Вікіпэдыя be_x_oldwiki https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D0%B0%D0%BB%D0%BE%D1%9E%D0%BD%D0%B0%D1%8F_%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%BD%D0%BA%D0%B0 MediaWiki 1.39.0-wmf.21 first-letter Мэдыя Спэцыяльныя Абмеркаваньне Удзельнік Гутаркі ўдзельніка Вікіпэдыя Абмеркаваньне Вікіпэдыі Файл Абмеркаваньне файла MediaWiki Абмеркаваньне MediaWiki Шаблён Абмеркаваньне шаблёну Дапамога Абмеркаваньне дапамогі Катэгорыя Абмеркаваньне катэгорыі Партал Абмеркаваньне парталу TimedText TimedText talk Модуль Абмеркаваньне модулю Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk 0 1194 2329603 2226699 2022-07-24T08:43:54Z W 11741 /* Падзеі */ +[[Бабінавіцкі заказьнік]] wikitext text/x-wiki {{КаляндарВерасень}} {{Дзень|17|09}} == Падзеі == * [[1590]] — [[Ліда]] атрымала герб * [[1922]] — у [[Бэрлін]]е адбыўся першы ў сьвеце публічны паказ гукавога [[фільм]]у * [[1939]] — [[Рабоча-Сялянская Чырвоная Армія|Чырвоная Армія]] пачала [[Паход Чырвонай Арміі ў Заходнюю Беларусь і Ўкраіну 1939 году|паход у Заходнюю Беларусь і Ўкраіну]] * [[1939]] — антыпольскія выступленьні, дывэрсіі ў [[Скідальскія падзеі 17—18 верасьня 1939 году|Скідалі]], [[Масты|Мастах]] * [[1939]] — польскі прэзыдэнт, урад, замежныя дыпляматы пры ўрадзе, галоўнакамандуючы, прымас ды іншыя асобы пакінулі Польшчу і перайшлі да Румыніі, дзе сталі інтэрнаваныя * [[1993]] — апошнія расейскія вайсковыя атрады пакінулі Польшчу * [[1998]] — абвешчаны [[Бабінавіцкі заказьнік]] * [[2010]] — прэм’ера фільму [[Катынь (фільм)|Катынь]] == Нараджэньні == * [[1550]] — [[Павал V]], рымскі папа * [[1891]] — [[Аркадзь Смоліч]], дзяяч [[нацыянальнае адраджэньне|нацыянальна-дзяржаўнага адраджэньня]], адзін з тэарэтыкаў [[Беларусь|беларускай]] сацыял-дэмакратыі, адмысловец ў галіне [[геаграфія|геаграфіі]], [[эканоміка|эканомікі]], [[картаграфія|картаграфіі]], [[міністар]] [[сельская гаспадарка|сельскай гаспадаркі]] [[Беларуская Народная Рэспубліка|БНР]] * [[1898]] — [[Павал Крынчык]], дзяяч беларускага руху ў [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]], публіцыст * [[1907]] — [[Сяргей Дзяргай]], беларускі паэт і перакладчык * [[1912]] — [[Максім Танк]], беларускі паэт, пісьменьнік і перакладнік * [[1922]] — [[Уладзімер Калесьнік]], беларускі пісьменьнік, літаратуразнавец, крытык, пэдагог, найбольш аўтарытэтны знаўца заходнебеларускай літаратуры. * [[1945]] — [[Уладыслаў Сідаровіч]], [[Польшча|польскі]] палітычны дзяяч, лекар-псыхіятар, сэнатар [[Польскія сэнатары VI скліканьня|VI]] і [[Польскія сэнатары VII скліканьня|VII]] кадэнцыяў * [[1949]] — [[Генадзь Карпенка]], беларускі навуковец і палітык * [[1949]] — [[Зьбігнеў Васэрман]], польскі праўнік, дэпутат Сэйму, былы міністар-каардынатар адмысловых службаў * [[1959]] — [[Сяргей Дубавец]], беларускі журналіст * [[1969]] — [[Кіт Флінт]], вакаліст брытанскага электроннага гурту [[The Prodigy]] == Сьмерці == * [[1179]] — [[Хільдэгарда Бінгенская]], нямецкая мнішка, аўтар містычных працаў, рэлігійных гімнаў і музыкі да іх, а таксама працаў па мэдыцыне * [[1895]] — [[Зыгмунт Фялінскі]], каталіцкі сьвяты, біскуп * [[1984]] — [[Юры Візбар]], савецкі кінаактор, журналіст, бард, адзін з пачынальнікаў [[аўтарская песьня|аўтарскай песьні]] * [[2000]] — [[Аляксандра Пятрова]], мадэль, пераможца конкурсу [[Міс Расея-1996]] і іншых конкурсаў прыгажосьці == Сьвяты == * [[Дзень народнага адзінства]] Беларусі {{Месяцы}} {{Commonscat|17 September}} [[Катэгорыя:17 верасьня| ]] 9jrrpkhypgr8va3wmy9flaa75e84cd5 0 4607 2329602 2278505 2022-07-24T08:43:31Z W 11741 /* Падзеі */ +[[Бабінавіцкі заказьнік]] wikitext text/x-wiki {{Навігацыя для году|1998}} {{Год у іншых календарох|1998}} {{Загаловак году|1998}} == Падзеі == * [[10 лютага]] — у [[Азэрбайджан]]е адмененае сьмяротнае пакараньне * [[жнівень]] — заснаваньне [[Студэнцкае этнаграфічнае таварыства|Студэнцкага этнаграфічнага таварыства]] * [[17 верасьня]] — абвешчаны [[Бабінавіцкі заказьнік]] * [[21 верасьня]] — заснаваньне [[Беларуская мова|беларускамоўнай]] дзяржаўнай [[Сталіца (радыё)|радыёстанцыі «Сталіца»]] * [[12 лістапада]] — абвешчаны заказьнік «[[Астравы Дулебы]]» == Нараджэньні == == Сьмерці == * [[6 студзеня]] — [[Георгі Сьвірыдаў]], расейскі кампазытар * [[29 студзеня]] — [[Мікалай Чураба]], беларускі мастак * [[10 чэрвеня]] — [[Міхал Варанецкі]], рыма-каталіцкі дзяяч, першы духоўны айцец [[Горадня|гарадзенскай]] [[Вышэйшая духоўная сэмінарыя (Горадня)|Вышэйшай духоўнай сэмінарыі]] * [[12 чэрвеня]] — [[Антон Адамовіч]], беларускі літаратуразнаўца, гісторык, празаік * [[6 верасьня]] — [[Акіра Курасава]], японскі кінарэжысэр [[Катэгорыя:1998| ]] h5g9ujtiwhqspp8usubj7f5jq7isgc8 0 6069 2329527 2193271 2022-07-23T16:42:32Z W 11741 +Крыніца wikitext text/x-wiki {{Музыка | Імя = Зьміцер Вайцюшкевіч | Подпіс = | Лёга = | Фота = Zmicier Vajciuszkievicz 01.jpg | Апісаньне_фота = Зьміцер Вайцюшкевіч на сольным канцэрце ў філярмоніі. Віцебск, 2010 | Поўнае_імя = | Месца_нараджэньня = {{Сьцяг БССР}}[[Бярозаўка]], [[Лідзкі раён]] [[Гарадзенская вобласьць|Гарадзенскае вобласьці]] | Нацыянальнасьць = беларус | Краіна = Беларусь | Прафэсіі = | Інструмэнты = | Жанры = | Псэўданімы = Тодар | Гурты = «[[Палац (гурт)|Палац]]» (1992—1998),<br />[[KRIWI]] (1997—2001),,<br />«[[WZ-Orkiestra]]» (з 2001) | Супрацоўніцтва = | Лэйблы = | Сайт = http://www.todar.net/ }} '''Зьміцер Вайцюшке́віч''' (нарадзіўся 20 ліпеня 1971 у мястэчку [[Бярозаўка]] [[Лідзкі раён|Лідзкага раёну]]) — беларускі сьпявак і музыка<ref>{{Cite web|url=https://www.svaboda.org/a/9497553.html|аўтар=Сяргей Будкін.|title=Зьміцер Вайцюшкевіч: «Мяне дзівіць маўчаньне міністра культуры»|last=Будкін|first=Сяргей|date=2011-04-18|website=|publisher=[[Свабода (радыё)|Свабода]]|language=be|dead-url=no|archiveurl=http://web.archive.org/web/20200406065211/https://www.svaboda.org/a/9497553.html|archivedate=2020-04-06|accessdate=2020-04-06}}</ref>. Вядомы таксама пад псэўданімам ''Todar''. == Біяграфія == З 1978 па 1986 гад вучыўся ў спэцыялізаванай школе з паглыбленым вывучэньнем ангельскай мовы, па яе канчатку, у 1986 годзе паступае ў музычную школу ў горадзе [[Ліда]], якую канчае ў 1990 годзе з адзнакаю. Такім чынам, пасьля канчатка музычнай школы па клясу клярнэту, Вайцюшкевіч пачынае сур’ёзна задумвацца пра працяг музычнай адукацыі й у тым жа годзе паступае ў [[Беларускі дзяржаўны ўнівэрсытэт культуры|Інстытуце Культуры]], дзе да 1995 году працягвае вывучаць клярнэт. З 1993 па 1995 гады вучыцца вакалу ў менскай вучэльні імя Глінкі. Жанаты з [[Галіна Казіміроўская|Галінай Казіміроўскай]], дырыгенткай Concordia Chor. Маюць сына Язэпа і дачку Стэфанію<ref name="wifeson">[https://web.archive.org/web/20100414022610/http://euroradio.fm/by/1088/photoreps/42660 Вайцюшкевіч малодшы ўпершыню з'явіўся на публіцы!], ''[[Эўрапейскае радыё для Беларусі]]''</ref>. == Творчасьць == 1992 — Зьміцер становіцца ўдзельнікам знакамітага беларускага гурту «[[Палац (гурт)|Палац]]». Гэты калектыў выконвае рок-музыку, якая замешана на традыцыйным беларускім фольку. Зьміцер Вайцюшкевіч і [[Алег Хаменка]] цалкам падзялялі музычныя погляды адзін аднаго. З «Палацам» Вайцюшкевіч запісвае такія вельмі пасьпяховыя альбомы, як «[[Палац (альбом)|Палац]]» (1995) і «Дарожка» (1997), аднак у 1998 годзе ён усё-ткі прымае рашэньне сысьці з гурту. Наступным яго прыстанкам становіцца гурт «[[KRIWI]]», зь якім дасьледаваньні ў вобласьці нацыянальнага фольку працягваюцца да 2001 году. 1997 — супольны музычны праект «[[Народны Альбом|Narodny albom]]», у запісы якога прынялі ўдзел лепшыя беларускія выканаўцы й музыканты. Зборам і апрацоўкай тэкстаў займаўся рок-паэт [[Міхал Анемпадыстаў]]. Для праекту Вайцюшкевіч выканаў «Аргентынскае танга» й падыграў на флейце й клярнэце. 2000 — супольны музычны праект «[[Я нарадзіўся тут]]». Аўтарам ідэі выступіў Алесь Суша. Ён прапанаваў музыкам перарабіць ці распрацаваць беларускія вайсковыя песьні, гімны й маршы часоў БНР, «партызанкі», савецкіх часоў і эмігранцкага асяродку. Ідэя трансфармавалася ад ваярства да своеасаблівага габэлену жыцьця беларусаў ад 1918 году й да нашых часоў. Былі апрацаваныя творы на вершы Я. Купалы, Н. Аляксеевай, Л. Геніюш ды іншых. Вайцюшкевіч сьпяваў, а таксама граў на клявішах, джамбі, мандаліне, клярнэце й сапілцы. Адзін з трэкаў стаў сапраўды культавым — «Я нарадзіўся тут». Яе музыкі выконвалі на дзьвюх мовах разам з гуртом «Louise attaque» падчас іх менскага канцэрту. 2001 — Вайцюшкевіч засноўвае гурт «[[WZ-Orkiestra]]» (''Усход-Захад Аркестар''), зь якой запісаў вялікую колькасьць гітоў. З гэтага моманту Зьміцер Вайцюшкевіч, песьні якога ўжо цікавяць багата слухачоў, пачынае адзін за адным запісваць пасьпяховыя альбомы. Першы альбом «WZ-Orkiestra» зваўся «Цацачная крама» (Крама цацак). У гэтым жа годзе Зьміцер атрымлівае шэраг узнагарод, такіх у прыватнасьці, як прэмія «[[Рок-каранацыя|Рок-каранацыя-2001]]» у катэгорыі традыцыі ды сучаснасьць. Таксама выступае [[кампазытар]]ам фільму «[[Сьвежына з салютам]]» 2001 году<ref>{{Навіна|аўтар=[[Іван Міхайлавіч Паўлаў|Іван Паўлаў]]|загаловак=Сьвежына з салютам|спасылка=https://www.youtube.com/embed/xrOXLe18bqQ?autoplay=1|выдавец=«[[Мова нанова]]»|мова=ru|дата публікацыі=23 сьнежня 2014|дата доступу=24 студзеня 2016}}</ref>. Гурт выконвае музыку ў стылі world music, рэтра, гарадзкі шансон, рок, аўтарская песьня. Супрацоўнічае зь вядомымі беларускімі й замежнымі паэтамі. Ляўрэат фэстывалю EBU (European broadcasting Union, Фэрдэ, 2003) у Нарвэгіі. Гурт пасьпяхова выступаў ў Польшчы, Украіне, Нямеччыне, Швэцыі, Францыі, Італіі, Расеі, Славеніі, Казахстане, Эстоніі, Літве, Латвіі. На Беларусі WZ-Orkiestra маюць ля пяцідзесяці канцэртаў штогод. 2002 — беларускі трыб’ют гурту Depeche Mode — «[[Personal Depeche]]». Для праекту Тодар зрабіў кавэр на песьню DM «I want you now». WZ-Orkiestra шмат супрацоўнічае з польскімі музыкамі — «Todar & Cheremshina», «Todar & Kvartet YORGI», «WZ-Orkiestra & Verhovyna». Такія альбомы, як «[[Паравіны году]]» (2003), «[[Паравоз каханьня]]» (2004), «[[Месяц і сонца]]» (2005) некалькі адышлі ад фатальнага гучаньня. Тут можна знайсьці й шансон, і традыцыйны беларускі фольк<ref>{{Cite web|url=http://belarustoday.info/?pid=20827|author=Татьяна Замировская.|title=Понимать искусство — это тяжелый труд|last=Замировская|first=Татьяна|date=|website=|publisher=Belarus Today|language=ru|dead-url=no|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190905142541/http://belarustoday.info/?pid=20827|archivedate=2019-09-05|accessdate=2020-03-20}}</ref>. У лютым 2008 году Тодар даў некалькі канцэртаў разам зь мясцовым гуртом Dreydel<ref>[https://web.archive.org/web/20100310082950/http://music.fromby.net/article/1036 Вайцюшкевіч едзе ў Японію — «[[Tuzin.fm]]»]</ref> у Японіі<ref>[http://naviny.by/rubrics/opinion/2008/03/21/ic_articles_410_156176/ Зьміцер Вайцюшкевіч. WZ. Made in Japan]</ref>. У 2009 годзе з удзелам [[Ганна Хітрык|Ганны Хітрык]], Яна Маўзэра, Сьвятланы Бенькі, Яўгеніі Лятун, Алеся Зайцава, Насты Някрасавай, [[Сяржук Трухановіч|Сержука Трухановіча]], Галіны Казіміроўскай ды іншых запісаў і выдаў супольны музычны праект «[[Мой сябра анёлак]]» <ref>[https://web.archive.org/web/20190904183538/http://anelak.todar.net/ праект «Анёлак» у сеціве]</ref>. У 2010 годзе выйшла кніга «Беларускае слова ад сьпеву», выдавецтве «Кнігазбор». Пра беларускую музыку й Вайцюшкевіча ў прыватнасьці агулам разважаюць палітык [[Аляксандар Мілінкевіч]], народны паэт [[Рыгор Барадулін]], паэт [[Генадзь Бураўкін]], мастак [[Алесь Пушкін]], бард [[Алесь Камоцкі]], рок-сьпявак [[Лявон Вольскі]] ды іншыя<ref>[https://web.archive.org/web/20110108143134/http://music.fromby.net/article/2235/ Быць Зьмітром Вайцюшкевічам], «[[Tuzin.fm]]», 15 ліпеня 2010</ref>. 21 ліпеня 2022 году Зьміцер Вайцюшкевіч выпусьціў музычны альбом «[[Вецер (альбом)|Вецер]]», які запісаў з аркестрам «[[Усход-Захад]]». Альбом быў даступны для праслухоўваньня на музычным партале «[[Эпл]]» і складаўся з 8 песьняў, у тым ліку такіх, як «25 сакавіка», «Свабода», «Ты і я», «Мадагаскар», «Ты дзе», «Лепш разам» і «Калі мяне ня стане»<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=У Зьмітра Вайцюшкевіча выйшаў новы альбом|спасылка=https://novychas.online/kultura/u-zmicera-vajcjuszkevicza-vyjszau-novy-albom|выдавец=Партал «[[Новы час (газэта)|Новы час]]»|дата публікацыі=21 ліпеня 2022|дата доступу=23 ліпеня 2022}}</ref>. На сёньняшні дзень Зьміцер Вайцюшкевіч мае вялікую колькасьць розных музычных узнагарод, рэгулярна ўдзельнічае ў розных фолькавых праектах, разам зь іншымі сваімі калегамі. == Фота == <gallery> Файл:Źmicier Vajciuškievič - Basovišča-2008.jpg|Зьміцер Вайцюшкевіч на Басовішчы-2008. Файл:Zmicier Vajciuszkievicz 02.jpg|Зьміцер Вайцюшкевіч на сольным канцэрце ў віцебскай філярмоніі, 2010 Файл:ZW319.jpg|Зьміцер Вайцюшкевіч, 20 траўня 2010, Палац культуры вэтэранаў File:Zmicer 23.09.2010.jpg|Зьміцер Вайцюшкевіч ў клюбе «Графіці», 23 верасьня 2010 File:ZW 23.09.2010.jpg|Зьміцер Вайцюшкевіч ў клюбе «Графіці», 23 верасьня 2010 </gallery> == Дыскаграфія == === Альбомы === * ''[[Цацачная крама]]'' (2001) — песьні пра краму, дзе прадаюцца цацкі-жывёлы, на вершы [[Леанід Дранько-Майсюк|Леаніда Дранько-Майсюка]] * ''[[Балады]]'' (2002) — песьні на народныя тэксты і з часткова народнай музыкай * ''[[Паравіны году]]'' (2003) — песьні на вершы [[Алесь Камоцкі|Алеся Камоцкага]] * ''[[Паравоз каханьня]]'' (2004) — песьні на вершы [[Рыгор Барадулін|Рыгора Барадуліна]] * ''[[MW]]'' (2005) — песьні па-расейску на вершы [[Уладзімер Маякоўскі|Ўладзімера Маякоўскага]] * ''[[Месяц і сонца]]'' (2005) — песьні на японскія вершы, перакладзеныя на беларускую мову * ''[[Танга з ружай]]'' (2006) — песьні на вершы [[Уладзімер Някляеў|Ўладзімера Някляева]] * ''[[Песьні з доўгай шуфляды. Нявыдадзенае]]'' (2006) — малавядомыя песьні, якія ня трапілі на ранейшыя дыскі * ''[[Калыханкі]]'' (2007) — сумесны музычны праект разам зь Дзіцячым фондам ААН UNICEF * ''[[Liryka]]'' (2007) — песьні на вершы [[Генадзь Бураўкін|Генадзя Бураўкіна]] * ''[[Тое, што трэба]]'' (2008) * ''[[Мой сябра анёлак]]'' (2009) * ''[[Беларуская песня]]'' (2010) — live запіс канцэрту, прысьвечанага 80-годзьдзю з дня нараджэньня [[Уладзімер Караткевіч|Уладзімера Караткевіча]] * ''Чара ''(2011) * ''[[Што на сэрцы]]'' (2011) * ''[[Ваячак]]'' (2012) * ''Варанок ''(2013) * ''[[Наша песня]]'' (2015) * Камета (2015) * У Нашых Снах (2017) * Люблю (на вершы У.Маякоўскага) (2018) * Зорка Дзіва (2019) * На Каляды (2020) «[[Вецер (альбом)|Вецер]]» (2022) === Супольныя праекты й складанкі === * ''[[Народны Альбом]]'' (1997) * ''[[Я нарадзіўся тут]]'' (2000) * ''[[Сьвяты вечар]]'' (2000) * ''[[Personal Depeche]]'' (2002) — «I Want You Now» * ''[[Бывайце здаровы. Bella Ciao]]'' (2004) * ''[[Скрыпка дрыгвы]]'' (нявыдадзены) * ''[[Прэм'ер Тузін 2005]]'' (2005) — «Вясновы дзень», «Я ішоў да цябе» * ''[[Прэм'ер Тузін 2006]]'' (2006) — «Дарога», «Сьвята ў вёсцы» * ''[[Мой сябра анёлак]]'' (2009) * ''[[Budzma The Best Rock / Budzma The Best Rock/New]]'' (2009) — «Jak Viecier» == Літаратура == * {{Кніга |аўтар = [[Зьміцер Падбярэскі|Д.П.]] |імя = |прозьвішча = |частка = ВАЙЦЮШКЕВІЧ ЗМІЦЕР (Войтюшкевич Дмитрий, Vajtsiushkevich Dzmitri) |загаловак = Энцыклапедыя беларускай папулярнай музыкі |арыгінал = |спасылка = |адказны = уклад. [[Зьміцер Падбярэскі|Дз. Падбярэзскі]] і інш |выданьне = |месца = [[Менск|Мінск]] |выдавецтва = [[Зьміцер Колас|Зміцер Колас]] |год = 2008 |том = |старонкі = 51–52 |старонак = 368 |сэрыя = |isbn = 978-985-6783-42-8 |наклад = 2000 |мова=be }} == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * {{Commons|Category:Źmicier Vajciuškievič}} * {{lj_user|todar-vojt}}: Жывы дзёньнік Зьмітра Вайцюшкевіча * [http://www.todar.net/ Афіцыйны сайт Зьмітра Вайцюшкевіча] * [http://www.facebook.com/pages/Zmicer-Vajcuskevic-Todar/158862670832010/ Старонка на Facebook] * [http://westrecords.by/artists.asp?artid=93 Старонка Зьмітра Вайцюшкевіча на West Records] * [http://generation.by/news611.html КУЛЬТурныя людзі: Зьміцер Вайцюшкевіч] * [http://ultra-music.com/articles/po-spisku/3863 Інтэрвію з Вайцюшкевічам на сайце Ultra-Music] {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Вайцюшкевіч, Зьміцер}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Лідзкім раёне]] [[Катэгорыя:Беларускія музыкі]] [[Катэгорыя:Беларускія сьпевакі і сьпявачкі]] [[Катэгорыя:WZ-Orkiestra]] [[Катэгорыя:Выпускнікі Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэту культуры і мастацтваў]] k1f6dchqdj7z44xaqpwlp21aujlrtoe 2329528 2329527 2022-07-23T16:43:10Z W 11741 /* Альбомы */ . wikitext text/x-wiki {{Музыка | Імя = Зьміцер Вайцюшкевіч | Подпіс = | Лёга = | Фота = Zmicier Vajciuszkievicz 01.jpg | Апісаньне_фота = Зьміцер Вайцюшкевіч на сольным канцэрце ў філярмоніі. Віцебск, 2010 | Поўнае_імя = | Месца_нараджэньня = {{Сьцяг БССР}}[[Бярозаўка]], [[Лідзкі раён]] [[Гарадзенская вобласьць|Гарадзенскае вобласьці]] | Нацыянальнасьць = беларус | Краіна = Беларусь | Прафэсіі = | Інструмэнты = | Жанры = | Псэўданімы = Тодар | Гурты = «[[Палац (гурт)|Палац]]» (1992—1998),<br />[[KRIWI]] (1997—2001),,<br />«[[WZ-Orkiestra]]» (з 2001) | Супрацоўніцтва = | Лэйблы = | Сайт = http://www.todar.net/ }} '''Зьміцер Вайцюшке́віч''' (нарадзіўся 20 ліпеня 1971 у мястэчку [[Бярозаўка]] [[Лідзкі раён|Лідзкага раёну]]) — беларускі сьпявак і музыка<ref>{{Cite web|url=https://www.svaboda.org/a/9497553.html|аўтар=Сяргей Будкін.|title=Зьміцер Вайцюшкевіч: «Мяне дзівіць маўчаньне міністра культуры»|last=Будкін|first=Сяргей|date=2011-04-18|website=|publisher=[[Свабода (радыё)|Свабода]]|language=be|dead-url=no|archiveurl=http://web.archive.org/web/20200406065211/https://www.svaboda.org/a/9497553.html|archivedate=2020-04-06|accessdate=2020-04-06}}</ref>. Вядомы таксама пад псэўданімам ''Todar''. == Біяграфія == З 1978 па 1986 гад вучыўся ў спэцыялізаванай школе з паглыбленым вывучэньнем ангельскай мовы, па яе канчатку, у 1986 годзе паступае ў музычную школу ў горадзе [[Ліда]], якую канчае ў 1990 годзе з адзнакаю. Такім чынам, пасьля канчатка музычнай школы па клясу клярнэту, Вайцюшкевіч пачынае сур’ёзна задумвацца пра працяг музычнай адукацыі й у тым жа годзе паступае ў [[Беларускі дзяржаўны ўнівэрсытэт культуры|Інстытуце Культуры]], дзе да 1995 году працягвае вывучаць клярнэт. З 1993 па 1995 гады вучыцца вакалу ў менскай вучэльні імя Глінкі. Жанаты з [[Галіна Казіміроўская|Галінай Казіміроўскай]], дырыгенткай Concordia Chor. Маюць сына Язэпа і дачку Стэфанію<ref name="wifeson">[https://web.archive.org/web/20100414022610/http://euroradio.fm/by/1088/photoreps/42660 Вайцюшкевіч малодшы ўпершыню з'явіўся на публіцы!], ''[[Эўрапейскае радыё для Беларусі]]''</ref>. == Творчасьць == 1992 — Зьміцер становіцца ўдзельнікам знакамітага беларускага гурту «[[Палац (гурт)|Палац]]». Гэты калектыў выконвае рок-музыку, якая замешана на традыцыйным беларускім фольку. Зьміцер Вайцюшкевіч і [[Алег Хаменка]] цалкам падзялялі музычныя погляды адзін аднаго. З «Палацам» Вайцюшкевіч запісвае такія вельмі пасьпяховыя альбомы, як «[[Палац (альбом)|Палац]]» (1995) і «Дарожка» (1997), аднак у 1998 годзе ён усё-ткі прымае рашэньне сысьці з гурту. Наступным яго прыстанкам становіцца гурт «[[KRIWI]]», зь якім дасьледаваньні ў вобласьці нацыянальнага фольку працягваюцца да 2001 году. 1997 — супольны музычны праект «[[Народны Альбом|Narodny albom]]», у запісы якога прынялі ўдзел лепшыя беларускія выканаўцы й музыканты. Зборам і апрацоўкай тэкстаў займаўся рок-паэт [[Міхал Анемпадыстаў]]. Для праекту Вайцюшкевіч выканаў «Аргентынскае танга» й падыграў на флейце й клярнэце. 2000 — супольны музычны праект «[[Я нарадзіўся тут]]». Аўтарам ідэі выступіў Алесь Суша. Ён прапанаваў музыкам перарабіць ці распрацаваць беларускія вайсковыя песьні, гімны й маршы часоў БНР, «партызанкі», савецкіх часоў і эмігранцкага асяродку. Ідэя трансфармавалася ад ваярства да своеасаблівага габэлену жыцьця беларусаў ад 1918 году й да нашых часоў. Былі апрацаваныя творы на вершы Я. Купалы, Н. Аляксеевай, Л. Геніюш ды іншых. Вайцюшкевіч сьпяваў, а таксама граў на клявішах, джамбі, мандаліне, клярнэце й сапілцы. Адзін з трэкаў стаў сапраўды культавым — «Я нарадзіўся тут». Яе музыкі выконвалі на дзьвюх мовах разам з гуртом «Louise attaque» падчас іх менскага канцэрту. 2001 — Вайцюшкевіч засноўвае гурт «[[WZ-Orkiestra]]» (''Усход-Захад Аркестар''), зь якой запісаў вялікую колькасьць гітоў. З гэтага моманту Зьміцер Вайцюшкевіч, песьні якога ўжо цікавяць багата слухачоў, пачынае адзін за адным запісваць пасьпяховыя альбомы. Першы альбом «WZ-Orkiestra» зваўся «Цацачная крама» (Крама цацак). У гэтым жа годзе Зьміцер атрымлівае шэраг узнагарод, такіх у прыватнасьці, як прэмія «[[Рок-каранацыя|Рок-каранацыя-2001]]» у катэгорыі традыцыі ды сучаснасьць. Таксама выступае [[кампазытар]]ам фільму «[[Сьвежына з салютам]]» 2001 году<ref>{{Навіна|аўтар=[[Іван Міхайлавіч Паўлаў|Іван Паўлаў]]|загаловак=Сьвежына з салютам|спасылка=https://www.youtube.com/embed/xrOXLe18bqQ?autoplay=1|выдавец=«[[Мова нанова]]»|мова=ru|дата публікацыі=23 сьнежня 2014|дата доступу=24 студзеня 2016}}</ref>. Гурт выконвае музыку ў стылі world music, рэтра, гарадзкі шансон, рок, аўтарская песьня. Супрацоўнічае зь вядомымі беларускімі й замежнымі паэтамі. Ляўрэат фэстывалю EBU (European broadcasting Union, Фэрдэ, 2003) у Нарвэгіі. Гурт пасьпяхова выступаў ў Польшчы, Украіне, Нямеччыне, Швэцыі, Францыі, Італіі, Расеі, Славеніі, Казахстане, Эстоніі, Літве, Латвіі. На Беларусі WZ-Orkiestra маюць ля пяцідзесяці канцэртаў штогод. 2002 — беларускі трыб’ют гурту Depeche Mode — «[[Personal Depeche]]». Для праекту Тодар зрабіў кавэр на песьню DM «I want you now». WZ-Orkiestra шмат супрацоўнічае з польскімі музыкамі — «Todar & Cheremshina», «Todar & Kvartet YORGI», «WZ-Orkiestra & Verhovyna». Такія альбомы, як «[[Паравіны году]]» (2003), «[[Паравоз каханьня]]» (2004), «[[Месяц і сонца]]» (2005) некалькі адышлі ад фатальнага гучаньня. Тут можна знайсьці й шансон, і традыцыйны беларускі фольк<ref>{{Cite web|url=http://belarustoday.info/?pid=20827|author=Татьяна Замировская.|title=Понимать искусство — это тяжелый труд|last=Замировская|first=Татьяна|date=|website=|publisher=Belarus Today|language=ru|dead-url=no|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190905142541/http://belarustoday.info/?pid=20827|archivedate=2019-09-05|accessdate=2020-03-20}}</ref>. У лютым 2008 году Тодар даў некалькі канцэртаў разам зь мясцовым гуртом Dreydel<ref>[https://web.archive.org/web/20100310082950/http://music.fromby.net/article/1036 Вайцюшкевіч едзе ў Японію — «[[Tuzin.fm]]»]</ref> у Японіі<ref>[http://naviny.by/rubrics/opinion/2008/03/21/ic_articles_410_156176/ Зьміцер Вайцюшкевіч. WZ. Made in Japan]</ref>. У 2009 годзе з удзелам [[Ганна Хітрык|Ганны Хітрык]], Яна Маўзэра, Сьвятланы Бенькі, Яўгеніі Лятун, Алеся Зайцава, Насты Някрасавай, [[Сяржук Трухановіч|Сержука Трухановіча]], Галіны Казіміроўскай ды іншых запісаў і выдаў супольны музычны праект «[[Мой сябра анёлак]]» <ref>[https://web.archive.org/web/20190904183538/http://anelak.todar.net/ праект «Анёлак» у сеціве]</ref>. У 2010 годзе выйшла кніга «Беларускае слова ад сьпеву», выдавецтве «Кнігазбор». Пра беларускую музыку й Вайцюшкевіча ў прыватнасьці агулам разважаюць палітык [[Аляксандар Мілінкевіч]], народны паэт [[Рыгор Барадулін]], паэт [[Генадзь Бураўкін]], мастак [[Алесь Пушкін]], бард [[Алесь Камоцкі]], рок-сьпявак [[Лявон Вольскі]] ды іншыя<ref>[https://web.archive.org/web/20110108143134/http://music.fromby.net/article/2235/ Быць Зьмітром Вайцюшкевічам], «[[Tuzin.fm]]», 15 ліпеня 2010</ref>. 21 ліпеня 2022 году Зьміцер Вайцюшкевіч выпусьціў музычны альбом «[[Вецер (альбом)|Вецер]]», які запісаў з аркестрам «[[Усход-Захад]]». Альбом быў даступны для праслухоўваньня на музычным партале «[[Эпл]]» і складаўся з 8 песьняў, у тым ліку такіх, як «25 сакавіка», «Свабода», «Ты і я», «Мадагаскар», «Ты дзе», «Лепш разам» і «Калі мяне ня стане»<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=У Зьмітра Вайцюшкевіча выйшаў новы альбом|спасылка=https://novychas.online/kultura/u-zmicera-vajcjuszkevicza-vyjszau-novy-albom|выдавец=Партал «[[Новы час (газэта)|Новы час]]»|дата публікацыі=21 ліпеня 2022|дата доступу=23 ліпеня 2022}}</ref>. На сёньняшні дзень Зьміцер Вайцюшкевіч мае вялікую колькасьць розных музычных узнагарод, рэгулярна ўдзельнічае ў розных фолькавых праектах, разам зь іншымі сваімі калегамі. == Фота == <gallery> Файл:Źmicier Vajciuškievič - Basovišča-2008.jpg|Зьміцер Вайцюшкевіч на Басовішчы-2008. Файл:Zmicier Vajciuszkievicz 02.jpg|Зьміцер Вайцюшкевіч на сольным канцэрце ў віцебскай філярмоніі, 2010 Файл:ZW319.jpg|Зьміцер Вайцюшкевіч, 20 траўня 2010, Палац культуры вэтэранаў File:Zmicer 23.09.2010.jpg|Зьміцер Вайцюшкевіч ў клюбе «Графіці», 23 верасьня 2010 File:ZW 23.09.2010.jpg|Зьміцер Вайцюшкевіч ў клюбе «Графіці», 23 верасьня 2010 </gallery> == Дыскаграфія == === Альбомы === * ''[[Цацачная крама]]'' (2001) — песьні пра краму, дзе прадаюцца цацкі-жывёлы, на вершы [[Леанід Дранько-Майсюк|Леаніда Дранько-Майсюка]] * ''[[Балады]]'' (2002) — песьні на народныя тэксты і з часткова народнай музыкай * ''[[Паравіны году]]'' (2003) — песьні на вершы [[Алесь Камоцкі|Алеся Камоцкага]] * ''[[Паравоз каханьня]]'' (2004) — песьні на вершы [[Рыгор Барадулін|Рыгора Барадуліна]] * ''[[MW]]'' (2005) — песьні па-расейску на вершы [[Уладзімер Маякоўскі|Ўладзімера Маякоўскага]] * ''[[Месяц і сонца]]'' (2005) — песьні на японскія вершы, перакладзеныя на беларускую мову * ''[[Танга з ружай]]'' (2006) — песьні на вершы [[Уладзімер Някляеў|Ўладзімера Някляева]] * ''[[Песьні з доўгай шуфляды. Нявыдадзенае]]'' (2006) — малавядомыя песьні, якія ня трапілі на ранейшыя дыскі * ''[[Калыханкі]]'' (2007) — сумесны музычны праект разам зь Дзіцячым фондам ААН UNICEF * ''[[Liryka]]'' (2007) — песьні на вершы [[Генадзь Бураўкін|Генадзя Бураўкіна]] * ''[[Тое, што трэба]]'' (2008) * ''[[Мой сябра анёлак]]'' (2009) * ''[[Беларуская песня]]'' (2010) — live запіс канцэрту, прысьвечанага 80-годзьдзю з дня нараджэньня [[Уладзімер Караткевіч|Уладзімера Караткевіча]] * ''Чара ''(2011) * ''[[Што на сэрцы]]'' (2011) * ''[[Ваячак]]'' (2012) * ''Варанок ''(2013) * ''[[Наша песня]]'' (2015) * Камета (2015) * У Нашых Снах (2017) * Люблю (на вершы У.Маякоўскага) (2018) * Зорка Дзіва (2019) * На Каляды (2020) * «[[Вецер (альбом)|Вецер]]» (2022) === Супольныя праекты й складанкі === * ''[[Народны Альбом]]'' (1997) * ''[[Я нарадзіўся тут]]'' (2000) * ''[[Сьвяты вечар]]'' (2000) * ''[[Personal Depeche]]'' (2002) — «I Want You Now» * ''[[Бывайце здаровы. Bella Ciao]]'' (2004) * ''[[Скрыпка дрыгвы]]'' (нявыдадзены) * ''[[Прэм'ер Тузін 2005]]'' (2005) — «Вясновы дзень», «Я ішоў да цябе» * ''[[Прэм'ер Тузін 2006]]'' (2006) — «Дарога», «Сьвята ў вёсцы» * ''[[Мой сябра анёлак]]'' (2009) * ''[[Budzma The Best Rock / Budzma The Best Rock/New]]'' (2009) — «Jak Viecier» == Літаратура == * {{Кніга |аўтар = [[Зьміцер Падбярэскі|Д.П.]] |імя = |прозьвішча = |частка = ВАЙЦЮШКЕВІЧ ЗМІЦЕР (Войтюшкевич Дмитрий, Vajtsiushkevich Dzmitri) |загаловак = Энцыклапедыя беларускай папулярнай музыкі |арыгінал = |спасылка = |адказны = уклад. [[Зьміцер Падбярэскі|Дз. Падбярэзскі]] і інш |выданьне = |месца = [[Менск|Мінск]] |выдавецтва = [[Зьміцер Колас|Зміцер Колас]] |год = 2008 |том = |старонкі = 51–52 |старонак = 368 |сэрыя = |isbn = 978-985-6783-42-8 |наклад = 2000 |мова=be }} == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * {{Commons|Category:Źmicier Vajciuškievič}} * {{lj_user|todar-vojt}}: Жывы дзёньнік Зьмітра Вайцюшкевіча * [http://www.todar.net/ Афіцыйны сайт Зьмітра Вайцюшкевіча] * [http://www.facebook.com/pages/Zmicer-Vajcuskevic-Todar/158862670832010/ Старонка на Facebook] * [http://westrecords.by/artists.asp?artid=93 Старонка Зьмітра Вайцюшкевіча на West Records] * [http://generation.by/news611.html КУЛЬТурныя людзі: Зьміцер Вайцюшкевіч] * [http://ultra-music.com/articles/po-spisku/3863 Інтэрвію з Вайцюшкевічам на сайце Ultra-Music] {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Вайцюшкевіч, Зьміцер}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Лідзкім раёне]] [[Катэгорыя:Беларускія музыкі]] [[Катэгорыя:Беларускія сьпевакі і сьпявачкі]] [[Катэгорыя:WZ-Orkiestra]] [[Катэгорыя:Выпускнікі Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэту культуры і мастацтваў]] add0e38grcbcuitlffb0l1ksrwnrn82 0 9989 2329544 2325244 2022-07-23T19:15:12Z SergeiSEE 38150 дапаўненьне літаратура wikitext text/x-wiki {{Пісьменьнік |Імя = Уладзімер Жылка |Партрэт = Uladzimer Žylka — Уладзімер Жылка.jpg |Памер = 200пкс |Апісаньне = |Імя пры нараджэньні = |Псэўданімы = Вал.Жыл.; Вл.Ж.; І.Жылка; Макашэвіч; Л.Макашэвіч; У.Ж.; Ул.Ж. |Дата нараджэньня = {{Нарадзіўся|27|5|1900}} |Месца нараджэньня = в. [[Макашы (Менская вобласьць)|Макашы]], [[Наваградзкі павет (Менская губэрня)|Наваградзкі павет]], [[Расейская імпэрыя]], цяпер — [[Нясьвіскі раён]] [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]] |Дата сьмерці = {{Памёр|1|3|1933|гадоў=32}} |Месца сьмерці = [[Уржум]], Кіраўская вобласьць, [[РСФСР]] |Род дзейнасьці = [[паэт]], перакладнік, публіцыст, [[крытык]] |Бацька = Адам Жылка |Маці = Тацяна з Раманейкаў |Гады актыўнасьці = |Кірунак = |Жанр = |Мова = беларуская |Мова2 = |Дэбют = «Не плач, не плач па сыну, маці» // 1918, апублікаваны ў 1920 |Значныя творы = |Прэміі = |Узнагароды = |Подпіс = |Апісаньне подпісу = |ВікіКрыніца = |ВікіКрыніца пераклады на беларускую = |Палічка = http://knihi.com/Uladzimir_Zylka/ |Камунікат = |Сайт = }} '''Уладзі́мер Ада́мавіч Жы́лка''' (27 траўня 1900, в. [[Макашы (Менская вобласьць)|Макашы]], [[Наваградзкі павет (Менская губэрня)|Наваградзкі павет]], [[Менская губэрня]] — 1 сакавіка 1933, [[Уржум]], [[Кіраўская вобласьць]], [[Расея]]) — [[беларус]]кі [[паэт]], перакладнік, публіцыст, [[крытык]]. == Біяграфія == Нарадзіўся 27 траўня 1900 году ў вёсцы [[Макашы (Менская вобласьць)|Макашы]] [[Наваградзкі павет (Менская губэрня)|Наваградзкага павету]] [[Менская губэрня|Менскай губэрні]] ў сялянскай сям’і Адама Жылкі і Тацяны з Раманейкаў. Першую адукацыю атрымаў у Гарадзейскай царкоўна-прыходзкай школе, затым — у Мірскай гарадзкой вучэльні (1914). У 1916—1917 гадох зь сям’ёй знаходзіўся ў бежанстве ў [[Тульская губэрня|Тульскай губэрні]]. Да 1917 вучыўся ў Багародзіцкім агранамічным вучылішчы і пад канец году разам з бацькам вярнуўся ў [[Менск]]. Па вяртаньні стаў чальцом клюбу «[[Беларуская хатка (Менск)|Беларуская хатка]]» і пазнаёміўся са старшынём Беларускага тэатральнага таварыства [[Ядвігін Ш.|Ядвігіным Ш.]] У 1918—1819 гадох працаваў аграномам у дзяржаўным маёнтку пад [[Менск]]ам. [[Файл:Uzvyšša1928.jpg|міні|зьлева|250пкс|Літаратурнае аб’яднаньне «Ўзвышша». Уладзімер Жылка трэці справа ў другім радзе. Менск. 1929 г.]] У 1920 годзе, захварэўшы на [[сухоты]], выехаў да бацькавай радні ў в. [[Клецішча (Капыльскі раён)|Клецішча]], а пасьля — да матчыных сваякоў у в. [[Падлесьсе (Стаўпецкі раён)|Падлесьсе]]. Пасьля [[Рыскі мір|Рыскага міру]] аказаўся ў [[Польшча|Польшчы]], дзе зблізіўся з паўстанцамі, якія дзейнічалі на [[Нясьвіскі раён|Нясьвіжчыне]]. Пісаў для падпольнікаў лістоўкі, адозвы, вершы, усталяваў сувязі зь беларускім прагрэсіўным друкам у [[Вільня|Вільні]] — «[[Беларускія ведамасьці (газэта)|Беларускімі ведамасьцямі]]» і «[[Наша думка|Нашай думкай]]», якія выдаваў [[Максім Гарэцкі]]. Пасябраваў зь лідэрамі Беларускай рэвалюцыйнай арганізацыі (БРА) [[Леапольд Родзевіч|Л. Родзевічам]], братамі І. і А. Канчэўскімі. Удзельнічаў у падрыхтоўцы легальных выданьняў БРА — газэтаў «Наша будучыня» і «Новае жыцьцё». Працаваў у Вільні ў Беларускай кнігарні, падтрымліваў тэатральную майстроўню пры [[Віленская беларуская гімназія|Віленскай беларускай гімназіі]]. Улетку 1922 году, каб пазьбегнуць перасьледаў і прызыву ў войска генэрала [[Люцыян Жалігоўскі|Жалігоўскага]] выехаў у [[Прыбалтыка|Прыбалтыку]]. Некаторы час лячыўся ў [[Летувіская Рэспубліка|летувіскім]] санаторыі Бірштонас, а ўвосень таго ж году пераехаў у [[Латвія|Латвію]], дзе вучыўся ў Беларускай гімназіі ў [[Дзьвінск]]у. Хутка нелегальна вярнуўся ў Вільню, дзе дапамагаў Л. Родзевічу ў журналісцкай працы. Паводле рэкамэндацыі Л. Родзевіча ў лютым 1923 году выехаў у [[Праскі ўнівэрсытэт]] стыпэндыянтам [[чэхаславаччына|чэхаславацкага]] ўраду, вучыўся на філялягічным аддзяленьні філязофскага факультэту. У гады вучобы зьяўляўся адным з ініцыятараў утварэньня Арганізацыі беларускага прагрэсіўнага студэнцтва, прымаў удзел у выданьні органа гэтай арганізацыі — часопіса «Перавясла». Тут у 1923 годзе апублікавай свой праграмны твор у рэчышчы прагрэсіўнай ідэалёгіі студэнцкага руху — «У справе ацэнкі беалрускага адраджэньня». У 1924 годзе абраны дэлегатам на эўрапейскі зьезд студэнтаў у [[Варшава|Варшаве]], дзе дамогся прыёму беларускага студэнцкага зямляцтва Чэхаславаччыны ў сябры гэтае арганізацыі. У 1926 годзе як рэдактар часопісу «Прамень» паехаў у Менск, каб удзельнічаць у навуковай канфэрэнцыі па рэформе беларускага правапісу. Неўзабаве прыняў савецкае грамадзянства і застаўся працаваць у газэце «[[Звязда]]». Уваходзіў у літаратурнае аб’яднаньне «[[Маладняк (літаратурнае аб'яднаньне)|Маладняк]]», адкуль сышоў у 1927 годзе і стаў сябрам другога аб’яднаньня «[[Узвышша (літаратурнае аб’яднаньне)|Ўзвышша]]». У 1928 годзе перайшоў на працу ў Менскі музычны тэхнікум. Пасябраваў з музыказнаўцам [[Юльян Дрэйзін|Юльянам Дрэйзіным]], дапамог перакласьці на беларускую мову і паставіць сіламі студэнтаў опэру «Фаўст». Працаваў перакладнікам [[Белдзяржкіно|Беларускага дзяржаўнага кіно]]. 19 ліпеня 1930 году арыштаваны пад Менскам ДПУ БССР па справе «[[Саюз вызваленьня Беларусі|Саюзу вызваленьня Беларусі]]». Пры вобшуку на кватэры ў яго забралі 27 кніг, шмат лістоў і рукапісаў<ref>{{літаратура/Даведнік Маракова|РЛ|1|0|РЛ1-3|РЛ1-3}}</ref>. Не прызнаў сябе вінаватым. Пастановай калегіі АДПУ ад 10 красавіка 1931 году асуджаны на 5 гадоў ссылкі, якую адбываў ва Ўржуме [[Кіраўская вобласьць|Кіраўскай вобласьці]]. Жыў у сям’і І. і Е. Дзеранковых, быў выкладчыкам літаратуры ў мэдычным тэхнікуме, па сумяшчальніцтве — намесьнікам дырэктара па гаспадарчай працы. Памёр ад сухотаў. Пахаваны на мясцовых могілках. Хацеў быць пахаваным у [[Вільня|Вільні]], горадзе, які вельмі любіў. Рэабілітаваны ў 19 верасьня 1960 году Судовай калегіяй Вярхоўнага суду БССР. == Творчасьць == Творчасьць У. Жылкі яскрава адлюстроўвае сьветапоглядную эвалюцыю прагрэсіўнай інтэлігенцыі, ідэалягічнага авангарда нацыянальна-вызваленчага руху [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]] 1920-х гадоў. Як творца ён аднаўляў традыцыі эўрапейскага рамантызму (пераклады з [[Гэнрык Ібсэн|Г. Ібсэна]], [[Адам Міцкевіч|А, Міцкевіча]], [[Шарль Бадлер|Ш. Бадлера]]), выкарыстоўваў здабыткі авангардысцкай паэзіі [[Чэхаславаччына|Чэхаславачыны]] і [[Польшча|Польшчы]] (І. Волькер, Б. Ясенскі), станоўча ацэньваў досьвед савецкіх паэтаў [[Уладзімер Дубоўка|У. Дубоўкі]] і [[Язэп Пушча|Я. Пушчы]]. Ад рамантыкаў і нэарамантыкаў пераняў і асэнсоўваў ў кантэксьце беларускага вызваленчага руху ідэю аб адраджальнай сіле красы («Да [[Пэрсі Біш Шэлі|Пэрсі Шэлі]]», «Няма збавеньня», «Твае блакітнасьці нязьменны» і інш.) Выступаць у друку зь вершамі пачаў у 1920 годзе. У [[Вільня|Вільні]] выйшлі асобнымі выданьнямі паэма «Уяўленьне» (1923) і зборнік вершаў «На ростані» (1924). У [[Менск]]у выдадзены зборнікі «З палёў Заходняй Беларусі» (1927), «Вершы» (1970), «Пожні» (вершы, пераклады, крытычныя артыкулы, 1986). Пераклаў «Слова пра Якуба Шэлю» Б. Ясенскага (1932), а таксама асобныя творы [[Аляксандар Блок|А. Блока]], [[Адам Міцкевіч|А. Міцкевіча]], [[Генрык Ібсэн|Г. Ібсэна]], [[Шарль Бадлер|Ш. Бадлера]], І. Волькера і інш. == Бібліяграфія == * {{Артыкул| аўтар = Уладзімер Жылка. | загаловак = Антон Лявіцкі. (Ядвігін Ш.) | спасылка = http://elibrary.mab.lt/bitstream/handle/1/2335/221769-1922-6.pdf?sequence=31&isAllowed=y | мова = | выданьне =[[Беларускі звон (1921)|Беларускі звон]] | тып = тыднёвая часопісь | год = 1922, 4 сакавіка| том = | нумар = 6 (3)| старонкі = 1 }} * {{Артыкул| аўтар = Уладзімер Жылка. | загаловак = Душа мая… (Верш) | спасылка = http://elibrary.mab.lt/bitstream/handle/1/2335/221769-1922-7.pdf?sequence=32&isAllowed=y| мова = | выданьне =[[Беларускі звон (1921)|Беларускі звон]] | тып = тыднёвая часопicь | год = 1922, 11 сакавіка | том = | нумар = 7 (32) | старонкі = 3 }} * {{артыкул|аўтар =Ул. Жылка. | частка = |загаловак = «Чырванее заход ад мароза...» |арыгінал = |спасылка =http://elibrary.mab.lt/bitstream/handle/1/2451/232090-1923-1.pdf?sequence=4&isAllowed=y|адказны =рэдактар-выдавец А. Амельяновіч, рэдактар [[Леапольд Родзевіч|Л. Родзевіч]]|выданьне=[[Наша будучыня (газэта)|Наша будучына]]|тып=газэта|месца=[[Вільня ]]|выдавецтва=«Друк» |год= 1923, 6 студня|выпуск=|том=|нумар=1| старонкі=2|isbn=}} * {{артыкул|аўтар =Ул. Ж. | частка = |загаловак =«Як ўсё ў жыцьці — яшчэ вясна...».|арыгінал = |спасылка =http://elibrary.mab.lt/bitstream/handle/1/2451/232090-1923-5.pdf?sequence=8&isAllowed=y|адказны =рэдактар-выдавец А. Амельяновіч, рэдактар [[Леапольд Родзевіч|Л. Родзевіч]]|выданьне=[[Наша будучыня (газэта)|Наша будучына]]|тып=газэта|месца=[[Вільня ]]|выдавецтва=«Друк» |год= 1923, 3 лютня|выпуск=|том=|нумар=5| старонкі= 3|isbn=}} * {{Артыкул| аўтар = Ул. Жылка. | загаловак = Нікнеі ў мгле старана… (Верш) | спасылка = http://elibrary.mab.lt/bitstream/handle/1/2486/232915-1923-4.pdf?sequence=4&isAllowed=y | мова = | выданьне =[[Новае жыцьцё (газэта)|Новае жыцьцё]] | тып = газэта | год = 1923, 24 сакавіка | том = | нумар = 4 | старонкі = 4 }} * {{Кніга|аўтар = Уладзімер Жылка.|частка = |загаловак = Уяўленьне |арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца =[[Вільня]]|выдавецтва = Друк. Гарбэра |год = 1923 |том = |старонкі = |старонак = 23 |сэрыя = |isbn = |наклад = }} * {{Кніга|аўтар = Уладзімер Жылка.|частка = |загаловак = На ростані: вершы. Цыклы: Бацькаўшчына; З палеткаў і лясоў; Спатканне з Эрасам; Думы і настроі |арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца =[[Вільня]]|выдавецтва = Беларускае выдавецкае таварыства |год = 1924 |том = |старонкі = |старонак = 46 |сэрыя = |isbn = |наклад = }} * {{Кніга|аўтар = Уладзімер Жылка.|частка = |загаловак = З палёў Заходняй Беларусі: вершы |арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца =[[Менск]]|выдавецтва =[[Беларусь (выдавецтва)|Беларускае дзяржаўнае выдавецтва]] |год = 1927 |том = |старонкі = |старонак = 128 |сэрыя = |isbn = |наклад = 3000 }} * {{артыкул|аўтар =Ул. Ж.| частка = |загаловак = Ліст у рэдакцыю часопіса «Полымя».|арыгінал = |спасылка =http://digital.nlb.by/files/original/954f7c48449037983d5042f095c88af2.pdf|адказны =Рэдакцыйная калегія: [[Зьміцер Жылуновіч]], [[Янка Ліманоўскі]], [[Ігнат Шыпіла]]|выданьне=[[Полымя (часопіс)|Полымя]]|тып=часопіс|месца=[[Менск]]|выдавецтва=[[Беларусь (выдавецтва)|«Дзяржаўнае выдавецтва Беларусі»]]|год=1927|выпуск=|том=|нумар= 8| старонкі=205–207|isbn=}} * {{Кніга|аўтар = Уладзімір Жылка.|частка = |загаловак = Творы. Да 20-х угодкаў сьмерці |арыгінал = |спасылка = https://knihi.com/none/Uladzimir_Zylka_Tvory_da_20-ch_uhodkau_smierci.html# |адказны = пад рэдакцыяй і з камэнтарамі [[Антон Адамовіч|Ант. Адамовіча]] |выданьне = |месца =[[Нью-Ёрк|У Ню Ёрку]]|выдавецтва = |год = 1953 |том = |старонкі = |старонак = 102 |сэрыя = |isbn = |наклад = }} * {{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак = Сцягі і паходні: творы паэтаў з былой Заходняй Беларусі |арыгінал = |спасылка =|адказны = укладаньне, прадмова [[Уладзімер Калесьнік|У. А. Калесніка]] |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва =[[Беларусь (выдавецтва)|Беларусь]] |год = 1965|том = |старонкі = |старонак = 254 |сэрыя = |isbn = |наклад = 3600}} * {{Кніга|аўтар =Уладзімер Жылка. |частка = |загаловак = Вершы |арыгінал = |спасылка = |адказны = укладаньне, прадмова [[Уладзімер Калесьнік|У. А. Калесніка]] |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва =[[Беларусь (выдавецтва)|Беларусь]] |год = 1970|том = |старонкі = |старонак = 134 |сэрыя = |isbn = |наклад = 2000}} * {{Кніга|аўтар = Уладзімір Жылка.|частка = |загаловак = Пожні: вершы, пераклады, крытычныя артыкулы |арыгінал = |спасылка = https://knihi.com/Uladzimir_Zylka/Pozni.html|адказны = укладаньне, прадмова [[Уладзімер Калесьнік|У. Калесніка]] |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва = [[Мастацкая літаратура (выдавецтва)|Мастацкая літаратура]] |год = 1986 |том = |старонкі = |старонак = 150 |сэрыя = |isbn = |наклад = 2300}} * {{Кніга|аўтар =Уладзімер Жылка.|частка = |загаловак = Творы. Паэзія. Эсэістыка|арыгінал = |спасылка = |адказны = укладаньне, прадмова [[Уладзімер Калесьнік|У. А. Калесніка]] |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва =[[Мастацкая літаратура (выдавецтва)|Мастацкая літаратура]] |год = 1996|том = |старонкі = |старонак = 286|сэрыя = |isbn = 985-02-0325-0 |наклад = 6000}} * {{Кніга|аўтар =Уладзімер Жылка.|частка = |загаловак =«Выбраныя творы»|арыгінал = |спасылка = https://kamunikat.org/usie_knihi.html?pubid=23427|адказны = |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва =[[Беларускі кнігазбор]]|год =1998|том = |старонкі = |старонак = 358|сэрыя = |isbn = 985-6318-19-X |наклад = 6000 }} * {{Кніга|аўтар =Уладзімер Жылка.|частка = |загаловак =«Матылі». Вершы. Паэмы. Пераклады.|арыгінал = |спасылка = |адказны =Прадмова Валерыі Куставай |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва =[[Мастацкая літаратура]] |год =2009 |том = |старонкі = |старонак =189 |сэрыя =Школьная бібліятэка |isbn =978-985-02-1122-4 |наклад =2000 }} === Пераклады === * {{артыкул|аўтар = [[Адам Міцкевіч]]. | частка = |загаловак = «Акерманскія стэпы»|арыгінал = |спасылка =http://elibrary.mab.lt/bitstream/handle/1/2451/232090-1922-1.pdf?sequence=1&isAllowed=y|адказны = з польскай мовы пераклаў Уладзімер Жылка |выданьне=[[Наша будучыня (газэта)|Наша будучына]]|тып=газэта|месца=[[Вільня ]]|выдавецтва=«Друк» |год= 1922, 8 сьнежня |выпуск=|том=|нумар= 1| старонкі= 2|isbn=}} * {{Кніга|аўтар = Георгі Шылін.|частка = |загаловак = Страшная Арват; Шайтан: апавяданьні |арыгінал = |спасылка = |адказны = з расейскай мовы пераклаў Уладзімер Жылка |выданьне = |месца =[[Менск]]|выдавецтва =[[Беларусь (выдавецтва)|Беларускае дзяржаўнае выдавецтва]] |год = 1927 |том = |старонкі = |старонак = 100 |сэрыя = |isbn = |наклад = 7000 }} * {{Кніга|аўтар = Бруно Ясенскі.|частка = |загаловак = Слова пра Якуба Шелю: паэма |арыгінал = |спасылка = |адказны = з польскай мовы пераклаў Уладзімер Жылка |выданьне = |месца =[[Менск]]|выдавецтва =[[Беларусь (выдавецтва)|Беларускае дзяржаўнае выдавецтва]] |год = 1932 |том = |старонкі = |старонак = 66 |сэрыя = |isbn = |наклад = 3000 }} * {{Кніга|аўтар = Рыгор Эпік.|частка = |загаловак = Сустрэча: аповесьць |арыгінал = |спасылка = |адказны = з украінскай мовы пераклаў Уладзімер Жылка |выданьне = |месца =[[Менск]]|выдавецтва =[[Беларусь (выдавецтва)|Беларускае дзяржаўнае выдавецтва]] |год = 1932 |том = |старонкі = |старонак = 186 |сэрыя = |isbn = |наклад = 3000 }} == Літаратура == * {{Кніга|аўтар =[[Уладзімер Калесьнік|Калеснік У.]]|частка = |загаловак =Ветразі Адысея. Уладзімір Жылка і рамантычная традыцыя ў беларускай паэзіі |арыгінал = |спасылка =http://kamunikat.org/usie_knihi.html?pubid=12291 |адказны =[[Ала Сямёнава|Сямёнава А. I.]]|выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва =[[Мастацкая літаратура (выдавецтва)|Мастацкая літаратура]]|год = 1977|том = |старонкі = |старонак =328 |сэрыя = |isbn = |наклад =2000 }}. * {{Артыкул| аўтар = [[Уладзімер Калесьнік]]. | загаловак = Пражскі эпісталярый. | арыгінал = | спасылка = https://kamunikat.org/usie_knihi.html?pubid=13032 | мова = | адказны = | аўтар выданьня = | выданьне = Усё чалавечае. Літаратурныя партрэты, артыкулы, нарысы | тып = | месца ={{Менск (Мінск)}}| выдавецтва = [[Мастацкая літаратура (выдавецтва)|Мастацкая літаратура]] | год = 1993 | выпуск = | том = | нумар = | старонкі = 224—327 | isbn = 5-340-00932-7| issn = }} * [[Уладзімер Калесьнік|Калесьнік, У. А.]] Жылка Уладзімір // Беларускія пісьменнікі: Біябібліягр. слоўн. У 6 т. Т. 2. Верабей — Іваноў / Ін-т літ. імя Я. Купалы АН Рэспублікі Беларусь Беларус. Энцыкл.; Пад рэд. А. В. Мальдзіса; Рэдкал.: І. Э. Багдановіч і інш. — Мн.: БелЭн, 1993. — С. 464—467. — 541 с {{ISBN|5-85700-075-0}} * Уладзімір Жылка // {{Літаратура/Беларускія пісьменьнікі (1917—1990)}} * {{Артыкул| аўтар = Мікола Трус. | загаловак = Vivere memento!: Старонкі «сямейнага альбома» Уладзіміра Жылкі: да 110-годдзя паэта. | спасылка = https://kamunikat.org/?pubid=24376 | мова = | выданьне =[[Роднае слова (часопіс)|Роднае слова]] | тып =штомесячны навуковы і метадычны часопіс | год = 2010 | том = | нумар = 5 (269) | старонкі = 4—6 }} == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Вікікрыніцы|Category:Уладзімір Жылка|Уладзімер Жылка}} * [http://bk.knihi.com/zylka/ Беларускі Кнігазбор — Уладзімер Жылка. Выбраныя творы] * [http://knihi.com/Uladzimir_Zylka/ Уладзімер Жылка] на «[[Беларуская Палічка|Беларускай Палічцы]]» {{Пісьменьнікі і паэты Беларусі}} {{Бібліяінфармацыя}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Жылка, Уладзімер}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Нясьвіскім раёне]] [[Катэгорыя:Беларускія паэты і паэткі]] [[Катэгорыя:Беларускія перакладчыкі]] [[Катэгорыя:Беларускія публіцысты]] [[Катэгорыя:Беларускія крытыкі]] [[Катэгорыя:Асобы Дзьвінску]] [[Катэгорыя:Рэпрэсаваныя ў БССР]] [[Катэгорыя:Сябры літаратурнага аб’яднаньня «Маладняк»]] [[Катэгорыя:Сябры літаратурнага аб’яднаньня «Ўзвышша»]] [[Катэгорыя:Асуджаныя па справе «Саюзу вызваленьня Беларусі»]] [[Катэгорыя:Памерлі ад сухотаў]] fiqp4li88ppux8f2daxg61akmeeup8z 0 12490 2329605 2326703 2022-07-24T09:08:42Z W 11741 -Прыбраў вандалізм Скасаваньне праўкі 2326703 удзельніка [[Special:Contributions/Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[User talk:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) wikitext text/x-wiki {{Арганізацыя |назва = Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы |арыгінальная назва = {{мова-en|North Atlantic Treaty Organisation, NATO|скарочана}} |выява = NATO flag.svg |рамка выявы = |памер выявы = |альтэрнатыўны тэкст выявы = Сьцяг |подпіс выявы = Сьцяг |мапа = North Atlantic Treaty Organization (orthographic projection).svg |памер мапы = |альтэрнатыўны тэкст мапы = Дзяржавы-ўдзельніцы |подпіс мапы = Дзяржавы-ўдзельніцы |мапа 2 = |абрэвіятура = АПАД |дэвіз = |папярэднік = |дата ўтварэньня = {{Дата пачатку|4|4|1949|1}} |тып = вайсковая |юрыдычны статус = [[міжнародная арганізацыя]] |мэта = [[супольная бясьпека]] |штабкватэра = [[Брусэль]] |месцазнаходжаньне = [[Бэльгія]] |каардынаты = |дзейнічае ў рэгіёнах = |сяброўства = 30 [[дзяржава]]ў [[Паўночнае паўшар’е|Паўночнага паўшар’я]] |афіцыйныя мовы = [[Ангельская мова|ангельская]], [[француская мова|француская]] |генэральны сакратар = [[Енс Стольтэнбэрг]] |пасада кіраўніка = Кіраўнік вайсковага камітэту |імя кіраўніка = [[Пэтр Павал]] |пасада кіраўніка 2 = |імя кіраўніка 2 = |пасада кіраўніка 3 = |імя кіраўніка 3 = |пасада кіраўніка 4 = |імя кіраўніка 4 = |асноўныя асобы = |кіроўны орган = Паўночнаатлянтычная рада |матчыная кампанія = |зьвязаныя кампаніі = |бюджэт = {{Рост}}$945,962 млрд (2017 г.)<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Заява пра выдаткі краінаў НАТО на абарону (2010—2017)|спасылка=https://www.nato.int/nato_static_fl2014/assets/pdf/pdf_2017_06/20170629_170629-pr2017-111-en.pdf|выдавец=Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы|мова=en|дата публікацыі=29 чэрвеня 2017|дата доступу=2 красавіка 2018}}</ref> |колькасьць супрацоўнікаў = |колькасьць валянтэраў = |сайт = [https://www.nato.int/ nato.int] |заўвагі = }} '''Арганіза́цыя Паўночнаатлянты́чнай дамо́вы''' (АПАД<ref>{{Артыкул|аўтар=Уладзімер Русаковіч.|загаловак=Беларуска-летувіскія дачыненьні (1997—1998 гг.)|спасылка=https://1drv.ms/b/s!Apku9dNcNG94hUyFAezS6vnm8cuF|выданьне=[[Белая вежа (часопіс)|Белая вежа]]|тып=часопіс|год=Кастрычнік 2017|нумар=7 (46)|старонкі=125-129|issn=2311-245x}}</ref>; {{мова-fr|l'Organisation du Traité de l'Atlantique Nord, OTAN|скарочана}}) — [[міжнародная арганізацыя]] калектыўнай бясьпекі і міжурадавы [[вайсковы зьвяз]], які функцыянуе на аснове [[Паўночнаатлянтычная дамова|Паўночнаатлянтычнай дамовы]], падпісанай 4 красавіка 1949 году ў [[Вашынгтон (акруга Калюмбія)|Вашынгтоне]]. Таксама вядомая як Паўночнаатлянтычны зьвяз<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=НАТО: Расея працягвае парушаць сувэрэнітэт Украіны|спасылка=https://www.svaboda.org/a/25285780.htmlвыдавец=[[Беларуская служба Радыё Свабода|Беларуская служба Радыё «Свабода»]]|дата публікацыі=5 сакавіка 2014|дата доступу=7 ліпеня 2022}}</ref> (альянс, блёк<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Былы кіраўнік Паўночнаатлянтычнага блёку: НАТО магло б прыняць у свае шэрагі Фінляндыю і Швэцыю за адну ноч|спасылка=https://www.svaboda.org/a/31655898.html|выдавец=Беларуская служба Радыё «Свабода»|дата публікацыі=15 студзеня 2022|дата доступу=30 чэрвеня 2022}}</ref> або хаўрус)<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=З усіх старон|спасылка=https://nashaniva.com/?c=ar&i=97230|выдавец=Газэта «[[Наша ніва]]»|дата публікацыі=17 студзеня 2003|дата доступу=7 ліпеня 2022}}</ref> і пад [[калька]]й НАТО з ангельскага [[скарот]]у. Гэта сыстэма калектыўнай абароны, згодна зь якой удзельнікі арганізацыі згаджаюцца да ўзаемнай абароны ў адказ на напад з боку ўсякага замежнага агрэсара. Штаб-кватэра знаходзіцца ў [[Бэльгія|Бэльгіі]], у [[Брусэль|Брусэлі]]. Працоўныя мовы — [[ангельская мова|ангельская]] і [[француская мова|француская]]. У склад арганізацыі ўваходзяць 30 дзяржаваў, якія месьцяцца ў [[Паўночная Амэрыка|Паўночнай Амэрыцы]] і [[Эўропа|Эўропе]]. Найноўшым сябрам ёсьць [[Паўночная Македонія]], якая далучылася да зьвязу ў сакавіку 2020 году. 22 краіны ўдзельнічаюць у праграме арганізацыі [[Партнэрства дзеля міру]]. Акрамя таго, 15 іншых краінаў сьвету маюць афіцыйныя праграмы дыялёгу з блёкам. Камбінаваныя вайсковыя выдаткі ўсіх сяброў складаюць больш за 70% ад агульнасусьветнага аб’ёму выдаткаў у вайсковую сфэру<ref>[https://web.archive.org/web/20160123190846/http://milexdata.sipri.org/ The SIPRI Military Expenditure Database]. Milexdata.sipri.org.</ref>. Выдаткі на абарону ўдзельнікаў складаюць каля 2% СУП<ref>[http://www.nytimes.com/2014/03/27/world/europe/europe-begins-to-rethink-cuts.html?_r=0 Europe Begins to Rethink Cuts to Military Spending]. New York Times</ref>. Артыкул 5 Паўночнаатлянтычнай дамовы, паводле якога ўсе сябры зьвязу мусяць прыйсьці на дапамогу да іншай дзяржавы-ўдзельніцы ў выпадку ўзброенага нападу на яе, ужываўся толькі аднойчы — праз [[Тэрарыстычныя акты 11 верасьня 2001 году|тэракты]] 11 верасьня 2001 году<ref>[http://www.nato.int/docu/update/2001/1001/e1002a.htm Invocation of Article 5 confirmed]. North Atlantic Treaty Organization.</ref>, па чым войскі дзяржаваў АПАД былі разгорнутыя ў [[Аўганістан]]е. Арганізацыя ажыцьцяўляе сваю дзейнасьць праз шэраг дадатковых праграмаў, як то дзейнасьць вайсковых інструктараў у [[Ірак]]у, дапамогу ў змаганьні зь [[пірацтва]]м<ref>[http://www.nato.int/cps/en/natolive/topics_48815.htm Counter-piracy operations], North Atlantic Treaty Organization</ref>. У 2011 годзе арганізацыя ўсталявала беспалётную зону над [[Лібія]]й у адпаведнасьці з рэзалюцыяй 1973 [[Рада Бясьпекі ААН|Рады Бясьпекі ААН]]. Артыкул 4, які прадугледжвае правядзеньне кансультацыяў паміж дзяржавамі-сяброўкамі, застасоўваўся чатыры разы. У 2003 годзе правам скліканьня скарысталася [[Турэччына]] падчас [[Ірацкая вайна|ірацкай вайны]]. Двойчы ў 2012 годзе Турэччына выкарыстала права на артыкул 4 па зьбіцьці турэцкага выведвальнага самалёту [[F-4]] падчас [[Грамадзянская вайна ў Сырыі|сырыйскай грамадзянскай вайны]] і па мінамётным абстрэле Турэччыны з боку тэрыторыі [[Сырыя|Сырыі]]<ref>[https://web.archive.org/web/20130512030210/http://www.reuters.com/article/2012/10/03/us-syria-crisis-alliance-idUSBRE8921F220121003 NATO demands halt to Syria aggression against Turkey], [[Reuters]]</ref>. У 2014 годзе [[Польшча]] выступіла ініцыятарам правядзеньня кансультацыяў блёку па [[Расейская вайсковая інтэрвэнцыя ва Ўкраіну (2014)|расейскай ваеннай інтэрвэнцыі]] ў [[Крым]]е<ref>[http://www.nato.int/cps/en/natolive/news_107716.htm Statement by the North Atlantic Council following meeting under article 4 of the Washington Treaty], NATO Newsroom</ref>. == Мэты дзейнасьці == Мэты дзейнасьці Паўночнаатлянтычнага альянсу зацьверджаныя ў Артыкуле 5 Паўночнаатлянтычнай дамовы, паводле якой удзельнікі пагаджаюцца з тым, што ўзброеная атака супраць аднаго ці некалькіх зь іх у [[Эўропа|Эўропе]] ці [[Паўночная Амэрыка|Паўночнай Амэрыцы]] будзе расцэненая як атака супраць іх усіх. Адпаведна, яны пагаджаюцца ў выпадку такой агрэсіі кожны выканаць свае абавязкі па забесьпячэньні калектыўнай бясьпекі, аказаць дапамогу атакаванаму ці атакаваным удзельнікам разам з астатнімі ўдзельнікамі празь неабходныя для гэтага захады ўключна з вайсковымі, з мэтаю падтрыманьня бясьпекі ў паўночнаатлянтычным рэгіёне. Дамова не зьмяшчае зьвестак пра патэнцыйных ворагаў і канкрэтныя меры па калектыўнай абароне. Тым ня менш, першапачаткова альянс ствараўся для супрацьстаяньня дэмакратычных краінаў пагрозе з боку [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] і камуністычнага блёку. Упершыню палажэньне аб нападзе на адну з краінаў блёку спрацавала толькі ў 2001 годзе пасьля [[Тэрарыстычныя акты 11 верасьня 2001 году|падзеяў 11 верасьня]]<ref>[http://www.nato.int/docu/pr/2001/p01-124e.htm Statement by the North Atlantic Council]</ref>. == Гісторыя == [[Файл:History of NATO enlargement.svg|міні|350пкс|Хада пашырэньня]] Антыгітлераўская кааліцыя [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]], [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]], [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]] і іншыя распалася практычна адразу пасьля перамогі ў [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайне]]. Былыя хаўрусьнікі распачалі перадзел сьвету на сфэры ўплыву і прыступілі да рэалізацыі мер па ваенна-палітычным замацаваньні сваіх партыкулярных посьпехаў. 17 сакавіка 1948 году пяць заходнеэўрапейскіх краінаў — [[Бэльгія]], Вялікабрытанія, [[Люксэмбург]], [[Нідэрлянды]] і [[Францыя]] — падпісалі Брусэльскую дамову, на падставе якой яны стварылі субрэгіянальную сыстэму калектыўнай абароны — [[Заходнеэўрапейскі зьвяз]]. Паралельна ім СССР і сацыялістычныя краіны [[Усходняя Эўропа|Ўсходняй Эўропы]] заключылі паміж сабой дамовы аб сяброўстве, супрацы і ўзаемадапамозе. Заходнеэўрапейцы пайшлі далей і пачалі абмеркаваньне з ЗША і [[Канада]]й праекту Паўночнаатлянтычнага вайскова-палітычнага альянсу, запрасіўшы да ўдзелу ў гэтым працэсе шэраг іншых краінаў [[Заходняя Эўропа|Заходняй Эўропы]] — [[Данія|Данію]], [[Ісьляндыя|Ісьляндыю]], [[Італія|Італію]], [[Нарвэгія|Нарвэгію]] і [[Партугалія|Партугалію]]. Перамовы завяршыліся падпісаньнем у [[Вашынгтон (горад)|Вашынгтоне]] 4 красавіка 1949 [[Паўночнаатлянтычная дамова|дамовы]] між гэтымі 12-ю краінамі. У 1952 да яго далучыліся [[Грэцыя]] і [[Турэччына]], у 1955 — [[Заходняя Нямеччына]] (у 1990 годзе — дзеяньне дамовы пашырылася на тэрыторыю былой [[Нямецкая Дэмакратычная Рэспубліка|Усходняй Нямеччыны]]), у 1982 — [[Гішпанія]], у 1999 — [[Вугоршчына]], [[Польшча]], [[Чэхія]], у 2004 — [[Баўгарыя]], [[Латвія]], [[Летува]], [[Румынія]], [[Славаччына]], [[Славенія]], [[Эстонія]], у 2009 — [[Альбанія]], [[Харватыя]], у 2017 — [[Чарнагорыя]], у 2020 — [[Паўночная Македонія]]. Перамовы аб магчымым далучэньні вядуцца з [[Грузія]]й, [[Сэрбія]]й, [[Босьнія і Герцагавіна|Босьніяй і Герцагавінай]] і [[Украіна|Ўкраінай]]. СССР у 1954 прапанаваў сябе ў якасьці магчымага ўдзельніка Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы дзеля захаваньня [[мір]]у і адзінства ў Эўропе, але сябры Арганізацыі адверглі савецкую ініцыятыву. У выніку ў 1955 годзе СССР са сваімі ўсходнеэўрапейскімі саюзьнікамі, каб зьменшыць пагрозу з боку аб’яднанага Захаду, стварылі [[Арганізацыя Варшаўскай дамовы|Арганізацыю Варшаўскай дамовы]]. У 1958 Арганізацыя Паўночнаатлянтчнай дамовы сутыкнулася зь першым вялікім унутраным крызісам. Прэзыдэнт Францыі [[Шарль дэ Голь]] выступіў супраць гегемоніі ЗША ў справах Заходняй Эўропы. У прыватнасьці, ён падверг крытыцы асаблівыя адносіны ЗША і Вялікабрытаніі, прапанаваўшы замест гэтага аформіць трохбаковы дырэктарат з роўнымі палітычнымі правамі Францыі, Вялікабрытаніі і ЗША. Атрымаўшы адмову, дэ Голь пачаў вывад сваёй краіны з АПАД. У наступныя гады штаб-кватэра АПАД і камандаваньне аб’яднанымі ўзброенымі сіламі АПАД у Эўропе былі пераведзеныя з [[Парыж]]у адпаведна ў [[Брусэль]] і [[Монс]] (Бэльгія), амэрыканскія вайсковыя базы на францускай тэрыторыі былі закрытыя, Францыя распачала ўласную праграму стварэньня [[Ядзерная зброя|ядзернай зброі]] і ў 1966 годзе на 29 гадоў (да 1995 году) пакінула вайсковую арганізацыю АПАД. У 1974 з вайсковай арганізацыі АПАД на 6 гадоў выйшла Грэцыя, пратэстуючы супраць турэцкага ўварваньня на [[Кіпр]] (вярнулася ў 1980). Ва ўмовах блёкавага супрацьстаяньня, калі на ўліку была кожная краіна, выкарыстоўваліся любыя магчымасьці для пашырэньня альянсу: інтэгравалі ў АПАД дэнацыфікаваную [[Заходняя Нямеччына|Заходнюю Нямеччыну]] і постфранкісцкую Гішпанію, вялі працу з нэўтральнымі краінамі з мэтай пераканаць іх адмовіцца ад свайго статусу. Разгорнуты комплекс сакрэтных апэрацыяў вайсковых і палітычных выведак краінаў АПАД па падрыхтоўцы [[партызан]]аў на выпадак савецкай акупацыі паставіў пад кантроль палітычнае і грамадзкае жыцьцё шэрагу краінаў Заходняй Эўропы, у прыватнасьці не дапусьціў прыход да ўлады левых сілаў у Італіі ([[апэрацыя «Глядыё»]]). [[Файл:Gorbachev Bush 19900601.jpg|міні|270пкс|зьлева|Рэформы, якія пачаліся за часам кіраваньня [[Міхаіл Гарбачоў|Міхаіла Гарбачова]], прывялі да скасаваньня дзейнасьці [[Арганізацыя Варшаўскай дамовы|Арганізацыі Варшаўскай дамовы]]]] Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы з самага пачатку праектавалася для ўдзелу ў глябальнай міжблёкавай вайне, адпаведна былі адбудаваныя яе палітычная і вайсковая структуры. На практыцы выкарыстоўваліся асобныя магчымасьці АПАД (пераважна, абмен выведвальнай інфармацыяй) пры вырашэньні яе сябрамі менш маштабных задачаў ([[Фолклэндзкі канфлікт 1982 году|канфлікт вакол Фолклэндзкіх астравоў]], [[Паўночнаірляндзкі канфлікт]] і г. д.). Шматлікія ж непаразуменьні і спрэчкі паміж сябрамі АПАД вырашаліся безь яе ўдзелу (у двухбаковым парадку ці пры пасярэдніцтве [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў|ААН]]), што пацьвярджае характар АПАД як арганізацыі менавіта калектыўнай абароны, а не калектыўнай бясьпекі. На працягу «[[Халодная вайна|Халоднай вайны]]» асноўным праціўнікам АПАД была [[Арганізацыя Варшаўскай дамовы]]. Ліквідацыя апошняй у 1991 годзе прывяла да «крызісу ідэнтычнасьці» АПАД, зьвязанага з пошукам абгрунтаваньня неабходнасьці захаваньня арганізацыі, зь якога яна выйшла ў сярэдзіне 1990-х, умяшаўшыся ў [[Узброеныя канфлікты ў былой Югаславіі ў 1990-х гадах|канфлікты на Балканах]], спачатку пад эгідай ААН, а потым самастойна. Аналіз новай стратэгічнай сытуацыі дазволіў аўтарам канцэпцыі зрабіць 2 важныя высновы аб захаваньні мэтаў і функцыяў АПАД па бясьпецы і аб стварэньні больш шырокіх, чым калі-небудзь, магчымасьцяў для дасягненьня ейных мэтаў палітычнымі сродкамі. Гаворка ішла аб дыялёгу і супрацы між сябрамі Паўночнаатлянтычнага зьвязу і іншымі дзяржавамі ва ўсіх галінах, зьвязаных з эўрапейскай бясьпекай. Адносна абароны стратэгічная канцэпцыя 1991 году прадугледжвала зьніжэньне агульнай колькасьці [[Узброеныя сілы|ўзброеных сілаў]] і ўзроўню іхнай боегатоўнасьці з адначасовым павышэньнем іхнай мабільнасьці і здольнасьці дзейнічаць у крытычных сытуацыях. Важнай карэктывай было таксама памяншэньне залежнасьці вайсковай стратэгіі альянсу ад [[ядзерная зброя|ядзернай зброі]], якая павінная адыгрываць у асноўным палітычную ролю — захаваньне міру, [[Стрымліваньне|стрымліваньня]] любога агрэсара. Адной з найважнейшых ініцыятываў Альянсу стала праграма «[[Партнэрства дзеля міру]]» заснавана на брусэльскім саміце АПАД у 1994 годзе. Праграма абвяшчала задачу фармаваньня новых адносінаў бясьпекі паміж Паўночнаатлянтычным зьвязам і ягонымі партнэрамі ў справе захаваньня міру. Да ўдзелу ў ёй былі запрошаны дзяржавы-сяброўкі [[Рада эўраатлянтычнага партнэрства|Рады эўраатлянтычнага партнэрства]] і іншыя краіны [[Арганізацыя бясьпекі і супрацы ў Эўропе|АБСЭ]]. Паўночнаатлянтычная рада прапанавала дзяржавам-партнэрам далучыліся да працы палітычных і вайсковых органаў у штаб-кватэры АПАД у рамках дзейнасьці, зьвязанай з партнэрствам. Прадугледжваліся таксама кансультацыі зь любым актыўным удзельнікам праграмы, калі ён будзе адчуваць прамую пагрозу сваёй тэрытарыяльнай цэласнасьці, палітычнай незалежнасьці або бясьпекі. За тры гады ўдзельнікамі «Партнэрства дзеля міру» сталі 27 дзяржаваў [[Эўропа|Эўропы]] і [[Азія|Азіі]]. [[Беларусь]] далучылася да гэтае праграмы ў 1995 гозе. У 1997 годзе АПАД дасягнула дамоўленасьці аб значным скарачэньні сваёй каманднай структуры ад 65 існых штаб-кватэраў да толькі 20<ref>[http://www.nato.int/docu/speech/1997/s971216aa.htm Statement by Secretary of State Madeleine K. Albright During the North Atlantic Council Ministerial Meeting]. NATO</ref>. Сілы рэагаваньня АПАД пачалі сваю дзейнасьць на саміце ў [[Прага|Празе]] 21 лістапада 2002 году, які стаў першым самітам у краіне былой [[Рада эканамічнай узаемадапамогі|Рады эканамічнай узаемадапамогі]]. 19 чэрвеня 2003 году прайшла далейшая рэструктурызацыя вайсковых падразьдзяленьняў АПАД, падчас якой было створанае [[Хаўруснае камандваньне па пытаньнях трансфармацыі]] са штаб-кватэрай у [[Норфалк (Вірджынія)|Норфалк]]у, штат [[Вірджынія]], ЗША. У сакавіку 2004 году пачала дзейнічаць місія АПАД у краінах [[Балтыя|Балтыі]], паводле якой ажыцьцяўляецца падтрыманьне сувэрэнітэту [[Латвія|Латвіі]], [[Летува|Летувы]] і [[Эстонія|Эстоніі]]. Паводле місіі ў Летуве базуюцца чатыры зьнішчальнікі краінаў АПАД на ўмове ратацыі<ref>[http://www.boston.com/news/world/europe/articles/2012/03/29/nato_member_nations_should_share_military_systems/ NATO: Member nations should share military systems]. The Boston Globe</ref>. На Рыскім саміце 2006 году была падкрэсьленая важнасьць пытаньня энэргетычнай бясьпекі краінаў блёку. Гэта быў першы саміт АПАД, які прайшоў у краіне, якая раней была часткай Савецкага Саюзу. На красавіцкім саміце 2008 году ў [[Бухарэст|Бухарэсьце]], сябры АПАД пагадзіліся на ўваходжаньня ў блёк [[Харватыя|Харватыі]] і [[Альбанія|Альбаніі]], і абедзьве краіны ўступілі ў арганізацыю ў красавіку 2009 году. Украіна і Грузія выказаліся наконт цікавасьці да атрыманьня статусу сяброў АПАД<ref>[https://web.archive.org/web/20080407062445/http://edition.cnn.com/2008/WORLD/europe/04/03/nato.members/index.html U.S. wins NATO backing for missile defense shield]. CNN.com</ref>, што ў сваю чаргу выклікала незадаволенасьць з боку [[Расея|Расеі]]. Крытыка з боку расейскіх уладаў была таксама накіраваная на сыстэмы [[Супрацьракетная абарона Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы|Супрацьракетнай абароны Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы]] (СПА АПАД), якія былі разьмешчаныя ў Польшчы і Чэхіі. Хоць лідэры АПАД запэўнілі афіцыйных прадстаўнікоў расейскае дзяржавы, што сыстэма не накіраваная на Расею, абодва прэзыдэнты [[Уладзімер Пуцін|Ўладзімер Пуцін]] і [[Дзьмітры Мядзьведзеў]] раскрытыкавалі гэты праект як пагрозу да сваёй краіны<ref>[http://www.washingtonpost.com/world/europe/medvedev-calls-missile-defense-a-threat-to-russia/2012/03/23/gIQA9Id2VS_story.html Medvedev calls missile defense a threat to Russia]. The Washington Post.</ref>. Зь лістапада 2014 году кіраўніцтва АПАД у супрацы з краінамі Балтыі, а таксама Польшчай вядзе дзейнасьць па павелічэньні колькасьці трэніровачных патруляваньняў і перахопаў самалётаў, што зьвязана з пачашчэньнем актыўнасьці расейскай вайсковай авіяцыі ў міжнароднай паветранай прасторы, падчас якой расейская авіяцыя не падае папярэдняга пляну палёту, не кансультуецца з кіраваньнем руху і не адказвае на запыты дыспэтчараў, што, на думку камандзіра партугальскага падразьдзяленьня паліцэйскай місіі Луіша Мараіша, нясе рызыку для цывільных самалётаў. Акрамя таго, разгортваюцца дадатковыя кантынгенты ЗША і [[танк]]авыя злучэньні<ref name=bielsat>{{артыкул|аўтар=|загаловак=НАТА Маскве: будзем бараніць Прыбалтыку|арыгінал=|спасылка=http://belsat.eu/be/articles/nata-maskve-budzem-baranic-prybaltyku/|аўтар выданьня=|выданьне=Белсат|тып=|месца=|выдавецтва=|год=2014|выпуск=|том=|нумар=|старонкі=|isbn=}}</ref>. На саміце краінаў АПАД ва Ўэйлзе 2014 году аб’явілі пра далейшыя вучэньні ў краінах-сяброўках арганізацыі Ўсходняй Эўропы, аднак шэраг аналітыкаў мяркуе, што, нягледзячы на жаданьне Расеі аднавіць свой уплыў у краінах Балтыі, у выпадку актыўных дзеяньняў Расея выкарыстае расейскую меншасьць у гэтых краінах<ref name=bielsat/>. У 2014 годзе фінскі прэм’ер-міністра [[Аляксандар Стуб]] заявіў, што мажлівасьць сяброўства краіны ў Альянсе ляжыць у доўгатэрміновай пэрспэктыве й ёсьць малаверагоднай<ref>{{артыкул|аўтар=Juhana Rossi.|загаловак=Finnish Prime Minister Still Eyes NATO Membership|арыгінал=|спасылка=http://online.wsj.com/articles/finnish-prime-minister-still-eyes-nato-membership-1404490803|аўтар выданьня=|выданьне=The Wall Street Journal|тып=|месца=|выдавецтва=|год=2014|выпуск=|том=|нумар=|старонкі=|isbn=}}</ref>. 29 чэрвеня 2022 году на зьезьдзе ў [[Мадрыд]]зе кіраўнікі ўрадаў-удзельнікаў Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы (АПАД) ўхвалілі павелічэньне сілаў хуткага рэагаваньня з 40 000 да 300 000 жаўнераў. У 5-м артыкуле Мадрыдзкай дэклярацыі АПАД згадвалася: «Расейская Фэдэрацыя ёсьць найбольш значнай і непасрэднай [[пагроза]]й бясьпецы саюзьнікаў, міру і стабільнасьці ў эўраатлянтычным рэгіёне». Згодна зь 9-м артыкулам Дэклярацыі, хаўрусьнікі забавязаліся разгарнуць дадатковыя баяздольныя сілы на ўсходнім флянгу, дзе кожны [[батальён]] мелі пашырыць да [[Брыгада (войска)|брыгады]]. Паводле 18-га артыкула, старшыні ўрадаў вырашылі «запрасіць Фінляндыю і Швэцыю стаць сябрамі АПАД і пагадзіліся падпісаць Пратаколы аб далучэньні» абедзьвюх краінаў да АПАД. У 8-м артыкуле новай Стратэгічнай канцэпцыі АПАД падкрэсьлівалася: «Нарошчваньне маскоўскіх войскаў, у тым ліку ў рэгіёнах [[Балтыйскае мора|Балтыйскага]], [[Чорнае мора|Чорнага]] і [[Міжземнае мора|Міжземнага]] мораў, разам з вайсковай інтэграцыяй зь Беларусьсю кідае выклік нашай [[Бясьпека|бясьпецы]] і інтарэсам». Згодна з 13-м артыкулам Канцэпцыі прызнавалася, што заяўленыя памкненьні і прыгнятальная палітыка Кітаю «кідаюць выклік зацікаўленасьцям, бясьпецы і каштоўнасьцям» дзяржаваў АПАД<ref>{{Навіна|аўтар=[[Валер Карбалевіч]]|загаловак=Беларусь — у ліку пагрозаў|спасылка=https://www.svaboda.org/a/31921805.html|выдавец=[[Беларуская служба Радыё Свабода|Беларуская служба Радыё «Свабода»]]|дата публікацыі=29 чэрвеня 2022|дата доступу=30 чэрвеня 2022}}</ref>. == Юрыдычная прырода == Сутнаснае прызначэньне Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы — забесьпячэньне бясьпекі дзяржаваў-сябровак ва ўсіх сфэрах у адпаведнасьці з [[Асноўныя прынцыпы міжнароднага права|асноўнымі прынцыпамі]] міжнароднага права. Фундамэнтальны прынцып дзейнасьці арганізацыі — супраца і ўзаемадзеяньне [[Сувэрэнітэт|сувэрэнных]] дзяржаваў, заснаванае на непадзельнасьці бясьпекі. Паўночнаатлянтычны зьвяз падтрымлівае г. зв. трансатлянтычную сувязь, пры якой [[бясьпека]] Паўночнай Амэрыкі непасрэдна зьвязана зь бясьпекай [[Эўропа|Эўропы]]. З прававога пункту гледжаньня, АПАД — [[Міжнародная арганізацыя|міжнародная]] [[Міжурадавая арганізацыя|міжурадавая]] арганізацыя. Узяўшы за аснову [[дактрына]]льнае азначэньне міжнароднай арганізацыі як аб’яднаньня [[дзяржава]]ў, створанага на падставе [[Міжнародная дамова|міжнароднай дамовы]] для выкананьня пэўных мэтаў, якое мае адпаведную сыстэму органаў, валодае правамі і абавязкамі, адрознымі ад правоў і абавязкаў дзяржаваў-сябровак, і заснаванае ў адпаведнасьці з [[Міжнароднае права|міжнародным правам]], можна, такім чынам, казаць аб наступных 5 прыкметах, якія складаюць паняцьце міжнароднай арганізацыі зь юрыдычнага погляду: дамоўная аснова; наяўнасьць пэўных мэтаў; адпаведная арганізацыйная будова; самастойныя правы і абавязкі; заснаваньне ў адпаведнасьці зь міжнародным правам. 1. Дамоўная аснова (канвэнцыйны базіс) Паўночнаатлянтычнага альянсу прадстаўленая [[Паўночнаатлянтычная дамова|Вашынгтонскай дамовай 1949 году]] і пагадненьнямі аб далучэньні новых сябраў, у прыватнасьці 1952 (2), 1955, 1980, 1999 (3) і 2004 (7 пагадненьняў) гадоў — Грэцыі, Турэччыны, ФРН, Гішпаніі, Вугоршчыны, [[Польшча|Польшчы]], Чэхіі, Баўгарыі, Латвіі, Летувы, Румыніі, Славаччыны, Славеніі і Эстоніі. Суб’ектамі дамовы ёсьць [[Дзяржава|дзяржавы]]. Гэта вызначае юрыдычную прыроду міжнароднай арганізацыі, сьведчыць аб яе міждзяржаўным характары, адрозьніваючы тым самым ад [[Міжнародная няўрадавая арганізацыя|міжнародных няўрадавых арганізацыяў]]. 2. Наяўнасьць пэўных мэтаў — важная прыкмета ў вызначэньні правамернага характару міжнароднай арганізацыі, яе арганізацыйнай структуры, кампэтэнцыі, якой надзеленая арганізацыя. Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы стваралася, каб аб’яднаць намаганьні краінаў-сябровак для калектыўнай абароны і захаваньня міру і бясьпекі. Заключаная ў адпаведнасьці са [[Статут Арганізацыі Аб’яднаных Нацыяў|Статутам ААН]], [[Паўночнаатлянтычная дамова]] ставіць перад Паўночнаатлянтычным зьвязам і мэты Аб’яднаных Нацыяў, зафіксаваныя ў прэамбуле і 1-га артыкула Статуту: вызваліць наступныя пакаленьні ад бедзтваў [[Вайна|вайны]], пацьвердзіць веру ў асноўныя [[правы чалавека]] і ў роўнасьць правоў вялікіх і малых [[нацыя]]ў, стварыць умовы, пры якіх могуць захоўвацца справядлівасьць і павага да абавязацельстваў, што вынікаюць з [[дамова]]ў і іншых крыніц міжнароднага права, садзейнічаць сацыяльнаму прагрэсу і паляпшэньню ўмоў жыцьця пры большай волі, ажыцьцяўляць міжнародная супраца ў вырашэньні міжнародных праблемаў эканамічнага, сацыяльнага, культурнага і гуманітарнага характару, падтрымліваць міжнародны мір і бясьпеку і з гэтай мэтай прадпрымаць эфэктыўныя калектыўныя захады для прадухіленьня і спыненьня [[Пагроза|пагрозы]] міру і здушэньня актаў [[Агрэсія (палітыка)|агрэсіі]] ці іншых парушэньняў міру. 3. Як правіла, аснову сыстэмы органаў міжнароднай арганізацыі складаюць наступныя віды органаў: 1) найвышэйшы, 2) выканаўчы, 3) адміністрацыйны, 4) спэцыяльныя камітэты і камісіі. Будова Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы не адпавядае гэтай сыстэме, характэрнай для большасьці сучасных міжнародных арганізацыяў, і больш нагадвае сыстэму органаў ААН зь яе галоўнымі і дапаможнымі органамі. Дамова ўсталёўвае стварэньне Рады і дапаможных органаў, зь якіх першым будзе створаны Камітэт абароны. Такім чынам, Рада (Паўночнаатлянтычная рада) — найвышэйшы орган Паўночнаатлянтычнага зьвязу. У выканаўчым органе, які закліканы кіраваць Арганізацыяй між сэсіямі найвышэйшага органу, АПАД ня мае патрэбы. Паняцьце сэсійнасьці тут умоўнае, бо ёсьць магчымасьць зьбіраць прадстаўнікоў дзяржаваў-сябровак у любы момант (пры тым, што і ў звычайных умовах яны сустракаюцца прынамсі аднойчы на тыдзень). Функцыі, якія, як правіла, выконваюць выканаўчыя органы, — забесьпячэньне эфэктыўнасьці дзейнасьці міжнароднай арганізацыі, ажыцьцяўленьне сувязі зь дзяржавамі-сяброўкамі і іншымі міжнароднымі арганізацыямі, складаньне [[бюджэт]]у арганізацыі, падрыхтоўка павесткі дня паседжаньняў найвышэйшага органу і разгляд пытаньняў пэрсаналу — у асноўным перададзены Міжнароднаму сакратарыяту АПАД. Між тым, у большасьці міжнародных арганізацыяў сакратарыят — орган адміністрацыйны. 4. Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы мае самастойныя правы і абавязкі, адрозныя ад правоў і абавязкаў дзяржаваў-сябровак. Ва ўстаноўчым акце міжнароднай арганізацыі асобныя артыкулы адрасаваны непасрэдна дзяржавам-сяброўкам, іншыя — міжнароднай арганізацыі, у асобе яе органаў. У 8-га артыкула Вашынгтонскай дамовы абвешчана, што <blockquote>«''кожны бок, які дамаўляецца, заяўляе, што ні адно зь міжнародных пагадненьняў, якія маюць у цяперашні час сілу, паміж ім і любым іншым бокам, які дамаўляецца, не знаходзіцца ў супярэчнасьці з палажэньнямі гэтай дамовы, і абавязуецца не прымаць ніякага міжнароднага абавязацельства, якое супярэчыць гэтай дамове''».</blockquote> Арт. 9 дагавору, наадварот, зьвернуты непасрэдна да арганізацыі: <blockquote>«''Рада стварае такія дапаможныя органы, якія могуць апынуцца неабходнымі, у прыватнасьці, яна неадкладна створыць Камітэт абароны, які будзе рэкамэндаваць захады для прымяненьня артыкулаў 3 і 5''».</blockquote> Магчымасьць міжнароднай арганізацыі мець самастойныя правы і абавязкі, асобныя ад правоў і абавязкаў дзяржаваў-сябровак, фармуе арганізацыю як [[Суб’ект міжнароднага права|суб’екта міжнароднага права]], які валодае сваёй прававой [[воля]]й і правы якога непасрэдна зьвязаныя зь міжнароднай [[Правасуб’ектнасьць|правасуб’ектнасьцю]]. Да такіх правоў належыць права на заключэньне міжнародных пагадненьняў, права на прывілеі і імунітэты, права на прадстаўніцтва і іншыя правы, зьвязаныя зь міжнароднай правасуб’ектнасьцю. Вонкава міжнародная арганізацыя, у тым ліку і Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы, выступае самастойна, як адзінае цэлае, прадстаўленае генэральным сакратаром Арганізацыі. 5. Пад заснаваньнем ў адпаведнасьці зь міжнародным правам разумеецца правамерны характар міжнароднай арганізацыі, неабходнасьць адпаведнасьці яе Статуту і дзейнасьці агульнапрызнаным прынцыпам і [[Норма міжнароднага права|нормам міжнароднага права]] і, перш за ўсё, [[Імпэратыўная норма|імпэратыўным нормам]] jus cogens у сэнсе 53-га артыкула [[Венская канвэнцыя аб праве міжнародных дамоваў|Венскай канвэнцыі аб праве міжнародных дамоваў]] 1969 году. Лічыцца, што імпэратыўнымі нормамі jus cogens ёсьць прынцыпы Статуту ААН, а Паўночнаатлянтычная дамова ў цэлым тэкстуальна сумяшчальная са Статутам ААН. У той жа час, не адпавядаюць главе VІІІ Статуту ААН палажэньні Вашынгтонскай дамовы аб яго тэрытарыяльнай сфэры дзеяньня: некалькі [[кантынэнт]]аў і велізарныя прасторы [[Сусьветны акіян|Сусьветнага акіяна]]. Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы таксама не выконвае арганізацыйна-прававых захадаў, якія накладаюцца на яе, як на рэгіянальную арганізацыю ў адпаведнасьці з главой VІІІ, але працягвае настойваць на гэтым статусе, каб мець магчымасьць ажыцьцяўляць прымусовыя дзеяньні адносна іншых дзяржаваў, як у выпадку зь легітымацыяй агрэсіі Паўночнаатлянтычнага зьвязу супраць [[Югаславія|Югаславіі]]. == Арганізацыйная структура == * '''Паўночнаатлянтычная рада''' (ПАР, {{мова-en|The North Atlantic Council, NAC|скарочана}}) — найвышэйшы палітычны орган Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы, складаецца з пастаянных прадстаўнікоў (у рангу [[Пасол|пасла]]) усіх краінаў-сябровак, якія праводзяць паседжаньні прынамсі аднойчы на тыдзень. Рада таксама зьбіраецца на міністэрскім і на найвышэйшым узроўнях, але, у любым выпадку, ён мае аднолькавыя паўнамоцтвы ў прыняцьці рашэньняў, незалежна ад узроўню, на якім гэта было зроблена. Рашэньні прымаюцца на аснове [[кансэнсус]]у. Старшынюе на паседжаньнях генэральны сакратар АПАД. Рада — адзіны орган, стварэньне якога прама прадугледжана тэкстам Паўночнаатлянтычнай дамовы<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Ужо сёньня: адкрыцьцё выставы «Беларусь у абдымках зорак», дзень нараджэньня Льва Сапегі і Алега Хаменкі|спасылка=https://www.svaboda.org/a/24947180.html|выдавец=[[Беларуская служба Радыё Свабода|Беларуская служба Радыё «Свабода»]]|дата публікацыі=4 красавіка 2013|дата доступу=10 ліпеня 2022}}</ref>. Рада надзеленая паўнамоцтвамі ўтвараць дадатковыя органы. Так былі створаныя камітэты і плянавыя групы для забесьпячэньня працы Рады і падрыхтоўкі рэкамэндацыяў у спэцыяльных галінах. Пытаньні, якія разглядае Рада, датычацца ўсіх аспэктаў дзейнасьці арганізацыі і, звычайна, засноўваюцца на справаздачах і рэкамэндацыях, якія рыхтуюцца па запыту Рады ніжэйшымі камітэтамі. Пытаньні таксама могуць быць паднятыя нацыянальнымі пастаяннымі прадстаўнікамі ці генэральным сакратаром. * '''Камітэт плянаваньня абароны''' (КПА, {{мова-en|Defence Planning Committee, DPC|скарочана}}) — палітыка-вайсковы орган АПАД. Звычайна складаецца з пастаянных прадстаўнікоў усіх краінаў-сябровак і прынамсі двойчы на год склікаецца на ўзроўні міністраў абароны і разглядае пытаньні, зьвязаныя з сумесным абарончым плянаваньнем. Забясьпечвае кіраваньне вайсковымі структурамі Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы і, у межах сваёй кампэтэнцыі, мае тыя функцыі і паўнамоцтвы, што і Паўночнаатлянтычная Рада ў межах яе кампэтэнцыі. * '''Група ядзернага плянаваньня''' (ГЯП, {{мова-en|Nuclear Planning Group, NPG|скарочана}}) — асноўны орган для кансультацыяў па ўсіх пытаньнях, што адносяцца да ролі ядзерных сілаў у палітыцы бясьпекі і абароны Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы. У групе ўдзельнічаюць усе краіны-сяброўкі, за выняткам [[Францыя|Францыі]]. [[Ісьляндыя]] ўдзельнічае як назіральніца. Як правіла, зьбіраецца двойчы на год на ўзроўні міністраў абароны, звычайна разам з Камітэтам плянаваньня абароны, а таксама на ўзроўні паслоў — па меры неабходнасьці. * '''Генэральны сакратар''' ({{мова-en|The Secretary General|скарочана}}) — найвышэйшая службовая асоба FGFL. Адказвае за арганізацыю і кіраўніцтва працэсам кансультацыяў і выпрацоўкі рашэньняў у Паўночнаатлянтычным альянсе. Узначальвае паседжаньні Паўночнаатлянтычнай рады, Камітэту плянаваньня абароны, Групы ядзернага плянаваньня і іншых галоўных камітэтаў. Ён дзейнічае як галоўны афіцыйны прадстаўнік ({{мова-en|principal spokesman}}) арганізацыі ў яе зьнешніх стасунках. Генэральнаму сакратару падпарадкаваны Міжнародны сакратарыят. Пад непасрэдным кіраўніцтвам генэральнага сакратара знаходзяцца '''Кабінэт''' ({{мова-en|Private Office|скарочана}}) і '''Адміністрацыя''' ({{мова-en|Office of the Secretary General|скарочана}}) '''генэральнага сакратара'''. Кабінэт дапамагае генэральнаму сакратару і яго намесьніку (які кіруе шэрагам працоўных групаў) па ўсіх аспэктах іх працы. У яго штаце знаходзяцца юрысконсульт і спэцыяльны дарадца ў справах Цэнтральнай і [[Усходняя Эўропа|Ўсходняй Эўропы]]. Адміністрацыя генэральнага сакратара складаецца з Выканаўчага сакратарыяту, Управы інфармацыі і прэсы, а таксама Службы бясьпекі АПАД. '''Выканаўчы сакратарыят''' ({{мова-en|Executive Secretariat|скарочана}}) забясьпечвае функцыянаваньне Рады АПАД, [[Рада эўраатлянтычнага партнэрства|Рады эўраатлянтычнага партнэрства]], Камітэту плянаваньня абароны, Групы ядзернага плянаваньня і ўсіх структураў, утвораных вышэйназванымі органамі. На Выканаўчы сакратарыят ускладзенае і адміністрацыйнае забесьпячэньне праграмы «Партнэрства дзеля міру». '''Управа інфармацыі і прэсы''' ({{мова-en|Office of Information and Press|скарочана}}) складаецца са '''Службы СМІ''' ({{мова-en|Press and Media Service|скарочана}}) і '''Інфармацыйнай службы''' ({{мова-en|Information Service|скарочана}}). Дырэктар Управы ўзначальвае таксама '''Камітэт па інфармацыі і культурных сувязях''' ({{мова-en|the Commitee on Information and Cultural Relations|скарочана}}). '''Служба бясьпекі АПАД''' ({{мова-en|NATO Office of Security|скарочана}}) каардынуе і ажыцьцяўляе палітыку ўнутранай бясьпекі Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы. Дырэктар службы — галоўны дарадца генэральнага сакратара ў пытаньнях бясьпекі і старшыня '''Камітэту АПАД па бясьпецы''' ({{мова-en|NATO Security Committee}}). Ён кіруе '''Службай бясьпекі штаб-кватэры''' і адказвае за ўсеагульную бясьпеку ў Паўночнаатлянтычным блёку. * '''Міжнародны сакратарыят''' ({{мова-en|International Staff|скарочана}}) забясьпечвае дзейнасьць Рады АПАД і яе камітэтаў. Складаецца з Адміністрацыі генэральнага сакратара, 5 аддзелаў (палітычны, плянаваньня і палітыкі абароны, матэрыяльна-тэхнічнага забесьпячэньня абароны, [[Інфраструктура|інфраструктуры]] і плянаваньня выкарыстаньня цывільных службаў пры надзвычайным становішчы, па навуцы і навакольным асяродзьдзі), кіраўніцтва справамі і кабінэта фінансавага кантралёра. Кожны з аддзелаў узначальваецца памочнікам генэральнага сакратара. Акрамя таго, Міжнародны сакратарыят — гэта некалькі цывільных агенцтваў і арганізацыяў, разьмешчаных у розных краінах-сяброўках. Гэтыя арганізацыі працуюць па спэцыяльных кірунках, такіх, як камунікацыі ці тылавое забесьпячэньне. Пэрсанал Міжнароднага сакратарыяту набіраецца непасрэдна арганізацыяй альбо па накіраваньнях урадаў краінаў-сябровак тэрмінам на 3—4 гады. Супрацоўнікі Міжнароднага сакратарыяту адказныя перад генэральным сакратаром і абавязваюцца захоўваць поўную ляяльнасьць арганізацыі на ўвесь час знаходжаньня на пасадзе. * '''Вайсковы камітэт''' ({{мова-en|Military Committee|скарочана}}) — найвышэйшы вайсковы орган Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы. Дае палітычным уладам Паўночнаатлянтычнага блёку рэкамэндацыі ў вайсковых пытаньнях дзейнасьці ў зоне адказнасьці АПАД. Забясьпечвае Галоўнаму камандаваньню АПАД магчымасьць выкананьня сваіх функцыяў. Знаходзіцца пад палітычным кіраўніцтвам Паўночнаатлянтычнай рады і Камітэту плянаваньня абароны, а калі закранаюцца ядзерныя пытаньні, то і Групы ядзернага плянаваньня. Складаецца з начальнікаў штабоў кожнай краіны-сяброўкі (у тым ліку і Францыі, якая да 1996 году была прадстаўленая вайсковай місіяй у Вайсковым камітэце). Ісьляндыя ня мае ўзброеных сілаў, але можа быць прадстаўленая цывільнай асобай. Начальнікі штабоў сустракаюцца не радзей, як 2 разы на год. У астатні час краіны прадстаўленыя нацыянальнымі вайсковымі прадстаўнікамі, што прызначаюцца начальнікамі штабоў. * '''Інтэграваная вайсковая структура''' ({{мова-en|Integrated Military Structure|скарочана}}) знаходзіцца пад палітычным кантролем і бягучым кіраўніцтвам найвышэйшага ўзроўню. Яе прызначэньне — у забесьпячэньні арганізацыйных рамак абароны тэрыторыяў краінаў-сябровак ад вонкавых пагрозаў. Яна ўключае ў сябе сетку вайсковага камандаваньня, што пакрывае ўсю Паўночночнатлянтычную зону. Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы мае 2 галоўныя цэнтры камандаваньня — '''Саюзнае камандаваньне аб’яднаных узброеных сілаў у Эўропе''' (СКАУСЭ, {{мова-en|Supreme Allied Commander Europe, SACEUR|скарочана}}), разьмешчанае ў Вярхоўнай штаб-кватэры саюзных дзяржаваў у Эўропе (ВШСДЭ, {{мова-en|Supreme Headquarters Allied Powers Europe, SHAPE|скарочана}}, [[калька]] ШЭЙП), непадалёку ад [[Монс]]у (Бэльгія), і '''Саюзнае камандаваньне аб’яднаных узброеных сілаў у зоне Атлянтычнага акіяна''' (СКАУСА, {{мова-en|Supreme Allied Commander Atlantic, SACLANT|скарочана}}) у [[Норфалк (Вірджынія)|Норфалку]] (штат Вірджынія, ЗША). Існуе таксама '''Рэгіянальная стратэгічная група Канады—ЗША''' (РСГКА, {{мова-en|Canada—U.S. Regional Planning Group, CUSRPG|скарочана}}), разьмешчаная ў [[Арлінгтан]]е (ЗША), якой даручана каардынаваць плянаваньне абароны [[Паўночная Амэрыка|Паўночнай Амэрыкі]]. * '''Міжнародны вайсковы штаб''' (МВШ, {{мова-en|International Military Staff|скарочана}}) забясьпечвае дзейнасьць Вайсковага камітэту і арганізуе выкананьне яго рашэньняў. Супрацоўнікі МВШ маюць такі ж статус у Арганізацыі, як і супрацоўнікі Міжнароднага сакратарыяту, але падпадаюць пад адміністрацыйную ўладу начальніка штабу альбо кіраўніка самастойнага агенцтва Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы, у якім яны непасрэдна працуюць. Начальнік МВШ выбіраецца Вайсковым камітэтам і можа быць прадстаўніком любой краіны, але мець адрознае [[грамадзянства]] ад старшыні Вайсковага камітэту. У арганізацыйным пляне Міжнародны вайсковы штаб падразьдзяляецца на наступныя аддзелы: [[Выведка|выведкі]], плянаваньня і палітыкі, апэрацыяў, матэрыяльна-тэхнічнага забесьпячэньня, [[Сувязь (тэхніка)|сувязі]] і сыстэмаў інфармацыі, узбраеньняў і стандартызацыі. Пры начальніку МВШ створаны Сытуацыйны цэнтар АПАД ({{мова-en|NATO Situation Centre|скарочана}}), прызначаны дапамагаць Паўночнаатлянтычнай радзе, Камітэту плянаваньня абароны і Вайсковаму камітэту ў выкананьні імі сваіх функцыяў у крызісныя пэрыяды. Сытуацыйны цэнтар кругласутачна назірае за палітычным, ваенным і эканамічным станам у галінах, якія цікавяць Паўночнаатлянтычны зьвяз, наглядае і абслугоўвае сыстэмы сувязі АПАД, забясьпечвае магчымасьці для хуткай арганізацыі кансультацыяў і камандных дзеяньняў падчас пэрыядаў напружанасьці. Пасьля абвешчаных пасьля студзеньскага саміту 1994 году ініцыятыў Паўночнаатлянтычная рада заснавала некалькі дадатковых структураў, якія дапамагаюць Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы ў выкананьні яе новых задачаў. '''Камітэт палітыка-вайсковага кіраваньня па праграме «[[Партнэрства дзеля міру]]»''' (КПВК, {{мова-en|Political-Military Steering Committee on Partnership for Pease, PMSE|скарочана}}) ёсьць важнейшым працоўным форумам «Партнэрства дзеля міру». Зьбіраецца ў розных канфігурацыях: гэта і сустрэчы з асобнымі краінамі-партнэркамі, і з усімі краінамі—ўдзельніцамі Рады Эўраатлянтычнага партнэрства. '''Сумесны камітэт па праблеме распаўсюджваньня зброі''' (СКРЗ, {{мова-en|Joint Committee on Proliferation, JCP|скарочана}}) распрацоўвае супольную палітыку ў галіне распаўсюджваньня ўзбраеньняў і ёсьць палітычным форумам для кансультацыяў па гэтай праблеме. '''Часовая група каардынаваньня палітыкі''' ({{мова-en|Provisional Policy Coordination Group}}, PPCG) працуе над праблемай падтрыманьня міру і над тым, як павысіць эфэктыўнасьць Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы ў гэтай галіне, распрацоўвае [[Канцэпцыя|канцэпцыю]] аб’яднаных [[Тактыка|тактычных]] войскаў. Група адказвае за супрацу з [[Заходнеэўрапейскі зьвяз|Заходнеэўрапейскім зьвязам]]. * Большасьць з арганізацыйных структураў Паўночнаатлянтычнага зьвязу месьціцца ў яе штаб-кватэры. '''Штаб-кватэра АПАД''' ({{мова-en|the NATO Headquarters|скарочана}}) у Брусэлі ёсьць палітычным цэнтрам Паўночнаатлянтычнага альянсу і пастаянным месцам знаходжаньня Паўночнаатлянтычнай рады. Тут месьцяцца пастаянныя прадстаўніцтвы дзяржаваў-сябровак, генэральны сакратар і Міжнародны сакратарыят, нацыянальныя вайсковыя прадстаўніцтвы, старшыня Вайсковага камітэту і Міжнародны вайсковы штаб і шмат якіх агенцтваў АПАД. Каля 4 тысячаў чалавек працуюць у штаб-кватэры АПАД на поўнай стаўцы. Зь іх больш за 2000 — сябры нацыянальных прадстаўніцтваў пры Паўночнаатлянтычным зьвязе. Прыкладна тысячу чалавек налічвае Міжнародны сакратарыят і да 500 — Міжнародны вайсковы штаб. * У дадатак да апісаных вышэй камандных структураў існуе шэраг вайсковых агенцтваў, дасьледчых і навучальных установаў, падпарадкаваных Вайсковаму камітэту або вярхоўным галоўнакамандуючым. '''Дарадчая група па аэракасьмічных дасьледаваньнях''' (ДГАД; {{мова-en|Advisory Group for Aerospace Research and Development, AGARD|скарочана}}) была ўтвораная ў 1952 годзе для спрыяньня распрацоўкам і абмену інфармацыяй у галіне аэракасманаўтыкі паміж краінамі Паўночнаатлянтычнага зьвязу. Штаб-кватэра ДГАД знаходзіцца ў Парыжы. '''Вайсковае агенцтва стандартызацыі''' (ВАС, {{мова-en|Military Agency for Standartisation, MAS|скарочана}}) — галоўнае вайсковае агенцтва [[стандарт]]ызацыі ў Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы. Створанае ў [[Лёндан]]е ў 1951 годзе з мэтай садзеяньня апэратыўнай, працэдурнай і матэрыяльна-тэхнічнай стандартызацыі сярод сяброў АПАД дзеля наданьня войскам Паўночнаатлянтычнага альянсу большай эфэктыўнасьці ў сумесных апэратыўных захадах. З 1970 разьмяшчаецца ў штаб-кватэры АПАД у Брусэлі. '''Кансультацыйны камітэт АПАД па вайсковай электроніцы''' (ККВЭ, {{мова-en|NATO Electronic Warfare Advisory Committee, NEWAС|скарочана}}) заснаваны ў 1966 годзе. Закліканы павысіць магчымасьці электронных службаў Паўночнаатлянтычнага зьвязу падчас баявых дзеяньняў. Аналізуе прагрэс, дасягнуты на нацыянальным узроўні і ў інтэграцыйных вайсковых структурах наконт магчымасьцяў вайсковага электроннага забесьпячэньня. ККВЭ складаецца з прадстаўнікоў кожнай краіны-сяброўкі АПАД і [[Вярхоўны галоўнакамандуючы|вярхоўных галоўнакамандуючых]]. '''Вучэбная група АПАД''' (ВГ, {{мова-en|NATO Training Group, NTG|скарочана}}) аб’ядноўвае ўсе намаганьні ў рамках Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы па трэніроўках і вучэньнях на шматнацыянальнай аснове, спрыяе правядзеньню трэніровак і вучэньняў сярод краінаў-сябровак. '''Камітэт кіраўнікоў вайскова-мэдычных службаў краінаў АПАД''' (ККВМС, {{мова-en|Committee of the Chiefs of Military Medical Services in NATO, COMEDS|скарочана}}), таксама вядомы як Эўрамэд (анг. EUROMED). Складаецца з найвышэйшых вайскова-мэдычных чыноўнікаў краінаў-сябровак, дзейнічае як цэнтар па разьвіцьці, каардынацыі і кансультаваньні Вайсковага камітэту ў гэтай галіне. '''Мэтэаралягічная група Вайсковага камітэту''' (МГВК, {{мова-en|Military Committee Meteorogical Group, MCMG|скарочана}}) дае спэцыяльныя парады Вайсковаму камітэту ў галіне [[Мэтэаралёгія|мэтэаралёгіі]], дапамагае яму ў выпрацоўцы адпаведнай палітыкі і тэхнікі. Шэсьць спэцыялізаваных '''агенцтваў вайсковай [[Сувязь (тэхніка)|сувязі]], [[Зносіны|зносінаў]] і [[Інфармацыйная сыстэма|інфармацыйных сыстэмаў]]''' ({{мова-en|Military Telecommunications and Communications and Information Systems (CIS) Agencies}}) забясьпечваюць Вайсковы камітэт экспэртнай падтрымкай у гэтай галіне вайсковай тэхнікі. Паміж сабой яны спэцыялізуюцца на камунікацыйнай і [[кампутар]]най бясьпецы (анг. ACCSA), лініях сувязі (анг. ALLA), радыё[[Частасьць|частасьцях]] (анг. ARFA), тактычных сродках сувязі (анг. ATCA), узаемасувязі [[База зьвестак|базаў дадзеных]] (анг. ADSIA), марской сувязі (анг. ANCA). Разьмяшчаюцца ў Брусэлі, за выняткам апошняга агенцтва (ANCA), месцазнаходжаньне якога — Лёндан. '''Тэхнічны цэнтар Вярхоўнага галоўнакамандаваньня аб’яднанымі войскамі ў Эўропе''' (Тэхцэнтар ВГАВЭ, {{мова-en|SHAPE Technical Centre|скарочана}}) разьмяшчаецца ў [[Гаага|Гаазе]] і працуе пад палітычным кіраўніцтвам Вярхоўнага галоўнакамандуючага аб’яднанымі ўзброенымі сіламі ў Эўропе (ВГАУСЭ, анг. SACEUR). Задача цэнтру заключаецца ў тэхнічнай дапамозе ВГАВЭ (ШЭЙПу) і ў правядзеньні дасьледаваньняў для аб’яднанага камандаваньня ў Эўропе. Сфэра інтарэсаў Тэхнічнага цэнтру: гатоўнасьць войскаў і вайсковых структураў, новыя тэхналёгіі ўзбраеньняў, камандаваньне і кантроль (інфарматызацыя і [[аўтаматызацыя]] гэтых працэсаў), інжынэрныя сыстэмы і апэратыўная дапамога. '''Цэнтар падводных дасьледаваньняў Вярхоўнага галоўнакамандуючага войскамі ў зоне Атлянтыкі''' (ЦПД ВГВА, {{мова-en|SACLANT Undersea Research Centre, SACLANTCEN|скарочана}}) створаны ў 1959 каля [[Спэцыя (горад)|Спэцыі]] ў Італіі і афіцыйна стаў структурай Паўночнаатлянтычнага зьвязу ў 1963 годзе. Распрацоўвае парады ВГВА (анг. SACLANT) у галіне барацьбы з [[Падлодка|падводнымі лодкамі]] і [[міна]]мі. Праводзіць і [[Акіянаграфія|акіянаграфічныя]] дасьледаваньні. У 1996 пачало працу агенцтва нагляду за навуковым і тэхналягічным працэсам у Паўночнаатлянтычным альянсе — '''Арганізацыя па дасьледаваньнях і тэхналёгіях''' (АДТ, {{мова-en|Research and Technology Organisation, R&TO|скарочана}}). Створаная для больш пасьпяховага кіраўніцтва дасьледчымі праграмамі ў рамках ужо існых '''Дарадчай групы па аэракасьмічных дасьледаваньнях''' (ДГАД) і '''Групы абарончых дасьледаваньняў''' (ГАД, {{мова-en|Defence Research Group, DRG|скарочана}}), АДТ кіруецца '''Радай''' ({{мова-en|R&T Board|скарочана}}), які, у сваю чаргу, замяніў сабой органы кіраваньня ДГАД і ГАД. Рада каардынуе абмен навуковай інфармацыяй паміж краінамі-сяброўкамі. Складаныя сыстэмы навукова-дасьледчых супольнасьцей краінаў прадстаўленыя трыма элемэнтамі: урадавая, прамысловая і акадэмічная навука ў галіне абароны. Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы валодае трыма навучальнымі ўстановамі. '''Абарончы каледж АПАД''' ({{мова-en|NATO Defence College/скарочана}}) заснаваны ў [[Парыж]]ы ў 1951 годзе, пераведзены ў 1966-м у [[Рым]]. Рыхтуе [[афіцэр]]аў і цывільны пэрсанал для заняцьця ключавых пасадаў у Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы і нацыянальных адміністрацыях. '''Школа АПАД''' ({{мова-en|NATO (SHAPE) School|скарочана}}), разьмешчаная каля [[Обэрамэргаў]] у Нямеччыне, — адзін з галоўных цэнтраў падрыхтоўкі вайсковых і цывільных спэцыялістаў для службы ў Паўночнаатлянтычным зьвязе. Была створаная ў 1953 годзе. У 1966 годзе перайшла пад апэратыўны кантроль ВГАУСЭ (анг. SACEUR). З 1953 году падрыхтоўку ў школе прайшлі больш як 50 000 афіцэраў і цывільных асобаў. Кожны год каля 6 тысячаў [[слухач]]оў наведваюць курсы па спэцыяльнасьцях: ядзерная, біялягічная і [[хімічная абарона]], вайсковая [[электроніка]], камандаваньне і кантроль, мабільныя войскі, шматнацыянальныя войскі, падтрыманьне міру, [[ахова навакольнага асяродзьдзя]] і крызіснае кіраваньне. '''Школа сродкаў сувязі і інфармацыйных сыстэмаў''' ({{мова-en|NATO Communicatians and Information Systems (CIS) School|скарочана}}) забясьпечвае ўзмоцненую падрыхтоўку цывільнага і вайсковага пэрсаналу перад накіраваньнем іх на працу ў камунікацыйныя і інфармацыйныя службы Паўночнатлянтычнага зьвязу. Месьціцца на базе [[Вайскова-паветраныя сілы Італіі|Вайскова-паветраных сілаў Італіі]] у [[Лаціне]]. == Мэханізм супрацы == Усе краіны-сяброўкі Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы ў поўнай ступені ўдзельнічаюць на палітычным узроўні супрацы ў рамках Альянсу і ўсе аднолькава прынялі на сябе абавязкі, што ўтрымліваюцца ў 5-м артыкуле Паўночнаатлянтычнай дамовы і сымбалізуюць непадзельнасьць іх [[Бясьпека|бясьпекі}], а менавіта, што [[напад]] на адну ці некалькі краінаў разглядаецца як напад на ўсе краіны-сяброўкі. Ніводная краіна-сяброўка АПАД ня мае спадзявацца толькі на свае вайскова-палітычныя намаганьні і эканамічныя рэсурсы. Роўнасьць бясьпекі краінаў-сябровак — у адсутнасьці залежнасьці між ёй і тымі нацыянальнымі вайсковымі магчымасьцямі, што ўкладзеныя ў агульную стабільнасьць. Спосаб функцыянаваньня Паўночнаатлянтычнага зьвязу забясьпечвае ўлік патрэбаў краінаў-сябровак у адпаведнасьці зь іх становішчам у арганізацыі. Так, [[Ісьляндыя]], ня маючы [[Узброеныя сілы|ўзброеных сілаў]], прадстаўленая ў вайсковых органах АПАД цывільным прадстаўніком. [[Францыя]], застаючыся паўнавартым сяброўкай арганізацыі і яе палітычных структураў, выйшла ў 1966 з інтэграванай вайсковай структуры Паўночнаатлянтычнага зьвязу, ня ўдзельнічала ў працы Камітэту плянаваньня абароны, Групы ядравага плянаваньня і Вайсковага камітэту. Рэгулярныя кантакты з вайсковымі структурамі Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы ажыцьцяўляліся праз францускую вайсковую місію пры Вайсковым камітэце, а таксама праз удзел у асобных галінах супрацы (сродкі [[Сувязь (тэхніка)|сувязі]], узбраеньні, матэрыяльна-тэхнічнае забесьпячэньне і г. д.). З 1995 году Францыя аднавіла працу ў Камітэце плянаваньня абароны і Вайсковым камітэце, але адносіны з інтэграванай вайсковай структурай АПАД не зьмяніліся: яны працягваюць рэгулявацца двухбаковымі пагадненьнямі. [[Гішпанія]] ўдзельнічае ў працы Камітэту плянаваньня абароны, Групы ядравага плянаваньня і Вайсковага камітэту. У адпаведнасьці з вынікамі нацыянальнага [[Рэфэрэндум у Гішпаніі 1986 году|рэфэрэндуму 1986 году]], Гішпанія ня ўдзельнічае ў інтэграванай вайсковай структуры Паўночнаатлянтычнага зьвязу, але бярэ ўдзел у калектыўным абарончым плянаваньні. Дамовы аб вайсковай каардынацыі дазваляюць [[Гішпанскае войска|гішпанскім войскам]] супрацоўнічаць зь іншымі саюзнымі войскамі ў спэцыяльных галінах, застаючыся пры гэтым па-за межамі інтэграванай вайсковай структуры. У 1996 годзе [[Парлямэнт Гішпаніі|гішпанскі парлямэнт]] пагадзіўся з рашэньнем [[Урад Гішпаніі|ураду]] аб пераходзе да поўнага ўдзелу Гішпаніі ў аб’яднанай вайсковай структуры АПАД. Усе без выключэньня краіны-ўдзельніы Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы ўдзельнічаюць у працы Камітэту палітыка-вайсковага кіраваньня па праграме «[[Партнэрства дзеля міру]]» і іншых групах, што дзейнічаюць па праграмах [[Рада эўраатлянтычнага партнэрства|Рады эўраатлянтычнага партнэрства]] і «Партнэрства дзеля міру». Адрозьненьні між краінамі-сяброўкамі АПАД могуць таксама быць вынікам геаграфічнага, палітычнага, вайсковага або канстытуцыйнага становішча. Так, удзел [[Нарвэгія|Нарвэгіі]] і [[Данія|Даніі]] ў ваенных плянах АПАД абмяжоўваецца нацыянальным [[заканадаўства]]м, па якім немагчыма разьмяшчэньне ядравай зброі і замежных войскаў на іх нацыянальнай тэрыторыі ў мірны час. Выпрацоўка палітыкі Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы і падрыхтоўка канкрэтных захадаў ажыцьцяўляецца на падставе рэгулярных узаемных кансультацыяў краінаў-сябровак. Такія кансультацыі могуць мець некалькі формаў: * аднабаковае прадастаўленьне інфармацыі кім-небудзь з удзельнікаў; * двухбаковы ці шматбаковы інфармацыйны абмен; * паведамленьне іншым удзельнікам пра рашэньні, прынятыя на нацыянальным узроўні (у тым ліку з мэтай атрымаць ухваленьне з боку партнэраў); * папярэдняе паведамленьне пры акцыі, якія рыхтуюцца; * папярэднія кансультацыі з мэтай узгадненьня паралельных дзеяньняў, якія будуць ажыцьцяўляцца кожным з удзельнікаў індывідуальным чынам; * кансультацыі з мэтай выпрацоўкі такіх рашэньняў, якія павінныя прымацца ці ажыцьцяўляцца на калектыўнай аснове. Рэгулярныя кансультацыі па палітычных пытаньнях таксама маюць месца ў межах [[Рада эўраатлянтычнага партнэрства|Рады эўраатлянтычнага партнэрства]] і пры сустрэчах Паўночнаатлянтычнае рады і палітычных камітэтаў з партнэрамі па супрацы — дзяржавамі, якія ня ёсьць сябрамі Паўночнаатлянтычнага зьвязу. Галоўнымі форумамі Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы для інтэнсіўных кансультацыяў падчас пэрыядаў палітычнай напружанасьці ёсьць Паўночнаатлянтычная рада і Камітэт плянаваньня абароны пры падтрымцы Вайсковага камітэту і палітычных камітэтаў. Стабільнасьць хады [[Зносіны|зносінаў]] забясьпечвае Сытуацыйны цэнтар АПАД, які круглыя суткі падтрымлівае сувязь з сталіцамі дзяржаваў-сябровак Паўночнаатлянтычнага зьвязу і галоўнакамандуючымі войскамі АПАД. == Вайсковыя апэрацыі і місіі == Паўночнаатлянтычны альянс іграе актыўную і вядучую ролю ў забесьпячэньні міру і бясьпекі на міжнароднай арэне. Доўгі час Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы ўдавалася падтрымліваць [[мір]] і бясьпеку эўрапейскіх краінаў выключна палітыка-дыпляматычнымі шляхамі. Аднак пачатак 1990-х адзначыўся новымі выклікамі і пагрозамі эўрапейскай [[Бясьпека|бясьпецы]]. Першым сур’ёзным выпрабаваньнем для АПАД як арганізацыі, якая набывала характар ​​сілы, выкліканай ня толькі забесьпячэньнем абароны ейных сябраў, але і спрыяньнем захаваньню міру і стабільнасьці на ўсёй эўраатлянтычнай прасторы, стала [[Югаслаўскія войны|вайна ў Югаславіі]]. Першыя тры апэрацыі Паўночнаатлянтычнага зьвязу па падтрыманьні міру мелі месца ў Эўропе ў [[Босьнія і Герцагавіна|Босьніі і Герцагавіне]], [[Сэрбія|сэрбскім]] краі [[Косава]] і [[Рэспубліка Македонія|Рэспубліцы Македонія]]. === Апэрацыя ў Босьніі і Герцагавіне === [[Файл:Army Photography Contest - 2004 - FMWRC - Arts and Crafts - SFOR Surveillance.jpg|міні|300пкс|Узьлёт [[Sikorsky SH-3 Sea King|SH-3 «Сі Кінг»]] [[SFOR]] са складу [[Каралеўскі вайскова-марскі флёт Вялікабрытаніі|ВМС Вялікабрытаніі]]]] З 1995 па 2004 гады пад кіраўніцтвам Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы ажыцьцяўлялася [[Міратворчая апэрацыя|апэрацыя па падтрыманьні міру]] ў [[Босьнія і Герцагавіна|Босьніі і Герцагавіне]], што дапамагала гарантаваць бясьпеку і спрыяла аднаўленьню краіны пасьля [[Басьнійская вайна|вайны 1992—1995 гадоў]]. Босьнія і Герцагавіна стала арэнай, на якой АПАД шмат чаго рабіла ўпершыню, і рашэньні, прынятыя ў адказ на падзеі ў гэтай краіне, дапамаглі фармаваць эвалюцыю Паўночнаатлянтычнага альянсу і разьвіваць ягоныя магчымасьці па ўсталяваньні і падтрыманьні міру. У жніўні—верасьні 1995 году АПАД правяла [[Апэрацыя АПАД у Босьніі і Герцагавіне|паветраную апэрацыю]] ў Босьніі і Герцагавіне, якая дапамагла спыніць [[Басьнійская вайна|басьнійскую вайну]] і ў адпаведнасьці з [[Дэйтанскім пагадненьне|Дэйтанскім мірным пагадненьнем]] узначаліла апэрацыю па падтрыманьні міру, якая доўжылася 9 гадоў, са сьнежня 1994 году па сьнежань 2004 году. Не зважаючы на тое, што ў сьнежні 2004 году Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы перадала адказнасьць за паўсядзённую бясьпеку ў Босьніі і Герцагавіне [[Эўрапейскі Зьвяз|Эўрапейскаму Зьвязу]], Паўночнаатлянтычны альянс працягваў утрымліваць скарочаны штаб у [[Сараева|Сараеве]] для аказаньня дапамогі ў ажыцьцяўленьні вайсковай рэформы ў Босьніі і Герцагавіне і ў падрыхтоўцы краіны да ўдзелу ў праграме «[[Партнэрства дзеля міру]]»<ref name="natoint">[http://www.nato.int/cps/uk/natolive/topics_52060.htm Апэрацыі і місіі НАТО]. NATO.int</ref>. === Канфлікт у Косаве === З чэрвеня 1999 году Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы ўзначаліла апэрацыю па ўсталяваньні [[мір]]у ў сэрбскім краі [[Косава]]. Апэрацыя «[[Бамбаваньне Югаславіі сіламі НАТО|Саюзная сіла]]» ў пэрыяд з 24 сакавіка па 10 чэрвеня 1999 году стала завяршальным этапам [[Косаўская вайна|Косаўскай вайны]]. Пасьля завяршэньня 78-дзённай паветранай кампаніі ў Косаве разгарнулі міжнародныя міратворчыя [[Сілы для Косава]] пад кіраўніцтвам АПАД. Гэтая кампанія, якая была другой ваеннай кампаніяй Паўночнаатлянтычнага зьвязу, пачалася пасьля таго, як у краі больш за год вяліся вайсковыя дзеяньні, а міжнародныя намаганьні па ўрэгуляваньні канфлікту [[Дыпляматыя|дыпляматычнымі]] сродкамі ня мелі посьпеху<ref name="natoint"/>. Пасьля [[Міжнароднае прызнаньне Рэспублікі Косава|абвяшчэньня Косава сваёй незалежнасьці]] ў лютым 2008 году Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы пагадзілася захаваць сваю прысутнасьць на аснове рэзалюцыі 1244 [[Рада бясьпекі ААН|Рады бясьпекі ААН]]. У чэрвені 2008 году Паўночнаатлянтычны альянс вырашыў узяць на сябе нагляд за расфармаваньнем [[Корпус абароны Косава|Корпусу абароны Косава]] і дапамагчы стварыць прафэсійныя шматэтнічная [[Сілы бясьпекі Косава]]<ref name="natoint"/>. === У Македоніі === [[Файл:MTPZ Pandur.JPG|міні|300пкс|[[Узброеныя сілы Аўстрыі|Аўстрыйскі]] патруль [[Сілы для Косава|Сілаў для Косава]] на [[БТР]] «[[Пандур]]»]] Адказваючы на запыт ураду [[Рэспубліка Македонія|Рэспублікі Македонія]], са жніўня 2001 году па сакавік 2003 году Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы ажыцьцявіла ў гэтай краіне тры пасьлядоўныя апэрацыі: «[[Багаты ўраджай]]», якая дазволіла раззброіць групы этнічных [[альбанцы|альбанцаў]], што дзейнічалі на тэрыторыі Македоніі; «[[Бурштынавы ліс]]» забясьпечыла абарону міжнародных назіральнікаў, якія ажыцьцяўлялі нагляд за выкананьнем мірнага пляну; «[[Саюзая Нямеччына]]» па наданьні кансультантаў на дапамогу ўраду ў пытаньнях забесьпячэньня стабільнасьці на ўсёй тэрыторыі [[Рэспубліка Македонія|Македоніі]]. Гэтыя апэрацыі ў Рэспубліцы Македонія прадэманстравалі цесную супрацу між Паўночнаатлянтычным зьвязам, [[Эўразьвяз]]ам і [[Арганізацыя бясьпекі і супрацы ў Эўропе|Арганізацыі бясьпекі і супрацы ў Эўропе]]<ref name="natoint"/>. === Першая апэрацыя па барацьбе з тэрарызмам === 4 кастрычніка 2001 году, пасьля таго, як было вызначана, што [[Тэрарыстычныя акты 11 верасьня 2001 году|тэрарыстычныя напады 11 верасьня]] на [[Нью-Ёрк]] і [[Вашынгтон]] ажыцьцявілі з-за мяжы, Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы ўхваліла 8 захадаў у падтрымку [[ЗША]]. Паводле запыту ЗША яна пачала першую ў сваёй гісторыі апэрацыю па барацьбе з [[тэрарызм]]ам «[[Арліная дапамога]]», у рамках якой 7 [[Самалёт далёкага радыёлякацыйнага сачэньня|самалётаў далёкага радыёлякацыйнага сачэньня]] (СДРС) Паўночнаатлянтычнага зьвязу бралі ўдзел у патруляваньні паветранай прасторы ЗША. Апэрацыя доўжылася зь сярэдзіны кастрычніка 2001 году да сярэдзіны траўня 2002 году. Было прыцягнута 830 сяброў [[экіпаж]]аў з 13 краінаў АПАД, якія зьдзейсьнілі больш за 360 [[самалёта-вылет]]аў. Упершыню ў гісторыі альянсу ягоныя вайсковыя сілы і сродкі скарысталі ў апэрацыі, якая праводзілася ў адпаведнасьці з патрабаваньнямі 5-га артыкула [[Паўночнаатлянтычная дамова|Паўночнаатлянтычнай дамовы]]<ref name = "natoint" />. === Нагляд за Міжземным морам === [[Файл:US Navy 061106-N-5055G-041 Almost 300 crew members aboard the guided-missile destroyer USS Ross (DDG 71) returned to homeport at Naval Station Norfolk.jpg|міні|300пкс|[[Эсьмінец]] ВМС ЗША «Рос» вяртаецца ў [[Норфалк (Вірджынія)|Норфалк]] пасьля паўгадавога ўдзелу ў апэрацыі «[[Актыўныя намаганьні]]»]] У кастрычніку 2001 году Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы распачала апэрацыю «[[Актыўныя намаганьні]]» пад кіраўніцтвам ОВМС дзеля выяўленьня і стрымліваньня тэрарыстычнай дзейнасьці ў [[Міжземнае мора|Міжземным моры]]. З красавіка 2003 году сілы АПАД сыстэматычна ажыцьцяўлялі высадкі на падазроныя [[судна|судны]] са згоды капітанаў караблёў і краінаў сьцягу ў адпаведнасьці зь міжнародным [[Марское права|марскім правам]]. Апэрацыя апынулася эфэктыўным сродкам аховы стратэгічнага марскога раёну і барацьбы з [[тэрарызм]]ам у [[Адкрытае мора|адкрытым моры]]<ref name = "natoint" />. === Барацьба зь пірацтвам ля ўзьбярэжжа Самалі === З кастрычніка па сьнежань 2008 году Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы праводзіла апэрацыю «[[Саюзны пастаўнік]]», якая прадугледжвала правядзеньне захадаў барацьбы зь [[пірацтва]]м каля ўзьбярэжжа [[Самалі]]. У адказ на запыт [[Генэральны сакратар ААН|генэральнага сакратара ААН]] [[Пан Гі Мун]]а вайскова-марскія падразьдзяленьні АПАД суправаджалі судны і ажыцьцяўлялі рэйсы для [[Сусьветная харчовая праграма|Сусьветнай харчовай праграмы ААН]] празь небясьпечныя раёны [[Адэнская затока|Адэнскай затокі]]. З сакавіка па жнівень 2009 году Паўночнаатлянтычны зьвяз правёў яшчэ адну апэрацыю па барацьбе зь пірацтвам «[[Саюзны абаронца]]», мэтай якой было ўмацаваньне бясьпекі марскіх гандлёвых маршрутаў і міжнароднай навігацыі ля берагоў [[Абэсамалія|Афрыканскага Рогу]]. Сілы Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы выконвалі задачы па назіраньні і забесьпячэньні абароны для стрымліваньня і здушэньня [[пірацтва]] і ўзброенага рабаваньня, што пагражалі марскім шляхам і эканамічным інтарэсам<ref name = "natoint" />. Апэрацыя «[[Акіянскі шчыт]]», якая грунтавалася на досьведзе папярэдніх апэрацыяў Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы па барацьбе зь пірацтвам, мела на мэце прыняцьце захадаў барацьбы з [[Самалійскія піраты|марскім пірацтвам ля ўзьбярэжжа Афрыканскага Рогу]]. Паўночнаатлянтычная рада прыняла правядзеньне гэтае апэрацыі 17 жніўня 2009 году. Па запыце краінаў рэгіёну ў рамках апэрацыі таксама прапаноўвалася дапамога ў разьвіцьці ўласных магчымасьцяў барацьбы зь [[пірацтва]]м<ref name = "natoint" />. === Вучэбная місія ў Іраку === [[Файл:Armentani and Trujillo.jpg|міні|300пкс|Намесьнік камандуючага Вучэбнай місіі ў Іраку Джаваньні Армэнтані кансультуе вайскоўцаў]] На [[Стамбульскі саміт АПАД 2004 году|Стамбульскім саміце]] ў чэрвені 2004 году хаўрусьнікі па Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы пагадзіліся ўзяць удзел у міжнароднай дзейнасьці, накіраванай на аказаньне дапамогі [[Ірак]]у ў фармаваньні баяздольных дэмакратычных структураў сілаў бясьпекі. Вынікам гэтага стала стварэньне [[Вучэбная місія АПАД у Іраку|Місіі у Іраку]]. У рамках місіі ажыцьцяўлялася падрыхтоўка, кансультаваньне і настаўніцтва ірацкіх войскаў. У аказаньні дапамогі ў правядзеньні падрыхтоўкі ў Іраку ці па-за ягонымі межамі ўдзельнічалі усе краіны-сяброўкі АПАД, якія дапамагалі фінансава або бязвыплатна перадавалі тэхніку і абсталяваньне<ref name="natoint"/>. === Аказаньне падтрымкі Афрыканскаму зьвязу === Паўночнаатлянтычны альянс аказвае падтрымку [[Афрыканскі зьвяз|Афрыканскаму зьвязу]] ў выкананьні ягоных міратворчых задачаў на [[Афрыка|Афрыканскім кантынэнце]]. З чэрвеня 2007 году Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы дапамагала Афрыканскаму зьвязу ў рамках ягонай [[Місія Афрыканскага зьвязу ў Самалі|місіі]] ў [[Самалі]] (МАЗСам) перапраўляць паветрам міратворцаў. Дапамога МАЗСам з боку АПАД супала з падобнай апэрацыяй па аказаньні падтрымкі міратворчай місіі Афрыканскага зьвязу ў [[Судан]]е (МАЗСуд). З чэрвеня 2005 году па сьнежань 2007 году Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы забясьпечвала транспартаваньне па паветры каля 37 тысячаў [[Вайсковец|вайскоўцаў]] у складзе [[Місія Афрыканскага зьвязу ў Судане|Місіі ў Судане]], а таксама падрыхтавала звыш 250 прадстаўнікоў МАЗСуд<ref name = "natoint" />. === Вайна ў Аўганістане === {{Асноўны артыкул|Міжнародныя сілы садзейнічаньня бясьпецы}} [[Файл:QRL Helmand 2.JPG|міні|300пкс|[[Узброеныя сілы Вялікабрытаніі|Брытанскія]] ваяры з групы «Вікінг» падчас апэрацыі [[Апэрацыя «Іглс саміт»|«Іглс саміт»]]]] Апэрацыя ў Аўганістане была самай значнай з усіх, што да гэтага часу выконваліся Арганізацыяй Паўночнаатлянтычнай дамовы<ref name="natoint" />. Сфармаваныя ў адпаведнасьці з мандатам ААН у 2001 годзе, [[Міжнародныя сілы садзейнічаньня бясьпецы]] (МССБ) дзейнічалі пад кіраўніцтвам АПАД са жніўня 2003 году. На ўсёй тэрыторыі [[Аўганістан]]у ў складзе МССБ дзейнічалі амаль 130 тысячаў вайскоўцаў з 48 розных краінаў. Іхнай задачай была дапамога цэнтральнаму ўраду Аўганістану ў працы ўмацаваньня законнай улады ва ўсіх абласьцях краіны і ўтварэньне ўмоваў для належнага функцыянаваньня дэмакратычных інстытутаў і [[вяршэнства права]]. Адным з найважнейшых складнікаў гэтай задачы было стварэньне прафэсійных аўганскіх нацыянальных сілаў бясьпекі. Практычна з нуля за пэрыяд з 2003 году колькасьць [[Узброеныя сілы Аўганістану|Узброеных сілаў Аўганістану]] павялічылася амаль да 164 тысячаў вайскоўцаў. Яны пачалі браць на сябе кіраўніцтва большасьцю апэрацыяў. Акрамя правядзеньня апэрацыяў па забесьпячэньні бясьпекі і разьвіцьця аўганскага войска і [[паліцыя|паліцыі]], МССБ таксама непасрэдна спрыялі разьвіцьцю і аднаўленьню Аўганістану. 28 групаў аднаўленьня правінцыяў былі прыцягнутыя да вызначэньня запатрабаваньняў у аднаўленчых работах і дапамогі гуманітарнай дзейнасьці па ўсёй краіне<ref name="natoint" />. === Апэрацыя ў Лібіі === [[Файл:Palmaria bengasi 1903 0612 b1.jpg|міні|300пкс|Зьнішчаная францускай авіяцыяй вайсковая калёна лібійскага войска каля гораду [[Бэнгазі]]]] Падвас [[Грамадзянская вайна ў Лібіі|Лібійскай грамадзянскай вайны]] 2011 году паміж палкоўнікам і фактычным кіраўніком краіны [[Муамар Кадафі|Муамарам Кадафі]] і паўсталымі пратэстоўцамі 17 сакавіка 2011 году была прынятая Рэзалюцыя [[Рада бясьпекі ААН|Рады бясьпекі ААН]] № 1973, якая заклікала да спыненьня гвалту і ўпаўнаважыла ваенныя дзеяньні з боку кааліцыі для абароны цывільных асобаў, а таксама ўвяла [[эмбарга]] на пастаўкі зброі, замарозіла асабістыя актывы лібійскіх лідэраў і ўвяла забарону на перасоўваньне прадстаўнікоў найвышэйшага кіраўніцтва. Кааліцыя ўключала некалькі сяброў Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы, якая пачала стварэньне зоны, забароненай для палётаў над [[Лібія]]й, неўзабаве пасьля гэтага. 20 сакавіка 2011 году краіны-сяброўкі АПАД дамовіліся аб захаваньні эмбарга на пастаўкі зброі ў Лібію. 24 сакавіка 2011 году Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы пагадзілася ўзяць захаваньне беспалётнай зоны пад свой кантроль, у той час як кааліцыю перанакіравалі на камандаваньне наземнымі сіламі<ref>[http://www.aljazeera.com/news/africa/2011/03/2011324221036894697.html NATO to police Libya no-fly zone]. Al Jazeera</ref>. 27 сакавіка Паўночнаатлянтычны зьвяз узяў на сябе адказнасьць за рэалізацыю ўсіх аспэктаў Рэзалюцыі № 1973, каб абараніць цывільнае насельніцтва і раёны, якім пагражаў напад з боку рэжыму [[Муамар Кадафі|Муамара Кадафі]]<ref name="natoint" />, у гэтым альянс атрымаў дапамогу з боку [[Катар]]у і [[Аб’яднаныя Арабскія Эміраты|Аб’яднаных Арабскіх Эміратаў]]. У чэрвені, як паведамлялася, падразьдзяленьні толькі васьмі краінаў альянсу ўдзельнічалі ў баявых апэрацыях<ref>[https://web.archive.org/web/20110812030653/http://thestar.com.my/news/story.asp?file=%2F2011%2F6%2F9%2Fworldupdates%2F2011-06-09T025953Z_01_NOOTR_RTRMDNC_0_-575860-1&sec=Worldupdates NATO strikes Tripoli, Gaddafi army close on Misrata]. Malaysia Star.</ref>. Пры гэтым міністар абароны ЗША [[Робэрт Гейтс]] паведаміў, што такія краіны, як [[Польшча]], [[Гішпанія]], [[Нідэрлянды]], [[Турэччына]] і [[Нямеччына]] маглі б зрабіць большы ўнёсак у гэтых апэрыцыях, аднак апошняя апэлявала на тое, што арганізацыя перасягнула свае паўнамоцтвы ў канфлікце ў рамках мандату<ref>[http://articles.latimes.com/2011/jun/09/world/la-fg-libya-nato-20110609 Gates calls for more NATO allies to join Libya air campaign]. Los Angeles Times</ref>. У сваім заключным выступе ў Брусэлі 10 чэрвеня Гейтс у далейшым працягваў крытыкаваць краіны-хаўрусьніцы, мяркуючы, што іхныя дзеяньні могуць прывесьці да гібелі АПАД<ref>[http://www.washingtontimes.com/news/2011/jun/10/gates-blasts-nato-questions-future-alliance/?page=all Gates blasts NATO, questions future of alliance]. The Washington Times</ref>. Незважаючы на тое, што місія была падоўжаная да верасьня, [[Нарвэгія]] пачала згортваньне сваіх сілаў да 1 жніўня<ref>[https://web.archive.org/web/20110613042117/http://cnsnews.com/news/article/norway-quit-libya-operation-august Norway to quit Libya operation by August]. CNS News</ref>. Да канца місіі ў кастрычніку 2011 году, пасьля сьмерці палкоўніка Кадафі, самалёты АПАД агулам зрабілі каля 9500 ударных вылетаў супраць войскаў Кадафі<ref>[https://web.archive.org/web/20140108155406/http://usatoday30.usatoday.com/news/world/story/2011-10-21/Libya-NATO/50858104/1?csp=34news&utm_source=feedburner&utm_medium=feed&utm_campaign=Feed%3A+usatoday-NewsTopStories+%28News+-+Top+Stories%29 NATO strategy in Libya may not work elsewhere]. USA Today</ref>. Пасьля спробы [[Дзяржаўны пераварот|дзяржаўнага перавароту]] ў кастрычніку 2013 году, прэм’ер-міністар Лібіі [[Алі Зэйдан]] запытаў тэхнічную кансультацыю і трэнэраў з АПАД для аказаньня дапамогі ў пытаньнях бягучай бясьпекі<ref>[https://web.archive.org/web/20150315044154/http://www.reuters.com/article/2013/10/21/us-libya-nato-idUSBRE99K0GX20131021 NATO to advise Libya on strengthening security forces]. Reuters.</ref>. == Месца і роля ў сьвеце == === Трансфармацыя === * [[Лёнданскі саміт АПАД 1990 году]] * [[Рымскі саміт АПАД 1991 году]] * [[Стратэгічная канцэпцыя АПАД 1991 году]] * [[Рада эўра-атлянтычнага партнэрства]] * [[Партнэрства дзеля міру|Праграма «Партнэрства дзеля міру»]] * [[Вашынгтонскі саміт АПАД 1999 году]] * [[Стратэгічная канцэпцыя АПАД 1999 году]] === Узаемадзеяньне зь іншымі арганізацыямі === * [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў]] * [[Арганізацыя бясьпекі і супрацы ў Эўропе]] * [[Эўрапейскі Зьвяз]] * [[Арганізацыя Дамовы аб калектыўнай бясьпецы]] * [[Рада Эўропы]] == Сябры == [[Файл:Map of NATO countries.png|240пкс|міні|Краіны Паўночнаатлянтычнага альянсу]] ; Краіны-заснавальніцы (4 красавіка 1949 г.): * [[Бэльгія]] * [[Канада]] * [[Данія]] * [[Францыя]] (да 2009 году ўдзельнічала толькі ў палітычнай структуры арганізацыі) * [[Ісьляндыя]] * [[Італія]] * [[Люксэмбург]] * [[Нідэрлянды]] * [[Нарвэгія]] * [[Партугалія]] * [[Вялікабрытанія]] * [[Злучаныя Штаты Амэрыкі]] Далучыліся пазьней: * [[Грэцыя]] (18 лютага 1952 г.) * [[Турэччына]] (18 лютага 1952 г.) * [[Нямеччына]] (9 траўня 1955 г. — [[Заходняя Нямеччына]]; у 1957-м да яе далучыўся [[Заарлянд]]; і 3 кастрычніка 1990 г. — землі былой [[Нямецкая Дэмакратычная Рэспубліка|НДР]]) * [[Гішпанія]] (30 траўня 1982 г.) Былыя краіны [[Варшаўская дамова|Варшаўскай дамовы]], што далучыліся пасьля заканчэньня «[[Халодная вайна|Халоднай вайны]]»: '''12 сакавіка 1999 г.:''' * [[Вугоршчына]] * [[Польшча]] * [[Чэхія]] '''29 сакавіка 2004 г.:''' * [[Баўгарыя]] * [[Латвія]] * [[Летува]] * [[Румынія]] * [[Славаччына]] * [[Славенія]] * [[Эстонія]] '''1 красавіка 2009 г.''' * [[Альбанія]] * [[Харватыя]] '''5 чэрвеня 2017 г.''' * [[Чарнагорыя]]<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Чарнагорыя афіцыйна ўступіла ў НАТА|спасылка=https://blr.belta.by/world/view/charnagoryja-afitsyjna-ustupila-u-nata-58911-2017/|выдавец=[[Беларускае тэлеграфнае агенцтва]]|дата публікацыі=6 чэрвеня 2017|копія=https://zviazda.by/be/news/20170606/1496734489-charnagoryya-aficyyna-ustupila-u-nata|дата копіі=6 чэрвеня 2017|дата доступу=10 ліпеня 2022}}</ref> '''27 сакавіка 2020 г.''' * [[Паўночная Македонія]] === Пашырэньне === Для пашырэньня складу Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы распрацаваны адмысловы мэханізм, паводле якога краіны-кандыдаткі маюць штогод рабіць справаздачу аб прагрэсе, дасягнутым у наступных кірунках: * '''Палітыка і эканоміка''': краіны маюць дэманстраваць імкненьне вырашаць міжнародныя, міжэтнічныя і тэрытарыяльныя канфлікты мірнымі сродкамі, з увагай да законнасьці і [[Правы чалавека|правоў чалавека]]. * '''Абарона і войска''': краіна мае быць здольнай рабіць адпаведны ўнёсак у забесьпячэньне [[Супольная бясьпека|калектыўнай бясьпекі]] і ўдзельнічаць у апэрацыях альянсу. * '''Рэсурсы''': войска краіны-кандыдаткі мае адпаведным чынам забясьпечвацца матэрыяльна. * '''[[Бясьпека]]''': забесьпячэньне [[Інфармацыйная бясьпека|інфармацыйнай бясьпекі]] краіны-кандыдаткі. * '''[[Заканадаўства]]''': забесьпячэньне сумяшчальнасьці нацыянальнага заканадаўства і сяброўства ў АПАД. Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы забясьпечвае кандыдатам адпаведную тэхнічную дапамогу ў выкананьні крытэраў сяброўства<ref>https://web.archive.org/web/20040514213943/http://www.nato.int/issues/map/index.html</ref>. У 2022 годзе дзяржавамі-кандыдаткамі былі Фінляндыяі і Швэцыя, чые ўрады падпісалі Пратаколы аб далучэньні 5 ліпеня 2022 году. Актыўна вядуцца перамовы і дэ-факта прынятае прынцыповае рашэньне аб будучым прыняцьці ў склад арганізацыі [[Грузія|Грузіі]] (пасьля вырашэньня тэрытарыяльных канфліктаў) і [[Украіна|Ўкраіны]] (пасьля дасягненьня ўнутрыпалітычнага кансэнсусу што да далучэньня). У 2010 годзе Ўкраіна заявіла пра свой пазаблёкавы статус, але 19 лістапада 2014 Расея запатрабавала ад Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы гарантыяў недалучэньня Ўкраіны да АПАД. Кіраўнік інфармацыйнага бюро АПАД у Маскве Робэрт Пшэль адзначыў патрабаваньне як недарэчнае, зацеміўшы, што Ўкраіна ня ёсьць краінай-кандыдаткай на ўступленьне ў АПАД, а Расея, якая ня ёсьць сяброўкай АПАД, ня можа прымаць падобныя рашэньні. Супярэчнай міжнароднай дамовам заяву Расеі назвала прадстаўніца генэральнага сакратара АПАД Оана Лунгэску, на думку якой АПАД паважае [[сувэрэнітэт]] Украіны і рашэньні аб пашырэньні арганізацыі прымаюцца толькі сябрамі арганізацыі. Таксама Оана Лунгэску адзначыла сярод галоўных посьпехаў арганізацыі яе гатоўнасьць да прыняцьця новых сяброў<ref>{{артыкул|аўтар=|загаловак=НАТО зьдзіўленая заявай прэсавага сакратара Пуціна|арыгінал=|спасылка=http://www.svaboda.org/content/article/26700031.html|аўтар выданьня=|выданьне=Радыё Свабода|тып=|месца=|выдавецтва=|год=2014|выпуск=|том=|нумар=|старонкі=|isbn=}}</ref>. == Супраца зь іншымі краінамі == [[Файл:NATO Partners.png|240пкс|міні|Краіны-партнэры Паўночнаатлянтычнага альянсу:<br /> {{легенда|#181884|Краіны, якія ўваходзяць у Арганізацыю Паўночнаатлянтычнай дамовы}} {{легенда|#8c9618|Краіны, што прынялі праграму «Партнэрства дзеля міру»}} {{легенда|#944918|Краіны, што прынялі праграму «Міжземнаморскі дыялёг»}} ]] === Эўраатлянтычная супраца === Для пашырэньня супрацы між краінамі Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы і 20 краінамі-партнэркамі былі распрацаваныя 2 праграмы. * Праграма «[[Партнэрства дзеля міру]]» была распрацаваная ў 1994 годзе і грунтуецца на індывідуальных двухбаковых адносінах між краінай-партнэркай і Арганізацыяй Паўночнаатлянтычнай дамовы: кожная краіна можа абраць ступеню свайго ўдзелу<ref>http://www.nato.int/issues/pfp/index.html http://www.nato.int/pfp/sig-date.html{{Недаступная спасылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. * Праграма «[[Рада Эўраатлянтычнага партнэрства]]» была прынятая 29 траўня 1997 году і ёсьць форумам для рэгулярнай каардынацыі, кансультацыяў і дыялёгу між усімі 46 яе ўдзельнікамі.<ref>https://web.archive.org/web/20100508205230/http://www.nato.int/cps/en/natolive/topics_49276.htm</ref> Краіны-партнэркі Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы: {| |- valign=top | :* [[Азэрбайджан]] :* [[Армэнія]] :* [[Аўстрыя]] :* [[Беларусь]] :* [[Босьнія і Герцагавіна]] :* [[Грузія]] :* [[Ірляндыя]] :* [[Казахстан]] :* [[Кыргыстан]] | :* [[Малдова]] :* [[Расея]] :* [[Сэрбія]] :* [[Таджыкістан]] :* [[Туркмэністан]] :* [[Узбэкістан]] :* [[Украіна]] :* [[Фінляндыя]] :* [[Швайцарыя]] :* [[Швэцыя]] |} * [[Мальта]] была далучылася да «Партнэрства дзеля міру» ў 1994 годзе, але пакінула праграму ў 1996 годзе. * [[Кіпр]] ня стаў удзельнікам «Партнэрства дзеля міру» праз супрацьстаяньне [[Турэччына|Турэччыны]] ў пытаньні [[Паўночны Кіпр|Паўночнага Кіпру]]. * [[Босьнія і Герцагавіна]] і [[Сэрбія]] далучыліся да праграмы «Партнэрства дзеля міру» 14 сьнежня 2006 году пасьля правядзеньня рэформаў у вайсковай і палітчынай галінах. === Міжземнаморскі дыялёг === Міжземнаморскі дыялёг — гэта прынятая ў 1994 году праграма супрацы між Арганізацыяй Паўночнаатлянтычнай дамовы і 7-ю краінамі Міжземнамор'я:<ref>http://www.nato.int/med-dial/home.htm</ref> * [[Альжыр]] * [[Эгіпет]] * [[Ізраіль]] * [[Ярданія]] * [[Маўрытанія]] * [[Марока]] * [[Туніс]] == Структура == === Палітычная структура === Сыстэма прыняцьця рашэньняў і структура кіраваньня Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы вызначаная ў Паўночнаатлянтычнай дамове. Кожная краіна-ўдзельніца мае сваю дэлегацыю ў штаб-кватэры альянсу ў [[Брусэль|Брусэлі]], [[Бэльгія]]. Дэлегацыя ўзначальваецца пастаянным прадстаўніком у статусе [[амбасадар]]а. Разам пастаянныя прадстаўнікі краінаў складаюць Паўночнаатлянтычную раду — орган, які зьбіраецца прынамсі аднойчы на тыдзень і прымае рашэньні датычна асноўнай дзейнасьці і функцыянаваньня АПАД. Час ад часу Рада зьбіраецца з удзелам міністраў замежных справаў, абароны і [[Прэм’ер-міністар|прэм’ер-міністраў]] для прыняцьця найбольш важных стратэгічных рашэньняў. Старшыня на паседжаньнях Паўночнаатлянтычнай рады — генэральны сакратар АПАД. Рашэньні прымаюцца на аснове [[кансэнсус]]у. Рашэньні не прымаюцца галасаваньнем ці большасьцю, усе краіны прадстаўленыя ў аднолькавай ступені. Другі паводле значнасьці сябра дэлегацыі ад краіны — вайсковы прадстаўнік у рангу старэйшага афіцэру нацыянальнага войска. Вайсковыя прадстаўнікі ўтвараюць Вайсковы камітэт, які адказвае за падрыхтоўку прапановаў і рэкамэндацыяў палітычнаму кіраўніцтву Альянсу адносна захадаў забесьпячэньня агульнай абароны. Вайсковы камітэт ажыцьцяўляе кансультацыі стратэгічнага камандваньня АПАД. Як і Паўночнаатлянтычная рада, Вайсковы камітэт пэрыядычна сустракаецца на больш высокім узроўні, з удзелам кіраўнікоў генэральных штабоў краінаў-удзельніцаў Альянсу. Таксама функцыянуе [[Парлямэнцкая асамблея АПАД]], якая складаецца з прадстаўнікоў парлямэнтаў краінаў-удзельніцаў. === Вайсковая структура === [[Файл:Nato awacs.jpg|міні|240пкс|Паветраныя вучэньні 2003 году]] Вайсковыя апэрацыі Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы кіруюцца 2-ма стратэгічнымі камандзірамі, адказнымі перад Вайсковым камітэтам за агульнае кіраваньне вайсковымі аспэктамі ў галіне сваёй кампэтэнцыі. Да 2003 году стратэгічныя камандзіры дзяліліся паводле геаграфічных рэгіёнаў ([[Эўропа]] і [[Амэрыка]]), аднак цяпер падзел ідзе паводле галінаў дзейнасьці: Камандваньне трансфармацыямі (трансфармацыя і падрыхтоўка войскаў) і Камандваньне апэрацыямі (вайсковыя апэрацыі АПАД). === Асобы на чале арганізацыі === {| class="wikitable" |+ '''Генэральныя сакратары''' <ref name="secgen">http://www.nato.int/cv/secgen.htm</ref> |- ! # ! Імя ! Краіна ! Тэрмін |- | 1 | [[Генэрал]] [[Гастынгс Даянэл Ісмай]] | [[Вялікабрытанія]] | 4 красавіка 1952 — 16 траўня 1957 |- | 2 | [[Поль-Анры Спаак]] | [[Бэльгія]] | 16 траўня 1957 — 21 красавіка 1961 |- | 3 | [[Дырк Стрыкер]] | [[Нідэрлянды]] | 21 красавіка 1961 — 1 жніўня 1964 |- | 4 | [[Мануілё Брозіё]] | [[Італія]] | 1 жніўня 1964 — 1 кастрычніка 1971 |- | 5 | [[Ёзэф Люнс]] | [[Нідэрлянды]] | 1 кастрычніка 1971 — 25 чэрвеня 1984 |- | 6 | [[Пітэр Карынгтан]] | [[Вялікабрытанія]] | 25 чэрвеня 1984 — 1 ліпеня 1988 |- | 7 | [[Манфрэд Вёрнэр]] | [[Нямеччына]] | 1 ліпеня 1988 — 13 жніўня 1994 |- | 8 | [[Сэрджыё Балянцына]] | [[Італія]] | 13 жніўня 1994 — 17 кастрычніка 1994'' |- | 9 | [[Вілі Клес]] | [[Бэльгія]] | 17 кастрычніка 1994 — 20 кастрычніка 1995 |- | 10 | [[Сэрджыё Балянцына]] | [[Італія]] | 20 кастрычніка 1995 — 5 сьнежня 1995'' |- | 11 | [[Хавіер Саляна]] | [[Гішпанія]] | 5 сьнежня 1995 — 6 кастрычніка 1999 |- | 12 | [[Джордж Робэртсан]] | [[Вялікабрытанія]] | 14 кастрычніка 1999 — 1 студзеня 2004 |- | 13 | [[Яап дэ Гоп Схефэр]] | [[Нідэрлянды]] | 1 студзеня 2004 — 1 жніўня 2009 |- | 14 | [[Андэрс Фог Расмусэн]] | [[Данія]] | 1 жніўня 2009 — 27 верасьня 2014 |- | 15 | [[Енс Стольтэнбэрг]] | [[Нарвэгія]] | з 27 верасьня 2014 |} {| class="wikitable" |+ '''Намесьнік генэральнага сакратара''' <ref name="secgen"/> |- ! # ! Імя ! Краіна ! Тэрмін |- | 12 | [[Сэрджыё Балянцына]] | [[Італія]] | 1994—2001 |- | 13 | [[Алясандра Мінута Рыца]] | [[Італія]] | 2001—2007 |- | 14 | [[Кляўдыё Бізаньера]] | [[Італія]] | 2007—2012 |- | 15 | [[Аляксандар Вэршбаў]] | [[ЗША]] | 2012—2016 |- | 15 | [[Роза Гётэмюлер]] | ЗША | з 2016 году |} == Беларусь == Удзельнікамі Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы ёсьць палова суседзяў Беларусі — [[Польшча]], [[Летува]], [[Латвія]]. Беларусь удзельнічае ў Радзе эўраатлянтычнага партнэрства з 1992 году (да 1997 — [[Рада Паўночнаатлянтычнай супрацы]]), у праграме «[[Партнэрства дзеля міру]]» — з 1995. Удзел у захадах Навуковай праграмы АПАД беларускія навукоўцы бяруць з 1993 году. Пастаяннае прадстаўніцтва Рэспублікі Беларусь пры АПАД адкрыта ў 1998 годзе. На беларускіх вайсковых вучэньнях рэгулярна адпрацоўваецца сцэнар адбіцьця атакі з Захаду. Супраца Беларусі і АПАД вядзецца па наступных асноўных кірунках: адпрацоўка ўзаемадзеяньня пры ліквідацыі надзвычайных сытуацыяў, кіраваньне крызіснымі сытуацыямі, моўная падрыхтоўка [[афіцэр]]аў, вайсковая адукацыя, дэмакратычны кантроль над [[Узброеныя сілы|узброенымі сіламі]], плянаваньне і правядзеньне апэрацыяў па падтрыманьні міру, вайсковая [[геаграфія]], гуманітарнае разьмінаваньне, захады палітычнага і вайсковага характару, скіраваныя супраць распаўсюджаньня [[Ядзерная зброя|ядзернай]], бактэрыялягічнай і хімічнай зброі, плянаваньне, арганізацыя і кіраваньне нацыянальнымі праграмамі ў галіне абарончых дасьледаваньняў і тэхналёгія, [[стралковая зброя]] і лёгкія ўзбраеньні. Вясной 1999 году Беларусь асудзіла агрэсію супраць [[Югаславія|Югаславіі]] і часова прыпыніла адносіны з Арганізацыяй Паўночнаатлянтычнай даомвы. Пазьней яны былі адноўленыя ў поўным аб’ёме. Восеньню 2001 году Беларусь аказала практычную дапамогу АПАД пры падрыхтоўцы міжнароднай антытэрарыстычнай вайсковай апэрацыі ў [[Аўганістан]]е. == Крыніцы == {{Крыніцы|1=2}} == Літаратура == * НАТО: проблемы трансформации и расширения / А. А. Розанов. — Менск: Завигар, 1996. — {{ISBN|985-6187-03-6}} * Мир после Косово = The World After Kosovo Crisis : Реф. сб. / РАН. Ин-т науч. информации по общественным наукам; Ред.-сост. О. А. Жирнов; Отв. ред. Т. Г. Пархалина. — М., 2001. — ISSN 0235-5620 == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.nato.int/ Афіцыйная старонка]{{ref-en}} * [https://web.archive.org/web/20110809195611/http://www.naviny.by/rubrics/politic/2004/07/22/ic_news_112_251019/ Лукашенко: Беларусь не ищет и не будет искать конфронтации с НАТО] * [https://web.archive.org/web/20080422212414/http://www.pravda.com.ua/news_print/2006/5/29/42202.htm Вступ до НАТО: 20 проти 6 на користь України] // Українська правда, 29.05.2006 {{NATO}} {{Халодная вайна}} {{Абраны артыкул}} {{Вайна з тэрарызмам}} [[Катэгорыя:Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы| ]] [[Катэгорыя:Красавік 1949 году]] [[Катэгорыя:Арганізацыі, заснаваныя ў 1949 годзе]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] q6d1ox8a0fyjakivrilbrr4en4gb7qq 2329607 2329605 2022-07-24T09:15:18Z Taravyvan Adijene 1924 Скасаваньне праўкі 2329605 удзельніка [[Special:Contributions/W|W]] ([[User talk:W|гутаркі]]) wikitext text/x-wiki {{Арганізацыя |назва = Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы |арыгінальная назва = {{мова-en|North Atlantic Treaty Organisation, NATO|скарочана}} |выява = NATO flag.svg |рамка выявы = |памер выявы = |альтэрнатыўны тэкст выявы = Сьцяг НАТО |подпіс выявы = Сьцяг |мапа = North Atlantic Treaty Organization (orthographic projection).svg |памер мапы = |альтэрнатыўны тэкст мапы = Дзяржавы-ўдзельніцы НАТО |подпіс мапы = Дзяржавы-ўдзельніцы |мапа 2 = |абрэвіятура = НАТО |дэвіз = |папярэднік = |дата ўтварэньня = {{Дата пачатку|4|4|1949|1}} |тып = вайсковая |юрыдычны статус = [[міжнародная арганізацыя]] |мэта = [[супольная бясьпека]] |штабкватэра = [[Брусэль]] |месцазнаходжаньне = [[Бэльгія]] |каардынаты = |дзейнічае ў рэгіёнах = |сяброўства = 30 [[дзяржава]]ў [[Паўночнае паўшар’е|Паўночнага паўшар’я]] |афіцыйныя мовы = [[Ангельская мова|ангельская]], [[француская мова|француская]] |генэральны сакратар = [[Енс Стольтэнбэрг]] |пасада кіраўніка = Кіраўнік вайсковага камітэту |імя кіраўніка = [[Пэтр Павал]] |пасада кіраўніка 2 = |імя кіраўніка 2 = |пасада кіраўніка 3 = |імя кіраўніка 3 = |пасада кіраўніка 4 = |імя кіраўніка 4 = |асноўныя асобы = |кіроўны орган = Паўночнаатлянтычная рада |матчыная кампанія = |зьвязаныя кампаніі = |бюджэт = {{Рост}}$945,962 млрд (2017 г.)<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Заява пра выдаткі краінаў НАТО на абарону (2010—2017)|спасылка=https://www.nato.int/nato_static_fl2014/assets/pdf/pdf_2017_06/20170629_170629-pr2017-111-en.pdf|выдавец=Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы|мова=en|дата публікацыі=29 чэрвеня 2017|дата доступу=2 красавіка 2018}}</ref> |колькасьць супрацоўнікаў = |колькасьць валянтэраў = |сайт = [https://www.nato.int/ nato.int] |заўвагі = }} '''Арганіза́цыя Паўночнаатлянты́чнай дамо́вы, НАТО''' ({{мова-en|North Atlantic Treaty Organisation, NATO}}, {{мова-fr|l'Organisation du Traité de l'Atlantique Nord, OTAN}}), таксама вядомая як '''Паўночнаатлянты́чны алья́нс''' (зьвяз<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=НАТО: Расея працягвае парушаць сувэрэнітэт Украіны|спасылка=https://www.svaboda.org/a/25285780.htmlвыдавец=[[Беларуская служба Радыё Свабода|Беларуская служба Радыё «Свабода»]]|дата публікацыі=5 сакавіка 2014|дата доступу=7 ліпеня 2022}}</ref>, блёк<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Былы кіраўнік Паўночнаатлянтычнага блёку: НАТО магло б прыняць у свае шэрагі Фінляндыю і Швэцыю за адну ноч|спасылка=https://www.svaboda.org/a/31655898.html|выдавец=Беларуская служба Радыё «Свабода»|дата публікацыі=15 студзеня 2022|дата доступу=30 чэрвеня 2022}}</ref> або хаўрус)<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=З усіх старон|спасылка=https://nashaniva.com/?c=ar&i=97230|выдавец=Газэта «[[Наша ніва]]»|дата публікацыі=17 студзеня 2003|дата доступу=7 ліпеня 2022}}</ref>), АПАД<ref>{{Артыкул|аўтар=Уладзімер Русаковіч.|загаловак=Беларуска-летувіскія дачыненьні (1997—1998 гг.)|спасылка=https://1drv.ms/b/s!Apku9dNcNG94hUyFAezS6vnm8cuF|выданьне=[[Белая вежа (часопіс)|Белая вежа]]|тып=часопіс|год = кастрычнік 2017|нумар=7 (46)|старонкі=125-129|issn=2311-245x}}</ref> — [[міжнародная арганізацыя]] калектыўнай бясьпекі і міжурадавы [[вайсковы зьвяз]], які функцыянуе на аснове [[Паўночнаатлянтычная дамова|Паўночнаатлянтычнай дамовы]], падпісанай 4 красавіка 1949 году ў [[Вашынгтон (акруга Калюмбія)|Вашынгтоне]]. Гэта сыстэма калектыўнай абароны, згодна зь якой удзельнікі арганізацыі згаджаюцца да ўзаемнай абароны ў адказ на напад з боку ўсякага замежнага агрэсара. Штаб-кватэра знаходзіцца ў [[Бэльгія|Бэльгіі]], у [[Брусэль|Брусэлі]]. Працоўныя мовы — [[ангельская мова|ангельская]] і [[француская мова|француская]]. У склад арганізацыі ўваходзяць 30 дзяржаваў, якія месьцяцца ў [[Паўночная Амэрыка|Паўночнай Амэрыцы]] і [[Эўропа|Эўропе]]. Найноўшым сябрам ёсьць [[Паўночная Македонія]], якая далучылася да зьвязу ў сакавіку 2020 году. 22 краіны ўдзельнічаюць у праграме арганізацыі [[Партнэрства дзеля міру]]. Акрамя таго, 15 іншых краінаў сьвету маюць афіцыйныя праграмы дыялёгу з блёкам. Камбінаваныя вайсковыя выдаткі ўсіх сяброў складаюць больш за 70% ад агульнасусьветнага аб’ёму выдаткаў у вайсковую сфэру<ref>[https://web.archive.org/web/20160123190846/http://milexdata.sipri.org/ The SIPRI Military Expenditure Database]. Milexdata.sipri.org.</ref>. Выдаткі на абарону ўдзельнікаў складаюць каля 2% СУП<ref>[http://www.nytimes.com/2014/03/27/world/europe/europe-begins-to-rethink-cuts.html?_r=0 Europe Begins to Rethink Cuts to Military Spending]. New York Times</ref>. Артыкул 5 Паўночнаатлянтычнай дамовы, паводле якога ўсе сябры зьвязу мусяць прыйсьці на дапамогу да іншай дзяржавы-ўдзельніцы ў выпадку ўзброенага нападу на яе, ужываўся толькі аднойчы — праз [[Тэрарыстычныя акты 11 верасьня 2001 году|тэракты]] 11 верасьня 2001 году<ref>[http://www.nato.int/docu/update/2001/1001/e1002a.htm Invocation of Article 5 confirmed]. North Atlantic Treaty Organization.</ref>, па чым войскі дзяржаваў НАТО былі разгорнутыя ў [[Аўганістан]]е. Арганізацыя ажыцьцяўляе сваю дзейнасьць праз шэраг дадатковых праграмаў, як то дзейнасьць вайсковых інструктараў у [[Ірак]]у, дапамогу ў змаганьні зь [[пірацтва]]м<ref>[http://www.nato.int/cps/en/natolive/topics_48815.htm Counter-piracy operations], North Atlantic Treaty Organization</ref>. У 2011 годзе арганізацыя ўсталявала беспалётную зону над [[Лібія]]й у адпаведнасьці з рэзалюцыяй 1973 [[Рада Бясьпекі ААН|Рады Бясьпекі ААН]]. Артыкул 4, які прадугледжвае правядзеньне кансультацыяў паміж дзяржавамі-сяброўкамі, застасоўваўся чатыры разы. У 2003 годзе правам скліканьня скарысталася [[Турэччына]] падчас [[Ірацкая вайна|ірацкай вайны]]. Двойчы ў 2012 годзе Турэччына выкарыстала права на артыкул 4 па зьбіцьці турэцкага выведвальнага самалёту [[F-4]] падчас [[Грамадзянская вайна ў Сырыі|сырыйскай грамадзянскай вайны]] і па мінамётным абстрэле Турэччыны з боку тэрыторыі [[Сырыя|Сырыі]]<ref>[https://web.archive.org/web/20130512030210/http://www.reuters.com/article/2012/10/03/us-syria-crisis-alliance-idUSBRE8921F220121003 NATO demands halt to Syria aggression against Turkey], [[Reuters]]</ref>. У 2014 годзе [[Польшча]] выступіла ініцыятарам правядзеньня кансультацыяў блёку па [[Расейская вайсковая інтэрвэнцыя ва Ўкраіну (2014)|расейскай ваеннай інтэрвэнцыі]] ў [[Крым]]е<ref>[http://www.nato.int/cps/en/natolive/news_107716.htm Statement by the North Atlantic Council following meeting under article 4 of the Washington Treaty], NATO Newsroom</ref>. == Мэты дзейнасьці == Мэты дзейнасьці Паўночнаатлянтычнага альянсу зацьверджаныя ў Артыкуле 5 Паўночнаатлянтычнай дамовы, паводле якой удзельнікі пагаджаюцца з тым, што ўзброеная атака супраць аднаго ці некалькіх зь іх у [[Эўропа|Эўропе]] ці [[Паўночная Амэрыка|Паўночнай Амэрыцы]] будзе расцэненая як атака супраць іх усіх. Адпаведна, яны пагаджаюцца ў выпадку такой агрэсіі кожны выканаць свае абавязкі па забесьпячэньні калектыўнай бясьпекі, аказаць дапамогу атакаванаму ці атакаваным удзельнікам разам з астатнімі ўдзельнікамі празь неабходныя для гэтага захады ўключна з вайсковымі, з мэтаю падтрыманьня бясьпекі ў паўночнаатлянтычным рэгіёне. Дамова не зьмяшчае зьвестак пра патэнцыйных ворагаў і канкрэтныя меры па калектыўнай абароне. Тым ня менш, першапачаткова альянс ствараўся для супрацьстаяньня дэмакратычных краінаў пагрозе з боку [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] і камуністычнага блёку. Упершыню палажэньне аб нападзе на адну з краінаў блёку спрацавала толькі ў 2001 годзе пасьля [[Тэрарыстычныя акты 11 верасьня 2001 году|падзеяў 11 верасьня]]<ref>[http://www.nato.int/docu/pr/2001/p01-124e.htm Statement by the North Atlantic Council]</ref>. == Гісторыя == [[Файл:History of NATO enlargement.svg|міні|350пкс|Хада пашырэньня НАТО]] Антыгітлераўская кааліцыя [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]], [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]], [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]] і іншыя распалася практычна адразу пасьля перамогі ў [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайне]]. Былыя хаўрусьнікі распачалі перадзел сьвету на сфэры ўплыву і прыступілі да рэалізацыі мер па ваенна-палітычным замацаваньні сваіх партыкулярных посьпехаў. 