай вёскі. У яе творах парушаны байкавы памер — вольны верш<ref>Беларуская літаратура XIX ст. Хрэстаматыя. Мн., 1971. С. 368.</ref>. {| cellpadding="10" align="center" style="border-collapse:collapse; background-color:transparent; border-style:none;" | width="30" valign=top | [[Файл:Aquote1.png|30px|Левыя двукосьсі]] | {{{1|Уздумаў Воўк у дарогу сабірацца<br />Прыходзіць ён зь зязюляй папрашчацца''<br />''— Не ноч мая тут, кажа, — жыць!<br />Ну ды й народ! Вор на вару!<br />Усё б ён біў ды грабіў;<br />Хоць сам пан-чорт —<br />І той яму б ня ўладзіў.''<br />'''Воўк і зязюля'''<ref>.Беларуская літаратура XIX ст. Хрэстаматыя. Мн., 1971. С. 327.</ref>. }}} | width="30" valign=bottom | [[Файл:Aquote2.png|30px|Правыя двукосьсі]] |} У 1901 г. перадала рукапіс сваіх пералажэньняў 11 баек Крылова ў кіеўскую цэнзуру. Рукапіс разглядаўся ў Галоўным упраўленьні па справах друку, ва ўпраўленьні Віленскай навучальнай акругі. Рукапіс забаранілі, але нейкім чынам у 1903 року Марыі Мікалаеўне ўдалося выдаць сваю кнігу ў друкарні Чарнігаўскага земства. У 1902 р. зьвярнулася да [[Леў Талстой|Льва Талстога]] з просьбай дазволіць ёй перакласьці на «беларускую гаворку» яго камэдыю «Першы вінакур, або як чарцянё акрайчык заслужыла». У якасьці ўзору мовы да пісьма былі прыкладзены пералажэньні баек Крылова «Лебедзь, рак і шчука» і народных песень «літвінаў-беларусаў». Л. Талстой даў згоду на пераклад, ягоны рукапіс М. Косіч накіравала ў віленскую цэнзуру, якая дазволу на друкаваньне камэдыі ня дала. Беларуская выдавецкая суполка «[[Загляне сонца і ў наша аконца]]» ўзяла на свой склад і прадавала кнігі Косіч<ref>Supołka «Zahlanie sonca i u naše wakonce» wydała pokul što i pradaje…// Nasza Niwa, 1908, № 11, С. 8</ref>. Асобныя яе рукапісы і аўтографы зьберагаюцца ў сховішчах [[Менск]]у, [[Кіеў|Кіеву]], [[Масква|Масквы]], [[Санкт-Пецярбург]]у. Невялікія творы альбо ўрыўкі зь іх некалькі разоў зьмяшчаліся ў разнастайных хрэстаматыях, але буйныя работы дагэтуль не перадрукаваныя. == Ацэнкі дзейнасьці == [[Яўхім Карскі]] ў сваёй рабоце «Беларусы» ацаніў Марыю Мікалаеўну наступным чынам: ''Гаворачы пра А. Ельскага, немагчыма не прыгадаць і дзейнасьць іншага народалюбца, зьвязанага з этнаграфічным вывучэньнем Чарнігаўскай Беларусі. Маю на ўвазе даволі вядомую дасьледчыцу М. М. Косіч, якая ў 1902 г. выпусьціла «Літвіны беларусы Чарнігаўскай губэрні, іх быт і песьні»… — даволі каштоўную этнаграфічную працу. З штучных твораў, якія належаць яе пяру і маюць на мэце асьвету народу, адзначым дзьве брашуры: 1. На піресялення. Расказ цёткі Домны з Палесься. Чарнігаў, 1903… К(ошт)10 к(ап). Верш пачынаецца з апісаньня вёскі і яе ваколіц. Апісваецца клімат, адлюстроўваецца мясцовае жыцьцё. ''У вершы шмат пачуцьцяў, безумоўна праводзіцца добрая думка, але замала складу, не заўважна знаёмства з тэхнікай верша, яшчэ больш памылак друку, як і ў асноўнай этнаграфічнай рабоце аўтара, назва якой прыведзена вышэй''. 2. У тым жа родзе, што датычыцца вершаў, і брашура «Пералажэньне некаторых баек Крылова на беларускае нарэчча»''. Чарн(ігаў). 1903… К(ошт)15 к(ап). Да перакладаў і пераробак часта далучаныя павучаньні і высновы, якія маюць злабадзённы мясцовы характар. У якасьці высновы аўтар закранае недахопы ў справах мясцовых грамадзкіх установаў<ref>Е. Ф. Карский. Белорусы. Т. III. Очерки словесности белорусского племени. Кн. 3. Художественная литература на народном наречии. — Петроград. 1922. С. 140—142</ref>. Салідарызуецца з Карскім і беларускі літаратуразнавец [[Янка Казека]]: ''…«пералажэнні» М. Косіч, як і іншыя яе працы, ня страцілі сваёй этнаграфічнай цікавасьці. І ў «пералажэньнях» крылоўскіх баек ёсьць цікавыя дэталі этнаграфічнага характару; напісаны гэтыя творы з захаваньнем асаблівасьцей гаворкі беларускага насельніцтва былых Мглінскага і Сураскага паветаў (цяпер Бранскай вобласьці)''. ''«Пералажэньні» Марыі Косіч у мастацкіх адносінах досыць прымітыўныя''. ''Прыстасаваўшы крылоўскія байкі да тых ці іншых мясцовых здарэньняў, пісьменьніца зьбядніла і здрабніла іх зьмест, пазбавіла іх вострай грамадзкай накіраванасьці і сатырычнай сілы. …не магла наша літаратура, якая мела ўжо «Тараса на Парнасе», «Пінскую шляхту», «Дудку беларускую» і «Смык беларускі», лічыць гэтыя «пералажэньні» сваім значным здабыткам''<ref>Казека Я. Беларуская байка. Мн., 1960. С. 56</ref>. А вось ацэнка беларускім паэтам [[Ніл Гілевіч|Нілам Гілевічам]] песеннага матэрыяла, сабранага беларускай «прагрэсіўнай рэвалюцыйна-дэмакратычнай фальклярысткай»: '''Песенны матэрыял, сабраны Косіч, вельмі разнастайны ў жанравых і тэматычных адносінах. Абрадавая лірыка ахоплівае бадай што ўсе вядомыя этнаграфічныя рубрыкі. Шырока пададзена таксама сямейна-бытавая лірыка, салдацкія і рэкруцкія песьні («на прызывы»), баляды, розныя хлапечыя песьні, затым — гульнёвыя, турэмныя і гістарычныя («Пра Платона-казака»). Вельмі многа песень і прыпевак жартоўных, вясёлых — яны аб’яднаныя пад загалоўкам «Ігрышчы або вечарніцы»''. З каляндарна-абрадавых песень хочацца адзначыць цудоўны варыянт папулярнай і сёньня купальскай песьні «Ой рана на Йвана». {| cellpadding="10" align="center" style="border-collapse:collapse; background-color:transparent; border-style:none;" | width="30" valign=top | [[Файл:Aquote1.png|30px|Левыя двукосьсі]] | {{{1|<br />''Ой рана на Йвана<br /> Проці Йвана ночка мала,<br />Йдзе Купала начавала?<br />Начавала ў чыстым полі<br />У чыстым полі ў густом жыці<br />Што Купала вячэрала?<br />Вячэрала варэнікі<br />Чым Купала запівала?<br />Запівала гарэлачкай.<br /><ref>. Паводле Гілевіч Н. С. З клопатам пра песні народа. Мн., 1970. С. 104—105.</ref>. }}} | width="30" valign=bottom | [[Файл:Aquote2.png|30px|Правыя двукосьсі]] |} Такім чынам, большасьць дасьледчыкаў, высока ацэньваючы этнаграфічную частку яе працы, лічаць літаратурную творчасьць Марыі Мікалаеўны дастаткова аматарскай. == Дадатковыя зьвесткі == У 1909 року адна зь першых беларускіх перакладчыц [[Тэрэза Гардзялкоўская]] прасіла рэдакцыю «[[Наша Ніва (1906)|Нашай Нівы]]» выслаць ёй кнігі Марыі Косіч «На перасяленьне» і «Басьні Крылова на беларускую мову пераложанныя»<ref>Беларускі дзяржаўны архіў літаратуры і мастацтва (БДАМЛіМ. Ф. 3. Воп. 1, Спр. 73, Арк. 64.)</ref>. Адзін зь піянэраў беларускага руху, [[Антон Луцкевіч]], так напісаў пра яе: {{Цытата|Вось жа, ня дзіва, што беларускі адраджэнскі рух у першыя гады свайго існаваньня налічвае ў сваіх радах дужа мала дзяўчат і кабет беларускіх. Праўда, ужо ў канцы 90-х гадоў мінулага сталецьця зьяўляюцца ў беларускай літаратуры першыя жаноцкія імёны, да якіх належыць, прыкладам, Марыя Косіч, аўтар этнаграфічных прац аб беларусах Чарнігаўшчыны і апавяданьняў, ды перакладчыца баек Крылова. але гэта яшчэ адзінкі — прадстаўніцы старэйшых інтэлігентных пакаленьняў, сярод якіх ніколі не заміраў нейкі асаблівы «сантымэнт» да беларушчыны|Антон Луцкевіч|<ref>Антон Луцкевіч. Барацьба за вызваленне. Вільня — Беласток, 2009. С. 312</ref>}} == Бібліяграфія == * Косич М. Н. На пирисяленьня. Рассказ тётки Домны из Полесья. Чернигов, 1903. * Косич М. Н. Литвины-белорусы Черниговской губернии, их быт и песни // Живая старина, Вып. II, СПб, 1901, С. 221—260. * Косич М. Н. Литвины-белорусы Черниговской губернии, их быт и песни // Живая старина, Вып. III—IV, СПб, 1901, С.1 — 88. * Косич М. Н. О постройках белорусского крестьянина Черниговской губернии, Мглинского уезда: деревни Бородинки и Амелькина хутора // Живая старина. Вып. I, 1906, С. 74 — 93. == Глядзіце таксама == * [[Літвіны Севершчыны]] == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == * Антон Луцкевіч. Барацьба за вызваленне. Вільня — Беласток, 2009. С. 312, 370. * Бас І. Літаратурныя пошукі, знаходкі, даследванні. Мн., 1969. * Беларуская літаратура XIX ст. Хрэстаматыя. Мн., 1971. С. 327—330, 368. * Казека Я. Беларуская байка. Мн., 1960. С. 48 — 56. * Карский Е. Белорусы. Т. III. Вып. 3. Петроград. 1922. С. 140—142 * Гарэцкі М. І. Хрэстаматыя беларускай літаратуры. Вільня, 1922. С. 242. * Гілевіч Н. С. З клопатам пра песні народа. Мн., 1970. С. 103—106. * Кісялёў Г. В. Косіч Марыя // Беларускія пісьменнікі: Бібліяграфічны слоўнік. У 6 Т. Т. 3. — Мн. 1994. — С. 386—387. * Пятроўская Г. А. Косіч Марыя Мікалаеўна // [[Беларуская энцыкляпэдыя|Беларуская энцыклапедыя]]. У 18 Т. Т. 8. Мн., 1999. — С. 430. * Расторгуев П. А. Северско-белорусский говор. Ленинград. 1927. * Расторгуев П. А. Словарь народных говоров Западной Брянщины. Мн., 1973. == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20151222163140/http://arche.bymedia.net/2001-2/katla201.html Беларусы Бранскага краю: Этнічная гісторыя і сучаснасць] // Arche № 2(16), 2001. * [http://www.unecha.net/htm/zeml/kosichmar.htm Мария Косич] з кн. Тихая моя Родина. Брянск, 1997. * Бібліятэка сайту Беларуская Смаленшчына. [http://www.smalensk.org/?page_id=24 Творы Марыі Мікалаеўны Косіч у электронным выглядзе] {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Косіч, Марыя Мікалаеўна}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў 1850 годзе]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ва Ўнецкім раёне]] [[Катэгорыя:Беларускія фальклярысты]] [[Катэгорыя:Беларускія літаратаркі]] [[Катэгорыя:Беларускамоўныя паэты і паэткі]] [[Катэгорыя:Беларускамоўныя пісьменьнікі]] [[Катэгорыя:Беларускія этнографы]] [[Катэгорыя:Памерлі ва Ўнецкім раёне]] ag90tj9rf1t20qvtm514nnfskafsszl 2330737 2330734 2022-07-31T09:48:30Z Гарбацкі 13252 wikitext text/x-wiki {{Пісьменьніца |Імя = Марыя Косіч |Арыгінал імя = |Партрэт = |Памер = |Апісаньне = |Імя пры нараджэньні = Марыя Мікалаеўна Ўладзімерава |Псэўданімы = |Дата нараджэньня = {{Нарадзілася|0|0|1850}} |Месца нараджэньня = [[Расуха]], [[Мглінскі павет]] [[Чарнігаўская губэрня|Чарнігаўскай губэрні]] |Дата сьмерці = {{Памерла|10|4|1911}} |Месца сьмерці = [[Расуха]], [[Мглінскі павет]] [[Чарнігаўская губэрня|Чарнігаўскай губэрні]] |Род дзейнасьці = паэтка, пісьменьніца |Гады актыўнасьці = |Кірунак = фальклярыстка, этнаграфістка |Жанр = |Мова = |Мова2 = |Дэбют = |Значныя творы = |Прэміі = |Узнагароды = Залаты мэдаль Расейскага геаграфічнага таварыства |Подпіс = Autograpf -Kosicz.jpg |Апісаньне подпісу = |ВікіКрыніца = |ВікіКрыніца пераклады на беларускую = |Палічка = |Камунікат = |Сайт = |Муж = Мікалай Косіч }} '''Мары́я Ко́січ''', у дзявоцтве '''Ўладзі́мерава''' (1850, в. [[Расуха]], [[Мглінскі павет]] [[Чарнігаўская губэрня|Чарнігаўскай губэрні]] — {{Дата ў старым стылі|10 красавіка|1911|28 сакавіка}}, там жа) — [[Беларусы|беларуская]] [[Фальклёр|фальклярыстка]], [[Этнаграфія|этнографка]], [[пісьменьніца]] і [[перакладніца]]. == Жыцьцяпіс == Жыла ў маёнтку дзеда Г. М. Сілевіча каля вёскі Расухі сярод беларускага насельніцтва са своеасаблівымі этнаграфічнымі і моўнымі рысамі. Адукацыю атрымала ў інстытуце ў [[Санкт-Пецярбург]]у. З маленства палюбіла народныя песьні, прывязалася сэрцам да народу. Мела багатую бібліятэку. Ведала [[Француская мова|францускую мову]]<ref>Расторгуев П. А. Северско-белорусский говор. Ленинград, 1927. С. 49</ref>. Марыя Мікалаеўна ўзяла шлюб з вэтэрынарным урачом, але дзяцей ня мела. Узімку яна з мужам зьяжджала з Расухі ў [[Чарнігаў]], дзе працавала ў рэдакцыі. Зямлю звычайна здавалі ў арэнду. У 1911 року ў «Русской музыкальной газете» зьявіўся нэкралёг аб сьмерці Марыі Косіч. У 1917 ейны маёнтак і бібліятэка былі разрабаваныя мясцовымі сялянамі. Пахаваная ў Разрытаўскім манастыры (цяпер разбураны) за 6 км ад в. Расухі. == Дзейнасьць == === Этнаграфічная === [[Файл:Litwins-bielarusians.jpg|значак|Першая старонка працы Косіч пра літвінаў-беларусаў Чарнігаўшчыны]] Ужо ў юнацтве пачала вывучаць фальклёр (у 60-я гг. стала дасьледаваць [[Беларускія народныя песьні|беларускую народную песьню]]). З 1897 р. пад уплывам вядомага [[Украінцы|ўкраінскага]] грамадзкага дзеяча [[Аляксандар Русаў (этнограф)|Аляксандра Русава]], які пасяліўся непадалёку, прыступіла да сыстэматычнага збору народных песень. Аўтарка працы «Літвіны-беларусы Чарнігаўскай губэрні, іх побыт і песьні» (1901), прысьвечанай вуснай народнай паэзіі і духоўнай культуры беларусаў. У прадмове да зборніка характарызавала жыцьцё і побыт сялянаў, іх вераваньні, паданьні, песьні, асаблівасьці гаворкі і сьпеваў. У 1906 р. надрукавала этнаграфічны артыкул «Аб пабудовах беларускага селяніна Чарнігаўскай губэрні». Гэтыя працы былі выкарыстаны ў сваёй рабоце беларускім мовазнаўцам [[Павал Растаргуеў|Паўлам Растаргуевым]]<ref>Мы маем шэраг крыніц, якія ўтрымліваюць фальклёрныя запісы, даюць магчымасьць зазірнуць у мінулае слоўніка, аддаленае ад нас пэрыядам часу ў 100 і больш гадоў. Якая каштоўнасьць гэтых крыніц як лексікаграфічных матэрыялаў? Вядома, ня ўсе яны аднолькавай каштоўнасьці. Найбольшае значэньне, як па аб’ёме, так і па якасьці матэрыялу мае мае работа М. М. Косіч «Літвіны-беларусы Чарнігаўскай губэрні». Запісы рабіліся амаль выключна паводле словаў асоб жаночага полу ва ўзросьце да 78 гадоў, прычым пераважна ад асоб ва ўзросьце ад 40 да 65 гадоў. З указанай колькасьці запісаў толькі 35 зроблены паводле словаў маладых людзей ва ўзросьце ад 16 да 25 гадоў. Запісы рабіліся ў розныя часы; найбольш раньнія зь іх адносяцца да 50-х гг. ХІХ ст., пазьнейшыя — да канца стагодзьдзя. Найбольшая колькасьць запісаў прыходзіцца на 90-я гг. ХІХ ст. Мэта працы М. М. Косіч — літаратурна-этнаграфічная: паказаць, як у песьнях адлюстраваліся розныя бакі сялянскага быту. Але не без цікавасьці яна ставіцца і да мовы запісаў, у прыватнаьсці да слоўнікавага складу. Ёй указана (у тэксьце і зносках) значэньне многіх слоў: барджэй, магерка, брыль, мушкаваны, хліп, бурдзяны, шапавал, намётка, ксьціны, брахнійка, прыкліка, абыдзень і інш. Расторгуев П. А. Словарь народных говоров Западной Брянщины. Мн., 1973. С. 13—14.</ref>. === Літаратурная === Ад этнаграфічна-фальклярыстычнай працы М. Косіч перайшла да ўласнай творчасьці на [[Беларуская мова|беларускай мове]]. У вершаваным творы «На перасяленьне: Расказ Цёткі Домны з Палесься» раскрыла характэрную асаблівасьць жыцьця беларускай парэформеннай вёскі — масавае перасяленьне безьзямельных і малазямельных сялянаў у [[Сыбір]]. Выдатнае веданьне вясковых рэалій і народнай мовы, шчырае спачуваньне народу дазволілі ёй намаляваць даволі яркія сцэны падрыхтоўкі сялянаў да перасяленьня, разьвітаньня з роднымі мясьцінамі. {| cellpadding="10" align="center" style="border-collapse:collapse; background-color:transparent; border-style:none;" | width="30" valign=top | [[Файл:Aquote1.png|30px|Левыя двукосьсі]] | {{{1|Мы ў сваім сяле век свой векавалі, — ну, такой нуды, як нам у Сыбіры, нашы дзяды й прадзеды не зазналі. ''Наша-ж то сяло стаіць пры рацэ, а за рэчкай — луг, а там усё — дубравы… Ёсць у тых дубравах равы глыбакія, горы высакія, ляды шыракія.'' ''Лецечкам сьвятым чаго ў нас няма? У нашым гаёчку грыб, арэх і жолуд; усякая ягада: і суніца, і брусьніца, касьцяніца і чарніца, і рабіна і каліна, — усяго ёсьць там! Чорна ягада смародыня — і тая расьце па лугам. Ды што па вясьне, як пачне лес раскідацца, усе лужкі-даліны траўкай ураджацца, какалуша па лесе распушчацца! Божухна мой мілы, во як там прыгожа! Такія дзіковінкі, як там у Расусе, ня знайдзеш ній-дзе у цэлай акрузе.'' ''У нас крэпка душна улетку ня бывае. Ды што там узімку, як мароз прыцісьне, — унясеш у хатку сухенькіх дравец, вытапіш ляжанку, тады наша хатка — цёплая, як матка. Сядзіш сабе — люба! Пасканьні прадзеш, а шчэ, калі трапіцца, й песьню завядзеш. Праўда, што бывала хлеба небагацька — ета ня ў дзіковінку. Хоць галадавалі, ды не паміралі! Там у нас і так бывала: у каго хлеба не хватала, паедзе на «паньскае», нарубае дроў, воз лык накладзе, у горад адвязе, — і хлебца прыпасе. Можна было жыць: што Бога гнявіць!''<ref>[[Максім Гарэцкі|Гарэцкі М. І.]] Хрэстаматыя беларускай літаратуры. Вільня, 1922. С. 242.</ref>. }}} | width="30" valign=bottom | [[Файл:Aquote2.png|30px|Правыя двукосьсі]] |} Адначасова яна працавала над «пералажэньнямі» баек Крылова на беларускую мову. Па сутнасьці, гэта былі не пераклады, а пераробкі-перапрацоўкі, творы ў многім самастойныя. Выклаўшы сюжэт байкі Крылова, Косіч пераходзіла потым на блізкія сытуацыі з бытавога і грамадзкага жыцьця роднай вёскі. У яе творах парушаны байкавы памер — вольны верш<ref>Беларуская літаратура XIX ст. Хрэстаматыя. Мн., 1971. С. 368.</ref>. {| cellpadding="10" align="center" style="border-collapse:collapse; background-color:transparent; border-style:none;" | width="30" valign=top | [[Файл:Aquote1.png|30px|Левыя двукосьсі]] | {{{1|Уздумаў Воўк у дарогу сабірацца<br />Прыходзіць ён зь зязюляй папрашчацца''<br />''— Не ноч мая тут, кажа, — жыць!<br />Ну ды й народ! Вор на вару!<br />Усё б ён біў ды грабіў;<br />Хоць сам пан-чорт —<br />І той яму б ня ўладзіў.''<br />'''Воўк і зязюля'''<ref>.Беларуская літаратура XIX ст. Хрэстаматыя. Мн., 1971. С. 327.</ref>. }}} | width="30" valign=bottom | [[Файл:Aquote2.png|30px|Правыя двукосьсі]] |} У 1901 г. перадала рукапіс сваіх пералажэньняў 11 баек Крылова ў кіеўскую цэнзуру. Рукапіс разглядаўся ў Галоўным упраўленьні па справах друку, ва ўпраўленьні Віленскай навучальнай акругі. Рукапіс забаранілі, але нейкім чынам у 1903 року Марыі Мікалаеўне ўдалося выдаць сваю кнігу ў друкарні Чарнігаўскага земства. У 1902 р. зьвярнулася да [[Леў Талстой|Льва Талстога]] з просьбай дазволіць ёй перакласьці на «беларускую гаворку» яго камэдыю «Першы вінакур, або як чарцянё акрайчык заслужыла». У якасьці ўзору мовы да пісьма былі прыкладзены пералажэньні баек Крылова «Лебедзь, рак і шчука» і народных песень «літвінаў-беларусаў». Л. Талстой даў згоду на пераклад, ягоны рукапіс М. Косіч накіравала ў віленскую цэнзуру, якая дазволу на друкаваньне камэдыі ня дала. Беларуская выдавецкая суполка «[[Загляне сонца і ў наша аконца]]» ўзяла на свой склад і прадавала кнігі Косіч<ref>Supołka «Zahlanie sonca i u naše wakonce» wydała pokul što i pradaje…// Nasza Niwa, 1908, № 11, С. 8</ref>. Асобныя яе рукапісы і аўтографы зьберагаюцца ў сховішчах [[Менск]]у, [[Кіеў|Кіеву]], [[Масква|Масквы]], [[Санкт-Пецярбург]]у. Невялікія творы альбо ўрыўкі зь іх некалькі разоў зьмяшчаліся ў разнастайных хрэстаматыях, але буйныя работы дагэтуль не перадрукаваныя. == Ацэнкі дзейнасьці == [[Яўхім Карскі]] ў сваёй рабоце «Беларусы» ацаніў Марыю Мікалаеўну наступным чынам: ''Гаворачы пра А. Ельскага, немагчыма не прыгадаць і дзейнасьць іншага народалюбца, зьвязанага з этнаграфічным вывучэньнем Чарнігаўскай Беларусі. Маю на ўвазе даволі вядомую дасьледчыцу М. М. Косіч, якая ў 1902 г. выпусьціла «Літвіны беларусы Чарнігаўскай губэрні, іх быт і песьні»… — даволі каштоўную этнаграфічную працу. З штучных твораў, якія належаць яе пяру і маюць на мэце асьвету народу, адзначым дзьве брашуры: 1. На піресялення. Расказ цёткі Домны з Палесься. Чарнігаў, 1903… К(ошт)10 к(ап). Верш пачынаецца з апісаньня вёскі і яе ваколіц. Апісваецца клімат, адлюстроўваецца мясцовае жыцьцё. ''У вершы шмат пачуцьцяў, безумоўна праводзіцца добрая думка, але замала складу, не заўважна знаёмства з тэхнікай верша, яшчэ больш памылак друку, як і ў асноўнай этнаграфічнай рабоце аўтара, назва якой прыведзена вышэй''. 2. У тым жа родзе, што датычыцца вершаў, і брашура «Пералажэньне некаторых баек Крылова на беларускае нарэчча»''. Чарн(ігаў). 1903… К(ошт)15 к(ап). Да перакладаў і пераробак часта далучаныя павучаньні і высновы, якія маюць злабадзённы мясцовы характар. У якасьці высновы аўтар закранае недахопы ў справах мясцовых грамадзкіх установаў<ref>Е. Ф. Карский. Белорусы. Т. III. Очерки словесности белорусского племени. Кн. 3. Художественная литература на народном наречии. — Петроград. 1922. С. 140—142</ref>. Салідарызуецца з Карскім і беларускі літаратуразнавец [[Янка Казека]]: ''…«пералажэнні» М. Косіч, як і іншыя яе працы, ня страцілі сваёй этнаграфічнай цікавасьці. І ў «пералажэньнях» крылоўскіх баек ёсьць цікавыя дэталі этнаграфічнага характару; напісаны гэтыя творы з захаваньнем асаблівасьцей гаворкі беларускага насельніцтва былых Мглінскага і Сураскага паветаў (цяпер Бранскай вобласьці)''. ''«Пералажэньні» Марыі Косіч у мастацкіх адносінах досыць прымітыўныя''. ''Прыстасаваўшы крылоўскія байкі да тых ці іншых мясцовых здарэньняў, пісьменьніца зьбядніла і здрабніла іх зьмест, пазбавіла іх вострай грамадзкай накіраванасьці і сатырычнай сілы. …не магла наша літаратура, якая мела ўжо «Тараса на Парнасе», «Пінскую шляхту», «Дудку беларускую» і «Смык беларускі», лічыць гэтыя «пералажэньні» сваім значным здабыткам''<ref>Казека Я. Беларуская байка. Мн., 1960. С. 56</ref>. А вось ацэнка беларускім паэтам [[Ніл Гілевіч|Нілам Гілевічам]] песеннага матэрыяла, сабранага беларускай «прагрэсіўнай рэвалюцыйна-дэмакратычнай фальклярысткай»: '''Песенны матэрыял, сабраны Косіч, вельмі разнастайны ў жанравых і тэматычных адносінах. Абрадавая лірыка ахоплівае бадай што ўсе вядомыя этнаграфічныя рубрыкі. Шырока пададзена таксама сямейна-бытавая лірыка, салдацкія і рэкруцкія песьні («на прызывы»), баляды, розныя хлапечыя песьні, затым — гульнёвыя, турэмныя і гістарычныя («Пра Платона-казака»). Вельмі многа песень і прыпевак жартоўных, вясёлых — яны аб’яднаныя пад загалоўкам «Ігрышчы або вечарніцы»''. З каляндарна-абрадавых песень хочацца адзначыць цудоўны варыянт папулярнай і сёньня купальскай песьні «Ой рана на Йвана». {| cellpadding="10" align="center" style="border-collapse:collapse; background-color:transparent; border-style:none;" | width="30" valign=top | [[Файл:Aquote1.png|30px|Левыя двукосьсі]] | {{{1|<br />''Ой рана на Йвана<br /> Проці Йвана ночка мала,<br />Йдзе Купала начавала?<br />Начавала ў чыстым полі<br />У чыстым полі ў густом жыці<br />Што Купала вячэрала?<br />Вячэрала варэнікі<br />Чым Купала запівала?<br />Запівала гарэлачкай.<br /><ref>. Паводле Гілевіч Н. С. З клопатам пра песні народа. Мн., 1970. С. 104—105.</ref>. }}} | width="30" valign=bottom | [[Файл:Aquote2.png|30px|Правыя двукосьсі]] |} Такім чынам, большасьць дасьледчыкаў, высока ацэньваючы этнаграфічную частку яе працы, лічаць літаратурную творчасьць Марыі Мікалаеўны дастаткова аматарскай. == Дадатковыя зьвесткі == У 1909 року адна зь першых беларускіх перакладчыц [[Тэрэза Гардзялкоўская]] прасіла рэдакцыю «[[Наша Ніва (1906)|Нашай Нівы]]» выслаць ёй кнігі Марыі Косіч «На перасяленьне» і «Басьні Крылова на беларускую мову пераложанныя»<ref>Беларускі дзяржаўны архіў літаратуры і мастацтва (БДАМЛіМ. Ф. 3. Воп. 1, Спр. 73, Арк. 64.)</ref>. Адзін зь піянэраў беларускага руху, [[Антон Луцкевіч]], так напісаў пра яе: {{Цытата|Вось жа, ня дзіва, што беларускі адраджэнскі рух у першыя гады свайго існаваньня налічвае ў сваіх радах дужа мала дзяўчат і кабет беларускіх. Праўда, ужо ў канцы 90-х гадоў мінулага сталецьця зьяўляюцца ў беларускай літаратуры першыя жаноцкія імёны, да якіх належыць, прыкладам, Марыя Косіч, аўтар этнаграфічных прац аб беларусах Чарнігаўшчыны і апавяданьняў, ды перакладчыца баек Крылова. але гэта яшчэ адзінкі — прадстаўніцы старэйшых інтэлігентных пакаленьняў, сярод якіх ніколі не заміраў нейкі асаблівы «сантымэнт» да беларушчыны|Антон Луцкевіч|<ref>Антон Луцкевіч. Барацьба за вызваленне. Вільня — Беласток, 2009. С. 312</ref>}} == Бібліяграфія == * Косич М. Н. На пирисяленьня. Рассказ тётки Домны из Полесья. Чернигов, 1903. * Косич М. Н. Литвины-белорусы Черниговской губернии, их быт и песни // Живая старина, Вып. II, СПб, 1901, С. 221—260. * Косич М. Н. Литвины-белорусы Черниговской губернии, их быт и песни // Живая старина, Вып. III—IV, СПб, 1901, С.1 — 88. * Косич М. Н. О постройках белорусского крестьянина Черниговской губернии, Мглинского уезда: деревни Бородинки и Амелькина хутора // Живая старина. Вып. I, 1906, С. 74 — 93. == Глядзіце таксама == * [[Літвіны Севершчыны]] == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == * Антон Луцкевіч. Барацьба за вызваленне. Вільня — Беласток, 2009. С. 312, 370. * Бас І. Літаратурныя пошукі, знаходкі, даследванні. Мн., 1969. * Беларуская літаратура XIX ст. Хрэстаматыя. Мн., 1971. С. 327—330, 368. * Казека Я. Беларуская байка. Мн., 1960. С. 48 — 56. * Карский Е. Белорусы. Т. III. Вып. 3. Петроград. 1922. С. 140—142 * Гарэцкі М. І. Хрэстаматыя беларускай літаратуры. Вільня, 1922. С. 242. * Гілевіч Н. С. З клопатам пра песні народа. Мн., 1970. С. 103—106. * Кісялёў Г. В. Косіч Марыя // Беларускія пісьменнікі: Бібліяграфічны слоўнік. У 6 Т. Т. 3. — Мн. 1994. — С. 386—387. * Пятроўская Г. А. Косіч Марыя Мікалаеўна // [[Беларуская энцыкляпэдыя|Беларуская энцыклапедыя]]. У 18 Т. Т. 8. Мн., 1999. — С. 430. * Расторгуев П. А. Северско-белорусский говор. Ленинград. 1927. * Расторгуев П. А. Словарь народных говоров Западной Брянщины. Мн., 1973. == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20151222163140/http://arche.bymedia.net/2001-2/katla201.html Беларусы Бранскага краю: Этнічная гісторыя і сучаснасць] // Arche № 2(16), 2001. * [http://www.unecha.net/htm/zeml/kosichmar.htm Мария Косич] з кн. Тихая моя Родина. Брянск, 1997. * Бібліятэка сайту Беларуская Смаленшчына. [http://www.smalensk.org/?page_id=24 Творы Марыі Мікалаеўны Косіч у электронным выглядзе] {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Косіч, Марыя Мікалаеўна}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў 1850 годзе]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ва Ўнецкім раёне]] [[Катэгорыя:Беларускія фальклярысты]] [[Катэгорыя:Беларускія літаратаркі]] [[Катэгорыя:Беларускамоўныя паэты і паэткі]] [[Катэгорыя:Беларускамоўныя пісьменьнікі]] [[Катэгорыя:Беларускія этнографы]] [[Катэгорыя:Памерлі ва Ўнецкім раёне]] eqtemv5s24afi62zwsh8l5fj9n10tca АК-74 0 191543 2330569 2317754 2022-07-30T19:32:39Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Зброя |назва = АК-74 |выява = [[Файл:Ak74assault.jpg|300пкс]] |подпіс выявы = |краіна паходжаньня = [[СССР]] |тып = [[аўтамат (зброя)|аўтамат]] <!-- Выбар тыпу --> |дыстанцыйная зброя = так <!-- Гісторыя выкарыстаньня --> |пэрыяд выкарыстаньня = 1974 — дагэтуль |выкарыстаньне = [[#Краіны-эксплюатанты|Краіны-эксплюатанты]] |войны = [[Аўганска-савецкая вайна|Аўґанска-савецкая вайна]]<br/>[[Грамадзянская вайна ў Нікарагуа|Грамадзянская вайна ў Нікараґуа]]<br/>[[Узброеныя канфлікты на постсавецкай прасторы]]<br/>[[Грамадзянская вайна ў Сырыі]] <!-- Гісторыя вытворчасьці --> |канструктар = [[Міхаіл Калашнікаў]] |дата стварэньня = 1974 рок |вытворца = [[Канцэрн «Калашнікаў»]] |кошт адзінкі = каля 1200 руб |пэрыяд вытворчасьці = 1974 — дагэтуль |адзінак створана = больш за 5&nbsp;млн |мадыфікацыі = гл. ''[[#Варыянты|Варыянты й мадэрнізацыі]]'' <!-- Агульныя характарыстыкі --> |назва спэцыфікацыі = |вага = (без набояў / наладкаваны)<br/> АК-74: 3,3 / 3,6 кг<br/> АКС-74: 3,2 / 3,5 кг<br/> [[АК-74М]]: 3,6 / 3,9 кг |даўжыня = АК-74: 940 мм)<br/> (з разгорнутым / згорнутым прыкладам)<br/> АКС-74: 940 / 700 мм<br/> АК-74М: 943 / 704 мм |даўжыня часткі = 415 мм |шырыня = 70 мм |вышыня = 195 мм |дыямэтар = |экіпаж = |пасажыры = <!-- Характарыстыкі дыстанцыйнай зброі --> |зарад = [[5,45×39 мм]] |вага зараду = |калібар = 5,45 мм |колькасьць ствалоў = |прынцып дзеяньня = адвод парахавых газаў, паваротная засаўка |хуткастрэльнасьць = ~600 стр/хв |пачатковая хуткасьць = 910 м/с |прыцэльная далёкасьць = 1000 мм |найбольшая далёкасьць = 3150 (палёт кулі)<br />650 (эфэктыўная)<ref>[http://tovarisgeneral.narod.ru/index/0-169 Персональный сайт — АВТОМАТ КАЛАШНИКОВА АК74м]</ref> |від боясілкаваньня = скрынчаты сэктарны [[набойнік]] на 30 набояў (можна выкарыстоўваць набойнікі на 45 набояў ад [[РКК-74]]) |прыцэл = адкрыты, мацаваньне для аптычнага не прадугледжанае (апроч АК-74М, АК-74Н, АКС-74Н) }} '''5,45-мм аўтамат Калашнікава, АК-74''' ([[індэкс ГРАУ]] — '''6П20''') — [[Аўтамат (зброя)|аўтамат]] калібру 5,45 мм, распрацаваны ў 1970 годзе савецкім канструктарам [[Міхаіл Калашнікаў|Міхаілам Калашнікавым]] і быў прыняты на ўзбраеньне [[Узброеныя Сілы СССР|ўзброеных сілаў СССР]] у 1974 годзе. Ёсьць далейшым разьвіцьцём [[АКМ]]. Распрацоўка АК-74 зьвязаная зь пераходам на новы малаімпульсны набой [[5,45×39 мм]]. Канструкцыя новага аўтамата паўтарала АКМ. Істотнаю навінаю была дзьвюхкамэрная дульная прылада, якае выконвае заданьні дульнага тормаза, кампэнсатара й полымятушыльніка. Масіўны дульны тормаз дазволіў зьнізіць і так ня надта моцную аддачу яшчэ больш, што дазволіла палепшыць дакладнасьць і кучнасьць стральбы, асабліва хуткімі адзінкавымі стрэламі і чэргамі. У 1974 годзе быў прыняты на ўзбраеньне [[Узброеныя Сілы СССР|ўзброеных сілаў СССР]]. Упершыню быў ужыты ў [[Аўганска-савецкая вайна|Аўґанска-савецкай вайне]], далей ва ўсіх [[Канфлікты на постсавецкай прасторы|канфліктах постсавецкае прасторы]]. У цяперашні час гэты аўтамат выкарыстоўваюць большасьць краінаў [[Усходняя Эўропа|Усходняе Эўропы]] й [[Азія|Азіі]]. == Гісторыя == Станоўчы досьвед выкарыстоўваньня малакалібарнага набоя ЗША прымусіў СССР пачаць працу па распрацоўцы аналяґічнага аўтаматнага набоя. У 1966 годзе галоўная ракетна-артылерыйскае кіраваньне выдала заданьне на распрацоўку новага аўтамата пад калібр 5,60 мм — так абазначаўся калібр малаімпульснага набоя па дне нарэзаў. Пасьля прынятага ў СССР вымярэньня калібру па палях нарэзаў абазначаўся як 5,45 мм. Дадзены набой быў распрацаваны ў [[ЦНДІдакмаш]]. Памяншэньне калібру давала памяншэньне масы набоя больш чым у 1,5 разоў. Значна павялічвалася пачатковая хуткасьць кулі, траекторыя палёту стала больш насьцільнаю, адлегласьць прамога стрэлу павялічвалася прыкладна на 100 м, памяншаліся час палёту кулі да мэты і яе знос бакавым ветрам, імпульс аддачы — усё гэта спрыяла паляпшэньню трапнасьці, асабліва пры стральбе чэргамі. То бок гаворка ішла ня проста пра паляпшэньне кучнасьці стральбы, а пра агульнае павышэньне баявой эфэктыўнасьці комплексу «набой-зброя». Канструкцыя падоўжанае кулі дазволіла забясьпечыць спалучэньне ўстойлівасьці на траекторыі з забойным дзеяньнем ня горш, чым у кулі набоя ўзору 1943 г. У конкурсе на новы аўтамат прынялі ўдзел шэраг канструктараў і канструктарскіх ґрупаў ад [[Іжэўскі машынабудаўнічы завод|Іжэўскага машынабудаўнічага завода]], [[ЦНДІдакмаш]], [[Каўровскі мэханічны завод|Каўроўскага мэханічнага завода]]. На «Іжмаш» прапрацоўвалася некалькі варыянтаў малакалібарнага аўтамата. Міхаіл Калашікаў і Аляксей Кракушын стваралі яго на ґрунце знаходзячагася ў вытворчасьці аўтамата АКМ. З 10 прадстаўленых на конкурсныя выпрабаваньні ўзораў да заключных вайсковых выпрабаваньняў дайшлі: каўраўскі аўтамат ЗА-006 Аляксандра Канстантынава з збалянсаванаю аўтаматыкаю й іжэўскі аўтамат А-3 з «клясычнаю» аўтаматыкаю. Жорскія выпрабаваньні выявілі, што ўзор Аляксандра Канстантынава меў перавагу па эфэктыўнасьці стральбы, але па службова-эксплюатацыйных і вытворча-эканамічных характарыстыках перавага была ў А-3. Пастановаю [[ЦК КПСС]] і [[Рада Міністраў СССР|Рады Міністраў СССР]] № 54-29 ад 18 студзеня 1974 г. і пасьлядоўным загадам [[Міністар абароны СССР|Міністра абароны СССР]] № 49 ад 18 сакавіка 1974 р. на ўзбраеньне быў прыняты новы ўніфікаваны комплекс аўтамата Калашнікава, які ўлучае чатыры базавыя мадэлі аўтамата і столькі ж ручных кулямётаў. Ва ўмовах «[[Гонка ўзбраеньняў|гонкі ўзбраеньняў]]» магчымасьць хутка паставіць новае сямейства зброі на вытворчасьць, спрасьціць яго засваеньне і эксплюатацыю ў войсках гуляла не апошнюю ролю<ref name="gunrf">[http://gunrf.ru/rg_avtomat_ak-74_ru.html] Апісаньне АК-74 на сайце gunrf.ru</ref>. Нароўні з папярэднім, да аўтаматаў быў прыняты новы багнет-нож з спрошчанаю формаю ўмацаванага клінка й больш зручнаю дзяржальняю<ref name="weaponlandak74">[http://weaponland.ru/load/avtomat_kalashnikova_ak_74_aks_74_ak_74n_aks_74n/21-1-0-69 Апісаньне АК-74] на сайце weaponland.ru</ref>. == Апісаньне канструкцыі == === Новаўвядзеньні === Істотнаю навінаю была дзьвюхкамэрная дульная прылада, якая выконвае заданьні дульнага тормаза, кампэнсатара й полымятушыльніка. Масіўны дульны тормаз дазволіў зьнізіць і так не занадта моцную аддачу яшчэ больш, што дазволіла палепшыць дакладнасьць і кучнасьць стральбы, асабліва хуткімі адзінкавымі стрэламі і чэргамі. Аднак ён мае і пэўны брак — накіроўвае ўдарную гукавую хвалю галоўным чынам у бок, і гук стрэлу адчуваецца суседзямі стралка з бакоў даволі хваравіта<ref name="gunrf"/>. === Мэханізм аўтаматыкі === Пры стрэле парахавыя ґазы паступаюць у ґазавую [[Камора (частка зброі)|камору]]. Ґазавы поршань пачынае рухацца назад разам з засаўною рамаю. Засаўная рама праходзіць некаторую адлегласьць да падзеньня ціску ў канале рулі, затым зкос на яе ўнутранай паверхні цісьне на выступ засаўкі і паварочвае яго. Пры адмыканьні засаўкі адбываецца папярэдняе зрушэньне якая знаходзіцца ў патроньніку набойніцы. Гэта памяншае счапленьне набойніцы зь сьценкамі патроньніку і прадухіляе яе разрыў пры наступный экстракцыі. Расшчапіўшыся з рульнаю скрынкаю, засаўка падгружаным выкідальнікам здабывае стрэляную набойніцу і рухаецца назад разам з засаўною рамаю, пры гэтым сьціскаецца зваротная спружына й напячваецца цынгель. Стрэляная набойніца, стукнуўшыся аб жорсткі адбівальнік рульнае скрынкі, выкідваецца направа праз акно рульнае скрынкі. Дасягнуўшы крайняй задняй кропкі, засаўная рама з засаўкаю пад дзеяньнем зваротнае спружыны ідуць наперад, засаўка падхоплівае чарговы набой з набойніка і дасылае яго ў патроньнік. Параўнальна масіўная засаўная рама пры лёгкай засаўцы, становішча рухомых дэталяў у рульнай скрынцы і вынас асноўнае масы рамы за межы рульнае скрынкі забясьпечваюць працу сыстэмы нават пры моцнай запыленасьці<ref name="gunrf"/>. === Ударна-спускавы мэханізм === Ударна-спускавы мэханізм цынгелевага тыпу з цынгелем, які верціцца на восі й П-вобразнаю вітою баявою спружынаю. Спускавы мэханізм дапускае вядзеньне аўтаматычнага й адзінкавага агню. Адзіная дэталь выканае функцыі перамыкача відаў агню і сьцяжковага неаўтаматычнага засьцерагальніка. Пры ўлучаным засьцерагальніку ён блякуе спускавы гачок, шаптала адзінкавага й аўтаматычнага агню і перашкаджае руху назад засаўное рамы, часткова перакрываючы падоўжны паз між рульнаю скрынкаю і яе вечкаю, пры гэтым ён таксама ахоўвае рульную скрынку ад трапленьня ўсярэдзіну бруду. Усе дэталі аўтаматыкі й ударна-спусковы мэханізм сабраныя ў рульнай скрынцы<ref name="gunrf"/>. ==== Праца пры аўтаматычнай стральбе ==== Пры пастаноўцы перамыкача на аўтаматычны агонь сэктар перамыкача вызваляе прамакутны выступ спускавога гачка і застаецца ў выразе шаптала адзінкавага агню. Спускавы гачок атрымлівае магчымасьць паварочвацца вакол сваёй восі; шаптала адзінкавага агню ад павароту разам з спускавым гачком утрымліваецца сэктарам перамыкача. Пры націску на хвост спускавога гачка яго фіґурны выступ выходзіць з зачапленьня з баявым напяцьцём цынгеля. Цынгель пад дзеяньнем баявое спружыны паварочваецца па сваёй восі й энэрґічна наносіць удар па ўдарніке. Ударнік байком разьбівае капсуль набоя. Адбываецца стрэл<ref name="posobie">[http://www.amurkadet.ru/wp-content/uploads/2015/06/posobie-po-AK-74.pdf Дапаможнік па АК-74]</ref>. ==== Праца пры адзінкавай стральбе ==== Пры пастаноўцы перамыкача ў становішча на адзінкавы агонь сэктар перамыкача вызваляе прамакутны выступ спускавога гачка, цалкам выходзіць з выраза шаптала адзінкавага агню й пры стральбе ў працы ўдарна-спускавога мэханізму ўдзел не прымае. Пры націску на хвост спускавога гачка яго фіґурны выступ выходзіць з зачапленьня з баявым напяцьцём цынгеля. Цыгель пад дзеяньнем баявое спружыны паварочваецца на сваёй восі і энэрґічна наносіць удар па ўдарніке. Адбываецца стрэл. Пасьля першага стрэлу часткі й мэханізмы зробяць тую ж працу, што і пры аўтаматычнай стральбе, але наступнага стрэлу не адбудзецца, бо разам з спускавым гачком павярнулася наперад шаптала адзінкавага агню і яго зачэп ўстаў на шляху руху баявога напяцьця цынгеля<ref name="posobie"/>. === Набойнік === ==== Канструкцыя набойніка ==== На пярэдняй сьценцы набойніка ёсьць зачэп, а на задняй — апорны выступ, з дапамогаю якіх набойнік мацуецца да рульнае скрынкі. На задняй сьценцы корпуса ўнізе ёсьць кантрольная адтуліна для вызначэньня поўнага рыштунку набойніка набоямі. Сьценкі корпуса для трываласьці зробленыя рабрыстымі. Зьнізу корпус зачыняецца вечкаю. У вечцы ёсьць адтуліна для выступу стопарнае ліштвы. Усярэдзіне корпуса зьмяшчаюцца падавач і спружына з стопарнаю ліштвою. Падавач утрымліваецца на верхнім канцы спружыны пры дапамозе ўнутранага загіну на правай сьценкі падавача; падавач мае выступ, які забясьпечвае шахматнае разьмяшчэньне набояў у набойніке. Стопарная ліштва замацаваная неад’емна на ніжнім канцы спружыны і сваім выступам ўтрымлівае вечка набойніка ад перамяшчэньня<ref name="posobie"/>. ==== Сілкаваньне набойніка ==== Сілкаваньне зброі ажыцьцяўляецца з скрынчатага, сэктарнага набойніка з плястмасавым корпусам і шахматным разьмяшчэньнем на 30 набояў. Набойнікі першапачаткова вырабляліся з памяранцава-карычневага плястыка, пазьней сталі вырабляць з чорнага плястыка. Ёсьць адмысловае прыстасаваньне для набоя набойнікаў з ладункі, якая ўмяшчае да 15 набояў<ref name="weaponlandak74"/>. === Разборка й зборка<ref name="posobie"/> === ==== Парадак няпоўнае разборкі ==== # Адлучыць набойнік. # Праверыць, ці няма набоя ў патроньніку, для чаго адпусьціць засьцерагальнік уніз, паставіўшы яго ў становішча «АВ» (аўтаматычны) ці «ОД» (адзінкавы агонь), адвесьці за дзяржальню засаўную раму назад, агледзіць патроньнік, адпусьціць дзяржальню засаўное рамы і спусьціць цынгель з баявога напяцьця. # Выняць пянал з прыладамі з гнязда прыклада. # Адлучыць шомпал. # Адучыць дульны тормаз-кампэнсатар. # Адлучыць вечку рульнае скрынкі. # Адлучыць зваротны мэханізм. # Адлучыць засаўную раму з засаўкаю ад рульнае скрынкі. # Адлучыць засаўку ад засаўное рамы. # Адлучыць ґазавую трубку з рульнаю накладкаю. ==== Парадак зброкі пасьля непоўнае разборкі ==== # Далучыць ґазавую трубку з рульнаю накладкаю да рулі. # Далучыць засаўку да засаўное рамы. # Далучыць засаўную раму з засаўкаю да рульнае скрынкі. # Далучыць зваротны мэханізм. # Далучыць вечку рульнае скрынкі. # Спусьціць цынгель з баявога напяцьця й паставіць на засьцерагальнік: націснуць на спускавы гачок і паднятць перамыкач уверх да адмовы. # Далучыць дульны тормаз-кампэнсатар. # Далучыць шомпал. # Укласьці пянал у гняздо прыклада. # Далучыць набойнік да аўтамата. === Адлегласьці стральбы === [[Кучнасьць стральбы|Кучнасьць]] аўтаматычнага агню палепшылася ў параўнаньні з АКМ амаль у 2 разы (па лінейных памерах). Кучнасьць адзінкавага агню — прыблізна на 50 %<ref>Таблицы стрельбы по наземным целям из стрелкового оружия калибров 5,45 и 7,62 мм. Военное выдавецтва, Москва, 1977 год.</ref>. Адлегласьці стральбы складае: * Па адзінкавых наземных і паветраных цэлях — 500 мэтраў; * Па наземных ґрупавых цэлях — 1000 мэтраў. Адлегласьці прамога стрэлу: * Па грудной постаці — 440 мэтраў; * Па роставай постаці — 625 мэтраў. Патрабаваньні нармалёвага бою для АК-74: * усе чатыры прабоіны зьмяшчаюцца ў круг дыямэтрам 15 см на адлегласьці 100 м. * сярэдняя кропка трапленьня адхіляецца ад кантрольнае кропкі ня больш чым на 5 см у любым кірунку. Праверка бою ажыцьцяўляецца стральбою адзінкавымі па праверачнай мішэні альбо чорным прамакутніке вышынёю 35 см і шырынёю 25 см, умацаванага на белай тарчы вышынёю 1 м і шырынёю 0,5 м. Адлегласьць стральбы — 100 м, становішча — лежачы з упору, без багнет-нажа, набоі — з звычайнаю куляй, прыцэл — 3. {| class="standard collapsible" style="text-align:center" !colspan="4"|Паказчыкі сумарнага расьсейваньня куляў з сталёвым сардэчнікам пры стральбе кароткімі чэргамі з прыведзенага да нармалёвага бою АК-74: |- !Адлегласьць стральбы, м||Сумарныя верагодныя адхіленьні па вышыні, см||Сумарныя верагодныя адхіленьні па баках, см||Энэрґія кулі, [[Джоўль|Дж]] |- |100||6||8||1089 |- |200||12||16||853 |- |300||18||24||657 |- |400||24||32||500 |- |500||30||40||373 |- |600||36||48||255 |- |700||42||56||196 |- |800||48||64||157 |- |900||55||73||137 |- |1000||62||82||118 |} Дзе [[верагоднае адхіленьне]] — палова шырыні цэнтральнае паласы расьсейваньня, якая ўмяшчае 50% усіх трапленьняў<ref name="rshu">[https://web.archive.org/web/20120127121503/http://vk.rshu.ru/materials/fire/op_manual.pdf Асновы пальное падрыхтоўкі]</ref>. Сумарнае [[адхіленьне]] ўлічвае ў сябе адхіленьні куляў і сярэдніх кропак трапленьня. Цалкам, можна адзначыць значнае паляпшэньне кучнасьці стральбы адносна АКМ і тым больш АК. У якасьці прыкладу разгледзім сумарная верагоднае адхіленьне на далёкасьці 800 м (па вышыні і па шырыні адпаведна): * АК — 76 і 89 см<ref name="НСД АК">[[Настаўленьне па стралковай справе]] 7,62-мм аўтамат Калашнікава (АК) (1958)</ref>. * [[Саманабойны карабін Сіманава|СКС]] — 47 і 34 см<ref>Настаўленьне па стралковай справе. 7,62-мм саманабойны карабін Сіманава. 1962 рок</ref>. * АКМ — 64 і 90 см<ref name="НСД АКМ">Настаўленьне па стралковай справе. 7,62-мм мадэрнізаваны аўтамат Калашнікава (АКМ і АКМС). 1983 рок, стар. 154</ref>. * АК-74 — 48 і 64 см. == Варыянты == === Савецкія й расейскія варыянты === З самага пачатку аўтамат вырабляўся ў чатырох варыянтах: [[Файл:AKS-74.png|міні|300пкс|АКС-74]] * '''АК-74''' — аснаўны варыянт. * '''АКС-74''' ([[Азначнік ГРАК]] — '''6П21''') — варыянт АК-74 з рамачным мэталічным прыкладам, што згортваецца на левы бок. Створаны для выкарыстоўваньня ў паветрана-дэсантных вайсках. * '''АК-74Н''' — «начны» варыянт АК-74 з бакавою ліштваю для мацаваньня начных прыцэлаў (напрыклад, [[1П78 (прыцэл)|1П78]]). * '''АКС-74Н''' — «начны» варыянт АКС-74 з бакавою ліштвою для мацаваньня начных прыцэлаў (напрыклад, [[1П78 (прыцэл)|1П78]]). * '''АК-74М''' ([[Азначнік ГРАК]] — '''6П34''') — АК-74 мадэрнізаваны. Мае палімэрны прыклад, што згортваецца на левы бок і ўнівэрсальнае мацаваньне «[[ластаўчыная сустава]]» на левам баку рульнай скрынкі для мацаваньня прыцэлаў, як аптычных, гэтак і начных. Такім чынам АК-74М замяніў адразу чатыры мадэлі: АК-74, АКС-74, АК-74Н і АКС-74Н.[[Файл:AK-74M with GP-25.jpg|thumb|left|300пкс|АК-74М з падрульным ґранатамётам [[ГП-25]]([[ГП-30|30]])]] Цаўё і рульная накладка ґазавае трубкі выкананыя з ударатрывалага шкланапоўненага [[паліяміды|рэактапляста]] АГ-4В. Мэталічныя дэталі таксама абароненыя ад карозіі адмысловым пакрыцьцём. Зьмены закранулі і дульны тормаз, які атрымаў адкрытыя камэры, што дазваляе ажыцьцяўляць яго чыстку не здымаючы. Для памяншэньня верагоднасьці мэханічнага пашкоджаньня вечка рульнае скрынкі, яе мацаваньне было ўзмоцненае. У канструкцыі накіравальнага стрыжня зваротнае спружыны зьявіўся фіксатар, што дазваляе страляць з падрульнага ґранатамёта [[ГП-25|ҐП-25]] ці [[ГП-30|ҐП-30]] без выкарыстаньня дадатковага мацаваньня вечка рульнае скрынкі, неабходнага ў такіх выпадках для АК-74. З новымі аўтаматамі магчыма выкарыстаньне [[Рэфлектарны прыцэл|рэфлектарных прыцэлаў]] ПК-А і ПК-01, а таксама КОБРА і [[1П78 (прыцэл)|1П78]]. У 1991 годзе АК-74М быў прыняты на ўбраеньне і пачата яго сэрыйная вытворчасьць на Іжэўскім машынабудаўнічым заводзе. * '''АК-74М3''' — выставачны асобнік, створаны для паказу на МАКС-2011 як частка баявога рыштунка «Ратнік». Уяўляў сабой некалькі дапрацаваны варыянт АК-74. Аднак з назваю новага ўзору паўстала замешка: па традыцыі мадэрнізаваныя аўтаматы кадуюцца літараю «М» (напрыклад, АК-АКМ), але аўтамат АК-74М ужо існаваў. Тады, ня мудруючы, зброі далалі «МЗ». Афіцыйнае расшыфроўкі гэтай абрэвіятуры няма.<ref>{{Спасылка|url=https://tvzvezda.ru/news/opk/content/201703091844-nmf7.htm|загаловак=В ожидании АК-12: чем воюет российский спецназ|аўтар=Телеканал "Звезда"|website=|date=10 марта 2017, 09:34|publisher=}}</ref> Зьмены ўключаюць у сябе мацаваньне вечкі рульнае скрынкі на [[шарнір]], [[ліштва Пікаціні]] на цаўё і вечкі рульнае скрынкі, на якія могуць ўсталёўвацца лязэрны мэтапаказальнік, рэфлектарны прыцэл, начная насадка для прыцэла. Выкарыстоўваецца падрульны ґранатамёт ҐП-34. Меркавалася, што дадзеныя з аўтамата на манакуляр шалома будуць перадавацца альбо па канале [[Bluetooth]], альбо па правадах. === Замежныя варыянты === * [[Арсэнал (кампанія)#.D0.90.D0.B2.D1.82.D0.BE.D0.BC.D0.B0.D1.82.D1.8B|Arsenal AR-M]] — баўгарская сэрыя. * [[5,56 mm kbs wz.96 Beryl|Kbs wz.96 Beryl]] — польскі варыянт, створаны на ґрунце Тантала пад набой 5,56×45 мм. * [[Kbk wz. 88 Tantal]] — польскі варыянт. * [[ČZ 2000]] — чэхаславацкі варыянт, які ня быў прыняты на ўзбраеньне. * [[К-3 (автомат)|К-3]] — армянскі булпап-аўтамат на ґрунце АК-74. * [[MPi AK-74N]] — варыянт вытворчасьці [[Нямецкая Дэмакратычная Рэспубліка|НДР]]. Выпускаліся варыянты MPi-AKS-74N — з згортвуюшчымся прыкладам, MPi-AKS-74NK — з згортвуюшчымся прыкладам і скарочанаю руляю даўжынёю 317 мм<ref>[http://www.spezialaufklaerung.de/ausruestung/datenblatt_aks74nk.htm Ausrüstung der Spezialaufklärer der NVA - Datenblatt]</ref>. * [[NGM-81]] — вугорскі варыянт. * [[PA md. 1986]] — румынскі варыянт. Экспартнае абазначэньне AIMS-74. * [[Хазры]] — аўтамат распрацаваны для Азэрбайджану Іжэўскім заводам на ґрунце АК-74М. Выпускаецца з 2011 року па расейскай ліцэнзіі. * [[Дзік (зброя)|Дзік]] — украінскі булпап-аўтамат на базе АК-74, распрацоўка спыненая. == Адзнака аўтамата == {| class="wikitable" |- ! style="background:#efefef;" | Зброя ! style="background:#efefef;" | Боепрыпас ! style="background:#efefef;" | Вага набоя ! style="background:#efefef;" | Вага набітага набойніка ! style="background:#efefef;" | Максымальная колькасьць боепрыпасаў на 10 кґ |- | [[АК]] <small>(1949)</small> | [[7,62×39 мм]] | 16,3 г | 30 наб. набойнік — 0,82 кґ | 12 набойнікаў — 9,2 кґ на 360 набояў<ref name="Future Weapons">{{Кніга|прозьвішча=Dockery|імя=Kevin|загаловак=Future Weapons|дата выпуску=2007|выдавец=Berkley Publishing Group|месца=New York, NY, USA|isbn=978-0-425-21215-8}}</ref> |- | [[M14]] <small>(1959)</small> | [[7,62×51 мм]] | 25,4 г | 20 наб. набойнік — 0,75 кґ | 13 набойнікаў — 9,7 кґ на 280 набояў<ref name="Future Weapons" /> |- | [[АКМ]] <small>(1959)</small> | [[7,62×39 мм]] | 16,3 г | 30 наб. набойнік — 0,66 кґ<ref name="НСД">Настаўленьне па стралковай справе. 7,62-мм мадэрнізаваны аўтамат Калашнікава (АКМ ды АКМС). — 3-е выд. — М.: Воениздат, 1983. — 160 с., ил.</ref> | 15 набойнікаў — 9,9 кґ на 450 набояў |- | [[M16]] <small>(1962)</small> | [[.223 Remington]] | 11,8 г | 20 наб. набойнік — 0,32 кґ | 31 набойнікаў — 9,93 кґ на 620 набояў<ref name="Future Weapons" /> |- | АК-74 <small>(1974)</small> | [[5,45×39 мм]] | 10,2 г | 30 наб. набойнік — 0,53 кґ | 18 набойнікаў — 9,54 кґ на 540 набояў |- | АК-74М <small>(1992)</small> | 5,45×39 мм | 10,2 г | 30 наб. набойнік — 0,50 кґ | 19 набойнікаў — 9,57 кґ на 570 набояў |- | [[M4 (аўтамат)|M4]] <small>(1994)</small> | [[.223 Remington]] | 11,8 г | 30 наб. набойнік — 0,48 кґ<ref name="TM">TM 9-1005-319-23&P</ref> | 20 набойнікаў — 9,6 кґ на 600 набояў |} === Параўнаньне АК-74М з сучаснымі аўтаматамі краінаў сьвету === {| align="center" |- bgcolor="#C1C1C1" ! width="20%"| ! width="10%"| {{Сьцяг|Расея}}<br>АК-74М<ref>{{Спасылка|url=http://www.izhmash.ru/rus/product/ak105.shtml |загаловак=5,45 мм автоматы Калашникова АК74М, АК105 |копія=https://web.archive.org/web/20111130190421/http://www.izhmash.ru/rus/product/ak105.shtml |дата копіі=2011-11-30}}</ref> ! width="10%"| {{Сьцяг|ЗША}}<br>[[M4 (аўтамат)|Colt M4A1]]<ref>[http://www.colt.com/Catalog/Military/Products/ColtM4Carbine.aspx Colt M4A1 carbine]</ref> ! width="10%"| {{Сьцяг|Бэльгія}}<br>[[FN SCAR|FN SCAR L-STD]]<ref>{{Спасылка|url=http://www.fnherstal.com/index.php?id=184&backPID=182&productID=7&pid_product=232&pidList=182&categorySelector=1&detail=&cHash=3a3be0ef69 |загаловак=SCAR®-L STD |копія=https://web.archive.org/web/20120818080354/http://www.fnherstal.com/index.php?id=184&backPID=182&productID=7&pid_product=232&pidList=182&categorySelector=1&detail=&cHash=3a3be0ef69 |дата копіі=2012-08-18}}</ref> ! width="10%"| {{Сьцяг|Нямеччына}}<br>[[HK416]] 14,5"<ref>[http://www.heckler-koch.com/en/products/assault-rifles/hk416/hk416-165/technical-data.html HK416 — 16.5" — CAL. 5.56 MM X 45 NATO]</ref> ! width="10%"| {{Сьцяг|Нямеччына}}<br>[[HK G36]]<ref>[http://www.heckler-koch.com/en/products/assault-rifles/g36/g36/technical-data.html G36 — CAL. 5.56 MM X 45 NATO]</ref> ! width="10%"| {{Сьцяг|Аўстрыя}}<br>[[Steyr AUG|Steyr AUG A3]]<ref>[https://web.archive.org/web/20140710144619/http://www.steyr-mannlicher.com/ru/oruzhie-voennogo-naznachenija/steyr-aug-a3/ STEYR AUG A3] {{Спасылка|копія=https://web.archive.org/web/20140710144619/http://www.steyr-mannlicher.com/ru/oruzhie-voennogo-naznachenija/steyr-aug-a3/ |дата копіі=2014-07-10 }}</ref> ! width="10%"| {{Сьцяг|Італія}}<br>[[Beretta ARX-160]]<ref>[http://www.berettadefence.com/index.aspx?m=53&did=145 Beretta ARX-160]</ref> ! width="10%"|{{Сьцяг|Швайцарыя}}<br>[[SIG SG 550]]<ref>[https://web.archive.org/web/20131206214529/http://swissarms.ch/index.php?id=31 SG 550 Standard Rifle]</ref> |- bgcolor="#EEEEEE" | '''Зьнешні выгляд''' |||| [[Файл:M4A1-flattop.jpg|100px]] || [[Файл:Stock adapter prototype (13091345425).jpg|100px]] || [[Файл:HK416N.png|100px]] || [[Файл:GewehrAG36.jpg|100px]] || [[Файл:Steyr AUG A3.jpg|100px]] || [[Файл:Beretta AR with thermal sight and grenade launcher.jpg|100px]] || [[Файл:5130 026 40 mm Gewehraufsatz 97 zum Sturmgewehr 90.jpg|100px]] |- bgcolor="#EEEEEE" | '''Рок прыняцьця на ўзбраеньне''' || align="center" | 1991 || align="center" | 1994 || align="center" | 2007 || align="center" | 2005 || align="center" | 1997 || align="center" | 2005 || align="center" | 2009 || align="center" | 1990 |- bgcolor="#EEEEEE" | '''Вага (без набойніка), кґ ''' || align="center" | 3,40 || align="center" |2,95|| align="center" | 3,65 || align="center" | 3,56 || align="center" | 3,77 || align="center" | 3,9 || align="center" | 3 || align="center" | 4.1 |- bgcolor="#EEEEEE" | '''Даўжыня аўтамата з разгорнутым прыкладам, мм''' || align="center" | 940 || align="center" | 838 || align="center" | 890 || align="center" | 950 || align="center" | 999 || align="center" | 745 || align="center" | 950 || align="center" | 998 |- bgcolor="#EEEEEE" | '''Даўжыня рулі, мм''' || align="center" | 415 || align="center" | 368 || align="center" | 351 || align="center" | 420 || align="center" | 480 || align="center" | 455 || align="center" | 406 || align="center" | 528 |- bgcolor="#EEEEEE" | '''Ужываны набой''' || align="center" | [[5,45×39 мм]] || align="center" | [[5,56×45 мм]] || align="center" | 5,56×45 мм || align="center" | 5,56×45 мм || align="center" | 5,56×45 мм || align="center" | 5,56×45 мм || align="center" | 5,56×45 мм || align="center" | 5,56×45 мм |- bgcolor="#EEEEEE" | '''Рэжым стральбы''' || align="center" | адзінкавы, <br>аўтаматычны || align="center" | адзінкавы,<br>аўтаматычны|| align="center" | адзінкавы,<br>аўтаматычны || align="center" | адзінкавы,<br>аўтаматычны || align="center" | адзінкавы,<br>аўтаматычны || align="center" | адзінкавы,<br>аўтаматычны || align="center" | адзінкавы,<br>аўтаматычны || align="center" | адзінкавы,<br>адсечка па 3 стрэлы,<br>аўтаматычны |- bgcolor="#EEEEEE" | '''Тэмп стральбы, стрэлаў/хв''' || align="center" | 650 || align="center" | 700—950 || align="center" | 550—650 || align="center" | 850 || align="center" | 750 || align="center" | 680—750 || align="center" | 700 || align="center" | 700 |- bgcolor="#EEEEEE" | '''Пачатковая хуткасьць кулі, м/с''' || align="center" | 900 || align="center" | 950 || align="center" | 800 || align="center" | 917 || align="center" | 920 || align="center" | 992 || align="center" | н/д || align="center" | 980 |- bgcolor="#EEEEEE" | '''Эфэктыўная адлегласьць стральбы, м''' || align="center" | 650 || align="center" | 500 || align="center" | 600 || align="center" | 500 || align="center" | 500 || align="center" | 500 || align="center" | 600 || align="center" | 650 |- bgcolor="#EEEEEE" | '''Ёмістасьць набойніка, набояў''' || align="center" | 30 (45/60) || align="center" | 30 (20/100) || align="center" | 30 (20/100) || align="center" | 30 (20/100) || align="center" | 30 (100) || align="center" | 30 (42) || align="center" | 30 (100) || align="center" | 20 (5/10/30) |- bgcolor="#EEEEEE" | '''Стандартны [[прыцэл]]''' || align="center" | адкрыты || align="center" | дыяптрычны || align="center" | дыяптрычны || align="center" | дыяптрычны || align="center" | аптычны 3,5Х<br>[[каліматар]]ны || align="center" | аптычны 1,5Х || align="center" | адкрыты || align="center" | дыяптрычны |- bgcolor="#EEEEEE" | '''Мацаваньне для прыцэлаў''' || align="center" | [[ластаўчыная сустава]] || align="center" | [[планка Пікатыні]] || align="center" | плянка Пікатыні || align="center" | плянка Пікатыні || align="center" | плянка Пікатыні || align="center" | плянка Пікатыні || align="center" | плянка Пікатыні || align="center" | плянка Пікатыні |- bgcolor="#EEEEEE" | '''[[Падрульны гранатамёт|Падрульны ґранатамёт]]''' || align="center" | [[ГП-25]]<br>[[ГП-30]]<br>[[ГП-34]]<ref>[https://web.archive.org/web/20111206112710/http://www.izhmash.ru/rus/product/gp.shtml 40 мм подствольный противопехотный гранатомет ГП-34] {{Спасылка|копія=https://web.archive.org/web/20111206112710/http://www.izhmash.ru/rus/product/gp.shtml |дата копіі=2011-12-06 }}</ref> || align="center" | [[M203]] || align="center" | [[FN40GL]] || align="center" | [[HK AG36|AG-C/EGLM]] || align="center" | [[HK AG36]] || align="center" | M203 || align="center" | [[GLX 160]] || align="center" | [[GL 5040]] |} === Годнасьці === Высокая [[Надзейнасьць (вайсковая справа)|надзейнасьць]] працы ў цяжкіх умовах. Прастата і таннасьць у вытворчасьці. У варыянтах АК-74М/АК-74М3 — падтрымка ўсталяваньня сучасных прыцэльных і тактычных прыстасаваньняў, што, па сутнасьці, ёсьць спосабам [http://77rus.smugmug.com/Military/OSN-Saturn-photoset-July-2013/i-sZwgPds/0/O/SaturnJuly2013_37.jpg мадэрнізацыі аўтамата], і падтрымка двухрадковых скрынчатых набойнікаў, аналяґічных [[Steyr AUG]], вырабленых з ударатрывалага плястыка, з бакавымі ўстаўкамі з празрыстага палімэра для візуальнага кантролю колькасьці боепрыпасаў ў набойніку. Бо адною з прычынаў стварэньня АК-74 была зьмена калібру выкарыстоўванага аўтаматам набоя з [[7,62×39 мм]] на [[5,45×39 мм]], зброя мае меншую аддачу і, адпаведна, большую дакладнасьць стральбы, больш насьцільную траекторыю палёту кулі. === Бракі === У параўнаньні з М16А2 АК-74 мае больш нізкую дакладнасьць стральбы адзінкавым агнём (у 1,28 разы з прычыны лепшае ў 1,44 разы кучнасьці бою набояў SS109), аднак у 1,34—1,43 пераўзыходзіць пры стральбе чэргамі<ref>{{Кніга|аўтар=В.Н. Дворянинов|загаловак=Боевые патроны стрелкового оружия, том 4|адказны=|выданьне=1|месца=|выдавецтва=|год=|старонкі=|старонак=33|isbn=}}</ref>, але ў М16А2 лепш [[эрганоміка|эрґаноміка]] і значна павысілася надзейнасьць. У параўнаньні з амэрыканскім карабінам [[M4 (аўтамат)|М4A1]], АК-74 мае больш нізкую дакладнасьць стральбы адзінкавым агнём, але больш высокую пры стральбе чэргамі.<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=X6sElfIFhYc АК-74 супраць M4]</ref> У параўнаньні з аўтаматамі з збалянсаванаю аўтаматыкаю [[АЕК-971]], [[АК-107|АК-107/АК-108]], АК-74 мае ў 1,5—2 разы больш нізкую кучнасьць стральбы чэргамі з-за няўстойлівых станаў. З тактычнага пункту гледжантня, у АК-74 адсутнічае змога хуткае зьмены рулі, як у М16 [[FN SCAR]]; а таксама рэжым стральбы чэргамі фіксаванае даўжыні, які пазьней быў дададзены ў аўтаматы «сотае сэрыі» [[Аўтаматы Калашнікава «сотай сэрыі»|АК101-2, АК102-2, АК103-2, АК104-2, АК105-2]]. У адрозьненьне ад заходніх аўтаматаў з рульнаю скрынкаю, што праламляецца ў АК-74 здымная вечка рульнае скрынкі (рэсывэра) не дае магі разьмясьціць плянкі Пікатыні, таму даводзіцца карыстацца кранштэйнамі тыпу «[[Ластаўчыная сустава]]», што парушаюць цэнтроўку зброі і павялічваюць вагу. У АК-74 няма магчымасьці зьмены рэжымаў агню адною рукою, як у M4. Адсутнічае змога выкарыстаньня зьмены напрамку выкіду набойніцы, як у [[TAR-21]] і зьмены разьмяшчэньня рычага перанабіваньня, як у [[Beretta ARX-160]]. === Зьмена АК-74 === У сувязі з аб’ектыўным састарэньнем аўтамата ды ўзрослымі патрабаваньнямі вайскоўцаў у пляне кучнасьці агню, паўстаў запыт на новы аўтамат на зьмену АК-74.<ref name="Источник, абзац 5">[http://izh.kp.ru/daily/26139/3028366/ Минпромэнерго Удмуртии о проигрыше АК-12: «В отрасли — острая конкуренция и лоббирование интересов» // IZH.KP.RU Комсомольская правда в Ижевске]</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20150707215020/http://radiovesti.ru/article/show/article_id/107238 Автомат АК-12 требует доработки/Вести FM]</ref> Заразом асноўная барацьба разгарнулася між [[Завод імя Дзегцярова|каўроўскім]] [[А-545]] й іжэўскім [[АК-12]].<ref>[https://web.archive.org/web/20131029191508/http://www.arms-expo.ru/049051124051051052056052.html Новый автомат АК-12 Минобороны может принять на вооружение после экспертизы — ОРУЖИЕ РОССИИ, Информационное агентство] {{Спасылка|копія=https://web.archive.org/web/20131029191508/http://www.arms-expo.ru/049051124051051052056052.html |дата копіі=2013-10-29 }}</ref><ref>[http://www.kp.ru/online/news/1557631/ Минобороны может принять АК-12 концерна «Калашников» на вооружение только после экспертизы // KP.RU]</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20140815154445/http://rostec.ru/news/3966 Ростех :: Новости :: Испытания АК-12 завершатся весной]</ref><ref>[http://www.kp.ru/online/news/1633885/ Ижевский автомат АК-12 примут на вооружение после испытаний // KP.RU]</ref><ref>[http://www.vz.ru/news/2014/6/22/692260.html ВЗГЛЯД / Испытания для «Ратника» прошли и новый автомат Калашникова, и его конкурент]</ref><ref>{{Cite web|url = http://itar-tass.com/armiya-i-opk/1577551|загаловак = Завершение испытаний стрелково-гранатометного вооружения для российской армии}}</ref><ref>[http://echo.msk.ru/programs/arsenal/1489248-echo/ Дмитрий Семизоров, гендиректор ЦНИИТОЧМАШ. 09 февраля 2015]</ref> У выніку 21 лютага 2015 Мінабароны абрала аўтамат Калашнікава АК-12 у якасьці асноўнага аўтамата для рыштунку вайскоўцаў «[[Ратнік (рыштунак)|Ратнік]]». Такі выбар быў абумоўлены больш нізкім коштам вытворчасьці і меншаю вагою аўтамата ў параўнаньні з А-545.<ref>{{Навіна|загаловак = Минобороны выбрало автомат для «Ратника» — это новый «калашников» Ак-12|аўтар = |url = http://www.newsru.com/russia/21feb2015/ak12.html}}</ref>. Для мадэрнізацыі ўжо існуючых аўтаматаў АК-74М і АК сотае сэрыі распрацаваны камплект «Обвес»<ref>[https://kalashnikov.com/press/news/news_107.html Комплект модернизации Автоматов Калашникова можно будет установить за 15 минут]</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20161113114838/http://tvzvezda.ru/news/opk/content/201609061320-90p3.htm Новейшие снайперские винтовки представили на форуме «Армия-2016»] {{Спасылка|копія=https://web.archive.org/web/20161113114838/http://tvzvezda.ru/news/opk/content/201609061320-90p3.htm |дата копіі=2016-11-13 }}</ref>, які дазваляе ўсталяваць плянку Пікатыні, новы полымятушыльнік й прыклад. == Краіны-эксплюатанты == [[Файл:AK74 operators of the world.svg|міні|цэнтар|600пкс|Ґеаґрафія распаўсюджаньня АК-74: {{legend|#0000ff|эксплюатанты АК-74}}]] * {{AZE}}: у 2010 годзе [[Расея]] й [[Азэрбайджан]] заключылі кантракт на арґанізацыю ліцэнзійнай вытворчасьці мадэрнізаваных аўтаматаў [[Хазры]] ў [[Азэрбайджан]]е.<ref>[https://web.archive.org/web/20110811215455/http://army.lv/ru/ak-74/356/28691 Компания «Расабаронэкспарт» прапанавала Азэрбайджану арґанізаваць ліцэнзійную вытворчасьць бронемашыныў «Тыгр»]</ref> * {{AFG}}<ref name="jones2009">Jones, Richard D. Jane’s Infantry Weapons 2009/2010. Jane’s Information Group; 35 edition (January 27, 2009). {{ISBN|978-0-7106-2869-5}}.</ref> * {{ARM}}<ref name="jones2009" /> * {{BGR}}<ref name="jones2009" /> * {{BLR}}: ёсьць найбольш распаўсюджаным аўтаматам ва Ўзброеных сілах Рэспублікі Беларусі<ref name="jones2009" /> * {{HUN}}: клён АК-74 пад пазначэньнем [[NGM-81]].<ref>[http://weaponland.ru/load/avtomat_shturmovaja_vintovk.. Автомат (штурмовая винтовка) NGM-81]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> * {{GEO}}<ref name="jones2009" /> * {{GRC}}: АК-74М<ref>[http://www.greekmilitary.net/cypriottroops.html Greek Military Photos — Greek Army]</ref> * {{IRQ}}: варыянт [[Kbk wz. 88 Tantal]].<ref>[https://web.archive.org/web/20150413020016/http://www.militech.sownet.pl/plxxi/index.html Uzbrojenie Wojska Polskiego w XXI wieku]</ref> * {{KAZ}}<ref name="jones2009" /> * {{CYP}}: АК-74М выкарыстоўваецца [[Узброеныя сілы Кіпру|Ўзброенымі сіламі Кіпру]].<ref>http://www.efenpress.gr/2010/02/ak-74.html</ref> * {{PRK}}: клён АК-74 пад пазначэньнямі Тып 98.<ref>[https://web.archive.org/web/20120127121503/http://vk.rshu.ru/materials/fire/op_manual.pdf North Korea country handbook]</ref> * {{CUB}}<ref>[http://www.juventudrebelde.cu/cuba/2016-11-17/los-jov.. Los jóvenes en la vanguardia defensiva] // «Juventud Rebelde» от 17 ноября 2016</ref> * {{KGZ}}<ref name="jones2009" /> * {{MDA}}<ref name="jones2009" /> * {{MNG}}<ref name="jones2009" /> * {{DEU}}: пасьля аб’яднаньня Нямеччыны былі прынятыя на ўзбраеньне [[Бундэсвэр]]у клёны АК-74, АКС-74 і АКС-74У — MPi-AK-74N, MPi-AKS-74N і MPi-AKS-74NK ў якасьці зброі абмежаванага стандарту.<ref name="weaponland_mpi">[http://weaponland.ru/load/avtomat_shturmovaja_vintovk.. апісаньне MPi-AK]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} на сайце weaponland.ru</ref> * {{POL}}: варыянты [[Kbk wz. 88 Tantal]] й [[5,56 mm kbs wz.96 Beryl|Kbs wz.96 Beryl]].<ref>[http://weaponland.ru/load/avtomat_kbk_wz_88_tantal_kb.. апісаньне Kbk wz. 88 Tantal]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} на сайце weaponland.ru</ref><ref>[http://weaponland.ru/load/avtomat_shturmovaja_vintovk.. апісаньне KbkS wz 96 Beryl]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} на сайце weaponland.ru</ref> * {{RUS}}: некалькі мільёнаў, плянуецца паступова ўтылізаваць выпрацаваны рэсурс зброі.<ref>[http://www.armstrade.org/includes/periodics/news/2012.. ЦАМТО / Навіны / Мінабароны Расеі да 2015 року ўтылізуюць 4 млн ад. пальное зброі — «Известия»]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> * {{ROM}}: варыянт [[PA md. 1986]].<ref>[http://weaponland.ru/load/avtomat_shturmovaja_vintovk.. апісаньне PA md. 86]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} на weaponland.ru</ref> * {{SYR}}<ref>[https://web.archive.org/web/20170504091610/http://42.tut.by/476960 AK-74M, Т-72Б і «Сонцапёк»: якае расейская зьроя заўважаная ў Сырыі]</ref> * {{TJK}}<ref name="jones2009" /> * {{TKM}}<ref name="jones2009" /> * {{UZB}}<ref name="jones2009" /> * {{UKR}}<ref name="jones2009" /> * {{PHL}} * {{EST}}<ref name="jones2009" /> * {{JOR}}<ref name="jones2009" /> == Глядзіце таксама == * [[АК-47]] * [[M16 (аўтамат)]] == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [http://world.guns.ru/assault/rus/ak-74-r.html Аўтамат Калашнікава AK-74 АКС-74 АК-74М (СССР-Расея)] [[Катэгорыя:Аўтаматы]] [[Катэгорыя:Сямейства АК]] [[Катэгорыя:Аўтаматы СССР]] [[Катэгорыя:Зброя пад набой 5,45×39 мм]] c2ycg3owbweuj17cb1d5fna53etbnls АКМ 0 192177 2330570 2280064 2022-07-30T19:32:43Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Зброя |назва = АКМ |выява = [[Файл:AKM automatkarbin, Ryssland - 7,62x39mm - Armémuseum.jpg|300пкс]] |подпіс выявы = |краіна паходжаньня = [[СССР]] |тып = [[аўтамат (зброя)|аўтамат]] <!-- Выбар тыпу --> |дыстанцыйная зброя = так <!-- Гісторыя выкарыстаньня --> |пэрыяд выкарыстаньня = 1959 — дагэтуль |выкарыстаньне = [[#Краіны-эксплюатанты|Краіны-эксплюатанты]] |войны = [[Вайна ў Віетнаме]]<br/>[[Грамадзянская вайна ў Лаосе]]<br/>[[Кампучыйска-віетнамскі канфлікт]]<br/>[[Кітайска-віетнамская вайна]]<br/>[[Аўганска-савецкая вайна]]<br/>[[Ірана-іракская вайна]]<br/>[[Вайна ў Пэрсыдзкім заліве]]<br/>[[Грамадзянская вайна ў Самалі]]<br/>[[Югаслаўскія войны]]<br/>[[Вайна Харватыі за незалежнасьць]]<br/>[[Басьнійская вайна]]<br/>[[Першая расейска-чачэнская вайна]]<br/>[[Другая расейска-чачэнская вайна]]<br/>[[Вайна ў Аўганістане (2001—2014)]]<br/>[[Ірацкая вайна]]<br/>[[Наркавайна ў Мэксыцы]]<br/>[[Грамадзянская вайна ў Лібіі]]<br/>[[Грамадзянская вайна ў Нікарагуа]]<br/>[[Грамадзянская вайна ў Сырыі]]<br/>[[Вайна на Данбасе]] <!-- Гісторыя вытворчасьці --> |канструктар = [[Міхаіл Калашнікаў]] |дата стварэньня = 1959 рок |вытворца = [[Канцэрн «Калашнікаў»]] |кошт адзінкі = |пэрыяд вытворчасьці = 1959 — дагэтуль |адзінак створана = 10 278 300 |мадыфікацыі = гл. ''[[#Варыянты|Варыянты й мадэрнізацыі]]'' <!-- Агульныя характарыстыкі --> |назва спэцыфікацыі = |вага = (без набояў / наладкаваны)<br/> АКМ: 3,1 / 3,6 кг<br/> АКМС: 3,3 / 3,8 кг<br/> (без набояў / наладкаваны набойнік)<br/> 0,17 / 0,66 (зь лёгкага стопку)<br/> 0,33 / 0,82 (сталёвы)<br/> 0,26 (багнет-нож бяз ножан)<ref name="НСД">Наставление по стрелковому делу. 7,62-мм модернизированный автомат Калашникова (АКМ и АКМС). — 3-е изд. — М.: Воениздат, 1983. — 160 с., ил.</ref> |даўжыня = АКМ: 880 / 1020 (з далучаным багнет-нажом)<br/> АКМС: 880 / 640 мм (з разгорнутым / згорнутым прыкладам) |даўжыня часткі = 415 мм |шырыня = |вышыня = |дыямэтар = |экіпаж = |пасажыры = <!-- Характарыстыкі дыстанцыйнай зброі --> |зарад = [[7,62×39 мм]] |вага зараду = |калібар = 7,62 мм |колькасьць ствалоў = |прынцып дзеяньня = адвод парахавых газаў, паваротная засаўка |хуткастрэльнасьць = ~600 стр/хв |пачатковая хуткасьць = 910 м/с |прыцэльная далёкасьць = 1000 мм |найбольшая далёкасьць = 3000 (палёт кулі)<ref name="НСД"/><br />400 (эфэктыўная)<ref>[http://tovarisgeneral.narod.ru/index/0-169 Персональный сайт — АВТОМАТ КАЛАШНИКОВА АК74м]</ref> |від боясілкаваньня = скрынчаты сэктарны [[набойнік]] на 30 набояў (можна выкарыстоўваць набойнікі на 75 і 40 набояў ад [[РКК]]) |прыцэл = адкрыты }} '''7,62-мм Аўтамат Калашнікава мадэрнізаваны''' ('''АКМ''', [[Індэкс ГРАУ]]&nbsp;— '''6П1)'''&nbsp;— [[аўтамат (зброя)|аўтамат]], прыняты на ўзбраеньне ў 1959&nbsp; годзе замест аўтамата [[АК-47]] і ёсьць яго далейшым разьвіцьцём. == Адрозьненьні ад АК == [[Файл:AKM muzzle brake.jpg|зьлева|міні|200пкс|Дульны кампэнсатар АКМ]] [[Файл:AK-47 Bayonet 1.jpg|зьлева|міні|200пкс|[[Багнет-нож]] [[6Х3]] да АКМ, зь пілою на [[абух]]у.]] Асноўныя адрозьненьні АКМ ад папярэдніка: {| | * павялічаная прыцэльная адлегласьць стральбы (з 800 м да 1000 м); * новая штампованая рульная скрынка, што дазволіла зьменшыць масу аўтамата; * прыўзьняты ўверх прыклад, што наблізіла кропку ўпору да лініі стральбы; * дададзены запавольнік спрацоўваньня цыгнеля, што дазваляе засаўной раме стабілізавацца ў скрайнім пярэднім становішчы перад чарговым стрэлам для павышэньня ўстойлівасьці аўтамата й павелічэньні кучнасьці бою; * павышаная ўстойлівасьць ў гарызантальнай плоскасьці за кошт пераносу пункту ўдару засаўной рамы ў пярэднім становішчы з правага боку на левы<ref>''Благовестов А. И.'' То, из чего стреляют в СНГ: Справочник стрелкового оружия/Под общей редакцией А. Е. Тараса.- Мн.: «Харвест», 1999 г. — 656 с. «Коммандос». {{ISBN|985-433-521-6}}</ref>. * усаляваны дульны кампэнсатар, які павялічыў дакладнасьць стральбы зь няўстойлівых становішчаў (на хаду, стоячы, з калена). Замест яго на разьбу могуць ўсталёўвацца [[Глушыцель|ПБС]] або насадка для стральбы пустастрэльнымі набоямі; * уведзены кароткі зьёмны багнет-нож (клінок даўжынёю 150 мм), што меў хутчэй гаспадарча-бытавое, чым баявое прызначэньне. Замест другога ляза ён атрымаў пілку, а ў спалучэньні з похвамі ператвараўся ў нажніцы для пераразаньня дротавыя загародак<ref name="НСД"/>. |} == Варыянты == * '''АКМС''' ([[Азначнік ГРАК]] — '''6П4''') — варыянт АКМ са згортваюшчымся ўніз пад цаўё мэталічным прыкладам (прыняты на ўзбраеньне загадам міністра абароны СССР №232 ад 7 верасьня 1962 р.). Сыстэма мацаваньня прыкладу была зьмененая ў параўнаньні з АКС. Прыклад прыпадняты для набліжэньня кропкі ўпору да лініі стральбы. Мадыфікацыя распрацаваная адмыслова для [[Паветрана-дэсантныя войскі|дэсантнікаў]]. * '''АКМЛ''' ('''6П1Л''') — варыянт АКМ, на якім усталёўвалася бакавое мацаваньне тыпу «ластаўчыная сустава» для ўсталёўкі начнога прыцэла [[НСП-3]] і шчылінападобны полымятушыльнік замест штатнага кампэнсатара (полымятушыльнік распрацаваны адмыслова для комплексу «Л» і адрозьніваецца ад полымятушыльнікаў СВД і КК/ККМ; ён быў патрэбны, каб засьцерагаць начны прыцэл ад засьвятленьня выбліскам ад стрэлу). Маса стралковага комплексу АКМЛ з прыцэлам і без набояў — 6,26 кг. Таксама мелася мадыфікацыя са згортваюшчымся прыкладам — АКМСЛ. ** '''АКМН''' ('''6П1Н''') — варыянт АКМЛ, што камплектуецца прыцэлам [[НСП-3А]]. Мадыфікацыя са згортваюшчымся прыкладам — АКМСН. ** '''АКМН-1''' '''(6П1Н-1)''' — варыянт АКМЛ, што камплектуецца прыцэлам [[НСПУ (прыцэл)|НСПУ]]. Ёсьць мадыфікацыя са згортваюшчымся прыкладам. ** '''АКМН-2 (6П1Н-2)''' — варыянт з начным прыцэлам НСПУМ. Ёсьць мадыфікацыя са згортваюшчымся прыкладам. == Характарыстыкі == Адлегласьці прамога стрэлу з АКМ: * па грудной постаці — 350 м, * па бягучай постаці — 525 м. [[Засяроджаны агонь]] вядзецца на адлегласьці: * па наземным цэлям — до 800 м, * па паветраным цэлям — до 500 м. Баявая хуткастрэльнасьць складае: * пры стральбе адзінкавымі — до 40 стрэлаў у хвіліну, * пры стральбе чэргамі — до 100 стрэлаў у хвіліну. Куля захоўвае сваё забойнае дзеяньне на адлегласьці да 1500 м. Дульная энэрґія кулі — 2030 [[Джоўль|Дж]] (207 [[Кіляграм-сіла-мэтар]])<ref name="НСД"/>. Патрабаваньні нармалёвага бою для АКМ:<ref name="НСД"/> * усе чатыры прабоіны зьмяшчаюцца ў круг дыямэтрам 15 см; * сярэдняя кропка трапленьня адхіляецца ад кантрольнае кропкі ня больш чым на 5 см у любым кірунку. Праверка бою ажыцьцяўляецца стральбою адзінкавымі па праверачнай мішэні альбо чорнаму прамакутніку вышынёю 35 см і шырынёю 25 см, умацаванага на белай тарчы вышынёю 1 м і шырынёю 0,5 м. Адлегласьць стральбы — 100 м, становішча — лежачы з упору, без багнет-нажа, набоі — са звычайнаю куляй, прыцэл — 3. {| class="standard collapsible" style="text-align:center" ! colspan="7" |Паказчыкі сумарнага расьсейваньня куляў са сталёвым сардэчнікам пры стральбе кароткімі чэргамі з прыведзенага да нармалёвага бою АКМ<ref name="НСД"/>: |- !Адлегласьць стральбы, м||Сумарныя верагодныя адхіленьні па вышыні, см||Сумарныя верагодныя адхіленьні па бакам, см||Сэрцавіныя палосы па вышыні, см||Сэрцавіныя палосы па бакам, см||Энэрґія кулі, [[джоўль|Дж]] |- |100||8||11||24||34||1540 |- |200||15||22||46||68||1147 |- |300||23||33||70||101||843 |- |400||31||44||95||135||618 |- |500||39||56||119||171||461 |- |600||47||67||144||205||363 |- |700||55||78||169||239||314 |- |800||64||90||196||275||284 |} Дзе сумарнае адхіленьне — палова шырыні цэнтральнае паласы расьсейваньня, якая ўмяшчае 50% усіх трапленьняў, а сэрдавіная палоса — палоса расьсейваньня, якая зьмяшчае ў сабе 70 % трапленьняў.<ref name="rshu">[https://web.archive.org/web/20120127121503/http://vk.rshu.ru/materials/fire/op_manual.pdf Основы огневой подготовки]</ref> Сумарнае [[адхіленьне]] ўключае ў сябе адхіленьні куляў й сярэдніх кропак трапленьня<ref name="НСД"/>. Дзякуючы ўжытым паляпшэньням зьменшылася расьсейваньне па вышыні трапленьняў адносна АК. Напрыклад, сумарныя адхіленьні на адлегласьці 800 м (вэртыкальнае й па шырыні): * [[АК-47]] — 76 і 89 см<ref name="НСД АК">Наставление по стрелковому делу. 7,62-мм автомат Калашникова (АК). — 2-е изд. — М.: Воениздат, 1958. — 160 с., ил.</ref> * АКМ — 64 і 90 см<ref name="НСД"/> Для параўнаньня: * [[РКК]] — 68 і 67 см * [[РКД]] — 46 і 43 см<ref>Наставление по стрелковому делу. 7,62-мм ручной пулемёт Дегтярева (РПД). — 2-е изд. — М.: Воениздат, 1957. — 152 с., ил.</ref> * [[Саманабойны карабін Сіманава|СКС]] — 38 і 29 см<ref>Наставление по стрелковому делу. 7,62-мм самозарядный карабин Симонова (СКС). — 2-е изд. — М.: Воениздат, 1962. — 136 с., ил. — С. 131.</ref> {| class="wikitable" |- ! style="background:#efefef;" | Зброя ! style="background:#efefef;" | Боепрыпас ! style="background:#efefef;" | Маса набоя ! style="background:#efefef;" | Маса наладкаванага набойніка ! style="background:#efefef;" | Максымальная колькасьць боепрыпасаў на 10 кг |- | AK-47 <small>(1949)</small> | [[7,62×39 мм]] | 16,2 г | 30 наб. набойнік — 0,82 кг | 12 набойнікаў — 9,2 кг на 360 набояў<ref name="Future Weapons">{{Кніга|last1=Dockery|first1=Kevin|title=Future Weapons|date=2007|publisher=Berkley Publishing Group|location=New York, NY, USA|isbn=978-0-425-21215-8}}</ref> |- | M14 <small>(1959)</small> | [[7,62×51 мм НАТО]] | 25,4 г | 20 наб. набойнік — 0,75 кг | 13 набойнікаў — 9,7 кг на 280 набояў<ref name="Future Weapons" /> |- | AKМ <small>(1959)</small> | 7,62×39 мм | 16,2 г | 30 наб. набойнік — 0,66 кг<ref name="НСД"/> | 15 набойнікаў — 9,9 кг на 450 набояў |- | M16 <small>(1962)</small> | [[5,56×45 мм НАТО]] (.223 Remington) | 11,8 г | 20 наб. набойнік — 0,32 кг | 31 набойнікаў — 9,93 кг на 620 набояў<ref name="Future Weapons" /> |} == Будова == [[Файл:Romanian Soldier DM-SD-02-00499.JPEG|міні|Румынскі жаўнер разьбірае для чысткі свой PM md. 65 (ліцэнзійная копія АКМС)]] АКМ складаецца з такіх аснаўных часткаў і мэханізмаў: * руля з рульнаю скрынкаю, прыцэльным прыстасаваньнем і прыкладам; * кампэнсатар (у мадэлях з 60-х рокаў)<ref name="попенкер">{{Спасылка | url = http://world.guns.ru/assault/as01-r.htm | загаловак = Опис АК, АКС, АКМ і АКМС | выдавец = world.guns.ru | дата доступу = 23 красавіка 2018 | мова = ru }}</ref>; * вечка рульнае скрынкі; * засаўная рама з ґазавым поршням; * засаўка; * зваротны мэханізм; * ґазавая трубка з рульнаю накладкаю; * ударна-спускавы мэханізм; * цаўё; * набойнік; * багнет-нож. У камплект АКМ ўваходзяць: прыналежнасьць (шомпал, праціркі, ёршык, зашрубка, выбівачка, шпілька, пянал і масьлянка), дзяга й торба для пераносу набойнікаў. У камплект АКМС дадаткова ўваходзіць чахол для аўтамата з кішэньню для набойніка. === Прыцэльныя прыстасаваньні === Прыцэльнае прыстасаваньне АКМ складаецца з крупкі й прыцэлу, які складаецца з калодкі прыцэлу, плястынчастае пружыны, прыцэльнае ліштвы й хамуціка. На прыцэльнай ліштве нанесеная шкала зь дзяленьнямі ад 1 да 10 (далёкасьць стральбы ў сотнях мэтраў) і букваю «П» (сталая ўсталёўка прыцэла, адпаведная прыцэлу 3). Да аўтаматаў пазьнейшых выпусках дадаецца прыстасаваньне для стральбы ўночы (самасьвятлівая насадка), што складаецца з адкіднога цэліка з шырокім праёмам (усталёўваецца на прыцэльнай ліштве) і шырокай крупкі (апранаецца на крупку зброі зьверху), на якія нанесеныя кропкі, якія сьвецяцца. Дадзенае прыстасаваньне не аддзяляецца падчас эксплюатацыі&nbsp;— пры стральбе ўдзень крупка і цэлік адкідаюцца ўніз, не замінаючы карыстацца стандартнымі прыцэльнымі прыстасаваньнямі. == Прынцып дзеяньня аўтаматыкі == {{Асноўны артыкул|Адвядзеньне парахавых газаў|паваротная засаўка}} Праца аўтаматыкі АКМ заснаваная на выкарыстаньні энэрґіі парахавых ґазаў, што адводзяцца з канала рулі. Пры стрэле частка парахавых ґазаў, што выштурхваюць кулю, накіроўваецца праз адтуліну ў сьценцы рулі ў ґазавую камэру, цісьне на пярэднюю сьценку ґазавага поршня, адкідваючы поршань і засаўную раму з засаўкаю ў задняе становішча. Засаўка адчыняе канал рулі, ціск парахавых газаў выцягвае з патроньніка набойніцу й выкідвае яе вонкі. Засаўная рама сьціскае зваротную спружыну і ставіць цынгель на напяцьцё аўтаспуску. Пад дзеяньнем зваротнага мэханізму засаўная рама з засаўкаю вяртаюцца ў пярэдняе становішча. Засаўка дасылае новы набой у патроньнік і зачыняе канал рулі. Засаўная рама выводзіць шаптала аўтаспуску з-пад напяцьця аўтаспуску цынгеля. Замыканьне засаўкі ажыцьцяўляецца паваротам направа і, як вынік, заходам яго баявых выступаў за баявыя ўпоры рульнае скрынкі. == Разборка й зборка == ==== Парадак няпоўнае разборкі ==== Няпоўная разборка азтамата праводзіцца для чысткі, змазкі й агляду ў такім парадку: # Адлучыць набойнік. # Праверыць, ці няма набоя ў патроньніку, для чаго адпусьціць засьцерагальнік уніз, паставіўшы яго ў становішча «АВ» (аўтаматычны) ці «ОД» (адзінкавы агонь), адвесьці за дзяржальню засаўную раму назад, агледзіць патроньнік, адпусьціць дзяржальню засаўное рамы і спусьціць цынгель з баявога напяцьця. # Выняць пянал з прыладамі з гнязда прыклада. # Адлучыць шомпал. # Адлучыць вечку рульнае скрынкі. # Адлучыць зваротны мэханізм. # Адлучыць засаўную раму з засаўкаю ад рульнае скрынкі. # Адлучыць засаўку ад засаўное рамы. # Адлучыць ґазавую трубку з рульнаю накладкаю. ==== Парадак зброкі пасьля непоўнае разборкі ==== # Далучыць ґазавую трубку з рульнаю накладкаю да рулі. # Далучыць засаўку да засаўное рамы. # Далучыць засаўную раму з засаўкаю да рульнае скрынкі. # Далучыць зваротны мэханізм. # Далучыць вечку рульнае скрынкі. # Спусьціць цынгель з баявога напяцьця й паставіць на засьцерагальнік: націснуць на спускавы гачок і падняць перамыкач уверх да адмовы. # Далучыць шомпал. # Укласьці пянал у гняздо прыклада. # Далучыць набойнік да аўтамата. ==== Поўная разборка ==== Поўная разборка ладзіцца для чысткі пры моцным забруджваньні, пасьля знаходжаньня аўтамата пад дажджом ці ў сьнезе, пры пераходзе на новую змазку або рамонце ў такім парадку: # Няпоўная разборка; # Разабраць набойнік; # Разабраць зваротны мэханізм; # Разабраць засаўку; # Разабраць ударна-спускавы мэханізм; # Адлучыць цаўё. Зборка пасьля поўнае разборкі ажыцьцяўляецца ў адваротным парадку. Улетку (пры тэмпэратуры вышэй за +5&nbsp;°C) неабходна выкарыстоўваць стральбовую змазку й РЧР (раствор чысткі рулей), а ўзімку (ад +5&nbsp;°C да — 50&nbsp;°C) — вадкую стральбовую змазку (для змазкі й ачысткі ад нагару), старанна выдаліўшы (прамыўшы ўсе мэталічныя часткі ў вадкай стральбовай змазцы й абцёршы іх чыстым рызьзём) перад гэтым летнюю змазку. Для захоўваньня на складзе на працягу доўгага часу аўтамат змазваецца вадкаю стральбоваю змазкаю, загортваецца ў адзін пласт інгібітованае, а потым у адзін пласт парафінаванае паперы. == Краіны-эксплюатанты == [[Файл:Warsaw KRWP 13.JPG|міні|''АКМ'' у Польшчы, 15 жніўня 2006 року]] [[Файл:DF-SD-03-04442.jpg|міні|Жаўнеры [[Узброеныя сілы Эгіпту|УС Эгіпту]] на вучэньнях з аўтаматамі Misr мясцовае вытворчасьці]] [[Файл:Polish AKMS.JPEG|міні|АКМС з [[Шматмэтавая комплексная лязэрная сыстэма паразы цэлей|трэніравальнаю лязэрнаю сыстэмаю]] ў руках польскага жаўнера]] [[Файл:AKM operators of the world.svg|міні|цэнтар|800пкс|Ґеаґрафія распаўсюджваньня АКМ ці яго мадыфікацыяў]] * {{ARE}}<ref name="jones2009"/> * {{AZE}}<ref name="jones2009"/> * {{ALB}}<ref name="jones2009">Jones, Richard D. ''Jane's Infantry Weapons 2009/2010''. Jane's Information Group; 35 edition (January 27, 2009). {{ISBN|978-0-7106-2869-5}}.</ref> * {{DZA}}<ref name="jones2009"/> * {{AGO}}<ref name="jones2009"/> * {{ARM}}<ref name="jones2009"/> * {{AFG}}<ref name="rottman">Rottman, Gordon (2011). ''The AK-47 Kalashnikov series assault rifles''. Great Britain: Osprey Publishing. {{ISBN|978-1-84908-461-1}}.</ref> * {{BGD}}<ref name="jones2009"/> * {{BWA}}<ref name="jones2009"/> * {{BGR}}<ref name="jones2009"/> * {{BLR}}<ref name="jones2009"/> * {{BIH}}<ref name="jones2009"/> * {{BFA}} * {{BDI}} * {{BEN}}<ref name="jones2009"/> * {{VNM}}<ref name="jones2009"/> * {{HUN}}: Варыянт [[AK-63]].<ref name="jones2009"/> * {{GAB}}<ref name="jones2009"/> * {{GUY}}<ref name="jones2009"/> * {{GIN}}<ref name="jones2009"/> * {{GNB}}<ref name="jones2009"/> * {{GEO}}<ref name="jones2009"/> * {{DJI}}<ref name="rottman"/> * {{COD}}<ref name="jones2009"/> * {{YEM}}<ref name="jones2009"/> * {{ZMB}}<ref name="jones2009"/> * {{ZWE}}<ref name="jones2009"/> * {{ISR}}<ref name="jones2009"/> * {{IND}}<ref name="jones2009"/> * {{IRQ}}<ref name="jones2009"/> * {{IRN}}<ref name="jones2009"/> * {{CPV}}<ref name="jones2009"/> * {{KAZ}}<ref name="jones2009"/> * {{KHM}}<ref name="jones2009"/> * {{COM}}<ref name="jones2009"/> * {{CMR}} * {{QAT}}<ref name="jones2009"/> * {{PRK}}: Варыянт '''Тып 68'''.<ref name="jones2009"/> * {{COG}}<ref name="jones2009"/> * {{CUB}}<ref name="jones2009"/> * {{KGZ}}<ref name="rottman"/> * {{LAO}}<ref name="jones2009"/> * {{LVA}}<ref name="jones2009"/> * {{LSO}}<ref name="jones2009"/> * {{LTU}}<ref name="jones2009"/> * {{LBN}} * {{LBY}}<ref name="jones2009"/> * {{LBR}}<ref name="jones2009"/> * {{MDG}}<ref name="jones2009"/> * {{MOZ}}<ref name="jones2009"/> * {{MKD}}<ref name="jones2009"/> * {{MDA}}<ref name="jones2009"/> * {{MLI}}<ref name="jones2009"/> * {{MNG}}<ref name="jones2009"/> * {{MAR}}<ref name="jones2009"/> * {{DDR}}: Варыянт '''MPi-KM'''.<ref name="popenker">[https://web.archive.org/web/20080306135325/http://world.guns.ru/assault/as01-e.htm Modern Firearms – AK-47 AKM]. World.guns.ru. Retrieved on 2014-04-20.</ref> * {{PAK}}: Варыянт [[Тып 56]].<ref name="jones2009"/> * {{POL}}<ref name="popenker"/> * {{PER}}<ref name="jones2009"/> * {{RUS}}: Знаходзяцца ў абмежаваным выкарыстаньні, з 1974 року замяняюцца на [[АК-74]].<ref name="jones2009"/> * {{RWA}} * {{ROU}}: Варыянт [[Клёны АК вытворчасьці Румыніі|PM md. 63]].<ref name="jones2009"/> * {{SOM}}<ref name="jones2009"/> * {{STP}}<ref name="jones2009"/> * {{SAU}} * {{SVN}}<ref name="jones2009"/> * {{SDN}}<ref name="jones2009"/> * {{SUR}}<ref name="jones2009"/> * {{YUG}}: Варыянт [[Zastava M70 (аўтамат)|Zastava M70]].<ref>{{cite web|url=http://www.zastava-arms.co.rs/images/vojni/7_62/762_engleski.htm |title=Automatic Weapon Family – cal. 7.62x39mm |publisher=Zastava-arms.co.rs |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090624030012/http://www.zastava-arms.co.rs/images/vojni/7_62/762_engleski.htm |archivedate=June 24, 2009 }}</ref> * {{SYR}}<ref name="jones2009"/> * {{SLE}}<ref name="jones2009"/> * {{SYC}}<ref name="jones2009"/> * {{SRB}}<ref name="jones2009"/> * {{TJK}}<ref name="jones2009"/> * {{TZA}}<ref name="jones2009"/> * {{TGO}}<ref name="jones2009"/> * {{TKM}}<ref name="jones2009"/> * {{TUR}}<ref name="jones2009"/> * {{UZB}}<ref name="jones2009"/> * {{UKR}}<ref name="jones2009"/> * {{FIN}}: Выкарыстоўваюцца як імпартныя клёны (напрыклад, кітайскі [[Тып 56]] пад пазначэньнем '''RK 56 TP''' і ўсходненямецкі MPi-KM пад пазначэньнем '''RK 72''') разам з ўласнымі распрацоўкамі на ґрунце АКМ ('''[[Rk. 62|Rk 62]]''').<ref>{{cite web|url=http://www.mil.fi/maavoimat/kalustoesittely/index.dsp?level=63&equipment=39 |title=Puolustusvoimat: Kalustoesittely |publisher=Mil.fi |date=2009-05-20 |accessdate=2009-11-20}}</ref> * {{CAF}}<ref name="jones2009"/> * {{TCD}}<ref name="jones2009"/> * {{EGY}}: Варыянт '''Misr'''.<ref>{{cite web|url=https://fas.org/nuke/guide/egypt/facility/maadi-54.htm |title=Maadi Company for Engineering Industries (Factory 54) Special Weapons Facilities – Egypt |publisher=Fas.org |date= |accessdate=2009-11-20}}</ref><ref>{{cite web|author=John Pike |url=http://www.globalsecurity.org/military/world/egypt/maadi-54.htm |title=Maadi Company for Engineering Industries (Factory 54) |publisher=Globalsecurity.org |date=2005-04-27 |accessdate=2009-11-20}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.avtomats-in-action.com/pro16.html |title=Exhibits Page 16 |publisher=Avtomats-in-action.com |date= |accessdate=2009-11-20| archiveurl= https://web.archive.org/web/20091225210916/http://www.avtomats-in-action.com/pro16.html| archivedate= 25 December 2009 <!--DASHBot-->| deadurl= no}}</ref><ref>{{cite web|author=Jeff Freeman |url=http://home.comcast.net/~jfreeman16/page_4.htm |archive-url=https://archive.is/20090207015205/http://home.comcast.net/~jfreeman16/page_4.htm |dead-url=yes |archive-date=2009-02-07 |title=Egyptian Rifles |publisher=Home.comcast.net |date= |accessdate=2009-11-20 }}</ref><ref>{{cite web|title=Search the Small Arms Survey Website and Resources [Results for Misr]|url=http://www.smallarmssurvey.org/index.php?id=68&q%3D=misr|website=[[Small Arms Survey]]|publisher=[[Graduate Institute of International and Development Studies]]|accessdate=17 June 2014|location=[[Geneva, Switzerland]]}}</ref> * {{GNQ}}<ref name="jones2009"/> * {{ERI}}<ref name="jones2009"/> * {{EST}}<ref name="jones2009"/> * {{ETH}}<ref name="rottman"/> == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} [[Катэгорыя:Аўтаматы]] l578ea93r8fffuokbvdg9d2ulyxr1ia Беларуска-расейскія стасункі 0 192215 2330623 2289209 2022-07-30T22:38:38Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Двухбаковыя стасункі |назва = Беларуска-расейскія стасункі |краіна1 = Беларусь |краіна2 = Расея |выява = Belarus Russia Locator in Europe.svg |колер1 = red |колер2 = orange |амбасада1 = [http://russia.head.by/be/ Амбасада Беларусі<br>ў Расеі] |тытул1 = |амбасадар1 = [[Уладзімер Сямашка]] |амбасада2 = [https://belarus.mid.ru/ru/ Амбасада Расеі<br>ў Беларусі] |тытул2 = |амбасадар2 = [[Зьміцер Мезенцаў]] }} '''Беларуска-расейскі стасункі''' — двухбаковыя [[міжнародныя дачыненьні]] Беларусі і Расеі. Абедзьве дзяржавы ўваходзяць у [[Саюзная дзяржава Беларусі і Расеі|Саюзную дзяржаву]], [[Мытны зьвяз Беларусі, Казахстана і Расеі|Мытны зьвяз]], [[Эўразійскі эканамічны зьвяз]], [[Арганізацыя Дамовы аб калектыўнай бясьпецы|Арганізацыю Дамовы аб калектыўнай бясьпецы]]. Нягледзячы на інтэграцыю, у стасунках між дзяржавамі пэрыядычна паўстае напружаньне. == Гандаль == У 2012 годзе беларуска-расейскі гандаль склаў 44 млрд даляраў ЗША. За год расейскія прадпрыемствы ўклалі ў Беларусі 5,14 млрд $, а беларускія ў Расеі — каля 2 млрд $. На сьнежань 2013 году ў Беларусі дзейнічала 7 даччыных расейскіх банкаў, на якіх прыпадала 1/4 банкаўскага капіталу Беларусі. У Беларусі дзейнічала 2500 прадпрыемстваў з расейскім капіталам, а ў Расеі — каля 1000 прадпрыемстваў зь беларускім капіталам<ref>{{Артыкул|аўтар=|загаловак=Інвэстуем шмат, але гэтага мала|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20131214/1387003979-invesciruem-shmat-ale-getaga-mala|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=14 сьнежня 2013|нумар=[https://zviazda.by/be/number/gazeta-pdf-236-27601-ot-14122013 236 (27601)]|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/pdf/2013/12/1387003903_1.pdf 1]|issn=1990-763x}}</ref>. Пры гэтым, у Расеі налічвалася звыш 30 зборачных вытворчасьцяў прадпрыемстваў Беларусі. Звыш 8000 прадпрыемстваў ажыцьцяўлялі ўзаемныя пастаўкі. Таксама доля паставак зь Беларусі складала каля 15 % у абаронным заказе Расеі<ref>{{Артыкул|аўтар=Вольга Мядзьведзева.