17 сакавіка 1948 году пяць заходнеэўрапейскіх краінаў — [[Бэльгія]], Вялікабрытанія, [[Люксэмбург]], [[Нідэрлянды]] і [[Францыя]] — падпісалі Брусэльскі дагавор, на падставе якога яны стварылі субрэгіянальную сыстэму калектыўнай абароны — [[Заходнеэўрапейскі зьвяз]]. Паралельна ім СССР і сацыялістычныя краіны [[Усходняя Эўропа|Ўсходняй Эўропы]] заключылі паміж сабой дагаворы аб дружбе, супрацоўніцтве і ўзаемнай дапамозе. Заходнеэўрапейцы пайшлі далей і пачалі абмеркаваньне з ЗША і [[Канада]]й праекту Паўночнаатлянтычнага ваенна-палітычнага альянсу, запрасіўшы да ўдзелу ў гэтым працэсе шэраг іншых краінаў [[Заходняя Эўропа|Заходняй Эўропы]] — [[Данія|Данію]], [[Ісьляндыя|Ісьляндыю]], [[Італія|Італію]], [[Нарвэгія|Нарвэгію]] і [[Партугалія|Партугалію]]. Перамовы завяршыліся падпісаньнем у [[Вашынгтон (горад)|Вашынгтоне]] 4 красавіка 1949 [[Паўночнаатлянтычны дагавор (4 красавіка 1949, Вашынгтон)|дагавору]] паміж гэтымі дванаццацьцю краінамі. У 1952 да яго далучыліся [[Грэцыя]] і [[Турэччына]], у 1955 — [[Фэдэратыўная Рэспубліка Нямеччына|ФРН]] (у 1990 — дзеяньне дагавору пашырылася на тэрыторыю былой [[Нямецкая Дэмакратычная Рэспубліка|НДР]]), у 1982 — [[Гішпанія]], у 1999 — [[Вугоршчына]], [[Польшча]], [[Чэхія]], у 2004 — [[Баўгарыя]], [[Латвія]], [[Летува]], [[Румынія]], [[Славаччына]], [[Славенія]], [[Эстонія]], у 2009 — [[Альбанія]], [[Харватыя]], у 2017 — [[Чарнагорыя]], у 2020 — [[Паўночная Македонія]]. Перамовы аб магчымым далучэньні вядуцца з [[Грузія]]й, [[Сэрбія]]й, [[Босьнія і Герцагавіна|Босьніяй і Герцагавінай]] і [[Украіна|Ўкраінай]]. СССР у 1954 прапанаваў сябе ў якасьці магчымага ўдзельніка НАТО дзеля захаваньня міру і адзінства ў Эўропе, але сябры арганізацыі адверглі савецкую ініцыятыву. У выніку ў 1955 СССР са сваімі ўсходнеэўрапейскімі саюзьнікамі, каб зьменшыць пагрозу з боку аб’яднанага Захаду, стварылі [[Арганізацыя Варшаўскай Дамовы|Арганізацыю Варшаўскай Дамовы]]. У 1958 НАТО сутыкнулася зь першым вялікім унутраным крызісам. Прэзыдэнт Францыі [[Шарль дэ Голь]] выступіў супраць гегемоніі ЗША ў справах Заходняй Эўропы. У прыватнасьці, ён падверг крытыцы асаблівыя адносіны ЗША і Вялікабрытаніі, прапанаваўшы замест гэтага аформіць трохбаковы дырэктарат з роўнымі палітычнымі правамі Францыі, Вялікабрытаніі і ЗША. Атрымаўшы адмову, дэ Голь пачаў вывад сваёй краіны з НАТО. У наступныя гады штаб-кватэра НАТО і камандаваньне аб’яднанымі ўзброенымі сіламі НАТО ў Эўропе былі пераведзеныя з [[Парыж]]у адпаведна ў [[Брусэль]] і [[Монс]] (Бэльгія), амэрыканскія вайсковыя базы на францускай тэрыторыі былі закрытыя, Францыя распачала ўласную праграму стварэньня [[Ядзерная зброя|ядзернай зброі]] і ў 1966 годзе на 29 гадоў (да 1995 году) пакінула вайсковую арганізацыю НАТО. У 1974 з вайсковай арганізацыі НАТО на 6 гадоў выйшла Грэцыя, пратэстуючы супраць турэцкага ўварваньня на [[Кіпр]] (вярнулася ў 1980). Ва ўмовах блёкавага супрацьстаяньня, калі на ўліку была кожная краіна, выкарыстоўваліся любыя магчымасьці для пашырэньня альянсу: інтэгравалі ў НАТО дэнацыфікаваную [[Заходняя Нямеччына|Заходнюю Нямеччыну]] і постфранкісцкую Гішпанію, вялі працу з нэўтральнымі краінамі з мэтай пераканаць іх адмовіцца ад свайго статусу. Разгорнуты комплекс сакрэтных апэрацыяў вайсковых і палітычных выведак краінаў НАТО па падрыхтоўцы [[партызан]]аў на выпадак савецкай акупацыі паставіў пад кантроль палітычнае і грамадзкае жыцьцё шэрагу краінаў Заходняй Эўропы, у прыватнасьці не дапусьціў прыход да ўлады левых сілаў у Італіі ([[апэрацыя «Глядыё»]]). [[Файл:Gorbachev Bush 19900601.jpg|міні|270пкс|зьлева|Рэформы, якія пачаліся за часам кіраваньня [[Міхаіл Гарбачоў|Міхаіла Гарбачова]], прывялі да скасаваньня дзейнасьці [[Арганізацыя Варшаўскай дамовы|Арганізацыі Варшаўскай дамовы]]]] НАТО з самага пачатку праектавалася для ўдзелу ў глябальнай міжблёкавай вайне, адпаведна былі адбудаваныя яе палітычная і вайсковая структуры. На практыцы выкарыстоўваліся асобныя магчымасьці НАТО (пераважна абмен выведвальнай інфармацыяй) пры вырашэньні яе сябрамі менш маштабных задачаў ([[Фолклэндзкі канфлікт 1982 году|канфлікт вакол Фолклэндзкіх астравоў]], [[Паўночнаірляндзкі канфлікт]] і г. д.). Шматлікія ж непаразуменьні і спрэчкі паміж сябрамі НАТО вырашаліся безь яе ўдзелу (у двухбаковым парадку ці пры пасярэдніцтве [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў|ААН]]), што пацьвярджае характар НАТО як арганізацыі менавіта калектыўнай абароны, а не калектыўнай бясьпекі. На працягу «[[Халодная вайна|Халоднай вайны]]» асноўным праціўнікам НАТО была [[Арганізацыя Варшаўскай дамовы]]. Ліквідацыя апошняй у 1991 годзе прывяла да «крызісу ідэнтычнасьці» НАТО, зьвязанага з пошукам абгрунтаваньня неабходнасьці захаваньня арганізацыі, зь якога яна выйшла ў сярэдзіне 1990-х, умяшаўшыся ў [[Узброеныя канфлікты ў былой Югаславіі ў 1990-х гадах|канфлікты на Балканах]], спачатку пад эгідай ААН, а потым самастойна. Аналіз новай стратэгічнай сытуацыі дазволіў аўтарам канцэпцыі зрабіць 2 важныя высновы аб захаваньні мэтаў і функцыяў НАТО па бясьпецы і аб стварэньні больш шырокіх, чым калі-небудзь, магчымасьцяў для дасягненьня ейных мэтаў палітычнымі сродкамі. Гаворка ішла аб дыялёгу і супрацы між сябрамі НАТО і іншымі дзяржавамі ва ўсіх галінах, зьвязаных з эўрапейскай бясьпекай. Адносна абароны стратэгічная канцэпцыя 1991 году прадугледжвала зьніжэньне агульнай колькасьці [[Узброеныя сілы|ўзброеных сілаў]] і ўзроўню іхнай боегатоўнасьці з адначасовым павышэньнем іхнай мабільнасьці і здольнасьці дзейнічаць у крытычных сытуацыях. Важнай карэктывай было таксама памяншэньне залежнасьці вайсковай стратэгіі альянсу ад [[ядзерная зброя|ядзернай зброі]], якая павінная адыгрываць у асноўным палітычную ролю — захаваньне міру, [[Стрымліваньне|стрымліваньня]] любога агрэсара. Адной з найважнейшых ініцыятываў Альянсу стала праграма «[[Партнэрства дзеля міру]]» заснавана на брусэльскім саміце НАТО ў 1994 годзе. Праграма абвяшчала задачу фармаваньня новых адносінаў бясьпекі паміж Паўночнаатлянтычным зьвязам і ягонымі партнэрамі ў справе захаваньня міру. Да ўдзелу ў ёй былі запрошаны дзяржавы-сяброўкі [[Рада эўраатлянтычнага партнэрства|Рады эўраатлянтычнага партнэрства]] і іншыя краіны [[Арганізацыя бясьпекі і супрацы ў Эўропе|АБСЭ]]. Паўночнаатлянтычная рада прапанавала дзяржавам-партнэрам далучыліся да працы палітычных і вайсковых органаў у штаб-кватэры НАТО ў рамках дзейнасьці, зьвязанай з партнэрствам. Прадугледжваліся таксама кансультацыі зь любым актыўным удзельнікам праграмы, калі ён будзе адчуваць прамую пагрозу сваёй тэрытарыяльнай цэласнасьці, палітычнай незалежнасьці або бясьпекі. За тры гады ўдзельнікамі «Партнэрства дзеля міру» сталі 27 дзяржаваў [[Эўропа|Эўропы]] і [[Азія|Азіі]]. [[Беларусь]] далучылася да гэтае праграмы ў 1995 гозе. У 1997 годзе НАТО дасягнула дамоўленасьці аб значным скарачэньні сваёй каманднай структуры ад 65 існых штаб-кватэраў да толькі 20<ref>[http://www.nato.int/docu/speech/1997/s971216aa.htm Statement by Secretary of State Madeleine K. Albright During the North Atlantic Council Ministerial Meeting]. NATO</ref>. Сілы рэагаваньня НАТО пачалі сваю дзейнасьць на саміце ў [[Прага|Празе]] 21 лістапада 2002 году, які стаў першым самітам у краіне былой [[Рада эканамічнай узаемадапамогі|Рады эканамічнай узаемадапамогі]]. 19 чэрвеня 2003 году прайшла далейшая рэструктурызацыя вайсковых падразьдзяленьняў НАТО, падчас якой было створанае [[Хаўруснае камандаваньне па пытаньнях трансфармацыі]] са штаб-кватэрай у [[Норфалк (Вірджынія)|Норфалк]]у, штат [[Вірджынія]], ЗША. У сакавіку 2004 году пачала дзейнічаць місія НАТО ў краінах [[Балтыя|Балтыі]], паводле якой ажыцьцяўляецца падтрыманьне сувэрэнітэту [[Латвія|Латвіі]], [[Летува|Летувы]] і [[Эстонія|Эстоніі]]. Паводле місіі ў Летуве базуюцца чатыры зьнішчальнікі краінаў НАТО на ўмове ратацыі<ref>[http://www.boston.com/news/world/europe/articles/2012/03/29/nato_member_nations_should_share_military_systems/ NATO: Member nations should share military systems]. The Boston Globe</ref>. На Рыскім саміце 2006 году была падкрэсьленая важнасьць пытаньня энэргетычнай бясьпекі краінаў блёку. Гэта быў першы саміт НАТО, які прайшоў у краіне, якая раней была часткай Савецкага Саюзу. На красавіцкім саміце 2008 году ў [[Бухарэст|Бухарэсьце]], сябры НАТО пагадзіліся на ўваходжаньня ў блёк [[Харватыя|Харватыі]] і [[Альбанія|Альбаніі]], і абедзьве краіны ўступілі ў арганізацыю ў красавіку 2009 году. Украіна і Грузія выказаліся наконт цікавасьці да атрыманьня статусу сяброў НАТО<ref>[https://web.archive.org/web/20080407062445/http://edition.cnn.com/2008/WORLD/europe/04/03/nato.members/index.html U.S. wins NATO backing for missile defense shield]. CNN.com</ref>, што ў сваю чаргу выклікала незадаволенасьць з боку [[Расея|Расеі]]. Крытыка з боку расейскіх уладаў была таксама накіраваная на сыстэмы [[Супрацьракетная абарона Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы|Супрацьракетнай абароны Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы]] (СПА НАТО), якія былі разьмешчаныя ў Польшчы і Чэхіі. Хоць лідэры НАТО запэўнілі афіцыйных прадстаўнікоў расейскае дзяржавы, што сыстэма не накіраваная на Расею, абодва прэзыдэнты [[Уладзімер Пуцін|Ўладзімер Пуцін]] і [[Дзьмітры Мядзьведзеў]] раскрытыкавалі гэты праект як пагрозу да сваёй краіны<ref>[http://www.washingtonpost.com/world/europe/medvedev-calls-missile-defense-a-threat-to-russia/2012/03/23/gIQA9Id2VS_story.html Medvedev calls missile defense a threat to Russia]. The Washington Post.</ref>. Зь лістапада 2014 году кіраўніцтва НАТО ў супрацы з краінамі Балтыі, а таксама Польшчай вядзе дзейнасьць па павелічэньні колькасьці трэніровачных патруляваньняў і перахопаў самалётаў, што зьвязана з пачашчэньнем актыўнасьці расейскай вайсковай авіяцыі ў міжнароднай паветранай прасторы, падчас якой расейская авіяцыя не падае папярэдняга пляну палёту, не кансультуецца з кіраваньнем руху і не адказвае на запыты дыспэтчараў, што, на думку камандзіра партугальскага падразьдзяленьня паліцэйскай місіі Луіша Мараіша, нясе рызыку для цывільных самалётаў. Акрамя таго, разгортваюцца дадатковыя кантынгенты ЗША і [[танк]]авыя злучэньні<ref name=bielsat>{{артыкул|аўтар=|загаловак=НАТА Маскве: будзем бараніць Прыбалтыку|арыгінал=|спасылка=http://belsat.eu/be/articles/nata-maskve-budzem-baranic-prybaltyku/|аўтар выданьня=|выданьне=Белсат|тып=|месца=|выдавецтва=|год=2014|выпуск=|том=|нумар=|старонкі=|isbn=}}</ref>. На саміце краінаў НАТО ва Ўэйлзе 2014 году НАТО аб’явіла пра далейшыя вучэньні ў краінах-сяброўках арганізацыі Ўсходняй Эўропы, аднак шэраг аналітыкаў мяркуе, што, нягледзячы на жаданьне Расеі аднавіць свой уплыў у краінах Балтыі, у выпадку актыўных дзеяньняў Расея выкарыстае расейскую меншасьць у гэтых краінах<ref name=bielsat/>. У 2014 годзе фінскі прэм’ер-міністра [[Аляксандар Стуб]] заявіў, што мажлівасьць сяброўства краіны ў Альянсе ляжыць у доўгатэрміновай пэрспэктыве й ёсьць малаверагоднай<ref>{{артыкул|аўтар=Juhana Rossi.|загаловак=Finnish Prime Minister Still Eyes NATO Membership|арыгінал=|спасылка=http://online.wsj.com/articles/finnish-prime-minister-still-eyes-nato-membership-1404490803|аўтар выданьня=|выданьне=The Wall Street Journal|тып=|месца=|выдавецтва=|год=2014|выпуск=|том=|нумар=|старонкі=|isbn=}}</ref>. 29 чэрвеня 2022 году на зьезьдзе ў [[Мадрыд]]зе кіраўнікі ўрадаў-удзельнікаў Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы (НАТО) ўхвалілі павелічэньне сілаў хуткага рэагаваньня з 40 000 да 300 000 жаўнераў. У 5-м артыкуле Мадрыдзкай дэклярацыі НАТО згадвалася: «Расейская Фэдэрацыя ёсьць найбольш значнай і непасрэднай [[пагроза]]й бясьпецы саюзьнікаў, міру і стабільнасьці ў эўраатлянтычным рэгіёне». Згодна зь 9-м артыкулам Дэклярацыі, хаўрусьнікі забавязаліся разгарнуць дадатковыя баяздольныя сілы на ўсходнім флянгу, дзе кожны [[батальён]] мелі пашырыць да [[Брыгада (войска)|брыгады]]. Паводле 18-га артыкула, старшыні ўрадаў вырашылі «запрасіць Фінляндыю і Швэцыю стаць сябрамі НАТО і пагадзіліся падпісаць Пратаколы аб далучэньні» абедзьвюх краінаў да НАТО. У 8-м артыкуле новай Стратэгічнай канцэпцыі НАТО падкрэсьлівалася: «Нарошчваньне маскоўскіх войскаў, у тым ліку ў рэгіёнах [[Балтыйскае мора|Балтыйскага]], [[Чорнае мора|Чорнага]] і [[Міжземнае мора|Міжземнага]] мораў, разам з вайсковай інтэграцыяй зь Беларусьсю кідае выклік нашай [[Бясьпека|бясьпецы]] і інтарэсам». Згодна з 13-м артыкулам Канцэпцыі прызнавалася, што заяўленыя памкненьні і прыгнятальная палітыка Кітаю «кідаюць выклік зацікаўленасьцям, бясьпецы і каштоўнасьцям» дзяржаваў НАТО<ref>{{Навіна|аўтар=[[Валер Карбалевіч]]|загаловак=Беларусь — у ліку пагрозаў|спасылка=https://www.svaboda.org/a/31921805.html|выдавец=[[Беларуская служба Радыё Свабода|Беларуская служба Радыё «Свабода»]]|дата публікацыі=29 чэрвеня 2022|дата доступу=30 чэрвеня 2022}}</ref>. == Юрыдычная прырода == Сутнаснае прызначэньне НАТО — забесьпячэньне бясьпекі дзяржаваў-сяброў ва ўсіх сфэрах у адпаведнасьці з [[Асноўныя прынцыпы міжнароднага права|асноўнымі прынцыпамі міжнароднага права]]. Фундамэнтальны прынцып дзейнасьці арганізацыі — супраца і ўзаемадзеяньне сувэрэнных дзяржаваў, заснаванае на непадзельнасьці бясьпекі. НАТО падтрымлівае г. зв. трансатлянтычную сувязь, пры якой [[бясьпека]] Паўночнай Амэрыкі непасрэдна зьвязана зь бясьпекай Эўропы. З прававога пункту гледжаньня, НАТО — [[Міжнародная арганізацыя|міжнародная]] ([[Міжурадавая арганізацыя|міжурадавая]]) арганізацыя. Узяўшы за аснову дактрынальнае азначэньне міжнароднай арганізацыі як аб’яднаньня [[дзяржава]]ў, створанага на падставе міжнароднай дамовы для выкананьня пэўных мэтаў, якое мае адпаведную сыстэму органаў, валодае правамі і абавязкамі, адрознымі ад правоў і абавязкаў дзяржаваў-сябровак, і заснаванае ў адпаведнасьці з [[Міжнароднае права|міжнародным правам]], можна, такім чынам, казаць пра наступныя пяць прыкметах, якія складаюць паняцьце міжнароднай арганізацыі зь юрыдычнага погляду: дамоўная аснова; наяўнасьць пэўных мэтаў; адпаведная арганізацыйная будова; самастойныя правы і абавязкі; заснаваньне ў адпаведнасьці зь міжнародным правам. 1. Дамоўная аснова (канвэнцыйны базіс) Паўночнаатлянтычнага альянсу прадстаўленая [[Паўночнаатлянтычная дамова|Вашынгтонскай дамовай 1949 году]] і пагадненьнямі аб далучэньні новых сябраў, у прыватнасьці — 1952 (2), 1955, 1980, 1999 (3) і 2004 (7 пагадненьняў) гадоў — аб далучэньні Грэцыі, Турэччыны, ФРН, Гішпаніі, Вугоршчыны, Польшчы, Чэхіі, Баўгарыі, Латвіі, Летувы, Румыніі, Славаччыны, Славеніі і Эстоніі да НАТО. Суб’ектамі дамовы ёсьць дзяржавы. Гэта вызначае юрыдычную прыроду міжнароднай арганізацыі, сьведчыць аб яе міждзяржаўным характары, адрозьніваючы тым самым ад [[Міжнародная няўрадавая арганізацыя|міжнародных няўрадавых арганізацыяў]]. 2. Наяўнасьць пэўных мэтаў — важная прыкмета ў вызначэньні правамернага характару міжнароднай арганізацыі, яе арганізацыйнай структуры, кампэтэнцыі, якой надзеленая арганізацыя. НАТО стваралася, каб аб’яднаць намаганьні краінаў-сябровак для калектыўнай абароны і захаваньня міру і бясьпекі. Заключаная ў адпаведнасьці са [[Статут Арганізацыі Аб’яднаных Нацыяў|Статутам ААН]]. Паўночнаатлянтычны пакт ставіць перад НАТО і мэты Аб’яднаных Нацыяў, зафіксаваныя ў прэамбуле і арт. 1 Статуту: вызваліць наступныя пакаленьні ад бедзтваў вайны, пацьвердзіць веру ў асноўныя правы чалавека і ў роўнасьць правоў вялікіх і малых нацыяў, стварыць умовы, пры якіх могуць захоўвацца справядлівасьць і павага да абавязацельстваў, што вынікаюць з дагавораў і іншых крыніц міжнароднага права, садзейнічаць сацыяльнаму прагрэсу і паляпшэньню ўмоў жыцьця пры большай волі, ажыцьцяўляць міжнародная супраца ў вырашэньні міжнародных праблемаў эканамічнага, сацыяльнага, культурнага і гуманітарнага характару, падтрымліваць міжнародны мір і бясьпеку і з гэтай мэтай прадпрымаць эфэктыўныя калектыўныя захады для прадухіленьня і спыненьня пагрозы міру і здушэньня актаў агрэсіі ці іншых парушэньняў міру. 3. Як правіла, аснову сыстэмы органаў міжнароднай арганізацыі складаюць наступныя віды органаў: 1) найвышэйшы, 2) выканаўчы, 3) адміністрацыйны, 4) спэцыяльныя камітэты і камісіі. Будова НАТО не адпавядае гэтай сыстэме, характэрнай для большасьці сучасных міжнародных арганізацыяў, і больш нагадвае сыстэму органаў ААН зь яе галоўнымі і дапаможнымі органамі. Дамова ўсталёўвае стварэньне Рады і дапаможных органаў, зь якіх першым будзе створаны Камітэт абароны. Такім чынам, Рада (Паўночнаатлянтычная рада) — найвышэйшы орган НАТО. У выканаўчым органе, які закліканы кіраваць арганізацыяй між сэсіямі найвышэйшага органу, НАТО ня мае патрэбы. Паняцьце сэсійнасьці тут умоўнае, бо ёсьць магчымасьць зьбіраць прадстаўнікоў дзяржаваў-сябровак у любы момант (пры тым, што і ў звычайных умовах яны сустракаюцца не радзей за адзін раз на тыдзень). Функцыі, якія, як правіла, выконваюць выканаўчыя органы, — забесьпячэньне эфэктыўнасьці дзейнасьці міжнароднай арганізацыі, ажыцьцяўленьне сувязі зь дзяржавамі-сяброўкамі і іншымі міжнароднымі арганізацыямі, складаньне бюджэту арганізацыі, падрыхтоўка павесткі дня паседжаньняў найвышэйшага органу і разгляд пытаньняў пэрсаналу — у асноўным перададзены Міжнароднаму сакратарыяту НАТО. Між тым, у большасьці міжнародных арганізацыяў сакратарыят — орган адміністрацыйны. 4. НАТО мае самастойныя правы і абавязкі, адрозныя ад правоў і абавязкаў дзяржаваў-сябровак. Ва ўстаноўчым акце міжнароднай арганізацыі асобныя артыкулы адрасаваны непасрэдна дзяржавам-сябрам, іншыя — міжнароднай арганізацыі, у асобе яе органаў. У арт. 8 Вашынгтонскай дамовы абвешчана, што <blockquote>«''кожны бок, які дамаўляецца, заяўляе, што ні адно зь міжнародных пагадненьняў, якія маюць у цяперашні час сілу, паміж ім і любым іншым бокам, які дамаўляецца, не знаходзіцца ў супярэчнасьці з палажэньнямі гэтай дамовы, і абавязуецца не прымаць ніякага міжнароднага абавязацельства, якое супярэчыць гэтай дамове''».</blockquote> Арт. 9 дагавору, наадварот, зьвернуты непасрэдна да арганізацыі: <blockquote>«''Рада стварае такія дапаможныя органы, якія могуць аказацца неабходнымі, у прыватнасьці, яна неадкладна створыць Камітэт абароны, які будзе рэкамэндаваць захады для прымяненьня артыкулаў 3 і 5''».</blockquote> Магчымасьць міжнароднай арганізацыі мець самастойныя правы і абавязкі, асобныя ад правоў і абавязкаў дзяржаваў-сябровак, фармуе арганізацыю як [[Суб’ект міжнароднага права|суб’екта міжнароднага права]], які валодае сваёй прававой воляй і правы якога непасрэдна зьвязаныя зь міжнароднай правасуб’ектнасьцю. Да такіх правоў належыць права на заключэньне міжнародных пагадненьняў, права на прывілеі і імунітэты, права на прадстаўніцтва і іншыя правы, зьвязаныя зь міжнароднай правасуб’ектнасьцю. Вонкава міжнародная арганізацыя, у тым ліку і НАТО, выступае самастойна, як адзінае цэлае, прадстаўленае генэральным сакратаром арганізацыі. 5. Пад заснаваньнем ў адпаведнасьці зь міжнародным правам разумеецца правамерны характар міжнароднай арганізацыі, неабходнасьць адпаведнасьці яе Статуту і дзейнасьці агульнапрызнаным прынцыпам і [[Норма міжнароднага права|нормам міжнароднага права]] і, перш за ўсё, нормам jus cogens у сэнсе арт. 53 [[Венская канвэнцыя аб праве міжнародных дамоваў|Венскай канвэнцыі аб праве міжнародных дамоваў 1969 году]]. Лічыцца, што імпэратыўнымі нормамі jus cogens ёсьць прынцыпы Статуту ААН, а Паўночнаатлянтычная дамова ў цэлым тэкстуальна сумяшчальны са Статутам ААН. У той жа час, не адпавядаюць главе VІІІ Статуту ААН палажэньні Вашынгтонскай дамовы аб яго тэрытарыяльнай сфэры дзеяньня: некалькі кантынэнтаў і велізарныя прасторы Сусьветнага акіяна. НАТО таксама не выконвае арганізацыйна-прававых захадаў, якія накладаюцца на яе, як на рэгіянальную арганізацыю ў адпаведнасьці з главой VІІІ, але працягвае настойваць на гэтым статусе, каб мець магчымасьць ажыцьцяўляць прымусовыя дзеяньні адносна іншых дзяржаваў, як у выпадку зь легітымацыяй агрэсіі НАТО супраць Югаславіі. == Арганізацыйная структура == * '''Паўночнаатлянтычная рада''' (ПАР, {{мова-en|The North Atlantic Council, NAC|скарочана}}) — найвышэйшы палітычны орган Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы, складаецца з пастаянных прадстаўнікоў (у рангу [[Пасол|пасла]]) усіх краінаў-сябровак, якія праводзяць паседжаньні прынамсі аднойчы на тыдзень. Рада таксама зьбіраецца на міністэрскім і на найвышэйшым узроўнях, але, у любым выпадку, ён мае аднолькавыя паўнамоцтвы ў прыняцьці рашэньняў, незалежна ад узроўню, на якім гэта было зроблена. Рашэньні прымаюцца на аснове [[кансэнсус]]у. Старшынюе на паседжаньнях генэральны сакратар НАТО. Рада — адзіны орган, стварэньне якога прама прадугледжана тэкстам Паўночнаатлянтычнай дамовы<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Ужо сёньня: адкрыцьцё выставы «Беларусь у абдымках зорак», дзень нараджэньня Льва Сапегі і Алега Хаменкі|спасылка=https://www.svaboda.org/a/24947180.html|выдавец=[[Беларуская служба Радыё Свабода|Беларуская служба Радыё «Свабода»]]|дата публікацыі=4 красавіка 2013|дата доступу=10 ліпеня 2022}}</ref>. Рада надзеленая паўнамоцтвамі ўтвараць дадатковыя органы. Так былі створаныя камітэты і плянавыя групы для забесьпячэньня працы Рады і падрыхтоўкі рэкамэндацыяў у спэцыяльных галінах. Пытаньні, якія разглядае Рада, датычацца ўсіх аспэктаў дзейнасьці арганізацыі і, звычайна, засноўваюцца на справаздачах і рэкамэндацыях, якія рыхтуюцца па запыту Рады ніжэйшымі камітэтамі. Пытаньні таксама могуць быць паднятыя нацыянальнымі пастаяннымі прадстаўнікамі ці генэральным сакратаром. * '''Камітэт плянаваньня абароны''' ({{мова-en|Defence Planning Committee|скарочана}}, DPC) — палітыка-вайсковы орган НАТО, звычайна складаецца з пастаянных прадстаўнікоў усіх краінаў-сяброў (акрамя Францыі) і як мінімум двойчы на год склікаецца на ўзроўні міністраў абароны і разглядае пытаньні, зьвязаныя з сумесным абарончым плянаваньнем. Камітэт плянаваньня абароны забясьпечвае кіраваньне ваеннымі структурамі НАТО і, у межах сваёй кампэтэнцыі, мае тыя функцыі і паўнамоцтвы, што і Паўночнаатлянтычная Рада ў межах яе кампэтэнцыі. * '''Група ядзернага плянаваньня''' ({{мова-en|Nuclear Planning Group}}, NPG) — асноўны орган для кансультацыяў па ўсіх пытаньнях, што адносяцца да ролі ядзерных сілаў у палітыцы бясьпекі і абароны НАТО. У групе ўдзельнічаюць усе краіны-сябры, за выключэньнем Францыі. Ісьляндыя ўдзельнічае як назіральнік. Група, як правіла, зьбіраецца два разы на год на ўзроўні міністраў абароны, звычайна разам з Камітэтам плянаваньня абароны, а таксама на ўзроўні паслоў — па меры неабходнасьці. * '''Генэральны сакратар''' ({{мова-en|The Secretary General}}) — найвышэйшая службовая асоба НАТО. Адказвае за арганізацыю і кіраўніцтва працэсам кансультацыяў і выпрацоўкі рашэньняў у Паўночнаатлянтычным альянсе. Узначальвае паседжаньні Паўночнаатлянтычнай рады, Камітэту плянаваньня абароны, Групы ядзернага плянаваньня і іншых галоўных камітэтаў. Ён дзейнічае як галоўны афіцыйны прадстаўнік ({{мова-en|principal spokesman}}) арганізацыі ў яе зьнешніх стасунках. Генэральнаму сакратару падпарадкаваны Міжнародны сакратарыят. Пад непасрэдным кіраўніцтвам генэральнага сакратара знаходзяцца '''Кабінэт''' ({{мова-en|Private Office}}) і '''Адміністрацыя''' ({{мова-en|Office of the Secretary General}}) '''генэральнага сакратара'''. Кабінэт дапамагае генэральнаму сакратару і яго намесьніку (які кіруе шэрагам працоўных групаў) па ўсіх аспэктах іх працы. У яго штаце знаходзяцца юрысконсульт і спэцыяльны дарадца ў справах Цэнтральнай і [[Усходняя Эўропа|Ўсходняй Эўропы]]. Адміністрацыя генэральнага сакратара складаецца з Выканаўчага сакратарыяту, Управы інфармацыі і прэсы, а таксама Службы бясьпекі НАТО. '''Выканаўчы сакратарыят''' ({{мова-en|Executive Secretariat}}) забясьпечвае функцыянаваньне Рады НАТО, Рады эўраатлянтычнага партнэрства, Камітэту плянаваньня абароны, Групы ядзернага плянаваньня і ўсіх структураў, утвораных вышэйназванымі органамі. На Выканаўчы сакратарыят ускладзена і адміністрацыйнае забесьпячэньне праграмы «Партнэрства дзеля міру». '''Управа інфармацыі і прэсы''' ({{мова-en|Office of Information and Press}}) складаецца са '''Службы СМІ''' ({{мова-en|Press and Media Service}}) і '''Інфармацыйнай службы''' ({{мова-en|Information Service}}). Дырэктар Управы ўзначальвае таксама '''Камітэт па інфармацыі і культурных сувязях''' ({{мова-en|the Commitee on Information and Cultural Relations}}). '''Служба бясьпекі НАТО''' ({{мова-en|NATO Office of Security}}) каардынуе і ажыцьцяўляе палітыку ўнутранай бясьпекі НАТО. Дырэктар службы — галоўны дарадца генэральнага сакратара па пытаньнях бясьпекі і старшыня '''Камітэту НАТО па бясьпецы''' ({{мова-en|NATO Security Committee}}). Ён кіруе '''Службай бясьпекі штаб-кватэры''' і адказвае за ўсеагульную бясьпеку ў блёку. * '''Міжнародны сакратарыят''' ({{мова-en|International Staff}}) забясьпечвае дзейнасьць Рады НАТО і яе камітэтаў. Міжнародны сакратарыят складаецца з Адміністрацыі Генэральнага сакратара, пяці аддзелаў (палітычны, плянаваньня і палітыкі абароны, матэрыяльна-тэхнічнага забесьпячэньня абароны, інфраструктуры і плянаваньня выкарыстаньня цывільных службаў пры надзвычайным становішчы, па навуцы і навакольным асяродзьдзі), кіраўніцтва справамі і кабінэта фінансавага кантралёра. Кожны з аддзелаў узначальваецца памочнікам генэральнага сакратара. Акрамя таго, Міжнародны сакратарыят — гэта некалькі цывільных агенцтваў і арганізацыяў, разьмешчаных у розных краінах-сябрах. Гэтыя арганізацыі працуюць па спэцыяльных кірунках, такіх, як камунікацыі ці тылавое забесьпячэньне. Пэрсанал Міжнароднага сакратарыяту набіраецца непасрэдна арганізацыяй альбо па накіраваньнях урадаў краінаў-сябровак тэрмінам на 3—4 гады. Супрацоўнікі Міжнароднага сакратарыяту адказныя перад генэральным сакратаром і абавязваюцца захоўваць поўную ляяльнасьць арганізацыі на ўвесь час знаходжаньня на пасадзе. * '''Вайсковы камітэт''' ({{мова-en|Military Committee}}) — найвышэйшы вайсковы орган НАТО, дае палітычным уладам блёку рэкамэндацыі ў вайсковых пытаньнях дзейнасьці ў зоне адказнасьці НАТО, забясьпечвае Галоўнаму камандаваньню НАТО магчымасьць выкананьня сваіх функцыяў. Знаходзіцца пад палітычным кіраўніцтвам Паўночнаатлянтычнай рады і Камітэта плянаваньня абароны, а калі закранаюцца ядзерныя пытаньні, то і Групы ядзернага плянаваньня. Камітэт складаецца з начальнікаў штабаў кожнай краіны-сябра (у тым ліку і Францыі, якая да 1996 году была прадстаўленая вайсковай місіяй у Вайсковым камітэце). Ісьляндыя ня мае ўзброеных сілаў, але можа быць прадстаўленая цывільнай асобай. Начальнікі штабоў сустракаюцца не радзей, як 2 разы на год. У астатні час краіны прадстаўленыя нацыянальнымі вайсковымі прадстаўнікамі, што прызначаюцца начальнікамі штабоў. * '''Інтэграваная вайсковая структура''' ({{мова-en|Integrated Military Structure}}) знаходзіцца пад палітычным кантролем і бягучым кіраўніцтвам найвышэйшага ўзроўню. Яе прызначэньне — у забесьпячэньні арганізацыйных рамак абароны тэрыторыяў краінаў-сябровак ад зьнешніх пагрозаў. Яна ўключае ў сябе сетку вайсковага камандаваньня, што пакрывае ўсю Паўночнаатлянтычную зону. НАТО мае 2 галоўныя цэнтры камандаваньня — '''Саюзнае камандаваньне аб’яднаных узброеных сілаў у Эўропе''' ({{мова-en|Supreme Allied Commander Europe}}, SACEUR), разьмешчанае ў так званым '''ШЭЙПе''' ({{мова-en|SHAPE — Supreme Headquarters Allied Powers Europe}}), непадалёку ад [[Монс]]у (Бэльгія), і '''Саюзнае камандаваньне аб’яднаных узброеных сілаў у зоне Атлянтычнага акіяна''' ({{мова-en|Supreme Allied Commander Atlantic}}, SACLANT) у Норфалку (штат Вірджынія, ЗША). Існуе таксама '''Рэгіянальная стратэгічная група Канады—ЗША''' ({{мова-en|Canada—U.S. Regional Planning Group}}, CUSRPG), разьмешчаная ў [[Арлінгтан]]е (ЗША), якой даручана каардынаваць плянаваньне абароны Паўночнай Амэрыкі. * '''Міжнародны вайсковы штаб''' ({{мова-en|International Military Staff}}) забясьпечвае дзейнасьць Вайсковага камітэту і арганізуе выкананьне яго рашэньняў. Супрацоўнікі Міжнароднага вайсковага штабу маюць такі ж статус у арганізацыі, як і супрацоўнікі Міжнароднага сакратарыяту, але падпадаюць пад адміністрацыйную ўладу начальніка штабу альбо кіраўніка самастойнага агенцтва НАТО, у якім яны непасрэдна працуюць. Начальнік Міжнароднага вайсковага штабу выбіраецца Вайсковым камітэтам і можа быць прадстаўніком любой краіны, але мець адрознае грамадзянства ад старшыні Вайсковага камітэту. У арганізацыйным пляне Міжнародны вайсковы штаб падразьдзяляецца на наступныя аддзелы: [[Выведка|выведкі]], плянаваньня і палітыкі, апэрацыяў, матэрыяльна-тэхнічнага забесьпячэньня, [[Сувязь (тэхніка)|сувязі]] і сыстэмаў інфармацыі, узбраеньняў і стандартызацыі. Пры начальніку Міжнароднага вайсковага штабу створаны Сытуацыйны цэнтар НАТО ({{мова-en|NATO Situation Centre}}), прызначаны дапамагаць Паўночнаатлянтычнай радзе, Камітэту плянаваньня абароны і Вайсковаму камітэту ў выкананьні імі сваіх функцыяў у крызісныя пэрыяды. Цэнтар кругласутачна назірае за палітычным, ваенным і эканамічным станам у сфэрах, якія цікавяць НАТО, наглядае і абслугоўвае сыстэмы сувязі НАТО, забясьпечвае магчымасьці для хуткай арганізацыі кансультацыяў і камандных дзеяньняў падчас пэрыядаў напружанасьці. Пасьля абвешчаных пасьля студзеньскага саміту 1994 году ініцыятыў Паўночнаатлянтычная рада заснавала некалькі дадатковых структураў, якія дапамагаюць НАТО ў выкананьні яе новых задачаў. '''Камітэт палітыка-вайсковага кіраваньня па праграме «Партнэрства дзеля міру»''' ({{мова-en|Political-Military Steering Committee on Partnership for Pease}}, PMSE) зьяўляецца важнейшым рабочым форумам «Партнэрства». Ён зьбіраецца ў розных канфігурацыях: гэта і сустрэчы з асобнымі краінамі-партнэрамі, і з усімі краінамі—ўдзельніцамі Рады Эўраатлянтычнага партнэрства. '''Сумесны камітэт па праблеме распаўсюджваньня зброі''' ({{мова-en|Joint Committee on Proliferation}}, JCP) распрацоўвае супольную палітыку ў галіне распаўсюджваньня ўзбраеньняў і зьяўляецца палітычным форумам для кансультацыяў па гэтай праблеме. '''Часовая група каардынаваньня палітыкі''' ({{мова-en|Provisional Policy Coordination Group}}, PPCG) працуе над праблемай падтрыманьня міру і над тым, як павысіць эфэктыўнасьць НАТО ў гэтай галіне, распрацоўвае канцэпцыю аб’яднаных тактычных войскаў. Група адказвае за супрацоўніцтва з Заходнеэўрапейскім зьвязам. * Большасьць з арганізацыйных структураў НАТО месьціцца ў яе штаб-кватэры. '''Штаб-кватэра НАТО''' ({{мова-en|the NATO Headquarters}}) у Брусэлі зьяўляецца палітычным цэнтрам Альянсу і пастаянным месцам знаходжаньня Паўночнаатлянтычнай Рады. Тут разьмяшчаюцца пастаянныя прадстаўніцтвы дзяржаваў-сяброў, Генэральны сакратар і Міжнародны сакратарыят, нацыянальныя вайсковыя прадстаўніцтвы, старшыня Вайсковага камітэту і Міжнародны вайсковы штаб і шмат якіх агенцтваў НАТО. Каля 4 тысячаў чалавек працуюць у штаб-кватэры НАТО на поўнай стаўцы. Зь іх больш за 2000 — сябры нацыянальных прадстаўніцтваў пры НАТО. Прыкладна тысячу чалавек налічвае Міжнародны сакратарыят і да 500 — Міжнародны ваенны штаб. * У дадатак да апісаных вышэй камандных структураў існуе шэраг ваенных агенцтваў, дасьледчых і навучальных устаноў, падпарадкаваных Ваеннаму камітэту або вярхоўным галоўнакамандуючым. '''Дарадчая група па аэракасьмічных дасьледаваньнях''' (ДГАД; {{мова-en|Advisory Group for Aerospace Research and Development}}, AGARD) была ўтвораная ў 1952 годзе для спрыяньня распрацоўкам і абмену інфармацыяй у галіне аэракасманаўтыкі паміж краінамі НАТО. Штаб-кватэра ДГАД знаходзіцца ў Парыжы. '''Вайсковае агенцтва стандартызацыі''' ({{мова-en|Military Agency for Standartisation}}, MAS) — галоўнае вайсковае агенцтва стандартызацыі ў НАТО. Створанае ў [[Лёндан]]е ў 1951 годзе з мэтай садзеяньня апэратыўнай, працэдурнай і матэрыяльна-тэхнічнай стандартызацыі сярод сяброў НАТО дзеля наданьня войскам Альянсу большай эфэктыўнасьці ў сумесных апэратыўных захадах. З 1970 разьмяшчаецца ў штаб-кватэры НАТО ў Брусэлі. '''Кансультацыйны камітэт НАТО па вайсковай электроніцы''' (ККВЭ, {{мова-en|NATO Electronic Warfare Advisory Committee}}, NEWAС) заснаваны ў 1966 годзе. Закліканы павысіць магчымасьці электронных службаў НАТО падчас баявых дзеяньняў. Аналізуе прагрэс, дасягнуты на нацыянальным узроўні і ў інтэграцыйных вайсковых структурах наконт магчымасьцяў вайсковага электроннага забесьпячэньня. ККВЭ складаецца з прадстаўнікоў кожнай краіны-сяброўкі НАТО і [[Вярхоўны галоўнакамандуючы|вярхоўных галоўнакамандуючых]]. '''Вучэбная група НАТО''' ({{мова-en|NATO Training Group}}, NTG) аб’ядноўвае ўсе намаганьні ў рамках НАТО па трэніроўках і вучэньнях на шматнацыянальнай аснове, спрыяе правядзеньню трэніровак і вучэньняў сярод краінаў-сяброў. '''Камітэт кіраўнікоў вайскова-мэдычных службаў краінаў НАТО''' ({{мова-en|Committee of the Chiefs of Military Medical Services in NATO}}, COMEDS), таксама вядомы як EUROMED. Складаецца з найвышэйшых вайскова-мэдычных чыноўнікаў краінаў-сябровак, дзейнічае як цэнтар па разьвіцьці, каардынацыі і кансультаваньні Вайсковага камітэту ў гэтай галіне. '''Мэтэаралягічная група Вайсковага камітэту''' ({{мова-en|Military Committee Meteorogical Group}}, MCMG) дае спэцыяльныя парады Вайсковаму камітэту ў сфэры мэтэаралёгіі, дапамагае яму ў выпрацоўцы адпаведнай палітыкі і тэхнікі. Шэсьць спэцыялізаваных '''агенцтваў сувязі, сыстэмаў сувязі і інфарматыкі''' ({{мова-en|Military Telecommunications and Communications and Information Systems (CIS) Agencies}}) забясьпечваюць Вайсковы камітэт экспэртнай падтрымкай у гэтай галіне вайсковай тэхнікі. Паміж сабой яны спэцыялізуюцца на камунікацыйнай і кампутарнай бясьпецы (ACCSA), лініях сувязі (ALLA), радыёчастасьцях (ARFA), тактычных сродках сувязі (ATCA), узаемасувязі баз дадзеных (ADSIA), марской сувязі (ANCA). Разьмяшчаюцца ў Брусэлі, за выключэньнем ANCA, месцазнаходжаньне якога — Лёндан. '''Тэхнічны цэнтар Вярхоўнага галоўнакамандаваньня аб’яднанымі войскамі ў Эўропе''' ({{мова-en|SHAPE Technical Centre}}) разьмяшчаецца ў [[Гаага|Гаазе]] і працуе пад палітычным кіраўніцтвам Вярхоўнага галоўнакамандуючага аб’яднанымі ўзброенымі сіламі ў Эўропе (SACEUR). Задача цэнтру заключаецца ў тэхнічнай дапамозе ШЭЙПу і ў правядзеньні дасьледаваньняў для аб’яднанага камандаваньня ў Эўропе. Сфэра інтарэсаў тэхнічнага цэнтру: гатоўнасьць войскаў і вайсковых структур, новыя тэхналёгіі ўзбраеньняў, камандаваньне і кантроль (інфарматызацыя і аўтаматызацыя гэтых працэсаў), інжынэрныя сыстэмы і апэратыўная дапамога. '''Цэнтар падводных дасьледаваньняў Вярхоўнага галоўнакамандуючага войскамі ў зоне Атлянтыкі''' ({{мова-en|SACLANT Undersea Research Centre}}, SACLANTCEN) створаны ў 1959 каля [[Спэцыя|Спэцыі]] ў Італіі і афіцыйна стаў структурай НАТО ў 1963 годзе. Распрацоўвае парады SACLANT у галіне барацьбы з падводнымі лодкамі і мінамі. Праводзіць і акіянаграфічныя дасьледаваньні. У 1996 пачало працу агенцтва па нагляду за навуковым і тэхналягічным працэсам у Альянсе — '''Арганізацыя па дасьледаваньнях і тэхналёгіях''' (АДТ, {{мова-en|Research and Technology Organisation}}, R&TO). Створаная для больш пасьпяховага кіраўніцтва дасьледчымі праграмамі ў рамках ужо існых '''Дарадчай групы па аэракасьмічных дасьледаваньнях''' (ДГАД) і '''Групы абарончых дасьледаваньняў''' (ГАД, {{мова-en|Defence Research Group}}, DRG), АДТ кіруецца '''Радай''' ({{мова-en|R&T Board}}), які, у сваю чаргу, замяніў сабой органы кіраваньня ДГАД і ГАД. Рада каардынуе абмен навуковай інфармацыяй паміж краінамі-сябрамі. Складаныя сыстэмы навукова-дасьледчых супольнасьцей краінаў прадстаўленыя трыма элемэнтамі: урадавая, прамысловая і акадэмічная навука ў галіне абароны. НАТО валодае трыма навучальнымі ўстановамі. '''Абарончы каледж НАТО''' ({{мова-en|NATO Defence College}}) заснаваны ў Парыжы ў 1951 годзе, пераведзены ў 1966-м у Рым. Рыхтуе [[афіцэр]]аў і цывільны пэрсанал для заняцьця ключавых пастоў у НАТО і нацыянальных адміністрацыях. '''Школа НАТО''' ({{мова-en|NATO (SHAPE) School}}), разьмешчаная каля [[Обэрамэргаў]] у Нямеччыне, — адзін з галоўных цэнтраў падрыхтоўкі вайсковых і цывільных спэцыялістаў для службы ў НАТО. Створаная ў 1953 годзе, у 1966 годзе перайшла пад апэратыўны кантроль SACEUR. З 1953 году падрыхтоўку ў школе прайшлі больш як 50 000 афіцэраў і цывільных асобаў. Кожны год каля 6 тысячаў слухачоў наведваюць курсы па спэцыяльнасьцях: ядзерная, біялягічная і хімічная абарона, вайсковая электроніка, камандаваньне і кантроль, мабільныя войскі, шматнацыянальныя войскі, падтрыманьне міру, ахова навакольнага асяродзьдзя, крызіснае кіраваньне. '''Школа сродкаў сувязі і інфармацыйных сыстэмаў''' ({{мова-en|NATO Communicatians and Information Systems (CIS) School}}) забясьпечвае ўзмоцненую падрыхтоўку цывільнага і ваеннага пэрсаналу перад накіраваньнем іх на працу ў камунікацыйныя і інфармацыйныя службы НАТО. Разьмяшчаецца школа на базе італьянскіх ВПС у Лаціне. == Мэханізм супрацы == Усе краіны-сяброўкі Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы ў поўнай ступені ўдзельнічаюць на палітычным узроўні супрацы ў рамках Альянсу і ўсе аднолькава прынялі на сябе абавязкі, што ўтрымліваюцца ў 5-м артыкуле Паўночнаатлянтычнай дамовы і сымбалізуюць непадзельнасьць іх [[Бясьпека|бясьпекі}], а менавіта, што [[напад]] на адну ці некалькі краінаў разглядаецца як напад на ўсе краіны-сяброўкі. Ніводная краіна-сяброўка НАТО ня мае спадзявацца толькі на свае вайскова-палітычныя намаганьні і эканамічныя рэсурсы. Роўнасьць бясьпекі краінаў-сябровак — у адсутнасьці залежнасьці між ёй і тымі нацыянальнымі вайсковымі магчымасьцямі, што ўкладзеныя ў агульную стабільнасьць. Спосаб функцыянаваньня Паўночнаатлянтычнага зьвязу забясьпечвае ўлік патрэбаў краінаў-сябровак у адпаведнасьці зь іх становішчам у арганізацыі. Так, [[Ісьляндыя]], ня маючы [[Узброеныя сілы|ўзброеных сілаў]], прадстаўленая ў вайсковых органах НАТО цывільным прадстаўніком. [[Францыя]], застаючыся паўнавартым сяброўкай арганізацыі і яе палітычных структураў, выйшла ў 1966 з інтэграванай вайсковай структуры Паўночнаатлянтычнага зьвязу, ня ўдзельнічала ў працы Камітэту плянаваньня абароны, Групы ядравага плянаваньня і Вайсковага камітэту. Рэгулярныя кантакты з вайсковымі структурамі Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы ажыцьцяўляліся праз францускую вайсковую місію пры Вайсковым камітэце, а таксама праз удзел у асобных галінах супрацы (сродкі [[Сувязь (тэхніка)|сувязі]], узбраеньні, матэрыяльна-тэхнічнае забесьпячэньне і г. д.). З 1995 году Францыя аднавіла працу ў Камітэце плянаваньня абароны і Вайсковым камітэце, але адносіны з інтэграванай вайсковай структурай НАТО не зьмяніліся: яны працягваюць рэгулявацца двухбаковымі пагадненьнямі. [[Гішпанія]] ўдзельнічае ў працы Камітэту плянаваньня абароны, Групы ядравага плянаваньня і Вайсковага камітэту. У адпаведнасьці з вынікамі нацыянальнага [[Рэфэрэндум у Гішпаніі 1986 году|рэфэрэндуму 1986 году]], Гішпанія ня ўдзельнічае ў інтэграванай вайсковай структуры Паўночнаатлянтычнага зьвязу, але бярэ ўдзел у калектыўным абарончым плянаваньні. Дамовы аб вайсковай каардынацыі дазваляюць [[Гішпанскае войска|гішпанскім войскам]] супрацоўнічаць зь іншымі саюзнымі войскамі ў спэцыяльных галінах, застаючыся пры гэтым па-за межамі інтэграванай вайсковай структуры. У 1996 годзе [[Парлямэнт Гішпаніі|гішпанскі парлямэнт]] пагадзіўся з рашэньнем [[Урад Гішпаніі|ураду]] аб пераходзе да поўнага ўдзелу Гішпаніі ў аб’яднанай вайсковай структуры НАТО. Усе без выключэньня краіны-ўдзельніы Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы ўдзельнічаюць у працы Камітэту палітыка-вайсковага кіраваньня па праграме «[[Партнэрства дзеля міру]]» і іншых групах, што дзейнічаюць па праграмах [[Рада эўраатлянтычнага партнэрства|Рады эўраатлянтычнага партнэрства]] і «Партнэрства дзеля міру». Адрозьненьні між краінамі-сяброўкамі НАТО могуць таксама быць вынікам геаграфічнага, палітычнага, вайсковага або канстытуцыйнага становішча. Так, удзел [[Нарвэгія|Нарвэгіі]] і [[Данія|Даніі]] ў ваенных плянах НАТО абмяжоўваецца нацыянальным [[заканадаўства]]м, па якім немагчыма разьмяшчэньне ядравай зброі і замежных войскаў на іх нацыянальнай тэрыторыі ў мірны час. Выпрацоўка палітыкі Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы і падрыхтоўка канкрэтных захадаў ажыцьцяўляецца на падставе рэгулярных узаемных кансультацыяў краінаў-сябровак. Такія кансультацыі могуць мець некалькі формаў: * аднабаковае прадастаўленьне інфармацыі кім-небудзь з удзельнікаў; * двухбаковы ці шматбаковы інфармацыйны абмен; * паведамленьне іншым удзельнікам пра рашэньні, прынятыя на нацыянальным узроўні (у тым ліку з мэтай атрымаць ухваленьне з боку партнэраў); * папярэдняе паведамленьне пры акцыі, якія рыхтуюцца; * папярэднія кансультацыі з мэтай узгадненьня паралельных дзеяньняў, якія будуць ажыцьцяўляцца кожным з удзельнікаў індывідуальным чынам; * кансультацыі з мэтай выпрацоўкі такіх рашэньняў, якія павінныя прымацца ці ажыцьцяўляцца на калектыўнай аснове. Рэгулярныя кансультацыі па палітычных пытаньнях таксама маюць месца ў межах [[Рада эўраатлянтычнага партнэрства|Рады эўраатлянтычнага партнэрства]] і пры сустрэчах Паўночнаатлянтычнае рады і палітычных камітэтаў з партнэрамі па супрацы — дзяржавамі, якія ня ёсьць сябрамі Паўночнаатлянтычнага зьвязу. Галоўнымі форумамі Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы для інтэнсіўных кансультацыяў падчас пэрыядаў палітычнай напружанасьці ёсьць Паўночнаатлянтычная рада і Камітэт плянаваньня абароны пры падтрымцы Вайсковага камітэту і палітычных камітэтаў. Стабільнасьць хады [[Зносіны|зносінаў]] забясьпечвае Сытуацыйны цэнтар НАТО, які круглыя суткі падтрымлівае сувязь з сталіцамі дзяржаваў-сябровак Паўночнаатлянтычнага зьвязу і галоўнакамандуючымі войскамі НАТО. == Вайсковыя апэрацыі і місіі == Паўночнаатлянтычны альянс іграе актыўную і вядучую ролю ў забесьпячэньні міру і бясьпекі на міжнароднай арэне. Доўгі час Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы ўдавалася падтрымліваць [[мір]] і бясьпеку эўрапейскіх краінаў выключна палітыка-дыпляматычнымі шляхамі. Аднак пачатак 1990-х адзначыўся новымі выклікамі і пагрозамі эўрапейскай [[Бясьпека|бясьпецы]]. Першым сур’ёзным выпрабаваньнем для НАТО як арганізацыі, якая набывала характар ​​сілы, выкліканай ня толькі забесьпячэньнем абароны ейных сябраў, але і спрыяньнем захаваньню міру і стабільнасьці на ўсёй эўраатлянтычнай прасторы, стала [[Югаслаўскія войны|вайна ў Югаславіі]]. Першыя тры апэрацыі Паўночнаатлянтычнага зьвязу па падтрыманьні міру мелі месца ў Эўропе ў [[Босьнія і Герцагавіна|Босьніі і Герцагавіне]], [[Сэрбія|сэрбскім]] краі [[Косава]] і [[Рэспубліка Македонія|Рэспубліцы Македоніі]]. === Апэрацыя ў Босьніі і Герцагавіне === [[Файл:Army Photography Contest - 2004 - FMWRC - Arts and Crafts - SFOR Surveillance.jpg|міні|300пкс|Узьлёт [[Sikorsky SH-3 Sea King|SH-3 «Сі Кінг»]] [[SFOR]] са складу [[Каралеўскі вайскова-марскі флёт Вялікабрытаніі|ВМС Вялікабрытаніі]]]] З 1995 па 2004 гады пад кіраўніцтвам Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы ажыцьцяўлялася [[Міратворчая апэрацыя|апэрацыя па падтрыманьні міру]] ў [[Босьнія і Герцагавіна|Босьніі і Герцагавіне]], што дапамагала гарантаваць бясьпеку і спрыяла аднаўленьню краіны пасьля [[Басьнійская вайна|вайны 1992—1995 гадоў]]. Босьнія і Герцагавіна стала арэнай, на якой НАТО шмат чаго рабіла ўпершыню, і рашэньні, прынятыя ў адказ на падзеі ў гэтай краіне, дапамаглі фармаваць эвалюцыю Паўночнаатлянтычнага альянсу і разьвіваць ягоныя магчымасьці па ўсталяваньні і падтрыманьні міру. У жніўні—верасьні 1995 году НАТО правяла [[Апэрацыя НАТО ў Босьніі і Герцагавіне|паветраную апэрацыю]] ў Босьніі і Герцагавіне, якая дапамагла спыніць [[Басьнійская вайна|басьнійскую вайну]] і ў адпаведнасьці з [[Дэйтанскім пагадненьне|Дэйтанскім мірным пагадненьнем]] узначаліла апэрацыю па падтрыманьні міру, якая доўжылася 9 гадоў, са сьнежня 1994 году па сьнежань 2004 году. Не зважаючы на тое, што ў сьнежні 2004 году Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы перадала адказнасьць за паўсядзённую бясьпеку ў Босьніі і Герцагавіне [[Эўрапейскі Зьвяз|Эўрапейскаму Зьвязу]], Паўночнаатлянтычны альянс працягваў утрымліваць скарочаны штаб у [[Сараева|Сараеве]] для аказаньня дапамогі ў ажыцьцяўленьні вайсковай рэформы ў Босьніі і Герцагавіне і ў падрыхтоўцы краіны да ўдзелу ў праграме «[[Партнэрства дзеля міру]]»<ref name="natoint">[http://www.nato.int/cps/uk/natolive/topics_52060.htm Апэрацыі і місіі НАТО]. NATO.int</ref>. === Канфлікт у Косаве === З чэрвеня 1999 году Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы ўзначаліла апэрацыю па ўсталяваньні [[мір]]у ў сэрбскім краі [[Косава]]. Апэрацыя «[[Бамбаваньне Югаславіі сіламі НАТО|Саюзная сіла]]» ў пэрыяд з 24 сакавіка па 10 чэрвеня 1999 году стала завяршальным этапам [[Косаўская вайна|Косаўскай вайны]]. Пасьля завяршэньня 78-дзённай паветранай кампаніі ў Косаве разгарнулі міжнародныя міратворчыя [[Сілы для Косава]] пад кіраўніцтвам НАТО. Гэтая кампанія, якая была другой ваеннай кампаніяй Паўночнаатлянтычнага зьвязу, пачалася пасьля таго, як у краі больш за год вяліся вайсковыя дзеяньні, а міжнародныя намаганьні па ўрэгуляваньні канфлікту [[Дыпляматыя|дыпляматычнымі]] сродкамі ня мелі посьпеху<ref name="natoint"/>. Пасьля [[Міжнароднае прызнаньне Рэспублікі Косава|абвяшчэньня Косава сваёй незалежнасьці]] ў лютым 2008 году Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы пагадзілася захаваць сваю прысутнасьць на аснове рэзалюцыі 1244 [[Рада бясьпекі ААН|Рады бясьпекі ААН]]. У чэрвені 2008 году Паўночнаатлянтычны альянс вырашыў узяць на сябе нагляд за расфармаваньнем [[Корпус абароны Косава|Корпусу абароны Косава]] і дапамагчы стварыць прафэсійныя шматэтнічная [[Сілы бясьпекі Косава]]<ref name="natoint"/>. === У Македоніі === [[Файл:MTPZ Pandur.JPG|міні|300пкс|[[Узброеныя сілы Аўстрыі|Аўстрыйскі]] патруль [[Сілы для Косава|Сілаў для Косава]] на [[БТР]] «[[Пандур]]»]] Адказваючы на запыт ураду [[Рэспубліка Македонія|Рэспублікі Македонія]], са жніўня 2001 году па сакавік 2003 году Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы ажыцьцявіла ў гэтай краіне тры пасьлядоўныя апэрацыі: «[[Багаты ўраджай]]», якая дазволіла раззброіць групы этнічных [[альбанцы|альбанцаў]], што дзейнічалі на тэрыторыі Македоніі; «[[Бурштынавы ліс]]» забясьпечыла абарону міжнародных назіральнікаў, якія ажыцьцяўлялі нагляд за выкананьнем мірнага пляну; «[[Саюзая Нямеччына]]» па наданьні кансультантаў на дапамогу ўраду ў пытаньнях забесьпячэньня стабільнасьці на ўсёй тэрыторыі [[Рэспубліка Македонія|Македоніі]]. Гэтыя апэрацыі ў Рэспубліцы Македонія прадэманстравалі цесную супрацу між Паўночнаатлянтычным зьвязам, [[Эўразьвяз]]ам і [[Арганізацыя бясьпекі і супрацы ў Эўропе|Арганізацыі бясьпекі і супрацы ў Эўропе]]<ref name="natoint"/>. === Першая апэрацыя па барацьбе з тэрарызмам === 4 кастрычніка 2001 году, пасьля таго, як было вызначана, што [[Тэрарыстычныя акты 11 верасьня 2001 году|тэрарыстычныя напады 11 верасьня]] на [[Нью-Ёрк]] і [[Вашынгтон]] ажыцьцявілі з-за мяжы, Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы ўхваліла 8 захадаў у падтрымку [[ЗША]]. Паводле запыту ЗША яна пачала першую ў сваёй гісторыі апэрацыю па барацьбе з [[тэрарызм]]ам «[[Арліная дапамога]]», у рамках якой 7 [[Самалёт далёкага радыёлякацыйнага сачэньня|самалётаў далёкага радыёлякацыйнага сачэньня]] (СДРС) Паўночнаатлянтычнага зьвязу бралі ўдзел у патруляваньні паветранай прасторы ЗША. Апэрацыя доўжылася зь сярэдзіны кастрычніка 2001 году да сярэдзіны траўня 2002 году. Было прыцягнута 830 сяброў [[экіпаж]]аў з 13 краінаў НАТО, якія зьдзейсьнілі больш за 360 [[самалёта-вылет]]аў. Упершыню ў гісторыі альянсу ягоныя вайсковыя сілы і сродкі скарысталі ў апэрацыі, якая праводзілася ў адпаведнасьці з патрабаваньнямі 5-га артыкула [[Паўночнаатлянтычная дамова|Паўночнаатлянтычнай дамовы]]<ref name = "natoint" />. === Нагляд за Міжземным морам === [[Файл:US Navy 061106-N-5055G-041 Almost 300 crew members aboard the guided-missile destroyer USS Ross (DDG 71) returned to homeport at Naval Station Norfolk.jpg|міні|300пкс|[[Эсьмінец]] ВМС ЗША «Рос» вяртаецца ў [[Норфалк (Вірджынія)|Норфалк]] пасьля паўгадавога ўдзелу ў апэрацыі «[[Актыўныя намаганьні]]»]] У кастрычніку 2001 году Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы распачала апэрацыю «[[Актыўныя намаганьні]]» пад кіраўніцтвам ОВМС дзеля выяўленьня і стрымліваньня тэрарыстычнай дзейнасьці ў [[Міжземнае мора|Міжземным моры]]. З красавіка 2003 году сілы НАТО сыстэматычна ажыцьцяўлялі высадкі на падазроныя [[судна|судны]] са згоды капітанаў караблёў і краінаў сьцягу ў адпаведнасьці зь міжнародным [[Марское права|марскім правам]]. Апэрацыя апынулася эфэктыўным сродкам аховы стратэгічнага марскога раёну і барацьбы з [[тэрарызм]]ам у [[Адкрытае мора|адкрытым моры]]<ref name = "natoint" />. === Барацьба зь пірацтвам ля ўзьбярэжжа Самалі === З кастрычніка па сьнежань 2008 году Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы праводзіла апэрацыю «[[Саюзны пастаўнік]]», якая прадугледжвала правядзеньне захадаў барацьбы зь [[пірацтва]]м каля ўзьбярэжжа [[Самалі]]. У адказ на запыт [[Генэральны сакратар ААН|генэральнага сакратара ААН]] [[Пан Гі Мун]]а вайскова-марскія падразьдзяленьні НАТО суправаджалі судны і ажыцьцяўлялі рэйсы для [[Сусьветная харчовая праграма|Сусьветнай харчовай праграмы ААН]] празь небясьпечныя раёны [[Адэнская затока|Адэнскай затокі]]. З сакавіка па жнівень 2009 году Паўночнаатлянтычны зьвяз правёў яшчэ адну апэрацыю па барацьбе зь пірацтвам «[[Саюзны абаронца]]», мэтай якой было ўмацаваньне бясьпекі марскіх гандлёвых маршрутаў і міжнароднай навігацыі ля берагоў [[Абэсамалія|Афрыканскага Рогу]]. Сілы Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы выконвалі задачы па назіраньні і забесьпячэньні абароны для стрымліваньня і здушэньня [[пірацтва]] і ўзброенага рабаваньня, што пагражалі марскім шляхам і эканамічным інтарэсам<ref name = "natoint" />. Апэрацыя «[[Акіянскі шчыт]]», якая грунтавалася на досьведзе папярэдніх апэрацыяў Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы па барацьбе зь пірацтвам, мела на мэце прыняцьце захадаў барацьбы з [[Самалійскія піраты|марскім пірацтвам ля ўзьбярэжжа Афрыканскага Рогу]]. Паўночнаатлянтычная рада прыняла правядзеньне гэтае апэрацыі 17 жніўня 2009 году. Па запыце краінаў рэгіёну ў рамках апэрацыі таксама прапаноўвалася дапамога ў разьвіцьці ўласных магчымасьцяў барацьбы зь [[пірацтва]]м<ref name = "natoint" />. === Вучэбная місія ў Іраку === [[Файл:Armentani and Trujillo.jpg|міні|300пкс|Намесьнік камандуючага Вучэбнай місіі ў Іраку Джаваньні Армэнтані кансультуе вайскоўцаў]] На [[Стамбульскі саміт НАТО 2004 году|Стамбульскім саміце]] ў чэрвені 2004 году хаўрусьнікі па Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы пагадзіліся ўзяць удзел у міжнароднай дзейнасьці, накіраванай на аказаньне дапамогі [[Ірак]]у ў фармаваньні баяздольных дэмакратычных структураў сілаў бясьпекі. Вынікам гэтага стала стварэньне [[Вучэбная місія НАТО ў Іраку|Місіі ў Іраку]]. У рамках місіі ажыцьцяўлялася падрыхтоўка, кансультаваньне і настаўніцтва ірацкіх войскаў. У аказаньні дапамогі ў правядзеньні падрыхтоўкі ў Іраку ці па-за ягонымі межамі ўдзельнічалі усе краіны-сяброўкі НАТО, якія дапамагалі фінансава або бязвыплатна перадавалі тэхніку і абсталяваньне<ref name="natoint"/>. === Аказаньне падтрымкі Афрыканскаму зьвязу === Паўночнаатлянтычны альянс аказвае падтрымку [[Афрыканскі зьвяз|Афрыканскаму зьвязу]] ў выкананьні ягоных міратворчых задачаў на [[Афрыка|Афрыканскім кантынэнце]]. З чэрвеня 2007 году Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы дапамагала Афрыканскаму зьвязу ў рамках ягонай [[Місія Афрыканскага зьвязу ў Самалі|місіі]] ў [[Самалі]] (МАЗСам) перапраўляць паветрам міратворцаў. Дапамога МАЗСам з боку НАТО супала з падобнай апэрацыяй па аказаньні падтрымкі міратворчай місіі Афрыканскага зьвязу ў [[Судан]]е (МАЗСуд). З чэрвеня 2005 году па сьнежань 2007 году Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы забясьпечвала транспартаваньне па паветры каля 37 тысячаў [[Вайсковец|вайскоўцаў]] у складзе [[Місія Афрыканскага зьвязу ў Судане|Місіі ў Судане]], а таксама падрыхтавала звыш 250 прадстаўнікоў МАЗСуд<ref name = "natoint" />. === Вайна ў Аўганістане === {{Асноўны артыкул|Міжнародныя сілы садзейнічаньня бясьпецы}} [[Файл:QRL Helmand 2.JPG|міні|300пкс|[[Узброеныя сілы Вялікабрытаніі|Брытанскія]] ваяры з групы «Вікінг» падчас апэрацыі «[[Апэрацыя «Іглс саміт»|Іглс саміт]]»]] Апэрацыя ў Аўганістане была самай значнай з усіх, што да гэтага часу выконваліся Арганізацыяй Паўночнаатлянтычнай дамовы<ref name="natoint" />. Сфармаваныя ў адпаведнасьці з мандатам ААН у 2001 годзе, [[Міжнародныя сілы садзейнічаньня бясьпецы]] (МССБ) дзейнічалі пад кіраўніцтвам НАТО са жніўня 2003 году. На ўсёй тэрыторыі [[Аўганістан]]у ў складзе МССБ дзейнічалі амаль 130 тысячаў вайскоўцаў з 48 розных краінаў. Іхнай задачай была дапамога цэнтральнаму ўраду Аўганістану ў працы ўмацаваньня законнай улады ва ўсіх абласьцях краіны і ўтварэньне ўмоваў для належнага функцыянаваньня дэмакратычных інстытутаў і [[вяршэнства права]]. Адным з найважнейшых складнікаў гэтай задачы было стварэньне прафэсійных аўганскіх нацыянальных сілаў бясьпекі. Практычна з нуля за пэрыяд з 2003 году колькасьць [[Узброеныя сілы Аўганістану|Узброеных сілаў Аўганістану]] павялічылася амаль да 164 тысячаў вайскоўцаў. Яны пачалі браць на сябе кіраўніцтва большасьцю апэрацыяў. Акрамя правядзеньня апэрацыяў па забесьпячэньні бясьпекі і разьвіцьця аўганскага войска і [[паліцыя|паліцыі]], МССБ таксама непасрэдна спрыялі разьвіцьцю і аднаўленьню Аўганістану. 28 групаў аднаўленьня правінцыяў былі прыцягнутыя да вызначэньня запатрабаваньняў у аднаўленчых работах і дапамогі гуманітарнай дзейнасьці па ўсёй краіне<ref name="natoint" />. === Апэрацыя ў Лібіі === [[Файл:Palmaria bengasi 1903 0612 b1.jpg|міні|300пкс|Зьнішчаная францускай авіяцыяй вайсковая калёна лібійскага войска каля гораду [[Бэнгазі]]]] Падвас [[Грамадзянская вайна ў Лібіі|Лібійскай грамадзянскай вайны]] 2011 году паміж палкоўнікам і фактычным кіраўніком краіны [[Муамар Кадафі|Муамарам Кадафі]] і паўсталымі пратэстоўцамі 17 сакавіка 2011 году была прынятая Рэзалюцыя [[Рада бясьпекі ААН|Рады бясьпекі ААН]] № 1973, якая заклікала да спыненьня гвалту і ўпаўнаважыла ваенныя дзеяньні з боку кааліцыі для абароны цывільных асобаў, а таксама ўвяла [[эмбарга]] на пастаўкі зброі, замарозіла асабістыя актывы лібійскіх лідэраў і ўвяла забарону на перасоўваньне прадстаўнікоў найвышэйшага кіраўніцтва. Кааліцыя ўключала некалькі сяброў Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы, якая пачала стварэньне зоны, забароненай для палётаў над [[Лібія]]й, неўзабаве пасьля гэтага. 20 сакавіка 2011 году краіны-сяброўкі НАТО дамовіліся аб захаваньні эмбарга на пастаўкі зброі ў Лібію. 24 сакавіка 2011 году Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы пагадзілася ўзяць захаваньне беспалётнай зоны пад свой кантроль, у той час як кааліцыю перанакіравалі на камандаваньне наземнымі сіламі<ref>[http://www.aljazeera.com/news/africa/2011/03/2011324221036894697.html NATO to police Libya no-fly zone]. Al Jazeera</ref>. 27 сакавіка Паўночнаатлянтычны зьвяз узяў на сябе адказнасьць за рэалізацыю ўсіх аспэктаў Рэзалюцыі № 1973, каб абараніць цывільнае насельніцтва і раёны, якім пагражаў напад з боку рэжыму [[Муамар Кадафі|Муамара Кадафі]]<ref name="natoint" />, у гэтым альянс атрымаў дапамогу з боку [[Катар]]у і [[Аб’яднаныя Арабскія Эміраты|Аб’яднаных Арабскіх Эміратаў]]. У чэрвені, як паведамлялася, падразьдзяленьні толькі васьмі краінаў альянсу ўдзельнічалі ў баявых апэрацыях<ref>[https://web.archive.org/web/20110812030653/http://thestar.com.my/news/story.asp?file=%2F2011%2F6%2F9%2Fworldupdates%2F2011-06-09T025953Z_01_NOOTR_RTRMDNC_0_-575860-1&sec=Worldupdates NATO strikes Tripoli, Gaddafi army close on Misrata]. Malaysia Star.</ref>. Пры гэтым міністар абароны ЗША [[Робэрт Гейтс]] паведаміў, што такія краіны, як [[Польшча]], [[Гішпанія]], [[Нідэрлянды]], [[Турэччына]] і [[Нямеччына]] маглі б зрабіць большы ўнёсак у гэтых апэрыцыях, аднак апошняя апэлявала на тое, што арганізацыя перасягнула свае паўнамоцтвы ў канфлікце ў рамках мандату<ref>[http://articles.latimes.com/2011/jun/09/world/la-fg-libya-nato-20110609 Gates calls for more NATO allies to join Libya air campaign]. Los Angeles Times</ref>. У сваім заключным выступе ў Брусэлі 10 чэрвеня Гейтс у далейшым працягваў крытыкаваць краіны-хаўрусьніцы, мяркуючы, што іхныя дзеяньні могуць прывесьці да гібелі НАТО<ref>[http://www.washingtontimes.com/news/2011/jun/10/gates-blasts-nato-questions-future-alliance/?page=all Gates blasts NATO, questions future of alliance]. The Washington Times</ref>. Незважаючы на тое, што місія была падоўжаная да верасьня, [[Нарвэгія]] пачала згортваньне сваіх сілаў да 1 жніўня<ref>[https://web.archive.org/web/20110613042117/http://cnsnews.com/news/article/norway-quit-libya-operation-august Norway to quit Libya operation by August]. CNS News</ref>. Да канца місіі ў кастрычніку 2011 году, пасьля сьмерці палкоўніка Кадафі, самалёты НАТО агулам зрабілі каля 9500 ударных вылетаў супраць войскаў Кадафі<ref>[https://web.archive.org/web/20140108155406/http://usatoday30.usatoday.com/news/world/story/2011-10-21/Libya-NATO/50858104/1?csp=34news&utm_source=feedburner&utm_medium=feed&utm_campaign=Feed%3A+usatoday-NewsTopStories+%28News+-+Top+Stories%29 NATO strategy in Libya may not work elsewhere]. USA Today</ref>. Пасьля спробы [[Дзяржаўны пераварот|дзяржаўнага перавароту]] ў кастрычніку 2013 году, прэм’ер-міністар Лібіі [[Алі Зэйдан]] запытаў тэхнічную кансультацыю і трэнэраў з НАТО для аказаньня дапамогі ў пытаньнях бягучай бясьпекі<ref>[https://web.archive.org/web/20150315044154/http://www.reuters.com/article/2013/10/21/us-libya-nato-idUSBRE99K0GX20131021 NATO to advise Libya on strengthening security forces]. Reuters.</ref>. == Месца і роля ў сьвеце == === Трансфармацыя === * [[Лёнданскі саміт НАТО 1990 году]] * [[Рымскі саміт НАТО 1991 году]] * [[Стратэгічная канцэпцыя НАТО 1991 году]] * [[Рада эўра-атлянтычнага партнэрства]] * [[Партнэрства дзеля міру|Праграма «Партнэрства дзеля міру»]] * [[Вашынгтонскі саміт НАТО 1999 году]] * [[Стратэгічная канцэпцыя НАТО 1999 году]] === Узаемадзеяньне зь іншымі арганізацыямі === * [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў]] * [[Арганізацыя бясьпекі і супрацы ў Эўропе]] * [[Эўрапейскі Зьвяз]] * [[Арганізацыя Дамовы аб калектыўнай бясьпецы]] * [[Рада Эўропы]] == Сябры == [[Файл:Map of NATO countries.png|240пкс|міні|Краіны Паўночнаатлянтычнага альянсу]] ; Краіны-заснавальніцы (4 красавіка 1949 г.): * [[Бэльгія]] * [[Канада]] * [[Данія]] * [[Францыя]] (да 2009 году ўдзельнічала толькі ў палітычнай структуры арганізацыі) * [[Ісьляндыя]] * [[Італія]] * [[Люксэмбург]] * [[Нідэрлянды]] * [[Нарвэгія]] * [[Партугалія]] * [[Вялікабрытанія]] * [[Злучаныя Штаты Амэрыкі]] Далучыліся пазьней: * [[Грэцыя]] (18 лютага 1952 г.) * [[Турэччына]] (18 лютага 1952 г.) * [[Нямеччына]] (9 траўня 1955 г. — [[Заходняя Нямеччына]]; у 1957-м да яе далучыўся [[Заарлянд]]; і 3 кастрычніка 1990 г. — землі былой [[Нямецкая Дэмакратычная Рэспубліка|НДР]]) * [[Гішпанія]] (30 траўня 1982 г.) Былыя краіны [[Варшаўская дамова|Варшаўскай дамовы]], што далучыліся пасьля заканчэньня «[[Халодная вайна|Халоднай вайны]]»: '''12 сакавіка 1999 г.:''' * [[Вугоршчына]] * [[Польшча]] * [[Чэхія]] '''29 сакавіка 2004 г.:''' * [[Баўгарыя]] * [[Латвія]] * [[Летува]] * [[Румынія]] * [[Славаччына]] * [[Славенія]] * [[Эстонія]] '''1 красавіка 2009 г.''' * [[Альбанія]] * [[Харватыя]] '''5 чэрвеня 2017 г.''' * [[Чарнагорыя]]<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Чарнагорыя афіцыйна ўступіла ў НАТА|спасылка=https://blr.belta.by/world/view/charnagoryja-afitsyjna-ustupila-u-nata-58911-2017/|выдавец=[[Беларускае тэлеграфнае агенцтва]]|дата публікацыі=6 чэрвеня 2017|копія=https://zviazda.by/be/news/20170606/1496734489-charnagoryya-aficyyna-ustupila-u-nata|дата копіі=6 чэрвеня 2017|дата доступу=10 ліпеня 2022}}</ref> '''27 сакавіка 2020 г.''' * [[Паўночная Македонія]] === Пашырэньне === Для пашырэньня складу Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы распрацаваны адмысловы мэханізм, паводле якога краіны-кандыдаткі маюць штогод рабіць справаздачу аб прагрэсе, дасягнутым у наступных кірунках: * '''Палітыка і эканоміка''': краіны маюць дэманстраваць імкненьне вырашаць міжнародныя, міжэтнічныя і тэрытарыяльныя канфлікты мірнымі сродкамі, з увагай да законнасьці і [[Правы чалавека|правоў чалавека]]. * '''Абарона і войска''': краіна мае быць здольнай рабіць адпаведны ўнёсак у забесьпячэньне [[Супольная бясьпека|калектыўнай бясьпекі]] і ўдзельнічаць у апэрацыях альянсу. * '''Рэсурсы''': войска краіны-кандыдаткі мае адпаведным чынам забясьпечвацца матэрыяльна. * '''[[Бясьпека]]''': забесьпячэньне [[Інфармацыйная бясьпека|інфармацыйнай бясьпекі]] краіны-кандыдаткі. * '''[[Заканадаўства]]''': забесьпячэньне сумяшчальнасьці нацыянальнага заканадаўства і сяброўства ў НАТО. Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы забясьпечвае кандыдатам адпаведную тэхнічную дапамогу ў выкананьні крытэраў сяброўства<ref>https://web.archive.org/web/20040514213943/http://www.nato.int/issues/map/index.html</ref>. У 2022 годзе дзяржавамі-кандыдаткамі былі Фінляндыяі і Швэцыя, чые ўрады падпісалі Пратаколы аб далучэньні 5 ліпеня 2022 году. Актыўна вядуцца перамовы і дэ-факта прынятае прынцыповае рашэньне аб будучым прыняцьці ў склад арганізацыі [[Грузія|Грузіі]] (пасьля вырашэньня тэрытарыяльных канфліктаў) і [[Украіна|Ўкраіны]] (пасьля дасягненьня ўнутрыпалітычнага кансэнсусу што да далучэньня). У 2010 годзе Ўкраіна заявіла пра свой пазаблёкавы статус, але 19 лістапада 2014 Расея запатрабавала ад Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы гарантыяў недалучэньня Ўкраіны да НАТО. Кіраўнік інфармацыйнага бюро НАТО ў Маскве Робэрт Пшэль адзначыў патрабаваньне як недарэчнае, зацеміўшы, што Ўкраіна ня ёсьць краінай-кандыдаткай на ўступленьне ў НАТО, а Расея, якая ня ёсьць сяброўкай НАТО, ня можа прымаць падобныя рашэньні. Супярэчнай міжнароднай дамовам заяву Расеі назвала прадстаўніца генэральнага сакратара НАТО Оана Лунгэску, на думку якой НАТО паважае [[сувэрэнітэт]] Украіны і рашэньні аб пашырэньні арганізацыі прымаюцца толькі сябрамі арганізацыі. Таксама Оана Лунгэску адзначыла сярод галоўных посьпехаў арганізацыі яе гатоўнасьць да прыняцьця новых сяброў<ref>{{артыкул|аўтар=|загаловак=НАТО зьдзіўленая заявай прэсавага сакратара Пуціна|арыгінал=|спасылка=http://www.svaboda.org/content/article/26700031.html|аўтар выданьня=|выданьне=Радыё Свабода|тып=|месца=|выдавецтва=|год=2014|выпуск=|том=|нумар=|старонкі=|isbn=}}</ref>. == Супраца зь іншымі краінамі == [[Файл:NATO Partners.png|240пкс|міні|Краіны-партнэры Паўночнаатлянтычнага альянсу:<br /> {{легенда|#181884|Краіны, якія ўваходзяць у Арганізацыю Паўночнаатлянтычнай дамовы}} {{легенда|#8c9618|Краіны, што прынялі праграму «Партнэрства дзеля міру»}} {{легенда|#944918|Краіны, што прынялі праграму «Міжземнаморскі дыялёг»}} ]] === Эўраатлянтычная супраца === Для пашырэньня супрацы між краінамі Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы і 20 краінамі-партнэркамі былі распрацаваныя 2 праграмы. * Праграма «[[Партнэрства дзеля міру]]» была распрацаваная ў 1994 годзе і грунтуецца на індывідуальных двухбаковых адносінах між краінай-партнэркай і Арганізацыяй Паўночнаатлянтычнай дамовы: кожная краіна можа абраць ступеню свайго ўдзелу<ref>http://www.nato.int/issues/pfp/index.html http://www.nato.int/pfp/sig-date.html{{Недаступная спасылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. * Праграма «[[Рада Эўраатлянтычнага партнэрства]]» была прынятая 29 траўня 1997 году і ёсьць форумам для рэгулярнай каардынацыі, кансультацыяў і дыялёгу між усімі 46 яе ўдзельнікамі.<ref>https://web.archive.org/web/20100508205230/http://www.nato.int/cps/en/natolive/topics_49276.htm</ref> Краіны-партнэркі Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы: {| |- valign=top | :* [[Азэрбайджан]] :* [[Армэнія]] :* [[Аўстрыя]] :* [[Беларусь]] :* [[Босьнія і Герцагавіна]] :* [[Грузія]] :* [[Ірляндыя]] :* [[Казахстан]] :* [[Кыргыстан]] | :* [[Малдова]] :* [[Расея]] :* [[Сэрбія]] :* [[Таджыкістан]] :* [[Туркмэністан]] :* [[Узбэкістан]] :* [[Украіна]] :* [[Фінляндыя]] :* [[Швайцарыя]] :* [[Швэцыя]] |} * [[Мальта]] была далучылася да «Партнэрства дзеля міру» ў 1994 годзе, але пакінула праграму ў 1996 годзе. * [[Кіпр]] ня стаў удзельнікам «Партнэрства дзеля міру» праз супрацьстаяньне [[Турэччына|Турэччыны]] ў пытаньні [[Паўночны Кіпр|Паўночнага Кіпру]]. * [[Босьнія і Герцагавіна]] і [[Сэрбія]] далучыліся да праграмы «Партнэрства дзеля міру» 14 сьнежня 2006 году пасьля правядзеньня рэформаў у вайсковай і палітчынай галінах. === Міжземнаморскі дыялёг === Міжземнаморскі дыялёг — гэта прынятая ў 1994 году праграма супрацы між Арганізацыяй Паўночнаатлянтычнай дамовы і 7-ю краінамі Міжземнамор’я:<ref>http://www.nato.int/med-dial/home.htm</ref> * [[Альжыр]] * [[Эгіпет]] * [[Ізраіль]] * [[Ярданія]] * [[Маўрытанія]] * [[Марока]] * [[Туніс]] == Структура == === Палітычная структура === Сыстэма прыняцьця рашэньняў і структура кіраваньня Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы вызначаная ў Паўночнаатлянтычнай дамове. Кожная краіна-ўдзельніца мае сваю дэлегацыю ў штаб-кватэры альянсу ў [[Брусэль|Брусэлі]], [[Бэльгія]]. Дэлегацыя ўзначальваецца пастаянным прадстаўніком у статусе [[амбасадар]]а. Разам пастаянныя прадстаўнікі краінаў складаюць Паўночнаатлянтычную раду — орган, які зьбіраецца прынамсі аднойчы на тыдзень і прымае рашэньні датычна асноўнай дзейнасьці і функцыянаваньня НАТО. Час ад часу Рада зьбіраецца з удзелам міністраў замежных справаў, абароны і [[Прэм’ер-міністар|прэм’ер-міністраў]] для прыняцьця найбольш важных стратэгічных рашэньняў. Старшыня на паседжаньнях Паўночнаатлянтычнай рады — генэральны сакратар НАТО. Рашэньні прымаюцца на аснове [[кансэнсус]]у. Рашэньні не прымаюцца галасаваньнем ці большасьцю, усе краіны прадстаўленыя ў аднолькавай ступені. Другі паводле значнасьці сябра дэлегацыі ад краіны — вайсковы прадстаўнік у рангу старэйшага афіцэру нацыянальнага войска. Вайсковыя прадстаўнікі ўтвараюць Вайсковы камітэт, які адказвае за падрыхтоўку прапановаў і рэкамэндацыяў палітычнаму кіраўніцтву Альянсу адносна захадаў забесьпячэньня агульнай абароны. Вайсковы камітэт ажыцьцяўляе кансультацыі стратэгічнага камандаваньня НАТО. Як і Паўночнаатлянтычная рада, Вайсковы камітэт пэрыядычна сустракаецца на больш высокім узроўні, з удзелам кіраўнікоў генэральных штабоў краінаў-удзельніцаў Альянсу. Таксама функцыянуе [[Парлямэнцкая асамблея НАТО]], якая складаецца з прадстаўнікоў парлямэнтаў краінаў-удзельніцаў. === Вайсковая структура === [[Файл:Nato awacs.jpg|міні|240пкс|Паветраныя вучэньні 2003 году]] Вайсковыя апэрацыі Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы кіруюцца 2-ма стратэгічнымі камандзірамі, адказнымі перад Вайсковым камітэтам за агульнае кіраваньне вайсковымі аспэктамі ў галіне сваёй кампэтэнцыі. Да 2003 году стратэгічныя камандзіры дзяліліся паводле геаграфічных рэгіёнаў ([[Эўропа]] і [[Амэрыка]]), аднак цяпер падзел ідзе паводле галінаў дзейнасьці: Камандаваньне трансфармацыямі (трансфармацыя і падрыхтоўка войскаў) і Камандаваньне апэрацыямі (вайсковыя апэрацыі НАТО). === Асобы на чале арганізацыі === {| class="wikitable" |+ '''Генэральныя сакратары''' <ref name="secgen">http://www.nato.int/cv/secgen.htm</ref> |- ! # ! Імя ! Краіна ! Тэрмін |- | 1 | [[Генэрал]] [[Гастынгс Даянэл Ісмай]] | [[Вялікабрытанія]] | 4 красавіка 1952 — 16 траўня 1957 |- | 2 | [[Поль-Анры Спаак]] | [[Бэльгія]] | 16 траўня 1957 — 21 красавіка 1961 |- | 3 | [[Дырк Стрыкер]] | [[Нідэрлянды]] | 21 красавіка 1961 — 1 жніўня 1964 |- | 4 | [[Мануілё Брозіё]] | [[Італія]] | 1 жніўня 1964 — 1 кастрычніка 1971 |- | 5 | [[Ёзэф Люнс]] | [[Нідэрлянды]] | 1 кастрычніка 1971 — 25 чэрвеня 1984 |- | 6 | [[Пітэр Карынгтан]] | [[Вялікабрытанія]] | 25 чэрвеня 1984 — 1 ліпеня 1988 |- | 7 | [[Манфрэд Вёрнэр]] | [[Нямеччына]] | 1 ліпеня 1988 — 13 жніўня 1994 |- | 8 | [[Сэрджыё Балянцына]] | [[Італія]] | 13 жніўня 1994 — 17 кастрычніка 1994'' |- | 9 | [[Вілі Клес]] | [[Бэльгія]] | 17 кастрычніка 1994 — 20 кастрычніка 1995 |- | 10 | [[Сэрджыё Балянцына]] | [[Італія]] | 20 кастрычніка 1995 — 5 сьнежня 1995'' |- | 11 | [[Хавіер Саляна]] | [[Гішпанія]] | 5 сьнежня 1995 — 6 кастрычніка 1999 |- | 12 | [[Джордж Робэртсан]] | [[Вялікабрытанія]] | 14 кастрычніка 1999 — 1 студзеня 2004 |- | 13 | [[Яап дэ Гоп Схефэр]] | [[Нідэрлянды]] | 1 студзеня 2004 — 1 жніўня 2009 |- | 14 | [[Андэрс Фог Расмусэн]] | [[Данія]] | 1 жніўня 2009 — 27 верасьня 2014 |- | 15 | [[Енс Стольтэнбэрг]] | [[Нарвэгія]] | з 27 верасьня 2014 |} {| class="wikitable" |+ '''Намесьнік генэральнага сакратара''' <ref name="secgen"/> |- ! # ! Імя ! Краіна ! Тэрмін |- | 12 | [[Сэрджыё Балянцына]] | [[Італія]] | 1994—2001 |- | 13 | [[Алясандра Мінута Рыца]] | [[Італія]] | 2001—2007 |- | 14 | [[Кляўдыё Бізаньера]] | [[Італія]] | 2007—2012 |- | 15 | [[Аляксандар Вэршбаў]] | [[ЗША]] | 2012—2016 |- | 15 | [[Роза Гётэмюлер]] | ЗША | з 2016 году |} == Беларусь == Удзельнікамі Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы ёсьць палова суседзяў Беларусі — [[Польшча]], [[Летува]], [[Латвія]]. Беларусь удзельнічае ў Радзе эўраатлянтычнага партнэрства з 1992 году (да 1997 — [[Рада Паўночнаатлянтычнай супрацы]]), у праграме «[[Партнэрства дзеля міру]]» — з 1995. Удзел у захадах Навуковай праграмы НАТО беларускія навукоўцы бяруць з 1993 году. Пастаяннае прадстаўніцтва Рэспублікі Беларусь пры НАТО адкрыта ў 1998 годзе. На беларускіх вайсковых вучэньнях рэгулярна адпрацоўваецца сцэнар адбіцьця атакі з Захаду. Супраца Беларусі і НАТО вядзецца па наступных асноўных кірунках: адпрацоўка ўзаемадзеяньня пры ліквідацыі надзвычайных сытуацыяў, кіраваньне крызіснымі сытуацыямі, моўная падрыхтоўка [[афіцэр]]аў, вайсковая адукацыя, дэмакратычны кантроль над [[Узброеныя сілы|узброенымі сіламі]], плянаваньне і правядзеньне апэрацыяў па падтрыманьні міру, вайсковая [[геаграфія]], гуманітарнае разьмінаваньне, захады палітычнага і вайсковага характару, скіраваныя супраць распаўсюджаньня [[Ядзерная зброя|ядзернай]], бактэрыялягічнай і хімічнай зброі, плянаваньне, арганізацыя і кіраваньне нацыянальнымі праграмамі ў галіне абарончых дасьледаваньняў і тэхналёгія, [[стралковая зброя]] і лёгкія ўзбраеньні. Вясной 1999 году Беларусь асудзіла агрэсію супраць [[Югаславія|Югаславіі]] і часова прыпыніла адносіны з Арганізацыяй Паўночнаатлянтычнай даомвы. Пазьней яны былі адноўленыя ў поўным аб’ёме. Восеньню 2001 году Беларусь аказала практычную дапамогу НАТО пры падрыхтоўцы міжнароднай антытэрарыстычнай вайсковай апэрацыі ў [[Аўганістан]]е. == Крыніцы == {{Крыніцы|1=2}} == Літаратура == * НАТО: проблемы трансформации и расширения / А. А. Розанов. — Менск: Завигар, 1996. — {{ISBN|985-6187-03-6}} * Мир после Косово = The World After Kosovo Crisis : Реф. сб. / РАН. Ин-т науч. информации по общественным наукам; Ред.-сост. О. А. Жирнов; Отв. ред. Т. Г. Пархалина. — М., 2001. — ISSN 0235-5620 == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.nato.int/ Афіцыйная старонка]{{ref-en}} * [https://web.archive.org/web/20110809195611/http://www.naviny.by/rubrics/politic/2004/07/22/ic_news_112_251019/ Лукашенко: Беларусь не ищет и не будет искать конфронтации с НАТО] * [https://web.archive.org/web/20080422212414/http://www.pravda.com.ua/news_print/2006/5/29/42202.htm Вступ до НАТО: 20 проти 6 на користь України] // Українська правда, 29.05.2006 {{NATO}} {{Халодная вайна}} {{Абраны артыкул}} {{Вайна з тэрарызмам}} [[Катэгорыя:Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы| ]] [[Катэгорыя:Красавік 1949 году]] [[Катэгорыя:Арганізацыі, заснаваныя ў 1949 годзе]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] 6igujfdu9ukpefdr9404h8nrg418gtx 10 13416 2329610 2307744 2022-07-24T09:19:27Z Red Winged Duck 39 Балобанавічы wikitext text/x-wiki {{Навігацыйная табліца/Сельсавет |1 = {{{1|}}} |назва_шаблёну = Навамыскі сельсавет |назва = [[Навамыскі сельсавет]] |цэнтар_савету = '''[[Новая Мыш]]''' |пасёлкі = * [[Мір (Берасьцейская вобласьць)|Мір]] * [[Новы (Берасьцейская вобласьць)|Новы]] * [[Першамайскі (Берасьцейская вобласьць)|Першамайскі]] |вёскі = * [[Балобанавічы]] * [[Белалесьсе]] * [[Гінцавічы]] * [[Дзераўная (Баранавіцкі раён)|Дзераўная]] * [[Драгабыль]] * [[Дурневічы]] * [[Забалацьце (Баранавіцкі раён)|Забалацьце]] * [[Казьлякевічы]] * [[Лебяжаны]] * [[Люшнева]] * [[Магіляны (Берасьцейская вобласьць)|Магіляны]] * [[Пастарыньне]] * [[Пятрэвічы (Берасьцейская вобласьць)|Пятрэвічы]] * [[Старая Мыш]] <!--* [[Цешаўле]] [[Цешаўля]] [[Чэшаўля]]--> * [[Цюхнявічы]] * [[Цяплівады (Навамыскі сельсавет)|Цяплівады]] * [[Чэшаўля]] <!--[[Цешаўля]] [[Цешаўле]]--> * [[Шпакоўцы]] |былыя_вёскі = * [[Замошша (Навамыскі сельсавет)|Замошша]] * [[Муцькавічы]]<!--[[Зорная (Берасьцейская вобласьць)|Зорная]]--> (2012) }}<noinclude>[[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Навігацыя:Сельсаветы Беларусі]]</noinclude> dp7nxgv8mba0mddrbj1i76ciwwk3vgz 0 13419 2329608 1867211 2022-07-24T09:18:59Z Red Winged Duck 39 Red Winged Duck перанёс старонку [[Прыазёрная (Берасьцейская вобласьць)]] у [[Балобанавічы]] паўзьверх перанакіраваньня: [[ВП:БТГН]] wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|Прыазёрная}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Прыазёрная |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Прыазёрнай |Трансьлітараваная назва = Pryaziornaja |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Берасьцейская вобласьць|Берасьцейская]] |Раён = [[Баранавіцкі раён|Баранавіцкі]] |Сельсавет = [[Навамыскі сельсавет|Навамыскі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 258 |Год падліку колькасьці = 2010 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 53 |Шырата хвілінаў = 6 |Шырата сэкундаў = 47 |Даўгата градусаў = 25 |Даўгата хвілінаў = 54 |Даўгата сэкундаў = 23 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Прыазёрная'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Берасьцейская вобласьць}} С. 72</ref> (да 1969 году — ''Балабановічы'' або ''Балобанавічы'') — [[вёска]] ў [[Баранавіцкі раён|Баранавіцкім раёне]] [[Берасьцейская вобласьць|Берасьцейскай вобласьці]]. Прыазёрная ўваходзіць у склад [[Навамыскі сельсавет|Навамыскага сельсавету]]. == Насельніцтва == * 2010 год — 258 чалавек * 1999 год — 394 чалавекі == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Навамыскі сельсавет}} {{Баранавіцкі раён}} [[Катэгорыя:Навамыскі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Баранавіцкага раёну]] 2co2f1ilaa16hijvnggpsoozvzbdz7u 2329613 2329608 2022-07-24T09:22:23Z Red Winged Duck 39 Балобанавічы wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|Прыазёрная}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Балобанавічы |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Балобанавічаў |Трансьлітараваная назва = Balobanavičy |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Берасьцейская вобласьць|Берасьцейская]] |Раён = [[Баранавіцкі раён|Баранавіцкі]] |Сельсавет = [[Навамыскі сельсавет|Навамыскі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 258 |Год падліку колькасьці = 2010 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 53 |Шырата хвілінаў = 6 |Шырата сэкундаў = 47 |Даўгата градусаў = 25 |Даўгата хвілінаў = 54 |Даўгата сэкундаў = 23 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Бало́банавічы'''<ref name="snnp">{{Літаратура/Слоўнік назваў населеных пунктаў/Берасьцейская вобласьць}} С. 106</ref> (з 1969<ref name="snnp" /> году — '''Прыазёрная'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Берасьцейская вобласьць}} С. 72</ref>) — [[вёска]] ў [[Баранавіцкі раён|Баранавіцкім раёне]] [[Берасьцейская вобласьць|Берасьцейскай вобласьці]]. Балобанавічы ўваходзяць у склад [[Навамыскі сельсавет|Навамыскага сельсавету]]. == Насельніцтва == * 2010 год — 258 чалавек * 1999 год — 394 чалавекі == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Навамыскі сельсавет}} {{Баранавіцкі раён}} [[Катэгорыя:Навамыскі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Баранавіцкага раёну]] nhemsdvmnbax0n4rwblnbeyh5rgnu99 0 14724 2329615 2322020 2022-07-24T09:30:02Z Dymitr 10914 /* Дзяржаўны лад */ абнаўленьне зьвестак wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Краіна2 | СУП ППЗ = 3,752 трлн $ | Год падліку СУП ППЗ = 2022 | Месца паводле СУП ППЗ = 8 | СУП ППЗ на чалавека = 55 301 $ | Год падліку СУП ППЗ на чалавека = 2022 | Месца паводле СУП ППЗ на чалавека = 28 | СУП намінал = 3,376 трлн $ | Год падліку СУП намінал = 2022 | Месца паводле СУП намінал = 6 | СУП намінал на чалавека = 49 761 $ | Год падліку СУП намінал на чалавека = 2022 | Месца паводле СУП намінал на чалавека = 25 }} '''Злу́чанае Карале́ўства Вялікабрыта́ніі і Паўночнай Ірля́ндыі''' ({{мова-en|United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland}}), скарочана — '''Вялікабрыта́нія''', '''Вялі́кая Брыта́нія''' — сувэрэнная [[краіна]] ў [[Эўропа|Эўропе]], якая месьціцца на паўночным захадзе Эўропы на архіпэлягу [[Брытанскія астравы|Брытанскіх астравоў]]<ref>[https://www.gov.uk/government/publications/toponymic-guidelines «Toponymic guidelines for the United Kingdom»]. GOV.uk.</ref>. Да складу каралеўства ўваходзяць [[Ангельшчына]], [[Ўэйлз]], [[Шатляндыя]] і [[Паўночная Ірляндыя]]<ref>[http://webarchive.nationalarchives.gov.uk/20080909013512/http://www.number10.gov.uk/Page823 «Countries within a country»]. Prime Minister’s Office.</ref>, а таксама мноства меншых астравоў у межах Брытанскіх астравоў і шэраг заморскіх тэрыторыяў ва ўсім сьвеце<ref>[http://www.oxforddictionaries.com/definition/english/Great-Britain?q=Great+Britain «Definition of Great Britain in English»]. Oxford University Press.</ref>. Паўночная Ірляндыя мае сумесную сухаземную мяжу з [[Ірляндыя|Рэспублікай Ірляндыяй]], астатная асноўная частка дзяржавы ёсьць аточанай [[Атлянтычны акіян|Атлянтычным акіянам]], [[Паўночнае мора|Паўночным морам]], [[Ля-Манш]]ам, [[Кельцкае мора|Кельцкім]] і [[Ірляндзкае мора|Ірляндзкім марамі]]. Агульная плошча Злучанага Каралеўства складае каля 242 500 км². Паводле стану на 2020 год насельніцтва Вялікабрытаніі перавышала 67 мільёнаў чалавек<ref>[https://www.ons.gov.uk/peoplepopulationandcommunity/populationandmigration/populationestimates/ «Office for National Statistics»]. GOV.uk.</ref>. Краіна ёсьць унітарнай [[парлямэнт|парлямэнцкай]] [[дэмакратыя]]й і [[канстытуцыйная манархія|канстытуцыйнай манархіяй]]<ref>[http://www.royal.gov.uk/MonarchUK/HowtheMonarchyworks/Whatisconstitutionalmonarchy.aspx «The British Monarchy, What is constitutional monarchy?»]. GOV.uk.</ref>. Пасаду манарха на сёньня займае каралева [[Лізавета II]], якая кіруе каралеўствам з 1952 году<ref>[http://www.aol.co.uk/news/2016/10/13/queen-takes-over-longest-reign-mantle-after-thailands-king-bhumibol-dies/ «Queen takes over longest reign mantle after Thailand’s King Bhumibol dies»]. AOL.</ref>. Сталіцай і найбуйнейшым горадам ёсьць [[Лёндан]], сусьветны горад і фінансавы цэнтар з насельніцтвам больш за 14 млн чалавек. Да ліку іншых буйных гарадоў улучаюць [[Бірмінггэм]], [[Манчэстэр]], [[Глазга]], [[Лівэрпул]] і [[Лідс]]<ref>D. Clark (17 January 2022). [https://www.statista.com/statistics/294645/population-of-selected-cities-in-united-kingdom-uk/ «Largest UK cities 2020»]. Statista.</ref>. Шатляндыя, Ўэйлз і Паўночная Ірляндыя маюць уласныя ўрады, але кожны зь іх валодае рознымі паўнамоцтвамі<ref>[https://web.archive.org/web/20100404062853/http://www.transport-research.info/web/countryprofiles/uk.cfm «Country Overviews: United Kingdom»]. Transport Research Knowledge Centre.</ref>. Найбліжэйшыя да Вялікабрытаніі астравы [[Мэн (востраў)|Мэн]], [[Гернсі]] і [[Джэрзі]] ня ёсьць часткай Вялікабрытаніі, але яны маюць статус залежных ад кароны, а брытанскі ўрад адказвае за іхнюю абарону і міжнароднае прадстаўніцтва<ref>[http://webarchive.nationalarchives.gov.uk/20121015000000/http://www.direct.gov.uk/en/Governmentcitizensandrights/LivingintheUK/DG_10012517 «Key facts about the United Kingdom»]. Directgov.</ref>. Таксама налічваецца 14 брытанскіх заморскіх тэрыторыяў<ref>[https://www.gov.uk/government/policies/protecting-and-developing-the-overseas-territories «Supporting the Overseas Territories»]. Foreign and Commonwealth Office.</ref>, то бок апошнія рэшткі [[Брытанская імпэрыя|Брытанскай імпэрыі]], якая ў сваім росквіце ў 1920-х гадах ахоплівала амаль чвэрць сушы і траціну насельніцтва сьвету, і была самай вялікай імпэрыяй у гісторыі. Брытанскі ўплыў можна назіраць у мове, культуры, прававых і палітычных сыстэмах, які ёсьць узорам для шматлікіх былых калёніяў<ref>Julian Go (2007). [https://books.google.com/books?id=kYmmnYKEvE0C&pg=PA94 «A Globalizing Constitutionalism?, Views from the Postcolony, 1945—2000»]. In Arjomand, Saïd Amir (ed.). Constitutionalism and political reconstruction. Brill. — С. 92—94. — ISBN 978-90-04-15174-1.</ref>. == Геаграфія == [[Файл:Uk topo en.jpg|значак|зьлева|Фізычная мапа Вялікабрытаніі.]] [[Файл:Keswick Panorama - Oct 2009.jpg|значак|Краявіды [[Азёрны край (Вялікабрытанія)|Азёрнага краю]].]] Агульная плошча Вялікабрытыніі складае прыкладна 244 820 км². Краіна займае большую частку архіпэляга [[Брытанскія астравы|Брытанскіх астравоў]] і ўключае востраў [[Вялікабрытанія (востраў)|Вялікабрытанія]], паўночна-ўсходнюю шостую частку вострава [[Ірляндыя (востраў)|Ірляндыя]] і некаторыя меншыя прылеглыя астравы. Каралеўства знаходзіцца паміж паўночнай часткай [[Атлянтычны акіян|Атлянтычнага акіяну]] і [[Паўночнае мора|Паўночным морам]], а паўднёва-ўсходняе ўзьбярэжжа знаходзіцца ў межах 35 км ад узьбярэжжа паўночнай [[Францыя|Францыі]], ад якой яго аддзяляе [[Ля-Манш]]<ref name="cia">[https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/united-kingdom/ «United Kingdom»]. The World Factbook.</ref>. У 1993 годзе 10% тэрыторыі Вялікабрытаніі былі пакрытыя лясамі, 46% выкарыстоўваліся як [[выган]] для быдла і 25% апрацоўваліся [[сельская гаспадарка|сельскай гаспадаркай]]<ref name="atlapedia">Latimer Clarke Corporation Pty Ltd. [http://www.atlapedia.com/online/countries/unitedki.htm «United Kingdom»]. Atlapedia.</ref>. Каралеўская [[Грынвіцкая абсэрваторыя]] ў Лёндане была абраная ў якасьці вызначальнага пункту першага мэрыдыяну<ref>ROG Learning Team (23 August 2002). [https://web.archive.org/web/20151107023957/http://www.rmg.co.uk/explore/astronomy-and-time/astronomy-facts/history/the-prime-meridian-at-greenwich «The Prime Meridian at Greenwich»]. Royal Museums Greenwich.</ref> ў 1884 годзе, хоць дзякуючы больш дакладным сучасным вымярэньням мэрыдыян на самой справе знаходзіцца ў 100 мэтрах на ўсход ад абсэрваторыі<ref>[https://www.independent.co.uk/news/science/greenwich-royal-observatory-how-the-prime-meridian-line-is-actually-100-metres-away-from-where-it-10452386.html «Greenwich Royal Observatory: How the Prime Meridian line is actually 100 metres away from where it was believed to be»]. The Independent.</ref>. Вялікабрытанія знаходзіцца паміж шыротамі 49° і 61° пн. ш. і даўгатамі 9° з. д. і 2° у. д. [[Паўночная Ірляндыя]] мае сумежную мяжу з [[Ірляндыя|Рэспублікай Ірляндыяй]] працягласьцю 360 км<ref name="cia"/>. Даўжыня берагавой лініі Вялікабрытаніі складае 17 820 км<ref>Darkes, Giles (January 2008). [https://www.webcitation.org/67yAn3CWU?url=http://www.cartography.org.uk/default.asp?contentID=749 «How long is the UK coastline?»]. The British Cartographic Society.</ref>. Каралеўства злучанае з кантынэнтальнай [[Эўропа]]й тунэлем пад [[Ля-Манш]]ам, які ёсьць самым доўгім падводным тунэлем у сьвеце<ref>[https://web.archive.org/web/20101218114514/http://www.eurotunnel.com/ukcP3Main/ukcCorporate/ukcTunnelInfrastructure/ukcInfrastructure «The Channel Tunnel»]. Eurotunnel.</ref>. На долю [[Ангельшчына|Ангельшчыны]] прыпадае крыху больш за палову (дакладна 53%) агульнай плошчы Вялікабрытаніі ці 130 395 км²<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/country_profiles/7327029.stm «England — Profile»]. BBC News.</ref>. Большая частка тэрыторыі краіны складаецца зь нізіннай мясцовасьці<ref name="atlapedia"/> з большай колькасьцю ўзвышшаў і некаторымі горнымі рэльефамі на паўночным захадзе ад лініі [[Тыс-Экс]], у тым ліку [[Азёрны край (Вялікабрытанія)|Азёрны край]], [[Пэнінскія горы]], [[Эксмур]] і [[Дартмур]]. Асноўнымі рэкамі ёсьць [[Тэмза]], [[Сэвэрн]] і [[Гамбэр]]. Самай высокім пунктам Ангельшчыны ёсьць гара [[Скофэл-Пайк]], якая сягае ў вышыню на 978 мэтраў. На [[Шатляндыя|Шатляндыю]] прыпадае крыху менш за адну траціну (дакладна 32%) агульнай плошчы Вялікабрытаніі ці 78 772 км²<ref>[https://web.archive.org/web/20080621045248/http://www.scotland.org/about/fact-file/index.html «Scotland Facts»]. Scotland Online Gateway.</ref>. Шатляндыя ўлучае амаль 800 астравоў<ref>Winter, Jon (1 June 2000). [https://www.independent.co.uk/travel/uk/the-complete-guide-to-the--scottish-islands-633851.html «The complete guide to the... Scottish Islands»]. The Independent.</ref>, пераважна на захад і поўнач ад вострава, самымі вялікімі зь якіх ён [[Гэбрыдзкія астравы|Гэбрыдзкія]], [[Аркнэйскія астравы|Аркнэйскія]] і [[Шэтландзкія астравы]]. Шатляндыя ёсьць самым горным краем каралеўства, а ейны рэльеф адрозьніваецца геалягічным разломам горных пародаў, які праходзіць праз Шатляндыю ад вострава [[Аран (востраў)|Аран]] на захадзе краю да места [[Стоўнгэйвэн]] на ўсходзе<ref>[http://www.scottish-places.info/features/featurefirst7728.html «Overview of Highland Boundary Fault»]. Gazetteer for Scotland.</ref>. Разлом падзяляе Шатляндыю на два выразна адрозныя рэгіёны, як то высакагор’е на поўначы і захадзе і нізінны край на поўдні і ўсходзе. Больш суровы рэгіён [[Гайлэнд]] зьмяшчае большую частку горных сьцягоў Шатляндыі, у тым ліку [[Бэн-Нэвіс]] — найвышэйшы пункт ня толькі Шатляндыі, але і ўсёй Вялікабрытаніі, сягаючы да 1345 мэтраў<ref>[https://www.ordnancesurvey.co.uk/blog/2016/03/britains-tallest-mountain-is-taller/ «Great Britain’s tallest mountain is taller»]. Ordnance Survey.</ref><ref>[https://www.webcitation.org/67yAqrmVy?url=http://www.bennevisweather.co.uk/index.asp «Ben Nevis Weather»]. Ben Nevis Weather.</ref>. У нізінным рэгіёне месьцяцца найбуйнейшыя гарады Шатляндыі, то бок [[Глазга]] і [[Эдынбург]]. На [[Ўэйлз]] прыпадае менш за адну дзясятую частку (дакладна 9%) агульнай плошчы Вялікабрытаніі ці 20 779 км²<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/country_profiles/6233450.stm «Profile: Wales»]. BBC News.</ref>. Ўэйлз у асноўным горны рэгіён, хоць ягоная паўднёвая частак ёсьць менш горнай чымсьці паўночная і сярэдняя частка краю. Асноўная частка насельніцтва і прамысловыя раёны знаходзяцца ў Паўднёвым Ўэйлзе, дзе мясцяцца прыбярэжныя месты [[Кардыф]], [[Сўонсі]] і [[Ньюпарт]]. [[Паўночная Ірляндыя]], аддзеленая ад Вялікабрытаніі [[Ірляндзкае мора|Ірляндзкім морам]] і Паўночным каналам, мае плошчу 14 160 км² і ў асноўным ёсьць пагорыстым краем. Тутака месьціца найбуйнейшае возера Брытанскіх астравоў паводле плошчы [[Лох-Но]]<ref>[http://cain.ulst.ac.uk/ni/geog.htm «Geography of Northern Ireland»]. University of Ulster.</ref>. === Клімат === Большая частка каралеўства мае [[мерны клімат]], з звычайна прахалоднымі тэмпэратурамі і багатымі ападкамі круглы год<ref name="cia"/>. Тэмпэратура зьмяняецца паводле сэзонаў, рэдка апускаючыся ніжэй за 0°C або падымаючыся вышэй за 30°C<ref>[https://www.trevorharley.com/hottest-day-of-each-year-from-1900.html «Hottest day of each year from 1900»]. Trevor Harley.</ref><ref>[https://www.trevorharley.com/coldest-days-of-each-year-from-1900.html «Coldest day of each year from 1900»]. Trevor Harley.</ref>. У некаторых частках, асабліва ўдалечыні ад узьбярэжжа, то бок у высакагорнай Ангельшчыне, Ўэйлзе, Паўночнай Ірляндыі і большай частцы Шатляндыі назіраецца субпалярны акіянічны клімат. На вышынях Шатляндыі таксама часам сустракаецца кантынэнтальны [[субарктычны клімат]], а ў горах — [[тундра]]вы. Пераважае паўднёва-заходні вецер з частымі выпадкамі мяккага і вільготнага надвор’я з Атлянтычнага акіяну<ref name="cia"/>, хоць усходнія часткі ў асноўным ёсьць абароненымі ад гэтага ветру, паколькі большасьць дажджоў прыпадае на заходнія рэгіёны, таму ўсходнія рэгіёны краіны ёсьць самымі сухімі. Атлянтычныя плыні, разагрэтыя [[Гальфстрым]]ам, прыносяць мяккую зіму<ref>[http://ukclimateprojections.metoffice.gov.uk/23152 «Atlantic Ocean Circulation (Gulf Stream)»]. UK Climate Projections.</ref>, асабліва на захадзе краіны, дзе зіма ёсьць вільготнай. Лета ёсьць асабліва цёплым на паўднёвым усходзе Ангельшчыны, а самым прахалодным ёсьць на поўначы. Моцныя сьнегапады могуць выпадаць зімой і раньняй вясной на высотах. == Палітыка == {{Асноўны артыкул|Палітыка Вялікабрытаніі}} === Дзяржаўны лад === Адметнай характарыстыкай дзяржаўнага ладу Вялікабрытаніі ёсьць адсутнасьць якога-небудзь адзінага дакумэнта, які можна было б назваць асноўным законам краіны. Не існуе аніякай пісанай канстытуцыі, і больш за тое, не існуе нават дакладнага пераліку дакумэнтаў, якія адносіліся б да канстытуцыі. Дачыненьні паміж народам і ўрадам рэгулююцца заканадаўчымі актамі, няпісанымі законамі і канвэнцыямі. Важную ролю гуляюць статуты, пагадненьні і міжнародныя дамовы. Адсутнасьць канстытуцыі дазваляе парлямэнту вельмі лёгка зьмяняць старыя і прымаць новыя законы. Аніводзін закон, прыняты аднойчы парлямэнтам, ня мае недатыкальнасьці і можа быць зьменены будучым парлямэнтам. [[Файл:President Reagan and Queen Elizabeth II 1982.jpg|значак|зьлева|[[Лізавета II]] і [[Роналд Рэйган]] на сустрэчы ў 1982 годзе.]] Вялікабрытанія ёсьць [[парлямэнцкая манархія|парлямэнцкай манархія]] на чале з каралевай [[Лізавета II]], якая паходзіць зь [[Віндзарская дынастыя|Віндзарскай дынастыі]], заняла на пасад у 1952 годзе. Яна ёсьць самай доўгакіроўным і адначасова найстарэйшым у сьвеце лідэрам дзяржавы на сёньня. Акрамя Вялікабрытаніі, Лізавета ІІ дэ-юрэ кіруе яшчэ 15 дзяржавамі сьвету, як то [[Аўстралія]]й, [[Новая Зэляндыя|Новай Зэляндыяй]] і іншымі, вядомымі як [[Каралеўствы Садружнасьці]]. Не зважаючы на тое, што каралева ня мае рэальнай улады, ёй належыць права раіць, заахвочваць і папярэджваць. [[Файл:Palace of Westminster from the London Eye, August 2014 04.JPG|значак|[[Ўэстмінстэрскі палац]] ёсьць месцам паседжаньняў брытанскага парлямэнту.]] [[Парлямэнт Вялікабрытаніі|Парлямэнт]] ёсьць заканадаўчым органам і складаецца з двух палатаў — абіранай [[Палата абшчынаў|Палаты абшчынаў]] і прызначаемай [[Палата лордаў|Палаты лордаў]], якія маюць 650 і 780 крэслаў адпаведна. Закон, перад тым каб набыць статус ухваленага, мусіць прайсьці чытаньні ў абедзьвюх палатах і затым атрымаць каралеўскую санкцыю. Брытанская парлямэнцкая сыстэма вядомая як Ўэстмінстэрская, на ейны ўзор функцыянуюць усе парлямэнцкія дэмакратыі сьвету. Парлямэнт ёсьць найвышэйшым органам улады на ўсёй тэрыторыі дзяржавы, не зважаючы на наяўнасьць у Шатляндыі, Ўэйлзе і Паўночнай Ірляндыі ўласных кіроўных адміністрацыйных структураў. Урад узначальвае [[прэм’ер-міністар Вялікабрытаніі|прэм’ер-міністар]]. Крэсла прэм’ера звычайна займае лідэр партыі або кааліцыі, якой належыць бальшыня ў Палаце абшчын. Ён, як правіла, прызначае кабінэт міністраў зь сьпісу сваёй партыі або кіроўнай кааліцыяй, што фармальна зацьвярджаецца манархам. [[Палата абшчынаў (Злучанае каралеўства)|Палата абшчынаў]] — адзінае месца ў Брытаніі, куды ня можа ўвайсьці [[ангельская каралева]], бо яна не зьяўляецца чальцом Палаты. Згодна з традыцыяй пасаду Першага лорда скарбніцы займае прэм’ер-міністар<ref>[https://history.blog.gov.uk/2012/01/01/the-institution-of-prime-minister «The Institution of Prime Minister — History of government»]. GOV.uk.</ref>, а пасаду Першага лорда Адміралцейства — каралева. У канцы ХХ і пачатку ХХІ стагодзьдзяў галоўную ролю у палітычным жыцьці Вялікабрытаніі гуляюць партыі лэйбарыстаў і кансэрватараў. [[Лэйбарысцкая партыя (Вялікабрытанія)|Лэйбарысцкая партыя]], якая прадстаўляе традыцыі брытанскага сацыялізму, знаходзілася ва ўладзе ў 2000-х гадах, а ейныя прадстаўнікі [[Тоні Блэр]] і [[Гордан Браўн]] пасьлядоўна займалі пасаду прэм’ер міністра. У 2010-х гадах ініцыятыву перахапілі прадстаўнікі [[Кансэрватыўная партыя (Вялікабрытанія)|Кансэрватыўнай партыі]], калі з 2010 году [[Дэйвід Кэмэран]], [[Тэрэза Мэй]] і [[Борыс Джонсан]] займалі пасаду прэм’ера. [[Лібэральная партыя (Вялікабрытанія)|Лібэральная партыя]], якая была ўплывовай сілай з ХVIII стагодзьдзя па пачатак ХХ стагодзьдзя, на сёньня ў выніку аб’яданьня мае назоў [[Лібэральныя дэмакраты (Вялікабрытанія)|Лібэральныя дэмакраты]]. Тым ня менш, нават пасьля аб’яднаньня партыя мае няшмат прыхільнікаў, а паводле колькасьці крэслаў у парлямэнце нават саступае левацэнтрысцкай [[Шатляндзкая нацыянальная партыя|Шатляндзкай нацыянальнай партыі]]. Астатнія месцы займаюць партыі ўскраінаў, як то валійская партыя [[Партыя Ўэйлза]] і ірляндзкія [[Дэмакратычная юніянісцкая партыя|Дэмакратычная юніянісцкая партыя]] і ультрарэспубліканская [[Шын Фэйн]], дэпутаты ад якой не займаюць сваіх крэслаў празь неабходнасць прысягаць на вернасьць каралеве. Дэпутаты займаюць пасаду да пяці гадоў і заўсёды могуць быць пераабраныя на ўсеагульных выбарах<ref>[https://www.parliament.uk/about/how/elections-and-voting/general «General elections»]. Parliament.uk.</ref>. === Вонкавая === Астраўное геаграфічнае становішча паўплывала на ход брытанскай гісторыі ды на рысы брытанскага характару. У ХХІ стагодзьдзі Вялікабрытанія, хоць і рухаючыся ў агульнаэўрапейскім цывілізацыйным накірунку, часта назірае за гэтым рухам з узбочча. Не зважаючы на тое, што краіна была сябрам у [[Эўрапейскі Зьвяз|Эўрапейскім Зьвязе]] з 1973 па 2019 год, Вялікабрытанія не перайшлі на [[эўра]] і не далучыліся да [[Шэнгенская зона|Шэнгенскай зоны]]. Міграцыйны крызіс сярэдзіны 2010-х і ўнутрыэўрапейскія супярэчнасьці падштурхнулі Вялікабрытанію да [[Brexit|выхаду з ЭЗ]]. Зь іншага боку, дзяржава захоўвае вельмі важную ролю ў сьвеце ў сілу гістарычнай інэрцыі як былая мэтраполія [[Брытанская імпэрыя|Брытанскай імпэрыі]], ачольваючы [[Садружнасьць нацыяў]]. Да таго ж, лідэрскія пазыцыі краіна займае праз статус ангельскай мовы ў сучасным сьвеце, а таксама эканамічную, фінансавую, культурную і мэдыйную значнасьць. === Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел === Вялікабрытанія складаецца з 4 адміністрацыйна-палітычных частак, вядомых у Вялікабрытаніі таксама як '''[[краіны Злучанага Каралеўства|краіны]]''': * '''[[Ангельшчына]]'''. Падзяляецца на 39 графстваў, 6 мэтрапалітэнскіх графстваў і [[Вялікі Лёндан]]. Адміністрацыйным цэнтрам ёсьць [[Лёндан]]; * '''[[Ўэйлз]]'''. Падзяляецца на 22 унітарных утварэньняў, як то 9 графстваў, 3 гарады і 10 гарадоў-графстваў. Адміністрацыйным цэнтрам ёсьць [[Кардыф]]; * '''[[Шатляндыя]]'''. Падзяляецца 32 дарадчыя акругі з адмінстрацыйным цэнтрам у [[Эдынбург]]у; * '''[[Паўночная Ірляндыя]]'''. Падзяляецца на 26 акругаў з адмінстрацыйным цэнтрам у [[Бэлфаст|Бэлфасьце]]. Пад кантролем Вялікабрытаніі застаюцца 3 тэрыторыі на Брытанскіх астравах і 12 заморскіх тэрыторыяў. Да залежных тэрыяторыяў адносяцца: * Брытанскія астравы: ** '''[[Мэн (востраў)|Мэн]]'''. Сталіца — Дуглас. ** [[Нармандзкія астравы]] *** '''[[Гернсі]]'''. Сталіца — Сэнт-Пітэр-Порт. *** '''[[Джэрзі]]'''. Сталіца — Сэнт-Гэліер. * Эўропа: ** Горад-дзяржава [[Гібральтар]]. * Амэрыка: ** [[Ангілья]]. Сталіца — Валі. ** [[Бэрмудзкія астравы|Бэрмуды]]. Сталіца — Гэмілтан. ** [[Брытанскія Віргінскія астравы]]. Сталіца — Род-Таўн. ** [[Кайманавы астравы]]. Сталіца — Джорджтаўн. ** [[Мантсэрат]]. Сталіца — Плімут. ** [[Тэркс і Кэйкас]]. Сталіца — Кукбэрнтаўн. ** [[Фолклэндзкія астравы]]. Сталіца — Порт-Стэнлі. ** [[Паўднёвая Георгія і Паўднёвыя Сэндвічавыя астравы]] * Атлянтычны акіян: ** [[Востраў Сьвятая Гэлена]]. Сталіца — Джэймзтаўн. * [[Акіянія]]: ** [[Астравы Піткейрна|Піткейрн]]. Сталіца — Адамзтаўн. * Індыйскі акіян: ** [[Брытанская тэрыторыя ў Індыйскім акіяне]], да якой адносіцца архіпэляг [[Чагос]]. Яна была створаная насуперак рашэньням [[Генэральная Асамблея ААН|Генэральнай Асамблеі ААН]]. === Узброеныя сілы === Намінальным галоўнакамандуючым Брытанскіх Узброеных сілаў ({{мова-en|British Armed Forces}}) ёсьць брытанскі манарх. Узброеныя сілы знаходзяцца пад кіраваньнем ураду Вялікабрытанііі непасрэдна — Міністэрства абароны. Асноўнай задачай Брытанскіх узброеных сілаў ёсьць абарона Злучанага Каралеўства і ягоных заморскіх тэрыторыяў, пасоўваньне інтарэсаў бясьпекі Вялікабрытаніі і падтрымка міжнародных міратворчых высілкаў. Таксама УС Вялікабрытаніі былі актыўнымі і сталымі ўдзельнікамі апэрацыяў [[Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы|НАТО]] і сілаў кааліцыі ў [[Ірак]]у і [[Аўганістан]]е. == Эканоміка == [[Файл:Banco de Inglaterra, Londres, Inglaterra, 2014-08-11, DD 141.JPG|значак|зьлева|Будынак [[Банк Ангельшчыны|Банку Ангельшчыны]], на ўзор якога працуюць большасьць цэнтрабанкаў сьвету.]] Вялікабрытанія мае часткова рэгуляваную [[рынкавая эканоміка|рынкавую эканоміку]]<ref>[http://www.bis.gov.uk/assets/biscore/better-regulation/docs/p/11-795-principles-for-economic-regulation «Principles for Economic Regulation»]. Department for Business, Innovation & Skills.</ref>. Зыходзячы з рынкавых абменных курсаў, Вялікабрытанія на сёньня ёсьць пятай паводле велічыні эканомікай у сьвеце і другой у Эўропе пасьля [[Нямеччына|Нямеччыны]]. Скарбнiца, ачоленая канцлерам скарбніцы, адказвае за распрацоўку і выкананьне ўрадавай палітыкі ў галіне дзяржаўных [[фінансы|фінансаў]] і эканамічнай палітыкі. [[Банк Ангельшчыны]] ёсьць цэнтральным банкам Вялікабрытаніі і адказвае за выпуск купюр і манэт нацыянальнай валюты [[фунт стэрлінгаў|фунту стэрлінгаў]]. Банкі Шатляндыі і Паўночнай Ірляндыі захоўваюць права выпускаць уласныя банкноты, пры ўмове ўтрыманьня дастатковай колькасьці банкнот Банка Ангельшчыны ў рэзэрве пакрыцьця іхняга выпуску. Фунт стэрлінгаў ёсьць чацьвёртай паводле папулярнасьці рэзэрвовай валютай у сьвеце, пасьля [[амэрыканскі даляр|даляра ЗША]], [[эўра]] і [[ена|японскай ены]]<ref>[https://data.imf.org/regular.aspx?key=41175 «Currency Composition of Official Foreign Exchange Reserve — At a Glance»]. International Monetary Fund.</ref>. З 1997 году Камітэт грашова-крэдытнай палітыкі Банка Ангельшчыны на чале з кіраўніком Банка Ангельшчыны адказвае за ўсталяваньне працэнтных ставак на ўзроўні, неабходным дзеля дасягненьня агульнага мэтавага паказчыка інфляцыі ў эканоміцы, які кожны год усталёўваецца канцлерам<ref>[https://web.archive.org/web/20080312060011/http://www.bankofengland.co.uk/about/more_about.htm «More About the Bank»]. Bank of England.</ref>. [[Файл:Super moon over City of London from Tate Modern 2018-01-31 4.jpg|значак|Бізнэсовы раён [[Лёндан]]у [[Сіці]] ёсьць другім паводле велічыні фінансавым цэнтрам сьвету.]] [[Файл:British Airways A380-841 G-XLEA (16948377692).jpg|значак|Рухавікі і крылы [[Airbus A380]] распрацоўваюцца ў Вялікабрытаніі.]] [[Сэктар паслуг]] Вялікабрытаніі фармуе каля 79% СУП<ref>[https://www.ons.gov.uk/economy/economicoutputandproductivity/output/bulletins/indexofservices/october2017 «UK index of services: October 2017»]. Office for National Statistics.</ref>. Пры гэтым вядучую ролю ў брытанскай сфэры паслуг займае фінансавая дзейнасьць, якая вызначае спэцыялізацыю краіны ў сыстэме міжнародных эканамічных адносінаў. Лёндан ёсьць адным з найбуйнейшых фінансавых цэнтраў сьвету, займаючы другое месца ў сьвеце пасьля [[Нью-Ёрк]]у ў сусьветным індэксе фінансавых цэнтраў на 2020 год<ref>[https://www.longfinance.net/programmes/financial-centre-futures/global-financial-centres-index/gfci-27-explore-data/gfci-27-rank/ «GFCI 27 Rank»]. Long Finance.</ref>. Лёндан таксама мае самы вялікі гарадзкі СУП у Эўропе<ref>[https://web.archive.org/web/20110428032945/http://www.ukmediacentre.pwc.com/Media-Library/Global-city-GDP-rankings-2008-2025-61a.aspx «Global city GDP rankings 2008—2025»]. PricewaterhouseCoopers.</ref>. Таксама важкім сэктарам эканомікі краіны ёсьць [[турызм]]. Да прыкладу, толькі за 2004 год краіну наведалі 27 млн турыстаў, абсалютная большасьць зь якіх наведалі Лёндан<ref>Bremner, Caroline (10 January 2010). [http://www.euromonitor.com/Euromonitor_Internationals_Top_City_Destination_Ranking «Euromonitor International’s Top City Destination Ranking»]. Euromonitor International.</ref>. Творчая ці гэтак званая крэатыўная індустрыя, як то [[рэкляма]], [[дызайн]], [[мода]] ды іншыя, зрабіла ўнёсак у 7% у агульны СУП краіны, маючы сярэдні рост у пэрыяд з 1997 па 2005 гады ў 6% на год<ref>[https://web.archive.org/web/20081204131529/http://www.culture.gov.uk/reference_library/media_releases/2132.aspx «From the Margins to the Mainstream — Government unveils new action plan for the creative industries»]. DCMS.</ref>. Пасьля выхаду Вялікабрытаніі з складу [[Эўрапейскі Зьвяз|Эўрапейскага Зьвязу]] функцыянаваньне ўнутранага эканамічнага рынку краіны было замацаванае Законам аб унутраным рынку Вялікабрытаніі 2020 году, які забясьпечвае працяг гандлю таварамі і паслугамі без унутраных бар’ераў у чатырох краінах Вялікабрытаніі<ref>[https://www.instituteforgovernment.org.uk/explainers/internal-market-bill «UK Internal Market Bill»]. Institute for Government.</ref>. [[Індустрыяльная рэвалюцыя]] пачалася ў Вялікабрытаніі, першапачаткова з галіны [[тэкстыль]]най прамысловасьці<ref>[http://europa.eu/abc/european_countries/eu_members/unitedkingdom/index_en.htm «European Countries — United Kingdom»]. Europa.</ref>, а затым пашырыўшыся ў іншыя галіны цяжкай прамысловасьці, як то [[суднабудаваньне]], здабыча [[вугаль|вугалю]] і [[сталь|сталі]]<ref>Harrington, James W.; Warf, Barney (1995). [https://books.google.com/books?id=NBKjj5Wq6N0C&pg=PA121 «Industrial location: Principles, practices, and policy»]. London: Routledge. — С. 121. — ISBN 978-0-415-10479-1.</ref><ref>Spielvogel, Jackson J. (2008). [https://books.google.com/books?id=aAgi_5xIVBMC&pg=PT343 «Western Civilization: Alternative Volume: Since 1300»]. Belmont, CA: Thomson Wadsworth. — ISBN 978-0-495-55528-5.</ref>. Брытанскія гандляры, грузаадпраўнікі і банкіры атрымалі вялізныя перавагі ў параўнаньні з іншымі краінамі, што дазволіла Вялікабрытаніі дамінаваць у міжнародным гандлі ў XIX стагоддзі<ref>Porter, Andrew (1998). [https://books.google.com/books?id=oo3F2X8IDeEC «The Nineteenth Century, The Oxford History of the British Empire Volume III»]. Oxford University Press. — С. 8. — ISBN 978-0-19-924678-6.</ref><ref>Marshall, PJ (1996). [https://books.google.com/books?id=S2EXN8JTwAEC «The Cambridge Illustrated History of the British Empire»]. Cambridge University Press. — С. 156—157. — ISBN 978-0-521-00254-7.</ref>, зьяўляючыся самай [[прамысловасьць|прамыслова]] разьвітай і эканамічна магутнай краінай сьвету. Аднак паступова тэмпы росту запавольваліся, асабліва праз падзеі [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]], [[дэкалянізацыя|дэкалянізацыі]] і індустрыялізацыі іншых краінаў сьвету. Пачынаючы з 1950-х гадоў і да самага нядаўняга часу [[гісторыя]] Каралеўства ёсьць прасякнутая барацьбой з стагнацыяй і эканамічным адставаньнем. За апошнія два дзесягігодзьдзі мінулага стагодзьдзя вартасьць фунту зьменшылася амаль на сорак адсоткаў. Вытворчасьць застаецца значнай часткай эканомікі, але ў 2003 годзе яна складала толькі 16,7% нацыянальнай эканомікі<ref>Hewitt, Patricia (15 July 2004). [http://webarchive.nationalarchives.gov.uk/20070603164510/http://www.dti.gov.uk/ministers/speeches/hewitt150704b.html «TUC Manufacturing Conference»]. Department of Trade and Industry.</ref>. [[Файл:Mini Hatch (F56) Electric IMG 2679.jpg|значак|зьлева|Аўтамабіль [[Mini Electric]], выраблены ў Вялікабрытаніі.]] У аўтамабільнай прамысловасьці занята каля 800 тысячаў работнікаў, а абарот гэтае сфэры ў 2015 годзе складаў 70 млрд фунтаў стэрлінгаў. На экспарт аўтамабільнай вытворачасьці прыпала 34,6 млрд фунтаў стэрлінгаў альбо 11,8% ад агульнага аб’ёму экспартных тавараў Вялікабрытаніі. У 2015 годзе ў Вялікабрытаніі было выраблена каля 1,6 млн прыватных самаходаў і 94,5 тысяч камэрцыйных аўтамабіляў. Сярод славутых брытанскіх аўтамабільных брэндаў вылучаюцца [[Aston Martin]], [[Bentley]], [[Caterham Cars]], [[Daimler]], [[Jaguar]], [[Lagonda]], [[Land Rover]], [[Lotus]], [[McLaren]], [[MG]], [[Mini]], [[Morgan]] і [[Rolls-Royce]]. Вялікабрытанія ёсьць буйным цэнтрам вытворчасьці [[рухавік]]оў, то бок у 2015 годзе іх было выраблена каля 2,4 млн. У індустрыі [[аўтаспорт]]у Вялікабрытаніі занята каля 41 тысяч чалавек, 4,5 тысяч кампаніяў, а гадавы абарот гэтае індустрыі складае каля 6 млрд фунтаў стэрлінгаў<ref>[https://web.archive.org/web/20161014061717/http://www.smmt.co.uk/wp-content/uploads/sites/2/SMMT-Motor-Industry-Facts-2016.pdf «Motor Industry Facts 2016»]. Society of Motor Manufacturers and Traders.</ref>. Аэракасьмічная прамысловасьць Вялікабрытаніі ўваходзіць у лік найвялікшых у сьвеце і мае гадавы абарот каля 30 млрд фунтаў стэрлінгаў<ref>Tovey, Alan (29 June 2016). [https://www.telegraph.co.uk/business/2016/06/29/britains-aerospace-sector-soars-amid-fears-brexit-could-clip-its/ «Britain’s aerospace sector soars amid fears Brexit could clip its wings»]. The Daily Telegraph.</ref>. Кампанія [[BAE Systems]] займае вядучыя пазыцыі ў абарончай авіябудаўнічай прамысловасьці, вырабляючы кампанэнты [[самалёт-зьнішчальнік|зьнішчальнікаў]] [[Eurofighter Typhoon]] і [[F-35]], а таксама самы пасьпяховы ў сьвеце навучальны рэактыўны самалёты [[Hawk]]<ref>Robertson, David (9 January 2009). [http://www.theengineer.co.uk/aerospace/in-depth/reasons-to-be-cheerful-about-the-uk-aerospace-sector/1017274.article «The Aerospace industry has thousands of jobs in peril»]. The Times.</ref>. [[Airbus UK]] таксама вырабляе крылы для вайсковага транспартэра [[A400 m]]. Rolls-Royce ёсьць другім паводле велічыні ў сьвеце вытворцам авіяцыйных рухавікоў. Ягонымі рухавікамі забясьпечваюцца каля 30 тыпаў камэрцыйных самалётаў. [[Сельская гаспадарка]] ёсьць інтэнсіўнай, высокамэханізаванай і працуе на высокаэфэктыўных эўрапейскіх стандартах, забясьпечваючы каля 60% харчовых патрэбаў пры менш чым 1,6% працоўнай сілы, то бок толькі паўмільёна чалавек працуюць у гэтае галіне<ref>[https://web.archive.org/web/20120105174314/http://archive.defra.gov.uk/evidence/statistics/foodfarm/general/auk/documents/AUK-2009.pdf «Agriculture in the United Kingdom»]. Department for Environment, Food and Rural Affairs.</ref>. Пераважае малочнае і мяса-малочная жывёлагадоўля і бэконная [[сьвінагадоўля]]; мяса-воўнавая [[авечкагадоўля]]. Выгадоўваюць пераважна [[ячмень]], [[пшаніца|пшаніцу]], [[цукровы бурак]], [[авёс]], [[бульба|бульбу]]. Традыцыйна ёсьць пашыранай вытворчасьць [[віскі]], [[піва]]. У Вялікабрытаніі захоўваецца значная, хоць і значна скарочаная рыбалоўная прамысловасьць. Краіна таксама багатая на прыродныя рэсурсы, як то [[вугаль]], [[нафта|нафту]], [[прыродны газ]], [[цына|цыну]], [[вапняк]], [[жалезная руда|жалезную руду]], [[соль]], [[гліна|гліну]], [[крэйда|крэйду]], [[гіпс]], [[волава]], [[крэмн]], а таксама вялікую колькасьць ворных зямель. У 2012 годзе ў Вялікабрытаніі прадалі 3 млн [[ровар]]аў, што перавысіла лік прададзеных аўтамабіляў (2 млн)<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Продажы ровараў перавысілі продажы аўтамабіляў|спасылка=http://zviazda.by/be/news/20131204/1386157688-prodazhy-rovarau-peravysili-prodazhy-autamabilyau|выдавец=Газэта «[[Зьвязда]]»|дата публікацыі=4 сьнежня 2013|дата доступу=11 верасьня 2020}}</ref>. У 2020 годзе празь меры ізаляцыі ў сувязі з [[пошасьць|пошасьцю]] [[Каранавірусная інфэкцыя (2019)|каранавіруса]] эканоміка Вялікабрытаніі моцна пацярпела, скараціўшыся на 20,4% ў пэрыяд з красавіка па чэрвень у параўнаньні з першымі трыма месяцамі году, што афіцыйна падштурхнула яе да рэцэсіі ўпершыню за 11 гадоў<ref>[https://www.bbc.co.uk/news/business-53748278 «UK officially in recession for first time in 11 years»]. BBC.</ref>. == Насельніцтва == [[Файл:Population density UK 2011 census.png|значак|зьлева|Шчыльнасьць насельніцтва Вялікабрытаніі на 2011 год.]] Перапіс праводзіцца адначасова ва ўсіх частках Вялікабрытаніі кожныя 10 гадоў<ref>[https://web.archive.org/web/20110604093106/http://www.statistics.gov.uk/geography/census_geog.asp «Census Geography»]. Office for National Statistics.</ref>. Паводле перапісу 2011 году агульная колькасьць насельніцтва Злучанага Каралеўства складала {{лік|63181775}} чалавек<ref name="ons2011">[http://www.ons.gov.uk/ons/dcp171778_292378.pdf «2011 Census: Population Estimates for the United Kingdom»]. Office for National Statistics.</ref>. Гэта чацьвертая паводле колькасьці насельніцтва краіна Эўропы пасьля [[Расея|Расеі]], [[Нямеччына|Нямеччыны]] і [[Францыя|Францыі]], і пятая паводле гэтага паказчыку ў [[Садружнасьць нацыяў|Садружнасьці нацыяў]]. У пэрыяд з 2001 па 2011 год насельніцтва павялічвалася ў сярэднім у год прыкладна на 0,7%<ref name="ons2011"/>. Да параўнаньня гэты паказчык складаў 0,3% у год у пэрыяд з 1991 па 2001 год і 0,2% у дзесяцігодзьдзі з 1981 па 1991 год<ref>[http://www.ons.gov.uk/ons/rel/pop-estimate/population-estimates-for-uk--england-and-wales--scotland-and-northern-ireland/mid-2010-population-estimates/annual-mid-year-population-estimates--2010.pdf «Annual Mid-year Population Estimates, 2010»]. Office for National Statistics.</ref>. Перапіс 2011 году таксама выявіў, што ў параўнаньні за папярэднія 100 гадоў доля насельніцтва ва ўзросьце ад 0 да 14 гадоў скарацілася з 31% да 18%, а доля людзей ва ўзросьце ад 65 гадоў наадварот пашырылася з 5% да 16%<ref name="ons2011"/>. У 2018 годзе сярэдні ўзрост насельніцтва Вялікабрытаніі складаў 41,7 год. Насельніцтва Ангельшчыны на 2011 год складала 53 млн чалавек, што складае каля 84% ад агульнай колькасьці Вялікабрытаніі<ref name="ons2011"/>. Гэта ёсьць адна з самых густанаселеных краінаў у сьвеце, то бок на сярэдзіну 2015 году тутака пражывала 420 чалавек на км²<ref>[https://www.ons.gov.uk/peoplepopulationandcommunity/populationandmigration/populationestimates/bulletins/annualmidyearpopulationestimates/latest «Population Estimates for UK, England and Wales, Scotland and Northern Ireland, Mid—2015»]. Office for National Statistics.</ref>. Асаблівай шчыльнасьцю вызначаецца [[Лёндан]] і паўднёвы ўсход Вялікабрытаніі<ref>Khan, Urmee (16 September 2008). [https://web.archive.org/web/20080918221002/http://www.telegraph.co.uk/news/newstopics/politics/2967374/England-is-most-crowded-country-in-Europe.html «England is most crowded country in Europe»]. The Daily Telegraph.</ref>. Паводле перапісу 2011 году насельніцтва Шатляндыі складала 5,3 млн чалавек<ref>Carrell, Severin (17 December 2012). [https://www.theguardian.com/uk/2012/dec/17/scotland-population-record-high «Scotland’s population at record high»]. The Guardian.</ref>, ва Ўэйлзе налічвалася 3,06 млн жыхароў, а ў Паўночнай Ірляндыі жывуць 1,81 млн чалавек<ref name="ons2011"/>. У 2017 годзе сярэдні агульны каэфіцыент нараджальнасьці ў Вялікабрытаніі складаў 1,74 дзіцяці, народжанага на жанчыну<ref>[https://www.ons.gov.uk/peoplepopulationandcommunity/populationandmigration/populationestimates/datasets/vitalstatisticspopulationandhealthreferencetables «Vital statistics: population and health reference tables»]. Office for National Statistics.</ref>. Не зважаючы на тое, што рост нараджальнасьці спрыяе росту насельніцтва, ён застаецца значна ніжэйшым за пік [[бэбі-бум]]у ў 2,95 дзіцяці на жанчыну на 1964 год або максымуму 6,02 дзіцяці, народжанага на жанчыну ў 1815 годзе. Сёньняшні паказчык ёсьць ніжэйшым за ўзровень замяшчэньня насельніцтва ў 2,1<ref>[http://www.ons.gov.uk/ons/rel/vsob1/vital-statistics--population-and-health-reference-tables/spring-2014-update/annual-table.xls «Vital Statistics: Population and Health Reference Tables (February 2014 Update): Annual Time Series Data»]. Office for National Statistics.</ref>. У 2011 годзе 47,3% народжаных немаўлятаў прыпадалі на жанчынаў, якія ня мелі шлюбу<ref>[http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&plugin=0&language=en&pcode=tps00018 «Tables, Graphs and Maps Interface (TGM) table»]. Eurostat.</ref>. === Этнічныя групы === Гістарычна лічылася, што карэнныя брытанцы паходзяць ад розных этнічных групаў, якія пасяліліся на востраве да XII стагодзьдзя, як то [[кельты|кельтаў]], [[старажытныя рымляны|рымлянаў]], [[англы|англаў]], [[саксы|саксаў]] і [[вікінгі|нарманаў]]. [[Валійцы]] лічацца найстарэйшай этнічнай групай у Вялікабрытаніі<ref>[https://www.bbc.co.uk/news/uk-wales-18489735 «Welsh people could be most ancient in UK, DNA suggests»]. BBC News.</ref>. Генэтычнае дасьледаваньне 2006 году выявіла, што больш за 50% генафонду Ангельшчыны ўтрымліваюць германскія Y-храмасомы<ref>Thomas, Mark G.; et al. (October 2006). [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1635457 «Evidence for a segregated social structure in early Anglo-Saxon England»]. Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences. 273 (1601): 2651—2657. [[doi]]:[https://doi.org/10.1098%2Frspb.2006.3627 10.1098/rspb.2006.3627]. [[:PMC:1635457|PMC 1635457]]. [[:PMID:17002951|PMID 17002951]].</ref>. Іншы генэтычны аналіз 2005 году выяўляе, што каля 75% адсочваемых продкаў сучаснага брытанскага насельніцтва прыбылі на Брытанскія астравы прыкладна 6200 гадоў таму, у пачатку брытанскага нэаліту альбо каменнага веку, і што брытанцы ў цэлым маюць агульнае паходжаньне з народам [[баскі|баскаў]]<ref>Owen, James (19 July 2005). [http://news.nationalgeographic.com/news/2005/07/0719_050719_britishgene.html «Review of 'The Tribes of Britain'»]. National Geographic</ref>. Найстарэйшая дыяспара [[нэгроідная раса|мурынаў]] у каралеўстве месьціцца ў [[Лівэрпул]]і і ўзыходзіць прынамсі да 1730-х гадоў да пэрыяду афрыканскага гандлю рабамі. Паводле ацэнак, у гэты пэрыяд афра-карыбскае насельніцтва Вялікабрытаніі складала ад 10 тыяч да 15 тысяч чалавек<ref>[http://www.vam.ac.uk/content/articles/s/silver-service-slavery-the-black-presence-in-the-white-home/ «Black Presence»]. Victoria and Albert Museum.</ref>, якое пазьней скарацілася праз адмену рабства<ref>Winder, Robert (2010). [https://books.google.com/books?id=7ORcaQIgdcEC&q=combed&pg=PT94 «Bloody Foreigners: The Story of Immigration to Britain»]. ISBN 978-0-7481-2396-4.</ref>. У Вялікабрытаніі таксама маецца найстарэйшая [[кітайцы|кітайская]] грамада ў Эўропе, якая датуецца прыбыцьцём кітайскіх маракоў у XIX стагодзьдзі<ref>[https://web.archive.org/web/20090724204513/http://www.mersey-gateway.org/server.php?show=ConWebDoc.1369 «Culture and Ethnicity Differences in Liverpool — Chinese Community»]. Chambré Hardman Trust.</ref>. У 1950 годзе ў Вялікабрытаніі было, верагодна, менш за 20 тысячаў нябелых жыхароў, амаль усе яны нарадзіліся за мяжой<ref>Coleman, David; Compton, Paul; Salt, John (2002). [https://books.google.com/?id=mmaRpUa1oSoC&pg=PA505 «The demographic characteristics of immigrant populations»]. Council of Europe. — С. 505. — ISBN 978-92-871-4974-9.</ref>. У 1951 годзе ў краіне пражывала каля 94,5 тысячы чалавек, якія нарадзіліся ў [[Паўднёвая Азія|Паўднёвай Азіі]], [[Кітай|Кітаі]], [[Афрыка|Афрыцы]] і краінах [[Карыбскі басэйн|Карыбскага басэйну]], што складала крыху менш за 0,2% насельніцтва Вялікабрытаніі. Да 1961 году гэтая колькасьць узрасла больш чым у чатыры разы і склала 384 тысячы чалавек, што сягала ўжо да крыху больш за 0,7% насельніцтва Злучанага Каралеўства. З 1948 году назіраецца значная іміграцыя з Афрыкі, рэгіёну Карыбскага басэйна і Паўднёвай Азіі, што абумоўлена сувязьзю былой мэтраполіі ўнутры [[Брытанская імпэрыя|Брытанскай імпэрыі]]<ref>[http://news.bbc.co.uk/hi/english/static/in_depth/uk/2002/race/short_history_of_immigration.stm «Short History of Immigration»]. BBC News.</ref>. У часы знаходжаньня краіны ў [[Эўрапейскі Зьвяз|Эўрапейскім Зьвязе]] далучэньне да зьвязу новых дзяржаваў з Цэнтральнай і Усходняй Эўропы з 2004 году прывяло да росту гэтых групаў насельніцтва, хоць частка гэтай міграцыі была часовай<ref>Vargas-Silva, Carlos (10 April 2014). [http://www.migrationobservatory.ox.ac.uk/briefings/migration-flows-a8-and-other-eu-migrants-and-uk «Migration Flows of A8 and other EU Migrants to and from the UK»]. Migration Observatory, University of Oxford.</ref>. Найбольшая дыяспара з эўрапейскіх краінаў у Вялікабрытаніі належыць [[Польшча|Польшчы]]. === Мовы === [[Файл:Street sign, Ballywalter - geograph.org.uk - 344056.jpg|значак|Дзьвюхмоўная шыльда на доме ў [[Паўночная Ірляндыя|Паўночнай Ірляндыі]]. Подпіс зьверху па-ангельску, а зьнізу — на [[ольстэрска-шатляндзкая мова|ольстэрска-шатляндзкай мове]].]] Дэ-факта афіцыйнай мовай Вялікабрытаніі ёсьць [[ангельская мова|ангельская]]. Паводле ацэнак, 5,5% насельніцтва размаўляе на мовах адрозных ад традыцыйных моваў краіны, што тлумачыцца адносна нядаўняй іміграцыяй<ref>[https://www.bbc.co.uk/languages/european_languages/countries/uk.shtml «Languages across Europe: United Kingdom»]. BBC.</ref>. У каралеўстве пашыраны паўднёваазіяцкія мовы, улучаючы [[панджабі]], [[урду]], [[бэнгальская мова|бэнгалі]], [[сылгэцкая мова|сылгэці]], [[гіндзі]] і [[гуджараці]]. Паводле перапісу насельніцтва 2011 году, польская мова сталася другой паводле ўжыванасьці мовай у Ангельшчыне, то бок на ёй размаўляюць 546 тысяч чалавек<ref>Booth, Robert (30 January 2013). [https://www.theguardian.com/uk/2013/jan/30/polish-becomes-englands-second-language «Polish becomes England’s second language»]. The Guardian.</ref>. У 2019 годзе каля трох чвэрцяў мільёну чалавек крыху альбо зусім не гаварылі па-ангельску<ref>[https://www.bbc.co.uk/news/av/uk-47982494/the-teenagers-who-translate-for-their-parents «The teenagers who translate for their parents»]. BBC News.</ref>. У каралеўстве карыстаюцца чатырма [[кельцкія мовы|кельцкімі мовамі]], як то [[валійская мова|валійская]], [[ірляндзкая мова|ірляндзкая]], [[шатляндзкая мова (кельцкая)|гэльская]] і [[корнская мова|корнская]]. Паводле зьвестак перапісу 2001 году каля 21% насельніцтва Ўэйлза сказалі, што яны здольныя размаўляць па-валійску<ref>[http://www.statistics.gov.uk/CCI/nugget.asp?ID=447&Pos=6&ColRank=1&Rank=192 «Welsh Language»]. National Statistics Office.</ref>, што больш за 18% паводле перапісу 1991 году<ref>[https://web.archive.org/web/20090910114310/http://www.statistics.gov.uk/downloads/theme_compendia/fow/WelshLanguage.pdf «Differences in estimates of Welsh Language Skills»]. Office for National Statistics.</ref>. Ва Ўэйлзе школьнікам да 16 гадоў альбо выкладаюць прадметы па-валійску, альбо навучаюць валійскай як другой мове<ref>[https://archive.is/20120530050454/www.bbc.co.uk/wales/schoolgate/aboutschool/content/inwelsh.shtml «Education in Welsh»]. BBC Wales.</ref>. === Рэлігія === [[Файл:Westminster abbey west.jpg|значак|[[Ўэстмінстэрскае абацтва]] ёсьць месцам каранаваньня брытанскіх манархаў — вярхоўных кіраўнікоў Царквы Ангельшчыны.]] На тэрыторыі Ангельшчыны існуе царква зь дзяржаўным статутам — Царква Ангельшчыны, сьвецкім кіраўніком якой ёсьць брытанскі манарх. Царква Ангельшчыны — адна з маёнткавых цэркваў, якія ўваходзяць у англіканскую супольнасьць, мае сваім духоўным лідэрам [[Арцыбіскуп Кэнтэрбэрыйскі|Арцыбіскупа Кэнтэрбэрыйскага]]. Паводле дасьледаваньняў, Злучанае Каралеўства ёсьць краінай зь пераважна сэкулярным насельніцтвам, то бок толькі 38% людзей заяўляюць аб сваёй веры ў Бога («''a God''»)<ref name=Eurobarometer>[http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_225_report_en.pdf Апытанне ''Eurobarometer'', праведзены ў 2005 году|1.64&nbsp;MiB}} стар. 9.]</ref>, хоць, паводле зьвестках ангельскай царквы на 2005 год 72% насельніцтва Ангельшчыны паказалі сваю рэлігійную прыналежнасьць як хрысьціянскую<ref>[http://www.cofe.anglican.org/info/statistics/churchstats2005/foreword.html Church Statistics 2005/6]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. Паводле апублікаванага ў красавіку 2008 году дасьледаваньня, праведзенага хрысьціянскім дабрачынным фондам ''Joseph Rowntree Foundation'', «пераважным меркаваньнем» ёсьць погляд на рэлігію як на «сацыяльнае зло»<ref>Robert Watts. [http://entertainment.timesonline.co.uk/tol/arts_and_entertainment/the_tls/tls_selections/religion/article3779988.ece «Religion is ‘the new social evil’»]. [[The Sunday Times]] 20 красавіка 2008 г.</ref>. == Культура == Культура Злучанага Каралеўства ёсьць багатай і разнастайнай. Яна ў значнай меры ўплывае на культуру ў сусьветным маштабе. Вялікабрытанія валодае моцнымі культурнымі сувязямі са сваімі былымі калёніямі, асабліва з тымі дзяржавамі, дзе ангельская мова зьяўляецца дзяржаўнай. Значны ўклад у брытанскую культуру за апошнія паўстагодзьдзя ўнесьлі імігранты з Індыйскага субкантынэнту і з краінаў Карыбскага басэйна. Падчас фармаваньня Злучанага Каралеўства ў ягоны склад увайшлі былыя незалежныя дзяржавы з адрознымі адзін ад аднаго культурамі, якія варта разглядаць у асобнасьці. У Вялікабрытаніі быў заснаваны першы [[Каледжы аб’яднанага сьвету|каледж міжнароднай супольнасьці]]. Нацыянальнымі газэтамі Вялікабрытаніі ёсьць ''[[The Times]]'', ''[[The Guardian]]'', ''[[The Independent]]'', ''[[The Daily Telegraph]]'', ''[[The Observer]]'', ''[[The Financial Times]]'', ''[[The Daily Express]]'', ''[[The Sun]]'', ''[[The Mirror]]'', ''[[The People]]''. === Літаратура === {{Асноўны артыкул|Брытанская літаратура}} [[Файл:Shakespeare.jpg|значак|Верагодны партрэт [[Ўільям Шэксьпір|Ўільяма Шэксьпіра]], які лічыцца, найлепшым драматургам сьвету.]] Пад паняткам брытанскай літаратуры разумеюць літаратуру, якая ёсьць зьвязанай з уласна Злучаным Каралеўствам Вялікабрытаніі і Паўночнай Ірляндыі, востравам [[Мэн (востраў)|Мэн]] і [[Нармандзкія астравы|Нармандзкімі астравамі]]. Большасьць брытанскай літаратуры была створана і працягвае стварацца па-ангельску. У 2005 годзе ў Вялікабрытаніі было выдадзена каля 206 тысяч кніг, а ў 2006 годзе краіна была найбуйнейшай у сьвеце паводле колькасьці выдадзеных кніг у сьвеце<ref> Goldfarb, Jeffrey (10 May 2006). [https://web.archive.org/web/20080106093222/http://www.redorbit.com/news/entertainment/499053/bookish_britain_overtakes_america_as_top_publisher/ «Bookish Britain overtakes America as top publisher»]. RedOrbit.</ref>. [[Файл:Dickens by Watkins 1858.png|значак|зьлева|Ангельскі драматург віктарыянскае эпохі [[Чарлз Дыкенз]].]] Ангельскі драматург і паэт [[Ўільям Шэксьпір]] шырока лічыцца найвялікшым драматургам усіх часоў<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/537853/William-Shakespeare «William Shakespeare»]. Britannica Encyclopedia.</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20060209154055/http://encarta.msn.com/encyclopedia_761562101/Shakespeare.html «Shakespeare»]. MSN Encarta.</ref><ref>[http://encyclopedia2.thefreedictionary.com/Shakespeare%2c+William «William Shakespeare»]. Columbia Electronic Encyclopedia.</ref>. Ангельская літаратарка XX стагодзьдзя [[Агата Крысьці]], якая спэцыялізавалася на напісаньні дэтэктываў, ёсьць самай прадаванай раманісткай усіх часоў<ref>[https://www.telegraph.co.uk/news/uknews/1505799/Mystery-of-Christies-success-is-solved.html «Mystery of Christie’s success is solved»]. The Daily Telegraph.</ref>. Сярод выбітных пісьменьнікаў Вялікабрытаніі ёсьць шмат жанчынаў, акрамя ўзгаданай Агаты Крысьці, яшчэ вылучаюцца [[Джордж Эліёт]], [[Вірджынія Ўулф]], [[Шарлота Бронтэ|Шарлота]] і [[Эмілі Бронтэ]], [[Мэры Шэлі]], [[Джэйн Остын]], [[Дорыс Лэсінг]] і [[Задзі Сьміт]]<ref>Ciabattari, Jane (December 2015). [https://www.bbc.com/culture/article/20151204-the-25-greatest-british-novels «The 25 greatest British novels»]. BBC.</ref>. Унёсак Шатляндыі ў брытанскую літаратуру ўлучае працы стваральніка [[Шэрлак Голмз|Шэрлака Голмза]] [[Артур Конан Дойл|Артура Конана Дойла]], сэра [[Ўолтэр Скот|Ўолтэра Скота]], [[Джэймз Мэт’ю Бары|Джэймза Мэт’ю Бары]], [[Робэрт Луіс Стывэнсан|Робэрта Луіса Стывэнсана]] і паэта [[Робэрт Бэрнз|Робэрта Бэрнза]]. Трохі пазьней [[Г’ю Макдэрмід]] і [[Ніл Мілер Ган]] зрабілі ўнёсак у шатляндзкае Адраджэньне разам з больш змрочнымі творамі [[Ен Рэнкін|Ена Рэнкіна]] і [[Ен Бэнкс|Ена Бэнкса]]. Сталіца Шатляндыі [[Эдынбург]] стаў першым сусьветным [[Горад літаратуры ЮНЭСКО|горадам літаратуры ЮНЭСКО]]<ref>[https://web.archive.org/web/20130528152834/http://www.unesco.org/new/en/culture/themes/creativity/creative-industries/creative-cities-network/literature/edinburgh/ «Edinburgh, UK appointed first UNESCO City of Literature»]. UNESCO.</ref>. Найстарэйшая вядомая брытанская паэма ''«[[І Гадодын]]»'' была напісаная, хутчэй за ўсё, у канцы VI стагодзьдзя. Яна была створана на [[кумбрыйская мова|кумбрыйскай]] альбо [[старавалійская мова|старавалійскай мовах]] і зьмяшчае самае раньняе вядомае згадваньне пра [[Кароль Артур|караля Артура]]<ref>[https://www.bbc.co.uk/wales/history/sites/themes/society/language_poetry.shtml «Early Welsh poetry»]. BBC Wales.</ref>. Легенда аб Артуры атрымала далейшае разьвіцьцё дзякуючы [[Гальфрыд Монмуцкі|Гальфрыду Монмуцкаму]]<ref>Lang, Andrew (2003) [1913]. [https://books.google.com/books?id=dKJiPyyTevgC «History of English Literature from Beowulf to Swinburne»]. Holicong, PA: Wildside Press. — С. 42. — ISBN 978-0-8095-3229-2.</ref>. Паэт [[Давід ап Гвілім]] лічыцца адным з самых выбітных эўрапейскіх паэтаў свайго часу. [[Дэніел Оўэн]] лічыцца першым раманістам на [[валійская мова|валійскай мове]], які апублікаваў ''«[[Рыс Льюіс|Рыса Льюіса]]»'' ў 1885 годзе. Вядучыя ўэйлскія раманісты XX стагодзьдзя ўключаюць [[Рычард Льюэлін|Рычарда Льюэліна]] і [[Кейт Робэртс]]<ref>[https://web.archive.org/web/20200316173733/http://newscdn.bbc.net.uk/2/hi/uk_news/wales/551486.stm «True birthplace of Wales’s literary hero»]. BBC News.</ref><ref>[https://archive.today/20120724104228/http://www.bbc.co.uk/wales/northwest/halloffame/arts/kateroberts.shtml «Kate Roberts: Biography»]. BBC Wales.</ref>. Ірляндзкія пісьменьнікі, якія жылі ў той час, калі ўся Ірляндыя была часткай Вялікабрытаніі, уключаюць [[Оскар Ўайлд|Оскара Ўайлда]]<ref>Varty, Anne (2014). [https://books.google.com/books?id=A9YFBAAAQBAJ&pg=PA231 «A Preface to Oscar Wilde»]. Routledge. — С. 231—232. — ISBN 978-1-317-89231-1.</ref><ref>[https://www.encyclopedia.com/people/literature-and-arts/english-literature-19th-cent-biographies/oscar-wilde «Oscar Wilde»]. Encyclopedia.</ref>, [[Брэм Стокер|Брэма Стокера]]<ref>Moss, Joyce (2001). [https://archive.org/details/isbn_9780787637286 «British and Irish Literature and Its Times: The Victorian Era to the Present (1837—)»]. Gale Group. — С. 107. — ISBN 978-0-7876-3729-3.</ref> і [[Джордж Бэрнард Шоў|Джорджа Бэрнарда Шоў]]<ref>Holroyd, Michael (1989). [https://archive.org/details/bernardshaw00holr/page/384 «Bernard Shaw, Volume 2: 1898–1918: The Pursuit of Power»]. Chatto & Windus. — С. 384. — ISBN 978-0-7011-3350-4.</ref><ref>[https://www.bl.uk/people/g-b-shaw «G B Shaw»]. Discovering Literature: 20th century. British Library.</ref>. === Музыка === {{Асноўны артыкул|Музыка Вялікабрытаніі}} [[Файл:The Fabs.JPG|значак|зьлева|Гурт [[The Beatles]] ёсьць адным з найбольш камэрцыйна пасьпяховых гуртоў у гісторыі, маючы больш за мільярд рэалізаваных асобнікаў ва ўсім сьвеце<ref name="Beatles sales">[https://www.webcitation.org/67yHbOEau?url=http://www.emimusic.com/about/history/1960-1969/ «1960–1969»]. EMI Group Ltd.</ref><ref name=McCartney>[https://web.archive.org/web/20130518221715/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,975715-2,00.html «Paul At Fifty: Paul McCartney»]. The Time.</ref>.]] [[Файл:David-Bowie Chicago 2002-08-08 photoby Adam-Bielawski-cropped.jpg|значак|[[Дэйвід Боўі]] быў адным з найбольш вядомых брытанскіх сьпевакоў. У апытанцы [[Бі-бі-сі]] заняў 29 месца ў сьпісе «[[100 найвялікшых брытанцаў]]».]] У Вялікабрытаніі маюць папулярнасьць розныя музычныя стылі, пачынаючы ад мясцовай [[Народная музыка|народнай музыкі]] [[Народная музыка Ангельшчыны|Ангельшчыны]], [[Кельцкая народная музыка|Шатляндыі]], Ўэйлза, Ірляндыі і скончваючы [[гэві-мэтал]]ам, [[трып-поп]]ам. Сярод клясычных кампазытараў Вялікабрытаніі і іхных папярэднікаў ёсьць такія асобы, як то [[Ўільям Бэрд]], [[Гэнры Пэрсэл]], [[Эдўард Элгар]], [[Густаў Голст]], [[Артур Саліван]] (вядомы дзякуючы сваёй супрацы зь лібрэтыстам [[Ўільям Гілбэрт|Ўільямам Гілбэртам]]), [[Ралф Вон-Ўільямз]] і [[Бэнджамін Брытэн]], піянэр сучаснае брытанскае опэры. [[Пітэр Макўвэл]] ёсьць адным з найбольш выбітных жывых кампазытараў і цяперашні [[Майстар каралеўскай музыкі]]. Вялікабрытанія таксама ёсьць радзімай сусьветна вядомага [[Сымфанічны аркестар Бі-бі-сі|Сымфанічнага аркестра Бі-бі-сі]]. Сярод вядомых брытанскіх дырыгентаў ёсьць такія імёны, як то [[Сайман Рэтл]], [[Джон Барбіролі]], [[Малкалм Сарджэнт]]. Знакамітымі кампазытарамі ёсьць [[Джон Бары]], [[Клінт Мэнсэл]], [[Майк Олдфілд]], [[Джон Паўэл (кінакампазытар)|Джон Паўэл]], [[Крэйг Армстранг]], [[Дэйвід Арналд]], [[Джон Мэрфі]] і [[Гэры Грэгсан]]. Зважаючы на тое, што [[Георг Фрыдрых Гэндэль]] і нарадзіўся ў [[Сьвятая Рымская імпэрыя|Сьвятой Рымскай імпэрыі]], быў натуралізаваным брытанскім грамадзянінам<ref name="Handel">[https://www.theguardian.com/music/2020/nov/04/handel-where-to-start-with-his-music «Handel: where to start with his music»]. The Guardian</ref>. [[Эндру Лойд Ўэбэр]] дасягнуў выбітнасьці і сусьветнага посьпеху і ёсьць аўтарам музыкі для м’юзыклаў, а ягоныя працы цягам многіх гадоў дамінавалі ў [[лёндан]]скім [[Ўэст-Энд]]зе і часта выкарыстоўваліся на [[Брадўэйскі тэатар|Брадўэі]] ў [[Нью-Ёрк]]у<ref>Citron, Stephen (2001). [http://books.google.com/books?id=AWaZ1LAFAZEC «Sondheim and Lloyd-Webber: The new musical»]. Chatto & Windus. London. — ISBN 9781856192736.</ref>. Творы гурта [[The Beatles]] разыйшліся колькасьцю болей за мільярд асобнікаў, што робіць гэты калектыў самым камэрцыйна пасьпяховым у гісторыі музыкі. Дзякуючы такой папулярнасьці гурт зрабіў вялізны ўплыў на разьвіцьцё папулярнай музыкі<ref name="Beatles sales"/><ref name=McCartney/>. Сярод іншых вядомых прадстаўнікоў брытанскае папулярнай музыкі цягам апошніх 50 гадоў можна вылучыць [[Queen]], [[Deep Purple]], [[Black Sabbath]], [[Iron Maiden]], [[The Who]], [[Кліф Рычард|Кліфа Рычарда]], [[Bee Gees]], [[Элтан Джон|Элтана Джона]], [[Led Zeppelin]], [[Pink Floyd]] і [[The Rolling Stones]], кожны зь якіх пераадолеў мяжу ў больш за 200 мільёнаў прададзеных асобнікаў<ref>[https://web.archive.org/web/20140423012539/http://www.emimusic.com/news/2009/singstar%C2%AE-queen-to-be-launched-by-sony-computer-entertainment-europe/ «British rock legends get their own music title for PlayStation3 and PlayStation2»]. EMI.</ref><ref>Khan, Urmee (17 July 2008). [https://web.archive.org/web/20080730164432/http://www.telegraph.co.uk/news/newstopics/celebritynews/2305273/Sir-Elton-John-honoured-in-Ben-and-Jerry-ice-cream.html «Sir Elton John honoured in Ben and Jerry ice cream»]. The Daily Telegraph.</ref><ref>Alleyne, Richard (19 April 2008). [https://www.telegraph.co.uk/news/uknews/1562875/Rock-group-Led-Zeppelin-to-reunite.html «Rock group Led Zeppelin to reunite»]. The Daily Telegraph.</ref><ref>[http://news.bbc.co.uk/1/hi/entertainment/5170644.stm «Floyd 'true to Barrett’s legacy'»]. BBC News.</ref><ref>Holton, Kate (17 January 2008). [https://www.reuters.com/article/entertainmentNews/idUSL1767761020080117 «Rolling Stones sign Universal album deal»]. Reuters.</ref><ref>Walker, Tim (12 May 2008). [https://web.archive.org/web/20111013215157/http://www.independent.co.uk/arts-entertainment/music/features/jive-talkin-why-robin-gibb-wants-more-respect-for-the-bee-gees-826116.html «Jive talkin’: Why Robin Gibb wants more respect for the Bee Gees»]. The Independent.</ref>. Паводле дасьледваньня [[Кніга рэкордаў Гінэса|Кнігі рэкордаў Гінэса]], 8 з 10 гуртоў і сьпевакоў з найвялікшай колькасьцю перамог у [[Брытанскі чарт|Брытанскім чарце]] нарадзіліся ў Вялікабрытаніі, як то [[Status Quo]]<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/4259312.stm «Status Quo hold UK singles record»]. BBC News.</ref>, Queen, The Rolling Stones, [[UB40]], [[Depeche Mode]], Bee Gees, [[Pet Shop Boys]] і [[Manic Street Preachers]]. Іншымі выбітнымі і шырока знанымі ў сьвеце выканаўцамі ёсьць [[Джордж Майкл]], [[Oasis]], [[Spice Girls]], [[Radiohead]], [[Coldplay]], [[Робі Ўільямз]], [[Адэль]], [[Эд Шыран]], [[One Direction]], [[Muse]], [[Род Ст’юарт]], [[Duran Duran]] ды іншыя. === Спорт === [[Файл:Wembley-STadion 2013.JPG|значак|зьлева|Стадыён «[[Ўэмблі]]» ў Лёндане, які звычайна прымае хатнія матчы [[Зборная Ангельшчыны па футболе|зборнай Ангельшчыны па футболе]].]] [[Футбол]], [[тэніс]], [[настольны тэніс]], [[бадмінтон]], [[рэгбі-зьвяз]], [[рэгбі-ліга]], [[рэгбі-7]], [[гольф]], [[бокс]], [[нэтбол]], [[воднае пола]], [[хакей на траве]], [[більярд]], [[дартс]], [[веславаньне]], [[раўндэрз]] і [[крыкет]] зьявіліся ці атрымалі істотнае разьвіцьцё ў Вялікабрытаніі, а правілы многіх сучасных відаў спорту, былі вынайдзеныя і кадыфікаваныя ў віктарыянскай Брытаніі ў канцы XIX стагодзьдзя. У 2012 годзе прэзідэнт [[Міжнародны алімпійскі камітэт|МАК]] [[Жак Роге]] заявіў, што Вялікабрытанія ёсьць вялікай краінай, якая любіць спорт, і ёсьць шырока прызнанай радзімай сучаснага спорту. Менавіта тут панятак спартовага майстэрства і сумленнай гульні былі ўпершыню кадыфікаваныя ў ясныя правілы і палажэньні. У Вялікабрытаніі спорт быў уключаны ў школьную праграму як выхаваўчы сродак<ref>[http://www.olympic.org/Documents/Games_London_2012/London_2012_Opening_ceremony_Speech_Jacques_Rogge.pdf «Opening ceremony of the games of the XXX Olympiad»]. Olympic.</ref><ref>[http://uk.reuters.com/article/uk-oly-preview-ad-idUKBRE86M0I720120723 «Unparalleled Sporting History»]. Reuters.</ref>. Апытанка 2003 году выявіла, што футбол ёсьць найпапулярнейшым відам спорту ў краіне<ref name="ipsos-research">[http://www.ipsos-mori.com/researchpublications/researcharchive/928/Rugby-Union-Britains-Second-Most-Popular-Sport.aspx «Rugby Union 'Britain’s Second Most Popular Sport'»]. Ipsos-Mori.</ref>. Ангельшчына ёсьць прызнаная [[ФІФА]] радзімай клюбнага футболу, а [[Футбольная асацыяцыя]] ёсьць найстарэйшай асацыяцыяй свайго кшталту. Футбольныя правілы былі ўпершыню распрацаваныя і кадыфікаваныя ў 1863 годзе [[Эбэнэзэр Коб Морлі|Эбэнэзэрам Кобам Морлі]]<ref>Rudd, Alyson (7 April 2008). [http://www.timesonline.co.uk/tol/sport/football/article3694775.ece «The father of football deserves much more»]. The Times.</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20071025033006/http://www.fifa.com/worldfootball/clubfootball/news/newsid=621801.html «Sheffield FC: 150 years of history»]. FIFA.</ref>. Кожная з нацыяў у складзе Вялікабрытаніі мае сваю ўласную футбольную асацыяцыю, нацыянальную каманду і сыстэму ліг, і паасобку ўваходзяць да [[Рада Міжнароднай футбольнай асацыяцыі|Рады Міжнароднай футбольнай асацыяцыі]] разам з ФІФА. Вышэйшы дывізіён Ангельшчыны, які мае назоў [[Прэм’ер-Ліга]], ёсьць найпапулярнейшай футбольнай лігай у сьвеце<ref>Ebner, Sarah (2 July 2013). [http://www.thetimes.co.uk/tto/public/ceo-summit/article3804923.ece «History and time are key to power of football, says Premier League chief»]. The Times.</ref>. Першым міжнародным футбольным матчам быў зладжаны паядынак паміж [[Зборная Ангельшчыны па футболе|Ангельшчынай]] і [[Зборная Шатляндыі па футболе|Шатляндыяй]], які быў згуляны 30 лістапада 1872 году<ref>Mitchell, Paul (November 2005). [https://www.bbc.co.uk/scotland/sportscotland/asportingnation/article/0012/index.shtml «The first international football match»]. BBC Sport Scotland.</ref>. Ангельшчына, Шатляндыя, Ўэйлз і Паўночная Ірляндыя звычайна спаборнічаюць як асобныя краіны ў міжнародных спаборніцтвах<ref>[http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/olympics/football/7529807.stm «Why is there no GB Olympics football team?»]. BBC Sport.</ref>. [[Файл:Saville vs Broady – Wimbledon Boys Singles Final 2011.jpg|значак|[[Ўімбэлданскі турнір]] ёсьць найстарэйшым тэнісным турнірам у сьвеце. Ён ладзіца штолета.]] У 2003 годзе рэгбі-зьвяз быў прызнаны другім паводле папулярнасьці відам спорту ў Вялікабрытаніі<ref name="ipsos-research"/>. Яго вынайшлі ў школе рэгбі ў графстве [[Ўорўікшыр]], і першы міжнародны матч рэгбі ладзіўся 27 сакавіка 1871 году, дзе таксама як і ў першым футбольным матчы сустракаліся зборныя Ангельшчыны і Шатляндыяй<ref>[https://www.bbc.co.uk/news/uk-england-coventry-warwickshire-25946757 «Six ways the town of Rugby helped change the world»]. BBC.</ref><ref>Godwin, Terry; Rhys, Chris (1981). «The Guinness Book of Rugby Facts & Feats». — С. 10. Enfield: Guinness Superlatives Ltd.</ref>. Ангельшчына, Шатляндыя, Ўэйлз, Ірляндыя, Францыя і Італія ўдзельнічаюць у розыгрышу [[Кубак шасьці нацыяў|Кубка шасьці нацыяў]], які ёсьць галоўным міжнародным турнірам у паўночным паўшар’і. Спартовыя кіроўныя ворганы ў Ангельшчыне, Шатляндыі, Ўэйлзе і Ірляндыі ладзяць і рэгулююць гульні асобна<ref>Louw, Jaco; Nesbit, Derrick (2008). [https://books.google.com/books?id=0-IiowvNomMC&pg=PA95 «The Girlfriends Guide to Rugby»]. Johannesburg: South Publishers. — ISBN 978-0-620-39541-0.</ref>. Кожныя чатыры гады Ангельшчына, Ірляндыя, Шатляндыя і Ўэйлз ствараюць аб’яднаную дружыну, вядомую як Брытанскія і Ірляндскія Ільвы, якая наведвае [[Аўстралія|Аўстралію]], [[Новая Зэляндыя|Новую Зэляндыю]] і [[Паўднёва-Афрыканская Рэспубліка|ПАР]]. Крыкет таксама быў вынайдзены ў Ангельшчыне. Ягоныя правілы былі кадыфікаваныя крыкетным клюбам «[[Мэрылебон (крыкетны клюб)|Мэрылебон]]» у 1788 годзе<ref>Colin White (2010). «Projectile Dynamics in Sport: Principles and Applications». Routledge. — С. 222.</ref>. У адрозьненьні ад вышэй узгаданных відах спорту ў крыкеце Ангельшчына і Ўэйлз маюць толькі адзіную зборную, у той час ірляндзкая і шатляндзкая дружыны кіруюцца ўласнымі асобнымі арганізацыямі. Сучасная гульня ў тэніс зарадзілася ў ангельскім [[Бірмінггэм]]е ў 1860-х гадах, перш чым распаўсюдзілася ва ўсім сьвеце<ref>[https://web.archive.org/web/20100322195507/http://www.itftennis.com/abouttheitf/worldwide/history.asp «History of Tennis»]. International Tennis Federation.</ref>. Найстарэйшы ў сьвеце тэнісны турнір, [[Ўімбэлданскі турнір]], упершыню ладзіўся ў 1877 годзе, а сёньня гэтае спаборніцтва доўжыцца штогод на працягу двух тыдняў у канцы чэрвеня і пачатку ліпеня<ref>Morley, Gary (22 June 2011). [http://edition.cnn.com/2011/SPORT/tennis/06/14/tennis.wimbledon.125th.anniversary.museum/index.html «125 years of Wimbledon: From birth of lawn tennis to modern marvels»]. CNN. </ref>. Таксама ў Вялікабрытаніі папулярны [[аўтаспорт]], то бок многія каманды і гоначнікі [[Формула-1|Формулы-1]] базуюцца ў краіне, а ейныя прадстаўнікі часьцяком здабываюць перамогі ў гонках. Аўтадром у [[Сылвэрстоўн (аўтадром)|Сылвэрстоўне]] штогод прымае этап гэтае прэстыжнае гонкі<ref>[http://www.silverstone.co.uk/about/history/1950s/ «The History of British Motorsport and Motor Racing at Silverstone — The 1950s»]. Silverstone.</ref>. Гольф ёсьць шостым паводле папулярнасьці відам спорту ў Вялікабрытаніі. Сярод іншых папулярных відаў спорту трэба вылучыць [[бокс]], [[снукер]], [[гэльскі футбол]] і [[шынці]]. На [[Алімпійскія гульні|Алімпійскіх гульнях]] Вялікабрытанія спаборнічае, як адзіная краіна, не падзяляючыся на нацыі. Акрамя таго, Вялікабрытанія стала ўдзельнічае ў [[Гульні Садружнасьці нацыяў|Гульнях Садружнасьці нацыяў]], дзе прымаюць ўдзел краіны, якія раней уваходзілі ў склад [[Брытанская імпэрыя|Брытанскае імпэрыі]]. == Крыніцы == {{Крыніцы|4}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.royal.gov.uk/ Афіцыйны сайт манархіі]. * [https://www.bbc.co.uk/news/world-europe-18023389 Вялікабрытаніі]. BBC News. * [https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/united-kingdom/ Вялікабрытаніі]. The World Factbook. * {{Curlie|Regional/Europe/United_Kingdom}}. * [http://ukinbelarus.fco.gov.uk/be/ Амбасада Вялікабрытаніі ў Беларусі]. {{Краіны Эўропы}} {{NATO}} {{АБСЭ}} {{Вайна з тэрарызмам}} [[Катэгорыя:Вялікабрытанія| ]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] g5xtspze5u55s1av8x14k6yc1thq4n0 0 19593 2329551 2329487 2022-07-23T19:55:14Z Dymitr 10914 /* Рэлігія */ крыніца — https://en.wikipedia.org/wiki/Algeria?oldid=1099920039 wikitext text/x-wiki {{Краіна |Назва = Альжыр |НазваЎРоднымСклоне = Альжыру |НазваНаДзяржаўнайМове = الجمهورية الجزائرية الديمقراطية الشعبية <br/> ⵟⴰⴳⴷⵓⴷⴰ ⵜⴰⵎⴻⴳⴷⴰⵢⵜ ⵜⴰⵖⴻⵔⴼⴰⵏⵜ ⵜⴰⵣⵣⴰⵢⵔⵉⵜ |Сьцяг = Flag of Algeria.svg |Герб = Seal of Algeria.svg |НацыянальныДэвіз = «Ад людзей і для людзей» |Месцазнаходжаньне = LocationAlgeria.png |АфіцыйнаяМова = [[арабская мова|арабская]] |Сталіца = [[Альжыр (горад)|Альжыр]] |НайбуйнейшыГорад = Альжыр |ТыпУраду = [[Прэзыдэнцкая рэспубліка]] |ПасадыКіраўнікоў = [[Прэзыдэнт]]<br />[[Прэм’ер-міністар]] |ІмёныКіраўнікоў = [[Абдэлазіз Бутафліка]]<br />[[Ахмэд Уяхія]] |Плошча = 2 381 741 |МесцаЎСьвецеПаводлеПлошчы = 11-е |АдсотакВады = нязначны |ГодАцэнкіНасельніцтва = 2009 |МесцаЎСьвецеПаводлеНасельніцтва = 35-е |Насельніцтва = 34 895 000 |ШчыльнасьцьНасельніцтва = 14,6 чал |ГодАцэнкіСУП = 2008 |МесцаЎСьвецеПаводлеСУП = 196 |СУП = $159,669 млрд |СУПНаДушуНасельніцтва = $4588 |Валюта = [[Альжырскі дынар]] |КодВалюты = DZD |ЧасавыПас = [[Цэнтральнаэўрапейскі час|CET]] |ЧасРозьніцаUTC = +1 |ЧасавыПасУлетку = |ЧасРозьніцаUTCУлетку = |НезалежнасьцьПадзеі= — ад [[Францыя|Францыі]] |НезалежнасьцьДаты = 5 ліпеня 1962 |ДзяржаўныГімн = Kassaman |АўтамабільныЗнак = |ДамэнВерхнягаЎзроўню = dz |ТэлефонныКод = 213 |Дадаткі = }} '''Альжы́р''' ({{мова-ar|الجزائر}} , ⴷⵣⴰⵢⴻⵔ (ber) ) — самая вялікая паводле плошчы краіна ў [[Афрыка|Афрыцы]]. Афіцыйная назва — '''Народная Дэмакратычная Рэспубліка Альжыр'''. Мяжуе з [[Туніс]]ам на паўночным усходзе, [[Лібія]]й на ўсходзе, [[Нігер]]ам на паўднёвым усходзе, [[Малі]] і [[Маўрытанія]]й на паўднёвым захадзе, а таксама [[Марока]] і некалькі кілямэтраў з [[Заходняя Сахара|Заходняй Сахарай]] на захадзе. Краіна займае плошчу амаль у 2,382 млн км², што робіць яе дзесятай паводле велічыні дзяржаваў у сьвеце і першай ў Афрыцы<ref>{{Спасылка|url=https://www.statista.com/statistics/1207844/largest-countries-in-africa-by-area/|загаловак=Africa: largest countries by area 2020|выдавец=Statista|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Альжыр уваходзіць у склад [[ААН]], у [[Афрыканскі зьвяз]] і [[Арабская ліга|Арабскую лігу]]. Альжыр ёсьць чальцом [[АПЭК]] і [[СГА]]. У верасьні 2005 атрымаў статус асацыяванага чальца [[ЭЗ|Эўрапейскага зьвязу]]. З XVI па XVIII стагодзьдзі Альжыр знаходзіўся ў складзе [[Асманская імпэрыя|Асманскай імпэрыі]]. У пачатку XIX стагодзьдзя пачынаецца француская калянізацыя. У 1954 годзе ў Альжыры сфармаваны Фронт нацыянальнага вызваленьня. Па выніках кровапралітнай вайны супраць францускіх каляніяльных войскаў у 1962 годзе Альжыр становіцца незалежнай сацыялістычнай дзяржавай. Да канца 80-х супярэчнасьці паміж прыхільнікамі сьвецкай улады і ісламістамі перарасьлі ў грамадзянскую вайну, якая скончылася разгромам [[фундамэнталізм|фундамэнталістаў]]. == Гісторыя == [[Файл:Roman Arch of Trajan at Thamugadi (Timgad), Algeria 04966r.jpg|міні|Арка Траяна ў Тамугадзі (Тымгад), малюнак пачатку 1800-х гадоў]] [[Файл:Constantine Algerien 002.jpg|міні|Горад Канстанціна, 1840 год]] * У старажытнасьці на тэрыторыі сучаснага Альжыру пражывалі старажытналібійскія плямёны. На ўзьбярэжжы — фінікійскія калёніі. * III—II стагодзьдзе да н. э. — дзяржава [[Нумідзія]]. У I стагодзьдзі да н. э. заваяваная [[Старажытны Рым|Рымам]] і ў 47 да н. э. пераўтвораная ў рымскую правінцыю. * V стагодзьдзе — прыбярэжная частка Паўночнай Афрыкі (уключаючы тэрыторыю сучаснага Альжыру) заваяваная [[вандалы|вандаламі]]. * VI стагодзьдзе — [[Бізантыя|бізантыйцы]] выганяюць вандалаў. * VII стагодзьдзе — уварваньне [[арабы|арабаў]]. [[Арабскі халіфат]]. Ісламізацыя (а ў наступным — і арабізацыя) краіны. * 1518 — асьцерагаючыся каляніяльнай экспансіі [[Гішпанія|гішпанцаў]], якія захапілі прыбярэжныя гарады, мясцовыя кіраўнікі зьвяртаюцца па дапамогу да турак. Альжыр у яго сучасных межах становіцца правінцыяй [[Асманская імпэрыя|Асманскай імпэрыі]], падзеленай на 3 ''бэйлікі'': Канстанціна, Ціцьцеры (Медэа) і Маскара (Оран). На ўзьбярэжжы Альжыру квітнее пірацтва. * 1711 — дасягнутая фактычная незалежнасьць ад Турцыі. * 1830 — пачатак [[Францыя|францускай]] калянізацыі. Узброенае дужаньне (напрыклад, паўстаньне [[Абд аль-Кадзір]]а) доўжыцца ледзь не да канца XIX стагодзьдзя. Лепшыя землі краіны засяляюць каляністы з [[Эўропа|Эўропы]]. * 1848 — Альжыр абвешчаны тэрыторыяй Францыі, паасоблены на дэпартамэнты на чале з прэфэктамі і ўзначальваецца францускім генэрал-губэрнатарам. === XX стагодзьдзе === * Красавік 1940 — падчас [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] пасьля капітуляцыі Францыі перад гітлераўскай Нямеччынай Альжыр становіцца крыніцай сыравіны і харчы для Нямеччыны і Італіі. * Лістапад 1942 — у Альжыры высаджаны ангельска-амэрыканскі дэсант. У наступе на Туніс на баку саюзьнікаў прымаюць удзел і францускія войскі, у значнай ступені ўкамплектаваныя альжырцамі, мараканцамі і жыхарамі іншых францускіх калёніяў у Афрыцы. * 1954 — [[Фронт нацыянальнага вызвалення (Альжыр)|Фронт нацыянальнага вызвалення]] (ФНВ) пачынае [[Альжырская вайна|вайну за незалежнасьць]], якая прывяла да вялікіх ахвяр, лік якіх вагаецца, па розных адзнаках ад 300 тыс. да 1 мільёна. Вялікую дзель гэтага ліку складаюць мірныя жыхары. У верасьні 1959 урад Францыі прызнаў права альжырцаў на самавызначэньне, аднак гэты ход быў сустрэты францускімі каляністамі і «правымі» ў багнеты, двойчы ўладкоўваліся буйныя антыўрадавыя мецяжы з мэтай спыніць працэс перадачы палітычнай улады мясцоваму насельніцтву. Перагаворны працэс завяршыўся падпісаньнем 18 сакавіка 1962 дамоваў аб спыненьні агню і самавызначэньні Альжыру шляхам рэфэрэндуму ([[Эвіянскія дамовы]]). Падчас рэфэрэндуму ў Альжыры яўка склала 91 %, за самавызначэньне Альжыру прагаласавала 99,7 % якія зьявіліся, а ў Францыі меркаваньні падзяліліся прыкладна пароўну, разам атрымалася 64 % «за». У адпаведнасьці з раней дасягнутымі дамоўленасьцямі ў 1964 Францыя вывяла свае войскі, да 1 ліпеня 1967 эвакуявалі ваенныя базы ў Сахары, у лютым 1968 эвакуявалі ваенна-марскую базу ў Мэрс-эль-Кэбіру. Эканамічныя актывы буйных францускіх кампаніяў у Альжыры, паводле Эвіянскіх дамоваў, засталіся ў іх руках, хоць маёмасьць каляністаў была нацыяналізаваная. * Спробы створанай у 1961, якая пайшла ў падпольле, ваенна-фашысцкай арганізацыі ОАС ({{мова-fr|Organisation armee secrete}}) сарваць выкананьне дамоваў шляхам масавага тэрору ў гарадах посьпеху ня мелі. Падчас рэфэрэндуму 1 ліпеня 1962 пераважная большасьць альжырцаў выказалася за незалежнасьць, якая была неадкладна прызнаная ўрадам Францыі. Звыш мільёна эўрапейцаў і іх прыхільнікі зь ліку мясцовых жыхароў у сьпешным парадку пакінулі краіну. * Першы ўрад незалежнага Альжыра ўзначальвае лідэр ФНО [[Ахмэд Бэн Бэла]]. У 1965 годзе адбыўся вайсковы пераварот, да ўлады прыходзіць [[Хуары Бумедзьен]], міністар абароны і былы паплечнік Бэн Бэлы, які абвясьціў курс на будаўніцтва сацыялістычнай па ісьце, але прагматычнай па духу эканоміка-палітычнай сыстэмы, з улікам альжырскай спэцыфікі і без арыентацыі на якія-небудзь узоры. У краіне ўсталёўваецца аднапартыйная сыстэма. У гэты пэрыяд адужалі і пашырэлі сувязі паміж СССР і Альжырам, якія зарадзіліся яшчэ ў пэрыяд вайны за незалежнасьць Альжыру, які цяпер лічыўся адным з саюзьнікаў СССР, ідучым па «некапіталістычным шляху разьвіцьця». Наступныя 25 гадоў становяцца для Альжыру пэрыядам параўнальнай стабільнасьці. Пасьля сьмерці Бумедзьена разгарнулася дужаньне паміж фракцыямі ў кіруючай партыі, і ў выніку краіну і партыю ўзначаліў кампрамісны кандыдат, [[Шадлі Бенджэдзід]]. У пэрыяд яго кіраваньня мовіліся ўсе эканамічныя недахопы папярэдняга прэзыдэнта, і да канца 80-х краіна апынулася на грані эканамічнага калапсу. У 1986 і 1988 гадах мелі месца масавыя беспарадкі, выкліканыя пагаршэньнем якасьці жыцьця, для ўтаймаваньня якіх прыйшлося прыцягваць войска. У 1980-я гады адбыўся ідэалягічны паварот у рэлігійнай вобласьці, альжырскае кіраўніцтва ў пошуках крыніц эканамічнай дапамогі ўзяло курс на супрацоўніцтва з кансэрватыўнымі мусульманскімі краінамі, укладваючы значныя сродкі ў разьвіцьцё ісламскай інфраструктуры. Пры гэтым мясцовае духавенства ідэйна і фінансава пераарыентуецца на рэлігійныя цэнтры краінаў Пэрсыдзкага заліва. У выніку адбываецца рэзкае ўзмацненьне фундамэнталісцкіх настрояў у асяродзьдзі духавенства і рэлігійных актывістаў. Фундамэнталісты патрабуюць перабудовы грамадзтва па законах шарыяту і пасьлядоўна выступаюць супраць сьвецкіх уладаў, вінавацячы іх у адыходзе ад ісламу. Ва ўмовах нарастальнага эканамічнага і палітычнага крызісу ісламісты заявілі прэтэнзіі на ўладу з мэтай пабудовы тэакратычнай дзяржавы цалкам на аснове шарыяту і запаветаў [[каран]]а. У сьнежні 1991 — пасьля таго, як становіцца ясна, што ў выніку першага раўнда першых шматпартыйных выбараў у краіне перамогу пачынае атрымліваць [[Ісламскі фронт выратавання]], альжырскія вайскоўцы адмянілі другі раўнд, прымусілі прэзыдэнта краіны [[Шадлі Бенджэдзід]]а сысьці ў адстаўку, усталявалі ваенны рэжым і забаранілі Ісламскі фронт выратаваньня. На гэта ісламісты адрэагавалі сыходам у падпольле і тэрорам. Тактыка экстрэмістаў будавалася як на ўдарах па ваенна-паліцэйскіх сілах і прадстаўніках эліты, так і на запалохваньні насельніцтва. Буйнамаштабная грамадзянская вайна падоўжылася амаль дзесяцігодзьдзе, а асобныя стычкі назіраюцца па цяперашні час. За ўсе гады вайна панесла жыцьці звыш 100 тыс. чалавек, у асноўным ахвяры паказальных масавых расправаў і тэрарыстычных актаў ісламісцкіх груповак. Дзяржаве была прычыненая велізарная эканамічная шкода. Толькі цьвёрдая лінія вайскоўца кіраўніцтвы Альжыру ў 1992—1999 гадах дазволіла зьбіць хвалю тэрору і прымусіла экстрэмістаў пайсьці на перамовы аб нацыянальным прымірэньні. Да дужаньня з экстрэмістамі шырока прыцягвалася мясцовае насельніцтва ў форме атрадаў самаабароны. Гэта абцяжарвала дзеяньні экстрэмістаў на шматлікіх тэрыторыях, забясьпечвала іх палітычную ізаляцыю ад грамадзтва і вызваляла значныя сілы войска і спэцпадразьдзяленьняў для актыўных дзеяньняў. Вялікае значэньне надавалася ўсталяваньню кантролю над ісламскай інфраструктурай, пасьлядоўнаму выдаленьню зь мячэцяў радыкальных імамаў, а таксама спыненьню каналаў вонкавага фінансаваньня, як узброенага крыла экстрэмістаў, так і іх палітычных структур. * Красавік 2004 — пасьля перамогі Абдэльазіза Бутэфлікі на прэзыдэнцкіх выбарах была абвешчаная частковая [[амністыя]], па ўмовах якой мяцежнікам гарантавалася прабачэньне, калі яны добраахвотна здадуцца і раззброяцца. * Верасень 2005 — на ўсенародным рэфэрэндуме ўхвалены ўрадавы праект «Хартыя за мір і згоду», які прадугледжвае амністыю былых чальцоў бандфармаваньняў, якія спыняюць узброенае дужаньне з уладамі і жадаючых вярнуцца да мірнага жыцьця. Аднак найбуйнейшая ў краіне ісламісцкая групоўка «[[Салафісцкая група пропаведзі і джыхаду]]» (каля 1000 баявікоў), якая далучылася ў 2004 да міжнароднай тэрарыстычнай сеткі «[[Аль-Каіда]]», афіцыйна абвясьціла аб адмове ад удзелу ў гэтым праекце. * Кастрычнік 2006 — лідэр «Салафісцкай групы пропаведзі і джыхаду» Абу Мусаб Абдель Вудуд заявіў аб пачатку «доўгатэрміновай вайны супраць інтэрасаў ЗША і Захаду ў рэгіёне Арабскага Магрыбу». == Палітыка == === Дзяржаўны лад === [[Файл:Hémicycle de l'assemblée populaire nationale (Algérie).jpg|значак|Месца паседжаньняў [[Народны нацыянальны сход (Альжыр)|Народнага нацыянальнага сходу]].]] Кіраўніком дзяржавы ёсьць прэзыдэнт Альжыру, які абіраецца на пяцігадовы тэрмін. Раней тэрмін прэзыдэнта быў абмежаваны двума пяцігадовымі тэрмінамі, але папраўка да канстытуцыі, ухваленая парлямэнтам 11 лістапада 2008 году, скасавала гэтае абмежаваньне<ref>{{Спасылка|url=https://web.archive.org/web/20081114015503/http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7724635.stm|загаловак=Algeria Deputies Scrap Term Limit|выдавец=BBC News|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Доўгі час прэзыдэнтам краіны быў [[Абдэль Азіз Бутэфліка]], які меў намер балятавацца на прэзыдэнцкую пасаду яшчэ раз у 2019 году, аднак праз масавыя пратэсты быў вымушаны абвесьціць аб сваёй адстаўцы 3 красавіка 2019 году<ref>{{Спасылка|url=https://www.theguardian.com/world/2019/apr/02/algeria-latest-news-president-abdelaziz-bouteflika-resigns|загаловак=Algeria’s president Abdelaziz Bouteflika resigns after 20 years|выдавец=The Guardian|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. [[Абдэльмаджыд Тэбун]], незалежны кандыдат, быў абраны прэзыдэнтам пасьля таго, як выбары ў рэшце рэшт адбыліся 12 сьнежня 2019 году. Пратэстоўцы адмовіліся прызнаць Тэбунам прэзыдэнтам, спасылаючыся на патрабаваньні ўсебаковай рэформы палітычнай сыстэмы<ref>{{Спасылка|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-50782676|загаловак=Algeria election: Fresh protests as Tebboune replaces Bouteflika|выдавец=BBC News|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Паводле дзейнай канстытуцыі 1996 году кіраўнік дзяржавы мае шырокія паўнамоцтвы, то бок ёсьць вярхоўным галоўнакамандуючым узброенымі сіламі і міністрам абароны, прызначае кіраўніка ўрада, губэрнатараў (валі), траціну чальцоў Рады нацыі (верхняй палаты парлямэнту) і Канстытуцыйнай рады. Парлямэнт Альжыру ёсьць двухпалатным, то бок ніжняя палата, вядомая як [[Народны нацыянальны сход (Альжыр)|Народны нацыянальны сход]], налічвае 462 чальцоў, якія выбіраюцца прамым шляхам на пяцігадовы тэрмін, у той час як верхняя палата, [[Рада нацыі (Альжыр)|Рада нацыі]], мае 144 чальцоў, якія абіраюцца на шасьцігадовы тэрмін, зь якіх 96 чальцоў выбіраюцца мясцовымі сходамі і 48 прызначаюцца прэзыдэнтам. Органам выканаўчай улады краіны ёсьць Рада міністраў. Асноўнымі палітычнымі партыямі ёсьць [[Фронт нацыянальнага вызваленьня (Альжыр)|Фронт нацыянальнага вызваленьня]], [[Нацыянальнае дэмакратычнае аб’яднаньне (Альжыр)|Нацыянальнае дэмакратычнае аб’яднаньне]], [[Фронт сацыялістычных сілаў (Альжыр)|Фронт сацыялістычных сілаў]], [[Аб’яднаньне за культуру і дэмакратыю (Альжыр)|Аб’яднаньне за культуру і дэмакратыю]], [[Рух грамадзтва за мір (Альжыр)|Рух грамадзтва за мір]], рух «Ан-Нахда» і іншыя. Забароненае фармаваньне партыяў на рэлігійнай, моўнай, расавай, плоцевай, карпаратыўнай або рэгіянальнай аснове. Да ліку асноўных грамадзкіх арганізацыяў уваходзяць [[Усеагульны зьвяз альжырскіх працаўнікоў]], [[Нацыянальны зьвяз альжырскіх сялянаў]], [[Нацыянальны зьвяз альжырскай моладзі]], [[Нацыянальны зьвяз альжырскіх жанчынаў]]. Як мяркуецца, выбраныя палітыкі адносна мала ўплываюць на палітыку Альжыру. Замест гэтага група неабраных цывільных і вайскоўцаў, фактычна кіруе краінай, нават вырашаючы, хто павінен абірацца прэзыдэнтам<ref>{{Спасылка|url=https://www.lebanese-forces.com/2019/04/12/algeria-132/|загаловак=What’s happening in Algeria… is it the “Arab spring”?‎|выдавец=Lebanese Forces Official Website|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Самым уплывовым чалавекам да пратэстаў 2019 году, як лічыцца, быў [[Магамэд Мэд’ен]], кіраўнік вайсковай выведкі<ref>{{Спасылка|url=http://www.economist.com/node/21554565|загаловак=Still waiting for real democracy|выдавец=The Economist|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. === Замежныя стасункі === Альжыр — чалец [[ААН]], ДН, ЛАГ, АС, АІК, ОПЕК, «Групы 77+Кітай». У 2004—2005 — нясталы чалец Савету Бясьпекі ААН. Удзельнічае ў Эўраміжземнаморскім працэсе, «Міжземнаморскай ініцыятыве» НАТО, працы «групы 15». Прадпрымае высілкі па ажыўленьні дзейнасьці [[Зьвяз арабскага Магрыбу|Зьвязу арабскага Магрыбу]]. === Адміністрацыйны падзел === Алжыр падзелены на 58 вілаетаў, 553 акругі і 1541 муніцыпалітэт. Кожны вілает, акруга і муніцыпалітэт маюць назву, утвораную ад назвы свайго адміністрацыйнага цэнтру, якім звычайна ёсьць самы вялікі горад. {| border="0" |----- |[[Файл:Algeria wilayas.png]] | <br /><small>1</small> [[Адрар (вілает)|Адрар]] <br /><small>2</small> [[Шэліф (вілает)|Шэліф]] <br /><small>3</small> [[Агуат (вілает)|Агуат]] <br /><small>4</small> [[Ум-эль-Буагі (вілает)|Ум-эль-Буагі]] <br /><small>5</small> [[Батна (вілает)|Батна]] <br /><small>6</small> [[Бэджая (вілает)|Бэджая]] <br /><small>7</small> [[Біскра (вілает)|Біскра]] <br /><small>8</small> [[Бэшар (вілает)|Бэшар]] <br /><small>9</small> [[Бліда (вілает)|Бліда]] <br /><small>10</small> [[Буйра (вілает)|Буйра]] <br /><small>11</small> [[Таманрасэт (вілает)|Таманрасэт]] <br /><small>12</small> [[Тэбэса (вілает)|Тэбэса]] <br /><small>13</small> [[Тлемсэн (вілает)|Тлемсэн]] <br /><small>14</small> [[Тыярэт (вілает)|Тыярэт]] <br /><small>15</small> [[Тызі-Узу (вілает)|Тызі-Узу]] <br /><small>16</small> [[Альжыр (вілает)|Альжыр]] <br /><small>17</small> [[Джэльфа (вілает)|Джэльфа]] <br /><small>18</small> [[Джыджэль (вілает)|Джыджэль]] <br /><small>19</small> [[Сэтыф (вілает)|Сэтыф]] <br /><small>20</small> [[Саіда (вілает)|Саіда]] <br /><small>21</small> [[Скікда (вілает)|Скікда]] <br /><small>22</small> [[Сыдзі-Бэль-Абэс (вілает)|Сыдзі-Бэль-Абэс]] <br /><small>23</small> [[Анаба (вілает)|Анаба]] <br /><small>24</small> [[Гельма (вілает)|Гельма]] | <br /><small>25</small> [[Канстантына (вілает)|Канстантына]] <br /><small>26</small> [[Мэдэа (вілает)|Мэдэа]] <br /><small>27</small> [[Мастаганэм (вілает)|Мастаганэм]] <br /><small>28</small> [[М’Сыла (вілает)|М’Сыла]] <br /><small>29</small> [[Маскара (вілает)|Маскара]] <br /><small>30</small> [[Уаргла (вілает)|Уаргла]] <br /><small>31</small> [[Аран (вілает)|Аран]] <br /><small>32</small> [[Эль-Баяд (вілает)|Эль-Баяд]] <br /><small>33</small> [[Ілізі (вілает)|Ілізі]] <br /><small>34</small> [[Бордж-Бу-Арэрыдж (вілает)|Бордж-Бу-Арэрыдж]] <br /><small>35</small> [[Бумэрдэс (вілает)|Бумэрдэс]] <br /><small>36</small> [[Эль-Тарэф (вілает)|Эль-Тарэф]] <br /><small>37</small> [[Тындуф (вілает)|Тындуф]] <br /><small>38</small> [[Тысэмсільт (вілает)|Тысэмсільт]] <br /><small>39</small> [[Эль-Уэд (вілает)|Эль-Уэд]] <br /><small>40</small> [[Хеншэла (вілает)|Хеншэла]] <br /><small>41</small> [[Сук-Аграс (вілает)|Сук-Аграс]] <br /><small>42</small> [[Тыпаза (вілает)|Тыпаза]] <br /><small>43</small> [[Міла (вілает)|Міла]] <br /><small>44</small> [[Айн-Дэфла (вілает)|Айн-Дэфла]] <br /><small>45</small> [[Наама (вілает)|Наама]] <br /><small>46</small> [[Айн-Тэмушэнт (вілает)|Айн-Тэмушэнт]] <br /><small>47</small> [[Гардая (вілает)|Гардая]] <br /><small>48</small> [[Рэлізан (вілает)|Рэлізан]] |} == Геаграфія == [[Файл:Oasis.JPG|міні|Аазіс]] На тэрыторыі Альжыру вылучаюць дзьве геалягічныя вобласьці — плятформенную Сахарскую, якая ўтварылася яшчэ ў [[дакембрыя|дакембрыі]], і складкаватую Атляскую, што ўтварылася падчас альпійскай складкаватасьці. Пустэльня [[Сахара]] займае 80 % тэрыторыі краіны і складаецца з асобных пяшчаных (Вялікі Заходні Эрг, Вялікі Ўсходні Эрг, Эрг-Ігідзі, Эрг-Шэш) і камяністых (плято Танезруфт, Цінгерт, Тадэмаіт, Эль-Эглаб) [[пустэльня]]ў. На паўднёвым усходзе альжырскай Сахары прыпаднятае сугор’е [[Ахагар]], дзе знаходзіцца найвышэйшы пункт Альжыру — гара Тахат (2906 м). Сугор’е Ахагар, якое выйшла на паверхню 2 млрд гадоў таму, зьяўляецца мэтамарфічным падмуркам Сахарскай плятформы. З усіх бакоў сугор’е акружана ступеністымі плято Тасілін-Аджэр, Тасілін-Ахагар і горамі Муйдзір. Поўнач альжырскай Сахары ляжыць на 26 м ніжэй узроўню мора. Тут разьмешчана салёнае возера [[Шот-Мельгір]]. На поўначы Альжыру раўналежна адзін аднаму працягваюцца хрыбты [[Атляс (горы)|Атлясу]] — Тэль-Атляс і Сахарскі Атляс, падзеленыя высокімі плято і масівамі, прарэзанымі глыбокімі цясьнінамі. Альпійскі ўзрост Атляскіх гор абумовіў іх высокую сэйсьмічнасьць. Апошні разбуральны землятрус тут адбыўся ў 2003 годзе. Наступствы землятрусаў асабліва катастрафічныя, улічваючы, што на вузкай паласе ўзьбярэжжа і перадгор’яў Тэль-Атлясу пражывае 93 % насельніцтвы краіны. Нетры Альжыру багатыя [[нафта]]й, [[газ]]ам, рудамі чорных і каляровых мэталаў. У Альжыры маюцца значныя радовішчы жалеза, цынку, сьвінцу, медзі, мыш’яку, ртуці, фасфатаў. Клімат Альжыру субтрапічны міжземнаморскі на поўначы і трапічны пустынны ў Сахары. Зіма на ўзьбярэжжы цёплая дажджлівая (12&nbsp;°C у студзені), у горах прахалодная (2—3 тыдні ляжыць сьнег), у Сахары залежыць ад часу сутак (уначы ніжэй 0&nbsp;°C, днём 20&nbsp;°C). Лета ў Альжыры сьпякотнае і сухое. Гадавая колькасьць ападкаў ад 0—50 мм у Сахары да 400—1200 мм у Атляскіх горах. Усе рэкі Альжыру ўяўляюць сабой часавыя вадацёкі (уэды), якія запаўняюцца ў сэзон дажджоў. Рэкі крайняй поўначы краіны ўпадаюць у Міжземнае мора, астатнія — губляюцца ў пясках Сахары. Яны выкарыстоўваюцца для абрашэньня і водазабесьпячэньня, для чаго на іх пабудаваныя вадасховішчы і ГЭС. Найбуйнейшая рака — Шэліф (700 км). Катліны азёраў (себхі) таксама запаўняюцца ў дажджлівы пэрыяд, а ўлетку перасыхаюць і пакрываюцца салянай скарынкай таўшчынёй да 60 гл. У Сахары ў раёнах вялікіх запасаў падземных вод разьмешчаныя найбуйнейшыя аазісы. Расьліннасьць міжземнаморскага ўзьбярэжжа прадстаўленая жорсткалістнымі вечназялёнымі дрэвамі і хмызьнякамі. У горах Атляса растуць лясы з коркавага і каменнага дуба, алепскай хвоі, ядлоўца, туі, атляскага кедра і лістападных парод дрэваў. Да вышыні 500 м выгадоўваюць аліўкі і фісташкі. Расьліннасьць Сахары вельмі бедная і прадстаўленая ў асноўным эфэмерами і салянкамі. Жывёльны мір бедны, бо ў значнай ступені зьнішчаны чалавекам. У лясах Атляса захаваліся зайцы, кабаны і макакі, у Сахары — гепарды, шакалы, гіены, генэты, лісіцы фэнек, газэлі, антылопы-адакс, драпежныя птушкі, дробныя грызуны, зьмеі, яшчаркі, чарапахі, зь бесхрыбтовых — саранча, скарпіёны, фалангі, скалапендры. == Эканоміка == Альжыр — індустрыяльна-аграрная краіна. Кіроўныя пазыцыі ў эканоміцы захоўвае дзяржсэктар. Прыватны сэктар пераважае ў лёгкай і харчовай прамысловасьці (70-90 %), будаўніцтве (60 %), сфэры паслугаў, аптовага і розьнічнаму гандлю (да 80 %), сельскай гаспадарцы (80 %). Памер ВУП у 2007 склаў па афіцыйных дадзеных 135 млрд даляраў ЗША (прырост — 6,5 %, 3970 даляраў ЗША на душу насельніцтва). Вядучая галіна прамысловасьці — нафтагазавая (45 % ВУП, 98 % валютных паступленьняў). Дзяржаўная нафтагазавая кампанія «Санатрак» — 1-я ў Афрыцы і 11-я ў сусьветным рэйтынгу. Даказаныя запасы нафты складаюць 1,5 млрд тон, прыроднага газу — 4,6 трлн куб. м. Значная частка вуглевадароднай сыравіны, якая здабываецца паступае на экспарт, у асноўным у Заходнюю Эўропу. Прыбыткі ад экспарту вуглевадародаў — 59 млрд дол. (2007). Альжыр займае другое месца ў сьвеце па экспарце звадкаванага газу, трэцяе — па экспарце прыроднага газу. Апроч газу і нафты, вядзецца здабыча жалезнай руды, фасфатаў, каляровых мэталаў. Якая апрацоўвае прамысловасьць прадстаўленая прадпрыемствамі мэталюргічнай, машынабудаўнічай, нафтаперапрацоўчай, хімічнай і электратэхнічнай галінаў, а таксама па перапрацоўцы сельскагаспадарчай сыравіны. Сельская гаспадарка толькі на траціну забясьпечвае патрэбнасьці краіны ў харчаваньні. Яго доля ў ВУП складае каля 10 %. Зьнешнегандлёвае абарачэньне Альжыра ў 2007 склала 87 млрд дол. ЗША (прырост у параўнаньні з 2006 — 11 %) у т.л. экспарт — 60 млрд дал., імпарт — 27 млрд дал. На долю краінаў Эўрапейскага зьвязу прыходзіцца каля 55 %, ЗША — парадку 15 %. Экспартуюцца нафта і звадкаваны газ, віно, цытрусавыя, пробка, будматэрыялы і інш. Імпартуюцца машыны і абсталяваньне, харчаваньне, сыравіна, спажывецкія тавары. Разьвіта гадоўля пшаніцы, аўса, а таксама садавіны, у прыватнасьці цытрусавай, і гародніны. Лоўля рыбы і морапрадуктаў больш 20 тысячаў тон у год. Фінансавае становішча Альжыра вызначаецца прыбыткамі ад экспарту нафты і газу. Да 2000 у сілу аб’ектыўных акалічнасьцяў яно пагаршалася, захоўвалася на высокім узроўні зьнешняя запазычанасьць (парадку 29 млрд дол. па стане на канец 1999). Да канца 2007 аб’ём зьнешняй запазычанасьці скараціўся да 5,6 млрд дал. (15,5 млрд дал. у 2005), а [[золатавалютны запас]] дасягнуў 98 млрд дал., зь якіх 44,5 млрд дал. складаў «Фонд рэгуляваньня экспартных прыбыткаў». Інфляцыя, па афіцыйных дадзеных, у 2007 склала 4,2 %, па неафіцыйных адзнаках — 8 %. === Паказчыкі === У 2005 рост [[ВУП]] склаў 5,8% (2004 — 5,2%, 2003 — 6,9%). ВУП на душу насельніцтва ў 2005 — $2,8 тыс. (па [[Парытэт пакупной здольнасці|парытэце]] — $7,2 тыс.). У 2003—2005 узровень беспрацоўя зьнізіўся з 24% да 15%. [[Інфляцыя]] ў 2005 — 3,3%. Аб’ём [[экспарт]]а ў 2005 — $44,4 млрд, [[імпарт]]а — $20 млрд. [[Прафіцыт]] дзяржбюджэту ў 2005 склаў 9% ВУП. === Нафтавая і газавая галіны === Альжыр займае пятае месца ў сьвеце па аб’ёме запасаў прыроднага газу і зьяўляецца другім па велічыні сусьветным экспарцёрам гэтага віду сыравіны. Асноўны гулец на гэтым рынку — дзяржаўная нафтагазавая кампанія [[Sonatrach]], даючая каля 30 % [[ВНП]] краіны. Па запасе нафты Альжыр займае 14-е месца ў сьвеце. == Дэмаграфія == [[Файл:Tuareg2.JPG|міні|Туарэг]] Карэннае насельніцтва Альжыру — альжырцы, якія складаюцца з [[арабы|арабаў]] і блізкіх ім па культуры [[бэрбэры|бэрбэраў]]. Па вонкавым абліччы альжырцы, як правіла, людзі сярэдняга росту, асмуглыя, чарнавалосыя, з чорнымі вачамі і падоўжанай формай асобы міжземнаморскага тыпу. Пражывае значная колькасьць чаркесаў. Большасьць альжырцаў (4/5) лічаць роднай [[арабская мова|арабскую мову]], астатнія — [[бэрбэрскія мовы|бэрбэрскія дыялекты]]. Бэрбэрскае насельніцтва пераважае сярод горцаў [[Атляс (горы)|Атлясу]] і ў [[аазіс]]ах [[Сахара|Сахары]] (кабілы, шавія, [[туарэгі]]), прычым нярэдка бэрбэры ў роўнай ступені добра валодаюць роднай і арабскай мовай. Людзі, якія атрымалі адукацыю або тыя, хто працаваў за мяжой, як правіла, акрамя роднай добра ведаюць [[француская мова|францускую мову]]. Гутарковая форма францускай мовы шырока распаўсюджаная ў гарадах. Хоць выкарыстаньне францускай мовы значна скарацілася ў параўнаньні з каляніяльнымі часамі канца XIX — сярэдзіны XX стагодзьдзяў, [[француская мова]] ў Альжыры (а таксама ў суседніх [[Туніс]]е і [[Марока]]) па-ранейшаму застаецца асноўнай мовай дзелавых зносінаў і гандлю і пакуль не саступае гэтых пазыцыяў ангельскай. Пры гэтым курс афіцыйнага ўраду накіраваны на паступовую арабізацыю ўсіх сфэраў жыцьця краіны. На літаратурнай арабскай мове ў цяперашні час выдаюцца дзяржаўныя дакумэнты, кнігі, часопісы, газэты. Малаважную частку насельніцтва складаюць грамадзяне замежных дзяржаваў, занятыя на часавай працы ў якасьці спэцыялістаў. Яны, як правіла, таксама размаўляюць на францускай мове. === Рэлігія === Пераважная большасьць альжырцаў належаць да [[Іслам|мусульманаў]] суніцкага толку. У даліне Мзаб у вілаеце [[Гардая (вілает)|Гардае]] пражывае каля 290 тысячаў [[ібадызм|ібадыйцаў]]. У канцы XIX і пачатку XX стагодзьдзяў значную частку насельніцтва тады яшчэ Францускага Альжыру складалі даволі ўплывовыя ў культурным і эканамічным пляне немусульманскія групы франкамоўных эўрапейцаў і [[габрэі|габрэяў]], якія атрымалі назву [[франкаальжырцы]] ці п’е-нуар ({{мова-fr|Pieds-noirs|скарочана}}). Складаючы некалі да 15 % насельніцтвы краіны, большасьць франкаальжырцаў, а таксама афранцужаных мусульман-[[гаркі]] былі вымушаныя масава пакінуць краіну пасьля паразы ў вайне за незалежнасьць, [[рэпатрыяцыя|рэпатрыяваўшыся]] ў асноўным у [[Францыя|Францыю]]. На сёньня ў краіне ўсё ж такі захоўваецца хрысьціянскае насельніцтва, колькасьць якога вар’іруюцца ад 20 тысяч да 200 тысяч чалавек<ref name="usstate">{{Спасылка|url=https://www.state.gov/reports/2018-report-on-international-religious-freedom/algeria/|загаловак=Algeria|выдавец=United States Department of State|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Хрысьціяне Альжыру перавожна належаць да [[пратэстанцтва|пратэстанцкіх]] групаў, аднак апошнім часам на іх узмацьніўся ціск з боку ўраду<ref name="usstate"/>. Згодна зь некаторымі зьвесткамі павялічылася колькасьць людзей, якія ня ёсьць рэлігійнымі. Справаздача Арабскага баромэтра і [[BBC|Бі-бі-сі]] за чэрвень 2019 году выявіла, што доля альжырцаў, якія лічаць сябе нерэлігійнымі, вырасла з прыкладна 8% у 2013 годзе да прыкладна 15% у 2018 годзе<ref>{{Спасылка|url=https://www.bbc.com/news/world-middle-east-48703377|загаловак=The Arab world in seven charts: Are Arabs turning their backs on religion?|выдавец=BBC News|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Абапіраючыся на атрыманыя зьвесткі, стала вядома, што падзеньне рэлігійнасьці ў асноўным прыпадае на маладых альжырцаў<ref>{{Спасылка|url=https://web.archive.org/web/20200924090413/https://fanack.com/religions-in-the-middle-east-and-north-africa/young-arabs-are-changing-their-beliefs-and-perceptions/|загаловак=Young Arabs are Changing their Beliefs and Perceptions: New Survey|выдавец=Fanack|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Альжыр адкрыў сьвету шэраг выбітных мусульманскіх мысьляроў, як то [[Эмір Абдэлькадэр]], [[Абдэльгамід Бэн Бадыс]], [[Мулуд Касэм Наіт Бэлкасэм]], [[Малек Бэнабі]] і [[Магамэд Аркун]]. == Культура == Складаны характар нацыянальнай культуры Альжыру перадае формула дзеяча альжырскай [[культура|культуры]] шэйха Бэн Бадыса: «Альжырскі народ — арабскі па мове, берберскі па паходжаньні, мусульманскі па [[рэлігія|рэлігіі]]». Культура альжырскага народа складалася на працягу шматлікіх стагодзьдзяў як вынік узаемадзеяньня і ўзаемаўплываў арабскіх і берберскіх плямёнаў, лаціна-пунічных элемэнтаў даарабскага часу і разьвітай араба-ісламскай [[цывілізацыя|цывілізацыі]] эпохі [[халіфат]]а, носьбітаў гішпана-маўританскай (андалускай) культуры маўраў і турэцкіх заваёўнікаў. Да цяперашняга часу ўсе гэтыя кампанэнты ў асноўным ужо зьліліся ў адзіны сплаў. Але некаторыя зь іх дагэтуль захавалі сваю спэцыфіку. Напрыклад, гэта ставіцца да традыцыяў берберскага фальклёру і геамэтрычнага арнамэнту, арабскай паэзіі і эпасу бедуінскіх плямёнаў, андалускага і турэцкай спадчыны ў [[архітэктура|архітэктуры]] і [[музыка|музыцы]]. Акрамя таго, на фармаваньне альжырскай культуры значны ўплыў апошнія паўтара стагодзьдзі аказвала культура [[Францыя|Францыі]]. З гэтай прычыны, асобы, якія атрымалі адукацыю на францускай мове, яшчэ ў 1960-х гадах складалі большасьць інтэлігенцыі Альжыру, а франкамоўная літаратура альжырцаў дагэтуль неад’емная частка іх нацыянальнай літаратуры. === Сельская === У матэрыяльнай культуры альжырцаў своеасабліва спалучаюцца традыцыі і сучаснасьць. Традыцыйныя сельскагаспадарчыя прылады мала зьмяніліся з эпохі арабскай заваёвы: драўляныя саха і вілы, матыка, серп, у якасьці цяглавай сілы выкарыстоўваюцца аслы і [[вярблюд]]ы. У самакіравальных [[гаспадарка]]х, сельскагаспадарчых [[кааператывы|кааператывах]], а таксама ў сучасных гаспадарках уласнага сэктара шырока ўжываюцца [[трактар]]ы, [[камбайн]]ы і іншая сучасная [[тэхніка]]. Звычайная альжырская [[вёска]] — бязладная навала маленькіх хат. Хата селяніна, як правіла, глінабітная, а ў горах — каменная, з плоскім дахам, на якім ёсьць адтуліна для дыму ад агменю, складзенага з каменя. Жыльлё звычайна складаецца з двух пакояў: у адным ядуць і сьпяць, у іншым рыхтуюць ежу. Уваход у хату вядзе з унутранага панадворка, дзе ўтрымоўваецца быдла. [[Мэбля|Мэблі]] ў такіх хатах, акрамя маленькага століка, няма, уся сям’я есьць і сьпіць на падлозе. === Гарадзкая === Такое зьмешваньне стыляў характэрна і для гараджан, якія нядаўна перасяліліся зь вёскі. Большасьць мужчын у гарадах носяць эўрапейскую [[адзеньне|адзежу]]. У пажылых людзей яна нярэдка спалучаецца з чырвонай [[феска]]й. Жанчыны-мяшчанкі па большай частцы носяць традыцыйнае белае покрыва «хаік» і «лааджар» — белая хустка, вышытая белымі жа ніткамі або абабітая карункамі, якія закрываюць ніжнюю частку асобы ад вачэй. На ўсходзе краіны жанчыны носяць чорнае покрыва. Часам і то і іншае спалучаецца з эўрапейскай сукенкай і [[абутак|абуткам]]. Нярэдка на вуліцах вялікіх [[горад|гарадоў]] можна бачыць характэрную карціну — маці і дачка, якія ўвасабляюць сабой учорашні і сёньняшні дзень Альжыру. У маці твар закрыты, постаць захутаная ў покрыва, на нагах туфлі бяз заднікаў, далоні і ступні выфарбаваныя [[хна|хной]]. Дачка ідзе з адкрытым тварам, яна відавочна карыстаецца эўрапейскай [[касмэтыка]]й і апранутая па апошняй францускай [[мода|модзе]]. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Партал|Афрыка}} * [https://web.archive.org/web/20071005003110/http://www.el-mouradia.dz/ Афіцыйны сайт].{{ref-ar}}{{ref-fr}} {{Краіны Афрыкі}} {{АБСЭ}} [[Катэгорыя:Альжыр| ]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] goffj1lwjvwx7p88l1r5pjq6pxqm3rw 2329561 2329551 2022-07-23T20:38:11Z Dymitr 10914 /* Нафтавая і газавая галіны */ крыніца — https://en.wikipedia.org/wiki/Algeria?oldid=1099920039 wikitext text/x-wiki {{Краіна |Назва = Альжыр |НазваЎРоднымСклоне = Альжыру |НазваНаДзяржаўнайМове = الجمهورية الجزائرية الديمقراطية الشعبية <br/> ⵟⴰⴳⴷⵓⴷⴰ ⵜⴰⵎⴻⴳⴷⴰⵢⵜ ⵜⴰⵖⴻⵔⴼⴰⵏⵜ ⵜⴰⵣⵣⴰⵢⵔⵉⵜ |Сьцяг = Flag of Algeria.svg |Герб = Seal of Algeria.svg |НацыянальныДэвіз = «Ад людзей і для людзей» |Месцазнаходжаньне = LocationAlgeria.png |АфіцыйнаяМова = [[арабская мова|арабская]] |Сталіца = [[Альжыр (горад)|Альжыр]] |НайбуйнейшыГорад = Альжыр |ТыпУраду = [[Прэзыдэнцкая рэспубліка]] |ПасадыКіраўнікоў = [[Прэзыдэнт]]<br />[[Прэм’ер-міністар]] |ІмёныКіраўнікоў = [[Абдэлазіз Бутафліка]]<br />[[Ахмэд Уяхія]] |Плошча = 2 381 741 |МесцаЎСьвецеПаводлеПлошчы = 11-е |АдсотакВады = нязначны |ГодАцэнкіНасельніцтва = 2009 |МесцаЎСьвецеПаводлеНасельніцтва = 35-е |Насельніцтва = 34 895 000 |ШчыльнасьцьНасельніцтва = 14,6 чал |ГодАцэнкіСУП = 2008 |МесцаЎСьвецеПаводлеСУП = 196 |СУП = $159,669 млрд |СУПНаДушуНасельніцтва = $4588 |Валюта = [[Альжырскі дынар]] |КодВалюты = DZD |ЧасавыПас = [[Цэнтральнаэўрапейскі час|CET]] |ЧасРозьніцаUTC = +1 |ЧасавыПасУлетку = |ЧасРозьніцаUTCУлетку = |НезалежнасьцьПадзеі= — ад [[Францыя|Францыі]] |НезалежнасьцьДаты = 5 ліпеня 1962 |ДзяржаўныГімн = Kassaman |АўтамабільныЗнак = |ДамэнВерхнягаЎзроўню = dz |ТэлефонныКод = 213 |Дадаткі = }} '''Альжы́р''' ({{мова-ar|الجزائر}} , ⴷⵣⴰⵢⴻⵔ (ber) ) — самая вялікая паводле плошчы краіна ў [[Афрыка|Афрыцы]]. Афіцыйная назва — '''Народная Дэмакратычная Рэспубліка Альжыр'''. Мяжуе з [[Туніс]]ам на паўночным усходзе, [[Лібія]]й на ўсходзе, [[Нігер]]ам на паўднёвым усходзе, [[Малі]] і [[Маўрытанія]]й на паўднёвым захадзе, а таксама [[Марока]] і некалькі кілямэтраў з [[Заходняя Сахара|Заходняй Сахарай]] на захадзе. Краіна займае плошчу амаль у 2,382 млн км², што робіць яе дзесятай паводле велічыні дзяржаваў у сьвеце і першай ў Афрыцы<ref>{{Спасылка|url=https://www.statista.com/statistics/1207844/largest-countries-in-africa-by-area/|загаловак=Africa: largest countries by area 2020|выдавец=Statista|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Альжыр уваходзіць у склад [[ААН]], у [[Афрыканскі зьвяз]] і [[Арабская ліга|Арабскую лігу]]. Альжыр ёсьць чальцом [[АПЭК]] і [[СГА]]. У верасьні 2005 атрымаў статус асацыяванага чальца [[ЭЗ|Эўрапейскага зьвязу]]. З XVI па XVIII стагодзьдзі Альжыр знаходзіўся ў складзе [[Асманская імпэрыя|Асманскай імпэрыі]]. У пачатку XIX стагодзьдзя пачынаецца француская калянізацыя. У 1954 годзе ў Альжыры сфармаваны Фронт нацыянальнага вызваленьня. Па выніках кровапралітнай вайны супраць францускіх каляніяльных войскаў у 1962 годзе Альжыр становіцца незалежнай сацыялістычнай дзяржавай. Да канца 80-х супярэчнасьці паміж прыхільнікамі сьвецкай улады і ісламістамі перарасьлі ў грамадзянскую вайну, якая скончылася разгромам [[фундамэнталізм|фундамэнталістаў]]. == Гісторыя == [[Файл:Roman Arch of Trajan at Thamugadi (Timgad), Algeria 04966r.jpg|міні|Арка Траяна ў Тамугадзі (Тымгад), малюнак пачатку 1800-х гадоў]] [[Файл:Constantine Algerien 002.jpg|міні|Горад Канстанціна, 1840 год]] * У старажытнасьці на тэрыторыі сучаснага Альжыру пражывалі старажытналібійскія плямёны. На ўзьбярэжжы — фінікійскія калёніі. * III—II стагодзьдзе да н. э. — дзяржава [[Нумідзія]]. У I стагодзьдзі да н. э. заваяваная [[Старажытны Рым|Рымам]] і ў 47 да н. э. пераўтвораная ў рымскую правінцыю. * V стагодзьдзе — прыбярэжная частка Паўночнай Афрыкі (уключаючы тэрыторыю сучаснага Альжыру) заваяваная [[вандалы|вандаламі]]. * VI стагодзьдзе — [[Бізантыя|бізантыйцы]] выганяюць вандалаў. * VII стагодзьдзе — уварваньне [[арабы|арабаў]]. [[Арабскі халіфат]]. Ісламізацыя (а ў наступным — і арабізацыя) краіны. * 1518 — асьцерагаючыся каляніяльнай экспансіі [[Гішпанія|гішпанцаў]], якія захапілі прыбярэжныя гарады, мясцовыя кіраўнікі зьвяртаюцца па дапамогу да турак. Альжыр у яго сучасных межах становіцца правінцыяй [[Асманская імпэрыя|Асманскай імпэрыі]], падзеленай на 3 ''бэйлікі'': Канстанціна, Ціцьцеры (Медэа) і Маскара (Оран). На ўзьбярэжжы Альжыру квітнее пірацтва. * 1711 — дасягнутая фактычная незалежнасьць ад Турцыі. * 1830 — пачатак [[Францыя|францускай]] калянізацыі. Узброенае дужаньне (напрыклад, паўстаньне [[Абд аль-Кадзір]]а) доўжыцца ледзь не да канца XIX стагодзьдзя. Лепшыя землі краіны засяляюць каляністы з [[Эўропа|Эўропы]]. * 1848 — Альжыр абвешчаны тэрыторыяй Францыі, паасоблены на дэпартамэнты на чале з прэфэктамі і ўзначальваецца францускім генэрал-губэрнатарам. === XX стагодзьдзе === * Красавік 1940 — падчас [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] пасьля капітуляцыі Францыі перад гітлераўскай Нямеччынай Альжыр становіцца крыніцай сыравіны і харчы для Нямеччыны і Італіі. * Лістапад 1942 — у Альжыры высаджаны ангельска-амэрыканскі дэсант. У наступе на Туніс на баку саюзьнікаў прымаюць удзел і францускія войскі, у значнай ступені ўкамплектаваныя альжырцамі, мараканцамі і жыхарамі іншых францускіх калёніяў у Афрыцы. * 1954 — [[Фронт нацыянальнага вызвалення (Альжыр)|Фронт нацыянальнага вызвалення]] (ФНВ) пачынае [[Альжырская вайна|вайну за незалежнасьць]], якая прывяла да вялікіх ахвяр, лік якіх вагаецца, па розных адзнаках ад 300 тыс. да 1 мільёна. Вялікую дзель гэтага ліку складаюць мірныя жыхары. У верасьні 1959 урад Францыі прызнаў права альжырцаў на самавызначэньне, аднак гэты ход быў сустрэты францускімі каляністамі і «правымі» ў багнеты, двойчы ўладкоўваліся буйныя антыўрадавыя мецяжы з мэтай спыніць працэс перадачы палітычнай улады мясцоваму насельніцтву. Перагаворны працэс завяршыўся падпісаньнем 18 сакавіка 1962 дамоваў аб спыненьні агню і самавызначэньні Альжыру шляхам рэфэрэндуму ([[Эвіянскія дамовы]]). Падчас рэфэрэндуму ў Альжыры яўка склала 91 %, за самавызначэньне Альжыру прагаласавала 99,7 % якія зьявіліся, а ў Францыі меркаваньні падзяліліся прыкладна пароўну, разам атрымалася 64 % «за». У адпаведнасьці з раней дасягнутымі дамоўленасьцямі ў 1964 Францыя вывяла свае войскі, да 1 ліпеня 1967 эвакуявалі ваенныя базы ў Сахары, у лютым 1968 эвакуявалі ваенна-марскую базу ў Мэрс-эль-Кэбіру. Эканамічныя актывы буйных францускіх кампаніяў у Альжыры, паводле Эвіянскіх дамоваў, засталіся ў іх руках, хоць маёмасьць каляністаў была нацыяналізаваная. * Спробы створанай у 1961, якая пайшла ў падпольле, ваенна-фашысцкай арганізацыі ОАС ({{мова-fr|Organisation armee secrete}}) сарваць выкананьне дамоваў шляхам масавага тэрору ў гарадах посьпеху ня мелі. Падчас рэфэрэндуму 1 ліпеня 1962 пераважная большасьць альжырцаў выказалася за незалежнасьць, якая была неадкладна прызнаная ўрадам Францыі. Звыш мільёна эўрапейцаў і іх прыхільнікі зь ліку мясцовых жыхароў у сьпешным парадку пакінулі краіну. * Першы ўрад незалежнага Альжыра ўзначальвае лідэр ФНО [[Ахмэд Бэн Бэла]]. У 1965 годзе адбыўся вайсковы пераварот, да ўлады прыходзіць [[Хуары Бумедзьен]], міністар абароны і былы паплечнік Бэн Бэлы, які абвясьціў курс на будаўніцтва сацыялістычнай па ісьце, але прагматычнай па духу эканоміка-палітычнай сыстэмы, з улікам альжырскай спэцыфікі і без арыентацыі на якія-небудзь узоры. У краіне ўсталёўваецца аднапартыйная сыстэма. У гэты пэрыяд адужалі і пашырэлі сувязі паміж СССР і Альжырам, якія зарадзіліся яшчэ ў пэрыяд вайны за незалежнасьць Альжыру, які цяпер лічыўся адным з саюзьнікаў СССР, ідучым па «некапіталістычным шляху разьвіцьця». Наступныя 25 гадоў становяцца для Альжыру пэрыядам параўнальнай стабільнасьці. Пасьля сьмерці Бумедзьена разгарнулася дужаньне паміж фракцыямі ў кіруючай партыі, і ў выніку краіну і партыю ўзначаліў кампрамісны кандыдат, [[Шадлі Бенджэдзід]]. У пэрыяд яго кіраваньня мовіліся ўсе эканамічныя недахопы папярэдняга прэзыдэнта, і да канца 80-х краіна апынулася на грані эканамічнага калапсу. У 1986 і 1988 гадах мелі месца масавыя беспарадкі, выкліканыя пагаршэньнем якасьці жыцьця, для ўтаймаваньня якіх прыйшлося прыцягваць войска. У 1980-я гады адбыўся ідэалягічны паварот у рэлігійнай вобласьці, альжырскае кіраўніцтва ў пошуках крыніц эканамічнай дапамогі ўзяло курс на супрацоўніцтва з кансэрватыўнымі мусульманскімі краінамі, укладваючы значныя сродкі ў разьвіцьцё ісламскай інфраструктуры. Пры гэтым мясцовае духавенства ідэйна і фінансава пераарыентуецца на рэлігійныя цэнтры краінаў Пэрсыдзкага заліва. У выніку адбываецца рэзкае ўзмацненьне фундамэнталісцкіх настрояў у асяродзьдзі духавенства і рэлігійных актывістаў. Фундамэнталісты патрабуюць перабудовы грамадзтва па законах шарыяту і пасьлядоўна выступаюць супраць сьвецкіх уладаў, вінавацячы іх у адыходзе ад ісламу. Ва ўмовах нарастальнага эканамічнага і палітычнага крызісу ісламісты заявілі прэтэнзіі на ўладу з мэтай пабудовы тэакратычнай дзяржавы цалкам на аснове шарыяту і запаветаў [[каран]]а. У сьнежні 1991 — пасьля таго, як становіцца ясна, што ў выніку першага раўнда першых шматпартыйных выбараў у краіне перамогу пачынае атрымліваць [[Ісламскі фронт выратавання]], альжырскія вайскоўцы адмянілі другі раўнд, прымусілі прэзыдэнта краіны [[Шадлі Бенджэдзід]]а сысьці ў адстаўку, усталявалі ваенны рэжым і забаранілі Ісламскі фронт выратаваньня. На гэта ісламісты адрэагавалі сыходам у падпольле і тэрорам. Тактыка экстрэмістаў будавалася як на ўдарах па ваенна-паліцэйскіх сілах і прадстаўніках эліты, так і на запалохваньні насельніцтва. Буйнамаштабная грамадзянская вайна падоўжылася амаль дзесяцігодзьдзе, а асобныя стычкі назіраюцца па цяперашні час. За ўсе гады вайна панесла жыцьці звыш 100 тыс. чалавек, у асноўным ахвяры паказальных масавых расправаў і тэрарыстычных актаў ісламісцкіх груповак. Дзяржаве была прычыненая велізарная эканамічная шкода. Толькі цьвёрдая лінія вайскоўца кіраўніцтвы Альжыру ў 1992—1999 гадах дазволіла зьбіць хвалю тэрору і прымусіла экстрэмістаў пайсьці на перамовы аб нацыянальным прымірэньні. Да дужаньня з экстрэмістамі шырока прыцягвалася мясцовае насельніцтва ў форме атрадаў самаабароны. Гэта абцяжарвала дзеяньні экстрэмістаў на шматлікіх тэрыторыях, забясьпечвала іх палітычную ізаляцыю ад грамадзтва і вызваляла значныя сілы войска і спэцпадразьдзяленьняў для актыўных дзеяньняў. Вялікае значэньне надавалася ўсталяваньню кантролю над ісламскай інфраструктурай, пасьлядоўнаму выдаленьню зь мячэцяў радыкальных імамаў, а таксама спыненьню каналаў вонкавага фінансаваньня, як узброенага крыла экстрэмістаў, так і іх палітычных структур. * Красавік 2004 — пасьля перамогі Абдэльазіза Бутэфлікі на прэзыдэнцкіх выбарах была абвешчаная частковая [[амністыя]], па ўмовах якой мяцежнікам гарантавалася прабачэньне, калі яны добраахвотна здадуцца і раззброяцца. * Верасень 2005 — на ўсенародным рэфэрэндуме ўхвалены ўрадавы праект «Хартыя за мір і згоду», які прадугледжвае амністыю былых чальцоў бандфармаваньняў, якія спыняюць узброенае дужаньне з уладамі і жадаючых вярнуцца да мірнага жыцьця. Аднак найбуйнейшая ў краіне ісламісцкая групоўка «[[Салафісцкая група пропаведзі і джыхаду]]» (каля 1000 баявікоў), якая далучылася ў 2004 да міжнароднай тэрарыстычнай сеткі «[[Аль-Каіда]]», афіцыйна абвясьціла аб адмове ад удзелу ў гэтым праекце. * Кастрычнік 2006 — лідэр «Салафісцкай групы пропаведзі і джыхаду» Абу Мусаб Абдель Вудуд заявіў аб пачатку «доўгатэрміновай вайны супраць інтэрасаў ЗША і Захаду ў рэгіёне Арабскага Магрыбу». == Палітыка == === Дзяржаўны лад === [[Файл:Hémicycle de l'assemblée populaire nationale (Algérie).jpg|значак|Месца паседжаньняў [[Народны нацыянальны сход (Альжыр)|Народнага нацыянальнага сходу]].]] Кіраўніком дзяржавы ёсьць прэзыдэнт Альжыру, які абіраецца на пяцігадовы тэрмін. Раней тэрмін прэзыдэнта быў абмежаваны двума пяцігадовымі тэрмінамі, але папраўка да канстытуцыі, ухваленая парлямэнтам 11 лістапада 2008 году, скасавала гэтае абмежаваньне<ref>{{Спасылка|url=https://web.archive.org/web/20081114015503/http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7724635.stm|загаловак=Algeria Deputies Scrap Term Limit|выдавец=BBC News|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Доўгі час прэзыдэнтам краіны быў [[Абдэль Азіз Бутэфліка]], які меў намер балятавацца на прэзыдэнцкую пасаду яшчэ раз у 2019 году, аднак праз масавыя пратэсты быў вымушаны абвесьціць аб сваёй адстаўцы 3 красавіка 2019 году<ref>{{Спасылка|url=https://www.theguardian.com/world/2019/apr/02/algeria-latest-news-president-abdelaziz-bouteflika-resigns|загаловак=Algeria’s president Abdelaziz Bouteflika resigns after 20 years|выдавец=The Guardian|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. [[Абдэльмаджыд Тэбун]], незалежны кандыдат, быў абраны прэзыдэнтам пасьля таго, як выбары ў рэшце рэшт адбыліся 12 сьнежня 2019 году. Пратэстоўцы адмовіліся прызнаць Тэбунам прэзыдэнтам, спасылаючыся на патрабаваньні ўсебаковай рэформы палітычнай сыстэмы<ref>{{Спасылка|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-50782676|загаловак=Algeria election: Fresh protests as Tebboune replaces Bouteflika|выдавец=BBC News|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Паводле дзейнай канстытуцыі 1996 году кіраўнік дзяржавы мае шырокія паўнамоцтвы, то бок ёсьць вярхоўным галоўнакамандуючым узброенымі сіламі і міністрам абароны, прызначае кіраўніка ўрада, губэрнатараў (валі), траціну чальцоў Рады нацыі (верхняй палаты парлямэнту) і Канстытуцыйнай рады. Парлямэнт Альжыру ёсьць двухпалатным, то бок ніжняя палата, вядомая як [[Народны нацыянальны сход (Альжыр)|Народны нацыянальны сход]], налічвае 462 чальцоў, якія выбіраюцца прамым шляхам на пяцігадовы тэрмін, у той час як верхняя палата, [[Рада нацыі (Альжыр)|Рада нацыі]], мае 144 чальцоў, якія абіраюцца на шасьцігадовы тэрмін, зь якіх 96 чальцоў выбіраюцца мясцовымі сходамі і 48 прызначаюцца прэзыдэнтам. Органам выканаўчай улады краіны ёсьць Рада міністраў. Асноўнымі палітычнымі партыямі ёсьць [[Фронт нацыянальнага вызваленьня (Альжыр)|Фронт нацыянальнага вызваленьня]], [[Нацыянальнае дэмакратычнае аб’яднаньне (Альжыр)|Нацыянальнае дэмакратычнае аб’яднаньне]], [[Фронт сацыялістычных сілаў (Альжыр)|Фронт сацыялістычных сілаў]], [[Аб’яднаньне за культуру і дэмакратыю (Альжыр)|Аб’яднаньне за культуру і дэмакратыю]], [[Рух грамадзтва за мір (Альжыр)|Рух грамадзтва за мір]], рух «Ан-Нахда» і іншыя. Забароненае фармаваньне партыяў на рэлігійнай, моўнай, расавай, плоцевай, карпаратыўнай або рэгіянальнай аснове. Да ліку асноўных грамадзкіх арганізацыяў уваходзяць [[Усеагульны зьвяз альжырскіх працаўнікоў]], [[Нацыянальны зьвяз альжырскіх сялянаў]], [[Нацыянальны зьвяз альжырскай моладзі]], [[Нацыянальны зьвяз альжырскіх жанчынаў]]. Як мяркуецца, выбраныя палітыкі адносна мала ўплываюць на палітыку Альжыру. Замест гэтага група неабраных цывільных і вайскоўцаў, фактычна кіруе краінай, нават вырашаючы, хто павінен абірацца прэзыдэнтам<ref>{{Спасылка|url=https://www.lebanese-forces.com/2019/04/12/algeria-132/|загаловак=What’s happening in Algeria… is it the “Arab spring”?‎|выдавец=Lebanese Forces Official Website|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Самым уплывовым чалавекам да пратэстаў 2019 году, як лічыцца, быў [[Магамэд Мэд’ен]], кіраўнік вайсковай выведкі<ref>{{Спасылка|url=http://www.economist.com/node/21554565|загаловак=Still waiting for real democracy|выдавец=The Economist|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. === Замежныя стасункі === Альжыр — чалец [[ААН]], ДН, ЛАГ, АС, АІК, ОПЕК, «Групы 77+Кітай». У 2004—2005 — нясталы чалец Савету Бясьпекі ААН. Удзельнічае ў Эўраміжземнаморскім працэсе, «Міжземнаморскай ініцыятыве» НАТО, працы «групы 15». Прадпрымае высілкі па ажыўленьні дзейнасьці [[Зьвяз арабскага Магрыбу|Зьвязу арабскага Магрыбу]]. === Адміністрацыйны падзел === Алжыр падзелены на 58 вілаетаў, 553 акругі і 1541 муніцыпалітэт. Кожны вілает, акруга і муніцыпалітэт маюць назву, утвораную ад назвы свайго адміністрацыйнага цэнтру, якім звычайна ёсьць самы вялікі горад. {| border="0" |----- |[[Файл:Algeria wilayas.png]] | <br /><small>1</small> [[Адрар (вілает)|Адрар]] <br /><small>2</small> [[Шэліф (вілает)|Шэліф]] <br /><small>3</small> [[Агуат (вілает)|Агуат]] <br /><small>4</small> [[Ум-эль-Буагі (вілает)|Ум-эль-Буагі]] <br /><small>5</small> [[Батна (вілает)|Батна]] <br /><small>6</small> [[Бэджая (вілает)|Бэджая]] <br /><small>7</small> [[Біскра (вілает)|Біскра]] <br /><small>8</small> [[Бэшар (вілает)|Бэшар]] <br /><small>9</small> [[Бліда (вілает)|Бліда]] <br /><small>10</small> [[Буйра (вілает)|Буйра]] <br /><small>11</small> [[Таманрасэт (вілает)|Таманрасэт]] <br /><small>12</small> [[Тэбэса (вілает)|Тэбэса]] <br /><small>13</small> [[Тлемсэн (вілает)|Тлемсэн]] <br /><small>14</small> [[Тыярэт (вілает)|Тыярэт]] <br /><small>15</small> [[Тызі-Узу (вілает)|Тызі-Узу]] <br /><small>16</small> [[Альжыр (вілает)|Альжыр]] <br /><small>17</small> [[Джэльфа (вілает)|Джэльфа]] <br /><small>18</small> [[Джыджэль (вілает)|Джыджэль]] <br /><small>19</small> [[Сэтыф (вілает)|Сэтыф]] <br /><small>20</small> [[Саіда (вілает)|Саіда]] <br /><small>21</small> [[Скікда (вілает)|Скікда]] <br /><small>22</small> [[Сыдзі-Бэль-Абэс (вілает)|Сыдзі-Бэль-Абэс]] <br /><small>23</small> [[Анаба (вілает)|Анаба]] <br /><small>24</small> [[Гельма (вілает)|Гельма]] | <br /><small>25</small> [[Канстантына (вілает)|Канстантына]] <br /><small>26</small> [[Мэдэа (вілает)|Мэдэа]] <br /><small>27</small> [[Мастаганэм (вілает)|Мастаганэм]] <br /><small>28</small> [[М’Сыла (вілает)|М’Сыла]] <br /><small>29</small> [[Маскара (вілает)|Маскара]] <br /><small>30</small> [[Уаргла (вілает)|Уаргла]] <br /><small>31</small> [[Аран (вілает)|Аран]] <br /><small>32</small> [[Эль-Баяд (вілает)|Эль-Баяд]] <br /><small>33</small> [[Ілізі (вілает)|Ілізі]] <br /><small>34</small> [[Бордж-Бу-Арэрыдж (вілает)|Бордж-Бу-Арэрыдж]] <br /><small>35</small> [[Бумэрдэс (вілает)|Бумэрдэс]] <br /><small>36</small> [[Эль-Тарэф (вілает)|Эль-Тарэф]] <br /><small>37</small> [[Тындуф (вілает)|Тындуф]] <br /><small>38</small> [[Тысэмсільт (вілает)|Тысэмсільт]] <br /><small>39</small> [[Эль-Уэд (вілает)|Эль-Уэд]] <br /><small>40</small> [[Хеншэла (вілает)|Хеншэла]] <br /><small>41</small> [[Сук-Аграс (вілает)|Сук-Аграс]] <br /><small>42</small> [[Тыпаза (вілает)|Тыпаза]] <br /><small>43</small> [[Міла (вілает)|Міла]] <br /><small>44</small> [[Айн-Дэфла (вілает)|Айн-Дэфла]] <br /><small>45</small> [[Наама (вілает)|Наама]] <br /><small>46</small> [[Айн-Тэмушэнт (вілает)|Айн-Тэмушэнт]] <br /><small>47</small> [[Гардая (вілает)|Гардая]] <br /><small>48</small> [[Рэлізан (вілает)|Рэлізан]] |} == Геаграфія == [[Файл:Oasis.JPG|міні|Аазіс]] На тэрыторыі Альжыру вылучаюць дзьве геалягічныя вобласьці — плятформенную Сахарскую, якая ўтварылася яшчэ ў [[дакембрыя|дакембрыі]], і складкаватую Атляскую, што ўтварылася падчас альпійскай складкаватасьці. Пустэльня [[Сахара]] займае 80 % тэрыторыі краіны і складаецца з асобных пяшчаных (Вялікі Заходні Эрг, Вялікі Ўсходні Эрг, Эрг-Ігідзі, Эрг-Шэш) і камяністых (плято Танезруфт, Цінгерт, Тадэмаіт, Эль-Эглаб) [[пустэльня]]ў. На паўднёвым усходзе альжырскай Сахары прыпаднятае сугор’е [[Ахагар]], дзе знаходзіцца найвышэйшы пункт Альжыру — гара Тахат (2906 м). Сугор’е Ахагар, якое выйшла на паверхню 2 млрд гадоў таму, зьяўляецца мэтамарфічным падмуркам Сахарскай плятформы. З усіх бакоў сугор’е акружана ступеністымі плято Тасілін-Аджэр, Тасілін-Ахагар і горамі Муйдзір. Поўнач альжырскай Сахары ляжыць на 26 м ніжэй узроўню мора. Тут разьмешчана салёнае возера [[Шот-Мельгір]]. На поўначы Альжыру раўналежна адзін аднаму працягваюцца хрыбты [[Атляс (горы)|Атлясу]] — Тэль-Атляс і Сахарскі Атляс, падзеленыя высокімі плято і масівамі, прарэзанымі глыбокімі цясьнінамі. Альпійскі ўзрост Атляскіх гор абумовіў іх высокую сэйсьмічнасьць. Апошні разбуральны землятрус тут адбыўся ў 2003 годзе. Наступствы землятрусаў асабліва катастрафічныя, улічваючы, што на вузкай паласе ўзьбярэжжа і перадгор’яў Тэль-Атлясу пражывае 93 % насельніцтвы краіны. Нетры Альжыру багатыя [[нафта]]й, [[газ]]ам, рудамі чорных і каляровых мэталаў. У Альжыры маюцца значныя радовішчы жалеза, цынку, сьвінцу, медзі, мыш’яку, ртуці, фасфатаў. Клімат Альжыру субтрапічны міжземнаморскі на поўначы і трапічны пустынны ў Сахары. Зіма на ўзьбярэжжы цёплая дажджлівая (12&nbsp;°C у студзені), у горах прахалодная (2—3 тыдні ляжыць сьнег), у Сахары залежыць ад часу сутак (уначы ніжэй 0&nbsp;°C, днём 20&nbsp;°C). Лета ў Альжыры сьпякотнае і сухое. Гадавая колькасьць ападкаў ад 0—50 мм у Сахары да 400—1200 мм у Атляскіх горах. Усе рэкі Альжыру ўяўляюць сабой часавыя вадацёкі (уэды), якія запаўняюцца ў сэзон дажджоў. Рэкі крайняй поўначы краіны ўпадаюць у Міжземнае мора, астатнія — губляюцца ў пясках Сахары. Яны выкарыстоўваюцца для абрашэньня і водазабесьпячэньня, для чаго на іх пабудаваныя вадасховішчы і ГЭС. Найбуйнейшая рака — Шэліф (700 км). Катліны азёраў (себхі) таксама запаўняюцца ў дажджлівы пэрыяд, а ўлетку перасыхаюць і пакрываюцца салянай скарынкай таўшчынёй да 60 гл. У Сахары ў раёнах вялікіх запасаў падземных вод разьмешчаныя найбуйнейшыя аазісы. Расьліннасьць міжземнаморскага ўзьбярэжжа прадстаўленая жорсткалістнымі вечназялёнымі дрэвамі і хмызьнякамі. У горах Атляса растуць лясы з коркавага і каменнага дуба, алепскай хвоі, ядлоўца, туі, атляскага кедра і лістападных парод дрэваў. Да вышыні 500 м выгадоўваюць аліўкі і фісташкі. Расьліннасьць Сахары вельмі бедная і прадстаўленая ў асноўным эфэмерами і салянкамі. Жывёльны мір бедны, бо ў значнай ступені зьнішчаны чалавекам. У лясах Атляса захаваліся зайцы, кабаны і макакі, у Сахары — гепарды, шакалы, гіены, генэты, лісіцы фэнек, газэлі, антылопы-адакс, драпежныя птушкі, дробныя грызуны, зьмеі, яшчаркі, чарапахі, зь бесхрыбтовых — саранча, скарпіёны, фалангі, скалапендры. == Эканоміка == Альжыр — індустрыяльна-аграрная краіна. Кіроўныя пазыцыі ў эканоміцы захоўвае дзяржсэктар. Прыватны сэктар пераважае ў лёгкай і харчовай прамысловасьці (70-90 %), будаўніцтве (60 %), сфэры паслугаў, аптовага і розьнічнаму гандлю (да 80 %), сельскай гаспадарцы (80 %). Памер ВУП у 2007 склаў па афіцыйных дадзеных 135 млрд даляраў ЗША (прырост — 6,5 %, 3970 даляраў ЗША на душу насельніцтва). Вядучая галіна прамысловасьці — нафтагазавая (45 % ВУП, 98 % валютных паступленьняў). Дзяржаўная нафтагазавая кампанія «Санатрак» — 1-я ў Афрыцы і 11-я ў сусьветным рэйтынгу. Даказаныя запасы нафты складаюць 1,5 млрд тон, прыроднага газу — 4,6 трлн куб. м. Значная частка вуглевадароднай сыравіны, якая здабываецца паступае на экспарт, у асноўным у Заходнюю Эўропу. Прыбыткі ад экспарту вуглевадародаў — 59 млрд дол. (2007). Альжыр займае другое месца ў сьвеце па экспарце звадкаванага газу, трэцяе — па экспарце прыроднага газу. Апроч газу і нафты, вядзецца здабыча жалезнай руды, фасфатаў, каляровых мэталаў. Якая апрацоўвае прамысловасьць прадстаўленая прадпрыемствамі мэталюргічнай, машынабудаўнічай, нафтаперапрацоўчай, хімічнай і электратэхнічнай галінаў, а таксама па перапрацоўцы сельскагаспадарчай сыравіны. Сельская гаспадарка толькі на траціну забясьпечвае патрэбнасьці краіны ў харчаваньні. Яго доля ў ВУП складае каля 10 %. Зьнешнегандлёвае абарачэньне Альжыра ў 2007 склала 87 млрд дол. ЗША (прырост у параўнаньні з 2006 — 11 %) у т.л. экспарт — 60 млрд дал., імпарт — 27 млрд дал. На долю краінаў Эўрапейскага зьвязу прыходзіцца каля 55 %, ЗША — парадку 15 %. Экспартуюцца нафта і звадкаваны газ, віно, цытрусавыя, пробка, будматэрыялы і інш. Імпартуюцца машыны і абсталяваньне, харчаваньне, сыравіна, спажывецкія тавары. Разьвіта гадоўля пшаніцы, аўса, а таксама садавіны, у прыватнасьці цытрусавай, і гародніны. Лоўля рыбы і морапрадуктаў больш 20 тысячаў тон у год. Фінансавае становішча Альжыра вызначаецца прыбыткамі ад экспарту нафты і газу. Да 2000 у сілу аб’ектыўных акалічнасьцяў яно пагаршалася, захоўвалася на высокім узроўні зьнешняя запазычанасьць (парадку 29 млрд дол. па стане на канец 1999). Да канца 2007 аб’ём зьнешняй запазычанасьці скараціўся да 5,6 млрд дал. (15,5 млрд дал. у 2005), а [[золатавалютны запас]] дасягнуў 98 млрд дал., зь якіх 44,5 млрд дал. складаў «Фонд рэгуляваньня экспартных прыбыткаў». Інфляцыя, па афіцыйных дадзеных, у 2007 склала 4,2 %, па неафіцыйных адзнаках — 8 %. === Паказчыкі === У 2005 рост [[ВУП]] склаў 5,8% (2004 — 5,2%, 2003 — 6,9%). ВУП на душу насельніцтва ў 2005 — $2,8 тыс. (па [[Парытэт пакупной здольнасці|парытэце]] — $7,2 тыс.). У 2003—2005 узровень беспрацоўя зьнізіўся з 24% да 15%. [[Інфляцыя]] ў 2005 — 3,3%. Аб’ём [[экспарт]]а ў 2005 — $44,4 млрд, [[імпарт]]а — $20 млрд. [[Прафіцыт]] дзяржбюджэту ў 2005 склаў 9% ВУП. === Нафтавая і газавая галіны === [[Файл:Algeria pipelines map.jpg|значак|зьлева|Мапа трубаправодаў, які праходзяць скрозь Альжыру.]] Альжыр, эканоміка якога залежыць ад [[нафта|нафты]], ёсьць чальцом [[Арганізацыя краін-экспартэраў нафты|АПЭК]] з 1969 году. Ягоная здабыча сырой нафты складае каля 1,1 мільёнаў барэляў на дзень, але ён таксама ёсьць буйным вытворцам і экспартэрам [[прыродны газ|газу]] з важнымі сувязямі з Эўропай<ref>{{Спасылка|url=http://www.opec.org/opec_web/flipbook/OB08092012/OB08092012/assets/basic-html/page17.html|загаловак=OPEC Bulletin 8—9/12|выдавец=OPEC|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. [[Вуглевадароды]] доўгі час ёсьць асновай эканомікі, складаючы прыкладна 60% прыбыткаў бюджэту, 30% СУП і 87,7%<ref>{{Спасылка|url=https://www.aps.dz/economie/127366-exportations-hors-hydrocarbures-une-recette-de-pres-de-3-mds-de-dollars-durant-les-huit-1ers-mois-de-2021|загаловак=Exportations hors hydrocarbures: une recette de près de 3 mds de dollars durant les huit 1ers mois de 2021|выдавец=APS|мова=fr|дата=23 ліпеня 2022}}</ref> прыбыткаў ад экспарту. Альжыр займае 10-ы радок паводле пакладаў прыроднага газу ў сьвеце і шостым паводле велічыні экспартэрам газу. Згодна з паведамленьнем [[Адміністрацыя энэргетычнай інфармацыі ЗША|Адміністрацыі энэргетычнай інфармацыі ЗША]] на 2005 год у Альжыра было 4,5 трлн м³ спраўджаных пакладаў прыроднага газу<ref>{{Спасылка|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2253rank.html|загаловак=Country Comparison: Natural Gas — Proved Reserves|выдавец=CIA|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Краіна таксама займае 16-е месца паводле пакладаў нафты. Прырост эканомікі без уліку вуглевадародаў на 2011 год прагназаваўся на ўзроўні 5%. Каб задаволіць сацыяльныя патрабаваньні, улады павялічылі выдаткі, асабліва на харчовыя патрэбы, стварэньне працоўных месцаў, падтрымку малых і сярэдніх прадпрыемстваў і падвышэньне заробкаў. Высокія цэны на вуглевадароды палепшылі рахунак бягучых апэрацыяў ды і без таго вялікія міжнародныя рэзэрвы<ref>{{Спасылка|url=https://web.archive.org/web/20140311020241/http://www.imf.org/external/pubs/ft/scr/2012/cr1220.pdf|загаловак=Algeria: 2011 Article IV Consultation|выдавец=IMF|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Прыбыткі ад нафты і газу вырасьлі ў 2011 годзе ў выніку захаваньня высокіх коштаў на нафту, аднак тэндэнцыя аб’ёмаў здабычы зьніжаліся. Аб’ём здабычы ў нафтагазавым сэктары працягвала скарачацца, зьнізіўшыся з 43,2 млн тон да 32 млн тон у пэрыяд з 2007 па 2011 гады. Тым ня менш, на сэктар прыпадала 98% ад агульнага аб’ёму экспарту краіны ў 2011 годзе супраць 48% у 1962 годзе<ref>{{Спасылка|url=https://web.archive.org/web/20140311022328/http://www.tsa-algerie.com/actualite/item/622-le-temps-des-crapules|загаловак=Le temps des crapules — Tout sur l’Algérie|выдавец=TSA|мова=fr|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>, а таксама 70% бюджэтных паступленьняў або 71,4 млрд даляраў ЗША [131]. Альжырская нацыянальная нафтавая кампанія [[Санатраш]] гуляе ключавую ролю ва ўсіх аспэктах функцыянаваньня нафтавага і газавага сэктараў у Альжыры. Усе замежныя апэратары павінны працаваць у партнэрстве з гэтай кампаніяй, якая звычайна валодае большасьцю ўласнасьці ў пагадненьнях аб размеркаваньні прадукцыі. У красавіку 2022 году дыпляматы з [[Італія|Італіі]] і [[Гішпанія|Гішпаніі]] правялі перамовы пасьля таго, як рашэньне Рыма забясьпечыць вялікі аб’ём альжырскага газу выклікала заклапочанасьць у Мадрыдзе<ref>{{Спасылка|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2022-04-12/italy-and-spain-hold-talks-to-head-off-tension-over-algeria-gas|загаловак=Italy and Spain Hold Talks to Head Off Tension Over Algerian Gas|выдавец=Bloomberg|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Згодна з умовай паміж альжырскім Санатрашам і італьянскай [[Eni|Эні]], Альжыр дадасьць 9 млрд кубамэтраў газу ў Італію да 2024 году<ref>{{Спасылка|url=https://www.politico.eu/article/italy-turns-to-algeria-to-replace-russian-gas/|загаловак=Italy looks to demote Russia and make Algeria its top gas supplier|выдавец=Politico|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. == Дэмаграфія == [[Файл:Tuareg2.JPG|міні|Туарэг]] Карэннае насельніцтва Альжыру — альжырцы, якія складаюцца з [[арабы|арабаў]] і блізкіх ім па культуры [[бэрбэры|бэрбэраў]]. Па вонкавым абліччы альжырцы, як правіла, людзі сярэдняга росту, асмуглыя, чарнавалосыя, з чорнымі вачамі і падоўжанай формай асобы міжземнаморскага тыпу. Пражывае значная колькасьць чаркесаў. Большасьць альжырцаў (4/5) лічаць роднай [[арабская мова|арабскую мову]], астатнія — [[бэрбэрскія мовы|бэрбэрскія дыялекты]]. Бэрбэрскае насельніцтва пераважае сярод горцаў [[Атляс (горы)|Атлясу]] і ў [[аазіс]]ах [[Сахара|Сахары]] (кабілы, шавія, [[туарэгі]]), прычым нярэдка бэрбэры ў роўнай ступені добра валодаюць роднай і арабскай мовай. Людзі, якія атрымалі адукацыю або тыя, хто працаваў за мяжой, як правіла, акрамя роднай добра ведаюць [[француская мова|францускую мову]]. Гутарковая форма францускай мовы шырока распаўсюджаная ў гарадах. Хоць выкарыстаньне францускай мовы значна скарацілася ў параўнаньні з каляніяльнымі часамі канца XIX — сярэдзіны XX стагодзьдзяў, [[француская мова]] ў Альжыры (а таксама ў суседніх [[Туніс]]е і [[Марока]]) па-ранейшаму застаецца асноўнай мовай дзелавых зносінаў і гандлю і пакуль не саступае гэтых пазыцыяў ангельскай. Пры гэтым курс афіцыйнага ўраду накіраваны на паступовую арабізацыю ўсіх сфэраў жыцьця краіны. На літаратурнай арабскай мове ў цяперашні час выдаюцца дзяржаўныя дакумэнты, кнігі, часопісы, газэты. Малаважную частку насельніцтва складаюць грамадзяне замежных дзяржаваў, занятыя на часавай працы ў якасьці спэцыялістаў. Яны, як правіла, таксама размаўляюць на францускай мове. === Рэлігія === Пераважная большасьць альжырцаў належаць да [[Іслам|мусульманаў]] суніцкага толку. У даліне Мзаб у вілаеце [[Гардая (вілает)|Гардае]] пражывае каля 290 тысячаў [[ібадызм|ібадыйцаў]]. У канцы XIX і пачатку XX стагодзьдзяў значную частку насельніцтва тады яшчэ Францускага Альжыру складалі даволі ўплывовыя ў культурным і эканамічным пляне немусульманскія групы франкамоўных эўрапейцаў і [[габрэі|габрэяў]], якія атрымалі назву [[франкаальжырцы]] ці п’е-нуар ({{мова-fr|Pieds-noirs|скарочана}}). Складаючы некалі да 15 % насельніцтвы краіны, большасьць франкаальжырцаў, а таксама афранцужаных мусульман-[[гаркі]] былі вымушаныя масава пакінуць краіну пасьля паразы ў вайне за незалежнасьць, [[рэпатрыяцыя|рэпатрыяваўшыся]] ў асноўным у [[Францыя|Францыю]]. На сёньня ў краіне ўсё ж такі захоўваецца хрысьціянскае насельніцтва, колькасьць якога вар’іруюцца ад 20 тысяч да 200 тысяч чалавек<ref name="usstate">{{Спасылка|url=https://www.state.gov/reports/2018-report-on-international-religious-freedom/algeria/|загаловак=Algeria|выдавец=United States Department of State|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Хрысьціяне Альжыру перавожна належаць да [[пратэстанцтва|пратэстанцкіх]] групаў, аднак апошнім часам на іх узмацьніўся ціск з боку ўраду<ref name="usstate"/>. Згодна зь некаторымі зьвесткамі павялічылася колькасьць людзей, якія ня ёсьць рэлігійнымі. Справаздача Арабскага баромэтра і [[BBC|Бі-бі-сі]] за чэрвень 2019 году выявіла, што доля альжырцаў, якія лічаць сябе нерэлігійнымі, вырасла з прыкладна 8% у 2013 годзе да прыкладна 15% у 2018 годзе<ref>{{Спасылка|url=https://www.bbc.com/news/world-middle-east-48703377|загаловак=The Arab world in seven charts: Are Arabs turning their backs on religion?|выдавец=BBC News|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Абапіраючыся на атрыманыя зьвесткі, стала вядома, што падзеньне рэлігійнасьці ў асноўным прыпадае на маладых альжырцаў<ref>{{Спасылка|url=https://web.archive.org/web/20200924090413/https://fanack.com/religions-in-the-middle-east-and-north-africa/young-arabs-are-changing-their-beliefs-and-perceptions/|загаловак=Young Arabs are Changing their Beliefs and Perceptions: New Survey|выдавец=Fanack|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Альжыр адкрыў сьвету шэраг выбітных мусульманскіх мысьляроў, як то [[Эмір Абдэлькадэр]], [[Абдэльгамід Бэн Бадыс]], [[Мулуд Касэм Наіт Бэлкасэм]], [[Малек Бэнабі]] і [[Магамэд Аркун]]. == Культура == Складаны характар нацыянальнай культуры Альжыру перадае формула дзеяча альжырскай [[культура|культуры]] шэйха Бэн Бадыса: «Альжырскі народ — арабскі па мове, берберскі па паходжаньні, мусульманскі па [[рэлігія|рэлігіі]]». Культура альжырскага народа складалася на працягу шматлікіх стагодзьдзяў як вынік узаемадзеяньня і ўзаемаўплываў арабскіх і берберскіх плямёнаў, лаціна-пунічных элемэнтаў даарабскага часу і разьвітай араба-ісламскай [[цывілізацыя|цывілізацыі]] эпохі [[халіфат]]а, носьбітаў гішпана-маўританскай (андалускай) культуры маўраў і турэцкіх заваёўнікаў. Да цяперашняга часу ўсе гэтыя кампанэнты ў асноўным ужо зьліліся ў адзіны сплаў. Але некаторыя зь іх дагэтуль захавалі сваю спэцыфіку. Напрыклад, гэта ставіцца да традыцыяў берберскага фальклёру і геамэтрычнага арнамэнту, арабскай паэзіі і эпасу бедуінскіх плямёнаў, андалускага і турэцкай спадчыны ў [[архітэктура|архітэктуры]] і [[музыка|музыцы]]. Акрамя таго, на фармаваньне альжырскай культуры значны ўплыў апошнія паўтара стагодзьдзі аказвала культура [[Францыя|Францыі]]. З гэтай прычыны, асобы, якія атрымалі адукацыю на францускай мове, яшчэ ў 1960-х гадах складалі большасьць інтэлігенцыі Альжыру, а франкамоўная літаратура альжырцаў дагэтуль неад’емная частка іх нацыянальнай літаратуры. === Сельская === У матэрыяльнай культуры альжырцаў своеасабліва спалучаюцца традыцыі і сучаснасьць. Традыцыйныя сельскагаспадарчыя прылады мала зьмяніліся з эпохі арабскай заваёвы: драўляныя саха і вілы, матыка, серп, у якасьці цяглавай сілы выкарыстоўваюцца аслы і [[вярблюд]]ы. У самакіравальных [[гаспадарка]]х, сельскагаспадарчых [[кааператывы|кааператывах]], а таксама ў сучасных гаспадарках уласнага сэктара шырока ўжываюцца [[трактар]]ы, [[камбайн]]ы і іншая сучасная [[тэхніка]]. Звычайная альжырская [[вёска]] — бязладная навала маленькіх хат. Хата селяніна, як правіла, глінабітная, а ў горах — каменная, з плоскім дахам, на якім ёсьць адтуліна для дыму ад агменю, складзенага з каменя. Жыльлё звычайна складаецца з двух пакояў: у адным ядуць і сьпяць, у іншым рыхтуюць ежу. Уваход у хату вядзе з унутранага панадворка, дзе ўтрымоўваецца быдла. [[Мэбля|Мэблі]] ў такіх хатах, акрамя маленькага століка, няма, уся сям’я есьць і сьпіць на падлозе. === Гарадзкая === Такое зьмешваньне стыляў характэрна і для гараджан, якія нядаўна перасяліліся зь вёскі. Большасьць мужчын у гарадах носяць эўрапейскую [[адзеньне|адзежу]]. У пажылых людзей яна нярэдка спалучаецца з чырвонай [[феска]]й. Жанчыны-мяшчанкі па большай частцы носяць традыцыйнае белае покрыва «хаік» і «лааджар» — белая хустка, вышытая белымі жа ніткамі або абабітая карункамі, якія закрываюць ніжнюю частку асобы ад вачэй. На ўсходзе краіны жанчыны носяць чорнае покрыва. Часам і то і іншае спалучаецца з эўрапейскай сукенкай і [[абутак|абуткам]]. Нярэдка на вуліцах вялікіх [[горад|гарадоў]] можна бачыць характэрную карціну — маці і дачка, якія ўвасабляюць сабой учорашні і сёньняшні дзень Альжыру. У маці твар закрыты, постаць захутаная ў покрыва, на нагах туфлі бяз заднікаў, далоні і ступні выфарбаваныя [[хна|хной]]. Дачка ідзе з адкрытым тварам, яна відавочна карыстаецца эўрапейскай [[касмэтыка]]й і апранутая па апошняй францускай [[мода|модзе]]. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Партал|Афрыка}} * [https://web.archive.org/web/20071005003110/http://www.el-mouradia.dz/ Афіцыйны сайт].{{ref-ar}}{{ref-fr}} {{Краіны Афрыкі}} {{АБСЭ}} [[Катэгорыя:Альжыр| ]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] c31i98ypz7foqho23gh96lebi8a7lfa 2329562 2329561 2022-07-23T20:38:58Z Dymitr 10914 /* Нафтавая і газавая галіны */ стыль wikitext text/x-wiki {{Краіна |Назва = Альжыр |НазваЎРоднымСклоне = Альжыру |НазваНаДзяржаўнайМове = الجمهورية الجزائرية الديمقراطية الشعبية <br/> ⵟⴰⴳⴷⵓⴷⴰ ⵜⴰⵎⴻⴳⴷⴰⵢⵜ ⵜⴰⵖⴻⵔⴼⴰⵏⵜ ⵜⴰⵣⵣⴰⵢⵔⵉⵜ |Сьцяг = Flag of Algeria.svg |Герб = Seal of Algeria.svg |НацыянальныДэвіз = «Ад людзей і для людзей» |Месцазнаходжаньне = LocationAlgeria.png |АфіцыйнаяМова = [[арабская мова|арабская]] |Сталіца = [[Альжыр (горад)|Альжыр]] |НайбуйнейшыГорад = Альжыр |ТыпУраду = [[Прэзыдэнцкая рэспубліка]] |ПасадыКіраўнікоў = [[Прэзыдэнт]]<br />[[Прэм’ер-міністар]] |ІмёныКіраўнікоў = [[Абдэлазіз Бутафліка]]<br />[[Ахмэд Уяхія]] |Плошча = 2 381 741 |МесцаЎСьвецеПаводлеПлошчы = 11-е |АдсотакВады = нязначны |ГодАцэнкіНасельніцтва = 2009 |МесцаЎСьвецеПаводлеНасельніцтва = 35-е |Насельніцтва = 34 895 000 |ШчыльнасьцьНасельніцтва = 14,6 чал |ГодАцэнкіСУП = 2008 |МесцаЎСьвецеПаводлеСУП = 196 |СУП = $159,669 млрд |СУПНаДушуНасельніцтва = $4588 |Валюта = [[Альжырскі дынар]] |КодВалюты = DZD |ЧасавыПас = [[Цэнтральнаэўрапейскі час|CET]] |ЧасРозьніцаUTC = +1 |ЧасавыПасУлетку = |ЧасРозьніцаUTCУлетку = |НезалежнасьцьПадзеі= — ад [[Францыя|Францыі]] |НезалежнасьцьДаты = 5 ліпеня 1962 |ДзяржаўныГімн = Kassaman |АўтамабільныЗнак = |ДамэнВерхнягаЎзроўню = dz |ТэлефонныКод = 213 |Дадаткі = }} '''Альжы́р''' ({{мова-ar|الجزائر}} , ⴷⵣⴰⵢⴻⵔ (ber) ) — самая вялікая паводле плошчы краіна ў [[Афрыка|Афрыцы]]. Афіцыйная назва — '''Народная Дэмакратычная Рэспубліка Альжыр'''. Мяжуе з [[Туніс]]ам на паўночным усходзе, [[Лібія]]й на ўсходзе, [[Нігер]]ам на паўднёвым усходзе, [[Малі]] і [[Маўрытанія]]й на паўднёвым захадзе, а таксама [[Марока]] і некалькі кілямэтраў з [[Заходняя Сахара|Заходняй Сахарай]] на захадзе. Краіна займае плошчу амаль у 2,382 млн км², што робіць яе дзесятай паводле велічыні дзяржаваў у сьвеце і першай ў Афрыцы<ref>{{Спасылка|url=https://www.statista.com/statistics/1207844/largest-countries-in-africa-by-area/|загаловак=Africa: largest countries by area 2020|выдавец=Statista|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Альжыр уваходзіць у склад [[ААН]], у [[Афрыканскі зьвяз]] і [[Арабская ліга|Арабскую лігу]]. Альжыр ёсьць чальцом [[АПЭК]] і [[СГА]]. У верасьні 2005 атрымаў статус асацыяванага чальца [[ЭЗ|Эўрапейскага зьвязу]]. З XVI па XVIII стагодзьдзі Альжыр знаходзіўся ў складзе [[Асманская імпэрыя|Асманскай імпэрыі]]. У пачатку XIX стагодзьдзя пачынаецца француская калянізацыя. У 1954 годзе ў Альжыры сфармаваны Фронт нацыянальнага вызваленьня. Па выніках кровапралітнай вайны супраць францускіх каляніяльных войскаў у 1962 годзе Альжыр становіцца незалежнай сацыялістычнай дзяржавай. Да канца 80-х супярэчнасьці паміж прыхільнікамі сьвецкай улады і ісламістамі перарасьлі ў грамадзянскую вайну, якая скончылася разгромам [[фундамэнталізм|фундамэнталістаў]]. == Гісторыя == [[Файл:Roman Arch of Trajan at Thamugadi (Timgad), Algeria 04966r.jpg|міні|Арка Траяна ў Тамугадзі (Тымгад), малюнак пачатку 1800-х гадоў]] [[Файл:Constantine Algerien 002.jpg|міні|Горад Канстанціна, 1840 год]] * У старажытнасьці на тэрыторыі сучаснага Альжыру пражывалі старажытналібійскія плямёны. На ўзьбярэжжы — фінікійскія калёніі. * III—II стагодзьдзе да н. э. — дзяржава [[Нумідзія]]. У I стагодзьдзі да н. э. заваяваная [[Старажытны Рым|Рымам]] і ў 47 да н. э. пераўтвораная ў рымскую правінцыю. * V стагодзьдзе — прыбярэжная частка Паўночнай Афрыкі (уключаючы тэрыторыю сучаснага Альжыру) заваяваная [[вандалы|вандаламі]]. * VI стагодзьдзе — [[Бізантыя|бізантыйцы]] выганяюць вандалаў. * VII стагодзьдзе — уварваньне [[арабы|арабаў]]. [[Арабскі халіфат]]. Ісламізацыя (а ў наступным — і арабізацыя) краіны. * 1518 — асьцерагаючыся каляніяльнай экспансіі [[Гішпанія|гішпанцаў]], якія захапілі прыбярэжныя гарады, мясцовыя кіраўнікі зьвяртаюцца па дапамогу да турак. Альжыр у яго сучасных межах становіцца правінцыяй [[Асманская імпэрыя|Асманскай імпэрыі]], падзеленай на 3 ''бэйлікі'': Канстанціна, Ціцьцеры (Медэа) і Маскара (Оран). На ўзьбярэжжы Альжыру квітнее пірацтва. * 1711 — дасягнутая фактычная незалежнасьць ад Турцыі. * 1830 — пачатак [[Францыя|францускай]] калянізацыі. Узброенае дужаньне (напрыклад, паўстаньне [[Абд аль-Кадзір]]а) доўжыцца ледзь не да канца XIX стагодзьдзя. Лепшыя землі краіны засяляюць каляністы з [[Эўропа|Эўропы]]. * 1848 — Альжыр абвешчаны тэрыторыяй Францыі, паасоблены на дэпартамэнты на чале з прэфэктамі і ўзначальваецца францускім генэрал-губэрнатарам. === XX стагодзьдзе === * Красавік 1940 — падчас [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] пасьля капітуляцыі Францыі перад гітлераўскай Нямеччынай Альжыр становіцца крыніцай сыравіны і харчы для Нямеччыны і Італіі. * Лістапад 1942 — у Альжыры высаджаны ангельска-амэрыканскі дэсант. У наступе на Туніс на баку саюзьнікаў прымаюць удзел і францускія войскі, у значнай ступені ўкамплектаваныя альжырцамі, мараканцамі і жыхарамі іншых францускіх калёніяў у Афрыцы. * 1954 — [[Фронт нацыянальнага вызвалення (Альжыр)|Фронт нацыянальнага вызвалення]] (ФНВ) пачынае [[Альжырская вайна|вайну за незалежнасьць]], якая прывяла да вялікіх ахвяр, лік якіх вагаецца, па розных адзнаках ад 300 тыс. да 1 мільёна. Вялікую дзель гэтага ліку складаюць мірныя жыхары. У верасьні 1959 урад Францыі прызнаў права альжырцаў на самавызначэньне, аднак гэты ход быў сустрэты францускімі каляністамі і «правымі» ў багнеты, двойчы ўладкоўваліся буйныя антыўрадавыя мецяжы з мэтай спыніць працэс перадачы палітычнай улады мясцоваму насельніцтву. Перагаворны працэс завяршыўся падпісаньнем 18 сакавіка 1962 дамоваў аб спыненьні агню і самавызначэньні Альжыру шляхам рэфэрэндуму ([[Эвіянскія дамовы]]). Падчас рэфэрэндуму ў Альжыры яўка склала 91 %, за самавызначэньне Альжыру прагаласавала 99,7 % якія зьявіліся, а ў Францыі меркаваньні падзяліліся прыкладна пароўну, разам атрымалася 64 % «за». У адпаведнасьці з раней дасягнутымі дамоўленасьцямі ў 1964 Францыя вывяла свае войскі, да 1 ліпеня 1967 эвакуявалі ваенныя базы ў Сахары, у лютым 1968 эвакуявалі ваенна-марскую базу ў Мэрс-эль-Кэбіру. Эканамічныя актывы буйных францускіх кампаніяў у Альжыры, паводле Эвіянскіх дамоваў, засталіся ў іх руках, хоць маёмасьць каляністаў была нацыяналізаваная. * Спробы створанай у 1961, якая пайшла ў падпольле, ваенна-фашысцкай арганізацыі ОАС ({{мова-fr|Organisation armee secrete}}) сарваць выкананьне дамоваў шляхам масавага тэрору ў гарадах посьпеху ня мелі. Падчас рэфэрэндуму 1 ліпеня 1962 пераважная большасьць альжырцаў выказалася за незалежнасьць, якая была неадкладна прызнаная ўрадам Францыі. Звыш мільёна эўрапейцаў і іх прыхільнікі зь ліку мясцовых жыхароў у сьпешным парадку пакінулі краіну. * Першы ўрад незалежнага Альжыра ўзначальвае лідэр ФНО [[Ахмэд Бэн Бэла]]. У 1965 годзе адбыўся вайсковы пераварот, да ўлады прыходзіць [[Хуары Бумедзьен]], міністар абароны і былы паплечнік Бэн Бэлы, які абвясьціў курс на будаўніцтва сацыялістычнай па ісьце, але прагматычнай па духу эканоміка-палітычнай сыстэмы, з улікам альжырскай спэцыфікі і без арыентацыі на якія-небудзь узоры. У краіне ўсталёўваецца аднапартыйная сыстэма. У гэты пэрыяд адужалі і пашырэлі сувязі паміж СССР і Альжырам, якія зарадзіліся яшчэ ў пэрыяд вайны за незалежнасьць Альжыру, які цяпер лічыўся адным з саюзьнікаў СССР, ідучым па «некапіталістычным шляху разьвіцьця». Наступныя 25 гадоў становяцца для Альжыру пэрыядам параўнальнай стабільнасьці. Пасьля сьмерці Бумедзьена разгарнулася дужаньне паміж фракцыямі ў кіруючай партыі, і ў выніку краіну і партыю ўзначаліў кампрамісны кандыдат, [[Шадлі Бенджэдзід]]. У пэрыяд яго кіраваньня мовіліся ўсе эканамічныя недахопы папярэдняга прэзыдэнта, і да канца 80-х краіна апынулася на грані эканамічнага калапсу. У 1986 і 1988 гадах мелі месца масавыя беспарадкі, выкліканыя пагаршэньнем якасьці жыцьця, для ўтаймаваньня якіх прыйшлося прыцягваць войска. У 1980-я гады адбыўся ідэалягічны паварот у рэлігійнай вобласьці, альжырскае кіраўніцтва ў пошуках крыніц эканамічнай дапамогі ўзяло курс на супрацоўніцтва з кансэрватыўнымі мусульманскімі краінамі, укладваючы значныя сродкі ў разьвіцьцё ісламскай інфраструктуры. Пры гэтым мясцовае духавенства ідэйна і фінансава пераарыентуецца на рэлігійныя цэнтры краінаў Пэрсыдзкага заліва. У выніку адбываецца рэзкае ўзмацненьне фундамэнталісцкіх настрояў у асяродзьдзі духавенства і рэлігійных актывістаў. Фундамэнталісты патрабуюць перабудовы грамадзтва па законах шарыяту і пасьлядоўна выступаюць супраць сьвецкіх уладаў, вінавацячы іх у адыходзе ад ісламу. Ва ўмовах нарастальнага эканамічнага і палітычнага крызісу ісламісты заявілі прэтэнзіі на ўладу з мэтай пабудовы тэакратычнай дзяржавы цалкам на аснове шарыяту і запаветаў [[каран]]а. У сьнежні 1991 — пасьля таго, як становіцца ясна, што ў выніку першага раўнда першых шматпартыйных выбараў у краіне перамогу пачынае атрымліваць [[Ісламскі фронт выратавання]], альжырскія вайскоўцы адмянілі другі раўнд, прымусілі прэзыдэнта краіны [[Шадлі Бенджэдзід]]а сысьці ў адстаўку, усталявалі ваенны рэжым і забаранілі Ісламскі фронт выратаваньня. На гэта ісламісты адрэагавалі сыходам у падпольле і тэрорам. Тактыка экстрэмістаў будавалася як на ўдарах па ваенна-паліцэйскіх сілах і прадстаўніках эліты, так і на запалохваньні насельніцтва. Буйнамаштабная грамадзянская вайна падоўжылася амаль дзесяцігодзьдзе, а асобныя стычкі назіраюцца па цяперашні час. За ўсе гады вайна панесла жыцьці звыш 100 тыс. чалавек, у асноўным ахвяры паказальных масавых расправаў і тэрарыстычных актаў ісламісцкіх груповак. Дзяржаве была прычыненая велізарная эканамічная шкода. Толькі цьвёрдая лінія вайскоўца кіраўніцтвы Альжыру ў 1992—1999 гадах дазволіла зьбіць хвалю тэрору і прымусіла экстрэмістаў пайсьці на перамовы аб нацыянальным прымірэньні. Да дужаньня з экстрэмістамі шырока прыцягвалася мясцовае насельніцтва ў форме атрадаў самаабароны. Гэта абцяжарвала дзеяньні экстрэмістаў на шматлікіх тэрыторыях, забясьпечвала іх палітычную ізаляцыю ад грамадзтва і вызваляла значныя сілы войска і спэцпадразьдзяленьняў для актыўных дзеяньняў. Вялікае значэньне надавалася ўсталяваньню кантролю над ісламскай інфраструктурай, пасьлядоўнаму выдаленьню зь мячэцяў радыкальных імамаў, а таксама спыненьню каналаў вонкавага фінансаваньня, як узброенага крыла экстрэмістаў, так і іх палітычных структур. * Красавік 2004 — пасьля перамогі Абдэльазіза Бутэфлікі на прэзыдэнцкіх выбарах была абвешчаная частковая [[амністыя]], па ўмовах якой мяцежнікам гарантавалася прабачэньне, калі яны добраахвотна здадуцца і раззброяцца. * Верасень 2005 — на ўсенародным рэфэрэндуме ўхвалены ўрадавы праект «Хартыя за мір і згоду», які прадугледжвае амністыю былых чальцоў бандфармаваньняў, якія спыняюць узброенае дужаньне з уладамі і жадаючых вярнуцца да мірнага жыцьця. Аднак найбуйнейшая ў краіне ісламісцкая групоўка «[[Салафісцкая група пропаведзі і джыхаду]]» (каля 1000 баявікоў), якая далучылася ў 2004 да міжнароднай тэрарыстычнай сеткі «[[Аль-Каіда]]», афіцыйна абвясьціла аб адмове ад удзелу ў гэтым праекце. * Кастрычнік 2006 — лідэр «Салафісцкай групы пропаведзі і джыхаду» Абу Мусаб Абдель Вудуд заявіў аб пачатку «доўгатэрміновай вайны супраць інтэрасаў ЗША і Захаду ў рэгіёне Арабскага Магрыбу». == Палітыка == === Дзяржаўны лад === [[Файл:Hémicycle de l'assemblée populaire nationale (Algérie).jpg|значак|Месца паседжаньняў [[Народны нацыянальны сход (Альжыр)|Народнага нацыянальнага сходу]].]] Кіраўніком дзяржавы ёсьць прэзыдэнт Альжыру, які абіраецца на пяцігадовы тэрмін. Раней тэрмін прэзыдэнта быў абмежаваны двума пяцігадовымі тэрмінамі, але папраўка да канстытуцыі, ухваленая парлямэнтам 11 лістапада 2008 году, скасавала гэтае абмежаваньне<ref>{{Спасылка|url=https://web.archive.org/web/20081114015503/http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7724635.stm|загаловак=Algeria Deputies Scrap Term Limit|выдавец=BBC News|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Доўгі час прэзыдэнтам краіны быў [[Абдэль Азіз Бутэфліка]], які меў намер балятавацца на прэзыдэнцкую пасаду яшчэ раз у 2019 году, аднак праз масавыя пратэсты быў вымушаны абвесьціць аб сваёй адстаўцы 3 красавіка 2019 году<ref>{{Спасылка|url=https://www.theguardian.com/world/2019/apr/02/algeria-latest-news-president-abdelaziz-bouteflika-resigns|загаловак=Algeria’s president Abdelaziz Bouteflika resigns after 20 years|выдавец=The Guardian|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. [[Абдэльмаджыд Тэбун]], незалежны кандыдат, быў абраны прэзыдэнтам пасьля таго, як выбары ў рэшце рэшт адбыліся 12 сьнежня 2019 году. Пратэстоўцы адмовіліся прызнаць Тэбунам прэзыдэнтам, спасылаючыся на патрабаваньні ўсебаковай рэформы палітычнай сыстэмы<ref>{{Спасылка|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-50782676|загаловак=Algeria election: Fresh protests as Tebboune replaces Bouteflika|выдавец=BBC News|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Паводле дзейнай канстытуцыі 1996 году кіраўнік дзяржавы мае шырокія паўнамоцтвы, то бок ёсьць вярхоўным галоўнакамандуючым узброенымі сіламі і міністрам абароны, прызначае кіраўніка ўрада, губэрнатараў (валі), траціну чальцоў Рады нацыі (верхняй палаты парлямэнту) і Канстытуцыйнай рады. Парлямэнт Альжыру ёсьць двухпалатным, то бок ніжняя палата, вядомая як [[Народны нацыянальны сход (Альжыр)|Народны нацыянальны сход]], налічвае 462 чальцоў, якія выбіраюцца прамым шляхам на пяцігадовы тэрмін, у той час як верхняя палата, [[Рада нацыі (Альжыр)|Рада нацыі]], мае 144 чальцоў, якія абіраюцца на шасьцігадовы тэрмін, зь якіх 96 чальцоў выбіраюцца мясцовымі сходамі і 48 прызначаюцца прэзыдэнтам. Органам выканаўчай улады краіны ёсьць Рада міністраў. Асноўнымі палітычнымі партыямі ёсьць [[Фронт нацыянальнага вызваленьня (Альжыр)|Фронт нацыянальнага вызваленьня]], [[Нацыянальнае дэмакратычнае аб’яднаньне (Альжыр)|Нацыянальнае дэмакратычнае аб’яднаньне]], [[Фронт сацыялістычных сілаў (Альжыр)|Фронт сацыялістычных сілаў]], [[Аб’яднаньне за культуру і дэмакратыю (Альжыр)|Аб’яднаньне за культуру і дэмакратыю]], [[Рух грамадзтва за мір (Альжыр)|Рух грамадзтва за мір]], рух «Ан-Нахда» і іншыя. Забароненае фармаваньне партыяў на рэлігійнай, моўнай, расавай, плоцевай, карпаратыўнай або рэгіянальнай аснове. Да ліку асноўных грамадзкіх арганізацыяў уваходзяць [[Усеагульны зьвяз альжырскіх працаўнікоў]], [[Нацыянальны зьвяз альжырскіх сялянаў]], [[Нацыянальны зьвяз альжырскай моладзі]], [[Нацыянальны зьвяз альжырскіх жанчынаў]]. Як мяркуецца, выбраныя палітыкі адносна мала ўплываюць на палітыку Альжыру. Замест гэтага група неабраных цывільных і вайскоўцаў, фактычна кіруе краінай, нават вырашаючы, хто павінен абірацца прэзыдэнтам<ref>{{Спасылка|url=https://www.lebanese-forces.com/2019/04/12/algeria-132/|загаловак=What’s happening in Algeria… is it the “Arab spring”?‎|выдавец=Lebanese Forces Official Website|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Самым уплывовым чалавекам да пратэстаў 2019 году, як лічыцца, быў [[Магамэд Мэд’ен]], кіраўнік вайсковай выведкі<ref>{{Спасылка|url=http://www.economist.com/node/21554565|загаловак=Still waiting for real democracy|выдавец=The Economist|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. === Замежныя стасункі === Альжыр — чалец [[ААН]], ДН, ЛАГ, АС, АІК, ОПЕК, «Групы 77+Кітай». У 2004—2005 — нясталы чалец Савету Бясьпекі ААН. Удзельнічае ў Эўраміжземнаморскім працэсе, «Міжземнаморскай ініцыятыве» НАТО, працы «групы 15». Прадпрымае высілкі па ажыўленьні дзейнасьці [[Зьвяз арабскага Магрыбу|Зьвязу арабскага Магрыбу]]. === Адміністрацыйны падзел === Алжыр падзелены на 58 вілаетаў, 553 акругі і 1541 муніцыпалітэт. Кожны вілает, акруга і муніцыпалітэт маюць назву, утвораную ад назвы свайго адміністрацыйнага цэнтру, якім звычайна ёсьць самы вялікі горад. {| border="0" |----- |[[Файл:Algeria wilayas.png]] | <br /><small>1</small> [[Адрар (вілает)|Адрар]] <br /><small>2</small> [[Шэліф (вілает)|Шэліф]] <br /><small>3</small> [[Агуат (вілает)|Агуат]] <br /><small>4</small> [[Ум-эль-Буагі (вілает)|Ум-эль-Буагі]] <br /><small>5</small> [[Батна (вілает)|Батна]] <br /><small>6</small> [[Бэджая (вілает)|Бэджая]] <br /><small>7</small> [[Біскра (вілает)|Біскра]] <br /><small>8</small> [[Бэшар (вілает)|Бэшар]] <br /><small>9</small> [[Бліда (вілает)|Бліда]] <br /><small>10</small> [[Буйра (вілает)|Буйра]] <br /><small>11</small> [[Таманрасэт (вілает)|Таманрасэт]] <br /><small>12</small> [[Тэбэса (вілает)|Тэбэса]] <br /><small>13</small> [[Тлемсэн (вілает)|Тлемсэн]] <br /><small>14</small> [[Тыярэт (вілает)|Тыярэт]] <br /><small>15</small> [[Тызі-Узу (вілает)|Тызі-Узу]] <br /><small>16</small> [[Альжыр (вілает)|Альжыр]] <br /><small>17</small> [[Джэльфа (вілает)|Джэльфа]] <br /><small>18</small> [[Джыджэль (вілает)|Джыджэль]] <br /><small>19</small> [[Сэтыф (вілает)|Сэтыф]] <br /><small>20</small> [[Саіда (вілает)|Саіда]] <br /><small>21</small> [[Скікда (вілает)|Скікда]] <br /><small>22</small> [[Сыдзі-Бэль-Абэс (вілает)|Сыдзі-Бэль-Абэс]] <br /><small>23</small> [[Анаба (вілает)|Анаба]] <br /><small>24</small> [[Гельма (вілает)|Гельма]] | <br /><small>25</small> [[Канстантына (вілает)|Канстантына]] <br /><small>26</small> [[Мэдэа (вілает)|Мэдэа]] <br /><small>27</small> [[Мастаганэм (вілает)|Мастаганэм]] <br /><small>28</small> [[М’Сыла (вілает)|М’Сыла]] <br /><small>29</small> [[Маскара (вілает)|Маскара]] <br /><small>30</small> [[Уаргла (вілает)|Уаргла]] <br /><small>31</small> [[Аран (вілает)|Аран]] <br /><small>32</small> [[Эль-Баяд (вілает)|Эль-Баяд]] <br /><small>33</small> [[Ілізі (вілает)|Ілізі]] <br /><small>34</small> [[Бордж-Бу-Арэрыдж (вілает)|Бордж-Бу-Арэрыдж]] <br /><small>35</small> [[Бумэрдэс (вілает)|Бумэрдэс]] <br /><small>36</small> [[Эль-Тарэф (вілает)|Эль-Тарэф]] <br /><small>37</small> [[Тындуф (вілает)|Тындуф]] <br /><small>38</small> [[Тысэмсільт (вілает)|Тысэмсільт]] <br /><small>39</small> [[Эль-Уэд (вілает)|Эль-Уэд]] <br /><small>40</small> [[Хеншэла (вілает)|Хеншэла]] <br /><small>41</small> [[Сук-Аграс (вілает)|Сук-Аграс]] <br /><small>42</small> [[Тыпаза (вілает)|Тыпаза]] <br /><small>43</small> [[Міла (вілает)|Міла]] <br /><small>44</small> [[Айн-Дэфла (вілает)|Айн-Дэфла]] <br /><small>45</small> [[Наама (вілает)|Наама]] <br /><small>46</small> [[Айн-Тэмушэнт (вілает)|Айн-Тэмушэнт]] <br /><small>47</small> [[Гардая (вілает)|Гардая]] <br /><small>48</small> [[Рэлізан (вілает)|Рэлізан]] |} == Геаграфія == [[Файл:Oasis.JPG|міні|Аазіс]] На тэрыторыі Альжыру вылучаюць дзьве геалягічныя вобласьці — плятформенную Сахарскую, якая ўтварылася яшчэ ў [[дакембрыя|дакембрыі]], і складкаватую Атляскую, што ўтварылася падчас альпійскай складкаватасьці. Пустэльня [[Сахара]] займае 80 % тэрыторыі краіны і складаецца з асобных пяшчаных (Вялікі Заходні Эрг, Вялікі Ўсходні Эрг, Эрг-Ігідзі, Эрг-Шэш) і камяністых (плято Танезруфт, Цінгерт, Тадэмаіт, Эль-Эглаб) [[пустэльня]]ў. На паўднёвым усходзе альжырскай Сахары прыпаднятае сугор’е [[Ахагар]], дзе знаходзіцца найвышэйшы пункт Альжыру — гара Тахат (2906 м). Сугор’е Ахагар, якое выйшла на паверхню 2 млрд гадоў таму, зьяўляецца мэтамарфічным падмуркам Сахарскай плятформы. З усіх бакоў сугор’е акружана ступеністымі плято Тасілін-Аджэр, Тасілін-Ахагар і горамі Муйдзір. Поўнач альжырскай Сахары ляжыць на 26 м ніжэй узроўню мора. Тут разьмешчана салёнае возера [[Шот-Мельгір]]. На поўначы Альжыру раўналежна адзін аднаму працягваюцца хрыбты [[Атляс (горы)|Атлясу]] — Тэль-Атляс і Сахарскі Атляс, падзеленыя высокімі плято і масівамі, прарэзанымі глыбокімі цясьнінамі. Альпійскі ўзрост Атляскіх гор абумовіў іх высокую сэйсьмічнасьць. Апошні разбуральны землятрус тут адбыўся ў 2003 годзе. Наступствы землятрусаў асабліва катастрафічныя, улічваючы, што на вузкай паласе ўзьбярэжжа і перадгор’яў Тэль-Атлясу пражывае 93 % насельніцтвы краіны. Нетры Альжыру багатыя [[нафта]]й, [[газ]]ам, рудамі чорных і каляровых мэталаў. У Альжыры маюцца значныя радовішчы жалеза, цынку, сьвінцу, медзі, мыш’яку, ртуці, фасфатаў. Клімат Альжыру субтрапічны міжземнаморскі на поўначы і трапічны пустынны ў Сахары. Зіма на ўзьбярэжжы цёплая дажджлівая (12&nbsp;°C у студзені), у горах прахалодная (2—3 тыдні ляжыць сьнег), у Сахары залежыць ад часу сутак (уначы ніжэй 0&nbsp;°C, днём 20&nbsp;°C). Лета ў Альжыры сьпякотнае і сухое. Гадавая колькасьць ападкаў ад 0—50 мм у Сахары да 400—1200 мм у Атляскіх горах. Усе рэкі Альжыру ўяўляюць сабой часавыя вадацёкі (уэды), якія запаўняюцца ў сэзон дажджоў. Рэкі крайняй поўначы краіны ўпадаюць у Міжземнае мора, астатнія — губляюцца ў пясках Сахары. Яны выкарыстоўваюцца для абрашэньня і водазабесьпячэньня, для чаго на іх пабудаваныя вадасховішчы і ГЭС. Найбуйнейшая рака — Шэліф (700 км). Катліны азёраў (себхі) таксама запаўняюцца ў дажджлівы пэрыяд, а ўлетку перасыхаюць і пакрываюцца салянай скарынкай таўшчынёй да 60 гл. У Сахары ў раёнах вялікіх запасаў падземных вод разьмешчаныя найбуйнейшыя аазісы. Расьліннасьць міжземнаморскага ўзьбярэжжа прадстаўленая жорсткалістнымі вечназялёнымі дрэвамі і хмызьнякамі. У горах Атляса растуць лясы з коркавага і каменнага дуба, алепскай хвоі, ядлоўца, туі, атляскага кедра і лістападных парод дрэваў. Да вышыні 500 м выгадоўваюць аліўкі і фісташкі. Расьліннасьць Сахары вельмі бедная і прадстаўленая ў асноўным эфэмерами і салянкамі. Жывёльны мір бедны, бо ў значнай ступені зьнішчаны чалавекам. У лясах Атляса захаваліся зайцы, кабаны і макакі, у Сахары — гепарды, шакалы, гіены, генэты, лісіцы фэнек, газэлі, антылопы-адакс, драпежныя птушкі, дробныя грызуны, зьмеі, яшчаркі, чарапахі, зь бесхрыбтовых — саранча, скарпіёны, фалангі, скалапендры. == Эканоміка == Альжыр — індустрыяльна-аграрная краіна. Кіроўныя пазыцыі ў эканоміцы захоўвае дзяржсэктар. Прыватны сэктар пераважае ў лёгкай і харчовай прамысловасьці (70-90 %), будаўніцтве (60 %), сфэры паслугаў, аптовага і розьнічнаму гандлю (да 80 %), сельскай гаспадарцы (80 %). Памер ВУП у 2007 склаў па афіцыйных дадзеных 135 млрд даляраў ЗША (прырост — 6,5 %, 3970 даляраў ЗША на душу насельніцтва). Вядучая галіна прамысловасьці — нафтагазавая (45 % ВУП, 98 % валютных паступленьняў). Дзяржаўная нафтагазавая кампанія «Санатрак» — 1-я ў Афрыцы і 11-я ў сусьветным рэйтынгу. Даказаныя запасы нафты складаюць 1,5 млрд тон, прыроднага газу — 4,6 трлн куб. м. Значная частка вуглевадароднай сыравіны, якая здабываецца паступае на экспарт, у асноўным у Заходнюю Эўропу. Прыбыткі ад экспарту вуглевадародаў — 59 млрд дол. (2007). Альжыр займае другое месца ў сьвеце па экспарце звадкаванага газу, трэцяе — па экспарце прыроднага газу. Апроч газу і нафты, вядзецца здабыча жалезнай руды, фасфатаў, каляровых мэталаў. Якая апрацоўвае прамысловасьць прадстаўленая прадпрыемствамі мэталюргічнай, машынабудаўнічай, нафтаперапрацоўчай, хімічнай і электратэхнічнай галінаў, а таксама па перапрацоўцы сельскагаспадарчай сыравіны. Сельская гаспадарка толькі на траціну забясьпечвае патрэбнасьці краіны ў харчаваньні. Яго доля ў ВУП складае каля 10 %. Зьнешнегандлёвае абарачэньне Альжыра ў 2007 склала 87 млрд дол. ЗША (прырост у параўнаньні з 2006 — 11 %) у т.л. экспарт — 60 млрд дал., імпарт — 27 млрд дал. На долю краінаў Эўрапейскага зьвязу прыходзіцца каля 55 %, ЗША — парадку 15 %. Экспартуюцца нафта і звадкаваны газ, віно, цытрусавыя, пробка, будматэрыялы і інш. Імпартуюцца машыны і абсталяваньне, харчаваньне, сыравіна, спажывецкія тавары. Разьвіта гадоўля пшаніцы, аўса, а таксама садавіны, у прыватнасьці цытрусавай, і гародніны. Лоўля рыбы і морапрадуктаў больш 20 тысячаў тон у год. Фінансавае становішча Альжыра вызначаецца прыбыткамі ад экспарту нафты і газу. Да 2000 у сілу аб’ектыўных акалічнасьцяў яно пагаршалася, захоўвалася на высокім узроўні зьнешняя запазычанасьць (парадку 29 млрд дол. па стане на канец 1999). Да канца 2007 аб’ём зьнешняй запазычанасьці скараціўся да 5,6 млрд дал. (15,5 млрд дал. у 2005), а [[золатавалютны запас]] дасягнуў 98 млрд дал., зь якіх 44,5 млрд дал. складаў «Фонд рэгуляваньня экспартных прыбыткаў». Інфляцыя, па афіцыйных дадзеных, у 2007 склала 4,2 %, па неафіцыйных адзнаках — 8 %. === Паказчыкі === У 2005 рост [[ВУП]] склаў 5,8% (2004 — 5,2%, 2003 — 6,9%). ВУП на душу насельніцтва ў 2005 — $2,8 тыс. (па [[Парытэт пакупной здольнасці|парытэце]] — $7,2 тыс.). У 2003—2005 узровень беспрацоўя зьнізіўся з 24% да 15%. [[Інфляцыя]] ў 2005 — 3,3%. Аб’ём [[экспарт]]а ў 2005 — $44,4 млрд, [[імпарт]]а — $20 млрд. [[Прафіцыт]] дзяржбюджэту ў 2005 склаў 9% ВУП. === Нафтавая і газавая галіны === [[Файл:Algeria pipelines map.jpg|значак|зьлева|Мапа трубаправодаў, які праходзяць скрозь Альжыру.]] Альжыр, эканоміка якога залежыць ад [[нафта|нафты]], ёсьць чальцом [[Арганізацыя краін-экспартэраў нафты|АПЭК]] з 1969 году. Ягоная здабыча сырой нафты складае каля 1,1 мільёнаў барэляў на дзень, але ён таксама ёсьць буйным вытворцам і экспартэрам [[прыродны газ|газу]] з важнымі сувязямі з Эўропай<ref>{{Спасылка|url=http://www.opec.org/opec_web/flipbook/OB08092012/OB08092012/assets/basic-html/page17.html|загаловак=OPEC Bulletin 8—9/12|выдавец=OPEC|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. [[Вуглевадароды]] доўгі час ёсьць асновай эканомікі, складаючы прыкладна 60% прыбыткаў бюджэту, 30% СУП і 87,7%<ref>{{Спасылка|url=https://www.aps.dz/economie/127366-exportations-hors-hydrocarbures-une-recette-de-pres-de-3-mds-de-dollars-durant-les-huit-1ers-mois-de-2021|загаловак=Exportations hors hydrocarbures: une recette de près de 3 mds de dollars durant les huit 1ers mois de 2021|выдавец=APS|мова=fr|дата=23 ліпеня 2022}}</ref> прыбыткаў ад экспарту. Альжыр займае 10-ы радок паводле пакладаў прыроднага газу ў сьвеце і шостым паводле велічыні экспартэрам газу. Згодна з паведамленьнем [[Адміністрацыя энэргетычнай інфармацыі ЗША|Адміністрацыі энэргетычнай інфармацыі ЗША]] на 2005 год у Альжыра было 4,5 трлн м³ спраўджаных пакладаў прыроднага газу<ref>{{Спасылка|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2253rank.html|загаловак=Country Comparison: Natural Gas — Proved Reserves|выдавец=CIA|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Краіна таксама займае 16-е месца паводле пакладаў нафты. Прырост эканомікі без уліку вуглевадародаў на 2011 год прагназаваўся на ўзроўні 5%. Каб задаволіць сацыяльныя патрабаваньні, улады павялічылі выдаткі, асабліва на харчовыя патрэбы, стварэньне працоўных месцаў, падтрымку малых і сярэдніх прадпрыемстваў і падвышэньне заробкаў. Высокія цэны на вуглевадароды палепшылі рахунак бягучых апэрацыяў ды і без таго вялікія міжнародныя рэзэрвы<ref>{{Спасылка|url=https://web.archive.org/web/20140311020241/http://www.imf.org/external/pubs/ft/scr/2012/cr1220.pdf|загаловак=Algeria: 2011 Article IV Consultation|выдавец=IMF|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Прыбыткі ад нафты і газу вырасьлі ў 2011 годзе ў выніку захаваньня высокіх коштаў на нафту, аднак тэндэнцыя аб’ёмаў здабычы зьніжаліся. Аб’ём здабычы ў нафтагазавым сэктары працягвала скарачацца, зьнізіўшыся з 43,2 млн тон да 32 млн тон у пэрыяд з 2007 па 2011 гады. Тым ня менш, на сэктар прыпадала 98% ад агульнага аб’ёму экспарту краіны ў 2011 годзе супраць 48% у 1962 годзе<ref>{{Спасылка|url=https://web.archive.org/web/20140311022328/http://www.tsa-algerie.com/actualite/item/622-le-temps-des-crapules|загаловак=Le temps des crapules — Tout sur l’Algérie|выдавец=TSA|мова=fr|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>, а таксама 70% бюджэтных паступленьняў або 71,4 млрд даляраў ЗША. Альжырская нацыянальная нафтавая кампанія [[Санатраш]] гуляе ключавую ролю ва ўсіх аспэктах функцыянаваньня нафтавага і газавага сэктараў у Альжыры. Усе замежныя апэратары павінны працаваць у партнэрстве з гэтай кампаніяй, якая звычайна валодае большасьцю ўласнасьці ў пагадненьнях аб размеркаваньні прадукцыі. У красавіку 2022 году дыпляматы з [[Італія|Італіі]] і [[Гішпанія|Гішпаніі]] правялі перамовы пасьля таго, як рашэньне Рыма забясьпечыць вялікі аб’ём альжырскага газу выклікала заклапочанасьць у Мадрыдзе<ref>{{Спасылка|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2022-04-12/italy-and-spain-hold-talks-to-head-off-tension-over-algeria-gas|загаловак=Italy and Spain Hold Talks to Head Off Tension Over Algerian Gas|выдавец=Bloomberg|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Згодна з умовай паміж альжырскім Санатрашам і італьянскай [[Eni|Эні]], Альжыр дадасьць 9 млрд кубамэтраў газу ў Італію да 2024 году<ref>{{Спасылка|url=https://www.politico.eu/article/italy-turns-to-algeria-to-replace-russian-gas/|загаловак=Italy looks to demote Russia and make Algeria its top gas supplier|выдавец=Politico|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. == Дэмаграфія == [[Файл:Tuareg2.JPG|міні|Туарэг]] Карэннае насельніцтва Альжыру — альжырцы, якія складаюцца з [[арабы|арабаў]] і блізкіх ім па культуры [[бэрбэры|бэрбэраў]]. Па вонкавым абліччы альжырцы, як правіла, людзі сярэдняга росту, асмуглыя, чарнавалосыя, з чорнымі вачамі і падоўжанай формай асобы міжземнаморскага тыпу. Пражывае значная колькасьць чаркесаў. Большасьць альжырцаў (4/5) лічаць роднай [[арабская мова|арабскую мову]], астатнія — [[бэрбэрскія мовы|бэрбэрскія дыялекты]]. Бэрбэрскае насельніцтва пераважае сярод горцаў [[Атляс (горы)|Атлясу]] і ў [[аазіс]]ах [[Сахара|Сахары]] (кабілы, шавія, [[туарэгі]]), прычым нярэдка бэрбэры ў роўнай ступені добра валодаюць роднай і арабскай мовай. Людзі, якія атрымалі адукацыю або тыя, хто працаваў за мяжой, як правіла, акрамя роднай добра ведаюць [[француская мова|францускую мову]]. Гутарковая форма францускай мовы шырока распаўсюджаная ў гарадах. Хоць выкарыстаньне францускай мовы значна скарацілася ў параўнаньні з каляніяльнымі часамі канца XIX — сярэдзіны XX стагодзьдзяў, [[француская мова]] ў Альжыры (а таксама ў суседніх [[Туніс]]е і [[Марока]]) па-ранейшаму застаецца асноўнай мовай дзелавых зносінаў і гандлю і пакуль не саступае гэтых пазыцыяў ангельскай. Пры гэтым курс афіцыйнага ўраду накіраваны на паступовую арабізацыю ўсіх сфэраў жыцьця краіны. На літаратурнай арабскай мове ў цяперашні час выдаюцца дзяржаўныя дакумэнты, кнігі, часопісы, газэты. Малаважную частку насельніцтва складаюць грамадзяне замежных дзяржаваў, занятыя на часавай працы ў якасьці спэцыялістаў. Яны, як правіла, таксама размаўляюць на францускай мове. === Рэлігія === Пераважная большасьць альжырцаў належаць да [[Іслам|мусульманаў]] суніцкага толку. У даліне Мзаб у вілаеце [[Гардая (вілает)|Гардае]] пражывае каля 290 тысячаў [[ібадызм|ібадыйцаў]]. У канцы XIX і пачатку XX стагодзьдзяў значную частку насельніцтва тады яшчэ Францускага Альжыру складалі даволі ўплывовыя ў культурным і эканамічным пляне немусульманскія групы франкамоўных эўрапейцаў і [[габрэі|габрэяў]], якія атрымалі назву [[франкаальжырцы]] ці п’е-нуар ({{мова-fr|Pieds-noirs|скарочана}}). Складаючы некалі да 15 % насельніцтвы краіны, большасьць франкаальжырцаў, а таксама афранцужаных мусульман-[[гаркі]] былі вымушаныя масава пакінуць краіну пасьля паразы ў вайне за незалежнасьць, [[рэпатрыяцыя|рэпатрыяваўшыся]] ў асноўным у [[Францыя|Францыю]]. На сёньня ў краіне ўсё ж такі захоўваецца хрысьціянскае насельніцтва, колькасьць якога вар’іруюцца ад 20 тысяч да 200 тысяч чалавек<ref name="usstate">{{Спасылка|url=https://www.state.gov/reports/2018-report-on-international-religious-freedom/algeria/|загаловак=Algeria|выдавец=United States Department of State|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Хрысьціяне Альжыру перавожна належаць да [[пратэстанцтва|пратэстанцкіх]] групаў, аднак апошнім часам на іх узмацьніўся ціск з боку ўраду<ref name="usstate"/>. Згодна зь некаторымі зьвесткамі павялічылася колькасьць людзей, якія ня ёсьць рэлігійнымі. Справаздача Арабскага баромэтра і [[BBC|Бі-бі-сі]] за чэрвень 2019 году выявіла, што доля альжырцаў, якія лічаць сябе нерэлігійнымі, вырасла з прыкладна 8% у 2013 годзе да прыкладна 15% у 2018 годзе<ref>{{Спасылка|url=https://www.bbc.com/news/world-middle-east-48703377|загаловак=The Arab world in seven charts: Are Arabs turning their backs on religion?|выдавец=BBC News|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Абапіраючыся на атрыманыя зьвесткі, стала вядома, што падзеньне рэлігійнасьці ў асноўным прыпадае на маладых альжырцаў<ref>{{Спасылка|url=https://web.archive.org/web/20200924090413/https://fanack.com/religions-in-the-middle-east-and-north-africa/young-arabs-are-changing-their-beliefs-and-perceptions/|загаловак=Young Arabs are Changing their Beliefs and Perceptions: New Survey|выдавец=Fanack|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Альжыр адкрыў сьвету шэраг выбітных мусульманскіх мысьляроў, як то [[Эмір Абдэлькадэр]], [[Абдэльгамід Бэн Бадыс]], [[Мулуд Касэм Наіт Бэлкасэм]], [[Малек Бэнабі]] і [[Магамэд Аркун]]. == Культура == Складаны характар нацыянальнай культуры Альжыру перадае формула дзеяча альжырскай [[культура|культуры]] шэйха Бэн Бадыса: «Альжырскі народ — арабскі па мове, берберскі па паходжаньні, мусульманскі па [[рэлігія|рэлігіі]]». Культура альжырскага народа складалася на працягу шматлікіх стагодзьдзяў як вынік узаемадзеяньня і ўзаемаўплываў арабскіх і берберскіх плямёнаў, лаціна-пунічных элемэнтаў даарабскага часу і разьвітай араба-ісламскай [[цывілізацыя|цывілізацыі]] эпохі [[халіфат]]а, носьбітаў гішпана-маўританскай (андалускай) культуры маўраў і турэцкіх заваёўнікаў. Да цяперашняга часу ўсе гэтыя кампанэнты ў асноўным ужо зьліліся ў адзіны сплаў. Але некаторыя зь іх дагэтуль захавалі сваю спэцыфіку. Напрыклад, гэта ставіцца да традыцыяў берберскага фальклёру і геамэтрычнага арнамэнту, арабскай паэзіі і эпасу бедуінскіх плямёнаў, андалускага і турэцкай спадчыны ў [[архітэктура|архітэктуры]] і [[музыка|музыцы]]. Акрамя таго, на фармаваньне альжырскай культуры значны ўплыў апошнія паўтара стагодзьдзі аказвала культура [[Францыя|Францыі]]. З гэтай прычыны, асобы, якія атрымалі адукацыю на францускай мове, яшчэ ў 1960-х гадах складалі большасьць інтэлігенцыі Альжыру, а франкамоўная літаратура альжырцаў дагэтуль неад’емная частка іх нацыянальнай літаратуры. === Сельская === У матэрыяльнай культуры альжырцаў своеасабліва спалучаюцца традыцыі і сучаснасьць. Традыцыйныя сельскагаспадарчыя прылады мала зьмяніліся з эпохі арабскай заваёвы: драўляныя саха і вілы, матыка, серп, у якасьці цяглавай сілы выкарыстоўваюцца аслы і [[вярблюд]]ы. У самакіравальных [[гаспадарка]]х, сельскагаспадарчых [[кааператывы|кааператывах]], а таксама ў сучасных гаспадарках уласнага сэктара шырока ўжываюцца [[трактар]]ы, [[камбайн]]ы і іншая сучасная [[тэхніка]]. Звычайная альжырская [[вёска]] — бязладная навала маленькіх хат. Хата селяніна, як правіла, глінабітная, а ў горах — каменная, з плоскім дахам, на якім ёсьць адтуліна для дыму ад агменю, складзенага з каменя. Жыльлё звычайна складаецца з двух пакояў: у адным ядуць і сьпяць, у іншым рыхтуюць ежу. Уваход у хату вядзе з унутранага панадворка, дзе ўтрымоўваецца быдла. [[Мэбля|Мэблі]] ў такіх хатах, акрамя маленькага століка, няма, уся сям’я есьць і сьпіць на падлозе. === Гарадзкая === Такое зьмешваньне стыляў характэрна і для гараджан, якія нядаўна перасяліліся зь вёскі. Большасьць мужчын у гарадах носяць эўрапейскую [[адзеньне|адзежу]]. У пажылых людзей яна нярэдка спалучаецца з чырвонай [[феска]]й. Жанчыны-мяшчанкі па большай частцы носяць традыцыйнае белае покрыва «хаік» і «лааджар» — белая хустка, вышытая белымі жа ніткамі або абабітая карункамі, якія закрываюць ніжнюю частку асобы ад вачэй. На ўсходзе краіны жанчыны носяць чорнае покрыва. Часам і то і іншае спалучаецца з эўрапейскай сукенкай і [[абутак|абуткам]]. Нярэдка на вуліцах вялікіх [[горад|гарадоў]] можна бачыць характэрную карціну — маці і дачка, якія ўвасабляюць сабой учорашні і сёньняшні дзень Альжыру. У маці твар закрыты, постаць захутаная ў покрыва, на нагах туфлі бяз заднікаў, далоні і ступні выфарбаваныя [[хна|хной]]. Дачка ідзе з адкрытым тварам, яна відавочна карыстаецца эўрапейскай [[касмэтыка]]й і апранутая па апошняй францускай [[мода|модзе]]. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Партал|Афрыка}} * [https://web.archive.org/web/20071005003110/http://www.el-mouradia.dz/ Афіцыйны сайт].{{ref-ar}}{{ref-fr}} {{Краіны Афрыкі}} {{АБСЭ}} [[Катэгорыя:Альжыр| ]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] j1gt5fy1b4fojszc2a1prsm7i3b02mr 2329563 2329562 2022-07-23T20:47:21Z Dymitr 10914 /* Нафтавая і газавая галіны */артаграфія wikitext text/x-wiki {{Краіна |Назва = Альжыр |НазваЎРоднымСклоне = Альжыру |НазваНаДзяржаўнайМове = الجمهورية الجزائرية الديمقراطية الشعبية <br/> ⵟⴰⴳⴷⵓⴷⴰ ⵜⴰⵎⴻⴳⴷⴰⵢⵜ ⵜⴰⵖⴻⵔⴼⴰⵏⵜ ⵜⴰⵣⵣⴰⵢⵔⵉⵜ |Сьцяг = Flag of Algeria.svg |Герб = Seal of Algeria.svg |НацыянальныДэвіз = «Ад людзей і для людзей» |Месцазнаходжаньне = LocationAlgeria.png |АфіцыйнаяМова = [[арабская мова|арабская]] |Сталіца = [[Альжыр (горад)|Альжыр]] |НайбуйнейшыГорад = Альжыр |ТыпУраду = [[Прэзыдэнцкая рэспубліка]] |ПасадыКіраўнікоў = [[Прэзыдэнт]]<br />[[Прэм’ер-міністар]] |ІмёныКіраўнікоў = [[Абдэлазіз Бутафліка]]<br />[[Ахмэд Уяхія]] |Плошча = 2 381 741 |МесцаЎСьвецеПаводлеПлошчы = 11-е |АдсотакВады = нязначны |ГодАцэнкіНасельніцтва = 2009 |МесцаЎСьвецеПаводлеНасельніцтва = 35-е |Насельніцтва = 34 895 000 |ШчыльнасьцьНасельніцтва = 14,6 чал |ГодАцэнкіСУП = 2008 |МесцаЎСьвецеПаводлеСУП = 196 |СУП = $159,669 млрд |СУПНаДушуНасельніцтва = $4588 |Валюта = [[Альжырскі дынар]] |КодВалюты = DZD |ЧасавыПас = [[Цэнтральнаэўрапейскі час|CET]] |ЧасРозьніцаUTC = +1 |ЧасавыПасУлетку = |ЧасРозьніцаUTCУлетку = |НезалежнасьцьПадзеі= — ад [[Францыя|Францыі]] |НезалежнасьцьДаты = 5 ліпеня 1962 |ДзяржаўныГімн = Kassaman |АўтамабільныЗнак = |ДамэнВерхнягаЎзроўню = dz |ТэлефонныКод = 213 |Дадаткі = }} '''Альжы́р''' ({{мова-ar|الجزائر}} , ⴷⵣⴰⵢⴻⵔ (ber) ) — самая вялікая паводле плошчы краіна ў [[Афрыка|Афрыцы]]. Афіцыйная назва — '''Народная Дэмакратычная Рэспубліка Альжыр'''. Мяжуе з [[Туніс]]ам на паўночным усходзе, [[Лібія]]й на ўсходзе, [[Нігер]]ам на паўднёвым усходзе, [[Малі]] і [[Маўрытанія]]й на паўднёвым захадзе, а таксама [[Марока]] і некалькі кілямэтраў з [[Заходняя Сахара|Заходняй Сахарай]] на захадзе. Краіна займае плошчу амаль у 2,382 млн км², што робіць яе дзесятай паводле велічыні дзяржаваў у сьвеце і першай ў Афрыцы<ref>{{Спасылка|url=https://www.statista.com/statistics/1207844/largest-countries-in-africa-by-area/|загаловак=Africa: largest countries by area 2020|выдавец=Statista|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Альжыр уваходзіць у склад [[ААН]], у [[Афрыканскі зьвяз]] і [[Арабская ліга|Арабскую лігу]]. Альжыр ёсьць чальцом [[АПЭК]] і [[СГА]]. У верасьні 2005 атрымаў статус асацыяванага чальца [[ЭЗ|Эўрапейскага зьвязу]]. З XVI па XVIII стагодзьдзі Альжыр знаходзіўся ў складзе [[Асманская імпэрыя|Асманскай імпэрыі]]. У пачатку XIX стагодзьдзя пачынаецца француская калянізацыя. У 1954 годзе ў Альжыры сфармаваны Фронт нацыянальнага вызваленьня. Па выніках кровапралітнай вайны супраць францускіх каляніяльных войскаў у 1962 годзе Альжыр становіцца незалежнай сацыялістычнай дзяржавай. Да канца 80-х супярэчнасьці паміж прыхільнікамі сьвецкай улады і ісламістамі перарасьлі ў грамадзянскую вайну, якая скончылася разгромам [[фундамэнталізм|фундамэнталістаў]]. == Гісторыя == [[Файл:Roman Arch of Trajan at Thamugadi (Timgad), Algeria 04966r.jpg|міні|Арка Траяна ў Тамугадзі (Тымгад), малюнак пачатку 1800-х гадоў]] [[Файл:Constantine Algerien 002.jpg|міні|Горад Канстанціна, 1840 год]] * У старажытнасьці на тэрыторыі сучаснага Альжыру пражывалі старажытналібійскія плямёны. На ўзьбярэжжы — фінікійскія калёніі. * III—II стагодзьдзе да н. э. — дзяржава [[Нумідзія]]. У I стагодзьдзі да н. э. заваяваная [[Старажытны Рым|Рымам]] і ў 47 да н. э. пераўтвораная ў рымскую правінцыю. * V стагодзьдзе — прыбярэжная частка Паўночнай Афрыкі (уключаючы тэрыторыю сучаснага Альжыру) заваяваная [[вандалы|вандаламі]]. * VI стагодзьдзе — [[Бізантыя|бізантыйцы]] выганяюць вандалаў. * VII стагодзьдзе — уварваньне [[арабы|арабаў]]. [[Арабскі халіфат]]. Ісламізацыя (а ў наступным — і арабізацыя) краіны. * 1518 — асьцерагаючыся каляніяльнай экспансіі [[Гішпанія|гішпанцаў]], якія захапілі прыбярэжныя гарады, мясцовыя кіраўнікі зьвяртаюцца па дапамогу да турак. Альжыр у яго сучасных межах становіцца правінцыяй [[Асманская імпэрыя|Асманскай імпэрыі]], падзеленай на 3 ''бэйлікі'': Канстанціна, Ціцьцеры (Медэа) і Маскара (Оран). На ўзьбярэжжы Альжыру квітнее пірацтва. * 1711 — дасягнутая фактычная незалежнасьць ад Турцыі. * 1830 — пачатак [[Францыя|францускай]] калянізацыі. Узброенае дужаньне (напрыклад, паўстаньне [[Абд аль-Кадзір]]а) доўжыцца ледзь не да канца XIX стагодзьдзя. Лепшыя землі краіны засяляюць каляністы з [[Эўропа|Эўропы]]. * 1848 — Альжыр абвешчаны тэрыторыяй Францыі, паасоблены на дэпартамэнты на чале з прэфэктамі і ўзначальваецца францускім генэрал-губэрнатарам. === XX стагодзьдзе === * Красавік 1940 — падчас [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] пасьля капітуляцыі Францыі перад гітлераўскай Нямеччынай Альжыр становіцца крыніцай сыравіны і харчы для Нямеччыны і Італіі. * Лістапад 1942 — у Альжыры высаджаны ангельска-амэрыканскі дэсант. У наступе на Туніс на баку саюзьнікаў прымаюць удзел і францускія войскі, у значнай ступені ўкамплектаваныя альжырцамі, мараканцамі і жыхарамі іншых францускіх калёніяў у Афрыцы. * 1954 — [[Фронт нацыянальнага вызвалення (Альжыр)|Фронт нацыянальнага вызвалення]] (ФНВ) пачынае [[Альжырская вайна|вайну за незалежнасьць]], якая прывяла да вялікіх ахвяр, лік якіх вагаецца, па розных адзнаках ад 300 тыс. да 1 мільёна. Вялікую дзель гэтага ліку складаюць мірныя жыхары. У верасьні 1959 урад Францыі прызнаў права альжырцаў на самавызначэньне, аднак гэты ход быў сустрэты францускімі каляністамі і «правымі» ў багнеты, двойчы ўладкоўваліся буйныя антыўрадавыя мецяжы з мэтай спыніць працэс перадачы палітычнай улады мясцоваму насельніцтву. Перагаворны працэс завяршыўся падпісаньнем 18 сакавіка 1962 дамоваў аб спыненьні агню і самавызначэньні Альжыру шляхам рэфэрэндуму ([[Эвіянскія дамовы]]). Падчас рэфэрэндуму ў Альжыры яўка склала 91 %, за самавызначэньне Альжыру прагаласавала 99,7 % якія зьявіліся, а ў Францыі меркаваньні падзяліліся прыкладна пароўну, разам атрымалася 64 % «за». У адпаведнасьці з раней дасягнутымі дамоўленасьцямі ў 1964 Францыя вывяла свае войскі, да 1 ліпеня 1967 эвакуявалі ваенныя базы ў Сахары, у лютым 1968 эвакуявалі ваенна-марскую базу ў Мэрс-эль-Кэбіру. Эканамічныя актывы буйных францускіх кампаніяў у Альжыры, паводле Эвіянскіх дамоваў, засталіся ў іх руках, хоць маёмасьць каляністаў была нацыяналізаваная. * Спробы створанай у 1961, якая пайшла ў падпольле, ваенна-фашысцкай арганізацыі ОАС ({{мова-fr|Organisation armee secrete}}) сарваць выкананьне дамоваў шляхам масавага тэрору ў гарадах посьпеху ня мелі. Падчас рэфэрэндуму 1 ліпеня 1962 пераважная большасьць альжырцаў выказалася за незалежнасьць, якая была неадкладна прызнаная ўрадам Францыі. Звыш мільёна эўрапейцаў і іх прыхільнікі зь ліку мясцовых жыхароў у сьпешным парадку пакінулі краіну. * Першы ўрад незалежнага Альжыра ўзначальвае лідэр ФНО [[Ахмэд Бэн Бэла]]. У 1965 годзе адбыўся вайсковы пераварот, да ўлады прыходзіць [[Хуары Бумедзьен]], міністар абароны і былы паплечнік Бэн Бэлы, які абвясьціў курс на будаўніцтва сацыялістычнай па ісьце, але прагматычнай па духу эканоміка-палітычнай сыстэмы, з улікам альжырскай спэцыфікі і без арыентацыі на якія-небудзь узоры. У краіне ўсталёўваецца аднапартыйная сыстэма. У гэты пэрыяд адужалі і пашырэлі сувязі паміж СССР і Альжырам, якія зарадзіліся яшчэ ў пэрыяд вайны за незалежнасьць Альжыру, які цяпер лічыўся адным з саюзьнікаў СССР, ідучым па «некапіталістычным шляху разьвіцьця». Наступныя 25 гадоў становяцца для Альжыру пэрыядам параўнальнай стабільнасьці. Пасьля сьмерці Бумедзьена разгарнулася дужаньне паміж фракцыямі ў кіруючай партыі, і ў выніку краіну і партыю ўзначаліў кампрамісны кандыдат, [[Шадлі Бенджэдзід]]. У пэрыяд яго кіраваньня мовіліся ўсе эканамічныя недахопы папярэдняга прэзыдэнта, і да канца 80-х краіна апынулася на грані эканамічнага калапсу. У 1986 і 1988 гадах мелі месца масавыя беспарадкі, выкліканыя пагаршэньнем якасьці жыцьця, для ўтаймаваньня якіх прыйшлося прыцягваць войска. У 1980-я гады адбыўся ідэалягічны паварот у рэлігійнай вобласьці, альжырскае кіраўніцтва ў пошуках крыніц эканамічнай дапамогі ўзяло курс на супрацоўніцтва з кансэрватыўнымі мусульманскімі краінамі, укладваючы значныя сродкі ў разьвіцьцё ісламскай інфраструктуры. Пры гэтым мясцовае духавенства ідэйна і фінансава пераарыентуецца на рэлігійныя цэнтры краінаў Пэрсыдзкага заліва. У выніку адбываецца рэзкае ўзмацненьне фундамэнталісцкіх настрояў у асяродзьдзі духавенства і рэлігійных актывістаў. Фундамэнталісты патрабуюць перабудовы грамадзтва па законах шарыяту і пасьлядоўна выступаюць супраць сьвецкіх уладаў, вінавацячы іх у адыходзе ад ісламу. Ва ўмовах нарастальнага эканамічнага і палітычнага крызісу ісламісты заявілі прэтэнзіі на ўладу з мэтай пабудовы тэакратычнай дзяржавы цалкам на аснове шарыяту і запаветаў [[каран]]а. У сьнежні 1991 — пасьля таго, як становіцца ясна, што ў выніку першага раўнда першых шматпартыйных выбараў у краіне перамогу пачынае атрымліваць [[Ісламскі фронт выратавання]], альжырскія вайскоўцы адмянілі другі раўнд, прымусілі прэзыдэнта краіны [[Шадлі Бенджэдзід]]а сысьці ў адстаўку, усталявалі ваенны рэжым і забаранілі Ісламскі фронт выратаваньня. На гэта ісламісты адрэагавалі сыходам у падпольле і тэрорам. Тактыка экстрэмістаў будавалася як на ўдарах па ваенна-паліцэйскіх сілах і прадстаўніках эліты, так і на запалохваньні насельніцтва. Буйнамаштабная грамадзянская вайна падоўжылася амаль дзесяцігодзьдзе, а асобныя стычкі назіраюцца па цяперашні час. За ўсе гады вайна панесла жыцьці звыш 100 тыс. чалавек, у асноўным ахвяры паказальных масавых расправаў і тэрарыстычных актаў ісламісцкіх груповак. Дзяржаве была прычыненая велізарная эканамічная шкода. Толькі цьвёрдая лінія вайскоўца кіраўніцтвы Альжыру ў 1992—1999 гадах дазволіла зьбіць хвалю тэрору і прымусіла экстрэмістаў пайсьці на перамовы аб нацыянальным прымірэньні. Да дужаньня з экстрэмістамі шырока прыцягвалася мясцовае насельніцтва ў форме атрадаў самаабароны. Гэта абцяжарвала дзеяньні экстрэмістаў на шматлікіх тэрыторыях, забясьпечвала іх палітычную ізаляцыю ад грамадзтва і вызваляла значныя сілы войска і спэцпадразьдзяленьняў для актыўных дзеяньняў. Вялікае значэньне надавалася ўсталяваньню кантролю над ісламскай інфраструктурай, пасьлядоўнаму выдаленьню зь мячэцяў радыкальных імамаў, а таксама спыненьню каналаў вонкавага фінансаваньня, як узброенага крыла экстрэмістаў, так і іх палітычных структур. * Красавік 2004 — пасьля перамогі Абдэльазіза Бутэфлікі на прэзыдэнцкіх выбарах была абвешчаная частковая [[амністыя]], па ўмовах якой мяцежнікам гарантавалася прабачэньне, калі яны добраахвотна здадуцца і раззброяцца. * Верасень 2005 — на ўсенародным рэфэрэндуме ўхвалены ўрадавы праект «Хартыя за мір і згоду», які прадугледжвае амністыю былых чальцоў бандфармаваньняў, якія спыняюць узброенае дужаньне з уладамі і жадаючых вярнуцца да мірнага жыцьця. Аднак найбуйнейшая ў краіне ісламісцкая групоўка «[[Салафісцкая група пропаведзі і джыхаду]]» (каля 1000 баявікоў), якая далучылася ў 2004 да міжнароднай тэрарыстычнай сеткі «[[Аль-Каіда]]», афіцыйна абвясьціла аб адмове ад удзелу ў гэтым праекце. * Кастрычнік 2006 — лідэр «Салафісцкай групы пропаведзі і джыхаду» Абу Мусаб Абдель Вудуд заявіў аб пачатку «доўгатэрміновай вайны супраць інтэрасаў ЗША і Захаду ў рэгіёне Арабскага Магрыбу». == Палітыка == === Дзяржаўны лад === [[Файл:Hémicycle de l'assemblée populaire nationale (Algérie).jpg|значак|Месца паседжаньняў [[Народны нацыянальны сход (Альжыр)|Народнага нацыянальнага сходу]].]] Кіраўніком дзяржавы ёсьць прэзыдэнт Альжыру, які абіраецца на пяцігадовы тэрмін. Раней тэрмін прэзыдэнта быў абмежаваны двума пяцігадовымі тэрмінамі, але папраўка да канстытуцыі, ухваленая парлямэнтам 11 лістапада 2008 году, скасавала гэтае абмежаваньне<ref>{{Спасылка|url=https://web.archive.org/web/20081114015503/http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7724635.stm|загаловак=Algeria Deputies Scrap Term Limit|выдавец=BBC News|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Доўгі час прэзыдэнтам краіны быў [[Абдэль Азіз Бутэфліка]], які меў намер балятавацца на прэзыдэнцкую пасаду яшчэ раз у 2019 году, аднак праз масавыя пратэсты быў вымушаны абвесьціць аб сваёй адстаўцы 3 красавіка 2019 году<ref>{{Спасылка|url=https://www.theguardian.com/world/2019/apr/02/algeria-latest-news-president-abdelaziz-bouteflika-resigns|загаловак=Algeria’s president Abdelaziz Bouteflika resigns after 20 years|выдавец=The Guardian|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. [[Абдэльмаджыд Тэбун]], незалежны кандыдат, быў абраны прэзыдэнтам пасьля таго, як выбары ў рэшце рэшт адбыліся 12 сьнежня 2019 году. Пратэстоўцы адмовіліся прызнаць Тэбунам прэзыдэнтам, спасылаючыся на патрабаваньні ўсебаковай рэформы палітычнай сыстэмы<ref>{{Спасылка|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-50782676|загаловак=Algeria election: Fresh protests as Tebboune replaces Bouteflika|выдавец=BBC News|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Паводле дзейнай канстытуцыі 1996 году кіраўнік дзяржавы мае шырокія паўнамоцтвы, то бок ёсьць вярхоўным галоўнакамандуючым узброенымі сіламі і міністрам абароны, прызначае кіраўніка ўрада, губэрнатараў (валі), траціну чальцоў Рады нацыі (верхняй палаты парлямэнту) і Канстытуцыйнай рады. Парлямэнт Альжыру ёсьць двухпалатным, то бок ніжняя палата, вядомая як [[Народны нацыянальны сход (Альжыр)|Народны нацыянальны сход]], налічвае 462 чальцоў, якія выбіраюцца прамым шляхам на пяцігадовы тэрмін, у той час як верхняя палата, [[Рада нацыі (Альжыр)|Рада нацыі]], мае 144 чальцоў, якія абіраюцца на шасьцігадовы тэрмін, зь якіх 96 чальцоў выбіраюцца мясцовымі сходамі і 48 прызначаюцца прэзыдэнтам. Органам выканаўчай улады краіны ёсьць Рада міністраў. Асноўнымі палітычнымі партыямі ёсьць [[Фронт нацыянальнага вызваленьня (Альжыр)|Фронт нацыянальнага вызваленьня]], [[Нацыянальнае дэмакратычнае аб’яднаньне (Альжыр)|Нацыянальнае дэмакратычнае аб’яднаньне]], [[Фронт сацыялістычных сілаў (Альжыр)|Фронт сацыялістычных сілаў]], [[Аб’яднаньне за культуру і дэмакратыю (Альжыр)|Аб’яднаньне за культуру і дэмакратыю]], [[Рух грамадзтва за мір (Альжыр)|Рух грамадзтва за мір]], рух «Ан-Нахда» і іншыя. Забароненае фармаваньне партыяў на рэлігійнай, моўнай, расавай, плоцевай, карпаратыўнай або рэгіянальнай аснове. Да ліку асноўных грамадзкіх арганізацыяў уваходзяць [[Усеагульны зьвяз альжырскіх працаўнікоў]], [[Нацыянальны зьвяз альжырскіх сялянаў]], [[Нацыянальны зьвяз альжырскай моладзі]], [[Нацыянальны зьвяз альжырскіх жанчынаў]]. Як мяркуецца, выбраныя палітыкі адносна мала ўплываюць на палітыку Альжыру. Замест гэтага група неабраных цывільных і вайскоўцаў, фактычна кіруе краінай, нават вырашаючы, хто павінен абірацца прэзыдэнтам<ref>{{Спасылка|url=https://www.lebanese-forces.com/2019/04/12/algeria-132/|загаловак=What’s happening in Algeria… is it the “Arab spring”?‎|выдавец=Lebanese Forces Official Website|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Самым уплывовым чалавекам да пратэстаў 2019 году, як лічыцца, быў [[Магамэд Мэд’ен]], кіраўнік вайсковай выведкі<ref>{{Спасылка|url=http://www.economist.com/node/21554565|загаловак=Still waiting for real democracy|выдавец=The Economist|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. === Замежныя стасункі === Альжыр — чалец [[ААН]], ДН, ЛАГ, АС, АІК, ОПЕК, «Групы 77+Кітай». У 2004—2005 — нясталы чалец Савету Бясьпекі ААН. Удзельнічае ў Эўраміжземнаморскім працэсе, «Міжземнаморскай ініцыятыве» НАТО, працы «групы 15». Прадпрымае высілкі па ажыўленьні дзейнасьці [[Зьвяз арабскага Магрыбу|Зьвязу арабскага Магрыбу]]. === Адміністрацыйны падзел === Алжыр падзелены на 58 вілаетаў, 553 акругі і 1541 муніцыпалітэт. Кожны вілает, акруга і муніцыпалітэт маюць назву, утвораную ад назвы свайго адміністрацыйнага цэнтру, якім звычайна ёсьць самы вялікі горад. {| border="0" |----- |[[Файл:Algeria wilayas.png]] | <br /><small>1</small> [[Адрар (вілает)|Адрар]] <br /><small>2</small> [[Шэліф (вілает)|Шэліф]] <br /><small>3</small> [[Агуат (вілает)|Агуат]] <br /><small>4</small> [[Ум-эль-Буагі (вілает)|Ум-эль-Буагі]] <br /><small>5</small> [[Батна (вілает)|Батна]] <br /><small>6</small> [[Бэджая (вілает)|Бэджая]] <br /><small>7</small> [[Біскра (вілает)|Біскра]] <br /><small>8</small> [[Бэшар (вілает)|Бэшар]] <br /><small>9</small> [[Бліда (вілает)|Бліда]] <br /><small>10</small> [[Буйра (вілает)|Буйра]] <br /><small>11</small> [[Таманрасэт (вілает)|Таманрасэт]] <br /><small>12</small> [[Тэбэса (вілает)|Тэбэса]] <br /><small>13</small> [[Тлемсэн (вілает)|Тлемсэн]] <br /><small>14</small> [[Тыярэт (вілает)|Тыярэт]] <br /><small>15</small> [[Тызі-Узу (вілает)|Тызі-Узу]] <br /><small>16</small> [[Альжыр (вілает)|Альжыр]] <br /><small>17</small> [[Джэльфа (вілает)|Джэльфа]] <br /><small>18</small> [[Джыджэль (вілает)|Джыджэль]] <br /><small>19</small> [[Сэтыф (вілает)|Сэтыф]] <br /><small>20</small> [[Саіда (вілает)|Саіда]] <br /><small>21</small> [[Скікда (вілает)|Скікда]] <br /><small>22</small> [[Сыдзі-Бэль-Абэс (вілает)|Сыдзі-Бэль-Абэс]] <br /><small>23</small> [[Анаба (вілает)|Анаба]] <br /><small>24</small> [[Гельма (вілает)|Гельма]] | <br /><small>25</small> [[Канстантына (вілает)|Канстантына]] <br /><small>26</small> [[Мэдэа (вілает)|Мэдэа]] <br /><small>27</small> [[Мастаганэм (вілает)|Мастаганэм]] <br /><small>28</small> [[М’Сыла (вілает)|М’Сыла]] <br /><small>29</small> [[Маскара (вілает)|Маскара]] <br /><small>30</small> [[Уаргла (вілает)|Уаргла]] <br /><small>31</small> [[Аран (вілает)|Аран]] <br /><small>32</small> [[Эль-Баяд (вілает)|Эль-Баяд]] <br /><small>33</small> [[Ілізі (вілает)|Ілізі]] <br /><small>34</small> [[Бордж-Бу-Арэрыдж (вілает)|Бордж-Бу-Арэрыдж]] <br /><small>35</small> [[Бумэрдэс (вілает)|Бумэрдэс]] <br /><small>36</small> [[Эль-Тарэф (вілает)|Эль-Тарэф]] <br /><small>37</small> [[Тындуф (вілает)|Тындуф]] <br /><small>38</small> [[Тысэмсільт (вілает)|Тысэмсільт]] <br /><small>39</small> [[Эль-Уэд (вілает)|Эль-Уэд]] <br /><small>40</small> [[Хеншэла (вілает)|Хеншэла]] <br /><small>41</small> [[Сук-Аграс (вілает)|Сук-Аграс]] <br /><small>42</small> [[Тыпаза (вілает)|Тыпаза]] <br /><small>43</small> [[Міла (вілает)|Міла]] <br /><small>44</small> [[Айн-Дэфла (вілает)|Айн-Дэфла]] <br /><small>45</small> [[Наама (вілает)|Наама]] <br /><small>46</small> [[Айн-Тэмушэнт (вілает)|Айн-Тэмушэнт]] <br /><small>47</small> [[Гардая (вілает)|Гардая]] <br /><small>48</small> [[Рэлізан (вілает)|Рэлізан]] |} == Геаграфія == [[Файл:Oasis.JPG|міні|Аазіс]] На тэрыторыі Альжыру вылучаюць дзьве геалягічныя вобласьці — плятформенную Сахарскую, якая ўтварылася яшчэ ў [[дакембрыя|дакембрыі]], і складкаватую Атляскую, што ўтварылася падчас альпійскай складкаватасьці. Пустэльня [[Сахара]] займае 80 % тэрыторыі краіны і складаецца з асобных пяшчаных (Вялікі Заходні Эрг, Вялікі Ўсходні Эрг, Эрг-Ігідзі, Эрг-Шэш) і камяністых (плято Танезруфт, Цінгерт, Тадэмаіт, Эль-Эглаб) [[пустэльня]]ў. На паўднёвым усходзе альжырскай Сахары прыпаднятае сугор’е [[Ахагар]], дзе знаходзіцца найвышэйшы пункт Альжыру — гара Тахат (2906 м). Сугор’е Ахагар, якое выйшла на паверхню 2 млрд гадоў таму, зьяўляецца мэтамарфічным падмуркам Сахарскай плятформы. З усіх бакоў сугор’е акружана ступеністымі плято Тасілін-Аджэр, Тасілін-Ахагар і горамі Муйдзір. Поўнач альжырскай Сахары ляжыць на 26 м ніжэй узроўню мора. Тут разьмешчана салёнае возера [[Шот-Мельгір]]. На поўначы Альжыру раўналежна адзін аднаму працягваюцца хрыбты [[Атляс (горы)|Атлясу]] — Тэль-Атляс і Сахарскі Атляс, падзеленыя высокімі плято і масівамі, прарэзанымі глыбокімі цясьнінамі. Альпійскі ўзрост Атляскіх гор абумовіў іх высокую сэйсьмічнасьць. Апошні разбуральны землятрус тут адбыўся ў 2003 годзе. Наступствы землятрусаў асабліва катастрафічныя, улічваючы, што на вузкай паласе ўзьбярэжжа і перадгор’яў Тэль-Атлясу пражывае 93 % насельніцтвы краіны. Нетры Альжыру багатыя [[нафта]]й, [[газ]]ам, рудамі чорных і каляровых мэталаў. У Альжыры маюцца значныя радовішчы жалеза, цынку, сьвінцу, медзі, мыш’яку, ртуці, фасфатаў. Клімат Альжыру субтрапічны міжземнаморскі на поўначы і трапічны пустынны ў Сахары. Зіма на ўзьбярэжжы цёплая дажджлівая (12&nbsp;°C у студзені), у горах прахалодная (2—3 тыдні ляжыць сьнег), у Сахары залежыць ад часу сутак (уначы ніжэй 0&nbsp;°C, днём 20&nbsp;°C). Лета ў Альжыры сьпякотнае і сухое. Гадавая колькасьць ападкаў ад 0—50 мм у Сахары да 400—1200 мм у Атляскіх горах. Усе рэкі Альжыру ўяўляюць сабой часавыя вадацёкі (уэды), якія запаўняюцца ў сэзон дажджоў. Рэкі крайняй поўначы краіны ўпадаюць у Міжземнае мора, астатнія — губляюцца ў пясках Сахары. Яны выкарыстоўваюцца для абрашэньня і водазабесьпячэньня, для чаго на іх пабудаваныя вадасховішчы і ГЭС. Найбуйнейшая рака — Шэліф (700 км). Катліны азёраў (себхі) таксама запаўняюцца ў дажджлівы пэрыяд, а ўлетку перасыхаюць і пакрываюцца салянай скарынкай таўшчынёй да 60 гл. У Сахары ў раёнах вялікіх запасаў падземных вод разьмешчаныя найбуйнейшыя аазісы. Расьліннасьць міжземнаморскага ўзьбярэжжа прадстаўленая жорсткалістнымі вечназялёнымі дрэвамі і хмызьнякамі. У горах Атляса растуць лясы з коркавага і каменнага дуба, алепскай хвоі, ядлоўца, туі, атляскага кедра і лістападных парод дрэваў. Да вышыні 500 м выгадоўваюць аліўкі і фісташкі. Расьліннасьць Сахары вельмі бедная і прадстаўленая ў асноўным эфэмерами і салянкамі. Жывёльны мір бедны, бо ў значнай ступені зьнішчаны чалавекам. У лясах Атляса захаваліся зайцы, кабаны і макакі, у Сахары — гепарды, шакалы, гіены, генэты, лісіцы фэнек, газэлі, антылопы-адакс, драпежныя птушкі, дробныя грызуны, зьмеі, яшчаркі, чарапахі, зь бесхрыбтовых — саранча, скарпіёны, фалангі, скалапендры. == Эканоміка == Альжыр — індустрыяльна-аграрная краіна. Кіроўныя пазыцыі ў эканоміцы захоўвае дзяржсэктар. Прыватны сэктар пераважае ў лёгкай і харчовай прамысловасьці (70-90 %), будаўніцтве (60 %), сфэры паслугаў, аптовага і розьнічнаму гандлю (да 80 %), сельскай гаспадарцы (80 %). Памер ВУП у 2007 склаў па афіцыйных дадзеных 135 млрд даляраў ЗША (прырост — 6,5 %, 3970 даляраў ЗША на душу насельніцтва). Вядучая галіна прамысловасьці — нафтагазавая (45 % ВУП, 98 % валютных паступленьняў). Дзяржаўная нафтагазавая кампанія «Санатрак» — 1-я ў Афрыцы і 11-я ў сусьветным рэйтынгу. Даказаныя запасы нафты складаюць 1,5 млрд тон, прыроднага газу — 4,6 трлн куб. м. Значная частка вуглевадароднай сыравіны, якая здабываецца паступае на экспарт, у асноўным у Заходнюю Эўропу. Прыбыткі ад экспарту вуглевадародаў — 59 млрд дол. (2007). Альжыр займае другое месца ў сьвеце па экспарце звадкаванага газу, трэцяе — па экспарце прыроднага газу. Апроч газу і нафты, вядзецца здабыча жалезнай руды, фасфатаў, каляровых мэталаў. Якая апрацоўвае прамысловасьць прадстаўленая прадпрыемствамі мэталюргічнай, машынабудаўнічай, нафтаперапрацоўчай, хімічнай і электратэхнічнай галінаў, а таксама па перапрацоўцы сельскагаспадарчай сыравіны. Сельская гаспадарка толькі на траціну забясьпечвае патрэбнасьці краіны ў харчаваньні. Яго доля ў ВУП складае каля 10 %. Зьнешнегандлёвае абарачэньне Альжыра ў 2007 склала 87 млрд дол. ЗША (прырост у параўнаньні з 2006 — 11 %) у т.л. экспарт — 60 млрд дал., імпарт — 27 млрд дал. На долю краінаў Эўрапейскага зьвязу прыходзіцца каля 55 %, ЗША — парадку 15 %. Экспартуюцца нафта і звадкаваны газ, віно, цытрусавыя, пробка, будматэрыялы і інш. Імпартуюцца машыны і абсталяваньне, харчаваньне, сыравіна, спажывецкія тавары. Разьвіта гадоўля пшаніцы, аўса, а таксама садавіны, у прыватнасьці цытрусавай, і гародніны. Лоўля рыбы і морапрадуктаў больш 20 тысячаў тон у год. Фінансавае становішча Альжыра вызначаецца прыбыткамі ад экспарту нафты і газу. Да 2000 у сілу аб’ектыўных акалічнасьцяў яно пагаршалася, захоўвалася на высокім узроўні зьнешняя запазычанасьць (парадку 29 млрд дол. па стане на канец 1999). Да канца 2007 аб’ём зьнешняй запазычанасьці скараціўся да 5,6 млрд дал. (15,5 млрд дал. у 2005), а [[золатавалютны запас]] дасягнуў 98 млрд дал., зь якіх 44,5 млрд дал. складаў «Фонд рэгуляваньня экспартных прыбыткаў». Інфляцыя, па афіцыйных дадзеных, у 2007 склала 4,2 %, па неафіцыйных адзнаках — 8 %. === Паказчыкі === У 2005 рост [[ВУП]] склаў 5,8% (2004 — 5,2%, 2003 — 6,9%). ВУП на душу насельніцтва ў 2005 — $2,8 тыс. (па [[Парытэт пакупной здольнасці|парытэце]] — $7,2 тыс.). У 2003—2005 узровень беспрацоўя зьнізіўся з 24% да 15%. [[Інфляцыя]] ў 2005 — 3,3%. Аб’ём [[экспарт]]а ў 2005 — $44,4 млрд, [[імпарт]]а — $20 млрд. [[Прафіцыт]] дзяржбюджэту ў 2005 склаў 9% ВУП. === Нафтавая і газавая галіны === [[Файл:Algeria pipelines map.jpg|значак|зьлева|Мапа трубаправодаў, якія праходзяць скрозь Альжыру.]] Альжыр, эканоміка якога залежыць ад [[нафта|нафты]], ёсьць чальцом [[Арганізацыя краін-экспартэраў нафты|АПЭК]] з 1969 году. Ягоная здабыча сырой нафты складае каля 1,1 мільёнаў барэляў на дзень, але ён таксама ёсьць буйным вытворцам і экспартэрам [[прыродны газ|газу]] з важнымі сувязямі з Эўропай<ref>{{Спасылка|url=http://www.opec.org/opec_web/flipbook/OB08092012/OB08092012/assets/basic-html/page17.html|загаловак=OPEC Bulletin 8—9/12|выдавец=OPEC|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. [[Вуглевадароды]] доўгі час ёсьць асновай эканомікі, складаючы прыкладна 60% прыбыткаў бюджэту, 30% СУП і 87,7%<ref>{{Спасылка|url=https://www.aps.dz/economie/127366-exportations-hors-hydrocarbures-une-recette-de-pres-de-3-mds-de-dollars-durant-les-huit-1ers-mois-de-2021|загаловак=Exportations hors hydrocarbures: une recette de près de 3 mds de dollars durant les huit 1ers mois de 2021|выдавец=APS|мова=fr|дата=23 ліпеня 2022}}</ref> прыбыткаў ад экспарту. Альжыр займае 10-ы радок паводле пакладаў прыроднага газу ў сьвеце і шостым паводле велічыні экспартэрам газу. Згодна з паведамленьнем [[Адміністрацыя энэргетычнай інфармацыі ЗША|Адміністрацыі энэргетычнай інфармацыі ЗША]] на 2005 год у Альжыра было 4,5 трлн м³ спраўджаных пакладаў прыроднага газу<ref>{{Спасылка|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2253rank.html|загаловак=Country Comparison: Natural Gas — Proved Reserves|выдавец=CIA|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Краіна таксама займае 16-е месца паводле пакладаў нафты. Прырост эканомікі без уліку вуглевадародаў на 2011 год прагназаваўся на ўзроўні 5%. Каб задаволіць сацыяльныя патрабаваньні, улады павялічылі выдаткі, асабліва на харчовыя патрэбы, стварэньне працоўных месцаў, падтрымку малых і сярэдніх прадпрыемстваў і падвышэньне заробкаў. Высокія цэны на вуглевадароды палепшылі рахунак бягучых апэрацыяў ды і без таго вялікія міжнародныя рэзэрвы<ref>{{Спасылка|url=https://web.archive.org/web/20140311020241/http://www.imf.org/external/pubs/ft/scr/2012/cr1220.pdf|загаловак=Algeria: 2011 Article IV Consultation|выдавец=IMF|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Прыбыткі ад нафты і газу вырасьлі ў 2011 годзе ў выніку захаваньня высокіх коштаў на нафту, аднак тэндэнцыя аб’ёмаў здабычы зьніжаліся. Аб’ём здабычы ў нафтагазавым сэктары працягвала скарачацца, зьнізіўшыся з 43,2 млн тон да 32 млн тон у пэрыяд з 2007 па 2011 гады. Тым ня менш, на сэктар прыпадала 98% ад агульнага аб’ёму экспарту краіны ў 2011 годзе супраць 48% у 1962 годзе<ref>{{Спасылка|url=https://web.archive.org/web/20140311022328/http://www.tsa-algerie.com/actualite/item/622-le-temps-des-crapules|загаловак=Le temps des crapules — Tout sur l’Algérie|выдавец=TSA|мова=fr|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>, а таксама 70% бюджэтных паступленьняў або 71,4 млрд даляраў ЗША. Альжырская нацыянальная нафтавая кампанія [[Санатраш]] гуляе ключавую ролю ва ўсіх аспэктах функцыянаваньня нафтавага і газавага сэктараў у Альжыры. Усе замежныя апэратары павінны працаваць у партнэрстве з гэтай кампаніяй, якая звычайна валодае большасьцю ўласнасьці ў пагадненьнях аб размеркаваньні прадукцыі. У красавіку 2022 году дыпляматы з [[Італія|Італіі]] і [[Гішпанія|Гішпаніі]] правялі перамовы пасьля таго, як рашэньне Рыма забясьпечыць вялікі аб’ём альжырскага газу выклікала заклапочанасьць у Мадрыдзе<ref>{{Спасылка|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2022-04-12/italy-and-spain-hold-talks-to-head-off-tension-over-algeria-gas|загаловак=Italy and Spain Hold Talks to Head Off Tension Over Algerian Gas|выдавец=Bloomberg|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Згодна з умовай паміж альжырскім Санатрашам і італьянскай [[Eni|Эні]], Альжыр дадасьць 9 млрд кубамэтраў газу ў Італію да 2024 году<ref>{{Спасылка|url=https://www.politico.eu/article/italy-turns-to-algeria-to-replace-russian-gas/|загаловак=Italy looks to demote Russia and make Algeria its top gas supplier|выдавец=Politico|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. == Дэмаграфія == [[Файл:Tuareg2.JPG|міні|Туарэг]] Карэннае насельніцтва Альжыру — альжырцы, якія складаюцца з [[арабы|арабаў]] і блізкіх ім па культуры [[бэрбэры|бэрбэраў]]. Па вонкавым абліччы альжырцы, як правіла, людзі сярэдняга росту, асмуглыя, чарнавалосыя, з чорнымі вачамі і падоўжанай формай асобы міжземнаморскага тыпу. Пражывае значная колькасьць чаркесаў. Большасьць альжырцаў (4/5) лічаць роднай [[арабская мова|арабскую мову]], астатнія — [[бэрбэрскія мовы|бэрбэрскія дыялекты]]. Бэрбэрскае насельніцтва пераважае сярод горцаў [[Атляс (горы)|Атлясу]] і ў [[аазіс]]ах [[Сахара|Сахары]] (кабілы, шавія, [[туарэгі]]), прычым нярэдка бэрбэры ў роўнай ступені добра валодаюць роднай і арабскай мовай. Людзі, якія атрымалі адукацыю або тыя, хто працаваў за мяжой, як правіла, акрамя роднай добра ведаюць [[француская мова|францускую мову]]. Гутарковая форма францускай мовы шырока распаўсюджаная ў гарадах. Хоць выкарыстаньне францускай мовы значна скарацілася ў параўнаньні з каляніяльнымі часамі канца XIX — сярэдзіны XX стагодзьдзяў, [[француская мова]] ў Альжыры (а таксама ў суседніх [[Туніс]]е і [[Марока]]) па-ранейшаму застаецца асноўнай мовай дзелавых зносінаў і гандлю і пакуль не саступае гэтых пазыцыяў ангельскай. Пры гэтым курс афіцыйнага ўраду накіраваны на паступовую арабізацыю ўсіх сфэраў жыцьця краіны. На літаратурнай арабскай мове ў цяперашні час выдаюцца дзяржаўныя дакумэнты, кнігі, часопісы, газэты. Малаважную частку насельніцтва складаюць грамадзяне замежных дзяржаваў, занятыя на часавай працы ў якасьці спэцыялістаў. Яны, як правіла, таксама размаўляюць на францускай мове. === Рэлігія === Пераважная большасьць альжырцаў належаць да [[Іслам|мусульманаў]] суніцкага толку. У даліне Мзаб у вілаеце [[Гардая (вілает)|Гардае]] пражывае каля 290 тысячаў [[ібадызм|ібадыйцаў]]. У канцы XIX і пачатку XX стагодзьдзяў значную частку насельніцтва тады яшчэ Францускага Альжыру складалі даволі ўплывовыя ў культурным і эканамічным пляне немусульманскія групы франкамоўных эўрапейцаў і [[габрэі|габрэяў]], якія атрымалі назву [[франкаальжырцы]] ці п’е-нуар ({{мова-fr|Pieds-noirs|скарочана}}). Складаючы некалі да 15 % насельніцтвы краіны, большасьць франкаальжырцаў, а таксама афранцужаных мусульман-[[гаркі]] былі вымушаныя масава пакінуць краіну пасьля паразы ў вайне за незалежнасьць, [[рэпатрыяцыя|рэпатрыяваўшыся]] ў асноўным у [[Францыя|Францыю]]. На сёньня ў краіне ўсё ж такі захоўваецца хрысьціянскае насельніцтва, колькасьць якога вар’іруюцца ад 20 тысяч да 200 тысяч чалавек<ref name="usstate">{{Спасылка|url=https://www.state.gov/reports/2018-report-on-international-religious-freedom/algeria/|загаловак=Algeria|выдавец=United States Department of State|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Хрысьціяне Альжыру перавожна належаць да [[пратэстанцтва|пратэстанцкіх]] групаў, аднак апошнім часам на іх узмацьніўся ціск з боку ўраду<ref name="usstate"/>. Згодна зь некаторымі зьвесткамі павялічылася колькасьць людзей, якія ня ёсьць рэлігійнымі. Справаздача Арабскага баромэтра і [[BBC|Бі-бі-сі]] за чэрвень 2019 году выявіла, што доля альжырцаў, якія лічаць сябе нерэлігійнымі, вырасла з прыкладна 8% у 2013 годзе да прыкладна 15% у 2018 годзе<ref>{{Спасылка|url=https://www.bbc.com/news/world-middle-east-48703377|загаловак=The Arab world in seven charts: Are Arabs turning their backs on religion?