|загаловак=«Мы разам павінныя імкнуцца да таго, каб эканамічны саюз запрацаваў»|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20131228/1388221013-my-razam-pavinny-imknucca-da-tago-kab-ekanamichny-sayuz-zapracavau|выданьне=Зьвязда|тып=|год=28 сьнежня 2013|нумар=[https://zviazda.by/be/number/gazeta-pdf-244-27609-ot-28122013 244 (27609)]|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/pdf/2013/12/ZV_20131228_2.pdf 2]|issn=}}</ref>. У 2012—2016 гадах таваразварот устойліва скарачаўся да 26,3 млрд даляраў ЗША. У тым ліку экспарт у Расею ўпад з 16,3 млрд да 10,9 млрд $, а імпарт у Беларусь — з 27,5 млрд да 15,3 млрд $. У выніку адмоўнае сальда Беларусі скарацілася з 11,2 млрд да 4,3 млрд $. У наступныя гады да 2019 году назіраўся рост таваразвароту, што прывяло да падваеньня адмоўнага сальда Беларусі<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Гаспадарка і гандаль|спасылка=http://embassybel.ru/trade-relations/|выдавец=Амбасада Беларусі ў Расеі|мова=ru|дата публікацыі=2021|дата доступу=23 лютага 2021}}</ref>. У 2019 годзе таваразварот упаў на 0,2 % да 35,55 млрд $. Адмоўнае сальда Беларусі скарацілася з 9,6 млрд да 8,4 млрд $, бо экспарт у Расею вырас на 4,5 % да 13,57 млрд $, а імпарт упаў на 2,8 % да 21,98 млрд $. На Расею прыпала 49,2 % зьнешняга гандлю Беларусі, у тым ліку 55,9 % імпарту і 41,2 % экспарту. Гандаль паслугамі скараціўся на 3,8 % да 4,6 млрд $ пры станоўчым сальда 1,3 млрд $. Таксама на Расею прыпала 45,1 % замежных укладаньняў у Беларусі (4,5 млрд $), зь іх 39,6 % прамых (2,9 млрд $)<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Супраца з Расеяй у эканамічнай галіне|спасылка=https://mfa.gov.by/be/bilateral/russia/regions/economy/|выдавец=Міністэрства замежных справаў Рэспублікі Беларусь|дата публікацыі=2021|дата доступу=23 лютага 2021}}</ref>. У 2020 годзе беларуска-расейскі таваразварот налічваў 29,5 млрд даляраў ЗША, якія склалі 47,9 % зьнешняга гандлю Беларусі. Адмоўнае сальда Беларусі склалася ў памеры 3,3 млрд $<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Расея|спасылка=https://mfa.gov.by/be/bilateral/russia/|выдавец=[[Міністэрства замежных справаў Рэспублікі Беларусь]]|дата публікацыі=2021|дата доступу=23 лютага 2021}}</ref>. Узаемны гандаль у асноўным прыпадаў на 4 з 8 [[Фэдэральны падзел Расеі|фэдэральных акругаў Расеі]] — [[Цэнтральная фэдэральная акруга|Цэнтральную]], [[Уральская фэдэральная акруга|Уральскую]], [[Прыволская фэдэральная акруга|Прыволскую]] і [[Паўночна-Заходняя фэдэральная акруга|Паўночна-Заходнюю]]. У 10-ку расейскіх рэгіёнаў паводле найбольшага абсягу гандлю зь Беларусьсю ўваходзілі: [[Масква]], [[Санкт-Пецярбург]], [[Цюменская вобласьць|Цюменская]], [[Маскоўская вобласьць|Маскоўская]], [[Смаленская вобласьць|Смаленская]], [[Бранская вобласьць|Бранская]], [[Сьвярдлоўская вобласьць|Сьвярдлоўская]] і [[Ленінградзкая вобласьць|Ленінградзкая]] вобласьці, а таксама Рэспубліка [[Татарстан]] і [[Пермскі край]]. На 2021 год Рады справавой супрацы дзейнічалі з 61-м сярод 83-х рэгіёнаў Расеі<ref name="а">{{Навіна|аўтар=|загаловак=Рэгіёны Расеі|спасылка=https://mfa.gov.by/be/bilateral/russia/regions/info/|выдавец=Міністэрства замежных справаў Рэспублікі Беларусь|дата публікацыі=2021|дата доступу=23 лютага 2021}}</ref>. Ганаровыя консулы Беларусі працавалі ў 4 рэгіёнах: Краснадарскім краі ([[Туапсэ]]), Маскве, Татарстане ([[Ялабуга]]) і Цюмені<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Ганаровыя консулы|спасылка=http://russia.head.by/ru/embassy/honor_consul/|выдавец=Амбасада Беларусі ў Расеі|мова=ru|дата публікацыі=2021|дата доступу=23 лютага 2021}}</ref>. За 2020 год Гандлёвае прадстаўніцтва зладзіла прыезд у Беларусь звыш 30 бізнэс-дэлегацыяў рэгіёнаў Расеі<ref name="б"/>. == Культура == 21 лютага 1995 году ўрады Беларусі і Расеі заключылі Пагадненьне «Аб супрацы ў галіне культуры, адукацыі і навукі». У 1996 годзе бакі падпісалі Пагадненьне «Аб навукова-тэхнічнай супрацы»<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Гуманітарная супраца|спасылка=https://belarus.mid.ru/ru/countries/bilateral-relations/cooperation-in-the-field-of-culture-and-art/|выдавец=Амбасада Расеі ў Беларусі|мова=ru|дата публікацыі=2021|дата доступу=23 лютага 2021}}</ref>. У 2014 годзе [[Савет Рэспублікі Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь]] і [[Савет Фэдэрацыі Фэдэральнага сходу Расейскай Фэдэрацыі]] правялі 1-ы Форум рэгіёнаў Беларусі і Расеі, які стаў штогадовым. На 2021 год вобласьці, гарады і раёны Беларусі і Расеі заключылі каля 400 дамоваў. У тым ліку дзейнічала 79 пагадненьняў зь 71-м з 83-х рэгіёнаў Расеі<ref name="а"/>. За 2019 год дэлегацыі 42 з 83 рэгіёнаў Расеі, у тым ліку 7 на чале з кіраўнікамі рэгіёнаў, наведвалі Беларусь<ref name="б">{{Навіна|аўтар=|загаловак=Мірэгіянальная супраца|спасылка=https://belarus.mid.ru/ru/countries/bilateral-relations/interregional-cooperation-of-russia-and-belarus/|выдавец=Амбасада Расеі ў Беларусі|мова=ru|дата публікацыі=2021|дата доступу=23 лютага 2021}}</ref>. == Дыяспары == {{Асноўны артыкул|Расейскія беларусы}} 2 красавіка 1999 году 3 нацыянальна-культурныя аўтаноміі — «Беларусы [[Рэспубліка Комі|Комі]]», [[Краснаярск]]ая НКА «Беларусь» і НКА беларусаў [[Карэлія|Карэліі]] «Крыніца» — утварылі Фэдэральную НКА «[[Беларусы Расеі]]». Паводле перапісу насельніцтва Расеі 2010 году, у Расеі налічылі 520 000 [[Беларусы|беларусаў]], што рабіла [[Беларуская дыяспара|беларускую дыяспару]] Расеі найбольшай у сьвеце. У кастрычніку 2013 году ў [[Екацярынбург]]у НКА «Беларусы [[Урал|Ўралу]]» адчынілі [[Нядзельная школа|нядзельную школу]] беларускай мовы, якую Амбасада Беларусі ў Расеі забясьпечыла навукова-мэтадычнай і мастацкай літаратурай. На 2021 год у Расеі налічвалася каля 70 [[Грамадзкае аб’яднаньне|грамадзкіх аб’яднаньняў]] беларусаў. Найбольш шматлікія зь іх дзейнічалі ў 8 гарадах — Маскве, [[Санкт-Пецярбург]]у, Екацярынбургу, [[Новасыбірск]]у, [[Іркуцк]]у, [[Цюмень|Цюмені]], [[Сургут|Сургуце]] (Ханты-Мансійская аўтаномная акруга) і [[Сыктыўкар]]ы (Рэспубліка Комі). Ад зьезду 22 траўня 2015 году ФНКА «Беларусы Расеі» ўзначальваў старшыня НКА «Беларусы Масквы» [[Сяргей Кандыбовіч]]. Сядзіба «Беларусаў Расеі» месьцілася ў [[Цэнтральная адміністрацыйная акруга|Цэнтральнай адміністрацыйнай акрузе]] Масквы ў раёне [[Замаскварэчча]] па Новакузьнецкай вуліцы, д. 31. Задачамі ФНКА «Беларусы Расеі» былі: 1) [[Зацікаўленае згуртаваньне|абарона зацікаўленасьцяў]] сяброўскіх аб’яднаньняў у органах дзяржаўнай улады; 2) супраца з аб’яднаньнямі іншых [[Народнасьць|народнасьцяў]]; 3) абарона годнасьці беларускага народу; 4) стварэньне [[СМІ]] і ўстановаў асьветы і культуры на беларускай мове<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Грамадзкія аб’яднаньні беларусаў|спасылка=http://russia.head.by/ru/bilateral_relations/associations/|выдавец=Амбасада Беларусі ў Расеі|мова=ru|дата публікацыі=2021|дата доступу=23 лютага 2021}}</ref>. {{Асноўны артыкул|Каардынацыйны савет Беларускага саюзу грамадзкіх аб’яднаньняў расейскіх суайчыньнікаў}} На 2021 год у Беларусі дзейнічала 14 грамадзкіх аб’яднаньняў расейскіх суайчыньнікаў: «[[Расейскае таварыства]]» (Берасьце), «Русь», Культурны цэнтар «Русь» (Віцебск), «Русь адзіная», «Расейскае культурна-асьветнае таварыства» (Магілёў) і «Расейскі дом» (Віцебск і Магілёў), «Садко», [[дагестан]]скае «[[Горо]]», Татара-[[Башкіры|башкірскае]] «[[Чышма]]», [[Чувашы|чуваскія]] «[[Атал]]» і «[[Шупашкар]]», «Беларускі саюз блякаднікаў Ленінграда» і Асацыяцыя моладзевых арганізацыяў расейскіх суайчыньнікаў<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Арганізацыі суайчыньнікаў у Беларусі|спасылка=https://belarus.mid.ru/ru/consular-services/consular%20functions/organization-of-compatriots-in-belarus/|выдавец=Амбасада Расеі ў Беларусі|мова=ru|дата публікацыі=2021|дата доступу=23 лютага 2021}}</ref>. == Амбасады == На 2021 год Амбасада Беларусі ў Расеі месьцілася ў [[Цэнтральная адміністрацыйная акруга|Цэнтральнай адміністрацыйнай акрузе]] Масквы ў [[Басманны раён|Басманным раёне]] па вуліцы Марасейка, д. 17/6. Амбасада працавала з панядзелка па пятніцу а 9:00—18:00 зь перапынкам а 13:00—14:00<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Адрас і рэжым працы|спасылка=http://russia.head.by/be/embassy/address/|выдавец=Амбасада Беларусі ў Расеі|дата публікацыі=2021|дата доступу=23 лютага 2021}}</ref>. Амбасада Беларусі ўлучала консульскі аддзел (буд. 4), гандлёва-гаспадарчую службу і прэс-службу<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Службы|спасылка=http://russia.head.by/ru/embassy/service/c8a488c24391e519.html|выдавец=Амбасада Беларусі ў Расеі|мова=ru|дата публікацыі=2021|дата доступу=23 лютага 2021}}</ref>. Пры Амбасадзе дзейнічаў Культурна-справавы комплекс плошчай 1,5 га, які пабудавалі ў 2015 годзе<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Справавы і культурны комплекс|спасылка=http://russia.head.by/ru/embassy/dkk/|выдавец=Амбасада Беларусі ў Расеі|мова=ru|дата публікацыі=2021|дата доступу=23 лютага 2021}}</ref>. Комплекс зьмяшчаў Залю [[Беларуская дыяспара|беларускай дыяспары]] (3-і паверх), канфэрэнц-залю на 240 месцаў, прэс-цэнтар на 70 месцаў, Мастацкую галерэю і Музычна-літаратурную гасьцёўню (4-ы паверх)<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Арганізацыя мерапрыемстваў у СКК|спасылка=http://russia.head.by/ru/embassy/dkk/info/|выдавец=Амбасада Беларусі ў Расеі|мова=ru|дата публікацыі=2021|дата доступу=23 лютага 2021}}</ref>. На суседнім Армянскім завулку, д. 6 пры Амбасадзе дзейнічала гасьцініца «Палесьсе»<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Кантакты гасьцініцы «Палесьсе»|спасылка=http://russia.head.by/ru/embassy/hotel/contacts/|выдавец=Амбасада Беларусі ў Расеі|мова=ru|дата публікацыі=2021|дата доступу=23 лютага 2021}}</ref> на 105 нумароў<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Гасьцініца «Палесьсе»|спасылка=http://russia.head.by/ru/embassy/hotel/|выдавец=Амбасада Беларусі ў Расеі|мова=ru|дата публікацыі=2021|дата доступу=23 лютага 2021}}</ref>. Таксама Амбасада Беларусі ў Расеі мела аддзеленьні ў 11 гарадах: [[Екацярынбург]]у, [[Казань|Казані]](Татарстан), [[Калініград]]зе, [[Краснаярск]]у, [[Ніжні Ноўгарад|Ніжнім Ноўгарадзе]], [[Новасыбірск]]у, [[Растоў-на-Доне|Растове-на-Доне]], [[Санкт-Пецярбург]]у, [[Смаленск]]у, [[Уфа|Уфе]] (Башкірыя) і [[Хабараўск]]у<ref name="а"/>. На 2021 год Амбасада Расеі ў Беларусі месьцілася ў [[Цэнтральны раён (Менск)|Цэнтральным раёне]] Менску па [[Нававіленская вуліца|Нававіленскай вуліцы]], д. 1а. Сюды амбасаду перанесьлі 12 кастрычніка 2009 году<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Пра амбасаду|спасылка=https://belarus.mid.ru/ru/embassy/o_posolstve/|выдавец=Амбасада Расеі ў Беларусі|мова=ru|дата публікацыі=2021|дата доступу=23 лютага 2021}}</ref>. Амбасада Расеі працавала з панядзелка па пятніцу а 9:00—18:00<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Кантакты|спасылка=https://belarus.mid.ru/ru/embassy/contacts/|выдавец=Амбасада Расеі ў Беларусі|мова=ru|дата публікацыі=2021|дата доступу=23 лютага 2021}}</ref>. У Амбасадзе налічваўся 51 [[дыплямат]]. Пры амбасадзе дзейнічалі Вайсковы аташат з 4-х дыпляматаў і Гандлёвае прадстаўніцтва з 3-х дыпляматаў. Пасаду гандлёвага прадстаўніка займаў [[Юры Залатароў]], вайсковага аташэ — [[Кірыл Калючкін]], а аташэ ў справах абароны — [[Аляксандар Пашчанка]]<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Дыпляматычны склад|спасылка=https://belarus.mid.ru/ru/embassy/members/|выдавец=Амбасада Расеі ў Беларусі|мова=ru|дата публікацыі=2021|дата доступу=23 лютага 2021}}</ref>. Таксама дзейнічала Генэральнае консульства Расеі ў [[Берасьце|Берасьці]], якое месьцілася па [[Вуліца Пушкіна (Берасьце)|вуліцы Пушкіна]], д. 10<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Кантакты консульскага аддзелу|спасылка=https://belarus.mid.ru/ru/consular-services/consulate/contacts/|выдавец=Амбасада Расеі ў Беларусі|мова=ru|дата публікацыі=2021|дата доступу=23 лютага 2021}}</ref>. Консульства налічвала 4 дыпляматы<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Дыпляматычны склад|спасылка=https://brest.mid.ru/ru/general-consulate/diplomatic-composition/|выдавец=Генэральнае консульства Расеі ў Берасьці|мова=ru|дата публікацыі=2021|дата доступу=23 лютага 2021}}</ref> і знаходзілася па гэтым адрасе з 2 кастрычніка 2002 году, куды пераехала з вул. Вароўскага, д. 19<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Гісторыя будынка|спасылка=https://brest.mid.ru/ru/general-consulate/history-info/|выдавец=Генэральнае консульства Расеі ў Берасьці|мова=ru|дата публікацыі=2021|дата доступу=23 лютага 2021}}</ref>. == Гісторыя == У выніку [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелаў Рэчы Паспалітай]] у канцы XVIII стагодзьдзя ўся тэрыторыя сучаснай Беларусі апынулася ў складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]]. Пасьля [[Кастрычніцкі пераварот|кастрычніцкага перавароту 1917 року]] [[Усходняя Беларусь|цэнтральныя і ўсходнія раёны Беларусі]] ўвайшлі ў склад СССР. У 1939 да Савецкага Саюзу [[Далучэньне Заходняй Беларусі да БССР|была далучаная]] [[Заходняя Беларусь]]. У складзе СССР Беларусь была вельмі шчыльна эканамічна зьвязаная з [[РСФСР]]. [[Беларуская ССР]] мела неафіцыйны статус «зборачнага цэху» ў Савецкім Саюзе, а беларуская прамысловасьць працавала ў значнай меры на матэрыялах і энэрганосьбітах, якія паступалі з РСФСР. У культурным дачыненьні беларускае насельніцтва [[Маскалізацыя Беларусі|хутка русіфікавалася]] — кіраўніцтва Беларускай ССР цалкам перайшло на расейскую мову. Усутыч да канца 1980-х рокаў Беларусь ня мела (у адрозьненьне ад Украіны і Прыбалтыйскіх рэспублік) заўважнага [[Дысыдэнты ў СССР|дысыдэнцкага руху]]. Таму культурныя повязі дзьвюх дзяржаваў былі даволі шчыльныя. Пачаткам міжнародных дачыненьняў між незалежнымі Беларусяй і Расеяй можна лічыць падпісаньне [[Белавескія пагадненьні|Белавескіх пагадненьняў]] і ўтварэньне [[СНД|Садружнасьці незалежных дзяржаваў]] па [[Распад СССР|развале СССР]] у 1991 року. 25 чэрвеня 1992 году ўрады Беларусі і Расеі ўсталявалі [[дыпляматычныя дачыненьні]]. У 1993 годзе [[Кабінэт міністраў Беларусі]] пераўтварыў сваё Пастаяннае прадстаўніцтва пры Савеце міністраў Расеі ў Амбасаду Беларусі ў Расеі. 27 студзеня 1993 году 1-м амбасадарам Беларусі ў Расеі стаў [[Віктар Даніленка]]<ref name="г">{{Навіна|аўтар=|загаловак=Гісторыя дыпляматычных дачыненьняў|спасылка=http://russia.head.by/ru/embassy/diplomacy/|выдавец=Амбасада Беларусі ў Расеі|мова=ru|дата публікацыі=2021|дата доступу=23 лютага 2021}}</ref>. 20 ліпеня 1992 году адбылося падпісаньне Дамовы «Аб каардынацыі дзейнасьці ў вайсковай галіне»<ref name="в">{{Навіна|аўтар=|загаловак=Вайсковая і вайскова-тэхнічная супраца|спасылка=https://belarus.mid.ru/ru/countries/bilateral-relations/military-and-military-technical-cooperation/|выдавец=Амбасада Беларусі ў Расеі|мова=ru|дата публікацыі=2021|дата доступу=23 лютага 2021}}</ref>. 13 лістапада 1992 году было падпісанае Пагадненьне аб свабодныі гандлі. [[Аляксандар Лукашэнка]] пачаў актыўна разыгрываць тэму аб’яднаньня Беларусі і Расеі яшчэ ў часе першых [[Прэзыдэнцкія выбары ў Беларусі 1994 году|прэзыдэнцкіх выбараў 1994 року]]. Стаўшы кіраўніком дзяржавы, ён выкарыстоўваў яе дзеля палітычнага й эканамічнага гандлю з Масквой. 6 студзеня 1995 было падпісанае пагадненьне аб [[Мытны зьвяз|Мытным зьвязе]]. Таксама 6 студзеня 1995 году ўрады Беларусі і Расеі заключылі 3 вайсковыя Пагадненьні: 1) «Аб парадку завяршэньня будаўніцтва, выкарыстаньня і ўтрыманьня Вузла [[Баранавічы (РЛС)|Баранавічы]] сыстэмы папярэджаньня пра ракетны напад, разьмешчанага на тэрыяторыі Рэспублікі Беларусь»; 2) «Аб парадку выкарыстаньня і ўтрыманьня радыёстанцыі [[Вялейка (радыёстанцыя)|Вялейка]], разьмешчанай на тэрыторыі Рэспублікі Беларусь»; 3) «У пытаньнях падсуднасьці і ўзаемнай прававой дапамогі ў справах , зьвязаных з часовым знаходжаньнем вайсковых фармаваньняў Расейскай Фэдэрацыі са складу Стратэгічных сілаў на тэрыторыі Рэспублікі Беларусь»<ref name="в"/>. 21 лютага 1995 году падпісалі Дамову аб дружбе, добрасуседзтве і супрацоўніцтве тэрмінам на 10 гадоў. [[Файл:1996. Stamp of Belarus 0154.jpg|значак|Паштовая марка Беларусі «Дамова аб стварэньні Супольніцтва Беларусі і Расеі» (1996)]] 2 красавіка 1996 прэзыдэнты Беларусі Аляксандар Лукашэнка і Расеі [[Барыс Ельцын]] падпісалі дамову аб стварэньні [[Супольніцтва Беларусі і Расеі]]. У той час гэта было выгадна і Лукашэнку, які намерваўся ўзначаліць саюзную дзяржаву, і Ельцыну, якога праз два месяцы чакалі прэзыдэнцкія выбары. Аднак неўзабаве высьветлілася, што кожны з бакоў хацеў бы атрымаць уласную карысьць ад аб’яднаньня. Пры падрыхтоўцы праектаў саюзнай дамовы Масква настойвала на паскарэньні прыватызацыі беларускіх прадпрыемстваў і дэмакратызацыі палітычнага жыцьця ў Беларусі. Менск, у сваю чаргу, патрабаваў наданьня найвышэйшых заканадаўчых і выканаўчых органаў новага саюзнага аб’яднаньня правам выносіць рашэньні, якія былі б абавязковымі да выкананьня ў абедзьвюх дзяржавах. Барыс Ельцын, не валодаючы поўнай падтрымкай [[Дзяржаўная дума Расеі|Дзяржаўнай Думы]], адмовіўся падпісаць беларускі варыянт саюзнай дамовы. Дакумэнт, які быў падпісаны 2 красавіка 1997 року, — новая дамова аб пераўтварэньні Супольніцтва ў Саюз — не зьмяшчаў канкрэтных абавязнасьцяў. Гэта дало магчымасьць Аляксандру Лукашэнку абвінаваціць расейскае кіраўніцтва ў тым, што яно не гатовае да аб’яднаньня. Стасункі між Менскам і Масквою пагоршыліся. Улетку 1997 выбухнуў палітычны скандал, які пачаўся с затрыманьня ў Беларусі расейскіх журналістаў па абвінавачаньні ў незаконным перасячэньні [[Беларуска-летувіская граніца|беларуска-летувіскай граніцы]]. Дзеля таго, каб дабіцца іхняга вызваленьня, Расея ўжыла палітычны й эканамічны ціск. 25 сьнежня 1998 былі падпісаныя Дэклярацыя пра далейшае яднаньне Беларусі і Расеі (з намера ўвядзеньня адзінае валюты), дамова пра роўныя правы грамадзянаў і Пагадненьне пра стварэньне роўных умоваў суб’ектам гаспадараньня. Перад самым сыходам Ельцына са сваёй пасады, 8 сьнежня 1999 року, Дамова пра стварэньне Саюзнай дзяржавы была нарэшце падпісаная. Бакі абавязваліся актывізаваць падрыхтоўку адзінага Канстытуцыйнага акту і вынесьці яго на ўсенароднае абмеркаваньне. Дамова набыла моц 26 сьнежня 2000. У студзені 2000 дзяржсакратаром Саюзу быў абраны [[Павал Барадзін]]. З 2000 году ў рамках Рэгіянальнай групоўкі войскаў сталі праводзіць штогадовыя сумесныя вучэньні. На палігонах [[Ашулук]] ([[Астраханская вобласьць]]) і [[Целямба]] 185-га навучальнага цэнтру пачалі ладзіць вучэньні зэнітных ракетных войскаў, як і на 1517-м навучальна-трэніровачным пункце ў падмаскоўнай [[Руза|Рузе]]<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Вайсковая супраца|спасылка=http://russia.head.by/ru/bilateral_relations/military/|выдавец=Амбасада Беларусі ў Расеі|мова=ru|дата публікацыі=2021|дата доступу=23 лютага 2021}}</ref>. Зьмена найвышэйшага палітычнага кіраўніцтва ў Расеі спрычыніла чарговае стрымліваньне працэсу інтэграцыі. [[Уладзімер Пуцін]] доўга прыглядаўся да свайго партнэра, пакуль у 2002 року прэзыдэнт Беларусі не прадставіў новую ініцыятыву, паводле якое саюзнай дзяржавай прэзыдэнты могуць кіраваць па чарзе. Пуцін сьпярша адрынуў гэтую ідэю цалкам (заявіўшы, што [[Туга па СССР|вяртаньня да СССР]] ня будзе), а ў жніўні 2002 прапанаваў уласны плян дзеяньняў — у траўні 2003 зладзіць рэфэрэндум па саюзнай канстытуцыі, а праз паўгады, адначасна з расейскімі парлямэнцкімі выбарамі, правесьці выбары саюзнага парлямэнта і прэзыдэнта. Пуцін прапанаваў пры фармаваньні кіроўных органаў саюзнай дзяржавы ўлічваць эканамічную вагу і колькасьць насельніцтва ўдзельнікаў. Аляксандру Лукашэнку фактычна было прапанавана далучыць Беларусь у склад Расеі, а яму самому заняць пасаду паўнамоцнага прадстаўніка прэзыдэнта Расейскай Фэдэрацыі ў Беларускай [[Фэдэральны падзел Расеі|фэдэральнай акрузе]]. У адказ на гэта Лукашэнка абвінаваціў Пуціна ў спробах ператварыць Беларусь у «90-ы суб’ект Фэдэрацыі» (а дакладней — у 6-7 новых суб’ектаў фэдэрацыі (паводле колькасьці абласьцей), якія страцілі б адзінства): «Нават [[Ленін]] і [[Сталін]] не дадумаліся да таго, каб раздрабіць Беларусь і ўлючыць у склад СССР». Пэрыядычны обмен зласьмешлівымі заявамі між двума кіраўнікамі доўжыўся пэўны час. Пры гэтым рэальныя інтэграцыйныя працэсы стала адкладаліся. Так, у кастрычніку 2003 року Аляксанда Лукашэнка заявіў, што ўвядзеньне адзінай валюты ня мае сэнсу. Гэта азначала адмову ад пераходу на адзіную валюту — [[расейскі рубель]] — прызначанага на 1 студзеня 2005. Ня вырашылася і пытаньне пра стварэньне супольнага газатранспартнага кансорцыюму. Экспартны расейскі газ праходзіць праз тэрыторыю Беларусі па дзьвюх транспартных сыстэмах — газаправодзе [[Ямал — Эўропа]], які цалкам належыць «[[Газпрам]]у» і пракладзены на зямлі, узятай ім у доўгатэрміновую арэнду, і газатранспартнай сыстэме «[[Белтрансгаз]]у». У красавіку 2002 року «Газпрам» дамовіўся на пастаўкі газу ў Беларусь па $29 за 1 тыс. м³ у абмен на стварэньне да чэрвеня 2003 року супольнага прадпрыемства на базе «Белтрансгазу». СП не было створанае, паколькі бакі не сышліся ў цане («Газпрам» ацаніў кампанію ў $600 млн, а Беларусь — у $5 млрд). Тады «Газпрам» паведаміў пра падвышэньне цаны ў 2004 року да $50. У хадзе перамоваў Расея тройчы прыпыняла пастаўкі газу, пасьля чаго Аляксандар Лукашэнка абвінаваціў Расею ў шантажы, загразіў выйсьці з усіх зь ёй дамоваў і патрабаваў ад свайго ўраду падпісаць дамову «на ўмовах Пуціна». Беларусь ня надта пацярпела ад адключэньняў, паколькі проста забірала на ўнутраныя патрэбы газ, які прызначаўся для [[Калінінградзкая вобласьць|Калінінградзкай вобласьці]], Летувы ды Польшчы. Аляксандар Лукашэнка час ад часу рабіў заявы з пагрозамі адвярнуцца ад Расеі і пачаць супрацоўніцтва з Захадам. Аднак заходнія палітыкі ўсё меней былі схільныя да якога-кольвек супрацоўніцтва, асабліва пасьля таго, як 17 кастрычніка 2004 адбыўся [[Рэфэрэндум у Беларусі 2004 году|рэфэрэндум]], па вынікаў якога з [[Канстытуцыя Беларусі|Канстытуцыі дзяржавы]] быў выдалены артыкул пра абмежаваньне прэзыдэнцтва двума тэрмінамі. Гэта дазволіла Аляксандру Лукашэнку зноў выставіць уласную кандыдатуру на [[Прэзыдэнцкія выбары ў Беларусі 2006 году|прэзыдэнцкіх выбарах 2006 року]]. Пасьля таго, як Беларусь апынулася ў міжнароднай ізаляцыі, Аляксандар Лукашэнка актывізаваў меры па ўмацаваньні супрацоўніцтва з Расеяй. Гэтаму спрыяў і шэраг «[[Каляровая рэвалюцыя|каляровых рэвалюцыяй]]» на [[Постсавецкая прастора|постсавецкай прасторы]], і аб’яднаньне супраць «недэмакратычнай» Беларусі кіраўнікоў колішніх савецкіх рэспублік — [[Украіна|Украіны]], [[Малдова|Малдовы]], [[Грузія|Грузіі]] й [[Азэрбайджан]]у — у рамках [[ГУАМ]], якое адбылася ў 2005 року. У кастрычніку 2004 року Расея асудзіла ўвядзеньне амэрыканскіх эканамічных санкцый супраць Беларусі, заявіўшы: «Мы не падтрымліваем выкарыстаньня інструмэнту санкцый у прынцыпе. Санкцыі мусяць прымяняца адрасна і не закранаць інтарэсы насельніцтва» (МЗС РФ [[Сяргей Лаўроў]]). У сакавіку 2005 «Газпрам» зноўку паведаміў пра павышэньне тарыфаў, аднак на загад Уладзімера Пуціна іх пакінулі нязьменнымі і на 2006 рок, у той час як для ўсіх астатніх пакупнікоў расейскага газу цэны былі паднятыя. Увесну 2006 року ў Беларусі адбыліся «[[Прэзыдэнцкія выбары ў Беларусі 2006 году|прэзыдэнцкія выбары]]», у выніку якіх Аляксандар Лукашэнка зноўку быў абраны на сваю пасаду. Неўзабаве пасьля падвядзеньня вынікаў выбараў «Газпрам» паведаміў пра плянаванае рэзкае падвышэньне коштаў газу для Беларусі — у кантракце на 2007 была прапанаваная стартавая цана на ўзроўні $200 за тысячу кубамэтраў. У сярэдзіне 2006 року Расея выйшла зь міжурадавага пагадненьня 2002 року. У канцы жніўня 2006 МЗС Расеі накіравала Беларусі ноту пра тое, што Расея ў аднабаковым парадку спыняе выкананьне пакетных пагадненьняў пра пастаўку ў Беларусь газу па ўнутрырасейскіх коштах, паколькі пытаньне пра перадачу «Газпраму» 50 % акцыяў «Белтрансгазу» так і ня вырашаны. У пачатку кастрычніка 2006 Расея паведаміла пра магчымае скарачэньне на 30 % паставак нафты на нафтаперапрацоўчыя заводы Беларусі на падставе абсьледаваньня стану нафтаправоду «[[Дружба (нафтаправод)|Дружба]]». Раней аналягічная прычына была выстаўленая для поўнага спыненьня паставак расейскай нафты на летувіскі НПЗ «[[ORLEN Lietuva|Мажэйкю нафта]]». У канцы лістапада адбыўся беларуска-расейскі скандал у часе саміту СНД у Менску. На знак пратэсту супраць адмовы беларускіх уладаў прадаставіць акрэдытацыю некалькім расейскім журналістам, якія прадстаўлялі газэты «[[Московский комсомолец]]» і «[[Коммерсантъ]]», расейскія журналісты сышлі з саміту. 12 сьнежня расейскі ўрад прыняў рашэньне пра тое, што «з мэтаю абароны эканамічных інтарэсаў Расеі» з 1 студзеня 2007 расейскія пастаўкі нафты ў Беларусь, як і ў астатнія краіны, павінны абкладацца мытнымі пошлінамі (экспарт расейскай нафты ў Беларусь не абкладаўся пошлінай у адпаведнасьці з пагадненьнем пра Мытны зьвяз ад 12 траўня 1995 року). 26 сьнежня 2007 намесьнік старшыні праўленьня «Газпраму» Аляксандар Мядзьведзеў паведаміў, што «Газпрам» зьнізіў патрабаваную цану і гатовы пастаўляць Беларусі газ по $105, зь якіх «жывымі грашыма» Менск мог бы плаціць $75, а астатняе — акцыямі «Белтрансгазу», сыходзячы з ацэнкі кампаніі $5 млрд (у выніку «Газпрам» хацеў атрымаць 50 % яго акцыяў). Аднак [[Расейска-беларускі энэргетычны канфлікт|Беларусь працягвала настойваць]] на пастаўках газу па цэнах [[Смаленская вобласьць|Смаленскай вобласьці]] (у 2007 — $54,2 за 1000 м³). Наступнага дня Аляксей Мільлер пагразіў спыніць пастаўкі газу з 1 студзеня 2007, калі Беларусь не пагодзіцца набываць газ па вышэйшым кошце. Беларускі ж бок спадзяваўся, што «Газпрам» ня здолее спыніць пастаўкі газу, паколькі гэта паставіла б пад пагрозу ягоны транзыт у Эўропу, пагадненьне пра які беларусы таксама адмаўляліся падпісваць. Пагадненьне пра цану на газ на 2007—2011 рокі было ўрэшце заключанае ўсяго за 2 хвіліны да пачатку 2007 року. Цана газа была вызначаная ў $100 за 1 тыс. кубамэтраў, тарыф на транзыт — $1,45 за 1 тыс. кубамэтраў на 100 км. Умовы аплаты «Газпрамам» 50 % акцыяў «Белтрансгазу» — $2,5 млрд цягам чатырох гадоў. 2007 год пачаўся з новай звады. 1 студзеня Расея ўвяла пошліны на экспарт нафты ў Беларусь ($180,7 за тону), зрабіўшы тым самым нявыгаднымі пастаўкі нафты на беларускія НПЗ у Мазыры і Наваполацку. Беларускі дзяржканцэрн «Белнафтахім» прыпыніў кантракты з расейскімі нафтавымі кампаніямі, Беларусь пачала ў кошт аплаты пошлінаў адбіраць расейскую нафту з нафтаправоду «Дружба». 8 студзеня Расея спыніла пастаўку нафты ў эўрапейскія краіны (у тым ліку ў [[Славаччына|Славаччыну]] і [[Вугоршчына|Вугоршчыну]]). 10 студзеня адбылася тэлефонная размова Аляксандра Лукашэнкі і Ўладзімера Пуціна, пасьля якой урад Беларусі скасаваў пошліны на транзыт нафты, і 11 студзеня пастаўкі праз нафтаправод «Дружба» ўзнавіліся. 12 студзеня [[Сяргей Сідорскі]] і [[Міхаіл Фрадкоў]] падпісалі пагадненьне «аб мерах па ўрэгуляваньні гандлёва-эканамічнага супрацоўніцтва ў галіне экспарту нафты і нафтапрадуктаў». Расейская экспартная пошліна на нафту засталася, аднак была зьніжаная з $180 да $53 за тону нафты (у 2007 року, з плаўным павелічэньнем у наступныя гады). Адначасна была дасягнутая дамоўленасьць аб захаваньні для Расеі бяскоштнай арэнды зямлі пад газаправодам Ямал-Эўропа і нафтапрадуктаправодам «Захад-Транснафтапрадукт», а таксама пра захаваньне нязьменных умоваў для расейскіх вайсковых аб’ектаў на тэрыторыі Беларусі (станцыя дальняй сувязі «Вялейка» і РЛС «Баранавічы» расейскай сыстэмы папярэджаньня пра ракетны напад). Падпісанае пагадненьне пра скасаваньне з боку Беларусі экспартных абмежаваньняў для расейскіх кампаніяў. 24 сакавіка 2007 року ў часе візыту ў Беларусь прэм’ер-міністра Расеі Міхаіла Фрадкова на паседжаньні ўраду Саюзнай дзяржавы быў падпісаны шэраг дакумэнтаў, у тым ліку гандлёва-эканамічнае пагадненьне між Беларусяй і Расеяй. 3 лютага 2009 году адбылося падпісаньне Пагадненьня «Аб сумеснай ахове зьнешняй мяжы Саюзнай дзяржавы ў паветранай прасторы і стварэньні Адзінай рэгіянальнай сыстэмы [[Супрацьпаветраная абарона|супрацьпаветранай абароны]]»<ref name="в"/>. 6 чэрвеня 2009 року распачалася так званая «[[малочная вайна]]», калі [[Расспажыўнагляд]] забараніў увоз шматлікіх відаў малочнай прадукцыі зь Беларусі з-за адсутнасьці адпаведнай дакумэнтацыі<ref>[https://web.archive.org/web/20120414183607/http://www.lenta.ru/story/milk/ ''«Молочная война» с Белоруссией] // Lenta.ru, июнь 2009</ref>. Шматлікія беларускія вытворцы малака абвясьцілі, што прайшли сэртыфікацию<ref>[https://web.archive.org/web/20180428011638/https://news.tut.by/economics/139905.html Вся экспортируемая продукция гомельских молочных заводов была сертифицирована в России] // TUT.BY, 14.06.2009</ref>. 11 чэрвеня Ўладзімер Пуцін паведаміў, што бакі дамовіліся па пытаньні паставак малака<ref>[http://lenta.ru/news/2009/06/11/milk/ Россия и Белоруссия договорились по поставкам молока] // Lenta.ru, 11.06.2009</ref>; тым ня меней, Аляксандар Лукашэнка ня ўзяў удзелу ў сэсіі [[АДКБ]] у Маскве 14 чэрвеня, патлумачыўшы гэта немэтазгоднасьцю абмеркаваньня пытаньняў вайскова-палітычнай бясьпекі ў часе непасрэднай пагрозы эканамічнай бясьпецы дзяржавы<ref>[https://web.archive.org/web/20180911044726/http://news.tut.by/politics/139882.html Президент Беларуси не видит смысла участвовать в московском саммите ОДКБ] // TUT.BY, 14.06.2009</ref>. Пры гэтым афіцыйны Менск абвясьціў, што прынятыя арганізацыяй рашэньні, у прыватнасьці, аб стварэньні [[Калектыўныя сілы апэратыўнага рэагаваньня|Калектыўных сілаў апэратыўнага рэагаваньня]], зьяўляюцца нядзейнымі<ref>[https://web.archive.org/web/20180911044710/http://news.tut.by/politics/139907.html Попов: Принятые решения вопреки позиции государства-члена ОДКБ нелегитимны] // TUT.BY, 14.06.2009</ref>. Толькі 17 чэрвеня [[Генадзь Анішчанка]] паведаміў пра спыненьне «малочнай вайны»<ref>{{Спасылка|дата публікацыі=17 чэрвеня 2009|url=http://www.lenta.ru/news/2009/06/17/milk/|загаловак=Россия и Белоруссия завершили «молочную войну»|выдавец=[[Lenta.ru]]|дата доступу=2010-08-14|archiveurl=http://www.webcitation.org/65brre759|archivedate=2012-02-21}}</ref>. 15 чэрвеня 2010 року на тле адмовы Беларусі падпісаць дакумэнты пра ўваходжаньне ў Мытны зьвяз з Расеяй Уладзімер Пуцін [[Газавы канфлікт 2010 году|выставіў Аляксандру Лукашэнку ўльтыматум]] — у пяцідзённы тэрмін разьлічыцца за пастаўкі газу. У 2010 року Беларусь працягвала плаціць за газ па цане 2009 року — 150$ за 1 тысячу кубамэтраў, у той час як паводле расейскага боку фактычная сярэдняя цана газу складала 174$ за 1 тыс. кубамэтраў. «Газпрам» патрабаваў вярнуць розьніцу ў цане, аднак бакі ня здолелі дамовіцца пра аплату<ref>{{Навіна|аўтар = Мікола Бугай, Аляксей Арэшка.|імя = |прозьвішча = |загаловак = Масква пагражае ад панядзелка перакрыць газ для Беларусі|спасылка = https://nn.by/?c=ar&i=40000|выдавец = [[Наша Ніва]]|дата публікацыі = 20 чэрвеня 2010|дата доступу = 19 красавіка 2018|мова = |копія = |дата копіі = }}</ref>, і 21 чэрвеня «Газпрам» зьменшыў аб’ёмы пастаўкі газу на 15 %, а наступнага дня — на 30 %. У гэты ж дзень беларускі бок абвінаваціў Расею ў запазычанасьці па аплаце транзыту газу праз уласную тэрыторыю і цалкам спыніў ягоны транзыт<ref>{{Спасылка|аўтар = |імя = |прозьвішча = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 22 чэрвеня 2010|url = http://www.belarus.by/by/press-center/news/alukashenka-rasparadzsja-perakryts-tranzt-rasjskaga-gazu-praz-belarus_i_1169.html|загаловак = А. Лукашэнка распарадзіўся перакрыць транзіт расійскага газу праз Беларусь|фармат = |назва праекту = Галоўныя навіны|выдавец = Афіцыйны сайт Рэспублікі Беларусі|дата доступу = 19 красавіка 2018|мова = |копія = |дата копіі = |камэнтар = }}</ref>. 23 чэрвеня пастаўкі газу ў Беларусь былі скарочаныя на 60 %. [[Уладзімер Сямашка]] паведаміў, што Беларусь цалкам сплаціла доўг за пастаўкі, і з 24 чэрвеня «Газпрам» вярнуў пастаўкі газу да ранейшага аб’ёму. У гэты ж дзень «Газпрам» аплаціў беларускаму боку $228 млн за транзыт газу<ref>{{Навіна|аўтар = |імя = |прозьвішча = |загаловак = «Газпром» аплаціў $228 млн. за транзыт газу|спасылка = https://nn.by/?c=ar&i=40179|выдавец = [[Наша Ніва]]|дата публікацыі = 24 чэрвеня 2010|дата доступу = 19 красавіка 2018|мова = |копія = |дата копіі = }}</ref>. У ліпені 2010 року пачаў дзейнічаць [[Мытны зьвяз Беларусі, Казахстана і Расеі]]<ref>[https://web.archive.org/web/20131110185923/http://www.interfax.ru/business/txt.asp?id=144018 «Союз трех»: Белоруссия сдалась] // Интерфакс, 5 июля 2010</ref>. 15 сакавіка 2011 году ў Менску ўрады Беларусі і Расеі заключылі Пагадненьне «Аб супрацы ў будаўніцтве на тэрыторыі Рэспублікі Беларусь атамнай электрастанцыі». Пагадненьне прадугледжвала будаўніцтва [[Беларуская АЭС|Беларускай АЭС]] з 2-х энэргаблокаў агульнай магутнасьцю да 2400 мэгават на [[Астравец]]кай пляцоўцы ў Гарадзенскай вобласьці. Галоўным падраднікам прызначалася ЗАТ «[[Атамбудэкспарт]]». Для ўзьвядзеньня абралі праект «[[АЭС-2006]]»<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Супраца ў ядзернай энэргетыцы|спасылка=https://belarus.mid.ru/ru/countries/bilateral-relations/cooperation-in-the-field-of-nuclear-energy/|выдавец=Амбасада Беларусі ў Расеі|мова=ru|дата публікацыі=2021|дата доступу=23 лютага 2021}}</ref>. У красавіку 2011 Беларусь адклікала з [[Эканамічны суд СНД|Эканамічнага суду СНД]] пазоў супраць Расеі аб зысканьні пошлінаў за нафтапрадукты<ref>[http://www.polit.ru/news/2011/04/20/isk.html Белоруссия отозвала из Экономического суда СНГ свой иск против России] // Полит.ру, 2011</ref>. Новае абвастрэньне гандлёвых супярэчнасьцей між Беларусяй і Расеяй адбылося ў пачатку сьнежня 2014 року, калі Расея ўвяла забарону на пастаўкі мясных прадуктаў зь некаторых прадпрыемстваў Беларусі з-за [[рээкспарт]]у [[Расейскае харчовае эмбарга (з 2014)|забароненай прадукцыі Эўразьвязу]] (пазьней пастаўкі былі ўзноўленыя)<ref>[http://news.rambler.ru/28324845/ Россия сняла запрет на поставки мясной продукции с трех предприятий Белоруссии] // Газета. Ru, 12 дек 2014</ref>. У канцы 2016 року пачалася новая «малочная вайна». 7 сьнежня Рассельгаснагляд забараніў пастаўкі ў Расею малочнай прадукцыі зь пяці прадпрыемстваў Беларусі і ўвёў фітасанітарны рэжым на ўвоз прадукцыі расьлінаводзтва празь Беларусь зь іншых дзяржаваў<ref>[http://www.ntv.ru/novosti/1579580/ Россельхознадзор запретил ввоз молочной продукции 5 белорусских предприятий] // НТВ, 2 дек. 2016</ref>. У красавіку 2017 Рассельгаснагляд праверыў 18 беларускіх прадпрыемстваў, пасьля чаго з 19 траўня забараніў пастаўкі ў Расею прадукцыі шэрагу прадпрыемстваў па выпуску масла, сухога малака і сыроў<ref>[https://ria.ru/economy/20170519/1494619135.html Россия ограничила поставки молочной продукции из Белоруссии]</ref>. 20 кастрычніка 2021 году ў Маскве міністры абароны Беларусі і Расеі [[Віктар Хрэнін]] і [[Сяргей Шайгу]] падпісалі дакумэнт аб працягу на 25 гадоў тэрміну дзеяньня Пагадненьняў аб разьмяшчэньні ў Беларусі 43-га вузла сувязі [[Вайскова-марскі флёт Расеі|Вайскова-марскога флёту Расеі]] «Вялейка» і радыёлякацыйнай станцыі ў Баранавічах<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Пагадненьні аб разьмяшчэньні ў Беларусі двух вайсковых аб'ектаў Расеі падоўжаны на 25 гадоў|спасылка=https://m.nashaniva.com/articles/280229/|выдавец=Партал «[[Наша ніва]]»|дата публікацыі=8 лістапада 2021|дата доступу=8 лістапада 2021}}</ref>. === Беларускія амбасадары === * [[Віктар Даніленка]] (27 студзеня 1993 — 5 сьнежня 1997) * [[Уладзімер Грыгор’еў]] (18 студзеня 1998 — 4 жніўня 2006) * [[Васіль Далгалёў]] (4 жніўня 2006 — 8 лістапада 2011) * [[Андрэй Кабякоў]] (7 сьнежня 2011 — 27 жніўня 2012) * [[Ігар Петрышэнка]] (10 верасьня 2012 — 18 жніўня 2018) * [[Уладзімер Сямашка]] (ад 13 лістапада 2018 году)<ref name="г"/> === Расейскія амбасадары === * [[Ігар Сапрыкін]] (1992—1996) * [[Валеры Лашчынін]] (1996—1999) * [[Вячаслаў Даўгоў]] (1999—2002) * [[Аляксандар Блахін]] (2002—2005) * [[Зьміцер Аяцкаў]] (2005—2005) * [[Аляксандар Сурыкаў]] (2006—2018) * [[Міхаіл Бабіч]] (2018—2019) * [[Зьміцер Мезенцаў]] (з 2019-га) == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Вонкавыя спасылкі == * {{Навіна|аўтар=|загаловак=Электронны зварот|спасылка=http://embassybel.ru/one-window/ask-question/|выдавец=[[Амбасада Беларусі ў Расеі]]|мова=ru|дата публікацыі=2021|дата доступу=23 лютага 2021}} ** [http://russia.head.by/be/embassy/regions/smolensk/ Аддзяленьне ў Смаленску]{{Недаступная спасылка|date=June 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} ** [https://web.archive.org/web/20210127041134/http://embassybel.ru/news/ Навіны]{{ref-ru}} ** [http://russia.head.by/ru/bilateral_relations/associations/org/ Сьпіс грамадзкіх аб’яднаньняў]{{Недаступная спасылка|date=June 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} ** [https://web.archive.org/web/20210303214654/http://embassybel.ru/consular-questions/tarifs/ Стаўкі консульскіх збораў] * {{Навіна|аўтар=|загаловак=Навіны|спасылка=https://belarus.mid.ru/ru/press-centre/news/|выдавец=[[Амбасада Расеі ў Беларусі]]|мова=ru|дата публікацыі=2021|дата доступу=23 лютага 2021}} * [https://brest.mid.ru/ru/ Генэральнае консульства Расеі ў Берасьці]{{ref-ru}} {{Амбасадары Беларусі ў Расеі}} {{Міжнародныя стасункі Беларусі}} [[Катэгорыя:Беларуска-расейскія стасункі| ]] 3awocuaf1vjdkankqogs1mqd8pi9g88 Ордэн «Народны Герой Украіны» 0 193289 2330748 2316016 2022-07-31T10:45:49Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{ня блытаць|Герой Украіны|Званьнем «Герой Украіны»|найвышэйшаю дзяржаўнаю ўзнагародаю Ўкраіны}} {{Узнагарода |Назва = Народны Герой Украіны |Выява = |Выява стужкі = |Выява 2 бок = |Выява стужкі 2 бок = |Выява 3 бок = |Выява стужкі 3 бок = |Памер выявы = |Памер стужкі = |Арыгінальная назва = |Дэвіз = |Краіна = {{UKR}} |Тып = Ордэн |Каму ўручаецца = грамадзянам Украіны, замежнікам ды асобам без грамадзянства |Падставы ўзнагароджаньня = барацьба за захаваньне ўкраінскае дзяржавы |Статус = Уручаецца |Парамэтры = [[срэбра]] |Дата ўстановы = 2015 |Першае ўзнагароджаньне = 4 чэрвеня 2015 року |Апошняе ўзнагароджаньне = |Колькасьць = |Старэйшая ўзнагарода = |Малодшая ўзнагарода = |Адпавядае = }} Ордэн «'''Народны Герой Украіны'''» ({{мова-uk|Народний Герой України}})&nbsp;— украінская недзяржаўная ўзнагарода, уведзеная ў 2015 годзе з ініцыятывы калекцыянэра антыкварыяту ды валянтэра Андрэя Боечка ды ювэліра Дзьмітра Шчарбакова<ref>[http://fakty.ua/198809-andrej-boechko-serebro-dlya-iz.. Андрей Боечко: «Серебро для изготовления орденов нам присылают со всего мира»]{{Недаступная спасылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. == Гісторыя == Аўтары ідэі ордэна Андрэй Боечка ды Дзьмітро Шчарбакоў яшчэ зь вясны 2014 року рабілі для майданаўцаў, а пасьля для вацскоўцаў срэбраныя падвескі-абярэгі (якіх, па іх дадзеных, вырабілі 5700 штук)<ref name=asn_2016/><ref name=dt_2015/>. Увосені 2014, улічваючы недастатковую ўвагу дзяржавы да ўзнагароджаньня вайскоўцаў, яны вырашылі заснаваць новую ўзнагароду<ref name=dt_2015/><ref name=censor_2015/><ref name=ukurier_2016/>, і ў лютым 2015 Боечка паведаміў пра выраб першых 100 экзэмпляраў<ref name=galinfo_2015_02/><ref name=Boiechko_2015/>. У «Фэйсбуцы» была запушчаная апытанка наконт кандыдатах у гонар і па стане на лістапад 2014 яго ўдзельнікі вылучылі каля тысячы чалавек, а па стане на чэрвень 2015&nbsp;— каля 2 тысячаў<ref name=censor_2015/>. На заклік здаваць срэбоа для ордэнаў станом на той час адгукнуліся понад 300 людзей з 16 коаінаў<ref name=censor_2015/>. Першая цырымонія ўзнагароджаньня адбылася 4 чэрвеня 2015 ў [[Сафійскі сабор (Кіеў)|Сафійскім саборы]]; тады былі адзначаныя 23 асобы<ref name=ukurier_2016/><ref name=hromadskeradio_2016/>. Пасьля 4-е&nbsp;— 5-е цырымоніі праект набраў значную папулярнасьць<ref name=24tv_2015_11/>. Узнагароджаньні адбываюцца раз на адзін-два месяцы<ref name=hromadskeradio_2016/><ref name=vin_gov_ua_2017/>. Станам на жнівень 2017 (за 24 цырымоніі ўзнагароджаньня) адзнаку атрымалі 338 асобаў<ref name=vin_gov_ua_2017/>. == Пра ўзнагароду == Ёсьць два варыянты ўзнагароды: з чырвона-чорнаю стужкаю на калодцы&nbsp;— для ваяроў, якія са зброяю ў руках ахоўвалі ўкраінскую зямлю, а з жоўта-блакітнаю стужкаю&nbsp;— для [[Валянтэрскі рух дапамогі ўкраінскім вайскоўцам|валянтэраў]] ды мэдыкаў. Ордэн выраблены з срэбра 925 пробы; кожная ўзнагарода мае індывідуальны нумар ды элемэнты аховы. Да камплекта ўваходзяць сам ордэн, пасьведчаньне, памятная манэта ды картка банка «[[Глобус (банк)|Ґлобус]]» з тысячаю грывень<ref name=asn_2016/><ref name=globusbank_2015_2016/>. Ордэны робяць зь ператопленых срэбраных рэчаў, сабраных ва ўсіх жадаючых<ref name=asn_2016/><ref name=dt_2015/>. У прыватнасьці, украінскі баксэр [[Вячаслаў Узэлкоў]] перадаў на ордэн сваю срэбраную мэдаль, якую атрымаў на [[Чэмпіянат Эўропы па боксе 2002|Чэмпіянаце Эўропы па боксе 2002 року]]<ref>{{YouTube|SPvEKc4M6MY|У Тарнопалі зьбіраюць паломаныя або непатрэбныя срэбраныя вырабы на ордэны «Народны герой Украіны»|logo=1}} // Далякампанія TV-4, 8 лютага 2016.</ref><ref>{{Спасылка|url=http://vn.20minut.ua/dopomogha-armiyi/malenkaya-vinni..|назва праекту=20minut.ua|дата публікацыі=21.06.2016|загаловак=Маленькая винничанка собрала 450г серебра и 2600 гривен на ордена АТО|мова=ru}}</ref>. Прапанаваць кандыдатуру на ўзнагароджаньне можа кожны на старонцы ордэну ў [[Facebook]]; у прадстаўленьні павінен быць апісаны гераічны ўчынак кандыдата. Ўзнагародная Рада правярае інфармацыю й прымае канчатковае рашэньне<ref name=24tv_2015_11/>. Ордэн ёсьць адною з самых вядомых украінскіх недзяржаўных узнагародаў<ref name=24tv_2015_11/>. Існуюць адзнакі як найпапулярнейшае<ref name=ukrinform_2017/>, найганаровейшае<ref name=sorada_2016/> ці адной з найганаровейшых<ref name=ztv_2017/><ref name=tribuna_2016/> узнагародаў ва Ўкраіне, па меншай меры недзяржаўных<ref name=na_mil_2016/><ref name=koda_2017_04/><ref name=interfax_2017/><ref name=depo_2017_09/><ref name=unn_2017_04/>. == Узнагародная рада == Першаснае вылучэньне й абмеркаваньне кандыдатаў на ўзнагароджаньне адбываецца з удзелам усіх ахвотных у [[Facebook]], пасьля чаго кандыдатуру разглядае ўзнагародная рада. Яна складаецца зь вядомых вайскоўцаў, валянтэраў, мэдыкаў, журналістаў і г.д.<ref name=24tv_2015_11/><ref name=globusbank_2015_2016/>. Пачаткова месцы ў радзе былі прапанаваныя людзям, якіх часьцей за ўсё прапаноўвалі да ўзнагароджаньня<ref name=censor_2015/>, а ў сакавіку 2017 была створаная [[грамадская арганізацыя|грамадская арґанізацыя]] «Народны герой Украіны», у якую ўваходзяць выключна ўзнагароджаныя гэтым ордэнам і якая мусіць выбіраць ўзнагародную раду<ref name=novynarnia_2017_03/>. У першы склад рады ўвайшлі 15 асобаў, у прыватнасьці вядомыя вайскоўцы [[Яўген Жукаў]], [[Паўло Розлач]], [[Аміна Акуева]], Уладзімер Шумейка, валянтэры [[Рыгор Тука]] з «[[Народны тыл|Народнага тылу]]», Марына Камарова ды Дар’я Баталова з «[[Армія SOS|Арміі SOS]]», Паўло Кашчук з [[Combat-UA]]<ref name=dt_2015/>. Імёны некаторых чальцоў рады не агучваюцца ў сувязі зь іх вайсковаю службаю<ref name=censor_2015/>. Сярод чальцоў рады былі альбо ёсьць танкіст [[Яўген Мэжэвікін]], валянтэры [[Лілія Болбат]], [[Уладзімер Галаднюк]], [[Іван Зьвягін]], журналісты [[Юры Бутусаў]] ды [[Зьміцер Лазуткін]]<ref name=hromadskeradio_2016/><ref name=Komarova_2015/>. Колькасьць чальцоў рады нясталая; у некаторыя часы ў ёй было 10<ref name=censor_2015/><ref name=hromadskeradio_2016/><ref name=ukrinform_2017/> ды 12<ref name=asn_2016/> асобаў. Старшынём рады стаў (і па стане на 2017 рок застаецца) [[Рыгор Тука]]<ref name=svetlovodsk_2017/>. == Пастанова пра адзнаку == === Агульнае палажэньне === * Ордэн «Народны Герой Украіны» ёсьць адзнакаю народу Ўкраіны. * Ордэн «Народны Герой Украіны» ўручаецца грамадзянам Украіны, а таксама грамадзянам замежных дзяржаваў, за выдатныя заслугі ў ахове незалежнасьці Ўкраіны і валянтэрскай дапамогі ўзброеным сілам. * Ордэн налічвае адну ступень і дзьве намінацыі. * Узнагароджаныя Ордэнам «Народны Герой Украіны» набываюць ганаровае званьне «Народны Герой Украіны». * Ордэн «Народны Герой Украіны» мае форму трызуба з накладзеным па цэнтры паднятым мячом, падвешанага да ордэнскае ліштвы. * Палоска на ордэнскай ліштвы мае чырвона-чорны колер для ўзнагароджаных падчас вайсковых дзеяньняў, ды жоўта-блакітны за валянтэрскую дзейнасьць. * У камплект узнагароды ўваходзіць таксама знак ордэна, пасьведчаньне аб узнагароджаньні ды банкаўская картка. * Пазбаўленьне Ордэна «Народны Герой Украіны» можа быць ажыцьцяўленае Ўзнагароднаю Радаю за дзеяньні, накіраваныя супраць Дзяржавы Ўкраіна і яе народу. === Парадак прадстаўленьня да ўзнагароджаньня Ордэнам «Народны Герой Украіны» === * Хадайніцтва аб узнагароджаньні Ордэнам «Народны Герой Украіны» парушаюць перам Старшынём Узнагароднае Рады чальцы Ўзнагароднае Рады, камандзіры вайсковых падрозьдзелаў і кіраўнікі валянтэрскіх арґанізацыяў. Вылучэньне кандыдатураў ажыцьцяўляецца галосна. * У прадстаўленьні пазначаюцца пэўныя заслугі асобы, якія сталі падставаю для распачынаньня хадайніцтва аб узнагароджаньні. * Канчатковае рашэньне аб узнагароджаньні асобы, што прадстаўлена да адзначэньня прымае Старшыня Ўзнагароднае Рады. Ён таксама можа асабіста ініцыяваць узнагароджаньне. === Парадак уручэньня Ордэна «Народны Герой Украіны» === * Уручэньне Ордэна «Народны Герой Украіны» праводзіцца ў абстаноўцы ўрачыстасьці й галоснасьці. * Ганаровую ўзнагароду ўручае, як правіла, Старшыня Ўзнагароднае Рады. * Па даручэньні Старшыні Ўзнагароднае Рады ганаровую ўзнагароду могуць уручаць сябры Ўзнагароднае Рады або Камандзір вайскоўцаў падрозьдзелаў ды кіраўнікі валянтэрскіх арґанізацыяў. * Узнагароджанаму Ордэнам «Народны Герой Украіны» уручаецца знак адрозьненьня й грамата. * Знак Ордэна «Народны Герой Украіны» носіцца на грудзях зьлева. === Парадак захоўваньня Ордэна «Народны Герой Украіны» === * Узнагародныя знакі Ордэна «Народны Герой Украіны» ды пасьведчаньні захоўваюцца ў Узнагароднай Рады. * У выпадку ўзнагароджаньня асобы Ордэнам «Народны Герой Украіны» знак ды пасьведчаньне захоўваюцца ў гэтай асобы. * У выпадку страты (псуты) знака ды пасьведчаньня дублікаты, як правіла, не выдаюцца. Яны могуць быць выдадзеныя, як выключэньне, пры ўмове, што ўзнагароджаны ня змог прадухіліць страты (псуты) знакаў ды дакумэнтаў, згодна з рашэньнем Узнагароднае Рады за сродкі ўзнагароджанага або безкаштоўна. * Пасьля сьмерці ўзнагароджанага Ордэнам «Народны Герой Украіны» знакі, ліштвы ды пасьведчаньні застаюцца ў сям’і памерлага. * Узнагародныя знакі, ліштвы ды пасьведчаньні Ордэна «Народны Герой Украіны», што належаць асобе, пазбаўленаму Ордэна, падлягаюць вяртаньню ва Ўзнагародную Раду. === Мастацка-кампазыцыйнае і духоўна-сутнаснае апісаньне ордэна «Народны Герой Украіны» === [[Файл:Narodnyy Heroy Ukrayiny, Ukrposhta, 2016.jpg|300пкс|міні|7 траўня 2016 року [[Укрпошта|Ўкрпошта]] правяла ўрачыстае спэцгашэньне адмысловым паштовым штэмпелем на капэртах з маркаю, на якой намаляваныя партрэты кавалераў ордэна «Народны Герой Украіны» фатоґрафа Рамана Мікалаева.]] * У аснову мастацкай канструкцыі і стылю выкананьня Ордэна «Народны Герой Украіны» ускладзеныя дасканала вывучаныя археолагамі, культуролагамі і мастакамі нашых аб’яднаньняў каноны праўдзіва праваслаўных малюнкаў і сэнсаў часоў Кіеўскае Русі, Украінскае Гетманскае эпохі ды Ўкраінскае Народнае Рэспублікі. * Ордэн «Народны Герой Украіны» мае форму гербавага знака Сьвятога князя Ўладзімера Вялікага ў форме трызуба&nbsp;— сымбалу дзяржаўнасьці ды незалежнасьці Ўкраіны; па цэнтру накладзены меч лязом уверх&nbsp;— сымбал вайсковае доблесьці. Адрозьненьне падвешаная да ордэнскае ліштвы. * Знак ордэна мае памер 50&nbsp;мм, выраблены з срэбра. На зваротным пляскатым баку нагруднага знаку нанесеныя знакі арґанізацыяў, якія заснавалі адрозьненьне, ды выґраваны парадкавы нумар. * Стужка Ордэна «Народны Герой Украіны» мае памер 15&nbsp;мм вэртыкальна і 28&nbsp;мм гарызантальна. Стужка ўскладзеная на мэталічную плястыну з шпількаю. Палоска мае чырвона-чорны (для вайскоўцаў) або жоўта-блакітны (для валянтэраў, цывільных) колер. Стужка адрозьненьня шаўковая муаровая. * З дапамогаю пярсьцёнка з вушкам знак Ордэна злучаецца з прастакутнаю калодкаю. На адваротным баку калодкі ёсьць зашпілька для мацаваньня нагруднага знаку да адзеньня.<ref>[https://www.facebook.com/TPOBukArt/posts/467858233363607:0 ПАЛАЖЭНЬНЕ ПРА ОРДЭН «НАРОДНЫ ГЕРОЙ УКРАІНЫ»]</ref>. == Узнагароджаньне ордэнам «Народны Герой Украіны» == {| class="wikitable" |- ! style="width:2%;" | # ! style="width:7%;" | Дата ! style="width:25%;" | Месца ! style="width:66%;" | Узнагароджаныя |- |----- |colspan="4"| === 2015 === |----- |- | 1 || 4 чэрвеня || [[Кіеў]], [[Нацыянальна запаведнік «Соф’я Кіеўская»]] || Першыя ўзнагароды атрымалі 21<ref>спачатку паведамлялась аб 22-х украінцаў</ref> украінец: воіны, мэдыкі, валянтэры ды каплан. Першая ўзнагарода ўручаная [[Баі за Данецкі аэрапорт|ахоўніку Данецкага аэрапорту]], кулямётніку 90-га штурмавога батальёну [[Ігар Бранавіцкі|Ігару Бранавіцкаму]] (пасьмяротна)<ref>[http://censor.net.ua/photo_news/338853/22_velikih_ukraintsa_udostoilis_zvaniya_narodnyyi_geroyi_ukrainy_sredi_nih_izvestnye_voiny_mediki_i 21 великий украинец удостоился звания «Народный Герой Украины»: среди них известные воины, медики и волонтеры. СПИСОК+ФОТО]{{ref-ru}}</ref>. |- | 3 || 23 чэрвеня || [[Львоў]], [[Палац Сапег]] || Народнаю адзнакаю былі адмечаныя 20 людзей: 13 вайскоўцаў ды 7 валянтэраў<ref>[http://portal.lviv.ua/news/2015/06/23/u-lvovi-nagorodili-narodnih-geroyiv-ukrayini У Львове ўзнагарадзілі Народных герояў Украіны&nbsp;// «Львоўскі партал», 23 чэрвеня 2015]<br/>[http://zaxid.net/news/showNews.do?u_lvovi_13_viyskovih_ta_7_volonteriv_otrimali_orden_narodniy_geroy_ukrayini&objectId=1355953 У Львове 13 вайскоўцаў ды 7 валянтэраў атрымалі ордэн «Народны герой Украіны»]&nbsp;// «[[Zaxid.net]]», 23 чэрвеня 2015<br/>[https://www.youtube.com/watch?v=SAK5qrPQjZc Народны Герой Украіны. Львоў]&nbsp;// YouTube, «Наш Львоў», 19 кастрычніка 2015</ref>. |- | 4 || 5 ліпеня || Траса [[Краматорск]]—[[Славянск]] || На адкрыцьці мэмарыяла загінулым украінскім ваярам «У памяць аб боі 4 ліпеня 2014&nbsp;р., падчас якога байцы 25 АПДБр ды спэцпадрозьдзелу МУС гераічна спынілі прарыў бронекалёны ворага» ўзнагароду атрымалі вайскоўцы ды валянтэры. Памятны знак зьявіўся на месцы былога блёкпаста да ўгодкаў вызваленьня ад баевікоў Славянску ды Краматорску<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=K5peICgcyhg Церемонія нагородження визволителів Краматорська орденом «Народний Герой України»&nbsp;// Студия «Наш дом», 5 ліпеня 2015]<br/>[https://web.archive.org/web/20150725105554/http://viysko.com.ua/news/do-richny-tsi-zvil-nennya-vid-bojovy-kiv-mizh-slov-yans-kom-i-kramators-kom-vidkry-ly-pam-yatny-k-zagy-bly-m-ukrayins-ky-m-voyinam/ До річниці звільнення від бойовиків між Слов'янськом і Краматорськом відкрили пам'ятник загиблим українським ваярам&nbsp;// «Військо України», 6 ліпеня 2015]</ref>. |- | 5 || 15 ліпеня || [[Дняпро (горад)|Дняпро]], [[Палац Студэнтаў ДНУ]] || Усяго было ўручана 18 (20) ордэнаў: 13 (14)&nbsp;— вайскоўцам, 3 (4)&nbsp;— мэдыкам і 2&nbsp;— валянтэрам. Байца 3-е роты 93-е брыґады Аляксандра Масулэгу ўзнагарадзілі ў [[Абласная клінічная лякарня імя Мечнікова (Дніпро)|лякарні Мечнікова]]&nbsp;— у чэрвені ён атрымаў цяжкую аскепкавую рану жывата й нагі ды перанес некалькі складаных апэрацыяў<ref>[http://www.globusbank.com.ua/uk/bank_globus_prodolzhaet_podderzhivat_proekt.html Банк «ҐЛОБУС» працягвае падтрымліваць праект "Ордэн «Народны Герой Украіны»&nbsp;// ПАТ «КБ „ГЛОБУС“», 15 ліпеня 2015]<br/>[https://www.youtube.com/watch?v=xzY_rG6_B98 Двадцять орденів «Народны герой Украіны» вручили в Дніпрі&nbsp;// «Громадське ТБ Дніпро», 16 ліпеня 2015]<br/>[https://web.archive.org/web/20150724162223/http://9-channel.com/u-dnipropetrovsku-vruchili-18-ordeniv-narodniy-geroy-ukrayini-00090344.html У Дніпропетровську вручили 18 орденів «Народний Герой України»&nbsp;// «9 канал», 16 ліпеня 2015]<br/>[https://www.youtube.com/watch?v=TPEujTzJTzE У Дніпропетровську вручили нагороди «Народны герой Украіны»&nbsp;// «ТСН», 16 ліпеня 2015]</ref>. |- | 6 || 23 ліпеня || [[Харкаў]] || 18 узнагародаў атрымалі 9 байцоў Узброеных Сілаў і добраахвотных батальёнаў (5 зь іх&nbsp;— пасьмяротна) ды 9 валянтэраў і арґанізацыяў, якія актыўна дапамагалі на перадавой<ref>[http://uanews.kharkiv.ua/society/2015/07/24/96684.html Народна нагорода народним героям України. У Харкові вручили срібні Ордена волонтерам, мэдыкам і військовим&nbsp;// «Стрічка новин Харкова», 24 ліпеня 2015]<br/>[http://www.objectiv.tv/240715/116650.html В Харькове наградили 18 военных и волонтеров орденом «Народный герой Украины»&nbsp;// Медиа группа «Объектив», 24 ліпеня 2015]{{ref-ru}}</ref>. |- | 7 || 2 жніўня || [[Вайна на Данбасе|Лінія фронту]] ([[Славянск]], [[Старабельск]]), [[Харкаў]] || 14 ваяроў (1 пасьмяротна) з [[95-я асобная аэрамабільная брыгада (Украіна)|95-е]], [[80-я асобная дэсантна-штурмавая брыгада (Украіна)|80-е]] ды [[25-я асобная паветрана-дэсантная брыгада (Украіна)|25-е]] брыґадаў, [[8-ы полк апэратыўнага прызначэньня (НГУ)|8-га полку спэцпрызначэньня]] атрымалі ўзнагародную адзнаку за храбрасьць і гераізм у барацьбе з ворагам Украіны<ref>[https://www.facebook.com/photo.php?fbid=847914625284776 Другого жніўня на передовій лінії фронту…]&nbsp;// Олег Яницький, 31 ліпеня 2015<br/>[http://tuka.com.ua/nahorodzhennia-ordenom-narodnyi-heroi-ukrainy/ Нагородження орденом «Народний Герой України»]&nbsp;// Георгій Тука, 2 жніўня 2015<br/>[http://photo.ukrinform.ua/ukr/current/photo.php?id=717199 Бійцям 95-ї бригади вручили ордени «Народны герой Украіны»]{{Недаступная спасылка|date=May 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&nbsp;// «[[Укрінформ]]», 2 жніўня 2015</ref>. |- | 8 || 29 жніўня || [[Кіеў]], вайскова-партыятычны праект «Храбрыя сэрцы» || Узнагароджаны пасьмяротна капітан [[Аляксандар Лаўрэнка]]&nbsp;— камандзір 1-е танкавае роты танкавага батальёна, [[93-я асобная мэханізаваная брыгада (Украіна)|93-я брыґада]]. Узнагарода ўручаная камбату ды сябру Аляксандра Зьміцеру Кашчанку ў прамым этэры праґрамы «Храбрыя сэрцы. Танкісты» на тэлеканале «[[2+2]]»<ref>{{YouTube|-A8K3wGxz6k|Капітан Олександр Лавренко нагороджений Орденом Народний Герой України|logo=1}}, 18 кастрычніка 2015</ref>. |- | 9 || 19 верасьня || [[Жытомір]] || Былі ўручаныя 15 ордэнаў&nbsp;— 13 вайскоўцам ды добраахвотцам (адзін зь іх пасьмяротна ды адзін зьнікламу бязь вестак), а таксама 2 валянтэрам<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=QFjnDmqiP70 У Житомирі вручили нагороди «Народны герой Украіны»]&nbsp;// «Житомир.info&nbsp;| Новости Житомира», 19 верасьня 2015<br/>[https://www.youtube.com/watch?v=rRyq0Qpo-Os 18 волонтерських нагород знайшли своїх героїв у Житомирі]&nbsp;// «5 канал», 19 верасьня 2015<br/>[https://archive.today/20160216142757/http://reporter.zt.ua/news/18427-u-zhytomyri-voinam-vruchyly-ordeny-narodnyi-heroi-ukrainy-foto У Житомирі ваярам вручили ордени «Народны герой Украіны»]&nbsp;// «Репортер Житомира», 21 верасьня 2015</ref>. |- | 10 || 13 кастрычніка || [[Адэса]], [[Адэскі нацыянальны акадэмічны тэатар опэры ды балету]] || Народную адзнаку атрымалі 15 ахоўцаў Украіны: 10 вайскоўцаў ды добраахвотнікаў (адзін зь іх пасьмяротна), лекар, каплан, валянтэр ды ґрупа журналістаў, а таксама грамадзкі дзеяч [[Мустафа Джэмілеў]]<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=7g1IY2mDkJ0 В Одесі вручили ордэн «Народны герой Украіны»]&nbsp;// «Громадське ТБ Одеси», 13 кастрычніка 2015<br/>[https://www.youtube.com/watch?v=LCZfPaYYPGA В Одесі вручили нагороди «Народний Герой України»]&nbsp;// «5 канал», 13 кастрычніка 2015<br/>[https://www.youtube.com/watch?v=wUeA0Wahtu8 Орденом «Народний Герой України» пасьмяротна нагороджено десятника «ПС» Одеси Ігоря Іванова]&nbsp;// YouTube, djdansky, 13 кастрычніка 2015<br/>[http://censor.net.ua/photo_news/356306/v_odesse_orden_narodnyyi_geroyi_ukrainy_vruchili_12_voinam_i_5_grajdanskim_srajatsya_za_kajdyyi_kusochek В Одессе ордэн «Народный герой Украины» вручили 12 воинам и 5 гражданским: «Сражаться за каждый кусочек своей земли»]&nbsp;// «[[Цензор.НЕТ]]», 15 кастрычніка 2015 {{ref-ru}}</ref>. |- | 11 || 19 лістапада || [[Чангар]] || На гэты раз узнагароду атрымалі 8 асобаў: 5 ваяроў, грамадзкі дзеяч, валянтэр ды мэдык<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=9NeWAkebjKc На Чонгарі відбулося нагородження орденом «Народний Герой України»]&nbsp;// «5 канал», 19 лістапада 2015<br/>[http://censor.net.ua/photo_news/361531/tseremoniya_vrucheniya_ordena_narodnyyi_geroyi_ukrainy_proshla_v_chongare_iz_devyati_predstavlennyh Церемония вручения ордена Народный Герой Украины прошла в Чонгаре: из девяти представленных Героев&nbsp;— четверо награждены пасьмяротна]&nbsp;// «[[Цензор.НЕТ]]», 20 лістапада 2015 {{ref-ru}}</ref>. |- |----- |colspan="4"| === 2016 === |----- |- | 12 || 15 студзеня || [[Тарнопаль]], [[Тарнопальскі акадэмічны абласны драматычны тэатар ім. Т. Р. Шаўчэнка]] || Узнагароджана 13 асобаў&nbsp;— 8 вайскоўцаў і добраахвотцаў (4 зь іх пасьмяротна), 2 журналісты, мэдык, сьвятар ды валянтэрская арґанізацыя<ref>[https://web.archive.org/web/20160216050734/http://teren.in.ua/article/u_ternopoli_nahorodyat_narodnykh_heroyiv_ukrayiny_spysok У Тернополі нагородять Народних Героїв України (список)]&nbsp;// «Терен», 3 студзеня 2016</ref><ref>{{YouTube|PSuoFPs33l4|Народний Герой України|logo=1}}, «Телекомпанія TV-4», 15 студзеня 2016</ref>. |- | 13 || 10 лютага || [[Палтава]], [[Палтаўскі акадэмічны абласны ўкраінскі музычна-драматычны тэатар імя Міколы Гогаля]] || Узнагароджана 16 асобаў&nbsp;— 9 вайскоўцаў (5 зь іх пасьмяротна), 5 валянтэраў, мэдык ды каплан<ref>[http://podrobnosti.ua/2088848-v-poltav-nagorodili-20-narodnih-gerov-ukrani.html В Полтаві узнагарадзілі 20 народних героїв України&nbsp;// «Подробности», 10 лютага 2015]<br/>[https://web.archive.org/web/20160311045721/http://kolo.poltava.ua/reaktsiya-gromadi/narodnih-geroyiv-ukrayini-nagorodili-u-poltavi-fotoreportazh-30538.html Народних Героїв України узнагарадзілі у Полтаві&nbsp;// «Коло», 10 лютага 2015]<br/>[http://tribuna.pl.ua/news/u-poltavi-nagorodili-ordenom-narodnih-geroyiv-ukrayini/ У Полтаві узнагарадзілі орденом Народних Героїв України&nbsp;// «Трибуна», 10 лютага 2015]{{Недаступная спасылка|date=February 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}<br/>[http://poltava.to/news/37225/ У Полтаві відбулось нагородження орденом «Народний Герой України»&nbsp;// «Полтавщина», 10 лютага 2015]<br/>[https://web.archive.org/web/20160303130205/http://vpoltave.info/post/43970-u-poltavi-nagorodili-narodnikh-gerojiv-ukrajini-(foto) У Полтаві узнагарадзілі «Народних Героїв України»&nbsp;// «В Полтаві.info», 10 лютага 2015]</ref>. |- | 14 || 26 сакавіка || [[Чарнаўцы]], [[Чарнавіцкая абласная філярмонія]] || Узнагароджана 24 асобы&nbsp;— 16 вайскоўцаў (4 зь іх пасьмяротна), 2 мэдыкаў, каплана ды 5 валянтэраў<ref>[http://ua.censor.net.ua/photo_news/380797/nagorodjennya_ordenom_narodnyyi_geroyi_ukrayiny_vidbudetsya_v_chernivtsyah_fotoreportaj Нагородження орденом «Народний Герой України» відбудеться в Чернівцях]&nbsp;// «[[Цензор.НЕТ]]», 24 сакавіка 2016<br/>[https://www.youtube.com/watch?v=68PE_0s35UU В Чернівцях узнагарадзілі Народних героїв України]&nbsp;// «[[ТСН]]», 26 сакавіка 2016<br/>[http://promin.cv.ua/2016/03/27/u-chernivtsiakh-vruchaly-nahorody-narodnyi-heroi-ukrainy.html Волонтери у Чернівцях нагороджували Героїв України]&nbsp;// «Чернівецький промінь», 27 сакавіка 2016</ref>. |- | 15 || 22 красавіка || [[Вялікаміхайлаўка (Пакроўскі раён)|Вялікаміхайлаўка]], ля базы 5-га асобнага батальёна [[Украінская добраахвотная армія|Ўкраінскае добраахвотнае арміі]] || Узнагароджана 12 асобаў&nbsp;— байцы-добраахвотнікі батальёнаў «Данбас», «Азоў», «Айдар», [[Добраахвотніцкі ўкраінскі корпус|ДУК ПС]] (цяпер УДА), валянтэры ды мэдыкі-гасьпітальеры<ref>[http://sectorpravdy.com/ua/news/duknews/1646-nahorodzhennia-narodnym-heroiem-ukrainy-na-bazi-5-ho-obatu Нагородження «Народним героєм України» на базі 5-го ОБАТу]&nbsp;// «Сектор правди», 23 красавіка 2016</ref>. |- | 16 || 7 траўня || [[Кіеў]], [[Нацыянальны музэй гісторыі Ўкраіны ў Другой сусьветнай вайне]] || Узнагароджана 23 асобы (уручаныя 22 ордэны)&nbsp;— 13 ваяроў (2 зь іх пасьмяротна), 3 мэдыкаў, 5 валянтэраў (3 зь іх пасьмяротна), журналіст і каплан<ref>[http://ua.censor.net.ua/news/387563/22_ordeny_narodnyyi_geroyi_ukrayiny_sogodni_vruchat_u_natsionalnomu_muzeyi_istoriyi_ukrayiny_v_drugiyi 22 ордени «Народны герой Украіны» сьогодні вручать у Національному музеї історії України в Другій світовій війні]&nbsp;// «[[Censor.net]]», 7 траўня 2016<br/>[http://www.mil.gov.ua/news/2016/05/07/u-kievi-nagorodili-narodnih-geroiv-ukraini--/ У Києві узнагарадзілі Народних Героїв України]&nbsp;// [[Міністерство оборони України]], 7 траўня 2016<br/>[https://web.archive.org/web/20160924124324/http://www.5.ua/suspilstvo/u-kyievi-vruchyly-ordeny-narodnyi-heroi-ukrainy-113497.html У Києві визначили нових «Народних героїв України»]&nbsp;// «5 канал», 7 траўня 2016<br/>[https://web.archive.org/web/20160611203258/http://hromadskeradio.org/2016/05/07/u-kyyevi-sogodni-nagorodzhuvaly-narodnyh-geroyiv-ukrayiny У Києві сьогодні нагороджували Народних героїв України]&nbsp;// «[[Громадське радіо]]», 7 траўня 2016</ref>. Таксама ў гэты дзень адбылася прэзэнтацыя марак, прысьвечаных кавалерам ордэна «Народны Герой Украіны». На марках намалёваныя 18 Народных герояў (9 байцоў і 9 валянтэраў)<ref>[https://www.facebook.com/ukrposhta/photos/a.276018695778125.61201.272960602750601/1061689443877709/ 7 траўня з нагоди Дня пам'яті ды примирення…]&nbsp;// «[[Укрпошта]]», 6 траўня 2016</ref>. |- | 17 || 29 чэрвеня || [[Мікалаеў (Мікалаеўская вобласьць)|Мікалаеў]] || Узнагароджана 16 герояў&nbsp;— 13 ваяроў (2 зь іх пасьмяротна) чырвона-чорнымі адзнакамі ды 3 сіня-жоўтымі (валянтэр, пастар ды ўдзельнік інфармацыйнага супраціву). |- | 18 || 24 ліпеня || [[Хмяльніцкі]] || Узнагароджана 15 асобаў&nbsp;— 9 вайскоўцаў (4 зь іх пасьмяротна), вайсковы журналіст, 2 валянтэра ды 3 мэдыка. |- | 20 || 3 сьнежня || [[Краматорск]] || Узнагароджана 12 дэсантнікаў (3 зь іх пасьмяротна) зь пяці брыґадаў [[Высокамабільныя дэсантныя войскі Ўкраіны|высокамабільных дэсантных вайскаў Украіны]]. |- |----- |colspan="4"| === 2017 === |----- |- | 21 || 11 лютага || [[Чаркасы]], Будынак культуры імя&nbsp;Кулыка || Узнагароджана 10 вайскоўцаў (4 зь іх пасьмяротна)<ref>[http://novynarnia.com/2017/02/11/u-cherkasah-nagorodili-narodnih-geroyiv-ukrayini-sered-nih-23-richniy-kapitan-kizilo-posmertno/ У Черкасах узнагарадзілі «Народных герояў Украіны». Сярод іх&nbsp;— 23-гадовы капітан Кызыла (пасьмяротна)]&nbsp;// «Новинарня», 11 лютага 2017</ref>. |- | 22 || 2 красавіка || [[Марыюпаль]], Палац культуры Мэталюргаў || Узнагароджана 12 асобаў&nbsp;— 10 вайскоўцаў (3 зь іх пасьмяротна), 2 мэдыкаў<ref>[https://web.archive.org/web/20170404025523/http://priazov.tv/video/narodnyi-heroy/ У Марыюпалі байцоў ды мэдыкаў узнагарадзілі народным ордэнам]&nbsp;// «[[Громадське телебачення Приазов'я|Громадське ТБ Приазов'я]]», 2 траўня 2017</ref>. |- | 23 || 9 чэрвеня || [[Крапіўніцкі]], [[Кіраваградскі акадэмічны ўкраінскі музычна-драматычны тэатар імя М. Л. Крапіўніцкага|тэатар імя М. Л. Крапіўніцкага]] || Узнагароджана 12 асобаў, усе вайскоўцы (4 зь іх пасьмяротна)<ref name=novynarnia_2017_06/>. |- | 24 || 18 жніўня || [[Вініца]], [[Вініцкая абласная філярмонія]] || Узнагароджана 12 байцоў ды лекароў (4 пасьмяротна)<ref name=vin_gov_ua_2017/><ref>[https://novynarnia.com/2017/08/20/24-ta-tseremoniya-narodniy-geroy-u-vinnitsi-nagorodili-posmertno-zagiblih-rozvidnikiv-shapovala-i-voznogo/ 24-ды церемонія “Народний герой”: у Вінниці ўзнагарадзілі пасьмяротна загиблих розвідників Шаповала і Возного] // «Новинарня», 20.08.2017</ref>. |- | 25 || 14 верасьня || [[Запарожжа]], [[Запорізький акадэмічны абласны ўкраінскі музычна-драматычны тэатар імя Ўладзімера Магара|тэатар імя Ўладзімера Магара]] || Узнагароджана 14 байцоў, валянтэраў ды журналістаў (2 пасьмяротна)<ref name=ztv_2017/><ref name=interfax_2017/>. |- | 26 || 16 сьнежня || [[Івана-Франкоўск]], [[Івано-Франківська обласна філармонія|обласна філармонія]] || Узнагароджана 12 байцоў (3 пасьмяротна)<ref>[http://www.firtka.if.ua/blog/view/u-frankivsku-biitsiv-ato-nagorodili-ordenom-narodnii-geroi-ukrayini-foto У Франківську байцоў АТА ўзнагарадзілі орденом «Народний Герой України» (фото)] // «Фіртка», 6.12.2017</ref>. |- |} === Палітычныя й грамадскія дзяячы === # Вадалазкі Анатоль (загад №&nbsp;5 ад 5 ліпеня 2015 року). # [[Мустафа Джэмілеў]] (загад №&nbsp;10 ад 13 кастрычніка 2015 року) # [[Амэтаў Рэшат]] (загад №&nbsp;11 ад 18 лістапада 2015 року). # [[Ахтэм Чыйгоз]] (загад №&nbsp;11 ад 18 лістапада 2015 року). == Крыніцы == {{Крыніцы|2|refs= <ref name=asn_2016>{{Спасылка |url=http://asn.in.ua/ua/news/interview/35785-iniciator-ordena-narodnyjj-gerojj-ukrainy-andrejj.html |загаловак =Ініціатор ордена «Народний герой України» Андрій Боєчко: Навіть генерали не носять усі свої нагороди, бо їм соромно |аўтар =Качинська Ю., Ковальчук В. |выдавец =АСН |дата публікацыі =01.03.2016 |копія =http://web.archive.org/web/20170730184734/http://asn.in.ua/ua/news/interview/35785-iniciator-ordena-narodnyjj-gerojj-ukrainy-andrejj.html |дата копіі=30.07.2017 }}</ref> <ref name=dt_2015>{{Спасылка |url =https://dt.ua/socium/nagoroda-geroyam-vid-vdyachnogo-narodu-ukrayini-_.html |загаловак =Нагорода героям від вдячного народу України |выдавец =[[Дзеркало тижня. Україна]] |дата публікацыі =24.04.2015 |копія =http://web.archive.org/web/20180223030856/https://dt.ua/socium/nagoroda-geroyam-vid-vdyachnogo-narodu-ukrayini-_.html |дата копіі=23.02.2018 }}</ref> <ref name=censor_2015>{{Спасылка |url =https://censor.net.ua/resonance/338674 |загаловак ="Если народ имеет право кормить, одевать, лечить и снаряжать свою армию – то он имеет право и награждать", - журналист Андрей Боечко о проекте "Народный герой Украины" |аўтар =Андреева В. |выдавец =[[Цензор.нет]] |дата публікацыі =03.06.2015 |копія =http://archive.is/8O19u |дата копіі=23.02.2018 }}</ref> <ref name=ukurier_2016>{{Спасылка |url =http://ukurier.gov.ua/uk/articles/nagoroda-yakoyi-ne-kupish/ |загаловак =Нагорода, якої не купиш |аўтар =Косянчук І. |выдавец =Урядовий кур’єр |дата публікацыі =01.03.2016 |копія =http://web.archive.org/web/20170704015906/http://ukurier.gov.ua/uk/articles/nagoroda-yakoyi-ne-kupish/ |дата копіі=04.07.2017 }}</ref> <ref name=galinfo_2015_02>{{Спасылка |url=http://galinfo.com.ua/news/186112.html |загаловак=Орден «Народний Герой України» |дата публікацыі=23.02.2015 |выдавец=galinfo.com.ua |копія=http://web.archive.org/web/20170707152227/https://galinfo.com.ua/news/orden_narodnyy_geroy_ukrainy_186112.html |дата копіі=07.07.2017 }}</ref> <ref name=Boiechko_2015>[https://www.facebook.com/Boiechko/posts/1041589322536843 Допис Андрія Боєчко на Facebook від 22.02.2015] ([http://web.archive.org/web/20180223004248/https://www.facebook.com/Boiechko/posts/1041589322536843 архів]).</ref> <ref name=hromadskeradio_2016>{{Спасылка |url =https://hromadskeradio.org/ru/programs/rankova-hvylya/narodnyy-geroy-bude-isnuvaty-poky-lyudy-davatymut-sriblo-kirtoka |загаловак =«Народний герой» буде існувати, поки люди даватимуть срібло, — Кіртока |аўтар =Шкурай С. |выдавец =Громадське радіо |дата публікацыі =15.07.2016 |копія =http://web.archive.org/web/20180223001841/https://hromadskeradio.org/ru/programs/rankova-hvylya/narodnyy-geroy-bude-isnuvaty-poky-lyudy-davatymut-sriblo-kirtoka |дата копіі=23.02.2018 }}</ref> <ref name=24tv_2015_11>{{Спасылка |url=https://24tv.ua/narodni_nagorodi_dlya_biytsiv_ato_dyayut_yak_moralni_stimuli_n632216 |загаловак =Народні нагороди для бійців АТО: як добитися відзнаки для героїв |аўтар =Бура Д. |выдавец =Телеканал новин «24» |дата публікацыі =20.11.2015 |копія =http://web.archive.org/web/20161104233344/https://24tv.ua/narodni_nagorodi_dlya_biytsiv_ato_dyayut_yak_moralni_stimuli_n632216 |дата копіі=04.11.2016 }}</ref> <ref name=vin_gov_ua_2017>{{Спасылка |url =http://www.vin.gov.ua/news/ostanni-novyny/4998-na-vinnychchyni-vidbulasia-xxiv-tseremoniia-nahorodzhennia-narodnyi-heroi-ukrainy |загаловак =На Вінниччині відбулася XXIV церемонія нагородження «Народний Герой України» |выдавец =Вінницька обласна державна адміністрація |дата публікацыі =19.08.2017 |копія =http://web.archive.org/web/20170821213126/http://www.vin.gov.ua/news/ostanni-novyny/4998-na-vinnychchyni-vidbulasia-xxiv-tseremoniia-nahorodzhennia-narodnyi-heroi-ukrainy |дата копіі=21.08.2017 }}</ref> <ref name=globusbank_2015_2016>Банк «ГЛОБУС» продовжує підтримувати проект «Орден «Народний Герой України». Публікації за [https://globusbank.com.ua/ua/bank_globus_prodolzhaet_podderzhivat_proekt.html 15.07.2015], [https://globusbank.com.ua/ua/bank_globus_prodolzhaet_podderzhivat_proekt_2.html 13.10.2015], [https://globusbank.com.ua/ua/bank_globus_prodolzhaet_podderzhivat_proekt_3.html 30.03.2016].</ref> <ref name=ukrinform_2017>{{Спасылка |url=https://www.ukrinform.ua/rubric-society/2201292-narodnogo-geroa-ukraini-otrimali-300-osib.html |загаловак =Орденом “Народний герой України” нагороджено вже 300 осіб |выдавец =Укрінформ |дата публікацыі =28.03.2017 |копія =http://web.archive.org/web/20170823162457/https://www.ukrinform.ua/rubric-society/2201292-narodnogo-geroa-ukraini-otrimali-300-osib.html |дата копіі=23.08.2017 }}</ref> <ref name=sorada_2016>{{Спасылка |url =https://sorada.gov.ua/actual/1-actual/16511-2016-04-29-19-27-53.html |загаловак=Семен Салатенко привітав сумчанина Андрія Тимофієва з отриманням нагороди «Народний герой України» |выдавец =Сумська обласна рада |дата публікацыі =29.04.2016 |копія =http://web.archive.org/web/20180223000220/https://sorada.gov.ua/actual/1-actual/16511-2016-04-29-19-27-53.html |дата копіі=23.02.2018 }}</ref> <ref name=ztv_2017>{{Спасылка |url =https://ztv.zp.ua/v-zaporizhzhi-vpershe-proyshla-tseremoniya-narodniy-geroy-ukrayini/ |загаловак =В Запоріжжі вперше пройшла церемонія “Народний герой України” |выдавец =Телеканал Z |дата публікацыі =15.09.2017 |копія =http://archive.is/3w7Mr |дата копіі=23.02.2018 }}</ref> <ref name=tribuna_2016>{{Спасылка |url =https://tribuna.pl.ua/news/u-poltavi-nagorodili-ordenom-narodnih-geroyiv-ukrayini/ |загаловак =У Полтаві нагородили орденом Народних Героїв України |аўтар =Логвиненко Ю. |выдавец =«Трибуна» |дата публікацыі =10.02.2016 |копія =http://web.archive.org/web/20160605102826/https://tribuna.pl.ua/news/u-poltavi-nagorodili-ordenom-narodnih-geroyiv-ukrayini/ |дата копіі=05.06.2016 }}</ref> <ref name=na_mil_2016>{{Спасылка |url =http://na.mil.gov.ua/34159-liliya-bolbat-volonterka-z-donbasu-dva-roki-mi-pokazuyemo-svitu-i-rosiyi-shho-russkogo-mira-tut-nixto-ne-chekaye |загаловак =Лілія Болбат, волонтерка з Донбасу: два роки ми показуємо світу і Росії, що «русского мира» тут ніхто не чекає |аўтар =Олехнович А. |выдавец =«Народна армія» |дата публікацыі =18.07.2016 |копія =http://web.archive.org/web/20170426233404/http://na.mil.gov.ua/34159-liliya-bolbat-volonterka-z-donbasu-dva-roki-mi-pokazuyemo-svitu-i-rosiyi-shho-russkogo-mira-tut-nixto-ne-chekaye |дата копіі=23.02.2018 }}</ref> <ref name=koda_2017_04>{{Спасылка |url =http://koda.gov.ua/news/pochesne-zvannya-narodniy-geroy-ukrai/ |загаловак =Почесне звання «Народний Герой України» отримав бориспілець Валерій Гудзь |выдавец =Київська обласна державна адміністрація |дата публікацыі =04.04.2017 |копія =http://web.archive.org/web/20170410152452/http://koda.gov.ua/news/pochesne-zvannya-narodniy-geroy-ukrai/ |дата копіі=23.02.2018 }}</ref> <ref name=interfax_2017>{{Спасылка |url =http://ua.interfax.com.ua/news/general/448680.html |загаловак =Орденом "Народний Герой України" нагороджені 14 військовослужбовців і волонтерів |выдавец =Інтерфакс-Україна |дата публікацыі =15.09.2017 |копія =http://web.archive.org/web/20170915083133/http://ua.interfax.com.ua/news/general/448680.html |дата копіі=15.09.2017 }}</ref> <ref name=depo_2017_09>{{Спасылка |url =https://zp.depo.ua/ukr/zp/na-ceremoniyi-narodniy-geroy-legendarnogo-zaporizkogo-kombata-predstaviv-golovred-cenzora-20170914640172 |загаловак=На церемонії "Народний Герой" легендарного запорізького комбата представив головред "Цензора" |выдавец =depo.ua |дата публікацыі =14.09.2017 |копія =http://archive.is/g3Xsm |дата копіі=22.02.2018 }}</ref> <ref name=unn_2017_04>{{Спасылка |url=http://www.unn.com.ua/uk/news/1656034-premiya-narodniy-geroy-ukrayini-proyshla-v-mariupoli |загаловак =Премія "Народний герой України" пройшла в Маріуполі |выдавец =УНН |дата публікацыі =02.04.2017 |копія =http://web.archive.org/web/20170729075912/http://www.unn.com.ua/uk/news/1656034-premiya-narodniy-geroy-ukrayini-proyshla-v-mariupoli |дата копіі=29.07.2017 }}</ref> <ref name=novynarnia_2017_03>{{Спасылка |url =https://novynarnia.com/2017/03/18/kavaleri-ordenu-narodniy-geroy-ukrayini-stvorili-odnoymennu-go-shhob-viznachati-nastupnih-nagorodzhenih/ |загаловак =Кавалери ордену “Народний герой України” створили ГО, щоб визначати наступних |выдавец =Новинарня |дата публікацыі =18.03.2017 |копія =http://web.archive.org/web/20170702021332/https://novynarnia.com/2017/03/18/kavaleri-ordenu-narodniy-geroy-ukrayini-stvorili-odnoymennu-go-shhob-viznachati-nastupnih-nagorodzhenih/ |дата копіі=02.07.2017 }}</ref> <ref name=Komarova_2015>{{Спасылка |url =https://www.facebook.com/groups/1714673348766999/permalink/1714683808765953/# |загаловак =Допис Марини Комарової на Facebook від 10 грудня 2015 |копія =http://archive.is/xe7x6 |дата копіі=10.07.2016 }}</ref> <ref name=svetlovodsk_2017>{{Спасылка |url =http://svetlovodsk.com.ua/10827-ilyin.html |загаловак =Андрій Ільїн — Народний Герой України |аўтар =Дроздова Т. |выдавец =Інтернет-видання "Світловодськ" |дата публікацыі =14.06.2017 |копія =http://archive.is/xNI1N |дата копіі=23.02.2018 }}</ref> <ref name=novynarnia_2017_06>{{Спасылка |url =https://novynarnia.com/2017/06/10/23-tya-tseremoniya-vruchennya-ordeniv-narodniy-geroy-u-kropivnitskomu-u-spisku-znamenitiy-santa-i-persha-zagibla-zhinka-boyets/ |загаловак=23-тя церемонія “Народний герой” у Кропивницькому: у списку – знаменитий Санта і перша загибла жінка-боєць |выдавец =Новинарня |дата публікацыі =10.06.2017 |копія =http://web.archive.org/web/20170731233603/https://novynarnia.com/2017/06/10/23-tya-tseremoniya-vruchennya-ordeniv-narodniy-geroy-u-kropivnitskomu-u-spisku-znamenitiy-santa-i-persha-zagibla-zhinka-boyets/ |дата копіі=31.07.2017 }}</ref> }} == Вонкавыя спасылкі == * [https://www.facebook.com/groups/1714673348766999/ Ґрупа у Facebook, дзе адбываецца публічная частка абмеркаваньня кандыдатураў] * [http://ngu.in.ua/ Ґалерэя «Народны Герой Украіны»] ([http://web.archive.org/web/20161001230004/http://ngu.in.ua/ архів]) {{Парады артыкулу|артаграфія}} [[Катэгорыя:Украінскія ордэны]] [[Катэгорыя:2015 год ва Ўкраіне]] 1kx7295rlck4iuw8sjyy8bzy5r057ai Гвардыя «Пантэры» 0 203184 2330652 2250800 2022-07-31T01:50:37Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Вайсковае падразьдзяленьне |назва = 1-я Біелінская лёгкапяхотная брыґада<br>Ґвардыя «Пантэры» |арыгінальная назва = Прва бијељинска лака пјешадијска бригада<br>Гарда Пантери |выява = [[Файл:Garda Panteri.jpg|300пкс]] |подпіс выявы = |гады = 2 траўня 1992 — 2006р. |краіна = {{Сьцягафікацыя|Рэспубліка Сэрбская}} |краіны = [[Узброеныя сілы Рэспублікі Сэрбскай]] |падпарадкаваньне = |у складзе = |тып = пяхота |уключае ў сябе = |роля = |ролі = |памер = 2 тысячы чалавек |камандная структура = |разьмяшчэньне = |мянушка = «Пантэры» ({{мова-sr|Пантери}}) |мянушкі = |заступнік = |заступнікі = |дэвіз = |колеры = |марш = |талісман = |узбраеньне = |войны = [[Басьнійская вайна]] |бітвы = * [[Апэрацыя «Калідор»]] |знакі ўзнагароды = |дзейны камандзір = |вядомыя камандзіры = * [[Любіша Савіч]] * [[Бранка Пантэліч]] }} '''Ґвардыя «Пантэры»''' — элітны падразьдзел [[Узброеныя сілы Рэспублікі Сэрбскай|Узброеных сілаў Рэспублікі Сэрбскае]]. У афіцыйных дакумэнтах клічалася Першаю біелінскаю лёгкапяхотнаю брыґадаю. Уваходзіла да складу Ўсходне-Басьнійскага корпусу. Стварэньне Ґвардыі распачалася 27 сакавіка 1992 року й скончылася 2 траўня таго ж року, яе першым камандзірам стаў [[Любіша Савіч|Любіша Савіч «Маўзэр»]], таксама ёю камандаваў Бранка Пантэліч<ref name=autogenerated1>[http://www.rtrs.tv/vijesti/vijest.php?id=39588 Radio-Televizija Republike Srpske] {{ref-sr}}</ref>. Да 4 верасьня 1992 року называлася Нацыянальнаю ґвардыяю Сэрбскае аўтаномнай вобласьці Сэмбэрыя ды Маевіца, затым стала называцца Ґвардыяю «Пантэры». Празь яе прайшло ля 2 000 ваяроў, 100 зь іх загінулі ў баях, прыкладна 800 былі параненыя<ref name=autogenerated1 />. Брыґада вядомая і тым, што ў рокі вайны ўжывала мноства імправізаваных адзінкаў бронетэхнікі, частка якіх была створана з звычайных грамадзянскіх пампавальнікаў<ref>[https://web.archive.org/web/20130604101917/http://www.oklop.net23.net/bijeljinski_panteri/tekst_srb.html Gardijska brigada "Panteri", Bijeljina] {{ref-sr}}</ref>. У цяперашні час у [[Біеліна|Біеліне]] дзее Асацыяцыя вэтэранаў Ґвардыі<ref>[https://web.archive.org/web/20120520060324/http://www.gardapanteri.com/start/strana/2/udruzenje О удружењу] {{ref-sr}}</ref>. == У культуры == * [[Родалюб Вулавіч]] — {{YouTube|fGuThsB1kO0|Пантери (HD)}}. == Глядзіце таксама == * [[Узброеныя сілы Рэспублікі Сэрбскай]] * [[Басьнійская вайна]] * [[Родалюб Вулавіч]] == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20140313211105/http://www.oklop.net23.net/bijeljinski_panteri/tekst.html Тэкст пра брыґаду] {{ref-ru}} {{Узброеныя сілы Рэспублікі Сэрбскай}} [[Катэгорыя:Узброеныя сілы Рэспублікі Сэрбскай]] brurqkcpjo2nvfpohoce9479xc2dikt Нацыянальная акадэмія навук Азэрбайджану 0 206690 2330482 2240058 2022-07-30T15:06:18Z 31.200.12.242 wikitext text/x-wiki [[Файл:İsmailiyye palace 2008.jpg|200пкс|міні|Прэзыдыюм Акадэміі навук Азэрбайджану (НАНА)]] '''Нацыянальная акадэмія навук Азэрбайджану (НАНА)''' ({{мова-az|Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası}}) — асноўнае навуковае аб’яднаньне рэспублікі. НАНА была створана ў горадзе [[Баку]] ў 1945 годзе. Папярэднікам НАНА быў Азэрбайджанскі філіял [[Акадэмія навук СССР|АН СССР]] (існаваў з 1932 году). == Склад == У склад АН ўваходзіць 21 навуковая ўстанова, у тым ліку 15 інстытутаў, 3 сэктары, шэраг [[музэй|музэяў]], [[батанічны сад]], базы ў розных раёнах рэспублікі. Акрамя таго, ёсьць [[бібліятэка]], рукапісны фонд і выдавецтва. У складзе НАНА на 2007 год — 57 акадэмікаў і 104 член-карэспандэнтаў. == Прэзыдэнты НАНА == На першым пасяджэньні [[Сапраўдны член|сапраўдных членаў]] [[Акадэмія навук|Акадэміі навук]] 31 сакавіка 1945 году прэзыдэнтам НАНА быў абраны [[Мір Міркасімаў]]. Наступнымі прэзыдэнтамі Акадэміі навук былі: * [[Юсіф Мамэдаліеў|Юсіф Гейдар аглы Мамэдаліеў]] (1947—1950, 1958—1961) * [[Муса Аліеў|Муса Мірза аглы Аліеў]] (1950—1958) * [[Захід Халілаў|Захід Ісмаіл аглы Халілаў]] (1961—1967) * [[Рустам Ісмаілаў|Рустам Гаджыалі аглы Ісмаілаў]] (1967—1970) * [[Гасан Абдулаеў|Гасан Мамэдбагір аглы Абдулаеў]] (1970—1983) * [[Эльдар Салаеў|Эльдар Юніс аглы Салаеў]] (1983—1997) * [[Фарамаз Максудаў|Фарамаз Газанфар аглы Максудаў]] (1997—2000). У 2001 годзе прэзыдэнтам НАНА абраны [[акадэмік]] [[Махмуд Керымаў|Махмуд Керым аглы Керымаў]]. == Праблематыка дасьледаваньняў == Галоўнае месца ў працах навукоўцаў Азэрбайджану займаюць праблемы, зьвязаныя з пытаньнямі разьвіцьця [[Геалёгія|геалёгіі]], [[Нафтаздабываючая прамысловасьць|нафтаздабываючай]] і [[Нафтаперапрацоўчы завод|нафтаперапрацоўчай прамысловасьці]], уласнай мэталюргічнай базы, [[Ірыгацыя|ірыгацыі]] і [[Арашальныя працы|арашальных работ]], гідраэнэргагаспадарства, [[Геабатаніка|геабатанікі]], [[Генэтыка|генэтыкі]] і [[Сэлекцыя расьлін|сэлекцыі расьлін]] і [[Сэлекцыя жывёл|жывёл]]. Асаблівае месца ў плянах навукова-дасьледчых работ надаецца пытаньням нафтахіміі, сынтэзу і [[перапрацоўка нафты|перапрацоўкі нафты]] і газу. Створаны спэцыяльны інстытут нафтахімічных працэсаў. Дасягнуты значныя посьпехі ў распрацоўцы праблем выкарыстаньня [[Радыеактыўныя ізатопы|радыеактыўных ізатопаў]], [[паўправаднік]]оў, прымяненьня [[Аўтаматыка|аўтаматыкі]] і [[Тэлемеханіка|тэлемеханікі]], [[Тэорыя фільтрацыі|тэорыі фільтрацыі]], [[Астрафізыка|астрафізыкі]] і інш. Вялікая работа праводзіцца ў вобласьці [[Грамадзкія навукі|грамадзкіх навук]]. == Аддзяленьне НАНА == НАНА мае ў сваім складзе 5 аддзяленьняў: ''Аддзяленьне фізыка-матэматычных і тэхнічных навук'' * Інстытут фізыкі * Інстытут кібэрнэтыкі імя акадэміка А. Гусэйнава * Інстытут матэматыкі і мэханікі * [[Шэмахінская астрафізычная абсэрваторыя|Шэмахінская астрафізычная абсэрваторыя імя Насірэддзіна Тусі]] * Інстытут радыяцыйных праблем * Інстытут інфармацыйных тэхналёгіяў ''Аддзяленьне хімічных навук'' * Інстытут нафтахімічных працэсаў імя акадэміка Ю. Г. Мамэдаліева * Інстытут хімічных праблем імя акадэміка М. Ф. Нагіева * Інстытут хіміі прысадак імя акадэміка А. М. Куліева * Інстытут палімэрных матэрыялаў * Досьледна-прамысловы завод Інстытуту нафтахімічных працэсаў ''Аддзяленьне навук аб Зямлі'' * Інстытут геалёгіі * Інстытут геаграфіі імя акадэміка Г. Аліева ''Аддзяленьне гуманітарных і грамадзкіх навук'' * Інстытут гісторыі імя А. Бакіханава * Інстытут археалёгіі і этнаграфіі * Інстытут эканомікі * Інстытут філясофіі і палітыка-прававых дасьледаваньняў * Інстытут усходазнаўства імя акадэміка Я. М. Буньядова * Навукова-дасьледчы інстытут па правах чалавека * Інстытут літаратуры імя Нізамі * Інстытут мовазнаўства імя Насімі * Інстытут рукапісаў імя Фізулі * Інстытут архітэктуры і мастацтваў * Музэй гісторыі Азэрбайджану * Музэй азэрбайджанскай літаратуры імя Нізамі Гянджэві * Дом-музэй Гусэйнаў Джавіда * Інстытут фальклёру ''Аддзяленне біялагічных навук'' * Інстытут батанікі * Інстытут заалёгіі * Інстытут генэтычных рэсурсаў * Інстытут фізыялёгіі імя А. І. Караева * Інстытут глебазнаўства і аграхіміі * Інстытут мікрабіялёгіі * Цэнтральны батанічны сад * Мартакертскі дэндрары == Выдавецкая дзейнасьць == Выдадзена «Гісторыя Азэрбайджану», «Расейска-азэрбайджанскі слоўнік», «Гісторыя азэрбайджанскай літаратуры» і інш. == Выданьне Акадэміі == Выдаюцца «Даклады», «Весткі» і інш. літаратура. == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20081226214020/http://www.elm.az/ru/cat.php?fid=history Афіцыйны сайт НАНА]{{ref-az}}{{ref-en}}{{ref-ru}} * [https://web.archive.org/web/20090206175730/http://csl-az.com/ruindex.html Цэнтральная навуковая бібліятэка НАНА]{{ref-az}}{{ref-en}}{{ref-ru}} [[Катэгорыя:Акадэміі навук|Азэрбайджан]] [[Катэгорыя:Навуковыя арганізацыі Азэрбайджану]] [[Катэгорыя:Баку]] [[Катэгорыя:Зьявіліся ў 1945 годзе]] h2t4pqwdn4zmo2q3vvaspwo16pqk7os Міхаліно (Наўгародзкая вобласьць) 0 211526 2330735 2186598 2022-07-31T09:38:28Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|Міхаліно (неадназначнасьць){{!}}Міхаліно}} {{Населены пункт/Расея |Назва = Міхаліно |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Міхаліна |Назва расейскай мовай = Михалино |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Суб’ект фэдэрацыі = [[Наўгародзкая вобласьць]] |Від раёну = |Раён = [[Баравіцкі раён|Баравіцкі]] |Від паселішча = |Паселішча = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 3 |Год падліку колькасьці = 2010 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = |Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = |Год падліку колькасьці аглямэрацыі = |Крыніца колькасьці аглямэрацыі = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Колькасьць двароў = |Паштовы індэкс = 174405<ref>[https://publichnaya-kadastrovaya-karta.com/novgorodskaya/borovichskij_mikhalino?obj=107012 Деревня Михалино]{{Ref-ru}}</ref> |Тэлефонны код = 81664<ref>[https://www.komandirovka.ru/cities/mikhalino/ Деревня Михалино Боровичского района Новгородской области]{{Ref-ru}}</ref> |АКАТУ = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 58 |Шырата хвілінаў = 20 |Шырата сэкундаў = 6 |Даўгата градусаў = 33 |Даўгата хвілінаў = 49 |Даўгата сэкундаў = 54 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Міхаліно''' ({{мова-ru|Михалино}}) — [[вёска]] ў [[Баравіцкі раён|Баравіцкім раёне]] [[Наўгародзкая вобласьць|Наўгародзкай вобласьці]] [[Расея|Расеі]]. Уваходзіць у склад Жалезкаўскага сельскага пасяленьня. == Насельніцтва == * 2002 год — 12 чалавек * 2010 год — 3 чалавекі<ref>[https://web.archive.org/web/20140330053252/http://novgorodstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/novgorodstat/resources/b00dff804edfeae3a933a93467c8ff84/%D0%A2%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B0%2012.pdf Всероссийская перепись населения 2010 года. 12. Численность населения муниципальных районов, поселений, городских и сельских населённых пунктов Новгородской области]{{Ref-ru}}</ref> == Крыніцы == {{Крыніцы}} [[Катэгорыя:Населеныя пункты Наўгародзкай вобласьці]] c4cvclo1gerpfa01dz2wbavbl3sgjkw Ішымбайскі раён 0 226032 2330567 2324212 2022-07-30T19:28:28Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Адміністрацыйная адзінка}} '''Ішымба́йскі раён''' ({{мова-ru|Ишимбайский район}}; {{мова-ba|Ишембай районы}}) — адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка ў цэнтральнае частцы [[Башкартастан]]у ў [[Расея|Расеі]]. Адміністрацыйным цэнтарам зьяўляецца горад [[Ішымбай]]. == Геаграфія == Ішымбайскі раён мяжуе зь [[Беларэцкі раён|Беларэцкім]], [[Бурзянскі раён|Бурзянскім]], [[Мелеузаўскі раён|Мелеузаўскім]], [[Стэрлітамацкі раён|Стэрлітамацкім]] і [[Гафурыйскі раён|Гафурыйскім]] раёнамі, а таксама зь местамі [[Салават]] і [[Стэрлітамак]], якія фармуюць уласныя мескія акругі. Плошча раёну складае 4106,06 км². == Гісторыя == Ішымбайскі раён быў утвораны 20 жніўня 1930 году ў адпаведнасьці з пастановай [[Усерасейскі цэнтральны выканаўчы камітэт|УЦВК]]. == Насельніцтва == Насельніцтва раёну па стане на 2017 год складала 88092 чалавек. Паводле перапісу 2010 году большасьць фармуюць [[расейцы]] (42,2%), далей ідуць [[башкіры]] (41,5%), [[татары]] (12,3%) і [[чувашы]] (1,8%). == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20100125021320/http://ishimbaimr.ru/ Сайт раённай адміністрацыі].