|выдавец=BBC News|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Абапіраючыся на атрыманыя зьвесткі, стала вядома, што падзеньне рэлігійнасьці ў асноўным прыпадае на маладых альжырцаў<ref>{{Спасылка|url=https://web.archive.org/web/20200924090413/https://fanack.com/religions-in-the-middle-east-and-north-africa/young-arabs-are-changing-their-beliefs-and-perceptions/|загаловак=Young Arabs are Changing their Beliefs and Perceptions: New Survey|выдавец=Fanack|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Альжыр адкрыў сьвету шэраг выбітных мусульманскіх мысьляроў, як то [[Эмір Абдэлькадэр]], [[Абдэльгамід Бэн Бадыс]], [[Мулуд Касэм Наіт Бэлкасэм]], [[Малек Бэнабі]] і [[Магамэд Аркун]]. == Культура == Складаны характар нацыянальнай культуры Альжыру перадае формула дзеяча альжырскай [[культура|культуры]] шэйха Бэн Бадыса: «Альжырскі народ — арабскі па мове, берберскі па паходжаньні, мусульманскі па [[рэлігія|рэлігіі]]». Культура альжырскага народа складалася на працягу шматлікіх стагодзьдзяў як вынік узаемадзеяньня і ўзаемаўплываў арабскіх і берберскіх плямёнаў, лаціна-пунічных элемэнтаў даарабскага часу і разьвітай араба-ісламскай [[цывілізацыя|цывілізацыі]] эпохі [[халіфат]]а, носьбітаў гішпана-маўританскай (андалускай) культуры маўраў і турэцкіх заваёўнікаў. Да цяперашняга часу ўсе гэтыя кампанэнты ў асноўным ужо зьліліся ў адзіны сплаў. Але некаторыя зь іх дагэтуль захавалі сваю спэцыфіку. Напрыклад, гэта ставіцца да традыцыяў берберскага фальклёру і геамэтрычнага арнамэнту, арабскай паэзіі і эпасу бедуінскіх плямёнаў, андалускага і турэцкай спадчыны ў [[архітэктура|архітэктуры]] і [[музыка|музыцы]]. Акрамя таго, на фармаваньне альжырскай культуры значны ўплыў апошнія паўтара стагодзьдзі аказвала культура [[Францыя|Францыі]]. З гэтай прычыны, асобы, якія атрымалі адукацыю на францускай мове, яшчэ ў 1960-х гадах складалі большасьць інтэлігенцыі Альжыру, а франкамоўная літаратура альжырцаў дагэтуль неад’емная частка іх нацыянальнай літаратуры. === Сельская === У матэрыяльнай культуры альжырцаў своеасабліва спалучаюцца традыцыі і сучаснасьць. Традыцыйныя сельскагаспадарчыя прылады мала зьмяніліся з эпохі арабскай заваёвы: драўляныя саха і вілы, матыка, серп, у якасьці цяглавай сілы выкарыстоўваюцца аслы і [[вярблюд]]ы. У самакіравальных [[гаспадарка]]х, сельскагаспадарчых [[кааператывы|кааператывах]], а таксама ў сучасных гаспадарках уласнага сэктара шырока ўжываюцца [[трактар]]ы, [[камбайн]]ы і іншая сучасная [[тэхніка]]. Звычайная альжырская [[вёска]] — бязладная навала маленькіх хат. Хата селяніна, як правіла, глінабітная, а ў горах — каменная, з плоскім дахам, на якім ёсьць адтуліна для дыму ад агменю, складзенага з каменя. Жыльлё звычайна складаецца з двух пакояў: у адным ядуць і сьпяць, у іншым рыхтуюць ежу. Уваход у хату вядзе з унутранага панадворка, дзе ўтрымоўваецца быдла. [[Мэбля|Мэблі]] ў такіх хатах, акрамя маленькага століка, няма, уся сям’я есьць і сьпіць на падлозе. === Гарадзкая === Такое зьмешваньне стыляў характэрна і для гараджан, якія нядаўна перасяліліся зь вёскі. Большасьць мужчын у гарадах носяць эўрапейскую [[адзеньне|адзежу]]. У пажылых людзей яна нярэдка спалучаецца з чырвонай [[феска]]й. Жанчыны-мяшчанкі па большай частцы носяць традыцыйнае белае покрыва «хаік» і «лааджар» — белая хустка, вышытая белымі жа ніткамі або абабітая карункамі, якія закрываюць ніжнюю частку асобы ад вачэй. На ўсходзе краіны жанчыны носяць чорнае покрыва. Часам і то і іншае спалучаецца з эўрапейскай сукенкай і [[абутак|абуткам]]. Нярэдка на вуліцах вялікіх [[горад|гарадоў]] можна бачыць характэрную карціну — маці і дачка, якія ўвасабляюць сабой учорашні і сёньняшні дзень Альжыру. У маці твар закрыты, постаць захутаная ў покрыва, на нагах туфлі бяз заднікаў, далоні і ступні выфарбаваныя [[хна|хной]]. Дачка ідзе з адкрытым тварам, яна відавочна карыстаецца эўрапейскай [[касмэтыка]]й і апранутая па апошняй францускай [[мода|модзе]]. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Партал|Афрыка}} * [https://web.archive.org/web/20071005003110/http://www.el-mouradia.dz/ Афіцыйны сайт].{{ref-ar}}{{ref-fr}} {{Краіны Афрыкі}} {{АБСЭ}} [[Катэгорыя:Альжыр| ]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] 7kws1n0i0m90ja22avtp4ordsom2jxs 2329566 2329563 2022-07-23T21:14:46Z Dymitr 10914 /* Крыніцы */ стыль wikitext text/x-wiki {{Краіна |Назва = Альжыр |НазваЎРоднымСклоне = Альжыру |НазваНаДзяржаўнайМове = الجمهورية الجزائرية الديمقراطية الشعبية <br/> ⵟⴰⴳⴷⵓⴷⴰ ⵜⴰⵎⴻⴳⴷⴰⵢⵜ ⵜⴰⵖⴻⵔⴼⴰⵏⵜ ⵜⴰⵣⵣⴰⵢⵔⵉⵜ |Сьцяг = Flag of Algeria.svg |Герб = Seal of Algeria.svg |НацыянальныДэвіз = «Ад людзей і для людзей» |Месцазнаходжаньне = LocationAlgeria.png |АфіцыйнаяМова = [[арабская мова|арабская]] |Сталіца = [[Альжыр (горад)|Альжыр]] |НайбуйнейшыГорад = Альжыр |ТыпУраду = [[Прэзыдэнцкая рэспубліка]] |ПасадыКіраўнікоў = [[Прэзыдэнт]]<br />[[Прэм’ер-міністар]] |ІмёныКіраўнікоў = [[Абдэлазіз Бутафліка]]<br />[[Ахмэд Уяхія]] |Плошча = 2 381 741 |МесцаЎСьвецеПаводлеПлошчы = 11-е |АдсотакВады = нязначны |ГодАцэнкіНасельніцтва = 2009 |МесцаЎСьвецеПаводлеНасельніцтва = 35-е |Насельніцтва = 34 895 000 |ШчыльнасьцьНасельніцтва = 14,6 чал |ГодАцэнкіСУП = 2008 |МесцаЎСьвецеПаводлеСУП = 196 |СУП = $159,669 млрд |СУПНаДушуНасельніцтва = $4588 |Валюта = [[Альжырскі дынар]] |КодВалюты = DZD |ЧасавыПас = [[Цэнтральнаэўрапейскі час|CET]] |ЧасРозьніцаUTC = +1 |ЧасавыПасУлетку = |ЧасРозьніцаUTCУлетку = |НезалежнасьцьПадзеі= — ад [[Францыя|Францыі]] |НезалежнасьцьДаты = 5 ліпеня 1962 |ДзяржаўныГімн = Kassaman |АўтамабільныЗнак = |ДамэнВерхнягаЎзроўню = dz |ТэлефонныКод = 213 |Дадаткі = }} '''Альжы́р''' ({{мова-ar|الجزائر}} , ⴷⵣⴰⵢⴻⵔ (ber) ) — самая вялікая паводле плошчы краіна ў [[Афрыка|Афрыцы]]. Афіцыйная назва — '''Народная Дэмакратычная Рэспубліка Альжыр'''. Мяжуе з [[Туніс]]ам на паўночным усходзе, [[Лібія]]й на ўсходзе, [[Нігер]]ам на паўднёвым усходзе, [[Малі]] і [[Маўрытанія]]й на паўднёвым захадзе, а таксама [[Марока]] і некалькі кілямэтраў з [[Заходняя Сахара|Заходняй Сахарай]] на захадзе. Краіна займае плошчу амаль у 2,382 млн км², што робіць яе дзесятай паводле велічыні дзяржаваў у сьвеце і першай ў Афрыцы<ref>{{Спасылка|url=https://www.statista.com/statistics/1207844/largest-countries-in-africa-by-area/|загаловак=Africa: largest countries by area 2020|выдавец=Statista|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Альжыр уваходзіць у склад [[ААН]], у [[Афрыканскі зьвяз]] і [[Арабская ліга|Арабскую лігу]]. Альжыр ёсьць чальцом [[АПЭК]] і [[СГА]]. У верасьні 2005 атрымаў статус асацыяванага чальца [[ЭЗ|Эўрапейскага зьвязу]]. З XVI па XVIII стагодзьдзі Альжыр знаходзіўся ў складзе [[Асманская імпэрыя|Асманскай імпэрыі]]. У пачатку XIX стагодзьдзя пачынаецца француская калянізацыя. У 1954 годзе ў Альжыры сфармаваны Фронт нацыянальнага вызваленьня. Па выніках кровапралітнай вайны супраць францускіх каляніяльных войскаў у 1962 годзе Альжыр становіцца незалежнай сацыялістычнай дзяржавай. Да канца 80-х супярэчнасьці паміж прыхільнікамі сьвецкай улады і ісламістамі перарасьлі ў грамадзянскую вайну, якая скончылася разгромам [[фундамэнталізм|фундамэнталістаў]]. == Гісторыя == [[Файл:Roman Arch of Trajan at Thamugadi (Timgad), Algeria 04966r.jpg|міні|Арка Траяна ў Тамугадзі (Тымгад), малюнак пачатку 1800-х гадоў]] [[Файл:Constantine Algerien 002.jpg|міні|Горад Канстанціна, 1840 год]] * У старажытнасьці на тэрыторыі сучаснага Альжыру пражывалі старажытналібійскія плямёны. На ўзьбярэжжы — фінікійскія калёніі. * III—II стагодзьдзе да н. э. — дзяржава [[Нумідзія]]. У I стагодзьдзі да н. э. заваяваная [[Старажытны Рым|Рымам]] і ў 47 да н. э. пераўтвораная ў рымскую правінцыю. * V стагодзьдзе — прыбярэжная частка Паўночнай Афрыкі (уключаючы тэрыторыю сучаснага Альжыру) заваяваная [[вандалы|вандаламі]]. * VI стагодзьдзе — [[Бізантыя|бізантыйцы]] выганяюць вандалаў. * VII стагодзьдзе — уварваньне [[арабы|арабаў]]. [[Арабскі халіфат]]. Ісламізацыя (а ў наступным — і арабізацыя) краіны. * 1518 — асьцерагаючыся каляніяльнай экспансіі [[Гішпанія|гішпанцаў]], якія захапілі прыбярэжныя гарады, мясцовыя кіраўнікі зьвяртаюцца па дапамогу да турак. Альжыр у яго сучасных межах становіцца правінцыяй [[Асманская імпэрыя|Асманскай імпэрыі]], падзеленай на 3 ''бэйлікі'': Канстанціна, Ціцьцеры (Медэа) і Маскара (Оран). На ўзьбярэжжы Альжыру квітнее пірацтва. * 1711 — дасягнутая фактычная незалежнасьць ад Турцыі. * 1830 — пачатак [[Францыя|францускай]] калянізацыі. Узброенае дужаньне (напрыклад, паўстаньне [[Абд аль-Кадзір]]а) доўжыцца ледзь не да канца XIX стагодзьдзя. Лепшыя землі краіны засяляюць каляністы з [[Эўропа|Эўропы]]. * 1848 — Альжыр абвешчаны тэрыторыяй Францыі, паасоблены на дэпартамэнты на чале з прэфэктамі і ўзначальваецца францускім генэрал-губэрнатарам. === XX стагодзьдзе === * Красавік 1940 — падчас [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] пасьля капітуляцыі Францыі перад гітлераўскай Нямеччынай Альжыр становіцца крыніцай сыравіны і харчы для Нямеччыны і Італіі. * Лістапад 1942 — у Альжыры высаджаны ангельска-амэрыканскі дэсант. У наступе на Туніс на баку саюзьнікаў прымаюць удзел і францускія войскі, у значнай ступені ўкамплектаваныя альжырцамі, мараканцамі і жыхарамі іншых францускіх калёніяў у Афрыцы. * 1954 — [[Фронт нацыянальнага вызвалення (Альжыр)|Фронт нацыянальнага вызвалення]] (ФНВ) пачынае [[Альжырская вайна|вайну за незалежнасьць]], якая прывяла да вялікіх ахвяр, лік якіх вагаецца, па розных адзнаках ад 300 тыс. да 1 мільёна. Вялікую дзель гэтага ліку складаюць мірныя жыхары. У верасьні 1959 урад Францыі прызнаў права альжырцаў на самавызначэньне, аднак гэты ход быў сустрэты францускімі каляністамі і «правымі» ў багнеты, двойчы ўладкоўваліся буйныя антыўрадавыя мецяжы з мэтай спыніць працэс перадачы палітычнай улады мясцоваму насельніцтву. Перагаворны працэс завяршыўся падпісаньнем 18 сакавіка 1962 дамоваў аб спыненьні агню і самавызначэньні Альжыру шляхам рэфэрэндуму ([[Эвіянскія дамовы]]). Падчас рэфэрэндуму ў Альжыры яўка склала 91 %, за самавызначэньне Альжыру прагаласавала 99,7 % якія зьявіліся, а ў Францыі меркаваньні падзяліліся прыкладна пароўну, разам атрымалася 64 % «за». У адпаведнасьці з раней дасягнутымі дамоўленасьцямі ў 1964 Францыя вывяла свае войскі, да 1 ліпеня 1967 эвакуявалі ваенныя базы ў Сахары, у лютым 1968 эвакуявалі ваенна-марскую базу ў Мэрс-эль-Кэбіру. Эканамічныя актывы буйных францускіх кампаніяў у Альжыры, паводле Эвіянскіх дамоваў, засталіся ў іх руках, хоць маёмасьць каляністаў была нацыяналізаваная. * Спробы створанай у 1961, якая пайшла ў падпольле, ваенна-фашысцкай арганізацыі ОАС ({{мова-fr|Organisation armee secrete}}) сарваць выкананьне дамоваў шляхам масавага тэрору ў гарадах посьпеху ня мелі. Падчас рэфэрэндуму 1 ліпеня 1962 пераважная большасьць альжырцаў выказалася за незалежнасьць, якая была неадкладна прызнаная ўрадам Францыі. Звыш мільёна эўрапейцаў і іх прыхільнікі зь ліку мясцовых жыхароў у сьпешным парадку пакінулі краіну. * Першы ўрад незалежнага Альжыра ўзначальвае лідэр ФНО [[Ахмэд Бэн Бэла]]. У 1965 годзе адбыўся вайсковы пераварот, да ўлады прыходзіць [[Хуары Бумедзьен]], міністар абароны і былы паплечнік Бэн Бэлы, які абвясьціў курс на будаўніцтва сацыялістычнай па ісьце, але прагматычнай па духу эканоміка-палітычнай сыстэмы, з улікам альжырскай спэцыфікі і без арыентацыі на якія-небудзь узоры. У краіне ўсталёўваецца аднапартыйная сыстэма. У гэты пэрыяд адужалі і пашырэлі сувязі паміж СССР і Альжырам, якія зарадзіліся яшчэ ў пэрыяд вайны за незалежнасьць Альжыру, які цяпер лічыўся адным з саюзьнікаў СССР, ідучым па «некапіталістычным шляху разьвіцьця». Наступныя 25 гадоў становяцца для Альжыру пэрыядам параўнальнай стабільнасьці. Пасьля сьмерці Бумедзьена разгарнулася дужаньне паміж фракцыямі ў кіруючай партыі, і ў выніку краіну і партыю ўзначаліў кампрамісны кандыдат, [[Шадлі Бенджэдзід]]. У пэрыяд яго кіраваньня мовіліся ўсе эканамічныя недахопы папярэдняга прэзыдэнта, і да канца 80-х краіна апынулася на грані эканамічнага калапсу. У 1986 і 1988 гадах мелі месца масавыя беспарадкі, выкліканыя пагаршэньнем якасьці жыцьця, для ўтаймаваньня якіх прыйшлося прыцягваць войска. У 1980-я гады адбыўся ідэалягічны паварот у рэлігійнай вобласьці, альжырскае кіраўніцтва ў пошуках крыніц эканамічнай дапамогі ўзяло курс на супрацоўніцтва з кансэрватыўнымі мусульманскімі краінамі, укладваючы значныя сродкі ў разьвіцьцё ісламскай інфраструктуры. Пры гэтым мясцовае духавенства ідэйна і фінансава пераарыентуецца на рэлігійныя цэнтры краінаў Пэрсыдзкага заліва. У выніку адбываецца рэзкае ўзмацненьне фундамэнталісцкіх настрояў у асяродзьдзі духавенства і рэлігійных актывістаў. Фундамэнталісты патрабуюць перабудовы грамадзтва па законах шарыяту і пасьлядоўна выступаюць супраць сьвецкіх уладаў, вінавацячы іх у адыходзе ад ісламу. Ва ўмовах нарастальнага эканамічнага і палітычнага крызісу ісламісты заявілі прэтэнзіі на ўладу з мэтай пабудовы тэакратычнай дзяржавы цалкам на аснове шарыяту і запаветаў [[каран]]а. У сьнежні 1991 — пасьля таго, як становіцца ясна, што ў выніку першага раўнда першых шматпартыйных выбараў у краіне перамогу пачынае атрымліваць [[Ісламскі фронт выратавання]], альжырскія вайскоўцы адмянілі другі раўнд, прымусілі прэзыдэнта краіны [[Шадлі Бенджэдзід]]а сысьці ў адстаўку, усталявалі ваенны рэжым і забаранілі Ісламскі фронт выратаваньня. На гэта ісламісты адрэагавалі сыходам у падпольле і тэрорам. Тактыка экстрэмістаў будавалася як на ўдарах па ваенна-паліцэйскіх сілах і прадстаўніках эліты, так і на запалохваньні насельніцтва. Буйнамаштабная грамадзянская вайна падоўжылася амаль дзесяцігодзьдзе, а асобныя стычкі назіраюцца па цяперашні час. За ўсе гады вайна панесла жыцьці звыш 100 тыс. чалавек, у асноўным ахвяры паказальных масавых расправаў і тэрарыстычных актаў ісламісцкіх груповак. Дзяржаве была прычыненая велізарная эканамічная шкода. Толькі цьвёрдая лінія вайскоўца кіраўніцтвы Альжыру ў 1992—1999 гадах дазволіла зьбіць хвалю тэрору і прымусіла экстрэмістаў пайсьці на перамовы аб нацыянальным прымірэньні. Да дужаньня з экстрэмістамі шырока прыцягвалася мясцовае насельніцтва ў форме атрадаў самаабароны. Гэта абцяжарвала дзеяньні экстрэмістаў на шматлікіх тэрыторыях, забясьпечвала іх палітычную ізаляцыю ад грамадзтва і вызваляла значныя сілы войска і спэцпадразьдзяленьняў для актыўных дзеяньняў. Вялікае значэньне надавалася ўсталяваньню кантролю над ісламскай інфраструктурай, пасьлядоўнаму выдаленьню зь мячэцяў радыкальных імамаў, а таксама спыненьню каналаў вонкавага фінансаваньня, як узброенага крыла экстрэмістаў, так і іх палітычных структур. * Красавік 2004 — пасьля перамогі Абдэльазіза Бутэфлікі на прэзыдэнцкіх выбарах была абвешчаная частковая [[амністыя]], па ўмовах якой мяцежнікам гарантавалася прабачэньне, калі яны добраахвотна здадуцца і раззброяцца. * Верасень 2005 — на ўсенародным рэфэрэндуме ўхвалены ўрадавы праект «Хартыя за мір і згоду», які прадугледжвае амністыю былых чальцоў бандфармаваньняў, якія спыняюць узброенае дужаньне з уладамі і жадаючых вярнуцца да мірнага жыцьця. Аднак найбуйнейшая ў краіне ісламісцкая групоўка «[[Салафісцкая група пропаведзі і джыхаду]]» (каля 1000 баявікоў), якая далучылася ў 2004 да міжнароднай тэрарыстычнай сеткі «[[Аль-Каіда]]», афіцыйна абвясьціла аб адмове ад удзелу ў гэтым праекце. * Кастрычнік 2006 — лідэр «Салафісцкай групы пропаведзі і джыхаду» Абу Мусаб Абдель Вудуд заявіў аб пачатку «доўгатэрміновай вайны супраць інтэрасаў ЗША і Захаду ў рэгіёне Арабскага Магрыбу». == Палітыка == === Дзяржаўны лад === [[Файл:Hémicycle de l'assemblée populaire nationale (Algérie).jpg|значак|Месца паседжаньняў [[Народны нацыянальны сход (Альжыр)|Народнага нацыянальнага сходу]].]] Кіраўніком дзяржавы ёсьць прэзыдэнт Альжыру, які абіраецца на пяцігадовы тэрмін. Раней тэрмін прэзыдэнта быў абмежаваны двума пяцігадовымі тэрмінамі, але папраўка да канстытуцыі, ухваленая парлямэнтам 11 лістапада 2008 году, скасавала гэтае абмежаваньне<ref>{{Спасылка|url=https://web.archive.org/web/20081114015503/http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7724635.stm|загаловак=Algeria Deputies Scrap Term Limit|выдавец=BBC News|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Доўгі час прэзыдэнтам краіны быў [[Абдэль Азіз Бутэфліка]], які меў намер балятавацца на прэзыдэнцкую пасаду яшчэ раз у 2019 году, аднак праз масавыя пратэсты быў вымушаны абвесьціць аб сваёй адстаўцы 3 красавіка 2019 году<ref>{{Спасылка|url=https://www.theguardian.com/world/2019/apr/02/algeria-latest-news-president-abdelaziz-bouteflika-resigns|загаловак=Algeria’s president Abdelaziz Bouteflika resigns after 20 years|выдавец=The Guardian|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. [[Абдэльмаджыд Тэбун]], незалежны кандыдат, быў абраны прэзыдэнтам пасьля таго, як выбары ў рэшце рэшт адбыліся 12 сьнежня 2019 году. Пратэстоўцы адмовіліся прызнаць Тэбунам прэзыдэнтам, спасылаючыся на патрабаваньні ўсебаковай рэформы палітычнай сыстэмы<ref>{{Спасылка|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-50782676|загаловак=Algeria election: Fresh protests as Tebboune replaces Bouteflika|выдавец=BBC News|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Паводле дзейнай канстытуцыі 1996 году кіраўнік дзяржавы мае шырокія паўнамоцтвы, то бок ёсьць вярхоўным галоўнакамандуючым узброенымі сіламі і міністрам абароны, прызначае кіраўніка ўрада, губэрнатараў (валі), траціну чальцоў Рады нацыі (верхняй палаты парлямэнту) і Канстытуцыйнай рады. Парлямэнт Альжыру ёсьць двухпалатным, то бок ніжняя палата, вядомая як [[Народны нацыянальны сход (Альжыр)|Народны нацыянальны сход]], налічвае 462 чальцоў, якія выбіраюцца прамым шляхам на пяцігадовы тэрмін, у той час як верхняя палата, [[Рада нацыі (Альжыр)|Рада нацыі]], мае 144 чальцоў, якія абіраюцца на шасьцігадовы тэрмін, зь якіх 96 чальцоў выбіраюцца мясцовымі сходамі і 48 прызначаюцца прэзыдэнтам. Органам выканаўчай улады краіны ёсьць Рада міністраў. Асноўнымі палітычнымі партыямі ёсьць [[Фронт нацыянальнага вызваленьня (Альжыр)|Фронт нацыянальнага вызваленьня]], [[Нацыянальнае дэмакратычнае аб’яднаньне (Альжыр)|Нацыянальнае дэмакратычнае аб’яднаньне]], [[Фронт сацыялістычных сілаў (Альжыр)|Фронт сацыялістычных сілаў]], [[Аб’яднаньне за культуру і дэмакратыю (Альжыр)|Аб’яднаньне за культуру і дэмакратыю]], [[Рух грамадзтва за мір (Альжыр)|Рух грамадзтва за мір]], рух «Ан-Нахда» і іншыя. Забароненае фармаваньне партыяў на рэлігійнай, моўнай, расавай, плоцевай, карпаратыўнай або рэгіянальнай аснове. Да ліку асноўных грамадзкіх арганізацыяў уваходзяць [[Усеагульны зьвяз альжырскіх працаўнікоў]], [[Нацыянальны зьвяз альжырскіх сялянаў]], [[Нацыянальны зьвяз альжырскай моладзі]], [[Нацыянальны зьвяз альжырскіх жанчынаў]]. Як мяркуецца, выбраныя палітыкі адносна мала ўплываюць на палітыку Альжыру. Замест гэтага група неабраных цывільных і вайскоўцаў, фактычна кіруе краінай, нават вырашаючы, хто павінен абірацца прэзыдэнтам<ref>{{Спасылка|url=https://www.lebanese-forces.com/2019/04/12/algeria-132/|загаловак=What’s happening in Algeria… is it the “Arab spring”?‎|выдавец=Lebanese Forces Official Website|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Самым уплывовым чалавекам да пратэстаў 2019 году, як лічыцца, быў [[Магамэд Мэд’ен]], кіраўнік вайсковай выведкі<ref>{{Спасылка|url=http://www.economist.com/node/21554565|загаловак=Still waiting for real democracy|выдавец=The Economist|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. === Замежныя стасункі === Альжыр — чалец [[ААН]], ДН, ЛАГ, АС, АІК, ОПЕК, «Групы 77+Кітай». У 2004—2005 — нясталы чалец Савету Бясьпекі ААН. Удзельнічае ў Эўраміжземнаморскім працэсе, «Міжземнаморскай ініцыятыве» НАТО, працы «групы 15». Прадпрымае высілкі па ажыўленьні дзейнасьці [[Зьвяз арабскага Магрыбу|Зьвязу арабскага Магрыбу]]. === Адміністрацыйны падзел === Алжыр падзелены на 58 вілаетаў, 553 акругі і 1541 муніцыпалітэт. Кожны вілает, акруга і муніцыпалітэт маюць назву, утвораную ад назвы свайго адміністрацыйнага цэнтру, якім звычайна ёсьць самы вялікі горад. {| border="0" |----- |[[Файл:Algeria wilayas.png]] | <br /><small>1</small> [[Адрар (вілает)|Адрар]] <br /><small>2</small> [[Шэліф (вілает)|Шэліф]] <br /><small>3</small> [[Агуат (вілает)|Агуат]] <br /><small>4</small> [[Ум-эль-Буагі (вілает)|Ум-эль-Буагі]] <br /><small>5</small> [[Батна (вілает)|Батна]] <br /><small>6</small> [[Бэджая (вілает)|Бэджая]] <br /><small>7</small> [[Біскра (вілает)|Біскра]] <br /><small>8</small> [[Бэшар (вілает)|Бэшар]] <br /><small>9</small> [[Бліда (вілает)|Бліда]] <br /><small>10</small> [[Буйра (вілает)|Буйра]] <br /><small>11</small> [[Таманрасэт (вілает)|Таманрасэт]] <br /><small>12</small> [[Тэбэса (вілает)|Тэбэса]] <br /><small>13</small> [[Тлемсэн (вілает)|Тлемсэн]] <br /><small>14</small> [[Тыярэт (вілает)|Тыярэт]] <br /><small>15</small> [[Тызі-Узу (вілает)|Тызі-Узу]] <br /><small>16</small> [[Альжыр (вілает)|Альжыр]] <br /><small>17</small> [[Джэльфа (вілает)|Джэльфа]] <br /><small>18</small> [[Джыджэль (вілает)|Джыджэль]] <br /><small>19</small> [[Сэтыф (вілает)|Сэтыф]] <br /><small>20</small> [[Саіда (вілает)|Саіда]] <br /><small>21</small> [[Скікда (вілает)|Скікда]] <br /><small>22</small> [[Сыдзі-Бэль-Абэс (вілает)|Сыдзі-Бэль-Абэс]] <br /><small>23</small> [[Анаба (вілает)|Анаба]] <br /><small>24</small> [[Гельма (вілает)|Гельма]] | <br /><small>25</small> [[Канстантына (вілает)|Канстантына]] <br /><small>26</small> [[Мэдэа (вілает)|Мэдэа]] <br /><small>27</small> [[Мастаганэм (вілает)|Мастаганэм]] <br /><small>28</small> [[М’Сыла (вілает)|М’Сыла]] <br /><small>29</small> [[Маскара (вілает)|Маскара]] <br /><small>30</small> [[Уаргла (вілает)|Уаргла]] <br /><small>31</small> [[Аран (вілает)|Аран]] <br /><small>32</small> [[Эль-Баяд (вілает)|Эль-Баяд]] <br /><small>33</small> [[Ілізі (вілает)|Ілізі]] <br /><small>34</small> [[Бордж-Бу-Арэрыдж (вілает)|Бордж-Бу-Арэрыдж]] <br /><small>35</small> [[Бумэрдэс (вілает)|Бумэрдэс]] <br /><small>36</small> [[Эль-Тарэф (вілает)|Эль-Тарэф]] <br /><small>37</small> [[Тындуф (вілает)|Тындуф]] <br /><small>38</small> [[Тысэмсільт (вілает)|Тысэмсільт]] <br /><small>39</small> [[Эль-Уэд (вілает)|Эль-Уэд]] <br /><small>40</small> [[Хеншэла (вілает)|Хеншэла]] <br /><small>41</small> [[Сук-Аграс (вілает)|Сук-Аграс]] <br /><small>42</small> [[Тыпаза (вілает)|Тыпаза]] <br /><small>43</small> [[Міла (вілает)|Міла]] <br /><small>44</small> [[Айн-Дэфла (вілает)|Айн-Дэфла]] <br /><small>45</small> [[Наама (вілает)|Наама]] <br /><small>46</small> [[Айн-Тэмушэнт (вілает)|Айн-Тэмушэнт]] <br /><small>47</small> [[Гардая (вілает)|Гардая]] <br /><small>48</small> [[Рэлізан (вілает)|Рэлізан]] |} == Геаграфія == [[Файл:Oasis.JPG|міні|Аазіс]] На тэрыторыі Альжыру вылучаюць дзьве геалягічныя вобласьці — плятформенную Сахарскую, якая ўтварылася яшчэ ў [[дакембрыя|дакембрыі]], і складкаватую Атляскую, што ўтварылася падчас альпійскай складкаватасьці. Пустэльня [[Сахара]] займае 80 % тэрыторыі краіны і складаецца з асобных пяшчаных (Вялікі Заходні Эрг, Вялікі Ўсходні Эрг, Эрг-Ігідзі, Эрг-Шэш) і камяністых (плято Танезруфт, Цінгерт, Тадэмаіт, Эль-Эглаб) [[пустэльня]]ў. На паўднёвым усходзе альжырскай Сахары прыпаднятае сугор’е [[Ахагар]], дзе знаходзіцца найвышэйшы пункт Альжыру — гара Тахат (2906 м). Сугор’е Ахагар, якое выйшла на паверхню 2 млрд гадоў таму, зьяўляецца мэтамарфічным падмуркам Сахарскай плятформы. З усіх бакоў сугор’е акружана ступеністымі плято Тасілін-Аджэр, Тасілін-Ахагар і горамі Муйдзір. Поўнач альжырскай Сахары ляжыць на 26 м ніжэй узроўню мора. Тут разьмешчана салёнае возера [[Шот-Мельгір]]. На поўначы Альжыру раўналежна адзін аднаму працягваюцца хрыбты [[Атляс (горы)|Атлясу]] — Тэль-Атляс і Сахарскі Атляс, падзеленыя высокімі плято і масівамі, прарэзанымі глыбокімі цясьнінамі. Альпійскі ўзрост Атляскіх гор абумовіў іх высокую сэйсьмічнасьць. Апошні разбуральны землятрус тут адбыўся ў 2003 годзе. Наступствы землятрусаў асабліва катастрафічныя, улічваючы, што на вузкай паласе ўзьбярэжжа і перадгор’яў Тэль-Атлясу пражывае 93 % насельніцтвы краіны. Нетры Альжыру багатыя [[нафта]]й, [[газ]]ам, рудамі чорных і каляровых мэталаў. У Альжыры маюцца значныя радовішчы жалеза, цынку, сьвінцу, медзі, мыш’яку, ртуці, фасфатаў. Клімат Альжыру субтрапічны міжземнаморскі на поўначы і трапічны пустынны ў Сахары. Зіма на ўзьбярэжжы цёплая дажджлівая (12&nbsp;°C у студзені), у горах прахалодная (2—3 тыдні ляжыць сьнег), у Сахары залежыць ад часу сутак (уначы ніжэй 0&nbsp;°C, днём 20&nbsp;°C). Лета ў Альжыры сьпякотнае і сухое. Гадавая колькасьць ападкаў ад 0—50 мм у Сахары да 400—1200 мм у Атляскіх горах. Усе рэкі Альжыру ўяўляюць сабой часавыя вадацёкі (уэды), якія запаўняюцца ў сэзон дажджоў. Рэкі крайняй поўначы краіны ўпадаюць у Міжземнае мора, астатнія — губляюцца ў пясках Сахары. Яны выкарыстоўваюцца для абрашэньня і водазабесьпячэньня, для чаго на іх пабудаваныя вадасховішчы і ГЭС. Найбуйнейшая рака — Шэліф (700 км). Катліны азёраў (себхі) таксама запаўняюцца ў дажджлівы пэрыяд, а ўлетку перасыхаюць і пакрываюцца салянай скарынкай таўшчынёй да 60 гл. У Сахары ў раёнах вялікіх запасаў падземных вод разьмешчаныя найбуйнейшыя аазісы. Расьліннасьць міжземнаморскага ўзьбярэжжа прадстаўленая жорсткалістнымі вечназялёнымі дрэвамі і хмызьнякамі. У горах Атляса растуць лясы з коркавага і каменнага дуба, алепскай хвоі, ядлоўца, туі, атляскага кедра і лістападных парод дрэваў. Да вышыні 500 м выгадоўваюць аліўкі і фісташкі. Расьліннасьць Сахары вельмі бедная і прадстаўленая ў асноўным эфэмерами і салянкамі. Жывёльны мір бедны, бо ў значнай ступені зьнішчаны чалавекам. У лясах Атляса захаваліся зайцы, кабаны і макакі, у Сахары — гепарды, шакалы, гіены, генэты, лісіцы фэнек, газэлі, антылопы-адакс, драпежныя птушкі, дробныя грызуны, зьмеі, яшчаркі, чарапахі, зь бесхрыбтовых — саранча, скарпіёны, фалангі, скалапендры. == Эканоміка == Альжыр — індустрыяльна-аграрная краіна. Кіроўныя пазыцыі ў эканоміцы захоўвае дзяржсэктар. Прыватны сэктар пераважае ў лёгкай і харчовай прамысловасьці (70-90 %), будаўніцтве (60 %), сфэры паслугаў, аптовага і розьнічнаму гандлю (да 80 %), сельскай гаспадарцы (80 %). Памер ВУП у 2007 склаў па афіцыйных дадзеных 135 млрд даляраў ЗША (прырост — 6,5 %, 3970 даляраў ЗША на душу насельніцтва). Вядучая галіна прамысловасьці — нафтагазавая (45 % ВУП, 98 % валютных паступленьняў). Дзяржаўная нафтагазавая кампанія «Санатрак» — 1-я ў Афрыцы і 11-я ў сусьветным рэйтынгу. Даказаныя запасы нафты складаюць 1,5 млрд тон, прыроднага газу — 4,6 трлн куб. м. Значная частка вуглевадароднай сыравіны, якая здабываецца паступае на экспарт, у асноўным у Заходнюю Эўропу. Прыбыткі ад экспарту вуглевадародаў — 59 млрд дол. (2007). Альжыр займае другое месца ў сьвеце па экспарце звадкаванага газу, трэцяе — па экспарце прыроднага газу. Апроч газу і нафты, вядзецца здабыча жалезнай руды, фасфатаў, каляровых мэталаў. Якая апрацоўвае прамысловасьць прадстаўленая прадпрыемствамі мэталюргічнай, машынабудаўнічай, нафтаперапрацоўчай, хімічнай і электратэхнічнай галінаў, а таксама па перапрацоўцы сельскагаспадарчай сыравіны. Сельская гаспадарка толькі на траціну забясьпечвае патрэбнасьці краіны ў харчаваньні. Яго доля ў ВУП складае каля 10 %. Зьнешнегандлёвае абарачэньне Альжыра ў 2007 склала 87 млрд дол. ЗША (прырост у параўнаньні з 2006 — 11 %) у т.л. экспарт — 60 млрд дал., імпарт — 27 млрд дал. На долю краінаў Эўрапейскага зьвязу прыходзіцца каля 55 %, ЗША — парадку 15 %. Экспартуюцца нафта і звадкаваны газ, віно, цытрусавыя, пробка, будматэрыялы і інш. Імпартуюцца машыны і абсталяваньне, харчаваньне, сыравіна, спажывецкія тавары. Разьвіта гадоўля пшаніцы, аўса, а таксама садавіны, у прыватнасьці цытрусавай, і гародніны. Лоўля рыбы і морапрадуктаў больш 20 тысячаў тон у год. Фінансавае становішча Альжыра вызначаецца прыбыткамі ад экспарту нафты і газу. Да 2000 у сілу аб’ектыўных акалічнасьцяў яно пагаршалася, захоўвалася на высокім узроўні зьнешняя запазычанасьць (парадку 29 млрд дол. па стане на канец 1999). Да канца 2007 аб’ём зьнешняй запазычанасьці скараціўся да 5,6 млрд дал. (15,5 млрд дал. у 2005), а [[золатавалютны запас]] дасягнуў 98 млрд дал., зь якіх 44,5 млрд дал. складаў «Фонд рэгуляваньня экспартных прыбыткаў». Інфляцыя, па афіцыйных дадзеных, у 2007 склала 4,2 %, па неафіцыйных адзнаках — 8 %. === Паказчыкі === У 2005 рост [[ВУП]] склаў 5,8% (2004 — 5,2%, 2003 — 6,9%). ВУП на душу насельніцтва ў 2005 — $2,8 тыс. (па [[Парытэт пакупной здольнасці|парытэце]] — $7,2 тыс.). У 2003—2005 узровень беспрацоўя зьнізіўся з 24% да 15%. [[Інфляцыя]] ў 2005 — 3,3%. Аб’ём [[экспарт]]а ў 2005 — $44,4 млрд, [[імпарт]]а — $20 млрд. [[Прафіцыт]] дзяржбюджэту ў 2005 склаў 9% ВУП. === Нафтавая і газавая галіны === [[Файл:Algeria pipelines map.jpg|значак|зьлева|Мапа трубаправодаў, якія праходзяць скрозь Альжыру.]] Альжыр, эканоміка якога залежыць ад [[нафта|нафты]], ёсьць чальцом [[Арганізацыя краін-экспартэраў нафты|АПЭК]] з 1969 году. Ягоная здабыча сырой нафты складае каля 1,1 мільёнаў барэляў на дзень, але ён таксама ёсьць буйным вытворцам і экспартэрам [[прыродны газ|газу]] з важнымі сувязямі з Эўропай<ref>{{Спасылка|url=http://www.opec.org/opec_web/flipbook/OB08092012/OB08092012/assets/basic-html/page17.html|загаловак=OPEC Bulletin 8—9/12|выдавец=OPEC|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. [[Вуглевадароды]] доўгі час ёсьць асновай эканомікі, складаючы прыкладна 60% прыбыткаў бюджэту, 30% СУП і 87,7%<ref>{{Спасылка|url=https://www.aps.dz/economie/127366-exportations-hors-hydrocarbures-une-recette-de-pres-de-3-mds-de-dollars-durant-les-huit-1ers-mois-de-2021|загаловак=Exportations hors hydrocarbures: une recette de près de 3 mds de dollars durant les huit 1ers mois de 2021|выдавец=APS|мова=fr|дата=23 ліпеня 2022}}</ref> прыбыткаў ад экспарту. Альжыр займае 10-ы радок паводле пакладаў прыроднага газу ў сьвеце і шостым паводле велічыні экспартэрам газу. Згодна з паведамленьнем [[Адміністрацыя энэргетычнай інфармацыі ЗША|Адміністрацыі энэргетычнай інфармацыі ЗША]] на 2005 год у Альжыра было 4,5 трлн м³ спраўджаных пакладаў прыроднага газу<ref>{{Спасылка|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2253rank.html|загаловак=Country Comparison: Natural Gas — Proved Reserves|выдавец=CIA|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Краіна таксама займае 16-е месца паводле пакладаў нафты. Прырост эканомікі без уліку вуглевадародаў на 2011 год прагназаваўся на ўзроўні 5%. Каб задаволіць сацыяльныя патрабаваньні, улады павялічылі выдаткі, асабліва на харчовыя патрэбы, стварэньне працоўных месцаў, падтрымку малых і сярэдніх прадпрыемстваў і падвышэньне заробкаў. Высокія цэны на вуглевадароды палепшылі рахунак бягучых апэрацыяў ды і без таго вялікія міжнародныя рэзэрвы<ref>{{Спасылка|url=https://web.archive.org/web/20140311020241/http://www.imf.org/external/pubs/ft/scr/2012/cr1220.pdf|загаловак=Algeria: 2011 Article IV Consultation|выдавец=IMF|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Прыбыткі ад нафты і газу вырасьлі ў 2011 годзе ў выніку захаваньня высокіх коштаў на нафту, аднак тэндэнцыя аб’ёмаў здабычы зьніжаліся. Аб’ём здабычы ў нафтагазавым сэктары працягвала скарачацца, зьнізіўшыся з 43,2 млн тон да 32 млн тон у пэрыяд з 2007 па 2011 гады. Тым ня менш, на сэктар прыпадала 98% ад агульнага аб’ёму экспарту краіны ў 2011 годзе супраць 48% у 1962 годзе<ref>{{Спасылка|url=https://web.archive.org/web/20140311022328/http://www.tsa-algerie.com/actualite/item/622-le-temps-des-crapules|загаловак=Le temps des crapules — Tout sur l’Algérie|выдавец=TSA|мова=fr|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>, а таксама 70% бюджэтных паступленьняў або 71,4 млрд даляраў ЗША. Альжырская нацыянальная нафтавая кампанія [[Санатраш]] гуляе ключавую ролю ва ўсіх аспэктах функцыянаваньня нафтавага і газавага сэктараў у Альжыры. Усе замежныя апэратары павінны працаваць у партнэрстве з гэтай кампаніяй, якая звычайна валодае большасьцю ўласнасьці ў пагадненьнях аб размеркаваньні прадукцыі. У красавіку 2022 году дыпляматы з [[Італія|Італіі]] і [[Гішпанія|Гішпаніі]] правялі перамовы пасьля таго, як рашэньне Рыма забясьпечыць вялікі аб’ём альжырскага газу выклікала заклапочанасьць у Мадрыдзе<ref>{{Спасылка|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2022-04-12/italy-and-spain-hold-talks-to-head-off-tension-over-algeria-gas|загаловак=Italy and Spain Hold Talks to Head Off Tension Over Algerian Gas|выдавец=Bloomberg|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Згодна з умовай паміж альжырскім Санатрашам і італьянскай [[Eni|Эні]], Альжыр дадасьць 9 млрд кубамэтраў газу ў Італію да 2024 году<ref>{{Спасылка|url=https://www.politico.eu/article/italy-turns-to-algeria-to-replace-russian-gas/|загаловак=Italy looks to demote Russia and make Algeria its top gas supplier|выдавец=Politico|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. == Дэмаграфія == [[Файл:Tuareg2.JPG|міні|Туарэг]] Карэннае насельніцтва Альжыру — альжырцы, якія складаюцца з [[арабы|арабаў]] і блізкіх ім па культуры [[бэрбэры|бэрбэраў]]. Па вонкавым абліччы альжырцы, як правіла, людзі сярэдняга росту, асмуглыя, чарнавалосыя, з чорнымі вачамі і падоўжанай формай асобы міжземнаморскага тыпу. Пражывае значная колькасьць чаркесаў. Большасьць альжырцаў (4/5) лічаць роднай [[арабская мова|арабскую мову]], астатнія — [[бэрбэрскія мовы|бэрбэрскія дыялекты]]. Бэрбэрскае насельніцтва пераважае сярод горцаў [[Атляс (горы)|Атлясу]] і ў [[аазіс]]ах [[Сахара|Сахары]] (кабілы, шавія, [[туарэгі]]), прычым нярэдка бэрбэры ў роўнай ступені добра валодаюць роднай і арабскай мовай. Людзі, якія атрымалі адукацыю або тыя, хто працаваў за мяжой, як правіла, акрамя роднай добра ведаюць [[француская мова|францускую мову]]. Гутарковая форма францускай мовы шырока распаўсюджаная ў гарадах. Хоць выкарыстаньне францускай мовы значна скарацілася ў параўнаньні з каляніяльнымі часамі канца XIX — сярэдзіны XX стагодзьдзяў, [[француская мова]] ў Альжыры (а таксама ў суседніх [[Туніс]]е і [[Марока]]) па-ранейшаму застаецца асноўнай мовай дзелавых зносінаў і гандлю і пакуль не саступае гэтых пазыцыяў ангельскай. Пры гэтым курс афіцыйнага ўраду накіраваны на паступовую арабізацыю ўсіх сфэраў жыцьця краіны. На літаратурнай арабскай мове ў цяперашні час выдаюцца дзяржаўныя дакумэнты, кнігі, часопісы, газэты. Малаважную частку насельніцтва складаюць грамадзяне замежных дзяржаваў, занятыя на часавай працы ў якасьці спэцыялістаў. Яны, як правіла, таксама размаўляюць на францускай мове. === Рэлігія === Пераважная большасьць альжырцаў належаць да [[Іслам|мусульманаў]] суніцкага толку. У даліне Мзаб у вілаеце [[Гардая (вілает)|Гардае]] пражывае каля 290 тысячаў [[ібадызм|ібадыйцаў]]. У канцы XIX і пачатку XX стагодзьдзяў значную частку насельніцтва тады яшчэ Францускага Альжыру складалі даволі ўплывовыя ў культурным і эканамічным пляне немусульманскія групы франкамоўных эўрапейцаў і [[габрэі|габрэяў]], якія атрымалі назву [[франкаальжырцы]] ці п’е-нуар ({{мова-fr|Pieds-noirs|скарочана}}). Складаючы некалі да 15 % насельніцтвы краіны, большасьць франкаальжырцаў, а таксама афранцужаных мусульман-[[гаркі]] былі вымушаныя масава пакінуць краіну пасьля паразы ў вайне за незалежнасьць, [[рэпатрыяцыя|рэпатрыяваўшыся]] ў асноўным у [[Францыя|Францыю]]. На сёньня ў краіне ўсё ж такі захоўваецца хрысьціянскае насельніцтва, колькасьць якога вар’іруюцца ад 20 тысяч да 200 тысяч чалавек<ref name="usstate">{{Спасылка|url=https://www.state.gov/reports/2018-report-on-international-religious-freedom/algeria/|загаловак=Algeria|выдавец=United States Department of State|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Хрысьціяне Альжыру перавожна належаць да [[пратэстанцтва|пратэстанцкіх]] групаў, аднак апошнім часам на іх узмацьніўся ціск з боку ўраду<ref name="usstate"/>. Згодна зь некаторымі зьвесткамі павялічылася колькасьць людзей, якія ня ёсьць рэлігійнымі. Справаздача Арабскага баромэтра і [[BBC|Бі-бі-сі]] за чэрвень 2019 году выявіла, што доля альжырцаў, якія лічаць сябе нерэлігійнымі, вырасла з прыкладна 8% у 2013 годзе да прыкладна 15% у 2018 годзе<ref>{{Спасылка|url=https://www.bbc.com/news/world-middle-east-48703377|загаловак=The Arab world in seven charts: Are Arabs turning their backs on religion?|выдавец=BBC News|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Абапіраючыся на атрыманыя зьвесткі, стала вядома, што падзеньне рэлігійнасьці ў асноўным прыпадае на маладых альжырцаў<ref>{{Спасылка|url=https://web.archive.org/web/20200924090413/https://fanack.com/religions-in-the-middle-east-and-north-africa/young-arabs-are-changing-their-beliefs-and-perceptions/|загаловак=Young Arabs are Changing their Beliefs and Perceptions: New Survey|выдавец=Fanack|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Альжыр адкрыў сьвету шэраг выбітных мусульманскіх мысьляроў, як то [[Эмір Абдэлькадэр]], [[Абдэльгамід Бэн Бадыс]], [[Мулуд Касэм Наіт Бэлкасэм]], [[Малек Бэнабі]] і [[Магамэд Аркун]]. == Культура == Складаны характар нацыянальнай культуры Альжыру перадае формула дзеяча альжырскай [[культура|культуры]] шэйха Бэн Бадыса: «Альжырскі народ — арабскі па мове, берберскі па паходжаньні, мусульманскі па [[рэлігія|рэлігіі]]». Культура альжырскага народа складалася на працягу шматлікіх стагодзьдзяў як вынік узаемадзеяньня і ўзаемаўплываў арабскіх і берберскіх плямёнаў, лаціна-пунічных элемэнтаў даарабскага часу і разьвітай араба-ісламскай [[цывілізацыя|цывілізацыі]] эпохі [[халіфат]]а, носьбітаў гішпана-маўританскай (андалускай) культуры маўраў і турэцкіх заваёўнікаў. Да цяперашняга часу ўсе гэтыя кампанэнты ў асноўным ужо зьліліся ў адзіны сплаў. Але некаторыя зь іх дагэтуль захавалі сваю спэцыфіку. Напрыклад, гэта ставіцца да традыцыяў берберскага фальклёру і геамэтрычнага арнамэнту, арабскай паэзіі і эпасу бедуінскіх плямёнаў, андалускага і турэцкай спадчыны ў [[архітэктура|архітэктуры]] і [[музыка|музыцы]]. Акрамя таго, на фармаваньне альжырскай культуры значны ўплыў апошнія паўтара стагодзьдзі аказвала культура [[Францыя|Францыі]]. З гэтай прычыны, асобы, якія атрымалі адукацыю на францускай мове, яшчэ ў 1960-х гадах складалі большасьць інтэлігенцыі Альжыру, а франкамоўная літаратура альжырцаў дагэтуль неад’емная частка іх нацыянальнай літаратуры. === Сельская === У матэрыяльнай культуры альжырцаў своеасабліва спалучаюцца традыцыі і сучаснасьць. Традыцыйныя сельскагаспадарчыя прылады мала зьмяніліся з эпохі арабскай заваёвы: драўляныя саха і вілы, матыка, серп, у якасьці цяглавай сілы выкарыстоўваюцца аслы і [[вярблюд]]ы. У самакіравальных [[гаспадарка]]х, сельскагаспадарчых [[кааператывы|кааператывах]], а таксама ў сучасных гаспадарках уласнага сэктара шырока ўжываюцца [[трактар]]ы, [[камбайн]]ы і іншая сучасная [[тэхніка]]. Звычайная альжырская [[вёска]] — бязладная навала маленькіх хат. Хата селяніна, як правіла, глінабітная, а ў горах — каменная, з плоскім дахам, на якім ёсьць адтуліна для дыму ад агменю, складзенага з каменя. Жыльлё звычайна складаецца з двух пакояў: у адным ядуць і сьпяць, у іншым рыхтуюць ежу. Уваход у хату вядзе з унутранага панадворка, дзе ўтрымоўваецца быдла. [[Мэбля|Мэблі]] ў такіх хатах, акрамя маленькага століка, няма, уся сям’я есьць і сьпіць на падлозе. === Гарадзкая === Такое зьмешваньне стыляў характэрна і для гараджан, якія нядаўна перасяліліся зь вёскі. Большасьць мужчын у гарадах носяць эўрапейскую [[адзеньне|адзежу]]. У пажылых людзей яна нярэдка спалучаецца з чырвонай [[феска]]й. Жанчыны-мяшчанкі па большай частцы носяць традыцыйнае белае покрыва «хаік» і «лааджар» — белая хустка, вышытая белымі жа ніткамі або абабітая карункамі, якія закрываюць ніжнюю частку асобы ад вачэй. На ўсходзе краіны жанчыны носяць чорнае покрыва. Часам і то і іншае спалучаецца з эўрапейскай сукенкай і [[абутак|абуткам]]. Нярэдка на вуліцах вялікіх [[горад|гарадоў]] можна бачыць характэрную карціну — маці і дачка, якія ўвасабляюць сабой учорашні і сёньняшні дзень Альжыру. У маці твар закрыты, постаць захутаная ў покрыва, на нагах туфлі бяз заднікаў, далоні і ступні выфарбаваныя [[хна|хной]]. Дачка ідзе з адкрытым тварам, яна відавочна карыстаецца эўрапейскай [[касмэтыка]]й і апранутая па апошняй францускай [[мода|модзе]]. == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Вонкавыя спасылкі == {{Партал|Афрыка}} * [https://web.archive.org/web/20071005003110/http://www.el-mouradia.dz/ Афіцыйны сайт].{{ref-ar}}{{ref-fr}} {{Краіны Афрыкі}} {{АБСЭ}} [[Катэгорыя:Альжыр| ]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] f02dq5xb46dupuyb98nuj6ljwrrnhbu 2329582 2329566 2022-07-24T07:30:32Z Dymitr 10914 крыніца — https://en.wikipedia.org/wiki/Algeria?oldid=1099920039 wikitext text/x-wiki {{Краіна |Назва = Альжыр |НазваЎРоднымСклоне = Альжыру |НазваНаДзяржаўнайМове = الجمهورية الجزائرية الديمقراطية الشعبية <br/> ⵟⴰⴳⴷⵓⴷⴰ ⵜⴰⵎⴻⴳⴷⴰⵢⵜ ⵜⴰⵖⴻⵔⴼⴰⵏⵜ ⵜⴰⵣⵣⴰⵢⵔⵉⵜ |Сьцяг = Flag of Algeria.svg |Герб = Seal of Algeria.svg |НацыянальныДэвіз = «Ад людзей і для людзей» |Месцазнаходжаньне = LocationAlgeria.png |АфіцыйнаяМова = [[арабская мова|арабская]] |Сталіца = [[Альжыр (горад)|Альжыр]] |НайбуйнейшыГорад = Альжыр |ТыпУраду = [[Прэзыдэнцкая рэспубліка]] |ПасадыКіраўнікоў = [[Прэзыдэнт]]<br />[[Прэм’ер-міністар]] |ІмёныКіраўнікоў = [[Абдэлазіз Бутафліка]]<br />[[Ахмэд Уяхія]] |Плошча = 2 381 741 |МесцаЎСьвецеПаводлеПлошчы = 11-е |АдсотакВады = нязначны |ГодАцэнкіНасельніцтва = 2009 |МесцаЎСьвецеПаводлеНасельніцтва = 35-е |Насельніцтва = 34 895 000 |ШчыльнасьцьНасельніцтва = 14,6 чал |ГодАцэнкіСУП = 2008 |МесцаЎСьвецеПаводлеСУП = 196 |СУП = $159,669 млрд |СУПНаДушуНасельніцтва = $4588 |Валюта = [[Альжырскі дынар]] |КодВалюты = DZD |ЧасавыПас = [[Цэнтральнаэўрапейскі час|CET]] |ЧасРозьніцаUTC = +1 |ЧасавыПасУлетку = |ЧасРозьніцаUTCУлетку = |НезалежнасьцьПадзеі= — ад [[Францыя|Францыі]] |НезалежнасьцьДаты = 5 ліпеня 1962 |ДзяржаўныГімн = Kassaman |АўтамабільныЗнак = |ДамэнВерхнягаЎзроўню = dz |ТэлефонныКод = 213 |Дадаткі = }} '''Альжы́р''' ({{мова-ar|الجزائر}}, {{мова-ber|ⴷⵣⴰⵢⴻⵔ}}) — самая вялікая паводле плошчы краіна ў [[Афрыка|Афрыцы]]. Афіцыйная назва — '''Народная Дэмакратычная Рэспубліка Альжыр'''. Мяжуе з [[Туніс]]ам на паўночным усходзе, [[Лібія]]й на ўсходзе, [[Нігер]]ам на паўднёвым усходзе, [[Малі]] і [[Маўрытанія]]й на паўднёвым захадзе, а таксама [[Марока]] і некалькі кілямэтраў з [[Заходняя Сахара|Заходняй Сахарай]] на захадзе, а з поўначы Альжыр абмываецца [[Міжземнае мора|Міжземным морам]]. Краіна займае плошчу амаль у 2,382 млн км², што робіць яе дзясятай паводле велічыні дзяржавай у сьвеце і першай ў Афрыцы<ref>{{Спасылка|url=https://www.statista.com/statistics/1207844/largest-countries-in-africa-by-area/|загаловак=Africa: largest countries by area 2020|выдавец=Statista|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Лічыцца часткай рэгіёну [[Магрыб]] у Паўночнай Афрыцы. Краіна мае паўзасушлівы клімат, большая частка насельніцтва жыве на ўрадлівай поўначы, а пустэльня [[Сахара]] займае ўвесь поўдзень краю. Сталіцай і найбуйнейшым местам ёсьць горад [[Альжыр (горад)|Альжыр]], разьмешчаны на скрайняй поўначы на ​​ўзьбярэжжы Міжземнага мора. З XVI па XVIII стагодзьдзі Альжыр знаходзіўся ў складзе [[Асманская імпэрыя|Асманскай імпэрыі]]. У пачатку XIX стагодзьдзя пачалася француская калянізацыя. У 1954 годзе ў Альжыры быў сфармаваны Фронт нацыянальнага вызваленьня. Паводле вынікаў кровапралітнай вайны супраць францускіх каляніяльных войскаў у 1962 годзе Альжыр стаўся незалежнай сацыялістычнай дзяржавай. Да канца 1980-х супярэчнасьці паміж прыхільнікамі сьвецкай улады і ісламістамі перарасьлі ў грамадзянскую вайну, якая скончылася разгромам [[фундамэнталізм|фундамэнталістаў]]. Пераважная большасьць насельніцтва Альжыру складаюць арабы-бэрбэры, якія вызнаюць іслам і карыстаюцца афіцыйнымі мовамі, як то арабскай і бэрбэрскай. Тым ня менш, француская мова ня страціла свайго ўплыву і выкарыстоўваецца ў адміністрацыйнай і адукацыйнай сфэрах. Асноўнай гутарковай мовай ёсьць альжырская арабская. Альжыр рэспублікай зь зьмяшанай формай кіраваньня, мясцовыя выбарчыя акругі складаюцца з 58 вілаетаў і 1541 камуны. Гэта рэгіянальная дзяржава ў Паўночнай Афрыцы, якая мае сярэднюю сілу ў сусьветных справах. Альжыр мае самы высокі індэкс чалавечага разьвіцьця сярод усіх неастраўных афрыканскіх краінаў і адну з найбуйнейшых эканомік на кантынэнце, якая, аднак, у асноўным сілкуецца дзякуючы экспарту [[вуглевадароды|вуглевадародаў]]. Альжыр займае 16-е месца ў сьвеце паводле пакладах [[нафта|нафты]] і дзявятае месца паводле пакладах [[прыродны газ|прыроднага газу]]. Нацыянальная нафтавая кампанія [[Санатраш]] ёсьць найбуйнейшай кампаніяй у Афрыцы, якая пастаўляе вялікія аб’ёмы прыроднага газу ў Эўропу. Войска Альжыру ёсьць адным з найбуйнейшых паводле колькасьці ў Афрыцы, а дзяржава ў цэлым мае самы вялікі абаронны бюджэт на кантынэнце. Альжыр уваходзіць у [[Афрыканскі зьвяз]], [[Арабская ліга|Лігу арабскіх дзяржаваў]], [[Арганізацыя ісламскай супрацы|Арганізацыю ісламскай супрацы]], [[Арганізацыя краін-экспартэраў нафты|АПЭК]], [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў|Арганізацыю Аб’яднаных Нацыяў]], [[Сусьветная гандлёвая арганізацыя|Сусьветную гандлёвую арганізацыю]] і [[Зьвяз арабскага Магрыбу]]. У верасьні 2005 году атрымаў статус асацыяванага чальца [[Эўрапейскі Зьвяз|Эўрапейскага зьвязу]]. == Гісторыя == [[Файл:Roman Arch of Trajan at Thamugadi (Timgad), Algeria 04966r.jpg|міні|Арка Траяна ў Тамугадзі (Тымгад), малюнак пачатку 1800-х гадоў]] [[Файл:Constantine Algerien 002.jpg|міні|Горад Канстанціна, 1840 год]] * У старажытнасьці на тэрыторыі сучаснага Альжыру пражывалі старажытналібійскія плямёны. На ўзьбярэжжы — фінікійскія калёніі. * III—II стагодзьдзе да н. э. — дзяржава [[Нумідзія]]. У I стагодзьдзі да н. э. заваяваная [[Старажытны Рым|Рымам]] і ў 47 да н. э. пераўтвораная ў рымскую правінцыю. * V стагодзьдзе — прыбярэжная частка Паўночнай Афрыкі (уключаючы тэрыторыю сучаснага Альжыру) заваяваная [[вандалы|вандаламі]]. * VI стагодзьдзе — [[Бізантыя|бізантыйцы]] выганяюць вандалаў. * VII стагодзьдзе — уварваньне [[арабы|арабаў]]. [[Арабскі халіфат]]. Ісламізацыя (а ў наступным — і арабізацыя) краіны. * 1518 — асьцерагаючыся каляніяльнай экспансіі [[Гішпанія|гішпанцаў]], якія захапілі прыбярэжныя гарады, мясцовыя кіраўнікі зьвяртаюцца па дапамогу да турак. Альжыр у яго сучасных межах становіцца правінцыяй [[Асманская імпэрыя|Асманскай імпэрыі]], падзеленай на 3 ''бэйлікі'': Канстанціна, Ціцьцеры (Медэа) і Маскара (Оран). На ўзьбярэжжы Альжыру квітнее пірацтва. * 1711 — дасягнутая фактычная незалежнасьць ад Турцыі. * 1830 — пачатак [[Францыя|францускай]] калянізацыі. Узброенае дужаньне (напрыклад, паўстаньне [[Абд аль-Кадзір]]а) доўжыцца ледзь не да канца XIX стагодзьдзя. Лепшыя землі краіны засяляюць каляністы з [[Эўропа|Эўропы]]. * 1848 — Альжыр абвешчаны тэрыторыяй Францыі, паасоблены на дэпартамэнты на чале з прэфэктамі і ўзначальваецца францускім генэрал-губэрнатарам. === XX стагодзьдзе === * Красавік 1940 — падчас [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] пасьля капітуляцыі Францыі перад гітлераўскай Нямеччынай Альжыр становіцца крыніцай сыравіны і харчы для Нямеччыны і Італіі. * Лістапад 1942 — у Альжыры высаджаны ангельска-амэрыканскі дэсант. У наступе на Туніс на баку саюзьнікаў прымаюць удзел і францускія войскі, у значнай ступені ўкамплектаваныя альжырцамі, мараканцамі і жыхарамі іншых францускіх калёніяў у Афрыцы. * 1954 — [[Фронт нацыянальнага вызвалення (Альжыр)|Фронт нацыянальнага вызвалення]] (ФНВ) пачынае [[Альжырская вайна|вайну за незалежнасьць]], якая прывяла да вялікіх ахвяр, лік якіх вагаецца, па розных адзнаках ад 300 тыс. да 1 мільёна. Вялікую дзель гэтага ліку складаюць мірныя жыхары. У верасьні 1959 урад Францыі прызнаў права альжырцаў на самавызначэньне, аднак гэты ход быў сустрэты францускімі каляністамі і «правымі» ў багнеты, двойчы ўладкоўваліся буйныя антыўрадавыя мецяжы з мэтай спыніць працэс перадачы палітычнай улады мясцоваму насельніцтву. Перагаворны працэс завяршыўся падпісаньнем 18 сакавіка 1962 дамоваў аб спыненьні агню і самавызначэньні Альжыру шляхам рэфэрэндуму ([[Эвіянскія дамовы]]). Падчас рэфэрэндуму ў Альжыры яўка склала 91 %, за самавызначэньне Альжыру прагаласавала 99,7 % якія зьявіліся, а ў Францыі меркаваньні падзяліліся прыкладна пароўну, разам атрымалася 64 % «за». У адпаведнасьці з раней дасягнутымі дамоўленасьцямі ў 1964 Францыя вывяла свае войскі, да 1 ліпеня 1967 эвакуявалі ваенныя базы ў Сахары, у лютым 1968 эвакуявалі ваенна-марскую базу ў Мэрс-эль-Кэбіру. Эканамічныя актывы буйных францускіх кампаніяў у Альжыры, паводле Эвіянскіх дамоваў, засталіся ў іх руках, хоць маёмасьць каляністаў была нацыяналізаваная. * Спробы створанай у 1961, якая пайшла ў падпольле, ваенна-фашысцкай арганізацыі ОАС ({{мова-fr|Organisation armee secrete}}) сарваць выкананьне дамоваў шляхам масавага тэрору ў гарадах посьпеху ня мелі. Падчас рэфэрэндуму 1 ліпеня 1962 пераважная большасьць альжырцаў выказалася за незалежнасьць, якая была неадкладна прызнаная ўрадам Францыі. Звыш мільёна эўрапейцаў і іх прыхільнікі зь ліку мясцовых жыхароў у сьпешным парадку пакінулі краіну. * Першы ўрад незалежнага Альжыра ўзначальвае лідэр ФНО [[Ахмэд Бэн Бэла]]. У 1965 годзе адбыўся вайсковы пераварот, да ўлады прыходзіць [[Хуары Бумедзьен]], міністар абароны і былы паплечнік Бэн Бэлы, які абвясьціў курс на будаўніцтва сацыялістычнай па ісьце, але прагматычнай па духу эканоміка-палітычнай сыстэмы, з улікам альжырскай спэцыфікі і без арыентацыі на якія-небудзь узоры. У краіне ўсталёўваецца аднапартыйная сыстэма. У гэты пэрыяд адужалі і пашырэлі сувязі паміж СССР і Альжырам, якія зарадзіліся яшчэ ў пэрыяд вайны за незалежнасьць Альжыру, які цяпер лічыўся адным з саюзьнікаў СССР, ідучым па «некапіталістычным шляху разьвіцьця». Наступныя 25 гадоў становяцца для Альжыру пэрыядам параўнальнай стабільнасьці. Пасьля сьмерці Бумедзьена разгарнулася дужаньне паміж фракцыямі ў кіруючай партыі, і ў выніку краіну і партыю ўзначаліў кампрамісны кандыдат, [[Шадлі Бенджэдзід]]. У пэрыяд яго кіраваньня мовіліся ўсе эканамічныя недахопы папярэдняга прэзыдэнта, і да канца 80-х краіна апынулася на грані эканамічнага калапсу. У 1986 і 1988 гадах мелі месца масавыя беспарадкі, выкліканыя пагаршэньнем якасьці жыцьця, для ўтаймаваньня якіх прыйшлося прыцягваць войска. У 1980-я гады адбыўся ідэалягічны паварот у рэлігійнай вобласьці, альжырскае кіраўніцтва ў пошуках крыніц эканамічнай дапамогі ўзяло курс на супрацоўніцтва з кансэрватыўнымі мусульманскімі краінамі, укладваючы значныя сродкі ў разьвіцьцё ісламскай інфраструктуры. Пры гэтым мясцовае духавенства ідэйна і фінансава пераарыентуецца на рэлігійныя цэнтры краінаў Пэрсыдзкага заліва. У выніку адбываецца рэзкае ўзмацненьне фундамэнталісцкіх настрояў у асяродзьдзі духавенства і рэлігійных актывістаў. Фундамэнталісты патрабуюць перабудовы грамадзтва па законах шарыяту і пасьлядоўна выступаюць супраць сьвецкіх уладаў, вінавацячы іх у адыходзе ад ісламу. Ва ўмовах нарастальнага эканамічнага і палітычнага крызісу ісламісты заявілі прэтэнзіі на ўладу з мэтай пабудовы тэакратычнай дзяржавы цалкам на аснове шарыяту і запаветаў [[каран]]а. У сьнежні 1991 — пасьля таго, як становіцца ясна, што ў выніку першага раўнда першых шматпартыйных выбараў у краіне перамогу пачынае атрымліваць [[Ісламскі фронт выратавання]], альжырскія вайскоўцы адмянілі другі раўнд, прымусілі прэзыдэнта краіны [[Шадлі Бенджэдзід]]а сысьці ў адстаўку, усталявалі ваенны рэжым і забаранілі Ісламскі фронт выратаваньня. На гэта ісламісты адрэагавалі сыходам у падпольле і тэрорам. Тактыка экстрэмістаў будавалася як на ўдарах па ваенна-паліцэйскіх сілах і прадстаўніках эліты, так і на запалохваньні насельніцтва. Буйнамаштабная грамадзянская вайна падоўжылася амаль дзесяцігодзьдзе, а асобныя стычкі назіраюцца па цяперашні час. За ўсе гады вайна панесла жыцьці звыш 100 тыс. чалавек, у асноўным ахвяры паказальных масавых расправаў і тэрарыстычных актаў ісламісцкіх груповак. Дзяржаве была прычыненая велізарная эканамічная шкода. Толькі цьвёрдая лінія вайскоўца кіраўніцтвы Альжыру ў 1992—1999 гадах дазволіла зьбіць хвалю тэрору і прымусіла экстрэмістаў пайсьці на перамовы аб нацыянальным прымірэньні. Да дужаньня з экстрэмістамі шырока прыцягвалася мясцовае насельніцтва ў форме атрадаў самаабароны. Гэта абцяжарвала дзеяньні экстрэмістаў на шматлікіх тэрыторыях, забясьпечвала іх палітычную ізаляцыю ад грамадзтва і вызваляла значныя сілы войска і спэцпадразьдзяленьняў для актыўных дзеяньняў. Вялікае значэньне надавалася ўсталяваньню кантролю над ісламскай інфраструктурай, пасьлядоўнаму выдаленьню зь мячэцяў радыкальных імамаў, а таксама спыненьню каналаў вонкавага фінансаваньня, як узброенага крыла экстрэмістаў, так і іх палітычных структур. * Красавік 2004 — пасьля перамогі Абдэльазіза Бутэфлікі на прэзыдэнцкіх выбарах была абвешчаная частковая [[амністыя]], па ўмовах якой мяцежнікам гарантавалася прабачэньне, калі яны добраахвотна здадуцца і раззброяцца. * Верасень 2005 — на ўсенародным рэфэрэндуме ўхвалены ўрадавы праект «Хартыя за мір і згоду», які прадугледжвае амністыю былых чальцоў бандфармаваньняў, якія спыняюць узброенае дужаньне з уладамі і жадаючых вярнуцца да мірнага жыцьця. Аднак найбуйнейшая ў краіне ісламісцкая групоўка «[[Салафісцкая група пропаведзі і джыхаду]]» (каля 1000 баявікоў), якая далучылася ў 2004 да міжнароднай тэрарыстычнай сеткі «[[Аль-Каіда]]», афіцыйна абвясьціла аб адмове ад удзелу ў гэтым праекце. * Кастрычнік 2006 — лідэр «Салафісцкай групы пропаведзі і джыхаду» Абу Мусаб Абдель Вудуд заявіў аб пачатку «доўгатэрміновай вайны супраць інтэрасаў ЗША і Захаду ў рэгіёне Арабскага Магрыбу». == Палітыка == === Дзяржаўны лад === [[Файл:Hémicycle de l'assemblée populaire nationale (Algérie).jpg|значак|Месца паседжаньняў [[Народны нацыянальны сход (Альжыр)|Народнага нацыянальнага сходу]].]] Кіраўніком дзяржавы ёсьць прэзыдэнт Альжыру, які абіраецца на пяцігадовы тэрмін. Раней тэрмін прэзыдэнта быў абмежаваны двума пяцігадовымі тэрмінамі, але папраўка да канстытуцыі, ухваленая парлямэнтам 11 лістапада 2008 году, скасавала гэтае абмежаваньне<ref>{{Спасылка|url=https://web.archive.org/web/20081114015503/http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7724635.stm|загаловак=Algeria Deputies Scrap Term Limit|выдавец=BBC News|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Доўгі час прэзыдэнтам краіны быў [[Абдэль Азіз Бутэфліка]], які меў намер балятавацца на прэзыдэнцкую пасаду яшчэ раз у 2019 году, аднак праз масавыя пратэсты быў вымушаны абвесьціць аб сваёй адстаўцы 3 красавіка 2019 году<ref>{{Спасылка|url=https://www.theguardian.com/world/2019/apr/02/algeria-latest-news-president-abdelaziz-bouteflika-resigns|загаловак=Algeria’s president Abdelaziz Bouteflika resigns after 20 years|выдавец=The Guardian|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. [[Абдэльмаджыд Тэбун]], незалежны кандыдат, быў абраны прэзыдэнтам пасьля таго, як выбары ў рэшце рэшт адбыліся 12 сьнежня 2019 году. Пратэстоўцы адмовіліся прызнаць Тэбунам прэзыдэнтам, спасылаючыся на патрабаваньні ўсебаковай рэформы палітычнай сыстэмы<ref>{{Спасылка|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-50782676|загаловак=Algeria election: Fresh protests as Tebboune replaces Bouteflika|выдавец=BBC News|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Паводле дзейнай канстытуцыі 1996 году кіраўнік дзяржавы мае шырокія паўнамоцтвы, то бок ёсьць вярхоўным галоўнакамандуючым узброенымі сіламі і міністрам абароны, прызначае кіраўніка ўрада, губэрнатараў (валі), траціну чальцоў Рады нацыі (верхняй палаты парлямэнту) і Канстытуцыйнай рады. Парлямэнт Альжыру ёсьць двухпалатным, то бок ніжняя палата, вядомая як [[Народны нацыянальны сход (Альжыр)|Народны нацыянальны сход]], налічвае 462 чальцоў, якія выбіраюцца прамым шляхам на пяцігадовы тэрмін, у той час як верхняя палата, [[Рада нацыі (Альжыр)|Рада нацыі]], мае 144 чальцоў, якія абіраюцца на шасьцігадовы тэрмін, зь якіх 96 чальцоў выбіраюцца мясцовымі сходамі і 48 прызначаюцца прэзыдэнтам. Органам выканаўчай улады краіны ёсьць Рада міністраў. Асноўнымі палітычнымі партыямі ёсьць [[Фронт нацыянальнага вызваленьня (Альжыр)|Фронт нацыянальнага вызваленьня]], [[Нацыянальнае дэмакратычнае аб’яднаньне (Альжыр)|Нацыянальнае дэмакратычнае аб’яднаньне]], [[Фронт сацыялістычных сілаў (Альжыр)|Фронт сацыялістычных сілаў]], [[Аб’яднаньне за культуру і дэмакратыю (Альжыр)|Аб’яднаньне за культуру і дэмакратыю]], [[Рух грамадзтва за мір (Альжыр)|Рух грамадзтва за мір]], рух «Ан-Нахда» і іншыя. Забароненае фармаваньне партыяў на рэлігійнай, моўнай, расавай, плоцевай, карпаратыўнай або рэгіянальнай аснове. Да ліку асноўных грамадзкіх арганізацыяў уваходзяць [[Усеагульны зьвяз альжырскіх працаўнікоў]], [[Нацыянальны зьвяз альжырскіх сялянаў]], [[Нацыянальны зьвяз альжырскай моладзі]], [[Нацыянальны зьвяз альжырскіх жанчынаў]]. Як мяркуецца, выбраныя палітыкі адносна мала ўплываюць на палітыку Альжыру. Замест гэтага група неабраных цывільных і вайскоўцаў, фактычна кіруе краінай, нават вырашаючы, хто павінен абірацца прэзыдэнтам<ref>{{Спасылка|url=https://www.lebanese-forces.com/2019/04/12/algeria-132/|загаловак=What’s happening in Algeria… is it the “Arab spring”?‎|выдавец=Lebanese Forces Official Website|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Самым уплывовым чалавекам да пратэстаў 2019 году, як лічыцца, быў [[Магамэд Мэд’ен]], кіраўнік вайсковай выведкі<ref>{{Спасылка|url=http://www.economist.com/node/21554565|загаловак=Still waiting for real democracy|выдавец=The Economist|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. === Замежныя стасункі === Альжыр — чалец [[ААН]], ДН, ЛАГ, АС, АІК, ОПЕК, «Групы 77+Кітай». У 2004—2005 — нясталы чалец Савету Бясьпекі ААН. Удзельнічае ў Эўраміжземнаморскім працэсе, «Міжземнаморскай ініцыятыве» НАТО, працы «групы 15». Прадпрымае высілкі па ажыўленьні дзейнасьці [[Зьвяз арабскага Магрыбу|Зьвязу арабскага Магрыбу]]. === Адміністрацыйны падзел === Алжыр падзелены на 58 вілаетаў, 553 акругі і 1541 муніцыпалітэт. Кожны вілает, акруга і муніцыпалітэт маюць назву, утвораную ад назвы свайго адміністрацыйнага цэнтру, якім звычайна ёсьць самы вялікі горад. {| border="0" |----- |[[Файл:Algeria wilayas.png]] | <br /><small>1</small> [[Адрар (вілает)|Адрар]] <br /><small>2</small> [[Шэліф (вілает)|Шэліф]] <br /><small>3</small> [[Агуат (вілает)|Агуат]] <br /><small>4</small> [[Ум-эль-Буагі (вілает)|Ум-эль-Буагі]] <br /><small>5</small> [[Батна (вілает)|Батна]] <br /><small>6</small> [[Бэджая (вілает)|Бэджая]] <br /><small>7</small> [[Біскра (вілает)|Біскра]] <br /><small>8</small> [[Бэшар (вілает)|Бэшар]] <br /><small>9</small> [[Бліда (вілает)|Бліда]] <br /><small>10</small> [[Буйра (вілает)|Буйра]] <br /><small>11</small> [[Таманрасэт (вілает)|Таманрасэт]] <br /><small>12</small> [[Тэбэса (вілает)|Тэбэса]] <br /><small>13</small> [[Тлемсэн (вілает)|Тлемсэн]] <br /><small>14</small> [[Тыярэт (вілает)|Тыярэт]] <br /><small>15</small> [[Тызі-Узу (вілает)|Тызі-Узу]] <br /><small>16</small> [[Альжыр (вілает)|Альжыр]] <br /><small>17</small> [[Джэльфа (вілает)|Джэльфа]] <br /><small>18</small> [[Джыджэль (вілает)|Джыджэль]] <br /><small>19</small> [[Сэтыф (вілает)|Сэтыф]] <br /><small>20</small> [[Саіда (вілает)|Саіда]] <br /><small>21</small> [[Скікда (вілает)|Скікда]] <br /><small>22</small> [[Сыдзі-Бэль-Абэс (вілает)|Сыдзі-Бэль-Абэс]] <br /><small>23</small> [[Анаба (вілает)|Анаба]] <br /><small>24</small> [[Гельма (вілает)|Гельма]] | <br /><small>25</small> [[Канстантына (вілает)|Канстантына]] <br /><small>26</small> [[Мэдэа (вілает)|Мэдэа]] <br /><small>27</small> [[Мастаганэм (вілает)|Мастаганэм]] <br /><small>28</small> [[М’Сыла (вілает)|М’Сыла]] <br /><small>29</small> [[Маскара (вілает)|Маскара]] <br /><small>30</small> [[Уаргла (вілает)|Уаргла]] <br /><small>31</small> [[Аран (вілает)|Аран]] <br /><small>32</small> [[Эль-Баяд (вілает)|Эль-Баяд]] <br /><small>33</small> [[Ілізі (вілает)|Ілізі]] <br /><small>34</small> [[Бордж-Бу-Арэрыдж (вілает)|Бордж-Бу-Арэрыдж]] <br /><small>35</small> [[Бумэрдэс (вілает)|Бумэрдэс]] <br /><small>36</small> [[Эль-Тарэф (вілает)|Эль-Тарэф]] <br /><small>37</small> [[Тындуф (вілает)|Тындуф]] <br /><small>38</small> [[Тысэмсільт (вілает)|Тысэмсільт]] <br /><small>39</small> [[Эль-Уэд (вілает)|Эль-Уэд]] <br /><small>40</small> [[Хеншэла (вілает)|Хеншэла]] <br /><small>41</small> [[Сук-Аграс (вілает)|Сук-Аграс]] <br /><small>42</small> [[Тыпаза (вілает)|Тыпаза]] <br /><small>43</small> [[Міла (вілает)|Міла]] <br /><small>44</small> [[Айн-Дэфла (вілает)|Айн-Дэфла]] <br /><small>45</small> [[Наама (вілает)|Наама]] <br /><small>46</small> [[Айн-Тэмушэнт (вілает)|Айн-Тэмушэнт]] <br /><small>47</small> [[Гардая (вілает)|Гардая]] <br /><small>48</small> [[Рэлізан (вілает)|Рэлізан]] |} == Геаграфія == [[Файл:Oasis.JPG|міні|Аазіс]] На тэрыторыі Альжыру вылучаюць дзьве геалягічныя вобласьці — плятформенную Сахарскую, якая ўтварылася яшчэ ў [[дакембрыя|дакембрыі]], і складкаватую Атляскую, што ўтварылася падчас альпійскай складкаватасьці. Пустэльня [[Сахара]] займае 80 % тэрыторыі краіны і складаецца з асобных пяшчаных (Вялікі Заходні Эрг, Вялікі Ўсходні Эрг, Эрг-Ігідзі, Эрг-Шэш) і камяністых (плято Танезруфт, Цінгерт, Тадэмаіт, Эль-Эглаб) [[пустэльня]]ў. На паўднёвым усходзе альжырскай Сахары прыпаднятае сугор’е [[Ахагар]], дзе знаходзіцца найвышэйшы пункт Альжыру — гара Тахат (2906 м). Сугор’е Ахагар, якое выйшла на паверхню 2 млрд гадоў таму, зьяўляецца мэтамарфічным падмуркам Сахарскай плятформы. З усіх бакоў сугор’е акружана ступеністымі плято Тасілін-Аджэр, Тасілін-Ахагар і горамі Муйдзір. Поўнач альжырскай Сахары ляжыць на 26 м ніжэй узроўню мора. Тут разьмешчана салёнае возера [[Шот-Мельгір]]. На поўначы Альжыру раўналежна адзін аднаму працягваюцца хрыбты [[Атляс (горы)|Атлясу]] — Тэль-Атляс і Сахарскі Атляс, падзеленыя высокімі плято і масівамі, прарэзанымі глыбокімі цясьнінамі. Альпійскі ўзрост Атляскіх гор абумовіў іх высокую сэйсьмічнасьць. Апошні разбуральны землятрус тут адбыўся ў 2003 годзе. Наступствы землятрусаў асабліва катастрафічныя, улічваючы, што на вузкай паласе ўзьбярэжжа і перадгор’яў Тэль-Атлясу пражывае 93 % насельніцтвы краіны. Нетры Альжыру багатыя [[нафта]]й, [[газ]]ам, рудамі чорных і каляровых мэталаў. У Альжыры маюцца значныя радовішчы жалеза, цынку, сьвінцу, медзі, мыш’яку, ртуці, фасфатаў. Клімат Альжыру субтрапічны міжземнаморскі на поўначы і трапічны пустынны ў Сахары. Зіма на ўзьбярэжжы цёплая дажджлівая (12&nbsp;°C у студзені), у горах прахалодная (2—3 тыдні ляжыць сьнег), у Сахары залежыць ад часу сутак (уначы ніжэй 0&nbsp;°C, днём 20&nbsp;°C). Лета ў Альжыры сьпякотнае і сухое. Гадавая колькасьць ападкаў ад 0—50 мм у Сахары да 400—1200 мм у Атляскіх горах. Усе рэкі Альжыру ўяўляюць сабой часавыя вадацёкі (уэды), якія запаўняюцца ў сэзон дажджоў. Рэкі крайняй поўначы краіны ўпадаюць у Міжземнае мора, астатнія — губляюцца ў пясках Сахары. Яны выкарыстоўваюцца для абрашэньня і водазабесьпячэньня, для чаго на іх пабудаваныя вадасховішчы і ГЭС. Найбуйнейшая рака — Шэліф (700 км). Катліны азёраў (себхі) таксама запаўняюцца ў дажджлівы пэрыяд, а ўлетку перасыхаюць і пакрываюцца салянай скарынкай таўшчынёй да 60 гл. У Сахары ў раёнах вялікіх запасаў падземных вод разьмешчаныя найбуйнейшыя аазісы. Расьліннасьць міжземнаморскага ўзьбярэжжа прадстаўленая жорсткалістнымі вечназялёнымі дрэвамі і хмызьнякамі. У горах Атляса растуць лясы з коркавага і каменнага дуба, алепскай хвоі, ядлоўца, туі, атляскага кедра і лістападных парод дрэваў. Да вышыні 500 м выгадоўваюць аліўкі і фісташкі. Расьліннасьць Сахары вельмі бедная і прадстаўленая ў асноўным эфэмерами і салянкамі. Жывёльны мір бедны, бо ў значнай ступені зьнішчаны чалавекам. У лясах Атляса захаваліся зайцы, кабаны і макакі, у Сахары — гепарды, шакалы, гіены, генэты, лісіцы фэнек, газэлі, антылопы-адакс, драпежныя птушкі, дробныя грызуны, зьмеі, яшчаркі, чарапахі, зь бесхрыбтовых — саранча, скарпіёны, фалангі, скалапендры. == Эканоміка == Альжыр — індустрыяльна-аграрная краіна. Кіроўныя пазыцыі ў эканоміцы захоўвае дзяржсэктар. Прыватны сэктар пераважае ў лёгкай і харчовай прамысловасьці (70-90 %), будаўніцтве (60 %), сфэры паслугаў, аптовага і розьнічнаму гандлю (да 80 %), сельскай гаспадарцы (80 %). Памер ВУП у 2007 склаў па афіцыйных дадзеных 135 млрд даляраў ЗША (прырост — 6,5 %, 3970 даляраў ЗША на душу насельніцтва). Вядучая галіна прамысловасьці — нафтагазавая (45 % ВУП, 98 % валютных паступленьняў). Дзяржаўная нафтагазавая кампанія «Санатрак» — 1-я ў Афрыцы і 11-я ў сусьветным рэйтынгу. Даказаныя запасы нафты складаюць 1,5 млрд тон, прыроднага газу — 4,6 трлн куб. м. Значная частка вуглевадароднай сыравіны, якая здабываецца паступае на экспарт, у асноўным у Заходнюю Эўропу. Прыбыткі ад экспарту вуглевадародаў — 59 млрд дол. (2007). Альжыр займае другое месца ў сьвеце па экспарце звадкаванага газу, трэцяе — па экспарце прыроднага газу. Апроч газу і нафты, вядзецца здабыча жалезнай руды, фасфатаў, каляровых мэталаў. Якая апрацоўвае прамысловасьць прадстаўленая прадпрыемствамі мэталюргічнай, машынабудаўнічай, нафтаперапрацоўчай, хімічнай і электратэхнічнай галінаў, а таксама па перапрацоўцы сельскагаспадарчай сыравіны. Сельская гаспадарка толькі на траціну забясьпечвае патрэбнасьці краіны ў харчаваньні. Яго доля ў ВУП складае каля 10 %. Зьнешнегандлёвае абарачэньне Альжыра ў 2007 склала 87 млрд дол. ЗША (прырост у параўнаньні з 2006 — 11 %) у т.л. экспарт — 60 млрд дал., імпарт — 27 млрд дал. На долю краінаў Эўрапейскага зьвязу прыходзіцца каля 55 %, ЗША — парадку 15 %. Экспартуюцца нафта і звадкаваны газ, віно, цытрусавыя, пробка, будматэрыялы і інш. Імпартуюцца машыны і абсталяваньне, харчаваньне, сыравіна, спажывецкія тавары. Разьвіта гадоўля пшаніцы, аўса, а таксама садавіны, у прыватнасьці цытрусавай, і гародніны. Лоўля рыбы і морапрадуктаў больш 20 тысячаў тон у год. Фінансавае становішча Альжыра вызначаецца прыбыткамі ад экспарту нафты і газу. Да 2000 у сілу аб’ектыўных акалічнасьцяў яно пагаршалася, захоўвалася на высокім узроўні зьнешняя запазычанасьць (парадку 29 млрд дол. па стане на канец 1999). Да канца 2007 аб’ём зьнешняй запазычанасьці скараціўся да 5,6 млрд дал. (15,5 млрд дал. у 2005), а [[золатавалютны запас]] дасягнуў 98 млрд дал., зь якіх 44,5 млрд дал. складаў «Фонд рэгуляваньня экспартных прыбыткаў». Інфляцыя, па афіцыйных дадзеных, у 2007 склала 4,2 %, па неафіцыйных адзнаках — 8 %. === Паказчыкі === У 2005 рост [[ВУП]] склаў 5,8% (2004 — 5,2%, 2003 — 6,9%). ВУП на душу насельніцтва ў 2005 — $2,8 тыс. (па [[Парытэт пакупной здольнасці|парытэце]] — $7,2 тыс.). У 2003—2005 узровень беспрацоўя зьнізіўся з 24% да 15%. [[Інфляцыя]] ў 2005 — 3,3%. Аб’ём [[экспарт]]а ў 2005 — $44,4 млрд, [[імпарт]]а — $20 млрд. [[Прафіцыт]] дзяржбюджэту ў 2005 склаў 9% ВУП. === Нафтавая і газавая галіны === [[Файл:Algeria pipelines map.jpg|значак|зьлева|Мапа трубаправодаў, якія праходзяць скрозь Альжыру.]] Альжыр, эканоміка якога залежыць ад [[нафта|нафты]], ёсьць чальцом [[Арганізацыя краін-экспартэраў нафты|АПЭК]] з 1969 году. Ягоная здабыча сырой нафты складае каля 1,1 мільёнаў барэляў на дзень, але ён таксама ёсьць буйным вытворцам і экспартэрам [[прыродны газ|газу]] з важнымі сувязямі з Эўропай<ref>{{Спасылка|url=http://www.opec.org/opec_web/flipbook/OB08092012/OB08092012/assets/basic-html/page17.html|загаловак=OPEC Bulletin 8—9/12|выдавец=OPEC|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. [[Вуглевадароды]] доўгі час ёсьць асновай эканомікі, складаючы прыкладна 60% прыбыткаў бюджэту, 30% СУП і 87,7%<ref>{{Спасылка|url=https://www.aps.dz/economie/127366-exportations-hors-hydrocarbures-une-recette-de-pres-de-3-mds-de-dollars-durant-les-huit-1ers-mois-de-2021|загаловак=Exportations hors hydrocarbures: une recette de près de 3 mds de dollars durant les huit 1ers mois de 2021|выдавец=APS|мова=fr|дата=23 ліпеня 2022}}</ref> прыбыткаў ад экспарту. Альжыр займае 10-ы радок паводле пакладаў прыроднага газу ў сьвеце і шостым паводле велічыні экспартэрам газу. Згодна з паведамленьнем [[Адміністрацыя энэргетычнай інфармацыі ЗША|Адміністрацыі энэргетычнай інфармацыі ЗША]] на 2005 год у Альжыра было 4,5 трлн м³ спраўджаных пакладаў прыроднага газу<ref>{{Спасылка|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2253rank.html|загаловак=Country Comparison: Natural Gas — Proved Reserves|выдавец=CIA|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Краіна таксама займае 16-е месца паводле пакладаў нафты. Прырост эканомікі без уліку вуглевадародаў на 2011 год прагназаваўся на ўзроўні 5%. Каб задаволіць сацыяльныя патрабаваньні, улады павялічылі выдаткі, асабліва на харчовыя патрэбы, стварэньне працоўных месцаў, падтрымку малых і сярэдніх прадпрыемстваў і падвышэньне заробкаў. Высокія цэны на вуглевадароды палепшылі рахунак бягучых апэрацыяў ды і без таго вялікія міжнародныя рэзэрвы<ref>{{Спасылка|url=https://web.archive.org/web/20140311020241/http://www.imf.org/external/pubs/ft/scr/2012/cr1220.pdf|загаловак=Algeria: 2011 Article IV Consultation|выдавец=IMF|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Прыбыткі ад нафты і газу вырасьлі ў 2011 годзе ў выніку захаваньня высокіх коштаў на нафту, аднак тэндэнцыя аб’ёмаў здабычы зьніжаліся. Аб’ём здабычы ў нафтагазавым сэктары працягвала скарачацца, зьнізіўшыся з 43,2 млн тон да 32 млн тон у пэрыяд з 2007 па 2011 гады. Тым ня менш, на сэктар прыпадала 98% ад агульнага аб’ёму экспарту краіны ў 2011 годзе супраць 48% у 1962 годзе<ref>{{Спасылка|url=https://web.archive.org/web/20140311022328/http://www.tsa-algerie.com/actualite/item/622-le-temps-des-crapules|загаловак=Le temps des crapules — Tout sur l’Algérie|выдавец=TSA|мова=fr|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>, а таксама 70% бюджэтных паступленьняў або 71,4 млрд даляраў ЗША. Альжырская нацыянальная нафтавая кампанія [[Санатраш]] гуляе ключавую ролю ва ўсіх аспэктах функцыянаваньня нафтавага і газавага сэктараў у Альжыры. Усе замежныя апэратары павінны працаваць у партнэрстве з гэтай кампаніяй, якая звычайна валодае большасьцю ўласнасьці ў пагадненьнях аб размеркаваньні прадукцыі. У красавіку 2022 году дыпляматы з [[Італія|Італіі]] і [[Гішпанія|Гішпаніі]] правялі перамовы пасьля таго, як рашэньне Рыма забясьпечыць вялікі аб’ём альжырскага газу выклікала заклапочанасьць у Мадрыдзе<ref>{{Спасылка|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2022-04-12/italy-and-spain-hold-talks-to-head-off-tension-over-algeria-gas|загаловак=Italy and Spain Hold Talks to Head Off Tension Over Algerian Gas|выдавец=Bloomberg|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Згодна з умовай паміж альжырскім Санатрашам і італьянскай [[Eni|Эні]], Альжыр дадасьць 9 млрд кубамэтраў газу ў Італію да 2024 году<ref>{{Спасылка|url=https://www.politico.eu/article/italy-turns-to-algeria-to-replace-russian-gas/|загаловак=Italy looks to demote Russia and make Algeria its top gas supplier|выдавец=Politico|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. == Дэмаграфія == [[Файл:Tuareg2.JPG|міні|Туарэг]] Карэннае насельніцтва Альжыру — альжырцы, якія складаюцца з [[арабы|арабаў]] і блізкіх ім па культуры [[бэрбэры|бэрбэраў]]. Па вонкавым абліччы альжырцы, як правіла, людзі сярэдняга росту, асмуглыя, чарнавалосыя, з чорнымі вачамі і падоўжанай формай асобы міжземнаморскага тыпу. Пражывае значная колькасьць чаркесаў. Большасьць альжырцаў (4/5) лічаць роднай [[арабская мова|арабскую мову]], астатнія — [[бэрбэрскія мовы|бэрбэрскія дыялекты]]. Бэрбэрскае насельніцтва пераважае сярод горцаў [[Атляс (горы)|Атлясу]] і ў [[аазіс]]ах [[Сахара|Сахары]] (кабілы, шавія, [[туарэгі]]), прычым нярэдка бэрбэры ў роўнай ступені добра валодаюць роднай і арабскай мовай. Людзі, якія атрымалі адукацыю або тыя, хто працаваў за мяжой, як правіла, акрамя роднай добра ведаюць [[француская мова|францускую мову]]. Гутарковая форма францускай мовы шырока распаўсюджаная ў гарадах. Хоць выкарыстаньне францускай мовы значна скарацілася ў параўнаньні з каляніяльнымі часамі канца XIX — сярэдзіны XX стагодзьдзяў, [[француская мова]] ў Альжыры (а таксама ў суседніх [[Туніс]]е і [[Марока]]) па-ранейшаму застаецца асноўнай мовай дзелавых зносінаў і гандлю і пакуль не саступае гэтых пазыцыяў ангельскай. Пры гэтым курс афіцыйнага ўраду накіраваны на паступовую арабізацыю ўсіх сфэраў жыцьця краіны. На літаратурнай арабскай мове ў цяперашні час выдаюцца дзяржаўныя дакумэнты, кнігі, часопісы, газэты. Малаважную частку насельніцтва складаюць грамадзяне замежных дзяржаваў, занятыя на часавай працы ў якасьці спэцыялістаў. Яны, як правіла, таксама размаўляюць на францускай мове. === Рэлігія === Пераважная большасьць альжырцаў належаць да [[Іслам|мусульманаў]] суніцкага толку. У даліне Мзаб у вілаеце [[Гардая (вілает)|Гардае]] пражывае каля 290 тысячаў [[ібадызм|ібадыйцаў]]. У канцы XIX і пачатку XX стагодзьдзяў значную частку насельніцтва тады яшчэ Францускага Альжыру складалі даволі ўплывовыя ў культурным і эканамічным пляне немусульманскія групы франкамоўных эўрапейцаў і [[габрэі|габрэяў]], якія атрымалі назву [[франкаальжырцы]] ці п’е-нуар ({{мова-fr|Pieds-noirs|скарочана}}). Складаючы некалі да 15 % насельніцтвы краіны, большасьць франкаальжырцаў, а таксама афранцужаных мусульман-[[гаркі]] былі вымушаныя масава пакінуць краіну пасьля паразы ў вайне за незалежнасьць, [[рэпатрыяцыя|рэпатрыяваўшыся]] ў асноўным у [[Францыя|Францыю]]. На сёньня ў краіне ўсё ж такі захоўваецца хрысьціянскае насельніцтва, колькасьць якога вар’іруюцца ад 20 тысяч да 200 тысяч чалавек<ref name="usstate">{{Спасылка|url=https://www.state.gov/reports/2018-report-on-international-religious-freedom/algeria/|загаловак=Algeria|выдавец=United States Department of State|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Хрысьціяне Альжыру перавожна належаць да [[пратэстанцтва|пратэстанцкіх]] групаў, аднак апошнім часам на іх узмацьніўся ціск з боку ўраду<ref name="usstate"/>. Згодна зь некаторымі зьвесткамі павялічылася колькасьць людзей, якія ня ёсьць рэлігійнымі. Справаздача Арабскага баромэтра і [[BBC|Бі-бі-сі]] за чэрвень 2019 году выявіла, што доля альжырцаў, якія лічаць сябе нерэлігійнымі, вырасла з прыкладна 8% у 2013 годзе да прыкладна 15% у 2018 годзе<ref>{{Спасылка|url=https://www.bbc.com/news/world-middle-east-48703377|загаловак=The Arab world in seven charts: Are Arabs turning their backs on religion?|выдавец=BBC News|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Абапіраючыся на атрыманыя зьвесткі, стала вядома, што падзеньне рэлігійнасьці ў асноўным прыпадае на маладых альжырцаў<ref>{{Спасылка|url=https://web.archive.org/web/20200924090413/https://fanack.com/religions-in-the-middle-east-and-north-africa/young-arabs-are-changing-their-beliefs-and-perceptions/|загаловак=Young Arabs are Changing their Beliefs and Perceptions: New Survey|выдавец=Fanack|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Альжыр адкрыў сьвету шэраг выбітных мусульманскіх мысьляроў, як то [[Эмір Абдэлькадэр]], [[Абдэльгамід Бэн Бадыс]], [[Мулуд Касэм Наіт Бэлкасэм]], [[Малек Бэнабі]] і [[Магамэд Аркун]]. == Культура == Складаны характар нацыянальнай культуры Альжыру перадае формула дзеяча альжырскай [[культура|культуры]] шэйха Бэн Бадыса: «Альжырскі народ — арабскі па мове, берберскі па паходжаньні, мусульманскі па [[рэлігія|рэлігіі]]». Культура альжырскага народа складалася на працягу шматлікіх стагодзьдзяў як вынік узаемадзеяньня і ўзаемаўплываў арабскіх і берберскіх плямёнаў, лаціна-пунічных элемэнтаў даарабскага часу і разьвітай араба-ісламскай [[цывілізацыя|цывілізацыі]] эпохі [[халіфат]]а, носьбітаў гішпана-маўританскай (андалускай) культуры маўраў і турэцкіх заваёўнікаў. Да цяперашняга часу ўсе гэтыя кампанэнты ў асноўным ужо зьліліся ў адзіны сплаў. Але некаторыя зь іх дагэтуль захавалі сваю спэцыфіку. Напрыклад, гэта ставіцца да традыцыяў берберскага фальклёру і геамэтрычнага арнамэнту, арабскай паэзіі і эпасу бедуінскіх плямёнаў, андалускага і турэцкай спадчыны ў [[архітэктура|архітэктуры]] і [[музыка|музыцы]]. Акрамя таго, на фармаваньне альжырскай культуры значны ўплыў апошнія паўтара стагодзьдзі аказвала культура [[Францыя|Францыі]]. З гэтай прычыны, асобы, якія атрымалі адукацыю на францускай мове, яшчэ ў 1960-х гадах складалі большасьць інтэлігенцыі Альжыру, а франкамоўная літаратура альжырцаў дагэтуль неад’емная частка іх нацыянальнай літаратуры. === Сельская === У матэрыяльнай культуры альжырцаў своеасабліва спалучаюцца традыцыі і сучаснасьць. Традыцыйныя сельскагаспадарчыя прылады мала зьмяніліся з эпохі арабскай заваёвы: драўляныя саха і вілы, матыка, серп, у якасьці цяглавай сілы выкарыстоўваюцца аслы і [[вярблюд]]ы. У самакіравальных [[гаспадарка]]х, сельскагаспадарчых [[кааператывы|кааператывах]], а таксама ў сучасных гаспадарках уласнага сэктара шырока ўжываюцца [[трактар]]ы, [[камбайн]]ы і іншая сучасная [[тэхніка]]. Звычайная альжырская [[вёска]] — бязладная навала маленькіх хат. Хата селяніна, як правіла, глінабітная, а ў горах — каменная, з плоскім дахам, на якім ёсьць адтуліна для дыму ад агменю, складзенага з каменя. Жыльлё звычайна складаецца з двух пакояў: у адным ядуць і сьпяць, у іншым рыхтуюць ежу. Уваход у хату вядзе з унутранага панадворка, дзе ўтрымоўваецца быдла. [[Мэбля|Мэблі]] ў такіх хатах, акрамя маленькага століка, няма, уся сям’я есьць і сьпіць на падлозе. === Гарадзкая === Такое зьмешваньне стыляў характэрна і для гараджан, якія нядаўна перасяліліся зь вёскі. Большасьць мужчын у гарадах носяць эўрапейскую [[адзеньне|адзежу]]. У пажылых людзей яна нярэдка спалучаецца з чырвонай [[феска]]й. Жанчыны-мяшчанкі па большай частцы носяць традыцыйнае белае покрыва «хаік» і «лааджар» — белая хустка, вышытая белымі жа ніткамі або абабітая карункамі, якія закрываюць ніжнюю частку асобы ад вачэй. На ўсходзе краіны жанчыны носяць чорнае покрыва. Часам і то і іншае спалучаецца з эўрапейскай сукенкай і [[абутак|абуткам]]. Нярэдка на вуліцах вялікіх [[горад|гарадоў]] можна бачыць характэрную карціну — маці і дачка, якія ўвасабляюць сабой учорашні і сёньняшні дзень Альжыру. У маці твар закрыты, постаць захутаная ў покрыва, на нагах туфлі бяз заднікаў, далоні і ступні выфарбаваныя [[хна|хной]]. Дачка ідзе з адкрытым тварам, яна відавочна карыстаецца эўрапейскай [[касмэтыка]]й і апранутая па апошняй францускай [[мода|модзе]]. == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Вонкавыя спасылкі == {{Партал|Афрыка}} * [https://web.archive.org/web/20071005003110/http://www.el-mouradia.dz/ Афіцыйны сайт].{{ref-ar}}{{ref-fr}} {{Краіны Афрыкі}} {{АБСЭ}} [[Катэгорыя:Альжыр| ]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] jf30vnyp2ywv844a231a7m3lpaqb0ca 2329583 2329582 2022-07-24T07:39:19Z Dymitr 10914 крыніца — https://en.wikipedia.org/wiki/Algeria?oldid=1099920039 wikitext text/x-wiki {{Краіна2 | СУП ППЗ = 581,189 млрд $ | Год падліку СУП ППЗ = 2022 | Месца паводле СУП ППЗ = | СУП ППЗ на чалавека = 13 002 $ | Год падліку СУП ППЗ на чалавека = 2022 | Месца паводле СУП ППЗ на чалавека = | СУП намінал = 191,941 млрд $ | Год падліку СУП намінал = 2022 | Месца паводле СУП намінал = | СУП намінал на чалавека = 4 294 $ | Год падліку СУП намінал на чалавека = 2022 | Месца паводле СУП намінал на чалавека = }} '''Альжы́р''' ({{мова-ar|الجزائر}}, {{мова-ber|ⴷⵣⴰⵢⴻⵔ}}) — самая вялікая паводле плошчы краіна ў [[Афрыка|Афрыцы]]. Афіцыйная назва — '''Народная Дэмакратычная Рэспубліка Альжыр'''. Мяжуе з [[Туніс]]ам на паўночным усходзе, [[Лібія]]й на ўсходзе, [[Нігер]]ам на паўднёвым усходзе, [[Малі]] і [[Маўрытанія]]й на паўднёвым захадзе, а таксама [[Марока]] і некалькі кілямэтраў з [[Заходняя Сахара|Заходняй Сахарай]] на захадзе, а з поўначы Альжыр абмываецца [[Міжземнае мора|Міжземным морам]]. Краіна займае плошчу амаль у 2,382 млн км², што робіць яе дзясятай паводле велічыні дзяржавай у сьвеце і першай ў Афрыцы<ref>{{Спасылка|url=https://www.statista.com/statistics/1207844/largest-countries-in-africa-by-area/|загаловак=Africa: largest countries by area 2020|выдавец=Statista|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Лічыцца часткай рэгіёну [[Магрыб]] у Паўночнай Афрыцы. Краіна мае паўзасушлівы клімат, большая частка насельніцтва жыве на ўрадлівай поўначы, а пустэльня [[Сахара]] займае ўвесь поўдзень краю. Сталіцай і найбуйнейшым местам ёсьць горад [[Альжыр (горад)|Альжыр]], разьмешчаны на скрайняй поўначы на ​​ўзьбярэжжы Міжземнага мора. З XVI па XVIII стагодзьдзі Альжыр знаходзіўся ў складзе [[Асманская імпэрыя|Асманскай імпэрыі]]. У пачатку XIX стагодзьдзя пачалася француская калянізацыя. У 1954 годзе ў Альжыры быў сфармаваны Фронт нацыянальнага вызваленьня. Паводле вынікаў кровапралітнай вайны супраць францускіх каляніяльных войскаў у 1962 годзе Альжыр стаўся незалежнай сацыялістычнай дзяржавай. Да канца 1980-х супярэчнасьці паміж прыхільнікамі сьвецкай улады і ісламістамі перарасьлі ў грамадзянскую вайну, якая скончылася разгромам [[фундамэнталізм|фундамэнталістаў]]. Пераважная большасьць насельніцтва Альжыру складаюць арабы-бэрбэры, якія вызнаюць іслам і карыстаюцца афіцыйнымі мовамі, як то арабскай і бэрбэрскай. Тым ня менш, француская мова ня страціла свайго ўплыву і выкарыстоўваецца ў адміністрацыйнай і адукацыйнай сфэрах. Асноўнай гутарковай мовай ёсьць альжырская арабская. Альжыр ёсьць рэспублікай зь зьмяшанай формай кіраваньня, мясцовыя выбарчыя акругі складаюцца з 58 вілаетаў і 1541 камуны. Гэта рэгіянальная дзяржава ў Паўночнай Афрыцы, якая мае сярэднюю сілу ў сусьветных справах. Альжыр мае самы высокі індэкс чалавечага разьвіцьця сярод усіх неастраўных афрыканскіх краінаў і адну з найбуйнейшых эканомік на кантынэнце, якая, аднак, у асноўным сілкуецца дзякуючы экспарту [[вуглевадароды|вуглевадародаў]]. Альжыр займае 16-е месца ў сьвеце паводле пакладах [[нафта|нафты]] і дзявятае месца паводле пакладах [[прыродны газ|прыроднага газу]]. Нацыянальная нафтавая кампанія [[Санатраш]] ёсьць найбуйнейшай кампаніяй у Афрыцы, якая пастаўляе вялікія аб’ёмы прыроднага газу ў Эўропу. Войска Альжыру ёсьць адным з найбуйнейшых паводле колькасьці ў Афрыцы, а дзяржава ў цэлым мае самы вялікі абаронны бюджэт на кантынэнце. Альжыр уваходзіць у [[Афрыканскі зьвяз]], [[Арабская ліга|Лігу арабскіх дзяржаваў]], [[Арганізацыя ісламскай супрацы|Арганізацыю ісламскай супрацы]], [[Арганізацыя краін-экспартэраў нафты|АПЭК]], [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў|Арганізацыю Аб’яднаных Нацыяў]], [[Сусьветная гандлёвая арганізацыя|Сусьветную гандлёвую арганізацыю]] і [[Зьвяз арабскага Магрыбу]]. У верасьні 2005 году атрымаў статус асацыяванага чальца [[Эўрапейскі Зьвяз|Эўрапейскага зьвязу]]. == Гісторыя == [[Файл:Roman Arch of Trajan at Thamugadi (Timgad), Algeria 04966r.jpg|міні|Арка Траяна ў Тамугадзі (Тымгад), малюнак пачатку 1800-х гадоў]] [[Файл:Constantine Algerien 002.jpg|міні|Горад Канстанціна, 1840 год]] * У старажытнасьці на тэрыторыі сучаснага Альжыру пражывалі старажытналібійскія плямёны. На ўзьбярэжжы — фінікійскія калёніі. * III—II стагодзьдзе да н. э. — дзяржава [[Нумідзія]]. У I стагодзьдзі да н. э. заваяваная [[Старажытны Рым|Рымам]] і ў 47 да н. э. пераўтвораная ў рымскую правінцыю. * V стагодзьдзе — прыбярэжная частка Паўночнай Афрыкі (уключаючы тэрыторыю сучаснага Альжыру) заваяваная [[вандалы|вандаламі]]. * VI стагодзьдзе — [[Бізантыя|бізантыйцы]] выганяюць вандалаў. * VII стагодзьдзе — уварваньне [[арабы|арабаў]]. [[Арабскі халіфат]]. Ісламізацыя (а ў наступным — і арабізацыя) краіны. * 1518 — асьцерагаючыся каляніяльнай экспансіі [[Гішпанія|гішпанцаў]], якія захапілі прыбярэжныя гарады, мясцовыя кіраўнікі зьвяртаюцца па дапамогу да турак. Альжыр у яго сучасных межах становіцца правінцыяй [[Асманская імпэрыя|Асманскай імпэрыі]], падзеленай на 3 ''бэйлікі'': Канстанціна, Ціцьцеры (Медэа) і Маскара (Оран). На ўзьбярэжжы Альжыру квітнее пірацтва. * 1711 — дасягнутая фактычная незалежнасьць ад Турцыі. * 1830 — пачатак [[Францыя|францускай]] калянізацыі. Узброенае дужаньне (напрыклад, паўстаньне [[Абд аль-Кадзір]]а) доўжыцца ледзь не да канца XIX стагодзьдзя. Лепшыя землі краіны засяляюць каляністы з [[Эўропа|Эўропы]]. * 1848 — Альжыр абвешчаны тэрыторыяй Францыі, паасоблены на дэпартамэнты на чале з прэфэктамі і ўзначальваецца францускім генэрал-губэрнатарам. === XX стагодзьдзе === * Красавік 1940 — падчас [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] пасьля капітуляцыі Францыі перад гітлераўскай Нямеччынай Альжыр становіцца крыніцай сыравіны і харчы для Нямеччыны і Італіі. * Лістапад 1942 — у Альжыры высаджаны ангельска-амэрыканскі дэсант. У наступе на Туніс на баку саюзьнікаў прымаюць удзел і францускія войскі, у значнай ступені ўкамплектаваныя альжырцамі, мараканцамі і жыхарамі іншых францускіх калёніяў у Афрыцы. * 1954 — [[Фронт нацыянальнага вызвалення (Альжыр)|Фронт нацыянальнага вызвалення]] (ФНВ) пачынае [[Альжырская вайна|вайну за незалежнасьць]], якая прывяла да вялікіх ахвяр, лік якіх вагаецца, па розных адзнаках ад 300 тыс. да 1 мільёна. Вялікую дзель гэтага ліку складаюць мірныя жыхары. У верасьні 1959 урад Францыі прызнаў права альжырцаў на самавызначэньне, аднак гэты ход быў сустрэты францускімі каляністамі і «правымі» ў багнеты, двойчы ўладкоўваліся буйныя антыўрадавыя мецяжы з мэтай спыніць працэс перадачы палітычнай улады мясцоваму насельніцтву. Перагаворны працэс завяршыўся падпісаньнем 18 сакавіка 1962 дамоваў аб спыненьні агню і самавызначэньні Альжыру шляхам рэфэрэндуму ([[Эвіянскія дамовы]]). Падчас рэфэрэндуму ў Альжыры яўка склала 91 %, за самавызначэньне Альжыру прагаласавала 99,7 % якія зьявіліся, а ў Францыі меркаваньні падзяліліся прыкладна пароўну, разам атрымалася 64 % «за». У адпаведнасьці з раней дасягнутымі дамоўленасьцямі ў 1964 Францыя вывяла свае войскі, да 1 ліпеня 1967 эвакуявалі ваенныя базы ў Сахары, у лютым 1968 эвакуявалі ваенна-марскую базу ў Мэрс-эль-Кэбіру. Эканамічныя актывы буйных францускіх кампаніяў у Альжыры, паводле Эвіянскіх дамоваў, засталіся ў іх руках, хоць маёмасьць каляністаў была нацыяналізаваная. * Спробы створанай у 1961, якая пайшла ў падпольле, ваенна-фашысцкай арганізацыі ОАС ({{мова-fr|Organisation armee secrete}}) сарваць выкананьне дамоваў шляхам масавага тэрору ў гарадах посьпеху ня мелі. Падчас рэфэрэндуму 1 ліпеня 1962 пераважная большасьць альжырцаў выказалася за незалежнасьць, якая была неадкладна прызнаная ўрадам Францыі. Звыш мільёна эўрапейцаў і іх прыхільнікі зь ліку мясцовых жыхароў у сьпешным парадку пакінулі краіну. * Першы ўрад незалежнага Альжыра ўзначальвае лідэр ФНО [[Ахмэд Бэн Бэла]]. У 1965 годзе адбыўся вайсковы пераварот, да ўлады прыходзіць [[Хуары Бумедзьен]], міністар абароны і былы паплечнік Бэн Бэлы, які абвясьціў курс на будаўніцтва сацыялістычнай па ісьце, але прагматычнай па духу эканоміка-палітычнай сыстэмы, з улікам альжырскай спэцыфікі і без арыентацыі на якія-небудзь узоры. У краіне ўсталёўваецца аднапартыйная сыстэма. У гэты пэрыяд адужалі і пашырэлі сувязі паміж СССР і Альжырам, якія зарадзіліся яшчэ ў пэрыяд вайны за незалежнасьць Альжыру, які цяпер лічыўся адным з саюзьнікаў СССР, ідучым па «некапіталістычным шляху разьвіцьця». Наступныя 25 гадоў становяцца для Альжыру пэрыядам параўнальнай стабільнасьці. Пасьля сьмерці Бумедзьена разгарнулася дужаньне паміж фракцыямі ў кіруючай партыі, і ў выніку краіну і партыю ўзначаліў кампрамісны кандыдат, [[Шадлі Бенджэдзід]]. У пэрыяд яго кіраваньня мовіліся ўсе эканамічныя недахопы папярэдняга прэзыдэнта, і да канца 80-х краіна апынулася на грані эканамічнага калапсу. У 1986 і 1988 гадах мелі месца масавыя беспарадкі, выкліканыя пагаршэньнем якасьці жыцьця, для ўтаймаваньня якіх прыйшлося прыцягваць войска. У 1980-я гады адбыўся ідэалягічны паварот у рэлігійнай вобласьці, альжырскае кіраўніцтва ў пошуках крыніц эканамічнай дапамогі ўзяло курс на супрацоўніцтва з кансэрватыўнымі мусульманскімі краінамі, укладваючы значныя сродкі ў разьвіцьцё ісламскай інфраструктуры. Пры гэтым мясцовае духавенства ідэйна і фінансава пераарыентуецца на рэлігійныя цэнтры краінаў Пэрсыдзкага заліва. У выніку адбываецца рэзкае ўзмацненьне фундамэнталісцкіх настрояў у асяродзьдзі духавенства і рэлігійных актывістаў. Фундамэнталісты патрабуюць перабудовы грамадзтва па законах шарыяту і пасьлядоўна выступаюць супраць сьвецкіх уладаў, вінавацячы іх у адыходзе ад ісламу. Ва ўмовах нарастальнага эканамічнага і палітычнага крызісу ісламісты заявілі прэтэнзіі на ўладу з мэтай пабудовы тэакратычнай дзяржавы цалкам на аснове шарыяту і запаветаў [[каран]]а. У сьнежні 1991 — пасьля таго, як становіцца ясна, што ў выніку першага раўнда першых шматпартыйных выбараў у краіне перамогу пачынае атрымліваць [[Ісламскі фронт выратавання]], альжырскія вайскоўцы адмянілі другі раўнд, прымусілі прэзыдэнта краіны [[Шадлі Бенджэдзід]]а сысьці ў адстаўку, усталявалі ваенны рэжым і забаранілі Ісламскі фронт выратаваньня. На гэта ісламісты адрэагавалі сыходам у падпольле і тэрорам. Тактыка экстрэмістаў будавалася як на ўдарах па ваенна-паліцэйскіх сілах і прадстаўніках эліты, так і на запалохваньні насельніцтва. Буйнамаштабная грамадзянская вайна падоўжылася амаль дзесяцігодзьдзе, а асобныя стычкі назіраюцца па цяперашні час. За ўсе гады вайна панесла жыцьці звыш 100 тыс. чалавек, у асноўным ахвяры паказальных масавых расправаў і тэрарыстычных актаў ісламісцкіх груповак. Дзяржаве была прычыненая велізарная эканамічная шкода. Толькі цьвёрдая лінія вайскоўца кіраўніцтвы Альжыру ў 1992—1999 гадах дазволіла зьбіць хвалю тэрору і прымусіла экстрэмістаў пайсьці на перамовы аб нацыянальным прымірэньні. Да дужаньня з экстрэмістамі шырока прыцягвалася мясцовае насельніцтва ў форме атрадаў самаабароны. Гэта абцяжарвала дзеяньні экстрэмістаў на шматлікіх тэрыторыях, забясьпечвала іх палітычную ізаляцыю ад грамадзтва і вызваляла значныя сілы войска і спэцпадразьдзяленьняў для актыўных дзеяньняў. Вялікае значэньне надавалася ўсталяваньню кантролю над ісламскай інфраструктурай, пасьлядоўнаму выдаленьню зь мячэцяў радыкальных імамаў, а таксама спыненьню каналаў вонкавага фінансаваньня, як узброенага крыла экстрэмістаў, так і іх палітычных структур. * Красавік 2004 — пасьля перамогі Абдэльазіза Бутэфлікі на прэзыдэнцкіх выбарах была абвешчаная частковая [[амністыя]], па ўмовах якой мяцежнікам гарантавалася прабачэньне, калі яны добраахвотна здадуцца і раззброяцца. * Верасень 2005 — на ўсенародным рэфэрэндуме ўхвалены ўрадавы праект «Хартыя за мір і згоду», які прадугледжвае амністыю былых чальцоў бандфармаваньняў, якія спыняюць узброенае дужаньне з уладамі і жадаючых вярнуцца да мірнага жыцьця. Аднак найбуйнейшая ў краіне ісламісцкая групоўка «[[Салафісцкая група пропаведзі і джыхаду]]» (каля 1000 баявікоў), якая далучылася ў 2004 да міжнароднай тэрарыстычнай сеткі «[[Аль-Каіда]]», афіцыйна абвясьціла аб адмове ад удзелу ў гэтым праекце. * Кастрычнік 2006 — лідэр «Салафісцкай групы пропаведзі і джыхаду» Абу Мусаб Абдель Вудуд заявіў аб пачатку «доўгатэрміновай вайны супраць інтэрасаў ЗША і Захаду ў рэгіёне Арабскага Магрыбу». == Палітыка == === Дзяржаўны лад === [[Файл:Hémicycle de l'assemblée populaire nationale (Algérie).jpg|значак|Месца паседжаньняў [[Народны нацыянальны сход (Альжыр)|Народнага нацыянальнага сходу]].]] Кіраўніком дзяржавы ёсьць прэзыдэнт Альжыру, які абіраецца на пяцігадовы тэрмін. Раней тэрмін прэзыдэнта быў абмежаваны двума пяцігадовымі тэрмінамі, але папраўка да канстытуцыі, ухваленая парлямэнтам 11 лістапада 2008 году, скасавала гэтае абмежаваньне<ref>{{Спасылка|url=https://web.archive.org/web/20081114015503/http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7724635.stm|загаловак=Algeria Deputies Scrap Term Limit|выдавец=BBC News|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Доўгі час прэзыдэнтам краіны быў [[Абдэль Азіз Бутэфліка]], які меў намер балятавацца на прэзыдэнцкую пасаду яшчэ раз у 2019 году, аднак праз масавыя пратэсты быў вымушаны абвесьціць аб сваёй адстаўцы 3 красавіка 2019 году<ref>{{Спасылка|url=https://www.theguardian.com/world/2019/apr/02/algeria-latest-news-president-abdelaziz-bouteflika-resigns|загаловак=Algeria’s president Abdelaziz Bouteflika resigns after 20 years|выдавец=The Guardian|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. [[Абдэльмаджыд Тэбун]], незалежны кандыдат, быў абраны прэзыдэнтам пасьля таго, як выбары ў рэшце рэшт адбыліся 12 сьнежня 2019 году. Пратэстоўцы адмовіліся прызнаць Тэбунам прэзыдэнтам, спасылаючыся на патрабаваньні ўсебаковай рэформы палітычнай сыстэмы<ref>{{Спасылка|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-50782676|загаловак=Algeria election: Fresh protests as Tebboune replaces Bouteflika|выдавец=BBC News|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Паводле дзейнай канстытуцыі 1996 году кіраўнік дзяржавы мае шырокія паўнамоцтвы, то бок ёсьць вярхоўным галоўнакамандуючым узброенымі сіламі і міністрам абароны, прызначае кіраўніка ўрада, губэрнатараў (валі), траціну чальцоў Рады нацыі (верхняй палаты парлямэнту) і Канстытуцыйнай рады. Парлямэнт Альжыру ёсьць двухпалатным, то бок ніжняя палата, вядомая як [[Народны нацыянальны сход (Альжыр)|Народны нацыянальны сход]], налічвае 462 чальцоў, якія выбіраюцца прамым шляхам на пяцігадовы тэрмін, у той час як верхняя палата, [[Рада нацыі (Альжыр)|Рада нацыі]], мае 144 чальцоў, якія абіраюцца на шасьцігадовы тэрмін, зь якіх 96 чальцоў выбіраюцца мясцовымі сходамі і 48 прызначаюцца прэзыдэнтам. Органам выканаўчай улады краіны ёсьць Рада міністраў. Асноўнымі палітычнымі партыямі ёсьць [[Фронт нацыянальнага вызваленьня (Альжыр)|Фронт нацыянальнага вызваленьня]], [[Нацыянальнае дэмакратычнае аб’яднаньне (Альжыр)|Нацыянальнае дэмакратычнае аб’яднаньне]], [[Фронт сацыялістычных сілаў (Альжыр)|Фронт сацыялістычных сілаў]], [[Аб’яднаньне за культуру і дэмакратыю (Альжыр)|Аб’яднаньне за культуру і дэмакратыю]], [[Рух грамадзтва за мір (Альжыр)|Рух грамадзтва за мір]], рух «Ан-Нахда» і іншыя. Забароненае фармаваньне партыяў на рэлігійнай, моўнай, расавай, плоцевай, карпаратыўнай або рэгіянальнай аснове. Да ліку асноўных грамадзкіх арганізацыяў уваходзяць [[Усеагульны зьвяз альжырскіх працаўнікоў]], [[Нацыянальны зьвяз альжырскіх сялянаў]], [[Нацыянальны зьвяз альжырскай моладзі]], [[Нацыянальны зьвяз альжырскіх жанчынаў]]. Як мяркуецца, выбраныя палітыкі адносна мала ўплываюць на палітыку Альжыру. Замест гэтага група неабраных цывільных і вайскоўцаў, фактычна кіруе краінай, нават вырашаючы, хто павінен абірацца прэзыдэнтам<ref>{{Спасылка|url=https://www.lebanese-forces.com/2019/04/12/algeria-132/|загаловак=What’s happening in Algeria… is it the “Arab spring”?‎|выдавец=Lebanese Forces Official Website|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Самым уплывовым чалавекам да пратэстаў 2019 году, як лічыцца, быў [[Магамэд Мэд’ен]], кіраўнік вайсковай выведкі<ref>{{Спасылка|url=http://www.economist.com/node/21554565|загаловак=Still waiting for real democracy|выдавец=The Economist|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. === Замежныя стасункі === Альжыр — чалец [[ААН]], ДН, ЛАГ, АС, АІК, ОПЕК, «Групы 77+Кітай». У 2004—2005 — нясталы чалец Савету Бясьпекі ААН. Удзельнічае ў Эўраміжземнаморскім працэсе, «Міжземнаморскай ініцыятыве» НАТО, працы «групы 15». Прадпрымае высілкі па ажыўленьні дзейнасьці [[Зьвяз арабскага Магрыбу|Зьвязу арабскага Магрыбу]]. === Адміністрацыйны падзел === Алжыр падзелены на 58 вілаетаў, 553 акругі і 1541 муніцыпалітэт. Кожны вілает, акруга і муніцыпалітэт маюць назву, утвораную ад назвы свайго адміністрацыйнага цэнтру, якім звычайна ёсьць самы вялікі горад. {| border="0" |----- |[[Файл:Algeria wilayas.png]] | <br /><small>1</small> [[Адрар (вілает)|Адрар]] <br /><small>2</small> [[Шэліф (вілает)|Шэліф]] <br /><small>3</small> [[Агуат (вілает)|Агуат]] <br /><small>4</small> [[Ум-эль-Буагі (вілает)|Ум-эль-Буагі]] <br /><small>5</small> [[Батна (вілает)|Батна]] <br /><small>6</small> [[Бэджая (вілает)|Бэджая]] <br /><small>7</small> [[Біскра (вілает)|Біскра]] <br /><small>8</small> [[Бэшар (вілает)|Бэшар]] <br /><small>9</small> [[Бліда (вілает)|Бліда]] <br /><small>10</small> [[Буйра (вілает)|Буйра]] <br /><small>11</small> [[Таманрасэт (вілает)|Таманрасэт]] <br /><small>12</small> [[Тэбэса (вілает)|Тэбэса]] <br /><small>13</small> [[Тлемсэн (вілает)|Тлемсэн]] <br /><small>14</small> [[Тыярэт (вілает)|Тыярэт]] <br /><small>15</small> [[Тызі-Узу (вілает)|Тызі-Узу]] <br /><small>16</small> [[Альжыр (вілает)|Альжыр]] <br /><small>17</small> [[Джэльфа (вілает)|Джэльфа]] <br /><small>18</small> [[Джыджэль (вілает)|Джыджэль]] <br /><small>19</small> [[Сэтыф (вілает)|Сэтыф]] <br /><small>20</small> [[Саіда (вілает)|Саіда]] <br /><small>21</small> [[Скікда (вілает)|Скікда]] <br /><small>22</small> [[Сыдзі-Бэль-Абэс (вілает)|Сыдзі-Бэль-Абэс]] <br /><small>23</small> [[Анаба (вілает)|Анаба]] <br /><small>24</small> [[Гельма (вілает)|Гельма]] | <br /><small>25</small> [[Канстантына (вілает)|Канстантына]] <br /><small>26</small> [[Мэдэа (вілает)|Мэдэа]] <br /><small>27</small> [[Мастаганэм (вілает)|Мастаганэм]] <br /><small>28</small> [[М’Сыла (вілает)|М’Сыла]] <br /><small>29</small> [[Маскара (вілает)|Маскара]] <br /><small>30</small> [[Уаргла (вілает)|Уаргла]] <br /><small>31</small> [[Аран (вілает)|Аран]] <br /><small>32</small> [[Эль-Баяд (вілает)|Эль-Баяд]] <br /><small>33</small> [[Ілізі (вілает)|Ілізі]] <br /><small>34</small> [[Бордж-Бу-Арэрыдж (вілает)|Бордж-Бу-Арэрыдж]] <br /><small>35</small> [[Бумэрдэс (вілает)|Бумэрдэс]] <br /><small>36</small> [[Эль-Тарэф (вілает)|Эль-Тарэф]] <br /><small>37</small> [[Тындуф (вілает)|Тындуф]] <br /><small>38</small> [[Тысэмсільт (вілает)|Тысэмсільт]] <br /><small>39</small> [[Эль-Уэд (вілает)|Эль-Уэд]] <br /><small>40</small> [[Хеншэла (вілает)|Хеншэла]] <br /><small>41</small> [[Сук-Аграс (вілает)|Сук-Аграс]] <br /><small>42</small> [[Тыпаза (вілает)|Тыпаза]] <br /><small>43</small> [[Міла (вілает)|Міла]] <br /><small>44</small> [[Айн-Дэфла (вілает)|Айн-Дэфла]] <br /><small>45</small> [[Наама (вілает)|Наама]] <br /><small>46</small> [[Айн-Тэмушэнт (вілает)|Айн-Тэмушэнт]] <br /><small>47</small> [[Гардая (вілает)|Гардая]] <br /><small>48</small> [[Рэлізан (вілает)|Рэлізан]] |} == Геаграфія == [[Файл:Oasis.JPG|міні|Аазіс]] На тэрыторыі Альжыру вылучаюць дзьве геалягічныя вобласьці — плятформенную Сахарскую, якая ўтварылася яшчэ ў [[дакембрыя|дакембрыі]], і складкаватую Атляскую, што ўтварылася падчас альпійскай складкаватасьці. Пустэльня [[Сахара]] займае 80 % тэрыторыі краіны і складаецца з асобных пяшчаных (Вялікі Заходні Эрг, Вялікі Ўсходні Эрг, Эрг-Ігідзі, Эрг-Шэш) і камяністых (плято Танезруфт, Цінгерт, Тадэмаіт, Эль-Эглаб) [[пустэльня]]ў. На паўднёвым усходзе альжырскай Сахары прыпаднятае сугор’е [[Ахагар]], дзе знаходзіцца найвышэйшы пункт Альжыру — гара Тахат (2906 м). Сугор’е Ахагар, якое выйшла на паверхню 2 млрд гадоў таму, зьяўляецца мэтамарфічным падмуркам Сахарскай плятформы. З усіх бакоў сугор’е акружана ступеністымі плято Тасілін-Аджэр, Тасілін-Ахагар і горамі Муйдзір. Поўнач альжырскай Сахары ляжыць на 26 м ніжэй узроўню мора. Тут разьмешчана салёнае возера [[Шот-Мельгір]]. На поўначы Альжыру раўналежна адзін аднаму працягваюцца хрыбты [[Атляс (горы)|Атлясу]] — Тэль-Атляс і Сахарскі Атляс, падзеленыя высокімі плято і масівамі, прарэзанымі глыбокімі цясьнінамі. Альпійскі ўзрост Атляскіх гор абумовіў іх высокую сэйсьмічнасьць. Апошні разбуральны землятрус тут адбыўся ў 2003 годзе. Наступствы землятрусаў асабліва катастрафічныя, улічваючы, што на вузкай паласе ўзьбярэжжа і перадгор’яў Тэль-Атлясу пражывае 93 % насельніцтвы краіны. Нетры Альжыру багатыя [[нафта]]й, [[газ]]ам, рудамі чорных і каляровых мэталаў. У Альжыры маюцца значныя радовішчы жалеза, цынку, сьвінцу, медзі, мыш’яку, ртуці, фасфатаў. Клімат Альжыру субтрапічны міжземнаморскі на поўначы і трапічны пустынны ў Сахары. Зіма на ўзьбярэжжы цёплая дажджлівая (12&nbsp;°C у студзені), у горах прахалодная (2—3 тыдні ляжыць сьнег), у Сахары залежыць ад часу сутак (уначы ніжэй 0&nbsp;°C, днём 20&nbsp;°C). Лета ў Альжыры сьпякотнае і сухое. Гадавая колькасьць ападкаў ад 0—50 мм у Сахары да 400—1200 мм у Атляскіх горах. Усе рэкі Альжыру ўяўляюць сабой часавыя вадацёкі (уэды), якія запаўняюцца ў сэзон дажджоў. Рэкі крайняй поўначы краіны ўпадаюць у Міжземнае мора, астатнія — губляюцца ў пясках Сахары. Яны выкарыстоўваюцца для абрашэньня і водазабесьпячэньня, для чаго на іх пабудаваныя вадасховішчы і ГЭС. Найбуйнейшая рака — Шэліф (700 км). Катліны азёраў (себхі) таксама запаўняюцца ў дажджлівы пэрыяд, а ўлетку перасыхаюць і пакрываюцца салянай скарынкай таўшчынёй да 60 гл. У Сахары ў раёнах вялікіх запасаў падземных вод разьмешчаныя найбуйнейшыя аазісы. Расьліннасьць міжземнаморскага ўзьбярэжжа прадстаўленая жорсткалістнымі вечназялёнымі дрэвамі і хмызьнякамі. У горах Атляса растуць лясы з коркавага і каменнага дуба, алепскай хвоі, ядлоўца, туі, атляскага кедра і лістападных парод дрэваў. Да вышыні 500 м выгадоўваюць аліўкі і фісташкі. Расьліннасьць Сахары вельмі бедная і прадстаўленая ў асноўным эфэмерами і салянкамі. Жывёльны мір бедны, бо ў значнай ступені зьнішчаны чалавекам. У лясах Атляса захаваліся зайцы, кабаны і макакі, у Сахары — гепарды, шакалы, гіены, генэты, лісіцы фэнек, газэлі, антылопы-адакс, драпежныя птушкі, дробныя грызуны, зьмеі, яшчаркі, чарапахі, зь бесхрыбтовых — саранча, скарпіёны, фалангі, скалапендры. == Эканоміка == Альжыр — індустрыяльна-аграрная краіна. Кіроўныя пазыцыі ў эканоміцы захоўвае дзяржсэктар. Прыватны сэктар пераважае ў лёгкай і харчовай прамысловасьці (70-90 %), будаўніцтве (60 %), сфэры паслугаў, аптовага і розьнічнаму гандлю (да 80 %), сельскай гаспадарцы (80 %). Памер ВУП у 2007 склаў па афіцыйных дадзеных 135 млрд даляраў ЗША (прырост — 6,5 %, 3970 даляраў ЗША на душу насельніцтва). Вядучая галіна прамысловасьці — нафтагазавая (45 % ВУП, 98 % валютных паступленьняў). Дзяржаўная нафтагазавая кампанія «Санатрак» — 1-я ў Афрыцы і 11-я ў сусьветным рэйтынгу. Даказаныя запасы нафты складаюць 1,5 млрд тон, прыроднага газу — 4,6 трлн куб. м. Значная частка вуглевадароднай сыравіны, якая здабываецца паступае на экспарт, у асноўным у Заходнюю Эўропу. Прыбыткі ад экспарту вуглевадародаў — 59 млрд дол. (2007). Альжыр займае другое месца ў сьвеце па экспарце звадкаванага газу, трэцяе — па экспарце прыроднага газу. Апроч газу і нафты, вядзецца здабыча жалезнай руды, фасфатаў, каляровых мэталаў. Якая апрацоўвае прамысловасьць прадстаўленая прадпрыемствамі мэталюргічнай, машынабудаўнічай, нафтаперапрацоўчай, хімічнай і электратэхнічнай галінаў, а таксама па перапрацоўцы сельскагаспадарчай сыравіны. Сельская гаспадарка толькі на траціну забясьпечвае патрэбнасьці краіны ў харчаваньні. Яго доля ў ВУП складае каля 10 %. Зьнешнегандлёвае абарачэньне Альжыра ў 2007 склала 87 млрд дол. ЗША (прырост у параўнаньні з 2006 — 11 %) у т.л. экспарт — 60 млрд дал., імпарт — 27 млрд дал. На долю краінаў Эўрапейскага зьвязу прыходзіцца каля 55 %, ЗША — парадку 15 %. Экспартуюцца нафта і звадкаваны газ, віно, цытрусавыя, пробка, будматэрыялы і інш. Імпартуюцца машыны і абсталяваньне, харчаваньне, сыравіна, спажывецкія тавары. Разьвіта гадоўля пшаніцы, аўса, а таксама садавіны, у прыватнасьці цытрусавай, і гародніны. Лоўля рыбы і морапрадуктаў больш 20 тысячаў тон у год. Фінансавае становішча Альжыра вызначаецца прыбыткамі ад экспарту нафты і газу. Да 2000 у сілу аб’ектыўных акалічнасьцяў яно пагаршалася, захоўвалася на высокім узроўні зьнешняя запазычанасьць (парадку 29 млрд дол. па стане на канец 1999). Да канца 2007 аб’ём зьнешняй запазычанасьці скараціўся да 5,6 млрд дал. (15,5 млрд дал. у 2005), а [[золатавалютны запас]] дасягнуў 98 млрд дал., зь якіх 44,5 млрд дал. складаў «Фонд рэгуляваньня экспартных прыбыткаў». Інфляцыя, па афіцыйных дадзеных, у 2007 склала 4,2 %, па неафіцыйных адзнаках — 8 %. === Паказчыкі === У 2005 рост [[ВУП]] склаў 5,8% (2004 — 5,2%, 2003 — 6,9%). ВУП на душу насельніцтва ў 2005 — $2,8 тыс. (па [[Парытэт пакупной здольнасці|парытэце]] — $7,2 тыс.). У 2003—2005 узровень беспрацоўя зьнізіўся з 24% да 15%. [[Інфляцыя]] ў 2005 — 3,3%. Аб’ём [[экспарт]]а ў 2005 — $44,4 млрд, [[імпарт]]а — $20 млрд. [[Прафіцыт]] дзяржбюджэту ў 2005 склаў 9% ВУП. === Нафтавая і газавая галіны === [[Файл:Algeria pipelines map.jpg|значак|зьлева|Мапа трубаправодаў, якія праходзяць скрозь Альжыру.]] Альжыр, эканоміка якога залежыць ад [[нафта|нафты]], ёсьць чальцом [[Арганізацыя краін-экспартэраў нафты|АПЭК]] з 1969 году. Ягоная здабыча сырой нафты складае каля 1,1 мільёнаў барэляў на дзень, але ён таксама ёсьць буйным вытворцам і экспартэрам [[прыродны газ|газу]] з важнымі сувязямі з Эўропай<ref>{{Спасылка|url=http://www.opec.org/opec_web/flipbook/OB08092012/OB08092012/assets/basic-html/page17.html|загаловак=OPEC Bulletin 8—9/12|выдавец=OPEC|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. [[Вуглевадароды]] доўгі час ёсьць асновай эканомікі, складаючы прыкладна 60% прыбыткаў бюджэту, 30% СУП і 87,7%<ref>{{Спасылка|url=https://www.aps.dz/economie/127366-exportations-hors-hydrocarbures-une-recette-de-pres-de-3-mds-de-dollars-durant-les-huit-1ers-mois-de-2021|загаловак=Exportations hors hydrocarbures: une recette de près de 3 mds de dollars durant les huit 1ers mois de 2021|выдавец=APS|мова=fr|дата=23 ліпеня 2022}}</ref> прыбыткаў ад экспарту. Альжыр займае 10-ы радок паводле пакладаў прыроднага газу ў сьвеце і шостым паводле велічыні экспартэрам газу. Згодна з паведамленьнем [[Адміністрацыя энэргетычнай інфармацыі ЗША|Адміністрацыі энэргетычнай інфармацыі ЗША]] на 2005 год у Альжыра было 4,5 трлн м³ спраўджаных пакладаў прыроднага газу<ref>{{Спасылка|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2253rank.html|загаловак=Country Comparison: Natural Gas — Proved Reserves|выдавец=CIA|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Краіна таксама займае 16-е месца паводле пакладаў нафты. Прырост эканомікі без уліку вуглевадародаў на 2011 год прагназаваўся на ўзроўні 5%. Каб задаволіць сацыяльныя патрабаваньні, улады павялічылі выдаткі, асабліва на харчовыя патрэбы, стварэньне працоўных месцаў, падтрымку малых і сярэдніх прадпрыемстваў і падвышэньне заробкаў. Высокія цэны на вуглевадароды палепшылі рахунак бягучых апэрацыяў ды і без таго вялікія міжнародныя рэзэрвы<ref>{{Спасылка|url=https://web.archive.org/web/20140311020241/http://www.imf.org/external/pubs/ft/scr/2012/cr1220.pdf|загаловак=Algeria: 2011 Article IV Consultation|выдавец=IMF|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Прыбыткі ад нафты і газу вырасьлі ў 2011 годзе ў выніку захаваньня высокіх коштаў на нафту, аднак тэндэнцыя аб’ёмаў здабычы зьніжаліся. Аб’ём здабычы ў нафтагазавым сэктары працягвала скарачацца, зьнізіўшыся з 43,2 млн тон да 32 млн тон у пэрыяд з 2007 па 2011 гады. Тым ня менш, на сэктар прыпадала 98% ад агульнага аб’ёму экспарту краіны ў 2011 годзе супраць 48% у 1962 годзе<ref>{{Спасылка|url=https://web.archive.org/web/20140311022328/http://www.tsa-algerie.com/actualite/item/622-le-temps-des-crapules|загаловак=Le temps des crapules — Tout sur l’Algérie|выдавец=TSA|мова=fr|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>, а таксама 70% бюджэтных паступленьняў або 71,4 млрд даляраў ЗША. Альжырская нацыянальная нафтавая кампанія [[Санатраш]] гуляе ключавую ролю ва ўсіх аспэктах функцыянаваньня нафтавага і газавага сэктараў у Альжыры. Усе замежныя апэратары павінны працаваць у партнэрстве з гэтай кампаніяй, якая звычайна валодае большасьцю ўласнасьці ў пагадненьнях аб размеркаваньні прадукцыі. У красавіку 2022 году дыпляматы з [[Італія|Італіі]] і [[Гішпанія|Гішпаніі]] правялі перамовы пасьля таго, як рашэньне Рыма забясьпечыць вялікі аб’ём альжырскага газу выклікала заклапочанасьць у Мадрыдзе<ref>{{Спасылка|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2022-04-12/italy-and-spain-hold-talks-to-head-off-tension-over-algeria-gas|загаловак=Italy and Spain Hold Talks to Head Off Tension Over Algerian Gas|выдавец=Bloomberg|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Згодна з умовай паміж альжырскім Санатрашам і італьянскай [[Eni|Эні]], Альжыр дадасьць 9 млрд кубамэтраў газу ў Італію да 2024 году<ref>{{Спасылка|url=https://www.politico.eu/article/italy-turns-to-algeria-to-replace-russian-gas/|загаловак=Italy looks to demote Russia and make Algeria its top gas supplier|выдавец=Politico|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. == Дэмаграфія == [[Файл:Tuareg2.JPG|міні|Туарэг]] Карэннае насельніцтва Альжыру — альжырцы, якія складаюцца з [[арабы|арабаў]] і блізкіх ім па культуры [[бэрбэры|бэрбэраў]]. Па вонкавым абліччы альжырцы, як правіла, людзі сярэдняга росту, асмуглыя, чарнавалосыя, з чорнымі вачамі і падоўжанай формай асобы міжземнаморскага тыпу. Пражывае значная колькасьць чаркесаў. Большасьць альжырцаў (4/5) лічаць роднай [[арабская мова|арабскую мову]], астатнія — [[бэрбэрскія мовы|бэрбэрскія дыялекты]]. Бэрбэрскае насельніцтва пераважае сярод горцаў [[Атляс (горы)|Атлясу]] і ў [[аазіс]]ах [[Сахара|Сахары]] (кабілы, шавія, [[туарэгі]]), прычым нярэдка бэрбэры ў роўнай ступені добра валодаюць роднай і арабскай мовай. Людзі, якія атрымалі адукацыю або тыя, хто працаваў за мяжой, як правіла, акрамя роднай добра ведаюць [[француская мова|францускую мову]]. Гутарковая форма францускай мовы шырока распаўсюджаная ў гарадах. Хоць выкарыстаньне францускай мовы значна скарацілася ў параўнаньні з каляніяльнымі часамі канца XIX — сярэдзіны XX стагодзьдзяў, [[француская мова]] ў Альжыры (а таксама ў суседніх [[Туніс]]е і [[Марока]]) па-ранейшаму застаецца асноўнай мовай дзелавых зносінаў і гандлю і пакуль не саступае гэтых пазыцыяў ангельскай. Пры гэтым курс афіцыйнага ўраду накіраваны на паступовую арабізацыю ўсіх сфэраў жыцьця краіны. На літаратурнай арабскай мове ў цяперашні час выдаюцца дзяржаўныя дакумэнты, кнігі, часопісы, газэты. Малаважную частку насельніцтва складаюць грамадзяне замежных дзяржаваў, занятыя на часавай працы ў якасьці спэцыялістаў. Яны, як правіла, таксама размаўляюць на францускай мове. === Рэлігія === Пераважная большасьць альжырцаў належаць да [[Іслам|мусульманаў]] суніцкага толку. У даліне Мзаб у вілаеце [[Гардая (вілает)|Гардае]] пражывае каля 290 тысячаў [[ібадызм|ібадыйцаў]]. У канцы XIX і пачатку XX стагодзьдзяў значную частку насельніцтва тады яшчэ Францускага Альжыру складалі даволі ўплывовыя ў культурным і эканамічным пляне немусульманскія групы франкамоўных эўрапейцаў і [[габрэі|габрэяў]], якія атрымалі назву [[франкаальжырцы]] ці п’е-нуар ({{мова-fr|Pieds-noirs|скарочана}}). Складаючы некалі да 15 % насельніцтвы краіны, большасьць франкаальжырцаў, а таксама афранцужаных мусульман-[[гаркі]] былі вымушаныя масава пакінуць краіну пасьля паразы ў вайне за незалежнасьць, [[рэпатрыяцыя|рэпатрыяваўшыся]] ў асноўным у [[Францыя|Францыю]]. На сёньня ў краіне ўсё ж такі захоўваецца хрысьціянскае насельніцтва, колькасьць якога вар’іруюцца ад 20 тысяч да 200 тысяч чалавек<ref name="usstate">{{Спасылка|url=https://www.state.gov/reports/2018-report-on-international-religious-freedom/algeria/|загаловак=Algeria|выдавец=United States Department of State|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Хрысьціяне Альжыру перавожна належаць да [[пратэстанцтва|пратэстанцкіх]] групаў, аднак апошнім часам на іх узмацьніўся ціск з боку ўраду<ref name="usstate"/>. Згодна зь некаторымі зьвесткамі павялічылася колькасьць людзей, якія ня ёсьць рэлігійнымі. Справаздача Арабскага баромэтра і [[BBC|Бі-бі-сі]] за чэрвень 2019 году выявіла, што доля альжырцаў, якія лічаць сябе нерэлігійнымі, вырасла з прыкладна 8% у 2013 годзе да прыкладна 15% у 2018 годзе<ref>{{Спасылка|url=https://www.bbc.com/news/world-middle-east-48703377|загаловак=The Arab world in seven charts: Are Arabs turning their backs on religion?|выдавец=BBC News|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Абапіраючыся на атрыманыя зьвесткі, стала вядома, што падзеньне рэлігійнасьці ў асноўным прыпадае на маладых альжырцаў<ref>{{Спасылка|url=https://web.archive.org/web/20200924090413/https://fanack.com/religions-in-the-middle-east-and-north-africa/young-arabs-are-changing-their-beliefs-and-perceptions/|загаловак=Young Arabs are Changing their Beliefs and Perceptions: New Survey|выдавец=Fanack|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Альжыр адкрыў сьвету шэраг выбітных мусульманскіх мысьляроў, як то [[Эмір Абдэлькадэр]], [[Абдэльгамід Бэн Бадыс]], [[Мулуд Касэм Наіт Бэлкасэм]], [[Малек Бэнабі]] і [[Магамэд Аркун]]. == Культура == Складаны характар нацыянальнай культуры Альжыру перадае формула дзеяча альжырскай [[культура|культуры]] шэйха Бэн Бадыса: «Альжырскі народ — арабскі па мове, берберскі па паходжаньні, мусульманскі па [[рэлігія|рэлігіі]]». Культура альжырскага народа складалася на працягу шматлікіх стагодзьдзяў як вынік узаемадзеяньня і ўзаемаўплываў арабскіх і берберскіх плямёнаў, лаціна-пунічных элемэнтаў даарабскага часу і разьвітай араба-ісламскай [[цывілізацыя|цывілізацыі]] эпохі [[халіфат]]а, носьбітаў гішпана-маўританскай (андалускай) культуры маўраў і турэцкіх заваёўнікаў. Да цяперашняга часу ўсе гэтыя кампанэнты ў асноўным ужо зьліліся ў адзіны сплаў. Але некаторыя зь іх дагэтуль захавалі сваю спэцыфіку. Напрыклад, гэта ставіцца да традыцыяў берберскага фальклёру і геамэтрычнага арнамэнту, арабскай паэзіі і эпасу бедуінскіх плямёнаў, андалускага і турэцкай спадчыны ў [[архітэктура|архітэктуры]] і [[музыка|музыцы]]. Акрамя таго, на фармаваньне альжырскай культуры значны ўплыў апошнія паўтара стагодзьдзі аказвала культура [[Францыя|Францыі]]. З гэтай прычыны, асобы, якія атрымалі адукацыю на францускай мове, яшчэ ў 1960-х гадах складалі большасьць інтэлігенцыі Альжыру, а франкамоўная літаратура альжырцаў дагэтуль неад’емная частка іх нацыянальнай літаратуры. === Сельская === У матэрыяльнай культуры альжырцаў своеасабліва спалучаюцца традыцыі і сучаснасьць. Традыцыйныя сельскагаспадарчыя прылады мала зьмяніліся з эпохі арабскай заваёвы: драўляныя саха і вілы, матыка, серп, у якасьці цяглавай сілы выкарыстоўваюцца аслы і [[вярблюд]]ы. У самакіравальных [[гаспадарка]]х, сельскагаспадарчых [[кааператывы|кааператывах]], а таксама ў сучасных гаспадарках уласнага сэктара шырока ўжываюцца [[трактар]]ы, [[камбайн]]ы і іншая сучасная [[тэхніка]]. Звычайная альжырская [[вёска]] — бязладная навала маленькіх хат. Хата селяніна, як правіла, глінабітная, а ў горах — каменная, з плоскім дахам, на якім ёсьць адтуліна для дыму ад агменю, складзенага з каменя. Жыльлё звычайна складаецца з двух пакояў: у адным ядуць і сьпяць, у іншым рыхтуюць ежу. Уваход у хату вядзе з унутранага панадворка, дзе ўтрымоўваецца быдла. [[Мэбля|Мэблі]] ў такіх хатах, акрамя маленькага століка, няма, уся сям’я есьць і сьпіць на падлозе. === Гарадзкая === Такое зьмешваньне стыляў характэрна і для гараджан, якія нядаўна перасяліліся зь вёскі. Большасьць мужчын у гарадах носяць эўрапейскую [[адзеньне|адзежу]]. У пажылых людзей яна нярэдка спалучаецца з чырвонай [[феска]]й. Жанчыны-мяшчанкі па большай частцы носяць традыцыйнае белае покрыва «хаік» і «лааджар» — белая хустка, вышытая белымі жа ніткамі або абабітая карункамі, якія закрываюць ніжнюю частку асобы ад вачэй. На ўсходзе краіны жанчыны носяць чорнае покрыва. Часам і то і іншае спалучаецца з эўрапейскай сукенкай і [[абутак|абуткам]]. Нярэдка на вуліцах вялікіх [[горад|гарадоў]] можна бачыць характэрную карціну — маці і дачка, якія ўвасабляюць сабой учорашні і сёньняшні дзень Альжыру. У маці твар закрыты, постаць захутаная ў покрыва, на нагах туфлі бяз заднікаў, далоні і ступні выфарбаваныя [[хна|хной]]. Дачка ідзе з адкрытым тварам, яна відавочна карыстаецца эўрапейскай [[касмэтыка]]й і апранутая па апошняй францускай [[мода|модзе]]. == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Вонкавыя спасылкі == {{Партал|Афрыка}} * [https://web.archive.org/web/20071005003110/http://www.el-mouradia.dz/ Афіцыйны сайт].{{ref-ar}}{{ref-fr}} {{Краіны Афрыкі}} {{АБСЭ}} [[Катэгорыя:Альжыр| ]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] t1y0bjprmf1090hs193a15lt37dxr6s 2329593 2329583 2022-07-24T08:32:25Z Dymitr 10914 /* Эканоміка */ крыніца — https://en.wikipedia.org/wiki/Algeria?oldid=1099920039 wikitext text/x-wiki {{Краіна2 | СУП ППЗ = 581,189 млрд $ | Год падліку СУП ППЗ = 2022 | Месца паводле СУП ППЗ = | СУП ППЗ на чалавека = 13 002 $ | Год падліку СУП ППЗ на чалавека = 2022 | Месца паводле СУП ППЗ на чалавека = | СУП намінал = 191,941 млрд $ | Год падліку СУП намінал = 2022 | Месца паводле СУП намінал = | СУП намінал на чалавека = 4 294 $ | Год падліку СУП намінал на чалавека = 2022 | Месца паводле СУП намінал на чалавека = }} '''Альжы́р''' ({{мова-ar|الجزائر}}, {{мова-ber|ⴷⵣⴰⵢⴻⵔ}}) — самая вялікая паводле плошчы краіна ў [[Афрыка|Афрыцы]]. Афіцыйная назва — '''Народная Дэмакратычная Рэспубліка Альжыр'''. Мяжуе з [[Туніс]]ам на паўночным усходзе, [[Лібія]]й на ўсходзе, [[Нігер]]ам на паўднёвым усходзе, [[Малі]] і [[Маўрытанія]]й на паўднёвым захадзе, а таксама [[Марока]] і некалькі кілямэтраў з [[Заходняя Сахара|Заходняй Сахарай]] на захадзе, а з поўначы Альжыр абмываецца [[Міжземнае мора|Міжземным морам]]. Краіна займае плошчу амаль у 2,382 млн км², што робіць яе дзясятай паводле велічыні дзяржавай у сьвеце і першай ў Афрыцы<ref>{{Спасылка|url=https://www.statista.com/statistics/1207844/largest-countries-in-africa-by-area/|загаловак=Africa: largest countries by area 2020|выдавец=Statista|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Лічыцца часткай рэгіёну [[Магрыб]] у Паўночнай Афрыцы. Краіна мае паўзасушлівы клімат, большая частка насельніцтва жыве на ўрадлівай поўначы, а пустэльня [[Сахара]] займае ўвесь поўдзень краю. Сталіцай і найбуйнейшым местам ёсьць горад [[Альжыр (горад)|Альжыр]], разьмешчаны на скрайняй поўначы на ​​ўзьбярэжжы Міжземнага мора. З XVI па XVIII стагодзьдзі Альжыр знаходзіўся ў складзе [[Асманская імпэрыя|Асманскай імпэрыі]]. У пачатку XIX стагодзьдзя пачалася француская калянізацыя. У 1954 годзе ў Альжыры быў сфармаваны Фронт нацыянальнага вызваленьня. Паводле вынікаў кровапралітнай вайны супраць францускіх каляніяльных войскаў у 1962 годзе Альжыр стаўся незалежнай сацыялістычнай дзяржавай. Да канца 1980-х супярэчнасьці паміж прыхільнікамі сьвецкай улады і ісламістамі перарасьлі ў грамадзянскую вайну, якая скончылася разгромам [[фундамэнталізм|фундамэнталістаў]]. Пераважная большасьць насельніцтва Альжыру складаюць арабы-бэрбэры, якія вызнаюць іслам і карыстаюцца афіцыйнымі мовамі, як то арабскай і бэрбэрскай. Тым ня менш, француская мова ня страціла свайго ўплыву і выкарыстоўваецца ў адміністрацыйнай і адукацыйнай сфэрах. Асноўнай гутарковай мовай ёсьць альжырская арабская. Альжыр ёсьць рэспублікай зь зьмяшанай формай кіраваньня, мясцовыя выбарчыя акругі складаюцца з 58 вілаетаў і 1541 камуны. Гэта рэгіянальная дзяржава ў Паўночнай Афрыцы, якая мае сярэднюю сілу ў сусьветных справах. Альжыр мае самы высокі індэкс чалавечага разьвіцьця сярод усіх неастраўных афрыканскіх краінаў і адну з найбуйнейшых эканомік на кантынэнце, якая, аднак, у асноўным сілкуецца дзякуючы экспарту [[вуглевадароды|вуглевадародаў]]. Альжыр займае 16-е месца ў сьвеце паводле пакладах [[нафта|нафты]] і дзявятае месца паводле пакладах [[прыродны газ|прыроднага газу]]. Нацыянальная нафтавая кампанія [[Санатраш]] ёсьць найбуйнейшай кампаніяй у Афрыцы, якая пастаўляе вялікія аб’ёмы прыроднага газу ў Эўропу. Войска Альжыру ёсьць адным з найбуйнейшых паводле колькасьці ў Афрыцы, а дзяржава ў цэлым мае самы вялікі абаронны бюджэт на кантынэнце. Альжыр уваходзіць у [[Афрыканскі зьвяз]], [[Арабская ліга|Лігу арабскіх дзяржаваў]], [[Арганізацыя ісламскай супрацы|Арганізацыю ісламскай супрацы]], [[Арганізацыя краін-экспартэраў нафты|АПЭК]], [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў|Арганізацыю Аб’яднаных Нацыяў]], [[Сусьветная гандлёвая арганізацыя|Сусьветную гандлёвую арганізацыю]] і [[Зьвяз арабскага Магрыбу]]. У верасьні 2005 году атрымаў статус асацыяванага чальца [[Эўрапейскі Зьвяз|Эўрапейскага зьвязу]]. == Гісторыя == [[Файл:Roman Arch of Trajan at Thamugadi (Timgad), Algeria 04966r.jpg|міні|Арка Траяна ў Тамугадзі (Тымгад), малюнак пачатку 1800-х гадоў]] [[Файл:Constantine Algerien 002.jpg|міні|Горад Канстанціна, 1840 год]] * У старажытнасьці на тэрыторыі сучаснага Альжыру пражывалі старажытналібійскія плямёны. На ўзьбярэжжы — фінікійскія калёніі. * III—II стагодзьдзе да н. э. — дзяржава [[Нумідзія]]. У I стагодзьдзі да н. э. заваяваная [[Старажытны Рым|Рымам]] і ў 47 да н. э. пераўтвораная ў рымскую правінцыю. * V стагодзьдзе — прыбярэжная частка Паўночнай Афрыкі (уключаючы тэрыторыю сучаснага Альжыру) заваяваная [[вандалы|вандаламі]]. * VI стагодзьдзе — [[Бізантыя|бізантыйцы]] выганяюць вандалаў. * VII стагодзьдзе — уварваньне [[арабы|арабаў]]. [[Арабскі халіфат]]. Ісламізацыя (а ў наступным — і арабізацыя) краіны. * 1518 — асьцерагаючыся каляніяльнай экспансіі [[Гішпанія|гішпанцаў]], якія захапілі прыбярэжныя гарады, мясцовыя кіраўнікі зьвяртаюцца па дапамогу да турак. Альжыр у яго сучасных межах становіцца правінцыяй [[Асманская імпэрыя|Асманскай імпэрыі]], падзеленай на 3 ''бэйлікі'': Канстанціна, Ціцьцеры (Медэа) і Маскара (Оран). На ўзьбярэжжы Альжыру квітнее пірацтва. * 1711 — дасягнутая фактычная незалежнасьць ад Турцыі. * 1830 — пачатак [[Францыя|францускай]] калянізацыі. Узброенае дужаньне (напрыклад, паўстаньне [[Абд аль-Кадзір]]а) доўжыцца ледзь не да канца XIX стагодзьдзя. Лепшыя землі краіны засяляюць каляністы з [[Эўропа|Эўропы]]. * 1848 — Альжыр абвешчаны тэрыторыяй Францыі, паасоблены на дэпартамэнты на чале з прэфэктамі і ўзначальваецца францускім генэрал-губэрнатарам. === XX стагодзьдзе === * Красавік 1940 — падчас [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] пасьля капітуляцыі Францыі перад гітлераўскай Нямеччынай Альжыр становіцца крыніцай сыравіны і харчы для Нямеччыны і Італіі. * Лістапад 1942 — у Альжыры высаджаны ангельска-амэрыканскі дэсант. У наступе на Туніс на баку саюзьнікаў прымаюць удзел і францускія войскі, у значнай ступені ўкамплектаваныя альжырцамі, мараканцамі і жыхарамі іншых францускіх калёніяў у Афрыцы. * 1954 — [[Фронт нацыянальнага вызвалення (Альжыр)|Фронт нацыянальнага вызвалення]] (ФНВ) пачынае [[Альжырская вайна|вайну за незалежнасьць]], якая прывяла да вялікіх ахвяр, лік якіх вагаецца, па розных адзнаках ад 300 тыс. да 1 мільёна. Вялікую дзель гэтага ліку складаюць мірныя жыхары. У верасьні 1959 урад Францыі прызнаў права альжырцаў на самавызначэньне, аднак гэты ход быў сустрэты францускімі каляністамі і «правымі» ў багнеты, двойчы ўладкоўваліся буйныя антыўрадавыя мецяжы з мэтай спыніць працэс перадачы палітычнай улады мясцоваму насельніцтву. Перагаворны працэс завяршыўся падпісаньнем 18 сакавіка 1962 дамоваў аб спыненьні агню і самавызначэньні Альжыру шляхам рэфэрэндуму ([[Эвіянскія дамовы]]). Падчас рэфэрэндуму ў Альжыры яўка склала 91 %, за самавызначэньне Альжыру прагаласавала 99,7 % якія зьявіліся, а ў Францыі меркаваньні падзяліліся прыкладна пароўну, разам атрымалася 64 % «за». У адпаведнасьці з раней дасягнутымі дамоўленасьцямі ў 1964 Францыя вывяла свае войскі, да 1 ліпеня 1967 эвакуявалі ваенныя базы ў Сахары, у лютым 1968 эвакуявалі ваенна-марскую базу ў Мэрс-эль-Кэбіру. Эканамічныя актывы буйных францускіх кампаніяў у Альжыры, паводле Эвіянскіх дамоваў, засталіся ў іх руках, хоць маёмасьць каляністаў была нацыяналізаваная. * Спробы створанай у 1961, якая пайшла ў падпольле, ваенна-фашысцкай арганізацыі ОАС ({{мова-fr|Organisation armee secrete}}) сарваць выкананьне дамоваў шляхам масавага тэрору ў гарадах посьпеху ня мелі. Падчас рэфэрэндуму 1 ліпеня 1962 пераважная большасьць альжырцаў выказалася за незалежнасьць, якая была неадкладна прызнаная ўрадам Францыі. Звыш мільёна эўрапейцаў і іх прыхільнікі зь ліку мясцовых жыхароў у сьпешным парадку пакінулі краіну. * Першы ўрад незалежнага Альжыра ўзначальвае лідэр ФНО [[Ахмэд Бэн Бэла]]. У 1965 годзе адбыўся вайсковы пераварот, да ўлады прыходзіць [[Хуары Бумедзьен]], міністар абароны і былы паплечнік Бэн Бэлы, які абвясьціў курс на будаўніцтва сацыялістычнай па ісьце, але прагматычнай па духу эканоміка-палітычнай сыстэмы, з улікам альжырскай спэцыфікі і без арыентацыі на якія-небудзь узоры. У краіне ўсталёўваецца аднапартыйная сыстэма. У гэты пэрыяд адужалі і пашырэлі сувязі паміж СССР і Альжырам, якія зарадзіліся яшчэ ў пэрыяд вайны за незалежнасьць Альжыру, які цяпер лічыўся адным з саюзьнікаў СССР, ідучым па «некапіталістычным шляху разьвіцьця». Наступныя 25 гадоў становяцца для Альжыру пэрыядам параўнальнай стабільнасьці. Пасьля сьмерці Бумедзьена разгарнулася дужаньне паміж фракцыямі ў кіруючай партыі, і ў выніку краіну і партыю ўзначаліў кампрамісны кандыдат, [[Шадлі Бенджэдзід]]. У пэрыяд яго кіраваньня мовіліся ўсе эканамічныя недахопы папярэдняга прэзыдэнта, і да канца 80-х краіна апынулася на грані эканамічнага калапсу. У 1986 і 1988 гадах мелі месца масавыя беспарадкі, выкліканыя пагаршэньнем якасьці жыцьця, для ўтаймаваньня якіх прыйшлося прыцягваць войска. У 1980-я гады адбыўся ідэалягічны паварот у рэлігійнай вобласьці, альжырскае кіраўніцтва ў пошуках крыніц эканамічнай дапамогі ўзяло курс на супрацоўніцтва з кансэрватыўнымі мусульманскімі краінамі, укладваючы значныя сродкі ў разьвіцьцё ісламскай інфраструктуры. Пры гэтым мясцовае духавенства ідэйна і фінансава пераарыентуецца на рэлігійныя цэнтры краінаў Пэрсыдзкага заліва. У выніку адбываецца рэзкае ўзмацненьне фундамэнталісцкіх настрояў у асяродзьдзі духавенства і рэлігійных актывістаў. Фундамэнталісты патрабуюць перабудовы грамадзтва па законах шарыяту і пасьлядоўна выступаюць супраць сьвецкіх уладаў, вінавацячы іх у адыходзе ад ісламу. Ва ўмовах нарастальнага эканамічнага і палітычнага крызісу ісламісты заявілі прэтэнзіі на ўладу з мэтай пабудовы тэакратычнай дзяржавы цалкам на аснове шарыяту і запаветаў [[каран]]а. У сьнежні 1991 — пасьля таго, як становіцца ясна, што ў выніку першага раўнда першых шматпартыйных выбараў у краіне перамогу пачынае атрымліваць [[Ісламскі фронт выратавання]], альжырскія вайскоўцы адмянілі другі раўнд, прымусілі прэзыдэнта краіны [[Шадлі Бенджэдзід]]а сысьці ў адстаўку, усталявалі ваенны рэжым і забаранілі Ісламскі фронт выратаваньня. На гэта ісламісты адрэагавалі сыходам у падпольле і тэрорам. Тактыка экстрэмістаў будавалася як на ўдарах па ваенна-паліцэйскіх сілах і прадстаўніках эліты, так і на запалохваньні насельніцтва. Буйнамаштабная грамадзянская вайна падоўжылася амаль дзесяцігодзьдзе, а асобныя стычкі назіраюцца па цяперашні час. За ўсе гады вайна панесла жыцьці звыш 100 тыс. чалавек, у асноўным ахвяры паказальных масавых расправаў і тэрарыстычных актаў ісламісцкіх груповак. Дзяржаве была прычыненая велізарная эканамічная шкода. Толькі цьвёрдая лінія вайскоўца кіраўніцтвы Альжыру ў 1992—1999 гадах дазволіла зьбіць хвалю тэрору і прымусіла экстрэмістаў пайсьці на перамовы аб нацыянальным прымірэньні. Да дужаньня з экстрэмістамі шырока прыцягвалася мясцовае насельніцтва ў форме атрадаў самаабароны. Гэта абцяжарвала дзеяньні экстрэмістаў на шматлікіх тэрыторыях, забясьпечвала іх палітычную ізаляцыю ад грамадзтва і вызваляла значныя сілы войска і спэцпадразьдзяленьняў для актыўных дзеяньняў. Вялікае значэньне надавалася ўсталяваньню кантролю над ісламскай інфраструктурай, пасьлядоўнаму выдаленьню зь мячэцяў радыкальных імамаў, а таксама спыненьню каналаў вонкавага фінансаваньня, як узброенага крыла экстрэмістаў, так і іх палітычных структур. * Красавік 2004 — пасьля перамогі Абдэльазіза Бутэфлікі на прэзыдэнцкіх выбарах была абвешчаная частковая [[амністыя]], па ўмовах якой мяцежнікам гарантавалася прабачэньне, калі яны добраахвотна здадуцца і раззброяцца. * Верасень 2005 — на ўсенародным рэфэрэндуме ўхвалены ўрадавы праект «Хартыя за мір і згоду», які прадугледжвае амністыю былых чальцоў бандфармаваньняў, якія спыняюць узброенае дужаньне з уладамі і жадаючых вярнуцца да мірнага жыцьця. Аднак найбуйнейшая ў краіне ісламісцкая групоўка «[[Салафісцкая група пропаведзі і джыхаду]]» (каля 1000 баявікоў), якая далучылася ў 2004 да міжнароднай тэрарыстычнай сеткі «[[Аль-Каіда]]», афіцыйна абвясьціла аб адмове ад удзелу ў гэтым праекце. * Кастрычнік 2006 — лідэр «Салафісцкай групы пропаведзі і джыхаду» Абу Мусаб Абдель Вудуд заявіў аб пачатку «доўгатэрміновай вайны супраць інтэрасаў ЗША і Захаду ў рэгіёне Арабскага Магрыбу». == Палітыка == === Дзяржаўны лад === [[Файл:Hémicycle de l'assemblée populaire nationale (Algérie).jpg|значак|Месца паседжаньняў [[Народны нацыянальны сход (Альжыр)|Народнага нацыянальнага сходу]].]] Кіраўніком дзяржавы ёсьць прэзыдэнт Альжыру, які абіраецца на пяцігадовы тэрмін. Раней тэрмін прэзыдэнта быў абмежаваны двума пяцігадовымі тэрмінамі, але папраўка да канстытуцыі, ухваленая парлямэнтам 11 лістапада 2008 году, скасавала гэтае абмежаваньне<ref>{{Спасылка|url=https://web.archive.org/web/20081114015503/http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7724635.stm|загаловак=Algeria Deputies Scrap Term Limit|выдавец=BBC News|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Доўгі час прэзыдэнтам краіны быў [[Абдэль Азіз Бутэфліка]], які меў намер балятавацца на прэзыдэнцкую пасаду яшчэ раз у 2019 году, аднак праз масавыя пратэсты быў вымушаны абвесьціць аб сваёй адстаўцы 3 красавіка 2019 году<ref>{{Спасылка|url=https://www.theguardian.com/world/2019/apr/02/algeria-latest-news-president-abdelaziz-bouteflika-resigns|загаловак=Algeria’s president Abdelaziz Bouteflika resigns after 20 years|выдавец=The Guardian|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. [[Абдэльмаджыд Тэбун]], незалежны кандыдат, быў абраны прэзыдэнтам пасьля таго, як выбары ў рэшце рэшт адбыліся 12 сьнежня 2019 году. Пратэстоўцы адмовіліся прызнаць Тэбунам прэзыдэнтам, спасылаючыся на патрабаваньні ўсебаковай рэформы палітычнай сыстэмы<ref>{{Спасылка|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-50782676|загаловак=Algeria election: Fresh protests as Tebboune replaces Bouteflika|выдавец=BBC News|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Паводле дзейнай канстытуцыі 1996 году кіраўнік дзяржавы мае шырокія паўнамоцтвы, то бок ёсьць вярхоўным галоўнакамандуючым узброенымі сіламі і міністрам абароны, прызначае кіраўніка ўрада, губэрнатараў (валі), траціну чальцоў Рады нацыі (верхняй палаты парлямэнту) і Канстытуцыйнай рады. Парлямэнт Альжыру ёсьць двухпалатным, то бок ніжняя палата, вядомая як [[Народны нацыянальны сход (Альжыр)|Народны нацыянальны сход]], налічвае 462 чальцоў, якія выбіраюцца прамым шляхам на пяцігадовы тэрмін, у той час як верхняя палата, [[Рада нацыі (Альжыр)|Рада нацыі]], мае 144 чальцоў, якія абіраюцца на шасьцігадовы тэрмін, зь якіх 96 чальцоў выбіраюцца мясцовымі сходамі і 48 прызначаюцца прэзыдэнтам. Органам выканаўчай улады краіны ёсьць Рада міністраў. Асноўнымі палітычнымі партыямі ёсьць [[Фронт нацыянальнага вызваленьня (Альжыр)|Фронт нацыянальнага вызваленьня]], [[Нацыянальнае дэмакратычнае аб’яднаньне (Альжыр)|Нацыянальнае дэмакратычнае аб’яднаньне]], [[Фронт сацыялістычных сілаў (Альжыр)|Фронт сацыялістычных сілаў]], [[Аб’яднаньне за культуру і дэмакратыю (Альжыр)|Аб’яднаньне за культуру і дэмакратыю]], [[Рух грамадзтва за мір (Альжыр)|Рух грамадзтва за мір]], рух «Ан-Нахда» і іншыя. Забароненае фармаваньне партыяў на рэлігійнай, моўнай, расавай, плоцевай, карпаратыўнай або рэгіянальнай аснове. Да ліку асноўных грамадзкіх арганізацыяў уваходзяць [[Усеагульны зьвяз альжырскіх працаўнікоў]], [[Нацыянальны зьвяз альжырскіх сялянаў]], [[Нацыянальны зьвяз альжырскай моладзі]], [[Нацыянальны зьвяз альжырскіх жанчынаў]]. Як мяркуецца, выбраныя палітыкі адносна мала ўплываюць на палітыку Альжыру. Замест гэтага група неабраных цывільных і вайскоўцаў, фактычна кіруе краінай, нават вырашаючы, хто павінен абірацца прэзыдэнтам<ref>{{Спасылка|url=https://www.lebanese-forces.com/2019/04/12/algeria-132/|загаловак=What’s happening in Algeria… is it the “Arab spring”?‎|выдавец=Lebanese Forces Official Website|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Самым уплывовым чалавекам да пратэстаў 2019 году, як лічыцца, быў [[Магамэд Мэд’ен]], кіраўнік вайсковай выведкі<ref>{{Спасылка|url=http://www.economist.com/node/21554565|загаловак=Still waiting for real democracy|выдавец=The Economist|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. === Замежныя стасункі === Альжыр — чалец [[ААН]], ДН, ЛАГ, АС, АІК, ОПЕК, «Групы 77+Кітай». У 2004—2005 — нясталы чалец Савету Бясьпекі ААН. Удзельнічае ў Эўраміжземнаморскім працэсе, «Міжземнаморскай ініцыятыве» НАТО, працы «групы 15». Прадпрымае высілкі па ажыўленьні дзейнасьці [[Зьвяз арабскага Магрыбу|Зьвязу арабскага Магрыбу]]. === Адміністрацыйны падзел === Алжыр падзелены на 58 вілаетаў, 553 акругі і 1541 муніцыпалітэт. Кожны вілает, акруга і муніцыпалітэт маюць назву, утвораную ад назвы свайго адміністрацыйнага цэнтру, якім звычайна ёсьць самы вялікі горад. {| border="0" |----- |[[Файл:Algeria wilayas.png]] | <br /><small>1</small> [[Адрар (вілает)|Адрар]] <br /><small>2</small> [[Шэліф (вілает)|Шэліф]] <br /><small>3</small> [[Агуат (вілает)|Агуат]] <br /><small>4</small> [[Ум-эль-Буагі (вілает)|Ум-эль-Буагі]] <br /><small>5</small> [[Батна (вілает)|Батна]] <br /><small>6</small> [[Бэджая (вілает)|Бэджая]] <br /><small>7</small> [[Біскра (вілает)|Біскра]] <br /><small>8</small> [[Бэшар (вілает)|Бэшар]] <br /><small>9</small> [[Бліда (вілает)|Бліда]] <br /><small>10</small> [[Буйра (вілает)|Буйра]] <br /><small>11</small> [[Таманрасэт (вілает)|Таманрасэт]] <br /><small>12</small> [[Тэбэса (вілает)|Тэбэса]] <br /><small>13</small> [[Тлемсэн (вілает)|Тлемсэн]] <br /><small>14</small> [[Тыярэт (вілает)|Тыярэт]] <br /><small>15</small> [[Тызі-Узу (вілает)|Тызі-Узу]] <br /><small>16</small> [[Альжыр (вілает)|Альжыр]] <br /><small>17</small> [[Джэльфа (вілает)|Джэльфа]] <br /><small>18</small> [[Джыджэль (вілает)|Джыджэль]] <br /><small>19</small> [[Сэтыф (вілает)|Сэтыф]] <br /><small>20</small> [[Саіда (вілает)|Саіда]] <br /><small>21</small> [[Скікда (вілает)|Скікда]] <br /><small>22</small> [[Сыдзі-Бэль-Абэс (вілает)|Сыдзі-Бэль-Абэс]] <br /><small>23</small> [[Анаба (вілает)|Анаба]] <br /><small>24</small> [[Гельма (вілает)|Гельма]] | <br /><small>25</small> [[Канстантына (вілает)|Канстантына]] <br /><small>26</small> [[Мэдэа (вілает)|Мэдэа]] <br /><small>27</small> [[Мастаганэм (вілает)|Мастаганэм]] <br /><small>28</small> [[М’Сыла (вілает)|М’Сыла]] <br /><small>29</small> [[Маскара (вілает)|Маскара]] <br /><small>30</small> [[Уаргла (вілает)|Уаргла]] <br /><small>31</small> [[Аран (вілает)|Аран]] <br /><small>32</small> [[Эль-Баяд (вілает)|Эль-Баяд]] <br /><small>33</small> [[Ілізі (вілает)|Ілізі]] <br /><small>34</small> [[Бордж-Бу-Арэрыдж (вілает)|Бордж-Бу-Арэрыдж]] <br /><small>35</small> [[Бумэрдэс (вілает)|Бумэрдэс]] <br /><small>36</small> [[Эль-Тарэф (вілает)|Эль-Тарэф]] <br /><small>37</small> [[Тындуф (вілает)|Тындуф]] <br /><small>38</small> [[Тысэмсільт (вілает)|Тысэмсільт]] <br /><small>39</small> [[Эль-Уэд (вілает)|Эль-Уэд]] <br /><small>40</small> [[Хеншэла (вілает)|Хеншэла]] <br /><small>41</small> [[Сук-Аграс (вілает)|Сук-Аграс]] <br /><small>42</small> [[Тыпаза (вілает)|Тыпаза]] <br /><small>43</small> [[Міла (вілает)|Міла]] <br /><small>44</small> [[Айн-Дэфла (вілает)|Айн-Дэфла]] <br /><small>45</small> [[Наама (вілает)|Наама]] <br /><small>46</small> [[Айн-Тэмушэнт (вілает)|Айн-Тэмушэнт]] <br /><small>47</small> [[Гардая (вілает)|Гардая]] <br /><small>48</small> [[Рэлізан (вілает)|Рэлізан]] |} == Геаграфія == [[Файл:Oasis.JPG|міні|Аазіс]] На тэрыторыі Альжыру вылучаюць дзьве геалягічныя вобласьці — плятформенную Сахарскую, якая ўтварылася яшчэ ў [[дакембрыя|дакембрыі]], і складкаватую Атляскую, што ўтварылася падчас альпійскай складкаватасьці. Пустэльня [[Сахара]] займае 80 % тэрыторыі краіны і складаецца з асобных пяшчаных (Вялікі Заходні Эрг, Вялікі Ўсходні Эрг, Эрг-Ігідзі, Эрг-Шэш) і камяністых (плято Танезруфт, Цінгерт, Тадэмаіт, Эль-Эглаб) [[пустэльня]]ў. На паўднёвым усходзе альжырскай Сахары прыпаднятае сугор’е [[Ахагар]], дзе знаходзіцца найвышэйшы пункт Альжыру — гара Тахат (2906 м). Сугор’е Ахагар, якое выйшла на паверхню 2 млрд гадоў таму, зьяўляецца мэтамарфічным падмуркам Сахарскай плятформы. З усіх бакоў сугор’е акружана ступеністымі плято Тасілін-Аджэр, Тасілін-Ахагар і горамі Муйдзір. Поўнач альжырскай Сахары ляжыць на 26 м ніжэй узроўню мора. Тут разьмешчана салёнае возера [[Шот-Мельгір]]. На поўначы Альжыру раўналежна адзін аднаму працягваюцца хрыбты [[Атляс (горы)|Атлясу]] — Тэль-Атляс і Сахарскі Атляс, падзеленыя высокімі плято і масівамі, прарэзанымі глыбокімі цясьнінамі. Альпійскі ўзрост Атляскіх гор абумовіў іх высокую сэйсьмічнасьць. Апошні разбуральны землятрус тут адбыўся ў 2003 годзе. Наступствы землятрусаў асабліва катастрафічныя, улічваючы, што на вузкай паласе ўзьбярэжжа і перадгор’яў Тэль-Атлясу пражывае 93 % насельніцтвы краіны. Нетры Альжыру багатыя [[нафта]]й, [[газ]]ам, рудамі чорных і каляровых мэталаў. У Альжыры маюцца значныя радовішчы жалеза, цынку, сьвінцу, медзі, мыш’яку, ртуці, фасфатаў. Клімат Альжыру субтрапічны міжземнаморскі на поўначы і трапічны пустынны ў Сахары. Зіма на ўзьбярэжжы цёплая дажджлівая (12&nbsp;°C у студзені), у горах прахалодная (2—3 тыдні ляжыць сьнег), у Сахары залежыць ад часу сутак (уначы ніжэй 0&nbsp;°C, днём 20&nbsp;°C). Лета ў Альжыры сьпякотнае і сухое. Гадавая колькасьць ападкаў ад 0—50 мм у Сахары да 400—1200 мм у Атляскіх горах. Усе рэкі Альжыру ўяўляюць сабой часавыя вадацёкі (уэды), якія запаўняюцца ў сэзон дажджоў. Рэкі крайняй поўначы краіны ўпадаюць у Міжземнае мора, астатнія — губляюцца ў пясках Сахары. Яны выкарыстоўваюцца для абрашэньня і водазабесьпячэньня, для чаго на іх пабудаваныя вадасховішчы і ГЭС. Найбуйнейшая рака — Шэліф (700 км). Катліны азёраў (себхі) таксама запаўняюцца ў дажджлівы пэрыяд, а ўлетку перасыхаюць і пакрываюцца салянай скарынкай таўшчынёй да 60 гл. У Сахары ў раёнах вялікіх запасаў падземных вод разьмешчаныя найбуйнейшыя аазісы. Расьліннасьць міжземнаморскага ўзьбярэжжа прадстаўленая жорсткалістнымі вечназялёнымі дрэвамі і хмызьнякамі. У горах Атляса растуць лясы з коркавага і каменнага дуба, алепскай хвоі, ядлоўца, туі, атляскага кедра і лістападных парод дрэваў. Да вышыні 500 м выгадоўваюць аліўкі і фісташкі. Расьліннасьць Сахары вельмі бедная і прадстаўленая ў асноўным эфэмерами і салянкамі. Жывёльны мір бедны, бо ў значнай ступені зьнішчаны чалавекам. У лясах Атляса захаваліся зайцы, кабаны і макакі, у Сахары — гепарды, шакалы, гіены, генэты, лісіцы фэнек, газэлі, антылопы-адакс, драпежныя птушкі, дробныя грызуны, зьмеі, яшчаркі, чарапахі, зь бесхрыбтовых — саранча, скарпіёны, фалангі, скалапендры. == Эканоміка == [[Файл:GDP per capita development in Algeria.png|значак|Графік зьмены СУП на душу насельніцтва Альжыру з 1820 году па 2018 год.]] Альжыр ёсьць індустрыяльна-аграрнай краінай, дзе афіцыйнай валютай ёсьць [[альжырскі дынар|дынар]] (DZD). Кіроўныя пазыцыі ў эканоміцы захоўвае дзяржсэктар, што ёсьць спадчынай [[сацыялізм|сацыялістычнай]] мадэлі разьвіцьця краіны пасьля здабыцця незалежнасьці. У пачатку 2010-х гадоў урад Альжыру спыніў прыватызацыю дзяржаўных прадпрыемстваў і ўвёў абмежаваньні на імпарт і замежны ўдзел у сваёй эканоміцы<ref name="world-factbook">{{Спасылка|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/algeria/|загаловак=Algeria|выдавец=The World Factbook|мова=en|дата=24 ліпеня 2022}}</ref>. Аднак, гэтыя абмежаваньні толькі пачалі здымаць нядаўна, хоць застаюцца пытаньні наконт павольнай дывэрсыфікаванай эканомікі Альжыру. Прыватны сэктар пераважае ў [[лёгкая прамысловасьць|лёгкай]] і [[харчовая прамысловасьць|харчовай прамысловасьці]] (70-90%), [[будаўніцтва|будаўніцтве]] (60%), [[сфэра паслугаў|сфэры паслугаў]], аптовым і разбробным гандлю (да 80%), [[сельская гаспадарка|сельскай гаспадарцы]] (80%). Альжыр зь цяжкасьцю разьвівае галіны апроч энэргетычный часткова праз высокія выдаткі і інэртную дзяржаўную бюракратыю. Намаганьні ўраду па дывэрсыфікацыі эканомікі шляхам прыцягненьня замежных і нутраных інвэстыцыяў за межамі энэргетычнага сэктару мала зрабілі дзеля зьніжэньня высокага ўзроўню [[беспрацоўе|беспрацоўя]] сярод моладзі або дзеля вырашэньня праблемы недахопу жыльля<ref name="world-factbook"/>. Краіна сутыкаецца з шэрагам кароткатэрміновых і сярэднетэрміновых праблемаў, уключаючы неабходнасьць дывэрсыфікацыі эканомікі, узмацьненьня палітычных, эканамічных і фінансавых рэформаў, паляпшэньня дзелавога клімату і зьніжэньня няроўнасьці паміж рэгіёнамі<ref>{{Спасылка|url=https://web.archive.org/web/20130326032434/http://www.africaneconomicoutlook.org/en/countries/north-africa/algeria/|загаловак=Algeria|выдавец=African Economic Outlook|мова=en|дата=24 ліпеня 2022}}</ref>. Дзякуючы высокім прыбыткам ад вуглевадароднай здабычы, Альжыр мае вялікія рэзэрвы замежнай валюты і вялікі стабілізацыйны фонд вуглевадародаў. Акрамя таго, зьнешная запазычанасьць Альжыру знаходзіцца на вельмі нізкім узроўні і складае каля 2% СУП<ref name="world-factbook"/>. Эканоміка застаецца вельмі залежнай ад вуглевадароднага багацьця, і, не зважаючы на высокія валютныя рэзэрвы, бягучы рост выдаткаў робіць бюджэт Альжыру больш уразлівым да рызыкі працяглага зьніжэньня прыбыткаў ад газанафтавай сфэры. Эканоміка Альжыру павялічылася на 1,4% у 2018 годзе супраць 4,1% у 2016 годзе, прычым рост быў абумоўлены галоўным чынам аднаўленьнем нафтагазавага сэктара<ref>{{Спасылка|url=https://web.archive.org/web/20120712045121/http://www.stoneageinstitute.org/ain-hanech.html|загаловак=Research at Ain Hanech, Algeria|выдавец=Stone Age Institute.|мова=en|дата=24 ліпеня 2022}}</ref><ref>Eric Delson; Ian Tattersall; John Van Couvering; Alison S. Brooks (2004). [https://books.google.com/books?id=6GFGsswTIO8C&pg=PA32 «Encyclopedia of Human Evolution and Prehistory: Second Edition»]. Routledge. — С. 32. — ISBN 978-1-135-58228-9.</ref>. Апроч газу і нафты, вядзецца здабыча [[жалезная руда|жалезнай руды]], [[фасфаты|фасфатаў]], каляровых мэталаў. Апрацоўчая прамысловасьць прадстаўленая прадпрыемствамі мэталюргічнай, машынабудаўнічай, нафтаперапрацоўчай, хімічнай і электратэхнічнай галінаў, а таксама маюцца заводы перапрацоўцы сельскагаспадарчай сыравіны. Сельская гаспадарка толькі на траціну забясьпечвае патрэбы краіны ў харчаваньні. Ягоная доля ў СУП складае каля 10%. Разьвіта гадоўля [[пшаніца|пшаніцы]], [[авёс|аўса]], а таксама [[садавіна|садавіны]], у прыватнасьці [[цытрус]]авай, і [[гародніна|гародніны]]. Лоўля рыбы і морапрадуктаў складае больш за 20 тысячаў тон на год. Зьнешнегандлёвае абарачэньне Альжыру ў 2007 складала 87 млрд даляраў ЗША (прырост у параўнаньні з 2006 — 11%) у т. л. экспарт — 60 млрд даляраў, імпарт — 27 млрд даляраў. На долю краінаў [[Эўрапейскі Зьвяз|Эўрапейскага Зьвязу]] прыходзіцца каля 55%, [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]] — каля 15%. Экспартуюцца нафта і звадкаваны газ, віно, цытрусавыя, пробка, будматэрыялы і іншае. Імпартуюцца машыны і абсталяваньне, харчаваньне, сыравіна, спажывецкія тавары. Фінансавае становішча Альжыра вызначаецца прыбыткамі ад экспарту нафты і газу. Інфляцыя, па афіцыйных зьвестках, у 2007 годзе складала 4,2%, па неафіцыйных падліках — 8%. Альжыр не ўступаў у [[Сусьветная гандлёвая арганізацыя|СГА]], не зважаючы на некалькі гадоў перамоваў, але ёсьць чальцом [[Вялікая арабская зона свабоднага гандлю|Вялікай арабскай зоны свабоднага гандлю]]<ref>{{Спасылка|url=https://www.worlddata.info/trade-agreements/gafta.php|загаловак=Members of the GAFTA — Greater Arab Free Trade Area|выдавец=World Data|мова=en|дата=24 ліпеня 2022}}</ref> і [[Афрыканская кантынэнтальная зона свабоднага гандлю|Афрыканскай кантынэнтальнай зоны свабоднага гандлю]] і мае пагадненне аб асацыяцыі з Эўрапейскім Зьвязам<ref>{{Спасылка|url=https://web.archive.org/web/20121228091321/http://algiers.usembassy.gov/doing_business_algeria.html|загаловак=Doing Business in Algeria|выдавец=Embassy of the United States Algiers|мова=en|дата=24 ліпеня 2022}}</ref>. Апошнім часам павялічыліся простыя турэцкія інвэстыцыі ў Альжыр, агульны кошт якіх дасягнуў 5 млрд даляраў. Па стане на 2022 год колькасьць турэцкіх кампаніяў, якія прысутнічаюць у Альжыры, дасягнула 1400. У 2020 годзе, не зважаючы на пандэмію, у Альжыры было створана больш за 130 турэцкіх кампаніяў<ref>{{Спасылка|url=https://en.econostrum.info/Turkey-strengthens-its-investments-in-Algeria_a1362.html|загаловак=Turkey strengthens its investments in Algeria|выдавец=Econostrum|мова=en|дата=24 ліпеня 2022}}</ref>. === Нафтавая і газавая галіны === [[Файл:Algeria pipelines map.jpg|значак|зьлева|Мапа трубаправодаў, якія праходзяць скрозь Альжыру.]] Альжыр, эканоміка якога залежыць ад [[нафта|нафты]], ёсьць чальцом [[Арганізацыя краін-экспартэраў нафты|АПЭК]] з 1969 году. Ягоная здабыча сырой нафты складае каля 1,1 мільёнаў барэляў на дзень, але ён таксама ёсьць буйным вытворцам і экспартэрам [[прыродны газ|газу]] з важнымі сувязямі з Эўропай<ref>{{Спасылка|url=http://www.opec.org/opec_web/flipbook/OB08092012/OB08092012/assets/basic-html/page17.html|загаловак=OPEC Bulletin 8—9/12|выдавец=OPEC|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. [[Вуглевадароды]] доўгі час ёсьць асновай эканомікі, складаючы прыкладна 60% прыбыткаў бюджэту, 30% СУП і 87,7%<ref>{{Спасылка|url=https://www.aps.dz/economie/127366-exportations-hors-hydrocarbures-une-recette-de-pres-de-3-mds-de-dollars-durant-les-huit-1ers-mois-de-2021|загаловак=Exportations hors hydrocarbures: une recette de près de 3 mds de dollars durant les huit 1ers mois de 2021|выдавец=APS|мова=fr|дата=23 ліпеня 2022}}</ref> прыбыткаў ад экспарту. Альжыр займае 10-ы радок паводле пакладаў прыроднага газу ў сьвеце і шостым паводле велічыні экспартэрам газу. Згодна з паведамленьнем [[Адміністрацыя энэргетычнай інфармацыі ЗША|Адміністрацыі энэргетычнай інфармацыі ЗША]] на 2005 год у Альжыра было 4,5 трлн м³ спраўджаных пакладаў прыроднага газу<ref>{{Спасылка|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2253rank.html|загаловак=Country Comparison: Natural Gas — Proved Reserves|выдавец=CIA|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Краіна таксама займае 16-е месца паводле пакладаў нафты. Прырост эканомікі без уліку вуглевадародаў на 2011 год прагназаваўся на ўзроўні 5%. Каб задаволіць сацыяльныя патрабаваньні, улады павялічылі выдаткі, асабліва на харчовыя патрэбы, стварэньне працоўных месцаў, падтрымку малых і сярэдніх прадпрыемстваў і падвышэньне заробкаў. Высокія цэны на вуглевадароды палепшылі рахунак бягучых апэрацыяў ды і без таго вялікія міжнародныя рэзэрвы<ref>{{Спасылка|url=https://web.archive.org/web/20140311020241/http://www.imf.org/external/pubs/ft/scr/2012/cr1220.pdf|загаловак=Algeria: 2011 Article IV Consultation|выдавец=IMF|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Прыбыткі ад нафты і газу вырасьлі ў 2011 годзе ў выніку захаваньня высокіх коштаў на нафту, аднак тэндэнцыя аб’ёмаў здабычы зьніжаліся. Аб’ём здабычы ў нафтагазавым сэктары працягвала скарачацца, зьнізіўшыся з 43,2 млн тон да 32 млн тон у пэрыяд з 2007 па 2011 гады. Тым ня менш, на сэктар прыпадала 98% ад агульнага аб’ёму экспарту краіны ў 2011 годзе супраць 48% у 1962 годзе<ref>{{Спасылка|url=https://web.archive.org/web/20140311022328/http://www.tsa-algerie.com/actualite/item/622-le-temps-des-crapules|загаловак=Le temps des crapules — Tout sur l’Algérie|выдавец=TSA|мова=fr|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>, а таксама 70% бюджэтных паступленьняў або 71,4 млрд даляраў ЗША. Альжырская нацыянальная нафтавая кампанія [[Санатраш]] гуляе ключавую ролю ва ўсіх аспэктах функцыянаваньня нафтавага і газавага сэктараў у Альжыры. Усе замежныя апэратары павінны працаваць у партнэрстве з гэтай кампаніяй, якая звычайна валодае большасьцю ўласнасьці ў пагадненьнях аб размеркаваньні прадукцыі. У красавіку 2022 году дыпляматы з [[Італія|Італіі]] і [[Гішпанія|Гішпаніі]] правялі перамовы пасьля таго, як рашэньне Рыма забясьпечыць вялікі аб’ём альжырскага газу выклікала заклапочанасьць у Мадрыдзе<ref>{{Спасылка|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2022-04-12/italy-and-spain-hold-talks-to-head-off-tension-over-algeria-gas|загаловак=Italy and Spain Hold Talks to Head Off Tension Over Algerian Gas|выдавец=Bloomberg|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Згодна з умовай паміж альжырскім Санатрашам і італьянскай [[Eni|Эні]], Альжыр дадасьць 9 млрд кубамэтраў газу ў Італію да 2024 году<ref>{{Спасылка|url=https://www.politico.eu/article/italy-turns-to-algeria-to-replace-russian-gas/|загаловак=Italy looks to demote Russia and make Algeria its top gas supplier|выдавец=Politico|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. == Дэмаграфія == [[Файл:Tuareg2.JPG|міні|Туарэг]] Карэннае насельніцтва Альжыру — альжырцы, якія складаюцца з [[арабы|арабаў]] і блізкіх ім па культуры [[бэрбэры|бэрбэраў]]. Па вонкавым абліччы альжырцы, як правіла, людзі сярэдняга росту, асмуглыя, чарнавалосыя, з чорнымі вачамі і падоўжанай формай асобы міжземнаморскага тыпу. Пражывае значная колькасьць чаркесаў. Большасьць альжырцаў (4/5) лічаць роднай [[арабская мова|арабскую мову]], астатнія — [[бэрбэрскія мовы|бэрбэрскія дыялекты]]. Бэрбэрскае насельніцтва пераважае сярод горцаў [[Атляс (горы)|Атлясу]] і ў [[аазіс]]ах [[Сахара|Сахары]] (кабілы, шавія, [[туарэгі]]), прычым нярэдка бэрбэры ў роўнай ступені добра валодаюць роднай і арабскай мовай. Людзі, якія атрымалі адукацыю або тыя, хто працаваў за мяжой, як правіла, акрамя роднай добра ведаюць [[француская мова|францускую мову]]. Гутарковая форма францускай мовы шырока распаўсюджаная ў гарадах. Хоць выкарыстаньне францускай мовы значна скарацілася ў параўнаньні з каляніяльнымі часамі канца XIX — сярэдзіны XX стагодзьдзяў, [[француская мова]] ў Альжыры (а таксама ў суседніх [[Туніс]]е і [[Марока]]) па-ранейшаму застаецца асноўнай мовай дзелавых зносінаў і гандлю і пакуль не саступае гэтых пазыцыяў ангельскай. Пры гэтым курс афіцыйнага ўраду накіраваны на паступовую арабізацыю ўсіх сфэраў жыцьця краіны. На літаратурнай арабскай мове ў цяперашні час выдаюцца дзяржаўныя дакумэнты, кнігі, часопісы, газэты. Малаважную частку насельніцтва складаюць грамадзяне замежных дзяржаваў, занятыя на часавай працы ў якасьці спэцыялістаў. Яны, як правіла, таксама размаўляюць на францускай мове. === Рэлігія === Пераважная большасьць альжырцаў належаць да [[Іслам|мусульманаў]] суніцкага толку. У даліне Мзаб у вілаеце [[Гардая (вілает)|Гардае]] пражывае каля 290 тысячаў [[ібадызм|ібадыйцаў]]. У канцы XIX і пачатку XX стагодзьдзяў значную частку насельніцтва тады яшчэ Францускага Альжыру складалі даволі ўплывовыя ў культурным і эканамічным пляне немусульманскія групы франкамоўных эўрапейцаў і [[габрэі|габрэяў]], якія атрымалі назву [[франкаальжырцы]] ці п’е-нуар ({{мова-fr|Pieds-noirs|скарочана}}). Складаючы некалі да 15 % насельніцтвы краіны, большасьць франкаальжырцаў, а таксама афранцужаных мусульман-[[гаркі]] былі вымушаныя масава пакінуць краіну пасьля паразы ў вайне за незалежнасьць, [[рэпатрыяцыя|рэпатрыяваўшыся]] ў асноўным у [[Францыя|Францыю]]. На сёньня ў краіне ўсё ж такі захоўваецца хрысьціянскае насельніцтва, колькасьць якога вар’іруюцца ад 20 тысяч да 200 тысяч чалавек<ref name="usstate">{{Спасылка|url=https://www.state.gov/reports/2018-report-on-international-religious-freedom/algeria/|загаловак=Algeria|выдавец=United States Department of State|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Хрысьціяне Альжыру перавожна належаць да [[пратэстанцтва|пратэстанцкіх]] групаў, аднак апошнім часам на іх узмацьніўся ціск з боку ўраду<ref name="usstate"/>. Згодна зь некаторымі зьвесткамі павялічылася колькасьць людзей, якія ня ёсьць рэлігійнымі. Справаздача Арабскага баромэтра і [[BBC|Бі-бі-сі]] за чэрвень 2019 году выявіла, што доля альжырцаў, якія лічаць сябе нерэлігійнымі, вырасла з прыкладна 8% у 2013 годзе да прыкладна 15% у 2018 годзе<ref>{{Спасылка|url=https://www.bbc.com/news/world-middle-east-48703377|загаловак=The Arab world in seven charts: Are Arabs turning their backs on religion?|выдавец=BBC News|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Абапіраючыся на атрыманыя зьвесткі, стала вядома, што падзеньне рэлігійнасьці ў асноўным прыпадае на маладых альжырцаў<ref>{{Спасылка|url=https://web.archive.org/web/20200924090413/https://fanack.com/religions-in-the-middle-east-and-north-africa/young-arabs-are-changing-their-beliefs-and-perceptions/|загаловак=Young Arabs are Changing their Beliefs and Perceptions: New Survey|выдавец=Fanack|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Альжыр адкрыў сьвету шэраг выбітных мусульманскіх мысьляроў, як то [[Эмір Абдэлькадэр]], [[Абдэльгамід Бэн Бадыс]], [[Мулуд Касэм Наіт Бэлкасэм]], [[Малек Бэнабі]] і [[Магамэд Аркун]]. == Культура == Складаны характар нацыянальнай культуры Альжыру перадае формула дзеяча альжырскай [[культура|культуры]] шэйха Бэн Бадыса: «Альжырскі народ — арабскі па мове, берберскі па паходжаньні, мусульманскі па [[рэлігія|рэлігіі]]». Культура альжырскага народа складалася на працягу шматлікіх стагодзьдзяў як вынік узаемадзеяньня і ўзаемаўплываў арабскіх і берберскіх плямёнаў, лаціна-пунічных элемэнтаў даарабскага часу і разьвітай араба-ісламскай [[цывілізацыя|цывілізацыі]] эпохі [[халіфат]]а, носьбітаў гішпана-маўританскай (андалускай) культуры маўраў і турэцкіх заваёўнікаў. Да цяперашняга часу ўсе гэтыя кампанэнты ў асноўным ужо зьліліся ў адзіны сплаў. Але некаторыя зь іх дагэтуль захавалі сваю спэцыфіку. Напрыклад, гэта ставіцца да традыцыяў берберскага фальклёру і геамэтрычнага арнамэнту, арабскай паэзіі і эпасу бедуінскіх плямёнаў, андалускага і турэцкай спадчыны ў [[архітэктура|архітэктуры]] і [[музыка|музыцы]]. Акрамя таго, на фармаваньне альжырскай культуры значны ўплыў апошнія паўтара стагодзьдзі аказвала культура [[Францыя|Францыі]]. З гэтай прычыны, асобы, якія атрымалі адукацыю на францускай мове, яшчэ ў 1960-х гадах складалі большасьць інтэлігенцыі Альжыру, а франкамоўная літаратура альжырцаў дагэтуль неад’емная частка іх нацыянальнай літаратуры. === Сельская === У матэрыяльнай культуры альжырцаў своеасабліва спалучаюцца традыцыі і сучаснасьць. Традыцыйныя сельскагаспадарчыя прылады мала зьмяніліся з эпохі арабскай заваёвы: драўляныя саха і вілы, матыка, серп, у якасьці цяглавай сілы выкарыстоўваюцца аслы і [[вярблюд]]ы. У самакіравальных [[гаспадарка]]х, сельскагаспадарчых [[кааператывы|кааператывах]], а таксама ў сучасных гаспадарках уласнага сэктара шырока ўжываюцца [[трактар]]ы, [[камбайн]]ы і іншая сучасная [[тэхніка]]. Звычайная альжырская [[вёска]] — бязладная навала маленькіх хат. Хата селяніна, як правіла, глінабітная, а ў горах — каменная, з плоскім дахам, на якім ёсьць адтуліна для дыму ад агменю, складзенага з каменя. Жыльлё звычайна складаецца з двух пакояў: у адным ядуць і сьпяць, у іншым рыхтуюць ежу. Уваход у хату вядзе з унутранага панадворка, дзе ўтрымоўваецца быдла. [[Мэбля|Мэблі]] ў такіх хатах, акрамя маленькага століка, няма, уся сям’я есьць і сьпіць на падлозе. === Гарадзкая === Такое зьмешваньне стыляў характэрна і для гараджан, якія нядаўна перасяліліся зь вёскі. Большасьць мужчын у гарадах носяць эўрапейскую [[адзеньне|адзежу]]. У пажылых людзей яна нярэдка спалучаецца з чырвонай [[феска]]й. Жанчыны-мяшчанкі па большай частцы носяць традыцыйнае белае покрыва «хаік» і «лааджар» — белая хустка, вышытая белымі жа ніткамі або абабітая карункамі, якія закрываюць ніжнюю частку асобы ад вачэй. На ўсходзе краіны жанчыны носяць чорнае покрыва. Часам і то і іншае спалучаецца з эўрапейскай сукенкай і [[абутак|абуткам]]. Нярэдка на вуліцах вялікіх [[горад|гарадоў]] можна бачыць характэрную карціну — маці і дачка, якія ўвасабляюць сабой учорашні і сёньняшні дзень Альжыру. У маці твар закрыты, постаць захутаная ў покрыва, на нагах туфлі бяз заднікаў, далоні і ступні выфарбаваныя [[хна|хной]]. Дачка ідзе з адкрытым тварам, яна відавочна карыстаецца эўрапейскай [[касмэтыка]]й і апранутая па апошняй францускай [[мода|модзе]]. == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Вонкавыя спасылкі == {{Партал|Афрыка}} * [https://web.archive.org/web/20071005003110/http://www.el-mouradia.dz/ Афіцыйны сайт].{{ref-ar}}{{ref-fr}} {{Краіны Афрыкі}} {{АБСЭ}} [[Катэгорыя:Альжыр| ]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] p1y6vignp5yayc1rr5twjey4ceveyf2 2329606 2329593 2022-07-24T09:14:33Z Dymitr 10914 абнаўленьне зьвестак wikitext text/x-wiki {{Краіна2 | СУП ППЗ = 581,189 млрд $ | Год падліку СУП ППЗ = 2022 | Месца паводле СУП ППЗ = | СУП ППЗ на чалавека = 13 002 $ | Год падліку СУП ППЗ на чалавека = 2022 | Месца паводле СУП ППЗ на чалавека = | СУП намінал = 191,941 млрд $ | Год падліку СУП намінал = 2022 | Месца паводле СУП намінал = | СУП намінал на чалавека = 4 294 $ | Год падліку СУП намінал на чалавека = 2022 | Месца паводле СУП намінал на чалавека = }} '''Альжы́р''' ({{мова-ar|الجزائر}}, {{мова-ber|ⴷⵣⴰⵢⴻⵔ}}) — самая вялікая паводле плошчы краіна ў [[Афрыка|Афрыцы]]. Афіцыйная назва — '''Народная Дэмакратычная Рэспубліка Альжыр'''. Мяжуе з [[Туніс]]ам на паўночным усходзе, [[Лібія]]й на ўсходзе, [[Нігер]]ам на паўднёвым усходзе, [[Малі]] і [[Маўрытанія]]й на паўднёвым захадзе, а таксама [[Марока]] і некалькі кілямэтраў з [[Заходняя Сахара|Заходняй Сахарай]] на захадзе, а з поўначы Альжыр абмываецца [[Міжземнае мора|Міжземным морам]]. Краіна займае плошчу амаль у 2,382 млн км², што робіць яе дзясятай паводле велічыні дзяржавай у сьвеце і першай ў Афрыцы<ref>{{Спасылка|url=https://www.statista.com/statistics/1207844/largest-countries-in-africa-by-area/|загаловак=Africa: largest countries by area 2020|выдавец=Statista|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Лічыцца часткай рэгіёну [[Магрыб]] у Паўночнай Афрыцы. Краіна мае паўзасушлівы клімат, большая частка насельніцтва жыве на ўрадлівай поўначы, а пустэльня [[Сахара]] займае ўвесь поўдзень краю. Сталіцай і найбуйнейшым местам ёсьць горад [[Альжыр (горад)|Альжыр]], разьмешчаны на скрайняй поўначы на ​​ўзьбярэжжы Міжземнага мора. З XVI па XVIII стагодзьдзі Альжыр знаходзіўся ў складзе [[Асманская імпэрыя|Асманскай імпэрыі]]. У пачатку XIX стагодзьдзя пачалася француская калянізацыя. У 1954 годзе ў Альжыры быў сфармаваны Фронт нацыянальнага вызваленьня. Паводле вынікаў кровапралітнай вайны супраць францускіх каляніяльных войскаў у 1962 годзе Альжыр стаўся незалежнай сацыялістычнай дзяржавай. Да канца 1980-х супярэчнасьці паміж прыхільнікамі сьвецкай улады і ісламістамі перарасьлі ў грамадзянскую вайну, якая скончылася разгромам [[фундамэнталізм|фундамэнталістаў]]. Пераважная большасьць насельніцтва Альжыру складаюць арабы-бэрбэры, якія вызнаюць іслам і карыстаюцца афіцыйнымі мовамі, як то арабскай і бэрбэрскай. Тым ня менш, француская мова ня страціла свайго ўплыву і выкарыстоўваецца ў адміністрацыйнай і адукацыйнай сфэрах. Асноўнай гутарковай мовай ёсьць альжырская арабская. Альжыр ёсьць рэспублікай зь зьмяшанай формай кіраваньня, мясцовыя выбарчыя акругі складаюцца з 58 вілаетаў і 1541 камуны. Гэта рэгіянальная дзяржава ў Паўночнай Афрыцы, якая мае сярэднюю сілу ў сусьветных справах. Альжыр мае самы высокі індэкс чалавечага разьвіцьця сярод усіх неастраўных афрыканскіх краінаў і адну з найбуйнейшых эканомік на кантынэнце, якая, аднак, у асноўным сілкуецца дзякуючы экспарту [[вуглевадароды|вуглевадародаў]]. Альжыр займае 16-е месца ў сьвеце паводле пакладах [[нафта|нафты]] і дзявятае месца паводле пакладах [[прыродны газ|прыроднага газу]]. Нацыянальная нафтавая кампанія [[Санатраш]] ёсьць найбуйнейшай кампаніяй у Афрыцы, якая пастаўляе вялікія аб’ёмы прыроднага газу ў Эўропу. Войска Альжыру ёсьць адным з найбуйнейшых паводле колькасьці ў Афрыцы, а дзяржава ў цэлым мае самы вялікі абаронны бюджэт на кантынэнце. Альжыр уваходзіць у [[Афрыканскі зьвяз]], [[Арабская ліга|Лігу арабскіх дзяржаваў]], [[Арганізацыя ісламскай супрацы|Арганізацыю ісламскай супрацы]], [[Арганізацыя краін-экспартэраў нафты|АПЭК]], [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў|Арганізацыю Аб’яднаных Нацыяў]] і [[Зьвяз арабскага Магрыбу]]. У верасьні 2005 году атрымаў статус асацыяванага чальца [[Эўрапейскі Зьвяз|Эўрапейскага зьвязу]]. == Гісторыя == [[Файл:Roman Arch of Trajan at Thamugadi (Timgad), Algeria 04966r.jpg|міні|Арка Траяна ў Тамугадзі (Тымгад), малюнак пачатку 1800-х гадоў]] [[Файл:Constantine Algerien 002.jpg|міні|Горад Канстанціна, 1840 год]] * У старажытнасьці на тэрыторыі сучаснага Альжыру пражывалі старажытналібійскія плямёны. На ўзьбярэжжы — фінікійскія калёніі. * III—II стагодзьдзе да н. э. — дзяржава [[Нумідзія]]. У I стагодзьдзі да н. э. заваяваная [[Старажытны Рым|Рымам]] і ў 47 да н. э. пераўтвораная ў рымскую правінцыю. * V стагодзьдзе — прыбярэжная частка Паўночнай Афрыкі (уключаючы тэрыторыю сучаснага Альжыру) заваяваная [[вандалы|вандаламі]]. * VI стагодзьдзе — [[Бізантыя|бізантыйцы]] выганяюць вандалаў. * VII стагодзьдзе — уварваньне [[арабы|арабаў]]. [[Арабскі халіфат]]. Ісламізацыя (а ў наступным — і арабізацыя) краіны. * 1518 — асьцерагаючыся каляніяльнай экспансіі [[Гішпанія|гішпанцаў]], якія захапілі прыбярэжныя гарады, мясцовыя кіраўнікі зьвяртаюцца па дапамогу да турак. Альжыр у яго сучасных межах становіцца правінцыяй [[Асманская імпэрыя|Асманскай імпэрыі]], падзеленай на 3 ''бэйлікі'': Канстанціна, Ціцьцеры (Медэа) і Маскара (Оран). На ўзьбярэжжы Альжыру квітнее пірацтва. * 1711 — дасягнутая фактычная незалежнасьць ад Турцыі. * 1830 — пачатак [[Францыя|францускай]] калянізацыі. Узброенае дужаньне (напрыклад, паўстаньне [[Абд аль-Кадзір]]а) доўжыцца ледзь не да канца XIX стагодзьдзя. Лепшыя землі краіны засяляюць каляністы з [[Эўропа|Эўропы]]. * 1848 — Альжыр абвешчаны тэрыторыяй Францыі, паасоблены на дэпартамэнты на чале з прэфэктамі і ўзначальваецца францускім генэрал-губэрнатарам. === XX стагодзьдзе === * Красавік 1940 — падчас [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] пасьля капітуляцыі Францыі перад гітлераўскай Нямеччынай Альжыр становіцца крыніцай сыравіны і харчы для Нямеччыны і Італіі. * Лістапад 1942 — у Альжыры высаджаны ангельска-амэрыканскі дэсант. У наступе на Туніс на баку саюзьнікаў прымаюць удзел і францускія войскі, у значнай ступені ўкамплектаваныя альжырцамі, мараканцамі і жыхарамі іншых францускіх калёніяў у Афрыцы. * 1954 — [[Фронт нацыянальнага вызвалення (Альжыр)|Фронт нацыянальнага вызвалення]] (ФНВ) пачынае [[Альжырская вайна|вайну за незалежнасьць]], якая прывяла да вялікіх ахвяр, лік якіх вагаецца, па розных адзнаках ад 300 тыс. да 1 мільёна. Вялікую дзель гэтага ліку складаюць мірныя жыхары. У верасьні 1959 урад Францыі прызнаў права альжырцаў на самавызначэньне, аднак гэты ход быў сустрэты францускімі каляністамі і «правымі» ў багнеты, двойчы ўладкоўваліся буйныя антыўрадавыя мецяжы з мэтай спыніць працэс перадачы палітычнай улады мясцоваму насельніцтву. Перагаворны працэс завяршыўся падпісаньнем 18 сакавіка 1962 дамоваў аб спыненьні агню і самавызначэньні Альжыру шляхам рэфэрэндуму ([[Эвіянскія дамовы]]). Падчас рэфэрэндуму ў Альжыры яўка склала 91 %, за самавызначэньне Альжыру прагаласавала 99,7 % якія зьявіліся, а ў Францыі меркаваньні падзяліліся прыкладна пароўну, разам атрымалася 64 % «за». У адпаведнасьці з раней дасягнутымі дамоўленасьцямі ў 1964 Францыя вывяла свае войскі, да 1 ліпеня 1967 эвакуявалі ваенныя базы ў Сахары, у лютым 1968 эвакуявалі ваенна-марскую базу ў Мэрс-эль-Кэбіру. Эканамічныя актывы буйных францускіх кампаніяў у Альжыры, паводле Эвіянскіх дамоваў, засталіся ў іх руках, хоць маёмасьць каляністаў была нацыяналізаваная. * Спробы створанай у 1961, якая пайшла ў падпольле, ваенна-фашысцкай арганізацыі ОАС ({{мова-fr|Organisation armee secrete}}) сарваць выкананьне дамоваў шляхам масавага тэрору ў гарадах посьпеху ня мелі. Падчас рэфэрэндуму 1 ліпеня 1962 пераважная большасьць альжырцаў выказалася за незалежнасьць, якая была неадкладна прызнаная ўрадам Францыі. Звыш мільёна эўрапейцаў і іх прыхільнікі зь ліку мясцовых жыхароў у сьпешным парадку пакінулі краіну. * Першы ўрад незалежнага Альжыра ўзначальвае лідэр ФНО [[Ахмэд Бэн Бэла]]. У 1965 годзе адбыўся вайсковы пераварот, да ўлады прыходзіць [[Хуары Бумедзьен]], міністар абароны і былы паплечнік Бэн Бэлы, які абвясьціў курс на будаўніцтва сацыялістычнай па ісьце, але прагматычнай па духу эканоміка-палітычнай сыстэмы, з улікам альжырскай спэцыфікі і без арыентацыі на якія-небудзь узоры. У краіне ўсталёўваецца аднапартыйная сыстэма. У гэты пэрыяд адужалі і пашырэлі сувязі паміж СССР і Альжырам, якія зарадзіліся яшчэ ў пэрыяд вайны за незалежнасьць Альжыру, які цяпер лічыўся адным з саюзьнікаў СССР, ідучым па «некапіталістычным шляху разьвіцьця». Наступныя 25 гадоў становяцца для Альжыру пэрыядам параўнальнай стабільнасьці. Пасьля сьмерці Бумедзьена разгарнулася дужаньне паміж фракцыямі ў кіруючай партыі, і ў выніку краіну і партыю ўзначаліў кампрамісны кандыдат, [[Шадлі Бенджэдзід]]. У пэрыяд яго кіраваньня мовіліся ўсе эканамічныя недахопы папярэдняга прэзыдэнта, і да канца 80-х краіна апынулася на грані эканамічнага калапсу. У 1986 і 1988 гадах мелі месца масавыя беспарадкі, выкліканыя пагаршэньнем якасьці жыцьця, для ўтаймаваньня якіх прыйшлося прыцягваць войска. У 1980-я гады адбыўся ідэалягічны паварот у рэлігійнай вобласьці, альжырскае кіраўніцтва ў пошуках крыніц эканамічнай дапамогі ўзяло курс на супрацоўніцтва з кансэрватыўнымі мусульманскімі краінамі, укладваючы значныя сродкі ў разьвіцьцё ісламскай інфраструктуры. Пры гэтым мясцовае духавенства ідэйна і фінансава пераарыентуецца на рэлігійныя цэнтры краінаў Пэрсыдзкага заліва. У выніку адбываецца рэзкае ўзмацненьне фундамэнталісцкіх настрояў у асяродзьдзі духавенства і рэлігійных актывістаў. Фундамэнталісты патрабуюць перабудовы грамадзтва па законах шарыяту і пасьлядоўна выступаюць супраць сьвецкіх уладаў, вінавацячы іх у адыходзе ад ісламу. Ва ўмовах нарастальнага эканамічнага і палітычнага крызісу ісламісты заявілі прэтэнзіі на ўладу з мэтай пабудовы тэакратычнай дзяржавы цалкам на аснове шарыяту і запаветаў [[каран]]а. У сьнежні 1991 — пасьля таго, як становіцца ясна, што ў выніку першага раўнда першых шматпартыйных выбараў у краіне перамогу пачынае атрымліваць [[Ісламскі фронт выратавання]], альжырскія вайскоўцы адмянілі другі раўнд, прымусілі прэзыдэнта краіны [[Шадлі Бенджэдзід]]а сысьці ў адстаўку, усталявалі ваенны рэжым і забаранілі Ісламскі фронт выратаваньня. На гэта ісламісты адрэагавалі сыходам у падпольле і тэрорам. Тактыка экстрэмістаў будавалася як на ўдарах па ваенна-паліцэйскіх сілах і прадстаўніках эліты, так і на запалохваньні насельніцтва. Буйнамаштабная грамадзянская вайна падоўжылася амаль дзесяцігодзьдзе, а асобныя стычкі назіраюцца па цяперашні час. За ўсе гады вайна панесла жыцьці звыш 100 тыс. чалавек, у асноўным ахвяры паказальных масавых расправаў і тэрарыстычных актаў ісламісцкіх груповак. Дзяржаве была прычыненая велізарная эканамічная шкода. Толькі цьвёрдая лінія вайскоўца кіраўніцтвы Альжыру ў 1992—1999 гадах дазволіла зьбіць хвалю тэрору і прымусіла экстрэмістаў пайсьці на перамовы аб нацыянальным прымірэньні. Да дужаньня з экстрэмістамі шырока прыцягвалася мясцовае насельніцтва ў форме атрадаў самаабароны. Гэта абцяжарвала дзеяньні экстрэмістаў на шматлікіх тэрыторыях, забясьпечвала іх палітычную ізаляцыю ад грамадзтва і вызваляла значныя сілы войска і спэцпадразьдзяленьняў для актыўных дзеяньняў. Вялікае значэньне надавалася ўсталяваньню кантролю над ісламскай інфраструктурай, пасьлядоўнаму выдаленьню зь мячэцяў радыкальных імамаў, а таксама спыненьню каналаў вонкавага фінансаваньня, як узброенага крыла экстрэмістаў, так і іх палітычных структур. * Красавік 2004 — пасьля перамогі Абдэльазіза Бутэфлікі на прэзыдэнцкіх выбарах была абвешчаная частковая [[амністыя]], па ўмовах якой мяцежнікам гарантавалася прабачэньне, калі яны добраахвотна здадуцца і раззброяцца. * Верасень 2005 — на ўсенародным рэфэрэндуме ўхвалены ўрадавы праект «Хартыя за мір і згоду», які прадугледжвае амністыю былых чальцоў бандфармаваньняў, якія спыняюць узброенае дужаньне з уладамі і жадаючых вярнуцца да мірнага жыцьця. Аднак найбуйнейшая ў краіне ісламісцкая групоўка «[[Салафісцкая група пропаведзі і джыхаду]]» (каля 1000 баявікоў), якая далучылася ў 2004 да міжнароднай тэрарыстычнай сеткі «[[Аль-Каіда]]», афіцыйна абвясьціла аб адмове ад удзелу ў гэтым праекце. * Кастрычнік 2006 — лідэр «Салафісцкай групы пропаведзі і джыхаду» Абу Мусаб Абдель Вудуд заявіў аб пачатку «доўгатэрміновай вайны супраць інтэрасаў ЗША і Захаду ў рэгіёне Арабскага Магрыбу». == Палітыка == === Дзяржаўны лад === [[Файл:Hémicycle de l'assemblée populaire nationale (Algérie).jpg|значак|Месца паседжаньняў [[Народны нацыянальны сход (Альжыр)|Народнага нацыянальнага сходу]].]] Кіраўніком дзяржавы ёсьць прэзыдэнт Альжыру, які абіраецца на пяцігадовы тэрмін. Раней тэрмін прэзыдэнта быў абмежаваны двума пяцігадовымі тэрмінамі, але папраўка да канстытуцыі, ухваленая парлямэнтам 11 лістапада 2008 году, скасавала гэтае абмежаваньне<ref>{{Спасылка|url=https://web.archive.org/web/20081114015503/http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7724635.stm|загаловак=Algeria Deputies Scrap Term Limit|выдавец=BBC News|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Доўгі час прэзыдэнтам краіны быў [[Абдэль Азіз Бутэфліка]], які меў намер балятавацца на прэзыдэнцкую пасаду яшчэ раз у 2019 году, аднак праз масавыя пратэсты быў вымушаны абвесьціць аб сваёй адстаўцы 3 красавіка 2019 году<ref>{{Спасылка|url=https://www.theguardian.com/world/2019/apr/02/algeria-latest-news-president-abdelaziz-bouteflika-resigns|загаловак=Algeria’s president Abdelaziz Bouteflika resigns after 20 years|выдавец=The Guardian|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. [[Абдэльмаджыд Тэбун]], незалежны кандыдат, быў абраны прэзыдэнтам пасьля таго, як выбары ў рэшце рэшт адбыліся 12 сьнежня 2019 году. Пратэстоўцы адмовіліся прызнаць Тэбунам прэзыдэнтам, спасылаючыся на патрабаваньні ўсебаковай рэформы палітычнай сыстэмы<ref>{{Спасылка|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-50782676|загаловак=Algeria election: Fresh protests as Tebboune replaces Bouteflika|выдавец=BBC News|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Паводле дзейнай канстытуцыі 1996 году кіраўнік дзяржавы мае шырокія паўнамоцтвы, то бок ёсьць вярхоўным галоўнакамандуючым узброенымі сіламі і міністрам абароны, прызначае кіраўніка ўрада, губэрнатараў (валі), траціну чальцоў Рады нацыі (верхняй палаты парлямэнту) і Канстытуцыйнай рады. Парлямэнт Альжыру ёсьць двухпалатным, то бок ніжняя палата, вядомая як [[Народны нацыянальны сход (Альжыр)|Народны нацыянальны сход]], налічвае 462 чальцоў, якія выбіраюцца прамым шляхам на пяцігадовы тэрмін, у той час як верхняя палата, [[Рада нацыі (Альжыр)|Рада нацыі]], мае 144 чальцоў, якія абіраюцца на шасьцігадовы тэрмін, зь якіх 96 чальцоў выбіраюцца мясцовымі сходамі і 48 прызначаюцца прэзыдэнтам. Органам выканаўчай улады краіны ёсьць Рада міністраў. Асноўнымі палітычнымі партыямі ёсьць [[Фронт нацыянальнага вызваленьня (Альжыр)|Фронт нацыянальнага вызваленьня]], [[Нацыянальнае дэмакратычнае аб’яднаньне (Альжыр)|Нацыянальнае дэмакратычнае аб’яднаньне]], [[Фронт сацыялістычных сілаў (Альжыр)|Фронт сацыялістычных сілаў]], [[Аб’яднаньне за культуру і дэмакратыю (Альжыр)|Аб’яднаньне за культуру і дэмакратыю]], [[Рух грамадзтва за мір (Альжыр)|Рух грамадзтва за мір]], рух «Ан-Нахда» і іншыя. Забароненае фармаваньне партыяў на рэлігійнай, моўнай, расавай, плоцевай, карпаратыўнай або рэгіянальнай аснове. Да ліку асноўных грамадзкіх арганізацыяў уваходзяць [[Усеагульны зьвяз альжырскіх працаўнікоў]], [[Нацыянальны зьвяз альжырскіх сялянаў]], [[Нацыянальны зьвяз альжырскай моладзі]], [[Нацыянальны зьвяз альжырскіх жанчынаў]]. Як мяркуецца, выбраныя палітыкі адносна мала ўплываюць на палітыку Альжыру. Замест гэтага група неабраных цывільных і вайскоўцаў, фактычна кіруе краінай, нават вырашаючы, хто павінен абірацца прэзыдэнтам<ref>{{Спасылка|url=https://www.lebanese-forces.com/2019/04/12/algeria-132/|загаловак=What’s happening in Algeria… is it the “Arab spring”?‎|выдавец=Lebanese Forces Official Website|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Самым уплывовым чалавекам да пратэстаў 2019 году, як лічыцца, быў [[Магамэд Мэд’ен]], кіраўнік вайсковай выведкі<ref>{{Спасылка|url=http://www.economist.com/node/21554565|загаловак=Still waiting for real democracy|выдавец=The Economist|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. === Замежныя стасункі === Альжыр — чалец [[ААН]], ДН, ЛАГ, АС, АІК, ОПЕК, «Групы 77+Кітай». У 2004—2005 — нясталы чалец Савету Бясьпекі ААН. Удзельнічае ў Эўраміжземнаморскім працэсе, «Міжземнаморскай ініцыятыве» НАТО, працы «групы 15». Прадпрымае высілкі па ажыўленьні дзейнасьці [[Зьвяз арабскага Магрыбу|Зьвязу арабскага Магрыбу]]. === Адміністрацыйны падзел === Алжыр падзелены на 58 вілаетаў, 553 акругі і 1541 муніцыпалітэт. Кожны вілает, акруга і муніцыпалітэт маюць назву, утвораную ад назвы свайго адміністрацыйнага цэнтру, якім звычайна ёсьць самы вялікі горад. {| border="0" |----- |[[Файл:Algeria wilayas.png]] | <br /><small>1</small> [[Адрар (вілает)|Адрар]] <br /><small>2</small> [[Шэліф (вілает)|Шэліф]] <br /><small>3</small> [[Агуат (вілает)|Агуат]] <br /><small>4</small> [[Ум-эль-Буагі (вілает)|Ум-эль-Буагі]] <br /><small>5</small> [[Батна (вілает)|Батна]] <br /><small>6</small> [[Бэджая (вілает)|Бэджая]] <br /><small>7</small> [[Біскра (вілает)|Біскра]] <br /><small>8</small> [[Бэшар (вілает)|Бэшар]] <br /><small>9</small> [[Бліда (вілает)|Бліда]] <br /><small>10</small> [[Буйра (вілает)|Буйра]] <br /><small>11</small> [[Таманрасэт (вілает)|Таманрасэт]] <br /><small>12</small> [[Тэбэса (вілает)|Тэбэса]] <br /><small>13</small> [[Тлемсэн (вілает)|Тлемсэн]] <br /><small>14</small> [[Тыярэт (вілает)|Тыярэт]] <br /><small>15</small> [[Тызі-Узу (вілает)|Тызі-Узу]] <br /><small>16</small> [[Альжыр (вілает)|Альжыр]] <br /><small>17</small> [[Джэльфа (вілает)|Джэльфа]] <br /><small>18</small> [[Джыджэль (вілает)|Джыджэль]] <br /><small>19</small> [[Сэтыф (вілает)|Сэтыф]] <br /><small>20</small> [[Саіда (вілает)|Саіда]] <br /><small>21</small> [[Скікда (вілает)|Скікда]] <br /><small>22</small> [[Сыдзі-Бэль-Абэс (вілает)|Сыдзі-Бэль-Абэс]] <br /><small>23</small> [[Анаба (вілает)|Анаба]] <br /><small>24</small> [[Гельма (вілает)|Гельма]] | <br /><small>25</small> [[Канстантына (вілает)|Канстантына]] <br /><small>26</small> [[Мэдэа (вілает)|Мэдэа]] <br /><small>27</small> [[Мастаганэм (вілает)|Мастаганэм]] <br /><small>28</small> [[М’Сыла (вілает)|М’Сыла]] <br /><small>29</small> [[Маскара (вілает)|Маскара]] <br /><small>30</small> [[Уаргла (вілает)|Уаргла]] <br /><small>31</small> [[Аран (вілает)|Аран]] <br /><small>32</small> [[Эль-Баяд (вілает)|Эль-Баяд]] <br /><small>33</small> [[Ілізі (вілает)|Ілізі]] <br /><small>34</small> [[Бордж-Бу-Арэрыдж (вілает)|Бордж-Бу-Арэрыдж]] <br /><small>35</small> [[Бумэрдэс (вілает)|Бумэрдэс]] <br /><small>36</small> [[Эль-Тарэф (вілает)|Эль-Тарэф]] <br /><small>37</small> [[Тындуф (вілает)|Тындуф]] <br /><small>38</small> [[Тысэмсільт (вілает)|Тысэмсільт]] <br /><small>39</small> [[Эль-Уэд (вілает)|Эль-Уэд]] <br /><small>40</small> [[Хеншэла (вілает)|Хеншэла]] <br /><small>41</small> [[Сук-Аграс (вілает)|Сук-Аграс]] <br /><small>42</small> [[Тыпаза (вілает)|Тыпаза]] <br /><small>43</small> [[Міла (вілает)|Міла]] <br /><small>44</small> [[Айн-Дэфла (вілает)|Айн-Дэфла]] <br /><small>45</small> [[Наама (вілает)|Наама]] <br /><small>46</small> [[Айн-Тэмушэнт (вілает)|Айн-Тэмушэнт]] <br /><small>47</small> [[Гардая (вілает)|Гардая]] <br /><small>48</small> [[Рэлізан (вілает)|Рэлізан]] |} == Геаграфія == [[Файл:Oasis.JPG|міні|Аазіс]] На тэрыторыі Альжыру вылучаюць дзьве геалягічныя вобласьці — плятформенную Сахарскую, якая ўтварылася яшчэ ў [[дакембрыя|дакембрыі]], і складкаватую Атляскую, што ўтварылася падчас альпійскай складкаватасьці. Пустэльня [[Сахара]] займае 80 % тэрыторыі краіны і складаецца з асобных пяшчаных (Вялікі Заходні Эрг, Вялікі Ўсходні Эрг, Эрг-Ігідзі, Эрг-Шэш) і камяністых (плято Танезруфт, Цінгерт, Тадэмаіт, Эль-Эглаб) [[пустэльня]]ў. На паўднёвым усходзе альжырскай Сахары прыпаднятае сугор’е [[Ахагар]], дзе знаходзіцца найвышэйшы пункт Альжыру — гара Тахат (2906 м). Сугор’е Ахагар, якое выйшла на паверхню 2 млрд гадоў таму, зьяўляецца мэтамарфічным падмуркам Сахарскай плятформы. З усіх бакоў сугор’е акружана ступеністымі плято Тасілін-Аджэр, Тасілін-Ахагар і горамі Муйдзір. Поўнач альжырскай Сахары ляжыць на 26 м ніжэй узроўню мора. Тут разьмешчана салёнае возера [[Шот-Мельгір]]. На поўначы Альжыру раўналежна адзін аднаму працягваюцца хрыбты [[Атляс (горы)|Атлясу]] — Тэль-Атляс і Сахарскі Атляс, падзеленыя высокімі плято і масівамі, прарэзанымі глыбокімі цясьнінамі. Альпійскі ўзрост Атляскіх гор абумовіў іх высокую сэйсьмічнасьць. Апошні разбуральны землятрус тут адбыўся ў 2003 годзе. Наступствы землятрусаў асабліва катастрафічныя, улічваючы, што на вузкай паласе ўзьбярэжжа і перадгор’яў Тэль-Атлясу пражывае 93 % насельніцтвы краіны. Нетры Альжыру багатыя [[нафта]]й, [[газ]]ам, рудамі чорных і каляровых мэталаў. У Альжыры маюцца значныя радовішчы жалеза, цынку, сьвінцу, медзі, мыш’яку, ртуці, фасфатаў. Клімат Альжыру субтрапічны міжземнаморскі на поўначы і трапічны пустынны ў Сахары. Зіма на ўзьбярэжжы цёплая дажджлівая (12&nbsp;°C у студзені), у горах прахалодная (2—3 тыдні ляжыць сьнег), у Сахары залежыць ад часу сутак (уначы ніжэй 0&nbsp;°C, днём 20&nbsp;°C). Лета ў Альжыры сьпякотнае і сухое. Гадавая колькасьць ападкаў ад 0—50 мм у Сахары да 400—1200 мм у Атляскіх горах. Усе рэкі Альжыру ўяўляюць сабой часавыя вадацёкі (уэды), якія запаўняюцца ў сэзон дажджоў. Рэкі крайняй поўначы краіны ўпадаюць у Міжземнае мора, астатнія — губляюцца ў пясках Сахары. Яны выкарыстоўваюцца для абрашэньня і водазабесьпячэньня, для чаго на іх пабудаваныя вадасховішчы і ГЭС. Найбуйнейшая рака — Шэліф (700 км). Катліны азёраў (себхі) таксама запаўняюцца ў дажджлівы пэрыяд, а ўлетку перасыхаюць і пакрываюцца салянай скарынкай таўшчынёй да 60 гл. У Сахары ў раёнах вялікіх запасаў падземных вод разьмешчаныя найбуйнейшыя аазісы. Расьліннасьць міжземнаморскага ўзьбярэжжа прадстаўленая жорсткалістнымі вечназялёнымі дрэвамі і хмызьнякамі. У горах Атляса растуць лясы з коркавага і каменнага дуба, алепскай хвоі, ядлоўца, туі, атляскага кедра і лістападных парод дрэваў. Да вышыні 500 м выгадоўваюць аліўкі і фісташкі. Расьліннасьць Сахары вельмі бедная і прадстаўленая ў асноўным эфэмерами і салянкамі. Жывёльны мір бедны, бо ў значнай ступені зьнішчаны чалавекам. У лясах Атляса захаваліся зайцы, кабаны і макакі, у Сахары — гепарды, шакалы, гіены, генэты, лісіцы фэнек, газэлі, антылопы-адакс, драпежныя птушкі, дробныя грызуны, зьмеі, яшчаркі, чарапахі, зь бесхрыбтовых — саранча, скарпіёны, фалангі, скалапендры. == Эканоміка == [[Файл:GDP per capita development in Algeria.png|значак|Графік зьмены СУП на душу насельніцтва Альжыру з 1820 году па 2018 год.]] Альжыр ёсьць індустрыяльна-аграрнай краінай, дзе афіцыйнай валютай ёсьць [[альжырскі дынар|дынар]] (DZD). Кіроўныя пазыцыі ў эканоміцы захоўвае дзяржсэктар, што ёсьць спадчынай [[сацыялізм|сацыялістычнай]] мадэлі разьвіцьця краіны пасьля здабыцця незалежнасьці. У пачатку 2010-х гадоў урад Альжыру спыніў прыватызацыю дзяржаўных прадпрыемстваў і ўвёў абмежаваньні на імпарт і замежны ўдзел у сваёй эканоміцы<ref name="world-factbook">{{Спасылка|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/algeria/|загаловак=Algeria|выдавец=The World Factbook|мова=en|дата=24 ліпеня 2022}}</ref>. Аднак, гэтыя абмежаваньні толькі пачалі здымаць нядаўна, хоць застаюцца пытаньні наконт павольнай дывэрсыфікаванай эканомікі Альжыру. Прыватны сэктар пераважае ў [[лёгкая прамысловасьць|лёгкай]] і [[харчовая прамысловасьць|харчовай прамысловасьці]] (70-90%), [[будаўніцтва|будаўніцтве]] (60%), [[сфэра паслугаў|сфэры паслугаў]], аптовым і разбробным гандлю (да 80%), [[сельская гаспадарка|сельскай гаспадарцы]] (80%). Альжыр зь цяжкасьцю разьвівае галіны апроч энэргетычный часткова праз высокія выдаткі і інэртную дзяржаўную бюракратыю. Намаганьні ўраду па дывэрсыфікацыі эканомікі шляхам прыцягненьня замежных і нутраных інвэстыцыяў за межамі энэргетычнага сэктару мала зрабілі дзеля зьніжэньня высокага ўзроўню [[беспрацоўе|беспрацоўя]] сярод моладзі або дзеля вырашэньня праблемы недахопу жыльля<ref name="world-factbook"/>. Краіна сутыкаецца з шэрагам кароткатэрміновых і сярэднетэрміновых праблемаў, уключаючы неабходнасьць дывэрсыфікацыі эканомікі, узмацьненьня палітычных, эканамічных і фінансавых рэформаў, паляпшэньня дзелавога клімату і зьніжэньня няроўнасьці паміж рэгіёнамі<ref>{{Спасылка|url=https://web.archive.org/web/20130326032434/http://www.africaneconomicoutlook.org/en/countries/north-africa/algeria/|загаловак=Algeria|выдавец=African Economic Outlook|мова=en|дата=24 ліпеня 2022}}</ref>. Дзякуючы высокім прыбыткам ад вуглевадароднай здабычы, Альжыр мае вялікія рэзэрвы замежнай валюты і вялікі стабілізацыйны фонд вуглевадародаў. Акрамя таго, зьнешная запазычанасьць Альжыру знаходзіцца на вельмі нізкім узроўні і складае каля 2% СУП<ref name="world-factbook"/>. Эканоміка застаецца вельмі залежнай ад вуглевадароднага багацьця, і, не зважаючы на высокія валютныя рэзэрвы, бягучы рост выдаткаў робіць бюджэт Альжыру больш уразлівым да рызыкі працяглага зьніжэньня прыбыткаў ад газанафтавай сфэры. Эканоміка Альжыру павялічылася на 1,4% у 2018 годзе супраць 4,1% у 2016 годзе, прычым рост быў абумоўлены галоўным чынам аднаўленьнем нафтагазавага сэктара<ref>{{Спасылка|url=https://web.archive.org/web/20120712045121/http://www.stoneageinstitute.org/ain-hanech.html|загаловак=Research at Ain Hanech, Algeria|выдавец=Stone Age Institute.|мова=en|дата=24 ліпеня 2022}}</ref><ref>Eric Delson; Ian Tattersall; John Van Couvering; Alison S. Brooks (2004). [https://books.google.com/books?id=6GFGsswTIO8C&pg=PA32 «Encyclopedia of Human Evolution and Prehistory: Second Edition»]. Routledge. — С. 32. — ISBN 978-1-135-58228-9.</ref>. Апроч газу і нафты, вядзецца здабыча [[жалезная руда|жалезнай руды]], [[фасфаты|фасфатаў]], каляровых мэталаў. Апрацоўчая прамысловасьць прадстаўленая прадпрыемствамі мэталюргічнай, машынабудаўнічай, нафтаперапрацоўчай, хімічнай і электратэхнічнай галінаў, а таксама маюцца заводы перапрацоўцы сельскагаспадарчай сыравіны. Сельская гаспадарка толькі на траціну забясьпечвае патрэбы краіны ў харчаваньні. Ягоная доля ў СУП складае каля 10%. Разьвіта гадоўля [[пшаніца|пшаніцы]], [[авёс|аўса]], а таксама [[садавіна|садавіны]], у прыватнасьці [[цытрус]]авай, і [[гародніна|гародніны]]. Лоўля рыбы і морапрадуктаў складае больш за 20 тысячаў тон на год. Зьнешнегандлёвае абарачэньне Альжыру ў 2007 складала 87 млрд даляраў ЗША (прырост у параўнаньні з 2006 — 11%) у т. л. экспарт — 60 млрд даляраў, імпарт — 27 млрд даляраў. На долю краінаў [[Эўрапейскі Зьвяз|Эўрапейскага Зьвязу]] прыходзіцца каля 55%, [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]] — каля 15%. Экспартуюцца нафта і звадкаваны газ, віно, цытрусавыя, пробка, будматэрыялы і іншае. Імпартуюцца машыны і абсталяваньне, харчаваньне, сыравіна, спажывецкія тавары. Фінансавае становішча Альжыра вызначаецца прыбыткамі ад экспарту нафты і газу. Інфляцыя, па афіцыйных зьвестках, у 2007 годзе складала 4,2%, па неафіцыйных падліках — 8%. Альжыр не ўступаў у [[Сусьветная гандлёвая арганізацыя|СГА]], не зважаючы на некалькі гадоў перамоваў, але ёсьць чальцом [[Вялікая арабская зона свабоднага гандлю|Вялікай арабскай зоны свабоднага гандлю]]<ref>{{Спасылка|url=https://www.worlddata.info/trade-agreements/gafta.php|загаловак=Members of the GAFTA — Greater Arab Free Trade Area|выдавец=World Data|мова=en|дата=24 ліпеня 2022}}</ref> і [[Афрыканская кантынэнтальная зона свабоднага гандлю|Афрыканскай кантынэнтальнай зоны свабоднага гандлю]] і мае пагадненне аб асацыяцыі з Эўрапейскім Зьвязам<ref>{{Спасылка|url=https://web.archive.org/web/20121228091321/http://algiers.usembassy.gov/doing_business_algeria.html|загаловак=Doing Business in Algeria|выдавец=Embassy of the United States Algiers|мова=en|дата=24 ліпеня 2022}}</ref>. Апошнім часам павялічыліся простыя турэцкія інвэстыцыі ў Альжыр, агульны кошт якіх дасягнуў 5 млрд даляраў. Па стане на 2022 год колькасьць турэцкіх кампаніяў, якія прысутнічаюць у Альжыры, дасягнула 1400. У 2020 годзе, не зважаючы на пандэмію, у Альжыры было створана больш за 130 турэцкіх кампаніяў<ref>{{Спасылка|url=https://en.econostrum.info/Turkey-strengthens-its-investments-in-Algeria_a1362.html|загаловак=Turkey strengthens its investments in Algeria|выдавец=Econostrum|мова=en|дата=24 ліпеня 2022}}</ref>. === Нафтавая і газавая галіны === [[Файл:Algeria pipelines map.jpg|значак|зьлева|Мапа трубаправодаў, якія праходзяць скрозь Альжыру.]] Альжыр, эканоміка якога залежыць ад [[нафта|нафты]], ёсьць чальцом [[Арганізацыя краін-экспартэраў нафты|АПЭК]] з 1969 году. Ягоная здабыча сырой нафты складае каля 1,1 мільёнаў барэляў на дзень, але ён таксама ёсьць буйным вытворцам і экспартэрам [[прыродны газ|газу]] з важнымі сувязямі з Эўропай<ref>{{Спасылка|url=http://www.opec.org/opec_web/flipbook/OB08092012/OB08092012/assets/basic-html/page17.html|загаловак=OPEC Bulletin 8—9/12|выдавец=OPEC|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. [[Вуглевадароды]] доўгі час ёсьць асновай эканомікі, складаючы прыкладна 60% прыбыткаў бюджэту, 30% СУП і 87,7%<ref>{{Спасылка|url=https://www.aps.dz/economie/127366-exportations-hors-hydrocarbures-une-recette-de-pres-de-3-mds-de-dollars-durant-les-huit-1ers-mois-de-2021|загаловак=Exportations hors hydrocarbures: une recette de près de 3 mds de dollars durant les huit 1ers mois de 2021|выдавец=APS|мова=fr|дата=23 ліпеня 2022}}</ref> прыбыткаў ад экспарту. Альжыр займае 10-ы радок паводле пакладаў прыроднага газу ў сьвеце і шостым паводле велічыні экспартэрам газу. Згодна з паведамленьнем [[Адміністрацыя энэргетычнай інфармацыі ЗША|Адміністрацыі энэргетычнай інфармацыі ЗША]] на 2005 год у Альжыра было 4,5 трлн м³ спраўджаных пакладаў прыроднага газу<ref>{{Спасылка|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2253rank.html|загаловак=Country Comparison: Natural Gas — Proved Reserves|выдавец=CIA|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Краіна таксама займае 16-е месца паводле пакладаў нафты. Прырост эканомікі без уліку вуглевадародаў на 2011 год прагназаваўся на ўзроўні 5%. Каб задаволіць сацыяльныя патрабаваньні, улады павялічылі выдаткі, асабліва на харчовыя патрэбы, стварэньне працоўных месцаў, падтрымку малых і сярэдніх прадпрыемстваў і падвышэньне заробкаў. Высокія цэны на вуглевадароды палепшылі рахунак бягучых апэрацыяў ды і без таго вялікія міжнародныя рэзэрвы<ref>{{Спасылка|url=https://web.archive.org/web/20140311020241/http://www.imf.org/external/pubs/ft/scr/2012/cr1220.pdf|загаловак=Algeria: 2011 Article IV Consultation|выдавец=IMF|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Прыбыткі ад нафты і газу вырасьлі ў 2011 годзе ў выніку захаваньня высокіх коштаў на нафту, аднак тэндэнцыя аб’ёмаў здабычы зьніжаліся. Аб’ём здабычы ў нафтагазавым сэктары працягвала скарачацца, зьнізіўшыся з 43,2 млн тон да 32 млн тон у пэрыяд з 2007 па 2011 гады. Тым ня менш, на сэктар прыпадала 98% ад агульнага аб’ёму экспарту краіны ў 2011 годзе супраць 48% у 1962 годзе<ref>{{Спасылка|url=https://web.archive.org/web/20140311022328/http://www.tsa-algerie.com/actualite/item/622-le-temps-des-crapules|загаловак=Le temps des crapules — Tout sur l’Algérie|выдавец=TSA|мова=fr|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>, а таксама 70% бюджэтных паступленьняў або 71,4 млрд даляраў ЗША. Альжырская нацыянальная нафтавая кампанія [[Санатраш]] гуляе ключавую ролю ва ўсіх аспэктах функцыянаваньня нафтавага і газавага сэктараў у Альжыры. Усе замежныя апэратары павінны працаваць у партнэрстве з гэтай кампаніяй, якая звычайна валодае большасьцю ўласнасьці ў пагадненьнях аб размеркаваньні прадукцыі. У красавіку 2022 году дыпляматы з [[Італія|Італіі]] і [[Гішпанія|Гішпаніі]] правялі перамовы пасьля таго, як рашэньне Рыма забясьпечыць вялікі аб’ём альжырскага газу выклікала заклапочанасьць у Мадрыдзе<ref>{{Спасылка|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2022-04-12/italy-and-spain-hold-talks-to-head-off-tension-over-algeria-gas|загаловак=Italy and Spain Hold Talks to Head Off Tension Over Algerian Gas|выдавец=Bloomberg|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Згодна з умовай паміж альжырскім Санатрашам і італьянскай [[Eni|Эні]], Альжыр дадасьць 9 млрд кубамэтраў газу ў Італію да 2024 году<ref>{{Спасылка|url=https://www.politico.eu/article/italy-turns-to-algeria-to-replace-russian-gas/|загаловак=Italy looks to demote Russia and make Algeria its top gas supplier|выдавец=Politico|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. == Дэмаграфія == [[Файл:Tuareg2.JPG|міні|Туарэг]] Карэннае насельніцтва Альжыру — альжырцы, якія складаюцца з [[арабы|арабаў]] і блізкіх ім па культуры [[бэрбэры|бэрбэраў]]. Па вонкавым абліччы альжырцы, як правіла, людзі сярэдняга росту, асмуглыя, чарнавалосыя, з чорнымі вачамі і падоўжанай формай асобы міжземнаморскага тыпу. Пражывае значная колькасьць чаркесаў. Большасьць альжырцаў (4/5) лічаць роднай [[арабская мова|арабскую мову]], астатнія — [[бэрбэрскія мовы|бэрбэрскія дыялекты]]. Бэрбэрскае насельніцтва пераважае сярод горцаў [[Атляс (горы)|Атлясу]] і ў [[аазіс]]ах [[Сахара|Сахары]] (кабілы, шавія, [[туарэгі]]), прычым нярэдка бэрбэры ў роўнай ступені добра валодаюць роднай і арабскай мовай. Людзі, якія атрымалі адукацыю або тыя, хто працаваў за мяжой, як правіла, акрамя роднай добра ведаюць [[француская мова|францускую мову]]. Гутарковая форма францускай мовы шырока распаўсюджаная ў гарадах. Хоць выкарыстаньне францускай мовы значна скарацілася ў параўнаньні з каляніяльнымі часамі канца XIX — сярэдзіны XX стагодзьдзяў, [[француская мова]] ў Альжыры (а таксама ў суседніх [[Туніс]]е і [[Марока]]) па-ранейшаму застаецца асноўнай мовай дзелавых зносінаў і гандлю і пакуль не саступае гэтых пазыцыяў ангельскай. Пры гэтым курс афіцыйнага ўраду накіраваны на паступовую арабізацыю ўсіх сфэраў жыцьця краіны. На літаратурнай арабскай мове ў цяперашні час выдаюцца дзяржаўныя дакумэнты, кнігі, часопісы, газэты. Малаважную частку насельніцтва складаюць грамадзяне замежных дзяржаваў, занятыя на часавай працы ў якасьці спэцыялістаў. Яны, як правіла, таксама размаўляюць на францускай мове. === Рэлігія === Пераважная большасьць альжырцаў належаць да [[Іслам|мусульманаў]] суніцкага толку. У даліне Мзаб у вілаеце [[Гардая (вілает)|Гардае]] пражывае каля 290 тысячаў [[ібадызм|ібадыйцаў]]. У канцы XIX і пачатку XX стагодзьдзяў значную частку насельніцтва тады яшчэ Францускага Альжыру складалі даволі ўплывовыя ў культурным і эканамічным пляне немусульманскія групы франкамоўных эўрапейцаў і [[габрэі|габрэяў]], якія атрымалі назву [[франкаальжырцы]] ці п’е-нуар ({{мова-fr|Pieds-noirs|скарочана}}). Складаючы некалі да 15 % насельніцтвы краіны, большасьць франкаальжырцаў, а таксама афранцужаных мусульман-[[гаркі]] былі вымушаныя масава пакінуць краіну пасьля паразы ў вайне за незалежнасьць, [[рэпатрыяцыя|рэпатрыяваўшыся]] ў асноўным у [[Францыя|Францыю]]. На сёньня ў краіне ўсё ж такі захоўваецца хрысьціянскае насельніцтва, колькасьць якога вар’іруюцца ад 20 тысяч да 200 тысяч чалавек<ref name="usstate">{{Спасылка|url=https://www.state.gov/reports/2018-report-on-international-religious-freedom/algeria/|загаловак=Algeria|выдавец=United States Department of State|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Хрысьціяне Альжыру перавожна належаць да [[пратэстанцтва|пратэстанцкіх]] групаў, аднак апошнім часам на іх узмацьніўся ціск з боку ўраду<ref name="usstate"/>. Згодна зь некаторымі зьвесткамі павялічылася колькасьць людзей, якія ня ёсьць рэлігійнымі. Справаздача Арабскага баромэтра і [[BBC|Бі-бі-сі]] за чэрвень 2019 году выявіла, што доля альжырцаў, якія лічаць сябе нерэлігійнымі, вырасла з прыкладна 8% у 2013 годзе да прыкладна 15% у 2018 годзе<ref>{{Спасылка|url=https://www.bbc.com/news/world-middle-east-48703377|загаловак=The Arab world in seven charts: Are Arabs turning their backs on religion?|выдавец=BBC News|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Абапіраючыся на атрыманыя зьвесткі, стала вядома, што падзеньне рэлігійнасьці ў асноўным прыпадае на маладых альжырцаў<ref>{{Спасылка|url=https://web.archive.org/web/20200924090413/https://fanack.com/religions-in-the-middle-east-and-north-africa/young-arabs-are-changing-their-beliefs-and-perceptions/|загаловак=Young Arabs are Changing their Beliefs and Perceptions: New Survey|выдавец=Fanack|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Альжыр адкрыў сьвету шэраг выбітных мусульманскіх мысьляроў, як то [[Эмір Абдэлькадэр]], [[Абдэльгамід Бэн Бадыс]], [[Мулуд Касэм Наіт Бэлкасэм]], [[Малек Бэнабі]] і [[Магамэд Аркун]]. == Культура == Складаны характар нацыянальнай культуры Альжыру перадае формула дзеяча альжырскай [[культура|культуры]] шэйха Бэн Бадыса: «Альжырскі народ — арабскі па мове, берберскі па паходжаньні, мусульманскі па [[рэлігія|рэлігіі]]». Культура альжырскага народа складалася на працягу шматлікіх стагодзьдзяў як вынік узаемадзеяньня і ўзаемаўплываў арабскіх і берберскіх плямёнаў, лаціна-пунічных элемэнтаў даарабскага часу і разьвітай араба-ісламскай [[цывілізацыя|цывілізацыі]] эпохі [[халіфат]]а, носьбітаў гішпана-маўританскай (андалускай) культуры маўраў і турэцкіх заваёўнікаў. Да цяперашняга часу ўсе гэтыя кампанэнты ў асноўным ужо зьліліся ў адзіны сплаў. Але некаторыя зь іх дагэтуль захавалі сваю спэцыфіку. Напрыклад, гэта ставіцца да традыцыяў берберскага фальклёру і геамэтрычнага арнамэнту, арабскай паэзіі і эпасу бедуінскіх плямёнаў, андалускага і турэцкай спадчыны ў [[архітэктура|архітэктуры]] і [[музыка|музыцы]]. Акрамя таго, на фармаваньне альжырскай культуры значны ўплыў апошнія паўтара стагодзьдзі аказвала культура [[Францыя|Францыі]]. З гэтай прычыны, асобы, якія атрымалі адукацыю на францускай мове, яшчэ ў 1960-х гадах складалі большасьць інтэлігенцыі Альжыру, а франкамоўная літаратура альжырцаў дагэтуль неад’емная частка іх нацыянальнай літаратуры. === Сельская === У матэрыяльнай культуры альжырцаў своеасабліва спалучаюцца традыцыі і сучаснасьць. Традыцыйныя сельскагаспадарчыя прылады мала зьмяніліся з эпохі арабскай заваёвы: драўляныя саха і вілы, матыка, серп, у якасьці цяглавай сілы выкарыстоўваюцца аслы і [[вярблюд]]ы. У самакіравальных [[гаспадарка]]х, сельскагаспадарчых [[кааператывы|кааператывах]], а таксама ў сучасных гаспадарках уласнага сэктара шырока ўжываюцца [[трактар]]ы, [[камбайн]]ы і іншая сучасная [[тэхніка]]. Звычайная альжырская [[вёска]] — бязладная навала маленькіх хат. Хата селяніна, як правіла, глінабітная, а ў горах — каменная, з плоскім дахам, на якім ёсьць адтуліна для дыму ад агменю, складзенага з каменя. Жыльлё звычайна складаецца з двух пакояў: у адным ядуць і сьпяць, у іншым рыхтуюць ежу. Уваход у хату вядзе з унутранага панадворка, дзе ўтрымоўваецца быдла. [[Мэбля|Мэблі]] ў такіх хатах, акрамя маленькага століка, няма, уся сям’я есьць і сьпіць на падлозе. === Гарадзкая === Такое зьмешваньне стыляў характэрна і для гараджан, якія нядаўна перасяліліся зь вёскі. Большасьць мужчын у гарадах носяць эўрапейскую [[адзеньне|адзежу]]. У пажылых людзей яна нярэдка спалучаецца з чырвонай [[феска]]й. Жанчыны-мяшчанкі па большай частцы носяць традыцыйнае белае покрыва «хаік» і «лааджар» — белая хустка, вышытая белымі жа ніткамі або абабітая карункамі, якія закрываюць ніжнюю частку асобы ад вачэй. На ўсходзе краіны жанчыны носяць чорнае покрыва. Часам і то і іншае спалучаецца з эўрапейскай сукенкай і [[абутак|абуткам]]. Нярэдка на вуліцах вялікіх [[горад|гарадоў]] можна бачыць характэрную карціну — маці і дачка, якія ўвасабляюць сабой учорашні і сёньняшні дзень Альжыру. У маці твар закрыты, постаць захутаная ў покрыва, на нагах туфлі бяз заднікаў, далоні і ступні выфарбаваныя [[хна|хной]]. Дачка ідзе з адкрытым тварам, яна відавочна карыстаецца эўрапейскай [[касмэтыка]]й і апранутая па апошняй францускай [[мода|модзе]]. == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Вонкавыя спасылкі == {{Партал|Афрыка}} * [https://web.archive.org/web/20071005003110/http://www.el-mouradia.dz/ Афіцыйны сайт].{{ref-ar}}{{ref-fr}} {{Краіны Афрыкі}} {{АБСЭ}} [[Катэгорыя:Альжыр| ]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] 4idjik8i8qg541qogxmtogatnldyl1s 2329616 2329606 2022-07-24T09:52:57Z Dymitr 10914 /* Замежныя стасункі */ крыніца — https://en.wikipedia.org/wiki/Algeria?oldid=1099920039 wikitext text/x-wiki {{Краіна2 | СУП ППЗ = 581,189 млрд $ | Год падліку СУП ППЗ = 2022 | Месца паводле СУП ППЗ = | СУП ППЗ на чалавека = 13 002 $ | Год падліку СУП ППЗ на чалавека = 2022 | Месца паводле СУП ППЗ на чалавека = | СУП намінал = 191,941 млрд $ | Год падліку СУП намінал = 2022 | Месца паводле СУП намінал = | СУП намінал на чалавека = 4 294 $ | Год падліку СУП намінал на чалавека = 2022 | Месца паводле СУП намінал на чалавека = }} '''Альжы́р''' ({{мова-ar|الجزائر}}, {{мова-ber|ⴷⵣⴰⵢⴻⵔ}}) — самая вялікая паводле плошчы краіна ў [[Афрыка|Афрыцы]]. Афіцыйная назва — '''Народная Дэмакратычная Рэспубліка Альжыр'''. Мяжуе з [[Туніс]]ам на паўночным усходзе, [[Лібія]]й на ўсходзе, [[Нігер]]ам на паўднёвым усходзе, [[Малі]] і [[Маўрытанія]]й на паўднёвым захадзе, а таксама [[Марока]] і некалькі кілямэтраў з [[Заходняя Сахара|Заходняй Сахарай]] на захадзе, а з поўначы Альжыр абмываецца [[Міжземнае мора|Міжземным морам]]. Краіна займае плошчу амаль у 2,382 млн км², што робіць яе дзясятай паводле велічыні дзяржавай у сьвеце і першай ў Афрыцы<ref>{{Спасылка|url=https://www.statista.com/statistics/1207844/largest-countries-in-africa-by-area/|загаловак=Africa: largest countries by area 2020|выдавец=Statista|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Лічыцца часткай рэгіёну [[Магрыб]] у Паўночнай Афрыцы. Краіна мае паўзасушлівы клімат, большая частка насельніцтва жыве на ўрадлівай поўначы, а пустэльня [[Сахара]] займае ўвесь поўдзень краю. Сталіцай і найбуйнейшым местам ёсьць горад [[Альжыр (горад)|Альжыр]], разьмешчаны на скрайняй поўначы на ​​ўзьбярэжжы Міжземнага мора. З XVI па XVIII стагодзьдзі Альжыр знаходзіўся ў складзе [[Асманская імпэрыя|Асманскай імпэрыі]]. У пачатку XIX стагодзьдзя пачалася француская калянізацыя. У 1954 годзе ў Альжыры быў сфармаваны Фронт нацыянальнага вызваленьня. Паводле вынікаў кровапралітнай вайны супраць францускіх каляніяльных войскаў у 1962 годзе Альжыр стаўся незалежнай сацыялістычнай дзяржавай. Да канца 1980-х супярэчнасьці паміж прыхільнікамі сьвецкай улады і ісламістамі перарасьлі ў грамадзянскую вайну, якая скончылася разгромам [[фундамэнталізм|фундамэнталістаў]]. Пераважная большасьць насельніцтва Альжыру складаюць арабы-бэрбэры, якія вызнаюць іслам і карыстаюцца афіцыйнымі мовамі, як то арабскай і бэрбэрскай. Тым ня менш, француская мова ня страціла свайго ўплыву і выкарыстоўваецца ў адміністрацыйнай і адукацыйнай сфэрах. Асноўнай гутарковай мовай ёсьць альжырская арабская. Альжыр ёсьць рэспублікай зь зьмяшанай формай кіраваньня, мясцовыя выбарчыя акругі складаюцца з 58 вілаетаў і 1541 камуны. Гэта рэгіянальная дзяржава ў Паўночнай Афрыцы, якая мае сярэднюю сілу ў сусьветных справах. Альжыр мае самы высокі індэкс чалавечага разьвіцьця сярод усіх неастраўных афрыканскіх краінаў і адну з найбуйнейшых эканомік на кантынэнце, якая, аднак, у асноўным сілкуецца дзякуючы экспарту [[вуглевадароды|вуглевадародаў]]. Альжыр займае 16-е месца ў сьвеце паводле пакладах [[нафта|нафты]] і дзявятае месца паводле пакладах [[прыродны газ|прыроднага газу]]. Нацыянальная нафтавая кампанія [[Санатраш]] ёсьць найбуйнейшай кампаніяй у Афрыцы, якая пастаўляе вялікія аб’ёмы прыроднага газу ў Эўропу. Войска Альжыру ёсьць адным з найбуйнейшых паводле колькасьці ў Афрыцы, а дзяржава ў цэлым мае самы вялікі абаронны бюджэт на кантынэнце. Альжыр уваходзіць у [[Афрыканскі зьвяз]], [[Арабская ліга|Лігу арабскіх дзяржаваў]], [[Арганізацыя ісламскай супрацы|Арганізацыю ісламскай супрацы]], [[Арганізацыя краін-экспартэраў нафты|АПЭК]], [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў|Арганізацыю Аб’яднаных Нацыяў]] і [[Зьвяз арабскага Магрыбу]]. У верасьні 2005 году атрымаў статус асацыяванага чальца [[Эўрапейскі Зьвяз|Эўрапейскага зьвязу]]. == Гісторыя == [[Файл:Roman Arch of Trajan at Thamugadi (Timgad), Algeria 04966r.jpg|міні|Арка Траяна ў Тамугадзі (Тымгад), малюнак пачатку 1800-х гадоў]] [[Файл:Constantine Algerien 002.jpg|міні|Горад Канстанціна, 1840 год]] * У старажытнасьці на тэрыторыі сучаснага Альжыру пражывалі старажытналібійскія плямёны. На ўзьбярэжжы — фінікійскія калёніі. * III—II стагодзьдзе да н. э. — дзяржава [[Нумідзія]]. У I стагодзьдзі да н. э. заваяваная [[Старажытны Рым|Рымам]] і ў 47 да н. э. пераўтвораная ў рымскую правінцыю. * V стагодзьдзе — прыбярэжная частка Паўночнай Афрыкі (уключаючы тэрыторыю сучаснага Альжыру) заваяваная [[вандалы|вандаламі]]. * VI стагодзьдзе — [[Бізантыя|бізантыйцы]] выганяюць вандалаў. * VII стагодзьдзе — уварваньне [[арабы|арабаў]]. [[Арабскі халіфат]]. Ісламізацыя (а ў наступным — і арабізацыя) краіны. * 1518 — асьцерагаючыся каляніяльнай экспансіі [[Гішпанія|гішпанцаў]], якія захапілі прыбярэжныя гарады, мясцовыя кіраўнікі зьвяртаюцца па дапамогу да турак. Альжыр у яго сучасных межах становіцца правінцыяй [[Асманская імпэрыя|Асманскай імпэрыі]], падзеленай на 3 ''бэйлікі'': Канстанціна, Ціцьцеры (Медэа) і Маскара (Оран). На ўзьбярэжжы Альжыру квітнее пірацтва. * 1711 — дасягнутая фактычная незалежнасьць ад Турцыі. * 1830 — пачатак [[Францыя|францускай]] калянізацыі. Узброенае дужаньне (напрыклад, паўстаньне [[Абд аль-Кадзір]]а) доўжыцца ледзь не да канца XIX стагодзьдзя. Лепшыя землі краіны засяляюць каляністы з [[Эўропа|Эўропы]]. * 1848 — Альжыр абвешчаны тэрыторыяй Францыі, паасоблены на дэпартамэнты на чале з прэфэктамі і ўзначальваецца францускім генэрал-губэрнатарам. === XX стагодзьдзе === * Красавік 1940 — падчас [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] пасьля капітуляцыі Францыі перад гітлераўскай Нямеччынай Альжыр становіцца крыніцай сыравіны і харчы для Нямеччыны і Італіі. * Лістапад 1942 — у Альжыры высаджаны ангельска-амэрыканскі дэсант. У наступе на Туніс на баку саюзьнікаў прымаюць удзел і францускія войскі, у значнай ступені ўкамплектаваныя альжырцамі, мараканцамі і жыхарамі іншых францускіх калёніяў у Афрыцы. * 1954 — [[Фронт нацыянальнага вызвалення (Альжыр)|Фронт нацыянальнага вызвалення]] (ФНВ) пачынае [[Альжырская вайна|вайну за незалежнасьць]], якая прывяла да вялікіх ахвяр, лік якіх вагаецца, па розных адзнаках ад 300 тыс. да 1 мільёна. Вялікую дзель гэтага ліку складаюць мірныя жыхары. У верасьні 1959 урад Францыі прызнаў права альжырцаў на самавызначэньне, аднак гэты ход быў сустрэты францускімі каляністамі і «правымі» ў багнеты, двойчы ўладкоўваліся буйныя антыўрадавыя мецяжы з мэтай спыніць працэс перадачы палітычнай улады мясцоваму насельніцтву. Перагаворны працэс завяршыўся падпісаньнем 18 сакавіка 1962 дамоваў аб спыненьні агню і самавызначэньні Альжыру шляхам рэфэрэндуму ([[Эвіянскія дамовы]]). Падчас рэфэрэндуму ў Альжыры яўка склала 91 %, за самавызначэньне Альжыру прагаласавала 99,7 % якія зьявіліся, а ў Францыі меркаваньні падзяліліся прыкладна пароўну, разам атрымалася 64 % «за». У адпаведнасьці з раней дасягнутымі дамоўленасьцямі ў 1964 Францыя вывяла свае войскі, да 1 ліпеня 1967 эвакуявалі ваенныя базы ў Сахары, у лютым 1968 эвакуявалі ваенна-марскую базу ў Мэрс-эль-Кэбіру. Эканамічныя актывы буйных францускіх кампаніяў у Альжыры, паводле Эвіянскіх дамоваў, засталіся ў іх руках, хоць маёмасьць каляністаў была нацыяналізаваная. * Спробы створанай у 1961, якая пайшла ў падпольле, ваенна-фашысцкай арганізацыі ОАС ({{мова-fr|Organisation armee secrete}}) сарваць выкананьне дамоваў шляхам масавага тэрору ў гарадах посьпеху ня мелі. Падчас рэфэрэндуму 1 ліпеня 1962 пераважная большасьць альжырцаў выказалася за незалежнасьць, якая была неадкладна прызнаная ўрадам Францыі. Звыш мільёна эўрапейцаў і іх прыхільнікі зь ліку мясцовых жыхароў у сьпешным парадку пакінулі краіну. * Першы ўрад незалежнага Альжыра ўзначальвае лідэр ФНО [[Ахмэд Бэн Бэла]]. У 1965 годзе адбыўся вайсковы пераварот, да ўлады прыходзіць [[Хуары Бумедзьен]], міністар абароны і былы паплечнік Бэн Бэлы, які абвясьціў курс на будаўніцтва сацыялістычнай па ісьце, але прагматычнай па духу эканоміка-палітычнай сыстэмы, з улікам альжырскай спэцыфікі і без арыентацыі на якія-небудзь узоры. У краіне ўсталёўваецца аднапартыйная сыстэма. У гэты пэрыяд адужалі і пашырэлі сувязі паміж СССР і Альжырам, якія зарадзіліся яшчэ ў пэрыяд вайны за незалежнасьць Альжыру, які цяпер лічыўся адным з саюзьнікаў СССР, ідучым па «некапіталістычным шляху разьвіцьця». Наступныя 25 гадоў становяцца для Альжыру пэрыядам параўнальнай стабільнасьці. Пасьля сьмерці Бумедзьена разгарнулася дужаньне паміж фракцыямі ў кіруючай партыі, і ў выніку краіну і партыю ўзначаліў кампрамісны кандыдат, [[Шадлі Бенджэдзід]]. У пэрыяд яго кіраваньня мовіліся ўсе эканамічныя недахопы папярэдняга прэзыдэнта, і да канца 80-х краіна апынулася на грані эканамічнага калапсу. У 1986 і 1988 гадах мелі месца масавыя беспарадкі, выкліканыя пагаршэньнем якасьці жыцьця, для ўтаймаваньня якіх прыйшлося прыцягваць войска. У 1980-я гады адбыўся ідэалягічны паварот у рэлігійнай вобласьці, альжырскае кіраўніцтва ў пошуках крыніц эканамічнай дапамогі ўзяло курс на супрацоўніцтва з кансэрватыўнымі мусульманскімі краінамі, укладваючы значныя сродкі ў разьвіцьцё ісламскай інфраструктуры. Пры гэтым мясцовае духавенства ідэйна і фінансава пераарыентуецца на рэлігійныя цэнтры краінаў Пэрсыдзкага заліва. У выніку адбываецца рэзкае ўзмацненьне фундамэнталісцкіх настрояў у асяродзьдзі духавенства і рэлігійных актывістаў. Фундамэнталісты патрабуюць перабудовы грамадзтва па законах шарыяту і пасьлядоўна выступаюць супраць сьвецкіх уладаў, вінавацячы іх у адыходзе ад ісламу. Ва ўмовах нарастальнага эканамічнага і палітычнага крызісу ісламісты заявілі прэтэнзіі на ўладу з мэтай пабудовы тэакратычнай дзяржавы цалкам на аснове шарыяту і запаветаў [[каран]]а. У сьнежні 1991 — пасьля таго, як становіцца ясна, што ў выніку першага раўнда першых шматпартыйных выбараў у краіне перамогу пачынае атрымліваць [[Ісламскі фронт выратавання]], альжырскія вайскоўцы адмянілі другі раўнд, прымусілі прэзыдэнта краіны [[Шадлі Бенджэдзід]]а сысьці ў адстаўку, усталявалі ваенны рэжым і забаранілі Ісламскі фронт выратаваньня. На гэта ісламісты адрэагавалі сыходам у падпольле і тэрорам. Тактыка экстрэмістаў будавалася як на ўдарах па ваенна-паліцэйскіх сілах і прадстаўніках эліты, так і на запалохваньні насельніцтва. Буйнамаштабная грамадзянская вайна падоўжылася амаль дзесяцігодзьдзе, а асобныя стычкі назіраюцца па цяперашні час. За ўсе гады вайна панесла жыцьці звыш 100 тыс. чалавек, у асноўным ахвяры паказальных масавых расправаў і тэрарыстычных актаў ісламісцкіх груповак. Дзяржаве была прычыненая велізарная эканамічная шкода. Толькі цьвёрдая лінія вайскоўца кіраўніцтвы Альжыру ў 1992—1999 гадах дазволіла зьбіць хвалю тэрору і прымусіла экстрэмістаў пайсьці на перамовы аб нацыянальным прымірэньні. Да дужаньня з экстрэмістамі шырока прыцягвалася мясцовае насельніцтва ў форме атрадаў самаабароны. Гэта абцяжарвала дзеяньні экстрэмістаў на шматлікіх тэрыторыях, забясьпечвала іх палітычную ізаляцыю ад грамадзтва і вызваляла значныя сілы войска і спэцпадразьдзяленьняў для актыўных дзеяньняў. Вялікае значэньне надавалася ўсталяваньню кантролю над ісламскай інфраструктурай, пасьлядоўнаму выдаленьню зь мячэцяў радыкальных імамаў, а таксама спыненьню каналаў вонкавага фінансаваньня, як узброенага крыла экстрэмістаў, так і іх палітычных структур. * Красавік 2004 — пасьля перамогі Абдэльазіза Бутэфлікі на прэзыдэнцкіх выбарах была абвешчаная частковая [[амністыя]], па ўмовах якой мяцежнікам гарантавалася прабачэньне, калі яны добраахвотна здадуцца і раззброяцца. * Верасень 2005 — на ўсенародным рэфэрэндуме ўхвалены ўрадавы праект «Хартыя за мір і згоду», які прадугледжвае амністыю былых чальцоў бандфармаваньняў, якія спыняюць узброенае дужаньне з уладамі і жадаючых вярнуцца да мірнага жыцьця. Аднак найбуйнейшая ў краіне ісламісцкая групоўка «[[Салафісцкая група пропаведзі і джыхаду]]» (каля 1000 баявікоў), якая далучылася ў 2004 да міжнароднай тэрарыстычнай сеткі «[[Аль-Каіда]]», афіцыйна абвясьціла аб адмове ад удзелу ў гэтым праекце. * Кастрычнік 2006 — лідэр «Салафісцкай групы пропаведзі і джыхаду» Абу Мусаб Абдель Вудуд заявіў аб пачатку «доўгатэрміновай вайны супраць інтэрасаў ЗША і Захаду ў рэгіёне Арабскага Магрыбу». == Палітыка == === Дзяржаўны лад === [[Файл:Hémicycle de l'assemblée populaire nationale (Algérie).jpg|значак|Месца паседжаньняў [[Народны нацыянальны сход (Альжыр)|Народнага нацыянальнага сходу]].]] Кіраўніком дзяржавы ёсьць прэзыдэнт Альжыру, які абіраецца на пяцігадовы тэрмін. Раней тэрмін прэзыдэнта быў абмежаваны двума пяцігадовымі тэрмінамі, але папраўка да канстытуцыі, ухваленая парлямэнтам 11 лістапада 2008 году, скасавала гэтае абмежаваньне<ref>{{Спасылка|url=https://web.archive.org/web/20081114015503/http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7724635.stm|загаловак=Algeria Deputies Scrap Term Limit|выдавец=BBC News|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Доўгі час прэзыдэнтам краіны быў [[Абдэль Азіз Бутэфліка]], які меў намер балятавацца на прэзыдэнцкую пасаду яшчэ раз у 2019 году, аднак праз масавыя пратэсты быў вымушаны абвесьціць аб сваёй адстаўцы 3 красавіка 2019 году<ref>{{Спасылка|url=https://www.theguardian.com/world/2019/apr/02/algeria-latest-news-president-abdelaziz-bouteflika-resigns|загаловак=Algeria’s president Abdelaziz Bouteflika resigns after 20 years|выдавец=The Guardian|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. [[Абдэльмаджыд Тэбун]], незалежны кандыдат, быў абраны прэзыдэнтам пасьля таго, як выбары ў рэшце рэшт адбыліся 12 сьнежня 2019 году. Пратэстоўцы адмовіліся прызнаць Тэбунам прэзыдэнтам, спасылаючыся на патрабаваньні ўсебаковай рэформы палітычнай сыстэмы<ref>{{Спасылка|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-50782676|загаловак=Algeria election: Fresh protests as Tebboune replaces Bouteflika|выдавец=BBC News|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Паводле дзейнай канстытуцыі 1996 году кіраўнік дзяржавы мае шырокія паўнамоцтвы, то бок ёсьць вярхоўным галоўнакамандуючым узброенымі сіламі і міністрам абароны, прызначае кіраўніка ўрада, губэрнатараў (валі), траціну чальцоў Рады нацыі (верхняй палаты парлямэнту) і Канстытуцыйнай рады. Парлямэнт Альжыру ёсьць двухпалатным, то бок ніжняя палата, вядомая як [[Народны нацыянальны сход (Альжыр)|Народны нацыянальны сход]], налічвае 462 чальцоў, якія выбіраюцца прамым шляхам на пяцігадовы тэрмін, у той час як верхняя палата, [[Рада нацыі (Альжыр)|Рада нацыі]], мае 144 чальцоў, якія абіраюцца на шасьцігадовы тэрмін, зь якіх 96 чальцоў выбіраюцца мясцовымі сходамі і 48 прызначаюцца прэзыдэнтам. Органам выканаўчай улады краіны ёсьць Рада міністраў. Асноўнымі палітычнымі партыямі ёсьць [[Фронт нацыянальнага вызваленьня (Альжыр)|Фронт нацыянальнага вызваленьня]], [[Нацыянальнае дэмакратычнае аб’яднаньне (Альжыр)|Нацыянальнае дэмакратычнае аб’яднаньне]], [[Фронт сацыялістычных сілаў (Альжыр)|Фронт сацыялістычных сілаў]], [[Аб’яднаньне за культуру і дэмакратыю (Альжыр)|Аб’яднаньне за культуру і дэмакратыю]], [[Рух грамадзтва за мір (Альжыр)|Рух грамадзтва за мір]], рух «Ан-Нахда» і іншыя. Забароненае фармаваньне партыяў на рэлігійнай, моўнай, расавай, плоцевай, карпаратыўнай або рэгіянальнай аснове. Да ліку асноўных грамадзкіх арганізацыяў уваходзяць [[Усеагульны зьвяз альжырскіх працаўнікоў]], [[Нацыянальны зьвяз альжырскіх сялянаў]], [[Нацыянальны зьвяз альжырскай моладзі]], [[Нацыянальны зьвяз альжырскіх жанчынаў]]. Як мяркуецца, выбраныя палітыкі адносна мала ўплываюць на палітыку Альжыру. Замест гэтага група неабраных цывільных і вайскоўцаў, фактычна кіруе краінай, нават вырашаючы, хто павінен абірацца прэзыдэнтам<ref>{{Спасылка|url=https://www.lebanese-forces.com/2019/04/12/algeria-132/|загаловак=What’s happening in Algeria… is it the “Arab spring”?‎|выдавец=Lebanese Forces Official Website|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Самым уплывовым чалавекам да пратэстаў 2019 году, як лічыцца, быў [[Магамэд Мэд’ен]], кіраўнік вайсковай выведкі<ref>{{Спасылка|url=http://www.economist.com/node/21554565|загаловак=Still waiting for real democracy|выдавец=The Economist|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. === Замежныя стасункі === Альжыр бярэ ўдзел у дзейнасьці шэрагу сусьветніх арганізацыяў, як то арабскай супрацы і міжнароднай супрацы, як то [[Група 77]], [[Арганізацыя краін-экспартэраў нафты|АПЭК]] ды іншых. Альжыр уключаны ў [[Эўрапейская палітыка суседзтва|Эўрапейскую палітыку суседзтва]] (ЭПС), якая накіраваная на збліжэньне ЭЗ зь ягонымі суседзямі. У 2009 годзе ўрад [[Францыя|Францыі]] пагадзіўся выплаціць кампэнсацыю ахвярам ядзерных выпрабаваньняў у Альжыры. Прадстаўляючы законапраект аб выплатах, міністар абароны [[Эрвэ Марэн]] заявіў, што Францыі прыйшоў час мірыцца з сабою праз сыстэму кампэнсацыяў і рэпарацыяў. Альжырскія афіцыйныя асобы і актывісты лічаць, што гэта добры першы крок на паляпшэньне адносінаў паміж краінамі, і спадзяюцца, што гэта будзе спрыяць большай кампэнсацыі ў будучыні<ref>{{Спасылка|url=https://web.archive.org/web/20161104142121/http://www.cbc.ca/news/world/france-offers-compensation-to-victims-sickened-by-nuclear-tests-1.797730|загаловак=France offers compensation to victims sickened by nuclear tests|выдавец=CBC/Radio-Canada|мова=en|дата=24 ліпеня 2022}}</ref>. Напружанасьць паміж Альжырам і [[Марока]] ў адносінах да [[Заходняя Сахара|Заходняй Сахары]] была перашкодай дзеля супрацы ў рамках [[Зьвяз арабскага Магрыбу|Зьвязу арабскага Магрыбу]], намінальна ўтворанага ў 1989 годзе, але які меў невялікую палітычную вагу<ref>{{Спасылка|url=http://webarchive.loc.gov/all/20011125202857/http%3A//www.arabicnews.com/ansub/daily/day/990219/1999021906.html|загаловак=Bin Ali calls for reactivating Arab Maghreb Union, Tunisia-Maghreb, Politics|выдавец=Arabic News|мова=en|дата=24 ліпеня 2022}}</ref>. 24 жніўня 2021 году Альжыр абвесьціў аб разрыве дыпляматычных стасункаў з Марока<ref>{{Спасылка|url=https://www.upstreamonline.com/politics/algeria-stops-gas-supplies-to-spain-via-morocco-as-diplomatic-row-with-rabat-intensifies/2-1-1092219|загаловак=Algeria stops gas supplies to Spain via Morocco, as diplomatic row with Rabat intensifies|выдавец=Upstream|мова=en|дата=24 ліпеня 2022}}</ref>. === Адміністрацыйны падзел === Алжыр падзелены на 58 вілаетаў, 553 акругі і 1541 муніцыпалітэт. Кожны вілает, акруга і муніцыпалітэт маюць назву, утвораную ад назвы свайго адміністрацыйнага цэнтру, якім звычайна ёсьць самы вялікі горад. {| border="0" |----- |[[Файл:Algeria wilayas.png]] | <br /><small>1</small> [[Адрар (вілает)|Адрар]] <br /><small>2</small> [[Шэліф (вілает)|Шэліф]] <br /><small>3</small> [[Агуат (вілает)|Агуат]] <br /><small>4</small> [[Ум-эль-Буагі (вілает)|Ум-эль-Буагі]] <br /><small>5</small> [[Батна (вілает)|Батна]] <br /><small>6</small> [[Бэджая (вілает)|Бэджая]] <br /><small>7</small> [[Біскра (вілает)|Біскра]] <br /><small>8</small> [[Бэшар (вілает)|Бэшар]] <br /><small>9</small> [[Бліда (вілает)|Бліда]] <br /><small>10</small> [[Буйра (вілает)|Буйра]] <br /><small>11</small> [[Таманрасэт (вілает)|Таманрасэт]] <br /><small>12</small> [[Тэбэса (вілает)|Тэбэса]] <br /><small>13</small> [[Тлемсэн (вілает)|Тлемсэн]] <br /><small>14</small> [[Тыярэт (вілает)|Тыярэт]] <br /><small>15</small> [[Тызі-Узу (вілает)|Тызі-Узу]] <br /><small>16</small> [[Альжыр (вілает)|Альжыр]] <br /><small>17</small> [[Джэльфа (вілает)|Джэльфа]] <br /><small>18</small> [[Джыджэль (вілает)|Джыджэль]] <br /><small>19</small> [[Сэтыф (вілает)|Сэтыф]] <br /><small>20</small> [[Саіда (вілает)|Саіда]] <br /><small>21</small> [[Скікда (вілает)|Скікда]] <br /><small>22</small> [[Сыдзі-Бэль-Абэс (вілает)|Сыдзі-Бэль-Абэс]] <br /><small>23</small> [[Анаба (вілает)|Анаба]] <br /><small>24</small> [[Гельма (вілает)|Гельма]] | <br /><small>25</small> [[Канстантына (вілает)|Канстантына]] <br /><small>26</small> [[Мэдэа (вілает)|Мэдэа]] <br /><small>27</small> [[Мастаганэм (вілает)|Мастаганэм]] <br /><small>28</small> [[М’Сыла (вілает)|М’Сыла]] <br /><small>29</small> [[Маскара (вілает)|Маскара]] <br /><small>30</small> [[Уаргла (вілает)|Уаргла]] <br /><small>31</small> [[Аран (вілает)|Аран]] <br /><small>32</small> [[Эль-Баяд (вілает)|Эль-Баяд]] <br /><small>33</small> [[Ілізі (вілает)|Ілізі]] <br /><small>34</small> [[Бордж-Бу-Арэрыдж (вілает)|Бордж-Бу-Арэрыдж]] <br /><small>35</small> [[Бумэрдэс (вілает)|Бумэрдэс]] <br /><small>36</small> [[Эль-Тарэф (вілает)|Эль-Тарэф]] <br /><small>37</small> [[Тындуф (вілает)|Тындуф]] <br /><small>38</small> [[Тысэмсільт (вілает)|Тысэмсільт]] <br /><small>39</small> [[Эль-Уэд (вілает)|Эль-Уэд]] <br /><small>40</small> [[Хеншэла (вілает)|Хеншэла]] <br /><small>41</small> [[Сук-Аграс (вілает)|Сук-Аграс]] <br /><small>42</small> [[Тыпаза (вілает)|Тыпаза]] <br /><small>43</small> [[Міла (вілает)|Міла]] <br /><small>44</small> [[Айн-Дэфла (вілает)|Айн-Дэфла]] <br /><small>45</small> [[Наама (вілает)|Наама]] <br /><small>46</small> [[Айн-Тэмушэнт (вілает)|Айн-Тэмушэнт]] <br /><small>47</small> [[Гардая (вілает)|Гардая]] <br /><small>48</small> [[Рэлізан (вілает)|Рэлізан]] |} == Геаграфія == [[Файл:Oasis.JPG|міні|Аазіс]] На тэрыторыі Альжыру вылучаюць дзьве геалягічныя вобласьці — плятформенную Сахарскую, якая ўтварылася яшчэ ў [[дакембрыя|дакембрыі]], і складкаватую Атляскую, што ўтварылася падчас альпійскай складкаватасьці. Пустэльня [[Сахара]] займае 80 % тэрыторыі краіны і складаецца з асобных пяшчаных (Вялікі Заходні Эрг, Вялікі Ўсходні Эрг, Эрг-Ігідзі, Эрг-Шэш) і камяністых (плято Танезруфт, Цінгерт, Тадэмаіт, Эль-Эглаб) [[пустэльня]]ў. На паўднёвым усходзе альжырскай Сахары прыпаднятае сугор’е [[Ахагар]], дзе знаходзіцца найвышэйшы пункт Альжыру — гара Тахат (2906 м). Сугор’е Ахагар, якое выйшла на паверхню 2 млрд гадоў таму, зьяўляецца мэтамарфічным падмуркам Сахарскай плятформы. З усіх бакоў сугор’е акружана ступеністымі плято Тасілін-Аджэр, Тасілін-Ахагар і горамі Муйдзір. Поўнач альжырскай Сахары ляжыць на 26 м ніжэй узроўню мора. Тут разьмешчана салёнае возера [[Шот-Мельгір]]. На поўначы Альжыру раўналежна адзін аднаму працягваюцца хрыбты [[Атляс (горы)|Атлясу]] — Тэль-Атляс і Сахарскі Атляс, падзеленыя высокімі плято і масівамі, прарэзанымі глыбокімі цясьнінамі. Альпійскі ўзрост Атляскіх гор абумовіў іх высокую сэйсьмічнасьць. Апошні разбуральны землятрус тут адбыўся ў 2003 годзе. Наступствы землятрусаў асабліва катастрафічныя, улічваючы, што на вузкай паласе ўзьбярэжжа і перадгор’яў Тэль-Атлясу пражывае 93 % насельніцтвы краіны. Нетры Альжыру багатыя [[нафта]]й, [[газ]]ам, рудамі чорных і каляровых мэталаў. У Альжыры маюцца значныя радовішчы жалеза, цынку, сьвінцу, медзі, мыш’яку, ртуці, фасфатаў. Клімат Альжыру субтрапічны міжземнаморскі на поўначы і трапічны пустынны ў Сахары. Зіма на ўзьбярэжжы цёплая дажджлівая (12&nbsp;°C у студзені), у горах прахалодная (2—3 тыдні ляжыць сьнег), у Сахары залежыць ад часу сутак (уначы ніжэй 0&nbsp;°C, днём 20&nbsp;°C). Лета ў Альжыры сьпякотнае і сухое. Гадавая колькасьць ападкаў ад 0—50 мм у Сахары да 400—1200 мм у Атляскіх горах. Усе рэкі Альжыру ўяўляюць сабой часавыя вадацёкі (уэды), якія запаўняюцца ў сэзон дажджоў. Рэкі крайняй поўначы краіны ўпадаюць у Міжземнае мора, астатнія — губляюцца ў пясках Сахары. Яны выкарыстоўваюцца для абрашэньня і водазабесьпячэньня, для чаго на іх пабудаваныя вадасховішчы і ГЭС. Найбуйнейшая рака — Шэліф (700 км). Катліны азёраў (себхі) таксама запаўняюцца ў дажджлівы пэрыяд, а ўлетку перасыхаюць і пакрываюцца салянай скарынкай таўшчынёй да 60 гл. У Сахары ў раёнах вялікіх запасаў падземных вод разьмешчаныя найбуйнейшыя аазісы. Расьліннасьць міжземнаморскага ўзьбярэжжа прадстаўленая жорсткалістнымі вечназялёнымі дрэвамі і хмызьнякамі. У горах Атляса растуць лясы з коркавага і каменнага дуба, алепскай хвоі, ядлоўца, туі, атляскага кедра і лістападных парод дрэваў. Да вышыні 500 м выгадоўваюць аліўкі і фісташкі. Расьліннасьць Сахары вельмі бедная і прадстаўленая ў асноўным эфэмерами і салянкамі. Жывёльны мір бедны, бо ў значнай ступені зьнішчаны чалавекам. У лясах Атляса захаваліся зайцы, кабаны і макакі, у Сахары — гепарды, шакалы, гіены, генэты, лісіцы фэнек, газэлі, антылопы-адакс, драпежныя птушкі, дробныя грызуны, зьмеі, яшчаркі, чарапахі, зь бесхрыбтовых — саранча, скарпіёны, фалангі, скалапендры. == Эканоміка == [[Файл:GDP per capita development in Algeria.png|значак|Графік зьмены СУП на душу насельніцтва Альжыру з 1820 году па 2018 год.]] Альжыр ёсьць індустрыяльна-аграрнай краінай, дзе афіцыйнай валютай ёсьць [[альжырскі дынар|дынар]] (DZD). Кіроўныя пазыцыі ў эканоміцы захоўвае дзяржсэктар, што ёсьць спадчынай [[сацыялізм|сацыялістычнай]] мадэлі разьвіцьця краіны пасьля здабыцця незалежнасьці. У пачатку 2010-х гадоў урад Альжыру спыніў прыватызацыю дзяржаўных прадпрыемстваў і ўвёў абмежаваньні на імпарт і замежны ўдзел у сваёй эканоміцы<ref name="world-factbook">{{Спасылка|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/algeria/|загаловак=Algeria|выдавец=The World Factbook|мова=en|дата=24 ліпеня 2022}}</ref>. Аднак, гэтыя абмежаваньні толькі пачалі здымаць нядаўна, хоць застаюцца пытаньні наконт павольнай дывэрсыфікаванай эканомікі Альжыру. Прыватны сэктар пераважае ў [[лёгкая прамысловасьць|лёгкай]] і [[харчовая прамысловасьць|харчовай прамысловасьці]] (70-90%), [[будаўніцтва|будаўніцтве]] (60%), [[сфэра паслугаў|сфэры паслугаў]], аптовым і разбробным гандлю (да 80%), [[сельская гаспадарка|сельскай гаспадарцы]] (80%). Альжыр зь цяжкасьцю разьвівае галіны апроч энэргетычный часткова праз высокія выдаткі і інэртную дзяржаўную бюракратыю. Намаганьні ўраду па дывэрсыфікацыі эканомікі шляхам прыцягненьня замежных і нутраных інвэстыцыяў за межамі энэргетычнага сэктару мала зрабілі дзеля зьніжэньня высокага ўзроўню [[беспрацоўе|беспрацоўя]] сярод моладзі або дзеля вырашэньня праблемы недахопу жыльля<ref name="world-factbook"/>. Краіна сутыкаецца з шэрагам кароткатэрміновых і сярэднетэрміновых праблемаў, уключаючы неабходнасьць дывэрсыфікацыі эканомікі, узмацьненьня палітычных, эканамічных і фінансавых рэформаў, паляпшэньня дзелавога клімату і зьніжэньня няроўнасьці паміж рэгіёнамі<ref>{{Спасылка|url=https://web.archive.org/web/20130326032434/http://www.africaneconomicoutlook.org/en/countries/north-africa/algeria/|загаловак=Algeria|выдавец=African Economic Outlook|мова=en|дата=24 ліпеня 2022}}</ref>. Дзякуючы высокім прыбыткам ад вуглевадароднай здабычы, Альжыр мае вялікія рэзэрвы замежнай валюты і вялікі стабілізацыйны фонд вуглевадародаў. Акрамя таго, зьнешная запазычанасьць Альжыру знаходзіцца на вельмі нізкім узроўні і складае каля 2% СУП<ref name="world-factbook"/>. Эканоміка застаецца вельмі залежнай ад вуглевадароднага багацьця, і, не зважаючы на высокія валютныя рэзэрвы, бягучы рост выдаткаў робіць бюджэт Альжыру больш уразлівым да рызыкі працяглага зьніжэньня прыбыткаў ад газанафтавай сфэры. Эканоміка Альжыру павялічылася на 1,4% у 2018 годзе супраць 4,1% у 2016 годзе, прычым рост быў абумоўлены галоўным чынам аднаўленьнем нафтагазавага сэктара<ref>{{Спасылка|url=https://web.archive.org/web/20120712045121/http://www.stoneageinstitute.org/ain-hanech.html|загаловак=Research at Ain Hanech, Algeria|выдавец=Stone Age Institute.|мова=en|дата=24 ліпеня 2022}}</ref><ref>Eric Delson; Ian Tattersall; John Van Couvering; Alison S. Brooks (2004). [https://books.google.com/books?id=6GFGsswTIO8C&pg=PA32 «Encyclopedia of Human Evolution and Prehistory: Second Edition»]. Routledge. — С. 32. — ISBN 978-1-135-58228-9.</ref>. Апроч газу і нафты, вядзецца здабыча [[жалезная руда|жалезнай руды]], [[фасфаты|фасфатаў]], каляровых мэталаў. Апрацоўчая прамысловасьць прадстаўленая прадпрыемствамі мэталюргічнай, машынабудаўнічай, нафтаперапрацоўчай, хімічнай і электратэхнічнай галінаў, а таксама маюцца заводы перапрацоўцы сельскагаспадарчай сыравіны. Сельская гаспадарка толькі на траціну забясьпечвае патрэбы краіны ў харчаваньні. Ягоная доля ў СУП складае каля 10%. Разьвіта гадоўля [[пшаніца|пшаніцы]], [[авёс|аўса]], а таксама [[садавіна|садавіны]], у прыватнасьці [[цытрус]]авай, і [[гародніна|гародніны]]. Лоўля рыбы і морапрадуктаў складае больш за 20 тысячаў тон на год. Зьнешнегандлёвае абарачэньне Альжыру ў 2007 складала 87 млрд даляраў ЗША (прырост у параўнаньні з 2006 — 11%) у т. л. экспарт — 60 млрд даляраў, імпарт — 27 млрд даляраў. На долю краінаў [[Эўрапейскі Зьвяз|Эўрапейскага Зьвязу]] прыходзіцца каля 55%, [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]] — каля 15%. Экспартуюцца нафта і звадкаваны газ, віно, цытрусавыя, пробка, будматэрыялы і іншае. Імпартуюцца машыны і абсталяваньне, харчаваньне, сыравіна, спажывецкія тавары. Фінансавае становішча Альжыра вызначаецца прыбыткамі ад экспарту нафты і газу. Інфляцыя, па афіцыйных зьвестках, у 2007 годзе складала 4,2%, па неафіцыйных падліках — 8%. Альжыр не ўступаў у [[Сусьветная гандлёвая арганізацыя|СГА]], не зважаючы на некалькі гадоў перамоваў, але ёсьць чальцом [[Вялікая арабская зона свабоднага гандлю|Вялікай арабскай зоны свабоднага гандлю]]<ref>{{Спасылка|url=https://www.worlddata.info/trade-agreements/gafta.php|загаловак=Members of the GAFTA — Greater Arab Free Trade Area|выдавец=World Data|мова=en|дата=24 ліпеня 2022}}</ref> і [[Афрыканская кантынэнтальная зона свабоднага гандлю|Афрыканскай кантынэнтальнай зоны свабоднага гандлю]] і мае пагадненне аб асацыяцыі з Эўрапейскім Зьвязам<ref>{{Спасылка|url=https://web.archive.org/web/20121228091321/http://algiers.usembassy.gov/doing_business_algeria.html|загаловак=Doing Business in Algeria|выдавец=Embassy of the United States Algiers|мова=en|дата=24 ліпеня 2022}}</ref>. Апошнім часам павялічыліся простыя турэцкія інвэстыцыі ў Альжыр, агульны кошт якіх дасягнуў 5 млрд даляраў. Па стане на 2022 год колькасьць турэцкіх кампаніяў, якія прысутнічаюць у Альжыры, дасягнула 1400. У 2020 годзе, не зважаючы на пандэмію, у Альжыры было створана больш за 130 турэцкіх кампаніяў<ref>{{Спасылка|url=https://en.econostrum.info/Turkey-strengthens-its-investments-in-Algeria_a1362.html|загаловак=Turkey strengthens its investments in Algeria|выдавец=Econostrum|мова=en|дата=24 ліпеня 2022}}</ref>. === Нафтавая і газавая галіны === [[Файл:Algeria pipelines map.jpg|значак|зьлева|Мапа трубаправодаў, якія праходзяць скрозь Альжыру.]] Альжыр, эканоміка якога залежыць ад [[нафта|нафты]], ёсьць чальцом [[Арганізацыя краін-экспартэраў нафты|АПЭК]] з 1969 году. Ягоная здабыча сырой нафты складае каля 1,1 мільёнаў барэляў на дзень, але ён таксама ёсьць буйным вытворцам і экспартэрам [[прыродны газ|газу]] з важнымі сувязямі з Эўропай<ref>{{Спасылка|url=http://www.opec.org/opec_web/flipbook/OB08092012/OB08092012/assets/basic-html/page17.html|загаловак=OPEC Bulletin 8—9/12|выдавец=OPEC|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. [[Вуглевадароды]] доўгі час ёсьць асновай эканомікі, складаючы прыкладна 60% прыбыткаў бюджэту, 30% СУП і 87,7%<ref>{{Спасылка|url=https://www.aps.dz/economie/127366-exportations-hors-hydrocarbures-une-recette-de-pres-de-3-mds-de-dollars-durant-les-huit-1ers-mois-de-2021|загаловак=Exportations hors hydrocarbures: une recette de près de 3 mds de dollars durant les huit 1ers mois de 2021|выдавец=APS|мова=fr|дата=23 ліпеня 2022}}</ref> прыбыткаў ад экспарту. Альжыр займае 10-ы радок паводле пакладаў прыроднага газу ў сьвеце і шостым паводле велічыні экспартэрам газу. Згодна з паведамленьнем [[Адміністрацыя энэргетычнай інфармацыі ЗША|Адміністрацыі энэргетычнай інфармацыі ЗША]] на 2005 год у Альжыра было 4,5 трлн м³ спраўджаных пакладаў прыроднага газу<ref>{{Спасылка|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2253rank.html|загаловак=Country Comparison: Natural Gas — Proved Reserves|выдавец=CIA|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Краіна таксама займае 16-е месца паводле пакладаў нафты. Прырост эканомікі без уліку вуглевадародаў на 2011 год прагназаваўся на ўзроўні 5%. Каб задаволіць сацыяльныя патрабаваньні, улады павялічылі выдаткі, асабліва на харчовыя патрэбы, стварэньне працоўных месцаў, падтрымку малых і сярэдніх прадпрыемстваў і падвышэньне заробкаў. Высокія цэны на вуглевадароды палепшылі рахунак бягучых апэрацыяў ды і без таго вялікія міжнародныя рэзэрвы<ref>{{Спасылка|url=https://web.archive.org/web/20140311020241/http://www.imf.org/external/pubs/ft/scr/2012/cr1220.pdf|загаловак=Algeria: 2011 Article IV Consultation|выдавец=IMF|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Прыбыткі ад нафты і газу вырасьлі ў 2011 годзе ў выніку захаваньня высокіх коштаў на нафту, аднак тэндэнцыя аб’ёмаў здабычы зьніжаліся. Аб’ём здабычы ў нафтагазавым сэктары працягвала скарачацца, зьнізіўшыся з 43,2 млн тон да 32 млн тон у пэрыяд з 2007 па 2011 гады. Тым ня менш, на сэктар прыпадала 98% ад агульнага аб’ёму экспарту краіны ў 2011 годзе супраць 48% у 1962 годзе<ref>{{Спасылка|url=https://web.archive.org/web/20140311022328/http://www.tsa-algerie.com/actualite/item/622-le-temps-des-crapules|загаловак=Le temps des crapules — Tout sur l’Algérie|выдавец=TSA|мова=fr|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>, а таксама 70% бюджэтных паступленьняў або 71,4 млрд даляраў ЗША. Альжырская нацыянальная нафтавая кампанія [[Санатраш]] гуляе ключавую ролю ва ўсіх аспэктах функцыянаваньня нафтавага і газавага сэктараў у Альжыры. Усе замежныя апэратары павінны працаваць у партнэрстве з гэтай кампаніяй, якая звычайна валодае большасьцю ўласнасьці ў пагадненьнях аб размеркаваньні прадукцыі. У красавіку 2022 году дыпляматы з [[Італія|Італіі]] і [[Гішпанія|Гішпаніі]] правялі перамовы пасьля таго, як рашэньне Рыма забясьпечыць вялікі аб’ём альжырскага газу выклікала заклапочанасьць у Мадрыдзе<ref>{{Спасылка|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2022-04-12/italy-and-spain-hold-talks-to-head-off-tension-over-algeria-gas|загаловак=Italy and Spain Hold Talks to Head Off Tension Over Algerian Gas|выдавец=Bloomberg|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Згодна з умовай паміж альжырскім Санатрашам і італьянскай [[Eni|Эні]], Альжыр дадасьць 9 млрд кубамэтраў газу ў Італію да 2024 году<ref>{{Спасылка|url=https://www.politico.eu/article/italy-turns-to-algeria-to-replace-russian-gas/|загаловак=Italy looks to demote Russia and make Algeria its top gas supplier|выдавец=Politico|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. == Дэмаграфія == [[Файл:Tuareg2.JPG|міні|Туарэг]] Карэннае насельніцтва Альжыру — альжырцы, якія складаюцца з [[арабы|арабаў]] і блізкіх ім па культуры [[бэрбэры|бэрбэраў]]. Па вонкавым абліччы альжырцы, як правіла, людзі сярэдняга росту, асмуглыя, чарнавалосыя, з чорнымі вачамі і падоўжанай формай асобы міжземнаморскага тыпу. Пражывае значная колькасьць чаркесаў. Большасьць альжырцаў (4/5) лічаць роднай [[арабская мова|арабскую мову]], астатнія — [[бэрбэрскія мовы|бэрбэрскія дыялекты]]. Бэрбэрскае насельніцтва пераважае сярод горцаў [[Атляс (горы)|Атлясу]] і ў [[аазіс]]ах [[Сахара|Сахары]] (кабілы, шавія, [[туарэгі]]), прычым нярэдка бэрбэры ў роўнай ступені добра валодаюць роднай і арабскай мовай. Людзі, якія атрымалі адукацыю або тыя, хто працаваў за мяжой, як правіла, акрамя роднай добра ведаюць [[француская мова|францускую мову]]. Гутарковая форма францускай мовы шырока распаўсюджаная ў гарадах. Хоць выкарыстаньне францускай мовы значна скарацілася ў параўнаньні з каляніяльнымі часамі канца XIX — сярэдзіны XX стагодзьдзяў, [[француская мова]] ў Альжыры (а таксама ў суседніх [[Туніс]]е і [[Марока]]) па-ранейшаму застаецца асноўнай мовай дзелавых зносінаў і гандлю і пакуль не саступае гэтых пазыцыяў ангельскай. Пры гэтым курс афіцыйнага ўраду накіраваны на паступовую арабізацыю ўсіх сфэраў жыцьця краіны. На літаратурнай арабскай мове ў цяперашні час выдаюцца дзяржаўныя дакумэнты, кнігі, часопісы, газэты. Малаважную частку насельніцтва складаюць грамадзяне замежных дзяржаваў, занятыя на часавай працы ў якасьці спэцыялістаў. Яны, як правіла, таксама размаўляюць на францускай мове. === Рэлігія === Пераважная большасьць альжырцаў належаць да [[Іслам|мусульманаў]] суніцкага толку. У даліне Мзаб у вілаеце [[Гардая (вілает)|Гардае]] пражывае каля 290 тысячаў [[ібадызм|ібадыйцаў]]. У канцы XIX і пачатку XX стагодзьдзяў значную частку насельніцтва тады яшчэ Францускага Альжыру складалі даволі ўплывовыя ў культурным і эканамічным пляне немусульманскія групы франкамоўных эўрапейцаў і [[габрэі|габрэяў]], якія атрымалі назву [[франкаальжырцы]] ці п’е-нуар ({{мова-fr|Pieds-noirs|скарочана}}). Складаючы некалі да 15 % насельніцтвы краіны, большасьць франкаальжырцаў, а таксама афранцужаных мусульман-[[гаркі]] былі вымушаныя масава пакінуць краіну пасьля паразы ў вайне за незалежнасьць, [[рэпатрыяцыя|рэпатрыяваўшыся]] ў асноўным у [[Францыя|Францыю]]. На сёньня ў краіне ўсё ж такі захоўваецца хрысьціянскае насельніцтва, колькасьць якога вар’іруюцца ад 20 тысяч да 200 тысяч чалавек<ref name="usstate">{{Спасылка|url=https://www.state.gov/reports/2018-report-on-international-religious-freedom/algeria/|загаловак=Algeria|выдавец=United States Department of State|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Хрысьціяне Альжыру перавожна належаць да [[пратэстанцтва|пратэстанцкіх]] групаў, аднак апошнім часам на іх узмацьніўся ціск з боку ўраду<ref name="usstate"/>. Згодна зь некаторымі зьвесткамі павялічылася колькасьць людзей, якія ня ёсьць рэлігійнымі. Справаздача Арабскага баромэтра і [[BBC|Бі-бі-сі]] за чэрвень 2019 году выявіла, што доля альжырцаў, якія лічаць сябе нерэлігійнымі, вырасла з прыкладна 8% у 2013 годзе да прыкладна 15% у 2018 годзе<ref>{{Спасылка|url=https://www.bbc.com/news/world-middle-east-48703377|загаловак=The Arab world in seven charts: Are Arabs turning their backs on religion?|выдавец=BBC News|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Абапіраючыся на атрыманыя зьвесткі, стала вядома, што падзеньне рэлігійнасьці ў асноўным прыпадае на маладых альжырцаў<ref>{{Спасылка|url=https://web.archive.org/web/20200924090413/https://fanack.com/religions-in-the-middle-east-and-north-africa/young-arabs-are-changing-their-beliefs-and-perceptions/|загаловак=Young Arabs are Changing their Beliefs and Perceptions: New Survey|выдавец=Fanack|мова=en|дата=23 ліпеня 2022}}</ref>. Альжыр адкрыў сьвету шэраг выбітных мусульманскіх мысьляроў, як то [[Эмір Абдэлькадэр]], [[Абдэльгамід Бэн Бадыс]], [[Мулуд Касэм Наіт Бэлкасэм]], [[Малек Бэнабі]] і [[Магамэд Аркун]]. == Культура == Складаны характар нацыянальнай культуры Альжыру перадае формула дзеяча альжырскай [[культура|культуры]] шэйха Бэн Бадыса: «Альжырскі народ — арабскі па мове, берберскі па паходжаньні, мусульманскі па [[рэлігія|рэлігіі]]». Культура альжырскага народа складалася на працягу шматлікіх стагодзьдзяў як вынік узаемадзеяньня і ўзаемаўплываў арабскіх і берберскіх плямёнаў, лаціна-пунічных элемэнтаў даарабскага часу і разьвітай араба-ісламскай [[цывілізацыя|цывілізацыі]] эпохі [[халіфат]]а, носьбітаў гішпана-маўританскай (андалускай) культуры маўраў і турэцкіх заваёўнікаў. Да цяперашняга часу ўсе гэтыя кампанэнты ў асноўным ужо зьліліся ў адзіны сплаў. Але некаторыя зь іх дагэтуль захавалі сваю спэцыфіку. Напрыклад, гэта ставіцца да традыцыяў берберскага фальклёру і геамэтрычнага арнамэнту, арабскай паэзіі і эпасу бедуінскіх плямёнаў, андалускага і турэцкай спадчыны ў [[архітэктура|архітэктуры]] і [[музыка|музыцы]]. Акрамя таго, на фармаваньне альжырскай культуры значны ўплыў апошнія паўтара стагодзьдзі аказвала культура [[Францыя|Францыі]]. З гэтай прычыны, асобы, якія атрымалі адукацыю на францускай мове, яшчэ ў 1960-х гадах складалі большасьць інтэлігенцыі Альжыру, а франкамоўная літаратура альжырцаў дагэтуль неад’емная частка іх нацыянальнай літаратуры. === Сельская === У матэрыяльнай культуры альжырцаў своеасабліва спалучаюцца традыцыі і сучаснасьць. Традыцыйныя сельскагаспадарчыя прылады мала зьмяніліся з эпохі арабскай заваёвы: драўляныя саха і вілы, матыка, серп, у якасьці цяглавай сілы выкарыстоўваюцца аслы і [[вярблюд]]ы. У самакіравальных [[гаспадарка]]х, сельскагаспадарчых [[кааператывы|кааператывах]], а таксама ў сучасных гаспадарках уласнага сэктара шырока ўжываюцца [[трактар]]ы, [[камбайн]]ы і іншая сучасная [[тэхніка]]. Звычайная альжырская [[вёска]] — бязладная навала маленькіх хат. Хата селяніна, як правіла, глінабітная, а ў горах — каменная, з плоскім дахам, на якім ёсьць адтуліна для дыму ад агменю, складзенага з каменя. Жыльлё звычайна складаецца з двух пакояў: у адным ядуць і сьпяць, у іншым рыхтуюць ежу. Уваход у хату вядзе з унутранага панадворка, дзе ўтрымоўваецца быдла. [[Мэбля|Мэблі]] ў такіх хатах, акрамя маленькага століка, няма, уся сям’я есьць і сьпіць на падлозе. === Гарадзкая === Такое зьмешваньне стыляў характэрна і для гараджан, якія нядаўна перасяліліся зь вёскі. Большасьць мужчын у гарадах носяць эўрапейскую [[адзеньне|адзежу]]. У пажылых людзей яна нярэдка спалучаецца з чырвонай [[феска]]й. Жанчыны-мяшчанкі па большай частцы носяць традыцыйнае белае покрыва «хаік» і «лааджар» — белая хустка, вышытая белымі жа ніткамі або абабітая карункамі, якія закрываюць ніжнюю частку асобы ад вачэй. На ўсходзе краіны жанчыны носяць чорнае покрыва. Часам і то і іншае спалучаецца з эўрапейскай сукенкай і [[абутак|абуткам]]. Нярэдка на вуліцах вялікіх [[горад|гарадоў]] можна бачыць характэрную карціну — маці і дачка, якія ўвасабляюць сабой учорашні і сёньняшні дзень Альжыру. У маці твар закрыты, постаць захутаная ў покрыва, на нагах туфлі бяз заднікаў, далоні і ступні выфарбаваныя [[хна|хной]]. Дачка ідзе з адкрытым тварам, яна відавочна карыстаецца эўрапейскай [[касмэтыка]]й і апранутая па апошняй францускай [[мода|модзе]]. == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Вонкавыя спасылкі == {{Партал|Афрыка}} * [https://web.archive.org/web/20071005003110/http://www.el-mouradia.dz/ Афіцыйны сайт].{{ref-ar}}{{ref-fr}} {{Краіны Афрыкі}} {{АБСЭ}} [[Катэгорыя:Альжыр| ]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] 65osnqq3vcbxl21hi5yv9hnybqek18s 0 24101 2329503 2329485 2022-07-23T13:11:20Z Дамінік 64057 /* Вялікае Княства Літоўскае */ wikitext text/x-wiki {{Іншы артыкул|вёску Камянецкага раёну Берасьцейскай вобласьці|Каленкавічы (вёска)|горад Каленкавічы ў Гомельскай вобласьці}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Каленкавічы |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Каленкавічаў |Трансьлітараваная назва = Kalienkavičy{{Заўвага|Паводле афіцыйнай назвы — Kalinkavičy}} |Герб = Coat of Arms of Kalinkavičy, Belarus.svg |Сьцяг = Flag of Kalinkavičy.svg |Гімн = |Дата заснаваньня = перад 1552 годам |Першыя згадкі = |Статус з = 1925 |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Каленкавіцкі раён|Каленкавіцкі]] |Сельсавет = |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 40282 |Год падліку колькасьці = 2018 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref name="belstat2018" /> |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовыя індэксы = 247691 (247692, 247693, 247694, 247695) |СААТА = |Выява = Kalinkavichy, Belarus - panoramio.jpg |Апісаньне выявы = Агульны выгляд |Шырата градусаў = 52 |Шырата хвілінаў = 8 |Шырата сэкундаў = |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 20 |Даўгата сэкундаў = |Пазыцыя подпісу на мапе = зьверху |Водступ подпісу на мапе = 2.5 |Сайт = }} '''Кале́нкавічы''' (прыкладна з 1930-х гадоў{{Заўвага|Неафіцыйнае перайменаваньне.}} — ''Калі́нкавічы'') — [[горад|места]] ў [[Беларусь|Беларусі]], на рацэ [[Каўня|Каўні (Каленкаўцы)]]. Адміністрацыйны цэнтар [[Каленкавіцкі раён|Каленкавіцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. Плошча 17 км². Насельніцтва на 2018 год — 40 282 чалавекі<ref name="belstat2018" />. Знаходзяцца за 122 км на паўднёвы захад ад [[Гомель|Гомля]]. Вузел чыгунак на [[Гомель]], [[Жлобін]], [[Берасьце]], [[Оўруч]]. Аўтамабільныя дарогі злучаюць места з [[Гомель|Гомлем]], [[Парычы|Парычамі]], [[Жыткавічы|Жыткавічамі]], [[Славечна]]м. Каленкавічы — даўняе [[мястэчка]] [[Мазырскі павет|гістарычнай Мазыршчыны]] на [[Палесьсе|Палесьсі]]. == Назва == [[Тапонім]] Каленкавічы мае [[патронім|патранімічнае]] паходжаньне, пра што сьведчыць фінальная частка -ічы. Паводле найбольш пашыранага меркаваньня, у аснове назвы места ляжыць імя Ка­ле­нік<ref name="viacorka">[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]], [[Ігар Карней|Карней І.]] [https://www.svaboda.org/a/30125214.html Гарады з «памылкамі» ў назвах: Калінкавічы ці Каленкавічы?], [[Свабода (радыё)|Радыё Свабода]], 25 жніўня 2019 г.</ref> або вытворнае ад яго — Ка­лен­ка<ref>Капылоў І. [http://zviazda.by/2014/02/30711.html Калінкавічы] // [[Звязда]]. №4 (62), 4 лютага 2014 г.</ref>. Таксама існуе меркаваньне, што тапонім утварыўся ад прозьвішча Калянковіч<ref name="ktsm">{{Літаратура/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі}} С. 151.</ref>. Традыцыйная гістарычная назва места — Каленкавічы<ref>{{Спасылка|аўтар = [[Вольга Іскрык]], [[Зьміцер Саўка]]. |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 16.01.2011 |url = http://www.belsat.eu/be/nasze_programy/episode/m,759,sapraudnyia-nazvy-bielaruskikh-gharadou.html |загаловак = Сапраўдныя назвы беларускіх гарадоў |фармат = |назва праекту = |выдавец = [http://www.belsat.eu Белсат ТВ] |дата = 2 красавіка 2012 |мова = |камэнтар =}}</ref><ref>Бартосік З. [http://archive.svaboda.org/programs/geography/2002/12/20021205181249.asp Калінкавічы], [[Радыё Свабода]], 5 сьнежня 2002 г.</ref><ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|15-2к}} S. [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XV_cz.2/101 101].</ref><ref>[http://shop.belkarta.by/upload/iblock/94b/94ba3c0d3e3408c7d9b137b32ee148fd.jpg Картаграма гушчыні насельніцтва БССР. 1931 г.]</ref><ref>Слупскі С. [http://ekonomika.by/downloads/Slupski.pdf Натуральны рух насельніцтва ў БССР] // Матар’ялы да географіі і статыстыкі Беларусі. Т. 2. — Менск: Беларуская акадэмія навук. 1929.</ref>. [[наркамаўка|Цяперашняя афіцыйная]] назва — ''Калінкавічы''. Гэтая форма зьявілася на мапах толькі ў 1930-я гады, відаць, з прычыны пошуку суб’ектыўна больш мілагучнай формы<ref name="ktsm"/> (магчыма, савецкаму чыноўніку ў назьве пачулася асацыяцыя з каленькамі, тым часам у [[Расейская праваслаўная царква|расейскіх праваслаўных сьвятцах]] грэцкае імя Каленік значыцца ў форме Калиник<ref name="viacorka"/>). Пры гэтым аналягічную назву — [[Каленкавічы (вёска)|Каленкавічы]] — захавала вёска на захадзе Беларусі, якая ў гэты час не ўваходзіла ў склад [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]]. У нарматыўным даведніку «[[Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь]]» традыцыйная гістарычная назва Каленкавічы фіксуецца як варыянтная форма. Гэта значыць, што пры жаданьні мясцовых жыхароў і ўладаў яна можа стаць нарматыўнай. == Гісторыя == [[Файл:Kalenkavičy. Каленкавічы (1801-15).jpg|значак|Каленкавічы на мапе пач. XIX ст.]] === Вялікае Княства Літоўскае === Выяўленыя археолягамі гарадзішчы [[Бронзавы век|бронзавага]] і раньняга [[Жалезны век|жалезнага]] вякоў, а таксама эпохі Русі сьведчаць пра засяленьне гэтай мясцовасьці ў далёкай старажытнасьці. Першы пісьмовы ўпамін пра паселішча сустрэты ў апісаньні Мазырскага замку 1552 года. Прычым ''Каленікавічы''{{заўвага|Гэтая, найбольш раньняя форма назвы, Калениковичи, пераконвае, што яна паходзіць ад імя Каленік. У наступнай польскамоўнай згадцы 1560 г. літара ''і'' ўжо адсутнічае — Kalenkowicze.}} ў гэтай крыніцы разам з ''Гулевічамі'' і ''Пуцілавічамі'' названыя нібы як адно сяло ''Айцючыцкай'' (Аўцюцевіцкай) нядзелі{{заўвага|Нядзелі альбо чэргі (у складзе кожнай некалькі паселішчаў), на якія падзялялася Мазырская воласьць, як даводзілася несьці замкавую службу, выконваць работы на карысьць замку. Па нядзелях разьмяркоўваліся і плацёжныя павіннасьці<ref>Клепатский П. Г. Очерки по истории Киевской земли / П.Г. Клепатский — Т. 1: Литовский период. — Одесса, 1912. С. 185, 189—190</ref>.}} Мазырскай воласьці<ref>Архив Юго-Западной России (Архив ЮЗР). Ч. VII. T. I. Акты о заселении Юго-Западной России. — Киев, 1886. С. 635—636</ref>. У рэвізіі Мазырскага староства 1560 году прыведзена апісаньне межаў сяла Гулевічы і Каленкавічы<ref>Архив ЮЗР. Ч. 8. Т. 5. Акты об украинской администрации XVI—XVII вв. — Киев, 1907. С. 481—482</ref>. Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай 1565—1566 гадоў Каленкавічы — у складзе [[Мазырскі павет|Мазырскага павету]] [[Кіеўскае ваяводзтва|Кіеўскага ваяводзтва]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], пасля падпісаньня акту [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] ўлетку 1569 года — [[Менскае ваяводзтва|Менскага ваяводзтва]] ВКЛ. 30 чэрвеня і 22 жніўня 1582 году вёска згаданая ў справе размежаваньня ўгодзьдзяў Мазырскага{{заўвага|Укладальнікі каленкавіцкай кнігі «Памяць», зьмясьціўшы ўрывак з адказу сужэнства Рафала і Марыі [[Аскеркі|Аскеркаў]], зусім недарэчна датавалі яго 1582 годам. [[Рафал Алаіз Аскерка]] жыў у 1708—1767 гг., валодаў Гарбавічамі і адначасова быў старостам багрымавіцкім. Тое староства, як Загальскае і шэраг іншых, выдзелена з Мазырскага хіба ў XVII ст.<ref>Насевіч, Вячаслаў. Мазырскае стараства. // Вялікае Княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 2 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. Т. 2: К — Я. — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя, 2006. С. 259—260</ref> }} староства і добраў Гарбавічы, падараваных на вечнасьць каралём Стэфанам Баторыем пану Стэфану Лавейку, судзьдзі земскаму<ref>Памяць. Калінкавіцкі раён. Мінск: Ураджай, 1999. С. 53</ref>. 16 траўня 1774 году складзены акт разьмежаваньня вёсак Гулевічы і Каленкавічы. На 1778 год у паселішчы было 25 будынкаў, тут знаходзіўся цэнтар парафіі. === Пад уладай Расейскай імпэрыі === [[Файл:Kalenkavičy, Čyhunačnaja. Каленкавічы, Чыгуначная (1918).jpg|значак|Чыгуначная станцыя (ням. ''Kaljenkowitschi''), 1918 г.]] У выніку другога падзелу [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] (1793 год) Каленкавічы апынуліся ў складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], у Дудзіцкай воласьці Рэчыцкага павету [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. Расейскія ўлады падаравалі маёнтак зямяніну Шахоўскаму, а ў 1805 годзе ён перайшоў у дзяржаўны скарб. У 1795 годзе існавалі мястэчка Старыя Каленкавічы (35 двароў) і вёска Новыя Каленкавічы, якія стаялі на паштовым тракце Бабруйск — Мазыр. У 1856 годзе тут узьвялі будынак Мікалаеўскай царквы (у ёй захоўваліся мэтрычныя кнігі з 1827 году). У 1864 годзе з мэтаю [[маскалізацыя Беларусі|маскалізацыі колішняга Вялікага Княства Літоўскага]] расейскія ўлады адкрылі ў Каленкавічах народную вучэльню. На 1866 год тут было 100 двароў. У 1876 годзе зямянін Галалобаў меў у вёсцы 71 дзесяціну зямлі, крупарушку. 15 лютага 1888 году пачала працаваць чыгуначная станцыя на лініі [[Лунінец]] — [[Гомель]]. Паводле вынікаў перапісу 1897 году, у мястэчку Каленкавічах было 196 двароў, дзейнічалі 2 малітоўныя дамы, працавалі паштова-тэлеграфная кантора, аптэка, 2 майстэрні апрацоўкі скураў, завод колавай мазі, 27 крамаў, 3 карчмы, 3 заезныя двары; у сяле Каленкавічах — 73 двары, царква, царкоўна-прыходзкая школа, хлебазапасны магазын. У 1908 годзе існавалі аднайменныя мястэчка (196 двароў), сяло (63 двары) і фальварак (2 двары). З 1909 году дзейнічала гандлёва-прамысловае таварыства. У 1916 годзе з уводам у эксплюатацыю чыгункі [[Жлобін]] — [[Оўруч]] Каленкавічы сталі буйным транспартным вузлом. За часамі [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]] ў пачатку 1918 году Каленкавічы заняла войска Ю. Доўбар-Мусьніцкага, а 24 лютага таго ж году — войскі [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыі]].   === Найноўшы час === 25 сакавіка 1918 году згодна з [[Трэцяя Ўстаўная грамата|Трэцяй Устаўной граматай]] Каленкавічы абвяшчаліся часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. 17 сьнежня 1918 году мястэчка занялі бальшавікі. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП (б) Беларусі Каленкавічы ўвайшлі ў склад [[БССР|Беларускай ССР]], у Мазырскі павет («падраён») Гомельскага раёну<ref name="at">{{Літаратура/150 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}</ref>, аднак 16 студзеня Масква адабрала мястэчка разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад [[РСФСР]]. З 6 сакавіка да 29 чэрвеня 1920 году мястэчка займалі польскія войскі, з 10 да 17 лістапада 1920 году — аддзелы [[Станіслаў Булак-Балаховіч|С. Булак-Балаховіча]]. 17 ліпеня 1924 году Каленкавічы вярнулі [[БССР]], дзе яны сталі цэнтрам раёну Гомельскай вобласьці. 3 ліпеня 1925 году паселішча атрымала статус места. У гэты час тут дзейнічала рамеснае таварыства, працавалі паравы млын зь лесапільняй (з 1916 году), конная крупарушка (з 1917 году), бачарня, кузьня, электрастанцыя (з 1932 году), цагельня (з 1930 году), ткацкая (з 1927 году), шавецкая і кравецкая (з 1929 году) майстэрні, тэлефонная станцыя (з 1929 году). Дзейнічалі лякарня, бібліятэка, 3 сярэднія школы (адкрыліся ў 1932, 1934 і 1936 гадох). У [[Другая сусьветная вайна|Другую сусьветную вайну]] з 12 жніўня 1941 да 14 студзеня 1944 году места знаходзіліся пад акупацыяй [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]]. 7 сакавіка 1963 году Каленкавічы атрымалі афіцыйны статус гораду абласнога падпарадкаваньня. У 1966 годзе да места далучылі вёску [[Карчага|Карчагу]]. 4 лістапада 1993 году пачала дзейнічаць царква ў імя Казанскай іконы Маці Божай. 9 чэрвеня 2001 году адбылося ўрачыстае асьвячэньне новага касьцёла імя Найсьвяцейшай Тройцы<ref>[https://web.archive.org/web/20081222102835/http://catholic.by/port/dioceses/pinsk/parishes/kalinkavichy.htm Калінкавічы — парафія Найсвяцейшай Тройцы], [[Catholic.by]], 14 ліпеня 2006 г.</ref>. <gallery caption="Мястэчка на старых здымках" widths=150 heights=150 class="center"> Kalenkavičy. Каленкавічы (1904).jpg|Вуліца, 1904 г. Kalenkavičy, Čyhunačnaja. Каленкавічы, Чыгуначная (1918) (2).jpg|Чыгуначная станцыя, 1918 г. Kalenkavičy, Rynak. Каленкавічы, Рынак (7.11.1925).jpg|Рынак. Царква, 1925 г. Kalenkavičy, Paštovaja. Каленкавічы, Паштовая (1930-49).jpg|Вуліца Паштовая. Камяніца, да 1941 г. </gallery> == Насельніцтва == === Дэмаграфія === <div style="float:right;margin:0 0 .5em 1em;" class="toccolours"> <timeline> ImageSize = width:auto height:160 barincrement:28 PlotArea = left:50 bottom:20 top:15 right:15 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = late Colors = id:linegrey2 value:gray(0.9) id:linegrey value:gray(0.7) id:cobar value:rgb(0.0,0.7,0.8) id:cobar2 value:rgb(0.6,0.9,0.6) DateFormat = yyyy Period = from:0 till:43000 ScaleMajor = unit:year increment:10000 start:0 gridcolor:linegrey ScaleMinor = unit:year increment:2500 start:0 gridcolor:linegrey2 PlotData = color:cobar width:15 bar:1795 from:0 till:200 bar:1858 from:0 till:653 bar:1897 from:0 till:1484 bar:1908 from:0 till:2523 bar:1926 from:0 till:6152 bar:1939 from:0 till:9799 bar:1959 from:0 till:14900 bar:1970 from:0 till:23900 bar:1991 from:0 till:40600 bar:1997 from:0 till:42600 bar:2004 from:0 till:37800 bar:2009 from:0 till:38381 bar:2018 from:0 till:40282 TextData= fontsize:10px pos:(10,195) text: </timeline> </div> * '''XVIII стагодзьдзе''': 1795 год — 116 муж. * '''XIX стагодзьдзе''': 1858 год — 653 чал.<ref>{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1к}} С. 528.</ref>; 1897 год — 1096 чал. у ''мястэчку Каленкавічах'', 388 чал. у ''сяле Каленкавічах'' * '''XX стагодзьдзе''': 1908 год — 2022 чал. у ''мястэчку Каленкавічах'', 487 чал. у ''сяле Каленкавічах'', 14 чал. у ''фальварку Каленкавічах''; 1926 год — 6152 чал.<ref>{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1к}} С. 529.</ref>; 1939 год — 9799 чал.; 1959 год — 14,9 тыс. чал.; 1970 год — 23,9 тыс. чал.; 1991 год — 40,6 тыс. чал.; 1997 год — 42,6 тыс. чал.<ref>[[Іван Гарыст|Гарыст І.]] Калінкавічы // {{Літаратура/ЭГБ|4к}} С. 30.</ref>; 1998 год — 42,2 тыс. чал.<ref>{{Літаратура/БелЭн|7к}} С. 469.</ref> * '''XXI стагодзьдзе''': 2004 год — 37,8 тыс. чал.; 2006 год — 37,8 тыс. чал.; 2008 год — 38,1 тыс. чал.; 2009 год — 38 381 чал.<ref name="belstat">[https://web.archive.org/web/20100918172105/http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/vihod_tables/1.2-3.pdf Перепись населения — 2009. Гомельская область]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref> (перапіс); 2016 год — 39 890 чал.<ref name="belstat2016">[https://web.archive.org/web/20160706073652/http://www.belstat.gov.by/upload/iblock/567/567f8a4ac45cd80a949bb7bd7a839ca7.zip Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2017 год — 40 315 чал.<ref name="belstat2017">[https://web.archive.org/web/20200813193913/http://belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_7192/ Численность населения на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2018 год — 40 282 чал.<ref name="belstat2018">[https://web.archive.org/web/20180405033656/http://www.belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_8782/ Численность населения на 1 января 2018 г. и среднегодовая численность населения за 2017 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref> === Адукацыя === У Каленкавічах працуюць [[Палескі аграрны каледж імя У.Ф.Міцкевіча]], ДПТВ, гімназія, 8 сярэдніх, музычная і спартовыя школы, школа мастацтваў. === Культура === Дзейнічаюць дом культуры, бібліятэкі, краязнаўчы музэй. === Мас-мэдыя === У месьце выдаецца раённая газэта «[[Калінкавіцкія навіны]]». == Забудова == === Плян === Забудова асноўных вуліцаў — 2-, 5- і 9-павярховыя дамы. Утварылася 3 [[мікрараён]]ы. === Вуліцы і пляцы === {| cellspacing="1" cellpadding="3" style="width: 500px; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|Беларусь}} align="center" | '''Афіцыйная назва''' || '''Гістарычная назва''' |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | Савецкая вуліца || '''Паштовая''' вуліца |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | ? || '''Баранаўская''' вуліца |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | ? || '''Гімназічная''' вуліца |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | ? || '''Царкоўная''' вуліца |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | ? || '''Рынак''' пляц |} == Эканоміка == Прадпрыемствы хімічнай, будаўнічых матэрыялаў, дрэваапрацоўчай, харчовай прамысловасьці. {| class="wikitable standard collapsible collapsed" style="border: none; width: 100%; background-color: transparent;" !Пералік прамысловых прадпрыемстваў Каленкавічаў |- | * РУП «Калінкавіцкі завод жалезабэтонных вырабаў» * ААТ «Калінкавіцкі мясакамбінат» * КУП «Калінкавіцкі завод побытавай хіміі» * ПЧУП «Калінкавіцкі вытворчы камбінат» * ААТ «Калінкавіцкая масласырбаза» * КУП «Калінкавіцкі мэблевы камбінат» * ПУП «Калінкавіцкі малочны камбінат» |} == Турыстычная інфармацыя == === Інфраструктура === Дзейнічае Каленкавіцкі дзяржаўны краязнаўчы музэй. Спыніцца можна ў гасьцініцы «Дружба»<ref>{{Літаратура/Турыстычная энцыкляпэдыя Беларусі|к}}</ref>. === Славутасьці === * Могілкі юдэйскія * Сынагога (пачатак XX ст.) * Царква Сьвятога Мікалая (XIX ст.; захавалася часткова) == Галерэя == <gallery caption="Краявіды места" widths=150 heights=150 class="center"> Kalinkavichy Vakzal.jpg|Чыгуначная станцыя Kalinkavichy1.JPG|Царква Калинковичи. Католический храм..JPG|Касьцёл Kalinkavichy2.JPG|Вуліца места </gallery> == Асобы == * [[Віталь Воўк]] (нар. 1962) — беларускі дзяржаўны дзяяч * [[Канстанцін Казелка]] (1915—1989) — майстар-разьбяр па дрэве, заслужаны дзяяч мастацтваў Беларусі * [[Віктар Казько]] (нар. 1940) — пісьменьнік * [[Раман Петрушэнка]] (нар. 1980) — беларускі вясьляр * [[Аркадзь Пярцоўскі]] (нар. 1939) — хімік-аналітык * [[Зьмітро Віталін|Дзьмітры Сергіевіч]] (Зьмітро Віталін; 1910 — ?) — пісьменьнік * [[Уладзімер Сямашка]] (нар. 1949) — беларускі дзяржаўны дзяяч == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/БелЭн|7}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|2}} * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1}} * {{Літаратура/ЭГБ|4}} * {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|15-2}} == Вонкавыя спасылкі == * {{Радзіма майго духу|kalinkavichy}} * {{Глёбус Беларусі|kalinkovic}} {{Навігацыйная група |назоў = Каленкавічы ў сучасным [[Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Беларусі|адміністрацыйна-тэрытарыяльным падзеле]] [[Беларусь|Беларусі]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Беларусь}}; |Каленкавіцкі раён |Гомельская вобласьць }} {{Месты і мястэчкі гістарычнай Мазыршчыны}} [[Катэгорыя:Каленкавічы| ]] hfv9cnpy62igjw9tunt1qbqagwe7lll 2329517 2329503 2022-07-23T14:45:36Z Дамінік 64057 wikitext text/x-wiki {{Іншы артыкул|вёску Камянецкага раёну Берасьцейскай вобласьці|Каленкавічы (вёска)|горад Каленкавічы ў Гомельскай вобласьці}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Каленкавічы |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Каленкавічаў |Трансьлітараваная назва = Kalienkavičy{{Заўвага|Паводле афіцыйнай назвы — Kalinkavičy}} |Герб = Coat of Arms of Kalinkavičy, Belarus.svg |Сьцяг = Flag of Kalinkavičy.svg |Гімн = |Дата заснаваньня = перад 1552 годам |Першыя згадкі = |Статус з = 1925 |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Каленкавіцкі раён|Каленкавіцкі]] |Сельсавет = |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 40282 |Год падліку колькасьці = 2018 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref name="belstat2018" /> |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовыя індэксы = 247691 (247692, 247693, 247694, 247695) |СААТА = |Выява = Kalinkavichy, Belarus - panoramio.jpg |Апісаньне выявы = Агульны выгляд |Шырата градусаў = 52 |Шырата хвілінаў = 8 |Шырата сэкундаў = |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 20 |Даўгата сэкундаў = |Пазыцыя подпісу на мапе = зьверху |Водступ подпісу на мапе = 2.5 |Сайт = }} '''Кале́нкавічы''' (прыкладна з 1930-х гадоў{{Заўвага|Неафіцыйнае перайменаваньне.}} — ''Калі́нкавічы'') — [[горад|места]] ў [[Беларусь|Беларусі]], на рацэ [[Каўня|Каўні (Каленкаўцы)]]. Адміністрацыйны цэнтар [[Каленкавіцкі раён|Каленкавіцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. Плошча 17 км². Насельніцтва на 2018 год — 40 282 чалавекі<ref name="belstat2018" />. Знаходзяцца за 122 км на паўднёвы захад ад [[Гомель|Гомля]]. Вузел чыгунак на [[Гомель]], [[Жлобін]], [[Берасьце]], [[Оўруч]]. Аўтамабільныя дарогі злучаюць места з [[Гомель|Гомлем]], [[Парычы|Парычамі]], [[Жыткавічы|Жыткавічамі]], [[Славечна]]м. Каленкавічы — даўняе [[мястэчка]] [[Мазырскі павет|гістарычнай Мазыршчыны]] на [[Палесьсе|Палесьсі]]. == Назва == [[Тапонім]] Каленкавічы мае [[патронім|патранімічнае]] паходжаньне, пра што сьведчыць фінальная частка -ічы. Паводле найбольш пашыранага меркаваньня, у аснове назвы места ляжыць імя Ка­ле­нік<ref name="viacorka">[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]], [[Ігар Карней|Карней І.]] [https://www.svaboda.org/a/30125214.html Гарады з «памылкамі» ў назвах: Калінкавічы ці Каленкавічы?], [[Свабода (радыё)|Радыё Свабода]], 25 жніўня 2019 г.</ref> або вытворнае ад яго — Ка­лен­ка<ref>Капылоў І. [http://zviazda.by/2014/02/30711.html Калінкавічы] // [[Звязда]]. №4 (62), 4 лютага 2014 г.</ref>. Таксама існуе меркаваньне, што тапонім утварыўся ад прозьвішча Калянковіч<ref name="ktsm">{{Літаратура/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі}} С. 151.</ref>. Традыцыйная гістарычная назва места — Каленкавічы<ref>{{Спасылка|аўтар = [[Вольга Іскрык]], [[Зьміцер Саўка]]. |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 16.01.2011 |url = http://www.belsat.eu/be/nasze_programy/episode/m,759,sapraudnyia-nazvy-bielaruskikh-gharadou.html |загаловак = Сапраўдныя назвы беларускіх гарадоў |фармат = |назва праекту = |выдавец = [http://www.belsat.eu Белсат ТВ] |дата = 2 красавіка 2012 |мова = |камэнтар =}}</ref><ref>Бартосік З. [http://archive.svaboda.org/programs/geography/2002/12/20021205181249.asp Калінкавічы], [[Радыё Свабода]], 5 сьнежня 2002 г.</ref><ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|15-2к}} S. [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XV_cz.2/101 101].</ref><ref>[http://shop.belkarta.by/upload/iblock/94b/94ba3c0d3e3408c7d9b137b32ee148fd.jpg Картаграма гушчыні насельніцтва БССР. 1931 г.]</ref><ref>Слупскі С. [http://ekonomika.by/downloads/Slupski.pdf Натуральны рух насельніцтва ў БССР] // Матар’ялы да географіі і статыстыкі Беларусі. Т. 2. — Менск: Беларуская акадэмія навук. 1929.</ref>. [[наркамаўка|Цяперашняя афіцыйная]] назва — ''Калінкавічы''. Гэтая форма зьявілася на мапах толькі ў 1930-я гады, відаць, з прычыны пошуку суб’ектыўна больш мілагучнай формы<ref name="ktsm"/> (магчыма, савецкаму чыноўніку ў назьве пачулася асацыяцыя з каленькамі, тым часам у [[Расейская праваслаўная царква|расейскіх праваслаўных сьвятцах]] грэцкае імя Каленік значыцца ў форме Калиник<ref name="viacorka"/>). Пры гэтым аналягічную назву — [[Каленкавічы (вёска)|Каленкавічы]] — захавала вёска на захадзе Беларусі, якая ў гэты час не ўваходзіла ў склад [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]]. У нарматыўным даведніку «[[Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь]]» традыцыйная гістарычная назва Каленкавічы фіксуецца як варыянтная форма. Гэта значыць, што пры жаданьні мясцовых жыхароў і ўладаў яна можа стаць нарматыўнай. == Гісторыя == [[Файл:Kalenkavičy. Каленкавічы (1801-15).jpg|значак|Каленкавічы на мапе пач. XIX ст.]] === Вялікае Княства Літоўскае === Выяўленыя археолягамі гарадзішчы [[Бронзавы век|бронзавага]] і раньняга [[Жалезны век|жалезнага]] вякоў, а таксама эпохі Русі сьведчаць пра засяленьне гэтай мясцовасьці ў далёкай старажытнасьці. Першы пісьмовы ўпамін пра паселішча сустрэты ў апісаньні Мазырскага замку 1552 года. Прычым ''Каленікавічы''{{заўвага|Гэтая, найбольш раньняя форма назвы, Калениковичи, пераконвае, што яна паходзіць ад імя Каленік. У наступнай польскамоўнай згадцы 1560 г. літара ''і'' ўжо адсутнічае — Kalenkowicze.}} ў гэтай крыніцы разам з ''Гулевічамі'' і ''Пуцілавічамі'' названыя нібы як адно сяло ''Айцючыцкай'' (Аўцюцевіцкай) нядзелі{{заўвага|Нядзелі альбо чэргі (у складзе кожнай некалькі паселішчаў), на якія падзялялася Мазырская воласьць, як даводзілася несьці замкавую службу, выконваць работы на карысьць замку. Па нядзелях разьмяркоўваліся і плацёжныя павіннасьці<ref>Клепатский П. Г. Очерки по истории Киевской земли / П.Г. Клепатский — Т. 1: Литовский период. — Одесса, 1912. С. 185, 189—190</ref>.}} Мазырскай воласьці<ref>Архив Юго-Западной России (Архив ЮЗР). Ч. VII. T. I. Акты о заселении Юго-Западной России. — Киев, 1886. С. 635—636</ref>. У рэвізіі Мазырскага староства 1560 году прыведзена апісаньне межаў сяла Гулевічы і Каленкавічы<ref>Архив ЮЗР. Ч. 8. Т. 5. Акты об украинской администрации XVI—XVII вв. — Киев, 1907. С. 481—482</ref>. Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай 1565—1566 гадоў Каленкавічы — у складзе [[Мазырскі павет|Мазырскага павету]] [[Кіеўскае ваяводзтва|Кіеўскага ваяводзтва]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], пасля падпісаньня акту [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] ўлетку 1569 года — [[Менскае ваяводзтва|Менскага ваяводзтва]] ВКЛ. 30 чэрвеня і 22 жніўня 1582 году вёска згаданая ў справе размежаваньня ўгодзьдзяў Мазырскага{{заўвага|Укладальнікі каленкавіцкай кнігі «Памяць», зьмясьціўшы ўрывак з адказу сужэнства Рафала і Марыі [[Аскеркі|Аскеркаў]], зусім недарэчна датавалі яго 1582 годам. [[Рафал Алаіз Аскерка]] жыў у 1708—1767 гг., валодаў Гарбавічамі і адначасова быў старостам багрымавіцкім. Тое староства, як Загальскае і шэраг іншых, выдзелена з Мазырскага хіба ў XVII ст.<ref>Насевіч, Вячаслаў. Мазырскае стараства. // Вялікае Княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 2 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. Т. 2: К — Я. — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя, 2006. С. 259—260</ref> }} староства і добраў Гарбавічы, падараваных на вечнасьць каралём Стэфанам Баторыем пану Стэфану Лавейку, судзьдзі земскаму<ref>Памяць. Калінкавіцкі раён. — Мінск: Ураджай, 1999. С. 53</ref>. 16 траўня 1774 году складзены акт разьмежаваньня вёсак Гулевічы і Каленкавічы. На 1778 год у паселішчы было 25 будынкаў, тут знаходзіўся цэнтар парафіі. === Пад уладай Расейскай імпэрыі === [[Файл:Kalenkavičy, Čyhunačnaja. Каленкавічы, Чыгуначная (1918).jpg|значак|Чыгуначная станцыя (ням. ''Kaljenkowitschi''), 1918 г.]] У выніку другога падзелу [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] (1793 год) Каленкавічы апынуліся ў складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], у Дудзіцкай воласьці Рэчыцкага павету [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. Расейскія ўлады падаравалі маёнтак зямяніну Шахоўскаму, а ў 1805 годзе ён перайшоў у дзяржаўны скарб. У 1795 годзе існавалі мястэчка Старыя Каленкавічы (35 двароў) і вёска Новыя Каленкавічы, якія стаялі на паштовым тракце Бабруйск — Мазыр. У 1856 годзе тут узьвялі будынак Мікалаеўскай царквы (у ёй захоўваліся мэтрычныя кнігі з 1827 году). У 1864 годзе з мэтаю [[маскалізацыя Беларусі|маскалізацыі колішняга Вялікага Княства Літоўскага]] расейскія ўлады адкрылі ў Каленкавічах народную вучэльню. На 1866 год тут было 100 двароў. У 1876 годзе зямянін Галалобаў меў у вёсцы 71 дзесяціну зямлі, крупарушку. 15 лютага 1888 году пачала працаваць чыгуначная станцыя на лініі [[Лунінец]] — [[Гомель]]. Паводле вынікаў перапісу 1897 году, у мястэчку Каленкавічах было 196 двароў, дзейнічалі 2 малітоўныя дамы, працавалі паштова-тэлеграфная кантора, аптэка, 2 майстэрні апрацоўкі скураў, завод колавай мазі, 27 крамаў, 3 карчмы, 3 заезныя двары; у сяле Каленкавічах — 73 двары, царква, царкоўна-прыходзкая школа, хлебазапасны магазын. У 1908 годзе існавалі аднайменныя мястэчка (196 двароў), сяло (63 двары) і фальварак (2 двары). З 1909 году дзейнічала гандлёва-прамысловае таварыства. У 1916 годзе з уводам у эксплюатацыю чыгункі [[Жлобін]] — [[Оўруч]] Каленкавічы сталі буйным транспартным вузлом. За часамі [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]] ў пачатку 1918 году Каленкавічы заняла войска Ю. Доўбар-Мусьніцкага, а 24 лютага таго ж году — войскі [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыі]].   === Найноўшы час === 25 сакавіка 1918 году згодна з [[Трэцяя Ўстаўная грамата|Трэцяй Устаўной граматай]] Каленкавічы абвяшчаліся часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. 17 сьнежня 1918 году мястэчка занялі бальшавікі. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП (б) Беларусі Каленкавічы ўвайшлі ў склад [[БССР|Беларускай ССР]], у Мазырскі павет («падраён») Гомельскага раёну<ref name="at">{{Літаратура/150 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}</ref>, аднак 16 студзеня Масква адабрала мястэчка разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад [[РСФСР]]. З 6 сакавіка да 29 чэрвеня 1920 году мястэчка займалі польскія войскі, з 10 да 17 лістапада 1920 году — аддзелы [[Станіслаў Булак-Балаховіч|С. Булак-Балаховіча]]. 17 ліпеня 1924 году Каленкавічы вярнулі [[БССР]], дзе яны сталі цэнтрам раёну Гомельскай вобласьці. 3 ліпеня 1925 году паселішча атрымала статус места. У гэты час тут дзейнічала рамеснае таварыства, працавалі паравы млын зь лесапільняй (з 1916 году), конная крупарушка (з 1917 году), бачарня, кузьня, электрастанцыя (з 1932 году), цагельня (з 1930 году), ткацкая (з 1927 году), шавецкая і кравецкая (з 1929 году) майстэрні, тэлефонная станцыя (з 1929 году). Дзейнічалі лякарня, бібліятэка, 3 сярэднія школы (адкрыліся ў 1932, 1934 і 1936 гадох). У [[Другая сусьветная вайна|Другую сусьветную вайну]] з 12 жніўня 1941 да 14 студзеня 1944 году места знаходзіліся пад акупацыяй [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]]. 7 сакавіка 1963 году Каленкавічы атрымалі афіцыйны статус гораду абласнога падпарадкаваньня. У 1966 годзе да места далучылі вёску [[Карчага|Карчагу]]. 4 лістапада 1993 году пачала дзейнічаць царква ў імя Казанскай іконы Маці Божай. 9 чэрвеня 2001 году адбылося ўрачыстае асьвячэньне новага касьцёла імя Найсьвяцейшай Тройцы<ref>[https://web.archive.org/web/20081222102835/http://catholic.by/port/dioceses/pinsk/parishes/kalinkavichy.htm Калінкавічы — парафія Найсвяцейшай Тройцы], [[Catholic.by]], 14 ліпеня 2006 г.</ref>. <gallery caption="Мястэчка на старых здымках" widths=150 heights=150 class="center"> Kalenkavičy. Каленкавічы (1904).jpg|Вуліца, 1904 г. Kalenkavičy, Čyhunačnaja. Каленкавічы, Чыгуначная (1918) (2).jpg|Чыгуначная станцыя, 1918 г. Kalenkavičy, Rynak. Каленкавічы, Рынак (7.11.1925).jpg|Рынак. Царква, 1925 г. Kalenkavičy, Paštovaja. Каленкавічы, Паштовая (1930-49).jpg|Вуліца Паштовая. Камяніца, да 1941 г. </gallery> == Насельніцтва == === Дэмаграфія === <div style="float:right;margin:0 0 .5em 1em;" class="toccolours"> <timeline> ImageSize = width:auto height:160 barincrement:28 PlotArea = left:50 bottom:20 top:15 right:15 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = late Colors = id:linegrey2 value:gray(0.9) id:linegrey value:gray(0.7) id:cobar value:rgb(0.0,0.7,0.8) id:cobar2 value:rgb(0.6,0.9,0.6) DateFormat = yyyy Period = from:0 till:43000 ScaleMajor = unit:year increment:10000 start:0 gridcolor:linegrey ScaleMinor = unit:year increment:2500 start:0 gridcolor:linegrey2 PlotData = color:cobar width:15 bar:1795 from:0 till:200 bar:1858 from:0 till:653 bar:1897 from:0 till:1484 bar:1908 from:0 till:2523 bar:1926 from:0 till:6152 bar:1939 from:0 till:9799 bar:1959 from:0 till:14900 bar:1970 from:0 till:23900 bar:1991 from:0 till:40600 bar:1997 from:0 till:42600 bar:2004 from:0 till:37800 bar:2009 from:0 till:38381 bar:2018 from:0 till:40282 TextData= fontsize:10px pos:(10,195) text: </timeline> </div> * '''XVIII стагодзьдзе''': 1795 год — 116 муж. * '''XIX стагодзьдзе''': 1858 год — 653 чал.<ref>{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1к}} С. 528.</ref>; 1897 год — 1096 чал. у ''мястэчку Каленкавічах'', 388 чал. у ''сяле Каленкавічах'' * '''XX стагодзьдзе''': 1908 год — 2022 чал. у ''мястэчку Каленкавічах'', 487 чал. у ''сяле Каленкавічах'', 14 чал. у ''фальварку Каленкавічах''; 1926 год — 6152 чал.<ref>{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1к}} С. 529.</ref>; 1939 год — 9799 чал.; 1959 год — 14,9 тыс. чал.; 1970 год — 23,9 тыс. чал.; 1991 год — 40,6 тыс. чал.; 1997 год — 42,6 тыс. чал.<ref>[[Іван Гарыст|Гарыст І.]] Калінкавічы // {{Літаратура/ЭГБ|4к}} С. 30.</ref>; 1998 год — 42,2 тыс. чал.<ref>{{Літаратура/БелЭн|7к}} С. 469.</ref> * '''XXI стагодзьдзе''': 2004 год — 37,8 тыс. чал.; 2006 год — 37,8 тыс. чал.; 2008 год — 38,1 тыс. чал.; 2009 год — 38 381 чал.<ref name="belstat">[https://web.archive.org/web/20100918172105/http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/vihod_tables/1.2-3.pdf Перепись населения — 2009. Гомельская область]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref> (перапіс); 2016 год — 39 890 чал.<ref name="belstat2016">[https://web.archive.org/web/20160706073652/http://www.belstat.gov.by/upload/iblock/567/567f8a4ac45cd80a949bb7bd7a839ca7.zip Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2017 год — 40 315 чал.<ref name="belstat2017">[https://web.archive.org/web/20200813193913/http://belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_7192/ Численность населения на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2018 год — 40 282 чал.<ref name="belstat2018">[https://web.archive.org/web/20180405033656/http://www.belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_8782/ Численность населения на 1 января 2018 г. и среднегодовая численность населения за 2017 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref> === Адукацыя === У Каленкавічах працуюць [[Палескі аграрны каледж імя У.Ф.Міцкевіча]], ДПТВ, гімназія, 8 сярэдніх, музычная і спартовыя школы, школа мастацтваў. === Культура === Дзейнічаюць дом культуры, бібліятэкі, краязнаўчы музэй. === Мас-мэдыя === У месьце выдаецца раённая газэта «[[Калінкавіцкія навіны]]». == Забудова == === Плян === Забудова асноўных вуліцаў — 2-, 5- і 9-павярховыя дамы. Утварылася 3 [[мікрараён]]ы. === Вуліцы і пляцы === {| cellspacing="1" cellpadding="3" style="width: 500px; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|Беларусь}} align="center" | '''Афіцыйная назва''' || '''Гістарычная назва''' |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | Савецкая вуліца || '''Паштовая''' вуліца |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | ? || '''Баранаўская''' вуліца |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | ? || '''Гімназічная''' вуліца |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | ? || '''Царкоўная''' вуліца |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | ? || '''Рынак''' пляц |} == Эканоміка == Прадпрыемствы хімічнай, будаўнічых матэрыялаў, дрэваапрацоўчай, харчовай прамысловасьці. {| class="wikitable standard collapsible collapsed" style="border: none; width: 100%; background-color: transparent;" !Пералік прамысловых прадпрыемстваў Каленкавічаў |- | * РУП «Калінкавіцкі завод жалезабэтонных вырабаў» * ААТ «Калінкавіцкі мясакамбінат» * КУП «Калінкавіцкі завод побытавай хіміі» * ПЧУП «Калінкавіцкі вытворчы камбінат» * ААТ «Калінкавіцкая масласырбаза» * КУП «Калінкавіцкі мэблевы камбінат» * ПУП «Калінкавіцкі малочны камбінат» |} == Турыстычная інфармацыя == === Інфраструктура === Дзейнічае Каленкавіцкі дзяржаўны краязнаўчы музэй. Спыніцца можна ў гасьцініцы «Дружба»<ref>{{Літаратура/Турыстычная энцыкляпэдыя Беларусі|к}}</ref>. === Славутасьці === * Могілкі юдэйскія * Сынагога (пачатак XX ст.) * Царква Сьвятога Мікалая (XIX ст.; захавалася часткова) == Галерэя == <gallery caption="Краявіды места" widths=150 heights=150 class="center"> Kalinkavichy Vakzal.jpg|Чыгуначная станцыя Kalinkavichy1.JPG|Царква Калинковичи. Католический храм..JPG|Касьцёл Kalinkavichy2.JPG|Вуліца места </gallery> == Асобы == * [[Віталь Воўк]] (нар. 1962) — беларускі дзяржаўны дзяяч * [[Канстанцін Казелка]] (1915—1989) — майстар-разьбяр па дрэве, заслужаны дзяяч мастацтваў Беларусі * [[Віктар Казько]] (нар. 1940) — пісьменьнік * [[Раман Петрушэнка]] (нар. 1980) — беларускі вясьляр * [[Аркадзь Пярцоўскі]] (нар. 1939) — хімік-аналітык * [[Зьмітро Віталін|Дзьмітры Сергіевіч]] (Зьмітро Віталін; 1910 — ?) — пісьменьнік * [[Уладзімер Сямашка]] (нар. 1949) — беларускі дзяржаўны дзяяч == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/БелЭн|7}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|2}} * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1}} * {{Літаратура/ЭГБ|4}} * {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|15-2}} == Вонкавыя спасылкі == * {{Радзіма майго духу|kalinkavichy}} * {{Глёбус Беларусі|kalinkovic}} {{Навігацыйная група |назоў = Каленкавічы ў сучасным [[Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Беларусі|адміністрацыйна-тэрытарыяльным падзеле]] [[Беларусь|Беларусі]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Беларусь}}; |Каленкавіцкі раён |Гомельская вобласьць }} {{Месты і мястэчкі гістарычнай Мазыршчыны}} [[Катэгорыя:Каленкавічы| ]] l55wko210uyxyz9pfkjsr94esw8qo3x 2329518 2329517 2022-07-23T14:59:20Z Дамінік 64057 /* Вялікае Княства Літоўскае */ wikitext text/x-wiki {{Іншы артыкул|вёску Камянецкага раёну Берасьцейскай вобласьці|Каленкавічы (вёска)|горад Каленкавічы ў Гомельскай вобласьці}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Каленкавічы |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Каленкавічаў |Трансьлітараваная назва = Kalienkavičy{{Заўвага|Паводле афіцыйнай назвы — Kalinkavičy}} |Герб = Coat of Arms of Kalinkavičy, Belarus.svg |Сьцяг = Flag of Kalinkavičy.svg |Гімн = |Дата заснаваньня = перад 1552 годам |Першыя згадкі = |Статус з = 1925 |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Каленкавіцкі раён|Каленкавіцкі]] |Сельсавет = |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 40282 |Год падліку колькасьці = 2018 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref name="belstat2018" /> |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовыя індэксы = 247691 (247692, 247693, 247694, 247695) |СААТА = |Выява = Kalinkavichy, Belarus - panoramio.jpg |Апісаньне выявы = Агульны выгляд |Шырата градусаў = 52 |Шырата хвілінаў = 8 |Шырата сэкундаў = |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 20 |Даўгата сэкундаў = |Пазыцыя подпісу на мапе = зьверху |Водступ подпісу на мапе = 2.5 |Сайт = }} '''Кале́нкавічы''' (прыкладна з 1930-х гадоў{{Заўвага|Неафіцыйнае перайменаваньне.}} — ''Калі́нкавічы'') — [[горад|места]] ў [[Беларусь|Беларусі]], на рацэ [[Каўня|Каўні (Каленкаўцы)]]. Адміністрацыйны цэнтар [[Каленкавіцкі раён|Каленкавіцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. Плошча 17 км². Насельніцтва на 2018 год — 40 282 чалавекі<ref name="belstat2018" />. Знаходзяцца за 122 км на паўднёвы захад ад [[Гомель|Гомля]]. Вузел чыгунак на [[Гомель]], [[Жлобін]], [[Берасьце]], [[Оўруч]]. Аўтамабільныя дарогі злучаюць места з [[Гомель|Гомлем]], [[Парычы|Парычамі]], [[Жыткавічы|Жыткавічамі]], [[Славечна]]м. Каленкавічы — даўняе [[мястэчка]] [[Мазырскі павет|гістарычнай Мазыршчыны]] на [[Палесьсе|Палесьсі]]. == Назва == [[Тапонім]] Каленкавічы мае [[патронім|патранімічнае]] паходжаньне, пра што сьведчыць фінальная частка -ічы. Паводле найбольш пашыранага меркаваньня, у аснове назвы места ляжыць імя Ка­ле­нік<ref name="viacorka">[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]], [[Ігар Карней|Карней І.]] [https://www.svaboda.org/a/30125214.html Гарады з «памылкамі» ў назвах: Калінкавічы ці Каленкавічы?], [[Свабода (радыё)|Радыё Свабода]], 25 жніўня 2019 г.</ref> або вытворнае ад яго — Ка­лен­ка<ref>Капылоў І. [http://zviazda.by/2014/02/30711.html Калінкавічы] // [[Звязда]]. №4 (62), 4 лютага 2014 г.</ref>. Таксама існуе меркаваньне, што тапонім утварыўся ад прозьвішча Калянковіч<ref name="ktsm">{{Літаратура/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі}} С. 151.