{{ref-ru}} {{Башкартастан}} [[Катэгорыя:Ішымбайскі раён| ]] 74vtljazyqv1c334cf6efeklwcaufek Парнаграфія ў Японіі 0 231987 2330760 2279783 2022-07-31T11:26:15Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki [[Выява:Pornographies of Japan.jpg|thumb|[[Порначасопіс]]ы на паліцах крамы ў Японіі]] [[Выява:Katsushika Hokusai - Fukujuso.jpg|thumb|[[Ксіляграфія]] каля 1815 года, [[Кацусіка Хакусай]]]] [[Выява:Wiki-bukkake-2.png|thumb|Звычайны малюнак [[букакэ]]. Думаюць, што ўзьнікненьне букакэ адбылося ў выніку страху порнавытворцаў перад караю за парушэньне законаў аб прыстойнасьці ў Японіі: режысэры, страціўшы магчымасьць паказваць палавыя органы людзей. Яны былі вымушаныя знасьці новыя спосабы законнага й прывабнага для гледачоў паказу плоцкага каханьня]] [[Файл:Ai Himeno.jpg|thumb|Порназорка Ай Хімэна. Выкарыстаньне вобраза нявінных дзевак-школьніц — адметная рыса японскае парнаграфіі]] Вытворчасьць '''[[Парнаграфія|порнаграфічных]]''' вырабаў займае важнае месца ў '''[[Японія|японскае]]''' [[Масавая культура|мас-культуры]]. У Японіі існуе пакараньне за вытворчасьць порнавырабаў (Збор законаў аб карах, арт. 175), якое было зацьверджанае ў 1907 годзе. Аднак на справе забарона не выконваецца, бо сродкі вытворчасьці порнавырабаў знаходзяцца ў руках мільёнаў людзей. З 1980-ых гадоў на справе караецца паказ валос паміж ног, але часта такі паказ застаецца без пакараньня. Нагляд за непрыстойнасьцю ў вырабах чыніць не дзяржава, а грамадзкі [[Саюз прыстойнасьці ў здымках у Японіі|Саюз прыстойнасьці Японіі]], які пры выдачы дазволу на паказ порнавырабаў, карыстаецца сваімі уставамі й правіламі. Усё гэта прывяло да таго, што ў Японіі вырабляецца 35 000 [[Кіно|карцінаў]] у год. У [[Азія|Азіі]] гэта дзіўнае становішча, бо Японія далёка абагнала сваіх азіяцкіх суседзяў. == Да 1980-ых гадоў == Да 1980-ых гадоў у Японіі порна распаўсюджвалася ў выглядзе: * фотакартак * порначасопісаў Асноўная частка іх была прывезеная з Эўропы і ЗША. == Порнафільмы == {{Асноўны артыкул|Парнафільм}} У 1980-я гады выход на рынок у Японіі [[тэлевізар]]аў і [[відэамагнітафон]]аў даў магчымасьць многім простым людзям у краіне глядзець самаробнае кіно й яго перапісваць. Перапісанае дзіва магло лёгка перадавацца для прагляду іншым людзям. Парнуха пачала шырока паказвацца ў хатах простых японцаў. У 1990-ыя гады [[Сеціва]] дало магчымасьць перадача любога дзіва з усяго сьвету, што яшчэ больш паскорыла разьвіцьцю порнавытворчасьці. [[Акторы парнафільмаў|Порнаакторамі]] станавіліся дзеўкі й дзецюкі, якія хацелі лёгкага заробку, або не знайшлі сабе месца ў "прыстоным кіно". Часта японіскія акторы сумяшчалі здымкі ў порнавырабах са здымкамі ў звычайных кіно. У [[2011]] годзе японскі часопіс "[[Тыднёвая пошта]]" прывёў дадзеныя, дзе было напісанае, што каля 150 000 жанчын мелі вопыт здымкаў у парнусе. Гэта кожная 200 японка (колькасьць жанчын узятая ва ўзросьце ад 19 да 55 гадоў) хоць раз здымалася ў порна. "Тыднёвая пошта" выказала мысль, што адна з 400 школьніцаў мела вопыт здымкаў ў порна і зьяўляецца звычайным прыпушчэньнем<ref>[http://www.tokyoreporter.com/2011/12/27/av-producer-one-in-200-japanese-women-performed-in-porn/ AV producer: One in 200 Japanese women performed in porn]{{ref-en}}</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20120720041135/http://www.tokyoreporter.com/2011/12/27/av-producer-one-in-200-japanese-women-performed-in-porn/ AV producer: One in 200 Japanese women performed in porn]{{ref-en}}</ref>. == Удзельнікі порна == Японскі дасьледчык Ацухіка Накамура, які напісаў кнігі пад агульнаю назваю "Жанчыны безь імя", на падставе соцень гутарак з японскімі порнаакторкамі прыйшоў да высноў, што каля 6 000 жанчын штогод прыходзіць у порнавытворчасьць. Большасьць іх шукае заробку, каб пазьбегнуць беднасьці. Для тых жанчын здымкі ў порна азначае: {{пачатак цытаты}} Зараз тое ўсё роўна, што прыйсьці парабкам у харчовую краму. {{канец цытаты|крыніца=Сказаў Накамура<ref>[http://www.japantoday.com/category/arts-culture/view/japan-sees-surge-in-aspiring-adult-film-actresses-6000-said-to-debut-each-year Japan sees surge in aspiring adult film actresses; 6,000 said to debut each year]{{ref-en}}</ref><ref>[https://www.webcitation.org/6GeFtOAkh?url=http://www.japantoday.com/category/arts-culture/view/japan-sees-surge-in-aspiring-adult-film-actresses-6000-said-to-debut-each-year Japan sees surge in aspiring adult film actresses; 6,000 said to debut each year]{{ref-en}}</ref>}}. Бываюць выпадкі, калі жанчыны прыходзяць у порнавытворчасьць пасьля правалу й няўдачаў у [[шоў-бізнэс]]е. Сьпявачка Рына Наканісі (вядомая пад імем Рыка Ямагуты) і Эры Такамацу (вядомая пад імем Рыса Татыбана) прыйшлі ў порнавытворчасьць пасьля звальненьня з музычнага гурту [[AKB48]]<ref>[http://www.tokyoreporter.com/2013/02/12/porn-debut-by-ex-akb48-member-eri-takamatsu-not-as-scandalous-as-sex-in-showbiz/ Porn debut by ex-AKB48 member Eri Takamatsu not as scandalous as sex in showbiz]</ref>. Ямагуты яшчэ прывабіла ў порнадзейнасьць сваю малодшую сястру — [[Рыку Ямагуты]] (вядомая пад імем — Нарыку). Пасьля завяршэньня работы ў порнавытворчасьці многія акторкі змаглі стварыць [[Сям'я|сям'ю]] і знайсьці заробак па-за [[Сэкс-індустрыя|сэкс-індустрыі]]. Прыблізна каля 2/3 працягваюць дзейцнасьць зьвязаную з папярэдняй работай: масажысткі, [[Прастытутка|прастытутак]] і г.д.<ref>[http://www.japantoday.com/category/entertainment/view/what-happens-to-japanese-porn-stars-after-they-retire What happens to Japanese porn stars after they retire?]{{ref-en}}</ref><ref>[https://www.webcitation.org/6GElnO7vV? what-happens-to-japanese-porn-stars-after-they-retire]{{Недаступная спасылка|date=December 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{ref-en}}</ref>. == Уплыў порна на грамадзтва == Навукоўцы Мільтан Дайманд і Аяка Утыяма спрабавалі даказаць сувязь паміж распаўсюджаньнем прагляду порна ў грамадзтве і колькасьці выпадкаў плоцкіх злачынстваў. Яны цьвердзілі, што паказ порна прывёў да зьніжэньня злачынстваў у Японіі<ref>[http://www.hawaii.edu/PCSS/online_artcls/pornography/prngrphy_rape_jp.html Pornography, Rape and Sex Crimes in Japan]{{ref-en}}</ref>. == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Парнаграфія}} {{Сэкс}} [[Катэгорыя:Парнаграфія| ]] [[Катэгорыя:Парнаграфія ў Японіі]] 69pdapdj64bknj479g7a45xdhkb0zxj Аўтагенацыд 0 233050 2330612 2153101 2022-07-30T21:55:14Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki '''А́ўтагенацы́д''' (ад {{Мова-el|αὐτός|скарочана}} — сам, {{Мова-el|γένος|скарочана}} — род, племя і {{Мова-la|caedo|скарочана}} — забіваю), '''уну́траны генацы́д''' — дзеяньні, скаваныя на наўмыснае зьнішчэньне грамадзянаў якой-небудзь краіны, зьдзяйсьняныя іх уласным урадам альбо іншымі суайчыньнікамі<ref>[https://web.archive.org/web/20090828224351/http://encarta.msn.com/dictionary_1861587842/autogenocide.html MSN Encarta — Dictionary — autogenocide definition]. 2009-10-31.</ref>. Дадзены тэрмін быў уведзены ва ўжытак у другой палове 1970-х гг. для характарыстыкі генацыду ў [[Камбоджа|Камбоджы]], ажыцьцёўленага камуністычным рэжымам «[[Чырвоныя кхмэры|чырвоных кхмэраў]]» у 1975—1979 гг. Менавіта скіраванасьць на грамадзянаў уласнай краіны (або на свой народ) адрозьнівае аўтагенацыд (напрыклад, армянаў ці асырыйцаў) ад «вонкавага» [[генацыд]]у, скіраванага на жыхароў акупаваных тэрыторыяў (напрыклад, габрэяў і славянаў на захопленых Нямеччынай падчас [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] тэрыторыях). == Крыніцы == {{Крыніцы}} [[Катэгорыя:Генацыд]] l7r4la724a58i4chfixdx9gawbcmlqu Захапі Ўол-Стрыт 0 233449 2330678 2248281 2022-07-31T04:50:40Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Грамадзянскі канфлікт |назва = Захапі Ўол-Стрыт |частка = рух «[[Захапі (рух)|Захапі]]» |выява = Day 14 Occupy Wall Street September 30 2011 Shankbone 51.JPG |дата = з 21 верасьня 2011 |месца = [[Нью-Ёрк]] |каардынаты = {{Каардынаты|40|42|33|паўночнае|-74|0|40|усходняе|выяўленьне=тэкст,загаловак}} |прычыны = Несправядлівая эканамічная няроўнасьць і разьмеркаваньне багацьцяў, палітычная карупцыя <ref>Engler, Mark (November 1, 2011). [https://web.archive.org/web/20131102012454/http://newint.org/features/2011/11/01/wall-street-corruption-protests/ "Let's end corruption – starting with Wall Street"]. New Internationalist Magazine (447). [http://www.newint.org/features/2011/11/01/wall-street-corruption-protests/ Архіў] ад 2 лістапада, 2013.</ref>, уплыў карпарацый на ўрад |спосабы = Акупацыя</br>Грамадзянскае непадпарадкаваньне</br>Пікетаваньне</br>Дэманстрацыі</br>Інтэрнэт-актывізм }} '''Захапі́ Ўол-Стрыт''' ({{мова-en|Occupy Wall Street}}) — акцыя грамадзянскага пратэсту ў [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|амэрыканскім]] горадзе [[Нью-Ёрк]], якая праходзіла пачынаючы з 17 верасьня 2011 году па цяперашні час. Мэта ўдзельнікаў акцыі — працяглы захоп вуліцы [[Ўол-Стрыт]] у фінансавым цэнтры Нью-Ёрка з мэтай прыцягненьня грамадзкай увагі да злачынстваў фінансавай эліты і заклік да структурных зьмен у эканоміцы. Некаторыя ўдзельнікі таксама пратэставалі супраць сьмяротнага пакараньня сьмерцю Троя Дэвіса якое адбылася ў штаце [[Джорджыя]] 21 верасьня 2011 году <ref>Ryan, Susan. [http://www.thejournal.ie/what-are-the-occupy-wall-street-protests-in-new-york-241387-Sep2011/ What are the Occupy Wall Street protests іn New York?] (Englіsh). TheJournal.іe. Праверана 1 кастрычніка 2011.</ref>. У акцыі да цяперашняга часу не існуе ярка выяўленага лідара, тым ня менш думка пра падобны пратэст нарадзілася ў групе Adbusters, некамэрцыйнай арганізацыі, вядомай сваёй анты-капіталістычнай і анты-кансумерыстычнай пазыцыяй. Актыўную падтрымку аказваюць хактывісты «Ананімы». 28 верасьня 2011 году, дэманстранты атрымалі падтрымку некалькіх буйных прафзьвязаў, уключаючы Зьвяз транзітных працаўнікоў, які налічвае каля 40 000 членаў <ref>[https://web.archive.org/web/20120905173245/http://rt.com/usa/news/occupy-wall-unions-street-817/ Occupy Wall Streets gets support from unions — RT] (English). <small>Праверана 1 кастрычніка 2011.</small></ref>. 30 верасьня 2011 году ўдзельнікі руху прайшлі маршам каля штаб-кватэры нью-ёркскай паліцыі. Каля 1000 чалавек несьлі транспаранты з крытыкай дзеяньняў праваахоўных органаў. Акцыя пратэсту адбылася пасьля таго, як падчас адной з дэманстрацый паліцэйскія пырснулі сьлязістым газам у чатырох жанчын. Відэаролік зь інцыдэнтам хутка разыйшоўся ў Інтэрнэце, і шматлікія ўдзельнікі акцыі паабяцалі «стаяць да канца». Чакаецца, што дэманстранты будуць заставацца ў намётавым гарадку ў Зукоці-парку ўсю зіму <ref>[http://winnipeg.ru/2011/10/01/1317457422.html Каля штаб-кватэры паліцыі Нью-Ёрка прайшоў марш пратэсту - Вініпег]. Гарадскі Партал. <small>Праверана 1 кастрычніка 2011.</small></ref>. 1 кастрычніка 2011 году паліцыя арыштавала больш 700 дэманстрантаў, удзельнікаў руху Захапі Ўол-Стрыт, якія запоўнілі праезную частку ў спробе перасекчы [[Бруклінскі мост]] <ref>''Baker, AL''. [http://cityroom.blogs.nytimes.com/2011/10/01/police-arresting-protesters-on-brooklyn-bridge/?hp Police Arrest More Than 700 Protesters on Brooklyn Bridge] (ангельская). ''The New York Times''. <small>Праверана 2 кастрычніка 2011.</small></ref>. Апроч Нью-Ёрка, дэманстрацыі руху «[[Захапі (рух)|Захапі]]» праходзяць і ў іншых гарадах ЗША. Як сьцьвярджаюць арганізатары, яны падтрымліваюць сувязі і каардынуюць свае акцыі з аднадумцамі ў буйных гарадах ЗША і за мяжой — у [[Гішпанія|Гішпаніі]], [[Канада|Канадзе]], [[Ізраіль|Ізраілі]], [[Партугалія|Партугаліі]], [[Грэцыя|Грэцыі]], [[Аўстралія|Аўстраліі]], [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]] і іншых краінах <ref>[http://www.inright.ru/news/politics/20110926/id_8129/ Амаль 100 чалавек арыштаваны падчас пратэстаў у ЗША]. InterRight. <small>Праверана 1 кастрычніка 2011.</small></ref>. == Глядзіце таксама == * [[Дэвід Грэбер]] == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Парады артыкулу|кароткі артыкул|няма карткі = Грамадзянскі пратэст|няма крыніцаў}} [[Катэгорыя:Выступленьні ў ЗША]] [[Катэгорыя:Анархізм у ЗША]] [[Катэгорыя:Захоп (пратэст)]] phn8vytnbgfbsa76jjsmqhm4f54c3hw Выбарг 0 238149 2330638 2223548 2022-07-31T00:26:39Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Расея |Назва = Выбарг |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Выбаргу |Назва расейскай мовай = Выборг |Суб’ект фэдэрацыі = [[Ленінградзкая вобласьць]] |Шырата градусаў = 60 |Шырата хвілінаў = 42 |Шырата сэкундаў = 33 |Даўгата градусаў = 28 |Даўгата хвілінаў = 44 |Даўгата сэкундаў = 39 }} '''Выбарг''' ({{мова-ru|Выборг}}, {{мова-fi|Viipuri}}, {{мова-sv|Viborg}}) — горад у [[Расея|Расеі]], адміністрацыйны цэнтар [[Выбарскі раён (Ленінградзкая вобласьць)|Выбарскага раёну]] [[Ленінградзкая вобласьць|Ленінградзкай вобласьці]]. Горад разьмешчаны на беразе [[Выбарскі заліў|Выбарскага заліву]], які знаходзіцца ў паўночна-ўсходняй частцы [[Фінскі заліў|Фінскага заліву]]. Гэта буйны эканамічны, прамысловы і культурны цэнтар вобласьці, порт на Балтыцы, важны вузел шашэйных дарог і чыгунак. Насельніцтва гораду на 2020 год складала 75 355 чалавек. Да [[Савецка-фінляндзкая вайна (1939—1940)|савецка-фінляндзкай вайны]] горад быў часткай Фінляндыі, зьяўляючыся другім паводле насельніцтва горадам краіны. == Гісторыя == Гістарычна на землях сучаснага гораду жылі [[карэлы]], якія гандлявалі з [[Вялікі Ноўгарад|наўгародзкімі]], [[Ганза|ганзэйскімі]] і [[Готлянд (востраў)|готляндзкімі]] купцамі. У 1293 годзе падчас аднаго з крыжовых паходаў у рэгіён на загад рэгента швэдхкага караля [[Торгільс Кнутсан|Торгільса Кнутсана]] на Замкавай высьпе быў заснаваны магутны замак, які атрымаў назву Выбарг. Ён стаў надзейным фарпостам распаўсюду швэдзкага ўплыву на землі [[Карэльскі пярэсмык|Карэльскага пярэсмыка]], застаючыся непрыступным да 1710 году. Наўгародзкая рэспубліка не жадала мірыцца са стратай свайго ўплыву на карэльскіх землях, і ўжо ў 1294 годзе наўгародзкае войска ўзяло крэпасьць у аблогу, але ўзяць яе ня здолелі. Няўдалым быў і ваенны паход супраць швэдаў у 1322 годзе. У 1323 годзе паводле [[Арэхаўская дамова|Арэхаўскаму міру]] паміж Ноўгарадам і Швэцыяй мяжа паміж імі была ўсталяваная па рацэ [[Сястра (рака)|Сястра]], частка Карэльскага пярэсмыка разам з Выбаргам канчаткова адышла да Швэцыі. У 1403 годзе горад-крэпасьць атрымаў ад швэдзкага караля [[Эрык Памэранскі|Эрыка Памэранскага]] гарадзкія прывілеі, дзякуючы якім места хутка ператварылася ў буйны гандлёвы цэнтар. Апора рабілася на ўзмацьненьне вайсковай і палітычнай магутнасьці выбарскай зямлі і гандлёвых сувязяў з Ноўгарадам і [[Талін]]ам<ref>Волкова Л. Г., Геращенко Л. В., Коробова Т. А., Усольцева Т. В., Федосеева В. Н. Вехи выборгской истории / Под ред. Мошник Ю. И. — Выборг, 2005.</ref>. У 1525 годзе Выбарг стаў васальным валоданьнем графа фон Гоя, зяця караля [[Густаў Ваза|Густава Вазы]]. Пры ім у горад шунулі заможныя перасяленцы зь [[Любэк]]а, [[Гамбург]]а, [[Брэмэн]]а і іншых ганзэйскіх гарадоў. У побыце мяшчанаў сталі пераважаць нямецкія звычаі, адкрываліся храмы, установы адукацыі. [[Файл:Asematori-Viipuri.jpg|міні|зьлева|Выбарскі вакзал у 1930-я.]] У 1710 годзе горад быў захоплены [[Пётар I|Пятром I]] і далучаны да [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]]. Жыхарам новае губэрні дазволілі захаваць швэдзкія законы. У прыватнасьці, гэта азначала, што прыгоннае права на жыхароў губэрні не распаўсюджвалася, аднак у горад масава пачалі перасяляцца расейцы, сфармаваўшы як мінімум два прадмесьці. У [[Расейска-швэдзкая вайна 1808—1809 гадоў|расейска-швэдзкай вайне 1808—1809 гадох]] Выбарг ужо ня ўдзельнічаў непасрэдна, але выкарыстоўваўся толькі як тылавая база. Гэтая вайна завяршылася заключэньнем [[Фрыдрыхсгамская дамова|Фрыдрыхсгамскага міра]], па ўмовах якога ўжо ўся Фінляндыя ўвайшла ў склад Расейскай імпэрыі на правах Вялікага княства, да складу якой быў далучаны і непасрэдна Выбарг. Эканамічны дабрабыт XIX стагодзьдзя значна павялічыў насельніцтва Выбаргу, горад стаў другім паводле насельніцтва і эканамічнага разьвіцьця ў Вялікім княстве Фінляндзкім. Да 1910 году ў горадзе налічвалася 50 тысячаў жыхароў, зь якіх 81% складалі [[фіны]], 10% — [[швэды]], 6,5% — [[расейцы]], 0,7% — [[немцы]], 1,1% — астатнія. У горадзе знаходзілася вялікая колькасьць прамысловых прадпрыемстваў, з 1888 году дзейнічаў працоўны зьвяз, які меў асобную сэкцыю расейскіх працоўных<ref>Новосёлова З. А. Выборг на переломе истории // Страницы выборгской истории. Краеведческие записки. — Выборг, 2000.</ref>. Пасьля [[Рэвалюцыя 1917 году ў Расеі|Расейскай рэвалюцыі ў 1917 годзе]] ўжо на пачатку 1918 году [[Фінляндыя]] аб’явіла незалежнасьць, аднак у краіне пачалася [[Грамадзянская вайна ў Фінляндыі|грамадзянская вайна]], дзе камуністы, падтрыманыя расейцамі, змагаліся за ўладу супраць буржуазна-дэмакратычных сілаў. Выбарг быў галоўных горадам камуністаў, але ў красавіку горад быў узяты пад кантроль дэмакратычных сілаў. У 1930-я гады Выбарг з прылеглай тэрыторыяй лічыўся цэнтрам прамысловасьці Фінляндыі. У 1938 годзе ў горадзе дзейнічала 38 прамысловых прадпрыемстваў розных галін. Горад заставаўся фінскім да 1940 году, пакуль СССР не захапіў яго падчас [[Савецка-фінляндзкая вайна (1939—1940)|савецка-фінляндзкай вайны]]. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20100819054946/http://www.virtuaaliviipuri.tamk.fi/index.php?lang=ru Віруальны Выбарг]. Горад на 1939 год. * [http://www.towns.ru/towns/viborg.html Выбарг]. Малыя гарады Расеі. * [http://www.mojgorod.ru/leningr_obl/vyborg/index.html Выбарг]. Мой Горад. {{Ленінградзкая вобласьць}} [[Катэгорыя:Населеныя пункты Ленінградзкай вобласьці]] hbajt1kgqpmunrhwartfoy53yvfnu4j Ла-Ла Лэнд 0 239009 2330714 2248568 2022-07-31T07:45:06Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Фільм | выява = La La Land (film).png }} '''«Ла-Ла Лэнд»''' ({{мова-en|La La Land}}) — амэрыканскі рамантычны фільм-м’юзыкал 2016 году, напісаны рэжысэрам [[Дэм’ен Шазэл|Дэм’енам Шазэлам]]. Зоркамі фільму сталі [[Раян Госьлінг]], які выканаў ролю джазавага піяніста, і [[Эма Стоўн]], якая сыграла пачатковую акторку, якія сустрэлі і пакахалі адзін аднаго, ажыцьцяўляючы свае мары ў [[Лос-Анджэлес]]е. Іншыя ролі выканалі [[Джон Лэджэнд]], [[Размары Дэўіт]], [[Фін Ўітрак]] і [[Джонатан Кімбл Сыманз|Дж. К. Сыманз]] ды іншыя. Захапіўшыся [[м’юзыкал|м’юзыкламі]] ў той час як займаўся гульнёй на бубнах, Шазэл упершыню стварыў канцэпцыю фільму разам з [[Джастын Гурўіц|Джастынам Гурўіцам]], навучыючыся разам у [[Гарвардзкі ўнівэрсытэт|Гарвардзкім унівэрсытэце]]. Пасьля пераезду ў Лос-Анджэлес у 2010 годзе Шазэл напісаў сцэнар, але не знайшоў студыі, якая была бы гатовая прафінансаваць пастаноўку бязь зьменаў у сюжэце. Толькі пасьля посьпеху іншага фільму Шазэла ''«[[Апантанасьць (фільм, 2014)|Апантанасьць]]»'' (2014) праектам зацікавілася студыя [[Summit Entertainment]]. Здымкі праходзілі ў Лос-Анджэлесе з жніўня па верасень 2015 году, партытуру фільму склаў Гурўіц, а танцавальная частка ёсьць пастановай [[Мэндзі Мур]]. Прэм’ера кінастужкі адбылася на [[Вэнэцыянскі кінафэстываль|Вэнэцыянскім кінафэстывалі]] 31 жніўня 2016 году, у пракат фільм выйшаў у ЗША 9 сьнежня 2016 году. Сусьветныя касавыя зборы ''«Ла-Ла Лэнду»'' склалі 446 мільёнаў даляраў супраць бюджэту вытворчасьці ў 30 мільёнаў даляраў. Фільм атрымаў высокую адзнаку за сцэнар і рэжысуру Шазэла, выступы Госьлінга і Стоўн, музычную частку і нумары, візуальныя эфэкты, кінэматаграфію і агульную пастаноўку. Кінастужка атрымала рэкордныя сем узнагародаў зь сямі намінацыяў на прэмію «[[Залаты Глёбус]]» і атрымаў адзінаццаць намінацыяў на [[BAFTA|кінапрэмію Брытанскае акадэміі]], атрымаўшы пяць узнагародаў, у тым ліку за найлепшы фільм. Ён таксама атрымаў рэкордныя чатырнаццаць намінацыяў на прэмію «[[Оскар]]», аднак перамогу атрымаў толькі ў шасьці намінацыях, у тым ліку за найлепшую рэжысуру і найлепшую жаночую ролю. == Сюжэт == Падчас затору руху на мосьце ў [[Лос-Анджэлес]]е, пачатковая акторка Мія Долан ([[Эма Стоўн]]) была ўцягнутая ў дробную сварку з Сэбаст’янам «Сэбам» Ўайлдэрам ([[Раян Госьлінг]]), амбітным джазавым піяністам. Пасьля цяжкага працоўнага дню Мія наведвае праслухоўваньне, якое сапсавалася, калі дырэктарка кастынгу адказала на тэлефонны званок падчас эмацыйнае сцэны Міі. У тую ноч сужыцелькі Міі, бачачы ейны смутак няўдалым днём, выцягваюць яе на вечарыну на Галівудскіх пагорках, абяцаючы ёй, што хтосьці з натоўпу можа даць старт ейнае акторскае кар’еры. Пасьля мерапрыемства, аднак, яна знаходзіць, што ейны самаход адбуксіраваны празь няслушную паркоўку, і Мія расчараваная самотна ідзе дадому. Падчас канцэрту ў рэстарацыі Сэб захапіўся і распачаў джазавую імправізацыю, забыўшыся на ​​папярэджаньне ўладальніка граць толькі традыцыйныя калядныя творы. Мія, праходзячы міма завядзеньня, зачаравалася музыкай і, расчуленая, увайшла ў рэстарацыю, каб стаць сьведкай звальненьня Сэба за непадпарадкаваньне. Калі ён забіраў грошы і выбягаў з рэстарацыі, Мія спрабавала зрабіць яму камплімэнт, але той адмахнуўся ад яе. Празь некалькі месяцаў Мія натыкнулася на Сэба на вечарыне, дзе ён граў у поп-кавэр-гурце 1980-х гадох. Пасьля канцэрту абодва ішлі да сваіх самаходаў і наракалі на тое, што такую выдатную ноч яны мелі правесьці разам, не зважаючы на ​​відавочную «хімію» паміж імі. Мія знайшла свой самаход першай, і пасьля таго, як яна ад’ехала, Сэб ідзе назад з пагорка, адкуль яны прыйшлі за самаходам, паказваючы гледачу, што ён прайшоў далей, чым трэба, каб правесьці зь Міяй больш часу. У другі дзень Сэб прыехаў на працоўнае месца Міі, і яна зрабіла яму экскурсію вакол [[Warner Brothers|Warner Bros.]], дзе яна працуе барыстай, тлумачачы сваё захапленьне акторскім майстэрствам. У адказ, ён павёў яе ў джазавы клюб, расказваючы пра сваё захапленьне джазам і жаданьне адкрыць уласны клюб. Сэб запрасіў Мію на паказ фільму ''«[[Бунтаўнік бяз чыньніку]]»'', і яна прыняла прапанову, забыўшыся на абяцаньне свайму хлопцу Грэгу ([[Фін Ўітрак]]) пайсьці зь ім на сумеснае спатканьне зь ягоным братам. Мія разам з Грэгам наведвае рэстарацыю, аднак, сумуючы, зьбягае адтуль і накіроўваецца ў тэатр і знаходзіць Сэба, які ўжо глядзіць фільму. Падчас прагляду у кінатэатры адбыўся тэхнічны збой і героі фільму завяршаюць вечар рамантычным наведваньнем [[абсэрваторыя Грыфіту|абсэрваторыі Грыфіту]]. Пасьля новых няўдалых праслухоўваньняў, Мія вырашыла напісаць п’есу, дзе будзе толькі адна ейная роля. Сэб пры гэтым яе падбадзёрвае, пераконваючы, што гэтая ідэя скончыцца посьпехам. Сэб пачынае рэгулярна выступаць у джаз-клюбе, і яны зьязджаюцца разам. Празь некаторы час, неўзабаве, Сэб сустракае ў клюбе свайго былога аднаклясьніка Кіта ([[Джон Лэджэнд]]), які запрашае піяніста стаць клявішнікам у сваім джазава-ф’южн калектыве, дзе Сэб атрымае стабільны заробак. Не зважаючы на тое, што Сэб расчараваны поп-стылем гурта, ён усё ж такі падпісвае кантракт, падслухаўшы ранішную размову Міі зь маці, калі тая спрабуе пераканаць маці, што Сэб працуе над ягонай кар’ерай і будзе мець добры заробак. Да гурта прыходзіць посьпех, але Мія разумее, што гэта ня той тып музыкі, які хоча выконваць Сэб. Падчас першага тура гурта Мія і Сэб сварацца. Яна абвінавачвае яго ў адмове ад мараў, а ён сьцьвярджае, што ён ёй больш падабаўся, калі ня меў посьпеху. Праз два тыдні Сэб прапускае пастанову Міі праз фотасэсію, пра якую ён забыўся. Спэктакль ідзе ня так, як плянавалася, бо на ім прысутнічае мала людзей, да таго ж Мія падслухала грэблівыя камэнтары наконт ейнага выступу. Ня здолеўшы дараваць Сэба за тое, што ён прапусьціў п’есу, Мія спыняе іхныя адносіны і вяртаецца дадому ў [[Боўлдэр-Сіці (Нэвада)|Боўлдэр-Сіці]]. Празь нейкі час Сэбу патэлефанаваў вядомы рэжысэр кастынгу, які прысутнічаў на спэктаклі Міі, і запрасіў яе на праслухоўваньне да будучага фільму. Сэб едзе ў Боўлдэр-Сіці і ўгаворвае Мію прысутнічаць на кастынгу. Падчас праслухоўваньня Мію просяць проста расказаць гісторыю. У адказ Мія сьпявае гісторыю пра тое, як ейная цётка, былая акторка тэатру, якая ў выніку памерла ад алькагалізму, натхніла яе перасьледваць свае мары. Сэб, упэўнены, што праслухоўваньне прайшло пасьпяхова, заклікае Мію прысьвяціць сябе акторскаму майстэрству. Абодва клянуцца, што заўсёды будуць кахаць адзін аднаго, але разыходзяцца кожны па сваім шляху, каб прытрымлівацца мараў. Празь пяць гадоў Мія стала вядомай акторкай і абралася шлюбам зь іншым мужчынам, Дэйвідам ([[Том Эвэрэт Скот]]), зь якім у яе ёсьць дачка. Аднойчы ноччу маладыя натрапляюць на джазавы бар. Заўважыўшы калісьці распрацаваны ёю лягатып, Мія разумее, што Сэб усё ж адкрыў уласны клюб. Калі Сэб заўважае Мію ў натоўпе, ён пачынае гуляць на фартэпіяна іхную любоўную тэму. Раскрываецца пасьлядоўнасьць мараў, у якіх абодва ўяўляюць, што магло бы быць, калі іхныя адносіны разьвіваліся разам з кар’ерай. Пасьля мараў, Мія і Сэб моўчкі абменьваюцца ўсьмешкамі, перш чым Мія сыходзе з мужам. == Стварэньне == === Пачатковая стадыя === [[Файл:Damien Chazelle (cropped).jpg|міні|зьлева|Галоўны аўтар ідэі і рэжысэр каінастужкі [[Дэм’ен Шазэл]].]] Былы гулец на бубнах, [[Дэм’ен Шазэл]] мае схільнасьць да фільмаў пра музыку<ref name="stoneTalks">[https://www.hollywoodreporter.com/news/la-la-land-emma-stone-924617 «'La La Land': Emma Stone, Director Damien Chazelle Talk Bringing Back Hope in Films»]. The Hollywood Reporter.</ref>. Ён напісаў сцэнар фільму яшчэ ў 2010 годзе, калі, на ягоную думку, кінаіндустрыя здавалася яму недасягальнай. Ягоная ідэя палягала ў тым, каб узяць стары м’юзыкал, але пакласьці ў ягоную аснову сапраўднае жыцьцё, дзе ўсё не заўжды добра складваецца<ref name="stoneTalks"/> і аддаць гонар творчым людзям, якія выпраўляюцца ў Лос-Анджэлес у пагоні за марай. Ён задумаў фільм, калі быў студэнтам [[Гарвардзкі ўнівэрсытэт|Гарвардзкага ўнівэрсытэту]], разам са сваім аднакурсьнікам [[Джастын Гурўіц|Джастынам Гурўіцам]]. Удвух яны раскрылі гэту тэму ў выпускной працы, малабюджэтным м’юзыкле пра бостанскага джазавага музыку ''«Хлопец і Мэдлін на паркавай лаўцы»''. Шазэл зьняў яго ў стылі гарадзкіх сымфанічных фільмаў 1920-х гадоў, як ''«[[Мангэтан (м’зыкал)|Мангэтан]]»'' (1921) і ''«[[Чалавек з кінаапаратам]]»'' (1929), каб аддаць даніну павагі гарадам<ref name="nytimes">[https://www.nytimes.com/2016/11/06/movies/la-la-land-stars-ryan-gosling-emma-stone-and-los-angeles.html?nytmobile=0 «L.A. Transcendental: How ‘La La Land’ Chases the Sublime»]. New York Times.</ref>. Пасьля сканчэньня навучаньня ў 2010 годзе абодва пераехалі ў [[Лос-Анджэлес]] і працягнулі пісаць сцэнар, але зрабілі некалькі невялікіх зьменаў. Гэтак месцам дзеяньня замест [[Бостан]]у стаў Лос-Анджэлес. Замест таго, каб параўнаць Лос-Анджэлес з чарамі [[Парыж]]у ці [[Сан-Францыска]], ён засяродзіўся на адметных якасьцях гораду, як то транспартны трафік, расьцяжанасьць гораду і краявіды. Стыль і тон фільму былі натхнёныя карцінамі [[Жак Дэмі|Жака Дэмі]] ''«[[Шэрбурскія парасоны]]»'' і ''«[[Дзяўчыны з Рашфору]]»'', асабліва апошнім, які быў больш танцавальным і арыентаваным на [[джаз]]. Фільм напоўнены візуальнымі адсылкамі да такой галівудзкай клясыкі, як то ''«[[Брадўэйская мэлёдыя 1940 году]]»'', ''«[[Сьпяваючы пад дажджом]]»'' і ''«[[Тэатральны фургон]]»''. Ён падобны ў раскрыцьці пэрсанажаў і тэмы з папярэднім фільмам Шазэла — ''«Апантанасьць»''. Паводле словаў Шазэлу, абодва фільмы расьпавядаюць пра змаганьне быць артыстам і замірэньне сваіх мараў з патрэбай быць чалавекам. ''«Ла-Ла Лэнд»'' толькі нашмат менш жорсткі ў гэтым пляне. Абодва фільмы адлюстроўваюць уласны досьвед рэжысэра, які пракладае сабе шлях па кар’ерных усходах Галівуду<ref name="theguardian">[https://www.theguardian.com/film/2016/sep/08/damien-chazelle-la-la-land-interview-toronto-film-festival-tiff-venice-telluride «Damien Chazelle on La La Land: 'Los Angeles is full of people chasing dreams'»]. The Guardian.</ref>. Кінастужка была ў прыватнасьці натхнёная ягоным досьведам пераезду з усходняга ўзьбярэжжа зь перакананьнямі, што Лос-Анджэлес складаецца ўсяго толькі зь вялікімі дарогамі для самаходаў». Шазэл ня мог знайсьці прадусараў да свайго фільму многія гады, бо ніводная студыя не жадала фінансаваць арыгінальны сучасны фільм безь вядомых песень. Акрамя таго, фільм задумваўся як джазавы м’юзыкал, што [[The Hollywood Reporter]] называла «вымерлым жанрам». На думку Шазэла гэта мела месца празь невядомасьць яго і Гурўіца, што рабіла праект у вачох фінансістаў сумнеўным<ref name="latimes">[http://www.latimes.com/entertainment/movies/la-et-mn-la-la-land-emma-stone-damien-chazelle-20160907-snap-story.html «With 'La La Land,' Emma Stone and director Damien Chazelle aim to show that original musicals aren't all tapped out»]. Los Angeles Times.</ref><ref name="hollywoodreporter">[http://www.hollywoodreporter.com/features/la-la-land-unrealistic-hollywood-dream-critical-acclaim-942793 «How 'La La Land' Went From First-Screening Stumbles to Hollywood Ending»]. The Hollywood Reporter.</ref>. Першых прадусараў Шазэл знайшоў празь сяброў, якія пазнаёмілі яго з [[Фрэд Бэргер|Фрэдам Бэргерам]] і [[Джордан Гораўіц|Джорданам Гораўіцам]]. Маючы двух прадусараў, сцэнар быў адпраўлены ў [[Focus Features]], а меркаваны бюджэт дасягаў мільён даляраў. Аднак студыя запатрабавала зьмяніць сцэнар. У прыватнасьці джазавы піяніст павінен быў стаць рок-музыкам, складаная пачатковая сцэна — перароблена, а фінал зьменены на хэпі-энд. Шазэл адмовіўся ад рэалізацыі такіх зьменаў і рушыў далей<ref name="hollywoodreporter"/>. Пазьней Шазэл напісаў ''«Апантанасьць»'' з больш простай канцэпцыяй дзеля продажу і зь меншымі рызыкамі<ref>[http://deadline.com/2016/09/telluride-film-festival-tom-hanks-praises-la-la-land-sully-q-a-1201813204/ «Tom Hanks Interrupts His Own ‘Sully’ Q&A To Lavishly Praise ‘La La Land’»]. Deadline.</ref>. Пасьля таго, як фільм быў добра прыняты крытыкамі на прэм’ерным паказе ў 2014 годзе, Шазэл працягнуў прасоўваць ''«Ла-Ла Лэнд»''<ref name="hollywoodreporter"/>. Годам пазьней, калі ''«Апантанасьць»'' атрымаў пяць намінацыяў на «[[Оскар]]», у тым ліку ў катэгорыі за найлепшы фільм, і сабраў 50 мільёнаў даляраў у сусьветным пракаце пры бюджэце ў 3,3 мільёны, Шазэл са сваім праектам сталі цікавымі для студыяў<ref name="latimes"/>. Празь пяць гадоў пасьля напісаньня сцэнару [[Summit Entertainment]] і [[Black Label Media]] супольна з прадусарам Маркам Плэтам пагадзіліся інвэставаць у ''«Ла-Ла Лэнд»''<ref name="yahoo">[https://www.yahoo.com/movies/emma-stone-on-reteaming-with-ryan-gosling-in-la-la-land-and-her-new-appreciation-of-los-angeles-120240431.html «Emma Stone on Reteaming With Ryan Gosling in 'La La Land' and Her New Appreciation of Los Angeles»]. Yahoo.</ref>. Яны былі ўражаны водгукамі крытыкаў і камэрцыйным посьпехам ''«Апантанасьці»''<ref name="theguardian"/>. Патрык Ваксбэргер з ''Lionsgate'', што раней працаваў над франшызай ''«[[Крок наперад (франшыза)|Крок наперад]]»'', пераканаў Шазэла павялічыць бюджэт фільму, бо якасныя м’юзыклы не павінны быць таннымі<ref>[http://www.hollywoodreporter.com/news/patrick-wachsberger-lionsgate-twilight-divergent-932343 «Zurich: Lionsgate's Patrick Wachsberger on His Journey From Jerry Lewis to 'Twilight,' 'La La Land'»]. The Hollywood Reporter.</ref>. === Кастынг === [[Файл:Ryan Gosling by Gage Skidmore.jpg|міні|Раян Госьлінг выканаў адну з галоўных роляў.]] Ад пачатку галоўныя ролі павінны былі сыграць [[Майлз Тэлер]] і [[Эма Ўотсан]]. Апошняя зь якіх аддала перавагу здымкам у ''«[[Красуня і Пачвара (фільм, 2017)|Красуні і Пачвары]]»'', тым часам як Тэлер сышоў пасьля працяглых перамоваў<ref>[http://deadline.com/2015/04/ryan-gosling-emma-stone-damien-chazelle-la-la-land-1201409697/ «Ryan Gosling & Emma Stone Circling Damien Chazelle’s ‘La La Land’»]. Deadline.</ref>. У сваю чаргу Госьлінг сам адмовіўся ад ролі Пачвары ў ''«Красуні і пачвары»'' на карысьць ''«Ла-Ла Лэнду»''<ref>[http://www.teenvogue.com/story/emma-watson-ryan-gosling-beauty-and-the-beast «Emma WATSON Almost Starred in ‘La La Land’»]. Teen Vogue.</ref>. Шазэл вырашыў зрабіць пэрсанажаў трохі больш сталымі, больш дасьведчанымі, а не маладымі навічкамі, якія толькі што прыбылі ў Лос-Анджэлес<ref name="hollywoodreporter"/>. Эма Стоўн выкана ролю Міі, якая імкнецца стаць акторкай і працуе ў кавярні на Warner Bros. Стоўн любіць м’юзыклы з 8 гадоў, калі яна ўпершыню пабачыла ''«[[Адрынутыя (м’юзыкал)|Адрынутых]]»'' і сказала, што ўрывацца ў песьню было яе сапраўднай марай, і што ейным любімым фільмам зьяўляецца рамантычная камэдыя [[Чарлі Чаплін]]а ''«[[Агні вялікага гораду]]»''<ref name="latimes"/>. Эма займалася пом-танцамі ў дзяцінстве і год паведвала балетную школу<ref name="latimes"/>. Стоўн пераехала ў Галівуд са сваёй маці ў 15 гадоў, каб працягнуць сваю кар’еру, і першы год увесь час змагалася за праслухоўваньні. Але калі прыходзіла, ёй часта адмаўлялі пасьля таго, як яна пачынала сьпяваць ці гаварыла толькі адзін радок<ref name="bbc">[http://www.bbc.com/news/entertainment-arts-37378289 «La La Land: Gosling and Stone serenade Hollywood»]. BBC News.</ref>. Стоўн дадала ў вобраз свайго пэрсанажу трошачку свайго ўласнага досьведу, што ўвайшло ў фільм. Яна сустрэла Шазэла ў 2014 годзе падчас свайго брадўэйскага дэбюту ў пастаноўцы ''«[[Кабарэ (м’юзыкал)|Кабарэ]]»''. Шазэл і Гурўіц убачылі ейны вечаровы выступ, калі акторка хварэна на застуду<ref name="latimes"/><ref>[http://deadline.com/2016/11/emma-stone-mel-gibson-la-la-land-hacksaw-ridge-lionsgate-contenders-1201847486/ «Emma Stone Reveals Unorthodox ‘La La Land’ Audition; Mel Gibson On ‘Hacksaw Ridge’ Inspiration — The Contenders»]. Deadline.</ref>. Стоўн сустрэлася з Шазэлам у Нью-Ёрку, дзе рэжысэр распавёў пра сваё бачаньне фільму<ref name="vogue">[http://www.vogue.com/13490922/emma-stone-november-cover-la-la-land-movie-ryan-gosling/ «Emma Stone Takes the Biggest Leap of Her Career With La La Land»]. Vogue.</ref>. Пасьля свайго выступу ў ''«Кабарэ»'' Стоўн мела больш упэўненасьці ў сабе і была гатова даць рады фільму<ref name="vogue"/>. Рыхтуючыся да ролі, Стоўн пераглядзела фільмы-м’юзыклы, што натхнілі Шазэла, у тым ліку ''«Шэрбурскія парасоны»'' і фільмы з [[Фрэд Астэр|Фрэдам Астэрам]] і [[Джынджэр Роджэрз]]. Яна прыняла прапанову менавіта праз моцную захопленасьць Шазэла сваім праектам<ref name="vogue"/>. Раян Госьлінг выканаў ролю Сэбастыяна, джазавага піяніста, які зарабляе на жыцьцё ігрой у кактэйльных барах і марыць адкрыць уласны клюб<ref name="latimes"/>. Як і Стоўн, Госьлінг дадаў свой акторскі досьвед у фільм. Адзін з выпадкаў быў выкарыстаны для эпізоду зь Міяй. Госьлінг меў эмацыйную сцэну са сьлязьмі на вачох на праслухоўваньнях, тым часам як кастынг-дырэктар узяў тэлефон, каб абмеркаваць свае пляны на абед<ref name="latimes"/><ref name="bbc"/><ref>[http://www.latimes.com/entertainment/91143127-132.html «This painful audition scene in 'La La Land' was based on Ryan Gosling's real-life experience»]. Los Angeles Times.</ref>. Шазэл сустрэўся з Госьлінгам у бары каля ягонага дому ў [[Галівуд-Гілз]] перад пачаткам здымак апошняга ў фільме ''«[[Вялікі продаж без пакрыцьця]]»''<ref name="hollywoodreporter"/>. Шазэл паклікаў Стоўн і Госьлінга ў праект адразу, як студыя купіла фільм<ref name="theguardian"/>. Ён казаў, што яны з сучасных актораў найбліжэй падобныя да старой пары Галівуда, як [[Спэнсэр Трэйсі]] і [[Кэтрын Гэпбэрн]], Фрэд Астэр і Джынджэр Роджэрз, [[Гамфры Богард]] і [[Лорэн Бэкол]], [[Мірна Лой]] і [[Ўільям Паўэл]]<ref>[http://www.ew.com/article/2016/08/30/ryan-gosling-emma-stone-la-la-land «'La La Director' Director On the 'Timeless Glamour' of Ryan Gosling & Emma Stone»]. EW.com.</ref>. Для Госьлінга і Стоўн гэта быў трэці супольны фільм пасьля ''«[[Гэтае бязглуздае каханьне]]»'' і ''«[[Паляўнічыя на гангстэраў|Паляўнічых на гангстэраў]]»''<ref>[http://www.dailymail.co.uk/tvshowbiz/article-3264852/Emma-Stone-joins-Ryan-Gosling-set-La-La-Land.html «Emma Stone joins Ryan Gosling on set of La La Land»]. Mail Online.</ref>. Абодва акторы навучыліся сьпяваць і танцаваць, каб выканаць шэсьць песень фільму<ref name="hollywoodreporter"/>. Астатнія акторы, як то [[Джонатан Кімбл Сыманз|Дж. К. Сыманз]], [[Саноя Мідзуна]], [[Джэсыка Рот]], [[Калі Эрнандэс]], [[Фін Ўітрак]], [[Розмары Дэўіт]], [[Джон Лэджэнд]], [[Джэйсан Фукс]], [[Міген Фэй]]<ref>[http://deadline.com/2015/07/la-la-land-movie-sonoya-mizuno-jessica-rothe-callie-hernandez-damien-chazelle-1201472512/ «Sonoya Mizuno, Jessica Rothe & Callie Hernandez Move Into ‘La La Land’»]. Deadline.</ref><ref>[http://www.hollywoodreporter.com/news/la-la-land-adding-american-807898 «'La La Land' Adding 'American Horror Story' Actor Finn Wittrock (Exclusive)»]. The Hollywood Reporter.</ref><ref>[http://deadline.com/2015/08/rosemarie-dewitt-la-la-land-cast-ryan-gosling-emma-stone-1201491314/ «Rosemarie DeWitt Chimes In For ‘La La Land’»]. Deadline.</ref><ref>[http://variety.com/2015/film/news/john-legend-la-la-land-musical-1201556225/ «John Legend in Talks to Join Emma Stone and Ryan Gosling in Musical ‘La La Land’»]. Variety.</ref> — далучыліся да складу ў ліпені і жніўні 2015 году. Лэджэнд выканаў ролю Кіта, старога сябра Сэбастыяна<ref name="latimes"/>. Харэографам фільму выступіла [[Мэндзі Мур]]. Рэпэтыцыі адбываліся ў вытворчым офісе ў раёне [[Этўотэр-Віладж]] на працягу трох-чатырох месяцаў, пачынаючы з траўня 2015 году. Госьлінг практыкаваўся ў ігры на піяніна ў адным пакоі, Стоўн працавала з Мур у іншым, а дызайнэрка касьцюмаў [[Мэры Зофрэс]] мела свой куток<ref name="latimes"/><ref name="hollywoodreporter"/>. Госьлінг, які ня меў належнага досьведу, павінен быў навучыцца іграць на піяніна<ref>[http://www.huffingtonpost.es/2017/01/13/curiosidades-la-la-land_n_14101762.html «27 curiosidades de 'La La Land', la película de Emma Stone y Ryan Gosling»]. El Huffington Post.</ref>. Мур падкрэслівала, што ключавой была праца над эмоцыямі чым над тэхнікай, пра што расказвала Стоўн<ref name="latimes"/>. Каб дапамагчы свайму акторскаму складу і здымачнай групе настроіцца на патрэбны лад, Шазэл праводзіў пятніцамі ў вечары агульны прагляд клясычных фільмаў, якія натхнілі яго, у тым ліку ''«Шэрбурскія парасоны»'', ''«Сьпяваючы пад дажджом»'', ''«[[Цыліндар (фільм)|Цыліндар]]»'' і ''«[[Ночы ў стылі бугі]]»''<ref name="hollywoodreporter"/>. === Здымкі === [[Файл:Emma Stone 2011 2.jpg|міні|[[Эма Стоўн]] выканала ролю Міі, аднаго з галоўных пэрсанажаў.]] Ад пачатку Шазэл хацеў, каб музычныя нумары фільма былі зьнятыя з галавы да пятаў і адным дублем, як працы 1930-х гадоў [[Фрэд Астэр|Фрэда Астэра]] і [[Джынджэр Роджэрз]]<ref name="vogue"/>. Таксама ён хацеў зрабіць фільм шырокаэкранным у фармаце [[CinemaScope]] як м’юзыклы 1950-х гадоў накшталт ''«[[Заўсёды добрае надвор’е]]»''. У выніку фільм быў зьняты на цэлюлёідную плёнку ня ў лічбавым фармаце на камэру Panavision у шырокаэкранным фармаце, але не ў сапраўдным CinemaScope, бо гэта тэхналёгія ёсьць на сёньня страчанай<ref>[https://web.archive.org/web/20170131193001/http://motion.kodak.com/kodakgcg/us/en/motion/blog/blog_post/?contentid=4295000679 «Shot in CinemaScope, La La Land vibrantly romances the olden days of Hollywood»]. Motion Picture Film.</ref><ref>[https://thereelbits.com/2016/12/15/review-la-la-land/ «Review: La La Land»]. The Reel Bits.</ref><ref>[http://www.indiewire.com/2016/11/oscars-2017-cinematography-shooting-on-film-la-la-land-fences-silence-1201745115/ «Oscars 2017: Shooting on Film Will Impact Cinematography Race»]. IndieWire.</ref><ref>[http://cinema-scope.com/cinema-scope-online/la-la-land-damien-chazelle-us-special-presentations/ «La La Land (Damien Chazelle, US) — Special Presentations»]. Cinema Scope.</ref>. Шазэл жадаў зрабіць [[Лос-Анджэлес]] асноўным месцам дзеяньня свайго фільму, каментуючы, што ёсьць нешта вельмі паэтычнае ў гэтым горадзе, пра які ён думае, горадзе, які будуецца людзьмі зь нерэальнымі марамі і людзьмі, што паставілі на кон усё<ref name="stoneTalks"/>. Здымкі фільму афіцыйна пачаліся ў горадзе 10 жніўня 2015 году і праходзілі ў больш чым 60 месцах Лос-Анджэлесу, улучаючы фунікулер «[[Палёт анёлаў]]» у цэнтры гораду, дамы на Галівудзкіх узгорках, мост Каларада-стрыт, тэатар [[Рыялта (тэатар)|Рыялта]] ў [[Паўднёвая Пасадэна (Каліфорнія)|Паўднёвай Пасадэне]], студыю Warner Bros., рынак Grand Central Market, кавярню Lighthouse і вежы Ўотс, у якіх здымалі некалькі сцэнаў адным дублем. Здымкі доўжыліся 40 дзён і скончыліся ў сярэдзіне верасьня 2015 году<ref name="hollywoodreporter"/><ref>[http://www.latimes.com/entertainment/envelope/91130420-132.html «Ryan Gosling sees 'La La Land' as an opportunity to show off Los Angeles»]. Los Angeles Times.</ref><ref>[http://deadline.com/2016/12/emma-stone-la-la-land-damien-chazelle-justin-hurwitz-oscars-interview-1201866006/ «Encore: How ‘La La Land’ Director Damien Chazelle, His Team & Lionsgate Faced The Music & Resurrected The Original Hollywood Musical»]. Deadline.</ref>. [[Файл:Angels Flights-13.jpg|міні|зьлева|Фунікулер «[[Палёт анёлаў]]», які быў зачынены прыблізна на чатыры гады, у тым ліку на момант здымак, быў адчынены на адзін дзень выключна дзеля фільму.]] Пачатковая сцэна была зьнята першай на перакрытай частцы аўтабану на трасе Лос-Анджэлеса<ref name="hollywoodreporter"/>, што злучае 105 і 110 аўтастрады, якія вядуць у цэнтар гораду. Яе здымалі на працягу двух дзён з удзелам больш чым сотні танцораў<ref name="theguardian"/>. У гэтае сцэне Шазэл хацеў даць зразумець, наколькі вялікі горад<ref name="nytimes"/>. Сцэна плянавалася на першым узроўні шашы, пакуль рэжысэр ня вырашыў здымаць злучэньне 105—110 у 30 мэтрах над зямлёй. Мастак-пастаноўшчык Дэйвід Ўоска ўспамінаў, што ён меркаваў, што нехта зваліцца з мосту і загіне. Шазэл параўнаў сцэну з дарогай з жоўтай цэглы, што вяла ў [[Смарагдавы горад]] у ''«[[Чараўнік краіны Оз (фільм, 1939)|Чараўніку краіны Оз]]»''<ref name="hollywoodreporter"/>. Дзеля здымак «старога Лос-Анджэлесу» Шазэл знайшоў месцы, якія былі ў руінах ці разбураныя. Адным з такіх месцаў стаў фунікулер «Палёт анёлаў», пабудаваны ў 1901 годзе. Фунікулер быў зачынены ў 2013 годзе пасьля аварыі. Былі распачаты спробы рамонту і паўторнага адкрыцьця славутасьці, але скончыліся яны безвынікова. Тым ня менш здымачная група здолела атрымаць дазвол на ейнае выкарыстаньне на працягу дню<ref name="nytimes"/>. Мія, паводле фільму, ёсьць працаўніцай кавярні на студыі Warner Bros., якая, на думку Шазэла, зьяўляецца адным з помнікам Галівуду. Мастак-пастаноўшчык Ўоска стварыў мноства падробленых старых плякатаў. Шазэл час ад часу ствараў назвы для іх, аднойчы выкарыстаўшы назву сваёй першай карціны ''«Хлопец і Мэдлін на паркавай лаўцы»'' у якасьці постэра<ref name="nytimes"/>. Шасьціхвілінная сцэна ''«A Lovely Night»'' павінна была быць зьнятая падчас кароткага моманту «чароўнай гадзіны» на заходзе сонца<ref name="latimes"/>. Калі Раян Госьлінг і Эма Стоўн нарэшце скончылі, акторка ўспамінала, як усе проста вытыхнуліся<ref name="vogue"/>. Паколькі Госьлінг і Стоўн ня былі прафэсійнымі танцорамі, яны зрабілі шэраг памылак, асабліва падчас працяглых бесьперапынных музычных нумароў, зьнятых адным дублем. Тым ня менш Шазэл спачуваў ім, разумеючы іхную нястачу у досьведзе і не зважаючы на іхныя памылкі<ref name="yahoo"/>. Пакуль здымаўся першы танец Сэбастыяна і Міі, Стоўн спатыкнулася аб спінку лавы, але працягнула танчыць паводле сцэнару<ref name="yahoo"/>. Сцэна спрэчкі падчас рамантычнае вячэры, якую герой Госьлінга згатаваў для Міі, была адной з тыз, якую перарабілі шмат разоў. Госьлінг і Стоўн таксама дапамаглі стварыць дыялёг у сцэне, каб зрабіць яе адной з найбольш рэалістычных сцэнаў у фільме, напоўненым фантастычнымі элемэнтамі<ref>[https://web.archive.org/web/20180623061624/http://ew.com/awards/2017/02/24/la-la-land-screenplay-breakdown/ «How Emma Stone and Ryan Gosling Helped Write Their 'La La Land' Fight»]. EW.com.</ref>. Шазэл правёў амаль год за мантажом фільму з мантажорам Томам Кросам, бо яны былі зацікаўлены ў першую чаргу ў слушным тоне карціны<ref name="hollywoodreporter"/>. === Музычны дадатак === Песьні і партытуру для фільму склаў і арганізаваў [[Джастын Гурўіц]], аднакурсьнік Шазэла па [[Гарвардзкі ўнівэрсытэт|Гарвардзкаму ўнівэрсытэту]], які таксама працаваў над двума папярэднімі фільмамі рэжысэра<ref>[https://www.latimes.com/entertainment/movies/la-et-mn-la-la-land-emma-stone-damien-chazelle-20160907-snap-story.html «With 'La La Land,' Emma Stone and director Damien Chazelle aim to show that original musicals aren't all tapped out»]. Los Angeles Times.</ref>. Тэксты песень напісаныя [[Пасэк і Пол|Пасэкам і Полам]]<ref>[http://www.vogue.com/13490922/emma-stone-november-cover-la-la-land-movie-ryan-gosling/ «Emma Stone Takes the Biggest Leap of Her Career With La La Land»]. Vogue.</ref>, за выключэньнем ''«Start a Fire»'', якую напісалі [[Джон Лэджэнд]], Гурўіц, [[Марыюс дэ Врыс]] і [[Анжэлік Сынэлю]]<ref>[http://filmmusicreporter.com/2016/11/17/la-la-land-soundtrack-details/ «'La La Land' Soundtrack Details»]. Film Music Reporter.</ref>. Альбом з саўндтрэкам пабачыў сьвет 9 сьнежня 2016 году, у ім былі выбраныя партытуры Гурўіца і песьні ў выкананьні акторскага складу. == Выхад і рэакцыя == === Касавыя зборы === [[Файл:Emma Stone, Justin Hurwitz, Damien Chazelle (30116702391).jpg|міні|зьлева|[[Эма Стоўн]], [[Джастын Гурўіц]], [[Дэм’ен Шазэл]] на адным з кінафэстываляў у кастрычніку 2016 году.]] ''«Ла-Ла Лэнд»'' зарабіў 151,1 мільён даляраў у [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|Злучаных Штатах]] і [[Канада|Канадзе]] і 295 мільёнаў даляраў у іншых краінах, а агульная сума касавых збораў у сусьветным пракаце склала 446,1 мільёнаў даляраў, пры бюджэце у памеры 30 мільёнаў даляраў<ref>[http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=lalaland.htm «La La Land (2016)»]. Box Office Mojo.</ref>. У рэдакцыі сайта [[Deadline]] падлічылі, што чысты прыбытак карціны складзе 68,25 мільёнаў даляраў, калі ўлічваць усе выдаткі і прыбыткі фільму, што зробіць яго адным з дваццаці самых касавых рэлізаў 2016 году<ref>[http://deadline.com/2017/03/la-la-land-box-office-profit-2016-1202047487/ «No. 18 La La Land Box Office Profits — 2016 Most Valuable Movie Blockbuster Tournament»]. Deadline</ref>. ''«Ла-Ла Лэнд»'' выйшаў на вялікі экран 9 сьнежня 2016 году ў абмежаваным пракаце ў пяці кінатэатрах Лос-Анджэлесу і [[Нью-Ёрк]]у<ref>[http://deadline.com/2016/12/la-la-land-best-theater-average-2016-1201868270/ «La La Land Dances To Year’s Best Box Office Theater Average»]. Deadline.</ref><ref>[http://www.hollywoodreporter.com/news/weekend-box-office-la-la-land-dances-huge-friday-ny-la-office-christmas-party-954745 «Weekend Box Office: Office Christmas Party Wins Friday; La La Land Soars»]. The Hollywood Reporter.</ref>. За першы ўік-энд фільм зарабіў 881 тысячу даляраў, у сярэднім па 176 тысяч даляраў з кожнага зь пяці кінатэатраў, што зьяўляецца найлепшым сярэднім паказчыкам у 2016 годзе<ref>[https://www.forbes.com/sites/scottmendelson/2016/12/10/box-office-office-christmas-party-topped-friday-but-la-la-land-nabbed-festive-300k/ «Box Office: Office Christmas Party Topped Friday, But La La Land Nabbed Festive $300K»]. Forbes.</ref>. У свой другі ўік-энд абмежаванага пракату, карціна выйшла ў 200 кінатэатрах і зарабіла 4,1 мільёны даляраў, заняўшы 7-е месца паводле сумы касавых збораў за тыдзень [66]. Прыбытак павялічыўся на 366% у параўнаньні з папярэднім тыднем і паказ ад кожнага кінатэатру прыносіў у сярэднім 20,5 тысяч даляраў<ref>[http://deadline.com/2016/12/rogue-one-star-wars-story-preview-box-office-social-media-1201871704/ «Rogue One Flying To $152 millions on Weekend; Collateral Beauty A Career B.O. Low For Will Smith»]. Deadline.</ref>. На наступным тыдні стужка выйшла ў 734 кінатэатрах па ўсёй краіне, зарабіўшы 5,8 мільёнаў даляраў за ўік-энд, у тым ліку 4 мільёны даляраў на Каляды і 9,2 мільёнаў даляраў за чатыры дні, заняўшы 8-е радок паводле суммы касавых збораў<ref>[http://deadline.com/2016/12/why-him-975k-thursday-previews-box-office-1201875344/ «With Fences, La La Land Enter Top 10 As Rogue One and Sing Rule Holiday»]. Deadline.</ref>. 6 студзеня 2017 году ва ўік-энд перад «[[Залаты Глёбус|Залатым Глёбусам]]», фільм выйшаў У 1515 кінатэатрах і зарабіў 10 мільёнаў даляраў, заняўшы 5-ю пазыцыю паводле суммы касавых зборах. На шостым тыдні паказу карціна зарабіла 14,5 мільёнаў даляраў, заняўшы 2-е месца паводле суммы збораў, саступіўшы стужцы ''«[[Прыхаваныя фігуры]]»''<ref>[http://deadline.com/2017/01/patriots-day-sleepless-bye-bye-man-live-by-night-rogue-one-mlk-box-office-1201885490/ «Hidden Figures Stays Smart, But Why Are So Many Movies Bombing Over MLK Weekend?»]. Deadline.</ref>. Пасьля абвяшчэньня намінантаў на 89-ю цырымонію ўручэньня прэміі «[[Оскар]]», дзе ''«Ла-Ла Лэнд»'' быў прадстаўлены ў 14 намінацыях, пракат фільму пашырыўся да 3136 кінатэатраў 27 студзеня 2017 году<ref>[http://deadline.com/2017/01/dogs-purpose-split-resident-evil-gold-box-office-1201895463/ «Is Controversy Impacting A Dog’s Purpose At The Box Office?»]. Deadline.</ref>. === Крытыка === ''«Ла-Ла Лэнд»'' быў сустрэты станоўчымі водгукамі ад крытыкаў, якія ўхвалілі сцэнар і рэжысуру Шазэла, а таксама акторскую працу дуэту актораў і «хімію» паміж імі, музыку Гурўіца і музычныя нумары<ref>[https://www.bostonglobe.com/arts/movies/2016/08/31/emma-stone-and-ryan-gosling-land-gets-rave-reviews-venice/AqFH2J2wqhsbdiE5iJTPNM/story.html «Emma Stone and Ryan Gosling’s ‘La La Land’ gets rave reviews in Venice»]. The Boston Globe.</ref><ref>[http://variety.com/2016/film/festivals/ryan-gosling-emma-stone-la-la-land-wow-venice-1201848676/ «Ryan Gosling, Emma Stone, Damien Chazelle’s ‘La La Land’ Wow Venice»]. Variety.</ref><ref>[http://www.vanityfair.com/hollywood/2016/08/la-la-land-venice-reviews «La La Land Stuns at the Venice Film Festival»]. HWD.</ref>. Паводле агрэгару крытычных водгукаў [[Rotten Tomatoes]] фільм атрымаў 92% станоўчых рэцэнзіяў, базуючыся 373 водгуках, зь сярэдняй адзнакай 8,6/10. Крытычны кансэнсус сайту абвяшчае, што ''«Ла-Ла Лэнд»'' удыхнуў новае жыцьцё ў даўно забыты жанр з дапамогай захапляльнай рэжысуры, магутнай акторскага выкананьня і лішку шчырасьці<ref>[https://www.rottentomatoes.com/m/la_la_land/ «La La Land (2016)»]. Rotten Tomatoes.</ref>. На [[Metacritic]] фільм мае на сваім рахунку 93 балаў з 100 магчымых на аснове 53 рэцэнзіяў, з вэрдыктам «усеагульнае ўхваленьне»<ref>[https://www.metacritic.com/movie/la-la-land «La La Land Reviews»]. Metacritic.</ref>. Пітэр Трэвэрз з часопісу [[Rolling Stone]] даў кінастужцы чатыры зоркі з чатырох, апісаўшы яе як «гарачы цуд» і дадаўшы камплімэнт музычным нумарам, у прыватнасьці, сцэне адкрыцьця. Аркамя таго, ён адзначыў, што фільм ёсьць ягоным фільмам году<ref>[https://www.rollingstone.com/movies/reviews/peter-travers-la-la-land-movie-review-w453736 «'La La Land' Review: Magical Modern-Day Musical Will Sweep You Off Your Feet»]. Rolling Stone.</ref>. Майкл Філіпс з [[Chicago Tribune]] аналягічна ацаніў фільмавае адкрыцьцё, акрамя таго, вылучыўшы асабліва працу Стоўн, заявіўшы, што яна мае дастатковыя чыньнікі пабачыць тую самую дзівосную краіну цудаў, гэтак званы ''«Ла-Ла Лэнд»''. Не зважаючы на ​​меншае захапленьне танцамі Госьлінга і сярэдняй часткай фільму, Філіпс, тым ня менш, даў фільму чатыры з чатырох зорак, абвясьціўшы яго «самым прыемным прадуктам кінаіндустрыі гэтага году»<ref>[https://www.chicagotribune.com/entertainment/movies/sc-la-la-land-mov-rev-1212-20161209-column.html «'La La Land' review: Stone, Gosling light up Damien Chazelle's romantic reverie»]. Chicago Tribune.</ref>. Энтані Олівэр Скот з [[The New York Times]] высока ацаніў фільм, заявіўшы, што фільм адначасова ёсьць шыпучай фантазіяй і рацыянальнай выдумкай, рамантычнай камэдыяй і мэлядрамай, шыкоўным мастацкім выбрыкам і кранальнай сапраўднасьцю<ref>[https://www.nytimes.com/2016/12/08/movies/la-la-land-review-ryan-gosling-emma-stone.html «Review: Ryan Gosling and Emma Stone Aswirl in Tra La La Land»]. The New York Times.</ref>. Пітэр Брэдшоў з [[The Guardian]] узнагародзіў фільм пяцьцю зь пяці зорак, апісаўшы яго як «заліты сонцам музычны шэдэўр»<ref>[https://www.theguardian.com/film/2016/aug/31/la-la-land-review-ryan-gosling-emma-stone «La La Land review: Ryan Gosling and Emma Stone shine in a sun-drenched musical masterpiece»]. The Guardian.</ref>. Том Чарыці з [[Sight & Sound]] заявіў, што Шазэл стварыў гэткую рэдкую рэч, сапраўды рамантычную камэдыю, а таксама рапсодыю, афарбаваную ў сіні, чырвоны, жоўты і зялёны колеры<ref>[http://www.bfi.org.uk/news-opinion/sight-sound-magazine/reviews-recommendations/la-la-land-first-look «First-look review: Damien Chazelle's La La Land (2016)»]. BFI.</ref>. === Хіба на цырымоніі Оскар === Падчас цырымоніі ўручэньня прэміі «[[Оскар]]» вядучая [[Фэй Дэнэўэй]] няслушна паведаміла, што ''«Ла-Ла Лэнд»'' атрымаў перамогу ў намінацыі найлепшы фільм, прачытаўшы гэта з карткі [[Ўорэн Біці|Ўорэна Біці]], якая фактычна была дублікатам карткі катэгорыі найлепшая акторка, якую перамагла [[Эма Стоўн]]. Пасьля таго, як акторскі склад і каманда фільму выйшлі на сцэну, прадусарам шоў спатрэбілася больш за дзьве хвіліны і амаль тры прамовы, каб выправіць памылку. Фактычным пераможцам намінацыі стала кінастужка «[[Месяцовае сьвятло (фільм, 2016)|Месяцовае сьвятло]]»<ref>[https://abcnews.go.com/Entertainment/moonlight-wins-best-picture-mistake-presenter-warren-beatty/story?id=45769592 «'Moonlight' wins best picture after 'La La Land' mistakenly announced»]. ABC News.</ref>. == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://www.lionsgate.com/movies/la-la-land Афіцыйны сайт]. * [https://www.nytimes.com/2017/02/24/movies/la-la-land-posters.html Постэры да фільму]. * [https://www.imdb.com/title/tt3783958/ Ла-Ла Лэнд] на сайце [[IMDb|Internet Movie Database]] {{ref-en}} * [https://www.allmovie.com/movie/v631486 Ла-Ла Лэнд] на сайце AllMovie {{ref-en}} * [https://www.rottentomatoes.com/m/la_la_land Ла-Ла Лэнд] на сайце Rotten Tomatoes {{ref-en}} * [https://www.boxofficemojo.com/movies/?id=lalaland.htm Ла-Ла Лэнд] на сайце Box Office Mojo {{ref-en}} {{Прэмія «Залаты Глёбус» за найлепшы фільм — камэдыя альбо м’юзыкал}} [[Катэгорыя:Фільмы 2016 году]] [[Катэгорыя:Фільмы ЗША]] [[Катэгорыя:Рамантычныя фільмы]] [[Катэгорыя:Музычнае кіно]] [[Катэгорыя:Фільмы Дэм’ена Шазэла]] ovshpc64nigp78f4rag4v58peswcx02 Хросны бацька 2 0 239358 2330465 2279948 2022-07-30T14:04:16Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Фільм | выява = The Godfather 2 poster.jpg }} '''«Хросны бацька 2»''' ({{мова-en|The Godfather Part II}}) — амэрыканскі эпічны крымінальны фільм 1974 году, створаны рэжысэрам [[Фрэнсіс Форд Копала|Фрэнсісам Фордам Копалам]] паводле сцэнару, напісаным у суаўтарстве з [[Марыё П’юза]]. Галоўныя ролі выканалі [[Аль Пачына]], [[Робэрт Д’ювал]], [[Даян Кітан]], [[Робэрт Дэ Ніра]], [[Талія Шайр]], [[Маргана Кінг]], [[Джон Кезэйл]], [[Марыяна Гіл]] і [[Лі Страсбэрг]]. Часткова грунтуючыся на рамане ''«[[Хросны бацька (раман)|Хросны бацька]]»'' П’юза 1969 году, фільм зьяўляецца як працягам, гэтак і прыквэлам ''«[[Хросны бацька (фільм)|Хроснага бацькі]]»'', прадстаўляючы паралельныя гісторыі. Першая апавядае пра Майкла Карлеонэ ад 1958 году, а іншая — пра маладосьць і сталасьць дона сям’і Віта Карлеонэ. Прыквэл ахоплівае падарожжа Віта Карлеонэ з [[Сыцылія|Сыцыліі]] ў [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]] і да часу заснаваньня ягонага ўласнага сямейнага прадпрыемства ў [[Нью-Ёрк]]у. Фільм быў заплянаваны адразу пасьля выхаду першага фільму, калі кампанія [[Paramount Pictures]] атрымала калясальны посьпех. Было вырашына прыцягнуць да здымак той жа самы склад. Копала, якому быў дадзены большы творчы кантроль над фільмам, хацеў зрабіць як працяг, гэтак і прыквэл фільму, які раскажа пра ўздым Віта і падзеньне Майкла. Пасьля выхаду кінастужка зарабіла ў сьвеце ад 48 да 88 мільёнаў даляраў пры бюджэце ў 13 мільёнаў даляраў. ''«Хросны бацька 2»'' быў намінаваны на адзінаццаць прэміяў «[[Оскар]]» на 47-й цырымоніі кінапрэміі і стаў першым сыквэлам, які перамог як найлепшы фільм. Другая частка фільму і ейны папярэднік застаюцца вельмі ўплывовымі фільмамі, асабліва ў крымынальным жанры, і лічацца аднымі з найлепшых фільмаў усіх часоў. У 1997 годзе [[Амэрыканскі інстытут кіно]] паставіў фільм на 32-і радок у сьпісе найлепшых фільмаў у гісторыі амэрыканскага кіно, і праз 10 гадоў не зьмяніў гэтую пазыцыю<ref>[https://web.archive.org/web/20110811070405/http://www.afi.com/Docs/about/press/2007/100movies07.pdf «Citizen Kane Stands the Test of Time»]. American Film Institute.</ref>. ''«Хросны бацька 2»'' быў абраны дзеля захаваньня ў [[Нацыянальны рэестар фільмаў|Нацыянальным рэестры фільмаў]] [[Бібліятэка Кангрэсу|Бібліятэкі Кангрэсу]] ЗША ў 1993 годзе, лічачыся культурным, гістарычным і эстэтычна значным фільмам. == Сюжэт == Фільм апавядае падзеі, якія мелі месца празь некаторы час пасьля падзеяў у «Хроснага бацькі», а таксама расказвае пра раньняе жыцьцё Віта Карлеонэ ([[Робэрт Дэ Ніра]]). === Віта === У 1901 годзе сям’я дзевяцігадовага Віта Андаліні была забітая ў Карлеонэ на [[Сыцылія|Сыцыліі]] пасьля таго, як ягоны бацька абразіў мясцовага кіраўніка мафіі дона Чычыё ([[Джузэпэ Сыльята]]). Віта ўцёк на карабелі ў [[Нью-Ёрк]] і зарэгістраваўся там як Віта Карлеонэ. Ён пасяляецца ў Нью-Ёрку і ў 1917 годзе ў яго зьяўляецца жонка і нараджаецца сын Фрэда. Малады італьянец губляе працу праз умяшальніцтва мясцовага дона Фануччы ([[Гастонэ Москін]]), але Клемэнца ([[Бруна Кэрбі]]) запрашае Віта нечакана прыняць удзел у крадзяжы. Празь нейкі час ў Віта нараджаецца яшчэ адзін сын Майкл. Злачынствы Віта прыцягваюць увагу Фануччы, які вымагае грошы ў абмен на заступніцтва. Партнэры Віта, Клемэнца і Сальваторэ Тэсіё ([[Джон Апрэа]]), прапануюць заплаціць яму, але Віта настойвае, што Фанучы прыме меншы плацёж, калі Віта зробіць яму прапанову, ад якой ён ня зможа адмовіцца. Падчас фэстывалю, Карлеонэ перасьледуе Фануччы да ягонае кватэры і застрэльвае. Віта становіцца паважаным і пасьпяховым чальцом супольнасьці, і да яго зьвяртаецца па дапамогу ўдава, якую гаспадар жадае высяліць. Пасьля таго, як гаспадар удавы даведваецца пра рэпутацыю Віта, ён згаджаецца дазволіць удаве заставацца на вельмі выгодных умовах. Віта разам зь сям’ёй наведвае Сыцылію ўпершыню пасьля эміграцыі. Ён разам зь дзелавым партнэрам Томазына прыходзіць у дом дона Чычыё, нібыта, каб папрасіць блаславеньня Чычыё на экспарт іхнага аліўкавага алею. Аднак, Віта помсьціць, раскрываючы сваё сапраўднае імя і забіваючы Чычыё. У 1940-я гады сям’я Корлеонэ зьбіраецца дзеля сьвяткаваньня дня народзінаў Віта. Майкл абвяшчае, што ў адказ на напад на [[Пэрл-Гарбар]] ён пакінуў каледж і паступіў у склад марской пяхоты Злучаных Штатаў, што прыводзіць Соні ([[Джэймз Каан]]) ў лютасьць, Том ([[Робэрт Д’ювал]]) скептычна ставіцца да гэтае задумы, і толькі Фрэда ([[Джон Кезэйл]]) яго падтрымлівае. Калі Віта прыходзіць, усе, акрамя Майкла, выходзяць з пакою, каб павітаць яго. === Майкл === У 1958 годзе, падчас вечарыны ў гонар першага прычасьця сына на возеры Тага, Майкл праводзіць шэраг сустрэчаў яе дон сям’і злачынцаў Корлеонэ. Фрэнк Пэнтанджэлі ([[Майкл Гацца]]), памагаты сям’і Карлеонэ, засмучаны тым, што Майкл адмаўляецца дапамагаць абараняць сваю тэрыторыю ад братоў Разата, якія працуюць на Гаймана Рота ([[Лі Страсбэрг]]), даўняга партнэра па карлеонскіх справах. У тую ноч Майкл пакідае [[Нэвада|Нэваду]], перажыўшы замах на ягоны дом. Майкл падазрае, што гэта Рот плянаваў ягонае забойства, але пры сустрэчы зь ім прыкідваецца, што нічога ня ведае. У Нью-Ёрку Пэнтанджэлі спрабуе захаваць прытворства Майкла, заключыўшы мір зь сям’ёй Разата, але яго спрабуюць забіць. Рот, Майкл і некалькі іхных партнэраў едуць у [[Гавана|Гавану]], каб абмеркаваць свае будучыя прадпрымальніцкія пэрспэктывы на [[Куба|Кубе]] ў зьвязку з урадам [[Фульхэнсіё Батыста|Фульхэнсіё Батысты]]. Пасьля таго, як Майкл стаў сьведкам самападрыву паўстанца, ён разумее, што рэжым Батысты нежыцьцяздольны і [[Кубінская рэвалюцыя]] атрымае перамогу. У навагоднюю ноч Фрэда незнарок раскрывае, што ведае правую руку Рота, Джоні Олу ([[Домінік К’янэзэ]]), аднак раней сьцьвярджаў, што яны ніколі не сустракаліся. Праз гэты факт Майкл разумее, што гэта Фрэда здрадзіў яму. Майкл загадвае свайму ахоўніку забіць Олу і Рота, але целаахоўнік ёсьць забітым паліцыяй, перш чым ён здолеў дабрацца да Рота. Батыста адракаецца ад прэзыдэнцкае пасады і уцякае. Падчас наступнага хаосу Майкл, Фрэда і Рот паасобку ўцякаюць у ЗША. Вярнуўшыся дадому, Майкл даведваецца, што ягоная жонка Кей ([[Даян Кітан]]) перажыла выкідак. У [[Вашынгтон (акруга Калюмбія)|Вашынгтоне]], акруга Калумбія, камітэт Сэнату па пытаньнях арганізаванай злачыннасьці расьсьледуе справы сям’і Карлеонэ. Пэнтанджэлі згаджаецца даваць паказаньні супраць Майкла, які, на ягоную думку, двойчы яго здрадзіў і знаходзіцца пад аховай сьведак. Вярнуўшыся ў Нэваду, Фрэда кажа Майклу, што ён вельмі няшчасны праз тое, што на яго не зьвяртаюць увагі. Ён сьцьвярджае, што ня ведаў, што Майкла спрабавалі забіць і паведамляе Майклу, што адзін з чальцоў камісіі Сэнату быў падкуплены Ротам. Майкл адмаўляецца ад Фрэда, але загадвае свайму памочніку працягваць абараняць яго, пакуль жывая іхная маці. Майкл прывозіць брата Пэнтанджэлі з Сыцыліі, і ў выніку Пэнтанджэлі адмаўляецца ад сваёй папярэдняй заявы. Кей раскрывае Майклу, што на самой справе яна зрабіла аборт і што яна мае намер сысьці зь сям’і разам зь дзецьмі. Абураны Майкл штурхае Кей і выганяе яе, беручы на сябе апеку над дзецьмі. Маці Майкла памірае, і Майкл пачынае помсьціць сваім ворагам. Рот, які вымушаны вярнуцца ў ЗША пасьля адмовы ў прадастаўленьні прытулку ў [[Ізраіль|Ізраілі]], забіваецца чалавекам Майкла. Том Гаген наведвае Пэнтанджэлі на вайсковай базе, дзе той хаваецца, нагадвае яму, што няўдалыя змоўшчыкі супраць рымскага імпэратару часта сканчалі жыцьцё самагубствам і запэўнівае, што пра ягоную сям’ю будуць клапаціцца. Пэнтанджэлі зьдзясьняе самагубства, лежачы ў ванне. Нарэшце, на рыбалцы памагаты Майкла забівае Фрэда. == Крытыка == Першапачаткова ''«Хросны бацька 2»'' атрымаў вельмі рознабаковыя водгукі<ref>Eagan, Daniel (2009). [https://books.google.com/books?id=FcioAwAAQBAJ&pg=PA712 «America's Film Legacy: The Authoritative Guide to the Landmark Movies in the National Film Registry»]. Bloomsbury Publishing USA. — С. 712. — ISBN 978-1-4411-1647-5.</ref>, як то частка кінакрытыкаў негатыўна ўспрынялі твор, у той час як іншыя прызналі яго лепшым за першы фільм<ref>Biskind, Peter (1991). [https://books.google.com/books?id=RwTcAQAACAAJ «The Godfather Companion»]. Wildside Press. ISBN 0-8095-9036-0.</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20170312042005/http://www.tcm.com/this-month/article/140792%7C0/The-Godfather-Part-II.html «The Godfather, Part II»]. Turner Classic Movies, Inc.</ref>. Не зважаючы на тое, што рэжысура і акторскае майстэрства адразу ж былі ўхваленымі, многія крытыкі скардзіліся і адзначалі, што ён ёсьць занадта павольным і заблытаным<ref>[http://www.newsweek.com/godfather-part-ii-sequel-syndrome-535315 «The 'Godfather Part II' Sequel Syndrome»]. Newsweek.</ref>. Аднак, фільм хутка стаў прадметам крытычнае пераацэнкі<ref>Garner, Joe (2013). [https://books.google.com/books?id=PQwNAAAAQBAJ&pg=PT159 «Now Showing: Unforgettable Moments from the Movies»]. Andrews McMeel Publishing. — ISBN 978-1-4494-5009-0.</ref>. Незалежна ад таго, твор разглядаецца асобна альбо ў зьвязку з папярэднікам як адная праца, ''«Хросны бацька 2»'' цяпер шырока лічыцца адным з найвялікшых фільмаў сусьветнага кіно. На [[Rotten Tomatoes]] фільм мае рэйтынг ухваленьня 98%, заснаваны на 85 аглядах, зь сярэдняй адзнакай 9,70/10. Паводле кінакрытыкаў фільм, грунтуючыся на цудоўнае працы [[Аль Пачына]] і [[Робэрт Дэ Ніра|Робэрта Дэ Ніра]], ўсталяваў новыя стандарты для сыквэлаў, якія яшчэ не сапсавалі першую частку. [[Metacritic]], у якім выкарыстоўваецца сярэдняўзважаны рэйтынг, ацаніў фільм на 90 балаў з 100 магчымых на аснове 18 крытычных аглядаў, паказваючы ўсеагульнае ўхваленьне. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * {{IMDb твор|0071562}}. * {{Rotten tomatoes|godfather_part_ii}}. * {{Metacritic фільм|the-godfather-part-ii}}. {{Прэмія «Оскар» за найлепшы фільм}} [[Катэгорыя:Фільмы 1974 году]] [[Катэгорыя:Фільмы ЗША]] [[Катэгорыя:Крымінальныя фільмы ЗША]] [[Катэгорыя:Фільмы Фрэнсіса Форда Копалы]] [[Катэгорыя:Фільмы-прыквэлы]] [[Катэгорыя:Фільмы-сыквэлы ЗША]] [[Катэгорыя:Ляўрэаты прэміі «Оскар» за найлепшы фільм]] [[Катэгорыя:Фільмы-драмы ЗША]] [[Катэгорыя:Фільмы пра Нью-Ёрк]] [[Катэгорыя:Фільмы пра Сыцылію]] [[Катэгорыя:Фільмы на ангельскай мове]] [[Катэгорыя:Фільмы Paramount Pictures]] [[Катэгорыя:Нацыянальны рэестар фільмаў ЗША]] eyhn4o68n2r4iieg46t2wcy7j2vshaf Мікола Сурначоў 0 239493 2330586 2329731 2022-07-30T20:13:29Z SergeiSEE 38150 дапаўненьне творчасьць, кнігапіс, літаратура wikitext text/x-wiki {{Пісьменьнік}} '''Міко́ла Сурначо́ў''' (сьнежань 1917 г. у в. Слабада, [[Рагачоўскі павет]], [[Магілёўская губэрня]] — 20 красавіка 1945, пад Бэрлінам) — беларускі паэт. == Біяграфія == Нарадзіўся ў сьнежні 1917 году ў в. Слабада [[Рагачоўскі павет|Рагачоўскага павету]] [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай губэрні]] ў сялянскай сям’і. Пасьля заканчэньня Гомельскага сельскагаспадарчага тэхнікуму працаваў аграномам на Рагачоўшчыне. Потым перайшоў у раённую газэту «Камунар». У 1937—1939 гадох навучаўся на літаратурным факультэце [[Гомельскі пэдагагічны інстытут|Гомельскага пэдагагічнага інстытуту]]. У 1939 году перавёўся ў [[Менскі пэдагагічны інстытут]]. Вучобу сумяшчаў з працай у рэспубліканскіх газэтах «[[Звязда]]» (1939—1940) і «[[Чырвоная зьмена]]» (1940—1941). З 1941 году — у Савецкай Арміі, удзельнічаў у абароне [[Каўказ]]у, у [[Апэрацыя Багратыён|вызваленьні Беларусі]], Украіны, Румыніі, Польшчы. Старшы лейтэнант узвода зьнішчальнага процітанкавага артылерыйскага палка Сурначоў загінуў у ноч з 19 на 20 красавіка 1945 года ў рукапашным баі пад [[Бэрлін]]ам<ref name="ЛіМ">{{Артыкул| аўтар = Юрый Камягін. | загаловак = Узнагароджаны пасмяротна. | спасылка = https://zviazda.by/sites/default/files/lim18_2012.pdf | мова = | выданьне =[[Літаратура і мастацтва]] | тып = штотыднёвая літаратурная і грамадзка-палітычная дзяржаўная газэта | год = 2012, 4 мая | том = | нумар = 18 (4664) | старонкі = 7 }}</ref>. Пахаваны ў нямецкім пасёлку [[Фрайдэнберг]], што за 8 кілямэтраў ад Бэрлінскай кальцавой дарогі, а потым парэшткі паэта былі перазахаваныя на брацкіх могілках [[Бад-Фрэенвальдэ]]<ref>[http://frantavik.gsu.by/?p=4 Пісьменнікі-франтавікі. Сурначоў]</ref>. == Творчасьць == Друкавацца пачаў у 1933 годзе ў рагачоўскай раённай газэце «Камунар». Выйшлі зборнікі паэзіі «На сурмах баравых» (1946), «Барвовая зара» (1959), кніга вершаў, лістоў і ўспамінаў «Акопны сьпеў» (1986). Выступаў з літаратурна-крытычнымі артыкуламі і рэцэнзіямі. Рытм і разнастайнасьць, сюжэтная завершанасьць уключаных дэталей і вобразаў, ляканічнасьць — выяўляюць асаблівасьць паэзіі Міколы Сурначова. {{Цытата|Сон<br/> Мне сёньня сьніліся суніцы,<br/> Сьцяжынка праз густы хмызьняк<br/>  І дзераза, што хутка віцца<br/> Пачне ў імхах і так і сяк. І луг мурожны, і прысады<br/> Вакол варшаўскае шашы<br/> Шапталі мне: «Цябе мы рады<br/> Сустрэць ад шчырае душы». I так заўжды перад вачыма:<br/> Густы хмызьняк, разьбег дарог<br/> Такою я цябе, Радзіма,<br/> У дні суровыя зьбярог.|1944 год. Румынія.<ref>{{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак = Крывёю сэрца. (Зборнік вершаў беларускіх паэтаў, загінуўшых у часы Вялікай Айчыннай вайны) |арыгінал = |спасылка = https://knihi.com/none/Kryvioju_serca_Zbornik_viersau_zahinuusych_paetau.html |адказны = укладальнік і аўтар прадмовы [[Анатоль Вялюгін]]; рэдкалегія: [[Пімен Панчанка]] (галоўны рэдактар) і інш. |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва =[[Беларусь (выдавецтва)|Беларусь]] |год = 1967 |том = |старонкі = 152 |старонак = 177 |сэрыя = Бібліятэка беларускай паэзіі |isbn = |наклад = 7300}}</ref>}} == Узнагароды == * [[ордэн Чырвонай Зоркі]]<ref name="ЛіМ"/>, * ордэн Айчыннай вайны І ступені (пасьмяротна)<ref name="ЛіМ"/>, * мэдалі. == Ушанаваньне памяці == Яго імем названа вуліца ў [[Рагачоў|Рагачове]]. == Кнігапіс == * {{Кніга|аўтар = Мікола Сурначоў. |частка = |загаловак = На сурмах баравых. (вершы) |арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва =[[Беларусь (выдавецтва)|Дзяржаўнае выдавецтва БССР]] |год = 1946 |том = |старонкі = |старонак = 46 |сэрыя = |isbn = |наклад = 4000}} * {{Кніга|аўтар = Мікола Сурначоў. |частка = |загаловак = Барвовая зара: вершы. |арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва =[[Беларусь (выдавецтва)|Дзяржаўнае выдавецтва БССР]] |год = 1959 |том = |старонкі = |старонак = 55 |сэрыя = |isbn = |наклад = 4000}} * {{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак = Крывёю сэрца. (Зборнік вершаў беларускіх паэтаў, загінуўшых у часы Вялікай Айчыннай вайны) |арыгінал = |спасылка = https://knihi.com/none/Kryvioju_serca_Zbornik_viersau_zahinuusych_paetau.html |адказны = укладальнік і аўтар прадмовы [[Анатоль Вялюгін]]; рэдкалегія: [[Пімен Панчанка]] (галоўны рэдактар) і інш. |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва =[[Беларусь (выдавецтва)|Беларусь]] |год = 1967 |том = |старонкі = 138—152 |старонак = 177 |сэрыя = Бібліятэка беларускай паэзіі |isbn = |наклад = 7300}} * {{Артыкул| аўтар = Мікола Сурначоў. | загаловак = З дарог вайны. (Ліставаньне) | спасылка = | мова = | выданьне =[[Беларусь (часопіс)|Беларусь]] | тып =часопіс | год = 1967 | том = | нумар = 6| старонкі = }} * {{Кніга|аўтар = Мікола Сурначоў. |частка = |загаловак = Акопны спеў: вершы, лісты, успаміны. |арыгінал = |спасылка = |адказны = уклад. [[Паўлюк Прануза]] |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва =[[Мастацкая літаратура (выдавецтва)|Мастацкая літаратура]] |год = 1986 |том = |старонкі = |старонак = 150 |сэрыя = |isbn = |наклад = 2700}} * {{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак = Скрыжалі памяці. З творчай спадчыны пісьменнікаў Беларусі, якія загінулі ў гады Другой сусветнай вайны |арыгінал = |спасылка = https://kamunikat.org/usie_knihi.html?pubid=25644|адказны = Укладаньне, біяграфічныя даведкі пра аўтараў і камэнтар Алеся Бельскага |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва =[[Беларускі кнігазбор]] |год = 2005|том = Кніга 3 |старонкі = 121—156 |старонак = 672|сэрыя = |isbn = 985-504-016-3|наклад = 1000}} === Пераклады === * {{Артыкул| аўтар = Mikoła Surnaczou. | загаловак = Wierszy | арыгінал = | спасылка = | мова = pl | адказны = wybrał, opracował i przedmową opatrzył Jan Huszcza | аўтар выданьня = | выданьне = Wiersze białoruskie | тып = antologia | месца =[[Лодзь|Łódź ]]| выдавецтва = Wydawnictwo Łódzkie | год = 1971| выпуск = | том = | нумар = | старонкі = | isbn = | issn = }} * {{Кніга|аўтар =Микола Сурначев.|частка = |загаловак = Одна любовь: перевод с белорусского{{Ref-ru}} |арыгінал = |спасылка = |адказны = автор предисловия Д. Ковалев |выданьне = |месца = М. |выдавецтва = Молодая гвардия |год = 1971 |том = |старонкі = |старонак = 46 |сэрыя = |isbn = |наклад = 10000}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Артыкул| аўтар =[[Мікола Аўрамчык|Аўрамчык М]]. | загаловак = Недаспетая песня. | спасылка = | мова = | выданьне =[[Маладосьць (часопіс)|Маладосць]] | тып =часопіс | год = 1969 | том = | нумар = 6 | старонкі = }} * {{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак = Дняпроўскія матывы. (Нарысы пра пісьменьнікаў). |арыгінал = |спасылка = |адказны = пад агульнай рэдакцыяй [[Іван Штэйнер|І. Ф. Штэйнера]] |выданьне = |месца =[[Гомель]]|выдавецтва = Сож |год = 2009 |том = |старонкі = 35—38 |старонак = 366 |сэрыя = |isbn = 978-985-6927-03-7 |наклад = 500 }} * {{Артыкул| аўтар = [[Віктар Жыбуль]]. | загаловак = Мікола Сурначоў: Пачатак шляху. | спасылка = | мова = | выданьне =[[Роднае слова (часопіс)|Роднае слова]] | тып = штомесячны навуковы і метадычны часопіс | год = 2017| том = | нумар = 11 | старонкі = 14—18}} * {{Артыкул| аўтар = [[Алесь Марціновіч]]. | загаловак = З Рагачоўскага рога — усяго многа. | спасылка = https://kamunikat.org/?pubid=40058 | мова = | выданьне =[[Полымя (часопіс)|Полымя]] | тып = літаратурна-мастацкі і грамадзка-палітычны часопіс | год = 2016 | том = | нумар = 8 (1042) | старонкі =180, 181}} * {{Артыкул| аўтар = [[Алесь Марціновіч]]. | загаловак = Уславіў зорку вызвалення. | спасылка = https://zviazda.by/sites/default/files/28-2022.pdf | мова = | выданьне =[[Літаратура і мастацтва]] | тып = штотыднёвая літаратурная і грамадзка-палітычная дзяржаўная газэта | год = 2022, 15 ліпеня | том = | нумар = 28 (5185) | старонкі = 5 }} * {{Артыкул| аўтар = [[Мікола Мішчанчук]]. | загаловак = «Сваёю сцежкаю ісці…»: Паэзія апаленых пялёстаў. | спасылка = https://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=19110| мова = | выданьне =[[Полымя (часопіс)|Полымя]] | тып = літаратурна-мастацкі і грамадска-палітычны часопіс | год = 2010 | том = | нумар = 5 (967) | старонкі = 128—137 (132—136)}} * {{Артыкул| аўтар =[[Паўлюк Прануза|Прануза, Паўлюк]]. | загаловак = Такі ён быў.| спасылка = | мова = | выданьне =[[Полымя (часопіс)|Полымя]] | тып = літаратурна-мастацкі і грамадска-палітычны часопіс | год = 1966| том = | нумар = 6| старонкі = }} * {{Артыкул| аўтар = [[Іван Штэйнер]]. | загаловак = Светлы сум Міколы Сурначова. | спасылка = https://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=24386| мова = | выданьне =[[Роднае слова (часопіс)|Роднае слова]] | тып = штомесячны навуковы і метадычны часопіс | год = 2010| том = | нумар = 9 (273)| старонкі = 28, 29}} === Энцыкляпэдыі === * [[Янка Саламевіч|Саламевіч І. У]]. Мікола Сурначоў. // {{Літаратура/БелСЭ|4}} — С. 126. 127. * [[Янка Саламевіч|Саламевіч І. У]]. Мікола Сурначоў. // {{Літаратура/БелЭн|15}} — С. 282. * Мікола Сурначоў. // {{Літаратура/Беларускія пісьменьнікі (1917—1990)}} — С. 520. * Мікола Сурначоў. // {{Літаратура/БП|5}} — С. 446—448. * Мікола Сурначоў. // {{Літаратура/Энцыкляпэдыя літаратуры і мастацтва Беларусі|5 }} С. 196. == Вонкавыя спасылкі == * [https://knihi.com/search.html#%D1%81%D1%83%D1%80%D0%BD%D0%B0%D1%87%D0%BE%D1%9E Мікола Сурначоў] на Беларускай палічцы. {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Сурначоў, Мікола}} [[Катэгорыя:Выпускнікі Беларускага дзяржаўнага пэдагагічнага ўнівэрсытэту]] [[Катэгорыя:Беларускія паэты]] kgzz6ujyun8cmztoogwoa1lcmqw5ppj Конкурс песьні Эўрабачаньне-2022 0 246074 2330423 2263380 2022-07-30T11:59:06Z 95.24.200.26 wikitext text/x-wiki {{Конкурс Эўрабачаньне|Фінал={{Дата пачатку|22|05|2021|але}}|Паўфінал={{Просты сьпіс| * {{Дата пачатку|10|05|2022}} * {{Дата пачатку|12|05|2022}} }}|Вядоўцы={{Просты сьпіс |{{Конкурс Эўрабачаньне|Фінал=2022|Паўфінал=2022|Тэлеканал гаспадароў=RAI|Пераможная песьня={{Esc|Украіна|2022}}<br />[[Stefania]]|Сыстэма галасаваньня=Галасаваньне журы і тэлегледачоў за 10 найлепшых песьняў.|Колькасьць краін=40|Вяртаньне={{Просты сьпіс| * {{Esc|Армэнія|2022}} * {{Esc|Чарнагорыя|2022}} }}|Сыход={{Просты сьпіс| * Ни }}|Сыстэма галасаваньня=Галасаваньне журы і тэлегледачоў за 10 найлепшых песьняў.|папярэдні=<small>[[Конкурс песьні Эўрабачаньне-2021|2021]]</small>|наступны=<small>[[Конкурс песьні Эўрабачаньне-2023|2023]]</small>|Месца=[[Італія]], [[Турын]], [[PalaOlimpico]]}} '''Конкурс песьні Эўрабачаньне-2022''' — 66-ы конкурс песьні, які пройдзе ў [[Італія|Італіі]] пасьля перамогі ў [[Конкурс песьні Эўрабачаньне-2021|2021]] годзе рок-групы [[Måneskin]] зь песьняй [[Zitti e buoni]]. Гэта будзе трэці конкурс, які правядзе Італія пасьля [[Нэапаль|Неапаля]] ў [[Конкурс песьні Эўрабачаньне-1965|1965]] годзе і [[Рым]]а ў [[Конкурс песьні Эўрабачаньне-1991|1991]] годзе. == Месца правядзення == 7 ліпеня 2021 году [[RAI]] афіцыйна абвясьціла аб пачатку падачы заявак, абвясьціўшы крытэрыі для патэнцыяльных гарадоў для правядзеньня Эўрабачаньне-2022.<ref>{{Cite web|title=🇮🇹 Eurovision 2022: Host City Bidding Process Opened|url=https://eurovoix.com/2021/07/07/🇮🇹-eurovision-2022-host-city-bidding-process-opened/|website=Eurovoix|date=2021-07-07|accessdate=2021-07-08|language=|first=Neil|last=Farren}}</ref> Горад, які прымае спаборніцтвы, павінен адпавядаць наступным патрабаваньням<ref name=":1">{{Cite web|title=🇮🇹 Rai announces Eurovision 2022 host city bidding process|url=https://escxtra.com/2021/07/07/rai-announces-eurovision-2022-host-city-bidding-process/|website=ESCXTRA.com|date=2021-07-07|accessdate=2021-07-08|language=}}</ref>: * ёсьць міжнародны аэрапорт, разьмешчаны ня больш чым у 90 хвілінах ад гораду. * ўтрымліваюць больш за 2000 гасьцінічных нумароў у раёне, блізкім да захаду. * стадыён / цэнтар (пляцоўка), здольны забясьпечыць належную жывую трансьляцыю. Акрамя таго, неабходна, каб месца правядзеньня было невялікім<ref name=":1" />: * памяшканьні з кандыцыянэрамі з выразна акрэсьленым перымэтрам. * колькасьць гледачоў у галоўнай зале падчас мерапрыемства складае прыблізна 8 000-10 000 (што адпавядае 70% максымальнай ёмістасьці залы для рэгулярных канцэртаў з улікам канкрэтных сцэнічных і вытворчых патрэб Конкурс песьні Эўрабачаньне). * галоўная зала, у якой разьмесьціцца ўсё абсталяваньне, неабходнае для вытворчасьці тэлевізійнага вяшчаньня. * у хуткім доступе да галоўнай залы дастаткова месца для забесьпячэньня прэс-цэнтру, памяшканьняў для дэлегацыяў, прыбіральняў, памяшканьняў для канкурсантаў, памяшканьняў для пэрсаналу і г.д. * даступнасьць за 6 тыдняў да мерапрыемства, 2 тыдні падчас выставы (якое адбудзецца ў маі) і тыдзень пасьля мерапрыемства (для дэмантажу). Згодна з правіламі, толькі 4 з вышэйпералічаных гарадоў падобныя на тыя, якія адпавядаюць гэтым патрабаваньням: [[Балоння]], [[Мілян|Мілан]], [[Рым]] і [[Турын]].<ref name=":2">{{Cite web|title=Eurovision 2022: RAI kicks off Host City Bidding Process|url=http://esctoday.com/183672/eurovision-2022-rai-kicks-off-host-city-bidding-process/|website=Eurovision News, Polls and Information by ESCToday|date=2021-07-07|accessdate=2021-07-08|language=|first=Eurovision|last=News|first2=Participants|last2=News|first3=Eurovision|last3=Participants|last4=Fans}}</ref> Гарады, якія жадаюць прыняць Эўрабачаньне 2022, могуць падаць заяўку на мерапрыемства з 7 па 12 ліпеня 2021 году.<ref name=":2" /> == Вынікі == === Першы паўфінал === === Другі паўфінал === === Фінал === == Крыніцы == {{Крыніцы|30em}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.eurovision.tv/ Афіцыйная бачына]{{ref-en}} {{Эўрабачаньне}} [[Катэгорыя:Конкурс песьні Эўрабачаньне-2022| ]] 30a1fjrtdlbj726vj4jrlf4ugno64p4 2330424 2330423 2022-07-30T11:59:21Z 95.24.200.26 wikitext text/x-wiki {{Конкурс Эўрабачаньне|Фінал={{Дата пачатку|22|05|2021|але}}|Паўфінал={{Просты сьпіс| * {{Дата пачатку|10|05|2022}} * {{Дата пачатку|12|05|2022}} }}|Вядоўцы={{Просты сьпіс |{{Конкурс Эўрабачаньне|Фінал=2022|Паўфінал=2022|Тэлеканал гаспадароў=RAI|Пераможная песьня={{Esc|Украіна|2022}}<br />[[Stefania]]|Сыстэма галасаваньня=Галасаваньне журы і тэлегледачоў за 10 найлепшых песьняў.|Колькасьць краін=41|Вяртаньне={{Просты сьпіс| * {{Esc|Армэнія|2022}} * {{Esc|Чарнагорыя|2022}} }}|Сыход={{Просты сьпіс| * Ни }}|Сыстэма галасаваньня=Галасаваньне журы і тэлегледачоў за 10 найлепшых песьняў.|папярэдні=<small>[[Конкурс песьні Эўрабачаньне-2021|2021]]</small>|наступны=<small>[[Конкурс песьні Эўрабачаньне-2023|2023]]</small>|Месца=[[Італія]], [[Турын]], [[PalaOlimpico]]}} '''Конкурс песьні Эўрабачаньне-2022''' — 66-ы конкурс песьні, які пройдзе ў [[Італія|Італіі]] пасьля перамогі ў [[Конкурс песьні Эўрабачаньне-2021|2021]] годзе рок-групы [[Måneskin]] зь песьняй [[Zitti e buoni]]. Гэта будзе трэці конкурс, які правядзе Італія пасьля [[Нэапаль|Неапаля]] ў [[Конкурс песьні Эўрабачаньне-1965|1965]] годзе і [[Рым]]а ў [[Конкурс песьні Эўрабачаньне-1991|1991]] годзе. == Месца правядзення == 7 ліпеня 2021 году [[RAI]] афіцыйна абвясьціла аб пачатку падачы заявак, абвясьціўшы крытэрыі для патэнцыяльных гарадоў для правядзеньня Эўрабачаньне-2022.<ref>{{Cite web|title=🇮🇹 Eurovision 2022: Host City Bidding Process Opened|url=https://eurovoix.com/2021/07/07/🇮🇹-eurovision-2022-host-city-bidding-process-opened/|website=Eurovoix|date=2021-07-07|accessdate=2021-07-08|language=|first=Neil|last=Farren}}</ref> Горад, які прымае спаборніцтвы, павінен адпавядаць наступным патрабаваньням<ref name=":1">{{Cite web|title=🇮🇹 Rai announces Eurovision 2022 host city bidding process|url=https://escxtra.com/2021/07/07/rai-announces-eurovision-2022-host-city-bidding-process/|website=ESCXTRA.com|date=2021-07-07|accessdate=2021-07-08|language=}}</ref>: * ёсьць міжнародны аэрапорт, разьмешчаны ня больш чым у 90 хвілінах ад гораду. * ўтрымліваюць больш за 2000 гасьцінічных нумароў у раёне, блізкім да захаду. * стадыён / цэнтар (пляцоўка), здольны забясьпечыць належную жывую трансьляцыю. Акрамя таго, неабходна, каб месца правядзеньня было невялікім<ref name=":1" />: * памяшканьні з кандыцыянэрамі з выразна акрэсьленым перымэтрам. * колькасьць гледачоў у галоўнай зале падчас мерапрыемства складае прыблізна 8 000-10 000 (што адпавядае 70% максымальнай ёмістасьці залы для рэгулярных канцэртаў з улікам канкрэтных сцэнічных і вытворчых патрэб Конкурс песьні Эўрабачаньне). * галоўная зала, у якой разьмесьціцца ўсё абсталяваньне, неабходнае для вытворчасьці тэлевізійнага вяшчаньня. * у хуткім доступе да галоўнай залы дастаткова месца для забесьпячэньня прэс-цэнтру, памяшканьняў для дэлегацыяў, прыбіральняў, памяшканьняў для канкурсантаў, памяшканьняў для пэрсаналу і г.д. * даступнасьць за 6 тыдняў да мерапрыемства, 2 тыдні падчас выставы (якое адбудзецца ў маі) і тыдзень пасьля мерапрыемства (для дэмантажу). Згодна з правіламі, толькі 4 з вышэйпералічаных гарадоў падобныя на тыя, якія адпавядаюць гэтым патрабаваньням: [[Балоння]], [[Мілян|Мілан]], [[Рым]] і [[Турын]].<ref name=":2">{{Cite web|title=Eurovision 2022: RAI kicks off Host City Bidding Process|url=http://esctoday.com/183672/eurovision-2022-rai-kicks-off-host-city-bidding-process/|website=Eurovision News, Polls and Information by ESCToday|date=2021-07-07|accessdate=2021-07-08|language=|first=Eurovision|last=News|first2=Participants|last2=News|first3=Eurovision|last3=Participants|last4=Fans}}</ref> Гарады, якія жадаюць прыняць Эўрабачаньне 2022, могуць падаць заяўку на мерапрыемства з 7 па 12 ліпеня 2021 году.<ref name=":2" /> == Вынікі == === Першы паўфінал === === Другі паўфінал === === Фінал === == Крыніцы == {{Крыніцы|30em}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.eurovision.tv/ Афіцыйная бачына]{{ref-en}} {{Эўрабачаньне}} [[Катэгорыя:Конкурс песьні Эўрабачаньне-2022| ]] n8l7jygwa9custxjoxsphaefd4sz1nc 2330425 2330424 2022-07-30T11:59:34Z 95.24.200.26 wikitext text/x-wiki {{Конкурс Эўрабачаньне|Фінал={{Дата пачатку|22|05|2021|але}}|Паўфінал={{Просты сьпіс| * {{Дата пачатку|10|05|2022}} * {{Дата пачатку|12|05|2022}} }}|Вядоўцы={{Просты сьпіс |{{Конкурс Эўрабачаньне|Фінал=2022|Паўфінал=2022|Тэлеканал гаспадароў=RAI|Пераможная песьня={{Esc|Украіна|2022}}<br />[[Stefania]]|Сыстэма галасаваньня=Галасаваньне журы і тэлегледачоў за 10 найлепшых песьняў.|Колькасьць краін=40|Вяртаньне={{Просты сьпіс| * {{Esc|Армэнія|2022}} * {{Esc|Чарнагорыя|2022}} }}|Сыход={{Просты сьпіс| * * {{Esc|Расея}} }}|Сыстэма галасаваньня=Галасаваньне журы і тэлегледачоў за 10 найлепшых песьняў.|папярэдні=<small>[[Конкурс песьні Эўрабачаньне-2021|2021]]</small>|наступны=<small>[[Конкурс песьні Эўрабачаньне-2023|2023]]</small>|Месца=[[Італія]], [[Турын]], [[PalaOlimpico]]}} '''Конкурс песьні Эўрабачаньне-2022''' — 66-ы конкурс песьні, які пройдзе ў [[Італія|Італіі]] пасьля перамогі ў [[Конкурс песьні Эўрабачаньне-2021|2021]] годзе рок-групы [[Måneskin]] зь песьняй [[Zitti e buoni]]. Гэта будзе трэці конкурс, які правядзе Італія пасьля [[Нэапаль|Неапаля]] ў [[Конкурс песьні Эўрабачаньне-1965|1965]] годзе і [[Рым]]а ў [[Конкурс песьні Эўрабачаньне-1991|1991]] годзе. == Месца правядзення == 7 ліпеня 2021 году [[RAI]] афіцыйна абвясьціла аб пачатку падачы заявак, абвясьціўшы крытэрыі для патэнцыяльных гарадоў для правядзеньня Эўрабачаньне-2022.<ref>{{Cite web|title=🇮🇹 Eurovision 2022: Host City Bidding Process Opened|url=https://eurovoix.com/2021/07/07/🇮🇹-eurovision-2022-host-city-bidding-process-opened/|website=Eurovoix|date=2021-07-07|accessdate=2021-07-08|language=|first=Neil|last=Farren}}</ref> Горад, які прымае спаборніцтвы, павінен адпавядаць наступным патрабаваньням<ref name=":1">{{Cite web|title=🇮🇹 Rai announces Eurovision 2022 host city bidding process|url=https://escxtra.com/2021/07/07/rai-announces-eurovision-2022-host-city-bidding-process/|website=ESCXTRA.com|date=2021-07-07|accessdate=2021-07-08|language=}}</ref>: * ёсьць міжнародны аэрапорт, разьмешчаны ня больш чым у 90 хвілінах ад гораду. * ўтрымліваюць больш за 2000 гасьцінічных нумароў у раёне, блізкім да захаду. * стадыён / цэнтар (пляцоўка), здольны забясьпечыць належную жывую трансьляцыю. Акрамя таго, неабходна, каб месца правядзеньня было невялікім<ref name=":1" />: * памяшканьні з кандыцыянэрамі з выразна акрэсьленым перымэтрам. * колькасьць гледачоў у галоўнай зале падчас мерапрыемства складае прыблізна 8 000-10 000 (што адпавядае 70% максымальнай ёмістасьці залы для рэгулярных канцэртаў з улікам канкрэтных сцэнічных і вытворчых патрэб Конкурс песьні Эўрабачаньне). * галоўная зала, у якой разьмесьціцца ўсё абсталяваньне, неабходнае для вытворчасьці тэлевізійнага вяшчаньня. * у хуткім доступе да галоўнай залы дастаткова месца для забесьпячэньня прэс-цэнтру, памяшканьняў для дэлегацыяў, прыбіральняў, памяшканьняў для канкурсантаў, памяшканьняў для пэрсаналу і г.д. * даступнасьць за 6 тыдняў да мерапрыемства, 2 тыдні падчас выставы (якое адбудзецца ў маі) і тыдзень пасьля мерапрыемства (для дэмантажу). Згодна з правіламі, толькі 4 з вышэйпералічаных гарадоў падобныя на тыя, якія адпавядаюць гэтым патрабаваньням: [[Балоння]], [[Мілян|Мілан]], [[Рым]] і [[Турын]].<ref name=":2">{{Cite web|title=Eurovision 2022: RAI kicks off Host City Bidding Process|url=http://esctoday.com/183672/eurovision-2022-rai-kicks-off-host-city-bidding-process/|website=Eurovision News, Polls and Information by ESCToday|date=2021-07-07|accessdate=2021-07-08|language=|first=Eurovision|last=News|first2=Participants|last2=News|first3=Eurovision|last3=Participants|last4=Fans}}</ref> Гарады, якія жадаюць прыняць Эўрабачаньне 2022, могуць падаць заяўку на мерапрыемства з 7 па 12 ліпеня 2021 году.<ref name=":2" /> == Вынікі == === Першы паўфінал === === Другі паўфінал === === Фінал === == Крыніцы == {{Крыніцы|30em}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.eurovision.tv/ Афіцыйная бачына]{{ref-en}} {{Эўрабачаньне}} [[Катэгорыя:Конкурс песьні Эўрабачаньне-2022| ]] l07kk7snoc63xxsrhug886zp3v9qns7 2330426 2330425 2022-07-30T11:59:42Z 95.24.200.26 wikitext text/x-wiki {{Конкурс Эўрабачаньне|Фінал={{Дата пачатку|22|05|2021|але}}|Паўфінал={{Просты сьпіс| * {{Дата пачатку|10|05|2022}} * {{Дата пачатку|12|05|2022}} }}|Вядоўцы={{Просты сьпіс |{{Конкурс Эўрабачаньне|Фінал=2022|Паўфінал=2022|Тэлеканал гаспадароў=RAI|Пераможная песьня={{Esc|Украіна|2022}}<br />[[Stefania]]|Сыстэма галасаваньня=Галасаваньне журы і тэлегледачоў за 10 найлепшых песьняў.|Колькасьць краін=40|Вяртаньне={{Просты сьпіс| * {{Esc|Армэнія|2022}} * {{Esc|Чарнагорыя|2022}} }}|Сыход={{Просты сьпіс| * {{Esc|Расея}} }}|Сыстэма галасаваньня=Галасаваньне журы і тэлегледачоў за 10 найлепшых песьняў.|папярэдні=<small>[[Конкурс песьні Эўрабачаньне-2021|2021]]</small>|наступны=<small>[[Конкурс песьні Эўрабачаньне-2023|2023]]</small>|Месца=[[Італія]], [[Турын]], [[PalaOlimpico]]}} '''Конкурс песьні Эўрабачаньне-2022''' — 66-ы конкурс песьні, які пройдзе ў [[Італія|Італіі]] пасьля перамогі ў [[Конкурс песьні Эўрабачаньне-2021|2021]] годзе рок-групы [[Måneskin]] зь песьняй [[Zitti e buoni]]. Гэта будзе трэці конкурс, які правядзе Італія пасьля [[Нэапаль|Неапаля]] ў [[Конкурс песьні Эўрабачаньне-1965|1965]] годзе і [[Рым]]а ў [[Конкурс песьні Эўрабачаньне-1991|1991]] годзе. == Месца правядзення == 7 ліпеня 2021 году [[RAI]] афіцыйна абвясьціла аб пачатку падачы заявак, абвясьціўшы крытэрыі для патэнцыяльных гарадоў для правядзеньня Эўрабачаньне-2022.<ref>{{Cite web|title=🇮🇹 Eurovision 2022: Host City Bidding Process Opened|url=https://eurovoix.com/2021/07/07/🇮🇹-eurovision-2022-host-city-bidding-process-opened/|website=Eurovoix|date=2021-07-07|accessdate=2021-07-08|language=|first=Neil|last=Farren}}</ref> Горад, які прымае спаборніцтвы, павінен адпавядаць наступным патрабаваньням<ref name=":1">{{Cite web|title=🇮🇹 Rai announces Eurovision 2022 host city bidding process|url=https://escxtra.com/2021/07/07/rai-announces-eurovision-2022-host-city-bidding-process/|website=ESCXTRA.com|date=2021-07-07|accessdate=2021-07-08|language=}}</ref>: * ёсьць міжнародны аэрапорт, разьмешчаны ня больш чым у 90 хвілінах ад гораду. * ўтрымліваюць больш за 2000 гасьцінічных нумароў у раёне, блізкім да захаду. * стадыён / цэнтар (пляцоўка), здольны забясьпечыць належную жывую трансьляцыю. Акрамя таго, неабходна, каб месца правядзеньня было невялікім<ref name=":1" />: * памяшканьні з кандыцыянэрамі з выразна акрэсьленым перымэтрам. * колькасьць гледачоў у галоўнай зале падчас мерапрыемства складае прыблізна 8 000-10 000 (што адпавядае 70% максымальнай ёмістасьці залы для рэгулярных канцэртаў з улікам канкрэтных сцэнічных і вытворчых патрэб Конкурс песьні Эўрабачаньне). * галоўная зала, у якой разьмесьціцца ўсё абсталяваньне, неабходнае для вытворчасьці тэлевізійнага вяшчаньня. * у хуткім доступе да галоўнай залы дастаткова месца для забесьпячэньня прэс-цэнтру, памяшканьняў для дэлегацыяў, прыбіральняў, памяшканьняў для канкурсантаў, памяшканьняў для пэрсаналу і г.д. * даступнасьць за 6 тыдняў да мерапрыемства, 2 тыдні падчас выставы (якое адбудзецца ў маі) і тыдзень пасьля мерапрыемства (для дэмантажу). Згодна з правіламі, толькі 4 з вышэйпералічаных гарадоў падобныя на тыя, якія адпавядаюць гэтым патрабаваньням: [[Балоння]], [[Мілян|Мілан]], [[Рым]] і [[Турын]].<ref name=":2">{{Cite web|title=Eurovision 2022: RAI kicks off Host City Bidding Process|url=http://esctoday.com/183672/eurovision-2022-rai-kicks-off-host-city-bidding-process/|website=Eurovision News, Polls and Information by ESCToday|date=2021-07-07|accessdate=2021-07-08|language=|first=Eurovision|last=News|first2=Participants|last2=News|first3=Eurovision|last3=Participants|last4=Fans}}</ref> Гарады, якія жадаюць прыняць Эўрабачаньне 2022, могуць падаць заяўку на мерапрыемства з 7 па 12 ліпеня 2021 году.<ref name=":2" /> == Вынікі == === Першы паўфінал === === Другі паўфінал === === Фінал === == Крыніцы == {{Крыніцы|30em}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.eurovision.tv/ Афіцыйная бачына]{{ref-en}} {{Эўрабачаньне}} [[Катэгорыя:Конкурс песьні Эўрабачаньне-2022| ]] 9ck11mmvvbezf43yee3pp6rm4ne8t0g 2330428 2330426 2022-07-30T12:00:30Z 95.24.200.26 wikitext text/x-wiki {{Конкурс Эўрабачаньне|Фінал={{Дата пачатку|22|05|2021|але}}|Паўфінал={{Просты сьпіс| * {{Дата пачатку|10|05|2022}} * {{Дата пачатку|12|05|2022}} }}|Вядоўцы={{Просты сьпіс |{{Конкурс Эўрабачаньне|Фінал=2022|Паўфінал=2022|Тэлеканал гаспадароў=RAI|Пераможная песьня={{Esc|Украіна|2022}}<br />[[Stefania]]|Сыстэма галасаваньня=Галасаваньне журы і тэлегледачоў за 10 найлепшых песьняў.|Колькасьць краін=40|Вяртаньне={{Просты сьпіс| * {{Esc|Армэнія|2022}} * {{Esc|Чарнагорыя|2022}} }}|Сыход={{Просты сьпіс| * Ни }}|Сыстэма галасаваньня=Галасаваньне журы і тэлегледачоў за 10 найлепшых песьняў.|папярэдні=<small>[[Конкурс песьні Эўрабачаньне-2021|2021]]</small>|наступны=<small>[[Конкурс песьні Эўрабачаньне-2023|2023]]</small>|Месца=[[Італія]], [[Турын]], [[PalaOlimpico]]}} '''Конкурс песьні Эўрабачаньне-2022''' — 66-ы конкурс песьні, які пройдзе ў [[Італія|Італіі]] пасьля перамогі ў [[Конкурс песьні Эўрабачаньне-2021|2021]] годзе рок-групы [[Måneskin]] зь песьняй [[Zitti e buoni]]. Гэта будзе трэці конкурс, які правядзе Італія пасьля [[Нэапаль|Неапаля]] ў [[Конкурс песьні Эўрабачаньне-1965|1965]] годзе і [[Рым]]а ў [[Конкурс песьні Эўрабачаньне-1991|1991]] годзе. == Месца правядзення == 7 ліпеня 2021 году [[RAI]] афіцыйна абвясьціла аб пачатку падачы заявак, абвясьціўшы крытэрыі для патэнцыяльных гарадоў для правядзеньня Эўрабачаньне-2022.<ref>{{Cite web|title=🇮🇹 Eurovision 2022: Host City Bidding Process Opened|url=https://eurovoix.com/2021/07/07/🇮🇹-eurovision-2022-host-city-bidding-process-opened/|website=Eurovoix|date=2021-07-07|accessdate=2021-07-08|language=|first=Neil|last=Farren}}</ref> Горад, які прымае спаборніцтвы, павінен адпавядаць наступным патрабаваньням<ref name=":1">{{Cite web|title=🇮🇹 Rai announces Eurovision 2022 host city bidding process|url=https://escxtra.com/2021/07/07/rai-announces-eurovision-2022-host-city-bidding-process/|website=ESCXTRA.com|date=2021-07-07|accessdate=2021-07-08|language=}}</ref>: * ёсьць міжнародны аэрапорт, разьмешчаны ня больш чым у 90 хвілінах ад гораду. * ўтрымліваюць больш за 2000 гасьцінічных нумароў у раёне, блізкім да захаду. * стадыён / цэнтар (пляцоўка), здольны забясьпечыць належную жывую трансьляцыю. Акрамя таго, неабходна, каб месца правядзеньня было невялікім<ref name=":1" />: * памяшканьні з кандыцыянэрамі з выразна акрэсьленым перымэтрам. * колькасьць гледачоў у галоўнай зале падчас мерапрыемства складае прыблізна 8 000-10 000 (што адпавядае 70% максымальнай ёмістасьці залы для рэгулярных канцэртаў з улікам канкрэтных сцэнічных і вытворчых патрэб Конкурс песьні Эўрабачаньне). * галоўная зала, у якой разьмесьціцца ўсё абсталяваньне, неабходнае для вытворчасьці тэлевізійнага вяшчаньня. * у хуткім доступе да галоўнай залы дастаткова месца для забесьпячэньня прэс-цэнтру, памяшканьняў для дэлегацыяў, прыбіральняў, памяшканьняў для канкурсантаў, памяшканьняў для пэрсаналу і г.д. * даступнасьць за 6 тыдняў да мерапрыемства, 2 тыдні падчас выставы (якое адбудзецца ў маі) і тыдзень пасьля мерапрыемства (для дэмантажу). Згодна з правіламі, толькі 4 з вышэйпералічаных гарадоў падобныя на тыя, якія адпавядаюць гэтым патрабаваньням: [[Балоння]], [[Мілян|Мілан]], [[Рым]] і [[Турын]].<ref name=":2">{{Cite web|title=Eurovision 2022: RAI kicks off Host City Bidding Process|url=http://esctoday.com/183672/eurovision-2022-rai-kicks-off-host-city-bidding-process/|website=Eurovision News, Polls and Information by ESCToday|date=2021-07-07|accessdate=2021-07-08|language=|first=Eurovision|last=News|first2=Participants|last2=News|first3=Eurovision|last3=Participants|last4=Fans}}</ref> Гарады, якія жадаюць прыняць Эўрабачаньне 2022, могуць падаць заяўку на мерапрыемства з 7 па 12 ліпеня 2021 году.<ref name=":2" /> == Вынікі == === Першы паўфінал === === Другі паўфінал === === Фінал === == Крыніцы == {{Крыніцы|30em}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.eurovision.tv/ Афіцыйная бачына]{{ref-en}} {{Эўрабачаньне}} [[Катэгорыя:Конкурс песьні Эўрабачаньне-2022| ]] 30a1fjrtdlbj726vj4jrlf4ugno64p4 2330451 2330428 2022-07-30T13:23:54Z 95.24.200.26 wikitext text/x-wiki {{Конкурс Эўрабачаньне|Фінал={{Дата пачатку|22|05|2021|але}}|Паўфінал={{Просты сьпіс| * {{Дата пачатку|10|05|2022}} * {{Дата пачатку|12|05|2022}} }}|Вядоўцы={{Просты сьпіс |{{Конкурс Эўрабачаньне|Фінал=2022|Паўфінал=2022|Тэлеканал гаспадароў=RAI|Пераможная песьня={{Esc|Украіна|2022}}<br />[[Stefania]]|Сыстэма галасаваньня=Галасаваньне журы і тэлегледачоў за 10 найлепшых песьняў.|Колькасьць краін=40|Вяртаньне={{Просты сьпіс| * {{Esc|Армэнія|2022}} * {{Esc|Чарнагорыя|2022}} }}|Сыход={{Просты сьпіс| * {{Esc|Манака}} }}|Сыстэма галасаваньня=Галасаваньне журы і тэлегледачоў за 10 найлепшых песьняў.|папярэдні=<small>[[Конкурс песьні Эўрабачаньне-2021|2021]]</small>|наступны=<small>[[Конкурс песьні Эўрабачаньне-2023|2023]]</small>|Месца=[[Італія]], [[Турын]], [[PalaOlimpico]]}} '''Конкурс песьні Эўрабачаньне-2022''' — 66-ы конкурс песьні, які пройдзе ў [[Італія|Італіі]] пасьля перамогі ў [[Конкурс песьні Эўрабачаньне-2021|2021]] годзе рок-групы [[Måneskin]] зь песьняй [[Zitti e buoni]]. Гэта будзе трэці конкурс, які правядзе Італія пасьля [[Нэапаль|Неапаля]] ў [[Конкурс песьні Эўрабачаньне-1965|1965]] годзе і [[Рым]]а ў [[Конкурс песьні Эўрабачаньне-1991|1991]] годзе. == Месца правядзення == 7 ліпеня 2021 году [[RAI]] афіцыйна абвясьціла аб пачатку падачы заявак, абвясьціўшы крытэрыі для патэнцыяльных гарадоў для правядзеньня Эўрабачаньне-2022.<ref>{{Cite web|title=🇮🇹 Eurovision 2022: Host City Bidding Process Opened|url=https://eurovoix.com/2021/07/07/🇮🇹-eurovision-2022-host-city-bidding-process-opened/|website=Eurovoix|date=2021-07-07|accessdate=2021-07-08|language=|first=Neil|last=Farren}}</ref> Горад, які прымае спаборніцтвы, павінен адпавядаць наступным патрабаваньням<ref name=":1">{{Cite web|title=🇮🇹 Rai announces Eurovision 2022 host city bidding process|url=https://escxtra.com/2021/07/07/rai-announces-eurovision-2022-host-city-bidding-process/|website=ESCXTRA.com|date=2021-07-07|accessdate=2021-07-08|language=}}</ref>: * ёсьць міжнародны аэрапорт, разьмешчаны ня больш чым у 90 хвілінах ад гораду. * ўтрымліваюць больш за 2000 гасьцінічных нумароў у раёне, блізкім да захаду. * стадыён / цэнтар (пляцоўка), здольны забясьпечыць належную жывую трансьляцыю. Акрамя таго, неабходна, каб месца правядзеньня было невялікім<ref name=":1" />: * памяшканьні з кандыцыянэрамі з выразна акрэсьленым перымэтрам. * колькасьць гледачоў у галоўнай зале падчас мерапрыемства складае прыблізна 8 000-10 000 (што адпавядае 70% максымальнай ёмістасьці залы для рэгулярных канцэртаў з улікам канкрэтных сцэнічных і вытворчых патрэб Конкурс песьні Эўрабачаньне). * галоўная зала, у якой разьмесьціцца ўсё абсталяваньне, неабходнае для вытворчасьці тэлевізійнага вяшчаньня. * у хуткім доступе да галоўнай залы дастаткова месца для забесьпячэньня прэс-цэнтру, памяшканьняў для дэлегацыяў, прыбіральняў, памяшканьняў для канкурсантаў, памяшканьняў для пэрсаналу і г.д. * даступнасьць за 6 тыдняў да мерапрыемства, 2 тыдні падчас выставы (якое адбудзецца ў маі) і тыдзень пасьля мерапрыемства (для дэмантажу). Згодна з правіламі, толькі 4 з вышэйпералічаных гарадоў падобныя на тыя, якія адпавядаюць гэтым патрабаваньням: [[Балоння]], [[Мілян|Мілан]], [[Рым]] і [[Турын]].<ref name=":2">{{Cite web|title=Eurovision 2022: RAI kicks off Host City Bidding Process|url=http://esctoday.com/183672/eurovision-2022-rai-kicks-off-host-city-bidding-process/|website=Eurovision News, Polls and Information by ESCToday|date=2021-07-07|accessdate=2021-07-08|language=|first=Eurovision|last=News|first2=Participants|last2=News|first3=Eurovision|last3=Participants|last4=Fans}}</ref> Гарады, якія жадаюць прыняць Эўрабачаньне 2022, могуць падаць заяўку на мерапрыемства з 7 па 12 ліпеня 2021 году.<ref name=":2" /> == Вынікі == === Першы паўфінал === === Другі паўфінал === === Фінал === == Крыніцы == {{Крыніцы|30em}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.eurovision.tv/ Афіцыйная бачына]{{ref-en}} {{Эўрабачаньне}} [[Катэгорыя:Конкурс песьні Эўрабачаньне-2022| ]] mnvf61hbpstoicrosuwr0zv35nmtb3v Конкурс песьні Эўрабачаньне-2021 0 246081 2330427 2237505 2022-07-30T12:00:07Z 95.24.200.26 wikitext text/x-wiki {{Конкурс Эўрабачаньне|Фінал={{Дата пачатку|22|05|2021|але}}|Паўфінал={{Просты сьпіс| * {{Дата пачатку|18|05|2021}} * {{Дата пачатку|20|05|2021}} }}|Вядоўцы={{Просты сьпіс| * [[Эдсілія Ромблі]] * [[Шанталь Янзен]] * [[Ян Сміт]] * [[Нікі дэ ​​Ягер]] }}|Тэлеканал гаспадароў=[[AVROTROS]]<br/>[[NOS]]<br/>[[NPO]]|Месца=[[Rotterdam Ahoy]], [[Ратэрдам]]|Пераможная песьня={{Esc|Італія|2021}}<br />[[Zitti e buoni]]|Сыстэма галасаваньня=Галасаваньне журы і тэлегледачоў за 10 найлепшых песьняў.|Колькасьць краін=39|Вяртаньне={{Просты сьпіс| * {{Esc|Баўгарыя|2021}} * {{Esc|Украіна|2021}} }}|Сыход={{Просты сьпіс| * {{Esc|Вугоршчына}} * {{Esc|Чарнагорыя}} * {{Esc|Армэнія}} * {{Esc|Беларусь}} * {{Esc|Расея}} }}|папярэдні=<small>[[Конкурс песьні Эўрабачаньне-2019|2019]]</small>, <small><s>[[Конкурс песьні Эўрабачаньне-2020|2020]]</s></small>|наступны=<small>[[Конкурс песьні Эўрабачаньне-2022|2022]]</small>}} '''Конкурс песьні Эўрабачаньне-2021''' — 65-ы конкурс песьні, які прайшоў у [[Ратэрдам]]е, [[Нідэрлянды]], пасьля перамогі [[Дункан Лоўрэнс|Дункана Лоўрэнса]] ў [[Конкурс песьні Эўрабачаньне-2019|2019]] годзе зь песьняй «[[Arcade]]». У горадзе павінна было прайсьці [[Конкурс песьні Эўрабачаньне-2020]], якое было адменена з-за пандэміі каранавірусу. 16 траўня падчас канцэрту «Эўропа, зьзяй сьвятлом», які замяніў адменены фінал 2020 году, было афіцыйна абвешчана, што Эўрабачаньне-2021 адбудзецца ў [[Ратэрдам]]е<ref>{{cite web|title=Rotterdam returns as Eurovision Song Contest Host City in 2021|url=https://eurovision.tv/story/eurovision-song-contest-to-return-to-rotterdam-in-2021|website=Eurovision TV|accessdate=31 грудня 2020|language=en|date=16 травня 2020}}</ref>. Нідэрлянды прымалі спаборніцтвы ў пяты раз, апошні раз у [[Конкурс песьні Эўрабачаньне-1980|1980]] годзе. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.eurovision.tv/ Афіцыйная бачына]{{ref-en}} {{Эўрабачаньне}} [[Катэгорыя:Конкурс песьні Эўрабачаньне-2021| ]] 1ltjjt5pyyfn4aq6htfzm1wr8csilg3 2330448 2330427 2022-07-30T13:20:19Z 95.24.200.26 wikitext text/x-wiki {{Конкурс Эўрабачаньне|Фінал={{Дата пачатку|22|05|2021|але}}|Паўфінал={{Просты сьпіс| * {{Дата пачатку|18|05|2021}} * {{Дата пачатку|20|05|2021}} }}|Вядоўцы={{Просты сьпіс| * [[Эдсілія Ромблі]] * [[Шанталь Янзен]] * [[Ян Сміт]] * [[Нікі дэ ​​Ягер]] }}|Тэлеканал гаспадароў=[[AVROTROS]]<br/>[[NOS]]<br/>[[NPO]]|Месца=[[Rotterdam Ahoy]], [[Ратэрдам]]|Пераможная песьня={{Esc|Італія|2021}}<br />[[Zitti e buoni]]|Сыстэма галасаваньня=Галасаваньне журы і тэлегледачоў за 10 найлепшых песьняў.|Колькасьць краін=38|Вяртаньне={{Просты сьпіс| * {{Esc|Баўгарыя|2021}} * {{Esc|Украіна|2021}} }}|Сыход={{Просты сьпіс| * {{Esc|Вугоршчына}} * {{Esc|Чарнагорыя}} * {{Esc|Армэнія}} * {{Esc|Беларусь}} * {{Esc|Расея}} }}|папярэдні=<small>[[Конкурс песьні Эўрабачаньне-2019|2019]]</small>, <small><s>[[Конкурс песьні Эўрабачаньне-2020|2020]]</s></small>|наступны=<small>[[Конкурс песьні Эўрабачаньне-2022|2022]]</small>}} '''Конкурс песьні Эўрабачаньне-2021''' — 65-ы конкурс песьні, які прайшоў у [[Ратэрдам]]е, [[Нідэрлянды]], пасьля перамогі [[Дункан Лоўрэнс|Дункана Лоўрэнса]] ў [[Конкурс песьні Эўрабачаньне-2019|2019]] годзе зь песьняй «[[Arcade]]». У горадзе павінна было прайсьці [[Конкурс песьні Эўрабачаньне-2020]], якое было адменена з-за пандэміі каранавірусу. 16 траўня падчас канцэрту «Эўропа, зьзяй сьвятлом», які замяніў адменены фінал 2020 году, было афіцыйна абвешчана, што Эўрабачаньне-2021 адбудзецца ў [[Ратэрдам]]е<ref>{{cite web|title=Rotterdam returns as Eurovision Song Contest Host City in 2021|url=https://eurovision.tv/story/eurovision-song-contest-to-return-to-rotterdam-in-2021|website=Eurovision TV|accessdate=31 грудня 2020|language=en|date=16 травня 2020}}</ref>. Нідэрлянды прымалі спаборніцтвы ў пяты раз, апошні раз у [[Конкурс песьні Эўрабачаньне-1980|1980]] годзе. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.eurovision.tv/ Афіцыйная бачына]{{ref-en}} {{Эўрабачаньне}} [[Катэгорыя:Конкурс песьні Эўрабачаньне-2021| ]] i0oxvocyymigoghfza8vmr4devg7bbh 2330450 2330448 2022-07-30T13:22:32Z 95.24.200.26 wikitext text/x-wiki {{Конкурс Эўрабачаньне|Фінал={{Дата пачатку|22|05|2021|але}}|Паўфінал={{Просты сьпіс| * {{Дата пачатку|18|05|2021}} * {{Дата пачатку|20|05|2021}} }}|Вядоўцы={{Просты сьпіс| * [[Эдсілія Ромблі]] * [[Шанталь Янзен]] * [[Ян Сміт]] * [[Нікі дэ ​​Ягер]] }}|Тэлеканал гаспадароў=[[AVROTROS]]<br/>[[NOS]]<br/>[[NPO]]|Месца=[[Rotterdam Ahoy]], [[Ратэрдам]]|Пераможная песьня={{Esc|Італія|2021}}<br />[[Zitti e buoni]]|Сыстэма галасаваньня=Галасаваньне журы і тэлегледачоў за 10 найлепшых песьняў.|Колькасьць краін=39|Вяртаньне={{Просты сьпіс| * {{Esc|Баўгарыя|2021}} * {{Esc|Манака|2021}} * {{Esc|Украіна|2021}} }}|Сыход={{Просты сьпіс| * {{Esc|Вугоршчына}} * {{Esc|Чарнагорыя}} * {{Esc|Армэнія}} * {{Esc|Беларусь}} * {{Esc|Расея}} }}|папярэдні=<small>[[Конкурс песьні Эўрабачаньне-2019|2019]]</small>, <small><s>[[Конкурс песьні Эўрабачаньне-2020|2020]]</s></small>|наступны=<small>[[Конкурс песьні Эўрабачаньне-2022|2022]]</small>}} '''Конкурс песьні Эўрабачаньне-2021''' — 65-ы конкурс песьні, які прайшоў у [[Ратэрдам]]е, [[Нідэрлянды]], пасьля перамогі [[Дункан Лоўрэнс|Дункана Лоўрэнса]] ў [[Конкурс песьні Эўрабачаньне-2019|2019]] годзе зь песьняй «[[Arcade]]». У горадзе павінна было прайсьці [[Конкурс песьні Эўрабачаньне-2020]], якое было адменена з-за пандэміі каранавірусу. 16 траўня падчас канцэрту «Эўропа, зьзяй сьвятлом», які замяніў адменены фінал 2020 году, было афіцыйна абвешчана, што Эўрабачаньне-2021 адбудзецца ў [[Ратэрдам]]е<ref>{{cite web|title=Rotterdam returns as Eurovision Song Contest Host City in 2021|url=https://eurovision.tv/story/eurovision-song-contest-to-return-to-rotterdam-in-2021|website=Eurovision TV|accessdate=31 грудня 2020|language=en|date=16 травня 2020}}</ref>. Нідэрлянды прымалі спаборніцтвы ў пяты раз, апошні раз у [[Конкурс песьні Эўрабачаньне-1980|1980]] годзе. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.eurovision.tv/ Афіцыйная бачына]{{ref-en}} {{Эўрабачаньне}} [[Катэгорыя:Конкурс песьні Эўрабачаньне-2021| ]] on3zr0krt35kyjp5ffpetbn3oo2qlu9 Галкі 0 246874 2330487 2330405 2022-07-30T15:23:08Z Дамінік 64057 /* Карона Каралеўства Польскага */ wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Галкі |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = |Трансьлітараваная назва = Hałki |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = 1512 |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Брагінскі раён|Брагінскі]] |Сельсавет = [[Новаялчанскі сельсавет|Новаялчанскі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 113 |Год падліку колькасьці = 2004 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 51 |Шырата хвілінаў = 34 |Шырата сэкундаў = 56 |Даўгата градусаў = 30 |Даўгата хвілінаў = 29 |Даўгата сэкундаў = 27 |Пазыцыя подпісу на мапе = зьлева |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Га́лкі'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Гомельская вобласьць}}'''</ref>. — [[вёска]] ў [[Брагінскі раён|Брагінскім раёне]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. Уваходзіць у склад [[Новаялчанскі сельсавет|Новаялчанскага сельсавету]]. Да 26 верасьня 2006 году вёска ўваходзіла ў склад [[Асарэвіцкі сельсавет|Асарэвіцкага сельсавету]]<ref>[https://web.archive.org/web/20190922194610/http://pravo.by/pdf/2006-175/2006-175(003-054).pdf «Об изменении административно-территориального устройства районов Гомельской области». Решение Гомельского областного Совета депутатов от 26 сентября 2006 г. № 295]{{Ref-ru}}</ref>. == Геаграфія == === Разьмяшчэньне === За 36 км на паўднёвы ўсход ад [[Брагін]]а, 13 км ад чыгуначнай станцыі Ёлча (на лініі [[Оўруч]] — [[Палтава]]), 150 км ад [[Гомель|Гомеля]], 1 км ад дзяржаўнай мяжы з Украінай. == Транспартная сістэма == Транспартныя сувязі па прасёлкавай, затым [[аўтамабільная дарога|аўтадарозе]] [[Камарын]] — Брагін. Пляноўка складаецца з крывалінейнай вуліцы, арыентаванай з паўднёвага захаду на паўночны ўсход. На поўначы ўчастак адасобленай забудовы — кароткая дугападобная вуліца. Жылыя хаты драўляныя, сядзібнага тыпу. == Гісторыя == Выяўленыя археолягамі паселішча эпохі неаліту (250 м на паўднёвы захад ад вёскі), паселішча раньняга жалезнага веку і эпохі Кіеўскай Русі (500 м на ўсход ад вёскі, ва ўрочышчы Стонча) сьведчаць пра засяленьне тутэйшых месцаў з глыбокай старажытнасьці. === Вялікае Княства Літоўскае === «''Сяло Брагінскае''» Галкі ўпершыню згаданае ў Акце абмежаваньня Брагінскай воласьці, датаваным 7 сакавіка 1512 году, і прызначалася каралём Жыгімонтам Старым князю Міхаілу Васільевічу Збараскаму, родапачынальніку князёў Вішнявецкіх{{заўвага|У 1490, 1511, 1512 гадах ён ужо, бывала, падпісваўся Вішнявецкім, а ў 1517 годзе, незадоўга да сьмерці, Вішнявецкім і Збараскім<ref>Wolff J. Kniaziowie litewsko-ruscy od czternastego wieku. — Warszawa, 1895. S. 553</ref>.}}: «''Лета Божага тысяча пяцьсот дванаццатага месяца марца сёмага дня_За Указам Гасударскім Найясьнейшага Караля Яго Міласьці Зыгмонта, а за паданым чалабіцьцем князя Міхайла Васілевіча Збараскага, я, Іван Андрэевіч Кміцічаў, дзяржаўца трактамірскі і дымірскі, дваранін Яго Міласьці Каралеўскай, выехаўшы на імене воласьці Брагіня, каторага воласьць раней прыналежная была да Яго Міласьці Гасудара Караля Вялікага Князя Літоўскага, аглядаў я рубеж той воласьці, каторая пачынаецца з гары рэчкаю Брагінкаю ўніз да ракі Дняпра, а Дняпром угору да сяла Брагінскага Галэк, ад таго сяла ідучы да места Брагіня ад рогу вострава Юркоўскага…''»<ref>НГАБ у Мінску. Ф. 1728. Воп. 1. Спр. 19. А. 1049адв.</ref>{{заўвага|Поўны тэкст дамэнту гл.: [http://hojniki.ucoz.ru/index/braginski_akt_1512_g/0-140# С. Бельскі. Акт абмежаваньня Брагінскай воласьці]}}. У 1514 годзе{{Заўвага|М. К. Любаўскі меркаваў, што падараваньне адбылося ў год праведзенага абмежаваньня — 1512, гл.: Любавский М. К. Областное деление и местное управление Литовско-Русского государства ко времени издания первого Литовского статута. Исторические очерки / М. К. Любавский – Москва: Университетская типография, 1892. С. 239}} кароль падараваў князю «''тую волостку Брягин з местом и с корчмами, и з мытом, и з городищом, и со всими селы, и з людми, кром тых сел, што первеи того кому у тои волости будем дали''»<ref>Lietuvos Metrika. Knyga Nr. 9 (1511—1518). Užrašymų knyga 9 / Metryka Litewska. Księga Nr 9 / 9 księga wpisów / Księga-kontynuacja (1508—1518). Wydał K. Pietkiewicz (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu). — Vilnius: Žara, 2002 [2004]. С. 240</ref>. Брагінская воласьць (і сяло Галкі) належала да [[Кіеўскае ваяводзтва|Кіеўскага ваяводзтва]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. Напярэдадні падпісаньня акту [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] ўказам караля і вялікага князя Жыгімонта Аўгуста ад 6 чэрвеня 1569 году Кіеўскае ваяводзтва, названае княствам (разам з Брагінам і Галкамі), як раней Падляская і Валынская землі, было далучана («''вернута''») да [[Карона Каралеўства Польскага|Кароны Польскай]]<ref>Volumina Legum. Tom II. — Petersburg: Nakładem i drukiem Józafata Ohryzki, 1859. S. 77 — 87; Падалінскі У. // Беларускі гістарычны агляд. — 2012. Т. 19. С. 329—337 (Рэцэнзія на кн.: Litwin H. Równi do równych: kijowska reprezentacja sejmowa 1569—1648. — Warszawa, 2009)</ref>. === Карона Каралеўства Польскага === У сакавіку 1574 году маёнтак Брагін быў падзелены паміж унукамі князя М. В. Збараскага князямі Аляксандрам і Міхаілам Аляксандравічамі Вішнявецкімі. «''Село Галки з людми данными, данью грошовою и медовою, з дубровами, с чертежами, лесы, полми, сеножатми, гоны бобровыми и ловы пташиными''» дасталося князю Міхаілу<ref>Спиридонов М. Ф. Акт о разделе имения Брягин. 1574 г. // Беларускі археаграфічны штогоднік. Вып. 1. – Мінск, 2000. С. 189</ref>{{заўвага|Нядаўна чарнігаўскі гісторык І. В. Кандрацьеў у чарговы раз безпадстаўна выказаўся пра тое, што князі Вішнявецкія ў 1574 г., сярод іншых памежных сёлаў, нібыта прыналежных раней да Любецкага староства, прыгарнулі да Брагіна і Галкі<ref>Kondratiew I. Wyznaczanie granic międzypaństwowych i administracyjnych na ziemi czernihowsko-siewierskiej w XVI–XVII wieku. // Realne i wyobrażone granice i rubieże Wielkiego Księstwa Litewskiego. / pod redakcją Doroty Michaluk. – Ciechanowiec: Muzeum Rolnictwa im. ks. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu-Instytucja Kultury Województwa Podlaskiego-Archiwum Główne Akt Dawnych, 2021. S. 140</ref>. Вышэйзгаданую зьвестку на 1512 год ён, як не чытаў да абароны доктарскай дысэртацыі ўлетку 2020 г., гэтак і зараз ігнаруе. Раней аўтар, не сустрэўшы Галкі ні ў адной люстрацыі Любецкага староства, залічыў іх у склад апошняга выключна з-за разьмяшчэньня паселішча між вёскамі Вяльле і Асарэвічы, што сам і адзначыў<ref>Кондратьєв І. В. Брагінщина у складі Любецько-Лоєвського староства Київського воєводства. // Днепровский паром. Материалы научно-исследовательского полевого семинара «Культурно-исторический потенциал Восточного Полесья и перспективы развития регионального туризма» (11-12 августа 2016 г., г. Брагин), Международных историко-краеведческих чтений «Днепровский паром» (8-9 августа 2017 г., г. Лоев). – Минск, 2017. С. 17</ref>. Ці ня лепш было абмежавацца любецкім селішчам Галькаў (Halków), пра якое сапраўды ёсьць сьведчаньні ў крыніцах<ref>Metryka Litewska. Księga wpisów. Nr. 131. Opracował Andrzej Rachuba. — Warszawa, 2001. S. 152, 153</ref>?}}. Палову Брагінскага замку і места зь сёламі, у ліку якіх Галкі, атрымаў у спадчыну ад праваслаўных князёў дзеда і бацькі Міхайлаў Вішнявецкіх католік князь [[Ярэмі Вішнявецкі|Ярэмі Міхал Вішнявецкі]], будучы ваявода рускі і правадыр барацьбы з «хмяльніччынай» ў Кароне. У 1638 годзе ён заставіў сваю фартуну на чатыры гады за 65 000 злотых пану Мікалаю Лосятынскаму<ref>Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie. Archiwum Radziwiłłów. Dział X. Sygn. 933. S. 5-6</ref>. На 1683 год у вёсцы Галкі Брагінскіх добраў пана Канецпольскага{{Заўвага|Пасля князёў Вішнявецкіх малодшай лініі імі да канца лета 1682 г. валодаў кракаўскі кашталян пан Станіслаў Канецпольскі.}} было 18 дымоў (×6 — прыблізна 108 жыхароў). Пазьней частка вяскоўцаў з-за гвалту, як ад казакоў, так і ад жаўнераў урадавых войскаў, адыйшла ў іншыя, больш спакойныя мясьціны, пра што паведамлялі пад прысягай у Оўруцкім гродзкім судзе сьведкі мешчанін Юры Андрыевіч і лясьнічы Лаўрын 14 верасьня 1686 году.<ref>Архив Юго-Западной России (далей: Архив ЮЗР). Ч. 7. Т. 1. Акты о заселении Юго-Западной России. — Киев, 1886. С. 489, 550 — 551</ref>{{Заўвага|Выдаўцы адпаведнага дакумэнта ў «Архиве Юго-Западной России» падалі назву вёскі як Hatki (замест Hałki), але колькасьць адыйшоўшых дымоў (ośm) адпавядае колькасьці тых, што засталіся ды паднявольна ўтрымлівалі казакоў Апостала Шчуроўскага (dziesięć).}}. 28 чэрвеня 1687 году Галкі названыя ў справе Оўруцкага [[гродзкі суд|гродзкага суда]] сярод паселішчаў часткі Брагінскага маёнтку ваяводзіча бэлзскага, каралеўскага палкоўніка Яна Аляксандра Канецпольскага, зруйнаваных працяглым (ад лістапада 1686 году да самых [[сёмуха|świątek zielonych]]) пастоем рэестравых казакоў запароскага палкоўніка Паўла Апостала Шчуроўскага. У 10 яго пазасталых дымах (каля 60 жыхароў) разьмясьціліся на пакорм 12 казакоў і 10 коней. Вяскоўцаў прымусілі справіць 3 вазы, кожны з хамутом, раменнай шляёй, касой, сякерай, рыдлёўкай, біклагай, мазьніцай з двума {{падказка|гарцамі|гарц або гарнец — 2,8237 л}} дзёгцю; зь іх выбралі здору, солі на 45 злотых, гарэлкі, рыбы, мяса, алею, тытуню, хустаў палатна на ўладкаваньне паходных шатроў, абутку на 67 злотых; асобна пану палкоўніку Шчуроўскаму і сотніку Русановічу далі 126 злотых, 18 вёдраў {{падказка|легуміны|салодкая выпечка альбо слодычы, вырабленыя з ужываньнем зьбітых яек і цукру з рознымі дадаткамі.}}, 139 вёдраў аўсу, солі на 3 злотыя<ref>Архив ЮЗР. Ч. 3. Т. 2. Акты о казаках (1679—1716). — Киев, 1868. С. 151—152</ref>. Згодна з «Тарыфам падымнага падатку Оўруцкага павету 1734 г.», складзеным на падставе папярэдняй люстрацыі, вёска Галкі — у палове Брагінскага маёнтку, якую дагэтуль шмат гадоў трымаў у заставе ад паноў Канецпольскіх дорпацкі падкаморы пан Аляксандар Антоні Бандынэлі<ref>Тарифи подимного податку, сеймикові лауди і люстрації Київського воєводства першої половини XVIII століття. /Вид. друге, доп. Укл. Конрад Жеменецький. — Біла Церква, 2015. С. 283—285</ref>. А. Бандынэлі спачыў у 1733 годзе і менавіта тады [[Міхал Сэрвацы Вішнявецкі|князь Міхал Сэрвацы з старэйшай галіны і апошні ў родзе Вішнявецкіх]] ці не ўпершыню падпісаўся як «hrabia... na Brahiniu»<ref>Акты, издаваемые Виленской археографической комиссией. – Вильна, 1870. Т. IV. Акты Бресцкого гродского суда. С. 485</ref>. На 1754 год з 25 двароў (прыблізна 150 жыхароў) вёскі Галкі Брагінскага маёнтку выплачвалася «do grodu» (Оўруцкага замка) 3 злотыя, 26 з паловай грошаў, «na milicję» (на вайсковыя патрэбы павету і ваяводзтва) 15 злотых і 16 грошаў<ref>Тариф подимного податку Київського воєводства 1754 року. /Опрацював Конрад Жеменецький. — Біла Церква, 2015. С. 187</ref>. У тым жа годзе маёнтак Брагін быў куплены ў княгіні Эльжбэты, дачкі Міхала Сэрвацыя, Вішнявецкай Міхалавай Замойскай за 550 000 злотых панам Францам Антоніем, сынам Мікалая, Ракіцкім. Перапісы габрэйскага насельніцтва 1765, 1778 і 1784 гадоў засьведчылі пражываньне ў Галках адпаведна 4, 4 чалавек (głow), прыналежных да Брагінскага кагалу, і хрысьціяніна (пагалоўшчыне не падлягаў)<ref>Архив ЮЗР. Ч. 5. Т. 2. Переписи еврейского населения в юго-западном крае в 1765—1791 гг. – Киев, 1890. С. 302, 392, 711</ref>{{Заўвага|На Гэнэральнай мапе «Беларускія землі ў канцы XVIII ст.» [[Вялікі гістарычны атляс Беларусі|Вялікага гістарычнага атлясу Беларусі]], на якой адлюстраваная сытуацыя пярэдадня падзелаў Рэчы Паспалітай, Галкі пазначаны ў складзе Лоеўскага графства стражніка літоўскага Юзафа Юдыцкага і яго нашчадкаў на тэрыторыі Рэчыцкага павету Менскага ваяводзтва ВКЛ (Вялікі гістарычны атлас Беларусі ў 4-х тамах: Т. 2. — Мінск: Белкартаграфія, 2013. С. 122.), што супярэчыць усім прыведзеным вышэй сьведчаньням. Галкі, хоць і разьмешчаныя паміж колішнімі любецкімі сёламі Асарэвічы і Вяльле, але ніколі да Любецка-Лоеўскага староства не належалі і не падзялялі лёс апошняга ў XVII ст., калі частка яго далучана да Вялікага Княства.}}. === Расейская імпэрыя === У выніку [[Другі падзел Рэчы Паспалітай|другога падзелу Рэчы Паспалітай]] у 1793 годзе Галкі апынуліся ў межах Рэчыцкай акругі Чарнігаўскага намесьніцтва (губэрні), з 1796 году ў складзе адноўленага [[Рэчыцкі павет (Расейская імпэрыя)|Рэчыцкага павету]] Маларасейскай, а з 29 жніўня 1797 году — [[Менская губэрня|Менскай губэрні]] [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]]<ref>Насевіч В., Скрыпчанка Т. Рэчыцкі павет / В. Насевіч, Т. Скрыпчанка // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: у 6 т. — Т. 6. Кн. 1. — Мінск: БелЭн, 2001. C. 181—182</ref>. З крыніцы, заснаванай на матэрыялах рэвізіі 1795 году, вядома, што вёскі Галкі, Бярозкі, Савічы, сёлы Ёлча, Грушна і іншыя былі ў заставе ў пана Ігнацыя Шышкі, а належалі ротмістру троцкаму пану Валенцію Зялёнку<ref>Петреченко І. Є. «Камеральное описание… Речицкой округи» 1796 р.: інформаційний потенціал пам’ятки // Днепровский паром. Природное единство и историко-культурное взаимодействие белорусско-украинского пограничья / Материалы международной конференции (26-27 апреля 2018 г., г. Гомель). — Минск: Четыре четверти, 2018. С. 73</ref>{{Заўвага|Відавочна, зноў жа застаўным правам, бо ў XIX ст. тыя паселішчы названыя ўласнасьцю Ракіцкіх.}}. Паводле энцыкляпэдыі [[Гарады і вёскі Беларусі]] ў 1811 годзе — уладаньне паноў Ракіцкіх. У 1850 годзе ў вёсцы было 14 двароў. У «Списках населённых мест Минской губернии по уездам, приходам, еврейским обществам со сведениями об их расположении и народонаселении [Дело] : 1857 г.» засьведчана, што 91 жыхар вёскі Галкі быў прыхаджанінам Ёлчанскай Сьвята-Міхайлаўскай царквы<ref>Расійскі дзяржаўны гістарычны архіў. Ф. 1290. Воп. 4. Спр. 79. А. 706</ref>. У парэформавы пэрыяд паселішча належала да Ёлчанскай воласьці. Згодна са зьвесткамі на 1876 і 1879 гады, Галкі заставаліся ў прыходзе Міхайлаўскай царквы<ref>Минские епархиальные ведомости. — Минск, 1876. № 10. С. 456; Описание церквей и приходов Минской епархии. VIII. Речицкий уезд. — Минск, 1879. С. 75</ref>. На 1897 год налічвалася 35 двароў, 250 жыхароў, дзейнічала карчма. У 1909 годзе ў вёсцы 50 двароў, 234 жыхары<ref>Список населённых мест Минской губернии. / Сост. В. С. Ярмолович. — Минск, 1909. С. 35</ref>. === Найноўшая гісторыя === 9 лютага 1918 году, яшчэ да падпісаньня [[Берасьцейскі мір|Берасьцейскага міру]] з бальшавіцкай Расеяй (3 сакавіка), Нямеччына перадала паўднёвую частку Беларусі [[Украінская Народная Рэспубліка|Украінскай Народнай Рэспубліцы]]. У адказ на гэта, 9 сакавіка [[Другая Устаўная грамата|Другой Устаўной граматай]] тэрыторыя абвешчана часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Галкі ў складзе Рэчыцкага павету, аднак, апынуліся ў часова створанай 15 чэрвеня Палескай губэрні з цэнтрам у Рэчыцы, з кастрычніка — у Мазыры. З 18 траўня тут дзейнічала «варта [[Украінская дзяржава|Украінскай Дзяржавы]]» гэтмана [[Павал Скарападзкі|Паўла Скарападзкага]]<ref>Ціхаміраў А. В. Станаўленне і развіццё беларуска-украінскіх адносін у 1918 – 1920 гг. // Веснік БДУ. Сер. 3. 2005. № 3. С. 28 – 32; Грицкевич А. П. Борьба за Украину, 1917—1921 / А. П. Грицкевич; под науч. ред. А. Е. Тараса. — Минск: Современная школа, 2011. С. 92 — 93; Ільїн, О. Західне Полісся в Українській Державі гетьмана Скоропадського (Історія в документах) / О. Ільїн // Над Бугом і Нарвою : український часопис Підляшшя. — 2014. № 3. С. 42; Замойский А. С. Брагин и местечки юго-восточной Беларуси в условиях перехода от войны к миру. 1918—1922. // Брагинщина в контексте истории белорусско-украинского пограничья: сборник научных статей / редкол. А. Д. Лебедев. — Минск, 2018. С. 85</ref>. 1 студзеня 1919, згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі Рэчыцкі павет увайшоў у склад [[Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусі|Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі]], але 16 студзеня разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі быў далучаны да [[РСФСР]]. Пасьля вяртаньня ў склад [[БССР]], з 8 сьнежня 1926 да 30 сьнежня 1927 году вёска зьяўлялася цэнтрам [[Галкаўскі сельсавет|Галкаўскага сельсавету]] Камарынскага раёну [[Рэчыцкая акруга|Рэчыцкай]], з 9 чэрвеня 1927 году — [[Гомельская акруга|Гомельскай]] акругі. У 1929 годзе арганізаваны [[калгас]]. З 29 лютага 1938 году Камарынскі раён увайшоў у склад Палескай вобласьці з цэнтрам у Мазыры. Падчас [[Вялікая Айчынная вайна|Вялікай Айчыннай вайны]] ў верасьні 1943 году акупанты спалілі 99 двароў, забілі 18 жыхароў. У баях, якія тут вялі 9-ы гвардзейскі стралковы і 7-ы гвардзейскі кавалерыйскі карпусы, загінулі 295 салдат, у іх ліку [[Герой Савецкага Саюзу|Героі Савецкага Саюзу]] К. Д. Грыцынін і Т. Т. Міндзігулаў, якія былі пахаваны ў брацкай магіле на паўднёва-заходняй ускраіне вёскі. Адважна змагаўся полк пад камандаваньнем А. П. Сярогіна. Многім байцам і камандзірам прысвоена званьне Героя. З 8 студзеня 1954 году ў складзе Камарынскага раёну Гомельскай вобласьці. 25 сьнежня 1962 году Камарынскі раён скасаваны, Галкі апынуліся ў межах Брагінскага раёну. У складзе калгасу імя М. В. Фрунзэ (цэнтар — вёска Асарэвічы). == Насельніцтва == === Дынаміка === * 1850 год — 14 двароў. * 1897 год — 35 двароў, 250 жыхароў (паводле перапісу). * 1908 год — 50 двароў. * 1940 год — 106 двароў, 316 жыхароў. * 1959 год — 423 жыхара (паводле перапісу). * 2004 год — 63 гаспадаркі, 113 жыхароў. * 2006 год (01.01.2006) — 60 гаспадарак, 105 чалавек, зь якіх 7 ва ўзросьце да 16 гадоў, 42 — у працаздольным і 56 — старэйшым за працаздольны. == Вядомыя выхадцы == * Дзьмітры Шыраканаў — акадэмік Нацыянальнай Акадэміі навук Беларусі, доктар філязофскіх навук, прафэсар<ref>[http://nasb.gov.by/rus/members/academicians/shirokanov.php]</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1}} [[Катэгорыя:Новаялчанскі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Брагінскага раёну]] 10jgdv591du5b8a849c0fqyk1tfonga 2330518 2330487 2022-07-30T17:07:59Z Дамінік 64057 wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Галкі |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = |Трансьлітараваная назва = Hałki |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = 1512 |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Брагінскі раён|Брагінскі]] |Сельсавет = [[Новаялчанскі сельсавет|Новаялчанскі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 113 |Год падліку колькасьці = 2004 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 51 |Шырата хвілінаў = 34 |Шырата сэкундаў = 56 |Даўгата градусаў = 30 |Даўгата хвілінаў = 29 |Даўгата сэкундаў = 27 |Пазыцыя подпісу на мапе = зьверху |Водступ подпісу на мапе = 2.5 |Commons = |Сайт = }} '''Га́лкі'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Гомельская вобласьць}}'''</ref>. — [[вёска]] ў [[Брагінскі раён|Брагінскім раёне]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. Уваходзіць у склад [[Новаялчанскі сельсавет|Новаялчанскага сельсавету]]. Да 26 верасьня 2006 году вёска ўваходзіла ў склад [[Асарэвіцкі сельсавет|Асарэвіцкага сельсавету]]<ref>[https://web.archive.org/web/20190922194610/http://pravo.by/pdf/2006-175/2006-175(003-054).pdf «Об изменении административно-территориального устройства районов Гомельской области». Решение Гомельского областного Совета депутатов от 26 сентября 2006 г. № 295]{{Ref-ru}}</ref>. == Геаграфія == === Разьмяшчэньне === За 36 км на паўднёвы ўсход ад [[Брагін]]а, 13 км ад чыгуначнай станцыі Ёлча (на лініі [[Оўруч]] — [[Палтава]]), 150 км ад [[Гомель|Гомеля]], 1 км ад дзяржаўнай мяжы з Украінай. == Транспартная сістэма == Транспартныя сувязі па прасёлкавай, затым [[аўтамабільная дарога|аўтадарозе]] [[Камарын]] — Брагін. Пляноўка складаецца з крывалінейнай вуліцы, арыентаванай з паўднёвага захаду на паўночны ўсход. На поўначы ўчастак адасобленай забудовы — кароткая дугападобная вуліца. Жылыя хаты драўляныя, сядзібнага тыпу. == Гісторыя == Выяўленыя археолягамі паселішча эпохі неаліту (250 м на паўднёвы захад ад вёскі), паселішча раньняга жалезнага веку і эпохі Кіеўскай Русі (500 м на ўсход ад вёскі, ва ўрочышчы Стонча) сьведчаць пра засяленьне тутэйшых месцаў з глыбокай старажытнасьці. === Вялікае Княства Літоўскае === «''Сяло Брагінскае''» Галкі ўпершыню згаданае ў Акце абмежаваньня Брагінскай воласьці, датаваным 7 сакавіка 1512 году, і прызначалася каралём Жыгімонтам Старым князю Міхаілу Васільевічу Збараскаму, родапачынальніку князёў Вішнявецкіх{{заўвага|У 1490, 1511, 1512 гадах ён ужо, бывала, падпісваўся Вішнявецкім, а ў 1517 годзе, незадоўга да сьмерці, Вішнявецкім і Збараскім<ref>Wolff J. Kniaziowie litewsko-ruscy od czternastego wieku. — Warszawa, 1895. S. 553</ref>.}}: «''Лета Божага тысяча пяцьсот дванаццатага месяца марца сёмага дня_За Указам Гасударскім Найясьнейшага Караля Яго Міласьці Зыгмонта, а за паданым чалабіцьцем князя Міхайла Васілевіча Збараскага, я, Іван Андрэевіч Кміцічаў, дзяржаўца трактамірскі і дымірскі, дваранін Яго Міласьці Каралеўскай, выехаўшы на імене воласьці Брагіня, каторага воласьць раней прыналежная была да Яго Міласьці Гасудара Караля Вялікага Князя Літоўскага, аглядаў я рубеж той воласьці, каторая пачынаецца з гары рэчкаю Брагінкаю ўніз да ракі Дняпра, а Дняпром угору да сяла Брагінскага Галэк, ад таго сяла ідучы да места Брагіня ад рогу вострава Юркоўскага…''»<ref>НГАБ у Мінску. Ф. 1728. Воп. 1. Спр. 19. А. 1049адв.</ref>{{заўвага|Поўны тэкст дамэнту гл.: [http://hojniki.ucoz.ru/index/braginski_akt_1512_g/0-140# С. Бельскі. Акт абмежаваньня Брагінскай воласьці]}}. У 1514 годзе{{Заўвага|М. К. Любаўскі меркаваў, што падараваньне адбылося ў год праведзенага абмежаваньня — 1512, гл.: Любавский М. К. Областное деление и местное управление Литовско-Русского государства ко времени издания первого Литовского статута. Исторические очерки / М. К. Любавский – Москва: Университетская типография, 1892. С. 239}} кароль падараваў князю «''тую волостку Брягин з местом и с корчмами, и з мытом, и з городищом, и со всими селы, и з людми, кром тых сел, што первеи того кому у тои волости будем дали''»<ref>Lietuvos Metrika. Knyga Nr. 9 (1511—1518). Užrašymų knyga 9 / Metryka Litewska. Księga Nr 9 / 9 księga wpisów / Księga-kontynuacja (1508—1518). Wydał K. Pietkiewicz (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu). — Vilnius: Žara, 2002 [2004]. С. 240</ref>. Брагінская воласьць (і сяло Галкі) належала да [[Кіеўскае ваяводзтва|Кіеўскага ваяводзтва]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. Напярэдадні падпісаньня акту [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] ўказам караля і вялікага князя Жыгімонта Аўгуста ад 6 чэрвеня 1569 году Кіеўскае ваяводзтва, названае княствам (разам з Брагінам і Галкамі), як раней Падляская і Валынская землі, было далучана («''вернута''») да [[Карона Каралеўства Польскага|Кароны Польскай]]<ref>Volumina Legum. Tom II. — Petersburg: Nakładem i drukiem Józafata Ohryzki, 1859. S. 77 — 87; Падалінскі У. // Беларускі гістарычны агляд. — 2012. Т. 19. С. 329—337 (Рэцэнзія на кн.: Litwin H. Równi do równych: kijowska reprezentacja sejmowa 1569—1648. — Warszawa, 2009)</ref>. === Карона Каралеўства Польскага === У сакавіку 1574 году маёнтак Брагін быў падзелены паміж унукамі князя М. В. Збараскага князямі Аляксандрам і Міхаілам Аляксандравічамі Вішнявецкімі. «''Село Галки з людми данными, данью грошовою и медовою, з дубровами, с чертежами, лесы, полми, сеножатми, гоны бобровыми и ловы пташиными''» дасталося князю Міхаілу<ref>Спиридонов М. Ф. Акт о разделе имения Брягин. 1574 г. // Беларускі археаграфічны штогоднік. Вып. 1. – Мінск, 2000. С. 189</ref>{{заўвага|Нядаўна чарнігаўскі гісторык І. В. Кандрацьеў у чарговы раз безпадстаўна выказаўся пра тое, што князі Вішнявецкія ў 1574 г., сярод іншых памежных сёлаў, нібыта прыналежных раней да Любецкага староства, прыгарнулі да Брагіна і Галкі<ref>Kondratiew I. Wyznaczanie granic międzypaństwowych i administracyjnych na ziemi czernihowsko-siewierskiej w XVI–XVII wieku. // Realne i wyobrażone granice i rubieże Wielkiego Księstwa Litewskiego. / pod redakcją Doroty Michaluk. – Ciechanowiec: Muzeum Rolnictwa im. ks. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu-Instytucja Kultury Województwa Podlaskiego-Archiwum Główne Akt Dawnych, 2021. S. 140</ref>. Вышэйзгаданую зьвестку на 1512 год ён, як не чытаў да абароны доктарскай дысэртацыі ўлетку 2020 г., гэтак і зараз ігнаруе. Раней аўтар, не сустрэўшы Галкі ні ў адной люстрацыі Любецкага староства, залічыў іх у склад апошняга выключна з-за разьмяшчэньня паселішча між вёскамі Вяльле і Асарэвічы, што сам і адзначыў<ref>Кондратьєв І. В. Брагінщина у складі Любецько-Лоєвського староства Київського воєводства. // Днепровский паром. Материалы научно-исследовательского полевого семинара «Культурно-исторический потенциал Восточного Полесья и перспективы развития регионального туризма» (11-12 августа 2016 г., г. Брагин), Международных историко-краеведческих чтений «Днепровский паром» (8-9 августа 2017 г., г. Лоев). – Минск, 2017. С. 17</ref>. Ці ня лепш было абмежавацца любецкім селішчам Галькаў (Halków), пра якое сапраўды ёсьць сьведчаньні ў крыніцах<ref>Metryka Litewska. Księga wpisów. Nr. 131. Opracował Andrzej Rachuba. — Warszawa, 2001. S. 152, 153</ref>?}}. Палову Брагінскага замку і места зь сёламі, у ліку якіх Галкі, атрымаў у спадчыну ад праваслаўных князёў дзеда і бацькі Міхайлаў Вішнявецкіх католік князь [[Ярэмі Вішнявецкі|Ярэмі Міхал Вішнявецкі]], будучы ваявода рускі і правадыр барацьбы з «хмяльніччынай» ў Кароне. У 1638 годзе ён заставіў сваю фартуну на чатыры гады за 65 000 злотых пану Мікалаю Лосятынскаму<ref>Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie. Archiwum Radziwiłłów. Dział X. Sygn. 933. S. 5-6</ref>. На 1683 год у вёсцы Галкі Брагінскіх добраў пана Канецпольскага{{Заўвага|Пасля князёў Вішнявецкіх малодшай лініі імі да канца лета 1682 г. валодаў кракаўскі кашталян пан Станіслаў Канецпольскі.}} было 18 дымоў (×6 — прыблізна 108 жыхароў). Пазьней частка вяскоўцаў з-за гвалту, як ад казакоў, так і ад жаўнераў урадавых войскаў, адыйшла ў іншыя, больш спакойныя мясьціны, пра што паведамлялі пад прысягай у Оўруцкім гродзкім судзе сьведкі мешчанін Юры Андрыевіч і лясьнічы Лаўрын 14 верасьня 1686 году.<ref>Архив Юго-Западной России (далей: Архив ЮЗР). Ч. 7. Т. 1. Акты о заселении Юго-Западной России. — Киев, 1886. С. 489, 550 — 551</ref>{{Заўвага|Выдаўцы адпаведнага дакумэнта ў «Архиве Юго-Западной России» падалі назву вёскі як Hatki (замест Hałki), але колькасьць адыйшоўшых дымоў (ośm) адпавядае колькасьці тых, што засталіся ды паднявольна ўтрымлівалі казакоў Апостала Шчуроўскага (dziesięć).}}. 28 чэрвеня 1687 году Галкі названыя ў справе Оўруцкага [[гродзкі суд|гродзкага суда]] сярод паселішчаў часткі Брагінскага маёнтку ваяводзіча бэлзскага, каралеўскага палкоўніка Яна Аляксандра Канецпольскага, зруйнаваных працяглым (ад лістапада 1686 году да самых [[сёмуха|świątek zielonych]]) пастоем рэестравых казакоў запароскага палкоўніка Паўла Апостала Шчуроўскага. У 10 яго пазасталых дымах (каля 60 жыхароў) разьмясьціліся на пакорм 12 казакоў і 10 коней. Вяскоўцаў прымусілі справіць 3 вазы, кожны з хамутом, раменнай шляёй, касой, сякерай, рыдлёўкай, біклагай, мазьніцай з двума {{падказка|гарцамі|гарц або гарнец — 2,8237 л}} дзёгцю; зь іх выбралі здору, солі на 45 злотых, гарэлкі, рыбы, мяса, алею, тытуню, хустаў палатна на ўладкаваньне паходных шатроў, абутку на 67 злотых; асобна пану палкоўніку Шчуроўскаму і сотніку Русановічу далі 126 злотых, 18 вёдраў {{падказка|легуміны|салодкая выпечка альбо слодычы, вырабленыя з ужываньнем зьбітых яек і цукру з рознымі дадаткамі.}}, 139 вёдраў аўсу, солі на 3 злотыя<ref>Архив ЮЗР. Ч. 3. Т. 2. Акты о казаках (1679—1716). — Киев, 1868. С. 151—152</ref>. Згодна з «Тарыфам падымнага падатку Оўруцкага павету 1734 г.», складзеным на падставе папярэдняй люстрацыі, вёска Галкі — у палове Брагінскага маёнтку, якую дагэтуль шмат гадоў трымаў у заставе ад паноў Канецпольскіх дорпацкі падкаморы пан Аляксандар Антоні Бандынэлі<ref>Тарифи подимного податку, сеймикові лауди і люстрації Київського воєводства першої половини XVIII століття. /Вид. друге, доп. Укл. Конрад Жеменецький. — Біла Церква, 2015. С. 283—285</ref>. А. Бандынэлі спачыў у 1733 годзе і менавіта тады [[Міхал Сэрвацы Вішнявецкі|князь Міхал Сэрвацы з старэйшай галіны і апошні ў родзе Вішнявецкіх]] ці не ўпершыню падпісаўся як «hrabia... na Brahiniu»<ref>Акты, издаваемые Виленской археографической комиссией. – Вильна, 1870. Т. IV. Акты Бресцкого гродского суда. С. 485</ref>. На 1754 год з 25 двароў (прыблізна 150 жыхароў) вёскі Галкі Брагінскага маёнтку выплачвалася «do grodu» (Оўруцкага замка) 3 злотыя, 26 з паловай грошаў, «na milicję» (на вайсковыя патрэбы павету і ваяводзтва) 15 злотых і 16 грошаў<ref>Тариф подимного податку Київського воєводства 1754 року. /Опрацював Конрад Жеменецький. — Біла Церква, 2015. С. 187</ref>. У тым жа годзе маёнтак Брагін быў куплены ў княгіні Эльжбэты, дачкі Міхала Сэрвацыя, Вішнявецкай Міхалавай Замойскай за 550 000 злотых панам Францам Антоніем, сынам Мікалая, Ракіцкім. Перапісы габрэйскага насельніцтва 1765, 1778 і 1784 гадоў засьведчылі пражываньне ў Галках адпаведна 4, 4 чалавек (głow), прыналежных да Брагінскага кагалу, і хрысьціяніна (пагалоўшчыне не падлягаў)<ref>Архив ЮЗР. Ч. 5. Т. 2. Переписи еврейского населения в юго-западном крае в 1765—1791 гг. – Киев, 1890. С. 302, 392, 711</ref>{{Заўвага|На Гэнэральнай мапе «Беларускія землі ў канцы XVIII ст.» [[Вялікі гістарычны атляс Беларусі|Вялікага гістарычнага атлясу Беларусі]], на якой адлюстраваная сытуацыя пярэдадня падзелаў Рэчы Паспалітай, Галкі пазначаны ў складзе Лоеўскага графства стражніка літоўскага Юзафа Юдыцкага і яго нашчадкаў на тэрыторыі Рэчыцкага павету Менскага ваяводзтва ВКЛ (Вялікі гістарычны атлас Беларусі ў 4-х тамах: Т. 2. — Мінск: Белкартаграфія, 2013. С. 122.), што супярэчыць усім прыведзеным вышэй сьведчаньням. Галкі, хоць і разьмешчаныя паміж колішнімі любецкімі сёламі Асарэвічы і Вяльле, але ніколі да Любецка-Лоеўскага староства не належалі і не падзялялі лёс апошняга ў XVII ст., калі частка яго далучана да Вялікага Княства.}}. === Расейская імпэрыя === У выніку [[Другі падзел Рэчы Паспалітай|другога падзелу Рэчы Паспалітай]] у 1793 годзе Галкі апынуліся ў межах Рэчыцкай акругі Чарнігаўскага намесьніцтва (губэрні), з 1796 году ў складзе адноўленага [[Рэчыцкі павет (Расейская імпэрыя)|Рэчыцкага павету]] Маларасейскай, а з 29 жніўня 1797 году — [[Менская губэрня|Менскай губэрні]] [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]]<ref>Насевіч В., Скрыпчанка Т. Рэчыцкі павет / В. Насевіч, Т. Скрыпчанка // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: у 6 т. — Т. 6. Кн. 1. — Мінск: БелЭн, 2001. C. 181—182</ref>. З крыніцы, заснаванай на матэрыялах рэвізіі 1795 году, вядома, што вёскі Галкі, Бярозкі, Савічы, сёлы Ёлча, Грушна і іншыя былі ў заставе ў пана Ігнацыя Шышкі, а належалі ротмістру троцкаму пану Валенцію Зялёнку<ref>Петреченко І. Є. «Камеральное описание… Речицкой округи» 1796 р.: інформаційний потенціал пам’ятки // Днепровский паром. Природное единство и историко-культурное взаимодействие белорусско-украинского пограничья / Материалы международной конференции (26-27 апреля 2018 г., г. Гомель). — Минск: Четыре четверти, 2018. С. 73</ref>{{Заўвага|Відавочна, зноў жа застаўным правам, бо ў XIX ст. тыя паселішчы названыя ўласнасьцю Ракіцкіх.}}. Паводле энцыкляпэдыі [[Гарады і вёскі Беларусі]] ў 1811 годзе — уладаньне паноў Ракіцкіх. У 1850 годзе ў вёсцы было 14 двароў. У «Списках населённых мест Минской губернии по уездам, приходам, еврейским обществам со сведениями об их расположении и народонаселении [Дело] : 1857 г.» засьведчана, што 91 жыхар вёскі Галкі быў прыхаджанінам Ёлчанскай Сьвята-Міхайлаўскай царквы<ref>Расійскі дзяржаўны гістарычны архіў. Ф. 1290. Воп. 4. Спр. 79. А. 706</ref>. У парэформавы пэрыяд паселішча належала да Ёлчанскай воласьці. Згодна са зьвесткамі на 1876 і 1879 гады, Галкі заставаліся ў прыходзе Міхайлаўскай царквы<ref>Минские епархиальные ведомости. — Минск, 1876. № 10. С. 456; Описание церквей и приходов Минской епархии. VIII. Речицкий уезд. — Минск, 1879. С. 75</ref>. На 1897 год налічвалася 35 двароў, 250 жыхароў, дзейнічала карчма. У 1909 годзе ў вёсцы 50 двароў, 234 жыхары<ref>Список населённых мест Минской губернии. / Сост. В. С. Ярмолович. — Минск, 1909. С. 35</ref>. === Найноўшая гісторыя === 9 лютага 1918 году, яшчэ да падпісаньня [[Берасьцейскі мір|Берасьцейскага міру]] з бальшавіцкай Расеяй (3 сакавіка), Нямеччына перадала паўднёвую частку Беларусі [[Украінская Народная Рэспубліка|Украінскай Народнай Рэспубліцы]]. У адказ на гэта, 9 сакавіка [[Другая Устаўная грамата|Другой Устаўной граматай]] тэрыторыя абвешчана часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Галкі ў складзе Рэчыцкага павету, аднак, апынуліся ў часова створанай 15 чэрвеня Палескай губэрні з цэнтрам у Рэчыцы, з кастрычніка — у Мазыры. З 18 траўня тут дзейнічала «варта [[Украінская дзяржава|Украінскай Дзяржавы]]» гэтмана [[Павал Скарападзкі|Паўла Скарападзкага]]<ref>Ціхаміраў А. В. Станаўленне і развіццё беларуска-украінскіх адносін у 1918 – 1920 гг. // Веснік БДУ. Сер. 3. 2005. № 3. С. 28 – 32; Грицкевич А. П. Борьба за Украину, 1917—1921 / А. П. Грицкевич; под науч. ред. А. Е. Тараса. — Минск: Современная школа, 2011. С. 92 — 93; Ільїн, О. Західне Полісся в Українській Державі гетьмана Скоропадського (Історія в документах) / О. Ільїн // Над Бугом і Нарвою : український часопис Підляшшя. — 2014. № 3. С. 42; Замойский А. С. Брагин и местечки юго-восточной Беларуси в условиях перехода от войны к миру. 1918—1922. // Брагинщина в контексте истории белорусско-украинского пограничья: сборник научных статей / редкол. А. Д. Лебедев. — Минск, 2018. С. 85</ref>. 1 студзеня 1919, згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі Рэчыцкі павет увайшоў у склад [[Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусі|Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі]], але 16 студзеня разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі быў далучаны да [[РСФСР]]. Пасьля вяртаньня ў склад [[БССР]], з 8 сьнежня 1926 да 30 сьнежня 1927 году вёска зьяўлялася цэнтрам [[Галкаўскі сельсавет|Галкаўскага сельсавету]] Камарынскага раёну [[Рэчыцкая акруга|Рэчыцкай]], з 9 чэрвеня 1927 году — [[Гомельская акруга|Гомельскай]] акругі. У 1929 годзе арганізаваны [[калгас]]. З 29 лютага 1938 году Камарынскі раён увайшоў у склад Палескай вобласьці з цэнтрам у Мазыры. Падчас [[Вялікая Айчынная вайна|Вялікай Айчыннай вайны]] ў верасьні 1943 году акупанты спалілі 99 двароў, забілі 18 жыхароў. У баях, якія тут вялі 9-ы гвардзейскі стралковы і 7-ы гвардзейскі кавалерыйскі карпусы, загінулі 295 салдат, у іх ліку [[Герой Савецкага Саюзу|Героі Савецкага Саюзу]] К. Д. Грыцынін і Т. Т. Міндзігулаў, якія былі пахаваны ў брацкай магіле на паўднёва-заходняй ускраіне вёскі. Адважна змагаўся полк пад камандаваньнем А. П. Сярогіна. Многім байцам і камандзірам прысвоена званьне Героя. З 8 студзеня 1954 году ў складзе Камарынскага раёну Гомельскай вобласьці. 25 сьнежня 1962 году Камарынскі раён скасаваны, Галкі апынуліся ў межах Брагінскага раёну. У складзе калгасу імя М. В. Фрунзэ (цэнтар — вёска Асарэвічы). == Насельніцтва == === Дынаміка === * 1850 год — 14 двароў. * 1897 год — 35 двароў, 250 жыхароў (паводле перапісу). * 1908 год — 50 двароў. * 1940 год — 106 двароў, 316 жыхароў. * 1959 год — 423 жыхара (паводле перапісу). * 2004 год — 63 гаспадаркі, 113 жыхароў. * 2006 год (01.01.2006) — 60 гаспадарак, 105 чалавек, зь якіх 7 ва ўзросьце да 16 гадоў, 42 — у працаздольным і 56 — старэйшым за працаздольны. == Вядомыя выхадцы == * Дзьмітры Шыраканаў — акадэмік Нацыянальнай Акадэміі навук Беларусі, доктар філязофскіх навук, прафэсар<ref>[http://nasb.gov.by/rus/members/academicians/shirokanov.php]</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1}} [[Катэгорыя:Новаялчанскі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Брагінскага раёну]] 2uvp8et3j4wk6hqlm42nv998mxl9na6 2330519 2330518 2022-07-30T17:08:30Z Дамінік 64057 wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Галкі |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = |Трансьлітараваная назва = Hałki |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = 1512 |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Брагінскі раён|Брагінскі]] |Сельсавет = [[Новаялчанскі сельсавет|Новаялчанскі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 113 |Год падліку колькасьці = 2004 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 51 |Шырата хвілінаў = 34 |Шырата сэкундаў = 56 |Даўгата градусаў = 30 |Даўгата хвілінаў = 29 |Даўгата сэкундаў = 27 |Пазыцыя подпісу на мапе = зьлева |Водступ подпісу на мапе = 2.5 |Commons = |Сайт = }} '''Га́лкі'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Гомельская вобласьць}}'''</ref>. — [[вёска]] ў [[Брагінскі раён|Брагінскім раёне]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. Уваходзіць у склад [[Новаялчанскі сельсавет|Новаялчанскага сельсавету]]. Да 26 верасьня 2006 году вёска ўваходзіла ў склад [[Асарэвіцкі сельсавет|Асарэвіцкага сельсавету]]<ref>[https://web.archive.org/web/20190922194610/http://pravo.by/pdf/2006-175/2006-175(003-054).pdf «Об изменении административно-территориального устройства районов Гомельской области». Решение Гомельского областного Совета депутатов от 26 сентября 2006 г. № 295]{{Ref-ru}}</ref>. == Геаграфія == === Разьмяшчэньне === За 36 км на паўднёвы ўсход ад [[Брагін]]а, 13 км ад чыгуначнай станцыі Ёлча (на лініі [[Оўруч]] — [[Палтава]]), 150 км ад [[Гомель|Гомеля]], 1 км ад дзяржаўнай мяжы з Украінай. == Транспартная сістэма == Транспартныя сувязі па прасёлкавай, затым [[аўтамабільная дарога|аўтадарозе]] [[Камарын]] — Брагін. Пляноўка складаецца з крывалінейнай вуліцы, арыентаванай з паўднёвага захаду на паўночны ўсход. На поўначы ўчастак адасобленай забудовы — кароткая дугападобная вуліца. Жылыя хаты драўляныя, сядзібнага тыпу. == Гісторыя == Выяўленыя археолягамі паселішча эпохі неаліту (250 м на паўднёвы захад ад вёскі), паселішча раньняга жалезнага веку і эпохі Кіеўскай Русі (500 м на ўсход ад вёскі, ва ўрочышчы Стонча) сьведчаць пра засяленьне тутэйшых месцаў з глыбокай старажытнасьці. === Вялікае Княства Літоўскае === «''Сяло Брагінскае''» Галкі ўпершыню згаданае ў Акце абмежаваньня Брагінскай воласьці, датаваным 7 сакавіка 1512 году, і прызначалася каралём Жыгімонтам Старым князю Міхаілу Васільевічу Збараскаму, родапачынальніку князёў Вішнявецкіх{{заўвага|У 1490, 1511, 1512 гадах ён ужо, бывала, падпісваўся Вішнявецкім, а ў 1517 годзе, незадоўга да сьмерці, Вішнявецкім і Збараскім<ref>Wolff J. Kniaziowie litewsko-ruscy od czternastego wieku. — Warszawa, 1895. S. 553</ref>.}}: «''Лета Божага тысяча пяцьсот дванаццатага месяца марца сёмага дня_За Указам Гасударскім Найясьнейшага Караля Яго Міласьці Зыгмонта, а за паданым чалабіцьцем князя Міхайла Васілевіча Збараскага, я, Іван Андрэевіч Кміцічаў, дзяржаўца трактамірскі і дымірскі, дваранін Яго Міласьці Каралеўскай, выехаўшы на імене воласьці Брагіня, каторага воласьць раней прыналежная была да Яго Міласьці Гасудара Караля Вялікага Князя Літоўскага, аглядаў я рубеж той воласьці, каторая пачынаецца з гары рэчкаю Брагінкаю ўніз да ракі Дняпра, а Дняпром угору да сяла Брагінскага Галэк, ад таго сяла ідучы да места Брагіня ад рогу вострава Юркоўскага…''»<ref>НГАБ у Мінску. Ф. 1728. Воп. 1. Спр. 19. А. 1049адв.</ref>{{заўвага|Поўны тэкст дамэнту гл.: [http://hojniki.ucoz.ru/index/braginski_akt_1512_g/0-140# С. Бельскі. Акт абмежаваньня Брагінскай воласьці]}}. У 1514 годзе{{Заўвага|М. К. Любаўскі меркаваў, што падараваньне адбылося ў год праведзенага абмежаваньня — 1512, гл.: Любавский М. К. Областное деление и местное управление Литовско-Русского государства ко времени издания первого Литовского статута. Исторические очерки / М. К. Любавский – Москва: Университетская типография, 1892. С. 239}} кароль падараваў князю «''тую волостку Брягин з местом и с корчмами, и з мытом, и з городищом, и со всими селы, и з людми, кром тых сел, што первеи того кому у тои волости будем дали''»<ref>Lietuvos Metrika. Knyga Nr. 9 (1511—1518). Užrašymų knyga 9 / Metryka Litewska. Księga Nr 9 / 9 księga wpisów / Księga-kontynuacja (1508—1518). Wydał K. Pietkiewicz (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu). — Vilnius: Žara, 2002 [2004]. С. 240</ref>. Брагінская воласьць (і сяло Галкі) належала да [[Кіеўскае ваяводзтва|Кіеўскага ваяводзтва]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. Напярэдадні падпісаньня акту [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] ўказам караля і вялікага князя Жыгімонта Аўгуста ад 6 чэрвеня 1569 году Кіеўскае ваяводзтва, названае княствам (разам з Брагінам і Галкамі), як раней Падляская і Валынская землі, было далучана («''вернута''») да [[Карона Каралеўства Польскага|Кароны Польскай]]<ref>Volumina Legum. Tom II. — Petersburg: Nakładem i drukiem Józafata Ohryzki, 1859. S. 77 — 87; Падалінскі У. // Беларускі гістарычны агляд. — 2012. Т. 19. С. 329—337 (Рэцэнзія на кн.: Litwin H. Równi do równych: kijowska reprezentacja sejmowa 1569—1648. — Warszawa, 2009)</ref>. === Карона Каралеўства Польскага === У сакавіку 1574 году маёнтак Брагін быў падзелены паміж унукамі князя М. В. Збараскага князямі Аляксандрам і Міхаілам Аляксандравічамі Вішнявецкімі. «''Село Галки з людми данными, данью грошовою и медовою, з дубровами, с чертежами, лесы, полми, сеножатми, гоны бобровыми и ловы пташиными''» дасталося князю Міхаілу<ref>Спиридонов М. Ф. Акт о разделе имения Брягин. 1574 г. // Беларускі археаграфічны штогоднік. Вып. 1. – Мінск, 2000. С. 189</ref>{{заўвага|Нядаўна чарнігаўскі гісторык І. В. Кандрацьеў у чарговы раз безпадстаўна выказаўся пра тое, што князі Вішнявецкія ў 1574 г., сярод іншых памежных сёлаў, нібыта прыналежных раней да Любецкага староства, прыгарнулі да Брагіна і Галкі<ref>Kondratiew I. Wyznaczanie granic międzypaństwowych i administracyjnych na ziemi czernihowsko-siewierskiej w XVI–XVII wieku. // Realne i wyobrażone granice i rubieże Wielkiego Księstwa Litewskiego. / pod redakcją Doroty Michaluk. – Ciechanowiec: Muzeum Rolnictwa im. ks. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu-Instytucja Kultury Województwa Podlaskiego-Archiwum Główne Akt Dawnych, 2021. S. 140</ref>. Вышэйзгаданую зьвестку на 1512 год ён, як не чытаў да абароны доктарскай дысэртацыі ўлетку 2020 г., гэтак і зараз ігнаруе. Раней аўтар, не сустрэўшы Галкі ні ў адной люстрацыі Любецкага староства, залічыў іх у склад апошняга выключна з-за разьмяшчэньня паселішча між вёскамі Вяльле і Асарэвічы, што сам і адзначыў<ref>Кондратьєв І. В. Брагінщина у складі Любецько-Лоєвського староства Київського воєводства. // Днепровский паром. Материалы научно-исследовательского полевого семинара «Культурно-исторический потенциал Восточного Полесья и перспективы развития регионального туризма» (11-12 августа 2016 г., г. Брагин), Международных историко-краеведческих чтений «Днепровский паром» (8-9 августа 2017 г., г. Лоев). – Минск, 2017. С. 17</ref>. Ці ня лепш было абмежавацца любецкім селішчам Галькаў (Halków), пра якое сапраўды ёсьць сьведчаньні ў крыніцах<ref>Metryka Litewska. Księga wpisów. Nr. 131. Opracował Andrzej Rachuba. — Warszawa, 2001. S. 152, 153</ref>?}}. Палову Брагінскага замку і места зь сёламі, у ліку якіх Галкі, атрымаў у спадчыну ад праваслаўных князёў дзеда і бацькі Міхайлаў Вішнявецкіх католік князь [[Ярэмі Вішнявецкі|Ярэмі Міхал Вішнявецкі]], будучы ваявода рускі і правадыр барацьбы з «хмяльніччынай» ў Кароне. У 1638 годзе ён заставіў сваю фартуну на чатыры гады за 65 000 злотых пану Мікалаю Лосятынскаму<ref>Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie. Archiwum Radziwiłłów. Dział X. Sygn. 933. S. 5-6</ref>. На 1683 год у вёсцы Галкі Брагінскіх добраў пана Канецпольскага{{Заўвага|Пасля князёў Вішнявецкіх малодшай лініі імі да канца лета 1682 г. валодаў кракаўскі кашталян пан Станіслаў Канецпольскі.}} было 18 дымоў (×6 — прыблізна 108 жыхароў). Пазьней частка вяскоўцаў з-за гвалту, як ад казакоў, так і ад жаўнераў урадавых войскаў, адыйшла ў іншыя, больш спакойныя мясьціны, пра што паведамлялі пад прысягай у Оўруцкім гродзкім судзе сьведкі мешчанін Юры Андрыевіч і лясьнічы Лаўрын 14 верасьня 1686 году.<ref>Архив Юго-Западной России (далей: Архив ЮЗР). Ч. 7. Т. 1. Акты о заселении Юго-Западной России. — Киев, 1886. С. 489, 550 — 551</ref>{{Заўвага|Выдаўцы адпаведнага дакумэнта ў «Архиве Юго-Западной России» падалі назву вёскі як Hatki (замест Hałki), але колькасьць адыйшоўшых дымоў (ośm) адпавядае колькасьці тых, што засталіся ды паднявольна ўтрымлівалі казакоў Апостала Шчуроўскага (dziesięć).}}. 28 чэрвеня 1687 году Галкі названыя ў справе Оўруцкага [[гродзкі суд|гродзкага суда]] сярод паселішчаў часткі Брагінскага маёнтку ваяводзіча бэлзскага, каралеўскага палкоўніка Яна Аляксандра Канецпольскага, зруйнаваных працяглым (ад лістапада 1686 году да самых [[сёмуха|świątek zielonych]]) пастоем рэестравых казакоў запароскага палкоўніка Паўла Апостала Шчуроўскага. У 10 яго пазасталых дымах (каля 60 жыхароў) разьмясьціліся на пакорм 12 казакоў і 10 коней. Вяскоўцаў прымусілі справіць 3 вазы, кожны з хамутом, раменнай шляёй, касой, сякерай, рыдлёўкай, біклагай, мазьніцай з двума {{падказка|гарцамі|гарц або гарнец — 2,8237 л}} дзёгцю; зь іх выбралі здору, солі на 45 злотых, гарэлкі, рыбы, мяса, алею, тытуню, хустаў палатна на ўладкаваньне паходных шатроў, абутку на 67 злотых; асобна пану палкоўніку Шчуроўскаму і сотніку Русановічу далі 126 злотых, 18 вёдраў {{падказка|легуміны|салодкая выпечка альбо слодычы, вырабленыя з ужываньнем зьбітых яек і цукру з рознымі дадаткамі.}}, 139 вёдраў аўсу, солі на 3 злотыя<ref>Архив ЮЗР. Ч. 3. Т. 2. Акты о казаках (1679—1716). — Киев, 1868. С. 151—152</ref>. Згодна з «Тарыфам падымнага падатку Оўруцкага павету 1734 г.», складзеным на падставе папярэдняй люстрацыі, вёска Галкі — у палове Брагінскага маёнтку, якую дагэтуль шмат гадоў трымаў у заставе ад паноў Канецпольскіх дорпацкі падкаморы пан Аляксандар Антоні Бандынэлі<ref>Тарифи подимного податку, сеймикові лауди і люстрації Київського воєводства першої половини XVIII століття. /Вид. друге, доп. Укл. Конрад Жеменецький. — Біла Церква, 2015. С. 283—285</ref>. А. Бандынэлі спачыў у 1733 годзе і менавіта тады [[Міхал Сэрвацы Вішнявецкі|князь Міхал Сэрвацы з старэйшай галіны і апошні ў родзе Вішнявецкіх]] ці не ўпершыню падпісаўся як «hrabia... na Brahiniu»<ref>Акты, издаваемые Виленской археографической комиссией. – Вильна, 1870. Т. IV. Акты Бресцкого гродского суда. С. 485</ref>. На 1754 год з 25 двароў (прыблізна 150 жыхароў) вёскі Галкі Брагінскага маёнтку выплачвалася «do grodu» (Оўруцкага замка) 3 злотыя, 26 з паловай грошаў, «na milicję» (на вайсковыя патрэбы павету і ваяводзтва) 15 злотых і 16 грошаў<ref>Тариф подимного податку Київського воєводства 1754 року. /Опрацював Конрад Жеменецький. — Біла Церква, 2015. С. 187</ref>. У тым жа годзе маёнтак Брагін быў куплены ў княгіні Эльжбэты, дачкі Міхала Сэрвацыя, Вішнявецкай Міхалавай Замойскай за 550 000 злотых панам Францам Антоніем, сынам Мікалая, Ракіцкім. Перапісы габрэйскага насельніцтва 1765, 1778 і 1784 гадоў засьведчылі пражываньне ў Галках адпаведна 4, 4 чалавек (głow), прыналежных да Брагінскага кагалу, і хрысьціяніна (пагалоўшчыне не падлягаў)<ref>Архив ЮЗР. Ч. 5. Т. 2. Переписи еврейского населения в юго-западном крае в 1765—1791 гг. – Киев, 1890. С. 302, 392, 711</ref>{{Заўвага|На Гэнэральнай мапе «Беларускія землі ў канцы XVIII ст.» [[Вялікі гістарычны атляс Беларусі|Вялікага гістарычнага атлясу Беларусі]], на якой адлюстраваная сытуацыя пярэдадня падзелаў Рэчы Паспалітай, Галкі пазначаны ў складзе Лоеўскага графства стражніка літоўскага Юзафа Юдыцкага і яго нашчадкаў на тэрыторыі Рэчыцкага павету Менскага ваяводзтва ВКЛ (Вялікі гістарычны атлас Беларусі ў 4-х тамах: Т. 2. — Мінск: Белкартаграфія, 2013. С. 122.), што супярэчыць усім прыведзеным вышэй сьведчаньням. Галкі, хоць і разьмешчаныя паміж колішнімі любецкімі сёламі Асарэвічы і Вяльле, але ніколі да Любецка-Лоеўскага староства не належалі і не падзялялі лёс апошняга ў XVII ст., калі частка яго далучана да Вялікага Княства.}}. === Расейская імпэрыя === У выніку [[Другі падзел Рэчы Паспалітай|другога падзелу Рэчы Паспалітай]] у 1793 годзе Галкі апынуліся ў межах Рэчыцкай акругі Чарнігаўскага намесьніцтва (губэрні), з 1796 году ў складзе адноўленага [[Рэчыцкі павет (Расейская імпэрыя)|Рэчыцкага павету]] Маларасейскай, а з 29 жніўня 1797 году — [[Менская губэрня|Менскай губэрні]] [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]]<ref>Насевіч В., Скрыпчанка Т. Рэчыцкі павет / В. Насевіч, Т. Скрыпчанка // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: у 6 т. — Т. 6. Кн. 1. — Мінск: БелЭн, 2001. C. 181—182</ref>. З крыніцы, заснаванай на матэрыялах рэвізіі 1795 году, вядома, што вёскі Галкі, Бярозкі, Савічы, сёлы Ёлча, Грушна і іншыя былі ў заставе ў пана Ігнацыя Шышкі, а належалі ротмістру троцкаму пану Валенцію Зялёнку<ref>Петреченко І. Є. «Камеральное описание… Речицкой округи» 1796 р.: інформаційний потенціал пам’ятки // Днепровский паром. Природное единство и историко-культурное взаимодействие белорусско-украинского пограничья / Материалы международной конференции (26-27 апреля 2018 г., г. Гомель). — Минск: Четыре четверти, 2018. С. 73</ref>{{Заўвага|Відавочна, зноў жа застаўным правам, бо ў XIX ст. тыя паселішчы названыя ўласнасьцю Ракіцкіх.}}. Паводле энцыкляпэдыі [[Гарады і вёскі Беларусі]] ў 1811 годзе — уладаньне паноў Ракіцкіх. У 1850 годзе ў вёсцы было 14 двароў. У «Списках населённых мест Минской губернии по уездам, приходам, еврейским обществам со сведениями об их расположении и народонаселении [Дело] : 1857 г.» засьведчана, што 91 жыхар вёскі Галкі быў прыхаджанінам Ёлчанскай Сьвята-Міхайлаўскай царквы<ref>Расійскі дзяржаўны гістарычны архіў. Ф. 1290. Воп. 4. Спр. 79. А. 706</ref>. У парэформавы пэрыяд паселішча належала да Ёлчанскай воласьці. Згодна са зьвесткамі на 1876 і 1879 гады, Галкі заставаліся ў прыходзе Міхайлаўскай царквы<ref>Минские епархиальные ведомости. — Минск, 1876. № 10. С. 456; Описание церквей и приходов Минской епархии. VIII. Речицкий уезд. — Минск, 1879. С. 75</ref>. На 1897 год налічвалася 35 двароў, 250 жыхароў, дзейнічала карчма. У 1909 годзе ў вёсцы 50 двароў, 234 жыхары<ref>Список населённых мест Минской губернии. / Сост. В. С. Ярмолович. — Минск, 1909. С. 35</ref>. === Найноўшая гісторыя === 9 лютага 1918 году, яшчэ да падпісаньня [[Берасьцейскі мір|Берасьцейскага міру]] з бальшавіцкай Расеяй (3 сакавіка), Нямеччына перадала паўднёвую частку Беларусі [[Украінская Народная Рэспубліка|Украінскай Народнай Рэспубліцы]]. У адказ на гэта, 9 сакавіка [[Другая Устаўная грамата|Другой Устаўной граматай]] тэрыторыя абвешчана часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Галкі ў складзе Рэчыцкага павету, аднак, апынуліся ў часова створанай 15 чэрвеня Палескай губэрні з цэнтрам у Рэчыцы, з кастрычніка — у Мазыры. З 18 траўня тут дзейнічала «варта [[Украінская дзяржава|Украінскай Дзяржавы]]» гэтмана [[Павал Скарападзкі|Паўла Скарападзкага]]<ref>Ціхаміраў А. В. Станаўленне і развіццё беларуска-украінскіх адносін у 1918 – 1920 гг. // Веснік БДУ. Сер. 3. 2005. № 3. С. 28 – 32; Грицкевич А. П. Борьба за Украину, 1917—1921 / А. П. Грицкевич; под науч. ред. А. Е. Тараса. — Минск: Современная школа, 2011. С. 92 — 93; Ільїн, О. Західне Полісся в Українській Державі гетьмана Скоропадського (Історія в документах) / О. Ільїн // Над Бугом і Нарвою : український часопис Підляшшя. — 2014. № 3. С. 42; Замойский А. С. Брагин и местечки юго-восточной Беларуси в условиях перехода от войны к миру. 1918—1922. // Брагинщина в контексте истории белорусско-украинского пограничья: сборник научных статей / редкол. А. Д. Лебедев. — Минск, 2018. С. 85</ref>. 1 студзеня 1919, згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі Рэчыцкі павет увайшоў у склад [[Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусі|Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі]], але 16 студзеня разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі быў далучаны да [[РСФСР]]. Пасьля вяртаньня ў склад [[БССР]], з 8 сьнежня 1926 да 30 сьнежня 1927 году вёска зьяўлялася цэнтрам [[Галкаўскі сельсавет|Галкаўскага сельсавету]] Камарынскага раёну [[Рэчыцкая акруга|Рэчыцкай]], з 9 чэрвеня 1927 году — [[Гомельская акруга|Гомельскай]] акругі. У 1929 годзе арганізаваны [[калгас]]. З 29 лютага 1938 году Камарынскі раён увайшоў у склад Палескай вобласьці з цэнтрам у Мазыры. Падчас [[Вялікая Айчынная вайна|Вялікай Айчыннай вайны]] ў верасьні 1943 году акупанты спалілі 99 двароў, забілі 18 жыхароў. У баях, якія тут вялі 9-ы гвардзейскі стралковы і 7-ы гвардзейскі кавалерыйскі карпусы, загінулі 295 салдат, у іх ліку [[Герой Савецкага Саюзу|Героі Савецкага Саюзу]] К. Д. Грыцынін і Т. Т. Міндзігулаў, якія былі пахаваны ў брацкай магіле на паўднёва-заходняй ускраіне вёскі. Адважна змагаўся полк пад камандаваньнем А. П. Сярогіна. Многім байцам і камандзірам прысвоена званьне Героя. З 8 студзеня 1954 году ў складзе Камарынскага раёну Гомельскай вобласьці. 25 сьнежня 1962 году Камарынскі раён скасаваны, Галкі апынуліся ў межах Брагінскага раёну. У складзе калгасу імя М. В. Фрунзэ (цэнтар — вёска Асарэвічы). == Насельніцтва == === Дынаміка === * 1850 год — 14 двароў. * 1897 год — 35 двароў, 250 жыхароў (паводле перапісу). * 1908 год — 50 двароў. * 1940 год — 106 двароў, 316 жыхароў. * 1959 год — 423 жыхара (паводле перапісу). * 2004 год — 63 гаспадаркі, 113 жыхароў. * 2006 год (01.01.2006) — 60 гаспадарак, 105 чалавек, зь якіх 7 ва ўзросьце да 16 гадоў, 42 — у працаздольным і 56 — старэйшым за працаздольны. == Вядомыя выхадцы == * Дзьмітры Шыраканаў — акадэмік Нацыянальнай Акадэміі навук Беларусі, доктар філязофскіх навук, прафэсар<ref>[http://nasb.gov.by/rus/members/academicians/shirokanov.php]</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1}} [[Катэгорыя:Новаялчанскі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Брагінскага раёну]] ridj5mu4tqzxpa83h535hw0h49vszp1 2330520 2330519 2022-07-30T17:09:17Z Дамінік 64057 wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Галкі |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = |Трансьлітараваная назва = Hałki |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = 1512 |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Брагінскі раён|Брагінскі]] |Сельсавет = [[Новаялчанскі сельсавет|Новаялчанскі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 113 |Год падліку колькасьці = 2004 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 51 |Шырата хвілінаў = 34 |Шырата сэкундаў = 56 |Даўгата градусаў = 30 |Даўгата хвілінаў = 29 |Даўгата сэкундаў = 27 |Пазыцыя подпісу на мапе = зьлева |Водступ подпісу на мапе = 1.5 |Commons = |Сайт = }} '''Га́лкі'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Гомельская вобласьць}}'''</ref>. — [[вёска]] ў [[Брагінскі раён|Брагінскім раёне]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. Уваходзіць у склад [[Новаялчанскі сельсавет|Новаялчанскага сельсавету]]. Да 26 верасьня 2006 году вёска ўваходзіла ў склад [[Асарэвіцкі сельсавет|Асарэвіцкага сельсавету]]<ref>[https://web.archive.org/web/20190922194610/http://pravo.by/pdf/2006-175/2006-175(003-054).pdf «Об изменении административно-территориального устройства районов Гомельской области». Решение Гомельского областного Совета депутатов от 26 сентября 2006 г. № 295]{{Ref-ru}}</ref>. == Геаграфія == === Разьмяшчэньне === За 36 км на паўднёвы ўсход ад [[Брагін]]а, 13 км ад чыгуначнай станцыі Ёлча (на лініі [[Оўруч]] — [[Палтава]]), 150 км ад [[Гомель|Гомеля]], 1 км ад дзяржаўнай мяжы з Украінай. == Транспартная сістэма == Транспартныя сувязі па прасёлкавай, затым [[аўтамабільная дарога|аўтадарозе]] [[Камарын]] — Брагін. Пляноўка складаецца з крывалінейнай вуліцы, арыентаванай з паўднёвага захаду на паўночны ўсход. На поўначы ўчастак адасобленай забудовы — кароткая дугападобная вуліца. Жылыя хаты драўляныя, сядзібнага тыпу. == Гісторыя == Выяўленыя археолягамі паселішча эпохі неаліту (250 м на паўднёвы захад ад вёскі), паселішча раньняга жалезнага веку і эпохі Кіеўскай Русі (500 м на ўсход ад вёскі, ва ўрочышчы Стонча) сьведчаць пра засяленьне тутэйшых месцаў з глыбокай старажытнасьці. === Вялікае Княства Літоўскае === «''Сяло Брагінскае''» Галкі ўпершыню згаданае ў Акце абмежаваньня Брагінскай воласьці, датаваным 7 сакавіка 1512 году, і прызначалася каралём Жыгімонтам Старым князю Міхаілу Васільевічу Збараскаму, родапачынальніку князёў Вішнявецкіх{{заўвага|У 1490, 1511, 1512 гадах ён ужо, бывала, падпісваўся Вішнявецкім, а ў 1517 годзе, незадоўга да сьмерці, Вішнявецкім і Збараскім<ref>Wolff J. Kniaziowie litewsko-ruscy od czternastego wieku. — Warszawa, 1895. S. 553</ref>.}}: «''Лета Божага тысяча пяцьсот дванаццатага месяца марца сёмага дня_За Указам Гасударскім Найясьнейшага Караля Яго Міласьці Зыгмонта, а за паданым чалабіцьцем князя Міхайла Васілевіча Збараскага, я, Іван Андрэевіч Кміцічаў, дзяржаўца трактамірскі і дымірскі, дваранін Яго Міласьці Каралеўскай, выехаўшы на імене воласьці Брагіня, каторага воласьць раней прыналежная была да Яго Міласьці Гасудара Караля Вялікага Князя Літоўскага, аглядаў я рубеж той воласьці, каторая пачынаецца з гары рэчкаю Брагінкаю ўніз да ракі Дняпра, а Дняпром угору да сяла Брагінскага Галэк, ад таго сяла ідучы да места Брагіня ад рогу вострава Юркоўскага…''»<ref>НГАБ у Мінску. Ф. 1728. Воп. 1. Спр. 19. А. 1049адв.</ref>{{заўвага|Поўны тэкст дамэнту гл.: [http://hojniki.ucoz.ru/index/braginski_akt_1512_g/0-140# С. Бельскі. Акт абмежаваньня Брагінскай воласьці]}}. У 1514 годзе{{Заўвага|М. К. Любаўскі меркаваў, што падараваньне адбылося ў год праведзенага абмежаваньня — 1512, гл.: Любавский М. К. Областное деление и местное управление Литовско-Русского государства ко времени издания первого Литовского статута. Исторические очерки / М. К. Любавский – Москва: Университетская типография, 1892. С. 239}} кароль падараваў князю «''тую волостку Брягин з местом и с корчмами, и з мытом, и з городищом, и со всими селы, и з людми, кром тых сел, што первеи того кому у тои волости будем дали''»<ref>Lietuvos Metrika. Knyga Nr. 9 (1511—1518). Užrašymų knyga 9 / Metryka Litewska. Księga Nr 9 / 9 księga wpisów / Księga-kontynuacja (1508—1518). Wydał K. Pietkiewicz (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu). — Vilnius: Žara, 2002 [2004]. С. 240</ref>. Брагінская воласьць (і сяло Галкі) належала да [[Кіеўскае ваяводзтва|Кіеўскага ваяводзтва]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. Напярэдадні падпісаньня акту [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] ўказам караля і вялікага князя Жыгімонта Аўгуста ад 6 чэрвеня 1569 году Кіеўскае ваяводзтва, названае княствам (разам з Брагінам і Галкамі), як раней Падляская і Валынская землі, было далучана («''вернута''») да [[Карона Каралеўства Польскага|Кароны Польскай]]<ref>Volumina Legum. Tom II. — Petersburg: Nakładem i drukiem Józafata Ohryzki, 1859. S. 77 — 87; Падалінскі У. // Беларускі гістарычны агляд. — 2012. Т. 19. С. 329—337 (Рэцэнзія на кн.: Litwin H. Równi do równych: kijowska reprezentacja sejmowa 1569—1648. — Warszawa, 2009)</ref>. === Карона Каралеўства Польскага === У сакавіку 1574 году маёнтак Брагін быў падзелены паміж унукамі князя М. В. Збараскага князямі Аляксандрам і Міхаілам Аляксандравічамі Вішнявецкімі. «''Село Галки з людми данными, данью грошовою и медовою, з дубровами, с чертежами, лесы, полми, сеножатми, гоны бобровыми и ловы пташиными''» дасталося князю Міхаілу<ref>Спиридонов М. Ф. Акт о разделе имения Брягин. 1574 г. // Беларускі археаграфічны штогоднік. Вып. 1. – Мінск, 2000. С. 189</ref>{{заўвага|Нядаўна чарнігаўскі гісторык І. В. Кандрацьеў у чарговы раз безпадстаўна выказаўся пра тое, што князі Вішнявецкія ў 1574 г., сярод іншых памежных сёлаў, нібыта прыналежных раней да Любецкага староства, прыгарнулі да Брагіна і Галкі<ref>Kondratiew I. Wyznaczanie granic międzypaństwowych i administracyjnych na ziemi czernihowsko-siewierskiej w XVI–XVII wieku. // Realne i wyobrażone granice i rubieże Wielkiego Księstwa Litewskiego. / pod redakcją Doroty Michaluk. – Ciechanowiec: Muzeum Rolnictwa im. ks. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu-Instytucja Kultury Województwa Podlaskiego-Archiwum Główne Akt Dawnych, 2021. S. 140</ref>. Вышэйзгаданую зьвестку на 1512 год ён, як не чытаў да абароны доктарскай дысэртацыі ўлетку 2020 г., гэтак і зараз ігнаруе. Раней аўтар, не сустрэўшы Галкі ні ў адной люстрацыі Любецкага староства, залічыў іх у склад апошняга выключна з-за разьмяшчэньня паселішча між вёскамі Вяльле і Асарэвічы, што сам і адзначыў<ref>Кондратьєв І. В. Брагінщина у складі Любецько-Лоєвського староства Київського воєводства. // Днепровский паром. Материалы научно-исследовательского полевого семинара «Культурно-исторический потенциал Восточного Полесья и перспективы развития регионального туризма» (11-12 августа 2016 г., г. Брагин), Международных историко-краеведческих чтений «Днепровский паром» (8-9 августа 2017 г., г. Лоев). – Минск, 2017. С. 17</ref>. Ці ня лепш было абмежавацца любецкім селішчам Галькаў (Halków), пра якое сапраўды ёсьць сьведчаньні ў крыніцах<ref>Metryka Litewska. Księga wpisów. Nr. 131. Opracował Andrzej Rachuba. — Warszawa, 2001. S. 152, 153</ref>?}}. Палову Брагінскага замку і места зь сёламі, у ліку якіх Галкі, атрымаў у спадчыну ад праваслаўных князёў дзеда і бацькі Міхайлаў Вішнявецкіх католік князь [[Ярэмі Вішнявецкі|Ярэмі Міхал Вішнявецкі]], будучы ваявода рускі і правадыр барацьбы з «хмяльніччынай» ў Кароне. У 1638 годзе ён заставіў сваю фартуну на чатыры гады за 65 000 злотых пану Мікалаю Лосятынскаму<ref>Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie. Archiwum Radziwiłłów. Dział X. Sygn. 933. S. 5-6</ref>. На 1683 год у вёсцы Галкі Брагінскіх добраў пана Канецпольскага{{Заўвага|Пасля князёў Вішнявецкіх малодшай лініі імі да канца лета 1682 г. валодаў кракаўскі кашталян пан Станіслаў Канецпольскі.}} было 18 дымоў (×6 — прыблізна 108 жыхароў). Пазьней частка вяскоўцаў з-за гвалту, як ад казакоў, так і ад жаўнераў урадавых войскаў, адыйшла ў іншыя, больш спакойныя мясьціны, пра што паведамлялі пад прысягай у Оўруцкім гродзкім судзе сьведкі мешчанін Юры Андрыевіч і лясьнічы Лаўрын 14 верасьня 1686 году.<ref>Архив Юго-Западной России (далей: Архив ЮЗР). Ч. 7. Т. 1. Акты о заселении Юго-Западной России. — Киев, 1886. С. 489, 550 — 551</ref>{{Заўвага|Выдаўцы адпаведнага дакумэнта ў «Архиве Юго-Западной России» падалі назву вёскі як Hatki (замест Hałki), але колькасьць адыйшоўшых дымоў (ośm) адпавядае колькасьці тых, што засталіся ды паднявольна ўтрымлівалі казакоў Апостала Шчуроўскага (dziesięć).}}. 28 чэрвеня 1687 году Галкі названыя ў справе Оўруцкага [[гродзкі суд|гродзкага суда]] сярод паселішчаў часткі Брагінскага маёнтку ваяводзіча бэлзскага, каралеўскага палкоўніка Яна Аляксандра Канецпольскага, зруйнаваных працяглым (ад лістапада 1686 году да самых [[сёмуха|świątek zielonych]]) пастоем рэестравых казакоў запароскага палкоўніка Паўла Апостала Шчуроўскага. У 10 яго пазасталых дымах (каля 60 жыхароў) разьмясьціліся на пакорм 12 казакоў і 10 коней. Вяскоўцаў прымусілі справіць 3 вазы, кожны з хамутом, раменнай шляёй, касой, сякерай, рыдлёўкай, біклагай, мазьніцай з двума {{падказка|гарцамі|гарц або гарнец — 2,8237 л}} дзёгцю; зь іх выбралі здору, солі на 45 злотых, гарэлкі, рыбы, мяса, алею, тытуню, хустаў палатна на ўладкаваньне паходных шатроў, абутку на 67 злотых; асобна пану палкоўніку Шчуроўскаму і сотніку Русановічу далі 126 злотых, 18 вёдраў {{падказка|легуміны|салодкая выпечка альбо слодычы, вырабленыя з ужываньнем зьбітых яек і цукру з рознымі дадаткамі.}}, 139 вёдраў аўсу, солі на 3 злотыя<ref>Архив ЮЗР. Ч. 3. Т. 2. Акты о казаках (1679—1716). — Киев, 1868. С. 151—152</ref>. Згодна з «Тарыфам падымнага падатку Оўруцкага павету 1734 г.», складзеным на падставе папярэдняй люстрацыі, вёска Галкі — у палове Брагінскага маёнтку, якую дагэтуль шмат гадоў трымаў у заставе ад паноў Канецпольскіх дорпацкі падкаморы пан Аляксандар Антоні Бандынэлі<ref>Тарифи подимного податку, сеймикові лауди і люстрації Київського воєводства першої половини XVIII століття. /Вид. друге, доп. Укл. Конрад Жеменецький. — Біла Церква, 2015. С. 283—285</ref>. А. Бандынэлі спачыў у 1733 годзе і менавіта тады [[Міхал Сэрвацы Вішнявецкі|князь Міхал Сэрвацы з старэйшай галіны і апошні ў родзе Вішнявецкіх]] ці не ўпершыню падпісаўся як «hrabia... na Brahiniu»<ref>Акты, издаваемые Виленской археографической комиссией. – Вильна, 1870. Т. IV. Акты Бресцкого гродского суда. С. 485</ref>. На 1754 год з 25 двароў (прыблізна 150 жыхароў) вёскі Галкі Брагінскага маёнтку выплачвалася «do grodu» (Оўруцкага замка) 3 злотыя, 26 з паловай грошаў, «na milicję» (на вайсковыя патрэбы павету і ваяводзтва) 15 злотых і 16 грошаў<ref>Тариф подимного податку Київського воєводства 1754 року. /Опрацював Конрад Жеменецький. — Біла Церква, 2015. С. 187</ref>. У тым жа годзе маёнтак Брагін быў куплены ў княгіні Эльжбэты, дачкі Міхала Сэрвацыя, Вішнявецкай Міхалавай Замойскай за 550 000 злотых панам Францам Антоніем, сынам Мікалая, Ракіцкім. Перапісы габрэйскага насельніцтва 1765, 1778 і 1784 гадоў засьведчылі пражываньне ў Галках адпаведна 4, 4 чалавек (głow), прыналежных да Брагінскага кагалу, і хрысьціяніна (пагалоўшчыне не падлягаў)<ref>Архив ЮЗР. Ч. 5. Т. 2. Переписи еврейского населения в юго-западном крае в 1765—1791 гг. – Киев, 1890. С. 302, 392, 711</ref>{{Заўвага|На Гэнэральнай мапе «Беларускія землі ў канцы XVIII ст.» [[Вялікі гістарычны атляс Беларусі|Вялікага гістарычнага атлясу Беларусі]], на якой адлюстраваная сытуацыя пярэдадня падзелаў Рэчы Паспалітай, Галкі пазначаны ў складзе Лоеўскага графства стражніка літоўскага Юзафа Юдыцкага і яго нашчадкаў на тэрыторыі Рэчыцкага павету Менскага ваяводзтва ВКЛ (Вялікі гістарычны атлас Беларусі ў 4-х тамах: Т. 2. — Мінск: Белкартаграфія, 2013. С. 122.), што супярэчыць усім прыведзеным вышэй сьведчаньням. Галкі, хоць і разьмешчаныя паміж колішнімі любецкімі сёламі Асарэвічы і Вяльле, але ніколі да Любецка-Лоеўскага староства не належалі і не падзялялі лёс апошняга ў XVII ст., калі частка яго далучана да Вялікага Княства.}}. === Расейская імпэрыя === У выніку [[Другі падзел Рэчы Паспалітай|другога падзелу Рэчы Паспалітай]] у 1793 годзе Галкі апынуліся ў межах Рэчыцкай акругі Чарнігаўскага намесьніцтва (губэрні), з 1796 году ў складзе адноўленага [[Рэчыцкі павет (Расейская імпэрыя)|Рэчыцкага павету]] Маларасейскай, а з 29 жніўня 1797 году — [[Менская губэрня|Менскай губэрні]] [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]]<ref>Насевіч В., Скрыпчанка Т. Рэчыцкі павет / В. Насевіч, Т. Скрыпчанка // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: у 6 т. — Т. 6. Кн. 1. — Мінск: БелЭн, 2001. C. 181—182</ref>. З крыніцы, заснаванай на матэрыялах рэвізіі 1795 году, вядома, што вёскі Галкі, Бярозкі, Савічы, сёлы Ёлча, Грушна і іншыя былі ў заставе ў пана Ігнацыя Шышкі, а належалі ротмістру троцкаму пану Валенцію Зялёнку<ref>Петреченко І. Є. «Камеральное описание… Речицкой округи» 1796 р.: інформаційний потенціал пам’ятки // Днепровский паром. Природное единство и историко-культурное взаимодействие белорусско-украинского пограничья / Материалы международной конференции (26-27 апреля 2018 г., г. Гомель). — Минск: Четыре четверти, 2018. С. 73</ref>{{Заўвага|Відавочна, зноў жа застаўным правам, бо ў XIX ст. тыя паселішчы названыя ўласнасьцю Ракіцкіх.