</ref>. Традыцыйная гістарычная назва места — Каленкавічы<ref>{{Спасылка|аўтар = [[Вольга Іскрык]], [[Зьміцер Саўка]]. |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 16.01.2011 |url = http://www.belsat.eu/be/nasze_programy/episode/m,759,sapraudnyia-nazvy-bielaruskikh-gharadou.html |загаловак = Сапраўдныя назвы беларускіх гарадоў |фармат = |назва праекту = |выдавец = [http://www.belsat.eu Белсат ТВ] |дата = 2 красавіка 2012 |мова = |камэнтар =}}</ref><ref>Бартосік З. [http://archive.svaboda.org/programs/geography/2002/12/20021205181249.asp Калінкавічы], [[Радыё Свабода]], 5 сьнежня 2002 г.</ref><ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|15-2к}} S. [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XV_cz.2/101 101].</ref><ref>[http://shop.belkarta.by/upload/iblock/94b/94ba3c0d3e3408c7d9b137b32ee148fd.jpg Картаграма гушчыні насельніцтва БССР. 1931 г.]</ref><ref>Слупскі С. [http://ekonomika.by/downloads/Slupski.pdf Натуральны рух насельніцтва ў БССР] // Матар’ялы да географіі і статыстыкі Беларусі. Т. 2. — Менск: Беларуская акадэмія навук. 1929.</ref>. [[наркамаўка|Цяперашняя афіцыйная]] назва — ''Калінкавічы''. Гэтая форма зьявілася на мапах толькі ў 1930-я гады, відаць, з прычыны пошуку суб’ектыўна больш мілагучнай формы<ref name="ktsm"/> (магчыма, савецкаму чыноўніку ў назьве пачулася асацыяцыя з каленькамі, тым часам у [[Расейская праваслаўная царква|расейскіх праваслаўных сьвятцах]] грэцкае імя Каленік значыцца ў форме Калиник<ref name="viacorka"/>). Пры гэтым аналягічную назву — [[Каленкавічы (вёска)|Каленкавічы]] — захавала вёска на захадзе Беларусі, якая ў гэты час не ўваходзіла ў склад [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]]. У нарматыўным даведніку «[[Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь]]» традыцыйная гістарычная назва Каленкавічы фіксуецца як варыянтная форма. Гэта значыць, што пры жаданьні мясцовых жыхароў і ўладаў яна можа стаць нарматыўнай. == Гісторыя == [[Файл:Kalenkavičy. Каленкавічы (1801-15).jpg|значак|Каленкавічы на мапе пач. XIX ст.]] === Вялікае Княства Літоўскае === Выяўленыя археолягамі гарадзішчы [[Бронзавы век|бронзавага]] і раньняга [[Жалезны век|жалезнага]] вякоў, а таксама эпохі Русі сьведчаць пра засяленьне гэтай мясцовасьці ў далёкай старажытнасьці. Першы пісьмовы ўпамін пра паселішча сустрэты ў апісаньні Мазырскага замку 1552 года. Прычым ''Каленікавічы''{{заўвага|Гэтая, найбольш раньняя форма назвы, Калениковичи, пераконвае, што яна паходзіць ад імя Каленік. У наступнай польскамоўнай згадцы 1560 г. літара ''і'' ўжо адсутнічае — Kalenkowicze.}} ў гэтай крыніцы разам з ''Гулевічамі'' і ''Пуцілавічамі'' названыя нібы як адно сяло ''Айцючыцкай'' (Аўцюцевіцкай) нядзелі{{заўвага|Нядзелі альбо чэргі (у складзе кожнай некалькі паселішчаў), на якія падзялялася Мазырская воласьць, як даводзілася несьці замкавую службу, выконваць работы на карысьць замку. Па нядзелях разьмяркоўваліся і плацёжныя павіннасьці<ref>Клепатский П. Г. Очерки по истории Киевской земли / П.Г. Клепатский — Т. 1: Литовский период. — Одесса, 1912. С. 185, 189—190</ref>.}} Мазырскай воласьці<ref>Архив Юго-Западной России (Архив ЮЗР). Ч. VII. T. I. Акты о заселении Юго-Западной России. — Киев, 1886. С. 635—636</ref>. У рэвізіі Мазырскага староства 1560 году прыведзена апісаньне межаў сяла Гулевічы і Каленкавічы<ref>Архив ЮЗР. Ч. 8. Т. 5. Акты об украинской администрации XVI—XVII вв. — Киев, 1907. С. 481—482</ref>. Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай 1565—1566 гадоў Каленкавічы — у складзе [[Мазырскі павет|Мазырскага павету]] [[Кіеўскае ваяводзтва|Кіеўскага ваяводзтва]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], пасьля падпісаньня акту [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] ўлетку 1569 года — [[Менскае ваяводзтва|Менскага ваяводзтва]] ВКЛ. 30 чэрвеня і 22 жніўня 1582 году вёска згаданая ў справе размежаваньня ўгодзьдзяў Мазырскага{{заўвага|Укладальнікі каленкавіцкай кнігі «Памяць», зьмясьціўшы ўрывак з адказу сужэнства Рафала і Марыі [[Аскеркі|Аскеркаў]], зусім недарэчна датавалі яго 1582 годам. [[Рафал Алаіз Аскерка]] жыў у 1708—1767 гг., валодаў Гарбавічамі і адначасова быў старостам багрымавіцкім. Тое староства, як Загальскае і шэраг іншых, выдзелена з Мазырскага хіба ў XVII ст.<ref>Насевіч, Вячаслаў. Мазырскае стараства. // Вялікае Княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 2 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. Т. 2: К — Я. — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя, 2006. С. 259—260</ref> }} староства і добраў Гарбавічы, падараваных на вечнасьць каралём Стэфанам Баторыем пану Стэфану Лавейку, судзьдзі земскаму<ref>Памяць. Калінкавіцкі раён. — Мінск: Ураджай, 1999. С. 53</ref>. 16 траўня 1774 году складзены акт разьмежаваньня вёсак Гулевічы і Каленкавічы. На 1778 год у паселішчы было 25 будынкаў, тут знаходзіўся цэнтар парафіі. === Пад уладай Расейскай імпэрыі === [[Файл:Kalenkavičy, Čyhunačnaja. Каленкавічы, Чыгуначная (1918).jpg|значак|Чыгуначная станцыя (ням. ''Kaljenkowitschi''), 1918 г.]] У выніку другога падзелу [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] (1793 год) Каленкавічы апынуліся ў складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], у Дудзіцкай воласьці Рэчыцкага павету [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. Расейскія ўлады падаравалі маёнтак зямяніну Шахоўскаму, а ў 1805 годзе ён перайшоў у дзяржаўны скарб. У 1795 годзе існавалі мястэчка Старыя Каленкавічы (35 двароў) і вёска Новыя Каленкавічы, якія стаялі на паштовым тракце Бабруйск — Мазыр. У 1856 годзе тут узьвялі будынак Мікалаеўскай царквы (у ёй захоўваліся мэтрычныя кнігі з 1827 году). У 1864 годзе з мэтаю [[маскалізацыя Беларусі|маскалізацыі колішняга Вялікага Княства Літоўскага]] расейскія ўлады адкрылі ў Каленкавічах народную вучэльню. На 1866 год тут было 100 двароў. У 1876 годзе зямянін Галалобаў меў у вёсцы 71 дзесяціну зямлі, крупарушку. 15 лютага 1888 году пачала працаваць чыгуначная станцыя на лініі [[Лунінец]] — [[Гомель]]. Паводле вынікаў перапісу 1897 году, у мястэчку Каленкавічах было 196 двароў, дзейнічалі 2 малітоўныя дамы, працавалі паштова-тэлеграфная кантора, аптэка, 2 майстэрні апрацоўкі скураў, завод колавай мазі, 27 крамаў, 3 карчмы, 3 заезныя двары; у сяле Каленкавічах — 73 двары, царква, царкоўна-прыходзкая школа, хлебазапасны магазын. У 1908 годзе існавалі аднайменныя мястэчка (196 двароў), сяло (63 двары) і фальварак (2 двары). З 1909 году дзейнічала гандлёва-прамысловае таварыства. У 1916 годзе з уводам у эксплюатацыю чыгункі [[Жлобін]] — [[Оўруч]] Каленкавічы сталі буйным транспартным вузлом. За часамі [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]] ў пачатку 1918 году Каленкавічы заняла войска Ю. Доўбар-Мусьніцкага, а 24 лютага таго ж году — войскі [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыі]].   === Найноўшы час === 25 сакавіка 1918 году згодна з [[Трэцяя Ўстаўная грамата|Трэцяй Устаўной граматай]] Каленкавічы абвяшчаліся часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. 17 сьнежня 1918 году мястэчка занялі бальшавікі. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП (б) Беларусі Каленкавічы ўвайшлі ў склад [[БССР|Беларускай ССР]], у Мазырскі павет («падраён») Гомельскага раёну<ref name="at">{{Літаратура/150 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}</ref>, аднак 16 студзеня Масква адабрала мястэчка разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад [[РСФСР]]. З 6 сакавіка да 29 чэрвеня 1920 году мястэчка займалі польскія войскі, з 10 да 17 лістапада 1920 году — аддзелы [[Станіслаў Булак-Балаховіч|С. Булак-Балаховіча]]. 17 ліпеня 1924 году Каленкавічы вярнулі [[БССР]], дзе яны сталі цэнтрам раёну Гомельскай вобласьці. 3 ліпеня 1925 году паселішча атрымала статус места. У гэты час тут дзейнічала рамеснае таварыства, працавалі паравы млын зь лесапільняй (з 1916 году), конная крупарушка (з 1917 году), бачарня, кузьня, электрастанцыя (з 1932 году), цагельня (з 1930 году), ткацкая (з 1927 году), шавецкая і кравецкая (з 1929 году) майстэрні, тэлефонная станцыя (з 1929 году). Дзейнічалі лякарня, бібліятэка, 3 сярэднія школы (адкрыліся ў 1932, 1934 і 1936 гадох). У [[Другая сусьветная вайна|Другую сусьветную вайну]] з 12 жніўня 1941 да 14 студзеня 1944 году места знаходзіліся пад акупацыяй [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]]. 7 сакавіка 1963 году Каленкавічы атрымалі афіцыйны статус гораду абласнога падпарадкаваньня. У 1966 годзе да места далучылі вёску [[Карчага|Карчагу]]. 4 лістапада 1993 году пачала дзейнічаць царква ў імя Казанскай іконы Маці Божай. 9 чэрвеня 2001 году адбылося ўрачыстае асьвячэньне новага касьцёла імя Найсьвяцейшай Тройцы<ref>[https://web.archive.org/web/20081222102835/http://catholic.by/port/dioceses/pinsk/parishes/kalinkavichy.htm Калінкавічы — парафія Найсвяцейшай Тройцы], [[Catholic.by]], 14 ліпеня 2006 г.</ref>. <gallery caption="Мястэчка на старых здымках" widths=150 heights=150 class="center"> Kalenkavičy. Каленкавічы (1904).jpg|Вуліца, 1904 г. Kalenkavičy, Čyhunačnaja. Каленкавічы, Чыгуначная (1918) (2).jpg|Чыгуначная станцыя, 1918 г. Kalenkavičy, Rynak. Каленкавічы, Рынак (7.11.1925).jpg|Рынак. Царква, 1925 г. Kalenkavičy, Paštovaja. Каленкавічы, Паштовая (1930-49).jpg|Вуліца Паштовая. Камяніца, да 1941 г. </gallery> == Насельніцтва == === Дэмаграфія === <div style="float:right;margin:0 0 .5em 1em;" class="toccolours"> <timeline> ImageSize = width:auto height:160 barincrement:28 PlotArea = left:50 bottom:20 top:15 right:15 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = late Colors = id:linegrey2 value:gray(0.9) id:linegrey value:gray(0.7) id:cobar value:rgb(0.0,0.7,0.8) id:cobar2 value:rgb(0.6,0.9,0.6) DateFormat = yyyy Period = from:0 till:43000 ScaleMajor = unit:year increment:10000 start:0 gridcolor:linegrey ScaleMinor = unit:year increment:2500 start:0 gridcolor:linegrey2 PlotData = color:cobar width:15 bar:1795 from:0 till:200 bar:1858 from:0 till:653 bar:1897 from:0 till:1484 bar:1908 from:0 till:2523 bar:1926 from:0 till:6152 bar:1939 from:0 till:9799 bar:1959 from:0 till:14900 bar:1970 from:0 till:23900 bar:1991 from:0 till:40600 bar:1997 from:0 till:42600 bar:2004 from:0 till:37800 bar:2009 from:0 till:38381 bar:2018 from:0 till:40282 TextData= fontsize:10px pos:(10,195) text: </timeline> </div> * '''XVIII стагодзьдзе''': 1795 год — 116 муж. * '''XIX стагодзьдзе''': 1858 год — 653 чал.<ref>{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1к}} С. 528.</ref>; 1897 год — 1096 чал. у ''мястэчку Каленкавічах'', 388 чал. у ''сяле Каленкавічах'' * '''XX стагодзьдзе''': 1908 год — 2022 чал. у ''мястэчку Каленкавічах'', 487 чал. у ''сяле Каленкавічах'', 14 чал. у ''фальварку Каленкавічах''; 1926 год — 6152 чал.<ref>{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1к}} С. 529.</ref>; 1939 год — 9799 чал.; 1959 год — 14,9 тыс. чал.; 1970 год — 23,9 тыс. чал.; 1991 год — 40,6 тыс. чал.; 1997 год — 42,6 тыс. чал.<ref>[[Іван Гарыст|Гарыст І.]] Калінкавічы // {{Літаратура/ЭГБ|4к}} С. 30.</ref>; 1998 год — 42,2 тыс. чал.<ref>{{Літаратура/БелЭн|7к}} С. 469.</ref> * '''XXI стагодзьдзе''': 2004 год — 37,8 тыс. чал.; 2006 год — 37,8 тыс. чал.; 2008 год — 38,1 тыс. чал.; 2009 год — 38 381 чал.<ref name="belstat">[https://web.archive.org/web/20100918172105/http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/vihod_tables/1.2-3.pdf Перепись населения — 2009. Гомельская область]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref> (перапіс); 2016 год — 39 890 чал.<ref name="belstat2016">[https://web.archive.org/web/20160706073652/http://www.belstat.gov.by/upload/iblock/567/567f8a4ac45cd80a949bb7bd7a839ca7.zip Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2017 год — 40 315 чал.<ref name="belstat2017">[https://web.archive.org/web/20200813193913/http://belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_7192/ Численность населения на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2018 год — 40 282 чал.<ref name="belstat2018">[https://web.archive.org/web/20180405033656/http://www.belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_8782/ Численность населения на 1 января 2018 г. и среднегодовая численность населения за 2017 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref> === Адукацыя === У Каленкавічах працуюць [[Палескі аграрны каледж імя У.Ф.Міцкевіча]], ДПТВ, гімназія, 8 сярэдніх, музычная і спартовыя школы, школа мастацтваў. === Культура === Дзейнічаюць дом культуры, бібліятэкі, краязнаўчы музэй. === Мас-мэдыя === У месьце выдаецца раённая газэта «[[Калінкавіцкія навіны]]». == Забудова == === Плян === Забудова асноўных вуліцаў — 2-, 5- і 9-павярховыя дамы. Утварылася 3 [[мікрараён]]ы. === Вуліцы і пляцы === {| cellspacing="1" cellpadding="3" style="width: 500px; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|Беларусь}} align="center" | '''Афіцыйная назва''' || '''Гістарычная назва''' |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | Савецкая вуліца || '''Паштовая''' вуліца |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | ? || '''Баранаўская''' вуліца |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | ? || '''Гімназічная''' вуліца |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | ? || '''Царкоўная''' вуліца |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | ? || '''Рынак''' пляц |} == Эканоміка == Прадпрыемствы хімічнай, будаўнічых матэрыялаў, дрэваапрацоўчай, харчовай прамысловасьці. {| class="wikitable standard collapsible collapsed" style="border: none; width: 100%; background-color: transparent;" !Пералік прамысловых прадпрыемстваў Каленкавічаў |- | * РУП «Калінкавіцкі завод жалезабэтонных вырабаў» * ААТ «Калінкавіцкі мясакамбінат» * КУП «Калінкавіцкі завод побытавай хіміі» * ПЧУП «Калінкавіцкі вытворчы камбінат» * ААТ «Калінкавіцкая масласырбаза» * КУП «Калінкавіцкі мэблевы камбінат» * ПУП «Калінкавіцкі малочны камбінат» |} == Турыстычная інфармацыя == === Інфраструктура === Дзейнічае Каленкавіцкі дзяржаўны краязнаўчы музэй. Спыніцца можна ў гасьцініцы «Дружба»<ref>{{Літаратура/Турыстычная энцыкляпэдыя Беларусі|к}}</ref>. === Славутасьці === * Могілкі юдэйскія * Сынагога (пачатак XX ст.) * Царква Сьвятога Мікалая (XIX ст.; захавалася часткова) == Галерэя == <gallery caption="Краявіды места" widths=150 heights=150 class="center"> Kalinkavichy Vakzal.jpg|Чыгуначная станцыя Kalinkavichy1.JPG|Царква Калинковичи. Католический храм..JPG|Касьцёл Kalinkavichy2.JPG|Вуліца места </gallery> == Асобы == * [[Віталь Воўк]] (нар. 1962) — беларускі дзяржаўны дзяяч * [[Канстанцін Казелка]] (1915—1989) — майстар-разьбяр па дрэве, заслужаны дзяяч мастацтваў Беларусі * [[Віктар Казько]] (нар. 1940) — пісьменьнік * [[Раман Петрушэнка]] (нар. 1980) — беларускі вясьляр * [[Аркадзь Пярцоўскі]] (нар. 1939) — хімік-аналітык * [[Зьмітро Віталін|Дзьмітры Сергіевіч]] (Зьмітро Віталін; 1910 — ?) — пісьменьнік * [[Уладзімер Сямашка]] (нар. 1949) — беларускі дзяржаўны дзяяч == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/БелЭн|7}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|2}} * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1}} * {{Літаратура/ЭГБ|4}} * {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|15-2}} == Вонкавыя спасылкі == * {{Радзіма майго духу|kalinkavichy}} * {{Глёбус Беларусі|kalinkovic}} {{Навігацыйная група |назоў = Каленкавічы ў сучасным [[Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Беларусі|адміністрацыйна-тэрытарыяльным падзеле]] [[Беларусь|Беларусі]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Беларусь}}; |Каленкавіцкі раён |Гомельская вобласьць }} {{Месты і мястэчкі гістарычнай Мазыршчыны}} [[Катэгорыя:Каленкавічы| ]] 2vz9iiron470m80pu4gwabhwcpg300r 2329520 2329518 2022-07-23T15:01:30Z Дамінік 64057 wikitext text/x-wiki {{Іншы артыкул|вёску Камянецкага раёну Берасьцейскай вобласьці|Каленкавічы (вёска)|горад Каленкавічы ў Гомельскай вобласьці}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Каленкавічы |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Каленкавічаў |Трансьлітараваная назва = Kalienkavičy{{Заўвага|Паводле афіцыйнай назвы — Kalinkavičy}} |Герб = Coat of Arms of Kalinkavičy, Belarus.svg |Сьцяг = Flag of Kalinkavičy.svg |Гімн = |Дата заснаваньня = перад 1552 годам |Першыя згадкі = |Статус з = 1925 |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Каленкавіцкі раён|Каленкавіцкі]] |Сельсавет = |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 40282 |Год падліку колькасьці = 2018 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref name="belstat2018" /> |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовыя індэксы = 247691 (247692, 247693, 247694, 247695) |СААТА = |Выява = Kalinkavichy, Belarus - panoramio.jpg |Апісаньне выявы = Агульны выгляд |Шырата градусаў = 52 |Шырата хвілінаў = 8 |Шырата сэкундаў = |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 20 |Даўгата сэкундаў = |Пазыцыя подпісу на мапе = зьверху |Водступ подпісу на мапе = 2.5 |Сайт = }} '''Кале́нкавічы''' (прыкладна з 1930-х гадоў{{Заўвага|Неафіцыйнае перайменаваньне.}} — ''Калі́нкавічы'') — [[горад|места]] ў [[Беларусь|Беларусі]], на рацэ [[Каўня|Каўні (Каленкаўцы)]]. Адміністрацыйны цэнтар [[Каленкавіцкі раён|Каленкавіцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. Плошча 17 км². Насельніцтва на 2018 год — 40 282 чалавекі<ref name="belstat2018" />. Знаходзяцца за 122 км на паўднёвы захад ад [[Гомель|Гомля]]. Вузел чыгунак на [[Гомель]], [[Жлобін]], [[Берасьце]], [[Оўруч]]. Аўтамабільныя дарогі злучаюць места з [[Гомель|Гомлем]], [[Парычы|Парычамі]], [[Жыткавічы|Жыткавічамі]], [[Славечна]]м. Каленкавічы — даўняе [[мястэчка]] [[Мазырскі павет|гістарычнай Мазыршчыны]] на [[Палесьсе|Палесьсі]]. == Назва == [[Тапонім]] Каленкавічы мае [[патронім|патранімічнае]] паходжаньне, пра што сьведчыць фінальная частка -ічы. Паводле найбольш пашыранага меркаваньня, у аснове назвы места ляжыць імя Ка­ле­нік<ref name="viacorka">[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]], [[Ігар Карней|Карней І.]] [https://www.svaboda.org/a/30125214.html Гарады з «памылкамі» ў назвах: Калінкавічы ці Каленкавічы?], [[Свабода (радыё)|Радыё Свабода]], 25 жніўня 2019 г.</ref> або вытворнае ад яго — Ка­лен­ка<ref>Капылоў І. [http://zviazda.by/2014/02/30711.html Калінкавічы] // [[Звязда]]. №4 (62), 4 лютага 2014 г.</ref>. Таксама існуе меркаваньне, што тапонім утварыўся ад прозьвішча Калянковіч<ref name="ktsm">{{Літаратура/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі}} С. 151.</ref>. Традыцыйная гістарычная назва места — Каленкавічы<ref>{{Спасылка|аўтар = [[Вольга Іскрык]], [[Зьміцер Саўка]]. |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 16.01.2011 |url = http://www.belsat.eu/be/nasze_programy/episode/m,759,sapraudnyia-nazvy-bielaruskikh-gharadou.html |загаловак = Сапраўдныя назвы беларускіх гарадоў |фармат = |назва праекту = |выдавец = [http://www.belsat.eu Белсат ТВ] |дата = 2 красавіка 2012 |мова = |камэнтар =}}</ref><ref>Бартосік З. [http://archive.svaboda.org/programs/geography/2002/12/20021205181249.asp Калінкавічы], [[Радыё Свабода]], 5 сьнежня 2002 г.</ref><ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|15-2к}} S. [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XV_cz.2/101 101].</ref><ref>[http://shop.belkarta.by/upload/iblock/94b/94ba3c0d3e3408c7d9b137b32ee148fd.jpg Картаграма гушчыні насельніцтва БССР. 1931 г.]</ref><ref>Слупскі С. [http://ekonomika.by/downloads/Slupski.pdf Натуральны рух насельніцтва ў БССР] // Матар’ялы да географіі і статыстыкі Беларусі. Т. 2. — Менск: Беларуская акадэмія навук. 1929.</ref>. [[наркамаўка|Цяперашняя афіцыйная]] назва — ''Калінкавічы''. Гэтая форма зьявілася на мапах толькі ў 1930-я гады, відаць, з прычыны пошуку суб’ектыўна больш мілагучнай формы<ref name="ktsm"/> (магчыма, савецкаму чыноўніку ў назьве пачулася асацыяцыя з каленькамі, тым часам у [[Расейская праваслаўная царква|расейскіх праваслаўных сьвятцах]] грэцкае імя Каленік значыцца ў форме Калиник<ref name="viacorka"/>). Пры гэтым аналягічную назву — [[Каленкавічы (вёска)|Каленкавічы]] — захавала вёска на захадзе Беларусі, якая ў гэты час не ўваходзіла ў склад [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]]. У нарматыўным даведніку «[[Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь]]» традыцыйная гістарычная назва Каленкавічы фіксуецца як варыянтная форма. Гэта значыць, што пры жаданьні мясцовых жыхароў і ўладаў яна можа стаць нарматыўнай. == Гісторыя == === Вялікае Княства Літоўскае === Выяўленыя археолягамі гарадзішчы [[Бронзавы век|бронзавага]] і раньняга [[Жалезны век|жалезнага]] вякоў, а таксама эпохі Русі сьведчаць пра засяленьне гэтай мясцовасьці ў далёкай старажытнасьці. Першы пісьмовы ўпамін пра паселішча сустрэты ў апісаньні Мазырскага замку 1552 года. Прычым ''Каленікавічы''{{заўвага|Гэтая, найбольш раньняя форма назвы, Калениковичи, пераконвае, што яна паходзіць ад імя Каленік. У наступнай польскамоўнай згадцы 1560 г. літара ''і'' ўжо адсутнічае — Kalenkowicze.}} ў гэтай крыніцы разам з ''Гулевічамі'' і ''Пуцілавічамі'' названыя нібы як адно сяло ''Айцючыцкай'' (Аўцюцевіцкай) нядзелі{{заўвага|Нядзелі альбо чэргі (у складзе кожнай некалькі паселішчаў), на якія падзялялася Мазырская воласьць, як даводзілася несьці замкавую службу, выконваць работы на карысьць замку. Па нядзелях разьмяркоўваліся і плацёжныя павіннасьці<ref>Клепатский П. Г. Очерки по истории Киевской земли / П.Г. Клепатский — Т. 1: Литовский период. — Одесса, 1912. С. 185, 189—190</ref>.}} Мазырскай воласьці<ref>Архив Юго-Западной России (Архив ЮЗР). Ч. VII. T. I. Акты о заселении Юго-Западной России. — Киев, 1886. С. 635—636</ref>. У рэвізіі Мазырскага староства 1560 году прыведзена апісаньне межаў сяла Гулевічы і Каленкавічы<ref>Архив ЮЗР. Ч. 8. Т. 5. Акты об украинской администрации XVI—XVII вв. — Киев, 1907. С. 481—482</ref>. Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай 1565—1566 гадоў Каленкавічы — у складзе [[Мазырскі павет|Мазырскага павету]] [[Кіеўскае ваяводзтва|Кіеўскага ваяводзтва]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], пасьля падпісаньня акту [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] ўлетку 1569 года — [[Менскае ваяводзтва|Менскага ваяводзтва]] ВКЛ. 30 чэрвеня і 22 жніўня 1582 году вёска згаданая ў справе размежаваньня ўгодзьдзяў Мазырскага{{заўвага|Укладальнікі каленкавіцкай кнігі «Памяць», зьмясьціўшы ўрывак з адказу сужэнства Рафала і Марыі [[Аскеркі|Аскеркаў]], зусім недарэчна датавалі яго 1582 годам. [[Рафал Алаіз Аскерка]] жыў у 1708—1767 гг., валодаў Гарбавічамі і адначасова быў старостам багрымавіцкім. Тое староства, як Загальскае і шэраг іншых, выдзелена з Мазырскага хіба ў XVII ст.<ref>Насевіч, Вячаслаў. Мазырскае стараства. // Вялікае Княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 2 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. Т. 2: К — Я. — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя, 2006. С. 259—260</ref> }} староства і добраў Гарбавічы, падараваных на вечнасьць каралём Стэфанам Баторыем пану Стэфану Лавейку, судзьдзі земскаму<ref>Памяць. Калінкавіцкі раён. — Мінск: Ураджай, 1999. С. 53</ref>. 16 траўня 1774 году складзены акт разьмежаваньня вёсак Гулевічы і Каленкавічы. На 1778 год у паселішчы было 25 будынкаў, тут знаходзіўся цэнтар парафіі. === Пад уладай Расейскай імпэрыі === [[Файл:Kalenkavičy. Каленкавічы (1801-15).jpg|значак|Каленкавічы на мапе пач. XIX ст.]] У выніку другога падзелу [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] (1793 год) Каленкавічы апынуліся ў складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], у Дудзіцкай воласьці Рэчыцкага павету [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. Расейскія ўлады падаравалі маёнтак зямяніну Шахоўскаму, а ў 1805 годзе ён перайшоў у дзяржаўны скарб. У 1795 годзе існавалі мястэчка Старыя Каленкавічы (35 двароў) і вёска Новыя Каленкавічы, якія стаялі на паштовым тракце Бабруйск — Мазыр. У 1856 годзе тут узьвялі будынак Мікалаеўскай царквы (у ёй захоўваліся мэтрычныя кнігі з 1827 году). У 1864 годзе з мэтаю [[маскалізацыя Беларусі|маскалізацыі колішняга Вялікага Княства Літоўскага]] расейскія ўлады адкрылі ў Каленкавічах народную вучэльню. На 1866 год тут было 100 двароў. У 1876 годзе зямянін Галалобаў меў у вёсцы 71 дзесяціну зямлі, крупарушку. 15 лютага 1888 году пачала працаваць чыгуначная станцыя на лініі [[Лунінец]] — [[Гомель]]. Паводле вынікаў перапісу 1897 году, у мястэчку Каленкавічах было 196 двароў, дзейнічалі 2 малітоўныя дамы, працавалі паштова-тэлеграфная кантора, аптэка, 2 майстэрні апрацоўкі скураў, завод колавай мазі, 27 крамаў, 3 карчмы, 3 заезныя двары; у сяле Каленкавічах — 73 двары, царква, царкоўна-прыходзкая школа, хлебазапасны магазын. У 1908 годзе існавалі аднайменныя мястэчка (196 двароў), сяло (63 двары) і фальварак (2 двары). З 1909 году дзейнічала гандлёва-прамысловае таварыства. У 1916 годзе з уводам у эксплюатацыю чыгункі [[Жлобін]] — [[Оўруч]] Каленкавічы сталі буйным транспартным вузлом. За часамі [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]] ў пачатку 1918 году Каленкавічы заняла войска Ю. Доўбар-Мусьніцкага, а 24 лютага таго ж году — войскі [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыі]].   === Найноўшы час === [[Файл:Kalenkavičy, Čyhunačnaja. Каленкавічы, Чыгуначная (1918).jpg|значак|Чыгуначная станцыя (ням. ''Kaljenkowitschi''), 1918 г.]] 25 сакавіка 1918 году згодна з [[Трэцяя Ўстаўная грамата|Трэцяй Устаўной граматай]] Каленкавічы абвяшчаліся часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. 17 сьнежня 1918 году мястэчка занялі бальшавікі. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП (б) Беларусі Каленкавічы ўвайшлі ў склад [[БССР|Беларускай ССР]], у Мазырскі павет («падраён») Гомельскага раёну<ref name="at">{{Літаратура/150 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}</ref>, аднак 16 студзеня Масква адабрала мястэчка разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад [[РСФСР]]. З 6 сакавіка да 29 чэрвеня 1920 году мястэчка займалі польскія войскі, з 10 да 17 лістапада 1920 году — аддзелы [[Станіслаў Булак-Балаховіч|С. Булак-Балаховіча]]. 17 ліпеня 1924 году Каленкавічы вярнулі [[БССР]], дзе яны сталі цэнтрам раёну Гомельскай вобласьці. 3 ліпеня 1925 году паселішча атрымала статус места. У гэты час тут дзейнічала рамеснае таварыства, працавалі паравы млын зь лесапільняй (з 1916 году), конная крупарушка (з 1917 году), бачарня, кузьня, электрастанцыя (з 1932 году), цагельня (з 1930 году), ткацкая (з 1927 году), шавецкая і кравецкая (з 1929 году) майстэрні, тэлефонная станцыя (з 1929 году). Дзейнічалі лякарня, бібліятэка, 3 сярэднія школы (адкрыліся ў 1932, 1934 і 1936 гадох). У [[Другая сусьветная вайна|Другую сусьветную вайну]] з 12 жніўня 1941 да 14 студзеня 1944 году места знаходзіліся пад акупацыяй [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]]. 7 сакавіка 1963 году Каленкавічы атрымалі афіцыйны статус гораду абласнога падпарадкаваньня. У 1966 годзе да места далучылі вёску [[Карчага|Карчагу]]. 4 лістапада 1993 году пачала дзейнічаць царква ў імя Казанскай іконы Маці Божай. 9 чэрвеня 2001 году адбылося ўрачыстае асьвячэньне новага касьцёла імя Найсьвяцейшай Тройцы<ref>[https://web.archive.org/web/20081222102835/http://catholic.by/port/dioceses/pinsk/parishes/kalinkavichy.htm Калінкавічы — парафія Найсвяцейшай Тройцы], [[Catholic.by]], 14 ліпеня 2006 г.</ref>. <gallery caption="Мястэчка на старых здымках" widths=150 heights=150 class="center"> Kalenkavičy. Каленкавічы (1904).jpg|Вуліца, 1904 г. Kalenkavičy, Čyhunačnaja. Каленкавічы, Чыгуначная (1918) (2).jpg|Чыгуначная станцыя, 1918 г. Kalenkavičy, Rynak. Каленкавічы, Рынак (7.11.1925).jpg|Рынак. Царква, 1925 г. Kalenkavičy, Paštovaja. Каленкавічы, Паштовая (1930-49).jpg|Вуліца Паштовая. Камяніца, да 1941 г. </gallery> == Насельніцтва == === Дэмаграфія === <div style="float:right;margin:0 0 .5em 1em;" class="toccolours"> <timeline> ImageSize = width:auto height:160 barincrement:28 PlotArea = left:50 bottom:20 top:15 right:15 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = late Colors = id:linegrey2 value:gray(0.9) id:linegrey value:gray(0.7) id:cobar value:rgb(0.0,0.7,0.8) id:cobar2 value:rgb(0.6,0.9,0.6) DateFormat = yyyy Period = from:0 till:43000 ScaleMajor = unit:year increment:10000 start:0 gridcolor:linegrey ScaleMinor = unit:year increment:2500 start:0 gridcolor:linegrey2 PlotData = color:cobar width:15 bar:1795 from:0 till:200 bar:1858 from:0 till:653 bar:1897 from:0 till:1484 bar:1908 from:0 till:2523 bar:1926 from:0 till:6152 bar:1939 from:0 till:9799 bar:1959 from:0 till:14900 bar:1970 from:0 till:23900 bar:1991 from:0 till:40600 bar:1997 from:0 till:42600 bar:2004 from:0 till:37800 bar:2009 from:0 till:38381 bar:2018 from:0 till:40282 TextData= fontsize:10px pos:(10,195) text: </timeline> </div> * '''XVIII стагодзьдзе''': 1795 год — 116 муж. * '''XIX стагодзьдзе''': 1858 год — 653 чал.<ref>{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1к}} С. 528.</ref>; 1897 год — 1096 чал. у ''мястэчку Каленкавічах'', 388 чал. у ''сяле Каленкавічах'' * '''XX стагодзьдзе''': 1908 год — 2022 чал. у ''мястэчку Каленкавічах'', 487 чал. у ''сяле Каленкавічах'', 14 чал. у ''фальварку Каленкавічах''; 1926 год — 6152 чал.<ref>{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1к}} С. 529.</ref>; 1939 год — 9799 чал.; 1959 год — 14,9 тыс. чал.; 1970 год — 23,9 тыс. чал.; 1991 год — 40,6 тыс. чал.; 1997 год — 42,6 тыс. чал.<ref>[[Іван Гарыст|Гарыст І.]] Калінкавічы // {{Літаратура/ЭГБ|4к}} С. 30.</ref>; 1998 год — 42,2 тыс. чал.<ref>{{Літаратура/БелЭн|7к}} С. 469.</ref> * '''XXI стагодзьдзе''': 2004 год — 37,8 тыс. чал.; 2006 год — 37,8 тыс. чал.; 2008 год — 38,1 тыс. чал.; 2009 год — 38 381 чал.<ref name="belstat">[https://web.archive.org/web/20100918172105/http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/vihod_tables/1.2-3.pdf Перепись населения — 2009. Гомельская область]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref> (перапіс); 2016 год — 39 890 чал.<ref name="belstat2016">[https://web.archive.org/web/20160706073652/http://www.belstat.gov.by/upload/iblock/567/567f8a4ac45cd80a949bb7bd7a839ca7.zip Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2017 год — 40 315 чал.<ref name="belstat2017">[https://web.archive.org/web/20200813193913/http://belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_7192/ Численность населения на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2018 год — 40 282 чал.<ref name="belstat2018">[https://web.archive.org/web/20180405033656/http://www.belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_8782/ Численность населения на 1 января 2018 г. и среднегодовая численность населения за 2017 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref> === Адукацыя === У Каленкавічах працуюць [[Палескі аграрны каледж імя У.Ф.Міцкевіча]], ДПТВ, гімназія, 8 сярэдніх, музычная і спартовыя школы, школа мастацтваў. === Культура === Дзейнічаюць дом культуры, бібліятэкі, краязнаўчы музэй. === Мас-мэдыя === У месьце выдаецца раённая газэта «[[Калінкавіцкія навіны]]». == Забудова == === Плян === Забудова асноўных вуліцаў — 2-, 5- і 9-павярховыя дамы. Утварылася 3 [[мікрараён]]ы. === Вуліцы і пляцы === {| cellspacing="1" cellpadding="3" style="width: 500px; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|Беларусь}} align="center" | '''Афіцыйная назва''' || '''Гістарычная назва''' |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | Савецкая вуліца || '''Паштовая''' вуліца |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | ? || '''Баранаўская''' вуліца |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | ? || '''Гімназічная''' вуліца |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | ? || '''Царкоўная''' вуліца |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | ? || '''Рынак''' пляц |} == Эканоміка == Прадпрыемствы хімічнай, будаўнічых матэрыялаў, дрэваапрацоўчай, харчовай прамысловасьці. {| class="wikitable standard collapsible collapsed" style="border: none; width: 100%; background-color: transparent;" !Пералік прамысловых прадпрыемстваў Каленкавічаў |- | * РУП «Калінкавіцкі завод жалезабэтонных вырабаў» * ААТ «Калінкавіцкі мясакамбінат» * КУП «Калінкавіцкі завод побытавай хіміі» * ПЧУП «Калінкавіцкі вытворчы камбінат» * ААТ «Калінкавіцкая масласырбаза» * КУП «Калінкавіцкі мэблевы камбінат» * ПУП «Калінкавіцкі малочны камбінат» |} == Турыстычная інфармацыя == === Інфраструктура === Дзейнічае Каленкавіцкі дзяржаўны краязнаўчы музэй. Спыніцца можна ў гасьцініцы «Дружба»<ref>{{Літаратура/Турыстычная энцыкляпэдыя Беларусі|к}}</ref>. === Славутасьці === * Могілкі юдэйскія * Сынагога (пачатак XX ст.) * Царква Сьвятога Мікалая (XIX ст.; захавалася часткова) == Галерэя == <gallery caption="Краявіды места" widths=150 heights=150 class="center"> Kalinkavichy Vakzal.jpg|Чыгуначная станцыя Kalinkavichy1.JPG|Царква Калинковичи. Католический храм..JPG|Касьцёл Kalinkavichy2.JPG|Вуліца места </gallery> == Асобы == * [[Віталь Воўк]] (нар. 1962) — беларускі дзяржаўны дзяяч * [[Канстанцін Казелка]] (1915—1989) — майстар-разьбяр па дрэве, заслужаны дзяяч мастацтваў Беларусі * [[Віктар Казько]] (нар. 1940) — пісьменьнік * [[Раман Петрушэнка]] (нар. 1980) — беларускі вясьляр * [[Аркадзь Пярцоўскі]] (нар. 1939) — хімік-аналітык * [[Зьмітро Віталін|Дзьмітры Сергіевіч]] (Зьмітро Віталін; 1910 — ?) — пісьменьнік * [[Уладзімер Сямашка]] (нар. 1949) — беларускі дзяржаўны дзяяч == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/БелЭн|7}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|2}} * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1}} * {{Літаратура/ЭГБ|4}} * {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|15-2}} == Вонкавыя спасылкі == * {{Радзіма майго духу|kalinkavichy}} * {{Глёбус Беларусі|kalinkovic}} {{Навігацыйная група |назоў = Каленкавічы ў сучасным [[Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Беларусі|адміністрацыйна-тэрытарыяльным падзеле]] [[Беларусь|Беларусі]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Беларусь}}; |Каленкавіцкі раён |Гомельская вобласьць }} {{Месты і мястэчкі гістарычнай Мазыршчыны}} [[Катэгорыя:Каленкавічы| ]] 0eulxowc9ai4mct2j2sv0qxxf4yadj6 2329523 2329520 2022-07-23T15:39:04Z Дамінік 64057 /* Гісторыя */ wikitext text/x-wiki {{Іншы артыкул|вёску Камянецкага раёну Берасьцейскай вобласьці|Каленкавічы (вёска)|горад Каленкавічы ў Гомельскай вобласьці}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Каленкавічы |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Каленкавічаў |Трансьлітараваная назва = Kalienkavičy{{Заўвага|Паводле афіцыйнай назвы — Kalinkavičy}} |Герб = Coat of Arms of Kalinkavičy, Belarus.svg |Сьцяг = Flag of Kalinkavičy.svg |Гімн = |Дата заснаваньня = перад 1552 годам |Першыя згадкі = |Статус з = 1925 |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Каленкавіцкі раён|Каленкавіцкі]] |Сельсавет = |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 40282 |Год падліку колькасьці = 2018 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref name="belstat2018" /> |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовыя індэксы = 247691 (247692, 247693, 247694, 247695) |СААТА = |Выява = Kalinkavichy, Belarus - panoramio.jpg |Апісаньне выявы = Агульны выгляд |Шырата градусаў = 52 |Шырата хвілінаў = 8 |Шырата сэкундаў = |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 20 |Даўгата сэкундаў = |Пазыцыя подпісу на мапе = зьверху |Водступ подпісу на мапе = 2.5 |Сайт = }} '''Кале́нкавічы''' (прыкладна з 1930-х гадоў{{Заўвага|Неафіцыйнае перайменаваньне.}} — ''Калі́нкавічы'') — [[горад|места]] ў [[Беларусь|Беларусі]], на рацэ [[Каўня|Каўні (Каленкаўцы)]]. Адміністрацыйны цэнтар [[Каленкавіцкі раён|Каленкавіцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. Плошча 17 км². Насельніцтва на 2018 год — 40 282 чалавекі<ref name="belstat2018" />. Знаходзяцца за 122 км на паўднёвы захад ад [[Гомель|Гомля]]. Вузел чыгунак на [[Гомель]], [[Жлобін]], [[Берасьце]], [[Оўруч]]. Аўтамабільныя дарогі злучаюць места з [[Гомель|Гомлем]], [[Парычы|Парычамі]], [[Жыткавічы|Жыткавічамі]], [[Славечна]]м. Каленкавічы — даўняе [[мястэчка]] [[Мазырскі павет|гістарычнай Мазыршчыны]] на [[Палесьсе|Палесьсі]]. == Назва == [[Тапонім]] Каленкавічы мае [[патронім|патранімічнае]] паходжаньне, пра што сьведчыць фінальная частка -ічы. Паводле найбольш пашыранага меркаваньня, у аснове назвы места ляжыць імя Ка­ле­нік<ref name="viacorka">[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]], [[Ігар Карней|Карней І.]] [https://www.svaboda.org/a/30125214.html Гарады з «памылкамі» ў назвах: Калінкавічы ці Каленкавічы?], [[Свабода (радыё)|Радыё Свабода]], 25 жніўня 2019 г.</ref> або вытворнае ад яго — Ка­лен­ка<ref>Капылоў І. [http://zviazda.by/2014/02/30711.html Калінкавічы] // [[Звязда]]. №4 (62), 4 лютага 2014 г.</ref>. Таксама існуе меркаваньне, што тапонім утварыўся ад прозьвішча Калянковіч<ref name="ktsm">{{Літаратура/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі}} С. 151.</ref>. Традыцыйная гістарычная назва места — Каленкавічы<ref>{{Спасылка|аўтар = [[Вольга Іскрык]], [[Зьміцер Саўка]]. |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 16.01.2011 |url = http://www.belsat.eu/be/nasze_programy/episode/m,759,sapraudnyia-nazvy-bielaruskikh-gharadou.html |загаловак = Сапраўдныя назвы беларускіх гарадоў |фармат = |назва праекту = |выдавец = [http://www.belsat.eu Белсат ТВ] |дата = 2 красавіка 2012 |мова = |камэнтар =}}</ref><ref>Бартосік З. [http://archive.svaboda.org/programs/geography/2002/12/20021205181249.asp Калінкавічы], [[Радыё Свабода]], 5 сьнежня 2002 г.</ref><ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|15-2к}} S. [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XV_cz.2/101 101].</ref><ref>[http://shop.belkarta.by/upload/iblock/94b/94ba3c0d3e3408c7d9b137b32ee148fd.jpg Картаграма гушчыні насельніцтва БССР. 1931 г.]</ref><ref>Слупскі С. [http://ekonomika.by/downloads/Slupski.pdf Натуральны рух насельніцтва ў БССР] // Матар’ялы да географіі і статыстыкі Беларусі. Т. 2. — Менск: Беларуская акадэмія навук. 1929.</ref>. [[наркамаўка|Цяперашняя афіцыйная]] назва — ''Калінкавічы''. Гэтая форма зьявілася на мапах толькі ў 1930-я гады, відаць, з прычыны пошуку суб’ектыўна больш мілагучнай формы<ref name="ktsm"/> (магчыма, савецкаму чыноўніку ў назьве пачулася асацыяцыя з каленькамі, тым часам у [[Расейская праваслаўная царква|расейскіх праваслаўных сьвятцах]] грэцкае імя Каленік значыцца ў форме Калиник<ref name="viacorka"/>). Пры гэтым аналягічную назву — [[Каленкавічы (вёска)|Каленкавічы]] — захавала вёска на захадзе Беларусі, якая ў гэты час не ўваходзіла ў склад [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]]. У нарматыўным даведніку «[[Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь]]» традыцыйная гістарычная назва Каленкавічы фіксуецца як варыянтная форма. Гэта значыць, што пры жаданьні мясцовых жыхароў і ўладаў яна можа стаць нарматыўнай. == Гісторыя == === Вялікае Княства Літоўскае === [[Файл:Фрагмент апісання воласці Мазырскага замка 1552 г.png|значак|зьлева|Фрагмэнт апісаньня воласьці Мазырскага замку 1552 г.]] Выяўленыя археолягамі гарадзішчы [[Бронзавы век|бронзавага]] і раньняга [[Жалезны век|жалезнага]] вякоў, а таксама эпохі Русі сьведчаць пра засяленьне гэтай мясцовасьці ў далёкай старажытнасьці. Першы пісьмовы ўпамін пра паселішча сустрэты ў апісаньні Мазырскага замку 1552 года. Прычым ''Каленікавічы''{{заўвага|Гэтая, найбольш раньняя форма назвы, Калениковичи, пераконвае, што яна паходзіць ад імя Каленік. У наступнай польскамоўнай згадцы 1560 г. літара ''і'' ўжо адсутнічае — Kalenkowicze.}} ў гэтай крыніцы разам з ''Гулевічамі'' і ''Пуцілавічамі'' названыя нібы як адно сяло ''Айцючыцкай'' (Аўцюцевіцкай) нядзелі{{заўвага|Нядзелі альбо чэргі (у складзе кожнай некалькі паселішчаў), на якія падзялялася Мазырская воласьць, як даводзілася несьці замкавую службу, выконваць работы на карысьць замку. Па нядзелях разьмяркоўваліся і плацёжныя павіннасьці<ref>Клепатский П. Г. Очерки по истории Киевской земли / П.Г. Клепатский — Т. 1: Литовский период. — Одесса, 1912. С. 185, 189—190</ref>.}} Мазырскай воласьці<ref>Архив Юго-Западной России (Архив ЮЗР). Ч. VII. T. I. Акты о заселении Юго-Западной России. — Киев, 1886. С. 635—636</ref>. У рэвізіі Мазырскага староства 1560 году прыведзена апісаньне межаў сяла Гулевічы і Каленкавічы<ref>Архив ЮЗР. Ч. 8. Т. 5. Акты об украинской администрации XVI—XVII вв. — Киев, 1907. С. 481—482</ref>. Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай 1565—1566 гадоў Каленкавічы — у складзе [[Мазырскі павет|Мазырскага павету]] [[Кіеўскае ваяводзтва|Кіеўскага ваяводзтва]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], пасьля падпісаньня акту [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] ўлетку 1569 года — [[Менскае ваяводзтва|Менскага ваяводзтва]] ВКЛ. 30 чэрвеня і 22 жніўня 1582 году вёска згаданая ў справе размежаваньня ўгодзьдзяў Мазырскага{{заўвага|Укладальнікі каленкавіцкай кнігі «Памяць», зьмясьціўшы ўрывак з адказу сужэнства Рафала і Марыі [[Аскеркі|Аскеркаў]], зусім недарэчна датавалі яго 1582 годам. [[Рафал Алаіз Аскерка]] жыў у 1708—1767 гг., валодаў Гарбавічамі і адначасова быў старостам багрымавіцкім. Тое староства, як Загальскае і шэраг іншых, выдзелена з Мазырскага хіба ў XVII ст.<ref>Насевіч, Вячаслаў. Мазырскае стараства. // Вялікае Княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 2 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. Т. 2: К — Я. — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя, 2006. С. 259—260</ref> }} староства і добраў Гарбавічы, падараваных на вечнасьць каралём Стэфанам Баторыем пану Стэфану Лавейку, судзьдзі земскаму<ref>Памяць. Калінкавіцкі раён. — Мінск: Ураджай, 1999. С. 53</ref>. 16 траўня 1774 году складзены акт разьмежаваньня вёсак Гулевічы і Каленкавічы. На 1778 год у паселішчы было 25 будынкаў, тут знаходзіўся цэнтар парафіі. === Пад уладай Расейскай імпэрыі === [[Файл:Kalenkavičy. Каленкавічы (1801-15).jpg|значак|Каленкавічы на мапе пач. XIX ст.]] У выніку другога падзелу [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] (1793 год) Каленкавічы апынуліся ў складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], у Дудзіцкай воласьці Рэчыцкага павету [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. Расейскія ўлады падаравалі маёнтак зямяніну Шахоўскаму, а ў 1805 годзе ён перайшоў у дзяржаўны скарб. У 1795 годзе існавалі мястэчка Старыя Каленкавічы (35 двароў) і вёска Новыя Каленкавічы, якія стаялі на паштовым тракце Бабруйск — Мазыр. У 1856 годзе тут узьвялі будынак Мікалаеўскай царквы (у ёй захоўваліся мэтрычныя кнігі з 1827 году). У 1864 годзе з мэтаю [[маскалізацыя Беларусі|маскалізацыі колішняга Вялікага Княства Літоўскага]] расейскія ўлады адкрылі ў Каленкавічах народную вучэльню. На 1866 год тут было 100 двароў. У 1876 годзе зямянін Галалобаў меў у вёсцы 71 дзесяціну зямлі, крупарушку. 15 лютага 1888 году пачала працаваць чыгуначная станцыя на лініі [[Лунінец]] — [[Гомель]]. Паводле вынікаў перапісу 1897 году, у мястэчку Каленкавічах было 196 двароў, дзейнічалі 2 малітоўныя дамы, працавалі паштова-тэлеграфная кантора, аптэка, 2 майстэрні апрацоўкі скураў, завод колавай мазі, 27 крамаў, 3 карчмы, 3 заезныя двары; у сяле Каленкавічах — 73 двары, царква, царкоўна-прыходзкая школа, хлебазапасны магазын. У 1908 годзе існавалі аднайменныя мястэчка (196 двароў), сяло (63 двары) і фальварак (2 двары). З 1909 году дзейнічала гандлёва-прамысловае таварыства. У 1916 годзе з уводам у эксплюатацыю чыгункі [[Жлобін]] — [[Оўруч]] Каленкавічы сталі буйным транспартным вузлом. За часамі [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]] ў пачатку 1918 году Каленкавічы заняла войска Ю. Доўбар-Мусьніцкага, а 24 лютага таго ж году — войскі [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыі]].   === Найноўшы час === [[Файл:Kalenkavičy, Čyhunačnaja. Каленкавічы, Чыгуначная (1918).jpg|значак|Чыгуначная станцыя (ням. ''Kaljenkowitschi''), 1918 г.]] 25 сакавіка 1918 году згодна з [[Трэцяя Ўстаўная грамата|Трэцяй Устаўной граматай]] Каленкавічы абвяшчаліся часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. 17 сьнежня 1918 году мястэчка занялі бальшавікі. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП (б) Беларусі Каленкавічы ўвайшлі ў склад [[БССР|Беларускай ССР]], у Мазырскі павет («падраён») Гомельскага раёну<ref name="at">{{Літаратура/150 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}</ref>, аднак 16 студзеня Масква адабрала мястэчка разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад [[РСФСР]]. З 6 сакавіка да 29 чэрвеня 1920 году мястэчка займалі польскія войскі, з 10 да 17 лістапада 1920 году — аддзелы [[Станіслаў Булак-Балаховіч|С. Булак-Балаховіча]]. 17 ліпеня 1924 году Каленкавічы вярнулі [[БССР]], дзе яны сталі цэнтрам раёну Гомельскай вобласьці. 3 ліпеня 1925 году паселішча атрымала статус места. У гэты час тут дзейнічала рамеснае таварыства, працавалі паравы млын зь лесапільняй (з 1916 году), конная крупарушка (з 1917 году), бачарня, кузьня, электрастанцыя (з 1932 году), цагельня (з 1930 году), ткацкая (з 1927 году), шавецкая і кравецкая (з 1929 году) майстэрні, тэлефонная станцыя (з 1929 году). Дзейнічалі лякарня, бібліятэка, 3 сярэднія школы (адкрыліся ў 1932, 1934 і 1936 гадох). У [[Другая сусьветная вайна|Другую сусьветную вайну]] з 12 жніўня 1941 да 14 студзеня 1944 году места знаходзіліся пад акупацыяй [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]]. 7 сакавіка 1963 году Каленкавічы атрымалі афіцыйны статус гораду абласнога падпарадкаваньня. У 1966 годзе да места далучылі вёску [[Карчага|Карчагу]]. 4 лістапада 1993 году пачала дзейнічаць царква ў імя Казанскай іконы Маці Божай. 9 чэрвеня 2001 году адбылося ўрачыстае асьвячэньне новага касьцёла імя Найсьвяцейшай Тройцы<ref>[https://web.archive.org/web/20081222102835/http://catholic.by/port/dioceses/pinsk/parishes/kalinkavichy.htm Калінкавічы — парафія Найсвяцейшай Тройцы], [[Catholic.by]], 14 ліпеня 2006 г.</ref>. <gallery caption="Мястэчка на старых здымках" widths=150 heights=150 class="center"> Kalenkavičy. Каленкавічы (1904).jpg|Вуліца, 1904 г. Kalenkavičy, Čyhunačnaja. Каленкавічы, Чыгуначная (1918) (2).jpg|Чыгуначная станцыя, 1918 г. Kalenkavičy, Rynak. Каленкавічы, Рынак (7.11.1925).jpg|Рынак. Царква, 1925 г. Kalenkavičy, Paštovaja. Каленкавічы, Паштовая (1930-49).jpg|Вуліца Паштовая. Камяніца, да 1941 г. </gallery> == Насельніцтва == === Дэмаграфія === <div style="float:right;margin:0 0 .5em 1em;" class="toccolours"> <timeline> ImageSize = width:auto height:160 barincrement:28 PlotArea = left:50 bottom:20 top:15 right:15 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = late Colors = id:linegrey2 value:gray(0.9) id:linegrey value:gray(0.7) id:cobar value:rgb(0.0,0.7,0.8) id:cobar2 value:rgb(0.6,0.9,0.6) DateFormat = yyyy Period = from:0 till:43000 ScaleMajor = unit:year increment:10000 start:0 gridcolor:linegrey ScaleMinor = unit:year increment:2500 start:0 gridcolor:linegrey2 PlotData = color:cobar width:15 bar:1795 from:0 till:200 bar:1858 from:0 till:653 bar:1897 from:0 till:1484 bar:1908 from:0 till:2523 bar:1926 from:0 till:6152 bar:1939 from:0 till:9799 bar:1959 from:0 till:14900 bar:1970 from:0 till:23900 bar:1991 from:0 till:40600 bar:1997 from:0 till:42600 bar:2004 from:0 till:37800 bar:2009 from:0 till:38381 bar:2018 from:0 till:40282 TextData= fontsize:10px pos:(10,195) text: </timeline> </div> * '''XVIII стагодзьдзе''': 1795 год — 116 муж. * '''XIX стагодзьдзе''': 1858 год — 653 чал.<ref>{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1к}} С. 528.</ref>; 1897 год — 1096 чал. у ''мястэчку Каленкавічах'', 388 чал. у ''сяле Каленкавічах'' * '''XX стагодзьдзе''': 1908 год — 2022 чал. у ''мястэчку Каленкавічах'', 487 чал. у ''сяле Каленкавічах'', 14 чал. у ''фальварку Каленкавічах''; 1926 год — 6152 чал.<ref>{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1к}} С. 529.</ref>; 1939 год — 9799 чал.; 1959 год — 14,9 тыс. чал.; 1970 год — 23,9 тыс. чал.; 1991 год — 40,6 тыс. чал.; 1997 год — 42,6 тыс. чал.<ref>[[Іван Гарыст|Гарыст І.]] Калінкавічы // {{Літаратура/ЭГБ|4к}} С. 30.</ref>; 1998 год — 42,2 тыс. чал.<ref>{{Літаратура/БелЭн|7к}} С. 469.</ref> * '''XXI стагодзьдзе''': 2004 год — 37,8 тыс. чал.; 2006 год — 37,8 тыс. чал.; 2008 год — 38,1 тыс. чал.; 2009 год — 38 381 чал.<ref name="belstat">[https://web.archive.org/web/20100918172105/http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/vihod_tables/1.2-3.pdf Перепись населения — 2009. Гомельская область]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref> (перапіс); 2016 год — 39 890 чал.<ref name="belstat2016">[https://web.archive.org/web/20160706073652/http://www.belstat.gov.by/upload/iblock/567/567f8a4ac45cd80a949bb7bd7a839ca7.zip Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2017 год — 40 315 чал.<ref name="belstat2017">[https://web.archive.org/web/20200813193913/http://belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_7192/ Численность населения на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2018 год — 40 282 чал.<ref name="belstat2018">[https://web.archive.org/web/20180405033656/http://www.belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_8782/ Численность населения на 1 января 2018 г. и среднегодовая численность населения за 2017 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref> === Адукацыя === У Каленкавічах працуюць [[Палескі аграрны каледж імя У.Ф.Міцкевіча]], ДПТВ, гімназія, 8 сярэдніх, музычная і спартовыя школы, школа мастацтваў. === Культура === Дзейнічаюць дом культуры, бібліятэкі, краязнаўчы музэй. === Мас-мэдыя === У месьце выдаецца раённая газэта «[[Калінкавіцкія навіны]]». == Забудова == === Плян === Забудова асноўных вуліцаў — 2-, 5- і 9-павярховыя дамы. Утварылася 3 [[мікрараён]]ы. === Вуліцы і пляцы === {| cellspacing="1" cellpadding="3" style="width: 500px; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|Беларусь}} align="center" | '''Афіцыйная назва''' || '''Гістарычная назва''' |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | Савецкая вуліца || '''Паштовая''' вуліца |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | ? || '''Баранаўская''' вуліца |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | ? || '''Гімназічная''' вуліца |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | ? || '''Царкоўная''' вуліца |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | ? || '''Рынак''' пляц |} == Эканоміка == Прадпрыемствы хімічнай, будаўнічых матэрыялаў, дрэваапрацоўчай, харчовай прамысловасьці. {| class="wikitable standard collapsible collapsed" style="border: none; width: 100%; background-color: transparent;" !Пералік прамысловых прадпрыемстваў Каленкавічаў |- | * РУП «Калінкавіцкі завод жалезабэтонных вырабаў» * ААТ «Калінкавіцкі мясакамбінат» * КУП «Калінкавіцкі завод побытавай хіміі» * ПЧУП «Калінкавіцкі вытворчы камбінат» * ААТ «Калінкавіцкая масласырбаза» * КУП «Калінкавіцкі мэблевы камбінат» * ПУП «Калінкавіцкі малочны камбінат» |} == Турыстычная інфармацыя == === Інфраструктура === Дзейнічае Каленкавіцкі дзяржаўны краязнаўчы музэй. Спыніцца можна ў гасьцініцы «Дружба»<ref>{{Літаратура/Турыстычная энцыкляпэдыя Беларусі|к}}</ref>. === Славутасьці === * Могілкі юдэйскія * Сынагога (пачатак XX ст.) * Царква Сьвятога Мікалая (XIX ст.; захавалася часткова) == Галерэя == <gallery caption="Краявіды места" widths=150 heights=150 class="center"> Kalinkavichy Vakzal.jpg|Чыгуначная станцыя Kalinkavichy1.JPG|Царква Калинковичи. Католический храм..JPG|Касьцёл Kalinkavichy2.JPG|Вуліца места </gallery> == Асобы == * [[Віталь Воўк]] (нар. 1962) — беларускі дзяржаўны дзяяч * [[Канстанцін Казелка]] (1915—1989) — майстар-разьбяр па дрэве, заслужаны дзяяч мастацтваў Беларусі * [[Віктар Казько]] (нар. 1940) — пісьменьнік * [[Раман Петрушэнка]] (нар. 1980) — беларускі вясьляр * [[Аркадзь Пярцоўскі]] (нар. 1939) — хімік-аналітык * [[Зьмітро Віталін|Дзьмітры Сергіевіч]] (Зьмітро Віталін; 1910 — ?) — пісьменьнік * [[Уладзімер Сямашка]] (нар. 1949) — беларускі дзяржаўны дзяяч == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/БелЭн|7}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|2}} * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1}} * {{Літаратура/ЭГБ|4}} * {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|15-2}} == Вонкавыя спасылкі == * {{Радзіма майго духу|kalinkavichy}} * {{Глёбус Беларусі|kalinkovic}} {{Навігацыйная група |назоў = Каленкавічы ў сучасным [[Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Беларусі|адміністрацыйна-тэрытарыяльным падзеле]] [[Беларусь|Беларусі]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Беларусь}}; |Каленкавіцкі раён |Гомельская вобласьць }} {{Месты і мястэчкі гістарычнай Мазыршчыны}} [[Катэгорыя:Каленкавічы| ]] 9ewtowury6bw9qyyulaszseluzbr301 2329524 2329523 2022-07-23T15:58:57Z Дамінік 64057 /* Вялікае Княства Літоўскае */ wikitext text/x-wiki {{Іншы артыкул|вёску Камянецкага раёну Берасьцейскай вобласьці|Каленкавічы (вёска)|горад Каленкавічы ў Гомельскай вобласьці}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Каленкавічы |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Каленкавічаў |Трансьлітараваная назва = Kalienkavičy{{Заўвага|Паводле афіцыйнай назвы — Kalinkavičy}} |Герб = Coat of Arms of Kalinkavičy, Belarus.svg |Сьцяг = Flag of Kalinkavičy.svg |Гімн = |Дата заснаваньня = перад 1552 годам |Першыя згадкі = |Статус з = 1925 |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Каленкавіцкі раён|Каленкавіцкі]] |Сельсавет = |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 40282 |Год падліку колькасьці = 2018 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref name="belstat2018" /> |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовыя індэксы = 247691 (247692, 247693, 247694, 247695) |СААТА = |Выява = Kalinkavichy, Belarus - panoramio.jpg |Апісаньне выявы = Агульны выгляд |Шырата градусаў = 52 |Шырата хвілінаў = 8 |Шырата сэкундаў = |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 20 |Даўгата сэкундаў = |Пазыцыя подпісу на мапе = зьверху |Водступ подпісу на мапе = 2.5 |Сайт = }} '''Кале́нкавічы''' (прыкладна з 1930-х гадоў{{Заўвага|Неафіцыйнае перайменаваньне.}} — ''Калі́нкавічы'') — [[горад|места]] ў [[Беларусь|Беларусі]], на рацэ [[Каўня|Каўні (Каленкаўцы)]]. Адміністрацыйны цэнтар [[Каленкавіцкі раён|Каленкавіцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. Плошча 17 км². Насельніцтва на 2018 год — 40 282 чалавекі<ref name="belstat2018" />. Знаходзяцца за 122 км на паўднёвы захад ад [[Гомель|Гомля]]. Вузел чыгунак на [[Гомель]], [[Жлобін]], [[Берасьце]], [[Оўруч]]. Аўтамабільныя дарогі злучаюць места з [[Гомель|Гомлем]], [[Парычы|Парычамі]], [[Жыткавічы|Жыткавічамі]], [[Славечна]]м. Каленкавічы — даўняе [[мястэчка]] [[Мазырскі павет|гістарычнай Мазыршчыны]] на [[Палесьсе|Палесьсі]]. == Назва == [[Тапонім]] Каленкавічы мае [[патронім|патранімічнае]] паходжаньне, пра што сьведчыць фінальная частка -ічы. Паводле найбольш пашыранага меркаваньня, у аснове назвы места ляжыць імя Ка­ле­нік<ref name="viacorka">[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]], [[Ігар Карней|Карней І.]] [https://www.svaboda.org/a/30125214.html Гарады з «памылкамі» ў назвах: Калінкавічы ці Каленкавічы?], [[Свабода (радыё)|Радыё Свабода]], 25 жніўня 2019 г.</ref> або вытворнае ад яго — Ка­лен­ка<ref>Капылоў І. [http://zviazda.by/2014/02/30711.html Калінкавічы] // [[Звязда]]. №4 (62), 4 лютага 2014 г.</ref>. Таксама існуе меркаваньне, што тапонім утварыўся ад прозьвішча Калянковіч<ref name="ktsm">{{Літаратура/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі}} С. 151.</ref>. Традыцыйная гістарычная назва места — Каленкавічы<ref>{{Спасылка|аўтар = [[Вольга Іскрык]], [[Зьміцер Саўка]]. |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 16.01.2011 |url = http://www.belsat.eu/be/nasze_programy/episode/m,759,sapraudnyia-nazvy-bielaruskikh-gharadou.html |загаловак = Сапраўдныя назвы беларускіх гарадоў |фармат = |назва праекту = |выдавец = [http://www.belsat.eu Белсат ТВ] |дата = 2 красавіка 2012 |мова = |камэнтар =}}</ref><ref>Бартосік З. [http://archive.svaboda.org/programs/geography/2002/12/20021205181249.asp Калінкавічы], [[Радыё Свабода]], 5 сьнежня 2002 г.</ref><ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|15-2к}} S. [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XV_cz.2/101 101].</ref><ref>[http://shop.belkarta.by/upload/iblock/94b/94ba3c0d3e3408c7d9b137b32ee148fd.jpg Картаграма гушчыні насельніцтва БССР. 1931 г.]</ref><ref>Слупскі С. [http://ekonomika.by/downloads/Slupski.pdf Натуральны рух насельніцтва ў БССР] // Матар’ялы да географіі і статыстыкі Беларусі. Т. 2. — Менск: Беларуская акадэмія навук. 1929.</ref>. [[наркамаўка|Цяперашняя афіцыйная]] назва — ''Калінкавічы''. Гэтая форма зьявілася на мапах толькі ў 1930-я гады, відаць, з прычыны пошуку суб’ектыўна больш мілагучнай формы<ref name="ktsm"/> (магчыма, савецкаму чыноўніку ў назьве пачулася асацыяцыя з каленькамі, тым часам у [[Расейская праваслаўная царква|расейскіх праваслаўных сьвятцах]] грэцкае імя Каленік значыцца ў форме Калиник<ref name="viacorka"/>). Пры гэтым аналягічную назву — [[Каленкавічы (вёска)|Каленкавічы]] — захавала вёска на захадзе Беларусі, якая ў гэты час не ўваходзіла ў склад [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]]. У нарматыўным даведніку «[[Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь]]» традыцыйная гістарычная назва Каленкавічы фіксуецца як варыянтная форма. Гэта значыць, што пры жаданьні мясцовых жыхароў і ўладаў яна можа стаць нарматыўнай. == Гісторыя == === Вялікае Княства Літоўскае === [[Файл:Фрагмент апісання воласці Мазырскага замка 1552 г.png|значак|зьлева|Фрагмэнт апісаньня воласьці Мазырскага замку 1552 г.]] Выяўленыя археолягамі гарадзішчы [[Бронзавы век|бронзавага]] і раньняга [[Жалезны век|жалезнага]] вякоў, а таксама эпохі Русі сьведчаць пра засяленьне гэтай мясцовасьці ў далёкай старажытнасьці. Першы пісьмовы ўпамін пра паселішча сустрэты ў апісаньні Мазырскага замку 1552 года. Прычым ''Каленікавічы''{{заўвага|Гэтая, найбольш раньняя форма назвы, Калениковичи, пераконвае, што яна паходзіць ад імя Каленік. У наступнай польскамоўнай згадцы 1560 г. літара ''і'' ўжо адсутнічае — Kalenkowicze.}} ў гэтай крыніцы разам з ''Гулевічамі'' і ''Пуцілавічамі'' названыя нібы як адно сяло ''Айцючыцкай'' (Аўцюцевіцкай) нядзелі{{заўвага|Нядзелі альбо чэргі (у складзе кожнай некалькі паселішчаў), на якія падзялялася Мазырская воласьць, як даводзілася несьці замкавую службу, выконваць работы на карысьць замку. Па нядзелях разьмяркоўваліся і плацёжныя павіннасьці<ref>Клепатский П. Г. Очерки по истории Киевской земли / П.Г. Клепатский — Т. 1: Литовский период. — Одесса, 1912. С. 185, 189—190</ref>.}} Мазырскай воласьці<ref>Архив Юго-Западной России (Архив ЮЗР). Ч. VII. T. I. Акты о заселении Юго-Западной России. — Киев, 1886. С. 635—636</ref>. У рэвізіі Мазырскага староства 1560 году вызначаны межы і працягласьць уздоўж і ўпоперак грунтоў сяла Гулевічы і Каленкавічы<ref>Архив ЮЗР. Ч. 8. Т. 5. Акты об украинской администрации XVI—XVII вв. — Киев, 1907. С. 481—482</ref>. Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай 1565—1566 гадоў Каленкавічы — у складзе [[Мазырскі павет|Мазырскага павету]] [[Кіеўскае ваяводзтва|Кіеўскага ваяводзтва]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], пасьля падпісаньня акту [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] ўлетку 1569 года — [[Менскае ваяводзтва|Менскага ваяводзтва]] ВКЛ. 30 чэрвеня і 22 жніўня 1582 году вёска згаданая ў справе размежаваньня ўгодзьдзяў Мазырскага{{заўвага|Укладальнікі каленкавіцкай кнігі «Памяць», зьмясьціўшы ўрывак з адказу сужэнства Рафала і Марыі [[Аскеркі|Аскеркаў]], зусім недарэчна датавалі яго 1582 годам. [[Рафал Алаіз Аскерка]] жыў у 1708—1767 гг., валодаў Гарбавічамі і адначасова быў старостам багрымавіцкім. Тое староства, як Загальскае і шэраг іншых, выдзелена з Мазырскага хіба ў XVII ст.<ref>Насевіч, Вячаслаў. Мазырскае стараства. // Вялікае Княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 2 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. Т. 2: К — Я. — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя, 2006. С. 259—260</ref> }} староства і добраў Гарбавічы, падараваных на вечнасьць каралём Стэфанам Баторыем пану Стэфану Лавейку, судзьдзі земскаму<ref>Памяць. Калінкавіцкі раён. — Мінск: Ураджай, 1999. С. 53</ref>. 16 траўня 1774 году складзены акт разьмежаваньня вёсак Гулевічы і Каленкавічы. На 1778 год у паселішчы было 25 будынкаў, тут знаходзіўся цэнтар парафіі. === Пад уладай Расейскай імпэрыі === [[Файл:Kalenkavičy. Каленкавічы (1801-15).jpg|значак|Каленкавічы на мапе пач. XIX ст.]] У выніку другога падзелу [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] (1793 год) Каленкавічы апынуліся ў складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], у Дудзіцкай воласьці Рэчыцкага павету [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. Расейскія ўлады падаравалі маёнтак зямяніну Шахоўскаму, а ў 1805 годзе ён перайшоў у дзяржаўны скарб. У 1795 годзе існавалі мястэчка Старыя Каленкавічы (35 двароў) і вёска Новыя Каленкавічы, якія стаялі на паштовым тракце Бабруйск — Мазыр. У 1856 годзе тут узьвялі будынак Мікалаеўскай царквы (у ёй захоўваліся мэтрычныя кнігі з 1827 году). У 1864 годзе з мэтаю [[маскалізацыя Беларусі|маскалізацыі колішняга Вялікага Княства Літоўскага]] расейскія ўлады адкрылі ў Каленкавічах народную вучэльню. На 1866 год тут было 100 двароў. У 1876 годзе зямянін Галалобаў меў у вёсцы 71 дзесяціну зямлі, крупарушку. 15 лютага 1888 году пачала працаваць чыгуначная станцыя на лініі [[Лунінец]] — [[Гомель]]. Паводле вынікаў перапісу 1897 году, у мястэчку Каленкавічах было 196 двароў, дзейнічалі 2 малітоўныя дамы, працавалі паштова-тэлеграфная кантора, аптэка, 2 майстэрні апрацоўкі скураў, завод колавай мазі, 27 крамаў, 3 карчмы, 3 заезныя двары; у сяле Каленкавічах — 73 двары, царква, царкоўна-прыходзкая школа, хлебазапасны магазын. У 1908 годзе існавалі аднайменныя мястэчка (196 двароў), сяло (63 двары) і фальварак (2 двары). З 1909 году дзейнічала гандлёва-прамысловае таварыства. У 1916 годзе з уводам у эксплюатацыю чыгункі [[Жлобін]] — [[Оўруч]] Каленкавічы сталі буйным транспартным вузлом. За часамі [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]] ў пачатку 1918 году Каленкавічы заняла войска Ю. Доўбар-Мусьніцкага, а 24 лютага таго ж году — войскі [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыі]].   === Найноўшы час === [[Файл:Kalenkavičy, Čyhunačnaja. Каленкавічы, Чыгуначная (1918).jpg|значак|Чыгуначная станцыя (ням. ''Kaljenkowitschi''), 1918 г.]] 25 сакавіка 1918 году згодна з [[Трэцяя Ўстаўная грамата|Трэцяй Устаўной граматай]] Каленкавічы абвяшчаліся часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. 17 сьнежня 1918 году мястэчка занялі бальшавікі. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП (б) Беларусі Каленкавічы ўвайшлі ў склад [[БССР|Беларускай ССР]], у Мазырскі павет («падраён») Гомельскага раёну<ref name="at">{{Літаратура/150 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}</ref>, аднак 16 студзеня Масква адабрала мястэчка разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад [[РСФСР]]. З 6 сакавіка да 29 чэрвеня 1920 году мястэчка займалі польскія войскі, з 10 да 17 лістапада 1920 году — аддзелы [[Станіслаў Булак-Балаховіч|С. Булак-Балаховіча]]. 17 ліпеня 1924 году Каленкавічы вярнулі [[БССР]], дзе яны сталі цэнтрам раёну Гомельскай вобласьці. 3 ліпеня 1925 году паселішча атрымала статус места. У гэты час тут дзейнічала рамеснае таварыства, працавалі паравы млын зь лесапільняй (з 1916 году), конная крупарушка (з 1917 году), бачарня, кузьня, электрастанцыя (з 1932 году), цагельня (з 1930 году), ткацкая (з 1927 году), шавецкая і кравецкая (з 1929 году) майстэрні, тэлефонная станцыя (з 1929 году). Дзейнічалі лякарня, бібліятэка, 3 сярэднія школы (адкрыліся ў 1932, 1934 і 1936 гадох). У [[Другая сусьветная вайна|Другую сусьветную вайну]] з 12 жніўня 1941 да 14 студзеня 1944 году места знаходзіліся пад акупацыяй [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]]. 7 сакавіка 1963 году Каленкавічы атрымалі афіцыйны статус гораду абласнога падпарадкаваньня. У 1966 годзе да места далучылі вёску [[Карчага|Карчагу]]. 4 лістапада 1993 году пачала дзейнічаць царква ў імя Казанскай іконы Маці Божай. 9 чэрвеня 2001 году адбылося ўрачыстае асьвячэньне новага касьцёла імя Найсьвяцейшай Тройцы<ref>[https://web.archive.org/web/20081222102835/http://catholic.by/port/dioceses/pinsk/parishes/kalinkavichy.htm Калінкавічы — парафія Найсвяцейшай Тройцы], [[Catholic.by]], 14 ліпеня 2006 г.</ref>. <gallery caption="Мястэчка на старых здымках" widths=150 heights=150 class="center"> Kalenkavičy. Каленкавічы (1904).jpg|Вуліца, 1904 г. Kalenkavičy, Čyhunačnaja. Каленкавічы, Чыгуначная (1918) (2).jpg|Чыгуначная станцыя, 1918 г. Kalenkavičy, Rynak. Каленкавічы, Рынак (7.11.1925).jpg|Рынак. Царква, 1925 г. Kalenkavičy, Paštovaja. Каленкавічы, Паштовая (1930-49).jpg|Вуліца Паштовая. Камяніца, да 1941 г. </gallery> == Насельніцтва == === Дэмаграфія === <div style="float:right;margin:0 0 .5em 1em;" class="toccolours"> <timeline> ImageSize = width:auto height:160 barincrement:28 PlotArea = left:50 bottom:20 top:15 right:15 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = late Colors = id:linegrey2 value:gray(0.9) id:linegrey value:gray(0.7) id:cobar value:rgb(0.0,0.7,0.8) id:cobar2 value:rgb(0.6,0.9,0.6) DateFormat = yyyy Period = from:0 till:43000 ScaleMajor = unit:year increment:10000 start:0 gridcolor:linegrey ScaleMinor = unit:year increment:2500 start:0 gridcolor:linegrey2 PlotData = color:cobar width:15 bar:1795 from:0 till:200 bar:1858 from:0 till:653 bar:1897 from:0 till:1484 bar:1908 from:0 till:2523 bar:1926 from:0 till:6152 bar:1939 from:0 till:9799 bar:1959 from:0 till:14900 bar:1970 from:0 till:23900 bar:1991 from:0 till:40600 bar:1997 from:0 till:42600 bar:2004 from:0 till:37800 bar:2009 from:0 till:38381 bar:2018 from:0 till:40282 TextData= fontsize:10px pos:(10,195) text: </timeline> </div> * '''XVIII стагодзьдзе''': 1795 год — 116 муж. * '''XIX стагодзьдзе''': 1858 год — 653 чал.<ref>{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1к}} С. 528.</ref>; 1897 год — 1096 чал. у ''мястэчку Каленкавічах'', 388 чал. у ''сяле Каленкавічах'' * '''XX стагодзьдзе''': 1908 год — 2022 чал. у ''мястэчку Каленкавічах'', 487 чал. у ''сяле Каленкавічах'', 14 чал. у ''фальварку Каленкавічах''; 1926 год — 6152 чал.<ref>{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1к}} С. 529.</ref>; 1939 год — 9799 чал.; 1959 год — 14,9 тыс. чал.; 1970 год — 23,9 тыс. чал.; 1991 год — 40,6 тыс. чал.; 1997 год — 42,6 тыс. чал.<ref>[[Іван Гарыст|Гарыст І.]] Калінкавічы // {{Літаратура/ЭГБ|4к}} С. 30.</ref>; 1998 год — 42,2 тыс. чал.<ref>{{Літаратура/БелЭн|7к}} С. 469.</ref> * '''XXI стагодзьдзе''': 2004 год — 37,8 тыс. чал.; 2006 год — 37,8 тыс. чал.; 2008 год — 38,1 тыс. чал.; 2009 год — 38 381 чал.<ref name="belstat">[https://web.archive.org/web/20100918172105/http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/vihod_tables/1.2-3.pdf Перепись населения — 2009. Гомельская область]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref> (перапіс); 2016 год — 39 890 чал.<ref name="belstat2016">[https://web.archive.org/web/20160706073652/http://www.belstat.gov.by/upload/iblock/567/567f8a4ac45cd80a949bb7bd7a839ca7.zip Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2017 год — 40 315 чал.<ref name="belstat2017">[https://web.archive.org/web/20200813193913/http://belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_7192/ Численность населения на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2018 год — 40 282 чал.<ref name="belstat2018">[https://web.archive.org/web/20180405033656/http://www.belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_8782/ Численность населения на 1 января 2018 г. и среднегодовая численность населения за 2017 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref> === Адукацыя === У Каленкавічах працуюць [[Палескі аграрны каледж імя У.Ф.Міцкевіча]], ДПТВ, гімназія, 8 сярэдніх, музычная і спартовыя школы, школа мастацтваў. === Культура === Дзейнічаюць дом культуры, бібліятэкі, краязнаўчы музэй. === Мас-мэдыя === У месьце выдаецца раённая газэта «[[Калінкавіцкія навіны]]». == Забудова == === Плян === Забудова асноўных вуліцаў — 2-, 5- і 9-павярховыя дамы. Утварылася 3 [[мікрараён]]ы. === Вуліцы і пляцы === {| cellspacing="1" cellpadding="3" style="width: 500px; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|Беларусь}} align="center" | '''Афіцыйная назва''' || '''Гістарычная назва''' |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | Савецкая вуліца || '''Паштовая''' вуліца |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | ? || '''Баранаўская''' вуліца |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | ? || '''Гімназічная''' вуліца |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | ? || '''Царкоўная''' вуліца |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | ? || '''Рынак''' пляц |} == Эканоміка == Прадпрыемствы хімічнай, будаўнічых матэрыялаў, дрэваапрацоўчай, харчовай прамысловасьці. {| class="wikitable standard collapsible collapsed" style="border: none; width: 100%; background-color: transparent;" !Пералік прамысловых прадпрыемстваў Каленкавічаў |- | * РУП «Калінкавіцкі завод жалезабэтонных вырабаў» * ААТ «Калінкавіцкі мясакамбінат» * КУП «Калінкавіцкі завод побытавай хіміі» * ПЧУП «Калінкавіцкі вытворчы камбінат» * ААТ «Калінкавіцкая масласырбаза» * КУП «Калінкавіцкі мэблевы камбінат» * ПУП «Калінкавіцкі малочны камбінат» |} == Турыстычная інфармацыя == === Інфраструктура === Дзейнічае Каленкавіцкі дзяржаўны краязнаўчы музэй. Спыніцца можна ў гасьцініцы «Дружба»<ref>{{Літаратура/Турыстычная энцыкляпэдыя Беларусі|к}}</ref>. === Славутасьці === * Могілкі юдэйскія * Сынагога (пачатак XX ст.) * Царква Сьвятога Мікалая (XIX ст.; захавалася часткова) == Галерэя == <gallery caption="Краявіды места" widths=150 heights=150 class="center"> Kalinkavichy Vakzal.jpg|Чыгуначная станцыя Kalinkavichy1.JPG|Царква Калинковичи. Католический храм..JPG|Касьцёл Kalinkavichy2.JPG|Вуліца места </gallery> == Асобы == * [[Віталь Воўк]] (нар. 1962) — беларускі дзяржаўны дзяяч * [[Канстанцін Казелка]] (1915—1989) — майстар-разьбяр па дрэве, заслужаны дзяяч мастацтваў Беларусі * [[Віктар Казько]] (нар. 1940) — пісьменьнік * [[Раман Петрушэнка]] (нар. 1980) — беларускі вясьляр * [[Аркадзь Пярцоўскі]] (нар. 1939) — хімік-аналітык * [[Зьмітро Віталін|Дзьмітры Сергіевіч]] (Зьмітро Віталін; 1910 — ?) — пісьменьнік * [[Уладзімер Сямашка]] (нар. 1949) — беларускі дзяржаўны дзяяч == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/БелЭн|7}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|2}} * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1}} * {{Літаратура/ЭГБ|4}} * {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|15-2}} == Вонкавыя спасылкі == * {{Радзіма майго духу|kalinkavichy}} * {{Глёбус Беларусі|kalinkovic}} {{Навігацыйная група |назоў = Каленкавічы ў сучасным [[Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Беларусі|адміністрацыйна-тэрытарыяльным падзеле]] [[Беларусь|Беларусі]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Беларусь}}; |Каленкавіцкі раён |Гомельская вобласьць }} {{Месты і мястэчкі гістарычнай Мазыршчыны}} [[Катэгорыя:Каленкавічы| ]] ili3u5bu23t8yrdxrxywuo7ew1ld77b 2329525 2329524 2022-07-23T16:26:15Z Дамінік 64057 /* Вялікае Княства Літоўскае */ wikitext text/x-wiki {{Іншы артыкул|вёску Камянецкага раёну Берасьцейскай вобласьці|Каленкавічы (вёска)|горад Каленкавічы ў Гомельскай вобласьці}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Каленкавічы |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Каленкавічаў |Трансьлітараваная назва = Kalienkavičy{{Заўвага|Паводле афіцыйнай назвы — Kalinkavičy}} |Герб = Coat of Arms of Kalinkavičy, Belarus.svg |Сьцяг = Flag of Kalinkavičy.svg |Гімн = |Дата заснаваньня = перад 1552 годам |Першыя згадкі = |Статус з = 1925 |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Каленкавіцкі раён|Каленкавіцкі]] |Сельсавет = |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 40282 |Год падліку колькасьці = 2018 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref name="belstat2018" /> |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовыя індэксы = 247691 (247692, 247693, 247694, 247695) |СААТА = |Выява = Kalinkavichy, Belarus - panoramio.jpg |Апісаньне выявы = Агульны выгляд |Шырата градусаў = 52 |Шырата хвілінаў = 8 |Шырата сэкундаў = |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 20 |Даўгата сэкундаў = |Пазыцыя подпісу на мапе = зьверху |Водступ подпісу на мапе = 2.5 |Сайт = }} '''Кале́нкавічы''' (прыкладна з 1930-х гадоў{{Заўвага|Неафіцыйнае перайменаваньне.}} — ''Калі́нкавічы'') — [[горад|места]] ў [[Беларусь|Беларусі]], на рацэ [[Каўня|Каўні (Каленкаўцы)]]. Адміністрацыйны цэнтар [[Каленкавіцкі раён|Каленкавіцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. Плошча 17 км². Насельніцтва на 2018 год — 40 282 чалавекі<ref name="belstat2018" />. Знаходзяцца за 122 км на паўднёвы захад ад [[Гомель|Гомля]]. Вузел чыгунак на [[Гомель]], [[Жлобін]], [[Берасьце]], [[Оўруч]]. Аўтамабільныя дарогі злучаюць места з [[Гомель|Гомлем]], [[Парычы|Парычамі]], [[Жыткавічы|Жыткавічамі]], [[Славечна]]м. Каленкавічы — даўняе [[мястэчка]] [[Мазырскі павет|гістарычнай Мазыршчыны]] на [[Палесьсе|Палесьсі]]. == Назва == [[Тапонім]] Каленкавічы мае [[патронім|патранімічнае]] паходжаньне, пра што сьведчыць фінальная частка -ічы. Паводле найбольш пашыранага меркаваньня, у аснове назвы места ляжыць імя Ка­ле­нік<ref name="viacorka">[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]], [[Ігар Карней|Карней І.]] [https://www.svaboda.org/a/30125214.html Гарады з «памылкамі» ў назвах: Калінкавічы ці Каленкавічы?], [[Свабода (радыё)|Радыё Свабода]], 25 жніўня 2019 г.</ref> або вытворнае ад яго — Ка­лен­ка<ref>Капылоў І. [http://zviazda.by/2014/02/30711.html Калінкавічы] // [[Звязда]]. №4 (62), 4 лютага 2014 г.</ref>. Таксама існуе меркаваньне, што тапонім утварыўся ад прозьвішча Калянковіч<ref name="ktsm">{{Літаратура/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі}} С. 151.</ref>. Традыцыйная гістарычная назва места — Каленкавічы<ref>{{Спасылка|аўтар = [[Вольга Іскрык]], [[Зьміцер Саўка]]. |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 16.01.2011 |url = http://www.belsat.eu/be/nasze_programy/episode/m,759,sapraudnyia-nazvy-bielaruskikh-gharadou.html |загаловак = Сапраўдныя назвы беларускіх гарадоў |фармат = |назва праекту = |выдавец = [http://www.belsat.eu Белсат ТВ] |дата = 2 красавіка 2012 |мова = |камэнтар =}}</ref><ref>Бартосік З. [http://archive.svaboda.org/programs/geography/2002/12/20021205181249.asp Калінкавічы], [[Радыё Свабода]], 5 сьнежня 2002 г.</ref><ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|15-2к}} S. [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XV_cz.2/101 101].</ref><ref>[http://shop.belkarta.by/upload/iblock/94b/94ba3c0d3e3408c7d9b137b32ee148fd.jpg Картаграма гушчыні насельніцтва БССР. 1931 г.]</ref><ref>Слупскі С. [http://ekonomika.by/downloads/Slupski.pdf Натуральны рух насельніцтва ў БССР] // Матар’ялы да географіі і статыстыкі Беларусі. Т. 2. — Менск: Беларуская акадэмія навук. 1929.</ref>. [[наркамаўка|Цяперашняя афіцыйная]] назва — ''Калінкавічы''. Гэтая форма зьявілася на мапах толькі ў 1930-я гады, відаць, з прычыны пошуку суб’ектыўна больш мілагучнай формы<ref name="ktsm"/> (магчыма, савецкаму чыноўніку ў назьве пачулася асацыяцыя з каленькамі, тым часам у [[Расейская праваслаўная царква|расейскіх праваслаўных сьвятцах]] грэцкае імя Каленік значыцца ў форме Калиник<ref name="viacorka"/>). Пры гэтым аналягічную назву — [[Каленкавічы (вёска)|Каленкавічы]] — захавала вёска на захадзе Беларусі, якая ў гэты час не ўваходзіла ў склад [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]]. У нарматыўным даведніку «[[Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь]]» традыцыйная гістарычная назва Каленкавічы фіксуецца як варыянтная форма. Гэта значыць, што пры жаданьні мясцовых жыхароў і ўладаў яна можа стаць нарматыўнай. == Гісторыя == === Вялікае Княства Літоўскае === [[Файл:Фрагмент апісання воласці Мазырскага замка 1552 г.png|значак|зьлева|Фрагмэнт апісаньня воласьці Мазырскага замку 1552 г.]] Выяўленыя археолягамі гарадзішчы [[Бронзавы век|бронзавага]] і раньняга [[Жалезны век|жалезнага]] вякоў, а таксама эпохі Русі сьведчаць пра засяленьне гэтай мясцовасьці ў далёкай старажытнасьці. Першы пісьмовы ўпамін пра паселішча сустрэты ў апісаньні Мазырскага замку 1552 года. Прычым ''Каленікавічы''{{заўвага|Гэтая, найбольш раньняя форма назвы, Калениковичи, пераконвае, што яна паходзіць ад імя Каленік. У наступнай польскамоўнай згадцы 1560 г. літара ''і'' ўжо адсутнічае — Kalenkowicze.}} ў гэтай крыніцы разам з ''Гулевічамі'' і ''Пуцілавічамі'' названыя нібы як адно сяло ''Айцючыцкай'' (Аўцюцевіцкай) нядзелі{{заўвага|Нядзелі альбо чэргі (у складзе кожнай некалькі паселішчаў), на якія падзялялася Мазырская воласьць, як даводзілася несьці замкавую службу, выконваць работы на карысьць замку. Па нядзелях разьмяркоўваліся і плацёжныя павіннасьці<ref>Клепатский П. Г. Очерки по истории Киевской земли / П.Г. Клепатский — Т. 1: Литовский период. — Одесса, 1912. С. 185, 189—190</ref>.}} Мазырскай воласьці<ref>Архив Юго-Западной России (Архив ЮЗР). Ч. VII. T. I. Акты о заселении Юго-Западной России. — Киев, 1886. С. 635—636</ref>. У рэвізіі Мазырскага староства ад 8 кастрычніка 1560 году каралеўскія камісары паны Рыгор Валовіч і Мікалай Нарушэвіч вызначылі межы і працягласьць уздоўж і ўпоперак грунтоў сяла Гулевічы і Каленкавічы<ref>Архив ЮЗР. Ч. 8. Т. 5. Акты об украинской администрации XVI—XVII вв. — Киев, 1907. С. 481—482</ref>. Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай 1565—1566 гадоў Каленкавічы — у складзе [[Мазырскі павет|Мазырскага павету]] [[Кіеўскае ваяводзтва|Кіеўскага ваяводзтва]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], пасьля падпісаньня акту [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] ўлетку 1569 года — [[Менскае ваяводзтва|Менскага ваяводзтва]] ВКЛ. 30 чэрвеня і 22 жніўня 1582 году вёска згаданая ў справе размежаваньня ўгодзьдзяў Мазырскага{{заўвага|Укладальнікі каленкавіцкай кнігі «Памяць», зьмясьціўшы ўрывак з адказу сужэнства Рафала і Марыі [[Аскеркі|Аскеркаў]], зусім недарэчна датавалі яго 1582 годам. [[Рафал Алаіз Аскерка]] жыў у 1708—1767 гг., валодаў Гарбавічамі і адначасова быў старостам багрымавіцкім. Тое староства, як Загальскае і шэраг іншых, выдзелена з Мазырскага хіба ў XVII ст.<ref>Насевіч, Вячаслаў. Мазырскае стараства. // Вялікае Княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 2 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. Т. 2: К — Я. — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя, 2006. С. 259—260</ref> }} староства і добраў Гарбавічы, падараваных на вечнасьць каралём Стэфанам Баторыем пану Стэфану Лавейку, судзьдзі земскаму<ref>Памяць. Калінкавіцкі раён. — Мінск: Ураджай, 1999. С. 53</ref>. 16 траўня 1774 году складзены акт разьмежаваньня вёсак Гулевічы і Каленкавічы. На 1778 год у паселішчы было 25 будынкаў, тут знаходзіўся цэнтар парафіі. === Пад уладай Расейскай імпэрыі === [[Файл:Kalenkavičy. Каленкавічы (1801-15).jpg|значак|Каленкавічы на мапе пач. XIX ст.]] У выніку другога падзелу [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] (1793 год) Каленкавічы апынуліся ў складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], у Дудзіцкай воласьці Рэчыцкага павету [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. Расейскія ўлады падаравалі маёнтак зямяніну Шахоўскаму, а ў 1805 годзе ён перайшоў у дзяржаўны скарб. У 1795 годзе існавалі мястэчка Старыя Каленкавічы (35 двароў) і вёска Новыя Каленкавічы, якія стаялі на паштовым тракце Бабруйск — Мазыр. У 1856 годзе тут узьвялі будынак Мікалаеўскай царквы (у ёй захоўваліся мэтрычныя кнігі з 1827 году). У 1864 годзе з мэтаю [[маскалізацыя Беларусі|маскалізацыі колішняга Вялікага Княства Літоўскага]] расейскія ўлады адкрылі ў Каленкавічах народную вучэльню. На 1866 год тут было 100 двароў. У 1876 годзе зямянін Галалобаў меў у вёсцы 71 дзесяціну зямлі, крупарушку. 15 лютага 1888 году пачала працаваць чыгуначная станцыя на лініі [[Лунінец]] — [[Гомель]]. Паводле вынікаў перапісу 1897 году, у мястэчку Каленкавічах было 196 двароў, дзейнічалі 2 малітоўныя дамы, працавалі паштова-тэлеграфная кантора, аптэка, 2 майстэрні апрацоўкі скураў, завод колавай мазі, 27 крамаў, 3 карчмы, 3 заезныя двары; у сяле Каленкавічах — 73 двары, царква, царкоўна-прыходзкая школа, хлебазапасны магазын. У 1908 годзе існавалі аднайменныя мястэчка (196 двароў), сяло (63 двары) і фальварак (2 двары). З 1909 году дзейнічала гандлёва-прамысловае таварыства. У 1916 годзе з уводам у эксплюатацыю чыгункі [[Жлобін]] — [[Оўруч]] Каленкавічы сталі буйным транспартным вузлом. За часамі [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]] ў пачатку 1918 году Каленкавічы заняла войска Ю. Доўбар-Мусьніцкага, а 24 лютага таго ж году — войскі [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыі]].   === Найноўшы час === [[Файл:Kalenkavičy, Čyhunačnaja. Каленкавічы, Чыгуначная (1918).jpg|значак|Чыгуначная станцыя (ням. ''Kaljenkowitschi''), 1918 г.]] 25 сакавіка 1918 году згодна з [[Трэцяя Ўстаўная грамата|Трэцяй Устаўной граматай]] Каленкавічы абвяшчаліся часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. 17 сьнежня 1918 году мястэчка занялі бальшавікі. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП (б) Беларусі Каленкавічы ўвайшлі ў склад [[БССР|Беларускай ССР]], у Мазырскі павет («падраён») Гомельскага раёну<ref name="at">{{Літаратура/150 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}</ref>, аднак 16 студзеня Масква адабрала мястэчка разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад [[РСФСР]]. З 6 сакавіка да 29 чэрвеня 1920 году мястэчка займалі польскія войскі, з 10 да 17 лістапада 1920 году — аддзелы [[Станіслаў Булак-Балаховіч|С. Булак-Балаховіча]]. 17 ліпеня 1924 году Каленкавічы вярнулі [[БССР]], дзе яны сталі цэнтрам раёну Гомельскай вобласьці. 3 ліпеня 1925 году паселішча атрымала статус места. У гэты час тут дзейнічала рамеснае таварыства, працавалі паравы млын зь лесапільняй (з 1916 году), конная крупарушка (з 1917 году), бачарня, кузьня, электрастанцыя (з 1932 году), цагельня (з 1930 году), ткацкая (з 1927 году), шавецкая і кравецкая (з 1929 году) майстэрні, тэлефонная станцыя (з 1929 году). Дзейнічалі лякарня, бібліятэка, 3 сярэднія школы (адкрыліся ў 1932, 1934 і 1936 гадох). У [[Другая сусьветная вайна|Другую сусьветную вайну]] з 12 жніўня 1941 да 14 студзеня 1944 году места знаходзіліся пад акупацыяй [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]]. 7 сакавіка 1963 году Каленкавічы атрымалі афіцыйны статус гораду абласнога падпарадкаваньня. У 1966 годзе да места далучылі вёску [[Карчага|Карчагу]]. 4 лістапада 1993 году пачала дзейнічаць царква ў імя Казанскай іконы Маці Божай. 9 чэрвеня 2001 году адбылося ўрачыстае асьвячэньне новага касьцёла імя Найсьвяцейшай Тройцы<ref>[https://web.archive.org/web/20081222102835/http://catholic.by/port/dioceses/pinsk/parishes/kalinkavichy.htm Калінкавічы — парафія Найсвяцейшай Тройцы], [[Catholic.by]], 14 ліпеня 2006 г.</ref>. <gallery caption="Мястэчка на старых здымках" widths=150 heights=150 class="center"> Kalenkavičy. Каленкавічы (1904).jpg|Вуліца, 1904 г. Kalenkavičy, Čyhunačnaja. Каленкавічы, Чыгуначная (1918) (2).jpg|Чыгуначная станцыя, 1918 г. Kalenkavičy, Rynak. Каленкавічы, Рынак (7.11.1925).jpg|Рынак. Царква, 1925 г. Kalenkavičy, Paštovaja. Каленкавічы, Паштовая (1930-49).jpg|Вуліца Паштовая. Камяніца, да 1941 г. </gallery> == Насельніцтва == === Дэмаграфія === <div style="float:right;margin:0 0 .5em 1em;" class="toccolours"> <timeline> ImageSize = width:auto height:160 barincrement:28 PlotArea = left:50 bottom:20 top:15 right:15 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = late Colors = id:linegrey2 value:gray(0.9) id:linegrey value:gray(0.7) id:cobar value:rgb(0.0,0.7,0.8) id:cobar2 value:rgb(0.6,0.9,0.6) DateFormat = yyyy Period = from:0 till:43000 ScaleMajor = unit:year increment:10000 start:0 gridcolor:linegrey ScaleMinor = unit:year increment:2500 start:0 gridcolor:linegrey2 PlotData = color:cobar width:15 bar:1795 from:0 till:200 bar:1858 from:0 till:653 bar:1897 from:0 till:1484 bar:1908 from:0 till:2523 bar:1926 from:0 till:6152 bar:1939 from:0 till:9799 bar:1959 from:0 till:14900 bar:1970 from:0 till:23900 bar:1991 from:0 till:40600 bar:1997 from:0 till:42600 bar:2004 from:0 till:37800 bar:2009 from:0 till:38381 bar:2018 from:0 till:40282 TextData= fontsize:10px pos:(10,195) text: </timeline> </div> * '''XVIII стагодзьдзе''': 1795 год — 116 муж. * '''XIX стагодзьдзе''': 1858 год — 653 чал.<ref>{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1к}} С. 528.</ref>; 1897 год — 1096 чал. у ''мястэчку Каленкавічах'', 388 чал. у ''сяле Каленкавічах'' * '''XX стагодзьдзе''': 1908 год — 2022 чал. у ''мястэчку Каленкавічах'', 487 чал. у ''сяле Каленкавічах'', 14 чал. у ''фальварку Каленкавічах''; 1926 год — 6152 чал.<ref>{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1к}} С. 529.</ref>; 1939 год — 9799 чал.; 1959 год — 14,9 тыс. чал.; 1970 год — 23,9 тыс. чал.; 1991 год — 40,6 тыс. чал.; 1997 год — 42,6 тыс. чал.<ref>[[Іван Гарыст|Гарыст І.]] Калінкавічы // {{Літаратура/ЭГБ|4к}} С. 30.</ref>; 1998 год — 42,2 тыс. чал.<ref>{{Літаратура/БелЭн|7к}} С. 469.</ref> * '''XXI стагодзьдзе''': 2004 год — 37,8 тыс. чал.; 2006 год — 37,8 тыс. чал.; 2008 год — 38,1 тыс. чал.; 2009 год — 38 381 чал.<ref name="belstat">[https://web.archive.org/web/20100918172105/http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/vihod_tables/1.2-3.pdf Перепись населения — 2009. Гомельская область]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref> (перапіс); 2016 год — 39 890 чал.<ref name="belstat2016">[https://web.archive.org/web/20160706073652/http://www.belstat.gov.by/upload/iblock/567/567f8a4ac45cd80a949bb7bd7a839ca7.zip Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2017 год — 40 315 чал.<ref name="belstat2017">[https://web.archive.org/web/20200813193913/http://belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_7192/ Численность населения на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2018 год — 40 282 чал.<ref name="belstat2018">[https://web.archive.org/web/20180405033656/http://www.belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_8782/ Численность населения на 1 января 2018 г. и среднегодовая численность населения за 2017 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref> === Адукацыя === У Каленкавічах працуюць [[Палескі аграрны каледж імя У.Ф.Міцкевіча]], ДПТВ, гімназія, 8 сярэдніх, музычная і спартовыя школы, школа мастацтваў. === Культура === Дзейнічаюць дом культуры, бібліятэкі, краязнаўчы музэй. === Мас-мэдыя === У месьце выдаецца раённая газэта «[[Калінкавіцкія навіны]]». == Забудова == === Плян === Забудова асноўных вуліцаў — 2-, 5- і 9-павярховыя дамы. Утварылася 3 [[мікрараён]]ы. === Вуліцы і пляцы === {| cellspacing="1" cellpadding="3" style="width: 500px; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|Беларусь}} align="center" | '''Афіцыйная назва''' || '''Гістарычная назва''' |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | Савецкая вуліца || '''Паштовая''' вуліца |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | ? || '''Баранаўская''' вуліца |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | ? || '''Гімназічная''' вуліца |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | ? || '''Царкоўная''' вуліца |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | ? || '''Рынак''' пляц |} == Эканоміка == Прадпрыемствы хімічнай, будаўнічых матэрыялаў, дрэваапрацоўчай, харчовай прамысловасьці. {| class="wikitable standard collapsible collapsed" style="border: none; width: 100%; background-color: transparent;" !Пералік прамысловых прадпрыемстваў Каленкавічаў |- | * РУП «Калінкавіцкі завод жалезабэтонных вырабаў» * ААТ «Калінкавіцкі мясакамбінат» * КУП «Калінкавіцкі завод побытавай хіміі» * ПЧУП «Калінкавіцкі вытворчы камбінат» * ААТ «Калінкавіцкая масласырбаза» * КУП «Калінкавіцкі мэблевы камбінат» * ПУП «Калінкавіцкі малочны камбінат» |} == Турыстычная інфармацыя == === Інфраструктура === Дзейнічае Каленкавіцкі дзяржаўны краязнаўчы музэй. Спыніцца можна ў гасьцініцы «Дружба»<ref>{{Літаратура/Турыстычная энцыкляпэдыя Беларусі|к}}</ref>. === Славутасьці === * Могілкі юдэйскія * Сынагога (пачатак XX ст.) * Царква Сьвятога Мікалая (XIX ст.; захавалася часткова) == Галерэя == <gallery caption="Краявіды места" widths=150 heights=150 class="center"> Kalinkavichy Vakzal.jpg|Чыгуначная станцыя Kalinkavichy1.JPG|Царква Калинковичи. Католический храм..JPG|Касьцёл Kalinkavichy2.JPG|Вуліца места </gallery> == Асобы == * [[Віталь Воўк]] (нар. 1962) — беларускі дзяржаўны дзяяч * [[Канстанцін Казелка]] (1915—1989) — майстар-разьбяр па дрэве, заслужаны дзяяч мастацтваў Беларусі * [[Віктар Казько]] (нар. 1940) — пісьменьнік * [[Раман Петрушэнка]] (нар. 1980) — беларускі вясьляр * [[Аркадзь Пярцоўскі]] (нар. 1939) — хімік-аналітык * [[Зьмітро Віталін|Дзьмітры Сергіевіч]] (Зьмітро Віталін; 1910 — ?) — пісьменьнік * [[Уладзімер Сямашка]] (нар. 1949) — беларускі дзяржаўны дзяяч == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/БелЭн|7}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|2}} * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1}} * {{Літаратура/ЭГБ|4}} * {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|15-2}} == Вонкавыя спасылкі == * {{Радзіма майго духу|kalinkavichy}} * {{Глёбус Беларусі|kalinkovic}} {{Навігацыйная група |назоў = Каленкавічы ў сучасным [[Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Беларусі|адміністрацыйна-тэрытарыяльным падзеле]] [[Беларусь|Беларусі]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Беларусь}}; |Каленкавіцкі раён |Гомельская вобласьць }} {{Месты і мястэчкі гістарычнай Мазыршчыны}} [[Катэгорыя:Каленкавічы| ]] 1wm23vqs098qp2xythd8vno05ezp8vs 2329526 2329525 2022-07-23T16:41:34Z Дамінік 64057 /* Вялікае Княства Літоўскае */ wikitext text/x-wiki {{Іншы артыкул|вёску Камянецкага раёну Берасьцейскай вобласьці|Каленкавічы (вёска)|горад Каленкавічы ў Гомельскай вобласьці}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Каленкавічы |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Каленкавічаў |Трансьлітараваная назва = Kalienkavičy{{Заўвага|Паводле афіцыйнай назвы — Kalinkavičy}} |Герб = Coat of Arms of Kalinkavičy, Belarus.svg |Сьцяг = Flag of Kalinkavičy.svg |Гімн = |Дата заснаваньня = перад 1552 годам |Першыя згадкі = |Статус з = 1925 |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Каленкавіцкі раён|Каленкавіцкі]] |Сельсавет = |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 40282 |Год падліку колькасьці = 2018 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref name="belstat2018" /> |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовыя індэксы = 247691 (247692, 247693, 247694, 247695) |СААТА = |Выява = Kalinkavichy, Belarus - panoramio.jpg |Апісаньне выявы = Агульны выгляд |Шырата градусаў = 52 |Шырата хвілінаў = 8 |Шырата сэкундаў = |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 20 |Даўгата сэкундаў = |Пазыцыя подпісу на мапе = зьверху |Водступ подпісу на мапе = 2.5 |Сайт = }} '''Кале́нкавічы''' (прыкладна з 1930-х гадоў{{Заўвага|Неафіцыйнае перайменаваньне.}} — ''Калі́нкавічы'') — [[горад|места]] ў [[Беларусь|Беларусі]], на рацэ [[Каўня|Каўні (Каленкаўцы)]]. Адміністрацыйны цэнтар [[Каленкавіцкі раён|Каленкавіцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. Плошча 17 км². Насельніцтва на 2018 год — 40 282 чалавекі<ref name="belstat2018" />. Знаходзяцца за 122 км на паўднёвы захад ад [[Гомель|Гомля]]. Вузел чыгунак на [[Гомель]], [[Жлобін]], [[Берасьце]], [[Оўруч]]. Аўтамабільныя дарогі злучаюць места з [[Гомель|Гомлем]], [[Парычы|Парычамі]], [[Жыткавічы|Жыткавічамі]], [[Славечна]]м. Каленкавічы — даўняе [[мястэчка]] [[Мазырскі павет|гістарычнай Мазыршчыны]] на [[Палесьсе|Палесьсі]]. == Назва == [[Тапонім]] Каленкавічы мае [[патронім|патранімічнае]] паходжаньне, пра што сьведчыць фінальная частка -ічы. Паводле найбольш пашыранага меркаваньня, у аснове назвы места ляжыць імя Ка­ле­нік<ref name="viacorka">[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]], [[Ігар Карней|Карней І.]] [https://www.svaboda.org/a/30125214.html Гарады з «памылкамі» ў назвах: Калінкавічы ці Каленкавічы?], [[Свабода (радыё)|Радыё Свабода]], 25 жніўня 2019 г.</ref> або вытворнае ад яго — Ка­лен­ка<ref>Капылоў І. [http://zviazda.by/2014/02/30711.html Калінкавічы] // [[Звязда]]. №4 (62), 4 лютага 2014 г.</ref>. Таксама існуе меркаваньне, што тапонім утварыўся ад прозьвішча Калянковіч<ref name="ktsm">{{Літаратура/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі}} С. 151.</ref>. Традыцыйная гістарычная назва места — Каленкавічы<ref>{{Спасылка|аўтар = [[Вольга Іскрык]], [[Зьміцер Саўка]]. |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 16.01.2011 |url = http://www.belsat.eu/be/nasze_programy/episode/m,759,sapraudnyia-nazvy-bielaruskikh-gharadou.html |загаловак = Сапраўдныя назвы беларускіх гарадоў |фармат = |назва праекту = |выдавец = [http://www.belsat.eu Белсат ТВ] |дата = 2 красавіка 2012 |мова = |камэнтар =}}</ref><ref>Бартосік З. [http://archive.svaboda.org/programs/geography/2002/12/20021205181249.asp Калінкавічы], [[Радыё Свабода]], 5 сьнежня 2002 г.</ref><ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|15-2к}} S. [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XV_cz.2/101 101].</ref><ref>[http://shop.belkarta.by/upload/iblock/94b/94ba3c0d3e3408c7d9b137b32ee148fd.jpg Картаграма гушчыні насельніцтва БССР. 1931 г.]</ref><ref>Слупскі С. [http://ekonomika.by/downloads/Slupski.pdf Натуральны рух насельніцтва ў БССР] // Матар’ялы да географіі і статыстыкі Беларусі. Т. 2. — Менск: Беларуская акадэмія навук. 1929.</ref>. [[наркамаўка|Цяперашняя афіцыйная]] назва — ''Калінкавічы''. Гэтая форма зьявілася на мапах толькі ў 1930-я гады, відаць, з прычыны пошуку суб’ектыўна больш мілагучнай формы<ref name="ktsm"/> (магчыма, савецкаму чыноўніку ў назьве пачулася асацыяцыя з каленькамі, тым часам у [[Расейская праваслаўная царква|расейскіх праваслаўных сьвятцах]] грэцкае імя Каленік значыцца ў форме Калиник<ref name="viacorka"/>). Пры гэтым аналягічную назву — [[Каленкавічы (вёска)|Каленкавічы]] — захавала вёска на захадзе Беларусі, якая ў гэты час не ўваходзіла ў склад [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]]. У нарматыўным даведніку «[[Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь]]» традыцыйная гістарычная назва Каленкавічы фіксуецца як варыянтная форма. Гэта значыць, што пры жаданьні мясцовых жыхароў і ўладаў яна можа стаць нарматыўнай. == Гісторыя == === Вялікае Княства Літоўскае === [[Файл:Фрагмент апісання воласці Мазырскага замка 1552 г.png|значак|зьлева|Фрагмэнт апісаньня воласьці Мазырскага замку 1552 г.]] Выяўленыя археолягамі гарадзішчы [[Бронзавы век|бронзавага]] і раньняга [[Жалезны век|жалезнага]] вякоў, а таксама эпохі Русі сьведчаць пра засяленьне гэтай мясцовасьці ў далёкай старажытнасьці. Першы пісьмовы ўпамін пра паселішча сустрэты ў апісаньні Мазырскага замку 1552 года. Прычым ''Каленікавічы''{{заўвага|Гэтая, найбольш раньняя форма назвы, Калениковичи, пераконвае, што яна паходзіць ад імя Каленік. У наступнай польскамоўнай згадцы 1560 г. літара ''і'' ўжо адсутнічае — Kalenkowicze.}} ў гэтай крыніцы разам з ''Гулевічамі'' і ''Пуцілавічамі'' названыя нібы як адно сяло ''Айцючыцкай'' (Аўцюцевіцкай) нядзелі{{заўвага|Нядзелі альбо чэргі (у складзе кожнай некалькі паселішчаў), на якія падзялялася Мазырская воласьць, як даводзілася несьці замкавую службу, выконваць работы на карысьць замку. Па нядзелях разьмяркоўваліся і плацёжныя павіннасьці<ref>Клепатский П. Г. Очерки по истории Киевской земли / П.Г. Клепатский — Т. 1: Литовский период. — Одесса, 1912. С. 185, 189—190</ref>.}} Мазырскай воласьці<ref>Архив Юго-Западной России (Архив ЮЗР). Ч. VII. T. I. Акты о заселении Юго-Западной России. — Киев, 1886. С. 635—636</ref>. У рэвізіі Мазырскага староства ад 8 кастрычніка 1560 году каралеўскія камісары паны Рыгор Валовіч і Мікалай Нарушэвіч вызначылі межы і працягласьць уздоўж і ўпоперак грунтоў сяла Гулевічы і Каленкавічы<ref>Архив ЮЗР. Ч. 8. Т. 5. Акты об украинской администрации XVI—XVII вв. — Киев, 1907. С. 481—482</ref>. Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай 1565—1566 гадоў Каленкавічы — у складзе [[Мазырскі павет|Мазырскага павету]] [[Кіеўскае ваяводзтва|Кіеўскага ваяводзтва]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], пасьля падпісаньня акту [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] ўлетку 1569 года — [[Менскае ваяводзтва|Менскага ваяводзтва]] ВКЛ. 30 чэрвеня і 22 жніўня 1582 году вёска згаданая ў справе размежаваньня ўгодзьдзяў Мазырскага{{заўвага|Укладальнікі каленкавіцкай кнігі «Памяць», зьмясьціўшы ўрывак з адказу сужэнства Рафала і Марыі [[Аскеркі|Аскеркаў]], зусім недарэчна датавалі яго 1582 годам. [[Рафал Алаіз Аскерка]] жыў у 1708—1767 гг., валодаў Гарбавічамі і адначасова быў старостам багрымавіцкім. Тое староства, як Загальскае і шэраг іншых, вылучана з Мазырскага хіба ў XVII ст.<ref>Насевіч, Вячаслаў. Мазырскае стараства. // Вялікае Княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 2 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. Т. 2: К — Я. — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя, 2006. С. 259—260</ref> }} староства і добраў Гарбавічы, падараваных на вечнасьць каралём Стэфанам Баторыем пану Стэфану Лавейку, судзьдзі земскаму<ref>Памяць. Калінкавіцкі раён. — Мінск: Ураджай, 1999. С. 53</ref>. 16 траўня 1774 году складзены акт разьмежаваньня вёсак Гулевічы і Каленкавічы. На 1778 год у паселішчы было 25 будынкаў, тут знаходзіўся цэнтар парафіі. === Пад уладай Расейскай імпэрыі === [[Файл:Kalenkavičy. Каленкавічы (1801-15).jpg|значак|Каленкавічы на мапе пач. XIX ст.]] У выніку другога падзелу [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] (1793 год) Каленкавічы апынуліся ў складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], у Дудзіцкай воласьці Рэчыцкага павету [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. Расейскія ўлады падаравалі маёнтак зямяніну Шахоўскаму, а ў 1805 годзе ён перайшоў у дзяржаўны скарб. У 1795 годзе існавалі мястэчка Старыя Каленкавічы (35 двароў) і вёска Новыя Каленкавічы, якія стаялі на паштовым тракце Бабруйск — Мазыр. У 1856 годзе тут узьвялі будынак Мікалаеўскай царквы (у ёй захоўваліся мэтрычныя кнігі з 1827 году). У 1864 годзе з мэтаю [[маскалізацыя Беларусі|маскалізацыі колішняга Вялікага Княства Літоўскага]] расейскія ўлады адкрылі ў Каленкавічах народную вучэльню. На 1866 год тут было 100 двароў. У 1876 годзе зямянін Галалобаў меў у вёсцы 71 дзесяціну зямлі, крупарушку. 15 лютага 1888 году пачала працаваць чыгуначная станцыя на лініі [[Лунінец]] — [[Гомель]]. Паводле вынікаў перапісу 1897 году, у мястэчку Каленкавічах было 196 двароў, дзейнічалі 2 малітоўныя дамы, працавалі паштова-тэлеграфная кантора, аптэка, 2 майстэрні апрацоўкі скураў, завод колавай мазі, 27 крамаў, 3 карчмы, 3 заезныя двары; у сяле Каленкавічах — 73 двары, царква, царкоўна-прыходзкая школа, хлебазапасны магазын. У 1908 годзе існавалі аднайменныя мястэчка (196 двароў), сяло (63 двары) і фальварак (2 двары). З 1909 году дзейнічала гандлёва-прамысловае таварыства. У 1916 годзе з уводам у эксплюатацыю чыгункі [[Жлобін]] — [[Оўруч]] Каленкавічы сталі буйным транспартным вузлом. За часамі [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]] ў пачатку 1918 году Каленкавічы заняла войска Ю. Доўбар-Мусьніцкага, а 24 лютага таго ж году — войскі [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыі]].   === Найноўшы час === [[Файл:Kalenkavičy, Čyhunačnaja. Каленкавічы, Чыгуначная (1918).jpg|значак|Чыгуначная станцыя (ням. ''Kaljenkowitschi''), 1918 г.]] 25 сакавіка 1918 году згодна з [[Трэцяя Ўстаўная грамата|Трэцяй Устаўной граматай]] Каленкавічы абвяшчаліся часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. 17 сьнежня 1918 году мястэчка занялі бальшавікі. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП (б) Беларусі Каленкавічы ўвайшлі ў склад [[БССР|Беларускай ССР]], у Мазырскі павет («падраён») Гомельскага раёну<ref name="at">{{Літаратура/150 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}</ref>, аднак 16 студзеня Масква адабрала мястэчка разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад [[РСФСР]]. З 6 сакавіка да 29 чэрвеня 1920 году мястэчка займалі польскія войскі, з 10 да 17 лістапада 1920 году — аддзелы [[Станіслаў Булак-Балаховіч|С. Булак-Балаховіча]]. 17 ліпеня 1924 году Каленкавічы вярнулі [[БССР]], дзе яны сталі цэнтрам раёну Гомельскай вобласьці. 3 ліпеня 1925 году паселішча атрымала статус места. У гэты час тут дзейнічала рамеснае таварыства, працавалі паравы млын зь лесапільняй (з 1916 году), конная крупарушка (з 1917 году), бачарня, кузьня, электрастанцыя (з 1932 году), цагельня (з 1930 году), ткацкая (з 1927 году), шавецкая і кравецкая (з 1929 году) майстэрні, тэлефонная станцыя (з 1929 году). Дзейнічалі лякарня, бібліятэка, 3 сярэднія школы (адкрыліся ў 1932, 1934 і 1936 гадох). У [[Другая сусьветная вайна|Другую сусьветную вайну]] з 12 жніўня 1941 да 14 студзеня 1944 году места знаходзіліся пад акупацыяй [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]]. 7 сакавіка 1963 году Каленкавічы атрымалі афіцыйны статус гораду абласнога падпарадкаваньня. У 1966 годзе да места далучылі вёску [[Карчага|Карчагу]]. 4 лістапада 1993 году пачала дзейнічаць царква ў імя Казанскай іконы Маці Божай. 9 чэрвеня 2001 году адбылося ўрачыстае асьвячэньне новага касьцёла імя Найсьвяцейшай Тройцы<ref>[https://web.archive.org/web/20081222102835/http://catholic.by/port/dioceses/pinsk/parishes/kalinkavichy.htm Калінкавічы — парафія Найсвяцейшай Тройцы], [[Catholic.by]], 14 ліпеня 2006 г.</ref>. <gallery caption="Мястэчка на старых здымках" widths=150 heights=150 class="center"> Kalenkavičy. Каленкавічы (1904).jpg|Вуліца, 1904 г. Kalenkavičy, Čyhunačnaja. Каленкавічы, Чыгуначная (1918) (2).jpg|Чыгуначная станцыя, 1918 г. Kalenkavičy, Rynak. Каленкавічы, Рынак (7.11.1925).jpg|Рынак. Царква, 1925 г. Kalenkavičy, Paštovaja. Каленкавічы, Паштовая (1930-49).jpg|Вуліца Паштовая. Камяніца, да 1941 г. </gallery> == Насельніцтва == === Дэмаграфія === <div style="float:right;margin:0 0 .5em 1em;" class="toccolours"> <timeline> ImageSize = width:auto height:160 barincrement:28 PlotArea = left:50 bottom:20 top:15 right:15 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = late Colors = id:linegrey2 value:gray(0.9) id:linegrey value:gray(0.7) id:cobar value:rgb(0.0,0.7,0.8) id:cobar2 value:rgb(0.6,0.9,0.6) DateFormat = yyyy Period = from:0 till:43000 ScaleMajor = unit:year increment:10000 start:0 gridcolor:linegrey ScaleMinor = unit:year increment:2500 start:0 gridcolor:linegrey2 PlotData = color:cobar width:15 bar:1795 from:0 till:200 bar:1858 from:0 till:653 bar:1897 from:0 till:1484 bar:1908 from:0 till:2523 bar:1926 from:0 till:6152 bar:1939 from:0 till:9799 bar:1959 from:0 till:14900 bar:1970 from:0 till:23900 bar:1991 from:0 till:40600 bar:1997 from:0 till:42600 bar:2004 from:0 till:37800 bar:2009 from:0 till:38381 bar:2018 from:0 till:40282 TextData= fontsize:10px pos:(10,195) text: </timeline> </div> * '''XVIII стагодзьдзе''': 1795 год — 116 муж. * '''XIX стагодзьдзе''': 1858 год — 653 чал.<ref>{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1к}} С. 528.</ref>; 1897 год — 1096 чал. у ''мястэчку Каленкавічах'', 388 чал. у ''сяле Каленкавічах'' * '''XX стагодзьдзе''': 1908 год — 2022 чал. у ''мястэчку Каленкавічах'', 487 чал. у ''сяле Каленкавічах'', 14 чал. у ''фальварку Каленкавічах''; 1926 год — 6152 чал.<ref>{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1к}} С. 529.</ref>; 1939 год — 9799 чал.; 1959 год — 14,9 тыс. чал.; 1970 год — 23,9 тыс. чал.; 1991 год — 40,6 тыс. чал.; 1997 год — 42,6 тыс. чал.<ref>[[Іван Гарыст|Гарыст І.]] Калінкавічы // {{Літаратура/ЭГБ|4к}} С. 30.</ref>; 1998 год — 42,2 тыс. чал.<ref>{{Літаратура/БелЭн|7к}} С. 469.</ref> * '''XXI стагодзьдзе''': 2004 год — 37,8 тыс. чал.; 2006 год — 37,8 тыс. чал.; 2008 год — 38,1 тыс. чал.; 2009 год — 38 381 чал.<ref name="belstat">[https://web.archive.org/web/20100918172105/http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/vihod_tables/1.2-3.pdf Перепись населения — 2009. Гомельская область]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref> (перапіс); 2016 год — 39 890 чал.<ref name="belstat2016">[https://web.archive.org/web/20160706073652/http://www.belstat.gov.by/upload/iblock/567/567f8a4ac45cd80a949bb7bd7a839ca7.zip Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2017 год — 40 315 чал.<ref name="belstat2017">[https://web.archive.org/web/20200813193913/http://belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_7192/ Численность населения на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2018 год — 40 282 чал.<ref name="belstat2018">[https://web.archive.org/web/20180405033656/http://www.belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_8782/ Численность населения на 1 января 2018 г. и среднегодовая численность населения за 2017 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref> === Адукацыя === У Каленкавічах працуюць [[Палескі аграрны каледж імя У.Ф.Міцкевіча]], ДПТВ, гімназія, 8 сярэдніх, музычная і спартовыя школы, школа мастацтваў. === Культура === Дзейнічаюць дом культуры, бібліятэкі, краязнаўчы музэй. === Мас-мэдыя === У месьце выдаецца раённая газэта «[[Калінкавіцкія навіны]]». == Забудова == === Плян === Забудова асноўных вуліцаў — 2-, 5- і 9-павярховыя дамы. Утварылася 3 [[мікрараён]]ы. === Вуліцы і пляцы === {| cellspacing="1" cellpadding="3" style="width: 500px; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|Беларусь}} align="center" | '''Афіцыйная назва''' || '''Гістарычная назва''' |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | Савецкая вуліца || '''Паштовая''' вуліца |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | ? || '''Баранаўская''' вуліца |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | ? || '''Гімназічная''' вуліца |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | ? || '''Царкоўная''' вуліца |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | ? || '''Рынак''' пляц |} == Эканоміка == Прадпрыемствы хімічнай, будаўнічых матэрыялаў, дрэваапрацоўчай, харчовай прамысловасьці. {| class="wikitable standard collapsible collapsed" style="border: none; width: 100%; background-color: transparent;" !Пералік прамысловых прадпрыемстваў Каленкавічаў |- | * РУП «Калінкавіцкі завод жалезабэтонных вырабаў» * ААТ «Калінкавіцкі мясакамбінат» * КУП «Калінкавіцкі завод побытавай хіміі» * ПЧУП «Калінкавіцкі вытворчы камбінат» * ААТ «Калінкавіцкая масласырбаза» * КУП «Калінкавіцкі мэблевы камбінат» * ПУП «Калінкавіцкі малочны камбінат» |} == Турыстычная інфармацыя == === Інфраструктура === Дзейнічае Каленкавіцкі дзяржаўны краязнаўчы музэй. Спыніцца можна ў гасьцініцы «Дружба»<ref>{{Літаратура/Турыстычная энцыкляпэдыя Беларусі|к}}</ref>. === Славутасьці === * Могілкі юдэйскія * Сынагога (пачатак XX ст.) * Царква Сьвятога Мікалая (XIX ст.; захавалася часткова) == Галерэя == <gallery caption="Краявіды места" widths=150 heights=150 class="center"> Kalinkavichy Vakzal.jpg|Чыгуначная станцыя Kalinkavichy1.JPG|Царква Калинковичи. Католический храм..JPG|Касьцёл Kalinkavichy2.JPG|Вуліца места </gallery> == Асобы == * [[Віталь Воўк]] (нар. 1962) — беларускі дзяржаўны дзяяч * [[Канстанцін Казелка]] (1915—1989) — майстар-разьбяр па дрэве, заслужаны дзяяч мастацтваў Беларусі * [[Віктар Казько]] (нар. 1940) — пісьменьнік * [[Раман Петрушэнка]] (нар. 1980) — беларускі вясьляр * [[Аркадзь Пярцоўскі]] (нар. 1939) — хімік-аналітык * [[Зьмітро Віталін|Дзьмітры Сергіевіч]] (Зьмітро Віталін; 1910 — ?) — пісьменьнік * [[Уладзімер Сямашка]] (нар. 1949) — беларускі дзяржаўны дзяяч == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/БелЭн|7}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|2}} * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1}} * {{Літаратура/ЭГБ|4}} * {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|15-2}} == Вонкавыя спасылкі == * {{Радзіма майго духу|kalinkavichy}} * {{Глёбус Беларусі|kalinkovic}} {{Навігацыйная група |назоў = Каленкавічы ў сучасным [[Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Беларусі|адміністрацыйна-тэрытарыяльным падзеле]] [[Беларусь|Беларусі]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Беларусь}}; |Каленкавіцкі раён |Гомельская вобласьць }} {{Месты і мястэчкі гістарычнай Мазыршчыны}} [[Катэгорыя:Каленкавічы| ]] q48jmr0y5nesaic1u5udtlija2shpq2 2329530 2329526 2022-07-23T17:29:20Z Дамінік 64057 /* Вялікае Княства Літоўскае */ wikitext text/x-wiki {{Іншы артыкул|вёску Камянецкага раёну Берасьцейскай вобласьці|Каленкавічы (вёска)|горад Каленкавічы ў Гомельскай вобласьці}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Каленкавічы |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Каленкавічаў |Трансьлітараваная назва = Kalienkavičy{{Заўвага|Паводле афіцыйнай назвы — Kalinkavičy}} |Герб = Coat of Arms of Kalinkavičy, Belarus.svg |Сьцяг = Flag of Kalinkavičy.svg |Гімн = |Дата заснаваньня = перад 1552 годам |Першыя згадкі = |Статус з = 1925 |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Каленкавіцкі раён|Каленкавіцкі]] |Сельсавет = |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 40282 |Год падліку колькасьці = 2018 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref name="belstat2018" /> |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовыя індэксы = 247691 (247692, 247693, 247694, 247695) |СААТА = |Выява = Kalinkavichy, Belarus - panoramio.jpg |Апісаньне выявы = Агульны выгляд |Шырата градусаў = 52 |Шырата хвілінаў = 8 |Шырата сэкундаў = |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 20 |Даўгата сэкундаў = |Пазыцыя подпісу на мапе = зьверху |Водступ подпісу на мапе = 2.5 |Сайт = }} '''Кале́нкавічы''' (прыкладна з 1930-х гадоў{{Заўвага|Неафіцыйнае перайменаваньне.}} — ''Калі́нкавічы'') — [[горад|места]] ў [[Беларусь|Беларусі]], на рацэ [[Каўня|Каўні (Каленкаўцы)]]. Адміністрацыйны цэнтар [[Каленкавіцкі раён|Каленкавіцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. Плошча 17 км². Насельніцтва на 2018 год — 40 282 чалавекі<ref name="belstat2018" />. Знаходзяцца за 122 км на паўднёвы захад ад [[Гомель|Гомля]]. Вузел чыгунак на [[Гомель]], [[Жлобін]], [[Берасьце]], [[Оўруч]]. Аўтамабільныя дарогі злучаюць места з [[Гомель|Гомлем]], [[Парычы|Парычамі]], [[Жыткавічы|Жыткавічамі]], [[Славечна]]м. Каленкавічы — даўняе [[мястэчка]] [[Мазырскі павет|гістарычнай Мазыршчыны]] на [[Палесьсе|Палесьсі]]. == Назва == [[Тапонім]] Каленкавічы мае [[патронім|патранімічнае]] паходжаньне, пра што сьведчыць фінальная частка -ічы. Паводле найбольш пашыранага меркаваньня, у аснове назвы места ляжыць імя Ка­ле­нік<ref name="viacorka">[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]], [[Ігар Карней|Карней І.]] [https://www.svaboda.org/a/30125214.html Гарады з «памылкамі» ў назвах: Калінкавічы ці Каленкавічы?], [[Свабода (радыё)|Радыё Свабода]], 25 жніўня 2019 г.</ref> або вытворнае ад яго — Ка­лен­ка<ref>Капылоў І. [http://zviazda.by/2014/02/30711.html Калінкавічы] // [[Звязда]]. №4 (62), 4 лютага 2014 г.</ref>. Таксама існуе меркаваньне, што тапонім утварыўся ад прозьвішча Калянковіч<ref name="ktsm">{{Літаратура/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі}} С. 151.</ref>. Традыцыйная гістарычная назва места — Каленкавічы<ref>{{Спасылка|аўтар = [[Вольга Іскрык]], [[Зьміцер Саўка]]. |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 16.01.2011 |url = http://www.belsat.eu/be/nasze_programy/episode/m,759,sapraudnyia-nazvy-bielaruskikh-gharadou.html |загаловак = Сапраўдныя назвы беларускіх гарадоў |фармат = |назва праекту = |выдавец = [http://www.belsat.eu Белсат ТВ] |дата = 2 красавіка 2012 |мова = |камэнтар =}}</ref><ref>Бартосік З. [http://archive.svaboda.org/programs/geography/2002/12/20021205181249.asp Калінкавічы], [[Радыё Свабода]], 5 сьнежня 2002 г.</ref><ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|15-2к}} S. [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XV_cz.2/101 101].</ref><ref>[http://shop.belkarta.by/upload/iblock/94b/94ba3c0d3e3408c7d9b137b32ee148fd.jpg Картаграма гушчыні насельніцтва БССР. 1931 г.]</ref><ref>Слупскі С. [http://ekonomika.by/downloads/Slupski.pdf Натуральны рух насельніцтва ў БССР] // Матар’ялы да географіі і статыстыкі Беларусі. Т. 2. — Менск: Беларуская акадэмія навук. 1929.</ref>. [[наркамаўка|Цяперашняя афіцыйная]] назва — ''Калінкавічы''. Гэтая форма зьявілася на мапах толькі ў 1930-я гады, відаць, з прычыны пошуку суб’ектыўна больш мілагучнай формы<ref name="ktsm"/> (магчыма, савецкаму чыноўніку ў назьве пачулася асацыяцыя з каленькамі, тым часам у [[Расейская праваслаўная царква|расейскіх праваслаўных сьвятцах]] грэцкае імя Каленік значыцца ў форме Калиник<ref name="viacorka"/>). Пры гэтым аналягічную назву — [[Каленкавічы (вёска)|Каленкавічы]] — захавала вёска на захадзе Беларусі, якая ў гэты час не ўваходзіла ў склад [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]]. У нарматыўным даведніку «[[Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь]]» традыцыйная гістарычная назва Каленкавічы фіксуецца як варыянтная форма. Гэта значыць, што пры жаданьні мясцовых жыхароў і ўладаў яна можа стаць нарматыўнай. == Гісторыя == === Вялікае Княства Літоўскае === [[Файл:Фрагмент апісання воласці Мазырскага замка 1552 г.png|значак|зьлева|Фрагмэнт апісаньня воласьці Мазырскага замку 1552 г.]] Выяўленыя археолягамі гарадзішчы [[Бронзавы век|бронзавага]] і раньняга [[Жалезны век|жалезнага]] вякоў, а таксама эпохі Русі сьведчаць пра засяленьне гэтай мясцовасьці ў далёкай старажытнасьці. Першы пісьмовы ўпамін пра паселішча сустрэты ў апісаньні Мазырскага замку 1552 года. Прычым ''Каленікавічы''{{заўвага|Гэтая, найбольш раньняя форма назвы, Калениковичи, пераконвае, што яна паходзіць ад імя Каленік. У наступнай польскамоўнай згадцы 1560 г. літара ''і'' ўжо адсутнічае — Kalenkowicze.}} ў гэтай крыніцы разам з ''Гулевічамі'' і ''Пуцілавічамі'' названыя нібы як адно сяло ''Айцючыцкай'' (Аўцюцевіцкай) нядзелі{{заўвага|Нядзелі альбо чэргі (у складзе кожнай некалькі паселішчаў), на якія падзялялася Мазырская воласьць, як даводзілася несьці замкавую службу, выконваць работы на карысьць замку. Па нядзелях разьмяркоўваліся і плацёжныя павіннасьці<ref>Клепатский П. Г. Очерки по истории Киевской земли / П.Г. Клепатский — Т. 1: Литовский период. — Одесса, 1912. С. 185, 189—190</ref>.}} Мазырскай воласьці<ref>Архив Юго-Западной России (Архив ЮЗР). Ч. VII. T. I. Акты о заселении Юго-Западной России. — Киев, 1886. С. 635—636</ref>. У рэвізіі Мазырскага староства ад 8 кастрычніка 1560 году каралеўскія камісары паны Рыгор Валовіч і Мікалай Нарушэвіч вызначылі межы і працягласьць уздоўж і ўпоперак грунтоў сяла Гулевічы і Каленкавічы<ref>Архив ЮЗР. Ч. 8. Т. 5. Акты об украинской администрации XVI—XVII вв. — Киев, 1907. С. 481—482</ref>. Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай 1565—1566 гадоў Каленкавічы — у складзе [[Мазырскі павет|Мазырскага павету]] [[Кіеўскае ваяводзтва|Кіеўскага ваяводзтва]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], пасьля падпісаньня акту [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] ўлетку 1569 года — [[Менскае ваяводзтва|Менскага ваяводзтва]] ВКЛ. 30 чэрвеня і 22 жніўня 1582 году вёска згаданая ў справе размежаваньня ўгодзьдзяў Мазырскага{{заўвага|Укладальнікі каленкавіцкай кнігі «Памяць», зьмясьціўшы ўрывак з адказу сужэнства Рафала і Марыі [[Аскеркі|Аскеркаў]], зусім недарэчна датавалі яго 1582 годам. Стражнік польны літоўскі Рафал Міхал, сын Яна Мікалая, Аскерка, жанаты з Марыяй, дачкой свайго дзядзькі старосты багрымавіцкага Антонія Іаахіма Аскеркі, нарадзіўся каля 1761, а спачыў у 1818 годзе; па бацьку валодаў Гарбавічамі. Багрымавіцкае староства, як Загальскае і шэраг іншых, вылучана з Мазырскага хіба ў XVII ст. Тое староства, як Загальскае і шэраг іншых, вылучана з Мазырскага хіба ў XVII ст.<ref>Насевіч, Вячаслаў. Мазырскае стараства. // Вялікае Княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 2 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. Т. 2: К — Я. — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя, 2006. С. 259—260</ref>. Тое, што ў дакумэнце Аскеркаў яно названа таксама і Каленкавіцкім сьведчыць: вёска заставалася каралеўшчынай, пакуль існавала Рэч Паспалітая.}} староства і добраў Гарбавічы, падараваных на вечнасьць каралём Стэфанам Баторыем пану Стэфану Лавейку, судзьдзі земскаму<ref>Памяць. Калінкавіцкі раён. — Мінск: Ураджай, 1999. С. 53</ref>. 16 траўня 1774 году складзены акт разьмежаваньня вёсак Гулевічы і Каленкавічы. На 1778 год у паселішчы было 25 будынкаў, тут знаходзіўся цэнтар парафіі. === Пад уладай Расейскай імпэрыі === [[Файл:Kalenkavičy. Каленкавічы (1801-15).jpg|значак|Каленкавічы на мапе пач. XIX ст.]] У выніку другога падзелу [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] (1793 год) Каленкавічы апынуліся ў складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], у Дудзіцкай воласьці Рэчыцкага павету [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. Расейскія ўлады падаравалі маёнтак зямяніну Шахоўскаму, а ў 1805 годзе ён перайшоў у дзяржаўны скарб. У 1795 годзе існавалі мястэчка Старыя Каленкавічы (35 двароў) і вёска Новыя Каленкавічы, якія стаялі на паштовым тракце Бабруйск — Мазыр. У 1856 годзе тут узьвялі будынак Мікалаеўскай царквы (у ёй захоўваліся мэтрычныя кнігі з 1827 году). У 1864 годзе з мэтаю [[маскалізацыя Беларусі|маскалізацыі колішняга Вялікага Княства Літоўскага]] расейскія ўлады адкрылі ў Каленкавічах народную вучэльню. На 1866 год тут было 100 двароў. У 1876 годзе зямянін Галалобаў меў у вёсцы 71 дзесяціну зямлі, крупарушку. 15 лютага 1888 году пачала працаваць чыгуначная станцыя на лініі [[Лунінец]] — [[Гомель]]. Паводле вынікаў перапісу 1897 году, у мястэчку Каленкавічах было 196 двароў, дзейнічалі 2 малітоўныя дамы, працавалі паштова-тэлеграфная кантора, аптэка, 2 майстэрні апрацоўкі скураў, завод колавай мазі, 27 крамаў, 3 карчмы, 3 заезныя двары; у сяле Каленкавічах — 73 двары, царква, царкоўна-прыходзкая школа, хлебазапасны магазын. У 1908 годзе існавалі аднайменныя мястэчка (196 двароў), сяло (63 двары) і фальварак (2 двары). З 1909 году дзейнічала гандлёва-прамысловае таварыства. У 1916 годзе з уводам у эксплюатацыю чыгункі [[Жлобін]] — [[Оўруч]] Каленкавічы сталі буйным транспартным вузлом. За часамі [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]] ў пачатку 1918 году Каленкавічы заняла войска Ю. Доўбар-Мусьніцкага, а 24 лютага таго ж году — войскі [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыі]].   === Найноўшы час === [[Файл:Kalenkavičy, Čyhunačnaja. Каленкавічы, Чыгуначная (1918).jpg|значак|Чыгуначная станцыя (ням. ''Kaljenkowitschi''), 1918 г.]] 25 сакавіка 1918 году згодна з [[Трэцяя Ўстаўная грамата|Трэцяй Устаўной граматай]] Каленкавічы абвяшчаліся часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. 17 сьнежня 1918 году мястэчка занялі бальшавікі. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП (б) Беларусі Каленкавічы ўвайшлі ў склад [[БССР|Беларускай ССР]], у Мазырскі павет («падраён») Гомельскага раёну<ref name="at">{{Літаратура/150 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}</ref>, аднак 16 студзеня Масква адабрала мястэчка разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад [[РСФСР]]. З 6 сакавіка да 29 чэрвеня 1920 году мястэчка займалі польскія войскі, з 10 да 17 лістапада 1920 году — аддзелы [[Станіслаў Булак-Балаховіч|С. Булак-Балаховіча]]. 17 ліпеня 1924 году Каленкавічы вярнулі [[БССР]], дзе яны сталі цэнтрам раёну Гомельскай вобласьці. 3 ліпеня 1925 году паселішча атрымала статус места. У гэты час тут дзейнічала рамеснае таварыства, працавалі паравы млын зь лесапільняй (з 1916 году), конная крупарушка (з 1917 году), бачарня, кузьня, электрастанцыя (з 1932 году), цагельня (з 1930 году), ткацкая (з 1927 году), шавецкая і кравецкая (з 1929 году) майстэрні, тэлефонная станцыя (з 1929 году). Дзейнічалі лякарня, бібліятэка, 3 сярэднія школы (адкрыліся ў 1932, 1934 і 1936 гадох). У [[Другая сусьветная вайна|Другую сусьветную вайну]] з 12 жніўня 1941 да 14 студзеня 1944 году места знаходзіліся пад акупацыяй [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]]. 7 сакавіка 1963 году Каленкавічы атрымалі афіцыйны статус гораду абласнога падпарадкаваньня. У 1966 годзе да места далучылі вёску [[Карчага|Карчагу]]. 4 лістапада 1993 году пачала дзейнічаць царква ў імя Казанскай іконы Маці Божай. 9 чэрвеня 2001 году адбылося ўрачыстае асьвячэньне новага касьцёла імя Найсьвяцейшай Тройцы<ref>[https://web.archive.org/web/20081222102835/http://catholic.by/port/dioceses/pinsk/parishes/kalinkavichy.htm Калінкавічы — парафія Найсвяцейшай Тройцы], [[Catholic.by]], 14 ліпеня 2006 г.</ref>. <gallery caption="Мястэчка на старых здымках" widths=150 heights=150 class="center"> Kalenkavičy. Каленкавічы (1904).jpg|Вуліца, 1904 г. Kalenkavičy, Čyhunačnaja. Каленкавічы, Чыгуначная (1918) (2).jpg|Чыгуначная станцыя, 1918 г. Kalenkavičy, Rynak. Каленкавічы, Рынак (7.11.1925).jpg|Рынак. Царква, 1925 г. Kalenkavičy, Paštovaja. Каленкавічы, Паштовая (1930-49).jpg|Вуліца Паштовая. Камяніца, да 1941 г. </gallery> == Насельніцтва == === Дэмаграфія === <div style="float:right;margin:0 0 .5em 1em;" class="toccolours"> <timeline> ImageSize = width:auto height:160 barincrement:28 PlotArea = left:50 bottom:20 top:15 right:15 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = late Colors = id:linegrey2 value:gray(0.9) id:linegrey value:gray(0.7) id:cobar value:rgb(0.0,0.7,0.8) id:cobar2 value:rgb(0.6,0.9,0.6) DateFormat = yyyy Period = from:0 till:43000 ScaleMajor = unit:year increment:10000 start:0 gridcolor:linegrey ScaleMinor = unit:year increment:2500 start:0 gridcolor:linegrey2 PlotData = color:cobar width:15 bar:1795 from:0 till:200 bar:1858 from:0 till:653 bar:1897 from:0 till:1484 bar:1908 from:0 till:2523 bar:1926 from:0 till:6152 bar:1939 from:0 till:9799 bar:1959 from:0 till:14900 bar:1970 from:0 till:23900 bar:1991 from:0 till:40600 bar:1997 from:0 till:42600 bar:2004 from:0 till:37800 bar:2009 from:0 till:38381 bar:2018 from:0 till:40282 TextData= fontsize:10px pos:(10,195) text: </timeline> </div> * '''XVIII стагодзьдзе''': 1795 год — 116 муж. * '''XIX стагодзьдзе''': 1858 год — 653 чал.<ref>{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1к}} С. 528.</ref>; 1897 год — 1096 чал. у ''мястэчку Каленкавічах'', 388 чал. у ''сяле Каленкавічах'' * '''XX стагодзьдзе''': 1908 год — 2022 чал. у ''мястэчку Каленкавічах'', 487 чал. у ''сяле Каленкавічах'', 14 чал. у ''фальварку Каленкавічах''; 1926 год — 6152 чал.<ref>{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1к}} С. 529.</ref>; 1939 год — 9799 чал.; 1959 год — 14,9 тыс. чал.; 1970 год — 23,9 тыс. чал.; 1991 год — 40,6 тыс. чал.; 1997 год — 42,6 тыс. чал.<ref>[[Іван Гарыст|Гарыст І.]] Калінкавічы // {{Літаратура/ЭГБ|4к}} С. 30.</ref>; 1998 год — 42,2 тыс. чал.<ref>{{Літаратура/БелЭн|7к}} С. 469.</ref> * '''XXI стагодзьдзе''': 2004 год — 37,8 тыс. чал.; 2006 год — 37,8 тыс. чал.; 2008 год — 38,1 тыс. чал.; 2009 год — 38 381 чал.<ref name="belstat">[https://web.archive.org/web/20100918172105/http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/vihod_tables/1.2-3.pdf Перепись населения — 2009. Гомельская область]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref> (перапіс); 2016 год — 39 890 чал.<ref name="belstat2016">[https://web.archive.org/web/20160706073652/http://www.belstat.gov.by/upload/iblock/567/567f8a4ac45cd80a949bb7bd7a839ca7.zip Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2017 год — 40 315 чал.<ref name="belstat2017">[https://web.archive.org/web/20200813193913/http://belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_7192/ Численность населения на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2018 год — 40 282 чал.<ref name="belstat2018">[https://web.archive.org/web/20180405033656/http://www.belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_8782/ Численность населения на 1 января 2018 г. и среднегодовая численность населения за 2017 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref> === Адукацыя === У Каленкавічах працуюць [[Палескі аграрны каледж імя У.Ф.Міцкевіча]], ДПТВ, гімназія, 8 сярэдніх, музычная і спартовыя школы, школа мастацтваў. === Культура === Дзейнічаюць дом культуры, бібліятэкі, краязнаўчы музэй. === Мас-мэдыя === У месьце выдаецца раённая газэта «[[Калінкавіцкія навіны]]». == Забудова == === Плян === Забудова асноўных вуліцаў — 2-, 5- і 9-павярховыя дамы. Утварылася 3 [[мікрараён]]ы. === Вуліцы і пляцы === {| cellspacing="1" cellpadding="3" style="width: 500px; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|Беларусь}} align="center" | '''Афіцыйная назва''' || '''Гістарычная назва''' |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | Савецкая вуліца || '''Паштовая''' вуліца |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | ? || '''Баранаўская''' вуліца |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | ? || '''Гімназічная''' вуліца |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | ? || '''Царкоўная''' вуліца |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | ? || '''Рынак''' пляц |} == Эканоміка == Прадпрыемствы хімічнай, будаўнічых матэрыялаў, дрэваапрацоўчай, харчовай прамысловасьці. {| class="wikitable standard collapsible collapsed" style="border: none; width: 100%; background-color: transparent;" !Пералік прамысловых прадпрыемстваў Каленкавічаў |- | * РУП «Калінкавіцкі завод жалезабэтонных вырабаў» * ААТ «Калінкавіцкі мясакамбінат» * КУП «Калінкавіцкі завод побытавай хіміі» * ПЧУП «Калінкавіцкі вытворчы камбінат» * ААТ «Калінкавіцкая масласырбаза» * КУП «Калінкавіцкі мэблевы камбінат» * ПУП «Калінкавіцкі малочны камбінат» |} == Турыстычная інфармацыя == === Інфраструктура === Дзейнічае Каленкавіцкі дзяржаўны краязнаўчы музэй. Спыніцца можна ў гасьцініцы «Дружба»<ref>{{Літаратура/Турыстычная энцыкляпэдыя Беларусі|к}}</ref>. === Славутасьці === * Могілкі юдэйскія * Сынагога (пачатак XX ст.) * Царква Сьвятога Мікалая (XIX ст.; захавалася часткова) == Галерэя == <gallery caption="Краявіды места" widths=150 heights=150 class="center"> Kalinkavichy Vakzal.jpg|Чыгуначная станцыя Kalinkavichy1.JPG|Царква Калинковичи. Католический храм..JPG|Касьцёл Kalinkavichy2.JPG|Вуліца места </gallery> == Асобы == * [[Віталь Воўк]] (нар. 1962) — беларускі дзяржаўны дзяяч * [[Канстанцін Казелка]] (1915—1989) — майстар-разьбяр па дрэве, заслужаны дзяяч мастацтваў Беларусі * [[Віктар Казько]] (нар. 1940) — пісьменьнік * [[Раман Петрушэнка]] (нар. 1980) — беларускі вясьляр * [[Аркадзь Пярцоўскі]] (нар. 1939) — хімік-аналітык * [[Зьмітро Віталін|Дзьмітры Сергіевіч]] (Зьмітро Віталін; 1910 — ?) — пісьменьнік * [[Уладзімер Сямашка]] (нар. 1949) — беларускі дзяржаўны дзяяч == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/БелЭн|7}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|2}} * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1}} * {{Літаратура/ЭГБ|4}} * {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|15-2}} == Вонкавыя спасылкі == * {{Радзіма майго духу|kalinkavichy}} * {{Глёбус Беларусі|kalinkovic}} {{Навігацыйная група |назоў = Каленкавічы ў сучасным [[Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Беларусі|адміністрацыйна-тэрытарыяльным падзеле]] [[Беларусь|Беларусі]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Беларусь}}; |Каленкавіцкі раён |Гомельская вобласьць }} {{Месты і мястэчкі гістарычнай Мазыршчыны}} [[Катэгорыя:Каленкавічы| ]] 21oh24xfwc64jl98yldgjqg8e2r56mc 2329537 2329530 2022-07-23T17:35:28Z Дамінік 64057 /* Вялікае Княства Літоўскае */ wikitext text/x-wiki {{Іншы артыкул|вёску Камянецкага раёну Берасьцейскай вобласьці|Каленкавічы (вёска)|горад Каленкавічы ў Гомельскай вобласьці}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Каленкавічы |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Каленкавічаў |Трансьлітараваная назва = Kalienkavičy{{Заўвага|Паводле афіцыйнай назвы — Kalinkavičy}} |Герб = Coat of Arms of Kalinkavičy, Belarus.svg |Сьцяг = Flag of Kalinkavičy.svg |Гімн = |Дата заснаваньня = перад 1552 годам |Першыя згадкі = |Статус з = 1925 |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Каленкавіцкі раён|Каленкавіцкі]] |Сельсавет = |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 40282 |Год падліку колькасьці = 2018 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref name="belstat2018" /> |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовыя індэксы = 247691 (247692, 247693, 247694, 247695) |СААТА = |Выява = Kalinkavichy, Belarus - panoramio.jpg |Апісаньне выявы = Агульны выгляд |Шырата градусаў = 52 |Шырата хвілінаў = 8 |Шырата сэкундаў = |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 20 |Даўгата сэкундаў = |Пазыцыя подпісу на мапе = зьверху |Водступ подпісу на мапе = 2.5 |Сайт = }} '''Кале́нкавічы''' (прыкладна з 1930-х гадоў{{Заўвага|Неафіцыйнае перайменаваньне.}} — ''Калі́нкавічы'') — [[горад|места]] ў [[Беларусь|Беларусі]], на рацэ [[Каўня|Каўні (Каленкаўцы)]]. Адміністрацыйны цэнтар [[Каленкавіцкі раён|Каленкавіцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. Плошча 17 км². Насельніцтва на 2018 год — 40 282 чалавекі<ref name="belstat2018" />. Знаходзяцца за 122 км на паўднёвы захад ад [[Гомель|Гомля]]. Вузел чыгунак на [[Гомель]], [[Жлобін]], [[Берасьце]], [[Оўруч]]. Аўтамабільныя дарогі злучаюць места з [[Гомель|Гомлем]], [[Парычы|Парычамі]], [[Жыткавічы|Жыткавічамі]], [[Славечна]]м. Каленкавічы — даўняе [[мястэчка]] [[Мазырскі павет|гістарычнай Мазыршчыны]] на [[Палесьсе|Палесьсі]]. == Назва == [[Тапонім]] Каленкавічы мае [[патронім|патранімічнае]] паходжаньне, пра што сьведчыць фінальная частка -ічы. Паводле найбольш пашыранага меркаваньня, у аснове назвы места ляжыць імя Ка­ле­нік<ref name="viacorka">[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]], [[Ігар Карней|Карней І.]] [https://www.svaboda.org/a/30125214.html Гарады з «памылкамі» ў назвах: Калінкавічы ці Каленкавічы?], [[Свабода (радыё)|Радыё Свабода]], 25 жніўня 2019 г.</ref> або вытворнае ад яго — Ка­лен­ка<ref>Капылоў І. [http://zviazda.by/2014/02/30711.html Калінкавічы] // [[Звязда]]. №4 (62), 4 лютага 2014 г.</ref>. Таксама існуе меркаваньне, што тапонім утварыўся ад прозьвішча Калянковіч<ref name="ktsm">{{Літаратура/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі}} С. 151.</ref>. Традыцыйная гістарычная назва места — Каленкавічы<ref>{{Спасылка|аўтар = [[Вольга Іскрык]], [[Зьміцер Саўка]]. |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 16.01.2011 |url = http://www.belsat.eu/be/nasze_programy/episode/m,759,sapraudnyia-nazvy-bielaruskikh-gharadou.html |загаловак = Сапраўдныя назвы беларускіх гарадоў |фармат = |назва праекту = |выдавец = [http://www.belsat.eu Белсат ТВ] |дата = 2 красавіка 2012 |мова = |камэнтар =}}</ref><ref>Бартосік З. [http://archive.svaboda.org/programs/geography/2002/12/20021205181249.asp Калінкавічы], [[Радыё Свабода]], 5 сьнежня 2002 г.</ref><ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|15-2к}} S. [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XV_cz.2/101 101].</ref><ref>[http://shop.belkarta.by/upload/iblock/94b/94ba3c0d3e3408c7d9b137b32ee148fd.jpg Картаграма гушчыні насельніцтва БССР. 1931 г.]</ref><ref>Слупскі С. [http://ekonomika.by/downloads/Slupski.pdf Натуральны рух насельніцтва ў БССР] // Матар’ялы да географіі і статыстыкі Беларусі. Т. 2. — Менск: Беларуская акадэмія навук. 1929.</ref>. [[наркамаўка|Цяперашняя афіцыйная]] назва — ''Калінкавічы''. Гэтая форма зьявілася на мапах толькі ў 1930-я гады, відаць, з прычыны пошуку суб’ектыўна больш мілагучнай формы<ref name="ktsm"/> (магчыма, савецкаму чыноўніку ў назьве пачулася асацыяцыя з каленькамі, тым часам у [[Расейская праваслаўная царква|расейскіх праваслаўных сьвятцах]] грэцкае імя Каленік значыцца ў форме Калиник<ref name="viacorka"/>). Пры гэтым аналягічную назву — [[Каленкавічы (вёска)|Каленкавічы]] — захавала вёска на захадзе Беларусі, якая ў гэты час не ўваходзіла ў склад [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]]. У нарматыўным даведніку «[[Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь]]» традыцыйная гістарычная назва Каленкавічы фіксуецца як варыянтная форма. Гэта значыць, што пры жаданьні мясцовых жыхароў і ўладаў яна можа стаць нарматыўнай. == Гісторыя == === Вялікае Княства Літоўскае === [[Файл:Фрагмент апісання воласці Мазырскага замка 1552 г.png|значак|зьлева|Фрагмэнт апісаньня воласьці Мазырскага замку 1552 г.]] Выяўленыя археолягамі гарадзішчы [[Бронзавы век|бронзавага]] і раньняга [[Жалезны век|жалезнага]] вякоў, а таксама эпохі Русі сьведчаць пра засяленьне гэтай мясцовасьці ў далёкай старажытнасьці. Першы пісьмовы ўпамін пра паселішча сустрэты ў апісаньні Мазырскага замку 1552 года. Прычым ''Каленікавічы''{{заўвага|Гэтая, найбольш раньняя форма назвы, Калениковичи, пераконвае, што яна паходзіць ад імя Каленік. У наступнай польскамоўнай згадцы 1560 г. літара ''і'' ўжо адсутнічае — Kalenkowicze.}} ў гэтай крыніцы разам з ''Гулевічамі'' і ''Пуцілавічамі'' названыя нібы як адно сяло ''Айцючыцкай'' (Аўцюцевіцкай) нядзелі{{заўвага|Нядзелі альбо чэргі (у складзе кожнай некалькі паселішчаў), на якія падзялялася Мазырская воласьць, як даводзілася несьці замкавую службу, выконваць работы на карысьць замку. Па нядзелях разьмяркоўваліся і плацёжныя павіннасьці<ref>Клепатский П. Г. Очерки по истории Киевской земли / П.Г. Клепатский — Т. 1: Литовский период. — Одесса, 1912. С. 185, 189—190</ref>.}} Мазырскай воласьці<ref>Архив Юго-Западной России (Архив ЮЗР). Ч. VII. T. I. Акты о заселении Юго-Западной России. — Киев, 1886. С. 635—636</ref>. У рэвізіі Мазырскага староства ад 8 кастрычніка 1560 году каралеўскія камісары паны Рыгор Валовіч і Мікалай Нарушэвіч вызначылі межы і працягласьць уздоўж і ўпоперак грунтоў сяла Гулевічы і Каленкавічы<ref>Архив ЮЗР. Ч. 8. Т. 5. Акты об украинской администрации XVI—XVII вв. — Киев, 1907. С. 481—482</ref>. Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай 1565—1566 гадоў Каленкавічы — у складзе [[Мазырскі павет|Мазырскага павету]] [[Кіеўскае ваяводзтва|Кіеўскага ваяводзтва]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], пасьля падпісаньня акту [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] ўлетку 1569 года — [[Менскае ваяводзтва|Менскага ваяводзтва]] ВКЛ. 30 чэрвеня і 22 жніўня 1582 году вёска згаданая ў справе размежаваньня ўгодзьдзяў Мазырскага{{заўвага|Укладальнікі каленкавіцкай кнігі «Памяць», зьмясьціўшы ўрывак з адказу сужэнства Рафала і Марыі [[Аскеркі|Аскеркаў]], зусім недарэчна датавалі яго 1582 годам. Стражнік польны літоўскі Рафал Міхал, сын Яна Мікалая, Аскерка, жанаты з Марыяй, дачкой свайго дзядзькі старосты багрымавіцкага Антонія Іаахіма Аскеркі, нарадзіўся каля 1761, а спачыў у 1818 годзе; па бацьку валодаў Гарбавічамі<ref>Рыбчонак С., Свяжынскі У. Аскеркі гербу Мурдэліо зменены. // Спадчына. 4/1999. С. 206, 208</ref>. Багрымавіцкае староства, як Загальскае і шэраг іншых, вылучана з Мазырскага хіба ў XVII ст. Тое староства, як Загальскае і шэраг іншых, вылучана з Мазырскага хіба ў XVII ст.<ref>Насевіч, Вячаслаў. Мазырскае стараства. // Вялікае Княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 2 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. Т. 2: К — Я. — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя, 2006. С. 259—260</ref>. Тое, што ў дакумэнце Аскеркаў яно названа таксама і Каленкавіцкім сьведчыць: вёска заставалася каралеўшчынай, пакуль існавала Рэч Паспалітая.}} староства і добраў Гарбавічы, падараваных на вечнасьць каралём Стэфанам Баторыем пану Стэфану Лавейку, судзьдзі земскаму<ref>Памяць. Калінкавіцкі раён. — Мінск: Ураджай, 1999. С. 53</ref>. 16 траўня 1774 году складзены акт разьмежаваньня вёсак Гулевічы і Каленкавічы. На 1778 год у паселішчы было 25 будынкаў, тут знаходзіўся цэнтар парафіі. === Пад уладай Расейскай імпэрыі === [[Файл:Kalenkavičy. Каленкавічы (1801-15).jpg|значак|Каленкавічы на мапе пач. XIX ст.]] У выніку другога падзелу [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] (1793 год) Каленкавічы апынуліся ў складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], у Дудзіцкай воласьці Рэчыцкага павету [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. Расейскія ўлады падаравалі маёнтак зямяніну Шахоўскаму, а ў 1805 годзе ён перайшоў у дзяржаўны скарб. У 1795 годзе існавалі мястэчка Старыя Каленкавічы (35 двароў) і вёска Новыя Каленкавічы, якія стаялі на паштовым тракце Бабруйск — Мазыр. У 1856 годзе тут узьвялі будынак Мікалаеўскай царквы (у ёй захоўваліся мэтрычныя кнігі з 1827 году). У 1864 годзе з мэтаю [[маскалізацыя Беларусі|маскалізацыі колішняга Вялікага Княства Літоўскага]] расейскія ўлады адкрылі ў Каленкавічах народную вучэльню. На 1866 год тут было 100 двароў. У 1876 годзе зямянін Галалобаў меў у вёсцы 71 дзесяціну зямлі, крупарушку. 15 лютага 1888 году пачала працаваць чыгуначная станцыя на лініі [[Лунінец]] — [[Гомель]]. Паводле вынікаў перапісу 1897 году, у мястэчку Каленкавічах было 196 двароў, дзейнічалі 2 малітоўныя дамы, працавалі паштова-тэлеграфная кантора, аптэка, 2 майстэрні апрацоўкі скураў, завод колавай мазі, 27 крамаў, 3 карчмы, 3 заезныя двары; у сяле Каленкавічах — 73 двары, царква, царкоўна-прыходзкая школа, хлебазапасны магазын. У 1908 годзе існавалі аднайменныя мястэчка (196 двароў), сяло (63 двары) і фальварак (2 двары). З 1909 году дзейнічала гандлёва-прамысловае таварыства. У 1916 годзе з уводам у эксплюатацыю чыгункі [[Жлобін]] — [[Оўруч]] Каленкавічы сталі буйным транспартным вузлом. За часамі [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]] ў пачатку 1918 году Каленкавічы заняла войска Ю. Доўбар-Мусьніцкага, а 24 лютага таго ж году — войскі [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыі]].   === Найноўшы час === [[Файл:Kalenkavičy, Čyhunačnaja. Каленкавічы, Чыгуначная (1918).jpg|значак|Чыгуначная станцыя (ням. ''Kaljenkowitschi''), 1918 г.]] 25 сакавіка 1918 году згодна з [[Трэцяя Ўстаўная грамата|Трэцяй Устаўной граматай]] Каленкавічы абвяшчаліся часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. 17 сьнежня 1918 году мястэчка занялі бальшавікі. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП (б) Беларусі Каленкавічы ўвайшлі ў склад [[БССР|Беларускай ССР]], у Мазырскі павет («падраён») Гомельскага раёну<ref name="at">{{Літаратура/150 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}</ref>, аднак 16 студзеня Масква адабрала мястэчка разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад [[РСФСР]]. З 6 сакавіка да 29 чэрвеня 1920 году мястэчка займалі польскія войскі, з 10 да 17 лістапада 1920 году — аддзелы [[Станіслаў Булак-Балаховіч|С. Булак-Балаховіча]]. 17 ліпеня 1924 году Каленкавічы вярнулі [[БССР]], дзе яны сталі цэнтрам раёну Гомельскай вобласьці. 3 ліпеня 1925 году паселішча атрымала статус места. У гэты час тут дзейнічала рамеснае таварыства, працавалі паравы млын зь лесапільняй (з 1916 году), конная крупарушка (з 1917 году), бачарня, кузьня, электрастанцыя (з 1932 году), цагельня (з 1930 году), ткацкая (з 1927 году), шавецкая і кравецкая (з 1929 году) майстэрні, тэлефонная станцыя (з 1929 году). Дзейнічалі лякарня, бібліятэка, 3 сярэднія школы (адкрыліся ў 1932, 1934 і 1936 гадох). У [[Другая сусьветная вайна|Другую сусьветную вайну]] з 12 жніўня 1941 да 14 студзеня 1944 году места знаходзіліся пад акупацыяй [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]]. 7 сакавіка 1963 году Каленкавічы атрымалі афіцыйны статус гораду абласнога падпарадкаваньня. У 1966 годзе да места далучылі вёску [[Карчага|Карчагу]]. 4 лістапада 1993 году пачала дзейнічаць царква ў імя Казанскай іконы Маці Божай. 9 чэрвеня 2001 году адбылося ўрачыстае асьвячэньне новага касьцёла імя Найсьвяцейшай Тройцы<ref>[https://web.archive.org/web/20081222102835/http://catholic.by/port/dioceses/pinsk/parishes/kalinkavichy.htm Калінкавічы — парафія Найсвяцейшай Тройцы], [[Catholic.by]], 14 ліпеня 2006 г.</ref>. <gallery caption="Мястэчка на старых здымках" widths=150 heights=150 class="center"> Kalenkavičy. Каленкавічы (1904).jpg|Вуліца, 1904 г. Kalenkavičy, Čyhunačnaja. Каленкавічы, Чыгуначная (1918) (2).jpg|Чыгуначная станцыя, 1918 г. Kalenkavičy, Rynak. Каленкавічы, Рынак (7.11.1925).jpg|Рынак. Царква, 1925 г. Kalenkavičy, Paštovaja. Каленкавічы, Паштовая (1930-49).jpg|Вуліца Паштовая. Камяніца, да 1941 г. </gallery> == Насельніцтва == === Дэмаграфія === <div style="float:right;margin:0 0 .5em 1em;" class="toccolours"> <timeline> ImageSize = width:auto height:160 barincrement:28 PlotArea = left:50 bottom:20 top:15 right:15 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = late Colors = id:linegrey2 value:gray(0.9) id:linegrey value:gray(0.7) id:cobar value:rgb(0.0,0.7,0.8) id:cobar2 value:rgb(0.6,0.9,0.6) DateFormat = yyyy Period = from:0 till:43000 ScaleMajor = unit:year increment:10000 start:0 gridcolor:linegrey ScaleMinor = unit:year increment:2500 start:0 gridcolor:linegrey2 PlotData = color:cobar width:15 bar:1795 from:0 till:200 bar:1858 from:0 till:653 bar:1897 from:0 till:1484 bar:1908 from:0 till:2523 bar:1926 from:0 till:6152 bar:1939 from:0 till:9799 bar:1959 from:0 till:14900 bar:1970 from:0 till:23900 bar:1991 from:0 till:40600 bar:1997 from:0 till:42600 bar:2004 from:0 till:37800 bar:2009 from:0 till:38381 bar:2018 from:0 till:40282 TextData= fontsize:10px pos:(10,195) text: </timeline> </div> * '''XVIII стагодзьдзе''': 1795 год — 116 муж. * '''XIX стагодзьдзе''': 1858 год — 653 чал.<ref>{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1к}} С. 528.</ref>; 1897 год — 1096 чал. у ''мястэчку Каленкавічах'', 388 чал. у ''сяле Каленкавічах'' * '''XX стагодзьдзе''': 1908 год — 2022 чал. у ''мястэчку Каленкавічах'', 487 чал. у ''сяле Каленкавічах'', 14 чал. у ''фальварку Каленкавічах''; 1926 год — 6152 чал.<ref>{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1к}} С. 529.</ref>; 1939 год — 9799 чал.; 1959 год — 14,9 тыс. чал.; 1970 год — 23,9 тыс. чал.; 1991 год — 40,6 тыс. чал.; 1997 год — 42,6 тыс. чал.<ref>[[Іван Гарыст|Гарыст І.]] Калінкавічы // {{Літаратура/ЭГБ|4к}} С. 30.</ref>; 1998 год — 42,2 тыс. чал.<ref>{{Літаратура/БелЭн|7к}} С. 469.</ref> * '''XXI стагодзьдзе''': 2004 год — 37,8 тыс. чал.; 2006 год — 37,8 тыс. чал.; 2008 год — 38,1 тыс. чал.; 2009 год — 38 381 чал.<ref name="belstat">[https://web.archive.org/web/20100918172105/http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/vihod_tables/1.2-3.pdf Перепись населения — 2009. Гомельская область]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref> (перапіс); 2016 год — 39 890 чал.<ref name="belstat2016">[https://web.archive.org/web/20160706073652/http://www.belstat.gov.by/upload/iblock/567/567f8a4ac45cd80a949bb7bd7a839ca7.zip Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2017 год — 40 315 чал.<ref name="belstat2017">[https://web.archive.org/web/20200813193913/http://belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_7192/ Численность населения на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2018 год — 40 282 чал.<ref name="belstat2018">[https://web.archive.org/web/20180405033656/http://www.belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_8782/ Численность населения на 1 января 2018 г. и среднегодовая численность населения за 2017 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref> === Адукацыя === У Каленкавічах працуюць [[Палескі аграрны каледж імя У.Ф.Міцкевіча]], ДПТВ, гімназія, 8 сярэдніх, музычная і спартовыя школы, школа мастацтваў. === Культура === Дзейнічаюць дом культуры, бібліятэкі, краязнаўчы музэй. === Мас-мэдыя === У месьце выдаецца раённая газэта «[[Калінкавіцкія навіны]]». == Забудова == === Плян === Забудова асноўных вуліцаў — 2-, 5- і 9-павярховыя дамы. Утварылася 3 [[мікрараён]]ы. === Вуліцы і пляцы === {| cellspacing="1" cellpadding="3" style="width: 500px; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|Беларусь}} align="center" | '''Афіцыйная назва''' || '''Гістарычная назва''' |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | Савецкая вуліца || '''Паштовая''' вуліца |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | ? || '''Баранаўская''' вуліца |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | ? || '''Гімназічная''' вуліца |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | ? || '''Царкоўная''' вуліца |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | ? || '''Рынак''' пляц |} == Эканоміка == Прадпрыемствы хімічнай, будаўнічых матэрыялаў, дрэваапрацоўчай, харчовай прамысловасьці. {| class="wikitable standard collapsible collapsed" style="border: none; width: 100%; background-color: transparent;" !Пералік прамысловых прадпрыемстваў Каленкавічаў |- | * РУП «Калінкавіцкі завод жалезабэтонных вырабаў» * ААТ «Калінкавіцкі мясакамбінат» * КУП «Калінкавіцкі завод побытавай хіміі» * ПЧУП «Калінкавіцкі вытворчы камбінат» * ААТ «Калінкавіцкая масласырбаза» * КУП «Калінкавіцкі мэблевы камбінат» * ПУП «Калінкавіцкі малочны камбінат» |} == Турыстычная інфармацыя == === Інфраструктура === Дзейнічае Каленкавіцкі дзяржаўны краязнаўчы музэй. Спыніцца можна ў гасьцініцы «Дружба»<ref>{{Літаратура/Турыстычная энцыкляпэдыя Беларусі|к}}</ref>. === Славутасьці === * Могілкі юдэйскія * Сынагога (пачатак XX ст.) * Царква Сьвятога Мікалая (XIX ст.; захавалася часткова) == Галерэя == <gallery caption="Краявіды места" widths=150 heights=150 class="center"> Kalinkavichy Vakzal.jpg|Чыгуначная станцыя Kalinkavichy1.JPG|Царква Калинковичи. Католический храм..JPG|Касьцёл Kalinkavichy2.JPG|Вуліца места </gallery> == Асобы == * [[Віталь Воўк]] (нар. 1962) — беларускі дзяржаўны дзяяч * [[Канстанцін Казелка]] (1915—1989) — майстар-разьбяр па дрэве, заслужаны дзяяч мастацтваў Беларусі * [[Віктар Казько]] (нар. 1940) — пісьменьнік * [[Раман Петрушэнка]] (нар. 1980) — беларускі вясьляр * [[Аркадзь Пярцоўскі]] (нар. 1939) — хімік-аналітык * [[Зьмітро Віталін|Дзьмітры Сергіевіч]] (Зьмітро Віталін; 1910 — ?) — пісьменьнік * [[Уладзімер Сямашка]] (нар. 1949) — беларускі дзяржаўны дзяяч == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/БелЭн|7}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|2}} * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1}} * {{Літаратура/ЭГБ|4}} * {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|15-2}} == Вонкавыя спасылкі == * {{Радзіма майго духу|kalinkavichy}} * {{Глёбус Беларусі|kalinkovic}} {{Навігацыйная група |назоў = Каленкавічы ў сучасным [[Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Беларусі|адміністрацыйна-тэрытарыяльным падзеле]] [[Беларусь|Беларусі]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Беларусь}}; |Каленкавіцкі раён |Гомельская вобласьць }} {{Месты і мястэчкі гістарычнай Мазыршчыны}} [[Катэгорыя:Каленкавічы| ]] roeekxwhuv528atkmellibz7s98oo0b 2329539 2329537 2022-07-23T17:49:03Z Дамінік 64057 /* Вялікае Княства Літоўскае */ wikitext text/x-wiki {{Іншы артыкул|вёску Камянецкага раёну Берасьцейскай вобласьці|Каленкавічы (вёска)|горад Каленкавічы ў Гомельскай вобласьці}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Каленкавічы |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Каленкавічаў |Трансьлітараваная назва = Kalienkavičy{{Заўвага|Паводле афіцыйнай назвы — Kalinkavičy}} |Герб = Coat of Arms of Kalinkavičy, Belarus.svg |Сьцяг = Flag of Kalinkavičy.svg |Гімн = |Дата заснаваньня = перад 1552 годам |Першыя згадкі = |Статус з = 1925 |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Каленкавіцкі раён|Каленкавіцкі]] |Сельсавет = |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 40282 |Год падліку колькасьці = 2018 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref name="belstat2018" /> |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовыя індэксы = 247691 (247692, 247693, 247694, 247695) |СААТА = |Выява = Kalinkavichy, Belarus - panoramio.jpg |Апісаньне выявы = Агульны выгляд |Шырата градусаў = 52 |Шырата хвілінаў = 8 |Шырата сэкундаў = |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 20 |Даўгата сэкундаў = |Пазыцыя подпісу на мапе = зьверху |Водступ подпісу на мапе = 2.5 |Сайт = }} '''Кале́нкавічы''' (прыкладна з 1930-х гадоў{{Заўвага|Неафіцыйнае перайменаваньне.}} — ''Калі́нкавічы'') — [[горад|места]] ў [[Беларусь|Беларусі]], на рацэ [[Каўня|Каўні (Каленкаўцы)]]. Адміністрацыйны цэнтар [[Каленкавіцкі раён|Каленкавіцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. Плошча 17 км². Насельніцтва на 2018 год — 40 282 чалавекі<ref name="belstat2018" />. Знаходзяцца за 122 км на паўднёвы захад ад [[Гомель|Гомля]]. Вузел чыгунак на [[Гомель]], [[Жлобін]], [[Берасьце]], [[Оўруч]]. Аўтамабільныя дарогі злучаюць места з [[Гомель|Гомлем]], [[Парычы|Парычамі]], [[Жыткавічы|Жыткавічамі]], [[Славечна]]м. Каленкавічы — даўняе [[мястэчка]] [[Мазырскі павет|гістарычнай Мазыршчыны]] на [[Палесьсе|Палесьсі]]. == Назва == [[Тапонім]] Каленкавічы мае [[патронім|патранімічнае]] паходжаньне, пра што сьведчыць фінальная частка -ічы. Паводле найбольш пашыранага меркаваньня, у аснове назвы места ляжыць імя Ка­ле­нік<ref name="viacorka">[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]], [[Ігар Карней|Карней І.]] [https://www.svaboda.org/a/30125214.html Гарады з «памылкамі» ў назвах: Калінкавічы ці Каленкавічы?], [[Свабода (радыё)|Радыё Свабода]], 25 жніўня 2019 г.</ref> або вытворнае ад яго — Ка­лен­ка<ref>Капылоў І. [http://zviazda.by/2014/02/30711.html Калінкавічы] // [[Звязда]]. №4 (62), 4 лютага 2014 г.</ref>. Таксама існуе меркаваньне, што тапонім утварыўся ад прозьвішча Калянковіч<ref name="ktsm">{{Літаратура/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі}} С. 151.</ref>. Традыцыйная гістарычная назва места — Каленкавічы<ref>{{Спасылка|аўтар = [[Вольга Іскрык]], [[Зьміцер Саўка]]. |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 16.01.2011 |url = http://www.belsat.eu/be/nasze_programy/episode/m,759,sapraudnyia-nazvy-bielaruskikh-gharadou.html |загаловак = Сапраўдныя назвы беларускіх гарадоў |фармат = |назва праекту = |выдавец = [http://www.belsat.eu Белсат ТВ] |дата = 2 красавіка 2012 |мова = |камэнтар =}}</ref><ref>Бартосік З. [http://archive.svaboda.org/programs/geography/2002/12/20021205181249.asp Калінкавічы], [[Радыё Свабода]], 5 сьнежня 2002 г.</ref><ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|15-2к}} S. [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XV_cz.2/101 101].</ref><ref>[http://shop.belkarta.by/upload/iblock/94b/94ba3c0d3e3408c7d9b137b32ee148fd.jpg Картаграма гушчыні насельніцтва БССР. 1931 г.]</ref><ref>Слупскі С. [http://ekonomika.by/downloads/Slupski.pdf Натуральны рух насельніцтва ў БССР] // Матар’ялы да географіі і статыстыкі Беларусі. Т. 2. — Менск: Беларуская акадэмія навук. 1929.</ref>. [[наркамаўка|Цяперашняя афіцыйная]] назва — ''Калінкавічы''. Гэтая форма зьявілася на мапах толькі ў 1930-я гады, відаць, з прычыны пошуку суб’ектыўна больш мілагучнай формы<ref name="ktsm"/> (магчыма, савецкаму чыноўніку ў назьве пачулася асацыяцыя з каленькамі, тым часам у [[Расейская праваслаўная царква|расейскіх праваслаўных сьвятцах]] грэцкае імя Каленік значыцца ў форме Калиник<ref name="viacorka"/>). Пры гэтым аналягічную назву — [[Каленкавічы (вёска)|Каленкавічы]] — захавала вёска на захадзе Беларусі, якая ў гэты час не ўваходзіла ў склад [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]]. У нарматыўным даведніку «[[Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь]]» традыцыйная гістарычная назва Каленкавічы фіксуецца як варыянтная форма. Гэта значыць, што пры жаданьні мясцовых жыхароў і ўладаў яна можа стаць нарматыўнай. == Гісторыя == === Вялікае Княства Літоўскае === [[Файл:Фрагмент апісання воласці Мазырскага замка 1552 г.png|значак|зьлева|Фрагмэнт апісаньня воласьці Мазырскага замку 1552 г.]] Выяўленыя археолягамі гарадзішчы [[Бронзавы век|бронзавага]] і раньняга [[Жалезны век|жалезнага]] вякоў, а таксама эпохі Русі сьведчаць пра засяленьне гэтай мясцовасьці ў далёкай старажытнасьці. Першы пісьмовы ўпамін пра паселішча сустрэты ў апісаньні Мазырскага замку 1552 года. Прычым ''Каленікавічы''{{заўвага|Гэтая, найбольш раньняя форма назвы, Калениковичи, пераконвае, што яна паходзіць ад імя Каленік. У наступнай польскамоўнай згадцы 1560 г. літара ''і'' ўжо адсутнічае — Kalenkowicze.}} ў гэтай крыніцы разам з ''Гулевічамі'' і ''Пуцілавічамі'' названыя нібы як адно сяло ''Айцючыцкай'' (Аўцюцевіцкай) нядзелі{{заўвага|Нядзелі альбо чэргі (у складзе кожнай некалькі паселішчаў), на якія падзялялася Мазырская воласьць, як даводзілася несьці замкавую службу, выконваць работы на карысьць замку. Па нядзелях разьмяркоўваліся і плацёжныя павіннасьці<ref>Клепатский П. Г. Очерки по истории Киевской земли / П.Г. Клепатский — Т. 1: Литовский период. — Одесса, 1912. С. 185, 189—190</ref>.}} Мазырскай воласьці<ref>Архив Юго-Западной России (Архив ЮЗР). Ч. VII. T. I. Акты о заселении Юго-Западной России. — Киев, 1886. С. 635—636</ref>. У рэвізіі Мазырскага староства ад 8 кастрычніка 1560 году каралеўскія камісары паны Рыгор Валовіч і Мікалай Нарушэвіч вызначылі межы і працягласьць уздоўж і ўпоперак грунтоў сяла Гулевічы і Каленкавічы<ref>Архив ЮЗР. Ч. 8. Т. 5. Акты об украинской администрации XVI—XVII вв. — Киев, 1907. С. 481—482</ref>. Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай 1565—1566 гадоў Каленкавічы — у складзе [[Мазырскі павет|Мазырскага павету]] [[Кіеўскае ваяводзтва|Кіеўскага ваяводзтва]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], пасьля падпісаньня акту [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] ўлетку 1569 года — [[Менскае ваяводзтва|Менскага ваяводзтва]] ВКЛ. 30 чэрвеня і 22 жніўня 1582 году вёска згаданая ў справе размежаваньня ўгодзьдзяў Мазырскага{{заўвага|Укладальнікі каленкавіцкай кнігі «Памяць», зьмясьціўшы ўрывак з адказу сужэнства Рафала і Марыі [[Аскеркі|Аскеркаў]], зусім недарэчна датавалі яго 1582 годам. Стражнік польны літоўскі Рафал Міхал, сын [[Ян Мікалай Аскерка|Яна Мікалая]], Аскерка, жанаты з Марыяй, дачкой свайго дзядзькі старосты багрымавіцкага [[Антоні Яўхім Аскерка|Антонія Яўхіма Аскеркі]], нарадзіўся каля 1761, а спачыў у 1818 годзе; па бацьку валодаў Гарбавічамі<ref>Рыбчонак С., Свяжынскі У. Аскеркі гербу Мурдэліо зменены. // Спадчына. 4/1999. С. 206, 208</ref>. Багрымавіцкае староства, як Загальскае і шэраг іншых, вылучана з Мазырскага хіба ў XVII ст. Тое староства, як Загальскае і шэраг іншых, вылучана з Мазырскага хіба ў XVII ст.<ref>Насевіч, Вячаслаў. Мазырскае стараства. // Вялікае Княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 2 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. Т. 2: К — Я. — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя, 2006. С. 259—260</ref>. Тое, што ў дакумэнце Аскеркаў яно названа таксама і Каленкавіцкім сьведчыць: вёска заставалася каралеўшчынай, пакуль існавала Рэч Паспалітая.}} староства і добраў Гарбавічы, падараваных на вечнасьць каралём Стэфанам Баторыем пану Стэфану Лавейку, судзьдзі земскаму<ref>Памяць. Калінкавіцкі раён. — Мінск: Ураджай, 1999. С. 53</ref>. 16 траўня 1774 году складзены акт разьмежаваньня вёсак Гулевічы і Каленкавічы. На 1778 год у паселішчы было 25 будынкаў, тут знаходзіўся цэнтар парафіі. === Пад уладай Расейскай імпэрыі === [[Файл:Kalenkavičy. Каленкавічы (1801-15).jpg|значак|Каленкавічы на мапе пач. XIX ст.]] У выніку другога падзелу [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] (1793 год) Каленкавічы апынуліся ў складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], у Дудзіцкай воласьці Рэчыцкага павету [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. Расейскія ўлады падаравалі маёнтак зямяніну Шахоўскаму, а ў 1805 годзе ён перайшоў у дзяржаўны скарб. У 1795 годзе існавалі мястэчка Старыя Каленкавічы (35 двароў) і вёска Новыя Каленкавічы, якія стаялі на паштовым тракце Бабруйск — Мазыр. У 1856 годзе тут узьвялі будынак Мікалаеўскай царквы (у ёй захоўваліся мэтрычныя кнігі з 1827 году). У 1864 годзе з мэтаю [[маскалізацыя Беларусі|маскалізацыі колішняга Вялікага Княства Літоўскага]] расейскія ўлады адкрылі ў Каленкавічах народную вучэльню. На 1866 год тут было 100 двароў. У 1876 годзе зямянін Галалобаў меў у вёсцы 71 дзесяціну зямлі, крупарушку. 15 лютага 1888 году пачала працаваць чыгуначная станцыя на лініі [[Лунінец]] — [[Гомель]]. Паводле вынікаў перапісу 1897 году, у мястэчку Каленкавічах было 196 двароў, дзейнічалі 2 малітоўныя дамы, працавалі паштова-тэлеграфная кантора, аптэка, 2 майстэрні апрацоўкі скураў, завод колавай мазі, 27 крамаў, 3 карчмы, 3 заезныя двары; у сяле Каленкавічах — 73 двары, царква, царкоўна-прыходзкая школа, хлебазапасны магазын. У 1908 годзе існавалі аднайменныя мястэчка (196 двароў), сяло (63 двары) і фальварак (2 двары). З 1909 году дзейнічала гандлёва-прамысловае таварыства. У 1916 годзе з уводам у эксплюатацыю чыгункі [[Жлобін]] — [[Оўруч]] Каленкавічы сталі буйным транспартным вузлом. За часамі [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]] ў пачатку 1918 году Каленкавічы заняла войска Ю. Доўбар-Мусьніцкага, а 24 лютага таго ж году — войскі [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыі]].   === Найноўшы час === [[Файл:Kalenkavičy, Čyhunačnaja. Каленкавічы, Чыгуначная (1918).jpg|значак|Чыгуначная станцыя (ням. ''Kaljenkowitschi''), 1918 г.]] 25 сакавіка 1918 году згодна з [[Трэцяя Ўстаўная грамата|Трэцяй Устаўной граматай]] Каленкавічы абвяшчаліся часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. 17 сьнежня 1918 году мястэчка занялі бальшавікі. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП (б) Беларусі Каленкавічы ўвайшлі ў склад [[БССР|Беларускай ССР]], у Мазырскі павет («падраён») Гомельскага раёну<ref name="at">{{Літаратура/150 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}</ref>, аднак 16 студзеня Масква адабрала мястэчка разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад [[РСФСР]]. З 6 сакавіка да 29 чэрвеня 1920 году мястэчка займалі польскія войскі, з 10 да 17 лістапада 1920 году — аддзелы [[Станіслаў Булак-Балаховіч|С. Булак-Балаховіча]]. 17 ліпеня 1924 году Каленкавічы вярнулі [[БССР]], дзе яны сталі цэнтрам раёну Гомельскай вобласьці. 3 ліпеня 1925 году паселішча атрымала статус места. У гэты час тут дзейнічала рамеснае таварыства, працавалі паравы млын зь лесапільняй (з 1916 году), конная крупарушка (з 1917 году), бачарня, кузьня, электрастанцыя (з 1932 году), цагельня (з 1930 году), ткацкая (з 1927 году), шавецкая і кравецкая (з 1929 году) майстэрні, тэлефонная станцыя (з 1929 году). Дзейнічалі лякарня, бібліятэка, 3 сярэднія школы (адкрыліся ў 1932, 1934 і 1936 гадох). У [[Другая сусьветная вайна|Другую сусьветную вайну]] з 12 жніўня 1941 да 14 студзеня 1944 году места знаходзіліся пад акупацыяй [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]]. 7 сакавіка 1963 году Каленкавічы атрымалі афіцыйны статус гораду абласнога падпарадкаваньня. У 1966 годзе да места далучылі вёску [[Карчага|Карчагу]]. 4 лістапада 1993 году пачала дзейнічаць царква ў імя Казанскай іконы Маці Божай. 9 чэрвеня 2001 году адбылося ўрачыстае асьвячэньне новага касьцёла імя Найсьвяцейшай Тройцы<ref>[https://web.archive.org/web/20081222102835/http://catholic.by/port/dioceses/pinsk/parishes/kalinkavichy.htm Калінкавічы — парафія Найсвяцейшай Тройцы], [[Catholic.by]], 14 ліпеня 2006 г.</ref>. <gallery caption="Мястэчка на старых здымках" widths=150 heights=150 class="center"> Kalenkavičy. Каленкавічы (1904).jpg|Вуліца, 1904 г. Kalenkavičy, Čyhunačnaja. Каленкавічы, Чыгуначная (1918) (2).jpg|Чыгуначная станцыя, 1918 г. Kalenkavičy, Rynak. Каленкавічы, Рынак (7.11.1925).jpg|Рынак. Царква, 1925 г. Kalenkavičy, Paštovaja. Каленкавічы, Паштовая (1930-49).jpg|Вуліца Паштовая. Камяніца, да 1941 г. </gallery> == Насельніцтва == === Дэмаграфія === <div style="float:right;margin:0 0 .5em 1em;" class="toccolours"> <timeline> ImageSize = width:auto height:160 barincrement:28 PlotArea = left:50 bottom:20 top:15 right:15 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = late Colors = id:linegrey2 value:gray(0.9) id:linegrey value:gray(0.7) id:cobar value:rgb(0.0,0.7,0.8) id:cobar2 value:rgb(0.6,0.9,0.6) DateFormat = yyyy Period = from:0 till:43000 ScaleMajor = unit:year increment:10000 start:0 gridcolor:linegrey ScaleMinor = unit:year increment:2500 start:0 gridcolor:linegrey2 PlotData = color:cobar width:15 bar:1795 from:0 till:200 bar:1858 from:0 till:653 bar:1897 from:0 till:1484 bar:1908 from:0 till:2523 bar:1926 from:0 till:6152 bar:1939 from:0 till:9799 bar:1959 from:0 till:14900 bar:1970 from:0 till:23900 bar:1991 from:0 till:40600 bar:1997 from:0 till:42600 bar:2004 from:0 till:37800 bar:2009 from:0 till:38381 bar:2018 from:0 till:40282 TextData= fontsize:10px pos:(10,195) text: </timeline> </div> * '''XVIII стагодзьдзе''': 1795 год — 116 муж. * '''XIX стагодзьдзе''': 1858 год — 653 чал.<ref>{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1к}} С. 528.</ref>; 1897 год — 1096 чал. у ''мястэчку Каленкавічах'', 388 чал. у ''сяле Каленкавічах'' * '''XX стагодзьдзе''': 1908 год — 2022 чал. у ''мястэчку Каленкавічах'', 487 чал. у ''сяле Каленкавічах'', 14 чал. у ''фальварку Каленкавічах''; 1926 год — 6152 чал.<ref>{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1к}} С. 529.</ref>; 1939 год — 9799 чал.; 1959 год — 14,9 тыс. чал.; 1970 год — 23,9 тыс. чал.; 1991 год — 40,6 тыс. чал.; 1997 год — 42,6 тыс. чал.<ref>[[Іван Гарыст|Гарыст І.]] Калінкавічы // {{Літаратура/ЭГБ|4к}} С. 30.</ref>; 1998 год — 42,2 тыс. чал.<ref>{{Літаратура/БелЭн|7к}} С. 469.</ref> * '''XXI стагодзьдзе''': 2004 год — 37,8 тыс. чал.; 2006 год — 37,8 тыс. чал.; 2008 год — 38,1 тыс. чал.; 2009 год — 38 381 чал.<ref name="belstat">[https://web.archive.org/web/20100918172105/http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/vihod_tables/1.2-3.pdf Перепись населения — 2009. Гомельская область]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref> (перапіс); 2016 год — 39 890 чал.<ref name="belstat2016">[https://web.archive.org/web/20160706073652/http://www.belstat.gov.by/upload/iblock/567/567f8a4ac45cd80a949bb7bd7a839ca7.zip Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2017 год — 40 315 чал.<ref name="belstat2017">[https://web.archive.org/web/20200813193913/http://belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_7192/ Численность населения на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2018 год — 40 282 чал.<ref name="belstat2018">[https://web.archive.org/web/20180405033656/http://www.belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_8782/ Численность населения на 1 января 2018 г. и среднегодовая численность населения за 2017 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref> === Адукацыя === У Каленкавічах працуюць [[Палескі аграрны каледж імя У.Ф.Міцкевіча]], ДПТВ, гімназія, 8 сярэдніх, музычная і спартовыя школы, школа мастацтваў. === Культура === Дзейнічаюць дом культуры, бібліятэкі, краязнаўчы музэй. === Мас-мэдыя === У месьце выдаецца раённая газэта «[[Калінкавіцкія навіны]]». == Забудова == === Плян === Забудова асноўных вуліцаў — 2-, 5- і 9-павярховыя дамы. Утварылася 3 [[мікрараён]]ы. === Вуліцы і пляцы === {| cellspacing="1" cellpadding="3" style="width: 500px; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|Беларусь}} align="center" | '''Афіцыйная назва''' || '''Гістарычная назва''' |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | Савецкая вуліца || '''Паштовая''' вуліца |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | ? || '''Баранаўская''' вуліца |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | ? || '''Гімназічная''' вуліца |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | ? || '''Царкоўная''' вуліца |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | ? || '''Рынак''' пляц |} == Эканоміка == Прадпрыемствы хімічнай, будаўнічых матэрыялаў, дрэваапрацоўчай, харчовай прамысловасьці. {| class="wikitable standard collapsible collapsed" style="border: none; width: 100%; background-color: transparent;" !Пералік прамысловых прадпрыемстваў Каленкавічаў |- | * РУП «Калінкавіцкі завод жалезабэтонных вырабаў» * ААТ «Калінкавіцкі мясакамбінат» * КУП «Калінкавіцкі завод побытавай хіміі» * ПЧУП «Калінкавіцкі вытворчы камбінат» * ААТ «Калінкавіцкая масласырбаза» * КУП «Калінкавіцкі мэблевы камбінат» * ПУП «Калінкавіцкі малочны камбінат» |} == Турыстычная інфармацыя == === Інфраструктура === Дзейнічае Каленкавіцкі дзяржаўны краязнаўчы музэй. Спыніцца можна ў гасьцініцы «Дружба»<ref>{{Літаратура/Турыстычная энцыкляпэдыя Беларусі|к}}</ref>. === Славутасьці === * Могілкі юдэйскія * Сынагога (пачатак XX ст.) * Царква Сьвятога Мікалая (XIX ст.; захавалася часткова) == Галерэя == <gallery caption="Краявіды места" widths=150 heights=150 class="center"> Kalinkavichy Vakzal.jpg|Чыгуначная станцыя Kalinkavichy1.JPG|Царква Калинковичи. Католический храм..JPG|Касьцёл Kalinkavichy2.JPG|Вуліца места </gallery> == Асобы == * [[Віталь Воўк]] (нар. 1962) — беларускі дзяржаўны дзяяч * [[Канстанцін Казелка]] (1915—1989) — майстар-разьбяр па дрэве, заслужаны дзяяч мастацтваў Беларусі * [[Віктар Казько]] (нар. 1940) — пісьменьнік * [[Раман Петрушэнка]] (нар. 1980) — беларускі вясьляр * [[Аркадзь Пярцоўскі]] (нар. 1939) — хімік-аналітык * [[Зьмітро Віталін|Дзьмітры Сергіевіч]] (Зьмітро Віталін; 1910 — ?) — пісьменьнік * [[Уладзімер Сямашка]] (нар. 1949) — беларускі дзяржаўны дзяяч == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/БелЭн|7}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|2}} * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1}} * {{Літаратура/ЭГБ|4}} * {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|15-2}} == Вонкавыя спасылкі == * {{Радзіма майго духу|kalinkavichy}} * {{Глёбус Беларусі|kalinkovic}} {{Навігацыйная група |назоў = Каленкавічы ў сучасным [[Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Беларусі|адміністрацыйна-тэрытарыяльным падзеле]] [[Беларусь|Беларусі]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Беларусь}}; |Каленкавіцкі раён |Гомельская вобласьць }} {{Месты і мястэчкі гістарычнай Мазыршчыны}} [[Катэгорыя:Каленкавічы| ]] 9sh8xuj1y3p7book9zdxi5jo9f9vjlf 2329540 2329539 2022-07-23T17:50:17Z Дамінік 64057 /* Вялікае Княства Літоўскае */ wikitext text/x-wiki {{Іншы артыкул|вёску Камянецкага раёну Берасьцейскай вобласьці|Каленкавічы (вёска)|горад Каленкавічы ў Гомельскай вобласьці}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Каленкавічы |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Каленкавічаў |Трансьлітараваная назва = Kalienkavičy{{Заўвага|Паводле афіцыйнай назвы — Kalinkavičy}} |Герб = Coat of Arms of Kalinkavičy, Belarus.svg |Сьцяг = Flag of Kalinkavičy.svg |Гімн = |Дата заснаваньня = перад 1552 годам |Першыя згадкі = |Статус з = 1925 |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Каленкавіцкі раён|Каленкавіцкі]] |Сельсавет = |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 40282 |Год падліку колькасьці = 2018 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref name="belstat2018" /> |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовыя індэксы = 247691 (247692, 247693, 247694, 247695) |СААТА = |Выява = Kalinkavichy, Belarus - panoramio.jpg |Апісаньне выявы = Агульны выгляд |Шырата градусаў = 52 |Шырата хвілінаў = 8 |Шырата сэкундаў = |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 20 |Даўгата сэкундаў = |Пазыцыя подпісу на мапе = зьверху |Водступ подпісу на мапе = 2.5 |Сайт = }} '''Кале́нкавічы''' (прыкладна з 1930-х гадоў{{Заўвага|Неафіцыйнае перайменаваньне.}} — ''Калі́нкавічы'') — [[горад|места]] ў [[Беларусь|Беларусі]], на рацэ [[Каўня|Каўні (Каленкаўцы)]]. Адміністрацыйны цэнтар [[Каленкавіцкі раён|Каленкавіцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. Плошча 17 км². Насельніцтва на 2018 год — 40 282 чалавекі<ref name="belstat2018" />. Знаходзяцца за 122 км на паўднёвы захад ад [[Гомель|Гомля]]. Вузел чыгунак на [[Гомель]], [[Жлобін]], [[Берасьце]], [[Оўруч]]. Аўтамабільныя дарогі злучаюць места з [[Гомель|Гомлем]], [[Парычы|Парычамі]], [[Жыткавічы|Жыткавічамі]], [[Славечна]]м. Каленкавічы — даўняе [[мястэчка]] [[Мазырскі павет|гістарычнай Мазыршчыны]] на [[Палесьсе|Палесьсі]]. == Назва == [[Тапонім]] Каленкавічы мае [[патронім|патранімічнае]] паходжаньне, пра што сьведчыць фінальная частка -ічы. Паводле найбольш пашыранага меркаваньня, у аснове назвы места ляжыць імя Ка­ле­нік<ref name="viacorka">[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]], [[Ігар Карней|Карней І.]] [https://www.svaboda.org/a/30125214.html Гарады з «памылкамі» ў назвах: Калінкавічы ці Каленкавічы?], [[Свабода (радыё)|Радыё Свабода]], 25 жніўня 2019 г.</ref> або вытворнае ад яго — Ка­лен­ка<ref>Капылоў І. [http://zviazda.by/2014/02/30711.html Калінкавічы] // [[Звязда]]. №4 (62), 4 лютага 2014 г.</ref>. Таксама існуе меркаваньне, што тапонім утварыўся ад прозьвішча Калянковіч<ref name="ktsm">{{Літаратура/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі}} С. 151.</ref>. Традыцыйная гістарычная назва места — Каленкавічы<ref>{{Спасылка|аўтар = [[Вольга Іскрык]], [[Зьміцер Саўка]]. |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 16.01.2011 |url = http://www.belsat.eu/be/nasze_programy/episode/m,759,sapraudnyia-nazvy-bielaruskikh-gharadou.html |загаловак = Сапраўдныя назвы беларускіх гарадоў |фармат = |назва праекту = |выдавец = [http://www.belsat.eu Белсат ТВ] |дата = 2 красавіка 2012 |мова = |камэнтар =}}</ref><ref>Бартосік З. [http://archive.svaboda.org/programs/geography/2002/12/20021205181249.asp Калінкавічы], [[Радыё Свабода]], 5 сьнежня 2002 г.</ref><ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|15-2к}} S. [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XV_cz.2/101 101].</ref><ref>[http://shop.belkarta.by/upload/iblock/94b/94ba3c0d3e3408c7d9b137b32ee148fd.jpg Картаграма гушчыні насельніцтва БССР. 1931 г.]</ref><ref>Слупскі С. [http://ekonomika.by/downloads/Slupski.pdf Натуральны рух насельніцтва ў БССР] // Матар’ялы да географіі і статыстыкі Беларусі. Т. 2. — Менск: Беларуская акадэмія навук. 1929.</ref>. [[наркамаўка|Цяперашняя афіцыйная]] назва — ''Калінкавічы''. Гэтая форма зьявілася на мапах толькі ў 1930-я гады, відаць, з прычыны пошуку суб’ектыўна больш мілагучнай формы<ref name="ktsm"/> (магчыма, савецкаму чыноўніку ў назьве пачулася асацыяцыя з каленькамі, тым часам у [[Расейская праваслаўная царква|расейскіх праваслаўных сьвятцах]] грэцкае імя Каленік значыцца ў форме Калиник<ref name="viacorka"/>). Пры гэтым аналягічную назву — [[Каленкавічы (вёска)|Каленкавічы]] — захавала вёска на захадзе Беларусі, якая ў гэты час не ўваходзіла ў склад [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]]. У нарматыўным даведніку «[[Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь]]» традыцыйная гістарычная назва Каленкавічы фіксуецца як варыянтная форма. Гэта значыць, што пры жаданьні мясцовых жыхароў і ўладаў яна можа стаць нарматыўнай. == Гісторыя == === Вялікае Княства Літоўскае === [[Файл:Фрагмент апісання воласці Мазырскага замка 1552 г.png|значак|зьлева|Фрагмэнт апісаньня воласьці Мазырскага замку 1552 г.]] Выяўленыя археолягамі гарадзішчы [[Бронзавы век|бронзавага]] і раньняга [[Жалезны век|жалезнага]] вякоў, а таксама эпохі Русі сьведчаць пра засяленьне гэтай мясцовасьці ў далёкай старажытнасьці. Першы пісьмовы ўпамін пра паселішча сустрэты ў апісаньні Мазырскага замку 1552 года. Прычым ''Каленікавічы''{{заўвага|Гэтая, найбольш раньняя форма назвы, Калениковичи, пераконвае, што яна паходзіць ад імя Каленік. У наступнай польскамоўнай згадцы 1560 г. літара ''і'' ўжо адсутнічае — Kalenkowicze.}} ў гэтай крыніцы разам з ''Гулевічамі'' і ''Пуцілавічамі'' названыя нібы як адно сяло ''Айцючыцкай'' (Аўцюцевіцкай) нядзелі{{заўвага|Нядзелі альбо чэргі (у складзе кожнай некалькі паселішчаў), на якія падзялялася Мазырская воласьць, як даводзілася несьці замкавую службу, выконваць работы на карысьць замку. Па нядзелях разьмяркоўваліся і плацёжныя павіннасьці<ref>Клепатский П. Г. Очерки по истории Киевской земли / П.Г. Клепатский — Т. 1: Литовский период. — Одесса, 1912. С. 185, 189—190</ref>.}} Мазырскай воласьці<ref>Архив Юго-Западной России (Архив ЮЗР). Ч. VII. T. I. Акты о заселении Юго-Западной России. — Киев, 1886. С. 635—636</ref>. У рэвізіі Мазырскага староства ад 8 кастрычніка 1560 году каралеўскія камісары паны Рыгор Валовіч і Мікалай Нарушэвіч вызначылі межы і працягласьць уздоўж і ўпоперак грунтоў сяла Гулевічы і Каленкавічы<ref>Архив ЮЗР. Ч. 8. Т. 5. Акты об украинской администрации XVI—XVII вв. — Киев, 1907. С. 481—482</ref>. Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай 1565—1566 гадоў Каленкавічы — у складзе [[Мазырскі павет|Мазырскага павету]] [[Кіеўскае ваяводзтва|Кіеўскага ваяводзтва]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], пасьля падпісаньня акту [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] ўлетку 1569 года — [[Менскае ваяводзтва|Менскага ваяводзтва]] ВКЛ. 30 чэрвеня і 22 жніўня 1582 году вёска згаданая ў справе размежаваньня ўгодзьдзяў Мазырскага{{заўвага|Укладальнікі каленкавіцкай кнігі «Памяць», зьмясьціўшы ўрывак з адказу сужэнства Рафала і Марыі [[Аскеркі|Аскеркаў]], зусім недарэчна датавалі яго 1582 годам. Стражнік польны літоўскі Рафал Міхал, сын [[Ян Мікалай Аскерка|Яна Мікалая]], Аскерка, жанаты з Марыяй, дачкой яго дзядзькі старосты багрымавіцкага [[Антоні Яўхім Аскерка|Антонія Яўхіма Аскеркі]], нарадзіўся каля 1761, а спачыў у 1818 годзе; па бацьку валодаў Гарбавічамі<ref>Рыбчонак С., Свяжынскі У. Аскеркі гербу Мурдэліо зменены. // Спадчына. 4/1999. С. 206, 208</ref>. Багрымавіцкае староства, як Загальскае і шэраг іншых, вылучана з Мазырскага хіба ў XVII ст. Тое староства, як Загальскае і шэраг іншых, вылучана з Мазырскага хіба ў XVII ст.<ref>Насевіч, Вячаслаў. Мазырскае стараства. // Вялікае Княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 2 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. Т. 2: К — Я. — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя, 2006. С. 259—260</ref>. Тое, што ў дакумэнце Аскеркаў яно названа таксама і Каленкавіцкім сьведчыць: вёска заставалася каралеўшчынай, пакуль існавала Рэч Паспалітая.}} староства і добраў Гарбавічы, падараваных на вечнасьць каралём Стэфанам Баторыем пану Стэфану Лавейку, судзьдзі земскаму<ref>Памяць. Калінкавіцкі раён. — Мінск: Ураджай, 1999. С. 53</ref>. 16 траўня 1774 году складзены акт разьмежаваньня вёсак Гулевічы і Каленкавічы. На 1778 год у паселішчы было 25 будынкаў, тут знаходзіўся цэнтар парафіі. === Пад уладай Расейскай імпэрыі === [[Файл:Kalenkavičy. Каленкавічы (1801-15).jpg|значак|Каленкавічы на мапе пач. XIX ст.]] У выніку другога падзелу [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] (1793 год) Каленкавічы апынуліся ў складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], у Дудзіцкай воласьці Рэчыцкага павету [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. Расейскія ўлады падаравалі маёнтак зямяніну Шахоўскаму, а ў 1805 годзе ён перайшоў у дзяржаўны скарб. У 1795 годзе існавалі мястэчка Старыя Каленкавічы (35 двароў) і вёска Новыя Каленкавічы, якія стаялі на паштовым тракце Бабруйск — Мазыр. У 1856 годзе тут узьвялі будынак Мікалаеўскай царквы (у ёй захоўваліся мэтрычныя кнігі з 1827 году). У 1864 годзе з мэтаю [[маскалізацыя Беларусі|маскалізацыі колішняга Вялікага Княства Літоўскага]] расейскія ўлады адкрылі ў Каленкавічах народную вучэльню. На 1866 год тут было 100 двароў. У 1876 годзе зямянін Галалобаў меў у вёсцы 71 дзесяціну зямлі, крупарушку. 15 лютага 1888 году пачала працаваць чыгуначная станцыя на лініі [[Лунінец]] — [[Гомель]]. Паводле вынікаў перапісу 1897 году, у мястэчку Каленкавічах было 196 двароў, дзейнічалі 2 малітоўныя дамы, працавалі паштова-тэлеграфная кантора, аптэка, 2 майстэрні апрацоўкі скураў, завод колавай мазі, 27 крамаў, 3 карчмы, 3 заезныя двары; у сяле Каленкавічах — 73 двары, царква, царкоўна-прыходзкая школа, хлебазапасны магазын. У 1908 годзе існавалі аднайменныя мястэчка (196 двароў), сяло (63 двары) і фальварак (2 двары). З 1909 году дзейнічала гандлёва-прамысловае таварыства. У 1916 годзе з уводам у эксплюатацыю чыгункі [[Жлобін]] — [[Оўруч]] Каленкавічы сталі буйным транспартным вузлом. За часамі [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]] ў пачатку 1918 году Каленкавічы заняла войска Ю. Доўбар-Мусьніцкага, а 24 лютага таго ж году — войскі [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыі]].   === Найноўшы час === [[Файл:Kalenkavičy, Čyhunačnaja. Каленкавічы, Чыгуначная (1918).jpg|значак|Чыгуначная станцыя (ням. ''Kaljenkowitschi''), 1918 г.]] 25 сакавіка 1918 году згодна з [[Трэцяя Ўстаўная грамата|Трэцяй Устаўной граматай]] Каленкавічы абвяшчаліся часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. 17 сьнежня 1918 году мястэчка занялі бальшавікі. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП (б) Беларусі Каленкавічы ўвайшлі ў склад [[БССР|Беларускай ССР]], у Мазырскі павет («падраён») Гомельскага раёну<ref name="at">{{Літаратура/150 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}</ref>, аднак 16 студзеня Масква адабрала мястэчка разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад [[РСФСР]]. З 6 сакавіка да 29 чэрвеня 1920 году мястэчка займалі польскія войскі, з 10 да 17 лістапада 1920 году — аддзелы [[Станіслаў Булак-Балаховіч|С. Булак-Балаховіча]]. 17 ліпеня 1924 году Каленкавічы вярнулі [[БССР]], дзе яны сталі цэнтрам раёну Гомельскай вобласьці. 3 ліпеня 1925 году паселішча атрымала статус места. У гэты час тут дзейнічала рамеснае таварыства, працавалі паравы млын зь лесапільняй (з 1916 году), конная крупарушка (з 1917 году), бачарня, кузьня, электрастанцыя (з 1932 году), цагельня (з 1930 году), ткацкая (з 1927 году), шавецкая і кравецкая (з 1929 году) майстэрні, тэлефонная станцыя (з 1929 году). Дзейнічалі лякарня, бібліятэка, 3 сярэднія школы (адкрыліся ў 1932, 1934 і 1936 гадох). У [[Другая сусьветная вайна|Другую сусьветную вайну]] з 12 жніўня 1941 да 14 студзеня 1944 году места знаходзіліся пад акупацыяй [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]]. 7 сакавіка 1963 году Каленкавічы атрымалі афіцыйны статус гораду абласнога падпарадкаваньня. У 1966 годзе да места далучылі вёску [[Карчага|Карчагу]]. 4 лістапада 1993 году пачала дзейнічаць царква ў імя Казанскай іконы Маці Божай. 9 чэрвеня 2001 году адбылося ўрачыстае асьвячэньне новага касьцёла імя Найсьвяцейшай Тройцы<ref>[https://web.archive.org/web/20081222102835/http://catholic.by/port/dioceses/pinsk/parishes/kalinkavichy.htm Калінкавічы — парафія Найсвяцейшай Тройцы], [[Catholic.by]], 14 ліпеня 2006 г.</ref>. <gallery caption="Мястэчка на старых здымках" widths=150 heights=150 class="center"> Kalenkavičy. Каленкавічы (1904).jpg|Вуліца, 1904 г. Kalenkavičy, Čyhunačnaja. Каленкавічы, Чыгуначная (1918) (2).jpg|Чыгуначная станцыя, 1918 г. Kalenkavičy, Rynak. Каленкавічы, Рынак (7.11.1925).jpg|Рынак. Царква, 1925 г. Kalenkavičy, Paštovaja. Каленкавічы, Паштовая (1930-49).jpg|Вуліца Паштовая. Камяніца, да 1941 г. </gallery> == Насельніцтва == === Дэмаграфія === <div style="float:right;margin:0 0 .5em 1em;" class="toccolours"> <timeline> ImageSize = width:auto height:160 barincrement:28 PlotArea = left:50 bottom:20 top:15 right:15 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = late Colors = id:linegrey2 value:gray(0.9) id:linegrey value:gray(0.7) id:cobar value:rgb(0.0,0.7,0.8) id:cobar2 value:rgb(0.6,0.9,0.6) DateFormat = yyyy Period = from:0 till:43000 ScaleMajor = unit:year increment:10000 start:0 gridcolor:linegrey ScaleMinor = unit:year increment:2500 start:0 gridcolor:linegrey2 PlotData = color:cobar width:15 bar:1795 from:0 till:200 bar:1858 from:0 till:653 bar:1897 from:0 till:1484 bar:1908 from:0 till:2523 bar:1926 from:0 till:6152 bar:1939 from:0 till:9799 bar:1959 from:0 till:14900 bar:1970 from:0 till:23900 bar:1991 from:0 till:40600 bar:1997 from:0 till:42600 bar:2004 from:0 till:37800 bar:2009 from:0 till:38381 bar:2018 from:0 till:40282 TextData= fontsize:10px pos:(10,195) text: </timeline> </div> * '''XVIII стагодзьдзе''': 1795 год — 116 муж. * '''XIX стагодзьдзе''': 1858 год — 653 чал.<ref>{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1к}} С. 528.</ref>; 1897 год — 1096 чал. у ''мястэчку Каленкавічах'', 388 чал. у ''сяле Каленкавічах'' * '''XX стагодзьдзе''': 1908 год — 2022 чал. у ''мястэчку Каленкавічах'', 487 чал. у ''сяле Каленкавічах'', 14 чал. у ''фальварку Каленкавічах''; 1926 год — 6152 чал.<ref>{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1к}} С. 529.</ref>; 1939 год — 9799 чал.; 1959 год — 14,9 тыс. чал.; 1970 год — 23,9 тыс. чал.; 1991 год — 40,6 тыс. чал.; 1997 год — 42,6 тыс. чал.<ref>[[Іван Гарыст|Гарыст І.]] Калінкавічы // {{Літаратура/ЭГБ|4к}} С. 30.</ref>; 1998 год — 42,2 тыс. чал.<ref>{{Літаратура/БелЭн|7к}} С. 469.</ref> * '''XXI стагодзьдзе''': 2004 год — 37,8 тыс. чал.; 2006 год — 37,8 тыс. чал.; 2008 год — 38,1 тыс. чал.; 2009 год — 38 381 чал.<ref name="belstat">[https://web.archive.org/web/20100918172105/http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/vihod_tables/1.2-3.pdf Перепись населения — 2009. Гомельская область]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref> (перапіс); 2016 год — 39 890 чал.<ref name="belstat2016">[https://web.archive.org/web/20160706073652/http://www.belstat.gov.by/upload/iblock/567/567f8a4ac45cd80a949bb7bd7a839ca7.zip Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2017 год — 40 315 чал.<ref name="belstat2017">[https://web.archive.org/web/20200813193913/http://belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_7192/ Численность населения на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2018 год — 40 282 чал.<ref name="belstat2018">[https://web.archive.org/web/20180405033656/http://www.belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_8782/ Численность населения на 1 января 2018 г. и среднегодовая численность населения за 2017 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref> === Адукацыя === У Каленкавічах працуюць [[Палескі аграрны каледж імя У.Ф.Міцкевіча]], ДПТВ, гімназія, 8 сярэдніх, музычная і спартовыя школы, школа мастацтваў. === Культура === Дзейнічаюць дом культуры, бібліятэкі, краязнаўчы музэй. === Мас-мэдыя === У месьце выдаецца раённая газэта «[[Калінкавіцкія навіны]]». == Забудова == === Плян === Забудова асноўных вуліцаў — 2-, 5- і 9-павярховыя дамы. Утварылася 3 [[мікрараён]]ы. === Вуліцы і пляцы === {| cellspacing="1" cellpadding="3" style="width: 500px; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|Беларусь}} align="center" | '''Афіцыйная назва''' || '''Гістарычная назва''' |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | Савецкая вуліца || '''Паштовая''' вуліца |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | ? || '''Баранаўская''' вуліца |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | ? || '''Гімназічная''' вуліца |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | ? || '''Царкоўная''' вуліца |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | ? || '''Рынак''' пляц |} == Эканоміка == Прадпрыемствы хімічнай, будаўнічых матэрыялаў, дрэваапрацоўчай, харчовай прамысловасьці. {| class="wikitable standard collapsible collapsed" style="border: none; width: 100%; background-color: transparent;" !Пералік прамысловых прадпрыемстваў Каленкавічаў |- | * РУП «Калінкавіцкі завод жалезабэтонных вырабаў» * ААТ «Калінкавіцкі мясакамбінат» * КУП «Калінкавіцкі завод побытавай хіміі» * ПЧУП «Калінкавіцкі вытворчы камбінат» * ААТ «Калінкавіцкая масласырбаза» * КУП «Калінкавіцкі мэблевы камбінат» * ПУП «Калінкавіцкі малочны камбінат» |} == Турыстычная інфармацыя == === Інфраструктура === Дзейнічае Каленкавіцкі дзяржаўны краязнаўчы музэй. Спыніцца можна ў гасьцініцы «Дружба»<ref>{{Літаратура/Турыстычная энцыкляпэдыя Беларусі|к}}</ref>. === Славутасьці === * Могілкі юдэйскія * Сынагога (пачатак XX ст.) * Царква Сьвятога Мікалая (XIX ст.; захавалася часткова) == Галерэя == <gallery caption="Краявіды места" widths=150 heights=150 class="center"> Kalinkavichy Vakzal.jpg|Чыгуначная станцыя Kalinkavichy1.JPG|Царква Калинковичи. Католический храм..JPG|Касьцёл Kalinkavichy2.JPG|Вуліца места </gallery> == Асобы == * [[Віталь Воўк]] (нар. 1962) — беларускі дзяржаўны дзяяч * [[Канстанцін Казелка]] (1915—1989) — майстар-разьбяр па дрэве, заслужаны дзяяч мастацтваў Беларусі * [[Віктар Казько]] (нар. 1940) — пісьменьнік * [[Раман Петрушэнка]] (нар. 1980) — беларускі вясьляр * [[Аркадзь Пярцоўскі]] (нар. 1939) — хімік-аналітык * [[Зьмітро Віталін|Дзьмітры Сергіевіч]] (Зьмітро Віталін; 1910 — ?) — пісьменьнік * [[Уладзімер Сямашка]] (нар. 1949) — беларускі дзяржаўны дзяяч == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/БелЭн|7}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|2}} * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1}} * {{Літаратура/ЭГБ|4}} * {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|15-2}} == Вонкавыя спасылкі == * {{Радзіма майго духу|kalinkavichy}} * {{Глёбус Беларусі|kalinkovic}} {{Навігацыйная група |назоў = Каленкавічы ў сучасным [[Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Беларусі|адміністрацыйна-тэрытарыяльным падзеле]] [[Беларусь|Беларусі]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Беларусь}}; |Каленкавіцкі раён |Гомельская вобласьць }} {{Месты і мястэчкі гістарычнай Мазыршчыны}} [[Катэгорыя:Каленкавічы| ]] hvrttpvi6nd2ggmc61ld7yn5iv71acx 2329541 2329540 2022-07-23T18:21:32Z Дамінік 64057 wikitext text/x-wiki {{Іншы артыкул|вёску Камянецкага раёну Берасьцейскай вобласьці|Каленкавічы (вёска)|горад Каленкавічы ў Гомельскай вобласьці}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Каленкавічы |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Каленкавічаў |Трансьлітараваная назва = Kalienkavičy{{Заўвага|Паводле афіцыйнай назвы — Kalinkavičy}} |Герб = Coat of Arms of Kalinkavičy, Belarus.svg |Сьцяг = Flag of Kalinkavičy.svg |Гімн = |Дата заснаваньня = перад 1552 годам |Першыя згадкі = |Статус з = 1925 |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Каленкавіцкі раён|Каленкавіцкі]] |Сельсавет = |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 40282 |Год падліку колькасьці = 2018 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref name="belstat2018" /> |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовыя індэксы = 247691 (247692, 247693, 247694, 247695) |СААТА = |Выява = Kalinkavichy, Belarus - panoramio.jpg |Апісаньне выявы = Агульны выгляд |Шырата градусаў = 52 |Шырата хвілінаў = 8 |Шырата сэкундаў = |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 20 |Даўгата сэкундаў = |Пазыцыя подпісу на мапе = зьверху |Водступ подпісу на мапе = 2.5 |Сайт = }} '''Кале́нкавічы''' (прыкладна з 1930-х гадоў{{Заўвага|Неафіцыйнае перайменаваньне.}} — ''Калі́нкавічы'') — [[горад|места]] ў [[Беларусь|Беларусі]], на рацэ [[Каўня|Каўні (Каленкаўцы)]]. Адміністрацыйны цэнтар [[Каленкавіцкі раён|Каленкавіцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. Плошча 17 км². Насельніцтва на 2018 год — 40 282 чалавекі<ref name="belstat2018" />. Знаходзяцца за 122 км на паўднёвы захад ад [[Гомель|Гомля]]. Вузел чыгунак на [[Гомель]], [[Жлобін]], [[Берасьце]], [[Оўруч]]. Аўтамабільныя дарогі злучаюць места з [[Гомель|Гомлем]], [[Парычы|Парычамі]], [[Жыткавічы|Жыткавічамі]], [[Славечна]]м. Каленкавічы — даўняе [[мястэчка]] [[Мазырскі павет|гістарычнай Мазыршчыны]] на [[Палесьсе|Палесьсі]]. == Назва == [[Тапонім]] Каленкавічы мае [[патронім|патранімічнае]] паходжаньне, пра што сьведчыць фінальная частка -ічы. Паводле найбольш пашыранага меркаваньня, у аснове назвы места ляжыць імя Ка­ле­нік<ref name="viacorka">[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]], [[Ігар Карней|Карней І.]] [https://www.svaboda.org/a/30125214.html Гарады з «памылкамі» ў назвах: Калінкавічы ці Каленкавічы?], [[Свабода (радыё)|Радыё Свабода]], 25 жніўня 2019 г.</ref> або вытворнае ад яго — Ка­лен­ка<ref>Капылоў І. [http://zviazda.by/2014/02/30711.html Калінкавічы] // [[Звязда]]. №4 (62), 4 лютага 2014 г.</ref>. Таксама існуе меркаваньне, што тапонім утварыўся ад прозьвішча Калянковіч<ref name="ktsm">{{Літаратура/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі}} С. 151.</ref>. Традыцыйная гістарычная назва места — Каленкавічы<ref>{{Спасылка|аўтар = [[Вольга Іскрык]], [[Зьміцер Саўка]]. |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 16.01.2011 |url = http://www.belsat.eu/be/nasze_programy/episode/m,759,sapraudnyia-nazvy-bielaruskikh-gharadou.html |загаловак = Сапраўдныя назвы беларускіх гарадоў |фармат = |назва праекту = |выдавец = [http://www.belsat.eu Белсат ТВ] |дата = 2 красавіка 2012 |мова = |камэнтар =}}</ref><ref>Бартосік З. [http://archive.svaboda.org/programs/geography/2002/12/20021205181249.asp Калінкавічы], [[Радыё Свабода]], 5 сьнежня 2002 г.</ref><ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|15-2к}} S. [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XV_cz.2/101 101].</ref><ref>[http://shop.belkarta.by/upload/iblock/94b/94ba3c0d3e3408c7d9b137b32ee148fd.jpg Картаграма гушчыні насельніцтва БССР. 1931 г.]</ref><ref>Слупскі С. [http://ekonomika.by/downloads/Slupski.pdf Натуральны рух насельніцтва ў БССР] // Матар’ялы да географіі і статыстыкі Беларусі. Т. 2. — Менск: Беларуская акадэмія навук. 1929.</ref>. [[наркамаўка|Цяперашняя афіцыйная]] назва — ''Калінкавічы''. Гэтая форма зьявілася на мапах толькі ў 1930-я гады, відаць, з прычыны пошуку суб’ектыўна больш мілагучнай формы<ref name="ktsm"/> (магчыма, савецкаму чыноўніку ў назьве пачулася асацыяцыя з каленькамі, тым часам у [[Расейская праваслаўная царква|расейскіх праваслаўных сьвятцах]] грэцкае імя Каленік значыцца ў форме Калиник<ref name="viacorka"/>). Пры гэтым аналягічную назву — [[Каленкавічы (вёска)|Каленкавічы]] — захавала вёска на захадзе Беларусі, якая ў гэты час не ўваходзіла ў склад [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]]. У нарматыўным даведніку «[[Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь]]» традыцыйная гістарычная назва Каленкавічы фіксуецца як варыянтная форма. Гэта значыць, што пры жаданьні мясцовых жыхароў і ўладаў яна можа стаць нарматыўнай. == Гісторыя == === Вялікае Княства Літоўскае === [[Файл:Фрагмент апісання воласці Мазырскага замка 1552 г.png|значак|зьлева|Фрагмэнт апісаньня воласьці Мазырскага замку 1552 г.]] Выяўленыя археолягамі гарадзішчы [[Бронзавы век|бронзавага]] і раньняга [[Жалезны век|жалезнага]] вякоў, а таксама эпохі Русі сьведчаць пра засяленьне гэтай мясцовасьці ў далёкай старажытнасьці. Першы пісьмовы ўпамін пра паселішча сустрэты ў апісаньні Мазырскага замку 1552 года. Прычым ''Каленікавічы''{{заўвага|Гэтая, найбольш раньняя форма назвы, Калениковичи, пераконвае, што яна паходзіць ад імя Каленік. У наступнай польскамоўнай згадцы 1560 г. літара ''і'' ўжо адсутнічае — Kalenkowicze.}} ў гэтай крыніцы разам з ''Гулевічамі'' і ''Пуцілавічамі'' названыя нібы як адно сяло ''Айцючыцкай'' (Аўцюцевіцкай) нядзелі{{заўвага|Нядзелі альбо чэргі (у складзе кожнай некалькі паселішчаў), на якія падзялялася Мазырская воласьць, як даводзілася несьці замкавую службу, выконваць работы на карысьць замку. Па нядзелях разьмяркоўваліся і плацёжныя павіннасьці<ref>Клепатский П. Г. Очерки по истории Киевской земли / П.Г. Клепатский — Т. 1: Литовский период. — Одесса, 1912. С. 185, 189—190</ref>.}} Мазырскай воласьці<ref>Архив Юго-Западной России (Архив ЮЗР). Ч. VII. T. I. Акты о заселении Юго-Западной России. — Киев, 1886. С. 635—636</ref>. У рэвізіі Мазырскага староства ад 8 кастрычніка 1560 году каралеўскія камісары паны Рыгор Валовіч і Мікалай Нарушэвіч вызначылі межы і працягласьць уздоўж і ўпоперак грунтоў сяла Гулевічы і Каленкавічы<ref>Архив ЮЗР. Ч. 8. Т. 5. Акты об украинской администрации XVI—XVII вв. — Киев, 1907. С. 481—482</ref>. Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай 1565—1566 гадоў Каленкавічы — у складзе [[Мазырскі павет|Мазырскага павету]] [[Кіеўскае ваяводзтва|Кіеўскага ваяводзтва]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], пасьля падпісаньня акту [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] ўлетку 1569 года — [[Менскае ваяводзтва|Менскага ваяводзтва]] ВКЛ. 30 чэрвеня і 22 жніўня 1582 году вёска згаданая ў справе размежаваньня ўгодзьдзяў Мазырскага{{заўвага|Укладальнікі каленкавіцкай кнігі «Памяць», зьмясьціўшы ўрывак з адказу сужэнства Рафала і Марыі [[Аскеркі|Аскеркаў]], зусім недарэчна датавалі яго 1582 годам. Сёньня тое можна прачытаць і ў энцыкляпэдыі «Вялікае Княства Літоўскае». На самой жа справе стражнік польны літоўскі Рафал Міхал, сын [[Ян Мікалай Аскерка|Яна Мікалая]], Аскерка, жанаты з Марыяй, дачкой яго дзядзькі старосты багрымавіцкага [[Антоні Яўхім Аскерка|Антонія Яўхіма Аскеркі]], нарадзіўся каля 1761, а спачыў у 1818 годзе; па бацьку валодаў Гарбавічамі<ref>Рыбчонак С., Свяжынскі У. Аскеркі гербу Мурдэліо зменены. // Спадчына. 4/1999. С. 206, 208</ref>. Багрымавіцкае староства, як Загальскае і шэраг іншых, вылучана з Мазырскага хіба ў XVII ст. Тое староства, як Загальскае і шэраг іншых, вылучана з Мазырскага хіба ў XVII ст.<ref>Насевіч, Вячаслаў. Мазырскае стараства. // Вялікае Княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 2 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. Т. 2: К — Я. — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя, 2006. С. 259—260</ref>. Тое, што ў дакумэнце Аскеркаў яно названа таксама і Каленкавіцкім сьведчыць: вёска заставалася каралеўшчынай, пакуль існавала Рэч Паспалітая.}} староства і добраў Гарбавічы, падараваных на вечнасьць каралём Стэфанам Баторыем пану Стэфану Лавейку, судзьдзі земскаму<ref>Памяць. Калінкавіцкі раён. — Мінск: Ураджай, 1999. С. 53</ref>. 16 траўня 1774 году складзены акт разьмежаваньня вёсак Гулевічы і Каленкавічы. На 1778 год у паселішчы было 25 будынкаў, тут знаходзіўся цэнтар парафіі. === Пад уладай Расейскай імпэрыі === [[Файл:Kalenkavičy. Каленкавічы (1801-15).jpg|значак|Каленкавічы на мапе пач. XIX ст.]] У выніку другога падзелу [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] (1793 год) Каленкавічы апынуліся ў складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], у Дудзіцкай воласьці Рэчыцкага павету [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. Расейскія ўлады падаравалі маёнтак зямяніну Шахоўскаму, а ў 1805 годзе ён перайшоў у дзяржаўны скарб. У 1795 годзе існавалі мястэчка Старыя Каленкавічы (35 двароў) і вёска Новыя Каленкавічы, якія стаялі на паштовым тракце Бабруйск — Мазыр. У 1856 годзе тут узьвялі будынак Мікалаеўскай царквы (у ёй захоўваліся мэтрычныя кнігі з 1827 году). У 1864 годзе з мэтаю [[маскалізацыя Беларусі|маскалізацыі колішняга Вялікага Княства Літоўскага]] расейскія ўлады адкрылі ў Каленкавічах народную вучэльню. На 1866 год тут было 100 двароў. У 1876 годзе зямянін Галалобаў меў у вёсцы 71 дзесяціну зямлі, крупарушку. 15 лютага 1888 году пачала працаваць чыгуначная станцыя на лініі [[Лунінец]] — [[Гомель]]. Паводле вынікаў перапісу 1897 году, у мястэчку Каленкавічах было 196 двароў, дзейнічалі 2 малітоўныя дамы, працавалі паштова-тэлеграфная кантора, аптэка, 2 майстэрні апрацоўкі скураў, завод колавай мазі, 27 крамаў, 3 карчмы, 3 заезныя двары; у сяле Каленкавічах — 73 двары, царква, царкоўна-прыходзкая школа, хлебазапасны магазын. У 1908 годзе існавалі аднайменныя мястэчка (196 двароў), сяло (63 двары) і фальварак (2 двары). З 1909 году дзейнічала гандлёва-прамысловае таварыства. У 1916 годзе з уводам у эксплюатацыю чыгункі [[Жлобін]] — [[Оўруч]] Каленкавічы сталі буйным транспартным вузлом. За часамі [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]] ў пачатку 1918 году Каленкавічы заняла войска Ю. Доўбар-Мусьніцкага, а 24 лютага таго ж году — войскі [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыі]].   === Найноўшы час === [[Файл:Kalenkavičy, Čyhunačnaja. Каленкавічы, Чыгуначная (1918).jpg|значак|Чыгуначная станцыя (ням. ''Kaljenkowitschi''), 1918 г.]] 25 сакавіка 1918 году згодна з [[Трэцяя Ўстаўная грамата|Трэцяй Устаўной граматай]] Каленкавічы абвяшчаліся часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. 17 сьнежня 1918 году мястэчка занялі бальшавікі. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП (б) Беларусі Каленкавічы ўвайшлі ў склад [[БССР|Беларускай ССР]], у Мазырскі павет («падраён») Гомельскага раёну<ref name="at">{{Літаратура/150 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}</ref>, аднак 16 студзеня Масква адабрала мястэчка разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад [[РСФСР]]. З 6 сакавіка да 29 чэрвеня 1920 году мястэчка займалі польскія войскі, з 10 да 17 лістапада 1920 году — аддзелы [[Станіслаў Булак-Балаховіч|С. Булак-Балаховіча]]. 17 ліпеня 1924 году Каленкавічы вярнулі [[БССР]], дзе яны сталі цэнтрам раёну Гомельскай вобласьці. 3 ліпеня 1925 году паселішча атрымала статус места. У гэты час тут дзейнічала рамеснае таварыства, працавалі паравы млын зь лесапільняй (з 1916 году), конная крупарушка (з 1917 году), бачарня, кузьня, электрастанцыя (з 1932 году), цагельня (з 1930 году), ткацкая (з 1927 году), шавецкая і кравецкая (з 1929 году) майстэрні, тэлефонная станцыя (з 1929 году). Дзейнічалі лякарня, бібліятэка, 3 сярэднія школы (адкрыліся ў 1932, 1934 і 1936 гадох). У [[Другая сусьветная вайна|Другую сусьветную вайну]] з 12 жніўня 1941 да 14 студзеня 1944 году места знаходзіліся пад акупацыяй [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]]. 7 сакавіка 1963 году Каленкавічы атрымалі афіцыйны статус гораду абласнога падпарадкаваньня. У 1966 годзе да места далучылі вёску [[Карчага|Карчагу]]. 4 лістапада 1993 году пачала дзейнічаць царква ў імя Казанскай іконы Маці Божай. 9 чэрвеня 2001 году адбылося ўрачыстае асьвячэньне новага касьцёла імя Найсьвяцейшай Тройцы<ref>[https://web.archive.org/web/20081222102835/http://catholic.by/port/dioceses/pinsk/parishes/kalinkavichy.htm Калінкавічы — парафія Найсвяцейшай Тройцы], [[Catholic.by]], 14 ліпеня 2006 г.</ref>. <gallery caption="Мястэчка на старых здымках" widths=150 heights=150 class="center"> Kalenkavičy. Каленкавічы (1904).jpg|Вуліца, 1904 г. Kalenkavičy, Čyhunačnaja. Каленкавічы, Чыгуначная (1918) (2).jpg|Чыгуначная станцыя, 1918 г. Kalenkavičy, Rynak. Каленкавічы, Рынак (7.11.1925).jpg|Рынак. Царква, 1925 г. Kalenkavičy, Paštovaja. Каленкавічы, Паштовая (1930-49).jpg|Вуліца Паштовая. Камяніца, да 1941 г. </gallery> == Насельніцтва == === Дэмаграфія === <div style="float:right;margin:0 0 .5em 1em;" class="toccolours"> <timeline> ImageSize = width:auto height:160 barincrement:28 PlotArea = left:50 bottom:20 top:15 right:15 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = late Colors = id:linegrey2 value:gray(0.9) id:linegrey value:gray(0.7) id:cobar value:rgb(0.0,0.7,0.8) id:cobar2 value:rgb(0.6,0.9,0.6) DateFormat = yyyy Period = from:0 till:43000 ScaleMajor = unit:year increment:10000 start:0 gridcolor:linegrey ScaleMinor = unit:year increment:2500 start:0 gridcolor:linegrey2 PlotData = color:cobar width:15 bar:1795 from:0 till:200 bar:1858 from:0 till:653 bar:1897 from:0 till:1484 bar:1908 from:0 till:2523 bar:1926 from:0 till:6152 bar:1939 from:0 till:9799 bar:1959 from:0 till:14900 bar:1970 from:0 till:23900 bar:1991 from:0 till:40600 bar:1997 from:0 till:42600 bar:2004 from:0 till:37800 bar:2009 from:0 till:38381 bar:2018 from:0 till:40282 TextData= fontsize:10px pos:(10,195) text: </timeline> </div> * '''XVIII стагодзьдзе''': 1795 год — 116 муж. * '''XIX стагодзьдзе''': 1858 год — 653 чал.<ref>{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1к}} С. 528.</ref>; 1897 год — 1096 чал. у ''мястэчку Каленкавічах'', 388 чал. у ''сяле Каленкавічах'' * '''XX стагодзьдзе''': 1908 год — 2022 чал. у ''мястэчку Каленкавічах'', 487 чал. у ''сяле Каленкавічах'', 14 чал. у ''фальварку Каленкавічах''; 1926 год — 6152 чал.<ref>{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1к}} С. 529.</ref>; 1939 год — 9799 чал.; 1959 год — 14,9 тыс. чал.; 1970 год — 23,9 тыс. чал.; 1991 год — 40,6 тыс. чал.; 1997 год — 42,6 тыс. чал.<ref>[[Іван Гарыст|Гарыст І.]] Калінкавічы // {{Літаратура/ЭГБ|4к}} С. 30.</ref>; 1998 год — 42,2 тыс. чал.<ref>{{Літаратура/БелЭн|7к}} С. 469.</ref> * '''XXI стагодзьдзе''': 2004 год — 37,8 тыс. чал.; 2006 год — 37,8 тыс. чал.; 2008 год — 38,1 тыс. чал.; 2009 год — 38 381 чал.<ref name="belstat">[https://web.archive.org/web/20100918172105/http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/vihod_tables/1.2-3.pdf Перепись населения — 2009. Гомельская область]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref> (перапіс); 2016 год — 39 890 чал.<ref name="belstat2016">[https://web.archive.org/web/20160706073652/http://www.belstat.gov.by/upload/iblock/567/567f8a4ac45cd80a949bb7bd7a839ca7.zip Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2017 год — 40 315 чал.<ref name="belstat2017">[https://web.archive.org/web/20200813193913/http://belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_7192/ Численность населения на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2018 год — 40 282 чал.<ref name="belstat2018">[https://web.archive.org/web/20180405033656/http://www.belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_8782/ Численность населения на 1 января 2018 г. и среднегодовая численность населения за 2017 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref> === Адукацыя === У Каленкавічах працуюць [[Палескі аграрны каледж імя У.Ф.Міцкевіча]], ДПТВ, гімназія, 8 сярэдніх, музычная і спартовыя школы, школа мастацтваў. === Культура === Дзейнічаюць дом культуры, бібліятэкі, краязнаўчы музэй. === Мас-мэдыя === У месьце выдаецца раённая газэта «[[Калінкавіцкія навіны]]». == Забудова == === Плян === Забудова асноўных вуліцаў — 2-, 5- і 9-павярховыя дамы. Утварылася 3 [[мікрараён]]ы. === Вуліцы і пляцы === {| cellspacing="1" cellpadding="3" style="width: 500px; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|Беларусь}} align="center" | '''Афіцыйная назва''' || '''Гістарычная назва''' |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | Савецкая вуліца || '''Паштовая''' вуліца |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | ? || '''Баранаўская''' вуліца |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | ? || '''Гімназічная''' вуліца |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | ? || '''Царкоўная''' вуліца |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | ? || '''Рынак''' пляц |} == Эканоміка == Прадпрыемствы хімічнай, будаўнічых матэрыялаў, дрэваапрацоўчай, харчовай прамысловасьці. {| class="wikitable standard collapsible collapsed" style="border: none; width: 100%; background-color: transparent;" !Пералік прамысловых прадпрыемстваў Каленкавічаў |- | * РУП «Калінкавіцкі завод жалезабэтонных вырабаў» * ААТ «Калінкавіцкі мясакамбінат» * КУП «Калінкавіцкі завод побытавай хіміі» * ПЧУП «Калінкавіцкі вытворчы камбінат» * ААТ «Калінкавіцкая масласырбаза» * КУП «Калінкавіцкі мэблевы камбінат» * ПУП «Калінкавіцкі малочны камбінат» |} == Турыстычная інфармацыя == === Інфраструктура === Дзейнічае Каленкавіцкі дзяржаўны краязнаўчы музэй. Спыніцца можна ў гасьцініцы «Дружба»<ref>{{Літаратура/Турыстычная энцыкляпэдыя Беларусі|к}}</ref>. === Славутасьці === * Могілкі юдэйскія * Сынагога (пачатак XX ст.) * Царква Сьвятога Мікалая (XIX ст.; захавалася часткова) == Галерэя == <gallery caption="Краявіды места" widths=150 heights=150 class="center"> Kalinkavichy Vakzal.jpg|Чыгуначная станцыя Kalinkavichy1.JPG|Царква Калинковичи. Католический храм..JPG|Касьцёл Kalinkavichy2.JPG|Вуліца места </gallery> == Асобы == * [[Віталь Воўк]] (нар. 1962) — беларускі дзяржаўны дзяяч * [[Канстанцін Казелка]] (1915—1989) — майстар-разьбяр па дрэве, заслужаны дзяяч мастацтваў Беларусі * [[Віктар Казько]] (нар. 1940) — пісьменьнік * [[Раман Петрушэнка]] (нар. 1980) — беларускі вясьляр * [[Аркадзь Пярцоўскі]] (нар. 1939) — хімік-аналітык * [[Зьмітро Віталін|Дзьмітры Сергіевіч]] (Зьмітро Віталін; 1910 — ?) — пісьменьнік * [[Уладзімер Сямашка]] (нар. 1949) — беларускі дзяржаўны дзяяч == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/БелЭн|7}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|2}} * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1}} * {{Літаратура/ЭГБ|4}} * {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|15-2}} == Вонкавыя спасылкі == * {{Радзіма майго духу|kalinkavichy}} * {{Глёбус Беларусі|kalinkovic}} {{Навігацыйная група |назоў = Каленкавічы ў сучасным [[Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Беларусі|адміністрацыйна-тэрытарыяльным падзеле]] [[Беларусь|Беларусі]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Беларусь}}; |Каленкавіцкі раён |Гомельская вобласьць }} {{Месты і мястэчкі гістарычнай Мазыршчыны}} [[Катэгорыя:Каленкавічы| ]] mzb906l4zfysv1gv5bpaq12srvhewyd 2329542 2329541 2022-07-23T18:35:46Z Дамінік 64057 /* Найноўшы час */ wikitext text/x-wiki {{Іншы артыкул|вёску Камянецкага раёну Берасьцейскай вобласьці|Каленкавічы (вёска)|горад Каленкавічы ў Гомельскай вобласьці}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Каленкавічы |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Каленкавічаў |Трансьлітараваная назва = Kalienkavičy{{Заўвага|Паводле афіцыйнай назвы — Kalinkavičy}} |Герб = Coat of Arms of Kalinkavičy, Belarus.svg |Сьцяг = Flag of Kalinkavičy.svg |Гімн = |Дата заснаваньня = перад 1552 годам |Першыя згадкі = |Статус з = 1925 |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Каленкавіцкі раён|Каленкавіцкі]] |Сельсавет = |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 40282 |Год падліку колькасьці = 2018 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref name="belstat2018" /> |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовыя індэксы = 247691 (247692, 247693, 247694, 247695) |СААТА = |Выява = Kalinkavichy, Belarus - panoramio.jpg |Апісаньне выявы = Агульны выгляд |Шырата градусаў = 52 |Шырата хвілінаў = 8 |Шырата сэкундаў = |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 20 |Даўгата сэкундаў = |Пазыцыя подпісу на мапе = зьверху |Водступ подпісу на мапе = 2.5 |Сайт = }} '''Кале́нкавічы''' (прыкладна з 1930-х гадоў{{Заўвага|Неафіцыйнае перайменаваньне.}} — ''Калі́нкавічы'') — [[горад|места]] ў [[Беларусь|Беларусі]], на рацэ [[Каўня|Каўні (Каленкаўцы)]]. Адміністрацыйны цэнтар [[Каленкавіцкі раён|Каленкавіцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. Плошча 17 км². Насельніцтва на 2018 год — 40 282 чалавекі<ref name="belstat2018" />. Знаходзяцца за 122 км на паўднёвы захад ад [[Гомель|Гомля]]. Вузел чыгунак на [[Гомель]], [[Жлобін]], [[Берасьце]], [[Оўруч]]. Аўтамабільныя дарогі злучаюць места з [[Гомель|Гомлем]], [[Парычы|Парычамі]], [[Жыткавічы|Жыткавічамі]], [[Славечна]]м. Каленкавічы — даўняе [[мястэчка]] [[Мазырскі павет|гістарычнай Мазыршчыны]] на [[Палесьсе|Палесьсі]]. == Назва == [[Тапонім]] Каленкавічы мае [[патронім|патранімічнае]] паходжаньне, пра што сьведчыць фінальная частка -ічы. Паводле найбольш пашыранага меркаваньня, у аснове назвы места ляжыць імя Ка­ле­нік<ref name="viacorka">[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]], [[Ігар Карней|Карней І.]] [https://www.svaboda.org/a/30125214.html Гарады з «памылкамі» ў назвах: Калінкавічы ці Каленкавічы?], [[Свабода (радыё)|Радыё Свабода]], 25 жніўня 2019 г.</ref> або вытворнае ад яго — Ка­лен­ка<ref>Капылоў І. [http://zviazda.by/2014/02/30711.html Калінкавічы] // [[Звязда]]. №4 (62), 4 лютага 2014 г.</ref>. Таксама існуе меркаваньне, што тапонім утварыўся ад прозьвішча Калянковіч<ref name="ktsm">{{Літаратура/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі}} С. 151.</ref>. Традыцыйная гістарычная назва места — Каленкавічы<ref>{{Спасылка|аўтар = [[Вольга Іскрык]], [[Зьміцер Саўка]]. |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 16.01.2011 |url = http://www.belsat.eu/be/nasze_programy/episode/m,759,sapraudnyia-nazvy-bielaruskikh-gharadou.html |загаловак = Сапраўдныя назвы беларускіх гарадоў |фармат = |назва праекту = |выдавец = [http://www.belsat.eu Белсат ТВ] |дата = 2 красавіка 2012 |мова = |камэнтар =}}</ref><ref>Бартосік З. [http://archive.svaboda.org/programs/geography/2002/12/20021205181249.asp Калінкавічы], [[Радыё Свабода]], 5 сьнежня 2002 г.</ref><ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|15-2к}} S. [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XV_cz.2/101 101].</ref><ref>[http://shop.belkarta.by/upload/iblock/94b/94ba3c0d3e3408c7d9b137b32ee148fd.jpg Картаграма гушчыні насельніцтва БССР. 1931 г.]</ref><ref>Слупскі С. [http://ekonomika.by/downloads/Slupski.pdf Натуральны рух насельніцтва ў БССР] // Матар’ялы да географіі і статыстыкі Беларусі. Т. 2. — Менск: Беларуская акадэмія навук. 1929.</ref>. [[наркамаўка|Цяперашняя афіцыйная]] назва — ''Калінкавічы''. Гэтая форма зьявілася на мапах толькі ў 1930-я гады, відаць, з прычыны пошуку суб’ектыўна больш мілагучнай формы<ref name="ktsm"/> (магчыма, савецкаму чыноўніку ў назьве пачулася асацыяцыя з каленькамі, тым часам у [[Расейская праваслаўная царква|расейскіх праваслаўных сьвятцах]] грэцкае імя Каленік значыцца ў форме Калиник<ref name="viacorka"/>). Пры гэтым аналягічную назву — [[Каленкавічы (вёска)|Каленкавічы]] — захавала вёска на захадзе Беларусі, якая ў гэты час не ўваходзіла ў склад [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]]. У нарматыўным даведніку «[[Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь]]» традыцыйная гістарычная назва Каленкавічы фіксуецца як варыянтная форма. Гэта значыць, што пры жаданьні мясцовых жыхароў і ўладаў яна можа стаць нарматыўнай. == Гісторыя == === Вялікае Княства Літоўскае === [[Файл:Фрагмент апісання воласці Мазырскага замка 1552 г.png|значак|зьлева|Фрагмэнт апісаньня воласьці Мазырскага замку 1552 г.]] Выяўленыя археолягамі гарадзішчы [[Бронзавы век|бронзавага]] і раньняга [[Жалезны век|жалезнага]] вякоў, а таксама эпохі Русі сьведчаць пра засяленьне гэтай мясцовасьці ў далёкай старажытнасьці. Першы пісьмовы ўпамін пра паселішча сустрэты ў апісаньні Мазырскага замку 1552 года. Прычым ''Каленікавічы''{{заўвага|Гэтая, найбольш раньняя форма назвы, Калениковичи, пераконвае, што яна паходзіць ад імя Каленік. У наступнай польскамоўнай згадцы 1560 г. літара ''і'' ўжо адсутнічае — Kalenkowicze.}} ў гэтай крыніцы разам з ''Гулевічамі'' і ''Пуцілавічамі'' названыя нібы як адно сяло ''Айцючыцкай'' (Аўцюцевіцкай) нядзелі{{заўвага|Нядзелі альбо чэргі (у складзе кожнай некалькі паселішчаў), на якія падзялялася Мазырская воласьць, як даводзілася несьці замкавую службу, выконваць работы на карысьць замку. Па нядзелях разьмяркоўваліся і плацёжныя павіннасьці<ref>Клепатский П. Г. Очерки по истории Киевской земли / П.Г. Клепатский — Т. 1: Литовский период. — Одесса, 1912. С. 185, 189—190</ref>.}} Мазырскай воласьці<ref>Архив Юго-Западной России (Архив ЮЗР). Ч. VII. T. I. Акты о заселении Юго-Западной России. — Киев, 1886. С. 635—636</ref>. У рэвізіі Мазырскага староства ад 8 кастрычніка 1560 году каралеўскія камісары паны Рыгор Валовіч і Мікалай Нарушэвіч вызначылі межы і працягласьць уздоўж і ўпоперак грунтоў сяла Гулевічы і Каленкавічы<ref>Архив ЮЗР. Ч. 8. Т. 5. Акты об украинской администрации XVI—XVII вв. — Киев, 1907. С. 481—482</ref>. Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай 1565—1566 гадоў Каленкавічы — у складзе [[Мазырскі павет|Мазырскага павету]] [[Кіеўскае ваяводзтва|Кіеўскага ваяводзтва]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], пасьля падпісаньня акту [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] ўлетку 1569 года — [[Менскае ваяводзтва|Менскага ваяводзтва]] ВКЛ. 30 чэрвеня і 22 жніўня 1582 году вёска згаданая ў справе размежаваньня ўгодзьдзяў Мазырскага{{заўвага|Укладальнікі каленкавіцкай кнігі «Памяць», зьмясьціўшы ўрывак з адказу сужэнства Рафала і Марыі [[Аскеркі|Аскеркаў]], зусім недарэчна датавалі яго 1582 годам. Сёньня тое можна прачытаць і ў энцыкляпэдыі «Вялікае Княства Літоўскае». На самой жа справе стражнік польны літоўскі Рафал Міхал, сын [[Ян Мікалай Аскерка|Яна Мікалая]], Аскерка, жанаты з Марыяй, дачкой яго дзядзькі старосты багрымавіцкага [[Антоні Яўхім Аскерка|Антонія Яўхіма Аскеркі]], нарадзіўся каля 1761, а спачыў у 1818 годзе; па бацьку валодаў Гарбавічамі<ref>Рыбчонак С., Свяжынскі У. Аскеркі гербу Мурдэліо зменены. // Спадчына. 4/1999. С. 206, 208</ref>. Багрымавіцкае староства, як Загальскае і шэраг іншых, вылучана з Мазырскага хіба ў XVII ст. Тое староства, як Загальскае і шэраг іншых, вылучана з Мазырскага хіба ў XVII ст.<ref>Насевіч, Вячаслаў. Мазырскае стараства. // Вялікае Княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 2 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. Т. 2: К — Я. — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя, 2006. С. 259—260</ref>. Тое, што ў дакумэнце Аскеркаў яно названа таксама і Каленкавіцкім сьведчыць: вёска заставалася каралеўшчынай, пакуль існавала Рэч Паспалітая.}} староства і добраў Гарбавічы, падараваных на вечнасьць каралём Стэфанам Баторыем пану Стэфану Лавейку, судзьдзі земскаму<ref>Памяць. Калінкавіцкі раён. — Мінск: Ураджай, 1999. С. 53</ref>. 16 траўня 1774 году складзены акт разьмежаваньня вёсак Гулевічы і Каленкавічы. На 1778 год у паселішчы было 25 будынкаў, тут знаходзіўся цэнтар парафіі. === Пад уладай Расейскай імпэрыі === [[Файл:Kalenkavičy. Каленкавічы (1801-15).jpg|значак|Каленкавічы на мапе пач. XIX ст.]] У выніку другога падзелу [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] (1793 год) Каленкавічы апынуліся ў складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], у Дудзіцкай воласьці Рэчыцкага павету [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. Расейскія ўлады падаравалі маёнтак зямяніну Шахоўскаму, а ў 1805 годзе ён перайшоў у дзяржаўны скарб. У 1795 годзе існавалі мястэчка Старыя Каленкавічы (35 двароў) і вёска Новыя Каленкавічы, якія стаялі на паштовым тракце Бабруйск — Мазыр. У 1856 годзе тут узьвялі будынак Мікалаеўскай царквы (у ёй захоўваліся мэтрычныя кнігі з 1827 году). У 1864 годзе з мэтаю [[маскалізацыя Беларусі|маскалізацыі колішняга Вялікага Княства Літоўскага]] расейскія ўлады адкрылі ў Каленкавічах народную вучэльню. На 1866 год тут было 100 двароў. У 1876 годзе зямянін Галалобаў меў у вёсцы 71 дзесяціну зямлі, крупарушку. 15 лютага 1888 году пачала працаваць чыгуначная станцыя на лініі [[Лунінец]] — [[Гомель]]. Паводле вынікаў перапісу 1897 году, у мястэчку Каленкавічах было 196 двароў, дзейнічалі 2 малітоўныя дамы, працавалі паштова-тэлеграфная кантора, аптэка, 2 майстэрні апрацоўкі скураў, завод колавай мазі, 27 крамаў, 3 карчмы, 3 заезныя двары; у сяле Каленкавічах — 73 двары, царква, царкоўна-прыходзкая школа, хлебазапасны магазын. У 1908 годзе існавалі аднайменныя мястэчка (196 двароў), сяло (63 двары) і фальварак (2 двары). З 1909 году дзейнічала гандлёва-прамысловае таварыства. У 1916 годзе з уводам у эксплюатацыю чыгункі [[Жлобін]] — [[Оўруч]] Каленкавічы сталі буйным транспартным вузлом. За часамі [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]] ў пачатку 1918 году Каленкавічы заняла войска Ю. Доўбар-Мусьніцкага, а 24 лютага таго ж году — войскі [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыі]].   === Найноўшы час === [[Файл:Kalenkavičy, Čyhunačnaja. Каленкавічы, Чыгуначная (1918).jpg|значак|зьлева|Чыгуначная станцыя (ням. ''Kaljenkowitschi''), 1918 г.]] 25 сакавіка 1918 году згодна з [[Трэцяя Ўстаўная грамата|Трэцяй Устаўной граматай]] Каленкавічы абвяшчаліся часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. 17 сьнежня 1918 году мястэчка занялі бальшавікі. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП (б) Беларусі Каленкавічы ўвайшлі ў склад [[БССР|Беларускай ССР]], у Мазырскі павет («падраён») Гомельскага раёну<ref name="at">{{Літаратура/150 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}</ref>, аднак 16 студзеня Масква адабрала мястэчка разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад [[РСФСР]]. З 6 сакавіка да 29 чэрвеня 1920 году мястэчка займалі польскія войскі, з 10 да 17 лістапада 1920 году — аддзелы [[Станіслаў Булак-Балаховіч|С. Булак-Балаховіча]]. 17 ліпеня 1924 году Каленкавічы вярнулі [[БССР]], дзе яны сталі цэнтрам раёну Гомельскай вобласьці. 3 ліпеня 1925 году паселішча атрымала статус места. У гэты час тут дзейнічала рамеснае таварыства, працавалі паравы млын зь лесапільняй (з 1916 году), конная крупарушка (з 1917 году), бачарня, кузьня, электрастанцыя (з 1932 году), цагельня (з 1930 году), ткацкая (з 1927 году), шавецкая і кравецкая (з 1929 году) майстэрні, тэлефонная станцыя (з 1929 году). Дзейнічалі лякарня, бібліятэка, 3 сярэднія школы (адкрыліся ў 1932, 1934 і 1936 гадох). У [[Другая сусьветная вайна|Другую сусьветную вайну]] з 12 жніўня 1941 да 14 студзеня 1944 году места знаходзіліся пад акупацыяй [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]]. 7 сакавіка 1963 году Каленкавічы атрымалі афіцыйны статус гораду абласнога падпарадкаваньня. У 1966 годзе да места далучылі вёску [[Карчага|Карчагу]]. 4 лістапада 1993 году пачала дзейнічаць царква ў імя Казанскай іконы Маці Божай. 9 чэрвеня 2001 году адбылося ўрачыстае асьвячэньне новага касьцёла імя Найсьвяцейшай Тройцы<ref>[https://web.archive.org/web/20081222102835/http://catholic.by/port/dioceses/pinsk/parishes/kalinkavichy.htm Калінкавічы — парафія Найсвяцейшай Тройцы], [[Catholic.by]], 14 ліпеня 2006 г.</ref>. <gallery caption="Мястэчка на старых здымках" widths=150 heights=150 class="center"> Kalenkavičy. Каленкавічы (1904).jpg|Вуліца, 1904 г. Kalenkavičy, Čyhunačnaja. Каленкавічы, Чыгуначная (1918) (2).jpg|Чыгуначная станцыя, 1918 г. Kalenkavičy, Rynak. Каленкавічы, Рынак (7.11.1925).jpg|Рынак. Царква, 1925 г. Kalenkavičy, Paštovaja. Каленкавічы, Паштовая (1930-49).jpg|Вуліца Паштовая. Камяніца, да 1941 г. </gallery> == Насельніцтва == === Дэмаграфія === <div style="float:right;margin:0 0 .5em 1em;" class="toccolours"> <timeline> ImageSize = width:auto height:160 barincrement:28 PlotArea = left:50 bottom:20 top:15 right:15 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = late Colors = id:linegrey2 value:gray(0.9) id:linegrey value:gray(0.7) id:cobar value:rgb(0.0,0.7,0.8) id:cobar2 value:rgb(0.6,0.9,0.6) DateFormat = yyyy Period = from:0 till:43000 ScaleMajor = unit:year increment:10000 start:0 gridcolor:linegrey ScaleMinor = unit:year increment:2500 start:0 gridcolor:linegrey2 PlotData = color:cobar width:15 bar:1795 from:0 till:200 bar:1858 from:0 till:653 bar:1897 from:0 till:1484 bar:1908 from:0 till:2523 bar:1926 from:0 till:6152 bar:1939 from:0 till:9799 bar:1959 from:0 till:14900 bar:1970 from:0 till:23900 bar:1991 from:0 till:40600 bar:1997 from:0 till:42600 bar:2004 from:0 till:37800 bar:2009 from:0 till:38381 bar:2018 from:0 till:40282 TextData= fontsize:10px pos:(10,195) text: </timeline> </div> * '''XVIII стагодзьдзе''': 1795 год — 116 муж. * '''XIX стагодзьдзе''': 1858 год — 653 чал.<ref>{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1к}} С. 528.</ref>; 1897 год — 1096 чал. у ''мястэчку Каленкавічах'', 388 чал. у ''сяле Каленкавічах'' * '''XX стагодзьдзе''': 1908 год — 2022 чал. у ''мястэчку Каленкавічах'', 487 чал. у ''сяле Каленкавічах'', 14 чал. у ''фальварку Каленкавічах''; 1926 год — 6152 чал.<ref>{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1к}} С. 529.</ref>; 1939 год — 9799 чал.; 1959 год — 14,9 тыс. чал.; 1970 год — 23,9 тыс. чал.; 1991 год — 40,6 тыс. чал.; 1997 год — 42,6 тыс. чал.<ref>[[Іван Гарыст|Гарыст І.]] Калінкавічы // {{Літаратура/ЭГБ|4к}} С. 30.</ref>; 1998 год — 42,2 тыс. чал.<ref>{{Літаратура/БелЭн|7к}} С. 469.</ref> * '''XXI стагодзьдзе''': 2004 год — 37,8 тыс. чал.; 2006 год — 37,8 тыс. чал.; 2008 год — 38,1 тыс. чал.; 2009 год — 38 381 чал.<ref name="belstat">[https://web.archive.org/web/20100918172105/http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/vihod_tables/1.2-3.pdf Перепись населения — 2009. Гомельская область]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref> (перапіс); 2016 год — 39 890 чал.<ref name="belstat2016">[https://web.archive.org/web/20160706073652/http://www.belstat.gov.by/upload/iblock/567/567f8a4ac45cd80a949bb7bd7a839ca7.zip Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2017 год — 40 315 чал.<ref name="belstat2017">[https://web.archive.org/web/20200813193913/http://belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_7192/ Численность населения на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2018 год — 40 282 чал.<ref name="belstat2018">[https://web.archive.org/web/20180405033656/http://www.belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_8782/ Численность населения на 1 января 2018 г. и среднегодовая численность населения за 2017 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref> === Адукацыя === У Каленкавічах працуюць [[Палескі аграрны каледж імя У.Ф.Міцкевіча]], ДПТВ, гімназія, 8 сярэдніх, музычная і спартовыя школы, школа мастацтваў. === Культура === Дзейнічаюць дом культуры, бібліятэкі, краязнаўчы музэй. === Мас-мэдыя === У месьце выдаецца раённая газэта «[[Калінкавіцкія навіны]]». == Забудова == === Плян === Забудова асноўных вуліцаў — 2-, 5- і 9-павярховыя дамы. Утварылася 3 [[мікрараён]]ы. === Вуліцы і пляцы === {| cellspacing="1" cellpadding="3" style="width: 500px; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|Беларусь}} align="center" | '''Афіцыйная назва''' || '''Гістарычная назва''' |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | Савецкая вуліца || '''Паштовая''' вуліца |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | ? || '''Баранаўская''' вуліца |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | ? || '''Гімназічная''' вуліца |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | ? || '''Царкоўная''' вуліца |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | ? || '''Рынак''' пляц |} == Эканоміка == Прадпрыемствы хімічнай, будаўнічых матэрыялаў, дрэваапрацоўчай, харчовай прамысловасьці. {| class="wikitable standard collapsible collapsed" style="border: none; width: 100%; background-color: transparent;" !Пералік прамысловых прадпрыемстваў Каленкавічаў |- | * РУП «Калінкавіцкі завод жалезабэтонных вырабаў» * ААТ «Калінкавіцкі мясакамбінат» * КУП «Калінкавіцкі завод побытавай хіміі» * ПЧУП «Калінкавіцкі вытворчы камбінат» * ААТ «Калінкавіцкая масласырбаза» * КУП «Калінкавіцкі мэблевы камбінат» * ПУП «Калінкавіцкі малочны камбінат» |} == Турыстычная інфармацыя == === Інфраструктура === Дзейнічае Каленкавіцкі дзяржаўны краязнаўчы музэй. Спыніцца можна ў гасьцініцы «Дружба»<ref>{{Літаратура/Турыстычная энцыкляпэдыя Беларусі|к}}</ref>. === Славутасьці === * Могілкі юдэйскія * Сынагога (пачатак XX ст.) * Царква Сьвятога Мікалая (XIX ст.; захавалася часткова) == Галерэя == <gallery caption="Краявіды места" widths=150 heights=150 class="center"> Kalinkavichy Vakzal.jpg|Чыгуначная станцыя Kalinkavichy1.JPG|Царква Калинковичи. Католический храм..JPG|Касьцёл Kalinkavichy2.JPG|Вуліца места </gallery> == Асобы == * [[Віталь Воўк]] (нар. 1962) — беларускі дзяржаўны дзяяч * [[Канстанцін Казелка]] (1915—1989) — майстар-разьбяр па дрэве, заслужаны дзяяч мастацтваў Беларусі * [[Віктар Казько]] (нар. 1940) — пісьменьнік * [[Раман Петрушэнка]] (нар. 1980) — беларускі вясьляр * [[Аркадзь Пярцоўскі]] (нар. 1939) — хімік-аналітык * [[Зьмітро Віталін|Дзьмітры Сергіевіч]] (Зьмітро Віталін; 1910 — ?) — пісьменьнік * [[Уладзімер Сямашка]] (нар. 1949) — беларускі дзяржаўны дзяяч == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/БелЭн|7}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|2}} * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1}} * {{Літаратура/ЭГБ|4}} * {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|15-2}} == Вонкавыя спасылкі == * {{Радзіма майго духу|kalinkavichy}} * {{Глёбус Беларусі|kalinkovic}} {{Навігацыйная група |назоў = Каленкавічы ў сучасным [[Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Беларусі|адміністрацыйна-тэрытарыяльным падзеле]] [[Беларусь|Беларусі]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Беларусь}}; |Каленкавіцкі раён |Гомельская вобласьць }} {{Месты і мястэчкі гістарычнай Мазыршчыны}} [[Катэгорыя:Каленкавічы| ]] ko2jk1bv2bu9zukq3za6d0egbsznmms 2329558 2329542 2022-07-23T20:14:21Z Дамінік 64057 /* Вялікае Княства Літоўскае */ wikitext text/x-wiki {{Іншы артыкул|вёску Камянецкага раёну Берасьцейскай вобласьці|Каленкавічы (вёска)|горад Каленкавічы ў Гомельскай вобласьці}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Каленкавічы |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Каленкавічаў |Трансьлітараваная назва = Kalienkavičy{{Заўвага|Паводле афіцыйнай назвы — Kalinkavičy}} |Герб = Coat of Arms of Kalinkavičy, Belarus.svg |Сьцяг = Flag of Kalinkavičy.svg |Гімн = |Дата заснаваньня = перад 1552 годам |Першыя згадкі = |Статус з = 1925 |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Каленкавіцкі раён|Каленкавіцкі]] |Сельсавет = |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 40282 |Год падліку колькасьці = 2018 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref name="belstat2018" /> |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовыя індэксы = 247691 (247692, 247693, 247694, 247695) |СААТА = |Выява = Kalinkavichy, Belarus - panoramio.jpg |Апісаньне выявы = Агульны выгляд |Шырата градусаў = 52 |Шырата хвілінаў = 8 |Шырата сэкундаў = |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 20 |Даўгата сэкундаў = |Пазыцыя подпісу на мапе = зьверху |Водступ подпісу на мапе = 2.5 |Сайт = }} '''Кале́нкавічы''' (прыкладна з 1930-х гадоў{{Заўвага|Неафіцыйнае перайменаваньне.}} — ''Калі́нкавічы'') — [[горад|места]] ў [[Беларусь|Беларусі]], на рацэ [[Каўня|Каўні (Каленкаўцы)]]. Адміністрацыйны цэнтар [[Каленкавіцкі раён|Каленкавіцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. Плошча 17 км². Насельніцтва на 2018 год — 40 282 чалавекі<ref name="belstat2018" />. Знаходзяцца за 122 км на паўднёвы захад ад [[Гомель|Гомля]]. Вузел чыгунак на [[Гомель]], [[Жлобін]], [[Берасьце]], [[Оўруч]]. Аўтамабільныя дарогі злучаюць места з [[Гомель|Гомлем]], [[Парычы|Парычамі]], [[Жыткавічы|Жыткавічамі]], [[Славечна]]м. Каленкавічы — даўняе [[мястэчка]] [[Мазырскі павет|гістарычнай Мазыршчыны]] на [[Палесьсе|Палесьсі]]. == Назва == [[Тапонім]] Каленкавічы мае [[патронім|патранімічнае]] паходжаньне, пра што сьведчыць фінальная частка -ічы. Паводле найбольш пашыранага меркаваньня, у аснове назвы места ляжыць імя Ка­ле­нік<ref name="viacorka">[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]], [[Ігар Карней|Карней І.]] [https://www.svaboda.org/a/30125214.html Гарады з «памылкамі» ў назвах: Калінкавічы ці Каленкавічы?], [[Свабода (радыё)|Радыё Свабода]], 25 жніўня 2019 г.</ref> або вытворнае ад яго — Ка­лен­ка<ref>Капылоў І. [http://zviazda.by/2014/02/30711.html Калінкавічы] // [[Звязда]]. №4 (62), 4 лютага 2014 г.</ref>. Таксама існуе меркаваньне, што тапонім утварыўся ад прозьвішча Калянковіч<ref name="ktsm">{{Літаратура/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі}} С. 151.</ref>. Традыцыйная гістарычная назва места — Каленкавічы<ref>{{Спасылка|аўтар = [[Вольга Іскрык]], [[Зьміцер Саўка]]. |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 16.01.2011 |url = http://www.belsat.eu/be/nasze_programy/episode/m,759,sapraudnyia-nazvy-bielaruskikh-gharadou.html |загаловак = Сапраўдныя назвы беларускіх гарадоў |фармат = |назва праекту = |выдавец = [http://www.belsat.eu Белсат ТВ] |дата = 2 красавіка 2012 |мова = |камэнтар =}}</ref><ref>Бартосік З. [http://archive.svaboda.org/programs/geography/2002/12/20021205181249.asp Калінкавічы], [[Радыё Свабода]], 5 сьнежня 2002 г.</ref><ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|15-2к}} S. [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XV_cz.2/101 101].</ref><ref>[http://shop.belkarta.by/upload/iblock/94b/94ba3c0d3e3408c7d9b137b32ee148fd.jpg Картаграма гушчыні насельніцтва БССР. 1931 г.]</ref><ref>Слупскі С. [http://ekonomika.by/downloads/Slupski.pdf Натуральны рух насельніцтва ў БССР] // Матар’ялы да географіі і статыстыкі Беларусі. Т. 2. — Менск: Беларуская акадэмія навук. 1929.</ref>. [[наркамаўка|Цяперашняя афіцыйная]] назва — ''Калінкавічы''. Гэтая форма зьявілася на мапах толькі ў 1930-я гады, відаць, з прычыны пошуку суб’ектыўна больш мілагучнай формы<ref name="ktsm"/> (магчыма, савецкаму чыноўніку ў назьве пачулася асацыяцыя з каленькамі, тым часам у [[Расейская праваслаўная царква|расейскіх праваслаўных сьвятцах]] грэцкае імя Каленік значыцца ў форме Калиник<ref name="viacorka"/>). Пры гэтым аналягічную назву — [[Каленкавічы (вёска)|Каленкавічы]] — захавала вёска на захадзе Беларусі, якая ў гэты час не ўваходзіла ў склад [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]]. У нарматыўным даведніку «[[Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь]]» традыцыйная гістарычная назва Каленкавічы фіксуецца як варыянтная форма. Гэта значыць, што пры жаданьні мясцовых жыхароў і ўладаў яна можа стаць нарматыўнай. == Гісторыя == === Вялікае Княства Літоўскае === [[Файл:Фрагмент апісання воласці Мазырскага замка 1552 г.png|значак|зьлева|Фрагмэнт апісаньня воласьці Мазырскага замку 1552 г.]] Выяўленыя археолягамі гарадзішчы [[Бронзавы век|бронзавага]] і раньняга [[Жалезны век|жалезнага]] вякоў, а таксама эпохі Русі сьведчаць пра засяленьне гэтай мясцовасьці ў далёкай старажытнасьці. Першы пісьмовы ўпамін пра паселішча сустрэты ў апісаньні Мазырскага замку 1552 года. Прычым ''Каленікавічы''{{заўвага|Гэтая, найбольш раньняя форма назвы, Калениковичи, пераконвае, што яна паходзіць ад імя Каленік. У наступнай польскамоўнай згадцы 1560 г. літара ''і'' ўжо адсутнічае — Kalenkowicze.}} ў гэтай крыніцы разам з ''Гулевічамі'' і ''Пуцілавічамі'', відавочна, з-за малалюднасьці, названыя як бы адно сяло ''Айцючыцкай'' (Аўцюцевіцкай) нядзелі{{заўвага|Нядзелі альбо чэргі (у складзе кожнай некалькі паселішчаў), на якія падзялялася Мазырская воласьць, як даводзілася несьці замкавую службу, выконваць работы на карысьць замку. Па нядзелях разьмяркоўваліся і плацёжныя павіннасьці<ref>Клепатский П. Г. Очерки по истории Киевской земли / П.Г. Клепатский — Т. 1: Литовский период. — Одесса, 1912. С. 185, 189—190</ref>.}} Мазырскай воласьці<ref>Архив Юго-Западной России (Архив ЮЗР). Ч. VII. T. I. Акты о заселении Юго-Западной России. — Киев, 1886. С. 635—636</ref>. У рэвізіі Мазырскага староства ад 8 кастрычніка 1560 году каралеўскія камісары паны Рыгор Валовіч і Мікалай Нарушэвіч вызначылі межы і працягласьць уздоўж і ўпоперак грунтоў сяла Гулевічы і Каленкавічы<ref>Архив ЮЗР. Ч. 8. Т. 5. Акты об украинской администрации XVI—XVII вв. — Киев, 1907. С. 481—482</ref>. Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай 1565—1566 гадоў Каленкавічы — у складзе [[Мазырскі павет|Мазырскага павету]] [[Кіеўскае ваяводзтва|Кіеўскага ваяводзтва]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], пасьля падпісаньня акту [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] ўлетку 1569 года — [[Менскае ваяводзтва|Менскага ваяводзтва]] ВКЛ. 30 чэрвеня і 22 жніўня 1582 году вёска згаданая ў справе размежаваньня ўгодзьдзяў Мазырскага{{заўвага|Укладальнікі каленкавіцкай кнігі «Памяць», зьмясьціўшы ўрывак з адказу сужэнства Рафала і Марыі [[Аскеркі|Аскеркаў]], зусім недарэчна датавалі яго 1582 годам. Сёньня тое можна прачытаць і ў энцыкляпэдыі «Вялікае Княства Літоўскае». На самой жа справе стражнік польны літоўскі Рафал Міхал, сын [[Ян Мікалай Аскерка|Яна Мікалая]], Аскерка, жанаты з Марыяй, дачкой яго дзядзькі старосты багрымавіцкага [[Антоні Яўхім Аскерка|Антонія Яўхіма Аскеркі]], нарадзіўся каля 1761, а спачыў у 1818 годзе; па бацьку валодаў Гарбавічамі<ref>Рыбчонак С., Свяжынскі У. Аскеркі гербу Мурдэліо зменены. // Спадчына. 4/1999. С. 206, 208</ref>. Багрымавіцкае староства, як Загальскае і шэраг іншых, вылучана з Мазырскага хіба ў XVII ст. Тое староства, як Загальскае і шэраг іншых, вылучана з Мазырскага хіба ў XVII ст.<ref>Насевіч, Вячаслаў. Мазырскае стараства. // Вялікае Княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 2 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. Т. 2: К — Я. — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя, 2006. С. 259—260</ref>. Тое, што ў дакумэнце Аскеркаў яно названа таксама і Каленкавіцкім сьведчыць: вёска заставалася каралеўшчынай, пакуль існавала Рэч Паспалітая.}} староства і добраў Гарбавічы, падараваных на вечнасьць каралём Стэфанам Баторыем пану Стэфану Лавейку, судзьдзі земскаму<ref>Памяць. Калінкавіцкі раён. — Мінск: Ураджай, 1999. С. 53</ref>. 16 траўня 1774 году складзены акт разьмежаваньня вёсак Гулевічы і Каленкавічы. На 1778 год у паселішчы было 25 будынкаў, тут знаходзіўся цэнтар парафіі. === Пад уладай Расейскай імпэрыі === [[Файл:Kalenkavičy. Каленкавічы (1801-15).jpg|значак|Каленкавічы на мапе пач. XIX ст.]] У выніку другога падзелу [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] (1793 год) Каленкавічы апынуліся ў складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], у Дудзіцкай воласьці Рэчыцкага павету [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. Расейскія ўлады падаравалі маёнтак зямяніну Шахоўскаму, а ў 1805 годзе ён перайшоў у дзяржаўны скарб. У 1795 годзе існавалі мястэчка Старыя Каленкавічы (35 двароў) і вёска Новыя Каленкавічы, якія стаялі на паштовым тракце Бабруйск — Мазыр. У 1856 годзе тут узьвялі будынак Мікалаеўскай царквы (у ёй захоўваліся мэтрычныя кнігі з 1827 году). У 1864 годзе з мэтаю [[маскалізацыя Беларусі|маскалізацыі колішняга Вялікага Княства Літоўскага]] расейскія ўлады адкрылі ў Каленкавічах народную вучэльню. На 1866 год тут было 100 двароў. У 1876 годзе зямянін Галалобаў меў у вёсцы 71 дзесяціну зямлі, крупарушку. 15 лютага 1888 году пачала працаваць чыгуначная станцыя на лініі [[Лунінец]] — [[Гомель]]. Паводле вынікаў перапісу 1897 году, у мястэчку Каленкавічах было 196 двароў, дзейнічалі 2 малітоўныя дамы, працавалі паштова-тэлеграфная кантора, аптэка, 2 майстэрні апрацоўкі скураў, завод колавай мазі, 27 крамаў, 3 карчмы, 3 заезныя двары; у сяле Каленкавічах — 73 двары, царква, царкоўна-прыходзкая школа, хлебазапасны магазын. У 1908 годзе існавалі аднайменныя мястэчка (196 двароў), сяло (63 двары) і фальварак (2 двары). З 1909 году дзейнічала гандлёва-прамысловае таварыства. У 1916 годзе з уводам у эксплюатацыю чыгункі [[Жлобін]] — [[Оўруч]] Каленкавічы сталі буйным транспартным вузлом. За часамі [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]] ў пачатку 1918 году Каленкавічы заняла войска Ю. Доўбар-Мусьніцкага, а 24 лютага таго ж году — войскі [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыі]].   === Найноўшы час === [[Файл:Kalenkavičy, Čyhunačnaja. Каленкавічы, Чыгуначная (1918).jpg|значак|зьлева|Чыгуначная станцыя (ням. ''Kaljenkowitschi''), 1918 г.]] 25 сакавіка 1918 году згодна з [[Трэцяя Ўстаўная грамата|Трэцяй Устаўной граматай]] Каленкавічы абвяшчаліся часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. 17 сьнежня 1918 году мястэчка занялі бальшавікі. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП (б) Беларусі Каленкавічы ўвайшлі ў склад [[БССР|Беларускай ССР]], у Мазырскі павет («падраён») Гомельскага раёну<ref name="at">{{Літаратура/150 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}</ref>, аднак 16 студзеня Масква адабрала мястэчка разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад [[РСФСР]]. З 6 сакавіка да 29 чэрвеня 1920 году мястэчка займалі польскія войскі, з 10 да 17 лістапада 1920 году — аддзелы [[Станіслаў Булак-Балаховіч|С. Булак-Балаховіча]]. 17 ліпеня 1924 году Каленкавічы вярнулі [[БССР]], дзе яны сталі цэнтрам раёну Гомельскай вобласьці. 3 ліпеня 1925 году паселішча атрымала статус места. У гэты час тут дзейнічала рамеснае таварыства, працавалі паравы млын зь лесапільняй (з 1916 году), конная крупарушка (з 1917 году), бачарня, кузьня, электрастанцыя (з 1932 году), цагельня (з 1930 году), ткацкая (з 1927 году), шавецкая і кравецкая (з 1929 году) майстэрні, тэлефонная станцыя (з 1929 году). Дзейнічалі лякарня, бібліятэка, 3 сярэднія школы (адкрыліся ў 1932, 1934 і 1936 гадох). У [[Другая сусьветная вайна|Другую сусьветную вайну]] з 12 жніўня 1941 да 14 студзеня 1944 году места знаходзіліся пад акупацыяй [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]]. 7 сакавіка 1963 году Каленкавічы атрымалі афіцыйны статус гораду абласнога падпарадкаваньня. У 1966 годзе да места далучылі вёску [[Карчага|Карчагу]]. 4 лістапада 1993 году пачала дзейнічаць царква ў імя Казанскай іконы Маці Божай. 9 чэрвеня 2001 году адбылося ўрачыстае асьвячэньне новага касьцёла імя Найсьвяцейшай Тройцы<ref>[https://web.archive.org/web/20081222102835/http://catholic.by/port/dioceses/pinsk/parishes/kalinkavichy.htm Калінкавічы — парафія Найсвяцейшай Тройцы], [[Catholic.by]], 14 ліпеня 2006 г.</ref>. <gallery caption="Мястэчка на старых здымках" widths=150 heights=150 class="center"> Kalenkavičy. Каленкавічы (1904).jpg|Вуліца, 1904 г. Kalenkavičy, Čyhunačnaja. Каленкавічы, Чыгуначная (1918) (2).jpg|Чыгуначная станцыя, 1918 г. Kalenkavičy, Rynak. Каленкавічы, Рынак (7.11.1925).jpg|Рынак. Царква, 1925 г. Kalenkavičy, Paštovaja. Каленкавічы, Паштовая (1930-49).jpg|Вуліца Паштовая. Камяніца, да 1941 г. </gallery> == Насельніцтва == === Дэмаграфія === <div style="float:right;margin:0 0 .5em 1em;" class="toccolours"> <timeline> ImageSize = width:auto height:160 barincrement:28 PlotArea = left:50 bottom:20 top:15 right:15 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = late Colors = id:linegrey2 value:gray(0.9) id:linegrey value:gray(0.7) id:cobar value:rgb(0.0,0.7,0.8) id:cobar2 value:rgb(0.6,0.9,0.6) DateFormat = yyyy Period = from:0 till:43000 ScaleMajor = unit:year increment:10000 start:0 gridcolor:linegrey ScaleMinor = unit:year increment:2500 start:0 gridcolor:linegrey2 PlotData = color:cobar width:15 bar:1795 from:0 till:200 bar:1858 from:0 till:653 bar:1897 from:0 till:1484 bar:1908 from:0 till:2523 bar:1926 from:0 till:6152 bar:1939 from:0 till:9799 bar:1959 from:0 till:14900 bar:1970 from:0 till:23900 bar:1991 from:0 till:40600 bar:1997 from:0 till:42600 bar:2004 from:0 till:37800 bar:2009 from:0 till:38381 bar:2018 from:0 till:40282 TextData= fontsize:10px pos:(10,195) text: </timeline> </div> * '''XVIII стагодзьдзе''': 1795 год — 116 муж. * '''XIX стагодзьдзе''': 1858 год — 653 чал.<ref>{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1к}} С. 528.</ref>; 1897 год — 1096 чал. у ''мястэчку Каленкавічах'', 388 чал. у ''сяле Каленкавічах'' * '''XX стагодзьдзе''': 1908 год — 2022 чал. у ''мястэчку Каленкавічах'', 487 чал. у ''сяле Каленкавічах'', 14 чал. у ''фальварку Каленкавічах''; 1926 год — 6152 чал.<ref>{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1к}} С. 529.</ref>; 1939 год — 9799 чал.; 1959 год — 14,9 тыс. чал.; 1970 год — 23,9 тыс. чал.; 1991 год — 40,6 тыс. чал.; 1997 год — 42,6 тыс. чал.<ref>[[Іван Гарыст|Гарыст І.]] Калінкавічы // {{Літаратура/ЭГБ|4к}} С. 30.</ref>; 1998 год — 42,2 тыс. чал.<ref>{{Літаратура/БелЭн|7к}} С. 469.</ref> * '''XXI стагодзьдзе''': 2004 год — 37,8 тыс. чал.; 2006 год — 37,8 тыс. чал.; 2008 год — 38,1 тыс. чал.; 2009 год — 38 381 чал.<ref name="belstat">[https://web.archive.org/web/20100918172105/http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/vihod_tables/1.2-3.pdf Перепись населения — 2009. Гомельская область]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref> (перапіс); 2016 год — 39 890 чал.<ref name="belstat2016">[https://web.archive.org/web/20160706073652/http://www.belstat.gov.by/upload/iblock/567/567f8a4ac45cd80a949bb7bd7a839ca7.zip Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2017 год — 40 315 чал.<ref name="belstat2017">[https://web.archive.org/web/20200813193913/http://belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_7192/ Численность населения на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2018 год — 40 282 чал.<ref name="belstat2018">[https://web.archive.org/web/20180405033656/http://www.belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_8782/ Численность населения на 1 января 2018 г. и среднегодовая численность населения за 2017 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref> === Адукацыя === У Каленкавічах працуюць [[Палескі аграрны каледж імя У.Ф.Міцкевіча]], ДПТВ, гімназія, 8 сярэдніх, музычная і спартовыя школы, школа мастацтваў. === Культура === Дзейнічаюць дом культуры, бібліятэкі, краязнаўчы музэй. === Мас-мэдыя === У месьце выдаецца раённая газэта «[[Калінкавіцкія навіны]]». == Забудова == === Плян === Забудова асноўных вуліцаў — 2-, 5- і 9-павярховыя дамы. Утварылася 3 [[мікрараён]]ы. === Вуліцы і пляцы === {| cellspacing="1" cellpadding="3" style="width: 500px; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|Беларусь}} align="center" | '''Афіцыйная назва''' || '''Гістарычная назва''' |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | Савецкая вуліца || '''Паштовая''' вуліца |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | ? || '''Баранаўская''' вуліца |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | ? || '''Гімназічная''' вуліца |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | ? || '''Царкоўная''' вуліца |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | ? || '''Рынак''' пляц |} == Эканоміка == Прадпрыемствы хімічнай, будаўнічых матэрыялаў, дрэваапрацоўчай, харчовай прамысловасьці. {| class="wikitable standard collapsible collapsed" style="border: none; width: 100%; background-color: transparent;" !Пералік прамысловых прадпрыемстваў Каленкавічаў |- | * РУП «Калінкавіцкі завод жалезабэтонных вырабаў» * ААТ «Калінкавіцкі мясакамбінат» * КУП «Калінкавіцкі завод побытавай хіміі» * ПЧУП «Калінкавіцкі вытворчы камбінат» * ААТ «Калінкавіцкая масласырбаза» * КУП «Калінкавіцкі мэблевы камбінат» * ПУП «Калінкавіцкі малочны камбінат» |} == Турыстычная інфармацыя == === Інфраструктура === Дзейнічае Каленкавіцкі дзяржаўны краязнаўчы музэй. Спыніцца можна ў гасьцініцы «Дружба»<ref>{{Літаратура/Турыстычная энцыкляпэдыя Беларусі|к}}</ref>. === Славутасьці === * Могілкі юдэйскія * Сынагога (пачатак XX ст.) * Царква Сьвятога Мікалая (XIX ст.; захавалася часткова) == Галерэя == <gallery caption="Краявіды места" widths=150 heights=150 class="center"> Kalinkavichy Vakzal.jpg|Чыгуначная станцыя Kalinkavichy1.JPG|Царква Калинковичи. Католический храм..JPG|Касьцёл Kalinkavichy2.JPG|Вуліца места </gallery> == Асобы == * [[Віталь Воўк]] (нар. 1962) — беларускі дзяржаўны дзяяч * [[Канстанцін Казелка]] (1915—1989) — майстар-разьбяр па дрэве, заслужаны дзяяч мастацтваў Беларусі * [[Віктар Казько]] (нар. 1940) — пісьменьнік * [[Раман Петрушэнка]] (нар. 1980) — беларускі вясьляр * [[Аркадзь Пярцоўскі]] (нар. 1939) — хімік-аналітык * [[Зьмітро Віталін|Дзьмітры Сергіевіч]] (Зьмітро Віталін; 1910 — ?) — пісьменьнік * [[Уладзімер Сямашка]] (нар. 1949) — беларускі дзяржаўны дзяяч == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/БелЭн|7}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|2}} * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1}} * {{Літаратура/ЭГБ|4}} * {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|15-2}} == Вонкавыя спасылкі == * {{Радзіма майго духу|kalinkavichy}} * {{Глёбус Беларусі|kalinkovic}} {{Навігацыйная група |назоў = Каленкавічы ў сучасным [[Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Беларусі|адміністрацыйна-тэрытарыяльным падзеле]] [[Беларусь|Беларусі]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Беларусь}}; |Каленкавіцкі раён |Гомельская вобласьць }} {{Месты і мястэчкі гістарычнай Мазыршчыны}} [[Катэгорыя:Каленкавічы| ]] qlot1x3f6w7fatp3emchwat3p0h9jtq 2329560 2329558 2022-07-23T20:16:59Z Дамінік 64057 /* Вялікае Княства Літоўскае */ wikitext text/x-wiki {{Іншы артыкул|вёску Камянецкага раёну Берасьцейскай вобласьці|Каленкавічы (вёска)|горад Каленкавічы ў Гомельскай вобласьці}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Каленкавічы |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Каленкавічаў |Трансьлітараваная назва = Kalienkavičy{{Заўвага|Паводле афіцыйнай назвы — Kalinkavičy}} |Герб = Coat of Arms of Kalinkavičy, Belarus.svg |Сьцяг = Flag of Kalinkavičy.svg |Гімн = |Дата заснаваньня = перад 1552 годам |Першыя згадкі = |Статус з = 1925 |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Каленкавіцкі раён|Каленкавіцкі]] |Сельсавет = |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 40282 |Год падліку колькасьці = 2018 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref name="belstat2018" /> |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовыя індэксы = 247691 (247692, 247693, 247694, 247695) |СААТА = |Выява = Kalinkavichy, Belarus - panoramio.jpg |Апісаньне выявы = Агульны выгляд |Шырата градусаў = 52 |Шырата хвілінаў = 8 |Шырата сэкундаў = |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 20 |Даўгата сэкундаў = |Пазыцыя подпісу на мапе = зьверху |Водступ подпісу на мапе = 2.5 |Сайт = }} '''Кале́нкавічы''' (прыкладна з 1930-х гадоў{{Заўвага|Неафіцыйнае перайменаваньне.}} — ''Калі́нкавічы'') — [[горад|места]] ў [[Беларусь|Беларусі]], на рацэ [[Каўня|Каўні (Каленкаўцы)]]. Адміністрацыйны цэнтар [[Каленкавіцкі раён|Каленкавіцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. Плошча 17 км². Насельніцтва на 2018 год — 40 282 чалавекі<ref name="belstat2018" />. Знаходзяцца за 122 км на паўднёвы захад ад [[Гомель|Гомля]]. Вузел чыгунак на [[Гомель]], [[Жлобін]], [[Берасьце]], [[Оўруч]]. Аўтамабільныя дарогі злучаюць места з [[Гомель|Гомлем]], [[Парычы|Парычамі]], [[Жыткавічы|Жыткавічамі]], [[Славечна]]м. Каленкавічы — даўняе [[мястэчка]] [[Мазырскі павет|гістарычнай Мазыршчыны]] на [[Палесьсе|Палесьсі]]. == Назва == [[Тапонім]] Каленкавічы мае [[патронім|патранімічнае]] паходжаньне, пра што сьведчыць фінальная частка -ічы. Паводле найбольш пашыранага меркаваньня, у аснове назвы места ляжыць імя Ка­ле­нік<ref name="viacorka">[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]], [[Ігар Карней|Карней І.]] [https://www.svaboda.org/a/30125214.html Гарады з «памылкамі» ў назвах: Калінкавічы ці Каленкавічы?], [[Свабода (радыё)|Радыё Свабода]], 25 жніўня 2019 г.</ref> або вытворнае ад яго — Ка­лен­ка<ref>Капылоў І. [http://zviazda.by/2014/02/30711.html Калінкавічы] // [[Звязда]]. №4 (62), 4 лютага 2014 г.</ref>. Таксама існуе меркаваньне, што тапонім утварыўся ад прозьвішча Калянковіч<ref name="ktsm">{{Літаратура/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі}} С. 151.</ref>. Традыцыйная гістарычная назва места — Каленкавічы<ref>{{Спасылка|аўтар = [[Вольга Іскрык]], [[Зьміцер Саўка]]. |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 16.01.2011 |url = http://www.belsat.eu/be/nasze_programy/episode/m,759,sapraudnyia-nazvy-bielaruskikh-gharadou.html |загаловак = Сапраўдныя назвы беларускіх гарадоў |фармат = |назва праекту = |выдавец = [http://www.belsat.eu Белсат ТВ] |дата = 2 красавіка 2012 |мова = |камэнтар =}}</ref><ref>Бартосік З. [http://archive.svaboda.org/programs/geography/2002/12/20021205181249.asp Калінкавічы], [[Радыё Свабода]], 5 сьнежня 2002 г.</ref><ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|15-2к}} S. [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XV_cz.2/101 101].</ref><ref>[http://shop.belkarta.by/upload/iblock/94b/94ba3c0d3e3408c7d9b137b32ee148fd.jpg Картаграма гушчыні насельніцтва БССР. 1931 г.]</ref><ref>Слупскі С. [http://ekonomika.by/downloads/Slupski.pdf Натуральны рух насельніцтва ў БССР] // Матар’ялы да географіі і статыстыкі Беларусі. Т. 2. — Менск: Беларуская акадэмія навук. 1929.</ref>. [[наркамаўка|Цяперашняя афіцыйная]] назва — ''Калінкавічы''. Гэтая форма зьявілася на мапах толькі ў 1930-я гады, відаць, з прычыны пошуку суб’ектыўна больш мілагучнай формы<ref name="ktsm"/> (магчыма, савецкаму чыноўніку ў назьве пачулася асацыяцыя з каленькамі, тым часам у [[Расейская праваслаўная царква|расейскіх праваслаўных сьвятцах]] грэцкае імя Каленік значыцца ў форме Калиник<ref name="viacorka"/>). Пры гэтым аналягічную назву — [[Каленкавічы (вёска)|Каленкавічы]] — захавала вёска на захадзе Беларусі, якая ў гэты час не ўваходзіла ў склад [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]]. У нарматыўным даведніку «[[Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь]]» традыцыйная гістарычная назва Каленкавічы фіксуецца як варыянтная форма. Гэта значыць, што пры жаданьні мясцовых жыхароў і ўладаў яна можа стаць нарматыўнай. == Гісторыя == === Вялікае Княства Літоўскае === [[Файл:Фрагмент апісання воласці Мазырскага замка 1552 г.png|значак|зьлева|Фрагмэнт апісаньня воласьці Мазырскага замку 1552 г.]] Выяўленыя археолягамі гарадзішчы [[Бронзавы век|бронзавага]] і раньняга [[Жалезны век|жалезнага]] вякоў, а таксама эпохі Русі сьведчаць пра засяленьне гэтай мясцовасьці ў далёкай старажытнасьці. Першы пісьмовы ўпамін пра паселішча сустрэты ў апісаньні Мазырскага замку 1552 года. Прычым ''Каленікавічы''{{заўвага|Гэтая, найбольш раньняя форма назвы, Калениковичи, пераконвае, што яна паходзіць ад імя Каленік. У наступнай польскамоўнай згадцы 1560 г. літара ''і'' ўжо адсутнічае — Kalenkowicze.}} ў гэтай крыніцы разам з ''Гулевічамі'' і ''Пуцілавічамі'', відавочна, з-за малалюднасьці, названыя як адно сяло ''Айцючыцкай'' (Аўцюцевіцкай) нядзелі{{заўвага|Нядзелі альбо чэргі (у складзе кожнай некалькі паселішчаў), на якія падзялялася Мазырская воласьць, як даводзілася несьці замкавую службу, выконваць работы на карысьць замку. Па нядзелях разьмяркоўваліся і плацёжныя павіннасьці<ref>Клепатский П. Г. Очерки по истории Киевской земли / П.Г. Клепатский — Т. 1: Литовский период. — Одесса, 1912. С. 185, 189—190</ref>.}} Мазырскай воласьці<ref>Архив Юго-Западной России (Архив ЮЗР). Ч. VII. T. I. Акты о заселении Юго-Западной России. — Киев, 1886. С. 635—636</ref>. У рэвізіі Мазырскага староства ад 8 кастрычніка 1560 году каралеўскія камісары паны Рыгор Валовіч і Мікалай Нарушэвіч вызначылі межы і працягласьць уздоўж і ўпоперак грунтоў сяла Гулевічы і Каленкавічы<ref>Архив ЮЗР. Ч. 8. Т. 5. Акты об украинской администрации XVI—XVII вв. — Киев, 1907. С. 481—482</ref>. Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай 1565—1566 гадоў Каленкавічы — у складзе [[Мазырскі павет|Мазырскага павету]] [[Кіеўскае ваяводзтва|Кіеўскага ваяводзтва]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], пасьля падпісаньня акту [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] ўлетку 1569 года — [[Менскае ваяводзтва|Менскага ваяводзтва]] ВКЛ. 30 чэрвеня і 22 жніўня 1582 году вёска згаданая ў справе размежаваньня ўгодзьдзяў Мазырскага{{заўвага|Укладальнікі каленкавіцкай кнігі «Памяць», зьмясьціўшы ўрывак з адказу сужэнства Рафала і Марыі [[Аскеркі|Аскеркаў]], зусім недарэчна датавалі яго 1582 годам. Сёньня тое можна прачытаць і ў энцыкляпэдыі «Вялікае Княства Літоўскае». На самой жа справе стражнік польны літоўскі Рафал Міхал, сын [[Ян Мікалай Аскерка|Яна Мікалая]], Аскерка, жанаты з Марыяй, дачкой яго дзядзькі старосты багрымавіцкага [[Антоні Яўхім Аскерка|Антонія Яўхіма Аскеркі]], нарадзіўся каля 1761, а спачыў у 1818 годзе; па бацьку валодаў Гарбавічамі<ref>Рыбчонак С., Свяжынскі У. Аскеркі гербу Мурдэліо зменены. // Спадчына. 4/1999. С. 206, 208</ref>. Багрымавіцкае староства, як Загальскае і шэраг іншых, вылучана з Мазырскага хіба ў XVII ст. Тое староства, як Загальскае і шэраг іншых, вылучана з Мазырскага хіба ў XVII ст.<ref>Насевіч, Вячаслаў. Мазырскае стараства. // Вялікае Княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 2 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. Т. 2: К — Я. — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя, 2006. С. 259—260</ref>. Тое, што ў дакумэнце Аскеркаў яно названа таксама і Каленкавіцкім сьведчыць: вёска заставалася каралеўшчынай, пакуль існавала Рэч Паспалітая.}} староства і добраў Гарбавічы, падараваных на вечнасьць каралём Стэфанам Баторыем пану Стэфану Лавейку, судзьдзі земскаму<ref>Памяць. Калінкавіцкі раён. — Мінск: Ураджай, 1999. С. 53</ref>. 16 траўня 1774 году складзены акт разьмежаваньня вёсак Гулевічы і Каленкавічы. На 1778 год у паселішчы было 25 будынкаў, тут знаходзіўся цэнтар парафіі. === Пад уладай Расейскай імпэрыі === [[Файл:Kalenkavičy. Каленкавічы (1801-15).jpg|значак|Каленкавічы на мапе пач. XIX ст.]] У выніку другога падзелу [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] (1793 год) Каленкавічы апынуліся ў складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], у Дудзіцкай воласьці Рэчыцкага павету [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. Расейскія ўлады падаравалі маёнтак зямяніну Шахоўскаму, а ў 1805 годзе ён перайшоў у дзяржаўны скарб. У 1795 годзе існавалі мястэчка Старыя Каленкавічы (35 двароў) і вёска Новыя Каленкавічы, якія стаялі на паштовым тракце Бабруйск — Мазыр. У 1856 годзе тут узьвялі будынак Мікалаеўскай царквы (у ёй захоўваліся мэтрычныя кнігі з 1827 году). У 1864 годзе з мэтаю [[маскалізацыя Беларусі|маскалізацыі колішняга Вялікага Княства Літоўскага]] расейскія ўлады адкрылі ў Каленкавічах народную вучэльню. На 1866 год тут было 100 двароў. У 1876 годзе зямянін Галалобаў меў у вёсцы 71 дзесяціну зямлі, крупарушку. 15 лютага 1888 году пачала працаваць чыгуначная станцыя на лініі [[Лунінец]] — [[Гомель]]. Паводле вынікаў перапісу 1897 году, у мястэчку Каленкавічах было 196 двароў, дзейнічалі 2 малітоўныя дамы, працавалі паштова-тэлеграфная кантора, аптэка, 2 майстэрні апрацоўкі скураў, завод колавай мазі, 27 крамаў, 3 карчмы, 3 заезныя двары; у сяле Каленкавічах — 73 двары, царква, царкоўна-прыходзкая школа, хлебазапасны магазын. У 1908 годзе існавалі аднайменныя мястэчка (196 двароў), сяло (63 двары) і фальварак (2 двары). З 1909 году дзейнічала гандлёва-прамысловае таварыства. У 1916 годзе з уводам у эксплюатацыю чыгункі [[Жлобін]] — [[Оўруч]] Каленкавічы сталі буйным транспартным вузлом. За часамі [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]] ў пачатку 1918 году Каленкавічы заняла войска Ю. Доўбар-Мусьніцкага, а 24 лютага таго ж году — войскі [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыі]].   === Найноўшы час === [[Файл:Kalenkavičy, Čyhunačnaja. Каленкавічы, Чыгуначная (1918).jpg|значак|зьлева|Чыгуначная станцыя (ням. ''Kaljenkowitschi''), 1918 г.]] 25 сакавіка 1918 году згодна з [[Трэцяя Ўстаўная грамата|Трэцяй Устаўной граматай]] Каленкавічы абвяшчаліся часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. 17 сьнежня 1918 году мястэчка занялі бальшавікі. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП (б) Беларусі Каленкавічы ўвайшлі ў склад [[БССР|Беларускай ССР]], у Мазырскі павет («падраён») Гомельскага раёну<ref name="at">{{Літаратура/150 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}</ref>, аднак 16 студзеня Масква адабрала мястэчка разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад [[РСФСР]]. З 6 сакавіка да 29 чэрвеня 1920 году мястэчка займалі польскія войскі, з 10 да 17 лістапада 1920 году — аддзелы [[Станіслаў Булак-Балаховіч|С. Булак-Балаховіча]]. 17 ліпеня 1924 году Каленкавічы вярнулі [[БССР]], дзе яны сталі цэнтрам раёну Гомельскай вобласьці. 3 ліпеня 1925 году паселішча атрымала статус места. У гэты час тут дзейнічала рамеснае таварыства, працавалі паравы млын зь лесапільняй (з 1916 году), конная крупарушка (з 1917 году), бачарня, кузьня, электрастанцыя (з 1932 году), цагельня (з 1930 году), ткацкая (з 1927 году), шавецкая і кравецкая (з 1929 году) майстэрні, тэлефонная станцыя (з 1929 году). Дзейнічалі лякарня, бібліятэка, 3 сярэднія школы (адкрыліся ў 1932, 1934 і 1936 гадох). У [[Другая сусьветная вайна|Другую сусьветную вайну]] з 12 жніўня 1941 да 14 студзеня 1944 году места знаходзіліся пад акупацыяй [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]]. 7 сакавіка 1963 году Каленкавічы атрымалі афіцыйны статус гораду абласнога падпарадкаваньня. У 1966 годзе да места далучылі вёску [[Карчага|Карчагу]]. 4 лістапада 1993 году пачала дзейнічаць царква ў імя Казанскай іконы Маці Божай. 9 чэрвеня 2001 году адбылося ўрачыстае асьвячэньне новага касьцёла імя Найсьвяцейшай Тройцы<ref>[https://web.archive.org/web/20081222102835/http://catholic.by/port/dioceses/pinsk/parishes/kalinkavichy.htm Калінкавічы — парафія Найсвяцейшай Тройцы], [[Catholic.by]], 14 ліпеня 2006 г.</ref>. <gallery caption="Мястэчка на старых здымках" widths=150 heights=150 class="center"> Kalenkavičy. Каленкавічы (1904).jpg|Вуліца, 1904 г. Kalenkavičy, Čyhunačnaja. Каленкавічы, Чыгуначная (1918) (2).jpg|Чыгуначная станцыя, 1918 г. Kalenkavičy, Rynak. Каленкавічы, Рынак (7.11.1925).jpg|Рынак. Царква, 1925 г. Kalenkavičy, Paštovaja. Каленкавічы, Паштовая (1930-49).jpg|Вуліца Паштовая. Камяніца, да 1941 г. </gallery> == Насельніцтва == === Дэмаграфія === <div style="float:right;margin:0 0 .5em 1em;" class="toccolours"> <timeline> ImageSize = width:auto height:160 barincrement:28 PlotArea = left:50 bottom:20 top:15 right:15 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = late Colors = id:linegrey2 value:gray(0.9) id:linegrey value:gray(0.7) id:cobar value:rgb(0.0,0.7,0.8) id:cobar2 value:rgb(0.6,0.9,0.6) DateFormat = yyyy Period = from:0 till:43000 ScaleMajor = unit:year increment:10000 start:0 gridcolor:linegrey ScaleMinor = unit:year increment:2500 start:0 gridcolor:linegrey2 PlotData = color:cobar width:15 bar:1795 from:0 till:200 bar:1858 from:0 till:653 bar:1897 from:0 till:1484 bar:1908 from:0 till:2523 bar:1926 from:0 till:6152 bar:1939 from:0 till:9799 bar:1959 from:0 till:14900 bar:1970 from:0 till:23900 bar:1991 from:0 till:40600 bar:1997 from:0 till:42600 bar:2004 from:0 till:37800 bar:2009 from:0 till:38381 bar:2018 from:0 till:40282 TextData= fontsize:10px pos:(10,195) text: </timeline> </div> * '''XVIII стагодзьдзе''': 1795 год — 116 муж. * '''XIX стагодзьдзе''': 1858 год — 653 чал.<ref>{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1к}} С. 528.</ref>; 1897 год — 1096 чал. у ''мястэчку Каленкавічах'', 388 чал. у ''сяле Каленкавічах'' * '''XX стагодзьдзе''': 1908 год — 2022 чал. у ''мястэчку Каленкавічах'', 487 чал. у ''сяле Каленкавічах'', 14 чал. у ''фальварку Каленкавічах''; 1926 год — 6152 чал.<ref>{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1к}} С. 529.</ref>; 1939 год — 9799 чал.; 1959 год — 14,9 тыс. чал.; 1970 год — 23,9 тыс. чал.; 1991 год — 40,6 тыс. чал.; 1997 год — 42,6 тыс. чал.<ref>[[Іван Гарыст|Гарыст І.]] Калінкавічы // {{Літаратура/ЭГБ|4к}} С. 30.</ref>; 1998 год — 42,2 тыс. чал.<ref>{{Літаратура/БелЭн|7к}} С. 469.</ref> * '''XXI стагодзьдзе''': 2004 год — 37,8 тыс. чал.; 2006 год — 37,8 тыс. чал.; 2008 год — 38,1 тыс. чал.; 2009 год — 38 381 чал.<ref name="belstat">[https://web.archive.org/web/20100918172105/http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/vihod_tables/1.2-3.pdf Перепись населения — 2009. Гомельская область]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref> (перапіс); 2016 год — 39 890 чал.<ref name="belstat2016">[https://web.archive.org/web/20160706073652/http://www.belstat.gov.by/upload/iblock/567/567f8a4ac45cd80a949bb7bd7a839ca7.zip Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2017 год — 40 315 чал.<ref name="belstat2017">[https://web.archive.org/web/20200813193913/http://belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_7192/ Численность населения на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2018 год — 40 282 чал.<ref name="belstat2018">[https://web.archive.org/web/20180405033656/http://www.belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_8782/ Численность населения на 1 января 2018 г. и среднегодовая численность населения за 2017 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref> === Адукацыя === У Каленкавічах працуюць [[Палескі аграрны каледж імя У.Ф.Міцкевіча]], ДПТВ, гімназія, 8 сярэдніх, музычная і спартовыя школы, школа мастацтваў. === Культура === Дзейнічаюць дом культуры, бібліятэкі, краязнаўчы музэй. === Мас-мэдыя === У месьце выдаецца раённая газэта «[[Калінкавіцкія навіны]]». == Забудова == === Плян === Забудова асноўных вуліцаў — 2-, 5- і 9-павярховыя дамы. Утварылася 3 [[мікрараён]]ы. === Вуліцы і пляцы === {| cellspacing="1" cellpadding="3" style="width: 500px; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|Беларусь}} align="center" | '''Афіцыйная назва''' || '''Гістарычная назва''' |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | Савецкая вуліца || '''Паштовая''' вуліца |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | ? || '''Баранаўская''' вуліца |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | ? || '''Гімназічная''' вуліца |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | ? || '''Царкоўная''' вуліца |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | ? || '''Рынак''' пляц |} == Эканоміка == Прадпрыемствы хімічнай, будаўнічых матэрыялаў, дрэваапрацоўчай, харчовай прамысловасьці. {| class="wikitable standard collapsible collapsed" style="border: none; width: 100%; background-color: transparent;" !Пералік прамысловых прадпрыемстваў Каленкавічаў |- | * РУП «Калінкавіцкі завод жалезабэтонных вырабаў» * ААТ «Калінкавіцкі мясакамбінат» * КУП «Калінкавіцкі завод побытавай хіміі» * ПЧУП «Калінкавіцкі вытворчы камбінат» * ААТ «Калінкавіцкая масласырбаза» * КУП «Калінкавіцкі мэблевы камбінат» * ПУП «Калінкавіцкі малочны камбінат» |} == Турыстычная інфармацыя == === Інфраструктура === Дзейнічае Каленкавіцкі дзяржаўны краязнаўчы музэй. Спыніцца можна ў гасьцініцы «Дружба»<ref>{{Літаратура/Турыстычная энцыкляпэдыя Беларусі|к}}</ref>. === Славутасьці === * Могілкі юдэйскія * Сынагога (пачатак XX ст.) * Царква Сьвятога Мікалая (XIX ст.; захавалася часткова) == Галерэя == <gallery caption="Краявіды места" widths=150 heights=150 class="center"> Kalinkavichy Vakzal.jpg|Чыгуначная станцыя Kalinkavichy1.JPG|Царква Калинковичи. Католический храм..JPG|Касьцёл Kalinkavichy2.JPG|Вуліца места </gallery> == Асобы == * [[Віталь Воўк]] (нар. 1962) — беларускі дзяржаўны дзяяч * [[Канстанцін Казелка]] (1915—1989) — майстар-разьбяр па дрэве, заслужаны дзяяч мастацтваў Беларусі * [[Віктар Казько]] (нар. 1940) — пісьменьнік * [[Раман Петрушэнка]] (нар. 1980) — беларускі вясьляр * [[Аркадзь Пярцоўскі]] (нар. 1939) — хімік-аналітык * [[Зьмітро Віталін|Дзьмітры Сергіевіч]] (Зьмітро Віталін; 1910 — ?) — пісьменьнік * [[Уладзімер Сямашка]] (нар. 1949) — беларускі дзяржаўны дзяяч == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/БелЭн|7}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|2}} * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1}} * {{Літаратура/ЭГБ|4}} * {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|15-2}} == Вонкавыя спасылкі == * {{Радзіма майго духу|kalinkavichy}} * {{Глёбус Беларусі|kalinkovic}} {{Навігацыйная група |назоў = Каленкавічы ў сучасным [[Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Беларусі|адміністрацыйна-тэрытарыяльным падзеле]] [[Беларусь|Беларусі]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Беларусь}}; |Каленкавіцкі раён |Гомельская вобласьць }} {{Месты і мястэчкі гістарычнай Мазыршчыны}} [[Катэгорыя:Каленкавічы| ]] d7z3oo8t7d7i59lc9ypa3pq3x5j18pm 2329574 2329560 2022-07-24T06:00:07Z Дамінік 64057 /* Вялікае Княства Літоўскае */ wikitext text/x-wiki {{Іншы артыкул|вёску Камянецкага раёну Берасьцейскай вобласьці|Каленкавічы (вёска)|горад Каленкавічы ў Гомельскай вобласьці}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Каленкавічы |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Каленкавічаў |Трансьлітараваная назва = Kalienkavičy{{Заўвага|Паводле афіцыйнай назвы — Kalinkavičy}} |Герб = Coat of Arms of Kalinkavičy, Belarus.svg |Сьцяг = Flag of Kalinkavičy.svg |Гімн = |Дата заснаваньня = перад 1552 годам |Першыя згадкі = |Статус з = 1925 |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Каленкавіцкі раён|Каленкавіцкі]] |Сельсавет = |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 40282 |Год падліку колькасьці = 2018 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref name="belstat2018" /> |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовыя індэксы = 247691 (247692, 247693, 247694, 247695) |СААТА = |Выява = Kalinkavichy, Belarus - panoramio.jpg |Апісаньне выявы = Агульны выгляд |Шырата градусаў = 52 |Шырата хвілінаў = 8 |Шырата сэкундаў = |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 20 |Даўгата сэкундаў = |Пазыцыя подпісу на мапе = зьверху |Водступ подпісу на мапе = 2.5 |Сайт = }} '''Кале́нкавічы''' (прыкладна з 1930-х гадоў{{Заўвага|Неафіцыйнае перайменаваньне.}} — ''Калі́нкавічы'') — [[горад|места]] ў [[Беларусь|Беларусі]], на рацэ [[Каўня|Каўні (Каленкаўцы)]]. Адміністрацыйны цэнтар [[Каленкавіцкі раён|Каленкавіцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. Плошча 17 км². Насельніцтва на 2018 год — 40 282 чалавекі<ref name="belstat2018" />. Знаходзяцца за 122 км на паўднёвы захад ад [[Гомель|Гомля]]. Вузел чыгунак на [[Гомель]], [[Жлобін]], [[Берасьце]], [[Оўруч]]. Аўтамабільныя дарогі злучаюць места з [[Гомель|Гомлем]], [[Парычы|Парычамі]], [[Жыткавічы|Жыткавічамі]], [[Славечна]]м. Каленкавічы — даўняе [[мястэчка]] [[Мазырскі павет|гістарычнай Мазыршчыны]] на [[Палесьсе|Палесьсі]]. == Назва == [[Тапонім]] Каленкавічы мае [[патронім|патранімічнае]] паходжаньне, пра што сьведчыць фінальная частка -ічы. Паводле найбольш пашыранага меркаваньня, у аснове назвы места ляжыць імя Ка­ле­нік<ref name="viacorka">[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]], [[Ігар Карней|Карней І.]] [https://www.svaboda.org/a/30125214.html Гарады з «памылкамі» ў назвах: Калінкавічы ці Каленкавічы?], [[Свабода (радыё)|Радыё Свабода]], 25 жніўня 2019 г.</ref> або вытворнае ад яго — Ка­лен­ка<ref>Капылоў І. [http://zviazda.by/2014/02/30711.html Калінкавічы] // [[Звязда]]. №4 (62), 4 лютага 2014 г.</ref>. Таксама існуе меркаваньне, што тапонім утварыўся ад прозьвішча Калянковіч<ref name="ktsm">{{Літаратура/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі}} С. 151.</ref>. Традыцыйная гістарычная назва места — Каленкавічы<ref>{{Спасылка|аўтар = [[Вольга Іскрык]], [[Зьміцер Саўка]]. |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 16.01.2011 |url = http://www.belsat.eu/be/nasze_programy/episode/m,759,sapraudnyia-nazvy-bielaruskikh-gharadou.html |загаловак = Сапраўдныя назвы беларускіх гарадоў |фармат = |назва праекту = |выдавец = [http://www.belsat.eu Белсат ТВ] |дата = 2 красавіка 2012 |мова = |камэнтар =}}</ref><ref>Бартосік З. [http://archive.svaboda.org/programs/geography/2002/12/20021205181249.asp Калінкавічы], [[Радыё Свабода]], 5 сьнежня 2002 г.</ref><ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|15-2к}} S. [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XV_cz.2/101 101].</ref><ref>[http://shop.belkarta.by/upload/iblock/94b/94ba3c0d3e3408c7d9b137b32ee148fd.jpg Картаграма гушчыні насельніцтва БССР. 1931 г.]</ref><ref>Слупскі С. [http://ekonomika.by/downloads/Slupski.pdf Натуральны рух насельніцтва ў БССР] // Матар’ялы да географіі і статыстыкі Беларусі. Т. 2. — Менск: Беларуская акадэмія навук. 1929.</ref>. [[наркамаўка|Цяперашняя афіцыйная]] назва — ''Калінкавічы''. Гэтая форма зьявілася на мапах толькі ў 1930-я гады, відаць, з прычыны пошуку суб’ектыўна больш мілагучнай формы<ref name="ktsm"/> (магчыма, савецкаму чыноўніку ў назьве пачулася асацыяцыя з каленькамі, тым часам у [[Расейская праваслаўная царква|расейскіх праваслаўных сьвятцах]] грэцкае імя Каленік значыцца ў форме Калиник<ref name="viacorka"/>). Пры гэтым аналягічную назву — [[Каленкавічы (вёска)|Каленкавічы]] — захавала вёска на захадзе Беларусі, якая ў гэты час не ўваходзіла ў склад [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]]. У нарматыўным даведніку «[[Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь]]» традыцыйная гістарычная назва Каленкавічы фіксуецца як варыянтная форма. Гэта значыць, што пры жаданьні мясцовых жыхароў і ўладаў яна можа стаць нарматыўнай. == Гісторыя == === Вялікае Княства Літоўскае === [[Файл:Фрагмент апісання воласці Мазырскага замка 1552 г.png|значак|зьлева|Фрагмэнт апісаньня воласьці Мазырскага замку 1552 г.]] Выяўленыя археолягамі гарадзішчы [[Бронзавы век|бронзавага]] і раньняга [[Жалезны век|жалезнага]] вякоў, а таксама эпохі Русі сьведчаць пра засяленьне гэтай мясцовасьці ў далёкай старажытнасьці. Першы пісьмовы ўпамін пра паселішча сустрэты ў апісаньні Мазырскага замку 1552 года. Прычым ''Каленікавічы''{{заўвага|Гэтая, найбольш раньняя форма назвы, Калениковичи, пераконвае, што яна паходзіць ад імя Каленік. У наступнай польскамоўнай згадцы 1560 г. літара ''і'' ўжо адсутнічае — Kalenkowicze.}} ў гэтай крыніцы разам з ''Гулевічамі'' і ''Пуцілавічамі'', відавочна, з-за малалюднасьці, названыя як адно сяло ''Айцючыцкай'' (Аўцюцевіцкай) нядзелі{{заўвага|Нядзелі альбо чэргі (у складзе кожнай некалькі паселішчаў), на якія падзялялася Мазырская воласьць, як даводзілася несьці замкавую службу, выконваць работы на карысьць замку. Па нядзелях разьмяркоўваліся і плацёжныя павіннасьці<ref>Клепатский П. Г. Очерки по истории Киевской земли / П.Г. Клепатский — Т. 1: Литовский период. — Одесса, 1912. С. 185, 189—190</ref>.}} Мазырскай воласьці<ref>Архив Юго-Западной России (Архив ЮЗР). Ч. VII. T. I. Акты о заселении Юго-Западной России. — Киев, 1886. С. 635—636</ref>. У рэвізіі Мазырскага староства ад 8 кастрычніка 1560 году каралеўскія камісары паны Рыгор Валовіч і Мікалай Нарушэвіч вызначылі межы і працягласьць уздоўж і ўпоперак грунтоў сяла Гулевічы і Каленкавічы<ref>Архив ЮЗР. Ч. 8. Т. 5. Акты об украинской администрации XVI—XVII вв. — Киев, 1907. С. 481—482</ref>. Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай 1565—1566 гадоў Каленкавічы — у складзе [[Мазырскі павет|Мазырскага павету]] [[Кіеўскае ваяводзтва|Кіеўскага ваяводзтва]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], пасьля падпісаньня акту [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] ўлетку 1569 года — у тым жа павеце [[Менскае ваяводзтва|Менскага ваяводзтва]] ВКЛ. 30 чэрвеня і 22 жніўня 1582 году вёска згаданая ў справе размежаваньня ўгодзьдзяў Мазырскага{{заўвага|Укладальнікі каленкавіцкай кнігі «Памяць», зьмясьціўшы ўрывак з адказу сужэнства Рафала і Марыі [[Аскеркі|Аскеркаў]], зусім недарэчна датавалі яго 1582 годам. Сёньня тое можна прачытаць і ў энцыкляпэдыі «Вялікае Княства Літоўскае». На самой жа справе стражнік польны літоўскі Рафал Міхал, сын [[Ян Мікалай Аскерка|Яна Мікалая]], Аскерка, жанаты з Марыяй, дачкой яго дзядзькі старосты багрымавіцкага [[Антоні Яўхім Аскерка|Антонія Яўхіма Аскеркі]], нарадзіўся каля 1761, а спачыў у 1818 годзе; па бацьку валодаў Гарбавічамі<ref>Рыбчонак С., Свяжынскі У. Аскеркі гербу Мурдэліо зменены. // Спадчына. 4/1999. С. 206, 208</ref>. Багрымавіцкае староства, як Загальскае і шэраг іншых, вылучана з Мазырскага хіба ў XVII ст. Тое староства, як Загальскае і шэраг іншых, вылучана з Мазырскага хіба ў XVII ст.<ref>Насевіч, Вячаслаў. Мазырскае стараства. // Вялікае Княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 2 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. Т. 2: К — Я. — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя, 2006. С. 259—260</ref>. Тое, што ў дакумэнце Аскеркаў яно названа таксама і Каленкавіцкім сьведчыць: вёска заставалася каралеўшчынай, пакуль існавала Рэч Паспалітая.}} староства і добраў Гарбавічы, падараваных на вечнасьць каралём Стэфанам Баторыем пану Стэфану Лавейку, судзьдзі земскаму мазырскаму<ref>Памяць. Калінкавіцкі раён. — Мінск: Ураджай, 1999. С. 53</ref>. 16 траўня 1774 году складзены акт разьмежаваньня вёсак Гулевічы і Каленкавічы. На 1778 год у паселішчы было 25 будынкаў, тут знаходзіўся цэнтар парафіі. === Пад уладай Расейскай імпэрыі === [[Файл:Kalenkavičy. Каленкавічы (1801-15).jpg|значак|Каленкавічы на мапе пач. XIX ст.]] У выніку другога падзелу [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] (1793 год) Каленкавічы апынуліся ў складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], у Дудзіцкай воласьці Рэчыцкага павету [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. Расейскія ўлады падаравалі маёнтак зямяніну Шахоўскаму, а ў 1805 годзе ён перайшоў у дзяржаўны скарб. У 1795 годзе існавалі мястэчка Старыя Каленкавічы (35 двароў) і вёска Новыя Каленкавічы, якія стаялі на паштовым тракце Бабруйск — Мазыр. У 1856 годзе тут узьвялі будынак Мікалаеўскай царквы (у ёй захоўваліся мэтрычныя кнігі з 1827 году). У 1864 годзе з мэтаю [[маскалізацыя Беларусі|маскалізацыі колішняга Вялікага Княства Літоўскага]] расейскія ўлады адкрылі ў Каленкавічах народную вучэльню. На 1866 год тут было 100 двароў. У 1876 годзе зямянін Галалобаў меў у вёсцы 71 дзесяціну зямлі, крупарушку. 15 лютага 1888 году пачала працаваць чыгуначная станцыя на лініі [[Лунінец]] — [[Гомель]]. Паводле вынікаў перапісу 1897 году, у мястэчку Каленкавічах было 196 двароў, дзейнічалі 2 малітоўныя дамы, працавалі паштова-тэлеграфная кантора, аптэка, 2 майстэрні апрацоўкі скураў, завод колавай мазі, 27 крамаў, 3 карчмы, 3 заезныя двары; у сяле Каленкавічах — 73 двары, царква, царкоўна-прыходзкая школа, хлебазапасны магазын. У 1908 годзе існавалі аднайменныя мястэчка (196 двароў), сяло (63 двары) і фальварак (2 двары). З 1909 году дзейнічала гандлёва-прамысловае таварыства. У 1916 годзе з уводам у эксплюатацыю чыгункі [[Жлобін]] — [[Оўруч]] Каленкавічы сталі буйным транспартным вузлом. За часамі [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]] ў пачатку 1918 году Каленкавічы заняла войска Ю. Доўбар-Мусьніцкага, а 24 лютага таго ж году — войскі [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыі]].   === Найноўшы час === [[Файл:Kalenkavičy, Čyhunačnaja. Каленкавічы, Чыгуначная (1918).jpg|значак|зьлева|Чыгуначная станцыя (ням. ''Kaljenkowitschi''), 1918 г.]] 25 сакавіка 1918 году згодна з [[Трэцяя Ўстаўная грамата|Трэцяй Устаўной граматай]] Каленкавічы абвяшчаліся часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. 17 сьнежня 1918 году мястэчка занялі бальшавікі. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП (б) Беларусі Каленкавічы ўвайшлі ў склад [[БССР|Беларускай ССР]], у Мазырскі павет («падраён») Гомельскага раёну<ref name="at">{{Літаратура/150 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}</ref>, аднак 16 студзеня Масква адабрала мястэчка разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад [[РСФСР]]. З 6 сакавіка да 29 чэрвеня 1920 году мястэчка займалі польскія войскі, з 10 да 17 лістапада 1920 году — аддзелы [[Станіслаў Булак-Балаховіч|С. Булак-Балаховіча]]. 17 ліпеня 1924 году Каленкавічы вярнулі [[БССР]], дзе яны сталі цэнтрам раёну Гомельскай вобласьці. 3 ліпеня 1925 году паселішча атрымала статус места. У гэты час тут дзейнічала рамеснае таварыства, працавалі паравы млын зь лесапільняй (з 1916 году), конная крупарушка (з 1917 году), бачарня, кузьня, электрастанцыя (з 1932 году), цагельня (з 1930 году), ткацкая (з 1927 году), шавецкая і кравецкая (з 1929 году) майстэрні, тэлефонная станцыя (з 1929 году). Дзейнічалі лякарня, бібліятэка, 3 сярэднія школы (адкрыліся ў 1932, 1934 і 1936 гадох). У [[Другая сусьветная вайна|Другую сусьветную вайну]] з 12 жніўня 1941 да 14 студзеня 1944 году места знаходзіліся пад акупацыяй [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]]. 7 сакавіка 1963 году Каленкавічы атрымалі афіцыйны статус гораду абласнога падпарадкаваньня. У 1966 годзе да места далучылі вёску [[Карчага|Карчагу]]. 4 лістапада 1993 году пачала дзейнічаць царква ў імя Казанскай іконы Маці Божай. 9 чэрвеня 2001 году адбылося ўрачыстае асьвячэньне новага касьцёла імя Найсьвяцейшай Тройцы<ref>[https://web.archive.org/web/20081222102835/http://catholic.by/port/dioceses/pinsk/parishes/kalinkavichy.htm Калінкавічы — парафія Найсвяцейшай Тройцы], [[Catholic.by]], 14 ліпеня 2006 г.