}}. Паводле энцыкляпэдыі [[Гарады і вёскі Беларусі]] ў 1811 годзе — уладаньне паноў Ракіцкіх. У 1850 годзе ў вёсцы было 14 двароў. У «Списках населённых мест Минской губернии по уездам, приходам, еврейским обществам со сведениями об их расположении и народонаселении [Дело] : 1857 г.» засьведчана, што 91 жыхар вёскі Галкі быў прыхаджанінам Ёлчанскай Сьвята-Міхайлаўскай царквы<ref>Расійскі дзяржаўны гістарычны архіў. Ф. 1290. Воп. 4. Спр. 79. А. 706</ref>. У парэформавы пэрыяд паселішча належала да Ёлчанскай воласьці. Згодна са зьвесткамі на 1876 і 1879 гады, Галкі заставаліся ў прыходзе Міхайлаўскай царквы<ref>Минские епархиальные ведомости. — Минск, 1876. № 10. С. 456; Описание церквей и приходов Минской епархии. VIII. Речицкий уезд. — Минск, 1879. С. 75</ref>. На 1897 год налічвалася 35 двароў, 250 жыхароў, дзейнічала карчма. У 1909 годзе ў вёсцы 50 двароў, 234 жыхары<ref>Список населённых мест Минской губернии. / Сост. В. С. Ярмолович. — Минск, 1909. С. 35</ref>. === Найноўшая гісторыя === 9 лютага 1918 году, яшчэ да падпісаньня [[Берасьцейскі мір|Берасьцейскага міру]] з бальшавіцкай Расеяй (3 сакавіка), Нямеччына перадала паўднёвую частку Беларусі [[Украінская Народная Рэспубліка|Украінскай Народнай Рэспубліцы]]. У адказ на гэта, 9 сакавіка [[Другая Устаўная грамата|Другой Устаўной граматай]] тэрыторыя абвешчана часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Галкі ў складзе Рэчыцкага павету, аднак, апынуліся ў часова створанай 15 чэрвеня Палескай губэрні з цэнтрам у Рэчыцы, з кастрычніка — у Мазыры. З 18 траўня тут дзейнічала «варта [[Украінская дзяржава|Украінскай Дзяржавы]]» гэтмана [[Павал Скарападзкі|Паўла Скарападзкага]]<ref>Ціхаміраў А. В. Станаўленне і развіццё беларуска-украінскіх адносін у 1918 – 1920 гг. // Веснік БДУ. Сер. 3. 2005. № 3. С. 28 – 32; Грицкевич А. П. Борьба за Украину, 1917—1921 / А. П. Грицкевич; под науч. ред. А. Е. Тараса. — Минск: Современная школа, 2011. С. 92 — 93; Ільїн, О. Західне Полісся в Українській Державі гетьмана Скоропадського (Історія в документах) / О. Ільїн // Над Бугом і Нарвою : український часопис Підляшшя. — 2014. № 3. С. 42; Замойский А. С. Брагин и местечки юго-восточной Беларуси в условиях перехода от войны к миру. 1918—1922. // Брагинщина в контексте истории белорусско-украинского пограничья: сборник научных статей / редкол. А. Д. Лебедев. — Минск, 2018. С. 85</ref>. 1 студзеня 1919, згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі Рэчыцкі павет увайшоў у склад [[Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусі|Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі]], але 16 студзеня разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі быў далучаны да [[РСФСР]]. Пасьля вяртаньня ў склад [[БССР]], з 8 сьнежня 1926 да 30 сьнежня 1927 году вёска зьяўлялася цэнтрам [[Галкаўскі сельсавет|Галкаўскага сельсавету]] Камарынскага раёну [[Рэчыцкая акруга|Рэчыцкай]], з 9 чэрвеня 1927 году — [[Гомельская акруга|Гомельскай]] акругі. У 1929 годзе арганізаваны [[калгас]]. З 29 лютага 1938 году Камарынскі раён увайшоў у склад Палескай вобласьці з цэнтрам у Мазыры. Падчас [[Вялікая Айчынная вайна|Вялікай Айчыннай вайны]] ў верасьні 1943 году акупанты спалілі 99 двароў, забілі 18 жыхароў. У баях, якія тут вялі 9-ы гвардзейскі стралковы і 7-ы гвардзейскі кавалерыйскі карпусы, загінулі 295 салдат, у іх ліку [[Герой Савецкага Саюзу|Героі Савецкага Саюзу]] К. Д. Грыцынін і Т. Т. Міндзігулаў, якія былі пахаваны ў брацкай магіле на паўднёва-заходняй ускраіне вёскі. Адважна змагаўся полк пад камандаваньнем А. П. Сярогіна. Многім байцам і камандзірам прысвоена званьне Героя. З 8 студзеня 1954 году ў складзе Камарынскага раёну Гомельскай вобласьці. 25 сьнежня 1962 году Камарынскі раён скасаваны, Галкі апынуліся ў межах Брагінскага раёну. У складзе калгасу імя М. В. Фрунзэ (цэнтар — вёска Асарэвічы). == Насельніцтва == === Дынаміка === * 1850 год — 14 двароў. * 1897 год — 35 двароў, 250 жыхароў (паводле перапісу). * 1908 год — 50 двароў. * 1940 год — 106 двароў, 316 жыхароў. * 1959 год — 423 жыхара (паводле перапісу). * 2004 год — 63 гаспадаркі, 113 жыхароў. * 2006 год (01.01.2006) — 60 гаспадарак, 105 чалавек, зь якіх 7 ва ўзросьце да 16 гадоў, 42 — у працаздольным і 56 — старэйшым за працаздольны. == Вядомыя выхадцы == * Дзьмітры Шыраканаў — акадэмік Нацыянальнай Акадэміі навук Беларусі, доктар філязофскіх навук, прафэсар<ref>[http://nasb.gov.by/rus/members/academicians/shirokanov.php]</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1}} [[Катэгорыя:Новаялчанскі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Брагінскага раёну]] 6hakzsn04fniqcq3hvix3y1cjfhrhi0 2330521 2330520 2022-07-30T17:09:48Z Дамінік 64057 wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Галкі |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = |Трансьлітараваная назва = Hałki |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = 1512 |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Брагінскі раён|Брагінскі]] |Сельсавет = [[Новаялчанскі сельсавет|Новаялчанскі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 113 |Год падліку колькасьці = 2004 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 51 |Шырата хвілінаў = 34 |Шырата сэкундаў = 56 |Даўгата градусаў = 30 |Даўгата хвілінаў = 29 |Даўгата сэкундаў = 27 |Пазыцыя подпісу на мапе = зьлева |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Га́лкі'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Гомельская вобласьць}}'''</ref>. — [[вёска]] ў [[Брагінскі раён|Брагінскім раёне]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. Уваходзіць у склад [[Новаялчанскі сельсавет|Новаялчанскага сельсавету]]. Да 26 верасьня 2006 году вёска ўваходзіла ў склад [[Асарэвіцкі сельсавет|Асарэвіцкага сельсавету]]<ref>[https://web.archive.org/web/20190922194610/http://pravo.by/pdf/2006-175/2006-175(003-054).pdf «Об изменении административно-территориального устройства районов Гомельской области». Решение Гомельского областного Совета депутатов от 26 сентября 2006 г. № 295]{{Ref-ru}}</ref>. == Геаграфія == === Разьмяшчэньне === За 36 км на паўднёвы ўсход ад [[Брагін]]а, 13 км ад чыгуначнай станцыі Ёлча (на лініі [[Оўруч]] — [[Палтава]]), 150 км ад [[Гомель|Гомеля]], 1 км ад дзяржаўнай мяжы з Украінай. == Транспартная сістэма == Транспартныя сувязі па прасёлкавай, затым [[аўтамабільная дарога|аўтадарозе]] [[Камарын]] — Брагін. Пляноўка складаецца з крывалінейнай вуліцы, арыентаванай з паўднёвага захаду на паўночны ўсход. На поўначы ўчастак адасобленай забудовы — кароткая дугападобная вуліца. Жылыя хаты драўляныя, сядзібнага тыпу. == Гісторыя == Выяўленыя археолягамі паселішча эпохі неаліту (250 м на паўднёвы захад ад вёскі), паселішча раньняга жалезнага веку і эпохі Кіеўскай Русі (500 м на ўсход ад вёскі, ва ўрочышчы Стонча) сьведчаць пра засяленьне тутэйшых месцаў з глыбокай старажытнасьці. === Вялікае Княства Літоўскае === «''Сяло Брагінскае''» Галкі ўпершыню згаданае ў Акце абмежаваньня Брагінскай воласьці, датаваным 7 сакавіка 1512 году, і прызначалася каралём Жыгімонтам Старым князю Міхаілу Васільевічу Збараскаму, родапачынальніку князёў Вішнявецкіх{{заўвага|У 1490, 1511, 1512 гадах ён ужо, бывала, падпісваўся Вішнявецкім, а ў 1517 годзе, незадоўга да сьмерці, Вішнявецкім і Збараскім<ref>Wolff J. Kniaziowie litewsko-ruscy od czternastego wieku. — Warszawa, 1895. S. 553</ref>.}}: «''Лета Божага тысяча пяцьсот дванаццатага месяца марца сёмага дня_За Указам Гасударскім Найясьнейшага Караля Яго Міласьці Зыгмонта, а за паданым чалабіцьцем князя Міхайла Васілевіча Збараскага, я, Іван Андрэевіч Кміцічаў, дзяржаўца трактамірскі і дымірскі, дваранін Яго Міласьці Каралеўскай, выехаўшы на імене воласьці Брагіня, каторага воласьць раней прыналежная была да Яго Міласьці Гасудара Караля Вялікага Князя Літоўскага, аглядаў я рубеж той воласьці, каторая пачынаецца з гары рэчкаю Брагінкаю ўніз да ракі Дняпра, а Дняпром угору да сяла Брагінскага Галэк, ад таго сяла ідучы да места Брагіня ад рогу вострава Юркоўскага…''»<ref>НГАБ у Мінску. Ф. 1728. Воп. 1. Спр. 19. А. 1049адв.</ref>{{заўвага|Поўны тэкст дамэнту гл.: [http://hojniki.ucoz.ru/index/braginski_akt_1512_g/0-140# С. Бельскі. Акт абмежаваньня Брагінскай воласьці]}}. У 1514 годзе{{Заўвага|М. К. Любаўскі меркаваў, што падараваньне адбылося ў год праведзенага абмежаваньня — 1512, гл.: Любавский М. К. Областное деление и местное управление Литовско-Русского государства ко времени издания первого Литовского статута. Исторические очерки / М. К. Любавский – Москва: Университетская типография, 1892. С. 239}} кароль падараваў князю «''тую волостку Брягин з местом и с корчмами, и з мытом, и з городищом, и со всими селы, и з людми, кром тых сел, што первеи того кому у тои волости будем дали''»<ref>Lietuvos Metrika. Knyga Nr. 9 (1511—1518). Užrašymų knyga 9 / Metryka Litewska. Księga Nr 9 / 9 księga wpisów / Księga-kontynuacja (1508—1518). Wydał K. Pietkiewicz (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu). — Vilnius: Žara, 2002 [2004]. С. 240</ref>. Брагінская воласьць (і сяло Галкі) належала да [[Кіеўскае ваяводзтва|Кіеўскага ваяводзтва]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. Напярэдадні падпісаньня акту [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] ўказам караля і вялікага князя Жыгімонта Аўгуста ад 6 чэрвеня 1569 году Кіеўскае ваяводзтва, названае княствам (разам з Брагінам і Галкамі), як раней Падляская і Валынская землі, было далучана («''вернута''») да [[Карона Каралеўства Польскага|Кароны Польскай]]<ref>Volumina Legum. Tom II. — Petersburg: Nakładem i drukiem Józafata Ohryzki, 1859. S. 77 — 87; Падалінскі У. // Беларускі гістарычны агляд. — 2012. Т. 19. С. 329—337 (Рэцэнзія на кн.: Litwin H. Równi do równych: kijowska reprezentacja sejmowa 1569—1648. — Warszawa, 2009)</ref>. === Карона Каралеўства Польскага === У сакавіку 1574 году маёнтак Брагін быў падзелены паміж унукамі князя М. В. Збараскага князямі Аляксандрам і Міхаілам Аляксандравічамі Вішнявецкімі. «''Село Галки з людми данными, данью грошовою и медовою, з дубровами, с чертежами, лесы, полми, сеножатми, гоны бобровыми и ловы пташиными''» дасталося князю Міхаілу<ref>Спиридонов М. Ф. Акт о разделе имения Брягин. 1574 г. // Беларускі археаграфічны штогоднік. Вып. 1. – Мінск, 2000. С. 189</ref>{{заўвага|Нядаўна чарнігаўскі гісторык І. В. Кандрацьеў у чарговы раз безпадстаўна выказаўся пра тое, што князі Вішнявецкія ў 1574 г., сярод іншых памежных сёлаў, нібыта прыналежных раней да Любецкага староства, прыгарнулі да Брагіна і Галкі<ref>Kondratiew I. Wyznaczanie granic międzypaństwowych i administracyjnych na ziemi czernihowsko-siewierskiej w XVI–XVII wieku. // Realne i wyobrażone granice i rubieże Wielkiego Księstwa Litewskiego. / pod redakcją Doroty Michaluk. – Ciechanowiec: Muzeum Rolnictwa im. ks. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu-Instytucja Kultury Województwa Podlaskiego-Archiwum Główne Akt Dawnych, 2021. S. 140</ref>. Вышэйзгаданую зьвестку на 1512 год ён, як не чытаў да абароны доктарскай дысэртацыі ўлетку 2020 г., гэтак і зараз ігнаруе. Раней аўтар, не сустрэўшы Галкі ні ў адной люстрацыі Любецкага староства, залічыў іх у склад апошняга выключна з-за разьмяшчэньня паселішча між вёскамі Вяльле і Асарэвічы, што сам і адзначыў<ref>Кондратьєв І. В. Брагінщина у складі Любецько-Лоєвського староства Київського воєводства. // Днепровский паром. Материалы научно-исследовательского полевого семинара «Культурно-исторический потенциал Восточного Полесья и перспективы развития регионального туризма» (11-12 августа 2016 г., г. Брагин), Международных историко-краеведческих чтений «Днепровский паром» (8-9 августа 2017 г., г. Лоев). – Минск, 2017. С. 17</ref>. Ці ня лепш было абмежавацца любецкім селішчам Галькаў (Halków), пра якое сапраўды ёсьць сьведчаньні ў крыніцах<ref>Metryka Litewska. Księga wpisów. Nr. 131. Opracował Andrzej Rachuba. — Warszawa, 2001. S. 152, 153</ref>?}}. Палову Брагінскага замку і места зь сёламі, у ліку якіх Галкі, атрымаў у спадчыну ад праваслаўных князёў дзеда і бацькі Міхайлаў Вішнявецкіх католік князь [[Ярэмі Вішнявецкі|Ярэмі Міхал Вішнявецкі]], будучы ваявода рускі і правадыр барацьбы з «хмяльніччынай» ў Кароне. У 1638 годзе ён заставіў сваю фартуну на чатыры гады за 65 000 злотых пану Мікалаю Лосятынскаму<ref>Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie. Archiwum Radziwiłłów. Dział X. Sygn. 933. S. 5-6</ref>. На 1683 год у вёсцы Галкі Брагінскіх добраў пана Канецпольскага{{Заўвага|Пасля князёў Вішнявецкіх малодшай лініі імі да канца лета 1682 г. валодаў кракаўскі кашталян пан Станіслаў Канецпольскі.}} было 18 дымоў (×6 — прыблізна 108 жыхароў). Пазьней частка вяскоўцаў з-за гвалту, як ад казакоў, так і ад жаўнераў урадавых войскаў, адыйшла ў іншыя, больш спакойныя мясьціны, пра што паведамлялі пад прысягай у Оўруцкім гродзкім судзе сьведкі мешчанін Юры Андрыевіч і лясьнічы Лаўрын 14 верасьня 1686 году.<ref>Архив Юго-Западной России (далей: Архив ЮЗР). Ч. 7. Т. 1. Акты о заселении Юго-Западной России. — Киев, 1886. С. 489, 550 — 551</ref>{{Заўвага|Выдаўцы адпаведнага дакумэнта ў «Архиве Юго-Западной России» падалі назву вёскі як Hatki (замест Hałki), але колькасьць адыйшоўшых дымоў (ośm) адпавядае колькасьці тых, што засталіся ды паднявольна ўтрымлівалі казакоў Апостала Шчуроўскага (dziesięć).}}. 28 чэрвеня 1687 году Галкі названыя ў справе Оўруцкага [[гродзкі суд|гродзкага суда]] сярод паселішчаў часткі Брагінскага маёнтку ваяводзіча бэлзскага, каралеўскага палкоўніка Яна Аляксандра Канецпольскага, зруйнаваных працяглым (ад лістапада 1686 году да самых [[сёмуха|świątek zielonych]]) пастоем рэестравых казакоў запароскага палкоўніка Паўла Апостала Шчуроўскага. У 10 яго пазасталых дымах (каля 60 жыхароў) разьмясьціліся на пакорм 12 казакоў і 10 коней. Вяскоўцаў прымусілі справіць 3 вазы, кожны з хамутом, раменнай шляёй, касой, сякерай, рыдлёўкай, біклагай, мазьніцай з двума {{падказка|гарцамі|гарц або гарнец — 2,8237 л}} дзёгцю; зь іх выбралі здору, солі на 45 злотых, гарэлкі, рыбы, мяса, алею, тытуню, хустаў палатна на ўладкаваньне паходных шатроў, абутку на 67 злотых; асобна пану палкоўніку Шчуроўскаму і сотніку Русановічу далі 126 злотых, 18 вёдраў {{падказка|легуміны|салодкая выпечка альбо слодычы, вырабленыя з ужываньнем зьбітых яек і цукру з рознымі дадаткамі.}}, 139 вёдраў аўсу, солі на 3 злотыя<ref>Архив ЮЗР. Ч. 3. Т. 2. Акты о казаках (1679—1716). — Киев, 1868. С. 151—152</ref>. Згодна з «Тарыфам падымнага падатку Оўруцкага павету 1734 г.», складзеным на падставе папярэдняй люстрацыі, вёска Галкі — у палове Брагінскага маёнтку, якую дагэтуль шмат гадоў трымаў у заставе ад паноў Канецпольскіх дорпацкі падкаморы пан Аляксандар Антоні Бандынэлі<ref>Тарифи подимного податку, сеймикові лауди і люстрації Київського воєводства першої половини XVIII століття. /Вид. друге, доп. Укл. Конрад Жеменецький. — Біла Церква, 2015. С. 283—285</ref>. А. Бандынэлі спачыў у 1733 годзе і менавіта тады [[Міхал Сэрвацы Вішнявецкі|князь Міхал Сэрвацы з старэйшай галіны і апошні ў родзе Вішнявецкіх]] ці не ўпершыню падпісаўся як «hrabia... na Brahiniu»<ref>Акты, издаваемые Виленской археографической комиссией. – Вильна, 1870. Т. IV. Акты Бресцкого гродского суда. С. 485</ref>. На 1754 год з 25 двароў (прыблізна 150 жыхароў) вёскі Галкі Брагінскага маёнтку выплачвалася «do grodu» (Оўруцкага замка) 3 злотыя, 26 з паловай грошаў, «na milicję» (на вайсковыя патрэбы павету і ваяводзтва) 15 злотых і 16 грошаў<ref>Тариф подимного податку Київського воєводства 1754 року. /Опрацював Конрад Жеменецький. — Біла Церква, 2015. С. 187</ref>. У тым жа годзе маёнтак Брагін быў куплены ў княгіні Эльжбэты, дачкі Міхала Сэрвацыя, Вішнявецкай Міхалавай Замойскай за 550 000 злотых панам Францам Антоніем, сынам Мікалая, Ракіцкім. Перапісы габрэйскага насельніцтва 1765, 1778 і 1784 гадоў засьведчылі пражываньне ў Галках адпаведна 4, 4 чалавек (głow), прыналежных да Брагінскага кагалу, і хрысьціяніна (пагалоўшчыне не падлягаў)<ref>Архив ЮЗР. Ч. 5. Т. 2. Переписи еврейского населения в юго-западном крае в 1765—1791 гг. – Киев, 1890. С. 302, 392, 711</ref>{{Заўвага|На Гэнэральнай мапе «Беларускія землі ў канцы XVIII ст.» [[Вялікі гістарычны атляс Беларусі|Вялікага гістарычнага атлясу Беларусі]], на якой адлюстраваная сытуацыя пярэдадня падзелаў Рэчы Паспалітай, Галкі пазначаны ў складзе Лоеўскага графства стражніка літоўскага Юзафа Юдыцкага і яго нашчадкаў на тэрыторыі Рэчыцкага павету Менскага ваяводзтва ВКЛ (Вялікі гістарычны атлас Беларусі ў 4-х тамах: Т. 2. — Мінск: Белкартаграфія, 2013. С. 122.), што супярэчыць усім прыведзеным вышэй сьведчаньням. Галкі, хоць і разьмешчаныя паміж колішнімі любецкімі сёламі Асарэвічы і Вяльле, але ніколі да Любецка-Лоеўскага староства не належалі і не падзялялі лёс апошняга ў XVII ст., калі частка яго далучана да Вялікага Княства.}}. === Расейская імпэрыя === У выніку [[Другі падзел Рэчы Паспалітай|другога падзелу Рэчы Паспалітай]] у 1793 годзе Галкі апынуліся ў межах Рэчыцкай акругі Чарнігаўскага намесьніцтва (губэрні), з 1796 году ў складзе адноўленага [[Рэчыцкі павет (Расейская імпэрыя)|Рэчыцкага павету]] Маларасейскай, а з 29 жніўня 1797 году — [[Менская губэрня|Менскай губэрні]] [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]]<ref>Насевіч В., Скрыпчанка Т. Рэчыцкі павет / В. Насевіч, Т. Скрыпчанка // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: у 6 т. — Т. 6. Кн. 1. — Мінск: БелЭн, 2001. C. 181—182</ref>. З крыніцы, заснаванай на матэрыялах рэвізіі 1795 году, вядома, што вёскі Галкі, Бярозкі, Савічы, сёлы Ёлча, Грушна і іншыя былі ў заставе ў пана Ігнацыя Шышкі, а належалі ротмістру троцкаму пану Валенцію Зялёнку<ref>Петреченко І. Є. «Камеральное описание… Речицкой округи» 1796 р.: інформаційний потенціал пам’ятки // Днепровский паром. Природное единство и историко-культурное взаимодействие белорусско-украинского пограничья / Материалы международной конференции (26-27 апреля 2018 г., г. Гомель). — Минск: Четыре четверти, 2018. С. 73</ref>{{Заўвага|Відавочна, зноў жа застаўным правам, бо ў XIX ст. тыя паселішчы названыя ўласнасьцю Ракіцкіх.}}. Паводле энцыкляпэдыі [[Гарады і вёскі Беларусі]] ў 1811 годзе — уладаньне паноў Ракіцкіх. У 1850 годзе ў вёсцы было 14 двароў. У «Списках населённых мест Минской губернии по уездам, приходам, еврейским обществам со сведениями об их расположении и народонаселении [Дело] : 1857 г.» засьведчана, што 91 жыхар вёскі Галкі быў прыхаджанінам Ёлчанскай Сьвята-Міхайлаўскай царквы<ref>Расійскі дзяржаўны гістарычны архіў. Ф. 1290. Воп. 4. Спр. 79. А. 706</ref>. У парэформавы пэрыяд паселішча належала да Ёлчанскай воласьці. Згодна са зьвесткамі на 1876 і 1879 гады, Галкі заставаліся ў прыходзе Міхайлаўскай царквы<ref>Минские епархиальные ведомости. — Минск, 1876. № 10. С. 456; Описание церквей и приходов Минской епархии. VIII. Речицкий уезд. — Минск, 1879. С. 75</ref>. На 1897 год налічвалася 35 двароў, 250 жыхароў, дзейнічала карчма. У 1909 годзе ў вёсцы 50 двароў, 234 жыхары<ref>Список населённых мест Минской губернии. / Сост. В. С. Ярмолович. — Минск, 1909. С. 35</ref>. === Найноўшая гісторыя === 9 лютага 1918 году, яшчэ да падпісаньня [[Берасьцейскі мір|Берасьцейскага міру]] з бальшавіцкай Расеяй (3 сакавіка), Нямеччына перадала паўднёвую частку Беларусі [[Украінская Народная Рэспубліка|Украінскай Народнай Рэспубліцы]]. У адказ на гэта, 9 сакавіка [[Другая Устаўная грамата|Другой Устаўной граматай]] тэрыторыя абвешчана часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Галкі ў складзе Рэчыцкага павету, аднак, апынуліся ў часова створанай 15 чэрвеня Палескай губэрні з цэнтрам у Рэчыцы, з кастрычніка — у Мазыры. З 18 траўня тут дзейнічала «варта [[Украінская дзяржава|Украінскай Дзяржавы]]» гэтмана [[Павал Скарападзкі|Паўла Скарападзкага]]<ref>Ціхаміраў А. В. Станаўленне і развіццё беларуска-украінскіх адносін у 1918 – 1920 гг. // Веснік БДУ. Сер. 3. 2005. № 3. С. 28 – 32; Грицкевич А. П. Борьба за Украину, 1917—1921 / А. П. Грицкевич; под науч. ред. А. Е. Тараса. — Минск: Современная школа, 2011. С. 92 — 93; Ільїн, О. Західне Полісся в Українській Державі гетьмана Скоропадського (Історія в документах) / О. Ільїн // Над Бугом і Нарвою : український часопис Підляшшя. — 2014. № 3. С. 42; Замойский А. С. Брагин и местечки юго-восточной Беларуси в условиях перехода от войны к миру. 1918—1922. // Брагинщина в контексте истории белорусско-украинского пограничья: сборник научных статей / редкол. А. Д. Лебедев. — Минск, 2018. С. 85</ref>. 1 студзеня 1919, згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі Рэчыцкі павет увайшоў у склад [[Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусі|Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі]], але 16 студзеня разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі быў далучаны да [[РСФСР]]. Пасьля вяртаньня ў склад [[БССР]], з 8 сьнежня 1926 да 30 сьнежня 1927 году вёска зьяўлялася цэнтрам [[Галкаўскі сельсавет|Галкаўскага сельсавету]] Камарынскага раёну [[Рэчыцкая акруга|Рэчыцкай]], з 9 чэрвеня 1927 году — [[Гомельская акруга|Гомельскай]] акругі. У 1929 годзе арганізаваны [[калгас]]. З 29 лютага 1938 году Камарынскі раён увайшоў у склад Палескай вобласьці з цэнтрам у Мазыры. Падчас [[Вялікая Айчынная вайна|Вялікай Айчыннай вайны]] ў верасьні 1943 году акупанты спалілі 99 двароў, забілі 18 жыхароў. У баях, якія тут вялі 9-ы гвардзейскі стралковы і 7-ы гвардзейскі кавалерыйскі карпусы, загінулі 295 салдат, у іх ліку [[Герой Савецкага Саюзу|Героі Савецкага Саюзу]] К. Д. Грыцынін і Т. Т. Міндзігулаў, якія былі пахаваны ў брацкай магіле на паўднёва-заходняй ускраіне вёскі. Адважна змагаўся полк пад камандаваньнем А. П. Сярогіна. Многім байцам і камандзірам прысвоена званьне Героя. З 8 студзеня 1954 году ў складзе Камарынскага раёну Гомельскай вобласьці. 25 сьнежня 1962 году Камарынскі раён скасаваны, Галкі апынуліся ў межах Брагінскага раёну. У складзе калгасу імя М. В. Фрунзэ (цэнтар — вёска Асарэвічы). == Насельніцтва == === Дынаміка === * 1850 год — 14 двароў. * 1897 год — 35 двароў, 250 жыхароў (паводле перапісу). * 1908 год — 50 двароў. * 1940 год — 106 двароў, 316 жыхароў. * 1959 год — 423 жыхара (паводле перапісу). * 2004 год — 63 гаспадаркі, 113 жыхароў. * 2006 год (01.01.2006) — 60 гаспадарак, 105 чалавек, зь якіх 7 ва ўзросьце да 16 гадоў, 42 — у працаздольным і 56 — старэйшым за працаздольны. == Вядомыя выхадцы == * Дзьмітры Шыраканаў — акадэмік Нацыянальнай Акадэміі навук Беларусі, доктар філязофскіх навук, прафэсар<ref>[http://nasb.gov.by/rus/members/academicians/shirokanov.php]</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1}} [[Катэгорыя:Новаялчанскі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Брагінскага раёну]] 10jgdv591du5b8a849c0fqyk1tfonga 2330522 2330521 2022-07-30T17:11:07Z Дамінік 64057 /* Расейская імпэрыя */ wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Галкі |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = |Трансьлітараваная назва = Hałki |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = 1512 |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Брагінскі раён|Брагінскі]] |Сельсавет = [[Новаялчанскі сельсавет|Новаялчанскі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 113 |Год падліку колькасьці = 2004 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 51 |Шырата хвілінаў = 34 |Шырата сэкундаў = 56 |Даўгата градусаў = 30 |Даўгата хвілінаў = 29 |Даўгата сэкундаў = 27 |Пазыцыя подпісу на мапе = зьлева |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Га́лкі'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Гомельская вобласьць}}'''</ref>. — [[вёска]] ў [[Брагінскі раён|Брагінскім раёне]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. Уваходзіць у склад [[Новаялчанскі сельсавет|Новаялчанскага сельсавету]]. Да 26 верасьня 2006 году вёска ўваходзіла ў склад [[Асарэвіцкі сельсавет|Асарэвіцкага сельсавету]]<ref>[https://web.archive.org/web/20190922194610/http://pravo.by/pdf/2006-175/2006-175(003-054).pdf «Об изменении административно-территориального устройства районов Гомельской области». Решение Гомельского областного Совета депутатов от 26 сентября 2006 г. № 295]{{Ref-ru}}</ref>. == Геаграфія == === Разьмяшчэньне === За 36 км на паўднёвы ўсход ад [[Брагін]]а, 13 км ад чыгуначнай станцыі Ёлча (на лініі [[Оўруч]] — [[Палтава]]), 150 км ад [[Гомель|Гомеля]], 1 км ад дзяржаўнай мяжы з Украінай. == Транспартная сістэма == Транспартныя сувязі па прасёлкавай, затым [[аўтамабільная дарога|аўтадарозе]] [[Камарын]] — Брагін. Пляноўка складаецца з крывалінейнай вуліцы, арыентаванай з паўднёвага захаду на паўночны ўсход. На поўначы ўчастак адасобленай забудовы — кароткая дугападобная вуліца. Жылыя хаты драўляныя, сядзібнага тыпу. == Гісторыя == Выяўленыя археолягамі паселішча эпохі неаліту (250 м на паўднёвы захад ад вёскі), паселішча раньняга жалезнага веку і эпохі Кіеўскай Русі (500 м на ўсход ад вёскі, ва ўрочышчы Стонча) сьведчаць пра засяленьне тутэйшых месцаў з глыбокай старажытнасьці. === Вялікае Княства Літоўскае === «''Сяло Брагінскае''» Галкі ўпершыню згаданае ў Акце абмежаваньня Брагінскай воласьці, датаваным 7 сакавіка 1512 году, і прызначалася каралём Жыгімонтам Старым князю Міхаілу Васільевічу Збараскаму, родапачынальніку князёў Вішнявецкіх{{заўвага|У 1490, 1511, 1512 гадах ён ужо, бывала, падпісваўся Вішнявецкім, а ў 1517 годзе, незадоўга да сьмерці, Вішнявецкім і Збараскім<ref>Wolff J. Kniaziowie litewsko-ruscy od czternastego wieku. — Warszawa, 1895. S. 553</ref>.}}: «''Лета Божага тысяча пяцьсот дванаццатага месяца марца сёмага дня_За Указам Гасударскім Найясьнейшага Караля Яго Міласьці Зыгмонта, а за паданым чалабіцьцем князя Міхайла Васілевіча Збараскага, я, Іван Андрэевіч Кміцічаў, дзяржаўца трактамірскі і дымірскі, дваранін Яго Міласьці Каралеўскай, выехаўшы на імене воласьці Брагіня, каторага воласьць раней прыналежная была да Яго Міласьці Гасудара Караля Вялікага Князя Літоўскага, аглядаў я рубеж той воласьці, каторая пачынаецца з гары рэчкаю Брагінкаю ўніз да ракі Дняпра, а Дняпром угору да сяла Брагінскага Галэк, ад таго сяла ідучы да места Брагіня ад рогу вострава Юркоўскага…''»<ref>НГАБ у Мінску. Ф. 1728. Воп. 1. Спр. 19. А. 1049адв.</ref>{{заўвага|Поўны тэкст дамэнту гл.: [http://hojniki.ucoz.ru/index/braginski_akt_1512_g/0-140# С. Бельскі. Акт абмежаваньня Брагінскай воласьці]}}. У 1514 годзе{{Заўвага|М. К. Любаўскі меркаваў, што падараваньне адбылося ў год праведзенага абмежаваньня — 1512, гл.: Любавский М. К. Областное деление и местное управление Литовско-Русского государства ко времени издания первого Литовского статута. Исторические очерки / М. К. Любавский – Москва: Университетская типография, 1892. С. 239}} кароль падараваў князю «''тую волостку Брягин з местом и с корчмами, и з мытом, и з городищом, и со всими селы, и з людми, кром тых сел, што первеи того кому у тои волости будем дали''»<ref>Lietuvos Metrika. Knyga Nr. 9 (1511—1518). Užrašymų knyga 9 / Metryka Litewska. Księga Nr 9 / 9 księga wpisów / Księga-kontynuacja (1508—1518). Wydał K. Pietkiewicz (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu). — Vilnius: Žara, 2002 [2004]. С. 240</ref>. Брагінская воласьць (і сяло Галкі) належала да [[Кіеўскае ваяводзтва|Кіеўскага ваяводзтва]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. Напярэдадні падпісаньня акту [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] ўказам караля і вялікага князя Жыгімонта Аўгуста ад 6 чэрвеня 1569 году Кіеўскае ваяводзтва, названае княствам (разам з Брагінам і Галкамі), як раней Падляская і Валынская землі, было далучана («''вернута''») да [[Карона Каралеўства Польскага|Кароны Польскай]]<ref>Volumina Legum. Tom II. — Petersburg: Nakładem i drukiem Józafata Ohryzki, 1859. S. 77 — 87; Падалінскі У. // Беларускі гістарычны агляд. — 2012. Т. 19. С. 329—337 (Рэцэнзія на кн.: Litwin H. Równi do równych: kijowska reprezentacja sejmowa 1569—1648. — Warszawa, 2009)</ref>. === Карона Каралеўства Польскага === У сакавіку 1574 году маёнтак Брагін быў падзелены паміж унукамі князя М. В. Збараскага князямі Аляксандрам і Міхаілам Аляксандравічамі Вішнявецкімі. «''Село Галки з людми данными, данью грошовою и медовою, з дубровами, с чертежами, лесы, полми, сеножатми, гоны бобровыми и ловы пташиными''» дасталося князю Міхаілу<ref>Спиридонов М. Ф. Акт о разделе имения Брягин. 1574 г. // Беларускі археаграфічны штогоднік. Вып. 1. – Мінск, 2000. С. 189</ref>{{заўвага|Нядаўна чарнігаўскі гісторык І. В. Кандрацьеў у чарговы раз безпадстаўна выказаўся пра тое, што князі Вішнявецкія ў 1574 г., сярод іншых памежных сёлаў, нібыта прыналежных раней да Любецкага староства, прыгарнулі да Брагіна і Галкі<ref>Kondratiew I. Wyznaczanie granic międzypaństwowych i administracyjnych na ziemi czernihowsko-siewierskiej w XVI–XVII wieku. // Realne i wyobrażone granice i rubieże Wielkiego Księstwa Litewskiego. / pod redakcją Doroty Michaluk. – Ciechanowiec: Muzeum Rolnictwa im. ks. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu-Instytucja Kultury Województwa Podlaskiego-Archiwum Główne Akt Dawnych, 2021. S. 140</ref>. Вышэйзгаданую зьвестку на 1512 год ён, як не чытаў да абароны доктарскай дысэртацыі ўлетку 2020 г., гэтак і зараз ігнаруе. Раней аўтар, не сустрэўшы Галкі ні ў адной люстрацыі Любецкага староства, залічыў іх у склад апошняга выключна з-за разьмяшчэньня паселішча між вёскамі Вяльле і Асарэвічы, што сам і адзначыў<ref>Кондратьєв І. В. Брагінщина у складі Любецько-Лоєвського староства Київського воєводства. // Днепровский паром. Материалы научно-исследовательского полевого семинара «Культурно-исторический потенциал Восточного Полесья и перспективы развития регионального туризма» (11-12 августа 2016 г., г. Брагин), Международных историко-краеведческих чтений «Днепровский паром» (8-9 августа 2017 г., г. Лоев). – Минск, 2017. С. 17</ref>. Ці ня лепш было абмежавацца любецкім селішчам Галькаў (Halków), пра якое сапраўды ёсьць сьведчаньні ў крыніцах<ref>Metryka Litewska. Księga wpisów. Nr. 131. Opracował Andrzej Rachuba. — Warszawa, 2001. S. 152, 153</ref>?}}. Палову Брагінскага замку і места зь сёламі, у ліку якіх Галкі, атрымаў у спадчыну ад праваслаўных князёў дзеда і бацькі Міхайлаў Вішнявецкіх католік князь [[Ярэмі Вішнявецкі|Ярэмі Міхал Вішнявецкі]], будучы ваявода рускі і правадыр барацьбы з «хмяльніччынай» ў Кароне. У 1638 годзе ён заставіў сваю фартуну на чатыры гады за 65 000 злотых пану Мікалаю Лосятынскаму<ref>Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie. Archiwum Radziwiłłów. Dział X. Sygn. 933. S. 5-6</ref>. На 1683 год у вёсцы Галкі Брагінскіх добраў пана Канецпольскага{{Заўвага|Пасля князёў Вішнявецкіх малодшай лініі імі да канца лета 1682 г. валодаў кракаўскі кашталян пан Станіслаў Канецпольскі.}} было 18 дымоў (×6 — прыблізна 108 жыхароў). Пазьней частка вяскоўцаў з-за гвалту, як ад казакоў, так і ад жаўнераў урадавых войскаў, адыйшла ў іншыя, больш спакойныя мясьціны, пра што паведамлялі пад прысягай у Оўруцкім гродзкім судзе сьведкі мешчанін Юры Андрыевіч і лясьнічы Лаўрын 14 верасьня 1686 году.<ref>Архив Юго-Западной России (далей: Архив ЮЗР). Ч. 7. Т. 1. Акты о заселении Юго-Западной России. — Киев, 1886. С. 489, 550 — 551</ref>{{Заўвага|Выдаўцы адпаведнага дакумэнта ў «Архиве Юго-Западной России» падалі назву вёскі як Hatki (замест Hałki), але колькасьць адыйшоўшых дымоў (ośm) адпавядае колькасьці тых, што засталіся ды паднявольна ўтрымлівалі казакоў Апостала Шчуроўскага (dziesięć).}}. 28 чэрвеня 1687 году Галкі названыя ў справе Оўруцкага [[гродзкі суд|гродзкага суда]] сярод паселішчаў часткі Брагінскага маёнтку ваяводзіча бэлзскага, каралеўскага палкоўніка Яна Аляксандра Канецпольскага, зруйнаваных працяглым (ад лістапада 1686 году да самых [[сёмуха|świątek zielonych]]) пастоем рэестравых казакоў запароскага палкоўніка Паўла Апостала Шчуроўскага. У 10 яго пазасталых дымах (каля 60 жыхароў) разьмясьціліся на пакорм 12 казакоў і 10 коней. Вяскоўцаў прымусілі справіць 3 вазы, кожны з хамутом, раменнай шляёй, касой, сякерай, рыдлёўкай, біклагай, мазьніцай з двума {{падказка|гарцамі|гарц або гарнец — 2,8237 л}} дзёгцю; зь іх выбралі здору, солі на 45 злотых, гарэлкі, рыбы, мяса, алею, тытуню, хустаў палатна на ўладкаваньне паходных шатроў, абутку на 67 злотых; асобна пану палкоўніку Шчуроўскаму і сотніку Русановічу далі 126 злотых, 18 вёдраў {{падказка|легуміны|салодкая выпечка альбо слодычы, вырабленыя з ужываньнем зьбітых яек і цукру з рознымі дадаткамі.}}, 139 вёдраў аўсу, солі на 3 злотыя<ref>Архив ЮЗР. Ч. 3. Т. 2. Акты о казаках (1679—1716). — Киев, 1868. С. 151—152</ref>. Згодна з «Тарыфам падымнага падатку Оўруцкага павету 1734 г.», складзеным на падставе папярэдняй люстрацыі, вёска Галкі — у палове Брагінскага маёнтку, якую дагэтуль шмат гадоў трымаў у заставе ад паноў Канецпольскіх дорпацкі падкаморы пан Аляксандар Антоні Бандынэлі<ref>Тарифи подимного податку, сеймикові лауди і люстрації Київського воєводства першої половини XVIII століття. /Вид. друге, доп. Укл. Конрад Жеменецький. — Біла Церква, 2015. С. 283—285</ref>. А. Бандынэлі спачыў у 1733 годзе і менавіта тады [[Міхал Сэрвацы Вішнявецкі|князь Міхал Сэрвацы з старэйшай галіны і апошні ў родзе Вішнявецкіх]] ці не ўпершыню падпісаўся як «hrabia... na Brahiniu»<ref>Акты, издаваемые Виленской археографической комиссией. – Вильна, 1870. Т. IV. Акты Бресцкого гродского суда. С. 485</ref>. На 1754 год з 25 двароў (прыблізна 150 жыхароў) вёскі Галкі Брагінскага маёнтку выплачвалася «do grodu» (Оўруцкага замка) 3 злотыя, 26 з паловай грошаў, «na milicję» (на вайсковыя патрэбы павету і ваяводзтва) 15 злотых і 16 грошаў<ref>Тариф подимного податку Київського воєводства 1754 року. /Опрацював Конрад Жеменецький. — Біла Церква, 2015. С. 187</ref>. У тым жа годзе маёнтак Брагін быў куплены ў княгіні Эльжбэты, дачкі Міхала Сэрвацыя, Вішнявецкай Міхалавай Замойскай за 550 000 злотых панам Францам Антоніем, сынам Мікалая, Ракіцкім. Перапісы габрэйскага насельніцтва 1765, 1778 і 1784 гадоў засьведчылі пражываньне ў Галках адпаведна 4, 4 чалавек (głow), прыналежных да Брагінскага кагалу, і хрысьціяніна (пагалоўшчыне не падлягаў)<ref>Архив ЮЗР. Ч. 5. Т. 2. Переписи еврейского населения в юго-западном крае в 1765—1791 гг. – Киев, 1890. С. 302, 392, 711</ref>{{Заўвага|На Гэнэральнай мапе «Беларускія землі ў канцы XVIII ст.» [[Вялікі гістарычны атляс Беларусі|Вялікага гістарычнага атлясу Беларусі]], на якой адлюстраваная сытуацыя пярэдадня падзелаў Рэчы Паспалітай, Галкі пазначаны ў складзе Лоеўскага графства стражніка літоўскага Юзафа Юдыцкага і яго нашчадкаў на тэрыторыі Рэчыцкага павету Менскага ваяводзтва ВКЛ (Вялікі гістарычны атлас Беларусі ў 4-х тамах: Т. 2. — Мінск: Белкартаграфія, 2013. С. 122.), што супярэчыць усім прыведзеным вышэй сьведчаньням. Галкі, хоць і разьмешчаныя паміж колішнімі любецкімі сёламі Асарэвічы і Вяльле, але ніколі да Любецка-Лоеўскага староства не належалі і не падзялялі лёс апошняга ў XVII ст., калі частка яго далучана да Вялікага Княства.}}. === Расейская імпэрыя === У выніку [[Другі падзел Рэчы Паспалітай|другога падзелу Рэчы Паспалітай]] у 1793 годзе Галкі апынуліся ў межах Рэчыцкай акругі Чарнігаўскага намесьніцтва (губэрні), з 1796 году ў складзе адноўленага [[Рэчыцкі павет (Расейская імпэрыя)|Рэчыцкага павету]] Маларасейскай, а з 29 жніўня 1797 году — [[Менская губэрня|Менскай губэрні]] [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]]<ref>Насевіч В., Скрыпчанка Т. Рэчыцкі павет / В. Насевіч, Т. Скрыпчанка // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: у 6 т. — Т. 6. Кн. 1. — Мінск: БелЭн, 2001. C. 181—182</ref>. З крыніцы, заснаванай на матэрыялах рэвізіі 1795 году, вядома, што вёскі Галкі, Бярозкі, Савічы, сёлы Ёлча, Грушна і іншыя былі ў заставе ў пана Ігнацыя Шышкі, а належалі ротмістру троцкаму пану Валенцію Зялёнку<ref>Петреченко І. Є. «Камеральное описание… Речицкой округи» 1796 р.: інформаційний потенціал пам’ятки // Днепровский паром. Природное единство и историко-культурное взаимодействие белорусско-украинского пограничья / Материалы международной конференции (26-27 апреля 2018 г., г. Гомель). — Минск: Четыре четверти, 2018. С. 73</ref>{{Заўвага|Відавочна, зноў жа застаўным правам, бо ў XIX ст. тыя паселішчы названыя ўласнасьцю Ракіцкіх.}}. Паводле энцыкляпэдыі [[Гарады і вёскі Беларусі]] ў 1811 годзе — уладаньне паноў Ракіцкіх. У 1850 годзе ў вёсцы было 14 двароў. У «Списках населённых мест Минской губернии по уездам, приходам, еврейским обществам со сведениями об их расположении и народонаселении [Дело] : 1857 г.» засьведчана, што 91 жыхар вёскі Галкі быў прыхаджанінам Ёлчанскай Сьвята-Міхайлаўскай царквы<ref>Расейскі дзяржаўны гістарычны архіў. Ф. 1290. Воп. 4. Спр. 79. А. 706</ref>. У парэформавы пэрыяд паселішча належала да Ёлчанскай воласьці. Згодна са зьвесткамі на 1876 і 1879 гады, Галкі заставаліся ў прыходзе Міхайлаўскай царквы<ref>Минские епархиальные ведомости. — Минск, 1876. № 10. С. 456; Описание церквей и приходов Минской епархии. VIII. Речицкий уезд. — Минск, 1879. С. 75</ref>. На 1897 год налічвалася 35 двароў, 250 жыхароў, дзейнічала карчма. У 1909 годзе ў вёсцы 50 двароў, 234 жыхары<ref>Список населённых мест Минской губернии. / Сост. В. С. Ярмолович. — Минск, 1909. С. 35</ref>. === Найноўшая гісторыя === 9 лютага 1918 году, яшчэ да падпісаньня [[Берасьцейскі мір|Берасьцейскага міру]] з бальшавіцкай Расеяй (3 сакавіка), Нямеччына перадала паўднёвую частку Беларусі [[Украінская Народная Рэспубліка|Украінскай Народнай Рэспубліцы]]. У адказ на гэта, 9 сакавіка [[Другая Устаўная грамата|Другой Устаўной граматай]] тэрыторыя абвешчана часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Галкі ў складзе Рэчыцкага павету, аднак, апынуліся ў часова створанай 15 чэрвеня Палескай губэрні з цэнтрам у Рэчыцы, з кастрычніка — у Мазыры. З 18 траўня тут дзейнічала «варта [[Украінская дзяржава|Украінскай Дзяржавы]]» гэтмана [[Павал Скарападзкі|Паўла Скарападзкага]]<ref>Ціхаміраў А. В. Станаўленне і развіццё беларуска-украінскіх адносін у 1918 – 1920 гг. // Веснік БДУ. Сер. 3. 2005. № 3. С. 28 – 32; Грицкевич А. П. Борьба за Украину, 1917—1921 / А. П. Грицкевич; под науч. ред. А. Е. Тараса. — Минск: Современная школа, 2011. С. 92 — 93; Ільїн, О. Західне Полісся в Українській Державі гетьмана Скоропадського (Історія в документах) / О. Ільїн // Над Бугом і Нарвою : український часопис Підляшшя. — 2014. № 3. С. 42; Замойский А. С. Брагин и местечки юго-восточной Беларуси в условиях перехода от войны к миру. 1918—1922. // Брагинщина в контексте истории белорусско-украинского пограничья: сборник научных статей / редкол. А. Д. Лебедев. — Минск, 2018. С. 85</ref>. 1 студзеня 1919, згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі Рэчыцкі павет увайшоў у склад [[Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусі|Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі]], але 16 студзеня разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі быў далучаны да [[РСФСР]]. Пасьля вяртаньня ў склад [[БССР]], з 8 сьнежня 1926 да 30 сьнежня 1927 году вёска зьяўлялася цэнтрам [[Галкаўскі сельсавет|Галкаўскага сельсавету]] Камарынскага раёну [[Рэчыцкая акруга|Рэчыцкай]], з 9 чэрвеня 1927 году — [[Гомельская акруга|Гомельскай]] акругі. У 1929 годзе арганізаваны [[калгас]]. З 29 лютага 1938 году Камарынскі раён увайшоў у склад Палескай вобласьці з цэнтрам у Мазыры. Падчас [[Вялікая Айчынная вайна|Вялікай Айчыннай вайны]] ў верасьні 1943 году акупанты спалілі 99 двароў, забілі 18 жыхароў. У баях, якія тут вялі 9-ы гвардзейскі стралковы і 7-ы гвардзейскі кавалерыйскі карпусы, загінулі 295 салдат, у іх ліку [[Герой Савецкага Саюзу|Героі Савецкага Саюзу]] К. Д. Грыцынін і Т. Т. Міндзігулаў, якія былі пахаваны ў брацкай магіле на паўднёва-заходняй ускраіне вёскі. Адважна змагаўся полк пад камандаваньнем А. П. Сярогіна. Многім байцам і камандзірам прысвоена званьне Героя. З 8 студзеня 1954 году ў складзе Камарынскага раёну Гомельскай вобласьці. 25 сьнежня 1962 году Камарынскі раён скасаваны, Галкі апынуліся ў межах Брагінскага раёну. У складзе калгасу імя М. В. Фрунзэ (цэнтар — вёска Асарэвічы). == Насельніцтва == === Дынаміка === * 1850 год — 14 двароў. * 1897 год — 35 двароў, 250 жыхароў (паводле перапісу). * 1908 год — 50 двароў. * 1940 год — 106 двароў, 316 жыхароў. * 1959 год — 423 жыхара (паводле перапісу). * 2004 год — 63 гаспадаркі, 113 жыхароў. * 2006 год (01.01.2006) — 60 гаспадарак, 105 чалавек, зь якіх 7 ва ўзросьце да 16 гадоў, 42 — у працаздольным і 56 — старэйшым за працаздольны. == Вядомыя выхадцы == * Дзьмітры Шыраканаў — акадэмік Нацыянальнай Акадэміі навук Беларусі, доктар філязофскіх навук, прафэсар<ref>[http://nasb.gov.by/rus/members/academicians/shirokanov.php]</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1}} [[Катэгорыя:Новаялчанскі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Брагінскага раёну]] 93sjusjasxm8iq7mwif7ugihlbsr96l Алек Болдўін 0 249256 2330585 2269335 2022-07-30T20:07:07Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Кінэматаграфіст}} '''А́лек Болдўін''' ({{мова-en|Alec Baldwin}}; нарадзіўся 3 красавіка 1958 году) — амэрыканскі актор, пісьменьнік, комік, кінапрадусар і палітычны актывіст<ref>[https://web.archive.org/web/20170120022459/https://www.washingtonpost.com/news/the-fix/wp/2016/10/02/alec-baldwins-donald-trump-impression-on-saturday-night-live-hits-the-mark-but-doesnt-go-deep/ «Alec Baldwin's Donald Trump impression on 'Saturday Night Live' hits the mark but doesn't go deep»]. The Washington Post.</ref><ref>[https://www.nytimes.com/2017/01/23/arts/television/alec-baldwin-to-host-saturday-night-live-on-feb-11.html «Alec Baldwin to host 'Saturday Night Live' on Feb. 11»]. The New York Times.</ref><ref>[https://www.foxnews.com/entertainment/alec-baldwin-calls-for-overthrow-of-trump-at-dem-fundraiser-in-new-hampshire «Alec Baldwin calls for 'overthrow' of Trump at Dem fundraiser in New Hampshire»]. Fox News Channel.</ref>. Ён старэйшым з чатырох братоў-актораў у сям’і Болдўінаў. Актор упершыню атрымаў прызнаньне, выконваючы ролю ў шостым і сёмым сэзонах прайм-тайм мыльнай опэры [[CBS]] ''«[[Нотс-Лэндынг]]»''. У 2021 годзе на здымках фільму ''«[[Іржа (фільм)|Іржа]]»'' Болдўін выпадкова застрэліў кінаапэратарку і параніў рэжысэра<ref>[https://www.svaboda.org/a/31523966.html «Амэрыканскі актор Алек Болдуін на здымках вэстэрну застрэліў апэратара і параніў рэжысэра»]. Радыё Свабода.</ref>. == Біяграфія == На пачатку сваёй кар’еры ён выконваў як галоўныя, гэтак і другасныя ролі ў розных фільмах, як то ''«[[Бітлджус]]»'' [[Тым Бэртан|Тыма Бэртана]] (1988), ''«[[Чынная дзяўчына]]»'' [[Майк Нікалз|Майка Нікалза]] (1988), ''«[[У шлюбе з бандай]]»'' [[Джонатан Дэм|Джонатана Дэма]] (1988) і ''«[[Размоўнае радыё (фільм)|Размоўнае радыё]]»'' [[Олівэр Стоўн|Олівэра Стоўна]] (1988). Актор прыцягнуў увагу да сябе сваімі выступамі ў ролі Джэка Раяна ў фільмах ''«[[Паляваньне за Чырвоным Кастрычнікам (фільм)|Паляваньне за Чырвоным Кастрычнікам]]»'' (1990) і ў ''«[[Гленгары Глен Рос]]»'' (1992). З тых часоў ён працаваў з такімі рэжысэрамі, як [[Ўудзі Ален]] у фільмах ''«[[Эліс (фільм)|Эліс]]»'' (1990), ''«[[У Рым з каханьнем]]»'' (2012) і ''«[[Блакітны язьмін]]»'' (2013), а таксама [[Мартын Скарсэзэ]] ў фільмах ''«[[Авіятар (фільм)|Авіятар]]»'' (2004) і ''«[[Адступнікі]]»'' (2006). За фільм-драму ''«[[Тарнач (фільм)|Тарнач]]»'' (2003) Болдўін атрымаў намінацыю на «[[Оскар]]» за найлепшую мужчынскую ролю другога пляну. Акрамя фільмаў, актор удзельнічаў у мультыплікацыйных праектах, як то ''«[[Губка Боб Квадратныя Штаны]]»'' (2004), ''«[[Мадагаскар 2: Уцёкі да Афрыкі]]»'' (2008), ''«[[Вартавыя сноў]]»'' (2012) і ''«[[Малы Бос]]»'' (2017). З 2006 па 2013 год Болдўін атрымаў ухвалу крытыкаў у сыткаме [[NBC]] «Студыя 30», за які атрымаў дзьве прэміі «[[Эмі (прэмія)|Эмі]]» і тры ўзнагароды «[[Залаты Глёбус]]», а таксама сем прэміяў [[Гільдыя кінаактораў ЗША|Гільдыі кінаактораў]] за сваю працу над сэрыялам. Болдўін — зацяты выканаўца роляў у тэатры, шматкроць выступаў на [[Брадўэйскі тэатар|Брадўэі]] ў спэктаклях ''«[[Трамвай «Жаданьне» (спэктакль)|Трамвай „Жаданьне“]]»'', ''«[[Макбэт]]»'' ды іншых, дзякуючы чаму мае на сваім рахунку прэмію «[[Тоні (прэмія)|Тоні]]». == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.alecbaldwin.com/ Афіцыйны сайт] * {{IMDb імя|id=0000285}} {{Прэмія «Залаты Глёбус» за найлепшую мужчынскую ролю на тэлівізіі — камэдыя альбо м’юзыкал}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Болдўін, Алек}} [[Катэгорыя:Акторы ЗША]] t3j82cnenqxsqncvt4f3x55lxwgsjp6 Палёт над гняздом зязюлі (фільм) 0 250290 2330756 2326737 2022-07-31T11:15:38Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 5 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Фільм | выява = One Flew Over the Cuckoo's Nest poster.jpg }} '''«Палёт над гняздом зязю́лі»''' ({{мова-en|One Flew Over the Cuckoo’s Nest}}) — мастацкі фільм-[[Драма (жанр)|драма]] рэжысэра [[Мілаш Форман|Мілаша Формана]], экранізацыя [[Палёт над гняздом зязюлі (раман)|аднайменнага раману]] [[Кен Кізі|Кена Кізі]]. Прэм’ера фільму адбылася 19 лістапада 1975 году на [[Чыкагаўскі міжнародны кінафэстываль|Чыкагаўскім кінафэстывалі]]. Ён стаў другім фільмам у гісторыі сусьветнага кінэматографу, які атрымаў [[Оскар]] у пяцёх самых прэстыжных намінацыях, што раней атрымалася зрабіць толькі кінастужцы ''«[[Гэта здарылася адной ноччу]]»'' (1934)<ref>[http://www.filmsite.org/bestpics.html Лепшыя фільмы] на ''filmsite.org''</ref>. Такую ж «Вялікую пяцёрку» яму ўдалося атрымаць у пяці намінацыях на [[Залаты Глёбус]] — адзіны раз у гісторыі кіно. Фільм, які распавядае пра драму ў [[псыхіятрыя|псыхіятрычнай]] лякарні, здымаўся амаль цалкам у аддзяленьні дзеля псыхічнахворых людзей шпіталю штату [[Арэгон]]. Гледачы вельмі цёпла ўспрынялі карціну. Фільм здолеў назьбіраць больш за $100 млн у пракаце ў [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]]. Крытыка высока адзначыла рэжысуру і акторскую гульню, прызнаўшы ''«Палёт над гняздом зязюлі»'' адною з найважнейшых кінастужак [[Новы Галіўуд|«новай хвалі» амэрыканскага кінэматографу]] 1970-х гадоў. == Сюжэт == {{Раскрыцьцё сюжэту}} Дзея мае месца ў 1963 годзе. Злачынца Рэндла Патрыка Макмэрфі ([[Джэк Нікалсан]]) пераводзяць з турмы ў псыхіятрычную лякарню дзеля [[Мэдычны агляд|агляду]]. Патрапіўшы ў аддзяленьне, Рэндл адразу сутыкаецца з жорсткім парадкам, усталяваным галоўнай мэдычнай сястрой Мілдрэд Рэтчэд ([[Луіза Флэтчэр]]). Гэтыя строгасьці, а таксама ўмяшальніцтва ў асабістае жыцьцё хворых падчас сэансаў групавой тэрапіі выклікаюць пратэст у новага пацыента. Макмэрфі не разумее, чаму мужчыны, хай нават і не зусім здаровыя, трываюць такое стаўленьне з боку пэрсаналу. Ён ідзе ў заклад на тое, што ён зможа пераспаць зь мэдычнай сястрой на працягу тыдня. Рэндл спрачаецца з мэдперсаналам, арганізуе ў аддзяленьні куток азартных гульняў, ладзіць галасаваньне, каб атрымаць дазвол хворым няўрочна паглядзець [[Сусьветная сэрыя|сусьветную сэрыю]] па тэлевізіі. Пасьля няўдалага галасаваньня ён збліжаецца з хранічным хворым па мянушцы Правадыр ([[Ўіл Сэмпсан]]) — буйным індзейцам, якога ўсе лічаць глуханямым. Нарэшце, Макмэрфі ажыцьцяўляе самавольную адлучку зь лякарні, выправіўшыся з групай пацыентаў на рыбу. Падчас [[кансыліюм]]у лекары схіляюцца да таго, што Макмэрфі ёсьць [[Сымуляцыя (юрыспрудэнцыя)|сымулянтам]] і яго неабходна адправіць назад у турму адбываць тэрмін. Аднак сястра Рэтчэд настойвае на тым, каб яго пакінулі ў аддзяленьні. Затрыманы дзеля прымусовага лячэньня, Макмэрфі нечакана для сябе даведваецца, што большасьць пацыентаў у аддзяленьні знаходзяцца добраахвотна, і ягоныя спробы замахнуцца на ўладу мэдычнае сястры ёсьць цалкам бессэнсоўнымі. Разумеючы, што яго могуць пакінуць у шпіталі на нявызначана доўгі тэрмін, Рэндл вырашае бегчы. Падчас чарговага сэансу сацыяльнае тэрапіі хворы Чэсўік ([[Сыдні Лэсык]]) губляе кантроль над сабою і пачынае ашалела скандаліць з-за цыгарэтаў. Макмэрфі і Правадыр спрабуюць абараніць яго перад санітарамі, але паўсталых хворых скручваюць і пазбаўляюць магчымасьці рухацца. Затым іх утрох адпраўляюць на сэансы [[электрашокавая тэрапія|электрашокавай тэрапіі]]. Перад працэдурай Рэндл даведваецца, што Правадыр размаўляе і чуе, але лічыць за лепшае захоўваць гэта пад сакрэтам. Ачуняўшы і вярнуўшыся назад у аддзяленьне, Макмэрфі вырашае, што далей цягнуць нельга, і прапануе Правадыру ўцячы разам. Падкупіўшы ахоўніка, Рэндл запрашае ў аддзяленьне сваіх знаёмых дзяўчатаў і ладзіць разьвітальную вечарыну. Калі Макмэрфі ўжо зьбіраецца пакінуць шпіталь, Білі Бібіт ([[Брэд Дорыф]]) намякае яму, што хацеў бы пераспаць з адной зь дзяўчатаў. Маладыя людзі адасабляюцца. Не ўтрымаўшыся пасьля выпітага алькаголю і бурлівай ночы, Рэндл, як і ўсё ў аддзяленьні, засынае. Назаўтра мэдсястра Рэтчэд выяўляе вэрхал, учынены ў аддзяленьні, прыкметы спробы ўцёкаў і Білі Бібіта, страціўшага цнатлівасьць. Рэтчэд пагражае Бібіту тым, што раскажа пра такія нявартыя паводзіны ягонай маці, чыёю блізкаю сяброўкай яна зьяўляецца, чым прыводзіць яго ў шокавы стан і змушае выдаць завадатара начной вечарыны. Бібіта ў мітусьні пакідаюць ненадоўга аднаго, і ён забівае сябе, перарэзаўшы [[сонная артэрыя|сонную артэрыю]]. У лютасьці ад таго<ref>[http://books.google.com/books?id=zlSRS80XIfQC&pg=PT2937&dq=One+Flew+Over+the+Cuckoo%27s+Nest+forman+plot&hl=ru&ei=bMefTu_yMsSd-wbtj4GDBQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=2&ved=0CD4Q6AEwAQ#v=onepage&q=One%20Flew%20Over%20the%20Cuckoo's%20Nest%20forman%20plot&f=false «Encyclopedia of American Cinema for Smartphones and Mobile Devices»]. </ref>, што Рэтчэд давяла да самагубства слабога і хворага Бібіта, Макмэрфі накідваецца на мэдсястру і сілаю пачынае яе душыць, але яго ў апошні момант адцягвае санітар, і Рэтчэд выжывае, атрымаўшы сур’ёзную траўму шыі. Жыцьцё ў шпіталі працягваецца. Празь некаторы час Рэндл зноўку зьяўляецца ў аддзяленьні, то бок Правадыр бачыць, як яго вядуць пад рукі санітары. Правадыр цешыцца з нагоды вяртаньня свайго адзінага сябра і кажа яму, што адчувае сябе «вялікім, як гара» і гатовы зьдзейсніць уцёкі, але заўважае, што Макмэрфі не рэагуе на гэтыя словы. Прыгледзеўшыся, ён выяўляе шнары зь левага і правага бакоў ілба і разумее, што той перанёс [[Лябатамія|лябатамію]] і зараз гэта ўжо ня той злачынец-сымулянт, а сапраўды хворы чалавек. Правадыр кажа яму, што не жадае сыходзіць безь яго, але і не хоча пакідаць у такім стане. Правадыр прамаўляе слова «Пайшлі» і душыць Макмэрфі падушкай, забіваючы сябра. Затым, выбіўшы краты на вокнах цяжкай мармуровай калёнкай, выдранай з душавой, выбіраецца на свабоду і ўцякае. {{Раскрыцьцё сюжэту|канец}} == У ролях == * [[Джэк Нікалсан]] — ''Рэндл Патрык Макмэрфі''. * [[Луіза Флэтчэр]] — ''сястра Мілдрэд Рэтчэд''. * [[Ўільям Рэдфілд]] — ''Дэйл Гардынг''. * [[Ўіл Сэмпсан]] — ''«Правадыр» Бромдэн''. * [[Брэд Дорыф]] — ''Білі Бібіт''. * [[Сыдні Лэсык]] — ''Чарлі Чэсўік''. * [[Дэні Дэвіта]] — ''Мартыні''. * [[Крыстафэр Лойд]] — ''Макс Тэйбэр''. * [[Дын Р. Брукс]] — ''доктар Джон Сьпіві''. * [[Ўільям Дуэл]] — ''Джым Сыфэлт''. * [[Вінцэнт Ск’явэльлі]] — ''Брус Фрэдрыксан''. * [[Дэлас В. Сьміт]] — ''Скэнлан''. * [[Майкл Бэрыман]] — ''Эліс''. * [[Нэйтан Джордж]] — ''санітар Вашынгтон''. * [[Мімі Саркісян]] — ''сястра Пілбоў''. * [[Скэтман Кротэрз]] — ''Тэркл''. * [[Ёсіп Элік]] — ''Банчыні''. == Стварэньне == === Перадгісторыя === Пачатак 1970-х гадоў быў часам «новай галіўудзкай хвалі». Тэмы і настроі, якім яшчэ нядаўна не было месца на экранах, як то [[сэкс]], гвалт, [[лаянка]], [[гіпі]], паступова становяцца [[мэйнстрым]]ам. Такія карціны, як ''«[[Вайскова-палявы шпіталь (фільм)|МЭШ]]»'', ''«[[Выкрут-22 (фільм)|Выкрут-22]]»'' дадалі новыя павевы ў інтэлектуальнае кіно Галіўуду. Тады ж на экранах зьявіліся кінастужкі, якія пераадолелі мяжу заробленых грошаў у $100 млн у амэрыканскім пракаце, як то ''«[[Сківіцы (фільм)|Сківіцы]]»'' і ''«[[Экзарцыст (фільм)|Экзарцыст]]»'', якія сталіся былі першымі ластаўкамі эпохі [[блокбастэр]]аў<ref name=msn36>[http://www.filmsite.org/70sintro.html «The Last Golden Age of American Cinema (the American "New Wave")»]. filmsite.org.</ref>. [[Выява:Goldman bo.jpg|значак|[[Бо Голдман]] і [[Майкл Дуглас]] падчас працы над фільмам.]] Раман Кена Кізі ''«Палёт над гняздом зязюлі»'' быў апублікаваны ў 1962 годзе і адразу стаў [[бэстсэлер]]ам у ЗША. Кніга хутка стала клясыкай пакаленьня [[бітнікі|бітнікаў]] і ўжо да 1975 году была перавыдадзеная ў ЗША больш за дваццаць разоў<ref name=msn63>''Marie Brenner'' [http://books.google.by/books?id=yCwEAAAAMBAJ&pg=PA32&dq=One+Flew+Over+the+Cuckoo%27s+Nest+Forman+Kesey&hl=ru&ei=PfOeToT1KoKN-wa5kciDDQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&sqi=2&redir_esc=y#v=onepage&q=One%20Flew%20Over%20the%20Cuckoo's%20Nest%20Forman%20Kesey&f=false Flying High] (eng) // Texas Monthly. — 1976. — Т. 4. — № 1. — P. 32. — ISSN 0148-7736</ref>. Тады ж, у 1962 годзе, [[Кэрк Дуглас]] за $47 тысяч набыў правы на кіна- і тэатральную пастаноўку<ref name="msn62">''Dennis McDougal'' Five easy decades: how Jack Nicholson became the biggest movie star in modern times. — John Wiley and Sons, 2008. — P. 484. — ISBN 0471722464</ref>. Сцэнічную вэрсію рамана напісаў [[Дэйл Васэрман]], і ў 1963 годзе Кэрк Дуглас зладзіў інсцэнізацыю ў тэатры «Cort» на [[Брадўэйскі тэатар|Брадўэі]]. Ён сам і выконваў у ёй галоўную ролю Макмэрфі<ref name=msn7>''A.D. Murphy''. [http://variety.com/?layout=Variety100&reviewid=VE1117487976&content=jump&jump=review&category=1935&cs=1&p=0 'One Flew Over the Cuckoo's Nest' review] (англ.). variety (Nov. 18, 1975).</ref>. Атрымаўшы даволі халодныя водгукі тэатральнае крытыкі, п’еса пратрымалася на сцэне ўсяго некалькі месяцаў. Праз год Дуглас на заданьне [[Дзяржаўны дэпартамэнт ЗША|дзярждэпартамэнту]] апынуўся ў [[Чэхаславаччына|Чэхаславаччыне]], дзе пазнаёміўся з маладым і пэрспэктыўным рэжысэрам Мілашам Форманам. Яны пагутарылі, і Дуглас ўжо тады выявіў гатоўнасьць абмеркаваць пачатак здымак. Ён выслаў раман Кена Кізі па пошце, але Форман кнігу так і не атрымаў, бо яе канфіскавалі на мытні<ref name=msn12>''Almar Haflidason''. [http://www.bbc.co.uk/films/2002/10/14/one_flew_over_the_cuckoos_nest_1975_dvd_review.shtml One Flew over the Cuckoo's Nest SE DVD]</ref>. Кэрк Дуглас сам хацеў зпрадусаваць фільм паводле матываў спэктаклю і згуляць у ім, але розныя абставіны заміналі ягоным плянам. Перашкаджаў судовы працэс з Дэйлам Васэрманам, які нечакана прад’явіў правы на экранізацыю сваёй адаптаванай вэрсіі кнігі<ref name=msn4>''Dale Wasserman''. [http://www.independent.co.uk/news/obituaries/dale-wasserman-playwright-who-adapted-one-flew-over-the-cuckoos-nest-for-the-stage-1229960.html Playwright who adapted 'One Flew Over the Cuckoo's Nest' for the stage] (англ.). [[The Independent]] (7 January 2009).</ref><ref name=msn10>''Glenn Heath Jr.'' [https://web.archive.org/web/20140723162008/http://www.zaentz.com/files/cuckoos_nest.html One Flew over the Cuckoo's Nest / Saul Zaentz Company, history of film]</ref>. Галоўная праблема, аднак, палягала ў тым, што сцэнар фільму пра псыхічнахворых людзей ня выклікаў цікавасьці ў кінакампаніяў. Тэма лічылася калі не правальнай, то, ва ўсякім разе, камэрцыйна беспэрспэктыўнай. Сцэнар быў занадта наватарскім у той час. «Я прынёс ім сапраўдную клясыку, а яны нават не зразумелі гэтага», — камэнтаваў Дуглас свае шматлікія спробы зацікавіць кінакампаніі<ref name=msn19>''Chris Nashawaty'' [https://web.archive.org/web/20140801145530/http://www.ew.com/ew/article/0,,279892,00.html Oscar Goes Cuckoo] (англ.) // [[Entertainment Weekly]]. — Feb 23, 2001. — P. 78</ref>. Цікавасьць да сцэнару праяўлялі [[Джон Касавэтыс]] і [[Пітэр Фонда]], але з розных чыньнікаў да здымак справа не дайшла<ref name=msn61>[http://www.crawleyscastingcalls.com/index.php?option=com_movies&Itemid=60&id=67&lettre=SPEC Which one of you nuts has got any guts?]</ref>. У пачатку 1970-х гадох да пастаноўкі рыхтаваўся [[Рычард Раш]], якога кніга вельмі ўразіла. Ён таксама прапанаваў Джэку Нікалсану, свайму старому знаёмаму з малабюджэтных раньніх працаў, галоўную ролю ў будучай карціне. Раш бачыў, што сцэнар будзе больш блізкім да кнігі, дзе апавяданьне вядзецца і ад асобы Правадыра. Раш пасьля двух гадоў беспасьпяховых спробаў быў вымушаны разьвітацца з надзеяй паставіць карціну з тых жа прычынаў, бо не знайшоў фінансавай падтрымкі праекту<ref name=msn62/>. Існуе вэрсія, што правамі на экранізацыю першапачаткова валодаў ён і прадаў іх Кэрку Дугласу пасьля няўдачы з пастаноўкай<ref name=msn72>''Paul Tatara.'' [http://www.tcm.com/this-month/article/333888%7C0/The-Stunt-Man.html The Stunt Man] (eng). tcm.com</ref><ref name=msn73>''Paul Hupfield''. [https://web.archive.org/web/20081121150013/http://www.biggerboat-filmquiz.co.uk/reviewssection/stuntman.htm Interview with Richard Rush] (eng). biggerboat-filmquiz.co.uk.</ref>. У 1971 годзе Кэрк, канчаткова расчараваўшыся, ужо сабраўся прадаць правы на экранізацыю, калі яго сын [[Майкл Дуглас|Майкл]] угаварыў бацьку аддаць іх яму. Майкл вырашыў паспрабаваць зрушыць праект зь мёртвага пункту, аднак досьведу прадусаваньня яму бракавала. Падчас здымак сэрыялу ''«[[Вуліцы Сан-Францыска]]»'' Майкл пазнаёміўся з [[Саўл Зэйнц|Саўлам Зэйнцам]], які працаваў прадстаўніком невялікай незалежнай прадусарскай кампаніі Fantasy Films. Зэйнц крыху раней таксама цікавіўся магчымасьцю экранізацыі рамана Кена Кізі, і яны вырашылі сумесна пачаць працу над фільмам<ref name=msn19/>. === Падбор актораў === Адным з чыньнікаў, паводле якога падрыхтоўка да здымак фільму моцна зацягнулася, быў вельмі старанны падбор акторскага складу. Стваральнікі мелі абмежаваны бюджэт, але адначасова матэрыял абавязваў знайсьці добрых выканаўцаў. Пошукі актора на галоўную ролю занялі больш за год. Джэк Нікалсан быў першым кандыдатам у сьпісе. Разглядаліся варыянты з [[Марлон Брандо|Марлонам Брандо]] і [[Джын Гэкман|Джынам Гэкманам]], але яны былі толькі магчымай зьменай, у выпадку, калі Джэк ня зможа здымацца<ref name=msn11>''James Berardinelli''. [http://www.reelviews.net/php_review_template.php?identifier=1383 One Flew over the Cuckoo's Nest / Saul Zaentz Company, history of film (англ.)] reelviews.net</ref>. Нікалсан ужо быў добра вядомы ў прафэсійным асяродку, дзякуючы такім працам, як то ''«[[Бестурботны яздок|Бестурботны яздок]]»'' і ''«[[Пяць лёгкіх п’есаў|Пяць лёгкіх п’есаў]]»''<ref name=msn5>''John Nesbit''. [https://web.archive.org/web/20120302070354/http://oldschoolreviews.com/rev_70/cuckoos_nest.htm 'One Flew Over the Cuckoo's Nest' Old school review] (англ.)</ref>. Аднак гэта былі, хутчэй, [[артгаўс]]ныя кінастужкі, ня вельмі добра знаёмыя шырокай аўдыторыі. Нікалсан тады меў імідж сапсаванага маладога інтэлектуала, адмоўнага пэрсанажу, але зусім не бунтаўніка Макмэрфі<ref name=msn26>One Flew Over the Cuckoo’s Nest / дадатковыя матэрыялы да DVD-выдання</ref>. Пасьля працы ў ''«[[Апошні строй|Апошнім строі]]»'' Майкл Дуглас канчаткова пераканаўся ў тым, што Джэк Нікалсан падыходзіць на гэтую ролю. Актор быў вельмі запатрабаваным, і нават давялося чакаць, калі ён скончыць здымкі. У Нікалсана былі прывабныя прапановы на наступныя карціны ад [[Гэл Эшбі|Гэла Эшбі]] і [[Бэрнарда Бэрталюччы]], але ён абраў працу з Форманам<ref name=msn62/>. Вядомыя акторкі [[Эн Бэнкрафт]], [[Джэральдын Пэйдж]], [[Элен Бэрстын]] запрашаліся дзеля выкананьня галоўнае адмоўнай ролі мэдычнае сястры, але пасьлядоўна адхілялі прапанову, прачытаўшы сцэнар<ref name=msn16>''Tim Dirks''. [http://www.filmsite.org/onef.html One Flew Over The Cuckoo's Nest (1975)] (англ.). filmsite.org</ref>. Імя Луізы Флэтчэр было вядома толькі адмыслоўцам дзякуючы некалькім ейным работам на тэлебачаньні ў 1950-я гады, пасьля якіх яна больш за дзесяць гадоў практычна не здымалася. Мілаш Форман заўважыў 40-гадовую акторку, якая выконвала невялікую ролю ў фільме [[Робэрт Олтман|Робэрта Олтмана]] ''«[[Злодзеі як мы]]»''. Рэжысэр, пагутарыўшы з Луізай, вырашыў, што менавіта яна здольная рэалізаваць ягоную ідэю. Паводле задумы, галоўная гераіня мусіць спачатку спадабацца гледачам, але разьвіцьцё сюжэту павінна паказаць, зь якім увасобленым злом ім трэба будзе сутыкнуцца<ref name=msn26/><ref name=msn2>''Aljean Harmetz''. [http://www.littlereview.com/goddesslouise/articles/nyt1175.htm The Nurse Who Rules The 'Cuckoo's Nest'] (англ.). [[New York Times]]</ref>. Асобнай задачай стаў пошук актора на другасную, але вельмі важную ролю Правадыра. Як успамінаў Форман, самое па сабе гэта было вельмі нялёгка, бо карэнныя жыхары Амэрыкі лічацца ня вельмі буянымі. Паводле задумы рэжысэра, Правадыр у фільме, у адрозьненьні ад кнігі, больш ня быў галоўным героем, але патрэбен быў менавіта велізарны «як дрэва» індзеец. Пасьля доўгіх пошукаў практычна выпадкова знайшлі ураджэнца племя [[крыкі]] Ўіла Сэмпсана, які працаваў лесьніком у штаце [[Вашынгтон (штат)|Вашынгтона]] і меў рост 203 см<ref name=msn16/><ref name = msn1>''Greg Orypeck''. [https://web.archive.org/web/20120130230606/http://www.classicfilmfreak.com/2010/09/09/one-flew-over-the-cuckoo%E2%80%99s-nest-1975/ One Flew Over the Cuckoo’s Nest (1975)] (англ.). classicfilmfreak.com (September 9, 2010)</ref>. [[Дэні Дэвіта]], Дэлас Сьміт і Мімі Саркісян выканалі ролі пацыентаў і пэрсаналу яшчэ ў брадўэйскае пастаноўцы, таму былі запрошаныя і ў фільм<ref name=msn10/>. Пры падборы астатніх актораў другога пляну прадусары перабралі звыш 1700 кандыдатураў. Ідэя стваральнікаў карціны палягала ў тым, што гэтыя акторы павінны былі быць невядомымі масаваму гледачу, а актор ролі галоўнага герою, наадварот, быў бы добра вядомы. Такім чынам, ён павінен увасабляць у псыхіятрычнай лякарні наш звыклы сьвет, у той час як іншыя пацыенты жывуць у вылучаным ад рэальнасьці маленькім сусьвеце<ref name=msn5/>. Акрамя гэтага, Форман дамагаўся таго, каб усе акторы другога пляну былі, па магчымасьці, яскравымі і запамінальнымі з аднаго позірку<ref name=msn26/>. Дзеля многіх вядомых галіўудзкіх актораў, як то Брэд Дорыф, Дэні Дэвіта, Крыстафэр Лойд і Ўіл Сэмпсан, праца ў карціне Формана стала дэбютнай працай на кінаэкране, найістотнейшым чынам паўплывала на іхную кар’еру<ref name=msn33>''Лютова С.Н.'' [http://hpsy.ru/public/x2889.htm Над гнездом кукушки... Путь мужчины] (рус.)</ref>. Ўільяму Рэдфілду, які меў вялікі досьвед працы на тэлебачаньні, наадварот, здымкі ў фільме сталі апошнім выступам у кінэматографе ў жыцьці. Усяго празь некалькі месяцаў пасьля таго, як фільм пабачыў сьвет ён памёр, хварэючы на [[леўкемія|леўкемію]]<ref name=msn1/>. У карціне маюцца некалькі запамінальных [[камэо|камэо-роляў]]. Гэтак лекара Сьпіві згуляў сапраўдны галоўны доктар шпіталю ў Арэгоне доктар Дын Брукс. Эпізадычную ролю капітану на прычале згуляў Саўл Зэйнц. У масоўцы карціны былі занятыя сапраўдныя пацыенты і пэрсанал шпіталя. === Здымкі === [[Файл:OSHWing.JPG|значак|зьлева|Шпіталь штату Арэгон ([[:en:Oregon State Hospital|англ.]]), у якім адбываліся здымкі фільму. Фатаздымак зроблены ў 2007 годзе.]] Вельмі працяглы час дуэт прадусараў шукаў рэжысэра, здольнага справіцца зь незвычайнай задумай. Перабраўшы мноства кандыдатур, яны спыніліся на Мілашу Формане. Як іранічна ўспамінаў рэжысэр, яго абралі, бо ён меў добрую рэпутацыю прафэсіяналу і нядорага браў за свае паслугі. У 1968 годзе Форман ужо эміграваў быў у ЗША і пасьпеў зьняць фільм ''«[[Адрыў (фільм, 1971)|Адрыў]]»'', які праваліўся ў пракаце. Форман тады зусім хварэў на кішэнь і думаў пра вяртаньне ў [[Чэхаславаччына|Чэхаславаччыну]], аднак у той час Дуглас і Зэйнц нечакана прапанавалі яму працу<ref name=msn10/>. Майкл Дуглас пракамэнтаваў прычыну выбару тым, што Форман быў адзіным, хто ўжо на першай сустрэчы з прадусарамі дэталёва апісаў плян здымак. Як сьцьвярджае Майкл Дуглас, ён ня ведаў на той момант, што ягоны бацька дзесяць гадоў таму ўжо абмяркоўваў падобную магчымасьць з Форманам<ref name=msn26/>. Першы варыянт сцэнару быў напісаны самім Кенам Кізі, але ён не задаволіў прадусараў і рэжысэра. У Кізівым сцэнары засталіся атмасфэра і стыль кнігі, перададзенай пацыентам псыхічнае лякарні апавядальнікам Правадыром, супраць чаго выступаў Форман<ref name="msn66">''Barbara Tepa Lupack'' Take two: adapting the contemporary American novel to film. — Popular Press, 1994. — P. 191. — ISBN 0879726423</ref>. Дуглас зьвярнуўся да Лоўрэнса Габэна, затым — да Бо Голдмана — тады малавядомага пісьменьніка, які толькі пачынаў свой творчы шлях. Праца над сцэнаром заняла каля васьмі тыдняў. Кен Кізі пасьля саслужыў нядобрую службу стваральнікам карціны, вельмі негатыўна адгукнуўшыся пра сцэнар фільму і ўвогуле не ўхваліўшы яго<ref name=msn21>[http://www.zimbio.com/Kirk+Douglas/articles/a6cww2XKauX/Kirk+Douglas+Still+Pissed+Michael+Douglas Kirk Douglas bio] (англ.) (March 7, 2010).</ref><ref name=msn22>''Richard Levine'' [http://www.nytimes.com/packages/html/movies/bestpictures/cuckoo-ar1.html A Real Mental Ward becomes A Movie 'Cuckoo's Nest'] (англ.). [[New York Times]] (Apr 13, 1975).</ref>. Калі здымкі ўжо пачаліся, у адным з інтэрвію яго спыталі пра ягоны ўдзел у праекце, на што пісьменьнік з жартам адказаў: «Вы пытаецеся, ці стане будучая маці сама сабе рабіць аборт?»<ref Name=msn19/><ref name=msn11/>. Тым часам прадусары працягвалі шукаць цікавасьць з боку кінастудыяў, але так і ня здолелі анікога знайсьці. У выніку, 4 мільёны даляраў на здымкі Зэйнц і Дуглас узялі з уласных сродкаў. Эканоміць прыйшлося на ўсім, але толькі не на акторы, які выканаш галоўную ролю. На гэтую пазыцыю вырашылі запрасіць тады ўжо цалкам сталага, у акторскім разуменьні, Джэка Нікалсана. Толькі яго Форман бачыў у якасьці патрэбнага выканаўцы. Ганарар Нікалсана склаў $1 млн у дадатак да аднаго адсотку ад пракату<ref name=msn62/><ref name=msn19/>. Форман вырашыў, што дзеля праўдзівасьці здымкі павінны прайсьці ў сапраўднай псыхіятрычнай лякарні. Паводле першапачатковай задумы ўвесь фільм неабходна было зьняць у шпіталевых інтэр’ерах і толькі пачатак і завяршэньне фільму плянавалася зрабіць на прыродзе. Акрамя таго, аддзяленьне было ўжо гатовай дэкарацыяй, і гэта дазволіла дадаткова адшчадзіць сродкі. Рэжысэр і прадусары фільму наведалі некалькі лекавых установаў і спыніліся на шпіталі штату [[Арэгон]]у ў мястэчку [[Сэйлем (Арэгон)|Сэйлем]]. Толькі ў гэтым шпіталі, як высьветлілася, лекары чыталі раман Кізі. Пісьменьнік жыў недалёка ад гэтых месцаў, і яго добра ведалі ў мястэчку<ref name=msn22/>. Галоўны лекар шпіталю доктар Дын Брукс, пазнаёміўшыся са сцэнаром, даў згоду на вытворчасьць стужкі. У памяшканьні шпіталя пуставала цэлае аддзяленьне. Як успамінаў Брукс, яму было цікава прыняць удзел у працэсе працы над кінакарцінай, паглядзець на рэакцыю пацыентаў, і, галоўнае, ён лічыў, што здымкі могуць мець дабратворны тэрапэўтычны эфэкт. Брукс зьняўся ў ролі доктара Сьпіві і стаў таксама кансультантам карціны<ref name=msn7/>. Самі здымкі пачаліся ў студзені 1975 году і занялі каля 14 тыдняў. Сцэны фільму былі зьнятыя строга ў тым парадку, у якім яны і зьяўляюцца на экране. Толькі сцэна, дзе героі хадзілі па рыбу, аказалася паводле часу апошняй<ref name=msn16/>. Форман спачатку ня меў намеру яе здымаць, лічачы, што яна выпадае з кантэксту, але потым усё ж вярнуўся да яе<ref name=msn18>''Tina Butler''. [http://news.mongabay.com/2005/0506-tina_butler.html The Methods of Madness] (англ.). mongabay.com (May 6, 2005)</ref>. Здымкі прайшлі дастаткова гладка, за выключэньнем невялікага непрыемнага інцыдэнту. Адзін з хворых не зьвярнуў увагу на экран, які засланяў адчыненае вакно, куды ўваходзіў электрычны кабель, выпаў з трэцяга паверха і зламаў плячо<ref name=msn26/>. Некаторыя цяжкасьці ўзьніклі з заключнай сцэнай уцёкаў Правадыра, які павінен быў выбіць акно. Сцэна была настолькі эмацыянальнай, што рэжысэр здымаў яе адным дублем зь некалькіх камэраў, праз што цяжка было б яшчэ раз трапна злавіць неабходны стан Ўіла Сэмпсана. Бо Голдман таксама ўспамінаў, што вельмі доўга падбіраў апошнія словы Правадыра, зьвернутыя да ўжо мёртвага Макмэрфі<ref name=msn11/><ref name=msn26/>. У пэрыяд рэпэтыцыяў каля двух тыдняў акторы, «ужываючыся» ў ролі, знаходзіліся ў аддзяленьні, мелі зносіны з хворымі і лекарамі, удзельнічалі ў сэансах сацыяльнае тэрапіі, харчаваліся разам з пацыентамі. Нікалсан, які прыбыў на здымкі пазьней астатніх актораў, успамінаў, што яго ўразіла тое, як акцёры «ўжыліся» ў свае ролі, і што ён ня мог зь першага погляду адрозьніць, хто сапраўды хворы чалавек, а хто толькі грае такога. Доктар Брукс даваў парады, як акторам можна найбольш дакладна перадаць асаблівасьці таго ці іншага захворваньня ці разладу. Пітэр Брокен, які выканаў ролю палкоўніка Матэрсана, запазычыў свой вобраз у пацыента шпіталя, які хварэў на [[шызафрэнія|паранаідальную шызафрэнію]]<ref name=msn22/>. Пры сканчэньні здымак акторы практычна перасяліліся ў аддзяленьне, не выходзілі з вобразу і нават спалі на тых жа ложках, што і іхныя пэрсанажы<ref name=msn26/>. Форман даваў поўную вольнасьць [[імправізацыя|імправізацыі]], і акторы часта ня ведалі, калі іх здымаюць, думаючы, што, магчыма, гэта толькі рэпэтыцыя і камэра ня ўключаная. Як ўспамінала Луіза Флэтчэр, рэжысэр ніколі не абмяркоўваў зь ёю інтэрпрэтацыю ролі, а толькі заклікаў яе выглядаць больш натуральнай. Паказальнай ёсьць сцэна першай гутаркі Макмэрфі і доктара Сьпіві. Багатая міміка, трывожныя паводзіны і жэстыкуляцыя Джэка Нікалсана цалкам зьяўляюцца імправізацыяй<ref name=msn5/>. Акторы ў фільме настолькі ўжыліся ў ролю псфхічнахворых, што прадусары пачалі турбавацца аб іхным мэнтальным здароўі<ref name=msn26/>. Па заканчэньні здымак правы на пракат былі прададзеныя кампаніі United Artists. Прадстаўнікі кампаніі палічылі, што посьпехам будзе, калі карціна акупіць свой бюджэт, і склалі з прадусарамі нявыгадны для сябе кантракт. Вялікі касавы посьпех карціны стаў поўнай нечаканасьцю. Прэм’ерны паказ адбыўся ў лістападзе 1975 году на [[Чыкагаўскі кінафэстываль|Чыкагаўскім кінафэстывалі]]. [[Роджэр Эбэрт]], які прысутнічаў на прэм’еры, успамінаў, што ён ніколі ня бачыў больш трыюмфальнага ўспрыманьня гледачамі фільму за тое, якое выклікаў ''«Палёт над гняздом зязюлі»''<ref name=msn27>''[[Роджэр Эбэрт]]''. [http://www.rogerebert.com/reviews/great-movie-one-flew-over-the-cuckoos-nest-1975 One Flew Over the Cuckoo's Nest] (англ.). [[Chicago Sun-Times]] (Feb 2, 2003)</ref>. == Ацэнка і ўспрыманьне == === Крытыка === Карціна была станоўча ўспрынятая большасьцю крытыкаў і ейнае стварэньне было прызнанае значнай падзеяй у сусьветным і амэрыканскім кінэматографе. [[Вінцэнт Кэнбі]] з газэты [[New York Times]] напісаў, што карціна не дае ні на каліва ўсумніцца ў бездакорным гусьце рэжысэра. [[Сяргей Кудраўцаў]] прывёў работу Формана ў якасьці рэдкага прыкладу таго, як фільм атрымаў высокія адзнакі як з боку масавай аўдыторыі, гэтак, адначасова, ад самых патрабавальных адмыслоўцаў<ref name=msn20>''[[Сяргей Кудраўцаў]]''. [https://web.archive.org/web/20171230141632/https://www.kinopoisk.ru/review/880860/ Рэцэнзія на фільм (рус.)]. kinopoisk.ru</ref>. [[Роджэр Эбэрт]] паставіў ёй тры зоркі з чатырох паводле сваёй шкалы, застаўшыся не зусім задаволеным некаторымі сцэнамі. Выправу па рыбу ён знайшоў занадта надуманай і сымбалічнай, якая выдае задуму рэжысэра не замыкаць ўсю інтрыгу між чатырох сьценаў. Самагубства Білі Бібіта таксама выпадае з агульнага настрою і рытму. «Фільм настолькі добры, што хочацца яму дараваць, калі нешта было зроблена ня так як трэба», — напісаў аглядальнік Chicago Sun<ref name=msn29>''[[Роджэр Эбэрт]]''. [http://www.rogerebert.com/reviews/one-flew-over-the-cuckoos-nest-1975 One Flew Over the Cuckoo's Nest] (англ.). [[Chicago Sun-Times]] (Jan 1, 1975)</ref>. Жанравая прыналежнасьць карціны ёсьць спрэчнай, бо ў ёй можна назіраць вельмі свабоднае зьмешваньне многіх стыляў<ref name=msn5/>, ад мэлядрамы да трагікамэдыі<ref name=msn18/><ref name=msn20/><ref name=msn32>''Pauline Kael''. [http://www.littlereview.com/goddesslouise/movies/cuckoo2.htm One Flew Over The Cuckoo's Nest from abbreviated review in 5001 Nights] (англ.). Henry Holt (1991)</ref>. Кэнбі назваў жанр карціны чыстай камэдыяй<ref name=msn28>''[[Вінцэнт Кэнбі]]''. [http://www.nytimes.com/movie/review?res=EE05E7DF1739E76CBC4851DFB767838E669EDE One Flew Over the Cuckoo's Nest] (англ.). [[New York Times]] (Nov 20, 1975)</ref>. У цэнтры сюжэту карціны прамы выклік [[істэблішмэнт]]у героя-адзіночкі, які ўвасабляе сабой бунтарскі дух Амэрыкі 1960-х. Джэк Нікалсан пасьпяхова працягнуў распрацоўваць матыў [[нонканфармізм|нонканфармісцкага]] канфлікту, закрануты ім у папярэдняй працы ''«Пяць лёгкіх п’есаў»''<ref name=msn9>''Glenn Heath Jr''. [http://www.slantmagazine.com/dvd/review/one-flew-over-the-cuckoos-nest/1812 'One Flew Over the Cuckoo's Nest' review] (англ.). [[Slant Magazine]] (September 21, 2010)</ref>. Ва ўлюбёнай тэме Формана — [[контракультура|контракультуры]], сутыкненьні індывіду і сыстэмы, супрацьпастаўленьні зьнешняй і ўнутранай свабоды — ён знаходзіць новы падыход. Здавалася б, у псыхіятрычнай клініцы выгнаньнік грамадзтва можа знайсьці супакой і прытулак, але, на жаль, нават тут яго няўхільна наганяе «калектыўнае вар’яцтва»<ref name=msn20/>. Галоўнаму герой здолеў падбухторыць сваіх таварышаў на невялікі бунт, але Правадыр нездарма папярэджвае Макмэрфі, успамінаючы пра свайго бацьку, што яны папрацавалі над ім, як працуюць над Макмэрфі<ref name=msn9/>. Сканчэньне адлюстроўвае непазьбежнае, то бок, тое, што сыстэма пераадольвае супраціў адзінца. Сыстэма ёсьць не здольнай вылекаваць пацыентаў і толькі пагаршае іхны стан. Макмэрфанавыя выбрыкі ж парадаксальным чынам дабратворна ўплываюць на вязьняў «гнязда зязюлі», як то Білі пазбаўляецца ад [[заіканьне|заіканьня]]. Роджэр Эбэрт вылучыў як адзін з найбольш важных дзеля ўспрыманьня карціны эпізодаў той, у якім Макмэрфі, адклаўшы ўцёкі, чакае, прываліўшыся да сьцяны, сваю сяброўку і Білі Бібіта. Загадкавая ўсьмешка Макмэрфі ёсьць ключом да ўсёй таямніцы фільму<ref name=msn27/>. Бунтаўнік, які паўстаў супраць сыстэмы, не сыходзіць, а застаецца і сустракае свой ​​лёс і сьмерць як нешта непазьбежнае, як тое, да чаго ён ішоў<ref name=msn8>''Doc JTR''. [https://web.archive.org/web/20100208033325/http://efilmcritic.com/review.php?movie=2076&reviewer=135 'One Flew Over the Cuckoo's Nest' review] (англ.). efilmcritic (9-May-2003)</ref>. Вінцэнт Кэнбі, зрэшты, прапаноўваў гледачу празьмерна не факусаваць увагу на ідэалягічных клішэ і каньюнктурных спасылках на амэрыканскую гісторыю 1960-х гадоў, сьцьвярджаючы, што ў фільма ёсьць і іншыя, не настолькі відавочныя і імгненныя перавагі. Фільм прапаведуе не клясычны для амэрыканскага грамадзтва посьпех, а, хутчэй, спробу посьпеху<ref name=msn28/>. Прыкладам традыцыйнага амэрыканскага сямейнага дзейства была ў свой час прызнана карціна ''«[[Забіць перасьмешніка (фільм)|Забіць перасьмешніка]]»'', якая стала свайго роду знакавым дзеля кінэматографа 1960-х гадоў. Фільм становіцца ягонай дыялектычнай супрацьлегласьцю і асновай традыцыяў новай хвалі 1970-х гадоў<ref name="msn40">''Walter Metz'' Engaging film criticism: film history and contemporary American cinema. — Peter Lang, 2004. — Т. 2. — 226 p. — ISBN 0820474037</ref>. На думку крытыка Мэца, тут можна назіраць адмаўленьне ад мінулых традыцыяў і своеасаблівую квазісям’ю. Задзірлівая сексуальнасьць [[Альфа-самец|«альфа-самца»]] Макмэрфі, лідэра ў групе хворых, супрацьпастаўлена пазбаўленай эмоцыяў бясплоцевай істоце ў белым халаце — мэдычнае сястры<ref name=msn18/>. Аднак два яскравыя антыподы дзіўным чынам прыцягваюцца адно да аднаго. Сястра Рэтчэд прапануе пакінуць Макмэрфі ў аддзяленьні нават пасьля такіх абуральных выбрыкаў, як тэлевізійны бунт і выправа па рыбу. Макмэрфі, маючы некалькі выдатных магчымасьцяў зьбегчы з аддзяленьня, не сьпяшаецца яго пакінуць. Гэтая ж ідэя прыцягваньня процілегласьцей пазьней была абыграна ў іншай ня менш вядомай карціне ''«[[Чалавек дажджу]]»''<ref name=msn40/>. Візуальны складнік карціны таксама ёсьць вельмі цікавым, хоць ён выраблены пераважна ў камэрным стылі. Большасьць сцэнаў былі пастаўленыя ўнутры аддзяленьня. Пачатак і сканчэньне замыкаюць сюжэт у кола. На пачатку твору з навакольнага сьвету паліцыянты прывозяць Макмэрфі, і ў заканчэньні туды — у гэты сьвет, які так страшыць насельнікаў аддзяленьня — адпраўляецца Правадыр<ref name=msn18/><ref name=msn23>''Ian Bialostocki'' [http://www.jstor.org/discover/10.2307/1483109?uid=3737704&uid=2&uid=4&sid=21103456644313 Forman's Cuckoo's Nest, Its Composition and Symbolism] (англ.) // Artibus et Historiae. — 1981. — Т. 2. — № 3.</ref>. Сцэны на адкрытым паветры, як то выправа па рыбу і бэйсбольны матч, візуальна эфэктна супрацьпастаўленыя падзеям у сьценах аддзяленьня<ref name=msn9/>. Іншы прыём, выгадна перагуляны стваральнікамі, заключаныя ў тым, што канфлікт пацыентаў і пэрсаналу шпіталю падкрэсьлены падборам касьцюмаў. Цёмна-шэрыя піжамы пацыентаў і чорнае адзеньне Макмэрфі поруч з сьнежна-белай уніформай мэдычных сёстраў і пэрсаналу падзяляюць герояў<ref name=msn9/>. Глен Гэт з часопісу [[Slant Magazine]] прыцягвае ўвагу гледача да майстэрства апэратару і вытанчанасьці візуальнага рашэньня. Часам праскоквае лёгкая нядбайнасьць у пабудове кадру, што нагадвае аналягічны падыход [[Робэрт Олтман|Робэрта Олтмана]] зь ягонай асаблівай магіяй [[мізансцэна|мізансцэны]]<ref name=msn13>''Bill Chambers''. [https://web.archive.org/web/20120308040459/http://filmfreakcentral.net/dvdreviews/oneflewoverthecuckoosnest.htm One Flew over the Cuckoo's Nest] (англ.). filmfreakcentral.net (Dec 7, 2010)</ref>. У выніку, сцэны сацыяльнае тэрапіі ствараюць гледачу высокі эфэкт прысутнасьці<ref name=msn14>''M. Enois Duarte''. [http://bluray.highdefdigest.com/3424/cuckoo_35th.html One Flew Over the Cuckoo's Nest: 35th Anniversary Ultimate Collector's Edition] (англ.). bluray.highdefdigest.com (Sep 15, 2010)</ref>. Годным завяршэньнем кінастужкі сталася фінальная сцэна. Не зважаючы на тое, што яно, на першы погляд, ёсьць глыбока трагічным, у гледачоў застаецца ўражаньне ачышчэньня і вызваленьня. Правадыр, да якога вярнуліся сілы, які пазбавіўся сваіх дэманаў, выпраўляецца з стэрыльнае чысьціні аддзяленьня назад на сваю радзіму разам зь сябрам<ref name=msn18/><ref name=msn23/>. {{Цытата|аўтар=Глен Гэт, аглядальнік «Slant Magazine»<ref name=msn9/>|Эмацыйнае спусташэньне не адпускае Вас нават праз 35 гадоў пасьля першага прагляду. У фільме бездань абаяньня і харызмы, але галавакружнае заканчэньне фільму зноўку і зноўку зьбівае гледача з ног. Назіраць энэргію і энтузіязм пэрсанажк Нікалсана ёсьць найвышэйшай асалоды. Зноў станавіцца сьведкам таго, як растаецца ён з жыцьцёвай сілай, зноўку і зноўку, становіцца найвялікшай трагедыяй. {{oq|en|and the emotional devastation of the ending remains potent 35 years after its initial release. There's so much charisma and charm to the film that the breakneck denouement can't help but punch you in the gut. […] Seeing that energy, that lust for life in someone else, becomes the film's greatest joy, and watching it drain out of Nicholson's character its greatest tragedy.}}}} Кен Кізі быў вельмі незадаволены экранізацыяй сваёй кнігі, у асноўным ганіў выбар апавядальніка дадзенае гісторыі. ТО бок у кнізе ім выступае Правадыр, у фільме яго няма ўвогуле<ref name="msn68">''Paul R. Betz, Mark Christopher Carnes'' American National Biography / Mark Christopher Carnes. — Oxford University Press, 2005. — Vol. 2. — 848 p. — ISBN 0195222024</ref>. Гэта пацьвердзіў і [[Чак Паланік]], сказаўшы: {{Цытата|аўтар=Прадмова да раману, выдавецтва ''Penguin Books'', 2007 год<ref name=msn71>[http://www.penguinclassics.co.uk/nf/shared/WebDisplay/0,,214351_1_0,00.html One Flew Over the Cuckoo’s Nest] (англ.)</ref>|Упершыню я пачуў гэту гісторыю пасьля посьпеху фільму з Джэкам Нікалсанам у галоўнай ролі. Фільм, як прызнаўся мне Кізі, ён не любіў. {{oq|en|The first time I heard this story, it was through the movie starring Jack Nicholson. A movie that Kesey once told me he disliked.}}}} Пасьля пісьменьнік прызнаваўся, што ніколі не глядзеў фільм і сваё меркаваньне пра яго склаў выключна на тым, што чуў ад знаёмых<ref name=msn68/>. Характэрна, што на цырымоніі ўручэньня прэміі Оскар Мілаш Форман не сказаў аніякіх словаў падзякі на адрас Кена Кізі<ref name=msn69>''Paul Hanson'' Kesey Agonistes: Did Hollywood Cuckoo's Ken (eng) // Mother Jones. — 1976. — Т. 1. — № 7. — P. 60. — ISSN 0362-8841</ref>. Да канца жыцьця Кізі пагарджаў экранізацыяй свайго твора і ніколі больш ня меў зносінаў з чальцамі здымачнай групы<ref name=msn70>''Салі Гоксфард''. [http://www.hackwriters.com/oneflew.htm One Flew Over the Cuckoo's Nest by Ken Kesey/Milos Forman] (англ.) (лістапад 2005 г.)</ref>. === Акторская гульня === Карціна ёсьць у першую чаргу бэнэфісам актораў і іхнай гульні, якая заслужана атрымала найвышэйшыя адзнакі крытыкаў. Перш за ўсё, варта адзначыць выканальніцкае майстэрства актораў, якія згулялі галоўныя ролі. Вінцэнт Кэнбі назваў выступ Джэка Нікалсана «бліскучым», адзначыўшы, што актор пры гэтым зусім ня цягне на сябе коўдру, даючы калегам на сцэне магчымасьць праявіць сябе. [[Олівэр Паркер]] адазваўся пра пэрсанажа Нікалсана як пра аднаго зь лепшых «рэальных» герояў за ўсю гісторыю кінэматографа, параўнаўшы яго з [[Марлон Брандо|Марлонам Брандо]] з ''«[[Трамвай «Жаданьне» (фільм, 1951)|Трамвая „Жаданьне“]]»''<ref name=msn15>''Sarah Donaldson''. [http://www.telegraph.co.uk/culture/film/3582141/Filmmakers-on-film-Oliver-Parker.html Oliver Parker on Milos Forman's One Flew Over the Cuckoo's Nest]. (англ.). [[The Daily Telegraph]] (31 Aug 2002)</ref>. Адкрыцьцём для кінааглядальнікаў стала праца Луізы Флэтчэр, якая ўдыхнула ў пэрсанажа кнігі Кена Кізі новае жыцьцё<ref name=msn28/>. [[Палін Кейл]] з штотыднёвіка [[New Yorker]] напісала, што Флэтчэр дэманструе сапраўдную майстар-клясу акторскае гульні. Мэдычная сястра Рэтчэд ў ейным выкананьні выглядае абсалютна праўдападобнай ў сваім жаданьні дапамагчы пацыентам. Шчыра мяркуючы, што ейная сацыяльная тэрапія дапамагае пацыентам акрыяць, Рэтчэд адначасова зьнішчае ў іх рэшткі чалавечае годнасьці<ref name=msn28/>. Экранны вобраз ёсьць тварам [[інжэню]] без узросту, як то халодная ўсьмешка і капялюшык, які насілі сёстры ў войску, — падкрэсьлівае беспэрспэктыўнасьць спробы супраціўленьня<ref name=msn2/>. Згодна зь [[100 найлепшых герояў і злачынцаў паводле вэрсіі AFI|сьпісам AFI]], гераіня Флэтчэр займае пятае месца сярод самых вядомых злачынцаў сусьветнага кінаэкрану ўсіх часоў. {{Цытата|аўтар=<ref name=msn38>''Safer, Elaine B''. It's the Truth Even if it Didn't Happen: Ken Kesey's One Flew Over the Cuckoo's Nest. — Spring, 1977. — Т. 3. — P. 132—141. — ISBN 5-09-002630-0</ref>|Яна жудасная, але ня ёсьць пачварай. Агідная, але ня ёсьць гратэскавай. Узорны грамадзянін, які зьнішчальна добра выконвае абавязкі. Асьлеплая ў сваім гневе і любові да ўлады, яна выціскае з пацыентаў апошнія рэшткі чалавечнасьці з жахлівай усьмешкай на твары. {{oq|en|to be monstrous but not a monster, hateful but not grotesque, the very model of the good citizen doing the job, disastrously… [She is] blind to her own anger and love of power, squelching her patient's manhood with the blandest of smiles.}}}} Другасныя пэрсанажы ня ў меншай ступені спрыялі посьпеху<ref name=msn19/>. Вінцэнт Ск’явэльлі, Ўіл Сэмпсан, Сыдні Лэсык і іншыя вельмі пераканаўча ўвасобілі рэжысэрскую задуму. Крытыкі асабліва адзначылі ўнёсак маладога дэбютанта [[Брэд Дорыф|Брэда Дорыфа]]. Абгостраная і ўразьлівая эмацыйнасьць ягонага пэрсанажу, асабліва ў фінальнай сцэне, вельмі ўпрыгожыла карціну. Увасабленьне вар’ятаў, што ёсьць заўсёды вельмі складанай артыстычнай задачай, тут магло б вельмі лёгка скаціцца ў плюгкасьць<ref name=msn28/>. Між тым, выканаўцы здолелі ня толькі згуляць з пачуцьцём меры і з густам, але і перадаць розныя адценьні мэнтальных разладаў і непадобныя характары. Форман шмат у чым даверыўся імправізацыі, вольнай мове жэстаў і багатай міміцы актораў<ref name=msn5/><ref name=msn9/>. Рэалізму карціне дадалі здымкі ў сапраўднай псыхіятрычнай лякарні і ўдзел сапраўдных ейных пацыентаў. Вельмі выразная ў гэтым сэнсе сцэна чаканьня перад электрашокавай тэрапіяй. У ёй толькі Нікалсан, Сэмпсан і Лэсык ёсьць сапраўднымі акторамі, астатнія ж хворыя ў кадры ёсьць сапраўднымі<ref name=msn26/>. === Прызнаньне і значэньне === Карціна ''«Палёт над гняздом зязюлі»'' стала адной з важнейшых падзеяў у гісторыі амэрыканскага кіно 1970-х гадоў. Акрамя багатага ўраджаю кінапрэміяў яна была таксама вельмі пасьпяховая ў фінансавым пляне, сабраўшы больш за $100 млн толькі ў пракаце ўнутры ЗША і заняўшы трэцяе месца ў гадавым пракаце. Тым самым фільм наблізіўся паводле касавых паказчыкаў да лідараў забаўляльнага кіно таго часу, як то трылера ''«[[Сківіцы (фільм)|Сківіцы]]»'' і містычнай драмы ''«[[Экзарцыст (фільм)|Экзарцыст]]»''. У сусьветным пракаце, згодна зь некаторымі ацэнкамі, зборы склалі каля $300 млн<ref name=msn16/>. Стаўшы галоўнай падзеяй кінэматаграфічнай восені 1975 году, фільм атрымаў добрае асьвятленьне ў прэсе і вельмі спрыяльныя водгукі крытыкі. Пасьля таго, як у студзені 1976 году ''«Палёт над гняздом зязюлі»'' здабыў вялікую пяцёрку Залатога Глёбусу, ён стаў фаварытам і ў гонцы за Оскарамі. Галоўнымі канкурэнтамі лічыліся ''«[[Бары Ліндан]]»'' і ''«[[Сабачы поўдзень]]»'', але падчас 48-й цырымоніі ўручэньня залатых статуэтак фільм Формана другі раз у гісторыі заваяваў пяцёрку найбольш значных Оскараў. На цырымонію адпусьцілі сыноў Формана, якіх ён ня бачыў з часу ад’езду з Чэхаславаччыны<ref name=msn26/>. Практычна для ўсёй каманды, якая працавала над фільмам, ён стаў найважнейшым дасягненьнем у кар’еры. Джэк Нікалсан пасьля чатырох намінацыяў, нарэшце, атрымаў свой першы Оскар. Для многіх вядучых актораў Галіўуда, як то Дэні Дэвіта, Вінцэнта Ск’явэльлі, Брэда Дорыфа і Крыстафэра Лойда, карціна сталася дэбютнай. Для Луізы Флэтчэр гэтая роля засталася фактычна адзінай зорнай на творчым шляху, і гэта была ейная адзіная намінацыя на Оскар<ref name=msn11/>. Фільм зрабіў значны ўплыў як на кінэматограф, гэтак і на многіх дзеячаў кіно. [[Олівэр Паркер]] успамінаў, што паводле гэтага фільму ён навучаўся здымаць<ref name=msn15/>. [[Георгі Данэлія]] ўзгадваў пра тое, што фільм ёсьць ягоным улюбёным у Формана, падкрэсьліваючы, што гэта менавіта ўсходнеэўрапейская, а не амэрыканская карціна<ref name=msn43>[http://www.kinozapiski.ru/ru/article/sendvalues/323/ Кинематограф Восточной Европы — прощание с прошлым] (рус.) // Киноведческие записки. — 2005. — № 71</ref>. Форманавы твор шматразова цытаваўся і ўзгадваўся, то бок дасьледніца Тына Батлер нават напісала, што ў кожным фільме пра псыхічнахворых людзей ёсьць свая сястра Рэтчэд і свой Макмэрфі<ref name=msn18/>. Дасьледнікі выявілі значны ўплыў, выраблены карцінай на такія стужкі, як то ''«[[Навостранае лязо]]»'' і ''«[[Абуджэньне (фільм, 1990)|Абуджэньне]]»''<ref name=msn40/>. Вядомы баскетбаліст [[NBA]] [[Робэрт Пэрыш]] у памяць аб пэрсанажы карціны атрымаў мянушку «Правадыр»<ref name=msn16/>. === Адлюстраваньне псыхіятрычных лякарняў === Тэма ўвасабленьня псыхічнахворых мае даўнія традыцыі ў амэрыканскім кінэматографе. Фільм Формана ня быў першым, які здымаўся ў рэальный шпіталі. Карціна ''«[[Зьмяіная яма]]»'' (1948), якая заклала традыцыі ў зададзенай тэме, была зьнятая ў адной з [[Каліфорнія|каліфарнійскіх]] лякарняў<ref name=msn30>[http://users.resist.ca/~kirstena/pagecamarillo.html Camarillo State mental hospital. 1936—1937] (англ.)</ref>. [[Пол Мазурскі]] ў цэлым шэрагу сваіх карцінаў зьняў сапраўдных дактароў-псыхіятраў<ref name=msn25>By Glen O. Gabbard, Krin Gabbard Psychiatry and the cinema (англ.)</ref>. Шмат агульнага ў ''«Палёту над гняздом зязюлі»'' зь фільмам ''«[[Чыстае вар’яцтва]]»'' (1966), у якім свабодалюбнаму галоўнаму герою, якім ёсьць паэт і [[Дон Жуан|дон-жуан]], прапісваюць лабатамію, нібыта з найлепшых памкненьняў<ref name="msn41">''Glen O. Gabbard, Krin Gabbard'' Psychiatry and the cinema. — American Psychiatric Pub, 1999. — Т. 2. — 408 с. — ISBN 9780880489645</ref>. Цэлы шэраг падобных кінастужак выпрацаваў устойлівы [[стэрэатып]] у сьвядомасьці гледача пра псыхіятрычную лякарню як пра дом смутку і пра хворых, як сацыяльна небясьпечных стварэньняў, якія маюць патрэбу ў прымусовым утрыманьні пад вартай<ref name=msn17>''Ty Burr, Mary Feeney and Wesley Morris''. [http://www.boston.com/ae/movies/articles/2010/02/14/shutter_island_is_the_newest_in_the_line_of_movies_that_attempt_to_mix_drama_with_insanity/?page=2 Cuckoo's nests] (англ.). [[The Boston Globe]] (Feb 14, 2010)</ref><ref name=msn24>''Michael Fleming, Roger Manvell'' [https://web.archive.org/web/20070831022110/http://tags.library.upenn.edu/project/1576 «Through a lens, darkly.» (mental illness and psychiatry in motion pictures)] (англ.) // Psychology Today. — 1987. — Vol. 21. — P. 26.</ref>. Карціна Формана заняла асаблівае месца, бо трапіла ў шырокі пракат і яе ўбачылі мільёны гледачоў. Нават не зважаючы на тое, што на ​​ладную долю гумару ў выяўленьні тэмы і цалкам выдуманы сюжэт, яна падверглася масавай крытыцы<ref name=msn18/>. ''«Палёт над гняздом зязюлі»'' ў значнай ступені дэманізуе псыхіятрычныя лякарні<ref name=msn16/><ref name=msn41/>. Аддзяленьне шпіталю малюецца часткаю [[антыўтопія|антыўтапічнага]] сьвету. Сацыяльная тэрапія выглядае садысцкім зьдзекам, а сэансы сумеснага абмеркаваньня праблемаў хворых бесцырымонна пасягаюць на асабістае жыцьцё. Агульная палата, падзеленая на дзённае і начное аддзяленьні, прывязваньне хворых да ложкаў на ноч, сумеснае знаходжаньне ў адным аддзяленьні лёгка- і цяжкахворых. Нават музыка становіцца элемэнтам гвалту. Псыхіятрычная клініка ў фільме, як падкрэсьлівае дасьледніца Тына Батлер, паказваецца як ўстанова, дзе ня могуць вылекаваць хворых, але ў той жа час абмяжоўваюць іхную волю<ref name=msn18/>. Асаблівую ўвагу заслужылі сцэны мэдычных працэдураў, якія падаюцца гледачу карціны як катаваньні пацыентаў<ref name=msn41/>. Гэтак таксама ў фільме ''«Зьмяіная яма»'' жанчыну, якая трапіла «з волі» ў клініку, караюць шокавай тэрапіяй<ref name=msn30/>. Працягваючы тэму кінастужкі, у фільме ''«[[Прага сьмерці 2]]»'' электрашокавая тэрапія ўвасабляецца так, нібыта гэта ёсьць пакараньнем за іншадумства<ref name=msn25/>. Фільм, на думку адмыслоўваў, вярнуў гледача з 1970-х у 1940-я гады. На самой справе яшчэ ў 1960-я гады ў амэрыканскіх клініках пачаліся працэсы [[Дэінстытуцыяналізацыя псыхіятрыі|дэінстытуцыяналізацыі]] і поўнае зьмены падыходу да лячэньня псыхічнахворых. Электрашок і [[лабатамія]] дастаткова масава ўжываліся ў 1930—1950-я гады, але былі выключаныя з паўсюднай практыкі псыхіятрычных лякарняў ЗША яшчэ ў 1950-х гадах. Доктар Брукс успамінаў, што ў Арэгонскім шпіталі, дзе праходзілі здымкі фільму Формана, лабатамія ў апошні раз праводзілася ў 1958 годзе<ref name=msn22/>. Нават калі ў выключных выпадках электрашокавая тэрапія была паказаная пацыентам, яна ўжывалася пад [[наркоз]]ам і з выкарыстаньнем спэцыяльных расслабляльных прэпаратаў<ref name=msn3>''Barbara Armstrong''. [https://www.webcitation.org/64vvQWWPe?url=http://www.oregonstatehospital.org/cgi-sys/suspendedpage.cgi Dean Brooks superintendant and actor, Talks about cuckoo’s nest] (англ.). Oregon State hospital (Nov-1975)</ref><ref name="msn37">Regulation of electroconvulsive therapy. — Michigan Law Review, 1976. — Vol. 3. — P. 363—385. — ISBN 5-09-002630-0</ref>. Карціна ўспрымалася многімі спэцыялістамі ў сфэры псыхіятрыі рэзка адмоўна. Калега Дына Брукса, зь якім ён працаваў у Арэгонскім шпіталі, доктар Джонас Робічэр, выказаўся пра тое, што адмыслоўцам прыходзіцца разглядаць фільм як нападкі на дзяржаўную сыстэму лячэньня псыхічнахворых<ref name=msn3/>. Доктар Мартын Андэрсан у артыкуле выказваецца, што многія фільмы, поруч з ''«Палёт над гняздом зязюлі»'', ствараюць негатыўна афарбаваны міт аб сыстэме лячэньня. Асноўная праблема ў тым, што вельмі эмацыйны і прыватны пункт гледжаньня пачынае фармаваць грамадзкую думку на гэтае пытаньне<ref name=msn31>''Anderson P''. [http://www.brown.uk.com/brownlibrary/anderson.pdf 'One flew over the psychiatric unit': mental illness and the media]. // Journal of Psychiatric and Mental Health Nursing. — 2003. — В. 10. — P. 297—306.</ref>. Доктар Брукс, аднак, палемізуючы з калегамі, казаў пра тое, што фільм ёсьць перш за ўсё прыдумкай і ня варта яго ўспрымаць настолькі сур’ёзна<ref name=msn3/>. === Прэміі і ўзнагароды === <div style="float:left; width:48%;"> {| class=wikitable |- ! Узнагарода ! Атрымальнік |- ! colspan="2" | 1976 '''Перамога:''' прэмія «[[Оскар]]» |- | [[Прэмія «Оскар» за найлепшую мужчынскую ролю|Найлепшая мужчынская роля]] | [[Джэк Нікалсан]] |- | [[Прэмія «Оскар» за найлепшую жаночую ролю|Найлепшая жаночая роля]] | [[Луіза Флэтчэр]] |- | [[Прэмія «Оскар» за найлепшую рэжысуру|Найлепшая рэжысура]] | [[Мілаш Форман]] |- | [[Прэмія «Оскар» за найлепшы фільм|Найлепшы фільм]] | [[Майкл Дуглас]], [[Саўл Зэйнц]] |- | [[Прэмія «Оскар» за найлепшы адаптаваны сцэнар|Найлепшы адаптаваны сцэнар]] | [[Лоўрэнс Гобэн]], [[Бо Голдман]] |- ! colspan="2" | '''Намінацыя:''' |- | [[Прэмія «Оскар» за найлепшую мужчынскую ролю другога пляну|Найлепшая мужчынская роля другога пляну]] | [[Брэд Дорыф]] |- | [[Прэмія «Оскар» за найлепшую музыку|Найлепшая музыка]] | [[Джэк Ніцшэ]] |- | [[Прэмія «Оскар» за найлепшы мантаж|Найлепшы мантаж]] | [[Шэлдан Кан]], [[Лінзі Клінгман]] |- | [[Прэмія «Оскар» за найлепшую апэратарскую працу|Найлепшая апэратарская праца]] | [[Гаскел Ўэксьлер]], [[Біл Батлер]] |- ! colspan="2" | 1976 '''Перамога:''' прэмія [[BAFTA]] |- | [[Прэмія BAFTA за найлепшую мужчынскую ролю|Найлепшая мужчынская роля]] | Джэк Нікалсан |- | [[Прэмія BAFTA за найлепшую жаночую ролю|Найлепшая жаночая роля]] | Луіза Флэтчэр |- | [[Прэмія BAFTA за найлепшую рэжысуру|Найлепшая рэжысура]] | Мілаш Форман |- | [[Прэмія BAFTA за найлепшы фільм|Найлепшы фільм]] | Мілаш Форман |- | [[Прэмія BAFTA за найлепшы мантаж|Найлепшы мантаж]] | Шэлдан Кан, Лінзі Клінгман |- | [[Прэмія BAFTA за найлепшую мужчынскую ролю другога пляну|Найлепшая мужчынская роля другога пляну]] | Брэд Дорыф |- ! colspan="2" | '''Намінацыя:''' |- | [[Прэмія BAFTA за найлепшы адаптаваны сцэнар|Найлепшы адаптаваны сцэнар]] | Лоўрэнс Гобэн, Бо Голдман |- | [[Прэмія BAFTA за найлепшую апэратарскую працу|Найлепшая апэратарская праца]] | Гаскел Ўэксьлер, Біл Батлер |- | [[Прэмія BAFTA за найлепшую музыку да фільму|Найлепшая музыка]] | Джэк Ніцшэ |- | [[Прэмія BAFTA за найлепшы гук|Найлепшы гук]] | |} </div><div style="float:right; width:48%;"> {| class=wikitable |- ! Узнагарода ! Атрымальнік |- ! colspan="2" | 1976 '''Перамога:''' прэмія «[[Залаты Глёбус]]» |- | [[Прэмія «Залаты Глёбус» за найлепшую мужчынскую ролю — драма|Найлепшая мужчынская роля]] | Джэк Нікалсан |- | [[Прэмія «Залаты Глёбус» за найлепшую жаночую ролю — драма|Найлепшая жаночая роля]] | Луіза Флэтчэр |- | [[Прэмія «Залаты Глёбус» за найлепшую рэжысэрскую працу|Найлепшая рэжысура]] | Мілаш Форман |- | [[Прэмія «Залаты Глёбус» за найлепшы фільм — драма|Найлепшы фільм]] | Мілаш Форман |- | [[Прэмія «Залаты Глёбус» за найлепшы сцэнар|Найлепшы адаптаваны сцэнар]] | Лоўрэнс Гобэн, Бо Голдман |- | [[Прэмія «Залаты Глёбус» за найлепшы дэбют у мужчынскай ролі|Найлепшы дэбют у мужчынскай ролі]] | Брэд Дорыф |- ! colspan="2" | 1976 '''Перамога:''' прэмія «[[Бодыль (прэмія)|Бодыль]]» |- | Найлепшы неэўрапейскі фільм | |- ! colspan="2" | 1976 '''Намінацыя:''' прэмія «[[Сэзар (кінапрэмія)|Сэзар]]» |- | Найлепшы замежны фільм | Мілаш Форман |- ! colspan="2" | 1977 '''Намінацыя:''' «[[Грэмі]]» |- | Найлепшы альбом на грунце саўндтрэку да фільма | Джэк Ніцшэ |- ! colspan="2" | 1976 '''Перамога:''' «Срэбная стужка» — італьянскі сындыкат кінажурналістаў |- | Найлепшы рэжысэр замежнага фільма | Мілаш Форман |- ! colspan="2" | 1975 '''Перамога:''' прэмія [[Нацыянальная рада кінакрытыкаў ЗША|Нацыянальная рада кінакрытыкаў ЗША]] |- | Найлепшы актор | Джэк Нікалсін |- ! colspan="2" | 1976 '''Перамога:''' гільдыя кінасцэнарыстаў ЗША |- | Найлепшая драма паводле адаптаванага сцэнару | |- ! colspan="2" | 1976 '''Перамога:''' прэмія «[[Давід дзі Данатэльлё]]» |- | Найлепшы рэжысэр замежнага фільма | Мілаш Форман |- | Найлепшы актор замежнага фільма | Джэк Нікалсан |- ! colspan="2" | 1977 '''Перамога:''' прэмія «[[Выбар народу]]» |- | Найлепшы фільм | Мілаш Форман |} </div>{{clear}} Інфармацыя зьвязаная з прэміямі і намінацыямі пададзеная ў адпаведнасьці зь зьвесткамі сайта imdb.com<ref name=msn46>[http://www.imdb.com/title/tt0073486/awards "One Flew Over The Cuckoo's Nest" awards]. (англ.)</ref>. == Адрозьненьні паміж фільмам і кнігай == Фільм Мілаша Формана кардынальна адрозьніваецца ад рамана Кена Кізі<ref name="msn67">Sparknotes 101 literature. — Spark Educational Publishing, 2004. — P. 960. — ISBN 1411400267</ref>. Канфлікт паміж стваральнікамі карціны і аўтарам раману, які скончыўся ўзаемнымі нападкамі і судовым працэсам, ініцыяваным Кізі, прыцягнуў увагу крытыкаў і журналістаў. Неадназначнае рэжысэрскае тлумачэньне ідэяў пісьменьніка атрымала падрабязнае асьвятленьне. Прычыны палягалі ня толькі ў тым, што сцэнар вымушана не адлюстроўваў усе дэталі кніжнага сюжэту ў сувязі зь неабходнасьцю зьмясьціць зьмест у абмежаваны кінэматаграфічны фармат<ref name=msn66/>. Розны час стварэньня кнігі і сцэнару і прынцыпова рознае сьветаадчуваньне мастакоў прывялі да такога выніку<ref name=msn32/>. {{цытата|аўтар=Джэк Крол. [[Newsweek]]<ref name=msn66/>|Фільм Формана ёсьць выдатнай зьявай, і ён застанецца зьзяць ў стагодзьдзях, але ў найвышэйшым сэнсе карціна не дацягвае да палкасьці, глыбіні і спасьціжэньня кнігі. Раман Кізі быў прапушчаны скрозь паранаідальную сьвядомасьць апавядальніка, якім быў Правадыр. Абраўшы стыль камічнага рэалізму, Форман страціў непаўторнае адценьне кашмару, які ператварае кнігу ў выкручаную алегорыю хворай рэальнасьці.{{oq|en|The result is well-made film that flares at times into incandescence but lucks ultimately the novel’s passion, insight and complexity… Kesey's novell was filtered through the paranoid consciousness of his Indian narrator, Chief Bromden. By opting for a style of comic realism Forman loses much of the nightmare quality that made the book a capsized allegory of an increasingly mad reality.}}}} Крытыкіня Салі Гоксфард адзначыла, што ідэі, закладзеныя ў кнізе, ёсьць не сумяшчальнымі з чыста камэдыйным падыходам, абраным Форманам<ref name=msn70/>. У карціне няма і ўласьцівай кнізе значнай долі сымбалізму, які робіць намінку на трагічнае заканчэньне. У кнізе Макмэрфі ў чаканьні электрашокавай тэрапіі кажа: «А цярновы вянок дадуць?» У карціне гэтая рэпліка адсутнічае<ref name=msn32/><ref name=msn65>''[[Кен Кізі]]'' [https://web.archive.org/web/20140804064249/http://lib.ru/KIZI/kukushka.txt Пралятаючы па-над гняздом зязюлі] ў перакладзе. У.Голышава (рус.)</ref>. Кінэматаграфічнае трактаваньне ключавых эпізодаў апавяданьня моцна адрозьніваецца ад кніжнай. Паказальна, што ў рамане выправа па рыбу ёсьць старанна сплянаваная і дазволеная адміністрацыяй падзея, то бок Макмэрфі давялося прайсьці празь бюракратычныя інстанцыі шпіталя. У фільме ж гэтая падзея ёсьць самавольнай адлучкай пацыентаў і выглядае як самачыннае рашэньне<ref name=msn66/>. Акрыяньне і вызваленьне, якія прыносіць Макмэрфі пацыентам аддзяленьня, ня ёсьць такімі відавочнымі, як гэта зроблена ў кнізе. На заканчэньні раману большасьць хворых пакідае аддзяленьне, тады як у фільме гэта робіць толькі Правадыр. Крытык Барбара Лупак угледзела тут аналёгію з падыходам, які вызнаваў [[Майк Нікалз]] ў карціне ''«[[Выкрут-22 (фільм)|Выкрут-22]]»''. Гэтак жа, як і Макмэрфі, капітан Ёсарыян не прыносіць вызваленьня астатнім героям. Пазытыўнае сканчэньне раману Кізі была характэрнай у ідэалістычных 1960-х гадах, тады як у 1970-х гадах «пэсымізм» Формана выглядае больш натуральным<ref name=msn66/>. У ліку асноўных адрозьненьняў называлася зьмена апавядальніка, Правадыра, якая пацягнула за сабой зьмену галоўнага герою<ref name="msn64">''William Lawlor'' Beat culture: lifestyles, icons, and impact. — ABC-CLIO, 2005. — P. 392. — ISBN 1851094008</ref>. У аснове кнігі палягае супрацьстаяньне мужчынскага і жаночага пачатку. Мэдычная сястра Рэтчэд у ёй выступае як вялікае пустое спараджэньне сыстэмы з гіпэртрафіраванымі жаночымі плоцевымі прыкметамі<ref name=msn2/>. У фільме гэтае сутыкненьне спрашчаецца да мэлядрамы. У фільме герой ужо супрацьстаіць істэблішмэнту<ref name=msn32/>. Канфлікт становіцца больш зямным і не нясе настолькі яскрава выяўленага абсурдна-шызафрэнічнага пачатку, характэрнага кнізе. Чытач адчувае ірацыянальны страх здаровага чалавека, які апынуўся сярод псыхічнахворых, які ня можа даказаць сваю нармальную сьвядомасьць. У фільме ж псыхіятрычная лякарня становіцца мэтафарычнай выявай грамадзтва<ref name=msn18/><ref name=msn32/>. == Лічбавыя выданьні і саўндтрэк == * [[DVD]]-дыск выданьня [[Warner Brothers]] (2002) — 2 дыскі * Anamorphic widescreen 1,85:1 * Dolby Digital 5.1 (англельская дарожка) Першае выданьне фільму на [[Лазэрны дыск|лазэрным дыску]], выпушчанае ў 1997 годзе, было раскрытыкаванае за дрэнную якасьць карцінкі. Тады ж, у 1997 годзе, кампанія [[Warner Brothers]] выпусьціла [[DVD]]-дыск, які зьмяшчаў сам фільм, аднак без дадатковых матэрыялаў з лазэрнага дыску. Двухдыскавае выданьне з дадатковымі матэрыяламі працягласьцю 87 хвілінаў пабачыла сьвет у 2002 годзе. Яно ўлучала дакумэнтальны фільм «Completely Cuckoo» і падборку з васьмі сцэнаў, якія не ўвайшлі ў канчатковую рэдакцыю, агульнай працягласьцю 13 хвілінаў<ref name=msn9/>. З матэрыялу, які не ўвайшоў у фінальны варыянт, можна адзначыць сцэну, у якой Макмэрфі зьяўляецца ў сталоўні у адных майтках. Гэтая сцэна была адной з цэнтральных у брадўэйскае пастаноўцы, дзе галоўную ролю выконваў яшчэ Кэрк Дуглас. Але Форман ўсё ж вырашыў не ўключаць яе ў сваю карціну. Дакумэнтальны фільм апавядае пра гісторыю стварэньня стужкі і зьмяшчае інтэрвію з стваральнікамі і акторамі. На жаль, у вытворчасьці гэтага фільмк ня браў удзелу Джэк Нікалсан, і, такім чынам, ягонае меркаваньне пра падзеі і здымкі можна пачуць толькі са словаў іншых стваральнікаў карціны. Зь недахопаў DVD-выданьня крытыкі адзначылі адсутнасьць арыгінальнай гукавой [[Монафанія (музыка)|монадарожкі]]<ref name=msn14/>. [[Blu-ray Disc|Blu-Ray]]-выданьне ([[1080p]]/VC-1) было выпушчанае ў 2008 годзе. На думку спэцыялістаў рэсурсу highdefdigest.com, падзенае выданьне можна разглядаць як прыклад добрага пераносу кінаматэрыялу 1970-х гадоў у сучасны лічбавы фармат<ref name=msn14/>. У 1975 годзе быў выпушчаны [[LP]]-дыск з саўндтрэкам да фільму, і ў 1996 годзе выйшаў [[Гукавы кампакт-дыск|аўдыё-CD]] з 12 кампазыцыямі, якія прайшлі [[рэмастэрынг]]. Крытык рэсурсу [[AllMusic]] Стывэн Макдональд адзначыў, што музычнае суправаджэньне, створанае Джэкам Ніцшэ, адрозьнівае дакладную адпаведнасьць сэнсу таму, што адбываецца на экране. Фільм дасьледуе памежны стан герояў, і менавіта гэтак і падабраная музыка. Часам гукавое суправаджэньне нібы «зьнікае», і глядач карціны перастае яго заўважаць. Пры гэтым у фінальнай сцэне вызваленьня Правадыра музыка зноўку дае пра сябе ведаць<ref name=msn44>''Steven McDonald''. [http://www.allmusic.com/album/one-flew-over-the-cuckoos-nest-original-soundtrack-mw0000265179 One Flew Over the Cuckoo's Nest (Original Soundtrack)] (англ.). [[allmusic]]</ref><ref name=msn45>''Stuart Fernie''. [https://web.archive.org/web/20111224160004/http://stuartfernie.org/nest.htm Reflections on "One Flew Over The Cuckoo's Nest"] (англ.)</ref>. == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.serebniti.ru/2011/03/proletaya-nad-gnezdom-kukushki-2/ Погляд псыхіятру Аляксандра Даналіна на фільм «Палёт над гняздом зязюлі»] (рус). {{Прэмія «Оскар» за найлепшы фільм}} {{Прэмія «Залаты Глёбус» за найлепшы фільм — драма}} [[Катэгорыя:Фільмы 1975 году]] [[Катэгорыя:Фільмы Мілаша Формана]] [[Катэгорыя:Фільмы ЗША]] [[Катэгорыя:Камэдыйна-драматычныя фільмы]] [[Катэгорыя:Фільмы паводле раманаў ЗША]] [[Катэгорыя:Фільмы на ангельскай мове]] [[Катэгорыя:Фільмы пра псыхічныя разлады]] 1uhw4jw1sft20xvn6nhwrh1gjocqgww Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў 0 256392 2330584 2330383 2022-07-30T20:01:22Z Hleb23 72152 /* Расклад матчаў */ выправіў дробную памылку wikitext text/x-wiki {{Сэзон футбольнага спаборніцтва|назва турніру=Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў|выява=Istanbul Atatürk Olympic Stadium 1.jpg|апісаньне=Алімпійскі стадыён Ататурка|час_праведзеньня=Кваліфікацыя: 21 чэрвеня — 24 жніўня 2022 Уласна спаборніцтва: 6 верасьня 2022 — 10 чэрвеня 2023|колькасьць камандаў=Удзельнікі асноўнай часткі: 32 Усяго: 78 (зь 53 асацыяцый)|сайт=https://www.uefa.com/uefachampionsleague/|пераможца=яшчэ ня вызначаны|фіналіст=яшчэ ня вызначаны|паўфіналісты=яшчэ ня вызначаныя|чвэрцьфіналісты=яшчэ ня вызначаныя|матчаў ўсяго=45/310 (з улікам кваліфікацыі) 14,52%|галоў=102 (з улікам кваліфікацыі) 2,267 штоматч|гледачоў_на_стадыёнах=будзе запоўнена па завяршэньні ўсіх матчаў|наведвальнасьць у сярэднім=будзе запоўнена па завяршэньні ўсіх матчаў|найлепшы_галеадор=Віктар Баніфэйс Аког(Сьцяг Нарвэгіі Будэ-Глімт) — 4 мячы|апошні папярэдні сэзон=Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|чарговы наступны сэзон=Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2023—2024 гадоў|абноўлена=23/07/2022}} '''Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023''' — 68-ы розыгрыш трафэю з часоў Кубка эўрапейскіх чэмпіёнаў і 31-ы розыгрыш пад назвай Ліга чэмпіёнаў УЭФА. [[Фінал Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2023 году|Фінал]] плянуецца згуляць на [[Алімпійскі стадыён Ататурка|Алімпійскім стадыёне Ататурка]] ў [[Стамбул]]е, [[Турэччына]]. Першапачаткова стадыён быў прызначаны для правядзеньня [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2020 году|фіналу Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2020 году]], але й гэты, і [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021 году|фінал 2021 году]], які пасьля быў перададзены Ататурку, былі перанесены праз пандэмію [[Ковід-19]]. Пераможца Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў аўтаматычна кваліфікуецца ў групавы этап [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2023–2024|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2023—2024]], а таксама атрымае права згуляць зь пераможцам [[Ліга Эўропы УЭФА 2022—2023|Лігі Эўропы УЭФА 2022—2023]] у [[Супэркубак УЭФА 2023 году|Супэркубку УЭФА 2023 году]]. [[Файл:Istanbul Atatürk Olympic Stadium 1.jpg|значак|'''Алімпійскі стадыён Ататурка'''|349x349пкс]] Дзейным чэмпіёнам зьяўляецца [[Рэал Мадрыд]], які перамог у рэкордных чатырнаццаці сэзонах (заваяваў 14 тытулаў), апошні ў папярэднім розыгрышы. {| class="wikitable" |+ ! colspan="5" |'''Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023''' |- !Дата | colspan="4" |''Кваліфікацыя:'' 21 чэрвеня — 24 жніўня 2022 ''Уласна спаборніцтва:'' 6 верасьня 2022 — 10 чэрвеня 2023 |- !Каманды | colspan="4" |''Удзельнікі асноўнай часткі:'' 32 ''Усяго:'' 78 (зь 53 асацыяцый) |- ! colspan="5" |Статыстыка турніру |- ! rowspan="2" |Найпасьпяховейшыя ўдзельнікі !Чэмпіён — '''яшчэ ня вызначаны''' !Срэбны чэмпіён — '''яшчэ ня вызначаны''' ! colspan="2" |Паўфіналісты — '''яшчэ ня вызначаныя''' |- ! colspan="4" |Чвэрцьфіналісты — '''яшчэ ня вызначаныя''' |- !Матчаў згулялі | colspan="2" |'''57/310 (з улікам кваліфікацыі)''' | colspan="2" |18,39% |- !Забілі галоў | colspan="2" |'''145 (з улікам кваліфікацыі)''' | colspan="2" |2,544 штоматч |- !Наведвальнасьць | colspan="4" |'''будзе запоўнена па завяршэньні ўсіх матчаў''' |- !Найлепшы галеадор | colspan="4" |'''''Віктар Баніфэйс Аког({{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]) — 5 мячоў''''' |- | colspan="2" |[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|← 2021—22]] | colspan="2" |2022—2023 |''[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2023—2024 гадоў|2023—24 →]]'' |} == Разьмеркаваньне камандаў па асацыяцыях == Усяго 78 камандаў ад 53 з 55 асацыяцый сябраў УЭФА будуць ўдзельнічаць у Лізе Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 (акрамя [[Футбольная асацыяцыя Ліхтэнштайна|Ліхтэнштайна]], бо той не праводзіць нацыянальнае спаборніцтва для адбору на турнір і гэтаксама Расеі, якая атрымала забарону на ўдзел праз [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]]). Рэйтынг асацыяцыяў на аснове [[Табліца Каэфіцыентаў УЭФА|каэфіцыентаў УЭФА]] па выніках камандаў у папярэднія 5 сэзонаў выкарыстоўваецца для вызначэньня колькасьці каманд-удзельніц для кожнай асацыяцыі: * Першыя 4 асацыяцыі кваліфікуюць прынамсі 4 каманды ў групавы этап Лігі Чэмпіёнаў УЭФА. * 5-6 асацыяцыі кваліфікуюць 3 каманды ў розыгрыш. * Кожная з асацыяцый 7—15 месцаў (акрамя Расеі) кваліфікуюць па дзьве каманды. * Усе асатнія асацыяцыі з 16 па 55 (акрамя Ліхтэнштайна) кваліфікуюць па адной камандзе. * Пераможцы [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021—22]] і [[Ліга Эўропы УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА 2021—2022]] могуць дадаткова ўступіць у розыгрыш, калі яны не адабраліся ў Лігу Чэмпіёнаў УЭФА праз свае нацыянальныя чэмпіянаты (Напрыклад [[Рэал Мадрыд]] адабраўся ў Лігу Чэмпіёнаў 2022-23 праз Гішпанскую Ля Лігу ў якасьці чэмпіёна, але як пермаможца яшчэ й [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022]] будзе займаць гэты слот, а дублікаванае месца ў групавы этап пяройдзе бронзаваму прызёру 5 асацыяцыі (астатнія зьмяненьні ды зрухі ў кваліфікацыі праз гэнтую замену апісаныя ніжэй у разьдзеле аб разьмеркваньнях). А [[Айнтрахт Франкфурт]] перамог у [[Ліга Эўропы 2021—2022 гадоў|Лізе Эўропы 2021—2022]], праваліўшы адбор ў [[Бундэсьліга|Бундэсьлізе]], заняўшы там адзінаццатае месца, значыць [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт Франктфурт]] атрымае месца ў Лізе Чэмпіёнаў, але колькасьць камандаў, што адправіцца ў эўракубкі ня зьменіцца, таму ў Лігу Эўропы 2022-23 адправіцца толькі [[Уніён Бэрлін|пятая каманда Бундэсьлігі 2021—2022]] (замест двух, як летась), а ў Лігу канфэрэнцыяў 2022-23 толькі [[Фрайбург (футбольны клюб)|шостая каманда Бундэсьлігі 2021—2022]], [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]] стаў сёмай камандай ад нямецкай асацыяцыі, што дапускаецца максімальнай колькасьцю ўдзельнікаў ад адной асацыяцыі ў эўракубках. === Рэйтынг асацыяцыяў === * (УЭЛ) — дадатковае месца для пераможцы [[Ліга Эўропы УЭФА|Лігі Эўропы УЭФА]]. * (АУС) — адсутнасьць унутранага спаборніцтва для адбору ў Лігу Чэмпіёнаў. * (ЗАБ) — забарона на ўдзел праз [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]]. {| class="wikitable" |+'''Рэйтынг асацыяцыяў для сэзону Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023''' | {| class="wikitable" !Месца !Асацыяцыя !Каэфіцыент !Колькасьць клюбаў !Нататкі |- !1 |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Ангельшчына]] |100.569 | rowspan="4" |4 | |- !2 |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Гішпанія]] |97.855 | |- !3 |{{Сьцяг|Італія}} [[Італія]] |75.438 | |- !4 |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Нямеччына]] |73.570 | +1 ([[Ліга Эўропы УЭФА 2021-22|УЭЛ]]) |- !5 |{{Сьцяг|Францыя}} [[Францыя]] |56.081 | rowspan="2" |3 | |- !6 |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Партугалія]] |48.549 | |- !7 |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Нідэрлянды]] |39.200 |2 | |- !8 |{{Сьцяг|Расея}} [[Расея]] |38.382 |0 |(ЗАБ) |- !9 |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Бэльгія]] |36.500 | rowspan="7" |2 | |- !10 |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Аўстрыя]] |35.825 | |- !11 |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Шатляндыя]] |33.375 | |- !12 |{{Сьцяг|Украіна}} [[Украіна]] |33.100 | |- !13 |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Турэччына]] |30.100 | |- !14 |{{Сьцяг|Данія}} [[Данія]] |27.875 | |- !15 |{{Сьцяг|Кіпр}} [[Кіпр]] |27.750 | |- !16 |{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Сэрбія]] |26.750 | rowspan="4" |1 | |- !17 |{{Сьцяг|Чэхія}} [[Чэхія]] |26.600 | |- !18 |{{Сьцяг|Харватыя}} [[Харватыя]] |26.275 | |- !19 |{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Швайцарыя]] |26.225 | |} | {| class="wikitable" !Месца !Асацыяцыя !Каэфіцыент !Колькасьць клюбаў !Нататкі |- !20 |{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Грэцыя]] |26.000 | rowspan="13" |1 | |- !21 |{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Ізраіль]] |24.375 | |- !22 |{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Нарвэгія]] |21.000 | |- !23 |{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Швэцыя]] |20.500 | |- !24 |{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Баўгарыя]] |20.375 | |- !25 |{{Сьцяг|Румынія}} [[Румынія]] |18.200 | |- !26 |{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Азэрбайджан]] |16.875 | |- !27 |{{Сьцяг|Казахстан}} [[Казахстан]] |15.625 | |- !28 |{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Вугоршчына]] |15.500 | |- !29 |{{Сьцяг|Беларусь}} [[Беларусь]] |15.250 | |- !30 |{{Сьцяг|Польшча}} [[Польшча]] |15.125 | |- !31 |{{Сьцяг|Славенія}} [[Славенія]] |14.250 | |- !32 |{{Сьцяг|Славаччына}} [[Славаччына]] |13.625 | |- !33 |{{Сьцяг|Ліхтэнштайн}} [[Ліхтэнштайн]] |9.000 |0 |(АУС) |- !34 |{{Сьцяг|Летува}} [[Летува]] |8.750 | rowspan="4" |1 | |- !35 |{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Люксэмбург]] |8.250 | |- !36 |{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Босьнія і Герцагавіна]] |8.000 | |- !37 |{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Ірляндыя]] |7.875 | |} | {| class="wikitable" !Месца !Асацыяцыя !Каэфіцыент !Колькасьць клюбаў ! |- !38 |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Паўночная Македонія]] |7.625 | rowspan="18" |1 | |- !39 |{{Сьцяг|Армэнія}} [[Армэнія]] |7.375 | |- !40 |{{Сьцяг|Латвія}} [[Латвія]] |7.375 | |- !41 |{{Сьцяг|Альбанія}} [[Малдова|Альбанія]] |7.250 | |- !42 |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Паўночная Ірляндыя]] |6.958 | |- !43 |{{Сьцяг|Грузія}} [[Грузія]] |6.875 | |- !44 |{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[Фінляндыя]] |6.875 | |- !45 |{{Сьцяг|Малдова}} [[Латвія|Малдова]] |6.875 | |- !46 |{{Сьцяг|Мальта}} [[Мальта]] |6.375 | |- !47 |{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[Фарэрскія астравы]] |6.125 | |- !48 |{{Сьцяг|Косава}} [[Косава]] |5.833 | |- !49 |{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Гібральтар]] |5.666 | |- !50 |{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Чарнагорыя]] |5.000 | |- !51 |{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Ўэйлз]] |5.000 | |- !52 |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Ісьляндыя]] |4.875 | |- !53 |{{Сьцяг|Эстонія}} [[Эстонія]] |4.750 | |- !54 |{{Сьцяг|Андора}} [[Андора]] |3.331 | |- !55 |{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Сан-Марына]] |1.166 | |} |} === Разьмеркаваньне === Далей прадстаўляем ліст допуску на гэты сэзон. Трымацель тытулу Лігі Чэмпіёнаў [[Рэал Мадрыд|Рэал]] гарантаваў сабе ўдзел у групавым этапе Лігі Чэмпіёнаў што праз перамогу ў пяпярэднім [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|розыгрышу]], што праз атрыманьне чэмпіёнства ў гішпанскай Ля Лізе, таму наступныя зьмяненьні адпаведна адбыліся ў месцах разьмеркаваньняў сярод іншых удзельнікаў «ніжэйшых» (па рэйтынгу) лігаў, падобным чынам на зьмяненьні паўплывала [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]], падсумоўваючы зьмены: * Чэмпіёны 11 і 12 асацыяцый (Шатляндыі ды Ўкраіны адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з групавога этапу замест раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф (чэмпіёнскага шляху). * Чэмпіёны 13 і 14 асацыяцый (Турэцкай ды Дацкай адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з раўнду плэй-оф кваліфікацыйнага плэй-оф замест трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху). * Чэмпіёны 15 і 16 асацыяцый (Кіпру ды Сэрбіі адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з трэцяга кваліфікацыйнага раўнду замест другога кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху). * Чэмпіёны 18, 19, 20 ды 21 асацыяцый (Харвацкай, Швайцарскай, Грэцкай ды Ізраільскай адпаведна) уступаюць у розыгрыш з другога кваліфікацыйнага раўнду замест першага кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху). * Срэбныя чэмпіёны 10 і 11 асацыяцый (Аўстрыі й Шатляндыі адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з трэцяга кваліфікацыйнага раўнду замест другога кваліфікацыйнага раўнду (шляху прадстаўнікоў ліг). {| class="wikitable" |+Ліст допуску на сэзон Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 ! colspan="2" | !Каманды ўступаючыя на гэтым этапе ў розыгрыш !Каманды, што трапілі сюды з папярэдняга раўнду |- ! colspan="2" |Папярэдні раўнд (4 каманды) | * 4 чэмпіёны з асацыяцыяў 52—55 | |- ! colspan="2" |Першы кваліфікацыйны раўнд (30 камандаў) | * 29 чэмпіёнаў з асацыяцыяў 22—51 (акрамя Ліхтэнштайну) | * 1 пераможца папярэдняга раўнду |- ! rowspan="2" |Другі кваліфікацыйны раўнд (24 камандаў) !Шлях чэмпіёнаў (20 камандаў) | * 5 чэмпіёнаў з асацыяцыяў 17—21 | * 15 пераможцаў першага кваліфікацыйнага раўнду |- !Шлях прадстаўнікоў лігаў (4 камандаў) | * 4 срэбных чэмпёны з асацыяцыяў 12—15 | |- ! rowspan="2" |Трэці кваліфікацыйны раўнд (20 камандаў) !Шлях чэмпіёнаў (12 камандаў) | * 2 чэмпіёны з асацыяцыяў 15—16 | * 10 пераможцаў другога кваліфікацыйнага раўнду (па шляху чэмпіёнаў) |- !Шлях прадстаўнікоў лігаў (8 камандаў) | * 4 срэбныя чэмпіёны з асацыяцыяў 7—11 (акрамя Расеі) * 2 бронзавыя прызёры з асацыяцыяў 5—6 | * 2 пераможцы другога кваліфікацыйнага раўнду (па шляху прадстаўнікоў лігаў) |- ! rowspan="2" |Раўнд кваліфікацыі плэй-оф (12 камандаў) !Шлях чэмпіёнаў (8 камандаў) | * 2 чэмпіёны з асацыяцыяў 13—14 | * 6 пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (па шляху чэмпіёнаў) |- !Шлях прадстаўнікоў лігаў (4 каманды) | | * 4 пераможцы трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (па шляху прадстаўнікоў лігаў) |- ! colspan="2" |Групавы этап (32 каманды) | * Уладальнік тытулу чэмпіёна лігі Эўропы * 11 чэмпіёнаў з асацыяцый 1-12 (акрамя Расеі) * 6 срэбных чэмпіёнаў з асацыяцыяў 1-6 * 4 бронзавыя прызёры з асацыяцыяў 1-4 * 4 уладальнікі чацьвёртых месцаў з асацыяцыяў 1-4 | * 4 пераможцы раўнду плэй-оф (па шляху чэмпіёнаў) * 2 пераможцы раўнду плэй-оф (па шляху прадстаўнікоў лігаў) |- ! colspan="2" |Плэй-оф асноўнай часткі (16 камандаў) | | * 8 пераможцаў груповога этапу * 8 срэбных пераможцаў групавога этапу |} === Каманды-ўдзельнікі === Пазнакі ў дужках паказваюць якім чынам кожная каманда кваліфікавалася на свой пачатковы раўнд у турніры: * ЛЧ: Уладальнік Чэмпіёнскага тытулу Лігі Чэмпіёнаў. * ЛЭ: Уладальнік Чэмпіёнскага тытулу Лігі Эўропы. * 1-ы(-ая, -ае), 2-і(-ая, -ое), 3-і(-яя, -яе), 4-ы(4-ая, 4-ае) і г. д.: пазіцыя ва ўласнай лізе папярэдняга сезону. * Прп-: пазіцыі ў лігах праз прыпыненьне папярэдніх сезонаў былі вызначаныя нацыянальнымі асацыяцыямі; усе каманды падлягалі зацьвярджэньню УЭФА ў адпаведнасьці з рэкамендацыямі для ўдзелу ў эўрапейскіх спаборніцтвах. Другі кваліфікацыйны раўнд, трэці кваліфікацыйны раўнд і раўнд плэй-оф былі падзеленыя на Чэмпіёнскі Шлях ('''ЧШ''') ды Шлях Прадстаўнікоў Лігаў ('''ШПЛ'''). Колерам паказаны працягваньне ўдзелу ў розыгрышы, або спыненьне онлайн, падчас правядзеньня турніру. {| class="wikitable" |+Колер |style="background-color:#FFE4E1;" |Каманда выбыла з розыгрышу |- |style="background-color:#90EE90;" |Каманда пасьпяхова прасоўваецца па розыгрышы, або рыхтуецца ўступіць у яго |- |style="background-color:#F0FFF0;" |Каманда ўступіць у розыгрыш неўзабаве |} {| class="wikitable" |+Кваліфікацыя каманд у Лігу Чэмпіёнаў УЭФА 2022-23 ! colspan="2" |Раўнд уступленьня ! colspan="4" |Каманды |- ! colspan="2" rowspan="7" |Групавы этап |style="background-color:#F0FFF0;" | {{Сьцяг|Гішпанія}} [[Рэал Мадрыд|Рэал]] ([[Мадрыд]]) (1-ы)<sup>ЛЧ</sup> |style="background-color:#F0FFF0;" | {{Сьцяг|Нямеччына}} [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]] ([[Франкфурт-на-Майне|Франкфурт]]) (ЛЭ) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Манчэстэр Сіці|Сіці]] ([[Манчэстэр]]) (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]] (2-і) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] ([[Лёндан]]) (3-і) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Тотэнгэм Готспур]] ([[Лёндан]]) (4-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]] (2-ая) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]] ([[Мадрыд]]) (3-і) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]] (4-ая) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Італія}} [[Мілян (футбольны клюб)|Мілян]] (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Італія}} [[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэрнацыянале]] ([[Мілян]]) (2-і) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Італія}} [[Напалі Нэапаль|Напалі]] ([[Нэапаль]]) (3-і) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Італія}} [[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]] ([[Турын]]) (4-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]] ([[Мюнхэн]]) (1-ая) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Барусія Дортмунд|Барусія]] ([[Дортмунд]]) (2-ая) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баер Левэркузэн|Баер 04]] ([[Левэркузэн]]) (3-і) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[РБ Ляйпцыг (футбольны клюб)|РБ]] ([[Ляйпцыг]]) (4-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Францыя}} [[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]] ([[Парыж]]) (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Францыя}} [[Алімпік Марсэль|Алімпік]] ([[Марсэль]]) (2-і) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Порту (футбольны клюб)|Порту]] (1-ае) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Спортынг Лісабон|Спортынг]] ([[Лісабон]]) (2-і) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Аякс Амстэрдам|Аякс]] ([[Амстэрдам]]) (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Бруге (футбольны клюб)|Бруге]] (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Рэд Бул Зальцбург|Рэд Бул]] ([[Зальцбург]]) (1-ы) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Сэлтык Глазга|Сэлтык]] ([[Глазга]]) (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Украіна}} [[Шахтар Данецк|Шахтар]] ([[Данецк]]) (Прп-1-ы) | colspan="3" | |- ! colspan="6" | |- !Плэй-оф кваліфікацыі !ЧШ |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспор]] ([[Трабзон]]) (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Данія}} [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]] (1-ы) | colspan="2" | |- ! colspan="6" | |- ! rowspan="3" |Трэці кваліфікацыйны раўнд !<abbr>ЧШ</abbr> |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Кіпр}} [[Апалён Лімасол|Апалён]] ([[Лімасол]]) (1-ы) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]]) (1-ая) | colspan="2" | |- ! rowspan="2" |<abbr>ШПЛ</abbr> |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Францыя}} [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]]) (3-яе) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]]) (3-яя) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]]) (2-і) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль]] ([[Брусэль]]) (2-і) |- |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Штурм Грац|Штурм]] ([[Грац]]) (2-і) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]]) (2-і) | colspan="2" | |- ! colspan="6" | |- ! rowspan="3" |Другі кваліфікацыйны раўнд ! rowspan="2" |<abbr>ЧШ</abbr> |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]]) (1-ая) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]]) (1-ае) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Цюрых (футбольны клюб)|Цюрых]] (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]]) (1-ы) |- |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]]) (1-ае) | | colspan="2" | |- !<abbr>ШПЛ</abbr> |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]]) (Прп-2-ое) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Фэнэрбахчэ Стамбул|Фэнэрбахчэ]] ([[Стамбул]]) (2-ое) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]]) (2-і) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Кіпр}} [[АЕК Лярнака|АЕК]] ([[Лярнака]]) (2-і) |- ! colspan="6" | |- ! colspan="2" rowspan="8" |Першы кваліфікацыйны раўнд |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] (1-ае) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Румынія}} [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока]]) (1-ы) |- |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Казахстан}} [[Табол Кастанай|Табол]] ([[Кастанай]]) (1-ы) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Беларусь}} [[Шахцёр Салігорск|Шахцёр]] ([[Салігорск]]) (1-ы) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Польшча}} [[Лех Познань|Лех]] ([[Познань]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Славенія}} [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]] (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Славаччына}} [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]]) (1-ы) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]]) (1-ы) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Зрынскі Мостар|Зрынскі]] ([[Мостар]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]]) (1-ыя) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]]) (1-ыя) |- |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Латвія}} [[Рыская футбольная школа]] ([[Рыга]]) (1-ая) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Альбанія}} [[Тырана (футбольны клюб)|Тырана]] (1-ая) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]]) (1-ы) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Грузія}} [[Дынама Батумі|Дынама]] ([[Батумі]]) (1-ае) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]]) (1-ы) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Мальта}} [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] ([[Паола]]) (1-ы) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[КІ Кляксьвік|КІ]] ([[Кляксьвік]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Косава}} [[Балкані Сухарэка|КФ Балкані]] ([[Сухарэка]]) (1-ыя) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Сут’еска Нікшыч|Сут’еска]] ([[Нікшыч]]) (1-ая) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Нью-Сэйнтс Освэстры|Нью-Сэйнтс]] ([[Освэстры]]) (1-ыя) | | | |- ! colspan="6" | |- ! colspan="2" |Папярэдні раўнд |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Эстонія}} [[Левадыя Талін|Левадыя]] ([[Талін]]) (1-ая) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Андора}} [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Ля Фіярыта Монтэджардана|Ля Фіярыта]] ([[Монтэджардына|Монтэджардана]]) (1-ая) |} Заўвагі: # '''[[Расея]]:''' 28 лютага 2022 году расейскія футбольныя клюбы й зборныя былі адхілены ад спаборніцтваў ФІФА і УЭФА праз уварваньне Расеі ва Ўкраіну ў 2022 годзе. 2 траўня 2022 году УЭФА пацьвердзіла, што расейскія клюбы будуць выключаныя са спаборніцтваў УЭФА 2022—2023 гадоў. # '''[[Ліхтэнштайн]]:''' Сем камандаў афіляваных зь Ліхтэнштайнскай футбольнай федэрацыяй гуляюць у Швайцарскай футбольнай лізе, адпаведна адбор праходзіць па Швайцарскай квоце. Адзінае эўрапейскае спаборніцтва, куда могуць трапіць удзельнікі празь Ліхтэнштайнскую асацыяцыю — Футбольны кубак Ліхтэнштайна, пераможцы якога кваліфікуюцца ў [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА|Лігу Канфэрэнцыяў УЭФА]]. # '''[[Украіна]]:''' Украінская Прэм’ер-ліга 2021-22 гадоў была спыненая праз расейскае ўварваньне ва Ўкраіну ў 2022 годзе. Дзьве лепшыя каманды лігі на момант спыненьня (данецкі «Шахтар» і кіеўскае «Дынама») былі абраныя Ўкраінскай асацыяцыяй футболу для ўдзелу ў Лізе чэмпіёнаў УЭФА 2022-23 гадоў. == Расклад матчаў == Усім матчам былі разьмеркаваныя гульнявыя дні ў аўторак ды сераду, акрамя фіналу папярэдняга раўнду, які мусіў прайсьці ў пятніцу. Усе лёсаваньні мусяць прайсьці ў штаб-кватэры УЭФА ў швайцарскім [[Ньён]]е, за выключэннем лёсаваньня групавога этапу, якое адбудзецца ў [[Стамбул]]е, [[Турэччына]]. {| class="wikitable" |+Расклад матчаў на Лігу чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 !Фаза !Раўнд !Лёсаваньне !Першы матч !Другі матч |- | rowspan="4" |Кваліфікацыя |Папярэдні раўнд |7 чэрвеня 2022 |21 чэрвеня 2022 (паўфіналы) |24 чэрвеня 2022 (фінал) |- |Першы кваліфікацыйны раўнд |14 чэрвеня 2022 |5—6 ліпеня 2022 |12—13 ліпеня 2022 |- |Другі кваліфікацыйны раўнд |15 чэрвеня 2022 |19—20 ліпеня 2022 |26—27 ліпеня 2022 |- |Трэці кваліфікацыйны раўнд |18 ліпеня 2022 |2—3 жніўня 2022 |9 жніўня 2022 |- |Плэй-оф |Кваліфікацыйны плэй-оф |2 жніўня 2022 |16—17 жніўня 2022 |23—24 жніўня 2022 |- | rowspan="6" |Групавы этап |1 гульнявы дзень | rowspan="6" |25 жніўня 2022 | colspan="2" |6—7 верасьня 2022 |- |2 гульнявы дзень | colspan="2" |13—14 верасьня 2022 |- |3 гульнявы дзень | colspan="2" |4—5 кастрычніка 2022 |- |4 гульнявы дзень | colspan="2" |11—12 кастрычніка 2022 |- |5 гульнявы дзень | colspan="2" |25—26 кастрычніка 2022 |- |6 гульнявы дзень | colspan="2" |1—2 лістапада 2022 |- | rowspan="4" |Гульні на вылет |Раўнд шаснаццаці |7 лістапада 2022 |14-15 і 21—22 лютага 2023 |7-8 і 14—15 сакавіка 2023 |- |Чвэрцьфіналы | rowspan="3" |17 сакавіка 2023 |11—12 красавіка 2023 |18—19 красавіка 2023 |- |Паўфіналы |9—10 траўня 2023 |16—17 траўня 2023 |- |Фінал | colspan="2" |10 чэрвеня 2023 году на «[[Алімпійскі стадыён Ататурка|Алімпійскім стадыёне Ататурка]]» у [[Стамбул]]е. |} == Кваліфікацыйныя раўнды == === Папярэдні раўнд === Лёсаваньне адбылося па раскладзе 7 чэрвеня. Удзельнічаць маюцца ў папярэднім раўндзе чатыры каманды. Пасеў камандаў для лёсаваньня быў заснаваны на іх клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022 году з двума пасеянымі і двума непасеянымі. Усе матчы пройдуць на стадыёне Вікінгура ў Рэйк’явіку, Ісьляндыя. Пераможца пяпярэдняга раўнду праходзе ў першы кваліфікацыйны раўнд. Пераможаныя ўдзельнікі папярэдняга раўнду аўтаматычна пяройдуць у другі кваліфікацыйны раўнд чэмпіёнскага шляху [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА 2022-23|Лігі Канфэрэнцыяў УЭФА]]. {| class="wikitable" !Каманда 1 !Лік !Каманда 2 !Галы й галеадоры |- ! colspan="3" |Паўфіналы ! |- |{{Сьцяг|Эстонія}} [[Левадыя Талін|Левадыя]] ([[Талін]]) |1-6 |{{Сьцяг|Ісьляндыя}}''' [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]])''' |[[Закарыя Бегларышвілі|Бегларышвілі]] 6' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:0), [[Даглес Макляган|Макляган]] 10' (1:1), [[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 27' (1:2), [[Халдур Шмаўры Сыгурдсан|Сыгурдсан]] 45' (1:3), [[Мікалай Андрэас Гансэн|Гансэн]] 49' (1:4), [[Гэльгі Гуд’ёнсан|Гуд’ёнсан]] 71' (1:5), [[Юліўс Магнусан|Магнусан]] 77' (1:6) |- |{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Ля Фіярыта Монтэджардана|Ля Фіярыта]] ([[Монтэджардына|Монтэджардана]]) |1-2 |{{Сьцяг|Андора}}''' [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]])''' |[[Даніла Эзэкіэль Рынальдзі|Рынальдзі]] 45+2' (1:0), [[Хэніс Сальдэвіля Сольдуга|Сальдэвіля]] 55' (1:1), 66' (1:2) |- ! colspan="3" |Фінал ! |- |{{Сьцяг|Андора}} [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]]) |0-1 |{{Сьцяг|Ісьляндыя}}''' [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]])''' |[[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 68' (0:1) |} === Першы кваліфікацыйны раўнд === Лёсаваньне першага кваліфікацыйнага раўнду прайшло 14 чэрвеня 2022 году. Першым матчам наканавана 6 й 7 ліпеня, а матчам у адказ — 12 й 13 ліпеня 2022 году. Пераможцы двубою накіроўваюцца ў другі раўнд кваліфікацыі па Шляху Чэмпіёнаў. Пераможаным наканавана перавесьціся ў другі раўнд кваліфікацыі [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА 2022—2023|Лігі канфэрэнцыяў]] на Шлях Чэмпіёнаў. {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры ! ! ! ! !Удзельнікі пасьляматчавых пэнальці |- |{{Сьцяг|Армэнія}}''' [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]])''' |2:2 (4:3){{Заўвага|назва=пэнальці}} |{{Сьцяг|Румынія}} [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока]]) |0:0 |2:2{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1. — 2.[[Бісмарк Аджэй-Баатэнг|Нана]] 6' (0:1), [[Зоран Гаіч|Гаіч]] 89' (1:1), [[Клаўдыю Адрыян Міхай Петрыла|Петрыла]] 94' (1:2), [[Зоран Гаіч|Гаіч]] 119' (2:2) | colspan="6" |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Яўген Кочук|Кочук]]{{пэнгол}}<br />[[Артак Даш'ян|Даш'ян]]{{пэнгол}}<br />[[Аванес Арутунян|Арутунян]]{{пэнгол}}<br />[[Артур Авагян|Авагян]]{{пэнгол}}<br />|лік=4-3|кам2={{пэнгол}}[[Марка Дуганджыч|Дуганджыч]]<br />{{пэнміма}}[[Клаўдыю Адрыян Міхай Петрыла|Петрыла]] <br />{{пэнгол}}[[Андрэй Бурка|Бурка]] <br />{{пэнгол}}[[Карла Мухар|Мухар]] <br />{{пэнміма}}[[Марыё Хорхэ Маліка Паўліна|Камора]]}} |- |{{Сьцяг|Славенія}}''' [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]]''' |2:0{{Заўвага|Пераможаны ў гэтым двубоі перайшоў у 3 кваліфікацыйны этап Лігі Канфэрэнцыяў 2022—2023.|name="нюанс цякучага кваліфікацыйнага этапу"}} |{{Сьцяг|Беларусь}} [[Шахцёр Салігорск|Шахцёр]] ([[Салігорск]]) |0:0 |2:0 | colspan="7" |1. — 2.[[Рока Батурына|Батурына]] 12' (1:0), 56' (2:0) |- |{{Сьцяг|Баўгарыя}}''' [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])''' |3:0 |{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Сут’еска Нікшыч|Сут’еска]] ([[Нікшыч]]) |2:0 |1:0 | colspan="7" |1.[[Алекс Сантана|Сантана]] 74' (1:0), [[Матыяс Фабіян Тысэра|Тысэра]] 90+1' (2:0) 2.[[П'ерас Сатырыю|Сатырыю]] 53' (3:0) |- |{{Сьцяг|Люксэмбург}}''' [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]])''' |3:1 |{{Сьцяг|Альбанія}} [[Тырана (футбольны клюб)|Тырана]] |1:0 |2:1 | colspan="7" |1.[[Магсан Хасан Нэдэр|Нэдэр]] 71' (1:0) 2.[[Філіп Боіч|Боіч]] 49' (2:0), [[Дэйвід Сінані|Сінані]] 61' (3:0), [[Рэдан Джыджа|Джыджа]] 78' (3:1) |- |{{Сьцяг|Казахстан}} [[Табол Кастанай|Табол]] ([[Кастанай]]) |1:5 |{{Сьцяг|Вугоршчына}}''' [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])''' |0:0 |1:5 | colspan="7" |1. — 2.[[Адама Малюда Траарэ|Траарэ]] 4' (0:1), 17' (0:2), [[Айса Лайдуні|Лайдуні]] 21' (0:3), [[Ігар Сяргееў|Сяргееў]] 23' (1:3), [[Форчун Басі|Басі]] 74' (1:4), 90+1' (1:5) |- |{{Сьцяг|Швэцыя}}''' [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]]''' |6:5 |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]]) |3:2 |3:3 | colspan="7" |1.[[Мартын Ульсан|Ульсан]] 16' (1:0), [[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 38' (1:1), [[Уля Тойванэн|Тойванэн]] 42' (2:1), [[Вэлька Бірманчэвіч|Бірманчэвіч]] 84' (3:1), [[Гэльгі Гуд’ёнсан|Гуд’ёнсан]] 90+3' (3:2) 2.[[Карл Фрыдлейфур Гунарсан|Гунарсан]] 15' (3:3), [[Вэлька Бірманчэвіч|Бірманчэвіч]] 34' (4:3), [[Фэлікс Бэіма|Бэіма]] 44' (5:3), [[Андэрс Крыстыянсэн|Крыстыянсэн]] 49' (6:3), [[Мікалай Андрэас Гансэн|Гансэн]] 56' (6:4), [[Карл Фрыдлейфур Гунарсан|Гунарсан]] 75' (6:5) |- |{{Сьцяг|Косава}} [[Балкані Сухарэка|КФ Балкані]] ([[Сухарэка]]) |1:2 |{{Сьцяг|Летува}}''' [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])''' |1:1 |0:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} | colspan="7" |1.[[Назьмі Грыпшы|Грыпшы]] 15' (1:0), [[Олівэр Баф|Баф]] 25' (1:1) 2.[[Кегіндэ Матыяс Аевусі|Аевусі]] 97' (1:2) |- |{{Сьцяг|Фінляндыя}}''' [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]])''' |2:2{{Заўвага|name="нюанс цякучага кваліфікацыйнага этапу"}}(5:4){{Заўвага|Для выяўленьні пераможцы каманды білі пэнальці|назва=пэнальці}} |{{Сьцяг|Латвія}} [[Рыская футбольная школа]] ([[Рыга]]) |1:0 |1:2{{Заўвага|Для выяўленьня пераможцы быў задзейнічаны дадатковы час у два таймы па 15 хвілінаў|назва=д.ч.}} |1.[[Мануэль Мартыч|Мартыч]] 11' (1:0) 2.[[Артур Зюзінc|Зюзінc]] 48' (1:1), [[Стэфан Паніч|Паніч]] 56' (1:2), [[Мурыля Энрыке дэ Араўха Сантас|Мурыля]] 75' (2:2) | colspan="6" |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Сантэры Вяянянен|Вяянянен]]{{пэнгол}}<br />[[Мурыля Энрыке дэ Араўха Сантас|Мурыля]]{{пэнгол}}<br />[[Боян Радулавіч|Радулавіч]]{{пэнгол}}<br />[[Фабіян Сэрарэнс|Сэрарэнс]]{{пэнгол}}<br />[[Каспэр Тэрха|Тэрха]]{{пэнгол}}|лік=5-4|кам2={{пэнгол}}[[Віталь Ягадзінскіс|Ягадзінскіс]]<br />{{пэнгол}}[[Таміслаў Шарыч|Шарыч]] <br />{{пэнміма}}[[Стэфан Паніч|Паніч]] <br />{{пэнгол}}[[Жыга Ліпушчак|Ліпушчак]] <br />{{пэнгол}}[[Пётр Марэш|Марэш]]}} |- |{{Сьцяг|Нарвэгія}}''' [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''' |4:3 |{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[КІ Кляксьвік|КІ]] ([[Кляксьвік]]) |3:0 |1:3 | colspan="7" |1.[[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 11' (1:0), 31' (2:0), 58' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (3:0) 2.[[Мэдс Бо Мікэльсэн|Мікэльсэн]] 12' (3:1), [[Якуп Біскопсту Андрэасэн|Андрэасэн]] 20' (3:2), [[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 55 ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (4:2), [[Якуп Біскопсту Андрэасэн|Андрэасэн]] 85' (4:3) |- |{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Нью-Сэйнтс Освэстры|Нью-Сэйнтс]] ([[Освэстры]]) |1:2 |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}}''' [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]])''' |1:0 |0:2{{Заўвага|назва=д.ч.}} | colspan="7" |1.[[Раян Бробэл|Бробэл]] 57' (1:0) 2.[[Джэймі Малгры|Малгры]] 90+4' (1:1), [[Ітан Дэвайн|Дэвайн]] 95' (1:2) |- |{{Сьцяг|Ірляндыя}}''' [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]])''' |3:0 |{{Сьцяг|Мальта}} [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] ([[Паола]]) |3:0 |0:0 | colspan="7" |1.[[Ронан Фін|Фін]] 25' (1:0), [[Дылан Ўотс|Ўотс]] 40' (2:0), [[Роры Гэфні|Гэфні]] 78' (3:0) 2.— |- |{{Сьцяг|Польшча}} [[Лех Познань|Лех]] ([[Познань]]) |2:5 |{{Сьцяг|Азэрбайджан}}''' [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])''' |1:0 |1:5 | colspan="7" |1.[[Мікаэль Ісгак|Ісгак]] 41' (1:0) 2.[[Крыстафэр Вэльдэ|Вэльдэ]] 1' (2:0), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 14' (2:1), [[Філіп Азобіч|Азобіч]] 42' (2:2), [[Кэвін Давід Мэдына Рэнтэрыя|Мэдына]] 56' (2:3), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 74' (2:4), [[Абас Гусэйнаў|Гусэйнаў]] 77' (2:5) |- |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}}''' [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]])''' |3:2 |{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]]) |3:0 |0:2 | colspan="7" |1.[[Мамаду Данфа|Данфа]] 11' (1:0), [[Сандэй Адэтунджы|Адэтунджы]] 28' (2:0), [[Скот Ўайзмэн|Ўайзмэн]] 62' ([[Аўтагол|аўта]]) (3:0) 2.[[Хуан Франсіска Гарсія Пенья|Хуанфры]] 32' (3:1), [[Лі Гэнры Касьяр|Касьяр]] 69 (3:2) |- |{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Зрынскі Мостар|Зрынскі]] ([[Мостар]]) |0:1 |{{Сьцяг|Малдова}}''' [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])''' |0:0 |0:1 | colspan="7" |1. — 2.[[Ігар Савіч|Савіч]] 22' ([[Аўтагол|аўта]]) (0:1) |- |{{Сьцяг|Славаччына}}''' [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]])''' |2:1 |{{Сьцяг|Грузія}} [[Дынама Батумі|Дынама]] ([[Батумі]]) |0:0 |2:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} | colspan="7" |1. — 2.[[Зурыка Давіташвілі|Давіташвілі]] 104' (0:1), [[Тыгран Барсэгян|Барсэгян]] 115' (1:1), [[Іван Шапоньчык|Шапоньчык]] 120+3' (2:1) |} === Другі кваліфікацыцны раўнд === Лёсаваньне другога кваліфікацыйнага раўнду адбылося 15 чэрвеня 2022 году. Першым матчам наканавана 19 й 20 ліпеня, а матчам у адказ — 26 й 27 ліпеня 2022 году адпаведна. Пераможцы двубою кваліфікуюцца ў трэці раўнд адпаведнага шляху. Пераможаныя на чэмпіёнскім шляху адпраўляюцца ў чэмпіёнскі шлях трэцяга кваліфікацыйнага раўнду [[Ліга Эўропы УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]], у той жа час астатнія са шляху прадстаўнікоў лігі адпраўляюцца ў частку шляху прадстаўнікоў лігі трэцяга кваліфікацыйнага раўнду [[Ліга Эўропы УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]]. {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |+Чэмпіёнскі шлях |'''{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])''' |5:3 |{{Сьцяг|Славаччына}} [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]]) |1:2 |4:1 |1.[[Крыстафэр Закарыясэн|Закарыясэн]] 70' (1:0), [[Гурам Кашыа|Кашыа]] 81' (1:1), [[Тыгран Барсэгян|Барсэгян]] 86' (1:2) 2.[[Франк Балі|Балі]] 20' (2:2), [[Крыстафэр Закарыясэн|Закарыясэн]] 31' (3:2), [[Вэрнан ДэМарка Марлякі|ДэМарка]] 70' (3:3), [[Адама Малюда Траарэ|Траарэ]] 89' (4:3), [[Айса Лайдуні|Лайдуні]] 90+5' (5:3) |- |'''{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])''' |3:2 |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]]) |2:2 |1:0 |1.[[Кэвен да Сілва Інасіў|Кэвен]] 25' (0:1), [[Арыян Адэмі|Адэмі]] 44' (1:1), [[Бруна Пэткавіч|Пэткавіч]] 86' (2:1), [[Рэнальда Сефас|Сефас]] 89' (2:2) 2.[[Арыян Адэмі|Адэмі]] 47' (3:2) |- |'''{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])''' |5:4 |{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Цюрых (футбольны клюб)|Цюрых]] |3:2 |2:2{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1.[[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 17' (1:0), [[Ібраіма Ваджы|Ваджы]] 36' (2:0), 65' (3:0), [[Ліндрыт Камбэры|Камбэры]] 65' (3:1), [[Мірлінд Крэзью|Крэзью]] 85' (3:2) 2.[[Максім Мядзьведзеў|Мядзьведзеў]] 4' ([[Аўтагол|аўта]]) (3:3), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 56' (4:3), [[Іван Сантыні|Сантыні]] 90+6' (4:4), [[Авусі Квабэна|Авусі]] 98 (5:4) |- |{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]]) |1:7 |'''{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]])''' |1:2 |0:5 |1.[[Томаш Хоры|Хоры]] 6' (0:1), [[Боян Радулавіч|Радулавіч]] 50' (1:1), [[Ян Копіц|Копіц]] 57' (1:2) 2.[[Лудэк Пэрніца|Пэрніца]] 11' (1:3), [[Ян Сыкара|Сыкара]] 21' (1:4), [[Лукаш Гэйда|Гэйда]] 31' (1:5), [[Ян Сыкара|Сыкара]] 76' (1:6), [[Ян Клімент|Клімент]] 84' (1:7) |- |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]]) |1:8 |'''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''' |1:0 |0:8 |1.[[Кірк Міляр|Міляр]] 83' (1:0) 2.[[Гуга Вэтлесан|Вэтлесан]] 7' (1:1), [[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 21' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:2), [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 23' (1:3), [[Ульрык Салтнэс|Салтнэс]] 29' (1:4), [[Рунар Эспэйорд|Эспэйорд]] 52' (1:5), [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 54' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:6), [[Альфонс Сампстэд|Сампстэд]] 73' (1:7), [[Рунар Эспэйорд|Эспэйорд]] 88' (1:8) |- |'''{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])''' |3:0 |{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] |1:0 |2:0 |1.[[Фаб'ен Урэга|Урэга]] 49' (1:0) 2.[[Кегіндэ Матыяс Аевусі|Аевусі]] 34' (2:0), [[Рэнан Алівэйра|Алівэйра]] 52' (3:0) |- |'''{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])''' |4:2 |{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]]) |3:0 |1:2 |1.[[П'ерас Сатырыю|Сатырыю]] 26' (1:0), 35' (2:0), [[Ігар Тыяга Насымента Радрыгес|Тыяга]] 90+4' (3:0) 2.[[Аарон Грын|Грын]] 21' (3:1), [[Айдама Эмаку|Эмаку]] 88' (3:2), [[Каўлі Алівэйра Соўза|Каўлі]] 90+4' (4:2) |- |{{Сьцяг|Славенія}} [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]] |0:1 |'''{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])''' |0:0 |0:1 |1. — 2.[[Мамо Янсанэ|Янсанэ]] 90+2' (0:1) |- |'''{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]])''' |5:1 |{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]]) |1:1 |4:0 |1.[[Філіп Аксель Фрыгаст Цынкернагэль|Цынкернагэль]] 7' (0:1), [[Долеў Хазіза|Хазіза]] 90+2' (1:1) 2.[[Цярон Чэры|Чэры]] 5' (2:1), [[Францьдзі П'ера|П'ера]] 61' (3:1), 65' (4:1), [[Мухамад Абу Фана|Абу Фана]] 86' (5:1) |- |'''{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]])''' |4:2 |{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]]) |0:1 |4:1 |1.[[Самір Хаджы|Хаджы]] 72' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (0:1) 2.[[Магсан Хасан Нэдэр|Нэдэр]] 21' (0:2), [[Карлёс Джэмісан Тэлес дос Сантас Жуніёр|Жуніньё]] 24' (1:2), [[Лука Юрычыч|Юрычыч]] 53' (2:2), [[Юзуф Атубанджа|Атубанджа]] 75' (3:2), [[Лука Юрычыч|Юрычыч]] 85' (4:2) |} {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры ! ! !Удзельнікі пасьляматчавых пэнальці |+Шлях прадстаўнікоў лігі |'''{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]])''' |2:2 (4:3){{Заўвага|назва=пэнальці}} |{{Сьцяг|Кіпр}} [[АЕК Лярнака|АЕК]] ([[Лярнака]]) |1:1 |1:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1.[[Адам Дзюрча|Дзюрча]] 81' (0:1), [[Эрык Сьвятчанка|Сьвятчанка]] 84' (1:1) 2.[[Віктар Алатунджы|Алатунджы]] 9' (1:2), [[Гэнрык Дальсгор|Дальсгор]] 12' (2:2) | colspan="3" |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Гэнрык Дальсгор|Дальсгор]]{{пэнгол}}<br />[[Піёнэ Сыста|Сыста]]{{пэнгол}}<br />[[Олівэр Сёрэнсэн|Сёрэнсэн]]{{пэнгол}}<br />[[Нікаляс Дур|Дур]]{{пэнгол}}<br />[[Соры Каба|Каба]]{{пэнміма}}|лік=4:3|кам2={{пэнміма}}[[Омры Альтман|Альтман]]<br />{{пэнгол}}[[Хрвое Мілічавіч|Мілічавіч]] <br />{{пэнгол}}[[Хасэ Рома|Рома]] <br />{{пэнгол}}[[Бруна Гама|Гама]] <br />{{пэнміма}}[[Густаву Ледыш|Ледыш]]}} |- |'''{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]])''' |2:1 |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Фэнэрбахчэ Стамбул|Фэнэрбахчэ]] ([[Стамбул]]) |0:0 |2:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} | colspan="4" |1.— 2.[[Віталь Буяльскі|Буяльскі]] 57' (1:0), [[Атыла Салаі|Салаі]] 89' (1:1), [[Аляксандар Караваеў|Караваеў]] 114' (2:1) |} === Трэці кваліфікацыйны раўнд === Лёсаваньне трэцяга кваліфікацыйнага раўнду адбылося 18 ліпеня 2022 году а 13 гадзіны па Менскаму часе. Усяго 20 камандам наканаваны ўдзел у трэцім кваліфікацыйным раўндзе. Яны будуць падзеленыя на 2 шляхі: * '''Чэмпіёнскі шлях''' (12 камандаў) * '''Шлях прадстаўнікоў лігі''' (8 камандаў) Пасеў камандаў перад лёсаваньнем адбыўся па клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022. {| class="wikitable" |+'''Чэмпіёнскі шлях''' !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч |- |{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]]) |матч 1 |{{Сьцяг|Кіпр}} [[Апалён Лімасол|Апалён]] ([[Лімасол]]) |3 жніўня 2022 |9 жніўня 2022 |- |{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]]) |матч 2 |{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]]) |3 жніўня 2022 |9 жніўня 2022 |- |{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]]) |матч 3 |{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]]) |2 жніўня 2022 |9 жніўня 2022 |- |{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]]) |матч 4 |{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]]) |2 жніўня 2022 |9 жніўня 2022 |- |{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] |матч 5 |{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]]) |3 жніўня 2022 |9 жніўня 2022 |- |{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]]) |матч 6 |{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]]) |3 жніўня 2022 |9 жніўня 2022 |} {| class="wikitable" |+'''Шлях прадстаўнікоў лігі''' !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч |- |{{Сьцяг|Францыя}} [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]]) |матч 7 |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]]) |2 жніўня 2022 |9 жніўня 2022 |- |{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]]) |матч 8 |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Штурм Грац|Штурм]] ([[Грац]]) |3 жніўня 2022 |9 жніўня 2022 |- |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль]] ([[Брусэль]]) |матч 9 |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]]) |2 жніўня 2022 |9 жніўня 2022 |- |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]]) |матч 10 |{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]]) |2 жніўня 2022 |9 жніўня 2022 |} === Раўнд кваліфікацыйнага плэй-оф === Лёсаваньне раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф адбудзецца 2 жніўня 2022 году. Усяго 12 камандаў будзе ўдзельнічаць у раўндзе кваліфікацыйнага плэй-оф. Яны будуць падзеленыя на 2 шляхі: * '''Чэмпіёнскі шлях''' (8 камандаў): 2 каманды, што пачынаюць свой удзел з гэтага раўнду й 6 пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раўнду * '''Шлях прадстаўнікоў лігі''' (4 каманды): 4 пераможцы трэцяга кваліфікацыйнага раўнду Пасеў камандаў перад лёсаваньнем адбудзецца па клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022. Для пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раунду, чыя асоба ня будзе вядомая на момант лёсаваньня, будзе выкарыстоўвацца клюбны каэфіцыент каманды, што мае найвышэйшы рэйтынг у кожнай з пар. Першая каманда, што выбіраецца ў кожнай пары падчас лёсаваньня, будзе камандай-гаспадыняй першага матчу. {| class="wikitable" |+'''Чэмпіёнскі шлях''' !Пасеяныя !Непасеяныя |- | * {{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]]) (46) /{{Заўвага|пераможца трэцяга кваліфікацыйнага раўнду, асоба якога ня будзе вядомая на момант лёсаваньня.|name="нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф"}} {{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]]) (4,25) * {{Сьцяг|Данія}} [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]] (40,5) * {{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]]) (23) /{{Заўвага|name="нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф"}} {{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]]) (49,5) * {{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]]) (22,5) /{{Заўвага|name="нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф"}} {{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]]) (31) | * {{Сьцяг|Турэччына}} [[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспор]] ([[Трабзон]] (5,5)) * {{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] (17) /{{Заўвага|name="нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф"}} {{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]]) (8) * {{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]]) (25) /{{Заўвага|name="нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф"}} {{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]]) (15,5) * {{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]]) (7) /{{Заўвага|name="нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф"}} {{Сьцяг|Кіпр}} [[Апалён Лімасол|Апалён]] ([[Лімасол]] (14)) |} {| class="wikitable" |+'''Шлях прадстаўнікоў лігі''' !Пасеяныя !Непасеяныя |- | * {{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]] (61)) /{{Заўвага|name="нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф"}} {{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]]) (19) * {{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль]] ([[Брусэль]]) (6,12) /{{Заўвага|name="нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф"}} {{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]]) (50,25) | * {{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]]) (44) /{{Заўвага|name="нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф"}} {{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Штурм Грац|Штурм]] ([[Грац]] (7,77)) * {{Сьцяг|Францыя}} [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]]) (26) /{{Заўвага|name="нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф"}} {{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]] (33)) |} == Статыстыка == У статыстыку ўваходзяць што кваліфікацыйныя раўнды, што раўнды групавога этапу, што раўнды плэй-оф. {| class="wikitable" |+ !месца !Топ-10 найлепшых галеадораў !Колькасьць забітых мячоў |- |1 |{{Сьцяг|Нігерыя}} ''[[Віктар Баніфэйс Аког]] ({{мова-en|''Victor Boniface Okoh''|скарочана}}) [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]'' |5 |- |2 |''{{Сьцяг|Бразылія}} [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі]] ({{Мова-парт|''Kady Iuri Borges Malinowski''|скарочана}}) [[Карабах Агдам|Карабах]]'' |4 |- | rowspan="3" |3-5 |''{{Сьцяг|Малі}} [[Адама Малюда Траарэ]] ({{Мова-франц|''Adama Malouda Traoré''|скарочана}}) [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]]'' |3 |- |''{{Сьцяг|Кіпр}} [[П'ерас Сатырыю]] ({{Мова-грэц|''Πιέρος Σωτηρίου''|скарочана}}) [[Лудагорац Разград|Лудагорац]]'' |3 |- |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Крысталь Маўні Інгасан]] ({{Мова-ісьл|''Kristall Máni Ingason''|скарочана}}) [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] |3 |- | rowspan="6" |6-11 |''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына]] ({{Мова-no|''Amahl William D'vaz Pellegrino''|скарочана}}) [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]'' |2 |- |''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Рунар Эспэйорд]] ({{Мова-no|''Runar Espejord''|скарочана}}) [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]'' |2 |- |''{{Сьцяг|Чэхія}} [[Ян Сыкара]] ({{Мова-cs|''Jan Sýkora''|скарочана}}) [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]]'' |2 |- |''{{Сьцяг|Гаіці}} [[Францьдзі П'ера]] ({{Мова-франц|''Frantzdy Pierrot''|скарочана}}) [[Макабі Хайфа|Макабі]]'' |2 |- |''{{Сьцяг|Нігерыя}} [[Форчун Басі]] ({{Мова-en|''Fortune Bassey''|скарочана}}) [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]]'' |2 |- |''{{Сьцяг|Туніс}} [[Айса Лайдуні]] ({{Мова-ar|''عيسى بلال العيدوني''|скарочана}}) [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]]'' |2 |} == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Парады артыкулу|няма крыніцаў|няма катэгорыяў|артаграфія}} {{Ліга чэмпіёнаў УЭФА}} [[Катэгорыя:Ліга чэмпіёнаў УЭФА]] [[Катэгорыя:2022 год у футболе]] [[Катэгорыя:2023 год у футболе]] l3fjm9vt2p7x4khmgcr60lv0mvcxl94 2330716 2330584 2022-07-31T07:57:10Z Hleb23 72152 /* Раўнд кваліфікацыйнага плэй-оф */ крыху ўніфікацыі wikitext text/x-wiki {{Сэзон футбольнага спаборніцтва|назва турніру=Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў|выява=Istanbul Atatürk Olympic Stadium 1.jpg|апісаньне=Алімпійскі стадыён Ататурка|час_праведзеньня=Кваліфікацыя: 21 чэрвеня — 24 жніўня 2022 Уласна спаборніцтва: 6 верасьня 2022 — 10 чэрвеня 2023|колькасьць камандаў=Удзельнікі асноўнай часткі: 32 Усяго: 78 (зь 53 асацыяцый)|сайт=https://www.uefa.com/uefachampionsleague/|пераможца=яшчэ ня вызначаны|фіналіст=яшчэ ня вызначаны|паўфіналісты=яшчэ ня вызначаныя|чвэрцьфіналісты=яшчэ ня вызначаныя|матчаў ўсяго=45/310 (з улікам кваліфікацыі) 14,52%|галоў=102 (з улікам кваліфікацыі) 2,267 штоматч|гледачоў_на_стадыёнах=будзе запоўнена па завяршэньні ўсіх матчаў|наведвальнасьць у сярэднім=будзе запоўнена па завяршэньні ўсіх матчаў|найлепшы_галеадор=Віктар Баніфэйс Аког(Сьцяг Нарвэгіі Будэ-Глімт) — 4 мячы|апошні папярэдні сэзон=Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|чарговы наступны сэзон=Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2023—2024 гадоў|абноўлена=23/07/2022}} '''Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023''' — 68-ы розыгрыш трафэю з часоў Кубка эўрапейскіх чэмпіёнаў і 31-ы розыгрыш пад назвай Ліга чэмпіёнаў УЭФА. [[Фінал Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2023 году|Фінал]] плянуецца згуляць на [[Алімпійскі стадыён Ататурка|Алімпійскім стадыёне Ататурка]] ў [[Стамбул]]е, [[Турэччына]]. Першапачаткова стадыён быў прызначаны для правядзеньня [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2020 году|фіналу Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2020 году]], але й гэты, і [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021 году|фінал 2021 году]], які пасьля быў перададзены Ататурку, былі перанесены праз пандэмію [[Ковід-19]]. Пераможца Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў аўтаматычна кваліфікуецца ў групавы этап [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2023–2024|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2023—2024]], а таксама атрымае права згуляць зь пераможцам [[Ліга Эўропы УЭФА 2022—2023|Лігі Эўропы УЭФА 2022—2023]] у [[Супэркубак УЭФА 2023 году|Супэркубку УЭФА 2023 году]]. [[Файл:Istanbul Atatürk Olympic Stadium 1.jpg|значак|'''Алімпійскі стадыён Ататурка'''|349x349пкс]] Дзейным чэмпіёнам зьяўляецца [[Рэал Мадрыд]], які перамог у рэкордных чатырнаццаці сэзонах (заваяваў 14 тытулаў), апошні ў папярэднім розыгрышы. {| class="wikitable" |+ ! colspan="5" |'''Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023''' |- !Дата | colspan="4" |''Кваліфікацыя:'' 21 чэрвеня — 24 жніўня 2022 ''Уласна спаборніцтва:'' 6 верасьня 2022 — 10 чэрвеня 2023 |- !Каманды | colspan="4" |''Удзельнікі асноўнай часткі:'' 32 ''Усяго:'' 78 (зь 53 асацыяцый) |- ! colspan="5" |Статыстыка турніру |- ! rowspan="2" |Найпасьпяховейшыя ўдзельнікі !Чэмпіён — '''яшчэ ня вызначаны''' !Срэбны чэмпіён — '''яшчэ ня вызначаны''' ! colspan="2" |Паўфіналісты — '''яшчэ ня вызначаныя''' |- ! colspan="4" |Чвэрцьфіналісты — '''яшчэ ня вызначаныя''' |- !Матчаў згулялі | colspan="2" |'''57/310 (з улікам кваліфікацыі)''' | colspan="2" |18,39% |- !Забілі галоў | colspan="2" |'''145 (з улікам кваліфікацыі)''' | colspan="2" |2,544 штоматч |- !Наведвальнасьць | colspan="4" |'''будзе запоўнена па завяршэньні ўсіх матчаў''' |- !Найлепшы галеадор | colspan="4" |'''''Віктар Баніфэйс Аког({{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]) — 5 мячоў''''' |- | colspan="2" |[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|← 2021—22]] | colspan="2" |2022—2023 |''[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2023—2024 гадоў|2023—24 →]]'' |} == Разьмеркаваньне камандаў па асацыяцыях == Усяго 78 камандаў ад 53 з 55 асацыяцый сябраў УЭФА будуць ўдзельнічаць у Лізе Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 (акрамя [[Футбольная асацыяцыя Ліхтэнштайна|Ліхтэнштайна]], бо той не праводзіць нацыянальнае спаборніцтва для адбору на турнір і гэтаксама Расеі, якая атрымала забарону на ўдзел праз [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]]). Рэйтынг асацыяцыяў на аснове [[Табліца Каэфіцыентаў УЭФА|каэфіцыентаў УЭФА]] па выніках камандаў у папярэднія 5 сэзонаў выкарыстоўваецца для вызначэньня колькасьці каманд-удзельніц для кожнай асацыяцыі: * Першыя 4 асацыяцыі кваліфікуюць прынамсі 4 каманды ў групавы этап Лігі Чэмпіёнаў УЭФА. * 5-6 асацыяцыі кваліфікуюць 3 каманды ў розыгрыш. * Кожная з асацыяцый 7—15 месцаў (акрамя Расеі) кваліфікуюць па дзьве каманды. * Усе асатнія асацыяцыі з 16 па 55 (акрамя Ліхтэнштайна) кваліфікуюць па адной камандзе. * Пераможцы [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021—22]] і [[Ліга Эўропы УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА 2021—2022]] могуць дадаткова ўступіць у розыгрыш, калі яны не адабраліся ў Лігу Чэмпіёнаў УЭФА праз свае нацыянальныя чэмпіянаты (Напрыклад [[Рэал Мадрыд]] адабраўся ў Лігу Чэмпіёнаў 2022-23 праз Гішпанскую Ля Лігу ў якасьці чэмпіёна, але як пермаможца яшчэ й [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022]] будзе займаць гэты слот, а дублікаванае месца ў групавы этап пяройдзе бронзаваму прызёру 5 асацыяцыі (астатнія зьмяненьні ды зрухі ў кваліфікацыі праз гэнтую замену апісаныя ніжэй у разьдзеле аб разьмеркваньнях). А [[Айнтрахт Франкфурт]] перамог у [[Ліга Эўропы 2021—2022 гадоў|Лізе Эўропы 2021—2022]], праваліўшы адбор ў [[Бундэсьліга|Бундэсьлізе]], заняўшы там адзінаццатае месца, значыць [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт Франктфурт]] атрымае месца ў Лізе Чэмпіёнаў, але колькасьць камандаў, што адправіцца ў эўракубкі ня зьменіцца, таму ў Лігу Эўропы 2022-23 адправіцца толькі [[Уніён Бэрлін|пятая каманда Бундэсьлігі 2021—2022]] (замест двух, як летась), а ў Лігу канфэрэнцыяў 2022-23 толькі [[Фрайбург (футбольны клюб)|шостая каманда Бундэсьлігі 2021—2022]], [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]] стаў сёмай камандай ад нямецкай асацыяцыі, што дапускаецца максімальнай колькасьцю ўдзельнікаў ад адной асацыяцыі ў эўракубках. === Рэйтынг асацыяцыяў === * (УЭЛ) — дадатковае месца для пераможцы [[Ліга Эўропы УЭФА|Лігі Эўропы УЭФА]]. * (АУС) — адсутнасьць унутранага спаборніцтва для адбору ў Лігу Чэмпіёнаў. * (ЗАБ) — забарона на ўдзел праз [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]]. {| class="wikitable" |+'''Рэйтынг асацыяцыяў для сэзону Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023''' | {| class="wikitable" !Месца !Асацыяцыя !Каэфіцыент !Колькасьць клюбаў !Нататкі |- !1 |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Ангельшчына]] |100.569 | rowspan="4" |4 | |- !2 |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Гішпанія]] |97.855 | |- !3 |{{Сьцяг|Італія}} [[Італія]] |75.438 | |- !4 |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Нямеччына]] |73.570 | +1 ([[Ліга Эўропы УЭФА 2021-22|УЭЛ]]) |- !5 |{{Сьцяг|Францыя}} [[Францыя]] |56.081 | rowspan="2" |3 | |- !6 |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Партугалія]] |48.549 | |- !7 |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Нідэрлянды]] |39.200 |2 | |- !8 |{{Сьцяг|Расея}} [[Расея]] |38.382 |0 |(ЗАБ) |- !9 |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Бэльгія]] |36.500 | rowspan="7" |2 | |- !10 |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Аўстрыя]] |35.825 | |- !11 |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Шатляндыя]] |33.375 | |- !12 |{{Сьцяг|Украіна}} [[Украіна]] |33.100 | |- !13 |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Турэччына]] |30.100 | |- !14 |{{Сьцяг|Данія}} [[Данія]] |27.875 | |- !15 |{{Сьцяг|Кіпр}} [[Кіпр]] |27.750 | |- !16 |{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Сэрбія]] |26.750 | rowspan="4" |1 | |- !17 |{{Сьцяг|Чэхія}} [[Чэхія]] |26.600 | |- !18 |{{Сьцяг|Харватыя}} [[Харватыя]] |26.275 | |- !19 |{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Швайцарыя]] |26.225 | |} | {| class="wikitable" !Месца !Асацыяцыя !Каэфіцыент !Колькасьць клюбаў !Нататкі |- !20 |{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Грэцыя]] |26.000 | rowspan="13" |1 | |- !21 |{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Ізраіль]] |24.375 | |- !22 |{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Нарвэгія]] |21.000 | |- !23 |{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Швэцыя]] |20.500 | |- !24 |{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Баўгарыя]] |20.375 | |- !25 |{{Сьцяг|Румынія}} [[Румынія]] |18.200 | |- !26 |{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Азэрбайджан]] |16.875 | |- !27 |{{Сьцяг|Казахстан}} [[Казахстан]] |15.625 | |- !28 |{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Вугоршчына]] |15.500 | |- !29 |{{Сьцяг|Беларусь}} [[Беларусь]] |15.250 | |- !30 |{{Сьцяг|Польшча}} [[Польшча]] |15.125 | |- !31 |{{Сьцяг|Славенія}} [[Славенія]] |14.250 | |- !32 |{{Сьцяг|Славаччына}} [[Славаччына]] |13.625 | |- !33 |{{Сьцяг|Ліхтэнштайн}} [[Ліхтэнштайн]] |9.000 |0 |(АУС) |- !34 |{{Сьцяг|Летува}} [[Летува]] |8.750 | rowspan="4" |1 | |- !35 |{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Люксэмбург]] |8.250 | |- !36 |{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Босьнія і Герцагавіна]] |8.000 | |- !37 |{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Ірляндыя]] |7.875 | |} | {| class="wikitable" !Месца !Асацыяцыя !Каэфіцыент !Колькасьць клюбаў ! |- !38 |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Паўночная Македонія]] |7.625 | rowspan="18" |1 | |- !39 |{{Сьцяг|Армэнія}} [[Армэнія]] |7.375 | |- !40 |{{Сьцяг|Латвія}} [[Латвія]] |7.375 | |- !41 |{{Сьцяг|Альбанія}} [[Малдова|Альбанія]] |7.250 | |- !42 |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Паўночная Ірляндыя]] |6.958 | |- !43 |{{Сьцяг|Грузія}} [[Грузія]] |6.875 | |- !44 |{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[Фінляндыя]] |6.875 | |- !45 |{{Сьцяг|Малдова}} [[Латвія|Малдова]] |6.875 | |- !46 |{{Сьцяг|Мальта}} [[Мальта]] |6.375 | |- !47 |{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[Фарэрскія астравы]] |6.125 | |- !48 |{{Сьцяг|Косава}} [[Косава]] |5.833 | |- !49 |{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Гібральтар]] |5.666 | |- !50 |{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Чарнагорыя]] |5.000 | |- !51 |{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Ўэйлз]] |5.000 | |- !52 |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Ісьляндыя]] |4.875 | |- !53 |{{Сьцяг|Эстонія}} [[Эстонія]] |4.750 | |- !54 |{{Сьцяг|Андора}} [[Андора]] |3.331 | |- !55 |{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Сан-Марына]] |1.166 | |} |} === Разьмеркаваньне === Далей прадстаўляем ліст допуску на гэты сэзон. Трымацель тытулу Лігі Чэмпіёнаў [[Рэал Мадрыд|Рэал]] гарантаваў сабе ўдзел у групавым этапе Лігі Чэмпіёнаў што праз перамогу ў пяпярэднім [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|розыгрышу]], што праз атрыманьне чэмпіёнства ў гішпанскай Ля Лізе, таму наступныя зьмяненьні адпаведна адбыліся ў месцах разьмеркаваньняў сярод іншых удзельнікаў «ніжэйшых» (па рэйтынгу) лігаў, падобным чынам на зьмяненьні паўплывала [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]], падсумоўваючы зьмены: * Чэмпіёны 11 і 12 асацыяцый (Шатляндыі ды Ўкраіны адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з групавога этапу замест раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф (чэмпіёнскага шляху). * Чэмпіёны 13 і 14 асацыяцый (Турэцкай ды Дацкай адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з раўнду плэй-оф кваліфікацыйнага плэй-оф замест трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху). * Чэмпіёны 15 і 16 асацыяцый (Кіпру ды Сэрбіі адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з трэцяга кваліфікацыйнага раўнду замест другога кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху). * Чэмпіёны 18, 19, 20 ды 21 асацыяцый (Харвацкай, Швайцарскай, Грэцкай ды Ізраільскай адпаведна) уступаюць у розыгрыш з другога кваліфікацыйнага раўнду замест першага кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху). * Срэбныя чэмпіёны 10 і 11 асацыяцый (Аўстрыі й Шатляндыі адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з трэцяга кваліфікацыйнага раўнду замест другога кваліфікацыйнага раўнду (шляху прадстаўнікоў ліг). {| class="wikitable" |+Ліст допуску на сэзон Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 ! colspan="2" | !Каманды ўступаючыя на гэтым этапе ў розыгрыш !Каманды, што трапілі сюды з папярэдняга раўнду |- ! colspan="2" |Папярэдні раўнд (4 каманды) | * 4 чэмпіёны з асацыяцыяў 52—55 | |- ! colspan="2" |Першы кваліфікацыйны раўнд (30 камандаў) | * 29 чэмпіёнаў з асацыяцыяў 22—51 (акрамя Ліхтэнштайну) | * 1 пераможца папярэдняга раўнду |- ! rowspan="2" |Другі кваліфікацыйны раўнд (24 камандаў) !Шлях чэмпіёнаў (20 камандаў) | * 5 чэмпіёнаў з асацыяцыяў 17—21 | * 15 пераможцаў першага кваліфікацыйнага раўнду |- !Шлях прадстаўнікоў лігаў (4 камандаў) | * 4 срэбных чэмпёны з асацыяцыяў 12—15 | |- ! rowspan="2" |Трэці кваліфікацыйны раўнд (20 камандаў) !Шлях чэмпіёнаў (12 камандаў) | * 2 чэмпіёны з асацыяцыяў 15—16 | * 10 пераможцаў другога кваліфікацыйнага раўнду (па шляху чэмпіёнаў) |- !Шлях прадстаўнікоў лігаў (8 камандаў) | * 4 срэбныя чэмпіёны з асацыяцыяў 7—11 (акрамя Расеі) * 2 бронзавыя прызёры з асацыяцыяў 5—6 | * 2 пераможцы другога кваліфікацыйнага раўнду (па шляху прадстаўнікоў лігаў) |- ! rowspan="2" |Раўнд кваліфікацыі плэй-оф (12 камандаў) !Шлях чэмпіёнаў (8 камандаў) | * 2 чэмпіёны з асацыяцыяў 13—14 | * 6 пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (па шляху чэмпіёнаў) |- !Шлях прадстаўнікоў лігаў (4 каманды) | | * 4 пераможцы трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (па шляху прадстаўнікоў лігаў) |- ! colspan="2" |Групавы этап (32 каманды) | * Уладальнік тытулу чэмпіёна лігі Эўропы * 11 чэмпіёнаў з асацыяцый 1-12 (акрамя Расеі) * 6 срэбных чэмпіёнаў з асацыяцыяў 1-6 * 4 бронзавыя прызёры з асацыяцыяў 1-4 * 4 уладальнікі чацьвёртых месцаў з асацыяцыяў 1-4 | * 4 пераможцы раўнду плэй-оф (па шляху чэмпіёнаў) * 2 пераможцы раўнду плэй-оф (па шляху прадстаўнікоў лігаў) |- ! colspan="2" |Плэй-оф асноўнай часткі (16 камандаў) | | * 8 пераможцаў груповога этапу * 8 срэбных пераможцаў групавога этапу |} === Каманды-ўдзельнікі === Пазнакі ў дужках паказваюць якім чынам кожная каманда кваліфікавалася на свой пачатковы раўнд у турніры: * ЛЧ: Уладальнік Чэмпіёнскага тытулу Лігі Чэмпіёнаў. * ЛЭ: Уладальнік Чэмпіёнскага тытулу Лігі Эўропы. * 1-ы(-ая, -ае), 2-і(-ая, -ое), 3-і(-яя, -яе), 4-ы(4-ая, 4-ае) і г. д.: пазіцыя ва ўласнай лізе папярэдняга сезону. * Прп-: пазіцыі ў лігах праз прыпыненьне папярэдніх сезонаў былі вызначаныя нацыянальнымі асацыяцыямі; усе каманды падлягалі зацьвярджэньню УЭФА ў адпаведнасьці з рэкамендацыямі для ўдзелу ў эўрапейскіх спаборніцтвах. Другі кваліфікацыйны раўнд, трэці кваліфікацыйны раўнд і раўнд плэй-оф былі падзеленыя на Чэмпіёнскі Шлях ('''ЧШ''') ды Шлях Прадстаўнікоў Лігаў ('''ШПЛ'''). Колерам паказаны працягваньне ўдзелу ў розыгрышы, або спыненьне онлайн, падчас правядзеньня турніру. {| class="wikitable" |+Колер |style="background-color:#FFE4E1;" |Каманда выбыла з розыгрышу |- |style="background-color:#90EE90;" |Каманда пасьпяхова прасоўваецца па розыгрышы, або рыхтуецца ўступіць у яго |- |style="background-color:#F0FFF0;" |Каманда ўступіць у розыгрыш неўзабаве |} {| class="wikitable" |+Кваліфікацыя каманд у Лігу Чэмпіёнаў УЭФА 2022-23 ! colspan="2" |Раўнд уступленьня ! colspan="4" |Каманды |- ! colspan="2" rowspan="7" |Групавы этап |style="background-color:#F0FFF0;" | {{Сьцяг|Гішпанія}} [[Рэал Мадрыд|Рэал]] ([[Мадрыд]]) (1-ы)<sup>ЛЧ</sup> |style="background-color:#F0FFF0;" | {{Сьцяг|Нямеччына}} [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]] ([[Франкфурт-на-Майне|Франкфурт]]) (ЛЭ) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Манчэстэр Сіці|Сіці]] ([[Манчэстэр]]) (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]] (2-і) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] ([[Лёндан]]) (3-і) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Тотэнгэм Готспур]] ([[Лёндан]]) (4-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]] (2-ая) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]] ([[Мадрыд]]) (3-і) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]] (4-ая) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Італія}} [[Мілян (футбольны клюб)|Мілян]] (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Італія}} [[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэрнацыянале]] ([[Мілян]]) (2-і) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Італія}} [[Напалі Нэапаль|Напалі]] ([[Нэапаль]]) (3-і) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Італія}} [[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]] ([[Турын]]) (4-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]] ([[Мюнхэн]]) (1-ая) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Барусія Дортмунд|Барусія]] ([[Дортмунд]]) (2-ая) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баер Левэркузэн|Баер 04]] ([[Левэркузэн]]) (3-і) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[РБ Ляйпцыг (футбольны клюб)|РБ]] ([[Ляйпцыг]]) (4-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Францыя}} [[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]] ([[Парыж]]) (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Францыя}} [[Алімпік Марсэль|Алімпік]] ([[Марсэль]]) (2-і) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Порту (футбольны клюб)|Порту]] (1-ае) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Спортынг Лісабон|Спортынг]] ([[Лісабон]]) (2-і) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Аякс Амстэрдам|Аякс]] ([[Амстэрдам]]) (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Бруге (футбольны клюб)|Бруге]] (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Рэд Бул Зальцбург|Рэд Бул]] ([[Зальцбург]]) (1-ы) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Сэлтык Глазга|Сэлтык]] ([[Глазга]]) (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Украіна}} [[Шахтар Данецк|Шахтар]] ([[Данецк]]) (Прп-1-ы) | colspan="3" | |- ! colspan="6" | |- !Плэй-оф кваліфікацыі !ЧШ |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспор]] ([[Трабзон]]) (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Данія}} [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]] (1-ы) | colspan="2" | |- ! colspan="6" | |- ! rowspan="3" |Трэці кваліфікацыйны раўнд !<abbr>ЧШ</abbr> |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Кіпр}} [[Апалён Лімасол|Апалён]] ([[Лімасол]]) (1-ы) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]]) (1-ая) | colspan="2" | |- ! rowspan="2" |<abbr>ШПЛ</abbr> |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Францыя}} [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]]) (3-яе) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]]) (3-яя) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]]) (2-і) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль]] ([[Брусэль]]) (2-і) |- |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Штурм Грац|Штурм]] ([[Грац]]) (2-і) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]]) (2-і) | colspan="2" | |- ! colspan="6" | |- ! rowspan="3" |Другі кваліфікацыйны раўнд ! rowspan="2" |<abbr>ЧШ</abbr> |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]]) (1-ая) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]]) (1-ае) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Цюрых (футбольны клюб)|Цюрых]] (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]]) (1-ы) |- |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]]) (1-ае) | | colspan="2" | |- !<abbr>ШПЛ</abbr> |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]]) (Прп-2-ое) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Фэнэрбахчэ Стамбул|Фэнэрбахчэ]] ([[Стамбул]]) (2-ое) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]]) (2-і) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Кіпр}} [[АЕК Лярнака|АЕК]] ([[Лярнака]]) (2-і) |- ! colspan="6" | |- ! colspan="2" rowspan="8" |Першы кваліфікацыйны раўнд |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] (1-ае) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Румынія}} [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока]]) (1-ы) |- |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Казахстан}} [[Табол Кастанай|Табол]] ([[Кастанай]]) (1-ы) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Беларусь}} [[Шахцёр Салігорск|Шахцёр]] ([[Салігорск]]) (1-ы) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Польшча}} [[Лех Познань|Лех]] ([[Познань]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Славенія}} [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]] (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Славаччына}} [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]]) (1-ы) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]]) (1-ы) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Зрынскі Мостар|Зрынскі]] ([[Мостар]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]]) (1-ыя) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]]) (1-ыя) |- |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Латвія}} [[Рыская футбольная школа]] ([[Рыга]]) (1-ая) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Альбанія}} [[Тырана (футбольны клюб)|Тырана]] (1-ая) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]]) (1-ы) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Грузія}} [[Дынама Батумі|Дынама]] ([[Батумі]]) (1-ае) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]]) (1-ы) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Мальта}} [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] ([[Паола]]) (1-ы) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[КІ Кляксьвік|КІ]] ([[Кляксьвік]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Косава}} [[Балкані Сухарэка|КФ Балкані]] ([[Сухарэка]]) (1-ыя) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Сут’еска Нікшыч|Сут’еска]] ([[Нікшыч]]) (1-ая) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Нью-Сэйнтс Освэстры|Нью-Сэйнтс]] ([[Освэстры]]) (1-ыя) | | | |- ! colspan="6" | |- ! colspan="2" |Папярэдні раўнд |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Эстонія}} [[Левадыя Талін|Левадыя]] ([[Талін]]) (1-ая) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Андора}} [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Ля Фіярыта Монтэджардана|Ля Фіярыта]] ([[Монтэджардына|Монтэджардана]]) (1-ая) |} Заўвагі: # '''[[Расея]]:''' 28 лютага 2022 году расейскія футбольныя клюбы й зборныя былі адхілены ад спаборніцтваў ФІФА і УЭФА праз уварваньне Расеі ва Ўкраіну ў 2022 годзе. 2 траўня 2022 году УЭФА пацьвердзіла, што расейскія клюбы будуць выключаныя са спаборніцтваў УЭФА 2022—2023 гадоў. # '''[[Ліхтэнштайн]]:''' Сем камандаў афіляваных зь Ліхтэнштайнскай футбольнай федэрацыяй гуляюць у Швайцарскай футбольнай лізе, адпаведна адбор праходзіць па Швайцарскай квоце. Адзінае эўрапейскае спаборніцтва, куда могуць трапіць удзельнікі празь Ліхтэнштайнскую асацыяцыю — Футбольны кубак Ліхтэнштайна, пераможцы якога кваліфікуюцца ў [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА|Лігу Канфэрэнцыяў УЭФА]]. # '''[[Украіна]]:''' Украінская Прэм’ер-ліга 2021-22 гадоў была спыненая праз расейскае ўварваньне ва Ўкраіну ў 2022 годзе. Дзьве лепшыя каманды лігі на момант спыненьня (данецкі «Шахтар» і кіеўскае «Дынама») былі абраныя Ўкраінскай асацыяцыяй футболу для ўдзелу ў Лізе чэмпіёнаў УЭФА 2022-23 гадоў. == Расклад матчаў == Усім матчам былі разьмеркаваныя гульнявыя дні ў аўторак ды сераду, акрамя фіналу папярэдняга раўнду, які мусіў прайсьці ў пятніцу. Усе лёсаваньні мусяць прайсьці ў штаб-кватэры УЭФА ў швайцарскім [[Ньён]]е, за выключэннем лёсаваньня групавога этапу, якое адбудзецца ў [[Стамбул]]е, [[Турэччына]]. {| class="wikitable" |+Расклад матчаў на Лігу чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 !Фаза !Раўнд !Лёсаваньне !Першы матч !Другі матч |- | rowspan="4" |Кваліфікацыя |Папярэдні раўнд |7 чэрвеня 2022 |21 чэрвеня 2022 (паўфіналы) |24 чэрвеня 2022 (фінал) |- |Першы кваліфікацыйны раўнд |14 чэрвеня 2022 |5—6 ліпеня 2022 |12—13 ліпеня 2022 |- |Другі кваліфікацыйны раўнд |15 чэрвеня 2022 |19—20 ліпеня 2022 |26—27 ліпеня 2022 |- |Трэці кваліфікацыйны раўнд |18 ліпеня 2022 |2—3 жніўня 2022 |9 жніўня 2022 |- |Плэй-оф |Кваліфікацыйны плэй-оф |2 жніўня 2022 |16—17 жніўня 2022 |23—24 жніўня 2022 |- | rowspan="6" |Групавы этап |1 гульнявы дзень | rowspan="6" |25 жніўня 2022 | colspan="2" |6—7 верасьня 2022 |- |2 гульнявы дзень | colspan="2" |13—14 верасьня 2022 |- |3 гульнявы дзень | colspan="2" |4—5 кастрычніка 2022 |- |4 гульнявы дзень | colspan="2" |11—12 кастрычніка 2022 |- |5 гульнявы дзень | colspan="2" |25—26 кастрычніка 2022 |- |6 гульнявы дзень | colspan="2" |1—2 лістапада 2022 |- | rowspan="4" |Гульні на вылет |Раўнд шаснаццаці |7 лістапада 2022 |14-15 і 21—22 лютага 2023 |7-8 і 14—15 сакавіка 2023 |- |Чвэрцьфіналы | rowspan="3" |17 сакавіка 2023 |11—12 красавіка 2023 |18—19 красавіка 2023 |- |Паўфіналы |9—10 траўня 2023 |16—17 траўня 2023 |- |Фінал | colspan="2" |10 чэрвеня 2023 году на «[[Алімпійскі стадыён Ататурка|Алімпійскім стадыёне Ататурка]]» у [[Стамбул]]е. |} == Кваліфікацыйныя раўнды == === Папярэдні раўнд === Лёсаваньне адбылося па раскладзе 7 чэрвеня. Удзельнічаць маюцца ў папярэднім раўндзе чатыры каманды. Пасеў камандаў для лёсаваньня быў заснаваны на іх клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022 году з двума пасеянымі і двума непасеянымі. Усе матчы пройдуць на стадыёне Вікінгура ў Рэйк’явіку, Ісьляндыя. Пераможца пяпярэдняга раўнду праходзе ў першы кваліфікацыйны раўнд. Пераможаныя ўдзельнікі папярэдняга раўнду аўтаматычна пяройдуць у другі кваліфікацыйны раўнд чэмпіёнскага шляху [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА 2022-23|Лігі Канфэрэнцыяў УЭФА]]. {| class="wikitable" !Каманда 1 !Лік !Каманда 2 !Галы й галеадоры |- ! colspan="3" |Паўфіналы ! |- |{{Сьцяг|Эстонія}} [[Левадыя Талін|Левадыя]] ([[Талін]]) |1-6 |{{Сьцяг|Ісьляндыя}}''' [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]])''' |[[Закарыя Бегларышвілі|Бегларышвілі]] 6' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:0), [[Даглес Макляган|Макляган]] 10' (1:1), [[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 27' (1:2), [[Халдур Шмаўры Сыгурдсан|Сыгурдсан]] 45' (1:3), [[Мікалай Андрэас Гансэн|Гансэн]] 49' (1:4), [[Гэльгі Гуд’ёнсан|Гуд’ёнсан]] 71' (1:5), [[Юліўс Магнусан|Магнусан]] 77' (1:6) |- |{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Ля Фіярыта Монтэджардана|Ля Фіярыта]] ([[Монтэджардына|Монтэджардана]]) |1-2 |{{Сьцяг|Андора}}''' [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]])''' |[[Даніла Эзэкіэль Рынальдзі|Рынальдзі]] 45+2' (1:0), [[Хэніс Сальдэвіля Сольдуга|Сальдэвіля]] 55' (1:1), 66' (1:2) |- ! colspan="3" |Фінал ! |- |{{Сьцяг|Андора}} [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]]) |0-1 |{{Сьцяг|Ісьляндыя}}''' [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]])''' |[[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 68' (0:1) |} === Першы кваліфікацыйны раўнд === Лёсаваньне першага кваліфікацыйнага раўнду прайшло 14 чэрвеня 2022 году. Першым матчам наканавана 6 й 7 ліпеня, а матчам у адказ — 12 й 13 ліпеня 2022 году. Пераможцы двубою накіроўваюцца ў другі раўнд кваліфікацыі па Шляху Чэмпіёнаў. Пераможаным наканавана перавесьціся ў другі раўнд кваліфікацыі [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА 2022—2023|Лігі канфэрэнцыяў]] на Шлях Чэмпіёнаў. {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры ! ! ! ! !Удзельнікі пасьляматчавых пэнальці |- |{{Сьцяг|Армэнія}}''' [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]])''' |2:2 (4:3){{Заўвага|назва=пэнальці}} |{{Сьцяг|Румынія}} [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока]]) |0:0 |2:2{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1. — 2.[[Бісмарк Аджэй-Баатэнг|Нана]] 6' (0:1), [[Зоран Гаіч|Гаіч]] 89' (1:1), [[Клаўдыю Адрыян Міхай Петрыла|Петрыла]] 94' (1:2), [[Зоран Гаіч|Гаіч]] 119' (2:2) | colspan="6" |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Яўген Кочук|Кочук]]{{пэнгол}}<br />[[Артак Даш'ян|Даш'ян]]{{пэнгол}}<br />[[Аванес Арутунян|Арутунян]]{{пэнгол}}<br />[[Артур Авагян|Авагян]]{{пэнгол}}<br />|лік=4-3|кам2={{пэнгол}}[[Марка Дуганджыч|Дуганджыч]]<br />{{пэнміма}}[[Клаўдыю Адрыян Міхай Петрыла|Петрыла]] <br />{{пэнгол}}[[Андрэй Бурка|Бурка]] <br />{{пэнгол}}[[Карла Мухар|Мухар]] <br />{{пэнміма}}[[Марыё Хорхэ Маліка Паўліна|Камора]]}} |- |{{Сьцяг|Славенія}}''' [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]]''' |2:0{{Заўвага|Пераможаны ў гэтым двубоі перайшоў у 3 кваліфікацыйны этап Лігі Канфэрэнцыяў 2022—2023.|name="нюанс цякучага кваліфікацыйнага этапу"}} |{{Сьцяг|Беларусь}} [[Шахцёр Салігорск|Шахцёр]] ([[Салігорск]]) |0:0 |2:0 | colspan="7" |1. — 2.[[Рока Батурына|Батурына]] 12' (1:0), 56' (2:0) |- |{{Сьцяг|Баўгарыя}}''' [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])''' |3:0 |{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Сут’еска Нікшыч|Сут’еска]] ([[Нікшыч]]) |2:0 |1:0 | colspan="7" |1.[[Алекс Сантана|Сантана]] 74' (1:0), [[Матыяс Фабіян Тысэра|Тысэра]] 90+1' (2:0) 2.[[П'ерас Сатырыю|Сатырыю]] 53' (3:0) |- |{{Сьцяг|Люксэмбург}}''' [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]])''' |3:1 |{{Сьцяг|Альбанія}} [[Тырана (футбольны клюб)|Тырана]] |1:0 |2:1 | colspan="7" |1.[[Магсан Хасан Нэдэр|Нэдэр]] 71' (1:0) 2.[[Філіп Боіч|Боіч]] 49' (2:0), [[Дэйвід Сінані|Сінані]] 61' (3:0), [[Рэдан Джыджа|Джыджа]] 78' (3:1) |- |{{Сьцяг|Казахстан}} [[Табол Кастанай|Табол]] ([[Кастанай]]) |1:5 |{{Сьцяг|Вугоршчына}}''' [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])''' |0:0 |1:5 | colspan="7" |1. — 2.[[Адама Малюда Траарэ|Траарэ]] 4' (0:1), 17' (0:2), [[Айса Лайдуні|Лайдуні]] 21' (0:3), [[Ігар Сяргееў|Сяргееў]] 23' (1:3), [[Форчун Басі|Басі]] 74' (1:4), 90+1' (1:5) |- |{{Сьцяг|Швэцыя}}''' [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]]''' |6:5 |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]]) |3:2 |3:3 | colspan="7" |1.[[Мартын Ульсан|Ульсан]] 16' (1:0), [[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 38' (1:1), [[Уля Тойванэн|Тойванэн]] 42' (2:1), [[Вэлька Бірманчэвіч|Бірманчэвіч]] 84' (3:1), [[Гэльгі Гуд’ёнсан|Гуд’ёнсан]] 90+3' (3:2) 2.[[Карл Фрыдлейфур Гунарсан|Гунарсан]] 15' (3:3), [[Вэлька Бірманчэвіч|Бірманчэвіч]] 34' (4:3), [[Фэлікс Бэіма|Бэіма]] 44' (5:3), [[Андэрс Крыстыянсэн|Крыстыянсэн]] 49' (6:3), [[Мікалай Андрэас Гансэн|Гансэн]] 56' (6:4), [[Карл Фрыдлейфур Гунарсан|Гунарсан]] 75' (6:5) |- |{{Сьцяг|Косава}} [[Балкані Сухарэка|КФ Балкані]] ([[Сухарэка]]) |1:2 |{{Сьцяг|Летува}}''' [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])''' |1:1 |0:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} | colspan="7" |1.[[Назьмі Грыпшы|Грыпшы]] 15' (1:0), [[Олівэр Баф|Баф]] 25' (1:1) 2.[[Кегіндэ Матыяс Аевусі|Аевусі]] 97' (1:2) |- |{{Сьцяг|Фінляндыя}}''' [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]])''' |2:2{{Заўвага|name="нюанс цякучага кваліфікацыйнага этапу"}}(5:4){{Заўвага|Для выяўленьні пераможцы каманды білі пэнальці|назва=пэнальці}} |{{Сьцяг|Латвія}} [[Рыская футбольная школа]] ([[Рыга]]) |1:0 |1:2{{Заўвага|Для выяўленьня пераможцы быў задзейнічаны дадатковы час у два таймы па 15 хвілінаў|назва=д.ч.}} |1.[[Мануэль Мартыч|Мартыч]] 11' (1:0) 2.[[Артур Зюзінc|Зюзінc]] 48' (1:1), [[Стэфан Паніч|Паніч]] 56' (1:2), [[Мурыля Энрыке дэ Араўха Сантас|Мурыля]] 75' (2:2) | colspan="6" |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Сантэры Вяянянен|Вяянянен]]{{пэнгол}}<br />[[Мурыля Энрыке дэ Араўха Сантас|Мурыля]]{{пэнгол}}<br />[[Боян Радулавіч|Радулавіч]]{{пэнгол}}<br />[[Фабіян Сэрарэнс|Сэрарэнс]]{{пэнгол}}<br />[[Каспэр Тэрха|Тэрха]]{{пэнгол}}|лік=5-4|кам2={{пэнгол}}[[Віталь Ягадзінскіс|Ягадзінскіс]]<br />{{пэнгол}}[[Таміслаў Шарыч|Шарыч]] <br />{{пэнміма}}[[Стэфан Паніч|Паніч]] <br />{{пэнгол}}[[Жыга Ліпушчак|Ліпушчак]] <br />{{пэнгол}}[[Пётр Марэш|Марэш]]}} |- |{{Сьцяг|Нарвэгія}}''' [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''' |4:3 |{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[КІ Кляксьвік|КІ]] ([[Кляксьвік]]) |3:0 |1:3 | colspan="7" |1.[[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 11' (1:0), 31' (2:0), 58' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (3:0) 2.[[Мэдс Бо Мікэльсэн|Мікэльсэн]] 12' (3:1), [[Якуп Біскопсту Андрэасэн|Андрэасэн]] 20' (3:2), [[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 55 ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (4:2), [[Якуп Біскопсту Андрэасэн|Андрэасэн]] 85' (4:3) |- |{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Нью-Сэйнтс Освэстры|Нью-Сэйнтс]] ([[Освэстры]]) |1:2 |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}}''' [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]])''' |1:0 |0:2{{Заўвага|назва=д.ч.}} | colspan="7" |1.[[Раян Бробэл|Бробэл]] 57' (1:0) 2.[[Джэймі Малгры|Малгры]] 90+4' (1:1), [[Ітан Дэвайн|Дэвайн]] 95' (1:2) |- |{{Сьцяг|Ірляндыя}}''' [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]])''' |3:0 |{{Сьцяг|Мальта}} [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] ([[Паола]]) |3:0 |0:0 | colspan="7" |1.[[Ронан Фін|Фін]] 25' (1:0), [[Дылан Ўотс|Ўотс]] 40' (2:0), [[Роры Гэфні|Гэфні]] 78' (3:0) 2.— |- |{{Сьцяг|Польшча}} [[Лех Познань|Лех]] ([[Познань]]) |2:5 |{{Сьцяг|Азэрбайджан}}''' [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])''' |1:0 |1:5 | colspan="7" |1.[[Мікаэль Ісгак|Ісгак]] 41' (1:0) 2.[[Крыстафэр Вэльдэ|Вэльдэ]] 1' (2:0), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 14' (2:1), [[Філіп Азобіч|Азобіч]] 42' (2:2), [[Кэвін Давід Мэдына Рэнтэрыя|Мэдына]] 56' (2:3), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 74' (2:4), [[Абас Гусэйнаў|Гусэйнаў]] 77' (2:5) |- |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}}''' [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]])''' |3:2 |{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]]) |3:0 |0:2 | colspan="7" |1.[[Мамаду Данфа|Данфа]] 11' (1:0), [[Сандэй Адэтунджы|Адэтунджы]] 28' (2:0), [[Скот Ўайзмэн|Ўайзмэн]] 62' ([[Аўтагол|аўта]]) (3:0) 2.[[Хуан Франсіска Гарсія Пенья|Хуанфры]] 32' (3:1), [[Лі Гэнры Касьяр|Касьяр]] 69 (3:2) |- |{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Зрынскі Мостар|Зрынскі]] ([[Мостар]]) |0:1 |{{Сьцяг|Малдова}}''' [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])''' |0:0 |0:1 | colspan="7" |1. — 2.[[Ігар Савіч|Савіч]] 22' ([[Аўтагол|аўта]]) (0:1) |- |{{Сьцяг|Славаччына}}''' [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]])''' |2:1 |{{Сьцяг|Грузія}} [[Дынама Батумі|Дынама]] ([[Батумі]]) |0:0 |2:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} | colspan="7" |1. — 2.[[Зурыка Давіташвілі|Давіташвілі]] 104' (0:1), [[Тыгран Барсэгян|Барсэгян]] 115' (1:1), [[Іван Шапоньчык|Шапоньчык]] 120+3' (2:1) |} === Другі кваліфікацыцны раўнд === Лёсаваньне другога кваліфікацыйнага раўнду адбылося 15 чэрвеня 2022 году. Першым матчам наканавана 19 й 20 ліпеня, а матчам у адказ — 26 й 27 ліпеня 2022 году адпаведна. Пераможцы двубою кваліфікуюцца ў трэці раўнд адпаведнага шляху. Пераможаныя на чэмпіёнскім шляху адпраўляюцца ў чэмпіёнскі шлях трэцяга кваліфікацыйнага раўнду [[Ліга Эўропы УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]], у той жа час астатнія са шляху прадстаўнікоў лігі адпраўляюцца ў частку шляху прадстаўнікоў лігі трэцяга кваліфікацыйнага раўнду [[Ліга Эўропы УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]]. {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |+Чэмпіёнскі шлях |'''{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])''' |5:3 |{{Сьцяг|Славаччына}} [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]]) |1:2 |4:1 |1.[[Крыстафэр Закарыясэн|Закарыясэн]] 70' (1:0), [[Гурам Кашыа|Кашыа]] 81' (1:1), [[Тыгран Барсэгян|Барсэгян]] 86' (1:2) 2.[[Франк Балі|Балі]] 20' (2:2), [[Крыстафэр Закарыясэн|Закарыясэн]] 31' (3:2), [[Вэрнан ДэМарка Марлякі|ДэМарка]] 70' (3:3), [[Адама Малюда Траарэ|Траарэ]] 89' (4:3), [[Айса Лайдуні|Лайдуні]] 90+5' (5:3) |- |'''{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])''' |3:2 |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]]) |2:2 |1:0 |1.[[Кэвен да Сілва Інасіў|Кэвен]] 25' (0:1), [[Арыян Адэмі|Адэмі]] 44' (1:1), [[Бруна Пэткавіч|Пэткавіч]] 86' (2:1), [[Рэнальда Сефас|Сефас]] 89' (2:2) 2.[[Арыян Адэмі|Адэмі]] 47' (3:2) |- |'''{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])''' |5:4 |{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Цюрых (футбольны клюб)|Цюрых]] |3:2 |2:2{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1.[[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 17' (1:0), [[Ібраіма Ваджы|Ваджы]] 36' (2:0), 65' (3:0), [[Ліндрыт Камбэры|Камбэры]] 65' (3:1), [[Мірлінд Крэзью|Крэзью]] 85' (3:2) 2.[[Максім Мядзьведзеў|Мядзьведзеў]] 4' ([[Аўтагол|аўта]]) (3:3), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 56' (4:3), [[Іван Сантыні|Сантыні]] 90+6' (4:4), [[Авусі Квабэна|Авусі]] 98 (5:4) |- |{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]]) |1:7 |'''{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]])''' |1:2 |0:5 |1.[[Томаш Хоры|Хоры]] 6' (0:1), [[Боян Радулавіч|Радулавіч]] 50' (1:1), [[Ян Копіц|Копіц]] 57' (1:2) 2.[[Лудэк Пэрніца|Пэрніца]] 11' (1:3), [[Ян Сыкара|Сыкара]] 21' (1:4), [[Лукаш Гэйда|Гэйда]] 31' (1:5), [[Ян Сыкара|Сыкара]] 76' (1:6), [[Ян Клімент|Клімент]] 84' (1:7) |- |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]]) |1:8 |'''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''' |1:0 |0:8 |1.[[Кірк Міляр|Міляр]] 83' (1:0) 2.[[Гуга Вэтлесан|Вэтлесан]] 7' (1:1), [[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 21' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:2), [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 23' (1:3), [[Ульрык Салтнэс|Салтнэс]] 29' (1:4), [[Рунар Эспэйорд|Эспэйорд]] 52' (1:5), [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 54' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:6), [[Альфонс Сампстэд|Сампстэд]] 73' (1:7), [[Рунар Эспэйорд|Эспэйорд]] 88' (1:8) |- |'''{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])''' |3:0 |{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] |1:0 |2:0 |1.[[Фаб'ен Урэга|Урэга]] 49' (1:0) 2.[[Кегіндэ Матыяс Аевусі|Аевусі]] 34' (2:0), [[Рэнан Алівэйра|Алівэйра]] 52' (3:0) |- |'''{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])''' |4:2 |{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]]) |3:0 |1:2 |1.[[П'ерас Сатырыю|Сатырыю]] 26' (1:0), 35' (2:0), [[Ігар Тыяга Насымента Радрыгес|Тыяга]] 90+4' (3:0) 2.[[Аарон Грын|Грын]] 21' (3:1), [[Айдама Эмаку|Эмаку]] 88' (3:2), [[Каўлі Алівэйра Соўза|Каўлі]] 90+4' (4:2) |- |{{Сьцяг|Славенія}} [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]] |0:1 |'''{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])''' |0:0 |0:1 |1. — 2.[[Мамо Янсанэ|Янсанэ]] 90+2' (0:1) |- |'''{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]])''' |5:1 |{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]]) |1:1 |4:0 |1.[[Філіп Аксель Фрыгаст Цынкернагэль|Цынкернагэль]] 7' (0:1), [[Долеў Хазіза|Хазіза]] 90+2' (1:1) 2.[[Цярон Чэры|Чэры]] 5' (2:1), [[Францьдзі П'ера|П'ера]] 61' (3:1), 65' (4:1), [[Мухамад Абу Фана|Абу Фана]] 86' (5:1) |- |'''{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]])''' |4:2 |{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]]) |0:1 |4:1 |1.[[Самір Хаджы|Хаджы]] 72' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (0:1) 2.[[Магсан Хасан Нэдэр|Нэдэр]] 21' (0:2), [[Карлёс Джэмісан Тэлес дос Сантас Жуніёр|Жуніньё]] 24' (1:2), [[Лука Юрычыч|Юрычыч]] 53' (2:2), [[Юзуф Атубанджа|Атубанджа]] 75' (3:2), [[Лука Юрычыч|Юрычыч]] 85' (4:2) |} {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры ! ! !Удзельнікі пасьляматчавых пэнальці |+Шлях прадстаўнікоў лігі |'''{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]])''' |2:2 (4:3){{Заўвага|назва=пэнальці}} |{{Сьцяг|Кіпр}} [[АЕК Лярнака|АЕК]] ([[Лярнака]]) |1:1 |1:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1.[[Адам Дзюрча|Дзюрча]] 81' (0:1), [[Эрык Сьвятчанка|Сьвятчанка]] 84' (1:1) 2.[[Віктар Алатунджы|Алатунджы]] 9' (1:2), [[Гэнрык Дальсгор|Дальсгор]] 12' (2:2) | colspan="3" |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Гэнрык Дальсгор|Дальсгор]]{{пэнгол}}<br />[[Піёнэ Сыста|Сыста]]{{пэнгол}}<br />[[Олівэр Сёрэнсэн|Сёрэнсэн]]{{пэнгол}}<br />[[Нікаляс Дур|Дур]]{{пэнгол}}<br />[[Соры Каба|Каба]]{{пэнміма}}|лік=4:3|кам2={{пэнміма}}[[Омры Альтман|Альтман]]<br />{{пэнгол}}[[Хрвое Мілічавіч|Мілічавіч]] <br />{{пэнгол}}[[Хасэ Рома|Рома]] <br />{{пэнгол}}[[Бруна Гама|Гама]] <br />{{пэнміма}}[[Густаву Ледыш|Ледыш]]}} |- |'''{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]])''' |2:1 |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Фэнэрбахчэ Стамбул|Фэнэрбахчэ]] ([[Стамбул]]) |0:0 |2:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} | colspan="4" |1.— 2.[[Віталь Буяльскі|Буяльскі]] 57' (1:0), [[Атыла Салаі|Салаі]] 89' (1:1), [[Аляксандар Караваеў|Караваеў]] 114' (2:1) |} === Трэці кваліфікацыйны раўнд === Лёсаваньне трэцяга кваліфікацыйнага раўнду адбылося 18 ліпеня 2022 году а 13 гадзіны па Менскаму часе. Усяго 20 камандам наканаваны ўдзел у трэцім кваліфікацыйным раўндзе. Яны будуць падзеленыя на 2 шляхі: * '''Чэмпіёнскі шлях''' (12 камандаў) * '''Шлях прадстаўнікоў лігі''' (8 камандаў) Пасеў камандаў перад лёсаваньнем адбыўся па клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022. {| class="wikitable" |+'''Чэмпіёнскі шлях''' !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч |- |{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]]) |матч 1 |{{Сьцяг|Кіпр}} [[Апалён Лімасол|Апалён]] ([[Лімасол]]) |3 жніўня 2022 |9 жніўня 2022 |- |{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]]) |матч 2 |{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]]) |3 жніўня 2022 |9 жніўня 2022 |- |{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]]) |матч 3 |{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]]) |2 жніўня 2022 |9 жніўня 2022 |- |{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]]) |матч 4 |{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]]) |2 жніўня 2022 |9 жніўня 2022 |- |{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] |матч 5 |{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]]) |3 жніўня 2022 |9 жніўня 2022 |- |{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]]) |матч 6 |{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]]) |3 жніўня 2022 |9 жніўня 2022 |} {| class="wikitable" |+'''Шлях прадстаўнікоў лігі''' !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч |- |{{Сьцяг|Францыя}} [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]]) |матч 7 |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]]) |2 жніўня 2022 |9 жніўня 2022 |- |{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]]) |матч 8 |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Штурм Грац|Штурм]] ([[Грац]]) |3 жніўня 2022 |9 жніўня 2022 |- |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль]] ([[Брусэль]]) |матч 9 |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]]) |2 жніўня 2022 |9 жніўня 2022 |- |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]]) |матч 10 |{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]]) |2 жніўня 2022 |9 жніўня 2022 |} === Раўнд кваліфікацыйнага плэй-оф === Лёсаваньне раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф адбудзецца 2 жніўня 2022 году. Усяго 12 камандаў будзе ўдзельнічаць у раўндзе кваліфікацыйнага плэй-оф. Яны будуць падзеленыя на 2 шляхі: * '''Чэмпіёнскі шлях''' (8 камандаў): 2 каманды, што пачынаюць свой удзел з гэтага раўнду й 6 пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раўнду * '''Шлях прадстаўнікоў лігі''' (4 каманды): 4 пераможцы трэцяга кваліфікацыйнага раўнду Пасеў камандаў перад лёсаваньнем адбудзецца па клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022. Для пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раунду, чыя асоба ня будзе вядомая на момант лёсаваньня, будзе выкарыстоўвацца клюбны каэфіцыент каманды, што мае найвышэйшы рэйтынг у кожнай з пар. Першая каманда, што выбіраецца ў кожнай пары падчас лёсаваньня, будзе камандай-гаспадыняй першага матчу. {| class="wikitable" |+'''Чэмпіёнскі шлях''' !Пасеяныя !Непасеяныя |- | * {{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]]) (46) /{{Заўвага|пераможца трэцяга кваліфікацыйнага раўнду, асоба якога ня будзе вядомая на момант лёсаваньня.|name="нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф"}} {{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]]) (4,25) * {{Сьцяг|Данія}} [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]] (40,5) * {{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]]) (23) /{{Заўвага|name="нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф"}} {{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]]) (49,5) * {{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]]) (22,5) /{{Заўвага|name="нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф"}} {{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]]) (31) | * {{Сьцяг|Турэччына}} [[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспор]] ([[Трабзон]]) (5,5) * {{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] (17) /{{Заўвага|name="нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф"}} {{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]]) (8) * {{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]]) (25) /{{Заўвага|name="нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф"}} {{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]]) (15,5) * {{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]]) (7) /{{Заўвага|name="нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф"}} {{Сьцяг|Кіпр}} [[Апалён Лімасол|Апалён]] ([[Лімасол]]) (14) |} {| class="wikitable" |+'''Шлях прадстаўнікоў лігі''' !Пасеяныя !Непасеяныя |- | * {{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]] (61)) /{{Заўвага|name="нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф"}} {{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]]) (19) * {{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль]] ([[Брусэль]]) (6,12) /{{Заўвага|name="нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф"}} {{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]]) (50,25) | * {{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]]) (44) /{{Заўвага|name="нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф"}} {{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Штурм Грац|Штурм]] ([[Грац]]) (7,77) * {{Сьцяг|Францыя}} [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]]) (26) /{{Заўвага|name="нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф"}} {{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]]) (33) |} == Статыстыка == У статыстыку ўваходзяць што кваліфікацыйныя раўнды, што раўнды групавога этапу, што раўнды плэй-оф. {| class="wikitable" |+ !месца !Топ-10 найлепшых галеадораў !Колькасьць забітых мячоў |- |1 |{{Сьцяг|Нігерыя}} ''[[Віктар Баніфэйс Аког]] ({{мова-en|''Victor Boniface Okoh''|скарочана}}) [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]'' |5 |- |2 |''{{Сьцяг|Бразылія}} [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі]] ({{Мова-парт|''Kady Iuri Borges Malinowski''|скарочана}}) [[Карабах Агдам|Карабах]]'' |4 |- | rowspan="3" |3-5 |''{{Сьцяг|Малі}} [[Адама Малюда Траарэ]] ({{Мова-франц|''Adama Malouda Traoré''|скарочана}}) [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]]'' |3 |- |''{{Сьцяг|Кіпр}} [[П'ерас Сатырыю]] ({{Мова-грэц|''Πιέρος Σωτηρίου''|скарочана}}) [[Лудагорац Разград|Лудагорац]]'' |3 |- |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Крысталь Маўні Інгасан]] ({{Мова-ісьл|''Kristall Máni Ingason''|скарочана}}) [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] |3 |- | rowspan="6" |6-11 |''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына]] ({{Мова-no|''Amahl William D'vaz Pellegrino''|скарочана}}) [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]'' |2 |- |''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Рунар Эспэйорд]] ({{Мова-no|''Runar Espejord''|скарочана}}) [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]'' |2 |- |''{{Сьцяг|Чэхія}} [[Ян Сыкара]] ({{Мова-cs|''Jan Sýkora''|скарочана}}) [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]]'' |2 |- |''{{Сьцяг|Гаіці}} [[Францьдзі П'ера]] ({{Мова-франц|''Frantzdy Pierrot''|скарочана}}) [[Макабі Хайфа|Макабі]]'' |2 |- |''{{Сьцяг|Нігерыя}} [[Форчун Басі]] ({{Мова-en|''Fortune Bassey''|скарочана}}) [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]]'' |2 |- |''{{Сьцяг|Туніс}} [[Айса Лайдуні]] ({{Мова-ar|''عيسى بلال العيدوني''|скарочана}}) [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]]'' |2 |} == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Парады артыкулу|няма крыніцаў|няма катэгорыяў|артаграфія}} {{Ліга чэмпіёнаў УЭФА}} [[Катэгорыя:Ліга чэмпіёнаў УЭФА]] [[Катэгорыя:2022 год у футболе]] [[Катэгорыя:2023 год у футболе]] ktj7bss6x3x7mue2757yoedjej2sz6r 2330763 2330716 2022-07-31T11:43:12Z Taravyvan Adijene 1924 артаграфія wikitext text/x-wiki {{Сэзон футбольнага спаборніцтва|назва турніру=Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў|выява=Istanbul Atatürk Olympic Stadium 1.jpg|апісаньне=Алімпійскі стадыён Ататурка|час_праведзеньня=Кваліфікацыя: 21 чэрвеня — 24 жніўня 2022 Уласна спаборніцтва: 6 верасьня 2022 — 10 чэрвеня 2023|колькасьць камандаў=Удзельнікі асноўнай часткі: 32 Усяго: 78 (зь 53 асацыяцый)|сайт=https://www.uefa.com/uefachampionsleague/|пераможца=яшчэ ня вызначаны|фіналіст=яшчэ ня вызначаны|паўфіналісты=яшчэ ня вызначаныя|чвэрцьфіналісты=яшчэ ня вызначаныя|матчаў ўсяго=45/310 (з улікам кваліфікацыі) 14,52%|галоў=102 (з улікам кваліфікацыі) 2,267 штоматч|гледачоў_на_стадыёнах=будзе запоўнена па завяршэньні ўсіх матчаў|наведвальнасьць у сярэднім=будзе запоўнена па завяршэньні ўсіх матчаў|найлепшы_галеадор=Віктар Баніфэйс Аког(Сьцяг Нарвэгіі Будэ-Глімт) — 4 мячы|апошні папярэдні сэзон=Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|чарговы наступны сэзон=Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2023—2024 гадоў|абноўлена=23/07/2022}} '''Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023''' — 68-ы розыгрыш трафэю з часоў Кубка эўрапейскіх чэмпіёнаў і 31-ы розыгрыш пад назвай Ліга чэмпіёнаў УЭФА. [[Фінал Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2023 году|Фінал]] плянуецца згуляць на [[Алімпійскі стадыён Ататурка|Алімпійскім стадыёне Ататурка]] ў [[Стамбул]]е, [[Турэччына]]. Першапачаткова стадыён быў прызначаны для правядзеньня [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2020 году|фіналу Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2020 году]], але й гэты, і [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021 году|фінал 2021 году]], які пасьля быў перададзены Ататурку, былі перанесены праз пандэмію [[Ковід-19]]. Пераможца Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў аўтаматычна кваліфікуецца ў групавы этап [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2023–2024|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2023—2024]], а таксама атрымае права згуляць зь пераможцам [[Ліга Эўропы УЭФА 2022—2023|Лігі Эўропы УЭФА 2022—2023]] у [[Супэркубак УЭФА 2023 году|Супэркубку УЭФА 2023 году]]. [[Файл:Istanbul Atatürk Olympic Stadium 1.jpg|значак|'''Алімпійскі стадыён Ататурка'''|349x349пкс]] Дзейным чэмпіёнам зьяўляецца [[Рэал Мадрыд]], які перамог у рэкордных чатырнаццаці сэзонах (заваяваў 14 тытулаў), апошні ў папярэднім розыгрышы. {| class="wikitable" |+ ! colspan="5" |'''Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023''' |- !Дата | colspan="4" |''Кваліфікацыя:'' 21 чэрвеня — 24 жніўня 2022 ''Уласна спаборніцтва:'' 6 верасьня 2022 — 10 чэрвеня 2023 |- !Каманды | colspan="4" |''Удзельнікі асноўнай часткі:'' 32 ''Усяго:'' 78 (зь 53 асацыяцый) |- ! colspan="5" |Статыстыка турніру |- ! rowspan="2" |Найпасьпяховейшыя ўдзельнікі !Чэмпіён — '''яшчэ ня вызначаны''' !Срэбны чэмпіён — '''яшчэ ня вызначаны''' ! colspan="2" |Паўфіналісты — '''яшчэ ня вызначаныя''' |- ! colspan="4" |Чвэрцьфіналісты — '''яшчэ ня вызначаныя''' |- !Матчаў згулялі | colspan="2" |'''57/310 (з улікам кваліфікацыі)''' | colspan="2" |18,39% |- !Забілі галоў | colspan="2" |'''145 (з улікам кваліфікацыі)''' | colspan="2" |2,544 штоматч |- !Наведвальнасьць | colspan="4" |'''будзе запоўнена па завяршэньні ўсіх матчаў''' |- !Найлепшы галеадор | colspan="4" |'''''Віктар Баніфэйс Аког({{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]) — 5 мячоў''''' |- | colspan="2" |[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|← 2021—22]] | colspan="2" |2022—2023 |''[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2023—2024 гадоў|2023—24 →]]'' |} == Разьмеркаваньне камандаў па асацыяцыях == Усяго 78 камандаў ад 53 з 55 асацыяцый сябраў УЭФА будуць ўдзельнічаць у Лізе Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 (акрамя [[Футбольная асацыяцыя Ліхтэнштайна|Ліхтэнштайна]], бо той не праводзіць нацыянальнае спаборніцтва для адбору на турнір і гэтаксама Расеі, якая атрымала забарону на ўдзел праз [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]]). Рэйтынг асацыяцыяў на аснове [[Табліца Каэфіцыентаў УЭФА|каэфіцыентаў УЭФА]] па выніках камандаў у папярэднія 5 сэзонаў выкарыстоўваецца для вызначэньня колькасьці каманд-удзельніц для кожнай асацыяцыі: * Першыя 4 асацыяцыі кваліфікуюць прынамсі 4 каманды ў групавы этап Лігі Чэмпіёнаў УЭФА. * 5-6 асацыяцыі кваліфікуюць 3 каманды ў розыгрыш. * Кожная з асацыяцый 7—15 месцаў (акрамя Расеі) кваліфікуюць па дзьве каманды. * Усе асатнія асацыяцыі з 16 па 55 (акрамя Ліхтэнштайна) кваліфікуюць па адной камандзе. * Пераможцы [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021—22]] і [[Ліга Эўропы УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА 2021—2022]] могуць дадаткова ўступіць у розыгрыш, калі яны не адабраліся ў Лігу Чэмпіёнаў УЭФА праз свае нацыянальныя чэмпіянаты (Напрыклад [[Рэал Мадрыд]] адабраўся ў Лігу Чэмпіёнаў 2022-23 праз Гішпанскую Ля Лігу ў якасьці чэмпіёна, але як пермаможца яшчэ й [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022]] будзе займаць гэты слот, а дублікаванае месца ў групавы этап пяройдзе бронзаваму прызёру 5 асацыяцыі (астатнія зьмяненьні ды зрухі ў кваліфікацыі праз гэнтую замену апісаныя ніжэй у разьдзеле аб разьмеркваньнях). А [[Айнтрахт Франкфурт]] перамог у [[Ліга Эўропы 2021—2022 гадоў|Лізе Эўропы 2021—2022]], праваліўшы адбор ў [[Бундэсьліга|Бундэсьлізе]], заняўшы там адзінаццатае месца, значыць [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт Франктфурт]] атрымае месца ў Лізе Чэмпіёнаў, але колькасьць камандаў, што адправіцца ў эўракубкі ня зьменіцца, таму ў Лігу Эўропы 2022-23 адправіцца толькі [[Уніён Бэрлін|пятая каманда Бундэсьлігі 2021—2022]] (замест двух, як летась), а ў Лігу канфэрэнцыяў 2022-23 толькі [[Фрайбург (футбольны клюб)|шостая каманда Бундэсьлігі 2021—2022]], [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]] стаў сёмай камандай ад нямецкай асацыяцыі, што дапускаецца максімальнай колькасьцю ўдзельнікаў ад адной асацыяцыі ў эўракубках. === Рэйтынг асацыяцыяў === * (УЭЛ) — дадатковае месца для пераможцы [[Ліга Эўропы УЭФА|Лігі Эўропы УЭФА]]. * (АУС) — адсутнасьць унутранага спаборніцтва для адбору ў Лігу Чэмпіёнаў. * (ЗАБ) — забарона на ўдзел праз [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]]. {| class="wikitable" |+'''Рэйтынг асацыяцыяў для сэзону Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023''' | {| class="wikitable" !Месца !Асацыяцыя !Каэфіцыент !Колькасьць клюбаў !Нататкі |- !1 |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Ангельшчына]] |100.569 | rowspan="4" |4 | |- !2 |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Гішпанія]] |97.855 | |- !3 |{{Сьцяг|Італія}} [[Італія]] |75.438 | |- !4 |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Нямеччына]] |73.570 | +1 ([[Ліга Эўропы УЭФА 2021-22|УЭЛ]]) |- !5 |{{Сьцяг|Францыя}} [[Францыя]] |56.081 | rowspan="2" |3 | |- !6 |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Партугалія]] |48.549 | |- !7 |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Нідэрлянды]] |39.200 |2 | |- !8 |{{Сьцяг|Расея}} [[Расея]] |38.382 |0 |(ЗАБ) |- !9 |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Бэльгія]] |36.500 | rowspan="7" |2 | |- !10 |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Аўстрыя]] |35.825 | |- !11 |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Шатляндыя]] |33.375 | |- !12 |{{Сьцяг|Украіна}} [[Украіна]] |33.100 | |- !13 |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Турэччына]] |30.100 | |- !14 |{{Сьцяг|Данія}} [[Данія]] |27.875 | |- !15 |{{Сьцяг|Кіпр}} [[Кіпр]] |27.750 | |- !16 |{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Сэрбія]] |26.750 | rowspan="4" |1 | |- !17 |{{Сьцяг|Чэхія}} [[Чэхія]] |26.600 | |- !18 |{{Сьцяг|Харватыя}} [[Харватыя]] |26.275 | |- !19 |{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Швайцарыя]] |26.225 | |} | {| class="wikitable" !Месца !Асацыяцыя !Каэфіцыент !Колькасьць клюбаў !Нататкі |- !20 |{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Грэцыя]] |26.000 | rowspan="13" |1 | |- !21 |{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Ізраіль]] |24.375 | |- !22 |{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Нарвэгія]] |21.000 | |- !23 |{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Швэцыя]] |20.500 | |- !24 |{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Баўгарыя]] |20.375 | |- !25 |{{Сьцяг|Румынія}} [[Румынія]] |18.200 | |- !26 |{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Азэрбайджан]] |16.875 | |- !27 |{{Сьцяг|Казахстан}} [[Казахстан]] |15.625 | |- !28 |{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Вугоршчына]] |15.500 | |- !29 |{{Сьцяг|Беларусь}} [[Беларусь]] |15.250 | |- !30 |{{Сьцяг|Польшча}} [[Польшча]] |15.125 | |- !31 |{{Сьцяг|Славенія}} [[Славенія]] |14.250 | |- !32 |{{Сьцяг|Славаччына}} [[Славаччына]] |13.625 | |- !33 |{{Сьцяг|Ліхтэнштайн}} [[Ліхтэнштайн]] |9.000 |0 |(АУС) |- !34 |{{Сьцяг|Летува}} [[Летува]] |8.750 | rowspan="4" |1 | |- !35 |{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Люксэмбург]] |8.250 | |- !36 |{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Босьнія і Герцагавіна]] |8.000 | |- !37 |{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Ірляндыя]] |7.875 | |} | {| class="wikitable" !Месца !Асацыяцыя !Каэфіцыент !Колькасьць клюбаў ! |- !38 |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Паўночная Македонія]] |7.625 | rowspan="18" |1 | |- !39 |{{Сьцяг|Армэнія}} [[Армэнія]] |7.375 | |- !40 |{{Сьцяг|Латвія}} [[Латвія]] |7.375 | |- !41 |{{Сьцяг|Альбанія}} [[Малдова|Альбанія]] |7.250 | |- !42 |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Паўночная Ірляндыя]] |6.958 | |- !43 |{{Сьцяг|Грузія}} [[Грузія]] |6.875 | |- !44 |{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[Фінляндыя]] |6.875 | |- !45 |{{Сьцяг|Малдова}} [[Латвія|Малдова]] |6.875 | |- !46 |{{Сьцяг|Мальта}} [[Мальта]] |6.375 | |- !47 |{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[Фарэрскія астравы]] |6.125 | |- !48 |{{Сьцяг|Косава}} [[Косава]] |5.833 | |- !49 |{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Гібральтар]] |5.666 | |- !50 |{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Чарнагорыя]] |5.000 | |- !51 |{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Ўэйлз]] |5.000 | |- !52 |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Ісьляндыя]] |4.875 | |- !53 |{{Сьцяг|Эстонія}} [[Эстонія]] |4.750 | |- !54 |{{Сьцяг|Андора}} [[Андора]] |3.331 | |- !55 |{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Сан-Марына]] |1.166 | |} |} === Разьмеркаваньне === Далей прадстаўляем ліст допуску на гэты сэзон. Трымацель тытулу Лігі Чэмпіёнаў [[Рэал Мадрыд|Рэал]] гарантаваў сабе ўдзел у групавым этапе Лігі Чэмпіёнаў што праз перамогу ў пяпярэднім [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|розыгрышу]], што праз атрыманьне чэмпіёнства ў гішпанскай Ля Лізе, таму наступныя зьмяненьні адпаведна адбыліся ў месцах разьмеркаваньняў сярод іншых удзельнікаў «ніжэйшых» (па рэйтынгу) лігаў, падобным чынам на зьмяненьні паўплывала [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]], падсумоўваючы зьмены: * Чэмпіёны 11 і 12 асацыяцый (Шатляндыі ды Ўкраіны адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з групавога этапу замест раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф (чэмпіёнскага шляху). * Чэмпіёны 13 і 14 асацыяцый (Турэцкай ды Дацкай адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з раўнду плэй-оф кваліфікацыйнага плэй-оф замест трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху). * Чэмпіёны 15 і 16 асацыяцый (Кіпру ды Сэрбіі адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з трэцяга кваліфікацыйнага раўнду замест другога кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху). * Чэмпіёны 18, 19, 20 ды 21 асацыяцый (Харвацкай, Швайцарскай, Грэцкай ды Ізраільскай адпаведна) уступаюць у розыгрыш з другога кваліфікацыйнага раўнду замест першага кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху). * Срэбныя чэмпіёны 10 і 11 асацыяцый (Аўстрыі й Шатляндыі адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з трэцяга кваліфікацыйнага раўнду замест другога кваліфікацыйнага раўнду (шляху прадстаўнікоў ліг). {| class="wikitable" |+Ліст допуску на сэзон Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 ! colspan="2" | !Каманды ўступаючыя на гэтым этапе ў розыгрыш !Каманды, што трапілі сюды з папярэдняга раўнду |- ! colspan="2" |Папярэдні раўнд (4 каманды) | * 4 чэмпіёны з асацыяцыяў 52—55 | |- ! colspan="2" |Першы кваліфікацыйны раўнд (30 камандаў) | * 29 чэмпіёнаў з асацыяцыяў 22—51 (акрамя Ліхтэнштайну) | * 1 пераможца папярэдняга раўнду |- ! rowspan="2" |Другі кваліфікацыйны раўнд (24 камандаў) !Шлях чэмпіёнаў (20 камандаў) | * 5 чэмпіёнаў з асацыяцыяў 17—21 | * 15 пераможцаў першага кваліфікацыйнага раўнду |- !Шлях прадстаўнікоў лігаў (4 камандаў) | * 4 срэбных чэмпёны з асацыяцыяў 12—15 | |- ! rowspan="2" |Трэці кваліфікацыйны раўнд (20 камандаў) !Шлях чэмпіёнаў (12 камандаў) | * 2 чэмпіёны з асацыяцыяў 15—16 | * 10 пераможцаў другога кваліфікацыйнага раўнду (па шляху чэмпіёнаў) |- !Шлях прадстаўнікоў лігаў (8 камандаў) | * 4 срэбныя чэмпіёны з асацыяцыяў 7—11 (акрамя Расеі) * 2 бронзавыя прызёры з асацыяцыяў 5—6 | * 2 пераможцы другога кваліфікацыйнага раўнду (па шляху прадстаўнікоў лігаў) |- ! rowspan="2" |Раўнд кваліфікацыі плэй-оф (12 камандаў) !Шлях чэмпіёнаў (8 камандаў) | * 2 чэмпіёны з асацыяцыяў 13—14 | * 6 пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (па шляху чэмпіёнаў) |- !Шлях прадстаўнікоў лігаў (4 каманды) | | * 4 пераможцы трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (па шляху прадстаўнікоў лігаў) |- ! colspan="2" |Групавы этап (32 каманды) | * Уладальнік тытулу чэмпіёна лігі Эўропы * 11 чэмпіёнаў з асацыяцый 1-12 (акрамя Расеі) * 6 срэбных чэмпіёнаў з асацыяцыяў 1-6 * 4 бронзавыя прызёры з асацыяцыяў 1-4 * 4 уладальнікі чацьвёртых месцаў з асацыяцыяў 1-4 | * 4 пераможцы раўнду плэй-оф (па шляху чэмпіёнаў) * 2 пераможцы раўнду плэй-оф (па шляху прадстаўнікоў лігаў) |- ! colspan="2" |Плэй-оф асноўнай часткі (16 камандаў) | | * 8 пераможцаў груповога этапу * 8 срэбных пераможцаў групавога этапу |} === Каманды-ўдзельнікі === Пазнакі ў дужках паказваюць якім чынам кожная каманда кваліфікавалася на свой пачатковы раўнд у турніры: * ЛЧ: Уладальнік Чэмпіёнскага тытулу Лігі Чэмпіёнаў. * ЛЭ: Уладальнік Чэмпіёнскага тытулу Лігі Эўропы. * 1-ы(-ая, -ае), 2-і(-ая, -ое), 3-і(-яя, -яе), 4-ы(4-ая, 4-ае) і г. д.: пазіцыя ва ўласнай лізе папярэдняга сезону. * Прп-: пазіцыі ў лігах праз прыпыненьне папярэдніх сезонаў былі вызначаныя нацыянальнымі асацыяцыямі; усе каманды падлягалі зацьвярджэньню УЭФА ў адпаведнасьці з рэкамендацыямі для ўдзелу ў эўрапейскіх спаборніцтвах. Другі кваліфікацыйны раўнд, трэці кваліфікацыйны раўнд і раўнд плэй-оф былі падзеленыя на Чэмпіёнскі Шлях ('''ЧШ''') ды Шлях Прадстаўнікоў Лігаў ('''ШПЛ'''). Колерам паказаны працягваньне ўдзелу ў розыгрышы, або спыненьне онлайн, падчас правядзеньня турніру. {| class="wikitable" |+Колер |style="background-color:#FFE4E1;" |Каманда выбыла з розыгрышу |- |style="background-color:#90EE90;" |Каманда пасьпяхова прасоўваецца па розыгрышы, або рыхтуецца ўступіць у яго |- |style="background-color:#F0FFF0;" |Каманда ўступіць у розыгрыш неўзабаве |} {| class="wikitable" |+Кваліфікацыя каманд у Лігу Чэмпіёнаў УЭФА 2022-23 ! colspan="2" |Раўнд уступленьня ! colspan="4" |Каманды |- ! colspan="2" rowspan="7" |Групавы этап |style="background-color:#F0FFF0;" | {{Сьцяг|Гішпанія}} [[Рэал Мадрыд|Рэал]] ([[Мадрыд]]) (1-ы)<sup>ЛЧ</sup> |style="background-color:#F0FFF0;" | {{Сьцяг|Нямеччына}} [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]] ([[Франкфурт-на-Майне|Франкфурт]]) (ЛЭ) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Манчэстэр Сіці|Сіці]] ([[Манчэстэр]]) (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]] (2-і) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] ([[Лёндан]]) (3-і) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Тотэнгэм Готспур]] ([[Лёндан]]) (4-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]] (2-ая) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]] ([[Мадрыд]]) (3-і) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]] (4-ая) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Італія}} [[Мілян (футбольны клюб)|Мілян]] (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Італія}} [[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэрнацыянале]] ([[Мілян]]) (2-і) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Італія}} [[Напалі Нэапаль|Напалі]] ([[Нэапаль]]) (3-і) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Італія}} [[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]] ([[Турын]]) (4-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]] ([[Мюнхэн]]) (1-ая) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Барусія Дортмунд|Барусія]] ([[Дортмунд]]) (2-ая) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баер Левэркузэн|Баер 04]] ([[Левэркузэн]]) (3-і) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[РБ Ляйпцыг (футбольны клюб)|РБ]] ([[Ляйпцыг]]) (4-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Францыя}} [[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]] ([[Парыж]]) (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Францыя}} [[Алімпік Марсэль|Алімпік]] ([[Марсэль]]) (2-і) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Порту (футбольны клюб)|Порту]] (1-ае) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Спортынг Лісабон|Спортынг]] ([[Лісабон]]) (2-і) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Аякс Амстэрдам|Аякс]] ([[Амстэрдам]]) (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Бруге (футбольны клюб)|Бруге]] (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Рэд Бул Зальцбург|Рэд Бул]] ([[Зальцбург]]) (1-ы) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Сэлтык Глазга|Сэлтык]] ([[Глазга]]) (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Украіна}} [[Шахтар Данецк|Шахтар]] ([[Данецк]]) (Прп-1-ы) | colspan="3" | |- ! colspan="6" | |- !Плэй-оф кваліфікацыі !ЧШ |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспор]] ([[Трабзон]]) (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Данія}} [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]] (1-ы) | colspan="2" | |- ! colspan="6" | |- ! rowspan="3" |Трэці кваліфікацыйны раўнд !<abbr>ЧШ</abbr> |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Кіпр}} [[Апалён Лімасол|Апалён]] ([[Лімасол]]) (1-ы) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]]) (1-ая) | colspan="2" | |- ! rowspan="2" |<abbr>ШПЛ</abbr> |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Францыя}} [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]]) (3-яе) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]]) (3-яя) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]]) (2-і) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль]] ([[Брусэль]]) (2-і) |- |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Штурм Грац|Штурм]] ([[Грац]]) (2-і) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]]) (2-і) | colspan="2" | |- ! colspan="6" | |- ! rowspan="3" |Другі кваліфікацыйны раўнд ! rowspan="2" |<abbr>ЧШ</abbr> |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]]) (1-ая) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]]) (1-ае) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Цюрых (футбольны клюб)|Цюрых]] (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]]) (1-ы) |- |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]]) (1-ае) | | colspan="2" | |- !<abbr>ШПЛ</abbr> |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]]) (Прп-2-ое) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Фэнэрбахчэ Стамбул|Фэнэрбахчэ]] ([[Стамбул]]) (2-ое) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]]) (2-і) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Кіпр}} [[АЕК Лярнака|АЕК]] ([[Лярнака]]) (2-і) |- ! colspan="6" | |- ! colspan="2" rowspan="8" |Першы кваліфікацыйны раўнд |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] (1-ае) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Румынія}} [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока]]) (1-ы) |- |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Казахстан}} [[Табол Кастанай|Табол]] ([[Кастанай]]) (1-ы) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Беларусь}} [[Шахцёр Салігорск|Шахцёр]] ([[Салігорск]]) (1-ы) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Польшча}} [[Лех Познань|Лех]] ([[Познань]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Славенія}} [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]] (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Славаччына}} [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]]) (1-ы) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]]) (1-ы) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Зрынскі Мостар|Зрынскі]] ([[Мостар]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]]) (1-ыя) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]]) (1-ыя) |- |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Латвія}} [[Рыская футбольная школа]] ([[Рыга]]) (1-ая) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Альбанія}} [[Тырана (футбольны клюб)|Тырана]] (1-ая) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]]) (1-ы) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Грузія}} [[Дынама Батумі|Дынама]] ([[Батумі]]) (1-ае) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]]) (1-ы) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Мальта}} [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] ([[Паола]]) (1-ы) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[КІ Кляксьвік|КІ]] ([[Кляксьвік]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Косава}} [[Балкані Сухарэка|КФ Балкані]] ([[Сухарэка]]) (1-ыя) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Сут’еска Нікшыч|Сут’еска]] ([[Нікшыч]]) (1-ая) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Нью-Сэйнтс Освэстры|Нью-Сэйнтс]] ([[Освэстры]]) (1-ыя) | | | |- ! colspan="6" | |- ! colspan="2" |Папярэдні раўнд |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Эстонія}} [[Левадыя Талін|Левадыя]] ([[Талін]]) (1-ая) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Андора}} [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Ля Фіярыта Монтэджардана|Ля Фіярыта]] ([[Монтэджардына|Монтэджардана]]) (1-ая) |} Заўвагі: # '''[[Расея]]:''' 28 лютага 2022 году расейскія футбольныя клюбы й зборныя былі адхілены ад спаборніцтваў ФІФА і УЭФА праз уварваньне Расеі ва Ўкраіну ў 2022 годзе. 2 траўня 2022 году УЭФА пацьвердзіла, што расейскія клюбы будуць выключаныя са спаборніцтваў УЭФА 2022—2023 гадоў. # '''[[Ліхтэнштайн]]:''' Сем камандаў афіляваных зь Ліхтэнштайнскай футбольнай федэрацыяй гуляюць у Швайцарскай футбольнай лізе, адпаведна адбор праходзіць па Швайцарскай квоце. Адзінае эўрапейскае спаборніцтва, куда могуць трапіць удзельнікі празь Ліхтэнштайнскую асацыяцыю — Футбольны кубак Ліхтэнштайна, пераможцы якога кваліфікуюцца ў [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА|Лігу Канфэрэнцыяў УЭФА]]. # '''[[Украіна]]:''' Украінская Прэм’ер-ліга 2021-22 гадоў была спыненая праз расейскае ўварваньне ва Ўкраіну ў 2022 годзе. Дзьве лепшыя каманды лігі на момант спыненьня (данецкі «Шахтар» і кіеўскае «Дынама») былі абраныя Ўкраінскай асацыяцыяй футболу для ўдзелу ў Лізе чэмпіёнаў УЭФА 2022-23 гадоў. == Расклад матчаў == Усім матчам былі разьмеркаваныя гульнявыя дні ў аўторак ды сераду, акрамя фіналу папярэдняга раўнду, які мусіў прайсьці ў пятніцу. Усе лёсаваньні мусяць прайсьці ў штаб-кватэры УЭФА ў швайцарскім [[Ньён]]е, за выключэннем лёсаваньня групавога этапу, якое адбудзецца ў [[Стамбул]]е, [[Турэччына]]. {| class="wikitable" |+Расклад матчаў на Лігу чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 !Фаза !Раўнд !Лёсаваньне !Першы матч !Другі матч |- | rowspan="4" |Кваліфікацыя |Папярэдні раўнд |7 чэрвеня 2022 |21 чэрвеня 2022 (паўфіналы) |24 чэрвеня 2022 (фінал) |- |Першы кваліфікацыйны раўнд |14 чэрвеня 2022 |5—6 ліпеня 2022 |12—13 ліпеня 2022 |- |Другі кваліфікацыйны раўнд |15 чэрвеня 2022 |19—20 ліпеня 2022 |26—27 ліпеня 2022 |- |Трэці кваліфікацыйны раўнд |18 ліпеня 2022 |2—3 жніўня 2022 |9 жніўня 2022 |- |Плэй-оф |Кваліфікацыйны плэй-оф |2 жніўня 2022 |16—17 жніўня 2022 |23—24 жніўня 2022 |- | rowspan="6" |Групавы этап |1 гульнявы дзень | rowspan="6" |25 жніўня 2022 | colspan="2" |6—7 верасьня 2022 |- |2 гульнявы дзень | colspan="2" |13—14 верасьня 2022 |- |3 гульнявы дзень | colspan="2" |4—5 кастрычніка 2022 |- |4 гульнявы дзень | colspan="2" |11—12 кастрычніка 2022 |- |5 гульнявы дзень | colspan="2" |25—26 кастрычніка 2022 |- |6 гульнявы дзень | colspan="2" |1—2 лістапада 2022 |- | rowspan="4" |Гульні на вылет |Раўнд шаснаццаці |7 лістапада 2022 |14-15 і 21—22 лютага 2023 |7-8 і 14—15 сакавіка 2023 |- |Чвэрцьфіналы | rowspan="3" |17 сакавіка 2023 |11—12 красавіка 2023 |18—19 красавіка 2023 |- |Паўфіналы |9—10 траўня 2023 |16—17 траўня 2023 |- |Фінал | colspan="2" |10 чэрвеня 2023 году на «[[Алімпійскі стадыён Ататурка|Алімпійскім стадыёне Ататурка]]» у [[Стамбул]]е. |} == Кваліфікацыйныя раўнды == === Папярэдні раўнд === Лёсаваньне адбылося па раскладзе 7 чэрвеня. Удзельнічаць маюцца ў папярэднім раўндзе чатыры каманды. Пасеў камандаў для лёсаваньня быў заснаваны на іх клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022 году з двума пасеянымі і двума непасеянымі. Усе матчы пройдуць на стадыёне Вікінгура ў Рэйк’явіку, Ісьляндыя. Пераможца пяпярэдняга раўнду праходзе ў першы кваліфікацыйны раўнд. Пераможаныя ўдзельнікі папярэдняга раўнду аўтаматычна пяройдуць у другі кваліфікацыйны раўнд чэмпіёнскага шляху [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА 2022-23|Лігі Канфэрэнцыяў УЭФА]]. {| class="wikitable" !Каманда 1 !Лік !Каманда 2 !Галы й галеадоры |- ! colspan="3" |Паўфіналы ! |- |{{Сьцяг|Эстонія}} [[Левадыя Талін|Левадыя]] ([[Талін]]) |1-6 |{{Сьцяг|Ісьляндыя}}''' [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]])''' |[[Закарыя Бегларышвілі|Бегларышвілі]] 6' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:0), [[Даглес Макляган|Макляган]] 10' (1:1), [[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 27' (1:2), [[Халдур Шмаўры Сыгурдсан|Сыгурдсан]] 45' (1:3), [[Мікалай Андрэас Гансэн|Гансэн]] 49' (1:4), [[Гэльгі Гуд’ёнсан|Гуд’ёнсан]] 71' (1:5), [[Юліўс Магнусан|Магнусан]] 77' (1:6) |- |{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Ля Фіярыта Монтэджардана|Ля Фіярыта]] ([[Монтэджардына|Монтэджардана]]) |1-2 |{{Сьцяг|Андора}}''' [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]])''' |[[Даніла Эзэкіэль Рынальдзі|Рынальдзі]] 45+2' (1:0), [[Хэніс Сальдэвіля Сольдуга|Сальдэвіля]] 55' (1:1), 66' (1:2) |- ! colspan="3" |Фінал ! |- |{{Сьцяг|Андора}} [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]]) |0-1 |{{Сьцяг|Ісьляндыя}}''' [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]])''' |[[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 68' (0:1) |} === Першы кваліфікацыйны раўнд === Лёсаваньне першага кваліфікацыйнага раўнду прайшло 14 чэрвеня 2022 году. Першым матчам наканавана 6 й 7 ліпеня, а матчам у адказ — 12 й 13 ліпеня 2022 году. Пераможцы двубою накіроўваюцца ў другі раўнд кваліфікацыі па Шляху Чэмпіёнаў. Пераможаным наканавана перавесьціся ў другі раўнд кваліфікацыі [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА 2022—2023|Лігі канфэрэнцыяў]] на Шлях Чэмпіёнаў. {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры ! ! ! ! !Удзельнікі пасьляматчавых пэнальці |- |{{Сьцяг|Армэнія}}''' [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]])''' |2:2 (4:3){{Заўвага|назва=пэнальці}} |{{Сьцяг|Румынія}} [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока]]) |0:0 |2:2{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1. — 2.[[Бісмарк Аджэй-Баатэнг|Нана]] 6' (0:1), [[Зоран Гаіч|Гаіч]] 89' (1:1), [[Клаўдыю Адрыян Міхай Петрыла|Петрыла]] 94' (1:2), [[Зоран Гаіч|Гаіч]] 119' (2:2) | colspan="6" |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Яўген Кочук|Кочук]]{{пэнгол}}<br />[[Артак Даш'ян|Даш'ян]]{{пэнгол}}<br />[[Аванес Арутунян|Арутунян]]{{пэнгол}}<br />[[Артур Авагян|Авагян]]{{пэнгол}}<br />|лік=4-3|кам2={{пэнгол}}[[Марка Дуганджыч|Дуганджыч]]<br />{{пэнміма}}[[Клаўдыю Адрыян Міхай Петрыла|Петрыла]] <br />{{пэнгол}}[[Андрэй Бурка|Бурка]] <br />{{пэнгол}}[[Карла Мухар|Мухар]] <br />{{пэнміма}}[[Марыё Хорхэ Маліка Паўліна|Камора]]}} |- |{{Сьцяг|Славенія}}''' [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]]''' |2:0{{Заўвага|Пераможаны ў гэтым двубоі перайшоў у 3 кваліфікацыйны этап Лігі Канфэрэнцыяў 2022—2023.|name="нюанс цякучага кваліфікацыйнага этапу"}} |{{Сьцяг|Беларусь}} [[Шахцёр Салігорск|Шахцёр]] ([[Салігорск]]) |0:0 |2:0 | colspan="7" |1. — 2.[[Рока Батурына|Батурына]] 12' (1:0), 56' (2:0) |- |{{Сьцяг|Баўгарыя}}''' [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])''' |3:0 |{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Сут’еска Нікшыч|Сут’еска]] ([[Нікшыч]]) |2:0 |1:0 | colspan="7" |1.[[Алекс Сантана|Сантана]] 74' (1:0), [[Матыяс Фабіян Тысэра|Тысэра]] 90+1' (2:0) 2.[[П'ерас Сатырыю|Сатырыю]] 53' (3:0) |- |{{Сьцяг|Люксэмбург}}''' [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]])''' |3:1 |{{Сьцяг|Альбанія}} [[Тырана (футбольны клюб)|Тырана]] |1:0 |2:1 | colspan="7" |1.[[Магсан Хасан Нэдэр|Нэдэр]] 71' (1:0) 2.[[Філіп Боіч|Боіч]] 49' (2:0), [[Дэйвід Сінані|Сінані]] 61' (3:0), [[Рэдан Джыджа|Джыджа]] 78' (3:1) |- |{{Сьцяг|Казахстан}} [[Табол Кастанай|Табол]] ([[Кастанай]]) |1:5 |{{Сьцяг|Вугоршчына}}''' [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])''' |0:0 |1:5 | colspan="7" |1. — 2.[[Адама Малюда Траарэ|Траарэ]] 4' (0:1), 17' (0:2), [[Айса Лайдуні|Лайдуні]] 21' (0:3), [[Ігар Сяргееў|Сяргееў]] 23' (1:3), [[Форчун Басі|Басі]] 74' (1:4), 90+1' (1:5) |- |{{Сьцяг|Швэцыя}}''' [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]]''' |6:5 |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]]) |3:2 |3:3 | colspan="7" |1.[[Мартын Ульсан|Ульсан]] 16' (1:0), [[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 38' (1:1), [[Уля Тойванэн|Тойванэн]] 42' (2:1), [[Вэлька Бірманчэвіч|Бірманчэвіч]] 84' (3:1), [[Гэльгі Гуд’ёнсан|Гуд’ёнсан]] 90+3' (3:2) 2.[[Карл Фрыдлейфур Гунарсан|Гунарсан]] 15' (3:3), [[Вэлька Бірманчэвіч|Бірманчэвіч]] 34' (4:3), [[Фэлікс Бэіма|Бэіма]] 44' (5:3), [[Андэрс Крыстыянсэн|Крыстыянсэн]] 49' (6:3), [[Мікалай Андрэас Гансэн|Гансэн]] 56' (6:4), [[Карл Фрыдлейфур Гунарсан|Гунарсан]] 75' (6:5) |- |{{Сьцяг|Косава}} [[Балкані Сухарэка|КФ Балкані]] ([[Сухарэка]]) |1:2 |{{Сьцяг|Летува}}''' [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])''' |1:1 |0:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} | colspan="7" |1.[[Назьмі Грыпшы|Грыпшы]] 15' (1:0), [[Олівэр Баф|Баф]] 25' (1:1) 2.[[Кегіндэ Матыяс Аевусі|Аевусі]] 97' (1:2) |- |{{Сьцяг|Фінляндыя}}''' [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]])''' |2:2{{Заўвага|name="нюанс цякучага кваліфікацыйнага этапу"}}(5:4){{Заўвага|Для выяўленьня пераможцы каманды білі пэнальці|назва=пэнальці}} |{{Сьцяг|Латвія}} [[Рыская футбольная школа]] ([[Рыга]]) |1:0 |1:2{{Заўвага|Для выяўленьня пераможцы быў задзейнічаны дадатковы час у два таймы па 15 хвілінаў|назва=д.ч.}} |1.[[Мануэль Мартыч|Мартыч]] 11' (1:0) 2.[[Артур Зюзінc|Зюзінc]] 48' (1:1), [[Стэфан Паніч|Паніч]] 56' (1:2), [[Мурыля Энрыке дэ Араўха Сантас|Мурыля]] 75' (2:2) | colspan="6" |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Сантэры Вяянянен|Вяянянен]]{{пэнгол}}<br />[[Мурыля Энрыке дэ Араўха Сантас|Мурыля]]{{пэнгол}}<br />[[Боян Радулавіч|Радулавіч]]{{пэнгол}}<br />[[Фабіян Сэрарэнс|Сэрарэнс]]{{пэнгол}}<br />[[Каспэр Тэрха|Тэрха]]{{пэнгол}}|лік=5-4|кам2={{пэнгол}}[[Віталь Ягадзінскіс|Ягадзінскіс]]<br />{{пэнгол}}[[Таміслаў Шарыч|Шарыч]] <br />{{пэнміма}}[[Стэфан Паніч|Паніч]] <br />{{пэнгол}}[[Жыга Ліпушчак|Ліпушчак]] <br />{{пэнгол}}[[Пётр Марэш|Марэш]]}} |- |{{Сьцяг|Нарвэгія}}''' [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''' |4:3 |{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[КІ Кляксьвік|КІ]] ([[Кляксьвік]]) |3:0 |1:3 | colspan="7" |1.[[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 11' (1:0), 31' (2:0), 58' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (3:0) 2.[[Мэдс Бо Мікэльсэн|Мікэльсэн]] 12' (3:1), [[Якуп Біскопсту Андрэасэн|Андрэасэн]] 20' (3:2), [[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 55 ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (4:2), [[Якуп Біскопсту Андрэасэн|Андрэасэн]] 85' (4:3) |- |{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Нью-Сэйнтс Освэстры|Нью-Сэйнтс]] ([[Освэстры]]) |1:2 |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}}''' [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]])''' |1:0 |0:2{{Заўвага|назва=д.ч.}} | colspan="7" |1.[[Раян Бробэл|Бробэл]] 57' (1:0) 2.[[Джэймі Малгры|Малгры]] 90+4' (1:1), [[Ітан Дэвайн|Дэвайн]] 95' (1:2) |- |{{Сьцяг|Ірляндыя}}''' [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]])''' |3:0 |{{Сьцяг|Мальта}} [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] ([[Паола]]) |3:0 |0:0 | colspan="7" |1.[[Ронан Фін|Фін]] 25' (1:0), [[Дылан Ўотс|Ўотс]] 40' (2:0), [[Роры Гэфні|Гэфні]] 78' (3:0) 2.— |- |{{Сьцяг|Польшча}} [[Лех Познань|Лех]] ([[Познань]]) |2:5 |{{Сьцяг|Азэрбайджан}}''' [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])''' |1:0 |1:5 | colspan="7" |1.[[Мікаэль Ісгак|Ісгак]] 41' (1:0) 2.[[Крыстафэр Вэльдэ|Вэльдэ]] 1' (2:0), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 14' (2:1), [[Філіп Азобіч|Азобіч]] 42' (2:2), [[Кэвін Давід Мэдына Рэнтэрыя|Мэдына]] 56' (2:3), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 74' (2:4), [[Абас Гусэйнаў|Гусэйнаў]] 77' (2:5) |- |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}}''' [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]])''' |3:2 |{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]]) |3:0 |0:2 | colspan="7" |1.[[Мамаду Данфа|Данфа]] 11' (1:0), [[Сандэй Адэтунджы|Адэтунджы]] 28' (2:0), [[Скот Ўайзмэн|Ўайзмэн]] 62' ([[Аўтагол|аўта]]) (3:0) 2.[[Хуан Франсіска Гарсія Пенья|Хуанфры]] 32' (3:1), [[Лі Гэнры Касьяр|Касьяр]] 69 (3:2) |- |{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Зрынскі Мостар|Зрынскі]] ([[Мостар]]) |0:1 |{{Сьцяг|Малдова}}''' [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])''' |0:0 |0:1 | colspan="7" |1. — 2.[[Ігар Савіч|Савіч]] 22' ([[Аўтагол|аўта]]) (0:1) |- |{{Сьцяг|Славаччына}}''' [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]])''' |2:1 |{{Сьцяг|Грузія}} [[Дынама Батумі|Дынама]] ([[Батумі]]) |0:0 |2:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} | colspan="7" |1. — 2.[[Зурыка Давіташвілі|Давіташвілі]] 104' (0:1), [[Тыгран Барсэгян|Барсэгян]] 115' (1:1), [[Іван Шапоньчык|Шапоньчык]] 120+3' (2:1) |} === Другі кваліфікацыцны раўнд === Лёсаваньне другога кваліфікацыйнага раўнду адбылося 15 чэрвеня 2022 году. Першым матчам наканавана 19 й 20 ліпеня, а матчам у адказ — 26 й 27 ліпеня 2022 году адпаведна. Пераможцы двубою кваліфікуюцца ў трэці раўнд адпаведнага шляху. Пераможаныя на чэмпіёнскім шляху адпраўляюцца ў чэмпіёнскі шлях трэцяга кваліфікацыйнага раўнду [[Ліга Эўропы УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]], у той жа час астатнія са шляху прадстаўнікоў лігі адпраўляюцца ў частку шляху прадстаўнікоў лігі трэцяга кваліфікацыйнага раўнду [[Ліга Эўропы УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]]. {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |+Чэмпіёнскі шлях |'''{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])''' |5:3 |{{Сьцяг|Славаччына}} [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]]) |1:2 |4:1 |1.[[Крыстафэр Закарыясэн|Закарыясэн]] 70' (1:0), [[Гурам Кашыа|Кашыа]] 81' (1:1), [[Тыгран Барсэгян|Барсэгян]] 86' (1:2) 2.[[Франк Балі|Балі]] 20' (2:2), [[Крыстафэр Закарыясэн|Закарыясэн]] 31' (3:2), [[Вэрнан ДэМарка Марлякі|ДэМарка]] 70' (3:3), [[Адама Малюда Траарэ|Траарэ]] 89' (4:3), [[Айса Лайдуні|Лайдуні]] 90+5' (5:3) |- |'''{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])''' |3:2 |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]]) |2:2 |1:0 |1.[[Кэвен да Сілва Інасіў|Кэвен]] 25' (0:1), [[Арыян Адэмі|Адэмі]] 44' (1:1), [[Бруна Пэткавіч|Пэткавіч]] 86' (2:1), [[Рэнальда Сефас|Сефас]] 89' (2:2) 2.[[Арыян Адэмі|Адэмі]] 47' (3:2) |- |'''{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])''' |5:4 |{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Цюрых (футбольны клюб)|Цюрых]] |3:2 |2:2{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1.[[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 17' (1:0), [[Ібраіма Ваджы|Ваджы]] 36' (2:0), 65' (3:0), [[Ліндрыт Камбэры|Камбэры]] 65' (3:1), [[Мірлінд Крэзью|Крэзью]] 85' (3:2) 2.[[Максім Мядзьведзеў|Мядзьведзеў]] 4' ([[Аўтагол|аўта]]) (3:3), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 56' (4:3), [[Іван Сантыні|Сантыні]] 90+6' (4:4), [[Авусі Квабэна|Авусі]] 98 (5:4) |- |{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]]) |1:7 |'''{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]])''' |1:2 |0:5 |1.[[Томаш Хоры|Хоры]] 6' (0:1), [[Боян Радулавіч|Радулавіч]] 50' (1:1), [[Ян Копіц|Копіц]] 57' (1:2) 2.[[Лудэк Пэрніца|Пэрніца]] 11' (1:3), [[Ян Сыкара|Сыкара]] 21' (1:4), [[Лукаш Гэйда|Гэйда]] 31' (1:5), [[Ян Сыкара|Сыкара]] 76' (1:6), [[Ян Клімент|Клімент]] 84' (1:7) |- |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]]) |1:8 |'''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''' |1:0 |0:8 |1.[[Кірк Міляр|Міляр]] 83' (1:0) 2.[[Гуга Вэтлесан|Вэтлесан]] 7' (1:1), [[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 21' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:2), [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 23' (1:3), [[Ульрык Салтнэс|Салтнэс]] 29' (1:4), [[Рунар Эспэйорд|Эспэйорд]] 52' (1:5), [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 54' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:6), [[Альфонс Сампстэд|Сампстэд]] 73' (1:7), [[Рунар Эспэйорд|Эспэйорд]] 88' (1:8) |- |'''{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])''' |3:0 |{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] |1:0 |2:0 |1.[[Фаб'ен Урэга|Урэга]] 49' (1:0) 2.[[Кегіндэ Матыяс Аевусі|Аевусі]] 34' (2:0), [[Рэнан Алівэйра|Алівэйра]] 52' (3:0) |- |'''{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])''' |4:2 |{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]]) |3:0 |1:2 |1.[[П'ерас Сатырыю|Сатырыю]] 26' (1:0), 35' (2:0), [[Ігар Тыяга Насымента Радрыгес|Тыяга]] 90+4' (3:0) 2.[[Аарон Грын|Грын]] 21' (3:1), [[Айдама Эмаку|Эмаку]] 88' (3:2), [[Каўлі Алівэйра Соўза|Каўлі]] 90+4' (4:2) |- |{{Сьцяг|Славенія}} [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]] |0:1 |'''{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])''' |0:0 |0:1 |1. — 2.[[Мамо Янсанэ|Янсанэ]] 90+2' (0:1) |- |'''{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]])''' |5:1 |{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]]) |1:1 |4:0 |1.[[Філіп Аксель Фрыгаст Цынкернагэль|Цынкернагэль]] 7' (0:1), [[Долеў Хазіза|Хазіза]] 90+2' (1:1) 2.[[Цярон Чэры|Чэры]] 5' (2:1), [[Францьдзі П'ера|П’ера]] 61' (3:1), 65' (4:1), [[Мухамад Абу Фана|Абу Фана]] 86' (5:1) |- |'''{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]])''' |4:2 |{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]]) |0:1 |4:1 |1.[[Самір Хаджы|Хаджы]] 72' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (0:1) 2.[[Магсан Хасан Нэдэр|Нэдэр]] 21' (0:2), [[Карлёс Джэмісан Тэлес дос Сантас Жуніёр|Жуніньё]] 24' (1:2), [[Лука Юрычыч|Юрычыч]] 53' (2:2), [[Юзуф Атубанджа|Атубанджа]] 75' (3:2), [[Лука Юрычыч|Юрычыч]] 85' (4:2) |} {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры ! ! !Удзельнікі пасьляматчавых пэнальці |+Шлях прадстаўнікоў лігі |'''{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]])''' |2:2 (4:3){{Заўвага|назва=пэнальці}} |{{Сьцяг|Кіпр}} [[АЕК Лярнака|АЕК]] ([[Лярнака]]) |1:1 |1:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1.[[Адам Дзюрча|Дзюрча]] 81' (0:1), [[Эрык Сьвятчанка|Сьвятчанка]] 84' (1:1) 2.[[Віктар Алатунджы|Алатунджы]] 9' (1:2), [[Гэнрык Дальсгор|Дальсгор]] 12' (2:2) | colspan="3" |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Гэнрык Дальсгор|Дальсгор]]{{пэнгол}}<br />[[Піёнэ Сыста|Сыста]]{{пэнгол}}<br />[[Олівэр Сёрэнсэн|Сёрэнсэн]]{{пэнгол}}<br />[[Нікаляс Дур|Дур]]{{пэнгол}}<br />[[Соры Каба|Каба]]{{пэнміма}}|лік=4:3|кам2={{пэнміма}}[[Омры Альтман|Альтман]]<br />{{пэнгол}}[[Хрвое Мілічавіч|Мілічавіч]] <br />{{пэнгол}}[[Хасэ Рома|Рома]] <br />{{пэнгол}}[[Бруна Гама|Гама]] <br />{{пэнміма}}[[Густаву Ледыш|Ледыш]]}} |- |'''{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]])''' |2:1 |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Фэнэрбахчэ Стамбул|Фэнэрбахчэ]] ([[Стамбул]]) |0:0 |2:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} | colspan="4" |1.— 2.[[Віталь Буяльскі|Буяльскі]] 57' (1:0), [[Атыла Салаі|Салаі]] 89' (1:1), [[Аляксандар Караваеў|Караваеў]] 114' (2:1) |} === Трэці кваліфікацыйны раўнд === Лёсаваньне трэцяга кваліфікацыйнага раўнду адбылося 18 ліпеня 2022 году а 13 гадзіны па Менскаму часе. Усяго 20 камандам наканаваны ўдзел у трэцім кваліфікацыйным раўндзе. Яны будуць падзеленыя на 2 шляхі: * '''Чэмпіёнскі шлях''' (12 камандаў) * '''Шлях прадстаўнікоў лігі''' (8 камандаў) Пасеў камандаў перад лёсаваньнем адбыўся па клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022. {| class="wikitable" |+'''Чэмпіёнскі шлях''' !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч |- |{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]]) |матч 1 |{{Сьцяг|Кіпр}} [[Апалён Лімасол|Апалён]] ([[Лімасол]]) |3 жніўня 2022 |9 жніўня 2022 |- |{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]]) |матч 2 |{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]]) |3 жніўня 2022 |9 жніўня 2022 |- |{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]]) |матч 3 |{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]]) |2 жніўня 2022 |9 жніўня 2022 |- |{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]]) |матч 4 |{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]]) |2 жніўня 2022 |9 жніўня 2022 |- |{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] |матч 5 |{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]]) |3 жніўня 2022 |9 жніўня 2022 |- |{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]]) |матч 6 |{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]]) |3 жніўня 2022 |9 жніўня 2022 |} {| class="wikitable" |+'''Шлях прадстаўнікоў лігі''' !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч |- |{{Сьцяг|Францыя}} [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]]) |матч 7 |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]]) |2 жніўня 2022 |9 жніўня 2022 |- |{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]]) |матч 8 |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Штурм Грац|Штурм]] ([[Грац]]) |3 жніўня 2022 |9 жніўня 2022 |- |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль]] ([[Брусэль]]) |матч 9 |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]]) |2 жніўня 2022 |9 жніўня 2022 |- |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]]) |матч 10 |{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]]) |2 жніўня 2022 |9 жніўня 2022 |} === Раўнд кваліфікацыйнага плэй-оф === Лёсаваньне раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф адбудзецца 2 жніўня 2022 году. Усяго 12 камандаў будзе ўдзельнічаць у раўндзе кваліфікацыйнага плэй-оф. Яны будуць падзеленыя на 2 шляхі: * '''Чэмпіёнскі шлях''' (8 камандаў): 2 каманды, што пачынаюць свой удзел з гэтага раўнду й 6 пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раўнду * '''Шлях прадстаўнікоў лігі''' (4 каманды): 4 пераможцы трэцяга кваліфікацыйнага раўнду Пасеў камандаў перад лёсаваньнем адбудзецца па клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022. Для пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раунду, чыя асоба ня будзе вядомая на момант лёсаваньня, будзе выкарыстоўвацца клюбны каэфіцыент каманды, што мае найвышэйшы рэйтынг у кожнай з пар. Першая каманда, што выбіраецца ў кожнай пары падчас лёсаваньня, будзе камандай-гаспадыняй першага матчу. {| class="wikitable" |+'''Чэмпіёнскі шлях''' !Пасеяныя !Непасеяныя |- | * {{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]]) (46) /{{Заўвага|пераможца трэцяга кваліфікацыйнага раўнду, асоба якога ня будзе вядомая на момант лёсаваньня.|name="нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф"}} {{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]]) (4,25) * {{Сьцяг|Данія}} [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]] (40,5) * {{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]]) (23) /{{Заўвага|name="нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф"}} {{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]]) (49,5) * {{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]]) (22,5) /{{Заўвага|name="нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф"}} {{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]]) (31) | * {{Сьцяг|Турэччына}} [[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспор]] ([[Трабзон]]) (5,5) * {{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] (17) /{{Заўвага|name="нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф"}} {{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]]) (8) * {{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]]) (25) /{{Заўвага|name="нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф"}} {{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]]) (15,5) * {{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]]) (7) /{{Заўвага|name="нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф"}} {{Сьцяг|Кіпр}} [[Апалён Лімасол|Апалён]] ([[Лімасол]]) (14) |} {| class="wikitable" |+'''Шлях прадстаўнікоў лігі''' !Пасеяныя !Непасеяныя |- | * {{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]] (61)) /{{Заўвага|name="нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф"}} {{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]]) (19) * {{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль]] ([[Брусэль]]) (6,12) /{{Заўвага|name="нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф"}} {{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]]) (50,25) | * {{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]]) (44) /{{Заўвага|name="нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф"}} {{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Штурм Грац|Штурм]] ([[Грац]]) (7,77) * {{Сьцяг|Францыя}} [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]]) (26) /{{Заўвага|name="нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф"}} {{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]]) (33) |} == Статыстыка == У статыстыку ўваходзяць што кваліфікацыйныя раўнды, што раўнды групавога этапу, што раўнды плэй-оф. {| class="wikitable" |+ !месца !Топ-10 найлепшых галеадораў !Колькасьць забітых мячоў |- |1 |{{Сьцяг|Нігерыя}} ''[[Віктар Баніфэйс Аког]] ({{мова-en|''Victor Boniface Okoh''|скарочана}}) [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]'' |5 |- |2 |''{{Сьцяг|Бразылія}} [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі]] ({{Мова-парт|''Kady Iuri Borges Malinowski''|скарочана}}) [[Карабах Агдам|Карабах]]'' |4 |- | rowspan="3" |3-5 |''{{Сьцяг|Малі}} [[Адама Малюда Траарэ]] ({{Мова-франц|''Adama Malouda Traoré''|скарочана}}) [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]]'' |3 |- |''{{Сьцяг|Кіпр}} [[П'ерас Сатырыю]] ({{Мова-грэц|''Πιέρος Σωτηρίου''|скарочана}}) [[Лудагорац Разград|Лудагорац]]'' |3 |- |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Крысталь Маўні Інгасан]] ({{Мова-ісьл|''Kristall Máni Ingason''|скарочана}}) [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] |3 |- | rowspan="6" |6-11 |''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына]] ({{Мова-no|''Amahl William D'vaz Pellegrino''|скарочана}}) [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]'' |2 |- |''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Рунар Эспэйорд]] ({{Мова-no|''Runar Espejord''|скарочана}}) [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]'' |2 |- |''{{Сьцяг|Чэхія}} [[Ян Сыкара]] ({{Мова-cs|''Jan Sýkora''|скарочана}}) [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]]'' |2 |- |''{{Сьцяг|Гаіці}} [[Францьдзі П'ера]] ({{Мова-франц|''Frantzdy Pierrot''|скарочана}}) [[Макабі Хайфа|Макабі]]'' |2 |- |''{{Сьцяг|Нігерыя}} [[Форчун Басі]] ({{Мова-en|''Fortune Bassey''|скарочана}}) [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]]'' |2 |- |''{{Сьцяг|Туніс}} [[Айса Лайдуні]] ({{Мова-ar|''عيسى بلال العيدوني''|скарочана}}) [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]]'' |2 |} == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Парады артыкулу|няма крыніцаў|няма катэгорыяў|артаграфія}} {{Ліга чэмпіёнаў УЭФА}} [[Катэгорыя:Ліга чэмпіёнаў УЭФА]] [[Катэгорыя:2022 год у футболе]] [[Катэгорыя:2023 год у футболе]] bd5jg7ikppxjxrl665q20t8n50njsfa Казьянскі заказьнік 0 258049 2330476 2022-07-30T14:52:58Z W 11741 +[[Вікіпэдыя:Праект:Вікі любіць Зямлю-2022]] wikitext text/x-wiki {{Заказьнік |Назва = Казьянскі заказьнік |Назва ў родным склоне = Казьянскага заказьніка |Выява = |Подпіс да выявы = |Плошча = 28 469,05 [[га]] |Краіна = Беларусь |Месцазнаходжаньне = [[Віцебская вобласьць]] |Утварэньне = {{Дата пачатку|10|3|1960|1}}<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Каляндар знамянальных і памятных дат на 2020 год|спасылка=https://borlib.by/allcategories-ru-ru/107-resursy/2151-kalyandar-znamyanalnykh-i-pamyatnykh-dat-na-2020-god|выдавец=[[Барысаўска цэнтральная бібліятэка]]|дата публікацыі=2019|дата доступу=30 ліпеня 2022}}</ref> |Шырата паўшар’е = паўночнае |Шырата градусаў = 55 |Шырата хвілінаў = 27 |Шырата сэкундаў = 13 |Даўгата паўшар’е = усходняе |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 22 |Даўгата сэкундаў = 36 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = }} '''Казьянскі заказьнік''' — рэспубліканскі [[заказьнік]] Беларусі, абвешчаны ў сакавіку 1960 году на поўначы [[Віцебская вобласьць|Віцебскай вобласьці]]. Месьціўся на ўсходзе [[Полацкі раён|Полацкага раёну]] і паўночным захадзе [[Шумілінскі раён|Шумілінскага раёну]]. Быў заснаваны ў якасьці паляўнічага заказьніка для захаваньня [[Жывёльны сьвет|жывёльнага сьвету]]. На 1997 год меў плошчу 414 кв.км і быў біялягічным заказьнікам. Месьціўся ў міжрэччы [[Обаль (рака)|Обалі]] і [[Сосьніца (прыток Дзьвіны)|Сосьніцы]] ў межах [[Полацкая нізіна|Полацкай нізіны]]. Расьліннасьць улучала барэальныя і заходнеэўрапейскія [[від]]ы, якія належалі да [[Дзьвіна|Дзьвінскай]] акругі падзоны [[дуб]]ова-цемнахвойных пад[[Тайга|таёжных]] лясоў. Пераважалі хваёвыя (31 %), [[Бяроза (дрэва)|бярозавыя]] (30 %), чорна- і [[Шэрая вольха|шэраальховыя]] (22 %), [[Елка|яловыя]] (13 %) лясы. Вылучыліся [[Папараць|папарацевыя]], [[Кісьліца|кісьлічныя]], [[Чарніцы|чарнічныя]], [[сьнітка]]выя, [[Асака (расьліна)|асакова]]-мховыя і даўгамошныя віды лесу. Палова земляў знаходзілася пад верхавымі [[балота]]мі і рэдкалеснымі пераходнымі балотамі. На балоце Обаль расьлі рэдкія віды расьлінаў: [[карлікавая бяроза]], [[прыземістая марошка]] і [[мох Ліндбэрга]]. Налічвалася 46 месцаў роста 22 відаў расьлінаў, занесеных у [[Чырвоная кніга Беларусі|Чырвоную кнігу Беларусі]], і 12 месцаў пражываньня 44-х адпаведных відаў жывёлаў, сярод якіх: [[барсук]], [[беркут]] і [[чорны бусел]], [[шэры журавель]] і [[белая курапатка]], [[мядзьведзь]] і [[даўгахвостая няясыць]], вялікі і [[малы падворлік]]і, [[рысь]] і [[скапа]]. Адзначаліся месцы гнездаваньня [[Вялікі вераценьнік|вялікага вераценьніка]] і [[Дупель|дупеля]], вялікага і [[Сярэдні кулён|сярэдняга кулёна]], [[Залацісты сявец|залацістага сяўца]], [[турухтан]]а і [[Вялікі ўліт|вялікага ўліта]]. Сустракалася шмат паляўнічых зьвяроў і птушак. У заказьніку знаходзілася найбольшая ў Беларусі папуляцыя белай курапаткі<ref>{{Кніга|аўтар=|частка=Казьянскі|загаловак=[[Беларуская энцыкляпэдыя]] ў 18 тамах|арыгінал=|спасылка=https://knihi.com/none/Bielaruskaja_encyklapiedyja_djvu.zip.html|адказны=гал.рэд. [[Генадзь Пашкоў]]|выданьне=|месца=Менск|выдавецтва=[[Беларуская энцыкляпэдыя імя Петруся Броўкі]]|год=1998|том=[https://files.knihi.com/Knihi/Slounik/Bielaruskaja_encyklapedyja.djvu.zip/Bielaruskaja_encyklapedyja.07.djvu 7: Застаўка — Кантата]|старонкі=[https://files.knihi.com/preview/Knihi/Slounik/Bielaruskaja_encyklapedyja.djvu.zip/Bielaruskaja_encyklapedyja.07.djvu/436_996x9999.jpeg 436]|старонак=608|сэрыя=|isbn=985-11-0130-3|наклад=10 000}}</ref>. 11 лістапада 1999 году [[Савет міністраў Беларусі]] ўхваліў Пастанову № 1765 аб пераўтварэньні заказьніка ў [[краявід]]ны<ref>{{Кніга|аўтар=[[Ігар Шаруха]], [[Александрына Сарока]].|частка=Тэма 18. Прыродаахоўныя тэрыторыі Беларусі|загаловак=Фізычная, эканамічная і сацыяльная геаграфія Беларусі : у 2 ч.|арыгінал=Фізічная, эканамічная і сацыяльная геаграфія Беларусі : у 2 ч.|спасылка=https://libr.msu.by/bitstream/123456789/5286/1/4295m.pdf|адказны=рэд. А.Л. Пазьнякоў|выданьне=|месца=Магілёў|выдавецтва=[[Магілёўскі дзяржаўны ўнівэрсытэт]]|год=2017|том=1. Фізычная геаграфія Беларусі|старонкі=57|старонак=76|сэрыя=|isbn=978-985-568-335-4|наклад=51}}</ref>. У 2013 годзе Казьянскі заказьнік улучылі у [[Рамсарская канвэнцыя|Рамсарскі]] [[сьпіс водна-балотных угодзьдзяў Беларусі]] міжнароднай значнасьці разам з заказьнікам «[[Выдрыца (заказьнік)|Выдрыца]]» і [[Прыпяцкі нацыянальны парк|Прыпяцкім нацыянальным паркам]] у Гомельскай вобласьці. У выніку сьпіс стаў налічваць 16 [[Прыродаахоўныя тэрыторыі Беларусі|прыродаахоўных тэрыторыяў Беларусі]]<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Тры прыродныя тэрыторыі Беларусі папоўнілі Рамсарскі сьпіс|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20140131/1391169027-try-pryrodnyya-terytoryi-belarusi-papounili-ramsarski-spis|выдавец=Газэта «[[Зьвязда]]»|дата публікацыі=31 студзеня 2014|дата доступу=30 ліеня 2022}}</ref>. Таксама землі Казьянскага заказьніка былі [[Тэрыторыя, важная для птушак|важнай для птушак тэрыторыяй]]<ref>{{Навіна|аўтар=У.В. Іваноўскі, С.В. Левы|загаловак=Казьяны|спасылка=https://iba.ptushki.org/be/iba/44/full|выдавец=Партал «Дзікая прырода побач»|дата публікацыі=2022|дата доступу=12 чэрвеня 2022}}</ref>. На землях Казьянскага заказьніка месьціліся Крывінскія [[курган]]ы 3-га тысячагодзьдзя да нараджэньня Хрыстова<ref>{{Навіна|аўтар=[[Аляксей Чубат]]|загаловак=Выспа атэізму пад Віцебскам|спасылка=https://novychas.online/hramadstva/vyspa_ateizmu_pad_viciebskam|выдавец=Газэта «[[Новы час (газэта)|Новы час]]»|дата публікацыі=4 кастрычніка 2015|дата доступу=30 ліпеня 2022}}</ref>. На 2019 год плошча заказьніка складала 26 060 [[гектар]]аў, зь якіх 80 % (20761 га) земляў было ў Шумілінскім раёне. Ён прызначаўся для захаваньня краявідаў [[Беларускае Паазер’е|Беларускага Паазер’я]] з рэдкімі відамі жывёлаў і расьлінаў. Даліна Дзьвіны разглядалася ў якасьці рэчышча перасяленьня генафонду міжнароднага ўзроўню. Рачная сетка належала да [[вадазбор]]у Дзьвіны. Галоўным яе прытокам была [[Обаль (рака)|Обаль]], якая працякала ўздоўж усходняй і паўднёвай межаў заказьніка. У Обалі было 2 правыя прытокі — [[Ценіца]] і [[Глыбачка (рака)|Глыбачка]], якія мелі зьвілістыя [[Рэчышча|рэчышчы]]. Найбольшымі азёрамі былі [[Мошня]], [[Расалай]] і [[Красамай (возера)|Красамай]], якія мелі нізкія забалочаныя берагі і зарасталі воднай расьліннасьцю. У заказьніку гнездавалі 175 відаў птушак, зь якіх 44 віды былі занесеныя ў Чырвоную кнігу: [[звычайны асаед]], [[арол-вужаед]], лугавы і [[палявы лунь]], [[вялікі арлец]], [[арол-маркут]] і скапа<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Казьянскі заказьнік. Шумілінскі і Полацкі раёны|спасылка=https://novychas.online/hramadstva/vyspa_ateizmu_pad_viciebskamhttp://pridvinie.vlib.by/index.php/zapavedniki-zakazniki-parki/2693-kazyanski-zakaznik-shumilinski-i-polatski-rajony|выдавец=[[Віцебская абласная бібліятэка]]|дата публікацыі=6 чэрвеня 2019|дата доступу=30 ліпеня 2022}}</ref>. Сярод іншага, у заказьніку сустракалася [[круглалістая расянка]], якая харчавалася [[Вусякі|вусякамі]]. Возера [[Марынец]] штогод перамяшчалася на мэтар з поўдня на поўнач. Таксама ў заказьніку месьцілася некалькі гнезьдзішчаў [[Шызая чайка|шызай чайкі]] і замчышча [[Казьян]] 1566 году, [[Крывічы|крывіцкі]] курганны могільнік каля вёскі [[Красамай (вёска)|Красамай]] і [[дубовая алея]] векам звыш 300 гадоў, якая была мясцовым [[Помнік прыроды|помнікам прыроды]] Беларусі і знаходзілася на паўночна-ўсходняй ускраіне вёскі [[Прудок (Гаранскі сельсавет)|Прудок]] (Полацкі раён)<ref>{{Артыкул|аўтар=Алена Гаева|загаловак=Заказьніку «Казьянскі» – 20 год|спасылка=http://www.shumilino.by/?p=51268|выданьне=[[Герой працы]]|тып=газэта|месца=[[Шуміліна]]|год=12 лістапада 2019|нумар=88|старонкі=|issn=}}</ref>. 24 сьнежня 2019 году Савет міністраў Беларусі ўхваліў Пастанову № «Аб пераўтварэньні рэспубліканскіх заказьнікаў «[[Бабінавіцкі заказьнік|Бабінавіцкі]]» і «Казьянскі», якія перасталі быць краявіднымі<ref>{{Артыкул|аўтар=Алена Дзядзюля.|загаловак=Чаму жывое балота лепшае за торф|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20200511/1589206536-chamu-zhyvoe-balota-lepshae-za-torf|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=12 траўня 2020|нумар=[https://zviazda.by/be/number/90-29204 90 (29204)]|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/12may-2020_1-13.pdf 13]|issn=1990-763x}}</ref>. Паводле Пастановы, Казьянскі заказьнік перадалі ў кіраваньне [[Полацкі раённы выканаўчы камітэт|Полацкага]] і [[Шумілінскі раённы выканаўчы камітэт|Шумілінскага]] раённых выканаўчых камітэтаў. Яго плошчу пашырылі да 28 469,05 [[га]]. Заказьнік разьмясьцілі ў: * Полацкім раёне на 5785,16 [[га]] «[[Полацкая лясная гаспадарка|Полацкай лясной гаспадаркі]]» ў [[Гаранскі сельсавет (Полацкі раён)|Гаранскім]] лясьніцтве і 230,71 га Полацкага райвыканкаму, 5,69 га філіі «[[Гараны (Полацкі раён)|Гараны]]-Агра» ААТ «[[Полацкі камбінат хлебапрадуктаў]]» і 1,85 га «[[Дрэтунь|Дрэтунскай]] лясной гаспадаркі» ў 2-м Дрэтунскім лясьніцтве; * Шумілінскім раёне на 21 820,44 га «[[Шумілінская лясная гаспадарка|Шумілінскай лясной гаспадаркі]]» ў [[Казьянскі сельсавет|Казьянскім]] ([[Сураўні]]), [[Мішневіцкі сельсавет|Мішневіцкім]] і [[Мікіціха|Мікіцінскім]] [[лясьніцтва]]х, а таксама на 187,97 га Шумілінскага райвыканкаму і 73,1 га «[[Лаўжанскі сельсавет|Лаўжанскага]]» УП<ref>{{Навіна|аўтар=[[Сяргей Румас]]|загаловак=Пастанова Савету міністраў Рэспублікі Беларусь ад 24 сьнежня 2019 г. № 906 «Аб пераўтварэньні рэспубліканскіх заказьнікаў «Бабінавіцкі» і «Казьянскі»|спасылка=https://pravo.by/document/?guid=12551&p0=C21900906|выдавец=[[Нацыянальны прававы партал Беларусі]]|мова=ru|дата публікацыі=28 сьнежня 2019|дата доступу=30 ліпеня 2022}}</ref>. Офіс Казьянскага заказьніка месьціўся ў [[Мішневічы|Мішневічах]] (Шумілінскі раён). На 2022 году кіраўніком заказьніка быў Аляксандар Дабравольскі<ref>{{Навіна|аўтар=Аляксандар Шадзько|загаловак=Па маршруце «Таямніцы Казьяншчыны»|спасылка=http://www.shumilino.by/?p=66369|выдавец=Газэта «[[Герой працы]]» ([[Шуміліна]])|дата публікацыі=27 траўня 2022|копія=http://shumilina.by/bel/навіны/грамадства/6953/|дата копіі=1 чэрвеня 2022|дата доступу=30 ліпеня 2022}}</ref>. == Глядзіце таксама == * [[Казьянскі сельсавет]] == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://polotskleshoz.by/be «Полацкая лясная гаспадарка»] {{Накід:Беларусь}} {{Бібліяінфармацыя}} {{Заказьнікі Беларусі}} [[Катэгорыя:Заказьнікі рэспубліканскага значэньня Беларусі]] [[Катэгорыя:Шумілінскі раён]] [[Катэгорыя:Геаграфія Полацкага раёну]] [[Катэгорыя:Катэгорыя МСАП IV]] [[Катэгорыя:Тэрыторыі Эўропы, важныя для птушак]] [[Катэгорыя:Зьявіліся ў 1960 годзе]] sukwjmor6b3avl2kpbw577h4fz36xjs 2330481 2330476 2022-07-30T14:58:04Z W 11741 . wikitext text/x-wiki {{Заказьнік |Назва = Казьянскі заказьнік |Назва ў родным склоне = Казьянскага заказьніка |Выява = |Подпіс да выявы = |Плошча = 28 469,05 [[га]] |Краіна = Беларусь |Месцазнаходжаньне = [[Віцебская вобласьць]] |Утварэньне = {{Дата пачатку|10|3|1960|1}}<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Каляндар знамянальных і памятных дат на 2020 год|спасылка=https://borlib.by/allcategories-ru-ru/107-resursy/2151-kalyandar-znamyanalnykh-i-pamyatnykh-dat-na-2020-god|выдавец=[[Барысаўска цэнтральная бібліятэка]]|дата публікацыі=2019|дата доступу=30 ліпеня 2022}}</ref> |Шырата паўшар’е = паўночнае |Шырата градусаў = 55 |Шырата хвілінаў = 27 |Шырата сэкундаў = 13 |Даўгата паўшар’е = усходняе |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 22 |Даўгата сэкундаў = 36 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = }} '''Казьянскі заказьнік''' — рэспубліканскі [[заказьнік]] Беларусі, абвешчаны ў сакавіку 1960 году на поўначы [[Віцебская вобласьць|Віцебскай вобласьці]]. Месьціўся на ўсходзе [[Полацкі раён|Полацкага раёну]] і паўночным захадзе [[Шумілінскі раён|Шумілінскага раёну]]. Быў заснаваны ў якасьці паляўнічага заказьніка для захаваньня [[Жывёльны сьвет|жывёльнага сьвету]]. На 1997 год меў плошчу 414 кв.км і быў біялягічным заказьнікам. Месьціўся ў міжрэччы [[Обаль (рака)|Обалі]] і [[Сосьніца (прыток Дзьвіны)|Сосьніцы]] ў межах [[Полацкая нізіна|Полацкай нізіны]]. Расьліннасьць улучала барэальныя і заходнеэўрапейскія [[від]]ы, якія належалі да [[Дзьвіна|Дзьвінскай]] акругі падзоны [[дуб]]ова-цемнахвойных пад[[Тайга|таёжных]] лясоў. Пераважалі хваёвыя (31 %), [[Бяроза (дрэва)|бярозавыя]] (30 %), чорна- і [[Шэрая вольха|шэраальховыя]] (22 %), [[Елка|яловыя]] (13 %) лясы. Вылучыліся [[Папараць|папарацевыя]], [[Кісьліца|кісьлічныя]], [[Чарніцы|чарнічныя]], [[сьнітка]]выя, [[Асака (расьліна)|асакова]]-мховыя і даўгамошныя віды лесу. Палова земляў знаходзілася пад верхавымі [[балота]]мі і рэдкалеснымі пераходнымі балотамі. На балоце Обаль расьлі рэдкія віды расьлінаў: [[карлікавая бяроза]], [[прыземістая марошка]] і [[мох Ліндбэрга]]. Налічвалася 46 месцаў роста 22 відаў расьлінаў, занесеных у [[Чырвоная кніга Беларусі|Чырвоную кнігу Беларусі]], і 12 месцаў пражываньня 44-х адпаведных відаў жывёлаў, сярод якіх: [[барсук]], [[беркут]] і [[чорны бусел]], [[шэры журавель]] і [[белая курапатка]], [[мядзьведзь]] і [[даўгахвостая няясыць]], вялікі і [[малы падворлік]]і, [[рысь]] і [[скапа]]. Адзначаліся месцы гнездаваньня [[Вялікі вераценьнік|вялікага вераценьніка]] і [[Дупель|дупеля]], вялікага і [[Сярэдні кулён|сярэдняга кулёна]], [[Залацісты сявец|залацістага сяўца]], [[турухтан]]а і [[Вялікі ўліт|вялікага ўліта]]. Сустракалася шмат паляўнічых зьвяроў і птушак. У заказьніку знаходзілася найбольшая ў Беларусі папуляцыя белай курапаткі<ref>{{Кніга|аўтар=|частка=Казьянскі|загаловак=[[Беларуская энцыкляпэдыя]] ў 18 тамах|арыгінал=|спасылка=https://knihi.com/none/Bielaruskaja_encyklapiedyja_djvu.zip.html|адказны=гал.рэд. [[Генадзь Пашкоў]]|выданьне=|месца=Менск|выдавецтва=[[Беларуская энцыкляпэдыя імя Петруся Броўкі]]|год=1998|том=[https://files.knihi.com/Knihi/Slounik/Bielaruskaja_encyklapedyja.djvu.zip/Bielaruskaja_encyklapedyja.07.djvu 7: Застаўка — Кантата]|старонкі=[https://files.knihi.com/preview/Knihi/Slounik/Bielaruskaja_encyklapedyja.djvu.zip/Bielaruskaja_encyklapedyja.07.djvu/436_996x9999.jpeg 436]|старонак=608|сэрыя=|isbn=985-11-0130-3|наклад=10 000}}</ref>. 11 лістапада 1999 году [[Савет міністраў Беларусі]] ўхваліў Пастанову № 1765 аб пераўтварэньні заказьніка ў [[краявід]]ны<ref>{{Кніга|аўтар=[[Ігар Шаруха]], [[Александрына Сарока]].|частка=Тэма 18. Прыродаахоўныя тэрыторыі Беларусі|загаловак=Фізычная, эканамічная і сацыяльная геаграфія Беларусі : у 2 ч.|арыгінал=Фізічная, эканамічная і сацыяльная геаграфія Беларусі : у 2 ч.|спасылка=https://libr.msu.by/bitstream/123456789/5286/1/4295m.pdf|адказны=рэд. А.Л. Пазьнякоў|выданьне=|месца=Магілёў|выдавецтва=[[Магілёўскі дзяржаўны ўнівэрсытэт]]|год=2017|том=1. Фізычная геаграфія Беларусі|старонкі=57|старонак=76|сэрыя=|isbn=978-985-568-335-4|наклад=51}}</ref>. У 2013 годзе Казьянскі заказьнік улучылі у [[Рамсарская канвэнцыя|Рамсарскі]] [[сьпіс водна-балотных угодзьдзяў Беларусі]] міжнароднай значнасьці разам з заказьнікам «[[Выдрыца (заказьнік)|Выдрыца]]» і [[Прыпяцкі нацыянальны парк|Прыпяцкім нацыянальным паркам]] у Гомельскай вобласьці. У выніку сьпіс стаў налічваць 16 [[Прыродаахоўныя тэрыторыі Беларусі|прыродаахоўных тэрыторыяў Беларусі]]<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Тры прыродныя тэрыторыі Беларусі папоўнілі Рамсарскі сьпіс|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20140131/1391169027-try-pryrodnyya-terytoryi-belarusi-papounili-ramsarski-spis|выдавец=Газэта «[[Зьвязда]]»|дата публікацыі=31 студзеня 2014|дата доступу=30 ліеня 2022}}</ref>. Таксама землі Казьянскага заказьніка былі [[Тэрыторыя, важная для птушак|важнай для птушак тэрыторыяй]]<ref>{{Навіна|аўтар=У.В. Іваноўскі, С.В. Левы|загаловак=Казьяны|спасылка=https://iba.ptushki.org/be/iba/44/full|выдавец=Партал «Дзікая прырода побач»|дата публікацыі=2022|дата доступу=12 чэрвеня 2022}}</ref>. На землях Казьянскага заказьніка месьціліся Крывінскія [[курган]]ы 3-га тысячагодзьдзя да нараджэньня Хрыстова<ref>{{Навіна|аўтар=[[Аляксей Чубат]]|загаловак=Выспа атэізму пад Віцебскам|спасылка=https://novychas.online/hramadstva/vyspa_ateizmu_pad_viciebskam|выдавец=Газэта «[[Новы час (газэта)|Новы час]]»|дата публікацыі=4 кастрычніка 2015|дата доступу=30 ліпеня 2022}}</ref>. На 2019 год плошча заказьніка складала 26 060 [[гектар]]аў, зь якіх 80 % (20761 га) земляў было ў Шумілінскім раёне. Ён прызначаўся для захаваньня краявідаў [[Беларускае Паазер’е|Беларускага Паазер’я]] з рэдкімі відамі жывёлаў і расьлінаў. Даліна Дзьвіны разглядалася ў якасьці рэчышча перасяленьня генафонду міжнароднага ўзроўню. Рачная сетка належала да [[вадазбор]]у Дзьвіны. Галоўным яе прытокам была [[Обаль (рака)|Обаль]], якая працякала ўздоўж усходняй і паўднёвай межаў заказьніка. У Обалі было 2 правыя прытокі — [[Ценіца]] і [[Глыбачка (рака)|Глыбачка]], якія мелі зьвілістыя [[Рэчышча|рэчышчы]]. Найбольшымі азёрамі былі [[Мошня]], [[Расалай]] і [[Красамай (возера)|Красамай]], якія мелі нізкія забалочаныя берагі і зарасталі воднай расьліннасьцю. У заказьніку гнездавалі 175 відаў птушак, зь якіх 44 віды былі занесеныя ў Чырвоную кнігу: [[звычайны асаед]], [[арол-вужаед]], лугавы і [[палявы лунь]], [[вялікі арлец]], [[арол-маркут]] і скапа<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Казьянскі заказьнік. Шумілінскі і Полацкі раёны|спасылка=http://pridvinie.vlib.by/index.php/zapavedniki-zakazniki-parki/2693-kazyanski-zakaznik-shumilinski-i-polatski-rajony|выдавец=[[Віцебская абласная бібліятэка]]|дата публікацыі=6 чэрвеня 2019|дата доступу=30 ліпеня 2022}}</ref>. Сярод іншага, у заказьніку сустракалася [[круглалістая расянка]], якая харчавалася [[Вусякі|вусякамі]]. Возера [[Марынец]] штогод перамяшчалася на мэтар з поўдня на поўнач. Таксама ў заказьніку месьцілася некалькі гнезьдзішчаў [[Шызая чайка|шызай чайкі]] і замчышча [[Казьян]] 1566 году, [[Крывічы|крывіцкі]] курганны могільнік каля вёскі [[Красамай (вёска)|Красамай]] і [[дубовая алея]] векам звыш 300 гадоў, якая была мясцовым [[Помнік прыроды|помнікам прыроды]] Беларусі і знаходзілася на паўночна-ўсходняй ускраіне вёскі [[Прудок (Гаранскі сельсавет)|Прудок]] (Полацкі раён)<ref>{{Артыкул|аўтар=Алена Гаева|загаловак=Заказьніку «Казьянскі» – 20 год|спасылка=http://www.shumilino.by/?p=51268|выданьне=[[Герой працы]]|тып=газэта|месца=[[Шуміліна]]|год=12 лістапада 2019|нумар=88|старонкі=|issn=}}</ref>. 24 сьнежня 2019 году Савет міністраў Беларусі ўхваліў Пастанову № «Аб пераўтварэньні рэспубліканскіх заказьнікаў «[[Бабінавіцкі заказьнік|Бабінавіцкі]]» і «Казьянскі», якія перасталі быць краявіднымі<ref>{{Артыкул|аўтар=Алена Дзядзюля.|загаловак=Чаму жывое балота лепшае за торф|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20200511/1589206536-chamu-zhyvoe-balota-lepshae-za-torf|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=12 траўня 2020|нумар=[https://zviazda.by/be/number/90-29204 90 (29204)]|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/12may-2020_1-13.pdf 13]|issn=1990-763x}}</ref>. Паводле Пастановы, Казьянскі заказьнік перадалі ў кіраваньне [[Полацкі раённы выканаўчы камітэт|Полацкага]] і [[Шумілінскі раённы выканаўчы камітэт|Шумілінскага]] раённых выканаўчых камітэтаў. Яго плошчу пашырылі да 28 469,05 [[га]]. Заказьнік разьмясьцілі ў: * Полацкім раёне на 5785,16 [[га]] «[[Полацкая лясная гаспадарка|Полацкай лясной гаспадаркі]]» ў [[Гаранскі сельсавет (Полацкі раён)|Гаранскім]] лясьніцтве і 230,71 га Полацкага райвыканкаму, 5,69 га філіі «[[Гараны (Полацкі раён)|Гараны]]-Агра» ААТ «[[Полацкі камбінат хлебапрадуктаў]]» і 1,85 га «[[Дрэтунь|Дрэтунскай]] лясной гаспадаркі» ў 2-м Дрэтунскім лясьніцтве; * Шумілінскім раёне на 21 820,44 га «[[Шумілінская лясная гаспадарка|Шумілінскай лясной гаспадаркі]]» ў [[Казьянскі сельсавет|Казьянскім]] ([[Сураўні]]), [[Мішневіцкі сельсавет|Мішневіцкім]] і [[Мікіціха|Мікіцінскім]] [[лясьніцтва]]х, а таксама на 187,97 га Шумілінскага райвыканкаму і 73,1 га «[[Лаўжанскі сельсавет|Лаўжанскага]]» УП<ref>{{Навіна|аўтар=[[Сяргей Румас]]|загаловак=Пастанова Савету міністраў Рэспублікі Беларусь ад 24 сьнежня 2019 г. № 906 «Аб пераўтварэньні рэспубліканскіх заказьнікаў «Бабінавіцкі» і «Казьянскі»|спасылка=https://pravo.by/document/?guid=12551&p0=C21900906|выдавец=[[Нацыянальны прававы партал Беларусі]]|мова=ru|дата публікацыі=28 сьнежня 2019|дата доступу=30 ліпеня 2022}}</ref>. Офіс Казьянскага заказьніка месьціўся ў [[Мішневічы|Мішневічах]] (Шумілінскі раён). На 2022 году кіраўніком заказьніка быў Аляксандар Дабравольскі<ref>{{Навіна|аўтар=Аляксандар Шадзько|загаловак=Па маршруце «Таямніцы Казьяншчыны»|спасылка=http://www.shumilino.by/?p=66369|выдавец=Газэта «[[Герой працы]]» ([[Шуміліна]])|дата публікацыі=27 траўня 2022|копія=http://shumilina.by/bel/навіны/грамадства/6953/|дата копіі=1 чэрвеня 2022|дата доступу=30 ліпеня 2022}}</ref>. == Глядзіце таксама == * [[Казьянскі сельсавет]] == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://polotskleshoz.by/be «Полацкая лясная гаспадарка»] {{Накід:Беларусь}} {{Бібліяінфармацыя}} {{Заказьнікі Беларусі}} [[Катэгорыя:Заказьнікі рэспубліканскага значэньня Беларусі]] [[Катэгорыя:Шумілінскі раён]] [[Катэгорыя:Геаграфія Полацкага раёну]] [[Катэгорыя:Катэгорыя МСАП IV]] [[Катэгорыя:Тэрыторыі Эўропы, важныя для птушак]] [[Катэгорыя:Зьявіліся ў 1960 годзе]] lsrrxgrp8dql31itl38l9ld125uu8tt 2330485 2330481 2022-07-30T15:15:07Z W 11741 /* Вонкавыя спасылкі */ +2 катэгорыі wikitext text/x-wiki {{Заказьнік |Назва = Казьянскі заказьнік |Назва ў родным склоне = Казьянскага заказьніка |Выява = |Подпіс да выявы = |Плошча = 28 469,05 [[га]] |Краіна = Беларусь |Месцазнаходжаньне = [[Віцебская вобласьць]] |Утварэньне = {{Дата пачатку|10|3|1960|1}}<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Каляндар знамянальных і памятных дат на 2020 год|спасылка=https://borlib.by/allcategories-ru-ru/107-resursy/2151-kalyandar-znamyanalnykh-i-pamyatnykh-dat-na-2020-god|выдавец=[[Барысаўска цэнтральная бібліятэка]]|дата публікацыі=2019|дата доступу=30 ліпеня 2022}}</ref> |Шырата паўшар’е = паўночнае |Шырата градусаў = 55 |Шырата хвілінаў = 27 |Шырата сэкундаў = 13 |Даўгата паўшар’е = усходняе |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 22 |Даўгата сэкундаў = 36 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = }} '''Казьянскі заказьнік''' — рэспубліканскі [[заказьнік]] Беларусі, абвешчаны ў сакавіку 1960 году на поўначы [[Віцебская вобласьць|Віцебскай вобласьці]]. Месьціўся на ўсходзе [[Полацкі раён|Полацкага раёну]] і паўночным захадзе [[Шумілінскі раён|Шумілінскага раёну]]. Быў заснаваны ў якасьці паляўнічага заказьніка для захаваньня [[Жывёльны сьвет|жывёльнага сьвету]]. На 1997 год меў плошчу 414 кв.км і быў біялягічным заказьнікам. Месьціўся ў міжрэччы [[Обаль (рака)|Обалі]] і [[Сосьніца (прыток Дзьвіны)|Сосьніцы]] ў межах [[Полацкая нізіна|Полацкай нізіны]]. Расьліннасьць улучала барэальныя і заходнеэўрапейскія [[від]]ы, якія належалі да [[Дзьвіна|Дзьвінскай]] акругі падзоны [[дуб]]ова-цемнахвойных пад[[Тайга|таёжных]] лясоў. Пераважалі хваёвыя (31 %), [[Бяроза (дрэва)|бярозавыя]] (30 %), чорна- і [[Шэрая вольха|шэраальховыя]] (22 %), [[Елка|яловыя]] (13 %) лясы. Вылучыліся [[Папараць|папарацевыя]], [[Кісьліца|кісьлічныя]], [[Чарніцы|чарнічныя]], [[сьнітка]]выя, [[Асака (расьліна)|асакова]]-мховыя і даўгамошныя віды лесу. Палова земляў знаходзілася пад верхавымі [[балота]]мі і рэдкалеснымі пераходнымі балотамі. На балоце Обаль расьлі рэдкія віды расьлінаў: [[карлікавая бяроза]], [[прыземістая марошка]] і [[мох Ліндбэрга]]. Налічвалася 46 месцаў роста 22 відаў расьлінаў, занесеных у [[Чырвоная кніга Беларусі|Чырвоную кнігу Беларусі]], і 12 месцаў пражываньня 44-х адпаведных відаў жывёлаў, сярод якіх: [[барсук]], [[беркут]] і [[чорны бусел]], [[шэры журавель]] і [[белая курапатка]], [[мядзьведзь]] і [[даўгахвостая няясыць]], вялікі і [[малы падворлік]]і, [[рысь]] і [[скапа]]. Адзначаліся месцы гнездаваньня [[Вялікі вераценьнік|вялікага вераценьніка]] і [[Дупель|дупеля]], вялікага і [[Сярэдні кулён|сярэдняга кулёна]], [[Залацісты сявец|залацістага сяўца]], [[турухтан]]а і [[Вялікі ўліт|вялікага ўліта]]. Сустракалася шмат паляўнічых зьвяроў і птушак. У заказьніку знаходзілася найбольшая ў Беларусі папуляцыя белай курапаткі<ref>{{Кніга|аўтар=|частка=Казьянскі|загаловак=[[Беларуская энцыкляпэдыя]] ў 18 тамах|арыгінал=|спасылка=https://knihi.com/none/Bielaruskaja_encyklapiedyja_djvu.zip.html|адказны=гал.рэд. [[Генадзь Пашкоў]]|выданьне=|месца=Менск|выдавецтва=[[Беларуская энцыкляпэдыя імя Петруся Броўкі]]|год=1998|том=[https://files.knihi.com/Knihi/Slounik/Bielaruskaja_encyklapedyja.djvu.zip/Bielaruskaja_encyklapedyja.07.djvu 7: Застаўка — Кантата]|старонкі=[https://files.knihi.com/preview/Knihi/Slounik/Bielaruskaja_encyklapedyja.djvu.zip/Bielaruskaja_encyklapedyja.07.djvu/436_996x9999.jpeg 436]|старонак=608|сэрыя=|isbn=985-11-0130-3|наклад=10 000}}</ref>. 11 лістапада 1999 году [[Савет міністраў Беларусі]] ўхваліў Пастанову № 1765 аб пераўтварэньні заказьніка ў [[краявід]]ны<ref>{{Кніга|аўтар=[[Ігар Шаруха]], [[Александрына Сарока]].|частка=Тэма 18. Прыродаахоўныя тэрыторыі Беларусі|загаловак=Фізычная, эканамічная і сацыяльная геаграфія Беларусі : у 2 ч.|арыгінал=Фізічная, эканамічная і сацыяльная геаграфія Беларусі : у 2 ч.|спасылка=https://libr.msu.by/bitstream/123456789/5286/1/4295m.pdf|адказны=рэд. А.Л. Пазьнякоў|выданьне=|месца=Магілёў|выдавецтва=[[Магілёўскі дзяржаўны ўнівэрсытэт]]|год=2017|том=1. Фізычная геаграфія Беларусі|старонкі=57|старонак=76|сэрыя=|isbn=978-985-568-335-4|наклад=51}}</ref>. У 2013 годзе Казьянскі заказьнік улучылі у [[Рамсарская канвэнцыя|Рамсарскі]] [[сьпіс водна-балотных угодзьдзяў Беларусі]] міжнароднай значнасьці разам з заказьнікам «[[Выдрыца (заказьнік)|Выдрыца]]» і [[Прыпяцкі нацыянальны парк|Прыпяцкім нацыянальным паркам]] у Гомельскай вобласьці. У выніку сьпіс стаў налічваць 16 [[Прыродаахоўныя тэрыторыі Беларусі|прыродаахоўных тэрыторыяў Беларусі]]<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Тры прыродныя тэрыторыі Беларусі папоўнілі Рамсарскі сьпіс|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20140131/1391169027-try-pryrodnyya-terytoryi-belarusi-papounili-ramsarski-spis|выдавец=Газэта «[[Зьвязда]]»|дата публікацыі=31 студзеня 2014|дата доступу=30 ліеня 2022}}</ref>. Таксама землі Казьянскага заказьніка былі [[Тэрыторыя, важная для птушак|важнай для птушак тэрыторыяй]]<ref>{{Навіна|аўтар=У.В. Іваноўскі, С.В. Левы|загаловак=Казьяны|спасылка=https://iba.ptushki.org/be/iba/44/full|выдавец=Партал «Дзікая прырода побач»|дата публікацыі=2022|дата доступу=12 чэрвеня 2022}}</ref>. На землях Казьянскага заказьніка месьціліся Крывінскія [[курган]]ы 3-га тысячагодзьдзя да нараджэньня Хрыстова<ref>{{Навіна|аўтар=[[Аляксей Чубат]]|загаловак=Выспа атэізму пад Віцебскам|спасылка=https://novychas.online/hramadstva/vyspa_ateizmu_pad_viciebskam|выдавец=Газэта «[[Новы час (газэта)|Новы час]]»|дата публікацыі=4 кастрычніка 2015|дата доступу=30 ліпеня 2022}}</ref>. На 2019 год плошча заказьніка складала 26 060 [[гектар]]аў, зь якіх 80 % (20761 га) земляў было ў Шумілінскім раёне. Ён прызначаўся для захаваньня краявідаў [[Беларускае Паазер’е|Беларускага Паазер’я]] з рэдкімі відамі жывёлаў і расьлінаў. Даліна Дзьвіны разглядалася ў якасьці рэчышча перасяленьня генафонду міжнароднага ўзроўню. Рачная сетка належала да [[вадазбор]]у Дзьвіны. Галоўным яе прытокам была [[Обаль (рака)|Обаль]], якая працякала ўздоўж усходняй і паўднёвай межаў заказьніка. У Обалі было 2 правыя прытокі — [[Ценіца]] і [[Глыбачка (рака)|Глыбачка]], якія мелі зьвілістыя [[Рэчышча|рэчышчы]]. Найбольшымі азёрамі былі [[Мошня]], [[Расалай]] і [[Красамай (возера)|Красамай]], якія мелі нізкія забалочаныя берагі і зарасталі воднай расьліннасьцю. У заказьніку гнездавалі 175 відаў птушак, зь якіх 44 віды былі занесеныя ў Чырвоную кнігу: [[звычайны асаед]], [[арол-вужаед]], лугавы і [[палявы лунь]], [[вялікі арлец]], [[арол-маркут]] і скапа<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Казьянскі заказьнік. Шумілінскі і Полацкі раёны|спасылка=http://pridvinie.vlib.by/index.php/zapavedniki-zakazniki-parki/2693-kazyanski-zakaznik-shumilinski-i-polatski-rajony|выдавец=[[Віцебская абласная бібліятэка]]|дата публікацыі=6 чэрвеня 2019|дата доступу=30 ліпеня 2022}}</ref>. Сярод іншага, у заказьніку сустракалася [[круглалістая расянка]], якая харчавалася [[Вусякі|вусякамі]]. Возера [[Марынец]] штогод перамяшчалася на мэтар з поўдня на поўнач. Таксама ў заказьніку месьцілася некалькі гнезьдзішчаў [[Шызая чайка|шызай чайкі]] і замчышча [[Казьян]] 1566 году, [[Крывічы|крывіцкі]] курганны могільнік каля вёскі [[Красамай (вёска)|Красамай]] і [[дубовая алея]] векам звыш 300 гадоў, якая была мясцовым [[Помнік прыроды|помнікам прыроды]] Беларусі і знаходзілася на паўночна-ўсходняй ускраіне вёскі [[Прудок (Гаранскі сельсавет)|Прудок]] (Полацкі раён)<ref>{{Артыкул|аўтар=Алена Гаева|загаловак=Заказьніку «Казьянскі» – 20 год|спасылка=http://www.shumilino.by/?p=51268|выданьне=[[Герой працы]]|тып=газэта|месца=[[Шуміліна]]|год=12 лістапада 2019|нумар=88|старонкі=|issn=}}</ref>. 24 сьнежня 2019 году Савет міністраў Беларусі ўхваліў Пастанову № «Аб пераўтварэньні рэспубліканскіх заказьнікаў «[[Бабінавіцкі заказьнік|Бабінавіцкі]]» і «Казьянскі», якія перасталі быць краявіднымі<ref>{{Артыкул|аўтар=Алена Дзядзюля.|загаловак=Чаму жывое балота лепшае за торф|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20200511/1589206536-chamu-zhyvoe-balota-lepshae-za-torf|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=12 траўня 2020|нумар=[https://zviazda.by/be/number/90-29204 90 (29204)]|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/12may-2020_1-13.pdf 13]|issn=1990-763x}}</ref>. Паводле Пастановы, Казьянскі заказьнік перадалі ў кіраваньне [[Полацкі раённы выканаўчы камітэт|Полацкага]] і [[Шумілінскі раённы выканаўчы камітэт|Шумілінскага]] раённых выканаўчых камітэтаў. Яго плошчу пашырылі да 28 469,05 [[га]]. Заказьнік разьмясьцілі ў: * Полацкім раёне на 5785,16 [[га]] «[[Полацкая лясная гаспадарка|Полацкай лясной гаспадаркі]]» ў [[Гаранскі сельсавет (Полацкі раён)|Гаранскім]] лясьніцтве і 230,71 га Полацкага райвыканкаму, 5,69 га філіі «[[Гараны (Полацкі раён)|Гараны]]-Агра» ААТ «[[Полацкі камбінат хлебапрадуктаў]]» і 1,85 га «[[Дрэтунь|Дрэтунскай]] лясной гаспадаркі» ў 2-м Дрэтунскім лясьніцтве; * Шумілінскім раёне на 21 820,44 га «[[Шумілінская лясная гаспадарка|Шумілінскай лясной гаспадаркі]]» ў [[Казьянскі сельсавет|Казьянскім]] ([[Сураўні]]), [[Мішневіцкі сельсавет|Мішневіцкім]] і [[Мікіціха|Мікіцінскім]] [[лясьніцтва]]х, а таксама на 187,97 га Шумілінскага райвыканкаму і 73,1 га «[[Лаўжанскі сельсавет|Лаўжанскага]]» УП<ref>{{Навіна|аўтар=[[Сяргей Румас]]|загаловак=Пастанова Савету міністраў Рэспублікі Беларусь ад 24 сьнежня 2019 г. № 906 «Аб пераўтварэньні рэспубліканскіх заказьнікаў «Бабінавіцкі» і «Казьянскі»|спасылка=https://pravo.by/document/?guid=12551&p0=C21900906|выдавец=[[Нацыянальны прававы партал Беларусі]]|мова=ru|дата публікацыі=28 сьнежня 2019|дата доступу=30 ліпеня 2022}}</ref>. Офіс Казьянскага заказьніка месьціўся ў [[Мішневічы|Мішневічах]] (Шумілінскі раён). На 2022 году кіраўніком заказьніка быў Аляксандар Дабравольскі<ref>{{Навіна|аўтар=Аляксандар Шадзько|загаловак=Па маршруце «Таямніцы Казьяншчыны»|спасылка=http://www.shumilino.by/?p=66369|выдавец=Газэта «[[Герой працы]]» ([[Шуміліна]])|дата публікацыі=27 траўня 2022|копія=http://shumilina.by/bel/навіны/грамадства/6953/|дата копіі=1 чэрвеня 2022|дата доступу=30 ліпеня 2022}}</ref>. == Глядзіце таксама == * [[Казьянскі сельсавет]] == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://polotskleshoz.by/be «Полацкая лясная гаспадарка»] {{Накід:Беларусь}} {{Бібліяінфармацыя}} {{Заказьнікі Беларусі}} [[Катэгорыя:Заказьнікі рэспубліканскага значэньня Беларусі]] [[Катэгорыя:Шумілінскі раён]] [[Катэгорыя:Геаграфія Полацкага раёну]] [[Катэгорыя:Катэгорыя МСАП IV]] [[Катэгорыя:Тэрыторыі Эўропы, важныя для птушак]] [[Катэгорыя:Водна-балотныя надзелы]] [[Катэгорыя:Рамсарскія надзелы]] [[Катэгорыя:Зьявіліся ў 1960 годзе]] 2nrz5bnvchgu34jrazyn6rh8f6nwvad Катэгорыя:Навуковыя арганізацыі Азэрбайджану 14 258050 2330483 2022-07-30T15:06:52Z 31.200.12.242 Створана старонка са зьместам '[[Катэгорыя:Навуковыя арганізацыі паводле краінаў|Азэрбайджан]] [[Катэгорыя:Азэрбайджанскія арганізацыі паводле тэматыкі]] [[Катэгорыя:Азэрбайджанская навука і тэхніка|Арганізацыі]]' wikitext text/x-wiki [[Катэгорыя:Навуковыя арганізацыі паводле краінаў|Азэрбайджан]] [[Катэгорыя:Азэрбайджанскія арганізацыі паводле тэматыкі]] [[Катэгорыя:Азэрбайджанская навука і тэхніка|Арганізацыі]] m5eecrjyvlr3aigh0x1y277tfn3o4xi Крысьціна Сабаляўскайце 0 258051 2330532 2022-07-30T18:10:11Z Гарбацкі 13252 Створана старонка са зьместам ''''Крысьціна Сабаляўскайце''' (лет. ''Kristina Sabaliauskaitė'', нар. у 1974, Вільня, Летувіская ССР) ― летувіская пісьменьніца, гістарыца мастацтва.{{Пісьменьнік|Імя=Крысьціна Сабаляўскайце|Арыгінал імя=Kristina Sabaliauskaitė|Імя пры нараджэньні=Kristina Sabaliauskaitė|Дата...' wikitext text/x-wiki '''Крысьціна Сабаляўскайце''' (лет. ''Kristina Sabaliauskaitė'', нар. у 1974, Вільня, Летувіская ССР) ― летувіская пісьменьніца, гістарыца мастацтва.{{Пісьменьнік|Імя=Крысьціна Сабаляўскайце|Арыгінал імя=Kristina Sabaliauskaitė|Імя пры нараджэньні=Kristina Sabaliauskaitė|Дата нараджэньня=1974|Месца нараджэньня=Вільня, Летува|Род дзейнасьці=Пісьменьніца, журналістка, гістарыца мастацтва|Гады актыўнасьці=2008 -|Жанр=Гістарычны раман|Мова=Летувіская|Дэбют=2008|Значныя творы=Silva rerum I-IV (2008-2016), Petro Imperatorė I-II(2019-2021)}} == Жыцьцяпіс == Нарадзілася ў Вільні ў 1974 годзе. Выпускніца Віленскай акадэміі мастацтва (1998). Магістратура Віленскай акадэміі мастацтва (1998-2000). Дактарантура Віленскай акадэміі мастацтва (2001-2005). Ганаровая доктарка гэтай акадэміі (2020)<ref>Žodžių kalba, vaizdų kalba: dailės ir literatūros svarba šiandienos pasaulio kisme, 2020-02-25, bernardinai.lt, https://www.bernardinai.lt/2020-02-25-zodziu-kalba-vaizdu-kalba-dailes-ir-literaturos-svarba-siandienos-pasaulio-kisme/</ref>. 2003-2005: дадаткова навучалася ва Ўарбурскім інстытуце (Лёнданскі ўнівэрсытэт)<ref>Vilnijos vartai / KRISTINA SABALIAUSKAITĖ, Parengė Danguolė Dainienė (VAVB), 2012; 2017, https://www.vilnijosvartai.lt/personalijos/kristina-sabaliauskaite/</ref>. З 2002 году жыве ў Лёндане. Да 2010 года працавала замежнай карэспандэнтай у Лёндане і аглядальніцай найбуйнейшай штодзённай газэты Летувы - „Lietuvos rytas“<ref>KRISTINA SABALIAUSKAITĖ / Lietuvos kultūros institutas, https://lithuanianculture.lt/lietuvos-kulturos-gidas/2021/01/06/kristina-sabaliauskaite/</ref>. == Творчасьць == У 2008 годзе яна дэбютавала гістарычным раманам «Silva rerum» (выдавецтва «Baltos lankos»), у якім апісвае жыцьцё шляхецкай сям'і ў 1659–1667 гадах, падчас швэдзкага патопу. Кніга стала бэстсэлерам і была абвешчаная «літаратурнай падзеяй» у Летуве, прызнаная крытыкамі і гісторыкамі, ацэненая за захапляльны аповед і вялікую ўвагу да гістарычных дэталяў. У тым жа годзе аўтарка атрымада прэмію Юргі Іванаўскайце<ref>Vilnijos vartai / KRISTINA SABALIAUSKAITĖ, Parengė Danguolė Dainienė (VAVB), 2012; 2017, https://www.vilnijosvartai.lt/personalijos/kristina-sabaliauskaite/</ref>. У 2009 годзе раман «Silva rerum» стаў кнігай году ў Летуве. У 2011 годзе быў напісаны працяг кнігі - «Silva rerum II» пра вялікую чуму падчас Паўночнай вайны 1707–1710 гадоў. Яна таксама стала кнігай году ў Летуве<ref>Vilnijos vartai / KRISTINA SABALIAUSKAITĖ, Parengė Danguolė Dainienė (VAVB), 2012; 2017, https://www.vilnijosvartai.lt/personalijos/kristina-sabaliauskaite/</ref>. Піша пераважна на гістарычныя тэмы. == Творы == • Silva Rerum, romanas - Baltos Lankos, 2008 • Silva Rerum II, romanas - Baltos Lankos, 2011 • Silva Rerum III, romanas - Baltos Lankos, 2014 • Silva Rerum IV, romanas - Baltos Lankos, 2016 • Petro Imperatorė, romanas - Baltos Lankos, 2019 • Petro Imperatorė II, romanas - Baltos Lankos, 2021 • Danielius Dalba & kitos istorijos, trumpų istorijų rinkinys - Baltos Lankos, 2012. == Крыніцы == jsuzbcgkosuwbfpvsx2plilsun1zv40 2330537 2330532 2022-07-30T18:17:18Z Гарбацкі 13252 Дададзеныя катэгорыі і націскі wikitext text/x-wiki '''Крысьцíна Сабаляўскáйце''' ([[Летувіская мова|лет.]] ''Kristina Sabaliauskaitė'', нар. у 1974, [[Вільня]], [[Летувіская ССР]]) ― летувіская [[пісьменьніца]], [[Гісторыя|гістарыца]] [[мастацтва]].{{Пісьменьнік|Імя=Крысьціна Сабаляўскайце|Арыгінал імя=Kristina Sabaliauskaitė|Імя пры нараджэньні=Kristina Sabaliauskaitė|Дата нараджэньня=1974|Месца нараджэньня=Вільня, Летува|Род дзейнасьці=Пісьменьніца, журналістка, гістарыца мастацтва|Гады актыўнасьці=2008 -|Жанр=Гістарычны раман|Мова=Летувіская|Дэбют=2008|Значныя творы=Silva rerum I-IV (2008-2016), Petro Imperatorė I-II(2019-2021)}} == Жыцьцяпіс == Нарадзілася ў Вільні ў 1974 годзе. Выпускніца [[Віленская акадэмія мастацтва|Віленскай акадэміі мастацтва]] (1998). [[Магістратура]] Віленскай акадэміі мастацтва (1998-2000). [[Дактарантура]] Віленскай акадэміі мастацтва (2001-2005). Ганаровая доктарка гэтай акадэміі (2020)<ref><small>Žodžių kalba, vaizdų kalba: dailės ir literatūros svarba šiandienos pasaulio kisme, 2020-02-25, bernardinai.lt, https://www.bernardinai.lt/2020-02-25-zodziu-kalba-vaizdu-kalba-dailes-ir-literaturos-svarba-siandienos-pasaulio-kisme/</small></ref>. 2003-2005: дадаткова навучалася ва Ўарбурскім інстытуце ([[Лёнданскі ўнівэрсытэт]])<ref><small>Vilnijos vartai / KRISTINA SABALIAUSKAITĖ, Parengė Danguolė Dainienė (VAVB), 2012; 2017, https://www.vilnijosvartai.lt/personalijos/kristina-sabaliauskaite/</small></ref>. З 2002 году жыве ў [[Лёндан|Лёндане]]. Да 2010 года працавала замежнай карэспандэнтай у Лёндане і аглядальніцай найбуйнейшай штодзённай газэты [[Летува|Летувы]] - „Lietuvos rytas“<ref><small>KRISTINA SABALIAUSKAITĖ / Lietuvos kultūros institutas, https://lithuanianculture.lt/lietuvos-kulturos-gidas/2021/01/06/kristina-sabaliauskaite/</small></ref>. == Творчасьць == У 2008 годзе яна дэбютавала гістарычным [[Раман|раманам]] «Silva rerum» (выдавецтва «Baltos lankos»), у якім апісвае жыцьцё шляхецкай сям'і ў 1659–1667 гадах, падчас [[Швэдзкі патоп|швэдзкага патопу]]. Кніга стала бэстсэлерам і была абвешчаная «літаратурнай падзеяй» у Летуве, прызнаная крытыкамі і гісторыкамі, ацэненая за захапляльны аповед і вялікую ўвагу да гістарычных дэталяў. У тым жа годзе аўтарка атрымада прэмію [[Юрга Іванаўскайце|Юргі Іванаўскайце]]<ref><small>Vilnijos vartai / KRISTINA SABALIAUSKAITĖ, Parengė Danguolė Dainienė (VAVB), 2012; 2017, https://www.vilnijosvartai.lt/personalijos/kristina-sabaliauskaite/</small></ref>. У 2009 годзе раман «Silva rerum» стаў кнігай году ў Летуве. У 2011 годзе быў напісаны працяг кнігі - «Silva rerum II» пра вялікую чуму падчас [[Паўночная вайна 1707–1710 гадоў|Паўночнай вайны 1707–1710 гадоў]]. Яна таксама стала кнігай году ў Летуве<ref><small>Vilnijos vartai / KRISTINA SABALIAUSKAITĖ, Parengė Danguolė Dainienė (VAVB), 2012; 2017, https://www.vilnijosvartai.lt/personalijos/kristina-sabaliauskaite/</small></ref>. Піша пераважна на гістарычныя тэмы. == Творы == • Silva Rerum, romanas - Baltos Lankos, 2008 • Silva Rerum II, romanas - Baltos Lankos, 2011 • Silva Rerum III, romanas - Baltos Lankos, 2014 • Silva Rerum IV, romanas - Baltos Lankos, 2016 • Petro Imperatorė, romanas - Baltos Lankos, 2019 • Petro Imperatorė II, romanas - Baltos Lankos, 2021 • Danielius Dalba & kitos istorijos, trumpų istorijų rinkinys - Baltos Lankos, 2012. == Крыніцы == <references /> [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Вільні]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Летуве]] [[Катэгорыя:Асобы Вільні]] [[Катэгорыя:Асобы Лёндану]] [[Катэгорыя:Выпускнікі Лёнданскага ўнівэрсытэту]] [[Катэгорыя:Выпускнікі Віленскай акадэміі мастацтва]] [[Катэгорыя:Летувіскія пісьменьнікі]] [[Катэгорыя:Летувіскія літаратаркі]] [[Катэгорыя:Летувіскія журналісты]] [[Катэгорыя:Летувіскія гісторыкі]] [[Катэгорыя:Гістарычны раман]] ce8eh4ncbcsnwwj9276704zakkiwgjh 2330539 2330537 2022-07-30T18:22:16Z Гарбацкі 13252 Прыбраны абдрук. wikitext text/x-wiki '''Крысьцíна Сабаляўскáйце''' ([[Летувіская мова|лет.]] ''Kristina Sabaliauskaitė'', нар. у 1974, [[Вільня]], [[Летувіская ССР]]) ― летувіская [[пісьменьніца]], [[Гісторыя|гістарыца]] [[мастацтва]].{{Пісьменьнік|Імя=Крысьціна Сабаляўскайце|Арыгінал імя=Kristina Sabaliauskaitė|Імя пры нараджэньні=Kristina Sabaliauskaitė|Дата нараджэньня=1974|Месца нараджэньня=Вільня, Летува|Род дзейнасьці=Пісьменьніца, журналістка, гістарыца мастацтва|Гады актыўнасьці=2008 -|Жанр=Гістарычны раман|Мова=Летувіская|Дэбют=2008|Значныя творы=Silva rerum I-IV (2008-2016), Petro Imperatorė I-II(2019-2021)}} == Жыцьцяпіс == Нарадзілася ў Вільні ў 1974 годзе. Выпускніца [[Віленская акадэмія мастацтва|Віленскай акадэміі мастацтва]] (1998). [[Магістратура]] Віленскай акадэміі мастацтва (1998-2000). [[Дактарантура]] Віленскай акадэміі мастацтва (2001-2005). Ганаровая доктарка гэтай акадэміі (2020)<ref><small>Žodžių kalba, vaizdų kalba: dailės ir literatūros svarba šiandienos pasaulio kisme, 2020-02-25, bernardinai.lt, https://www.bernardinai.lt/2020-02-25-zodziu-kalba-vaizdu-kalba-dailes-ir-literaturos-svarba-siandienos-pasaulio-kisme/</small></ref>. 2003-2005: дадаткова навучалася ва Ўарбурскім інстытуце ([[Лёнданскі ўнівэрсытэт]])<ref><small>Vilnijos vartai / KRISTINA SABALIAUSKAITĖ, Parengė Danguolė Dainienė (VAVB), 2012; 2017, https://www.vilnijosvartai.lt/personalijos/kristina-sabaliauskaite/</small></ref>. З 2002 году жыве ў [[Лёндан|Лёндане]]. Да 2010 года працавала замежнай карэспандэнтай у Лёндане і аглядальніцай найбуйнейшай штодзённай газэты [[Летува|Летувы]] - „Lietuvos rytas“<ref><small>KRISTINA SABALIAUSKAITĖ / Lietuvos kultūros institutas, https://lithuanianculture.lt/lietuvos-kulturos-gidas/2021/01/06/kristina-sabaliauskaite/</small></ref>. == Творчасьць == У 2008 годзе яна дэбютавала гістарычным [[Раман|раманам]] «Silva rerum» (выдавецтва «Baltos lankos»), у якім апісвае жыцьцё шляхецкай сям'і ў 1659–1667 гадах, падчас [[Швэдзкі патоп|швэдзкага патопу]]. Кніга стала бэстсэлерам і была абвешчаная «літаратурнай падзеяй» у Летуве, прызнаная крытыкамі і гісторыкамі, ацэненая за захапляльны аповед і вялікую ўвагу да гістарычных дэталяў. У тым жа годзе аўтарка атрымала прэмію [[Юрга Іванаўскайце|Юргі Іванаўскайце]]<ref><small>Vilnijos vartai / KRISTINA SABALIAUSKAITĖ, Parengė Danguolė Dainienė (VAVB), 2012; 2017, https://www.vilnijosvartai.lt/personalijos/kristina-sabaliauskaite/</small></ref>. У 2009 годзе раман «Silva rerum» стаў кнігай году ў Летуве. У 2011 годзе быў напісаны працяг кнігі - «Silva rerum II» пра вялікую чуму падчас [[Паўночная вайна 1707–1710 гадоў|Паўночнай вайны 1707–1710 гадоў]]. Яна таксама стала кнігай году ў Летуве<ref><small>Vilnijos vartai / KRISTINA SABALIAUSKAITĖ, Parengė Danguolė Dainienė (VAVB), 2012; 2017, https://www.vilnijosvartai.lt/personalijos/kristina-sabaliauskaite/</small></ref>. Піша пераважна на гістарычныя тэмы. == Творы == • Silva Rerum, romanas - Baltos Lankos, 2008 • Silva Rerum II, romanas - Baltos Lankos, 2011 • Silva Rerum III, romanas - Baltos Lankos, 2014 • Silva Rerum IV, romanas - Baltos Lankos, 2016 • Petro Imperatorė, romanas - Baltos Lankos, 2019 • Petro Imperatorė II, romanas - Baltos Lankos, 2021 • Danielius Dalba & kitos istorijos, trumpų istorijų rinkinys - Baltos Lankos, 2012. == Крыніцы == <references /> [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Вільні]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Летуве]] [[Катэгорыя:Асобы Вільні]] [[Катэгорыя:Асобы Лёндану]] [[Катэгорыя:Выпускнікі Лёнданскага ўнівэрсытэту]] [[Катэгорыя:Выпускнікі Віленскай акадэміі мастацтва]] [[Катэгорыя:Летувіскія пісьменьнікі]] [[Катэгорыя:Летувіскія літаратаркі]] [[Катэгорыя:Летувіскія журналісты]] [[Катэгорыя:Летувіскія гісторыкі]] [[Катэгорыя:Гістарычны раман]] k1d9sns53kytucfj2lt5ztxj3l5doik Калінаўка 1 0 258052 2330557 2022-07-30T19:07:12Z Stary Jolup 145 [[ВП:Вікіфікатар|вікіфікацыя]] wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Калінаўка 1 |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Калінаўкі 1 |Трансьлітараваная назва = Kalinaŭka 1 |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = Адампольле |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Менская вобласьць|Менская]] |Раён = [[Капыльскі раён|Капыльскі]] |Сельсавет = [[Слабада-Кучынскі сельсавет|Слабада-Кучынскі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 12 |Год падліку колькасьці = 2019 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 53 |Шырата хвілінаў = 11 |Шырата сэкундаў = 41 |Даўгата градусаў = 27 |Даўгата хвілінаў = 13 |Даўгата сэкундаў = 37 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Калінаўка 1'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Менская вобласьць}}</ref>, былая назва '''Адампольле''' — вёска ў [[Капыльскі раён|Капыльскім раёне]] [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]] [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Слабада-Кучынскі сельсавет|Слабада-Кучынскага сельсавету]]. == Гісторыя == Населены пункт вядомы як Фальварак. Назва зьмянялася некалькі разоў, калі ў другой палове ХІХ ст. фальварак у адлегласьці 1,2 км на поўдзень ад Русакоў называўся '''Анаполь''', то на пачатку ХХ ст. гэты ж фальварак ужо '''Адампольле''' і складаецца з 3 двароў з 24 жыхарамі. Паводле перапісу 1917 г., мае 5 двароў, каля 20 жыхароў, пасьля лічыўся хутарам. На мапе 1930-ых гадоў маецца назва '''Кастрычнік''', пэўна гэта менавіта фальварак з 16 дварамі, а пасёлак разьмешчаны на поўдзень, хутчэй, новая забудова з 18 дварамі. Сёньня вёска '''Калінаўка 1'''<ref>[https://8btclubsite.wordpress.com/2017/01/09/%D0%B0%D0%B4%D0%B0%D0%BC%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D0%BB%D0%B5-adampolle-%D0%B0%D0%B4%D0%B0%D0%BC%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D0%B5-adampole-%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D1%96%D0%BD%D0%B0%D1%9E%D0%BA%D0%B0-kalin-2/ Адампольле], на сайце Капыльшчына</ref>. == Насельніцтва == * 1997 год — 30 двароў, 68 жыхароў. * 2009 год — 26 чалавек<ref>[http://pop-stat.mashke.org/belarus-census/minskaja.htm Вынікі перапісу 2009 году ў Беларусі]</ref> * 2019 год — 12 чалавек == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Слабада-Кучынскі сельсавет}} {{Капыльскі раён}} [[Катэгорыя:Слабада-Кучынскі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Капыльскага раёну]] k8emnzu5517h8hyslvty9lyom1z0sx5 2330558 2330557 2022-07-30T19:07:40Z Stary Jolup 145 wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|Калінаўка}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Калінаўка 1 |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Калінаўкі 1 |Трансьлітараваная назва = Kalinaŭka 1 |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = Адампольле |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Менская вобласьць|Менская]] |Раён = [[Капыльскі раён|Капыльскі]] |Сельсавет = [[Слабада-Кучынскі сельсавет|Слабада-Кучынскі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 12 |Год падліку колькасьці = 2019 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 53 |Шырата хвілінаў = 11 |Шырата сэкундаў = 41 |Даўгата градусаў = 27 |Даўгата хвілінаў = 13 |Даўгата сэкундаў = 37 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Калінаўка 1'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Менская вобласьць}}</ref>, былая назва '''Адампольле''' — вёска ў [[Капыльскі раён|Капыльскім раёне]] [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]] [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Слабада-Кучынскі сельсавет|Слабада-Кучынскага сельсавету]]. == Гісторыя == Населены пункт вядомы як Фальварак. Назва зьмянялася некалькі разоў, калі ў другой палове ХІХ ст. фальварак у адлегласьці 1,2 км на поўдзень ад Русакоў называўся '''Анаполь''', то на пачатку ХХ ст. гэты ж фальварак ужо '''Адампольле''' і складаецца з 3 двароў з 24 жыхарамі. Паводле перапісу 1917 г., мае 5 двароў, каля 20 жыхароў, пасьля лічыўся хутарам. На мапе 1930-ых гадоў маецца назва '''Кастрычнік''', пэўна гэта менавіта фальварак з 16 дварамі, а пасёлак разьмешчаны на поўдзень, хутчэй, новая забудова з 18 дварамі. Сёньня вёска '''Калінаўка 1'''<ref>[https://8btclubsite.wordpress.com/2017/01/09/%D0%B0%D0%B4%D0%B0%D0%BC%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D0%BB%D0%B5-adampolle-%D0%B0%D0%B4%D0%B0%D0%BC%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D0%B5-adampole-%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D1%96%D0%BD%D0%B0%D1%9E%D0%BA%D0%B0-kalin-2/ Адампольле], на сайце Капыльшчына</ref>. == Насельніцтва == * 1997 год — 30 двароў, 68 жыхароў. * 2009 год — 26 чалавек<ref>[http://pop-stat.mashke.org/belarus-census/minskaja.htm Вынікі перапісу 2009 году ў Беларусі]</ref> * 2019 год — 12 чалавек == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Слабада-Кучынскі сельсавет}} {{Капыльскі раён}} [[Катэгорыя:Слабада-Кучынскі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Капыльскага раёну]] h4mbx8htz1ydyef5w5vy0lnrs5c40cf Комсічы 0 258053 2330562 2022-07-30T19:14:45Z Stary Jolup 145 [[ВП:Вікіфікатар|вікіфікацыя]] wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Комсічы |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Комсічаў |Трансьлітараваная назва = Komsičy |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Менская вобласьць|Менская]] |Раён = [[Капыльскі раён|Капыльскі]] |Сельсавет = [[Цімкавіцкі сельсавет|Цімкавіцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 124 |Год падліку колькасьці = 2009 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = Комсічы. Царква Раства Багародзіцы (04).jpg |Апісаньне выявы = Рэшткі Царквы Раства Багародзіцы |Шырата градусаў = 53 |Шырата хвілінаў = 2 |Шырата сэкундаў = 12 |Даўгата градусаў = 26 |Даўгата хвілінаў = 56 |Даўгата сэкундаў = 24 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Ко́мсічы'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Менская вобласьць}}</ref> — вёска ў [[Капыльскі раён|Капыльскім раёне]] [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]] [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Цімкавіцкі сельсавет|Цімкавіцкага сельсавету]]. Да 28 траўня 2013 году вёска ўваходзіла ў склад [[Браткаўскі сельсавет|Браткаўскага сельсавету]]<ref>[http://pravo.by/main.aspx?guid=12551&p0=D913n0058646&p1=1 «Об изменении административно-территориального устройства районов Минской области». Решение Минского областного Совета депутатов от 28 мая 2013 г. № 234] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20160331143206/http://www.pravo.by/main.aspx?guid=12551&p0=D913n0058646&p1=1 |date=31 сакавіка 2016 }}{{Ref-ru}}</ref>. == Насельніцтва == * 2009 год — 124 чалавекі<ref>[http://pop-stat.mashke.org/belarus-census/minskaja.htm Вынікі перапісу 2009 году ў Беларусі]</ref> == Славутасьці == * Рэшткі Царквы Раства Багародзіцы (XIX ст.) == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Цімкавіцкі сельсавет}} {{Капыльскі раён}} [[Катэгорыя:Цімкавіцкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Капыльскага раёну]] o2hsj1pgntcjrwzs6up71z7srdpcb5v Браткава (Менская вобласьць) 0 258054 2330565 2022-07-30T19:25:52Z Stary Jolup 145 [[ВП:Вікіфікатар|вікіфікацыя]] wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Браткава |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Браткава |Трансьлітараваная назва = Bratkava |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Менская вобласьць|Менская]] |Раён = [[Капыльскі раён|Капыльскі]] |Сельсавет = [[Цімкавіцкі сельсавет|Цімкавіцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 226 |Год падліку колькасьці = 2009 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 53 |Шырата хвілінаў = 3 |Шырата сэкундаў = 16 |Даўгата градусаў = 26 |Даўгата хвілінаў = 51 |Даўгата сэкундаў = 35 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Бра́ткава'''<ref name="daviednik">{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Менская вобласьць}}</ref> (таксама ''Братко́ва, Бра́ткаў, м.''<ref name="daviednik" />) — вёска ў [[Капыльскі раён|Капыльскім раёне]] [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]] [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Цімкавіцкі сельсавет|Цімкавіцкага сельсавету]]. Знаходзіцца за 25 км на паўднёвы захад ад горада [[Капыль]], за 140 км ад [[Менск]]у, за 13 км ад чыгуначнай станцыі [[Цімкавічы (станцыя)|Цімкавічы]]<ref name="bel3">{{Літаратура/БелЭн|3к}}</ref>. Да 28 траўня 2013 году цэнтар [[Браткаўскі сельсавет|Браткаўскага сельсавету]]<ref>[http://pravo.by/main.aspx?guid=12551&p0=D913n0058646&p1=1 «Об изменении административно-территориального устройства районов Минской области». Решение Минского областного Совета депутатов от 28 мая 2013 г. № 234] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20160331143206/http://www.pravo.by/main.aspx?guid=12551&p0=D913n0058646&p1=1 |date=31 сакавіка 2016 }}{{Ref-ru}}</ref>. == Насельніцтва == * 1995 год — 353 жыхары, 139 двароў<ref name="bel3" />. * 2009 год — 226 чалавек<ref>[http://pop-stat.mashke.org/belarus-census/minskaja.htm Вынікі перапісу 2009 году ў Беларусі]</ref> == Асобы == * [[Леў Шакун]] (1926—1996) — беларускі [[мовазнаўства|мовазнаўца]], [[доктар філялягічных навук]], Заслужаны работнік вышэйшай школы БССР<ref name="Бел">Беларусь: энцыклапедычны даведнік (1995), ст. 763</ref> . == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == * {{літаратура/БелЭн|3}} — С. 250. * {{кніга|загаловак=Республика Беларусь. Атлас охотника и рыболова: Минская область|адказны=Редактор Г. Г. Науменко|месца=Мн.|выдавецтва=РУП «Белкартография»|год=2009|старонкі=31|старонак=60|isbn=978-985-508-174-7|тыраж=20&nbsp;000}}{{ref-ru}} {{Цімкавіцкі сельсавет}} {{Капыльскі раён}} [[Катэгорыя:Цімкавіцкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Капыльскага раёну]] kbwnhwg9t9llw6d05w6ybrz1znh2ith Юрга Іванаўскайце 0 258055 2330566 2022-07-30T19:28:08Z Гарбацкі 13252 Створана старонка са зьместам ''''Юрга Іванаўскайце''' (лет. ''Jurga Ivanauskaitė'', 14 лістапада 1961, Вільня, Летува ― 17 лютага 2007, Вільня, Летува) ― летувіская пісьменьніца, паэтка, драматургіня, мастачка. {{Пісьменьнік|Імя=Юрга Іванаўскайце|Арыгінал імя=Jurga Ivanauskaitė|Імя пры нараджэньн...' wikitext text/x-wiki '''Юрга Іванаўскайце''' (лет. ''Jurga Ivanauskaitė'', 14 лістапада 1961, Вільня, Летува ― 17 лютага 2007, Вільня, Летува) ― летувіская пісьменьніца, паэтка, драматургіня, мастачка. {{Пісьменьнік|Імя=Юрга Іванаўскайце|Арыгінал імя=Jurga Ivanauskaitė|Імя пры нараджэньні=Jurga Ivanauskaitė|Дата нараджэньня=14 лістапада 1961|Месца нараджэньня=Вільня, Летува|Месца пахаваньня=Антокальскія могілкі, Вільня|Дата сьмерці=17 лютага 2007|Месца сьмерці=Вільня|Род дзейнасьці=Пісьменьніца, драматургіня, эсэістка, паэтка, мастачка, вандроўніца|Гады актыўнасьці=1982-2007|Мова=Летувіская|Дэбют=1982|Значныя творы=Pakalnučių metai (1985), Ragana ir lietus (1993), Placebas (2003), Miegančių drugelių tvirtovė (2005)}} == Жыцьцяпіс == Юрга Іванаўскайце нарадзілася 14 лістапада 1961 году ў Вільні. Скончыла Віленскую мастацкую акадэмію<ref>Старока, прысьвечаная Юрзе Іванаўскайце, http://www.jurga-ivanauskaite.lt/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=18&Itemid=6</ref>. Увосень 1991 году ўпершыню сустрэлася з Далай-ламам XIV — падчас яго першага візыту ў Летуву. Яна стала актыўнай прыхільніцай «Руху за незалежнасьць Тыбету» пасьля паездкі на Далёкі Усход у сярэдзіне 1990-х<ref>Ivanauskaitė Jurga | Lietuvos rašytojų sąjunga, https://rasytojai.lt/rasytojai/ivanauskaite-jurga/</ref>. Шмат вандравала па Летуве і сьвеце. Пісала вандроўныя нататкі<ref>Ivanauskaitė Jurga | Lietuvos rašytojų sąjunga, https://rasytojai.lt/rasytojai/ivanauskaite-jurga/</ref>. Памерла ад раку 17 лютага 2007 году ў Вільні. Пахаваная на Антокальскіх могілках<ref>Ivanauskaitė Jurga | Lietuvos rašytojų sąjunga, https://rasytojai.lt/rasytojai/ivanauskaite-jurga/</ref>. == Творчасьць == У 1982-1983 гадах апублікавала ў пэрыядычным друку першыя апавяданьні<ref>Ivanauskaitė Jurga | Lietuvos rašytojų sąjunga, https://rasytojai.lt/rasytojai/ivanauskaite-jurga/</ref>. Ейная першая кніга называлася «Год канваліяў» (''Pakalnučių metai'') і выйшла ў 1985 годзе. Потым былі яшчэ шэсьць раманаў, кніга для дзяцей і кніга эсэ. Творы Іванаўскайце перакладзеныя на ангельскую, латыскую, польскую, расейскую, нямецкую, беларускую і швэдзкую мовы<ref>Зьвеські пра Юргу Іванаускайце на thewritersclub.org, http://www.thewritersclub.org/lithuania/jurga_ivanauskaite.htm</ref>. У 1987 годзе дэбютавала як драматургіня з п'есай «Не гуляйце з месяцам» у Віленскім акадэмічным драматычным тэатры<ref>Jurga Ivanauskaitė / Biography at Books from Lithuania, https://web.archive.org/web/20070213230503/http://www.booksfromlithuania.lt/index.php?page_id=22&action=info&WriterID=24</ref>. У 1993 годзе выйшаў раман «Вядзьмарка і дождж» (''Ragana ir lietus''), які лічыцца самым скандальным творам пісьменьніцы. Кніга выклікала такі розгалас у Летуве, што некаторы час яе забаранілі прадаваць, матывуючы гэта тым, што раман не адпавядае нацыянальным этычным нормам. Гісторыя каханьня, расказаная трыма жанчынамі — сучаснай багемнай аўтсайдэркай, сярэднявечнай вядзьмаркай і Марыяй Магдаленай, — адразу была асуджаная ў афіцыйных колах як звычайная парнаграфія<ref>Jarvis, Howard (Vol 2, No 27 10 July 2000). A Colourful Bird in a Pale Land : why Jurga Ivanauskaitė's books are crying out for translation. Central Europe Review, https://web.archive.org/web/20070205094758/http://www.ce-review.org/00/27/jarvis27.html</ref>. Тым не менш гэты раман найбольш перакладаўся на замежныя мовы. У тым жа годзе, ратуючыся ад скандалу, мастачка ўпершыню адправілася ў Індыю, дзе ў Дхарамсале вывучала тыбецкі будызм. З гэтага пачаўся новы этап ейнай творчасьці. У 1996 годзе зноў наведала Дхарамсалу, спынялася ў Нэпале<ref>Jarvis, Howard (Vol 2, No 27 10 July 2000). A Colourful Bird in a Pale Land : why Jurga Ivanauskaitė's books are crying out for translation. Central Europe Review, https://web.archive.org/web/20070205094758/http://www.ce-review.org/00/27/jarvis27.html</ref>. Акрамя таго Ю. Іванаўскайце вядомая як мастачка і фотамастачка: свае раманы і эсэ старалася дапоўніць малюнкамі і здымкамі. У 1998-1999 гадах адбылася выстава малюнкаў «108 мандалаў» і фотавыстава "Тыбет - іншая рэальнасьць"<ref>Jurga. Atsiminimai, pokalbiai, laiškai, sud. Dovilė Zelčiūtė, Vilnius: Tyto Alba, 2008.</ref>. == Творы == • Pakalnučių metai (novelių rinkinys). – Vilnius: Vaga, 1985; Tyto alba, 2003 • Mėnulio vaikai (romanas). – Vilnius: Vaga, 1988; Tyto alba 2004, 2010 • Kaip užsiauginti baimę (novelių ir apsakymų rinkinys). – Vilnius: Vaga, 1989; Tyto alba, 2009 • Stebuklinga spanguolė (pasaka vaikams su autorės iliustracijomis). – Vilnius: Vyturys, 1991; Tyto alba, 2014 • Pragaro sodai (romanas). – Kaunas: Nemunas, 1992; Tyto alba, 2010 • Ragana ir lietus (romanas). – Vilnius: Vaga, 1993; Tyto alba 2002, 2006 • Agnijos magija (romanas). – Vilnius: Vaga, 1995; Tyto alba 2006 • Ištremtas Tibetas (publicistika). – Vilnius: Tyto alba, 1996 • Kelionė į Šambalą (romanas). – Vilnius: Tyto alba, 1997 • Prarasta pažadėtoji žemė (romanas). – Vilnius: Tyto alba, 1999 • Sapnų nublokšti (romanas). – Vilnius: Tyto alba, 2000 • Placebas (romanas). – Vilnius: Tyto alba, 2003 • Kelionių alchemija (esė). – Vilnius: Tyto alba, 2003 • Tibeto mandala (trilogija). – Vilnius: Tyto alba, 2004, 2006, 2010 • Šokis dykumoje (eilėraščiai). – Vilnius: Tyto alba, 2004 • Kaip Marsis Žemėje laimės ieškojo (pasaka). – Vilnius: Tyto alba, 2004 • Švelnūs tardymai (interviu). – Vilnius: Tyto alba, 2005 • Miegančių drugelių tvirtovė (romanas). – Vilnius: Tyto alba, 2005 • Odė džiaugsmui (eilėraščiai). – Vilnius: Tyto alba, 2007. ==== Пасьмяротна ==== • Viršvalandžiai (esė). – Vilnius: Tyto alba, 2007 • Diena, kurios nebuvo (novelė). Vilnius: Lietuvos nacionalinė Martyno Mažvydo biblioteka, 2008 • Nežaiskite su mėnuliu (pjesės). – Vilnius: Tyto alba, 2008 • Angelo rūbas (maldos). – Vilnius: Tyto alba, 2011 • Eilėraščiai rusų kalba (dviejų knygų komplektas): Šokis dykumoje (1), Odė džiaugsmui (2). – Vilnius: phocaBooks, 2015. == Крыніцы == j6an3e85xwtq98s33yqebd645nljk5w 2330575 2330566 2022-07-30T19:39:55Z Гарбацкі 13252 Дададзеныя націск, катэгорыі і спасылкі. wikitext text/x-wiki '''Юрга Іванаўскáйце''' ([[Летувіская мова|лет.]] ''Jurga Ivanauskaitė'', 14 лістапада 1961, [[Вільня]], [[Летува]] ― 17 лютага 2007, [[Вільня]], [[Летува]]) ― [[Летувісы|летувіская]] [[пісьменьніца]], [[паэтка]], [[Драматург|драматургіня]], [[мастачка]]. {{Пісьменьнік|Імя=Юрга Іванаўскайце|Арыгінал імя=Jurga Ivanauskaitė|Імя пры нараджэньні=Jurga Ivanauskaitė|Дата нараджэньня=14 лістапада 1961|Месца нараджэньня=Вільня, Летува|Месца пахаваньня=Антокальскія могілкі, Вільня|Дата сьмерці=17 лютага 2007|Месца сьмерці=Вільня|Род дзейнасьці=Пісьменьніца, драматургіня, эсэістка, паэтка, мастачка, вандроўніца|Гады актыўнасьці=1982-2007|Мова=Летувіская|Дэбют=1982|Значныя творы=Pakalnučių metai (1985), Ragana ir lietus (1993), Placebas (2003), Miegančių drugelių tvirtovė (2005)}} == Жыцьцяпіс == Юрга Іванаўскайце нарадзілася 14 лістапада 1961 году ў Вільні. Скончыла [[Віленская мастацкая акадэмія|Віленскую мастацкую акадэмію]]<ref><small>Старока, прысьвечаная Юрзе Іванаўскайце, http://www.jurga-ivanauskaite.lt/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=18&Itemid=6</small></ref>. Увосень 1991 году ўпершыню сустрэлася з [[Далай-лама XIV|Далай-ламам XIV]] — падчас яго першага візыту ў Летуву. Яна стала актыўнай прыхільніцай «[[Рух за незалежнасьць Тыбету|Руху за незалежнасьць Тыбету]]» пасьля паездкі на [[Далёкі Ўсход]] у сярэдзіне 1990-х<ref><small>Ivanauskaitė Jurga | Lietuvos rašytojų sąjunga, https://rasytojai.lt/rasytojai/ivanauskaite-jurga/</small></ref>. Шмат вандравала па Летуве і сьвеце. Пісала вандроўныя нататкі<ref><small>Ivanauskaitė Jurga | Lietuvos rašytojų sąjunga, https://rasytojai.lt/rasytojai/ivanauskaite-jurga/</small></ref>. Памерла ад [[Рак (захворваньне)|раку]] 17 лютага 2007 году ў Вільні. Пахаваная на [[Антокальскія могілкі|Антокальскіх могілках]]<ref><small>Ivanauskaitė Jurga | Lietuvos rašytojų sąjunga, https://rasytojai.lt/rasytojai/ivanauskaite-jurga/</small></ref>. == Творчасьць == У 1982-1983 гадах апублікавала ў пэрыядычным друку першыя [[Апавяданьне|апавяданьні]]<ref><small>Ivanauskaitė Jurga | Lietuvos rašytojų sąjunga, https://rasytojai.lt/rasytojai/ivanauskaite-jurga/</small></ref>. Ейная першая кніга называлася «Год канваліяў» (''Pakalnučių metai'') і выйшла ў 1985 годзе. Потым былі яшчэ шэсьць раманаў, кніга для дзяцей і кніга эсэ. Творы Іванаўскайце перакладзеныя на ангельскую, латыскую, польскую, расейскую, нямецкую, беларускую і швэдзкую мовы<ref><small>Зьвеські пра Юргу Іванаускайце на thewritersclub.org, http://www.thewritersclub.org/lithuania/jurga_ivanauskaite.htm</small></ref>. У 1987 годзе дэбютавала як драматургіня з [[П’еса|п'есай]] «Не гуляйце з месяцам» у Віленскім акадэмічным драматычным тэатры<ref><small>Jurga Ivanauskaitė / Biography at Books from Lithuania, https://web.archive.org/web/20070213230503/http://www.booksfromlithuania.lt/index.php?page_id=22&action=info&WriterID=24</small></ref>. У 1993 годзе выйшаў раман «Вядзьмарка і дождж» (''Ragana ir lietus''), які лічыцца самым скандальным творам пісьменьніцы. Кніга выклікала такі розгалас у Летуве, што некаторы час яе забаранілі прадаваць, матывуючы гэта тым, што раман не адпавядае нацыянальным этычным нормам. Гісторыя каханьня, расказаная трыма жанчынамі — сучаснай багемнай аўтсайдэркай, сярэднявечнай вядзьмаркай і [[Марыя Магдаліна|Марыяй Магдалінай]], — адразу была асуджаная ў афіцыйных колах як звычайная [[парнаграфія]]<ref><small>Jarvis, Howard (Vol 2, No 27 10 July 2000). A Colourful Bird in a Pale Land: why Jurga Ivanauskaitė's books are crying out for translation. Central Europe Review, https://web.archive.org/web/20070205094758/http://www.ce-review.org/00/27/jarvis27.html</small></ref>. Тым не менш гэты раман найбольш перакладаўся на замежныя мовы. У тым жа годзе, ратуючыся ад скандалу, мастачка ўпершыню адправілася ў [[Індыя|Індыю]], дзе ў [[Дхарамсала|Дхарамсале]] вывучала [[Тыбецкі будызм|тыбэцкі будызм]]. З гэтага пачаўся новы этап ейнай творчасьці. У 1996 годзе зноў наведала Дхарамсалу, спынялася ў [[Нэпал|Нэпале]]<ref><small>Jarvis, Howard (Vol 2, No 27 10 July 2000). A Colourful Bird in a Pale Land: why Jurga Ivanauskaitė's books are crying out for translation. Central Europe Review, https://web.archive.org/web/20070205094758/http://www.ce-review.org/00/27/jarvis27.html</small></ref>. Акрамя таго Ю. Іванаўскайце вядомая як [[мастачка]] і [[фотамастачка]]: свае раманы і эсэ старалася дапоўніць малюнкамі і здымкамі. У 1998-1999 гадах адбылася выстава малюнкаў «108 мандалаў» і фотавыстава "[[Тыбэт]] - іншая рэальнасьць"<ref><small>Jurga. Atsiminimai, pokalbiai, laiškai, sud. Dovilė Zelčiūtė, Vilnius: Tyto Alba, 2008.</small></ref>. == Творы == • Pakalnučių metai (novelių rinkinys). – Vilnius: Vaga, 1985; Tyto alba, 2003 • Mėnulio vaikai (romanas). – Vilnius: Vaga, 1988; Tyto alba 2004, 2010 • Kaip užsiauginti baimę (novelių ir apsakymų rinkinys). – Vilnius: Vaga, 1989; Tyto alba, 2009 • Stebuklinga spanguolė (pasaka vaikams su autorės iliustracijomis). – Vilnius: Vyturys, 1991; Tyto alba, 2014 • Pragaro sodai (romanas). – Kaunas: Nemunas, 1992; Tyto alba, 2010 • Ragana ir lietus (romanas). – Vilnius: Vaga, 1993; Tyto alba 2002, 2006 • Agnijos magija (romanas). – Vilnius: Vaga, 1995; Tyto alba 2006 • Ištremtas Tibetas (publicistika). – Vilnius: Tyto alba, 1996 • Kelionė į Šambalą (romanas). – Vilnius: Tyto alba, 1997 • Prarasta pažadėtoji žemė (romanas). – Vilnius: Tyto alba, 1999 • Sapnų nublokšti (romanas). – Vilnius: Tyto alba, 2000 • Placebas (romanas). – Vilnius: Tyto alba, 2003 • Kelionių alchemija (esė). – Vilnius: Tyto alba, 2003 • Tibeto mandala (trilogija). – Vilnius: Tyto alba, 2004, 2006, 2010 • Šokis dykumoje (eilėraščiai). – Vilnius: Tyto alba, 2004 • Kaip Marsis Žemėje laimės ieškojo (pasaka). – Vilnius: Tyto alba, 2004 • Švelnūs tardymai (interviu). – Vilnius: Tyto alba, 2005 • Miegančių drugelių tvirtovė (romanas). – Vilnius: Tyto alba, 2005 • Odė džiaugsmui (eilėraščiai). – Vilnius: Tyto alba, 2007. ==== Пасьмяротна ==== • Viršvalandžiai (esė). – Vilnius: Tyto alba, 2007 • Diena, kurios nebuvo (novelė). Vilnius: Lietuvos nacionalinė Martyno Mažvydo biblioteka, 2008 • Nežaiskite su mėnuliu (pjesės). – Vilnius: Tyto alba, 2008 • Angelo rūbas (maldos). – Vilnius: Tyto alba, 2011 • Eilėraščiai rusų kalba (dviejų knygų komplektas): Šokis dykumoje (1), Odė džiaugsmui (2). – Vilnius: phocaBooks, 2015. == Крыніцы == <references /> [[Катэгорыя:Нарадзіліся 14 лістапада]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў 1961 годзе]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Вільні]] [[Катэгорыя:Летувіскія літаратары і літаратаркі]] [[Катэгорыя:Летувіскія мастакі і мастачкі]] [[Катэгорыя:Летувіскія эсэісты]] [[Катэгорыя:Летувіскія паэткі]] [[Катэгорыя:Асобы Вільні]] [[Катэгорыя:Памерлі ад раку]] [[Катэгорыя:Памерлі ў Вільні]] [[Катэгорыя:Пахаваныя на Антокальскіх могілках]] [[Катэгорыя:Памерлі 17 лютага]] [[Катэгорыя:Памерлі ў 2007 годзе]] rctvhhgill05o90qz9v6vkhgys9atsr 2330579 2330575 2022-07-30T19:46:35Z 77.221.66.126 wikitext text/x-wiki '''Юрга Іванаўскáйце''' ([[Летувіская мова|лет.]] ''Jurga Ivanauskaitė'', 14 лістапада 1961, [[Вільня]], [[Летува]] ― 17 лютага 2007, [[Вільня]], [[Летува]]) ― [[Летувісы|летувіская]] [[пісьменьніца]], [[паэтка]], [[Драматург|драматургіня]], [[мастачка]]. {{Пісьменьнік|Імя=Юрга Іванаўскайце|Арыгінал імя=Jurga Ivanauskaitė|Імя пры нараджэньні=Jurga Ivanauskaitė|Дата нараджэньня=14 лістапада 1961|Месца нараджэньня=Вільня, Летува|Месца пахаваньня=Антокальскія могілкі, Вільня|Дата сьмерці=17 лютага 2007|Месца сьмерці=Вільня|Род дзейнасьці=Пісьменьніца, драматургіня, эсэістка, паэтка, мастачка, вандроўніца|Гады актыўнасьці=1982-2007|Мова=Летувіская|Дэбют=1982|Значныя творы=Pakalnučių metai (1985), Ragana ir lietus (1993), Placebas (2003), Miegančių drugelių tvirtovė (2005)}} == Жыцьцяпіс == Юрга Іванаўскайце нарадзілася 14 лістапада 1961 году ў Вільні. Скончыла [[Віленская мастацкая акадэмія|Віленскую мастацкую акадэмію]]<ref><small>Старока, прысьвечаная Юрзе Іванаўскайце, http://www.jurga-ivanauskaite.lt/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=18&Itemid=6</small></ref>. Увосень 1991 году ўпершыню сустрэлася з [[Далай-лама XIV|Далай-ламам XIV]] — падчас яго першага візыту ў Летуву. Яна стала актыўнай прыхільніцай «[[Рух за незалежнасьць Тыбету|Руху за незалежнасьць Тыбету]]» пасьля паездкі на [[Далёкі Ўсход]] у сярэдзіне 1990-х<ref><small>Ivanauskaitė Jurga | Lietuvos rašytojų sąjunga, https://rasytojai.lt/rasytojai/ivanauskaite-jurga/</small></ref>. Шмат вандравала па Летуве і сьвеце. Пісала вандроўныя нататкі<ref><small>Ivanauskaitė Jurga | Lietuvos rašytojų sąjunga, https://rasytojai.lt/rasytojai/ivanauskaite-jurga/</small></ref>. Памерла ад [[Рак (захворваньне)|раку]] 17 лютага 2007 году ў Вільні. Пахаваная на [[Антокальскія могілкі|Антокальскіх могілках]]<ref><small>Ivanauskaitė Jurga | Lietuvos rašytojų sąjunga, https://rasytojai.lt/rasytojai/ivanauskaite-jurga/</small></ref>. == Творчасьць == У 1982-1983 гадах апублікавала ў пэрыядычным друку першыя [[Апавяданьне|апавяданьні]]<ref><small>Ivanauskaitė Jurga | Lietuvos rašytojų sąjunga, https://rasytojai.lt/rasytojai/ivanauskaite-jurga/</small></ref>. Ейная першая кніга называлася «Год канваліяў» (''Pakalnučių metai'') і выйшла ў 1985 годзе. Потым былі яшчэ шэсьць раманаў, кніга для дзяцей і кніга эсэ. Творы Іванаўскайце перакладзеныя на ангельскую, латыскую, польскую, расейскую, нямецкую, беларускую і швэдзкую мовы<ref><small>Зьвеські пра Юргу Іванаускайце на thewritersclub.org, http://www.thewritersclub.org/lithuania/jurga_ivanauskaite.htm</small></ref>. У 1987 годзе дэбютавала як драматургіня з [[П’еса|п'есай]] «Не гуляйце з месяцам» у Віленскім акадэмічным драматычным тэатры<ref><small>Jurga Ivanauskaitė / Biography at Books from Lithuania, https://web.archive.org/web/20070213230503/http://www.booksfromlithuania.lt/index.php?page_id=22&action=info&WriterID=24</small></ref>. У 1993 годзе выйшаў раман «Вядзьмарка і дождж» (''Ragana ir lietus''), які лічыцца самым скандальным творам пісьменьніцы. Кніга выклікала такі розгалас у Летуве, што некаторы час яе забаранілі прадаваць, матывуючы гэта тым, што раман не адпавядае нацыянальным этычным нормам. Гісторыя каханьня, расказаная трыма жанчынамі — сучаснай багемнай аўтсайдэркай, сярэднявечнай вядзьмаркай і [[Марыя Магдаліна|Марыяй Магдалінай]], — адразу была асуджаная ў афіцыйных колах як звычайная [[парнаграфія]]<ref><small>Jarvis, Howard (Vol 2, No 27 10 July 2000). A Colourful Bird in a Pale Land: why Jurga Ivanauskaitė's books are crying out for translation. Central Europe Review, https://web.archive.org/web/20070205094758/http://www.ce-review.org/00/27/jarvis27.html</small></ref>. Тым не менш гэты раман найбольш перакладаўся на замежныя мовы. У тым жа годзе, ратуючыся ад скандалу, мастачка ўпершыню адправілася ў [[Індыя|Індыю]], дзе ў [[Дхарамсала|Дхарамсале]] вывучала [[Тыбецкі будызм|тыбэцкі будызм]]. З гэтага пачаўся новы этап ейнай творчасьці. У 1996 годзе зноў наведала Дхарамсалу, спынялася ў [[Нэпал|Нэпале]]<ref><small>Jarvis, Howard (Vol 2, No 27 10 July 2000). A Colourful Bird in a Pale Land: why Jurga Ivanauskaitė's books are crying out for translation. Central Europe Review, https://web.archive.org/web/20070205094758/http://www.ce-review.org/00/27/jarvis27.html</small></ref>. Акрамя таго Ю. Іванаўскайце вядомая як [[мастачка]] і [[фотамастачка]]: свае раманы і эсэ старалася дапоўніць малюнкамі і здымкамі. У 1998-1999 гадах адбылася выстава малюнкаў «108 мандалаў» і фотавыстава "[[Тыбэт]] - іншая рэальнасьць"<ref><small>Jurga. Atsiminimai, pokalbiai, laiškai, sud. Dovilė Zelčiūtė, Vilnius: Tyto Alba, 2008.</small></ref>. == Творы == • Pakalnučių metai (novelių rinkinys). – Vilnius: Vaga, 1985; Tyto alba, 2003 • Mėnulio vaikai (romanas). – Vilnius: Vaga, 1988; Tyto alba 2004, 2010 • Kaip užsiauginti baimę (novelių ir apsakymų rinkinys). – Vilnius: Vaga, 1989; Tyto alba, 2009 • Stebuklinga spanguolė (pasaka vaikams su autorės iliustracijomis). – Vilnius: Vyturys, 1991; Tyto alba, 2014 • Pragaro sodai (romanas). – Kaunas: Nemunas, 1992; Tyto alba, 2010 • Ragana ir lietus (romanas). – Vilnius: Vaga, 1993; Tyto alba 2002, 2006 • Agnijos magija (romanas). – Vilnius: Vaga, 1995; Tyto alba 2006 • Ištremtas Tibetas (publicistika). – Vilnius: Tyto alba, 1996 • Kelionė į Šambalą (romanas). – Vilnius: Tyto alba, 1997 • Prarasta pažadėtoji žemė (romanas). – Vilnius: Tyto alba, 1999 • Sapnų nublokšti (romanas). – Vilnius: Tyto alba, 2000 • Placebas (romanas). – Vilnius: Tyto alba, 2003 • Kelionių alchemija (esė). – Vilnius: Tyto alba, 2003 • Tibeto mandala (trilogija). – Vilnius: Tyto alba, 2004, 2006, 2010 • Šokis dykumoje (eilėraščiai). – Vilnius: Tyto alba, 2004 • Kaip Marsis Žemėje laimės ieškojo (pasaka). – Vilnius: Tyto alba, 2004 • Švelnūs tardymai (interviu). – Vilnius: Tyto alba, 2005 • Miegančių drugelių tvirtovė (romanas). – Vilnius: Tyto alba, 2005 • Odė džiaugsmui (eilėraščiai). – Vilnius: Tyto alba, 2007. ==== Пасьмяротна ==== • Viršvalandžiai (esė). – Vilnius: Tyto alba, 2007 • Diena, kurios nebuvo (novelė). Vilnius: Lietuvos nacionalinė Martyno Mažvydo biblioteka, 2008 • Nežaiskite su mėnuliu (pjesės). – Vilnius: Tyto alba, 2008 • Angelo rūbas (maldos). – Vilnius: Tyto alba, 2011 • Eilėraščiai rusų kalba (dviejų knygų komplektas): Šokis dykumoje (1), Odė džiaugsmui (2). – Vilnius: phocaBooks, 2015. == Крыніцы == <references /> [[Катэгорыя:Нарадзіліся 14 лістапада]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў 1961 годзе]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Вільні]] [[Катэгорыя:Летувіскія літаратары і літаратаркі]] [[Катэгорыя:Летувіскія мастакі і мастачкі]] [[Катэгорыя:Летувіскія эсэісты]] [[Катэгорыя:Летувіскія паэткі]] [[Катэгорыя:Асобы Вільні]] [[Катэгорыя:Памерлі ад раку]] [[Катэгорыя:Памерлі ў Вільні]] [[Катэгорыя:Пахаваныя на Антокальскіх могілках]] [[Катэгорыя:Памерлі 17 лютага]] [[Катэгорыя:Памерлі ў 2007 годзе]] fbi67skzm2ilrkmh88odmakmn62xnre 2330580 2330579 2022-07-30T19:47:48Z Гарбацкі 13252 Прыбраныя абдрукі. wikitext text/x-wiki '''Юрга Іванаўскáйце''' ([[Летувіская мова|лет.]] ''Jurga Ivanauskaitė'', 14 лістапада 1961, [[Вільня]], [[Летува]] ― 17 лютага 2007, [[Вільня]], [[Летува]]) ― [[Летувісы|летувіская]] [[пісьменьніца]], [[паэтка]], [[Драматург|драматургіня]], [[мастачка]]. {{Пісьменьнік|Імя=Юрга Іванаўскайце|Арыгінал імя=Jurga Ivanauskaitė|Імя пры нараджэньні=Jurga Ivanauskaitė|Дата нараджэньня=14 лістапада 1961|Месца нараджэньня=Вільня, Летува|Месца пахаваньня=Антокальскія могілкі, Вільня|Дата сьмерці=17 лютага 2007|Месца сьмерці=Вільня|Род дзейнасьці=Пісьменьніца, драматургіня, эсэістка, паэтка, мастачка, вандроўніца|Гады актыўнасьці=1982-2007|Мова=Летувіская|Дэбют=1982|Значныя творы=Pakalnučių metai (1985), Ragana ir lietus (1993), Placebas (2003), Miegančių drugelių tvirtovė (2005)}} == Жыцьцяпіс == Юрга Іванаўскайце нарадзілася 14 лістапада 1961 году ў Вільні. Скончыла [[Віленская мастацкая акадэмія|Віленскую мастацкую акадэмію]]<ref><small>Старока, прысьвечаная Юрзе Іванаўскайце, http://www.jurga-ivanauskaite.lt/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=18&Itemid=6</small></ref>. Увосень 1991 году ўпершыню сустрэлася з [[Далай-лама XIV|Далай-ламам XIV]] — падчас яго першага візыту ў Летуву. Яна стала актыўнай прыхільніцай «[[Рух за незалежнасьць Тыбету|Руху за незалежнасьць Тыбету]]» пасьля паездкі на [[Далёкі Ўсход]] у сярэдзіне 1990-х<ref><small>Ivanauskaitė Jurga | Lietuvos rašytojų sąjunga, https://rasytojai.lt/rasytojai/ivanauskaite-jurga/</small></ref>. Шмат вандравала па Летуве і сьвеце. Пісала вандроўныя нататкі<ref><small>Ivanauskaitė Jurga | Lietuvos rašytojų sąjunga, https://rasytojai.lt/rasytojai/ivanauskaite-jurga/</small></ref>. Памерла ад [[Рак (захворваньне)|раку]] 17 лютага 2007 году ў Вільні. Пахаваная на [[Антокальскія могілкі|Антокальскіх могілках]]<ref><small>Ivanauskaitė Jurga | Lietuvos rašytojų sąjunga, https://rasytojai.lt/rasytojai/ivanauskaite-jurga/</small></ref>. == Творчасьць == У 1982-1983 гадах апублікавала ў пэрыядычным друку першыя [[Апавяданьне|апавяданьні]]<ref><small>Ivanauskaitė Jurga | Lietuvos rašytojų sąjunga, https://rasytojai.lt/rasytojai/ivanauskaite-jurga/</small></ref>. Ейная першая кніга называлася «Год канваліяў» (''Pakalnučių metai'') і выйшла ў 1985 годзе. Потым былі яшчэ шэсьць раманаў, кніга для дзяцей і кніга эсэ. Творы Іванаўскайце перакладзеныя на ангельскую, латыскую, польскую, расейскую, нямецкую, беларускую і швэдзкую мовы<ref><small>Зьвесткі пра Юргу Іванаўскайце на thewritersclub.org, http://www.thewritersclub.org/lithuania/jurga_ivanauskaite.htm</small></ref>. У 1987 годзе дэбютавала як драматургіня з [[П’еса|п'есай]] «Не гуляйце з месяцам» у Віленскім акадэмічным драматычным тэатры<ref><small>Jurga Ivanauskaitė / Biography at Books from Lithuania, https://web.archive.org/web/20070213230503/http://www.booksfromlithuania.lt/index.php?page_id=22&action=info&WriterID=24</small></ref>. У 1993 годзе выйшаў раман «Вядзьмарка і дождж» (''Ragana ir lietus''), які лічыцца самым скандальным творам пісьменьніцы. Кніга выклікала такі розгалас у Летуве, што некаторы час яе забаранілі прадаваць, матывуючы гэта тым, што раман не адпавядае нацыянальным этычным нормам. Гісторыя каханьня, расказаная трыма жанчынамі — сучаснай багемнай аўтсайдэркай, сярэднявечнай вядзьмаркай і [[Марыя Магдаліна|Марыяй Магдалінай]], — адразу была асуджаная ў афіцыйных колах як звычайная [[парнаграфія]]<ref><small>Jarvis, Howard (Vol 2, No 27 10 July 2000). A Colourful Bird in a Pale Land: why Jurga Ivanauskaitė's books are crying out for translation. Central Europe Review, https://web.archive.org/web/20070205094758/http://www.ce-review.org/00/27/jarvis27.html</small></ref>. Тым не менш гэты раман найбольш перакладаўся на замежныя мовы. У тым жа годзе, ратуючыся ад скандалу, мастачка ўпершыню адправілася ў [[Індыя|Індыю]], дзе ў [[Дхарамсала|Дхарамсале]] вывучала [[Тыбецкі будызм|тыбэцкі будызм]]. З гэтага пачаўся новы этап ейнай творчасьці. У 1996 годзе зноў наведала Дхарамсалу, спынялася ў [[Нэпал|Нэпале]]<ref><small>Jarvis, Howard (Vol 2, No 27 10 July 2000). A Colourful Bird in a Pale Land: why Jurga Ivanauskaitė's books are crying out for translation. Central Europe Review, https://web.archive.org/web/20070205094758/http://www.ce-review.org/00/27/jarvis27.html</small></ref>. Акрамя таго Ю. Іванаўскайце вядомая як [[мастачка]] і [[фотамастачка]]: свае раманы і эсэ старалася дапоўніць малюнкамі і здымкамі. У 1998-1999 гадах адбылася выстава малюнкаў «108 мандалаў» і фотавыстава "[[Тыбэт]] - іншая рэальнасьць"<ref><small>Jurga. Atsiminimai, pokalbiai, laiškai, sud. Dovilė Zelčiūtė, Vilnius: Tyto Alba, 2008.</small></ref>. == Творы == • Pakalnučių metai (novelių rinkinys). – Vilnius: Vaga, 1985; Tyto alba, 2003 • Mėnulio vaikai (romanas). – Vilnius: Vaga, 1988; Tyto alba 2004, 2010 • Kaip užsiauginti baimę (novelių ir apsakymų rinkinys). – Vilnius: Vaga, 1989; Tyto alba, 2009 • Stebuklinga spanguolė (pasaka vaikams su autorės iliustracijomis). – Vilnius: Vyturys, 1991; Tyto alba, 2014 • Pragaro sodai (romanas). – Kaunas: Nemunas, 1992; Tyto alba, 2010 • Ragana ir lietus (romanas). – Vilnius: Vaga, 1993; Tyto alba 2002, 2006 • Agnijos magija (romanas). – Vilnius: Vaga, 1995; Tyto alba 2006 • Ištremtas Tibetas (publicistika). – Vilnius: Tyto alba, 1996 • Kelionė į Šambalą (romanas). – Vilnius: Tyto alba, 1997 • Prarasta pažadėtoji žemė (romanas). – Vilnius: Tyto alba, 1999 • Sapnų nublokšti (romanas). – Vilnius: Tyto alba, 2000 • Placebas (romanas). – Vilnius: Tyto alba, 2003 • Kelionių alchemija (esė). – Vilnius: Tyto alba, 2003 • Tibeto mandala (trilogija). – Vilnius: Tyto alba, 2004, 2006, 2010 • Šokis dykumoje (eilėraščiai). – Vilnius: Tyto alba, 2004 • Kaip Marsis Žemėje laimės ieškojo (pasaka). – Vilnius: Tyto alba, 2004 • Švelnūs tardymai (interviu). – Vilnius: Tyto alba, 2005 • Miegančių drugelių tvirtovė (romanas). – Vilnius: Tyto alba, 2005 • Odė džiaugsmui (eilėraščiai). – Vilnius: Tyto alba, 2007. ==== Пасьмяротна ==== • Viršvalandžiai (esė). – Vilnius: Tyto alba, 2007 • Diena, kurios nebuvo (novelė). Vilnius: Lietuvos nacionalinė Martyno Mažvydo biblioteka, 2008 • Nežaiskite su mėnuliu (pjesės). – Vilnius: Tyto alba, 2008 • Angelo rūbas (maldos). – Vilnius: Tyto alba, 2011 • Eilėraščiai rusų kalba (dviejų knygų komplektas): Šokis dykumoje (1), Odė džiaugsmui (2). – Vilnius: phocaBooks, 2015. == Крыніцы == <references /> [[Катэгорыя:Нарадзіліся 14 лістапада]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў 1961 годзе]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Вільні]] [[Катэгорыя:Летувіскія літаратары і літаратаркі]] [[Катэгорыя:Летувіскія мастакі і мастачкі]] [[Катэгорыя:Летувіскія эсэісты]] [[Катэгорыя:Летувіскія паэткі]] [[Катэгорыя:Асобы Вільні]] [[Катэгорыя:Памерлі ад раку]] [[Катэгорыя:Памерлі ў Вільні]] [[Катэгорыя:Пахаваныя на Антокальскіх могілках]] [[Катэгорыя:Памерлі 17 лютага]] [[Катэгорыя:Памерлі ў 2007 годзе]] jzcq29b0l738yywa9a5947azrn334r8 Дзягцяныя 0 258056 2330568 2022-07-30T19:30:20Z Stary Jolup 145 Створана старонка са зьместам '{{Населены пункт/Беларусь |Назва = Дзягцяныя |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Дзягцяных |Трансьлітараваная назва = Dziahcianyja |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |...' wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Дзягцяныя |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Дзягцяных |Трансьлітараваная назва = Dziahcianyja |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Менская вобласьць|Менская]] |Раён = [[Капыльскі раён|Капыльскі]] |Сельсавет = [[Цімкавіцкі сельсавет|Цімкавіцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 82 |Год падліку колькасьці = 2019 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 53 |Шырата хвілінаў = 3 |Шырата сэкундаў = 14 |Даўгата градусаў = 26 |Даўгата хвілінаў = 49 |Даўгата сэкундаў = 41 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Дзягця́ныя'''<ref name="daviednik">{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Менская вобласьць}}</ref> (таксама ''Дзяхцяны́я, Дзягця́ны, Дзяхця́ны''<ref name="daviednik" />) — вёска ў [[Капыльскі раён|Капыльскім раёне]] [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]] [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Цімкавіцкі сельсавет|Цімкавіцкага сельсавету]]. Да 28 траўня 2013 году ўваходзілі ў склад [[Браткаўскі сельсавет|Браткаўскага сельсавету]]<ref>[http://pravo.by/main.aspx?guid=12551&p0=D913n0058646&p1=1 «Об изменении административно-территориального устройства районов Минской области». Решение Минского областного Совета депутатов от 28 мая 2013 г. № 234] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20160331143206/http://www.pravo.by/main.aspx?guid=12551&p0=D913n0058646&p1=1 |date=31 сакавіка 2016 }}{{Ref-ru}}</ref>. == Насельніцтва == * 2009 год — 128 чалавек<ref>[http://pop-stat.mashke.org/belarus-census/minskaja.htm Вынікі перапісу 2009 году ў Беларусі]</ref> * 2019 год — 82 чалавекі == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Цімкавіцкі сельсавет}} {{Капыльскі раён}} [[Катэгорыя:Цімкавіцкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Капыльскага раёну]] poyt47uqz7awprc1zzk6458ggtnoc54 Пузаў 0 258057 2330571 2022-07-30T19:34:32Z Stary Jolup 145 Створана старонка са зьместам '{{Населены пункт/Беларусь |Назва = Пузаў |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Пузава |Трансьлітараваная назва = Puzaŭ |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснав...' wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Пузаў |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Пузава |Трансьлітараваная назва = Puzaŭ |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Менская вобласьць|Менская]] |Раён = [[Капыльскі раён|Капыльскі]] |Сельсавет = [[Цімкавіцкі сельсавет|Цімкавіцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 38 |Год падліку колькасьці = 2019 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 53 |Шырата хвілінаў = 3 |Шырата сэкундаў = 14 |Даўгата градусаў = 26 |Даўгата хвілінаў = 49 |Даўгата сэкундаў = 41 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Пу́заў'''<ref name="daviednik">{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Менская вобласьць}}</ref> (таксама ''Пу́зава, н.''<ref name="daviednik" />), цяпер мае назву '''Вясёлае''' — вёска ў [[Капыльскі раён|Капыльскім раёне]] [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]] [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Цімкавіцкі сельсавет|Цімкавіцкага сельсавету]]. Да 28 траўня 2013 году ўваходзілі ў склад [[Браткаўскі сельсавет|Браткаўскага сельсавету]]<ref>[http://pravo.by/main.aspx?guid=12551&p0=D913n0058646&p1=1 «Об изменении административно-территориального устройства районов Минской области». Решение Минского областного Совета депутатов от 28 мая 2013 г. № 234] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20160331143206/http://www.pravo.by/main.aspx?guid=12551&p0=D913n0058646&p1=1 |date=31 сакавіка 2016 }}{{Ref-ru}}</ref>. == Насельніцтва == * 2009 год — 60 чалавек<ref>[http://pop-stat.mashke.org/belarus-census/minskaja.htm Вынікі перапісу 2009 году ў Беларусі]</ref> * 2019 год — 38 чалавек == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Цімкавіцкі сельсавет}} {{Капыльскі раён}} [[Катэгорыя:Цімкавіцкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Капыльскага раёну]] gc7nlk44tylm5u0greb8a8ay92jtlld Вясёлае (Капыльскі раён) 0 258058 2330572 2022-07-30T19:35:29Z Stary Jolup 145 Перанакіроўвае на [[Пузаў]] wikitext text/x-wiki #перанакіраваньне [[Пузаў]] itcvkuxh8kf77kybuvvzj6fm4xz226a Каралінка 0 258059 2330573 2022-07-30T19:38:08Z Stary Jolup 145 Створана старонка са зьместам '{{Населены пункт/Беларусь |Назва = Каралінка |Статус = пасёлак |Назва ў родным склоне = Каралінкі |Трансьлітараваная назва = Karalinka |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |...' wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Каралінка |Статус = пасёлак |Назва ў родным склоне = Каралінкі |Трансьлітараваная назва = Karalinka |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Менская вобласьць|Менская]] |Раён = [[Капыльскі раён|Капыльскі]] |Сельсавет = [[Цімкавіцкі сельсавет|Цімкавіцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 36 |Год падліку колькасьці = 2019 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 53 |Шырата хвілінаў = 2 |Шырата сэкундаў = 14 |Даўгата градусаў = 26 |Даўгата хвілінаў = 55 |Даўгата сэкундаў = 30 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Каралінка'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Менская вобласьць}}</ref> — пасёлак у [[Капыльскі раён|Капыльскім раёне]] [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]] [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Цімкавіцкі сельсавет|Цімкавіцкага сельсавету]]. Да 28 траўня 2013 году ўваходзілі ў склад [[Браткаўскі сельсавет|Браткаўскага сельсавету]]<ref>[http://pravo.by/main.aspx?guid=12551&p0=D913n0058646&p1=1 «Об изменении административно-территориального устройства районов Минской области». Решение Минского областного Совета депутатов от 28 мая 2013 г. № 234] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20160331143206/http://www.pravo.by/main.aspx?guid=12551&p0=D913n0058646&p1=1 |date=31 сакавіка 2016 }}{{Ref-ru}}</ref>. == Насельніцтва == * 2009 год — 49 чалавек<ref>[http://pop-stat.mashke.org/belarus-census/minskaja.htm Вынікі перапісу 2009 году ў Беларусі]</ref> * 2019 год — 36 чалавек == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Цімкавіцкі сельсавет}} {{Капыльскі раён}} [[Катэгорыя:Цімкавіцкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Капыльскага раёну]] l5zmxc3q966pvctkq32sr95jrt1bbec Славінка 0 258060 2330574 2022-07-30T19:39:54Z Stary Jolup 145 Створана старонка са зьместам '{{Населены пункт/Беларусь |Назва = Славінка |Статус = пасёлак |Назва ў родным склоне = Славінкі |Трансьлітараваная назва = Slavinka |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Да...' wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Славінка |Статус = пасёлак |Назва ў родным склоне = Славінкі |Трансьлітараваная назва = Slavinka |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Менская вобласьць|Менская]] |Раён = [[Капыльскі раён|Капыльскі]] |Сельсавет = [[Цімкавіцкі сельсавет|Цімкавіцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 4 |Год падліку колькасьці = 2019 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 53 |Шырата хвілінаў = 2 |Шырата сэкундаў = 31 |Даўгата градусаў = 26 |Даўгата хвілінаў = 54 |Даўгата сэкундаў = 59 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Сла́вінка'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Менская вобласьць}}</ref> — пасёлак у [[Капыльскі раён|Капыльскім раёне]] [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]] [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Цімкавіцкі сельсавет|Цімкавіцкага сельсавету]]. Да 28 траўня 2013 году ўваходзілі ў склад [[Браткаўскі сельсавет|Браткаўскага сельсавету]]<ref>[http://pravo.by/main.aspx?guid=12551&p0=D913n0058646&p1=1 «Об изменении административно-территориального устройства районов Минской области». Решение Минского областного Совета депутатов от 28 мая 2013 г. № 234] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20160331143206/http://www.pravo.by/main.aspx?guid=12551&p0=D913n0058646&p1=1 |date=31 сакавіка 2016 }}{{Ref-ru}}</ref>. == Насельніцтва == * 2009 год — 12 чалавек<ref>[http://pop-stat.mashke.org/belarus-census/minskaja.htm Вынікі перапісу 2009 году ў Беларусі]</ref> * 2019 год — 4 чалавекі == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Цімкавіцкі сельсавет}} {{Капыльскі раён}} [[Катэгорыя:Цімкавіцкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Капыльскага раёну]] i401onfrbtybrox75g9xgwlsi0kn950 Калоўка 0 258061 2330577 2022-07-30T19:42:33Z Stary Jolup 145 Створана старонка са зьместам '{{Населены пункт/Беларусь |Назва = Калоўка |Статус = пасёлак |Назва ў родным склоне = Калоўкі |Трансьлітараваная назва = Kaloŭka |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата...' wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Калоўка |Статус = пасёлак |Назва ў родным склоне = Калоўкі |Трансьлітараваная назва = Kaloŭka |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Менская вобласьць|Менская]] |Раён = [[Капыльскі раён|Капыльскі]] |Сельсавет = [[Цімкавіцкі сельсавет|Цімкавіцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 3 |Год падліку колькасьці = 2019 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 53 |Шырата хвілінаў = 6 |Шырата сэкундаў = 56 |Даўгата градусаў = 26 |Даўгата хвілінаў = 56 |Даўгата сэкундаў = 1 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Кало́ўка'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Менская вобласьць}}</ref> — пасёлак у [[Капыльскі раён|Капыльскім раёне]] [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]] [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Цімкавіцкі сельсавет|Цімкавіцкага сельсавету]]. Да 28 траўня 2013 году ўваходзілі ў склад [[Вялікараёўскі сельсавет|Вялікараёўскага сельсавета]]<ref>[http://pravo.by/main.aspx?guid=12551&p0=D913n0058646&p1=1 «Об изменении административно-территориального устройства районов Минской области». Решение Минского областного Совета депутатов от 28 мая 2013 г. № 234] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20160331143206/http://www.pravo.by/main.aspx?guid=12551&p0=D913n0058646&p1=1 |date=31 сакавіка 2016 }}{{Ref-ru}}</ref>. == Насельніцтва == * 2009 год — 18 чалавек<ref>[http://pop-stat.mashke.org/belarus-census/minskaja.htm Вынікі перапісу 2009 году ў Беларусі]</ref> * 2019 год — 3 чалавекі == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Цімкавіцкі сельсавет}} {{Капыльскі раён}} [[Катэгорыя:Цімкавіцкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Капыльскага раёну]] qungd2t3c3jwzdalrkm2n9qi0h5rra1 Браткава (Капыльскі раён) 0 258062 2330593 2022-07-30T20:32:34Z Ліцьвін 847 Перанакіроўвае на [[Браткава (Менская вобласьць)]] wikitext text/x-wiki #перанакіраваньне [[Браткава (Менская вобласьць)]] tkf6vd1ji6jcjbi1z3osccshabqurms Катэгорыя:Амарылісавыя 14 258063 2330752 2022-07-31T11:00:00Z Taravyvan Adijene 1924 Створана старонка са зьместам '{{Болей}} [[Катэгорыя:Спарагакветныя]]' wikitext text/x-wiki {{Болей}} [[Катэгорыя:Спарагакветныя]] rm2mruu1h7j94ee98uvmfbnibbt16d3