</ref>. <gallery caption="Мястэчка на старых здымках" widths=150 heights=150 class="center"> Kalenkavičy. Каленкавічы (1904).jpg|Вуліца, 1904 г. Kalenkavičy, Čyhunačnaja. Каленкавічы, Чыгуначная (1918) (2).jpg|Чыгуначная станцыя, 1918 г. Kalenkavičy, Rynak. Каленкавічы, Рынак (7.11.1925).jpg|Рынак. Царква, 1925 г. Kalenkavičy, Paštovaja. Каленкавічы, Паштовая (1930-49).jpg|Вуліца Паштовая. Камяніца, да 1941 г. </gallery> == Насельніцтва == === Дэмаграфія === <div style="float:right;margin:0 0 .5em 1em;" class="toccolours"> <timeline> ImageSize = width:auto height:160 barincrement:28 PlotArea = left:50 bottom:20 top:15 right:15 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = late Colors = id:linegrey2 value:gray(0.9) id:linegrey value:gray(0.7) id:cobar value:rgb(0.0,0.7,0.8) id:cobar2 value:rgb(0.6,0.9,0.6) DateFormat = yyyy Period = from:0 till:43000 ScaleMajor = unit:year increment:10000 start:0 gridcolor:linegrey ScaleMinor = unit:year increment:2500 start:0 gridcolor:linegrey2 PlotData = color:cobar width:15 bar:1795 from:0 till:200 bar:1858 from:0 till:653 bar:1897 from:0 till:1484 bar:1908 from:0 till:2523 bar:1926 from:0 till:6152 bar:1939 from:0 till:9799 bar:1959 from:0 till:14900 bar:1970 from:0 till:23900 bar:1991 from:0 till:40600 bar:1997 from:0 till:42600 bar:2004 from:0 till:37800 bar:2009 from:0 till:38381 bar:2018 from:0 till:40282 TextData= fontsize:10px pos:(10,195) text: </timeline> </div> * '''XVIII стагодзьдзе''': 1795 год — 116 муж. * '''XIX стагодзьдзе''': 1858 год — 653 чал.<ref>{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1к}} С. 528.</ref>; 1897 год — 1096 чал. у ''мястэчку Каленкавічах'', 388 чал. у ''сяле Каленкавічах'' * '''XX стагодзьдзе''': 1908 год — 2022 чал. у ''мястэчку Каленкавічах'', 487 чал. у ''сяле Каленкавічах'', 14 чал. у ''фальварку Каленкавічах''; 1926 год — 6152 чал.<ref>{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1к}} С. 529.</ref>; 1939 год — 9799 чал.; 1959 год — 14,9 тыс. чал.; 1970 год — 23,9 тыс. чал.; 1991 год — 40,6 тыс. чал.; 1997 год — 42,6 тыс. чал.<ref>[[Іван Гарыст|Гарыст І.]] Калінкавічы // {{Літаратура/ЭГБ|4к}} С. 30.</ref>; 1998 год — 42,2 тыс. чал.<ref>{{Літаратура/БелЭн|7к}} С. 469.</ref> * '''XXI стагодзьдзе''': 2004 год — 37,8 тыс. чал.; 2006 год — 37,8 тыс. чал.; 2008 год — 38,1 тыс. чал.; 2009 год — 38 381 чал.<ref name="belstat">[https://web.archive.org/web/20100918172105/http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/vihod_tables/1.2-3.pdf Перепись населения — 2009. Гомельская область]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref> (перапіс); 2016 год — 39 890 чал.<ref name="belstat2016">[https://web.archive.org/web/20160706073652/http://www.belstat.gov.by/upload/iblock/567/567f8a4ac45cd80a949bb7bd7a839ca7.zip Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2017 год — 40 315 чал.<ref name="belstat2017">[https://web.archive.org/web/20200813193913/http://belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_7192/ Численность населения на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2018 год — 40 282 чал.<ref name="belstat2018">[https://web.archive.org/web/20180405033656/http://www.belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_8782/ Численность населения на 1 января 2018 г. и среднегодовая численность населения за 2017 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref> === Адукацыя === У Каленкавічах працуюць [[Палескі аграрны каледж імя У.Ф.Міцкевіча]], ДПТВ, гімназія, 8 сярэдніх, музычная і спартовыя школы, школа мастацтваў. === Культура === Дзейнічаюць дом культуры, бібліятэкі, краязнаўчы музэй. === Мас-мэдыя === У месьце выдаецца раённая газэта «[[Калінкавіцкія навіны]]». == Забудова == === Плян === Забудова асноўных вуліцаў — 2-, 5- і 9-павярховыя дамы. Утварылася 3 [[мікрараён]]ы. === Вуліцы і пляцы === {| cellspacing="1" cellpadding="3" style="width: 500px; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|Беларусь}} align="center" | '''Афіцыйная назва''' || '''Гістарычная назва''' |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | Савецкая вуліца || '''Паштовая''' вуліца |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | ? || '''Баранаўская''' вуліца |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | ? || '''Гімназічная''' вуліца |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | ? || '''Царкоўная''' вуліца |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | ? || '''Рынак''' пляц |} == Эканоміка == Прадпрыемствы хімічнай, будаўнічых матэрыялаў, дрэваапрацоўчай, харчовай прамысловасьці. {| class="wikitable standard collapsible collapsed" style="border: none; width: 100%; background-color: transparent;" !Пералік прамысловых прадпрыемстваў Каленкавічаў |- | * РУП «Калінкавіцкі завод жалезабэтонных вырабаў» * ААТ «Калінкавіцкі мясакамбінат» * КУП «Калінкавіцкі завод побытавай хіміі» * ПЧУП «Калінкавіцкі вытворчы камбінат» * ААТ «Калінкавіцкая масласырбаза» * КУП «Калінкавіцкі мэблевы камбінат» * ПУП «Калінкавіцкі малочны камбінат» |} == Турыстычная інфармацыя == === Інфраструктура === Дзейнічае Каленкавіцкі дзяржаўны краязнаўчы музэй. Спыніцца можна ў гасьцініцы «Дружба»<ref>{{Літаратура/Турыстычная энцыкляпэдыя Беларусі|к}}</ref>. === Славутасьці === * Могілкі юдэйскія * Сынагога (пачатак XX ст.) * Царква Сьвятога Мікалая (XIX ст.; захавалася часткова) == Галерэя == <gallery caption="Краявіды места" widths=150 heights=150 class="center"> Kalinkavichy Vakzal.jpg|Чыгуначная станцыя Kalinkavichy1.JPG|Царква Калинковичи. Католический храм..JPG|Касьцёл Kalinkavichy2.JPG|Вуліца места </gallery> == Асобы == * [[Віталь Воўк]] (нар. 1962) — беларускі дзяржаўны дзяяч * [[Канстанцін Казелка]] (1915—1989) — майстар-разьбяр па дрэве, заслужаны дзяяч мастацтваў Беларусі * [[Віктар Казько]] (нар. 1940) — пісьменьнік * [[Раман Петрушэнка]] (нар. 1980) — беларускі вясьляр * [[Аркадзь Пярцоўскі]] (нар. 1939) — хімік-аналітык * [[Зьмітро Віталін|Дзьмітры Сергіевіч]] (Зьмітро Віталін; 1910 — ?) — пісьменьнік * [[Уладзімер Сямашка]] (нар. 1949) — беларускі дзяржаўны дзяяч == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/БелЭн|7}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|2}} * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1}} * {{Літаратура/ЭГБ|4}} * {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|15-2}} == Вонкавыя спасылкі == * {{Радзіма майго духу|kalinkavichy}} * {{Глёбус Беларусі|kalinkovic}} {{Навігацыйная група |назоў = Каленкавічы ў сучасным [[Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Беларусі|адміністрацыйна-тэрытарыяльным падзеле]] [[Беларусь|Беларусі]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Беларусь}}; |Каленкавіцкі раён |Гомельская вобласьць }} {{Месты і мястэчкі гістарычнай Мазыршчыны}} [[Катэгорыя:Каленкавічы| ]] 0st1t23ifgmplarnudwtiy2tn5zeue3 2329591 2329574 2022-07-24T08:25:40Z Дамінік 64057 wikitext text/x-wiki {{Іншы артыкул|вёску Камянецкага раёну Берасьцейскай вобласьці|Каленкавічы (вёска)|горад Каленкавічы ў Гомельскай вобласьці}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Каленкавічы |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Каленкавічаў |Трансьлітараваная назва = Kalienkavičy{{Заўвага|Паводле афіцыйнай назвы — Kalinkavičy}} |Герб = Coat of Arms of Kalinkavičy, Belarus.svg |Сьцяг = Flag of Kalinkavičy.svg |Гімн = |Дата заснаваньня = перад 1552 годам |Першыя згадкі = |Статус з = 1925 |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Каленкавіцкі раён|Каленкавіцкі]] |Сельсавет = |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 40282 |Год падліку колькасьці = 2018 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref name="belstat2018" /> |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовыя індэксы = 247691 (247692, 247693, 247694, 247695) |СААТА = |Выява = Kalinkavichy, Belarus - panoramio.jpg |Апісаньне выявы = Агульны выгляд |Шырата градусаў = 52 |Шырата хвілінаў = 8 |Шырата сэкундаў = |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 20 |Даўгата сэкундаў = |Пазыцыя подпісу на мапе = зьверху |Водступ подпісу на мапе = 2.5 |Сайт = }} '''Кале́нкавічы''' (прыкладна з 1930-х гадоў{{Заўвага|Неафіцыйнае перайменаваньне.}} — ''Калі́нкавічы'') — [[горад|места]] ў [[Беларусь|Беларусі]], на рацэ [[Каўня|Каўні (Каленкаўцы)]]. Адміністрацыйны цэнтар [[Каленкавіцкі раён|Каленкавіцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. Плошча 17 км². Насельніцтва на 2018 год — 40 282 чалавекі<ref name="belstat2018" />. Знаходзяцца за 122 км на паўднёвы захад ад [[Гомель|Гомля]]. Вузел чыгунак на [[Гомель]], [[Жлобін]], [[Берасьце]], [[Оўруч]]. Аўтамабільныя дарогі злучаюць места з [[Гомель|Гомлем]], [[Парычы|Парычамі]], [[Жыткавічы|Жыткавічамі]], [[Славечна]]м. Каленкавічы — даўняе [[мястэчка]] [[Мазырскі павет|гістарычнай Мазыршчыны]] на [[Палесьсе|Палесьсі]]. == Назва == [[Тапонім]] Каленкавічы мае [[патронім|патранімічнае]] паходжаньне, пра што сьведчыць фінальная частка -ічы. Паводле найбольш пашыранага меркаваньня, у аснове назвы места ляжыць імя Ка­ле­нік<ref name="viacorka">[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]], [[Ігар Карней|Карней І.]] [https://www.svaboda.org/a/30125214.html Гарады з «памылкамі» ў назвах: Калінкавічы ці Каленкавічы?], [[Свабода (радыё)|Радыё Свабода]], 25 жніўня 2019 г.</ref> або вытворнае ад яго — Ка­лен­ка<ref>Капылоў І. [http://zviazda.by/2014/02/30711.html Калінкавічы] // [[Звязда]]. №4 (62), 4 лютага 2014 г.</ref>. Таксама існуе меркаваньне, што тапонім утварыўся ад прозьвішча Калянковіч<ref name="ktsm">{{Літаратура/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі}} С. 151.</ref>. Традыцыйная гістарычная назва места — Каленкавічы<ref>{{Спасылка|аўтар = [[Вольга Іскрык]], [[Зьміцер Саўка]]. |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 16.01.2011 |url = http://www.belsat.eu/be/nasze_programy/episode/m,759,sapraudnyia-nazvy-bielaruskikh-gharadou.html |загаловак = Сапраўдныя назвы беларускіх гарадоў |фармат = |назва праекту = |выдавец = [http://www.belsat.eu Белсат ТВ] |дата = 2 красавіка 2012 |мова = |камэнтар =}}</ref><ref>Бартосік З. [http://archive.svaboda.org/programs/geography/2002/12/20021205181249.asp Калінкавічы], [[Радыё Свабода]], 5 сьнежня 2002 г.</ref><ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|15-2к}} S. [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XV_cz.2/101 101].</ref><ref>[http://shop.belkarta.by/upload/iblock/94b/94ba3c0d3e3408c7d9b137b32ee148fd.jpg Картаграма гушчыні насельніцтва БССР. 1931 г.]</ref><ref>Слупскі С. [http://ekonomika.by/downloads/Slupski.pdf Натуральны рух насельніцтва ў БССР] // Матар’ялы да географіі і статыстыкі Беларусі. Т. 2. — Менск: Беларуская акадэмія навук. 1929.</ref>. [[наркамаўка|Цяперашняя афіцыйная]] назва — ''Калінкавічы''. Гэтая форма зьявілася на мапах толькі ў 1930-я гады, відаць, з прычыны пошуку суб’ектыўна больш мілагучнай формы<ref name="ktsm"/> (магчыма, савецкаму чыноўніку ў назьве пачулася асацыяцыя з каленькамі, тым часам у [[Расейская праваслаўная царква|расейскіх праваслаўных сьвятцах]] грэцкае імя Каленік значыцца ў форме Калиник<ref name="viacorka"/>). Пры гэтым аналягічную назву — [[Каленкавічы (вёска)|Каленкавічы]] — захавала вёска на захадзе Беларусі, якая ў гэты час не ўваходзіла ў склад [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]]. У нарматыўным даведніку «[[Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь]]» традыцыйная гістарычная назва Каленкавічы фіксуецца як варыянтная форма. Гэта значыць, што пры жаданьні мясцовых жыхароў і ўладаў яна можа стаць нарматыўнай. == Гісторыя == === Вялікае Княства Літоўскае === [[Файл:Фрагмент апісання воласці Мазырскага замка 1552 г.png|значак|зьлева|Фрагмэнт апісаньня воласьці Мазырскага замку 1552 г.]] Выяўленыя археолягамі гарадзішчы [[Бронзавы век|бронзавага]] і раньняга [[Жалезны век|жалезнага]] вякоў, а таксама эпохі Русі сьведчаць пра засяленьне гэтай мясцовасьці ў далёкай старажытнасьці. Першы пісьмовы ўпамін пра паселішча сустрэты ў апісаньні Мазырскага замку 1552 года. Прычым ''Каленікавічы''{{заўвага|Гэтая, найбольш раньняя форма назвы, Калениковичи, пераконвае, што яна паходзіць ад імя Каленік. У наступнай польскамоўнай згадцы 1560 г. літара ''і'' ўжо адсутнічае — Kalenkowicze.}} ў гэтай крыніцы разам з ''Гулевічамі'' і ''Пуцілавічамі'', відавочна, з-за малалюднасьці названыя як адно сяло ''Айцючыцкай'' (Аўцюцевіцкай) нядзелі{{заўвага|Нядзелі альбо чэргі (у складзе кожнай некалькі паселішчаў), на якія падзялялася Мазырская воласьць, як даводзілася несьці замкавую службу, выконваць работы на карысьць замку. Па нядзелях разьмяркоўваліся і плацёжныя павіннасьці<ref>Клепатский П. Г. Очерки по истории Киевской земли / П.Г. Клепатский — Т. 1: Литовский период. — Одесса, 1912. С. 185, 189—190</ref>.}} Мазырскай воласьці<ref>Архив Юго-Западной России (Архив ЮЗР). Ч. VII. T. I. Акты о заселении Юго-Западной России. — Киев, 1886. С. 635—636</ref>. У рэвізіі Мазырскага староства ад 8 кастрычніка 1560 году каралеўскія камісары паны Рыгор Валовіч і Мікалай Нарушэвіч вызначылі межы і працягласьць уздоўж і ўпоперак грунтоў сяла Гулевічы і Каленкавічы<ref>Архив ЮЗР. Ч. 8. Т. 5. Акты об украинской администрации XVI—XVII вв. — Киев, 1907. С. 481—482</ref>. Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай 1565—1566 гадоў Каленкавічы — у складзе [[Мазырскі павет|Мазырскага павету]] [[Кіеўскае ваяводзтва|Кіеўскага ваяводзтва]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], пасьля падпісаньня акту [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] ўлетку 1569 года — у тым жа павеце [[Менскае ваяводзтва|Менскага ваяводзтва]] ВКЛ. 30 чэрвеня і 22 жніўня 1582 году вёска згаданая ў справе размежаваньня ўгодзьдзяў Мазырскага{{заўвага|Укладальнікі каленкавіцкай кнігі «Памяць», зьмясьціўшы ўрывак з адказу сужэнства Рафала і Марыі [[Аскеркі|Аскеркаў]], зусім недарэчна датавалі яго 1582 годам. Сёньня тое можна прачытаць і ў энцыкляпэдыі «Вялікае Княства Літоўскае». На самой жа справе стражнік польны літоўскі Рафал Міхал, сын [[Ян Мікалай Аскерка|Яна Мікалая]], Аскерка, жанаты з Марыяй, дачкой яго дзядзькі старосты багрымавіцкага [[Антоні Яўхім Аскерка|Антонія Яўхіма Аскеркі]], нарадзіўся каля 1761, а спачыў у 1818 годзе; па бацьку валодаў Гарбавічамі<ref>Рыбчонак С., Свяжынскі У. Аскеркі гербу Мурдэліо зменены. // Спадчына. 4/1999. С. 206, 208</ref>. Пра Багрымавіцкае староства на 1560 год запісана ў чацьвёртым томе «Энцыкляпэдыі гісторыі Беларусі», але яно, як Загальскае і шэраг іншых, вылучана з Мазырскага хіба ў XVII ст.<ref>Насевіч, Вячаслаў. Мазырскае стараства. // Вялікае Княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 2 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. Т. 2: К — Я. — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя, 2006. С. 259—260</ref>. Тое, што ў дакумэнце Аскеркаў староства названа таксама і Каленкавіцкім сьведчыць: вёска заставалася каралеўшчынай, пакуль існавала Рэч Паспалітая.}} староства і добраў Гарбавічы, падараваных на вечнасьць каралём Стэфанам Баторыем пану Стэфану Лавейку, судзьдзі земскаму мазырскаму<ref>Памяць. Калінкавіцкі раён. — Мінск: Ураджай, 1999. С. 53</ref>. 16 траўня 1774 году складзены акт разьмежаваньня вёсак Гулевічы і Каленкавічы. На 1778 год у паселішчы было 25 будынкаў, тут знаходзіўся цэнтар парафіі. === Пад уладай Расейскай імпэрыі === [[Файл:Kalenkavičy. Каленкавічы (1801-15).jpg|значак|Каленкавічы на мапе пач. XIX ст.]] У выніку другога падзелу [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] (1793 год) Каленкавічы апынуліся ў складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], у Дудзіцкай воласьці Рэчыцкага павету [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. Расейскія ўлады падаравалі маёнтак зямяніну Шахоўскаму, а ў 1805 годзе ён перайшоў у дзяржаўны скарб. У 1795 годзе існавалі мястэчка Старыя Каленкавічы (35 двароў) і вёска Новыя Каленкавічы, якія стаялі на паштовым тракце Бабруйск — Мазыр. У 1856 годзе тут узьвялі будынак Мікалаеўскай царквы (у ёй захоўваліся мэтрычныя кнігі з 1827 году). У 1864 годзе з мэтаю [[маскалізацыя Беларусі|маскалізацыі колішняга Вялікага Княства Літоўскага]] расейскія ўлады адкрылі ў Каленкавічах народную вучэльню. На 1866 год тут было 100 двароў. У 1876 годзе зямянін Галалобаў меў у вёсцы 71 дзесяціну зямлі, крупарушку. 15 лютага 1888 году пачала працаваць чыгуначная станцыя на лініі [[Лунінец]] — [[Гомель]]. Паводле вынікаў перапісу 1897 году, у мястэчку Каленкавічах было 196 двароў, дзейнічалі 2 малітоўныя дамы, працавалі паштова-тэлеграфная кантора, аптэка, 2 майстэрні апрацоўкі скураў, завод колавай мазі, 27 крамаў, 3 карчмы, 3 заезныя двары; у сяле Каленкавічах — 73 двары, царква, царкоўна-прыходзкая школа, хлебазапасны магазын. У 1908 годзе існавалі аднайменныя мястэчка (196 двароў), сяло (63 двары) і фальварак (2 двары). З 1909 году дзейнічала гандлёва-прамысловае таварыства. У 1916 годзе з уводам у эксплюатацыю чыгункі [[Жлобін]] — [[Оўруч]] Каленкавічы сталі буйным транспартным вузлом. За часамі [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]] ў пачатку 1918 году Каленкавічы заняла войска Ю. Доўбар-Мусьніцкага, а 24 лютага таго ж году — войскі [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыі]].   === Найноўшы час === [[Файл:Kalenkavičy, Čyhunačnaja. Каленкавічы, Чыгуначная (1918).jpg|значак|зьлева|Чыгуначная станцыя (ням. ''Kaljenkowitschi''), 1918 г.]] 25 сакавіка 1918 году згодна з [[Трэцяя Ўстаўная грамата|Трэцяй Устаўной граматай]] Каленкавічы абвяшчаліся часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. 17 сьнежня 1918 году мястэчка занялі бальшавікі. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП (б) Беларусі Каленкавічы ўвайшлі ў склад [[БССР|Беларускай ССР]], у Мазырскі павет («падраён») Гомельскага раёну<ref name="at">{{Літаратура/150 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}</ref>, аднак 16 студзеня Масква адабрала мястэчка разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад [[РСФСР]]. З 6 сакавіка да 29 чэрвеня 1920 году мястэчка займалі польскія войскі, з 10 да 17 лістапада 1920 году — аддзелы [[Станіслаў Булак-Балаховіч|С. Булак-Балаховіча]]. 17 ліпеня 1924 году Каленкавічы вярнулі [[БССР]], дзе яны сталі цэнтрам раёну Гомельскай вобласьці. 3 ліпеня 1925 году паселішча атрымала статус места. У гэты час тут дзейнічала рамеснае таварыства, працавалі паравы млын зь лесапільняй (з 1916 году), конная крупарушка (з 1917 году), бачарня, кузьня, электрастанцыя (з 1932 году), цагельня (з 1930 году), ткацкая (з 1927 году), шавецкая і кравецкая (з 1929 году) майстэрні, тэлефонная станцыя (з 1929 году). Дзейнічалі лякарня, бібліятэка, 3 сярэднія школы (адкрыліся ў 1932, 1934 і 1936 гадох). У [[Другая сусьветная вайна|Другую сусьветную вайну]] з 12 жніўня 1941 да 14 студзеня 1944 году места знаходзіліся пад акупацыяй [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]]. 7 сакавіка 1963 году Каленкавічы атрымалі афіцыйны статус гораду абласнога падпарадкаваньня. У 1966 годзе да места далучылі вёску [[Карчага|Карчагу]]. 4 лістапада 1993 году пачала дзейнічаць царква ў імя Казанскай іконы Маці Божай. 9 чэрвеня 2001 году адбылося ўрачыстае асьвячэньне новага касьцёла імя Найсьвяцейшай Тройцы<ref>[https://web.archive.org/web/20081222102835/http://catholic.by/port/dioceses/pinsk/parishes/kalinkavichy.htm Калінкавічы — парафія Найсвяцейшай Тройцы], [[Catholic.by]], 14 ліпеня 2006 г.</ref>. <gallery caption="Мястэчка на старых здымках" widths=150 heights=150 class="center"> Kalenkavičy. Каленкавічы (1904).jpg|Вуліца, 1904 г. Kalenkavičy, Čyhunačnaja. Каленкавічы, Чыгуначная (1918) (2).jpg|Чыгуначная станцыя, 1918 г. Kalenkavičy, Rynak. Каленкавічы, Рынак (7.11.1925).jpg|Рынак. Царква, 1925 г. Kalenkavičy, Paštovaja. Каленкавічы, Паштовая (1930-49).jpg|Вуліца Паштовая. Камяніца, да 1941 г. </gallery> == Насельніцтва == === Дэмаграфія === <div style="float:right;margin:0 0 .5em 1em;" class="toccolours"> <timeline> ImageSize = width:auto height:160 barincrement:28 PlotArea = left:50 bottom:20 top:15 right:15 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = late Colors = id:linegrey2 value:gray(0.9) id:linegrey value:gray(0.7) id:cobar value:rgb(0.0,0.7,0.8) id:cobar2 value:rgb(0.6,0.9,0.6) DateFormat = yyyy Period = from:0 till:43000 ScaleMajor = unit:year increment:10000 start:0 gridcolor:linegrey ScaleMinor = unit:year increment:2500 start:0 gridcolor:linegrey2 PlotData = color:cobar width:15 bar:1795 from:0 till:200 bar:1858 from:0 till:653 bar:1897 from:0 till:1484 bar:1908 from:0 till:2523 bar:1926 from:0 till:6152 bar:1939 from:0 till:9799 bar:1959 from:0 till:14900 bar:1970 from:0 till:23900 bar:1991 from:0 till:40600 bar:1997 from:0 till:42600 bar:2004 from:0 till:37800 bar:2009 from:0 till:38381 bar:2018 from:0 till:40282 TextData= fontsize:10px pos:(10,195) text: </timeline> </div> * '''XVIII стагодзьдзе''': 1795 год — 116 муж. * '''XIX стагодзьдзе''': 1858 год — 653 чал.<ref>{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1к}} С. 528.</ref>; 1897 год — 1096 чал. у ''мястэчку Каленкавічах'', 388 чал. у ''сяле Каленкавічах'' * '''XX стагодзьдзе''': 1908 год — 2022 чал. у ''мястэчку Каленкавічах'', 487 чал. у ''сяле Каленкавічах'', 14 чал. у ''фальварку Каленкавічах''; 1926 год — 6152 чал.<ref>{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1к}} С. 529.</ref>; 1939 год — 9799 чал.; 1959 год — 14,9 тыс. чал.; 1970 год — 23,9 тыс. чал.; 1991 год — 40,6 тыс. чал.; 1997 год — 42,6 тыс. чал.<ref>[[Іван Гарыст|Гарыст І.]] Калінкавічы // {{Літаратура/ЭГБ|4к}} С. 30.</ref>; 1998 год — 42,2 тыс. чал.<ref>{{Літаратура/БелЭн|7к}} С. 469.</ref> * '''XXI стагодзьдзе''': 2004 год — 37,8 тыс. чал.; 2006 год — 37,8 тыс. чал.; 2008 год — 38,1 тыс. чал.; 2009 год — 38 381 чал.<ref name="belstat">[https://web.archive.org/web/20100918172105/http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/vihod_tables/1.2-3.pdf Перепись населения — 2009. Гомельская область]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref> (перапіс); 2016 год — 39 890 чал.<ref name="belstat2016">[https://web.archive.org/web/20160706073652/http://www.belstat.gov.by/upload/iblock/567/567f8a4ac45cd80a949bb7bd7a839ca7.zip Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2017 год — 40 315 чал.<ref name="belstat2017">[https://web.archive.org/web/20200813193913/http://belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_7192/ Численность населения на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2018 год — 40 282 чал.<ref name="belstat2018">[https://web.archive.org/web/20180405033656/http://www.belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_8782/ Численность населения на 1 января 2018 г. и среднегодовая численность населения за 2017 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref> === Адукацыя === У Каленкавічах працуюць [[Палескі аграрны каледж імя У.Ф.Міцкевіча]], ДПТВ, гімназія, 8 сярэдніх, музычная і спартовыя школы, школа мастацтваў. === Культура === Дзейнічаюць дом культуры, бібліятэкі, краязнаўчы музэй. === Мас-мэдыя === У месьце выдаецца раённая газэта «[[Калінкавіцкія навіны]]». == Забудова == === Плян === Забудова асноўных вуліцаў — 2-, 5- і 9-павярховыя дамы. Утварылася 3 [[мікрараён]]ы. === Вуліцы і пляцы === {| cellspacing="1" cellpadding="3" style="width: 500px; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|Беларусь}} align="center" | '''Афіцыйная назва''' || '''Гістарычная назва''' |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | Савецкая вуліца || '''Паштовая''' вуліца |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | ? || '''Баранаўская''' вуліца |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | ? || '''Гімназічная''' вуліца |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | ? || '''Царкоўная''' вуліца |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | ? || '''Рынак''' пляц |} == Эканоміка == Прадпрыемствы хімічнай, будаўнічых матэрыялаў, дрэваапрацоўчай, харчовай прамысловасьці. {| class="wikitable standard collapsible collapsed" style="border: none; width: 100%; background-color: transparent;" !Пералік прамысловых прадпрыемстваў Каленкавічаў |- | * РУП «Калінкавіцкі завод жалезабэтонных вырабаў» * ААТ «Калінкавіцкі мясакамбінат» * КУП «Калінкавіцкі завод побытавай хіміі» * ПЧУП «Калінкавіцкі вытворчы камбінат» * ААТ «Калінкавіцкая масласырбаза» * КУП «Калінкавіцкі мэблевы камбінат» * ПУП «Калінкавіцкі малочны камбінат» |} == Турыстычная інфармацыя == === Інфраструктура === Дзейнічае Каленкавіцкі дзяржаўны краязнаўчы музэй. Спыніцца можна ў гасьцініцы «Дружба»<ref>{{Літаратура/Турыстычная энцыкляпэдыя Беларусі|к}}</ref>. === Славутасьці === * Могілкі юдэйскія * Сынагога (пачатак XX ст.) * Царква Сьвятога Мікалая (XIX ст.; захавалася часткова) == Галерэя == <gallery caption="Краявіды места" widths=150 heights=150 class="center"> Kalinkavichy Vakzal.jpg|Чыгуначная станцыя Kalinkavichy1.JPG|Царква Калинковичи. Католический храм..JPG|Касьцёл Kalinkavichy2.JPG|Вуліца места </gallery> == Асобы == * [[Віталь Воўк]] (нар. 1962) — беларускі дзяржаўны дзяяч * [[Канстанцін Казелка]] (1915—1989) — майстар-разьбяр па дрэве, заслужаны дзяяч мастацтваў Беларусі * [[Віктар Казько]] (нар. 1940) — пісьменьнік * [[Раман Петрушэнка]] (нар. 1980) — беларускі вясьляр * [[Аркадзь Пярцоўскі]] (нар. 1939) — хімік-аналітык * [[Зьмітро Віталін|Дзьмітры Сергіевіч]] (Зьмітро Віталін; 1910 — ?) — пісьменьнік * [[Уладзімер Сямашка]] (нар. 1949) — беларускі дзяржаўны дзяяч == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/БелЭн|7}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|2}} * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1}} * {{Літаратура/ЭГБ|4}} * {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|15-2}} == Вонкавыя спасылкі == * {{Радзіма майго духу|kalinkavichy}} * {{Глёбус Беларусі|kalinkovic}} {{Навігацыйная група |назоў = Каленкавічы ў сучасным [[Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Беларусі|адміністрацыйна-тэрытарыяльным падзеле]] [[Беларусь|Беларусі]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Беларусь}}; |Каленкавіцкі раён |Гомельская вобласьць }} {{Месты і мястэчкі гістарычнай Мазыршчыны}} [[Катэгорыя:Каленкавічы| ]] 8wv6w0jup4pfqzz3h57psykc8ckjwo7 2329592 2329591 2022-07-24T08:27:46Z Дамінік 64057 wikitext text/x-wiki {{Іншы артыкул|вёску Камянецкага раёну Берасьцейскай вобласьці|Каленкавічы (вёска)|горад Каленкавічы ў Гомельскай вобласьці}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Каленкавічы |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Каленкавічаў |Трансьлітараваная назва = Kalienkavičy{{Заўвага|Паводле афіцыйнай назвы — Kalinkavičy}} |Герб = Coat of Arms of Kalinkavičy, Belarus.svg |Сьцяг = Flag of Kalinkavičy.svg |Гімн = |Дата заснаваньня = перад 1552 годам |Першыя згадкі = |Статус з = 1925 |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Каленкавіцкі раён|Каленкавіцкі]] |Сельсавет = |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 40282 |Год падліку колькасьці = 2018 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref name="belstat2018" /> |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовыя індэксы = 247691 (247692, 247693, 247694, 247695) |СААТА = |Выява = Kalinkavichy, Belarus - panoramio.jpg |Апісаньне выявы = Агульны выгляд |Шырата градусаў = 52 |Шырата хвілінаў = 8 |Шырата сэкундаў = |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 20 |Даўгата сэкундаў = |Пазыцыя подпісу на мапе = зьверху |Водступ подпісу на мапе = 2.5 |Сайт = }} '''Кале́нкавічы''' (прыкладна з 1930-х гадоў{{Заўвага|Неафіцыйнае перайменаваньне.}} — ''Калі́нкавічы'') — [[горад|места]] ў [[Беларусь|Беларусі]], на рацэ [[Каўня|Каўні (Каленкаўцы)]]. Адміністрацыйны цэнтар [[Каленкавіцкі раён|Каленкавіцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. Плошча 17 км². Насельніцтва на 2018 год — 40 282 чалавекі<ref name="belstat2018" />. Знаходзяцца за 122 км на паўднёвы захад ад [[Гомель|Гомля]]. Вузел чыгунак на [[Гомель]], [[Жлобін]], [[Берасьце]], [[Оўруч]]. Аўтамабільныя дарогі злучаюць места з [[Гомель|Гомлем]], [[Парычы|Парычамі]], [[Жыткавічы|Жыткавічамі]], [[Славечна]]м. Каленкавічы — даўняе [[мястэчка]] [[Мазырскі павет|гістарычнай Мазыршчыны]] на [[Палесьсе|Палесьсі]]. == Назва == [[Тапонім]] Каленкавічы мае [[патронім|патранімічнае]] паходжаньне, пра што сьведчыць фінальная частка -ічы. Паводле найбольш пашыранага меркаваньня, у аснове назвы места ляжыць імя Ка­ле­нік<ref name="viacorka">[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]], [[Ігар Карней|Карней І.]] [https://www.svaboda.org/a/30125214.html Гарады з «памылкамі» ў назвах: Калінкавічы ці Каленкавічы?], [[Свабода (радыё)|Радыё Свабода]], 25 жніўня 2019 г.</ref> або вытворнае ад яго — Ка­лен­ка<ref>Капылоў І. [http://zviazda.by/2014/02/30711.html Калінкавічы] // [[Звязда]]. №4 (62), 4 лютага 2014 г.</ref>. Таксама існуе меркаваньне, што тапонім утварыўся ад прозьвішча Калянковіч<ref name="ktsm">{{Літаратура/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі}} С. 151.</ref>. Традыцыйная гістарычная назва места — Каленкавічы<ref>{{Спасылка|аўтар = [[Вольга Іскрык]], [[Зьміцер Саўка]]. |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 16.01.2011 |url = http://www.belsat.eu/be/nasze_programy/episode/m,759,sapraudnyia-nazvy-bielaruskikh-gharadou.html |загаловак = Сапраўдныя назвы беларускіх гарадоў |фармат = |назва праекту = |выдавец = [http://www.belsat.eu Белсат ТВ] |дата = 2 красавіка 2012 |мова = |камэнтар =}}</ref><ref>Бартосік З. [http://archive.svaboda.org/programs/geography/2002/12/20021205181249.asp Калінкавічы], [[Радыё Свабода]], 5 сьнежня 2002 г.</ref><ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|15-2к}} S. [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XV_cz.2/101 101].</ref><ref>[http://shop.belkarta.by/upload/iblock/94b/94ba3c0d3e3408c7d9b137b32ee148fd.jpg Картаграма гушчыні насельніцтва БССР. 1931 г.]</ref><ref>Слупскі С. [http://ekonomika.by/downloads/Slupski.pdf Натуральны рух насельніцтва ў БССР] // Матар’ялы да географіі і статыстыкі Беларусі. Т. 2. — Менск: Беларуская акадэмія навук. 1929.</ref>. [[наркамаўка|Цяперашняя афіцыйная]] назва — ''Калінкавічы''. Гэтая форма зьявілася на мапах толькі ў 1930-я гады, відаць, з прычыны пошуку суб’ектыўна больш мілагучнай формы<ref name="ktsm"/> (магчыма, савецкаму чыноўніку ў назьве пачулася асацыяцыя з каленькамі, тым часам у [[Расейская праваслаўная царква|расейскіх праваслаўных сьвятцах]] грэцкае імя Каленік значыцца ў форме Калиник<ref name="viacorka"/>). Пры гэтым аналягічную назву — [[Каленкавічы (вёска)|Каленкавічы]] — захавала вёска на захадзе Беларусі, якая ў гэты час не ўваходзіла ў склад [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]]. У нарматыўным даведніку «[[Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь]]» традыцыйная гістарычная назва Каленкавічы фіксуецца як варыянтная форма. Гэта значыць, што пры жаданьні мясцовых жыхароў і ўладаў яна можа стаць нарматыўнай. == Гісторыя == === Вялікае Княства Літоўскае === [[Файл:Фрагмент апісання воласці Мазырскага замка 1552 г.png|значак|зьлева|Фрагмэнт апісаньня воласьці Мазырскага замку 1552 г.]] Выяўленыя археолягамі гарадзішчы [[Бронзавы век|бронзавага]] і раньняга [[Жалезны век|жалезнага]] вякоў, а таксама эпохі Русі сьведчаць пра засяленьне гэтай мясцовасьці ў далёкай старажытнасьці. Першы пісьмовы ўпамін пра паселішча сустрэты ў апісаньні Мазырскага замку 1552 года. Прычым ''Каленікавічы''{{заўвага|Гэтая, найбольш раньняя форма назвы, Калениковичи, пераконвае, што яна паходзіць ад імя Каленік. У наступнай польскамоўнай згадцы 1560 г. літара ''і'' ўжо адсутнічае — Kalenkowicze.}} ў гэтай крыніцы разам з ''Гулевічамі'' і ''Пуцілавічамі'', відавочна, з-за малалюднасьці названыя як адно сяло ''Айцючыцкай'' (Аўцюцевіцкай) нядзелі{{заўвага|Нядзелі альбо чэргі (у складзе кожнай некалькі паселішчаў), на якія падзялялася Мазырская воласьць, як даводзілася несьці замкавую службу, выконваць работы на карысьць замку. Па нядзелях разьмяркоўваліся і плацёжныя павіннасьці<ref>Клепатский П. Г. Очерки по истории Киевской земли / П.Г. Клепатский — Т. 1: Литовский период. — Одесса, 1912. С. 185, 189—190</ref>.}} Мазырскай воласьці<ref>Архив Юго-Западной России (Архив ЮЗР). Ч. VII. T. I. Акты о заселении Юго-Западной России. — Киев, 1886. С. 635—636</ref>. У рэвізіі Мазырскага староства ад 8 кастрычніка 1560 году каралеўскія камісары паны Рыгор Валовіч і Мікалай Нарушэвіч вызначылі межы і працягласьць уздоўж і ўпоперак грунтоў сяла Гулевічы і Каленкавічы<ref>Архив ЮЗР. Ч. 8. Т. 5. Акты об украинской администрации XVI—XVII вв. — Киев, 1907. С. 481—482</ref>. Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай 1565—1566 гадоў Каленкавічы — у складзе [[Мазырскі павет|Мазырскага павету]] [[Кіеўскае ваяводзтва|Кіеўскага ваяводзтва]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], пасьля падпісаньня акту [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] ўлетку 1569 года — у тым жа павеце [[Менскае ваяводзтва|Менскага ваяводзтва]] ВКЛ. 30 чэрвеня і 22 жніўня 1582 году вёска згаданая ў справе размежаваньня ўгодзьдзяў Мазырскага{{заўвага|Укладальнікі каленкавіцкай кнігі «Памяць», зьмясьціўшы ўрывак з адказу сужэнства Рафала і Марыі [[Аскеркі|Аскеркаў]], зусім недарэчна датавалі яго 1582 годам. Сёньня тое можна прачытаць і ў энцыкляпэдыі «Вялікае Княства Літоўскае». На самой жа справе стражнік польны літоўскі Рафал Міхал, сын [[Ян Мікалай Аскерка|Яна Мікалая]], Аскерка, жанаты з Марыяй, дачкой яго дзядзькі старосты багрымавіцкага [[Антоні Яўхім Аскерка|Антонія Яўхіма Аскеркі]], нарадзіўся каля 1761, а спачыў у 1818 годзе; па бацьку валодаў Гарбавічамі<ref>Рыбчонак С., Свяжынскі У. Аскеркі гербу Мурдэліо зменены. // Спадчына. 4/1999. С. 206, 208</ref>. Пра Багрымавіцкае староства на 1560 год запісана ў «Энцыкляпэдыі гісторыі Беларусі», але яно, як Загальскае і шэраг іншых, вылучана з Мазырскага хіба ў XVII ст.<ref>Насевіч, Вячаслаў. Мазырскае стараства. // Вялікае Княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 2 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. Т. 2: К — Я. — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя, 2006. С. 259—260</ref>. Тое, што ў дакумэнце Аскеркаў староства названа таксама і Каленкавіцкім сьведчыць: вёска заставалася каралеўшчынай, пакуль існавала Рэч Паспалітая.}} староства і добраў Гарбавічы, падараваных на вечнасьць каралём Стэфанам Баторыем пану Стэфану Лавейку, судзьдзі земскаму мазырскаму<ref>Памяць. Калінкавіцкі раён. — Мінск: Ураджай, 1999. С. 53</ref>. 16 траўня 1774 году складзены акт разьмежаваньня вёсак Гулевічы і Каленкавічы. На 1778 год у паселішчы было 25 будынкаў, тут знаходзіўся цэнтар парафіі. === Пад уладай Расейскай імпэрыі === [[Файл:Kalenkavičy. Каленкавічы (1801-15).jpg|значак|Каленкавічы на мапе пач. XIX ст.]] У выніку другога падзелу [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] (1793 год) Каленкавічы апынуліся ў складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], у Дудзіцкай воласьці Рэчыцкага павету [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. Расейскія ўлады падаравалі маёнтак зямяніну Шахоўскаму, а ў 1805 годзе ён перайшоў у дзяржаўны скарб. У 1795 годзе існавалі мястэчка Старыя Каленкавічы (35 двароў) і вёска Новыя Каленкавічы, якія стаялі на паштовым тракце Бабруйск — Мазыр. У 1856 годзе тут узьвялі будынак Мікалаеўскай царквы (у ёй захоўваліся мэтрычныя кнігі з 1827 году). У 1864 годзе з мэтаю [[маскалізацыя Беларусі|маскалізацыі колішняга Вялікага Княства Літоўскага]] расейскія ўлады адкрылі ў Каленкавічах народную вучэльню. На 1866 год тут было 100 двароў. У 1876 годзе зямянін Галалобаў меў у вёсцы 71 дзесяціну зямлі, крупарушку. 15 лютага 1888 году пачала працаваць чыгуначная станцыя на лініі [[Лунінец]] — [[Гомель]]. Паводле вынікаў перапісу 1897 году, у мястэчку Каленкавічах было 196 двароў, дзейнічалі 2 малітоўныя дамы, працавалі паштова-тэлеграфная кантора, аптэка, 2 майстэрні апрацоўкі скураў, завод колавай мазі, 27 крамаў, 3 карчмы, 3 заезныя двары; у сяле Каленкавічах — 73 двары, царква, царкоўна-прыходзкая школа, хлебазапасны магазын. У 1908 годзе існавалі аднайменныя мястэчка (196 двароў), сяло (63 двары) і фальварак (2 двары). З 1909 году дзейнічала гандлёва-прамысловае таварыства. У 1916 годзе з уводам у эксплюатацыю чыгункі [[Жлобін]] — [[Оўруч]] Каленкавічы сталі буйным транспартным вузлом. За часамі [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]] ў пачатку 1918 году Каленкавічы заняла войска Ю. Доўбар-Мусьніцкага, а 24 лютага таго ж году — войскі [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыі]].   === Найноўшы час === [[Файл:Kalenkavičy, Čyhunačnaja. Каленкавічы, Чыгуначная (1918).jpg|значак|зьлева|Чыгуначная станцыя (ням. ''Kaljenkowitschi''), 1918 г.]] 25 сакавіка 1918 году згодна з [[Трэцяя Ўстаўная грамата|Трэцяй Устаўной граматай]] Каленкавічы абвяшчаліся часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. 17 сьнежня 1918 году мястэчка занялі бальшавікі. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП (б) Беларусі Каленкавічы ўвайшлі ў склад [[БССР|Беларускай ССР]], у Мазырскі павет («падраён») Гомельскага раёну<ref name="at">{{Літаратура/150 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}</ref>, аднак 16 студзеня Масква адабрала мястэчка разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад [[РСФСР]]. З 6 сакавіка да 29 чэрвеня 1920 году мястэчка займалі польскія войскі, з 10 да 17 лістапада 1920 году — аддзелы [[Станіслаў Булак-Балаховіч|С. Булак-Балаховіча]]. 17 ліпеня 1924 году Каленкавічы вярнулі [[БССР]], дзе яны сталі цэнтрам раёну Гомельскай вобласьці. 3 ліпеня 1925 году паселішча атрымала статус места. У гэты час тут дзейнічала рамеснае таварыства, працавалі паравы млын зь лесапільняй (з 1916 году), конная крупарушка (з 1917 году), бачарня, кузьня, электрастанцыя (з 1932 году), цагельня (з 1930 году), ткацкая (з 1927 году), шавецкая і кравецкая (з 1929 году) майстэрні, тэлефонная станцыя (з 1929 году). Дзейнічалі лякарня, бібліятэка, 3 сярэднія школы (адкрыліся ў 1932, 1934 і 1936 гадох). У [[Другая сусьветная вайна|Другую сусьветную вайну]] з 12 жніўня 1941 да 14 студзеня 1944 году места знаходзіліся пад акупацыяй [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]]. 7 сакавіка 1963 году Каленкавічы атрымалі афіцыйны статус гораду абласнога падпарадкаваньня. У 1966 годзе да места далучылі вёску [[Карчага|Карчагу]]. 4 лістапада 1993 году пачала дзейнічаць царква ў імя Казанскай іконы Маці Божай. 9 чэрвеня 2001 году адбылося ўрачыстае асьвячэньне новага касьцёла імя Найсьвяцейшай Тройцы<ref>[https://web.archive.org/web/20081222102835/http://catholic.by/port/dioceses/pinsk/parishes/kalinkavichy.htm Калінкавічы — парафія Найсвяцейшай Тройцы], [[Catholic.by]], 14 ліпеня 2006 г.</ref>. <gallery caption="Мястэчка на старых здымках" widths=150 heights=150 class="center"> Kalenkavičy. Каленкавічы (1904).jpg|Вуліца, 1904 г. Kalenkavičy, Čyhunačnaja. Каленкавічы, Чыгуначная (1918) (2).jpg|Чыгуначная станцыя, 1918 г. Kalenkavičy, Rynak. Каленкавічы, Рынак (7.11.1925).jpg|Рынак. Царква, 1925 г. Kalenkavičy, Paštovaja. Каленкавічы, Паштовая (1930-49).jpg|Вуліца Паштовая. Камяніца, да 1941 г. </gallery> == Насельніцтва == === Дэмаграфія === <div style="float:right;margin:0 0 .5em 1em;" class="toccolours"> <timeline> ImageSize = width:auto height:160 barincrement:28 PlotArea = left:50 bottom:20 top:15 right:15 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = late Colors = id:linegrey2 value:gray(0.9) id:linegrey value:gray(0.7) id:cobar value:rgb(0.0,0.7,0.8) id:cobar2 value:rgb(0.6,0.9,0.6) DateFormat = yyyy Period = from:0 till:43000 ScaleMajor = unit:year increment:10000 start:0 gridcolor:linegrey ScaleMinor = unit:year increment:2500 start:0 gridcolor:linegrey2 PlotData = color:cobar width:15 bar:1795 from:0 till:200 bar:1858 from:0 till:653 bar:1897 from:0 till:1484 bar:1908 from:0 till:2523 bar:1926 from:0 till:6152 bar:1939 from:0 till:9799 bar:1959 from:0 till:14900 bar:1970 from:0 till:23900 bar:1991 from:0 till:40600 bar:1997 from:0 till:42600 bar:2004 from:0 till:37800 bar:2009 from:0 till:38381 bar:2018 from:0 till:40282 TextData= fontsize:10px pos:(10,195) text: </timeline> </div> * '''XVIII стагодзьдзе''': 1795 год — 116 муж. * '''XIX стагодзьдзе''': 1858 год — 653 чал.<ref>{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1к}} С. 528.</ref>; 1897 год — 1096 чал. у ''мястэчку Каленкавічах'', 388 чал. у ''сяле Каленкавічах'' * '''XX стагодзьдзе''': 1908 год — 2022 чал. у ''мястэчку Каленкавічах'', 487 чал. у ''сяле Каленкавічах'', 14 чал. у ''фальварку Каленкавічах''; 1926 год — 6152 чал.<ref>{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1к}} С. 529.</ref>; 1939 год — 9799 чал.; 1959 год — 14,9 тыс. чал.; 1970 год — 23,9 тыс. чал.; 1991 год — 40,6 тыс. чал.; 1997 год — 42,6 тыс. чал.<ref>[[Іван Гарыст|Гарыст І.]] Калінкавічы // {{Літаратура/ЭГБ|4к}} С. 30.</ref>; 1998 год — 42,2 тыс. чал.<ref>{{Літаратура/БелЭн|7к}} С. 469.</ref> * '''XXI стагодзьдзе''': 2004 год — 37,8 тыс. чал.; 2006 год — 37,8 тыс. чал.; 2008 год — 38,1 тыс. чал.; 2009 год — 38 381 чал.<ref name="belstat">[https://web.archive.org/web/20100918172105/http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/vihod_tables/1.2-3.pdf Перепись населения — 2009. Гомельская область]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref> (перапіс); 2016 год — 39 890 чал.<ref name="belstat2016">[https://web.archive.org/web/20160706073652/http://www.belstat.gov.by/upload/iblock/567/567f8a4ac45cd80a949bb7bd7a839ca7.zip Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2017 год — 40 315 чал.<ref name="belstat2017">[https://web.archive.org/web/20200813193913/http://belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_7192/ Численность населения на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2018 год — 40 282 чал.<ref name="belstat2018">[https://web.archive.org/web/20180405033656/http://www.belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_8782/ Численность населения на 1 января 2018 г. и среднегодовая численность населения за 2017 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref> === Адукацыя === У Каленкавічах працуюць [[Палескі аграрны каледж імя У.Ф.Міцкевіча]], ДПТВ, гімназія, 8 сярэдніх, музычная і спартовыя школы, школа мастацтваў. === Культура === Дзейнічаюць дом культуры, бібліятэкі, краязнаўчы музэй. === Мас-мэдыя === У месьце выдаецца раённая газэта «[[Калінкавіцкія навіны]]». == Забудова == === Плян === Забудова асноўных вуліцаў — 2-, 5- і 9-павярховыя дамы. Утварылася 3 [[мікрараён]]ы. === Вуліцы і пляцы === {| cellspacing="1" cellpadding="3" style="width: 500px; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|Беларусь}} align="center" | '''Афіцыйная назва''' || '''Гістарычная назва''' |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | Савецкая вуліца || '''Паштовая''' вуліца |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | ? || '''Баранаўская''' вуліца |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | ? || '''Гімназічная''' вуліца |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | ? || '''Царкоўная''' вуліца |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | ? || '''Рынак''' пляц |} == Эканоміка == Прадпрыемствы хімічнай, будаўнічых матэрыялаў, дрэваапрацоўчай, харчовай прамысловасьці. {| class="wikitable standard collapsible collapsed" style="border: none; width: 100%; background-color: transparent;" !Пералік прамысловых прадпрыемстваў Каленкавічаў |- | * РУП «Калінкавіцкі завод жалезабэтонных вырабаў» * ААТ «Калінкавіцкі мясакамбінат» * КУП «Калінкавіцкі завод побытавай хіміі» * ПЧУП «Калінкавіцкі вытворчы камбінат» * ААТ «Калінкавіцкая масласырбаза» * КУП «Калінкавіцкі мэблевы камбінат» * ПУП «Калінкавіцкі малочны камбінат» |} == Турыстычная інфармацыя == === Інфраструктура === Дзейнічае Каленкавіцкі дзяржаўны краязнаўчы музэй. Спыніцца можна ў гасьцініцы «Дружба»<ref>{{Літаратура/Турыстычная энцыкляпэдыя Беларусі|к}}</ref>. === Славутасьці === * Могілкі юдэйскія * Сынагога (пачатак XX ст.) * Царква Сьвятога Мікалая (XIX ст.; захавалася часткова) == Галерэя == <gallery caption="Краявіды места" widths=150 heights=150 class="center"> Kalinkavichy Vakzal.jpg|Чыгуначная станцыя Kalinkavichy1.JPG|Царква Калинковичи. Католический храм..JPG|Касьцёл Kalinkavichy2.JPG|Вуліца места </gallery> == Асобы == * [[Віталь Воўк]] (нар. 1962) — беларускі дзяржаўны дзяяч * [[Канстанцін Казелка]] (1915—1989) — майстар-разьбяр па дрэве, заслужаны дзяяч мастацтваў Беларусі * [[Віктар Казько]] (нар. 1940) — пісьменьнік * [[Раман Петрушэнка]] (нар. 1980) — беларускі вясьляр * [[Аркадзь Пярцоўскі]] (нар. 1939) — хімік-аналітык * [[Зьмітро Віталін|Дзьмітры Сергіевіч]] (Зьмітро Віталін; 1910 — ?) — пісьменьнік * [[Уладзімер Сямашка]] (нар. 1949) — беларускі дзяржаўны дзяяч == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/БелЭн|7}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|2}} * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1}} * {{Літаратура/ЭГБ|4}} * {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|15-2}} == Вонкавыя спасылкі == * {{Радзіма майго духу|kalinkavichy}} * {{Глёбус Беларусі|kalinkovic}} {{Навігацыйная група |назоў = Каленкавічы ў сучасным [[Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Беларусі|адміністрацыйна-тэрытарыяльным падзеле]] [[Беларусь|Беларусі]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Беларусь}}; |Каленкавіцкі раён |Гомельская вобласьць }} {{Месты і мястэчкі гістарычнай Мазыршчыны}} [[Катэгорыя:Каленкавічы| ]] 8dx8yj6ai76muy22rha90pkwmzluhwm 0 28766 2329497 2221963 2022-07-23T12:47:45Z Kazimier Lachnovič 1079 удакл. wikitext text/x-wiki '''Рэфэрэндум у Беларусі 1996 году''' — [[рэфэрэндум]], праведзены 24 лістапада 1996 году з ініцыятывы [[аўтарытарызм|аўтарытарнага]] кіраўніка [[Беларусь|Беларусі]] [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]]. Як і папярэдні [[Рэфэрэндум у Беларусі 1995 году|рэфэрэндум 1995 году]], адзначаўся неадпаведнасьцю [[Канстытуцыя Беларусі|Канстытуцыі]] і заканадаўству краіны, парушэньнем законаў і фальсыфікацыяй вынікаў галасаваньня<ref name="Пастухоў-2021">{{артыкул||дата публікацыі=2021-03-12|загаловак=Канстытуцыя: шматкроць перапісаная і не дзеючая|год=2021|выданьне=[[Новы час (газэта)|Новы час]]|мова=be|нумар=10 (718)|старонкі=4|дата доступу=2021-03-20|аўтар=[[Міхаіл Пастухоў|Пастухоў М.]], Пульша С.}}</ref><ref name="niva">Кісель З. [https://web.archive.org/web/20100810212024/http://www.niva.iig.pl/issue/2000/29/art_03.htm Апазіцыя ў фарсе ўдзельнічаць не будзе] // ''Ніва''. № 29 (2305), 16 ліпеня 2000 г.</ref><ref name="byelections">[https://web.archive.org/web/20080828192919/http://by.belaruselections.info/archive/referenda1996/totals/ Прэзідэнт назваў рэферэндум бездакорным, яго ўнутраныя апаненты — сфальсіфікаваным, Захад — антыдэмакратычным], [[БелаПАН]]</ref>. Стаў фармальнай падставай да [[Дэ-факта|фактычнага]] пашырэньня паўнамоцтваў Лукашэнкі і скасаваў афіцыйны дзяржаўны статус [[27 ліпеня]] як Дня Незалежнасьці, гістарычна абумоўленага прыняцьцем у гэты дзень [[Дэклярацыя аб дзяржаўным сувэрэнітэце Беларусі|Дэклярацыі аб дзяржаўным сувэрэнітэце Беларусі]], замест якога ўводзіўся [[3 ліпеня]] як г. зв. «Дзень Рэспублікі» («Дзень Незалежнасьці»), прымеркаваны да заняцьця [[Менск]]у [[Чырвоная Армія|савецкімі войскамі]] ў [[Нямецка-савецкая вайна|нямецка-савецкую вайну]] (эпізод [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]]). Напярэдадні правядзеньня галасаваньня Лукашэнка незаконна вызваліў ад пасады старшыню [[Цэнтральная выбарчая камісія Беларусі|Цэнтральнай выбарчай камісіі]] [[Віктар Ганчар|Віктара Ганчара]], які выказаў пратэст у зьвязку з ігнараваньнем пастановы [[Канстытуцыйны суд Рэспублікі Беларусь|Канстытуцыйнага суду]] і [[Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь 13-га скліканьня|Вярхоўнага Савету]] аб рэкамэндацыйным, а не абавязковым характары рэфэрэндуму, і прызначыў на яго месца [[Лідзія Ярмошына|Лідзію Ярмошыну]]. 27 лістапада 1996 году на падставе афіцыйна абвешчаных вынікаў [[рэжым Лукашэнкі]] [[дэ-факта]] ўвёў зьмены ў Канстытуцыю Беларусі, па чым разагнаў легітымныя органы ўлады (парлямэнт, Канстытуцыйны суд і [[Кантрольная палата Рэспублікі Беларусь|Кантрольную палату]]). Спэцыяльная камісія Вярхоўнага Савету кваліфікавала гэта як захоп улады неканстытуцыйным шляхам<ref name="Пастухоў-2021"/>. == Пытаньні й вынікі == === Пытаньні, ініцыяваныя прэзыдэнтам === * Аб перанясеньні [[Дзень незалежнасьці Беларусі|Дня незалежнасьці Беларусі]] на [[3 ліпеня]] — Дзень вызваленьня [[Менск]]у ад нямецкіх захопнікаў. : «За» прагаласавала {{лік|5450830}} выбарцаў (88,18%), «супраць» — {{лік|646708}} (10,46%). * Аб занясеньні зьмен і дадаткаў да Канстытуцыі (прапанаваных прэзыдэнтам), якія значна пашыралі паўнамоцтвы прэзыдэнта. : «За» прагаласавала 70,45% выбарцаў, «супраць» — 9,39%. * Аб увядзеньні вольнай без абмежаваньняў куплі-продажы земляў сельскагаспадарчага прызначэньня. : «За» прагаласавала {{лік|948756}} выбарцаў (15,35%), «супраць» — {{лік|5123386}} (82,88%). * Аб скасаваньні сьмяротнага пакараньня. : «За» прагаласавала {{лік|1108226}} выбарцаў (17,93%), «супраць» — {{лік|4972535}} (80,44%). === Пытаньні, ініцыяваныя Вярхоўным Саветам === * Аб занясеньні зьмен і дадаткаў у Канстытуцыю (прапанаваных дэпутатамі парлямэнцкіх фракцый камуністаў і аграрыяў). : «За» прагаласавала 7,93% выбарнікаў, «супраць» — 71,2%. * Аб выбарнасьці кіраўнікоў мясцовых органаў выканаўчай улады. : «За» прагаласавала 28,14% выбарнікаў, «супраць» — 69,92%. * Аб фінансаваньні ўсіх галін улады адкрыта і толькі зь дзяржаўнага бюджэту. : «За» прагаласавала {{лік|1989252}} выбарнікаў (32,18%), «супраць» — {{лік|4070261}}<ref>{{кніга|старонкі=29|загаловак=Выборы во всем мире. Электоральная свобода и общественный прогресс. Энциклопедический справочник.|адказны=Сост. А. А. Танин-Львов|месца=М.|выдавецтва="Российская политическая энциклопедия" (РОССПЭН)|год=2001|isbn=5-8243-0112-3|наклад=2000}}</ref> (65,85%). == Праўная ацэнка рэфэрэндуму == [[Беларуская апазыцыя]], праваабаронцы й міжнародныя назіральнікі зарэгістравалі значную колькасьць парушэньняў пры абвяшчэньні й правядзеньні рэфэрэндуму. У прыватнасьці, назіральнікі ад Эўрапейскага інстытута па СМІ адзначылі, што 90% адпаведнага этэрнага часу на [[Белтэлерадыёкампанія|дзяржаўнай тэлевізіі]] былі прысьвечаныя агітацыі на карысьць пазыцыі Лукашэнкі, у выніку чаго выбары былі пазбаўленыя магчымасьці дэмакратычнага выбару<ref name="svaboda29">«Свабода», 1996, нумар ад 29 лістапада</ref>. Існуюць пытаньні датычна фінансаваньня рэфэрэндума, бо паводле словаў Лукашэнкі, рэфэрэндум адбыўся не за кошт бюджэтных сродкаў, але за кошт «добраахвотных ахвяраваньняў». У праекты канстытуцыйных зьменаў уносіліся істотныя папраўкі ўжо па афіцыйнай публікацыі, што забаранялася заканадаўствам. Масавы характар набыло датэрміновае галасаваньне, пры якім існуе небясьпека фальсыфікацыі вынікаў і да якога ўлады актыўна схілялі грамадзянаў. Так, у многіх местах датэрмінова прагаласавала 30 і больш адсоткаў выбарцаў. Былі зафіксаваныя шматлікія парушэньні пры правядзеньні галасаваньня, падліку галасоў, адзначаліся выпадкі агітацыі на карысьць пазыцыі Лукашэнкі на выбарчых участках у дзень галасаваньня. Паводле [[Сяргей Калякін|Сяргея Калякіна]], кіраўніка фракцыі камуністаў у Вярхоўным Савеце, ад 20 да 50 працэнтаў галасоў былі сфальсыфікаваныя<ref>Народная воля, № 109</ref><ref name="svaboda29"/>. Старшыня Вярхоўнага Савета [[Сямён Шарэцкі]] назваў рэфэрэндум «фарсам і насільлем над народам» і заявіў, што «вынікі такога плебісцыта ня могуць быць прызнаныя ані ў Беларусі, ані сусьветнай супольнасьцю»<ref>Свабода. 1996, нумар ад 26 лістапада</ref>. [[Беларускі Хэльсынскі камітэт]] адзначыў наступныя парушэньні ў ходзе правядзеньня рэфэрэндуму<ref>[http://lukashenkorg.narod.ru/1996.htm РЕФЕРЕНДУМ-96 (МНЕНИЕ ОППОЗИЦИИ): цифры, суждения, законность. Белорусский Хельсинский Комитет; Минск, 1996 г]</ref>: # Мясцовыя камісіі па правядзеньню рэфэрэндума былі ўтвораныя не адпаведнымі Саветамі дэпутатаў не пазьней, чым за месяц да рэфэрэндуму, а за 5—7 дзён органамі выканаўчай улады; # У самы адказны пэрыяд падрыхтоўкі рэфэрэндуму ўказам Лукашэнкі быў незаконна адхілены ад пасады старшыня Цэнтральнай камісіі па выбарах і правядзеньні рэспубліканскіх рэфэрэндумаў [[Віктар Ганчар]]. Тым самым была паралізаваная праца органа, які меў ажыцьцяўляць кантроль за законнасьцю галасаваньня і падвесьці вынікі рэфэрэндуму; # Да моманту датэрміновага галасаваньня (9 лістапада) на ўчастках для галасаваньня адсутнічалі тэксты зьменаў і дапаўненьняў Канстытуцыі і грамадзяне ня ведалі, за што яны галасуюць; # У парушэньне заканадаўства выбарцы прыйшлі (а ў многіх выпадках прымушаліся) прагаласаваць датэрмінова. У выніку да дня рэфэрэндуму прагаласавала амаль чвэрць выбарцаў; # Бюлетэні для галасаваньня друкаваліся Управай справамі прэзыдэнта Рэспублікі Беларусь. Яны былі дастаўленыя на выбарчыя ўчасткі мінуўшы Цэнтарвыбаркам і абласныя камісіі па рэфэрэндуме. Ўлік колькасьці бюлетэняў нікім не ажыцьцяўляўся. # Насуперак заканадаўству, падрыхтоўка рэфэрэндуму і яго правядзеньне фінансаваліся не зь бюджэту, а выянткова за кошт «дабрачынных» унёскаў. Цэнтарвыбаркам быў цалкам адхілены ад дзейнасьці па фінансаваньні рэфэрэндума; # У аднабаковым парадку вялася агітацыя і прапаганда за пытаньні, вынесеныя на рэфэрэндум з ініцыятывы Лукашэнкі. У шэрагу выпадкаў агітацыя вялася проста на ўчастках для галасаваньня; # У дзень рэфэрэндуму чыніліся перашкоды назіральнікам, прадстаўнікам палітычных партыяў і грамадзкіх арганізацыяў пры ажыцьцяўленні кантролю за ходам галасаваньня; іх не дапускалі на ўчасткі, адмаўлялі ў атрыманьні патрабаванай інфармацыі; # Тыповымі парушэньнямі заканадаўства на ўчастках для галасаваньня былі наступныя: адсутнічалі кабіны для таемнага галасаваньня; не было праектаў зьменаў і дапаўненьняў Канстытуцыі; выбарцы дапускаліся да галасаваньня без дакумэнтаў, якія сьведчаць асобу; адзначаліся пашкоджаньні пломбаў на скрынях для галасаваньня; выяўляліся факты падробкі подпісаў выбарцаў<ref>{{Спасылка | аўтар = | аўтарlink = | дата публікацыі = 30 красавіка 2021 | url = https://www.svaboda.org/a/31231229.html | загаловак = «Дзеці хлусьні», пабіцьцё дэпутатаў, старшыню ЦВК вынесьлі з кабінэту. Як у Беларусі ладзілі рэфэрэндумы | фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Радыё Свабода]] | дата доступу = 30 красавіка 2021 | мова = | камэнтар = }}</ref>. == Крыніцы == {{зноскі|2}} == Вонкавыя спасылкі == * {{Спасылка | аўтар = | аўтарlink = | дата публікацыі = 30 красавіка 2021 | url = https://www.svaboda.org/a/31231229.html | загаловак = «Дзеці хлусьні», пабіцьцё дэпутатаў, старшыню ЦВК вынесьлі з кабінэту. Як у Беларусі ладзілі рэфэрэндумы | фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Радыё Свабода]] | дата доступу = 30 красавіка 2021 | мова = | камэнтар = }} * [https://web.archive.org/web/20060711200050/http://www.rec.gov.by/refer/refer1996.html Афіцыйныя вынікі на сайце ЦВК] {{ref-ru}} * [http://belaruselections.info/archive/referenda1996/ Рэфэрэндум-1996]{{ref-ru}}, [[БелаПАН]] * [https://web.archive.org/web/20090322181925/http://news.tut.by/politics/131760.html «Амэрыканскія горкі» беларускай Канстытуцыі], [[TUT.BY]] {{Выбары ў Беларусі}} [[Катэгорыя:Рэфэрэндумы ў Беларусі]] [[Катэгорыя:Падзеі 1996 году]] 2fxd63isn7fogyb4ikd3hycwh0rukyl 4 45992 2329535 2326077 2022-07-23T17:33:16Z W 11741 /* Цяперашні добры артыкул */ +[[Беларуская гандлёва-прамысловая палата]] wikitext text/x-wiki {{Панэль індэксу ўнутраных матэрыялаў|колер={{Колер|Добрыя артыкулы}}}} __БЯЗЬ_ЗЬМЕСТУ__ {{/Шапка}} <!-- ЦЯПЕРАШНІ ДОБРЫ АРТЫКУЛ --> {| width="80%" style="margin: 0 10% 0 10%; background: transparent;" | [[Файл:P_cal_euro-blue.png|32пкс]] | width="100%"|<div style="border-bottom: solid 2px {{Колер|Фон добрых артыкулаў}};"></div> |} <div style="width=80%; float: center; margin: 0 10% 5em 10%; border-bottom: solid 2px {{Колер|Фон добрых артыкулаў}};"> === Цяперашні добры артыкул === {{Цяперашні добры артыкул}} </div> <!-- УСЕ ДОБРЫЯ АРТЫКУЛЫ --> {| width="100%" |- | style="vertical-align:top; padding-right: 1em; width:50%" | [[Файл:P ps-blue.png|32пкс|зьлева|Навука]] <h3 style="margin-left:40px; padding-bottom:6px; border-bottom:solid 2px {{Колер|Фон добрых артыкулаў}};">Навука</h3> * '''Біялёгія:''' [[Звычайная пустальга]]{{*}}[[Цягліцы]] * '''Геральдыка:''' * '''Мовы:''' [[Праўральская мова]]{{*}}[[Пушту]]{{*}}[[Саамскія мовы]]{{*}}[[Чэская мова]]{{*}}[[Шатляндзкая мова (кельцкая)]] * '''Установы:''' [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі]] * '''Філязофія:''' [[Файл:P_countries-blue.png|32пкс|зьлева|Геаграфія]] <h3 style="margin-left:40px; padding-bottom:6px; border-bottom:solid 2px {{Колер|Фон добрых артыкулаў}};">Геаграфія</h3> * '''Вадаёмы:''' [[Проня]] * '''Краіны:''' [[Беларусь]]{{*}}[[Рэльеф Беларусі]]{{*}}[[Этнічная тэрыторыя беларусаў]]{{*}}[[Жамойць]]{{*}}[[Малая Летува]]{{*}}[[Аўкштота]] * '''Населеныя пункты:''' [[Берасьце]]{{*}}[[Віцебск]]{{*}}[[Горадня]]{{*}}[[Дзераўная (Драгічынскі раён)]]{{*}}[[Лёзна]]{{*}}[[Магілёў]]{{*}}[[Пружаны]]{{*}}[[Салігорск]]{{*}}[[Слуцак]]{{*}}[[Хвойнікі]]{{*}}[[Брагін]] * '''Часткі гарадоў, вуліцы:''' [[Койданаўская вуліца (Менск)]]{{*}}[[Вуліца Валадарскага (Менск)]]{{*}}[[Першамайскі раён (Менск)]]{{*}}[[Савецкі раён (Менск)]] [[Файл:P_history-blue.png|32пкс|зьлева|Гісторыя]] <h3 style="margin-left:40px; padding-bottom:6px; border-bottom:solid 2px {{Колер|Фон добрых артыкулаў}};">Гісторыя</h3> * '''Гісторыя Беларусі:''' [[Беларуска-польская адміністрацыя Менску]]{{*}}[[Вайна Расеі з Рэччу Паспалітай 1792 году]]{{*}}[[Грамадзянская вайна ў Вялікім Княстве Літоўскім 1381—1384 гадоў]]{{*}}[[Грамадзянская вайна ў Вялікім Княстве Літоўскім 1389—1392 гадоў]]{{*}}[[Загляне сонца і ў наша аконца]]{{*}}[[Маладэчна ў складзе Польшчы]]{{*}}[[Пружанскае гета]]{{*}}[[Ліцьвіны]] * '''Гісторыя Эўропы:''' [[Бітва на Косавым полі (1389)]]{{*}}[[Бітва пры Гастынгсе]]{{*}}[[Гісторыя Беларусі]]{{*}}[[Кніганошы]] * '''Гісторыя Азіі:''' [[Гісторыя Ізраілю]] [[Файл:P art-blue.png|32пкс|зьлева|Мастацтва]] <h3 style="margin-left:40px; padding-bottom:6px; border-bottom:solid 2px {{Колер|Фон добрых артыкулаў}};">Мастацтва</h3> * '''Архітэктура:''' [[Грабніца антыпапы Яна XXIII]]{{*}}[[Замак]]{{*}}[[Калізэй]]{{*}}[[Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля і Сьвятога Яна Апостала і Эвангеліста (Вільня)]] * '''Архітэктура Беларусі: '''[[Касьцёл Сьвятога Тамаша Аквінскага і кляштар дамініканаў (Менск)]]{{*}}[[Пружанскі палацык]]{{*}}[[Царква Сьвятога Духа (Менск)]]{{*}}[[Сабор Пакрова Багародзіцы (Горадня)]] * '''Літаратура Беларусі:''' [[Беларускі лемантар або першая навука чытаньня]]{{*}}[[Новая зямля]]{{*}}[[Як вада, як агонь]] * '''Музыка:''' [[Martin S.]]{{*}}[[Jitters]]{{*}}[[Gentleman]]{{*}}[[Юзары]]{{*}}[[Нізкіз]]{{*}}[[Split Before, Together Now]] | style="vertical-align:top;" | [[Файл:P social sciences-blue.png|32пкс|зьлева|Культура і грамадзтва]] <h3 style="margin-left:40px; padding-bottom:6px; border-bottom:solid 2px {{Колер|Фон добрых артыкулаў}};">Культура і грамадзтва</h3> * '''Палітыка:''' [[Прэзыдэнцкія выбары ў Беларусі 2006 году]]{{*}}[[Прэзыдэнцкія выбары ў Беларусі 2010 году]]{{*}}[[Дзяржаўны камітэт судовых экспэртызаў Рэспублікі Беларусь]]{{*}}[[Усеўкраінскае аб’яднаньне «Свабода»]]{{*}}[[Эўрамайдан]]{{*}}[[Рэфэрэндум у Беларусі 1995 году]] {{*}} [[Мясцовыя выбары ў Беларусі 2014 году]] * '''Мерапрыемствы:''' [[Дзень Волі]]{{*}}[[Сьвяткаваньне 600-годзьдзя Грунвальдзкай бітвы]]{{*}}[[Захад-2013]]{{*}}[[Захад-2017]]{{*}}[[Саюзная рашучасьць-2022]] * '''Культура:''' [[Адукацыя ў Беларусі]]{{*}}[[Беларускі дзяржаўны ўнівэрсытэт транспарту]]{{*}}[[Менская міжнародная кніжная выстава-кірмаш]] * '''Грамадзтва:''' [[Беларускія немцы]]{{*}}[[Жыве Беларусь!]]{{*}}[[Таварыства беларускай мовы імя Францішка Скарыны]] * '''Войска:''' [[Вайсковая акадэмія Рэспублікі Беларусь]]{{*}}[[Генэральны штаб Узброеных сілаў Беларусі]]{{*}}[[61-я зьнішчальная авіябаза]]{{*}}[[Служба вонкавай выведкі Расеі]]{{*}}[[Вузел Баранавічы]] [[Файл:Персоналії 4.png|32пкс|зьлева|Пэрсаналіі]] <h3 style="margin-left:40px; padding-bottom:6px; border-bottom:solid 2px {{Колер|Фон добрых артыкулаў}};">Пэрсаналіі</h3> * '''Вайсковыя дзеячы:''' [[Станіслаў Булак-Балаховіч]]{{*}}[[Ян Караль Хадкевіч]] * '''Кіраўнікі і манархі:''' [[Юзэф Пілсудзкі]]{{*}}[[Міндоўг]] * '''Мастакі:''' [[Рэмбрант]] * '''Навукоўцы:''' [[Нікола Тэсла]] * '''Палітыкі:''' [[Ежы Чапскі]]{{*}}[[Пётар Сталыпін]]{{*}}[[Юры Сянько]]{{*}}[[Аляксандар Церахаў]]{{*}}[[Аляксандар Шумілін]]{{*}}[[Дзьмітры Піневіч]] * '''Пісьменьнікі:''' [[Зоська Верас]]{{*}}[[Міхась Чарот]]{{*}}[[Тамаш Зан]]{{*}}[[Францішак Аляхновіч]]{{*}}[[Францішак Багушэвіч]]{{*}}[[Юзэф Ігнацы Крашэўскі]]{{*}}[[Янка Купала]]{{*}}[[Кірыл Стаселька]] * '''Рэлігійныя дзеячы:''' [[Афанасі Філіповіч]]{{*}}[[Павал (Панамароў)]] * '''Іншыя:''' [[Робэрт Бадэн-Паўэл]] [[Файл:P economy blue.png|32пкс|зьлева|Эканоміка й фінансы]] <h3 style="margin-left:40px; padding-bottom:6px; border-bottom:solid 2px {{Колер|Фон добрых артыкулаў}};">Эканоміка й фінансы</h3> * '''Арганізацыі:''' [[Агенцтва шматбаковай аховы інвэстыцыяў]]{{*}}[[Варшаўская фондавая біржа]]{{*}}[[Міжнародная фінансавая карпарацыя]]{{*}}[[Сусьветная гандлёвая арганізацыя]]{{*}}[[Сусьветны банк]]{{*}}[[Беларуская гандлёва-прамысловая палата]] * '''Паслугі:''' [[Транспарт у Беларусі]]{{*}}[[Турызм у Беларусі]] * '''Прадпрыемствы:''' [[Дзяржаўная нафтавая кампанія Азэрбайджанскай Рэспублікі]]{{*}}[[Менскі завод колавых цягачоў]]{{*}}[[Volkswagen (канцэрн)]]{{*}}[[Гомсельмаш]]{{*}}[[Інтэграл (кампанія)]]{{*}}[[Бабруйскаграмаш]]{{*}}[[Віцязь (прадпрыемства)]] * '''Энэргетыка:''' [[АЭС-2006]] [[Файл:P religion-blue.png|32пкс|зьлева|Рэлігія]] <h3 style="margin-left:40px; padding-bottom:6px; border-bottom:solid 2px {{Колер|Фон добрых артыкулаў}};">Рэлігія</h3> * '''Хрысьціянства:''' [[Рэфармацыя]]{{*}}[[Беларуская аўтакефальная праваслаўная царква]] [[Файл:P sport-blue.png|32пкс|зьлева|Спорт і забавы]] <h3 style="margin-left:40px; padding-bottom:6px; border-bottom:solid 2px {{Колер|Фон добрых артыкулаў}};">Спорт і забавы</h3> * '''Гульні''': [[Шахматы]] * '''Спаборніцтвы''': [[Міжнародная алімпіяда па матэматыцы]]{{*}}[[Міжнародная алімпіяда па інфарматыцы]] <!-- [[Файл:P transport-blue.png|32пкс|зьлева|Тэхніка й тэхналёгіі]] <h3 style="margin-left:40px; padding-bottom:6px; border-bottom:solid 2px {{Колер|Фон добрых артыкулаў}};">Тэхніка й тэхналёгіі</h3> --> [[Файл:P_icon_q.png|32пкс|зьлева|Рознае]] <h3 style="margin-left:40px; padding-bottom:6px; border-bottom:solid 2px {{Колер|Фон добрых артыкулаў}};">Рознае</h3> * '''Рамяство:''' [[Бортніцтва]]{{*}}[[Бортны промысел у Беларусі]] * '''Філятэлія:''' [[Гісторыя пошты і паштовых марак Эстоніі]] * '''Тэхніка:''' [[Вагон 81-717/714]]{{*}}[[Дарожныя знакі Беларусі]]{{*}}[[Міжнародны саюз электрасувязі]]{{*}}[[Палянэз (зброя)]]{{*}}[[Сувязь Беларусі]]{{*}}[[Цягнік]] |} [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Афармленьне добрых артыкулаў]] 4avzqehlv4kwet27w9bcfu8jr9kae7k 4 45993 2329532 2326456 2022-07-23T17:30:25Z W 11741 /* Кандыдаты ў добрыя */ +[[Беларуская гандлёва-прамысловая палата]] добры артыкул wikitext text/x-wiki {{Панэль індэксу ўнутраных матэрыялаў}} __БЯЗЬ_ЗЬМЕСТУ__ {{/Шапка}} {{/Працэдура}} <inputbox> type=create editintro=Вікіпэдыя:Кандыдаты ў добрыя артыкулы/Памятка preload=Вікіпэдыя:Кандыдаты ў добрыя артыкулы/Шаблён заяўкі default=Вікіпэдыя:Кандыдаты ў добрыя артыкулы/Назва артыкула buttonlabel=Стварыць </inputbox> == Кандыдаты ў добрыя == {| class="wikitable" ! Дата вылучэньня ! Падстаронка абмеркаваньня ! Хада абмеркаваньня |- {{Намінацыя/Добры|Беларуская гандлёва-прамысловая палата|09.07.2022|абраньне}} |} * <big>З завершанымі абмеркаваньнямі можна азнаёміцца ў [[Вікіпэдыя:Кандыдаты ў добрыя артыкулы/Архіў#Завершаныя абмеркаваньні|архіве абмеркаваньняў]].</big> == На пазбаўленьне статусу == Абмеркаваньні аб пазбаўленьні статусу добрых артыкулаў адбываюцца на старонцы [[/На пазбаўленьне статусу|На пазбаўленьне статусу]]. Тут коратка прадстаўлены сьпіс такіх артыкулаў ([http://be-x-old.wikipedia.org/w/index.php?title=Вікіпэдыя:Кандыдаты_ў_добрыя_артыкулы/На_пазбаўленьне_статусу/Сьпіс&action=edit правіць сьпіс]): {{/На пазбаўленьне статусу/Сьпіс}} == Каардынатарам на зацемку == Каардынатары павінны сачыць за выкананьнем правілаў намінаваньня і абмеркаваньня, пэрыядычна абіраць адзін з артыкулаў, аднаўляць табліцу бягучых кандыдатаў, а таксама сачыць за тым, каб выбраныя артыкулы ня ўтрымлівалі матэрыялаў, абароненых аўтарскімі правамі. Калі вы зьяўляецеся асноўным аўтарам артыкула, рашэньне пытаньня аб яго абраньні даручыце іншым каардынатарам ці аднаму з адміністратараў. ==== Які артыкул выбраць? ==== * Артыкул павінен быць на абмеркаваньні '''ня меней за два тыдні'''. Зь іншага боку, артыкул, які ня быў абраны цягам 3-х месяцаў і мае нявыпраўленыя недахопы, можа здымацца з галасаваньня і не павінен паўторна высоўвацца, пакуль яны ня будуць выпраўленыя. * У падтрымку артыкула павінна прагаласаваць '''ня меней за 4 удзельнікі''' (3 акрамя ініцыятару) і пры гэтым '''ня меней за палову ўсіх прагаласаваўшых'''. * Артыкул павінен адпавядаць [[Вікіпэдыя:Крытэры добрых артыкулаў|крытэрам]]. * Неабходна ўважліва азнаёміцца зь меркаваньнямі і аргумэнтамі ўдзельнікаў. Напрыклад, артыкул могуць адхіляць таму, што не падабаецца тэма, аднак гэта не зьяўляецца аргумэнтам. * Не выбіраць заўсёды артыкулы «ўверсе сьпісу», — выдатныя артыкулы могуць быць забытыя і заставацца ў канцы табліцы. * Не выбіраць толькі артыкулы, дзе «ўсе за»: бывае, што артыкул з дробнымі заўвагамі лепшы, чым артыкул зусім без заўваг, таму што, можа стацца, у ягоным абмеркаваньні ўдзельнічала больш людзей. ==== Працэдура абраньня артыкула ==== * Падвесьці вынік на падстаронцы, што артыкул абраны. Закрыць абмеркаваньне. * Адзначыць у агульнай табліцы колерам і запісам «Артыкул абраны» ў калёнцы «Хада абмеркаваньня». * Прыбраць з табліцы папярэдні абраны і перанесьці гэты радок табліцы ў [[Вікіпэдыя:Кандыдаты ў добрыя артыкулы/Архіў|архіў]]. * Зьмясьціць унізе артыкула шаблён {{Ш|Добры артыкул}}. * Зьмясьціць вытрымку з артыкула і 1 выяву на [[Галоўная старонка|Галоўную старонку]] праз рэдагаваньне шаблёна {{Ш|Цяперашні добры артыкул}}. Лепш за ўсё браць уводзіны ў артыкул і першую выяву ў ім. Але гэта ня догма, галоўнае, каб вытрымка была збалянсаванай і цікавай. Малюнак павінен быць толькі пад свабоднай ліцэнзіяй. * Зьмясьціць запіс пра артыкул на старонцы [[Вікіпэдыя:Добрыя артыкулы]]. * Дадаць запіс у табліцу [[Вікіпэдыя:Сьпіс добрых артыкулаў]]. [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Ацэньваньне артыкулаў|Кандыдаты ў добрыя артыкулы]] 7mbnd4k1pbrq0suh0jdkqro2ratej88 0 52576 2329564 2312669 2022-07-23T20:57:49Z SergeiSEE 38150 дапаўненьне Кнігапіс wikitext text/x-wiki {{Пісьменьніца |Імя = Ніна Мацяш |Партрэт = Poetess Nina Maciš Artist Michail Vecik.JPG |Памер = |Апісаньне = 1986. Мастак Міхаіл Вецік. |Імя пры нараджэньні = |Псэўданімы = |Дата нараджэньня = {{Нарадзілася|20|9|1943}} |Месца нараджэньня = [[Нівы (Берасьцейская вобласьць)|Нівы]], [[Бярозаўскі раён]], [[Берасьцейская вобласьць]], [[БССР]] |Дата сьмерці = {{Памерла|19|12|2008|гадоў=66}} |Месца сьмерці = [[Белаазёрск]], [[Беларусь]] |Грамадзянства = |Род дзейнасьці = паэтка |Гады актыўнасьці = 1962—2008 |Напрамак = паэзія |Жанр = |Мова = беларуская |Дэбют = газэта «[[Маяк камунізма]]» і «[[Во славу Родины]]» (1962) |Значныя творы = |Прэміі = прэмія Саюзу Пісьменьнікаў Беларусі імя А.Куляшова (1984) за «Паэму жніва», прэмія Ўсебеларускага фэстывалю моладзі, прысьвечанага 50-годзьдзю ЛКСМБ (1970) за вершы аб моладзі, Міжнародная літаратурная прэмія імя Рыгора Скаварады (Украіна, 2008) |Узнагароды = |Подпіс = |Апісаньне подпісу = |ВікіКрыніца = |ВікіКрыніца пераклады на беларускую = |commons = |Палічка =http://knihi.com/Nina_Macias/ |Камунікат =http://kamunikat.org/Maciasz_Nina.html |Сайт = }} '''Ніна Мацяш''' (20 верасьня 1943, [[Нівы (Берасьцейская вобласьць)|Нівы]], [[Бярозаўскі раён]] — 19 сьнежня 2008, [[Белаазёрск]]<ref>{{Артыкул| аўтар = | загаловак = Перадача радыё «Рацыя», прысвечаная памяці Ніны Мацяш, ад 19.12.2008. | спасылка = http://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=13339 | мова = | выданьне =[[Жырандоля (альманах)|Жырандоля]] | тып = лiтаратурна-мастацкі часопіс | год = студзень 2009 | том = | нумар = 2 | старонкі = 15—17 }}</ref><ref>{{Артыкул| аўтар = [[Васіль Жуковіч]]. | загаловак = Пасля развітання. | спасылка = http://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=13339 | мова = | выданьне =[[Жырандоля (альманах)|Жырандоля]] | тып = лiтаратурна-мастацкі часопіс | год = студзень 2009 | том = | нумар = 2 | старонкі = 18 }}</ref><ref>{{Артыкул| аўтар = [[Алена Літвін]]. | загаловак = * * * Сястра мая!.. | спасылка = http://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=13339 | мова = | выданьне =[[Жырандоля (альманах)|Жырандоля]] | тып = лiтаратурна-мастацкі часопіс | год = студзень 2009 | том = | нумар = 2 | старонкі = 18 }}</ref><ref>{{Артыкул| аўтар = [[Алесь Каско]]. | загаловак = Цяжкі камень, важкі колас. | спасылка = http://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=13339 | мова = | выданьне =[[Жырандоля (альманах)|Жырандоля]] | тып = лiтаратурна-мастацкі часопіс | год = студзень 2009 | том = | нумар = 2 | старонкі = 20—26 }}</ref><ref>{{Артыкул| аўтар = | загаловак = У вянок Ніне Мацяш. | спасылка = https://media.catholic.by/nv/n47/art17.htm| мова = | выданьне = [[Наша вера]] | тып = штоквартальны рэлігійна-культурны часопіс | год = 2009 | том = | нумар = 1 (47) | старонкі = 58—60 }}</ref> ) — беларуская паэтка й перакладніца. == Жыцьцяпіс == Бацька — Язэп Мікалаевіч Мацяш нарадзіўся 4 сьнежня 1902 года ў вёсцы Нівы. Маці — Алена Сымонаўна Мацяш (у дзявоцтве Сеч) нарадзілася 14 лютага 1905 года. {{Цытата|«Я даўно зразумела — усё, што ёсьць ува мне добрае, — яно ад іх, ад маіх бацькоў.<br/> У пэўнай ступені нават вершы ад іх»<ref>{{Артыкул| аўтар = Ніна Мацяш. | загаловак = Старонкі біяграфіі. | спасылка = | мова = | выданьне =[[ЛіМ]] | тып = штотыднёвая газэта | год = 14 ліпеня 1989 | том = | нумар = 28 (3490) | старонкі = 5—9 }}</ref>}} Сям’я Язэпа Мікалаевіча і Алены Сымонаўны была шматдзетнай. Было ў ёй дзесяць дзяцей — восем дачок і два сыны. Ганна, Марыя й Ніна хварэлі на меапатыю (Myopathy{{Ref-la}}).<ref>{{Артыкул| аўтар = Мікола Жуковіч. Вольга Аляксеева. | загаловак = З сямейнага альбома Ніны Мацяш. | спасылка = https://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=24048 | мова = | выданьне =[[Маладосць (часопіс)|Маладосць]] | тып = часопіс | год = 2011 | том = | нумар = 8 (693) | старонкі = 111—115 }}</ref> {{Цытата|«Надзея, патрабуй жыцьця!<br/> Хай здані лёгікі й явы<br/> Шабасяць —<br/> Ты на іх управа,<br/> Адной табой хварэе права<br/> Паверыць у вясны працяг,<br/> У сэнс бязьлітасны быцьця, —<br/> Надзея, патрабуй жыцьця!<ref>{{Кніга|аўтар = Ніна Мацяш.|частка = |загаловак = Сёстрам Ані і Марыі. Прыручэнне вясны: лірыка. |арыгінал = |спасылка = http://kamunikat.org/usie_knihi.html?pubid=11780 |адказны = мастак М. М. Селяшчук |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва = [[Мастацкая літаратура (выдавецтва)|Мастацкая літаратура]]|год = 1979 |том = |старонкі = 8 |старонак = 78 |сэрыя = |isbn = |наклад = 4000 }}</ref>}} Пасьля заканчэньня Бярозаўскай сярэдняй школы ў 1960 г. паступіла ў [[Менскі дзяржаўны лінгвістычны ўнівэрсытэт|Менскі пэдагагічны інстытут замежных моў]] на факультэт францускай мовы. У часы вучобы невылечная хвароба прыкула яе да інваліднага вазка. Пераадольваць маральныя і фізычныя пакуты ёй даводзілася ўсё астатняе жыцьцё. Але складаны лёс толькі расшырыў яе паэтычны талент. Атрымала дыплём, здаўшы экзамэны экстэрнам за шэсьць сэмэстраў. Бліскуча ведала францускую й нямецкую. Ангельскую й польскую вывучыла самастойна. Нягледзячы на цяжкае фізычнае становішча выкладала нямецкую мову ў Белаазёрскім прафэсійна-тэхнічным вучылішчы (1973—1977).<ref>{{Артыкул| аўтар = [[Уладзімер Калесьнік|Уладзімір Калесьнік]]. | загаловак = Дарунак мудрасьці. | спасылка = https://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=21233 | мова = | выданьне =[[Жырандоля (альманах)|Жырандоля]] | тып = лiтаратурна-мастацкі часопіс | год = студзень 2010 | том = | нумар = 3 | старонкі = 12—16 }}</ref> З 1971 году ў [[Саюз пісьменьнікаў СССР|Саюзе пісьменьнікаў СССР]]. Чалец [[Беларускі ПЭН-цэнтар|Беларускага ПЭН-цэнтра]] й [[Саюз беларускіх пісьменьнікаў|Саюзу беларускіх пісьменьнікаў]]. Зьяўлялася старшынём Берасьцейскага аддзяленьня Саюзу беларускіх пісьменьнікаў зь 2006 году і да сваёй сьмерці.<ref>{{Артыкул| аўтар = Ніна Мацяш. | загаловак = Берасцейшчына літаратурная. Маем добрую навіну. | спасылка = https://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=6347| мова = | выданьне = [[Літаратурная Беларусь |Літаратурная Беларусь]] | тып = культурна-асьветніцкі праэкт ГА «Саюз беларускіх пісьменьнікаў» і «Новага часу» | год = 2007 | том = | нумар = 2—3 | старонкі = 10 (2) }}</ref><ref>{{Артыкул| аўтар = Ніна Мацяш. | загаловак = Сябры. | спасылка = https://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=6351| мова = | выданьне = [[Літаратурная Беларусь |Літаратурная Беларусь]] | тып = культурна-асьветніцкі праэкт ГА «Саюз беларускіх пісьменьнікаў» і «Новага часу» | год = 2007 | том = | нумар = 6—7 | старонкі = 11 (3) }}</ref> Ніна Мацяш была арганізатарам, укладальнікам і рэдактарам альманаху [[Жырандоля (альманах)|Жырандоля]] ў 2008 годзе. == Творчасьць == Да паэзіі Ніна Мацяш зьвярнулася ў студэнцкія гады. Спачатку гэта былі асобныя вершы, прысьвечаныя прыродзе роднага краю, людзям, сваякам. З 1967 г. пачала пісаць па-беларуску. У 1970 годзе ў выдавецтве «Беларусь» пабачыў сьвет яе першы паэтычны зборнік «Агонь», у якой было акрэсьлена кола праблем, як духоўных, маральных, так і будзённых, якія абазначылі яе творчы шлях. Аўтар шматлікіх зборнікаў вершаў — «Агонь» (1970), «Удзячнасьць» (1973), «Ральля суровая» (1976), «Прыручэньне вясны» (1979), «Поўны келіх» (1982), «Жнівень» (1985), «Паварот на лета» (выбранае, 1986), «Шчасьлівай долю назаві» (1990), «Паміж усьмешкай і сьлязой» (выбранае, 1993), «Палёт над жытам» (выбранае, 1997), «Я вас люблю» (вершы прысьвячэньні, 1998), «Душою з небам гаварыць» (выбранае, 1999), «Богава дрэва» (2004), «У прыгаршчах ветру» (пасьмяротны зборнік вершаў, перакладаў, эсэ, 2009). {{Цытата|«Я маю толькі ймя.<br/> Чатары літаркі-<br/> нібы чатыры бакі свету.<br/> Твор,<br/> мне прадвызначаны<br/> дзеля пераствору<br/> у плынь жыцця.<br/> Тайнапіс лёсу, каторы<br/> спрабую адтаемніць.»<ref>{{Кніга|аўтар = Ніна Мацяш.|частка = |загаловак = Палёт над жытам |арыгінал = |спасылка = https://kamunikat.org/halounaja.html?pub_start=2050&pubid=11704&lang=EN |адказны = рэдактар Зінаіда Дудзюк; мастак Вярышка Аляксандр |выданьне = |месца =[[Берасьце|Брэст]]|выдавецтва = Выд. С. Лаўрова |год = 1997 |том = |старонкі = 2 |старонак = 58 |сэрыя = Берасьцейскае вогнішча |isbn = 985-6371-10-4 |наклад = }}</ref>}} Яе адметнае сьветаўспрыманьня, веданьне сусьветнай культуры, нацыянальнага багацьця й народных вытокаў узбагаціла беларускае прыгожае пісьменства новым зьместам і формай. Нягледзячы на магутны ўплыў замежных аўтараў, яе творчасьць захавала нацыянальны дух дзякуючы звароту да традыцыйных народных каштоўнасьцяў, фальклёрным вобразам і матывам. {{Цытата|Дзячу долі за ўсе пуцявіны,<br/> Дзе жаўронкавы час, і савіны<br/> Мяне моцніў вяртаньнем маім<br/> У ціхмяны мой край, да жытла<br/> Каля шэрага поля й балота,<br/> Каб адчуць – зноў і зноў! – я магла<br/> Наўзвышальную дзею тайноты<br/> Ўласнай зьлітнасьці з гэтай зямлёй,<br/> З песьні ейнае ладам смутлівым,<br/> З той адвечнай гаворкай, якой<br/> Сьвет шматстайняць і родныя Нівы<br/> (мая вёска, мае карані).<br/> Гадаванка палескае глебы,<br/> Я папросту не мела патрэбы<br/> З Музай мовай чужой гаварыць<ref>{{Кніга|аўтар = Ніна Мацяш.|частка = |загаловак = Душою з небам гаварыць. Цыклы: Ах, чароўные дудачкі; Той час, які прасякнуты табою...; Рух, і лятунак, і нясцерпны жаль...; Не ў Рым вядуць дарогі...; Над гняздзечкам лісток залацее...; Пакуль глядзіш на белы свет...; Бо люблю непаўторны свой род. |арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва = [[Мастацкая літаратура (выдавецтва)|Мастацкая літаратура]] |год = 1999 |том = |старонкі = 449, 450 |старонак = 461 |сэрыя = Беларусукая паэзія XX стагоддзя |isbn = 985-02-0438-9 |наклад = 2000 }}</ref>}} Сваёй любімай матулі паэтэса прысьвяціла славутую «Паэму жніва» (1983),<ref>{{Артыкул| аўтар = Ніна Мацяш. | загаловак = Паэма жніва. | спасылка = | мова = | выданьне = [[Полымя (часопіс)|Полымя]] | тып = часопіс | год = 1983 | том = | нумар = 11 (655) | старонкі = 154—158 }}</ref> за якую ў 1984 годзе атрымала Літаратурную прэмію імя А. Куляшова. Яе цікавілі значныя й неардынарныя асобы («Малітва Апанаса Філіповіча», «Маналёг Казіміра Лышчынскага», «Песьня касінераў», «Маналёг Камілы Марцінкевіч», «Маналёг каханай Кастуся Каліноўскага», «Дарожнае. Па сьвяце паэзіі ў Крошыне»).<ref>{{Кніга|аўтар = Ніна Мацяш.|частка = |загаловак = Шчаслiвай долю назавi… Лірыка |арыгінал = |спасылка = http://kamunikat.org/usie_knihi.html?pubid=13848 |адказны = |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва = [[Мастацкая літаратура (выдавецтва)|Мастацкая літаратура]] |год = 1990 |том = |старонкі = https://kamunikat.org/?pubid=13676 |старонак = 109 |сэрыя = |isbn = 5-340-00468-6 |наклад = 4200 }}</ref> Паэтка поруч з паэтычным майстэрствам авалодала майстэрства перакладчыка. Дасканалае валоданьне францускай, нямецкай, польскай і іншымі мовамі дазваляла адчуць багацьце сусьветнай культуры зь першакрыніц.<ref>{{Артыкул| аўтар = Мікола Ваўранюк. | загаловак = Мая тэма — чалавек: гутарка з беларускай паэткай Нінай Мацяш. | спасылка = https://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=36189 | мова = | выданьне =[[Ніва (газэта)|Ніва]] | тып = штотыднёвая газэта | год = 1992 | том = | нумар = 20 (1879) | старонкі = 3 }}</ref> У яе пераўтварэньні па беларуску выйшлі кнігі прозы Жана Аліўе «У краіне індзейцаў» (1973)<ref>{{Кніга|аўтар = Аліўе, Жан.|частка = |загаловак = У краіне індзейцаў |арыгінал = |спасылка = https://kamunikat.org/usie_knihi.html?pubid=60184 |адказны = З францускай мовы пераклала Н. Мацяш; Мал. Р. Маро, Д. Катліна |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва = [[Мастацкая літаратура (выдавецтва)|Мастацкая літаратура]] |год = 1973 |том = |старонкі = |старонак = 93 |сэрыя = |isbn = |наклад = 17000 }}</ref>; [[Жорж Сымэнон|Жоржа Сымэнона]] «Першая справа Мегрэ» (1982)<ref>{{Кніга|аўтар = [[Жорж Сымэнон]].|частка = |загаловак = Першая справа Мегрэ |арыгінал = Simenon. La première enguête de Maigret. Paris: Press de la cité |спасылка = |адказны =пераклад з французскай мовы Н. Мацяш ; пад рэдакцыяй [[Язэп Семяжон|Я. Семяжона]]; мастак У. С. Піменаў |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва = [[Юнацтва (выдавецтва)|Юнацтва]] |год = 1982 |том = |старонкі = |старонак = 165 |сэрыя = |isbn = |наклад = 60000 }}</ref>; навэлы [[Гі дэ Мапасан]]а (1987)<ref>{{Кніга|аўтар = [[Гі дэ Мапасан]]. |частка = |загаловак = Навелы: пераклад з французскай. |арыгінал = |спасылка = |адказны = укладаньне й камэнтары [[Сяргей Шупа|Сяргея Шупы]] |выданьне =[[|]] |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва =[[Мастацкая літаратура (выдавецтва)|Мастацкая літаратура]] |год = 1987 |том = |старонкі = |старонак = 365 |сэрыя = Бібліятэка замежнай прозы |isbn = |наклад = 12000}}</ref>; [[Антуан дэ Сэнт-Экзюпэры|Антуана дэ Сэнт-Экзюпэры]]<ref>{{Артыкул| аўтар = Ніна Мацяш | загаловак = Мой Экзюперы. | спасылка = | мова = | выданьне =[[Роднае слова (часопіс) |Роднае слова]] | тып = штомесячны навуковы й мэтадычны часопіс | год = 2004 | том = | нумар = 9 (201) | старонкі = 92—94 }}</ref> «Плянэта людзей» (1984)<ref>{{Кніга|аўтар = [[Антуан дэ Сэнт-Экзюпэры]]. |частка = |загаловак = Планета людзей: Выбранае |арыгінал = |спасылка = |адказны = Пераклад з францускай і прадмова Ніны Мацяш |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва = [[Мастацкая літаратура (выдавецтва)|Мастацкая літаратура]] |год = 1984 |том = |старонкі = |старонак = 397 |сэрыя = Бібліятэка замежнай прозы |isbn = |наклад = 16000 }}</ref> і «Маленькі прынц» (1989, 1996, 2017, 2019, 2021)<ref>{{Кніга|аўтар = [[Антуан дэ Сэнт-Экзюпэры]].|частка = |загаловак = Маленькі прынц: казка |арыгінал = |спасылка = |адказны = пераклад з французскай мовы Н. Мацяш; мастак І. Лобан |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва = [[Юнацтва (выдавецтва)|Юнацтва]] |год = 1989 |том = |старонкі = |старонак = 92 |сэрыя = |isbn = 5-7880-0117-X |наклад = 12000 }}</ref><ref>{{Кніга|аўтар = [[Антуан дэ Сэнт-Экзюпэры]]; Джэймс Олдрыдж; [[Эрнэст Хэмінгуэй]].|частка = |загаловак = Маленькі прынц: Казка. Паляўнічы: Раман. Стары чалавек і мора: Аповесць. |арыгінал = |спасылка = |адказны =Пер. з англ. М. Валошкі; Пер. з англ. П. Марціновіча; Пер. з фр. Н. Мацяш; Маст. Г. В. Шапялевіч |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва = [[Юнацтва (выдавецтва)|Юнацтва]] |год = 1996 |том = |старонкі = |старонак = 429 |сэрыя = Школьная бібліятэка |isbn = |наклад = 15000}}</ref><ref>{{Кніга|аўтар =[[Антуан дэ Сэнт-Экзюпэры]].|частка = |загаловак = Маленькі прынц: казка |арыгінал = |спасылка = |адказны = пераклад з французскай Н. Мацяш пад рэдакцыяй З. Коласа ; ілюстрацыі аўтара|выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва = Зміцер Колас |год = 2017 |том = |старонкі = |старонак = 104 |сэрыя = Добрая кніга |isbn = 978-985-7164-57-8 |наклад = 1000 }}</ref><ref>{{Кніга|аўтар =[[Антуан дэ Сэнт-Экзюпэры]].|частка = |загаловак = Маленькі прынц: казка |арыгінал = |спасылка = |адказны = пераклад з французскай Н. Мацяш пад рэдакцыяй Марыя Новік ; ілюстрацыі аўтара |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва = Попурри |год = 2019 |том = |старонкі = |старонак = 123 |сэрыя = |isbn = 978-985-15-3946-4 |наклад = 2500 }}</ref><ref>{{Кніга|аўтар =[[Антуан дэ Сэнт-Экзюпэры]].|частка = |загаловак = Маленькі прынц: казка |арыгінал = |спасылка = |адказны = пераклад з французскай Н. Мацяш пад рэдакцыяй Марыя Новік ; ілюстрацыі аўтара |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва = Попурри |год = 2021 |том = |старонкі = |старонак = 123 |сэрыя = |isbn = 978-985-15-4902-9 |наклад = 2500 }}</ref>. Дзякуючы яе майстэрству здабыткам беларускага чытача сталі лірыка францускіх паэтаў — [[П’ер дэ Рансар|П’ера дэ Рансара]], [[Жаашэн дзю Бэле|Жаашэна дзю Бэле]], {{Артыкул у іншым разьдзеле|Жан-Антуан дэ Баіф|Жана-Антуана дэ Баіфа|fr|Jean-Antoine de Baïf}}; {{Артыкул у іншым разьдзеле|Жак Грэвен|Жака Грэвена|fr|Jacques Grévin}}, {{Артыкул у іншым разьдзеле|П’ер-Жан Бэранжэ|П’ера Жана Бэранжэ|fr|Pierre-Jean de Béranger}}і інш.; <ref>{{Кніга|аўтар = П'ер дэ Рансар, Жаашэн Дзю Бэле, Агрыпа д'Абінэ, Жан Антуан дэ Баіф, Рэмі Бэлё, Жан Бэрто, Клод дэ Бютэ, Жак Грэвэн, Луі Дэ Мазюр, Філіп Дэпорт і інш.|частка = |загаловак = Багаславі сустрэчу мне...: Выбр. лірыка Плеяды |арыгінал = |спасылка = |адказны = Пер., прадм. і камент. Н. Мацяш |выданьне = |месца =[[Берасьце]]|выдавецтва = |год = 2001 |том = |старонкі =|старонак = 166 |сэрыя = Паэзія народаў свету |isbn = |наклад = }}</ref><ref>{{Кніга|аўтар = Франсуа Жакмэн.|частка = |загаловак = Поры году: вершы |арыгінал = |спасылка = |адказны = Пераклад з францускай Ніна Мацяш |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва = [[Беларусі кнігазбор]] |год = 2003 |том = |старонкі = |старонак = 115 |сэрыя = |isbn = 985-6730-20-1 |наклад = 500 }}</ref>; паэзія немцаў — [[Фрыдрых Шылер|Фрыдрыха Шылера]], {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элькэ Эрб|Элькэ Эрб|de|Elke Erb}}<ref>{{Артыкул| аўтар = Ніна Мацяш. | загаловак = Пра Яе. Мая сястра Эльке Эрб. Вершы. | спасылка = https://kamunikat.org/?pubid=26012 | мова = | выданьне =[[Крыніца (часопіс)|Крыніца]] | тып = Штомесячны культуралягічны часопіс | год = 1995 | том = | нумар = 7 (12) | старонкі = 47—53 }}</ref>. {{Артыкул у іншым разьдзеле|Хрысьціна Лавант|Хрысьціны Лавант|de|Christine Lavant}}<ref>{{Артыкул| аўтар = Ніна Мацяш. | загаловак = Пераклады з нямецкай паэтэсы Х. Лавант. | спасылка = | мова = | выданьне = Заря | тып = часопіс | год = 24.01.1995 | том = | нумар = | старонкі = 3—17 }}</ref>; таксама палякаў — [[Юльюш Славацкі|Юльюша Славацкага]], [[Марыя Канапніцкая|Марыи Канапніцкай]], {{Артыкул у іншым разьдзеле|Марыя Паўлюкоўска-Яснажэўска|Марыі Паўлюкоўска-Яснажэўскай|pl|Maria Pawlikowska-Jasnorzewska}}, [[Віслава Шымборска|Віславы Шымборскай]]<ref>{{Артыкул| аўтар = Ніна Мацяш | загаловак = Мая Шымборска. | спасылка = | мова = | выданьне =[[Роднае слова (часопіс) |Роднае слова]] | тып = штомесячны навуковы й мэтадычны часопіс | год = 2005 | том = | нумар = 8 (212) | старонкі = 114 }}</ref><ref>{{Кніга|аўтар = [[Віслава Шымборска]].|частка = |загаловак = Свет, варты вяртання: лірыка |арыгінал = |спасылка = |адказны = пераклад з польскай і каментарыі Ніны Мацяш ; рэдкалегія: [[Рыгор Барадулін]] і інш.; прадмова [[Уладзімер Калесьнік|У. Калесніка]]; мастак І. С. Лузько |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва = [[Мастацкая літаратура (выдавецтва)|Мастацкая літаратура]] |год = 1991 |том = |старонкі = |старонак = 150 |сэрыя = Паэзія народаў свету |isbn = 5-340-00572-0 |наклад = 900 }}</ref><ref>{{Кніга|аўтар = [[Віслава Шымборска]].|частка = |загаловак = Хвіля: вершы |арыгінал = Chwila / Wislawa Szyzmborska. Krakow: Znak, 2002 |спасылка = |адказны = пераклад з польскай мовы на беларускую Ніны Мацяш |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва = [[Беларускі кнігазбор]] |год = 2005 |том = |старонкі = |старонак = 67 |сэрыя = |isbn = 985-504-032-5 |наклад = 490 }}</ref><ref>{{Кніга|аўтар = [[Віслава Шымборска]].|частка = |загаловак = Двукроп'е: вершы |арыгінал = |спасылка = |адказны = пераклад з польскай мовы Н. Мацяш |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва = [[Про Хрысто]] |год = 2010 |том = |старонкі = |старонак = 71 |сэрыя = |isbn = 978-985-6825-19-7 |наклад = 500 }}</ref>; украінскіх — [[Тарас Шаўчэнка|Тараса Шаўчэнкі]], [[Леся Ўкраінка|Лесі Ўкраінкі]]; Аляксандра Гаўрылюка, Уладзімера Барны<ref>{{Кніга|аўтар = Т. Шаўчэнка, Л. Украінка, А. Гаўрылюк, Л. Кастэнка, М. Львовіч, П. Мах, В. Гэй, В. Барна, А. Кавалёва, Н. Горык |частка = |загаловак = Гарнуся душою да слова: пераклады Ніны Мацяш. Зборнік украінскай паэзіі |арыгінал = |спасылка = http://kamunikat.org/usie_knihi.html?pubid=42394 |адказны = укладальнікі: М. І. Новік, С. А. Варонік, Г. В. Скарына ; уступны артыкул М. Новік |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва = Выдавецкі дом «Звязда» |год = 2013 |том = |старонкі = |старонак = 293 |сэрыя = |isbn = 978-985-7059-64-5 |наклад = 600}}</ref><ref>{{Кніга|аўтар = Олександр Гаврилюк.|частка = |загаловак = Пісня з Берези: поема |арыгінал = |спасылка = |адказны = упорядник і автор вступної статті Р. А. Братунь ; переклад В. І. Глотова, Н. Й. Мятяш ; художник В. С. Овчинніков|выданьне = |месца =[[Львоў|Львів]]|выдавецтва = Каменяр |год = 1979 |том = |старонкі = |старонак = 61 |сэрыя = |isbn = |наклад = 28000 }}</ref><ref>{{Кніга|аўтар = Валадзімір Барна.|частка = |загаловак = Мелодыя срэбнае ночы: вершы |арыгінал = |спасылка = |адказны = пераклад з украінскай мовы Ніны Мацяш |выданьне = |месца =[[Берасьце|Брэст]]|выдавецтва = Выд. С. Лаўрова |год = 1998 |том = |старонкі = |старонак = 69 |сэрыя = |isbn = 985-63-71-22-8 |наклад = }}</ref>, паэма «Маруся Чурай» Ліны Кастэнка (1989)<ref>{{Артыкул| аўтар = Ніна Мацяш | загаловак = Мая Кастэнка. | спасылка = | мова = | выданьне =[[Роднае слова (часопіс) |Роднае слова]] | тып = штомесячны навуковы й мэтадычны часопіс | год = 2007 | том = | нумар = 1 (229) | старонкі = 88—90 }}</ref><ref>{{Кніга|аўтар = Ліна Кастэнка.|частка = |загаловак = Лірыка. Маруся Чурай: гістарычны раман у вершах |арыгінал = |спасылка = |адказны = пераклала з украінскай Ніна Мацяш; прадмова Т. Каламіец |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва =[[Мастацкая літаратура (выдавецтва)|Мастацкая літаратура]] |год = 1989 |том = |старонкі = |старонак = 277 |сэрыя = |isbn = 5-340-00234-9 |наклад = 6000 }}</ref>; баўгараў — {{Артыкул у іншым разьдзеле|Весялін Ханчаў|Весяліна Ханчава|bg|Веселин Ханчев}} і {{Артыкул у іншым разьдзеле|Божыдар Божылащ|Божыдара Божылава|bg|Божидар Божилов}}; расейцаў — [[Міхаіл Лермантаў|Міхаіла Лермантава]]; сербскахарвацкіх паэтаў — Мамчыла Джэркавіча, Владэта Вукавіча і інш.<ref>{{Артыкул| аўтар = Ніна Мацяш. | загаловак = Тройчы сем. (Новыя пераклады). | спасылка = | мова = | выданьне = [[Полымя (часопіс)|Полымя]] | тып = часопіс | год = 1994 | том = | нумар = 5 (781) | старонкі = 131—141 }}</ref><ref>{{Кніга|аўтар = Ніна Мацяш.|частка = |загаловак = Перабіраю самацветы... : выбраныя пераклады з еўрапейскай паэзіі |арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва = Цэнтр Супольнасць |год = 2002 |том = |старонкі = |старонак = 138 |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref> Сем кніжак падрыхтавала пісьменьніца дзеткам. Ніна Мацяш пісала творы для тэатра лялек і тэлесцэнарыяў. Першая пастаноўка Берасьцейскім тэатрам лялек спэктакля «Прыгоды трох парасят» паводле матываў ангельскай народнай казкі (1976). Паэтычная драма «Крок у бесьсьмяротнасьць» пастаўлена ў Берасьцейскім тэатры лялек (1977). Беларускае тэлебачаньне паставіла п’есу па тэлесцэнарыю Ніны Мацяш аб творчасьці [[Вітольд Бялыніцкі-Біруля|Вітольда Бялыніцкага-Бірулі]] «Пясьняр роднай прыроды» (1978), а пазьней Рокуэла Кэнта «Гэта я, Госпадзі» (1980). Прэмʼера музычнага спэктакля «Воўк і раз, два, тры..» па пʼесе Ніны Мацяш «Прыгоды трох парасят» у пастаноўцы Беларускага тэатра «Лялька» у Віцебску (2001).<ref>{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = Мацяш | імя = Ніна | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = https://www.youtube.com/watch?v=RxsTMkVStoQ | копія = | дата копіі = | загаловак = «Казка пра суседзяў, зьмяю й мядзьведзя» | фармат = | назва праекту = | выдавец = Белаазёрская дзіцячая бібліятэка | дата доступу = 6 жніўня 2019| accessyear = | мова = | камэнтар = }}</ref> Ніна Мацяш аўтар музычна-паэтычнага альбома «Забялела ночка», многія ўласныя вершы пакладзены на музыку рознымі кампазытарамі й ёю самою, і сярод іх — «Усьмешка», «Забялела ночка», «Калядная», «Песьня ў цярноўніку». <ref>[https://www.youtube.com/watch?v=fznEboGxJIA Песьня «Калыханка маме». Выконвае Т. Раеўская. Сл. Н. Мацяш. Муз. А. Вінаградавай.] Музэй гімназіі г. Белаазёрска.</ref> Як набытак гэтага песеннага таленту засталіся аўдыёкасэта «Бэзавая завіруха» і кампакт-дыск.<ref>{{Кніга|аўтар = Н. Мацяш.|частка = |загаловак = Бэзавая завіруха. Музычна-паэтычная кампазіцыя. |арыгінал = |спасылка = http://kamunikat.org/usie_knihi.html?pubid=17486 |адказны = |выданьне = |месца = [[Берасьце|Брэст]] |выдавецтва =[[Мастацкая літаратура (выдавецтва)|Мастацкая літаратура]] |год = 2004 |том = |старонкі =— |старонак = |сэрыя = Музыка |isbn = |наклад = }}</ref><ref>{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url =http://vlib.by/index.php/ru/115-projects/zhanochaya-paeziya/nina-matsyash/2161-dushoyu-z-nebam-gavaryts | копія = | дата копіі = | загаловак = Душою зь небам гаварыць. Памяць аб Ніне Мацяш. | фармат = | назва праекту = Прыдзьвінскі край | выдавец = | дата доступу = 2 жніўня 2018 | мова = | камэнтар = }}</ref> Вершы беларускай паэтэсы пакладзены на музыку кампазытарамі — Інай Вінаградавай,<ref>{{Артыкул| аўтар = | загаловак = Песьня. Калыханка маме. Музыка Іны Вінаградавай. | спасылка = | мова = | выданьне =[[Роднае слова (часопіс) |Роднае слова]] | тып = штомесячны навуковы й мэтадычны часопіс | год = 1995 | том = | нумар = 3 (87) | старонкі = 77, 78 }}</ref> Б. Віташнёвым,<ref>{{Артыкул| аўтар = Музыка Віташнеў, Б.; словы Мацяш Н. | загаловак = Вярба мая, сястрычка мая... «Хто ў першыню назваў цябе плакучай…» | арыгінал = | спасылка = | мова = | адказны = укладаньне Т. В. Даніловіч | аўтар выданьня = | выданьне = Я з тых мясцін... | тып = зборнік песень | месца ={{Менск (Мінск)}}| выдавецтва = | год = 1990 | выпуск = | том = | нумар = | старонкі = 24—26 | isbn = | issn = }}</ref> С. Куксам, [[Марыяна Марозава|Марыянай Марозавай]],<ref>{{Артыкул| аўтар = | загаловак = Песьні на словы Ніны Мацяш. Музыка Марыяны Марозавай. «Але твая сляза». «Раманс». «Воран кружыць». «Я вас люблю». | спасылка = | мова = | выданьне =[[Роднае слова (часопіс) |Роднае слова]] | тып = штомесячны навуковы й мэтадычны часопіс | год = 1993 | том = | нумар = 9 (69) | старонкі = 66, 73 }}</ref> Л. Міхайлоўскай, А. Марозавым, Валянцінам Перапёлкіным, Г. Федасюком.<ref>Калыханка маме / слова Н. Мацяш, музыка Г. Кутас (Вилейский район, д. Илья). «Жывіца», народны клюб кампазытараў і паэтаў, «Дольніца», народны вакальны ансамбаль.</ref><ref>{{Артыкул| аўтар = Ніна Мацяш. | загаловак = Мацяш Ніна, «Я ў сад баюся не вярнуцца...»: Песні Ніны Аксёнчык і Аляксандра Аўсіюка. | спасылка = | мова = | выданьне =[[Роднае слова (часопіс) |Роднае слова]] | тып = штомесячны навуковы й мэтадычны часопіс | год = 2002 | том = | нумар = 3 (171)| старонкі = 13—17 }}</ref> Яе паасобныя творы друкаваліся ў многіх замежных краінах на ангельскай,<ref>{{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак = Fair land of Byelorussia: an anthology of modern Byelorussian poetry |арыгінал = |спасылка = |адказны = compiler: [[Анатоль Вярцінскі|Anatol Vyartsinski]]; translated from the Byelorusan by Walter May |выданьне = |месца =[[Масква|Moscow]]|выдавецтва = Progress Publishers |год = 1976 |том = |старонкі = |старонак = 376 |сэрыя = |isbn = |наклад = 4500 }}</ref> баўгарскай,<ref>{{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак = Антология на беларускаа поезия |арыгінал = |спасылка = |адказны = съставител и уводна студия: Румяна Евтимова; превод: Андрей Германов і інш. |выданьне = |месца =[[Сафія|София]]|выдавецтва = Панорама |год = 2000 |том = |старонкі = |старонак = 703 |сэрыя = |isbn = 954-9655-10-5 |наклад = }}</ref> <ref>{{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак = Болка : белоруски поети за Чернобил |арыгінал = |спасылка = |адказны = съставителство: [[Сяргей Законьнікаў|Сяргей Законников]] ; редактор: Христо Попов |выданьне =|месца = [[Сафія|София]] |выдавецтва = Илинда-Евтимов |год = 2005 |том = |старонкі = |старонак = 99 |сэрыя = |isbn = 954-711-067-5 |наклад = }}</ref> летувіскай<ref> {{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак = Šviesa languose = Святло ў вокнах: baltarusių poezijos antologija |арыгінал = |спасылка = |адказны = sudarytojas: Gendrik Petkevič ; projekto koordinatorė: Birutė Jonuškaitė |выданьне = |месца =[[Вільня|Vilnius]] |выдавецтва = Homo liber |год = 2008 |том = |старонкі = |старонак = 317 |сэрыя = |isbn = 978-9955-716-50-1 |наклад = }}</ref> польскай,<ref>{{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак = Suplement poetycki ze współczesnej liryki białoruskiej |арыгінал = |спасылка = |адказны = wybór i redakcja: Adam Pomorski; przełożyli: Jerzy Litwiniuk i Adam Pomorski |выданьне = |месца =[[Варшава|Warszawa]]|выдавецтва = Dom Kultury Śródmieście |год = 2008 |том = |старонкі = |старонак = 137 |сэрыя = Biblioteka kwartalnika «Tekstualia» |isbn = 978-83-919945-2-8 |наклад = }}</ref> расейскай,<ref>{{Кніга|аўтар = Нина Матяш.|частка = |загаловак = Неутоленность: лирика |арыгінал = |спасылка = |адказны = перевод с белорусского Светланы Кузнецовой |выданьне = |месца =[[Масква|Москва]]|выдавецтва = Советский писатель |год = 1979 |том = |старонкі = |старонак = 102 |сэрыя = |isbn = |наклад = 15000 }}</ref> <ref>{{Артыкул| аўтар = | загаловак = Свой камень. Поэзия Беларуси. | спасылка = | мова = | выданьне = Сибирские огни | тып = часопіс | год = 2009 | том = | нумар = 2 | старонкі =— }}</ref> сэрбскай,<ref>{{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак = Антологија белоруске поезије |арыгінал = |спасылка = |адказны = приредио [[Іван Чарота|Иван Чарота]]; превод са белоруског Миодраг Сибиновић |выданьне = 2-о проширено изд., изд. о 130. годишњици класика белоруске књижевности Јанка Купале и Јакуба Коласа |месца =[[Бялград|Београд]]|выдавецтва = Српска књижевна задруга |год = 2012 |том = |старонкі = |старонак = 230 |сэрыя = Антологије / Српска књижевна задруга |isbn = 978-86-379-1209-5 |наклад = }}</ref> украінскай,<ref>{{Кніга|аўтар = Ніна Мацяш.|частка = |загаловак = Вічний корінь душі: поезії. Цыклы: Ким би я була; Жінка весну приручала; Олекса Довбуш: уривки з поеми-бувальщини |арыгінал = |спасылка = |адказны = передмова Володимир Барни |выданьне = |месца =[[Тарнопаль|Тернопіль]]|выдавецтва = Лілея |год = 2005 |том = |старонкі = |старонак = 89 |сэрыя = |isbn = 966-656-095-X |наклад = }}</ref> францускай,<ref>{{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак = Poètes russes, bélarusses et polonais |арыгінал = |спасылка = |адказны = traduit en français par Nina Debolskaya |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва = Victor Khoursik |год = 2013 |том = |старонкі = |старонак = 110 |сэрыя = |isbn = 978-985-7025-10-7 |наклад = 55 }}</ref> <ref>{{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак = Poètes russes, bélarusses et polonais |арыгінал = |спасылка = |адказны = traduit en français par Nina Debolskaya |выданьне = 2-e éd., revue et corrigée |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва = Victor Khoursik |год = 2017 |том = |старонкі =— |старонак = 135 |сэрыя = |isbn = 978-985-7025-69-5 |наклад = 35 }}</ref> і іншых мовах. Ніна Мацяш захаплялася вышываньнем і стварала карціны пры дапамозе птушыных пёрак (пёркаграфія). == Грамадзка-асьветніцкая дзейнасьць == На пачатку перабудовы дзякуючы найперш намаганьням Ніны Мацяш у [[Белаазёрск]]у была створаная культурна-асьветніцкя арганізацыя «Агмень». Ніна Мацяш наладжвала для яе ўдзельнікаў шматлюдныя вечарыны, знаёміла белаазёрцаў зь вядомымі творчымі асобамі. Зьяўлялася старшынём Берасьцейскага аддзяленьня Саюзу беларускіх пісьменьнікаў з 2006 году і да сваёй сьмерці. == Узнагароды == * Заслужаны дзеяч мастацтваў Рэспублікі Беларусь (1994). * Ганаровая грамадзянка [[Белаазёрск]]у. * Ляўрэат [[Літаратурная прэмія імя Аркадзя Куляшова|літаратурнай прэміі імя Аркадзя Куляшова]] (1984) за «Паэму жніва». * Ляўрэат фэстывалю «Берасьцейская зорка-98». * Ляўрэат міжнароднай прэміі імя Рыгора Скаварады (Украіна, 2008).<ref>[https://lit-bel.org/news/MZhNARODNAYa-PReMYa--U-BELARUSKAY-PAeTeSI-240/?mo=3&yr=1956 Міжнародная прэмія — у беларускай паэтэсы.]</ref> * Ляўрэат літаратурнай прэміі імя Уладзіміра Калесьніка (2009, пасьмяротна) за зборнік «У прыгаршчах ветру».<ref>[http://www.brl.by/resursy/knigi-laureaty-premiy/l-taraturnaya-ablasnaya-prem-ya-mya-u-kalesn-ka-2007-2014-gg/ Літаратурная абласная прэмія імя У. Калесніка 2007—2021 гг.] 2009. ПАЭЗІЯ Н. Мацяш «У прыгаршчах ветру»: вершы, пераклады, эсэ.</ref>. == Ушанаваньне памяці == * На доме, дзе пражывала апошнія гады Ніна Мацяш, усталявана мэмарыяльная шыльда ў гонар паэткі. * Белаазёрская гарадская бібліятэка імя Ніны Мацяш — з 2010 году Белаазёрская гарадская бібліятэка стала насіць імя славутай паэткі Ніны Мацяш; з 2011 году ў Белаазёрскай гарадзкой бібліятэцы імя Ніны Мацяш дзейнічае экспазыцыя «У спагадзе абярэжлівай нябёсаў», якая ўсебакова раскрывае асобу творцы й літаратурную спадчыну паэткі; штогод 20 верасьня, у дзень нараджэньня Ніны Мацяш, ладзяцца літаратурныя чытаньні памяці паэткі «Бабіна лета ў Белаазёрску», у якіх удзельнічаюць вядомыя пісьменьнікі Беларусі, мясцовыя літаратары, грамадзкасьць. Белаазерск, вул. Леніна, 34 ({{Каардынаты|52|28|08.91|паўночнае|25|10|43.23|усходняе|тып=пункт}})<ref>[https://bereza-cbs.by/beloozerskaya-biblioteka-imeni-niny-matyash/ БЕЛААЗЁРСКАЯ ГАРАДСКАЯ БІБЛІЯТЭКА ІМЯ НІНЫ МАЦЯШ]</ref> * Гімназія ў [[Белаазёрск]]у — экспазыцыйная заля ў гісторыка-краязнаўчым музэі, прысьвечаная жыцьцёваму й творчаму шляху паэткі, адкрылася ў сакавіку 2014 году ў гімназіі на вуліцы Будаўнікоў, 20 ({{Каардынаты|52|28|10.00|паўночнае|25|10|13.80|усходняе|тып=пункт}})<ref>[http://museum.gimnazia-blz.bereza.edu.by/ru/main.aspx?guid=1061 Гісторыка-краязнаўчы музэй гімназіі ў Белаазёрску]</ref> * Прапановы — зрабіць музей у кватэры, у якой жыла паэтка, і перайменаваць вуліцу Школьную не атрымала падтрымкі ўладаў. <ref>{{Артыкул| аўтар = Святлана Бранковіч. | загаловак = Паэтэса заўжды з намі. Ушанаваньне памяці Ніны Мацяш. | спасылка = http://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=13049 | мова = | выданьне = Газета для вас. Івацэвічы-Бяроза-Пружаны-Драгічын | тып = газэта | год = 20.11.2009 | том = | нумар = 47 (725) | старонкі = 3 }}</ref> == Кнігапіс == * {{Кніга|аўтар = Ніна Мацяш.|частка = |загаловак = Агонь |арыгінал = |спасылка = http://kamunikat.org/usie_knihi.html?pubid=9773 |адказны = |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва =[[Беларусь (выдавецтва)|Беларусь]] |год = 1970|том = |старонкі = |старонак = 45 |сэрыя = Першая кніга паэта |isbn = |наклад = 2000 }} * {{Кніга|аўтар = Ніна Мацяш.|частка = |загаловак = Удзячнасць: вершы і паэма «Алекса Доўбуш» |арыгінал = |спасылка = http://kamunikat.org/usie_knihi.html?pubid=9839 |адказны = |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва = [[Мастацкая літаратура (выдавецтва)|Мастацкая літаратура]] |год = 1973 |том = |старонкі = |старонак = 70 |сэрыя = |isbn = |наклад = 5000 }} * {{Кніга|аўтар = Ніна Мацяш.|частка = |загаловак = Два браты і сякера: паводле беларускай народнай казкі |арыгінал = |спасылка = http://kamunikat.org/usie_knihi.html?pubid=9774 |адказны = мастак [[Сьвятлана Нартава]] |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва = [[Мастацкая літаратура (выдавецтва)|Мастацкая літаратура]] |год = 1975 |том = |старонкі = |старонак = 16 |сэрыя = для дашкольнага ўзросту |isbn = |наклад = 70000}} * {{Кніга|аўтар = Ніна Мацяш.|частка = |загаловак = Ралля суровая: вершы і пераклады |арыгінал = |спасылка = http://kamunikat.org/usie_knihi.html?pubid=11835 |адказны = мастак Н. Л. Шаўшукова |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва = [[Мастацкая літаратура (выдавецтва)|Мастацкая літаратура]]|год = 1976 |том = |старонкі = |старонак = 78 |сэрыя = |isbn = |наклад = 5000 }} * {{Кніга|аўтар = Ніна Мацяш.|частка = |загаловак = Прыручэнне вясны: лірыка. Цыклы: Толькі шлях...; Мёду слязіначка свеціцца...; За спатканае шчасце... |арыгінал = |спасылка = http://kamunikat.org/usie_knihi.html?pubid=11780 |адказны = мастак М. М. Селяшчук |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва = [[Мастацкая літаратура (выдавецтва)|Мастацкая літаратура]]|год = 1979 |том = |старонкі = |старонак = 78 |сэрыя = |isbn = |наклад = 4000 }} * {{Кніга|аўтар = Леанід Якубовіч.|частка = |загаловак = |арыгінал = |спасылка = |адказны = прадмова: Н. Мацяш |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва =|год = 1979 |том = |старонкі = |старонак = 78 |сэрыя = |isbn = |наклад = 6000 }} * {{Кніга|аўтар = Ніна Мацяш.|частка = |загаловак = Поўны келіх: лірыка |арыгінал = |спасылка = http://kamunikat.org/usie_knihi.html?pubid=11834 |адказны = |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва = [[Мастацкая літаратура (выдавецтва)|Мастацкая літаратура]] |год = 1982 |том = |старонкі = |старонак = 62 |сэрыя = |isbn = |наклад = 6000 }} * {{Кніга|аўтар = Ніна Мацяш.|частка = |загаловак = Казка пра суседзяў, змяю і мядзведзя: паводле беларускай народнай казкі |арыгінал = |спасылка = http://kamunikat.org/usie_knihi.html?pubid=9840 |адказны = мастак Уладзімер Савіч |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва = [[Юнацтва (выдавецтва)|Юнацтва]] |год = 1982 |том = |старонкі = |старонак = 14 |сэрыя = |isbn = |наклад = 40000}} * {{Артыкул| аўтар = Ніна Мацяш. | загаловак = Вогненны экіпаж. | арыгінал = | спасылка = | мова = | адказны = укладаньне Н. С. Загорскай, А. В. Селязнёвай | аўтар выданьня = | выданьне = Крок у бессмяротнасць: п'есы | тып = | месца ={{Менск (Мінск)}}| выдавецтва = РНМЦ НТ і КАР | год = 1984 | выпуск = | том = | нумар = | старонкі = | isbn = | issn = 1000 }} * {{Артыкул| аўтар = Ніна Мацяш. | загаловак = Прыгоды трох парасят. | арыгінал = | спасылка = | мова = | адказны = укладаньне Н. С. Загорскай, А. В. Селязнёвай | аўтар выданьня = | выданьне = Крынічка : п'есы для лялечнага тэатра і драматычных калектываў | тып = | месца ={{Менск (Мінск)}}| выдавецтва = РНМЦ НТ і КАР | год = 1984 | выпуск = | том = | нумар = | старонкі = | isbn = | issn = 3000 }} * {{Кніга|аўтар = Ніна Мацяш.|частка = |загаловак = Жнiвень: Лiрыка |арыгінал = |спасылка = http://kamunikat.org/usie_knihi.html?pubid=16462 |адказны = |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва = [[Мастацкая літаратура (выдавецтва)|Мастацкая літаратура]] |год = 1985 |том = |старонкі = |старонак = 78 |сэрыя = |isbn = |наклад = 2000 }} * {{Кніга|аўтар = Ніна Мацяш. |частка = |загаловак = Паварот на лета. Вершы; Алекса Доўбуш: паэма-быль; Паэма жніва; Тры каласкі любові і смутку: трыпціх |арыгінал = |спасылка = http://kamunikat.org/usie_knihi.html?pubid=11859 |адказны =рэдкалегія: [[Рыгор Барадулін]] і інш. |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва = [[Мастацкая літаратура (выдавецтва)|Мастацкая літаратура]] |год = 1986 |том = |старонкі = |старонак = 157 |сэрыя = Бібліятэка беларускай паэзіі |isbn = |наклад = 3300 }} * {{Артыкул| аўтар = Ніна Мацяш. | загаловак = Пространь каханьня. Паэма. | спасылка = | мова = | выданьне =[[Полымя (часопіс)|Полымя]] | тып = часопіс | год = 1987 | том = | нумар = 3 | старонкі = 96—99 }} * {{Кніга|аўтар = Ніна Мацяш.|частка = |загаловак = Шчаслiвай долю назавi… Лірыка |арыгінал = |спасылка = http://kamunikat.org/usie_knihi.html?pubid=13848 |адказны = |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва = [[Мастацкая літаратура (выдавецтва)|Мастацкая літаратура]] |год = 1990 |том = |старонкі = |старонак = 109 |сэрыя = |isbn = 5-340-00468-6 |наклад = 4200 }} * {{Кніга|аўтар = Ніна Мацяш.|частка = |загаловак = Паміж усмешкай і слязой: вершы і паэмы (1962―1992). Зьмест — Алекса Доўбуш; Паэма жніва; Тры каласкі любові і смутку; Пространь кахання; Маналог каханай Кастуся Каліноўскага; Малітва Апанаса Філіповіча; Маналог Казіміра Лышчынскага |арыгінал = |спасылка = http://kamunikat.org/usie_knihi.html?pubid=13227 |адказны = прадмова Дар гармонii [[Уладзімер Калесьнік|У. Калесніка]] |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва = [[Мастацкая літаратура (выдавецтва)|Мастацкая літаратура]] |год = 1993 |том = |старонкі = |старонак = 300 |сэрыя = |isbn = 5-340-01424-Х |наклад = 4100 }} * {{Кніга|аўтар = Ніна Мацяш.|частка = |загаловак = Палёт над жытам |арыгінал = |спасылка = https://kamunikat.org/halounaja.html?pub_start=2050&pubid=11704&lang=EN |адказны = рэдактар Зінаіда Дудзюк; мастак Вярышка Аляксандр |выданьне = |месца =[[Берасьце|Брэст]]|выдавецтва = Выд. С. Лаўрова |год = 1997 |том = |старонкі = |старонак = 58 |сэрыя = Берасьцейскае вогнішча |isbn = 985-6371-10-4 |наклад = }} * {{Кніга|аўтар = Ніна Мацяш.|частка = |загаловак = Я вас люблю...: вершы-прысвячэнні |арыгінал = |спасылка = http://kamunikat.org/usie_knihi.html?pubid=11220 |адказны =Рэдактар: Каско |выданьне = |месца =[[Берасьце|Брэст]]|выдавецтва = Упраўленне па друку аблвыканкама |год = 1998 |том = |старонкі = |старонак = 60 |сэрыя = |isbn = 985-6093-22-8 |наклад = 1000 }} * {{Кніга|аўтар = Ніна Мацяш.|частка = |загаловак = Душою з небам гаварыць. Цыклы: Ах, чароўные дудачкі; Той час, які прасякнуты табою...; Рух, і лятунак, і нясцерпны жаль...; Не ў Рым вядуць дарогі...; Над гняздзечкам лісток залацее...; Пакуль глядзіш на белы свет...; Бо люблю непаўторны свой род. |арыгінал = |спасылка = https://kamunikat.org/?pubid=13676 |адказны = |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва = [[Мастацкая літаратура (выдавецтва)|Мастацкая літаратура]] |год = 1999 |том = |старонкі = |старонак = 461 |сэрыя = Беларусукая паэзія XX стагоддзя |isbn = 985-02-0438-9 |наклад = 2000 }} * {{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак = Тры грацыі: Зборнік паэзіі. Зьмест: Бабіна лета ў Белаазёрску: Вянок санетаў / Н. Мацяш. Повязь: Вершы / А. Кавалюк. Птушыны шлях: Вершы / А. Хатэнка. |арыгінал = |спасылка = |адказны = Уклад., прадм.: А.М.Кірвель ; Мал.: Ул.Скрыганаў |выданьне = |месца = Спб |выдавецтва = Новая Беларусь |год = 2002 |том = |старонкі = |старонак = 107 |сэрыя = |isbn = |наклад = 200 }} * {{Кніга|аўтар = Ніна Мацяш.|частка = |загаловак = Богава дрэва: вершы |арыгінал = |спасылка = http://kamunikat.org/usie_knihi.html?pubid=9838 |адказны = |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва = [[Про Хрысто]] |год = 2004 |том = |старонкі = |старонак = 67 |сэрыя = Бібліятэка часопіса «Наша вера» |isbn = 985-6628-59-8 |наклад = 500}} * {{Кніга|аўтар = Ніна Мацяш.|частка = |загаловак = Адведзіны лета: Казка і вершы |арыгінал = |спасылка = http://kamunikat.org/usie_knihi.html?pubid=9775 |адказны = Маст. Тацьцяна Царова |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва = [[Мастацкая літаратура (выдавецтва)|Мастацкая літаратура]] |год = 2004 |том = |старонкі = |старонак = 32 |сэрыя = |isbn = 985-02-0693-4 |наклад = 2000}} * {{Кніга|аўтар = Ніна Мацяш.|частка = |загаловак = У прыгаршчах ветру: вершы, пераклады, эсэ |арыгінал = |спасылка = |адказны = прадмова Генадзя Праневіча |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва = Літаратура і мастацтва |год = 2009 |том = |старонкі = |старонак = 142 |сэрыя = |isbn = 978-985-6720-69-0 |наклад = 1000}} * {{Кніга|аўтар = Ніна Мацяш.|частка = |загаловак = Выбраныя творы |арыгінал = |спасылка = |адказны = укладаньне і камэнтар Уладзіміра Васілевіча й Галіны Скарыны; прадм. Генадзя Праневіча |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва = [[Навука і тэхніка (выдавецтва)|Беларуская навука]] |год = 2015 |том = |старонкі = |старонак = 604 |сэрыя = Беларускі кнігазбор. Серыя 1, Мастацкая літаратура |isbn = 978-985-08-1845-4 |наклад = 1000 }} === Пэрыёдыка === * {{Артыкул| аўтар = Ніна Мацяш. | загаловак = Вершы | спасылка = | мова = | выданьне =[[Беларусь (часопіс)|Беларусь]] | тып = штомесячны грамадска-палітычны і літаратурна-мастацкі часопіс | год = 1990 | том = | нумар = 12 (624) | старонкі = }} * {{Артыкул| аўтар = Ніна Мацяш. | загаловак = *** У хмары бялёсай прамень патынае. Верш. | спасылка = https://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=36189 | мова = | выданьне =[[Ніва (газэта)|Ніва]] | тып = штотыднёвая газэта | год = 1992 | том = | нумар = 20 (1879) | старонкі = 3 }} * {{Артыкул| аўтар = Ніна Мацяш. | загаловак = «Вершы мае – гэта пісьмы...». (Анатоль Вярцінскі)| спасылка = https://kamunikat.org/?pubid=26002 | мова = | выданьне =[[Крыніца (часопіс)|Крыніца]] | тып = Штомесячны культуралягічны часопіс | год = 1994 | том = | нумар = 2 (8) | старонкі = 64, 65 }} * {{Артыкул| аўтар = Ніна Мацяш. | загаловак = Я маю толькі ймя. Пры сцежцы. Песня дубовага пня. Звычайны. Ты ўжо не спяшаешся больш. Недзе ўзважваецца. | спасылка = | мова = | выданьне =[[Тэрмапілы]] | тып = Літаратурна-мастацкі і беларусазнаўчы часопіс | год = 1998 | том = | нумар = 1 | старонкі = }} * {{Артыкул| аўтар = Ніна Мацяш. | загаловак = Вершы. | спасылка = https://nashaniva.com/?c=ar&i=93844 | мова = | выданьне =[[Наша ніва]] | тып = газэта | год = 1999 | том = | нумар = 29 (150) | старонкі = }} * {{Артыкул| аўтар = Ніна Мацяш. | загаловак = «Каб не здрадзіць нам самім сабе...»: Вершы. Мацяш Ніна, «Я ў сад баюся не вярнуцца...»: Песні Ніны Аксёнчык і Аляксандра Аўсіюка. | спасылка = | мова = | выданьне =[[Роднае слова (часопіс) |Роднае слова]] | тып = штомесячны навуковы й мэтадычны часопіс | год = 2002 | том = | нумар = 3 (171)| старонкі = 13—17 }} * {{Артыкул| аўтар = Ніна Мацяш. | загаловак = «Культура – гэта самае важнае.» | спасылка = http://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=12556 | мова = | выданьне = Газета для вас Івацэвічы-Бяроза-Пружаны-Драгічын | тып = газэта | год = 23 сакавіка 2003 | том = | нумар = 13 (380) | старонкі = }} * {{Артыкул|спасылка=http://media.catholic.by/nv/n24/art7.htm|загаловак=Вершы|год=2003|нумар=2|выданьне=Наша вера|аўтар=Мацяш, Ніна.}} * {{Артыкул| аўтар = Ніна Мацяш. | загаловак = На памежжы ночы й дня. Вершы. | спасылка = https://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=6115 | мова = | выданьне =[[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]] | тып = літаратурны альманах | год = студзень 2005 | том = | нумар = 1 (14) | старонкі = 88—91 }} * {{Артыкул| аўтар = Ніна Мацяш. | загаловак = Сьвятло загадкі. Вершы. | спасылка = https://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=11609 | мова = | выданьне =[[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]] | тып = літаратурны альманах | год = студзень 2007 | том = | нумар = 5 (30) | старонкі = 64—71 }} * {{Артыкул| аўтар = Ніна Мацяш. | загаловак = Трымаючыся на любові. (Размова А. Усцілоўская.) | спасылка = | мова = | выданьне =[[Дыялог]] | тып =часопіс | год = 2007 | том = | нумар = 4 | старонкі = 22, 23 }} * {{Артыкул| аўтар = Ніна Мацяш. | загаловак = Людзі майго жыцьця. Вершы. | спасылка = https://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=3619 | мова = | выданьне =[[Тэрмапілы]] | тып = Літаратурна-мастацкі і беларусазнаўчы часопіс | год = 2007 | том = | нумар = 11 | старонкі = 27—32 }} * {{Артыкул| аўтар = Ніна Мацяш. | загаловак = Вершы: Поўх. Буся. Яшчарка. Дарога. | спасылка = https://kamunikat.org/?pubid=13338 | мова = | выданьне =[[Жырандоля (альманах)|Жырандоля]] | тып = літаратурны альманах | год = 2008| том = | нумар = 1 | старонкі = 44—47 }} * {{Артыкул| аўтар = Ніна Мацяш. | загаловак = З цыкла «Людзі майго жыцця» | спасылка = http://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=13339 | мова = | выданьне =[[Жырандоля (альманах)|Жырандоля]] | тып = лiтаратурна-мастацкі альманах | год = студзень 2009 | том = | нумар = 2 | старонкі = 3—14 }} * {{Артыкул| аўтар = Ніна Мацяш. | загаловак = Сьвятло загадкі. Вершы. | спасылка = https://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=11609 | мова = | выданьне =[[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]] | тып = літаратурны альманах | год = студзень 2009 | том = | нумар = 1 (30) | старонкі = 89—94 }} * {{Артыкул| аўтар = Ніна Мацяш. | загаловак = «Гарнуся да вас удзячнай душою». (Лісты Галіне Тварановіч, Яну Чыквіну). | спасылка = https://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=55273 | мова = | выданьне = [[Тэрмапілы]] | тып = літаратурна-мастацкі і беларусазнаўчы альманах | год = 2009 | том = | нумар = 13 | старонкі = 173—237 }} * {{Артыкул| аўтар = Ніна Мацяш. | загаловак = Ступай у мае сьляды. Вершы. | спасылка = http://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=12461 | мова = | выданьне =[[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]] | тып = літаратурны альманах | год = студзень 2009 | том = | нумар = 1 (38) | старонкі = 89—94 }} * {{Артыкул| аўтар = Ніна Мацяш. | загаловак = Сябрына. | спасылка = https://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=21233 | мова = | выданьне =[[Жырандоля (альманах)|Жырандоля]] | тып = лiтаратурна-мастацкі альманах | год = студзень 2010 | том = | нумар = 3 | старонкі = 3—14 }} * {{Артыкул| аўтар = | загаловак = Зярняты з роднага загону. Ніна Мацяш — Ніне Дзябольскай. | арыгінал = | спасылка = http://kamunikat.org/usie_knihi.html?pubid=39368 | мова = | адказны = укладанне [[Аляксей Каўка|Аляксея Каўкі]]| аўтар выданьня = | выданьне =[[Скарыніч]] | тып = літаратурна-навуковы альманах | месца = [[Масква|Москва]] | выдавецтва = Советский писатель | год = 2010 | выпуск = | том = | нумар = 8—9 | старонкі = 275| isbn = 978-5-265-06415-8 | issn = }} * {{Артыкул| аўтар = [[Анатоль Крэйдзіч]]. | загаловак = Яе запавет — быць адзіННымі. (Ліставаньне зь Нінай Мацяш.) | спасылка = https://kamunikat.org/?pubid=26715 | мова = | выданьне = [[Маладосць (часопіс) |Маладосць]] | тып = штомесячны літаратурна-мастацкі і грамадска-палітычны ілюстраваны часопіс | год = 2013 | том = | нумар = 10 (719) | старонкі = 3, 5, 6—9 }} * {{Артыкул| аўтар = | загаловак = Ніна Мацяш – Леанід Галубовіч. Выбранае ліставанне (2006–2008). | спасылка = http://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=53002 | мова = | выданьне =[[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]] | тып = лiтаратурна-мастацкі альманах | год = чэрвень 2019 | том = | нумар =100 | старонкі = 198—221 }} === Крытыка, рэцэнзіі === * {{Кніга|аўтар = [[Рыгор Семашкевіч]]. |частка = |загаловак = Выпрабаваньне любоўю: эсэ, артыкулы. |арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва = [[Мастацкая літаратура (выдавецтва)|Мастацкая літаратура]] |год = 1982 |том = |старонкі = 160—166 |старонак = 204 |сэрыя = |isbn = |наклад = 4000 }} * {{Артыкул| аўтар = [[Сяргей Панізьнік]] | загаловак = «Сэрца звычайнай канфігурацыі». (Н. Мацяш. Поўны келіх. 1982.) | спасылка = | мова = | выданьне = [[Полымя (часопіс)|Полымя]] | тып = часопіс | год = 1983 | том = | нумар = 8 (652) | старонкі = 154—162 }} * {{Артыкул| аўтар = [[Любоў Тарасюк]]. | загаловак = Святасць даверу: штрыхі да творчага партрэта Н. Мацяш. | спасылка = | мова = | выданьне =[[Маладосць (часопіс)|Маладосць]] | тып = часопіс | год = 1985 | том = | нумар = 12 | старонкі = 158—163 }} * {{Артыкул| аўтар = [[Уладзімер Гніламёдаў]]. | загаловак = Паэзія і стыль. | спасылка = | мова = | выданьне =[[Полымя (часопіс)|Полымя]] | тып = часопіс | год = 1991 | том = | нумар = 2 (742) | старонкі = 229—249 }} * {{Артыкул| аўтар = Дасаева, Таццяна. | загаловак = Пяром самоты і агню. (Творч. Н. Мацяш). | спасылка = | мова = | выданьне =[[Полымя (часопіс)|Полымя]] | тып = часопіс | год = 1998 | том = | нумар = 9 | старонкі = 214—219 }} * {{Артыкул| аўтар = [[Васіль Жуковіч]] | загаловак = З паэмы лёсу. (Пра кн. Н. Мацяш «Я вас люблю…» і «Палёт над жытам».) | спасылка = | мова = | выданьне =[[Полымя (часопіс)|Полымя]] | тып = часопіс | год = 1999 | том = | нумар = 8 | старонкі = 227—232 }} * {{Артыкул| аўтар = Бeльcкi Aлecь. | загаловак = Tвopчacць Hiны Maцяш. | арыгінал = | спасылка = | мова = | адказны = | аўтар выданьня = | выданьне = Kpaca i cмyтaк| тып =дaпaмoжнiк для нacтaўнiкaў | месца ={{Менск (Мінск)}}| выдавецтва = [[Мастацкая літаратура (выдавецтва)|Macтaцкaя лiтapaтypa]] | год = 2000 | выпуск = | том = | нумар = | старонкі = | isbn = | issn = }} * {{Артыкул| аўтар = Калядка Святлана. | загаловак = Вернасць радасці: Лірыка Ніны Мацяш. | спасылка = | мова = | выданьне =[[Роднае слова (часопіс) |Роднае слова]] | тып = штомесячны навуковы й мэтадычны часопіс | год = 2002 | том = | нумар = 03 (171) | старонкі = 13—17 }} * {{Артыкул| аўтар = Шматкова, І. І. | загаловак = Моўна-стылёвыя асаблівасці творчасці Н. Мацяш. | арыгінал = | спасылка = | мова = | адказны = рэдкал.: Э.Д. Блінава і інш. | аўтар выданьня = | выданьне = Культура мовы і грамадства | тып =матэрыялы Міжнар. навук.-практ. канф., Мінск, 5–6 снеж. 2002 г. | месца ={{Менск (Мінск)}}| выдавецтва = [[Беларускі дзяржаўны пэдагагічны ўнівэрсытэт імя Максіма Танка]] | год = 2002 | выпуск = | том = | нумар = | старонкі = 256—260| isbn = | issn = }} * {{Артыкул| аўтар = Шматкова, І. І. | загаловак = Духоўна-эстэтычныя асновы паэзіі Н. Мацяш 60–70-х гадоў (да праблемы «Нацыянальнае і агульначалавечае ў мастацкай літаратуры народаў-суседзяў»). | арыгінал = | спасылка = | мова = | адказны = | аўтар выданьня = | выданьне = Руска-беларускае літаратурнае ўзаемадзеянне: гісторыя, сучасны стан, перспектывы | тып = матэрыялы міжнар. навук. канф., Брэст, 18–19 снеж. 2003 г.: у 2 ч. | месца = [[Берасьце|Брэст]] | выдавецтва = | год = 2004 | выпуск = | том = Ч. 1 | нумар = | старонкі = 220—222 | isbn = 985-473-081-6 | issn = }} * {{Артыкул| аўтар = [[Ніл Гілевіч]]. | загаловак = Слова пра незвычайную ліра-эпічную паэму Ніны Мацяш «Гарнуся», якую яна пісала амаль трыццаць пяць гадоў. | спасылка = https://media.catholic.by/nv/n47/art18.htm| мова = | выданьне = [[Наша вера]] | тып = штоквартальны рэлігійна-культурны часопіс | год = 2009 | том = | нумар = 1 (47) | старонкі = }} * {{Артыкул| аўтар = [[Данута Бічэль]] | загаловак = У краіне промняў ясных… Калыханка Ніне Мацяш. | спасылка = https://media.catholic.by/nv/n47/art17.htm| мова = | выданьне = [[Наша вера]] | тып = штоквартальны рэлігійна-культурны часопіс | год = 2009 | том = | нумар = 1 (47) | старонкі = 58—60 }} * {{Артыкул| аўтар = Сьвятлана Варонік. | загаловак = «Ёсьць толькі шлях…» | спасылка = https://media.catholic.by/nv/n47/art22.htm | мова = | выданьне = [[Наша вера]] | тып = штоквартальны рэлігійна-культурны часопіс | год = 2009 | том = | нумар = 1 (47) | старонкі = }} * {{Артыкул| аўтар = [[Ірына Жарнасек]] | загаловак = Каралева болю і верша. | спасылка = https://media.catholic.by/nv/n47/art20.htm | мова = | выданьне = [[Наша вера]] | тып = штоквартальны рэлігійна-культурны часопіс | год = 2009 | том = | нумар = 1 (47) | старонкі = }} * {{Кніга|аўтар = [[Уладзімер Калесьнік]]. |частка = |загаловак = Усё чалавечае. Літаратурныя партрэты, артыкулы, нарысы |арыгінал = |спасылка = https://www.brsu.by/sites/default/files/kalesnik/usio_czalavieczaje.pdf |адказны = |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва =[[Мастацкая літаратура (выдавецтва)|Мастацкая літаратура]] |год = 1993 |том = |старонкі = 215—222, 343, 344 |старонак = 380 |сэрыя = |isbn = 5-340-00932-7 |наклад = 3700 }} * {{Артыкул| аўтар = [[Крыстына Лялько]] | загаловак = Апошні ліст. | спасылка = https://media.catholic.by/nv/n47/art21.htm | мова = | выданьне = [[Наша вера]] | тып = штоквартальны рэлігійна-культурны часопіс | год = 2009 | том = | нумар = 1 (47) | старонкі = }} * {{Кніга|аўтар = [[Міхась Скобла]].|частка = |загаловак = Акно для матылькоў: паэзія, проза |арыгінал = |спасылка = https://kamunikat.org/usie_knihi.html?pubid=9954 |адказны = |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва = [[Про Хрысто]] |год = 2009 |том = |старонкі = 202—209 |старонак = 312 |сэрыя = |isbn = 975-985-6825-31-9 |наклад = 500}} * {{Артыкул| аўтар = Леванцэвіч, Лена. | загаловак = Белае і чорнае ў паэтычным кантэксце Ніны Мацяш. | арыгінал = | спасылка = https://kamunikat.org/usie_knihi.html?pubid=13845 | мова = | адказны = | аўтар выданьня = | выданьне = Каб жыло наша Слова | тып = зборнік навуковых артыкулаў да 90-годдзя з дня нараджэньня Фёдара Янкоўскага | месца =[[Берасьце|Брэст]]| выдавецтва = | год = 2009 | выпуск = | том = | нумар = | старонкі = 79, 299—301 | isbn = 978-985-521-102-1 | issn = }} * {{Артыкул| аўтар = Марыя Новік. | загаловак = Самацветы Ніны Мацяш: Матэрыялы да слоўніка.| спасылка = https://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=24376 | мова = | выданьне =[[Роднае слова (часопіс) |Роднае слова]] | тып = штомесячны навуковы й мэтадычны часопіс | год = 2010 | том = | нумар = 5 (269)| старонкі = 52—55 }} * {{Артыкул| аўтар = Макарэвіч, К. Т. | загаловак = Філасофскія матывы ў лірыцы Ніны Мацяш. | арыгінал = | спасылка = | мова = | адказны = | аўтар выданьня = | выданьне = Сёмыя Танкаўскія чытанні : да 95-годдзя Беларус. дзярж. пед. ун-та імя М. Танка| тып =зборнік навуковых артыкулаў | месца ={{Менск (Мінск)}}| выдавецтва = [[Беларускі дзяржаўны пэдагагічны ўнівэрсытэт імя Максіма Танка]] | год = 2010 | выпуск = | том = | нумар = | старонкі = 109—111| isbn = | issn = }} * {{Кніга|аўтар = Дасаева, Таццяна. |частка = |загаловак = Беларуская літаратура ў кантэксце часу: літаратуразнаўчыя артыкулы, рэцэнзіі, эсэ |арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва = [[БДУ]] |год = 2011 |том = |старонкі = 94—108 |старонак = 257 |сэрыя = Вучэбна-метадычны дапаможнік |isbn = 978-985-518-223-9 |наклад = 200}} * {{Кніга|аўтар = Шматкова, Ірына. |частка = |загаловак = Наталіцца роднасці святлом...: Агульнае і адметнае ў творчасці Е. Лось, Н. Мацяш, Г. Каржанеўскай |арыгінал = |спасылка = |адказны = навук. рэд. А. І. Бельскі |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва = Ковчег, |год = 2011 |том = |старонкі = |старонак = 148 |сэрыя = |isbn =978-985-7006-26-7 |наклад =100 }} * {{Артыкул| аўтар = Марыя Новік. | загаловак = «Гадаванка палескае глебы…»: Жывое народнае слова ў кантэксце твораў Ніны Мацяш.| спасылка = https://kamunikat.org/?pubid=24273 | мова = | выданьне =[[Роднае слова (часопіс) |Роднае слова]] | тып = штомесячны навуковы й мэтадычны часопіс | год = 2011 | том = | нумар = 9 (285)| старонкі = 46—50 }} * {{Артыкул| аўтар =[[Валянцін Смаль]]. | загаловак = Паэтычна-экзыстэнцыйны свет Ніны Мацяш. | арыгінал = | спасылка = https://repozytorium.uwb.edu.pl/jspui/bitstream/11320/1821/1/Bialrut_5_2013_Smal.pdf | мова = be | адказны = | аўтар выданьня = | выданьне = [[Białorutenistyka Białostocka]] | тып = | месца ={{Менск (Мінск)}}| выдавецтва = Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku | год = 2013| выпуск = | том = 5 | нумар = | старонкі = 123—144 | isbn = | issn = 2081-2515}} * {{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак = Новыя кнігі: па старонках беларускага друку. (штомесячны бібліяграфічны бюлетэнь) |арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва = [[Нацыянальная бібліятэка Беларусі]] |год = 2013 |том =5. Дадатак |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }} * {{Артыкул| аўтар = [[Ніна Борсук|Борсук Н.М.]] | загаловак = Асоба Н. Мацяш: вытокі духоўнага сталення баларускай паэтэсы. | арыгінал = | спасылка = https://rep.bstu.by/bitstream/handle/data/2327/117-123.pdf?sequence=1&isAllowed=y | мова = | адказны = | аўтар выданьня = | выданьне = Вестник Брестского государственного технического университета | тып = | месца = [[Берасьце|Брэст]]| выдавецтва = [[Берасьцейскі дзяржаўны тэхнічны ўнівэрсытэт]] | год = 2013 | выпуск = | том = | нумар = 6 | старонкі = 117—123 | isbn = | issn = 1818-1112 }} * {{Артыкул| аўтар = Натальля Базар. | загаловак = Экзістэцыйны дыскурс паэзіі Ніны Мацяш. | спасылка =https://rep.polessu.by/bitstream/123456789/24778/3/Jekzistjencyjny_dyskurs.pdf | мова = | аўтар выданьня = пад рэд. У. А. Сенькаўца.| выданьне = Актуальныя праблемы сучаснага літаратурнага працэсу| тып =зб. матэрыялаў рэсп. навуковай канф., 11 лістапада 2014 года | месца =[[Берасьце|Брэст]]| выдавецтва = [[Берасьцейскі дзяржаўны ўнівэрсытэт імя А. С. Пушкіна|БрДУ]] | год = 2015 | том = | старонкі = 5—8| isbn = 978-985-555-423-4 | issn = }} * {{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак = Гісторыя беларускай літаратуры ХХ стагоддзя: у 4 т. |арыгінал = |спасылка = |адказны = навук. рэд. [[Уладзімер Гніламёдаў|У. В. Гніламёдаў]] |выданьне = 2 выд. дапоўненае |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва =[[Навука і тэхніка (выдавецтва)|Беларуская навука]] |год = 2015 |том = 4, кн. 3 |старонкі = 616—642 |старонак = 1340 |сэрыя = |isbn =978-985-08-1720-4 |наклад =500 }} * {{Артыкул| аўтар = Шматкова, І. І. | загаловак = Творчасць Ніны Мацяш і сусветны мастацкі вопыт. | арыгінал = | спасылка = https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/233236/1/%d0%a8%d0%bc%d0%b0%d1%82%d0%ba%d0%be%d0%b2%d0%b0%20%d0%86.%d0%86.%20%d0%a2%d0%b2%d0%be%d1%80%d1%87%d0%b0%d1%81%d1%86%d1%8c%20%d0%9d%d1%96%d0%bd%d1%8b%20%d0%9c%d0%b0%d1%86%d1%8f%d1%88%20%d1%96%20%d1%81%d1%83%d1%81%d0%b2%d0%b5%d1%82%d0%bd%d1%8b%20%d0%bc%d0%b0%d1%81%d1%82%d0%b0%d1%86%d0%ba%d1%96%20%d0%b2%d0%be%d0%bf%d1%8b%d1%82.pdf | мова = | адказны = | аўтар выданьня = | выданьне = Мова – Літаратура – Культура: матэрыялы VIII Міжнар. навук. канф. (да 90-годдзя прафесара Л.М. Шакуна), Мінск, 15 – 16 вер. 2016 г. У 2 ч. Ч. 2 | тып = | месца ={{Менск (Мінск)}}| выдавецтва = [[БДУ]] | год = 2016 | выпуск = | том = | нумар = | старонкі = 140—144| isbn = | issn = }} * {{Артыкул| аўтар = Натальля Базар. | загаловак = Фальклорныя матывы як інтэртэкстуальны кампанент у творчасці Ніны Мацяш.| спасылка = | мова = | выданьне =[[Роднае слова (часопіс) |Роднае слова]] | тып = штомесячны навуковы й мэтадычны часопіс | год = 2017 | том = | нумар = 9 (357)| старонкі = 16—18 }} * {{Кніга|аўтар = Шматкова, І. І. |частка = |загаловак = Беларуская жаночая паэзія другой паловы ХХ стагоддзя |арыгінал = |спасылка = https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/187738/1/Bel_zhan_poesia_20.pdf |адказны = |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва = РІВШ |год = 2017 |том = |старонкі = 83—90 |старонак = 144 |сэрыя = |isbn = 978-985-586-080-9 |наклад = 50 }} * {{Артыкул| аўтар = Сяргей Амяльчук. | загаловак = Лірычны герой паэзіі Ніны Мацяш (Да 75-годдзя з дня нараджэння паэтэсы). | спасылка = https://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=48714| мова = | выданьне = [[Літаратурная Беларусь |Літаратурная Беларусь]] | тып = культурна-асьветніцкі праэкт ГА «Саюз беларускіх пісьменьнікаў» і «Новага часу» | год = 2018 | том = | нумар = 9 (145) | старонкі = 9 (3) }} * {{Артыкул| аўтар = Марыя Новік. | загаловак = «Іду ў сад, дзе мне ўтульна і памоцна…»: Ніна Мацяш — Антуан дэ Сент-Экзюперы. | спасылка = https://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=58300| мова = | выданьне = [[Літаратурная Беларусь |Літаратурная Беларусь]] | тып = культурна-асьветніцкі праэкт ГА «Саюз беларускіх пісьменьнікаў» і «Новага часу» | год = 2020 | том = | нумар = 11 (171) | старонкі = 18 (12) }} == Відэа, аудыё == * [https://www.youtube.com/watch?v=-4zRvfca4QM Ніна Мацяш (1993)] пра [[Яўгенія Янішчыц|Яўгенію Янішчыц]]. * [https://www.youtube.com/watch?v=WzgzjK62uyE Ніна Мацяш. Разважаньні пра бацькоў.] Музэй гімназіі г. Белаазёрска. * [https://www.youtube.com/watch?v=7lizrwg_bR4 Ніна Мацяш. Сябрыне 2001 г.] Музэй гімназіі г. Белаазёрска. * [http://museum.gimnazia-blz.bereza.edu.by/ru/main.aspx?guid=13581# Уступнае слова Ніны Мацяш на юбілейнай вечарыне] Музэй гімназіі г. Белаазёрска. * {{Спасылка | аўтар = | прозьвішча =Герасімюк | імя =Натальля | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі =25 верасьня 2009 | url =https://kamunikat.org/?pubid=12701 | копія = | дата копіі = | загаловак =Культурнае бязмежжа. Успамін пра Ніну Мацяш | фармат = | назва праекту =Беларускае Радыё Рацыя | выдавец = | дата доступу = | мова = | камэнтар = Беласток.}} * {{Спасылка | аўтар = | прозьвішча =Пракаповіч | імя =Мікола | аўтарlink = | суаўтары =тэлеаператары Мікалай Барценеў, Вячаслаў Машуцін, Васіль Палхоўскі; гукарэжысёр Павел Прохараў | дата публікацыі =2009 | url =https://www.youtube.com/watch?v=cjjqnfS_z-c | копія = | дата копіі = | загаловак =Фільм берасьцейскага тэлебачаньня пра Ніну Мацяш | фармат = | назва праекту = | выдавец =Тэлерадыёкампанія «Брэст» | дата доступу 27 сакавіка 2017| мова = | камэнтар = }} * [https://www.youtube.com/watch?v=_-xuOI5oBY8 Памяці Ніны Мацяш. Берасьцейскае тэлебачаньне, 21 кастрычніка 2013.] * {{Спасылка | аўтар = | прозьвішча =Бартосікк | імя =Зьміцер | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі =8 верасьня 2016 | url =https://kamunikat.org/usie_knihi.html?pubid=43875 | копія = | дата копіі = | загаловак =Культурнае бязмежжа. Успамін пра Ніну Мацяш | фармат = | назва праекту =Беларускае Радыё Рацыя | выдавец = | дата доступу = | мова = | камэнтар = Беласток.}} * [https://www.youtube.com/watch?v=U6SXxu4yxN0 Нiна Мацяш «Сэрца плача па любові»] == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Кніга|аўтар = [[Уладзімер Аляксеевіч Арлоў|Уладзімер Арлоў]]. |частка = |загаловак = Імёны свабоды. «Мы — толькі нечая памяць пра нас.» |арыгінал = |спасылка = https://docs.rferl.org/be-BY/2020/11/07/96247f72-a7e0-4382-ad1c-ec68459cf6b7.pdf |адказны = |выданьне = 4-е |месца = |выдавецтва = Радыё Свабодная Эўропа / [[Радыё Свабода]] |год = 2020 |том = |старонкі = 588, 589 |старонак = 826 |сэрыя = Бібліятэка Свабоды. ХХІ стагодзьдзе. |isbn = 978-0-929849-83-6 |наклад = }} * {{Кніга|аўтар = Ніна Борсук |частка = |загаловак = «З пяшчотным даверам да чытача...»: нарысы па літаратуры Берасцейшчыны|арыгінал = |спасылка = |адказны = пад агульнай рэдакцыяй З. М. Заіка |выданьне = |месца =[[Берасьце|Брэст]] |выдавецтва = БрДТУ |год = 2015 |том = |старонкі = 27—41 |старонак = 191 |сэрыя = |isbn = 978-985-493-354-2 |наклад = 100 }} * {{Кніга|аўтар = [[Радзім Гарэцкі]].|частка = |загаловак = Жыццёвы меланж : публіцыстычныя артыкулы, лірычныя замалёўкі, мініяцюры, эсэ |арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва = |год = |том = |старонкі = 356—358 |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }} * {{Кніга|аўтар = Таццяна Падаляк. |частка = |загаловак = Дыялогі на мяжы стагоддзяў: класікі і сучаснікі ў інтэр'еры часу. У 2 ч. |арыгінал = |спасылка = |адказны = у кнізе выкарыстаны фотаздымкі Анатоля Клешчука, Яўгена Пясецкага, Кастуся Дробава, Марыі Жылінскай, Мікалая Амельчанкі, Вольгі Кляшчук і Віктара Стралкоўскага |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва = Выдавецкі дом «Звязда» |год = 2013 |том = Ч. 1. |старонкі = 184—193 |старонак = 215 |сэрыя = |isbn = 978-985-7059-57-7 |наклад = 1100 }} * {{Кніга|аўтар = [[Сяргей Панізьнік]]. |частка = |загаловак = Абліччы сустрэчаў: нататкі |арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва = Медысонт |год = 2017 |том = |старонкі = 48—51 |старонак = 142 |сэрыя = |isbn = 978-985-7136-49-0 |наклад = 300 }} * {{Кніга|аўтар = [[Ала Сямёнава]]. |частка = |загаловак = У святой краіне выгнання: імпрэсіі, адлюстраванні |арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва = [[Беларускі кнігазбор|Кнігазбор]] |год = 2011 |том = |старонкі = |старонак = 486 |сэрыя = Кнігарня пісьменніка; вып. 10 |isbn = 978-985-6976-84-4 |наклад = 300}} === Даведнікі, энцыкляпэдыі === * {{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак = Максім Багдановіч |арыгінал = |спасылка = |адказны =складальнікі: [[Янка Саламевіч|І. У. Саламевіч]], [[Мікола Трус|М. В. Труса]]; пад навуковай рэдакцыяй [[Мікола Трус|М. В. Труса]] |выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва = Беларуская Энцыклапедыя |год = 2011 |том = |старонкі = 336 |старонак = 605 |сэрыя = |isbn = |наклад = 2000 }} * {{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак = Беларускія пісьменнікі на старонках часопіса «Роднае слова»: бібліягр. паказ. |арыгінал = |спасылка = http://www.nastaunik.info/news/12291 |адказны =склад. : А. В. Высоцкая і інш.|выданьне = |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва = Бел. асац. «Конкурс»|год = 2008 |том = |старонкі = 167, 168 |старонак = 256 |сэрыя = |isbn = 978-985-6821-22-9 |наклад = 3800}} * {{Кніга|аўтар = Лявон Валасюк.|частка = |загаловак = Непрыдуманыя партрэты: мастакі і літаратары, народныя майстры і дойліды Берасцейшчыны |арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца =[[Берасьце|Брэст]] |выдавецтва = Брэсцкая друкарня |год = 2014|том = |старонкі = 154—155 |старонак = 283 |сэрыя = |isbn = 978-985-524-166-0 |наклад = 500 }} * Ліпскі У. С. Ніна Мацяш. // {{Літаратура/БелЭн|10}} — С. 233. * Ніна Мацяш. // {{Літаратура/Беларускія пісьменьнікі (1917—1990)}} — C. 376—377 * Ніна Мацяш. // {{Літаратура/БП|4}} — C. 265—269 * Ніна Мацяш. // {{Літаратура/ЭКБ|5}} — С. 444 * Ніна Мацяш. // {{Літаратура/Тэатральная Беларусь|аўтар = |частка = |том =2 |старонкі =102 }} * Ніна Мацяш. // {{Літаратура/Энцыкляпэдыя літаратуры і мастацтва Беларусі|3 }} — С. 490. * {{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак = Літаратурная карта Берасцейшчыны |арыгінал = |спасылка = https://www.brsu.by/sites/default/files/bellit/litaraturnaya_karta_berasceyshchyny_0.pdf |адказны = Творчая група: рэд. і уклад. [[Анатоль Крэйдзіч]] і інш. |выданьне = |месца = [[Берасьце|Брэст]] |выдавецтва = Берасьцейская друкарня |год = 2008 |том = |старонкі = 64—71 |старонак = 504 |сэрыя = |isbn = |наклад = }} * {{Кніга|аўтар = [[Вячаслаў Рагойша|В. П. Рагойша]]. |частка = |загаловак = Паэтычны слоўнік |арыгінал = |спасылка = |адказны = рэцэнзэнт [[Уладзімер Гніламёдаў]] |выданьне = 2-е |месца ={{Менск (Мінск)}}|выдавецтва =[[Вышэйшая школа (выдавецтва)|Вышэйшая школа]] |год = 1987 |том = |старонкі = 114, 130, 267, 374 |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = 4700 }} === Пэрыёдыка === * {{Артыкул| аўтар = Марыя Антанас. | загаловак = З душы матулі. Словы пра Ніну Мацяш. | спасылка = | мова = | выданьне =[[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]] | тып = лiтаратурна-мастацкі часопіс | год = 2020 | том = | нумар = 10 (108) | старонкі = }} * {{Артыкул| аўтар = [[Уладзімер Аляксеевіч Арлоў|Уладзімер Арлоў]]. | загаловак = «Аддавайся жыццю светланосна!..»: Ніна Мацяш. | спасылка = http://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=32032| мова = | выданьне =[[Літаратурная Беларусь |Літаратурная Беларусь]] | тып =культурна-асьветніцкі праэкт ГА «Саюз беларускіх пісьменьнікаў» і «Новага часу» | год = 2015 | том = | нумар = 2 (102) | старонкі = 12 (4) }} * {{Артыкул| аўтар = [[Данута Бічэль]]. | загаловак = Ніна Мацяш і сяброўкі яе святога жыцця. | спасылка = http://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=27553 | мова = | выданьне =[[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]] | тып = часопіс| год = ліпень 2013 | том = | нумар = 65| старонкі = 266—274 }} * {{Артыкул| аўтар = [[Данута Бічэль]]. | загаловак = «У прасторы міласэрнасці…»: Данута Бічэль пра Ніну Мацяш. Гутарыла Марыя Новік. | спасылка = https://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=49825 | мова = | выданьне = [[Літаратурная Беларусь |Літаратурная Беларусь]] | тып = культурна-асьветніцкі праэкт ГА «Саюз беларускіх пісьменьнікаў» і «Новага часу» | год = 2018 | том = | нумар = 12 (148)| старонкі = 10 (4) }} * {{Артыкул| аўтар = [[Васіль Дранько-Майсюк]]. | загаловак = Ружа, якая ведае пра свой лёс. Эсэ пра Ніну Мацяш. | спасылка = https://zviazda.by/sites/default/files/38_2018.pdf | мова = | выданьне =[[ЛіМ]] | тып = газэта | год = 28 верасьня 2018 | том = | нумар = 38| старонкі = 5 }} * {{Артыкул| аўтар = [[Васіль Жуковіч]]. | загаловак = Памяці Ніны Мацяш. Вершы. | спасылка = http://ivie-lib.by/media/file/binary/2018/1/20/180179362811/polymya_-_9_2010_pdf.pdf?srv=cms | мова = | выданьне =[[Полымя (часопіс)|Полымя]] | тып = часопіс | год = 2010 | том = | нумар = 9 (971) | старонкі = 75—79 }} * {{Артыкул| аўтар = Katrin. | загаловак = «Паратуе радня па духу…» Да 75-годдзя з дня нараджэння Ніны Мацяш. | спасылка = http://www.budni.by/?p=31835| мова = | выданьне = Раённыя Будні. | тып = газэта | год = 18 верасьня 2018| том = | нумар = | старонкі = }} * {{Артыкул| аўтар =[[Сяргей Панізьнік]]. | загаловак = Нектар душы Ніны Мацяш. | спасылка =https://zviazda.by/sites/default/files/20-2015.pdf | мова = | выданьне =[[ЛіМ]] | тып = газэта | год = 22 траўня 2015 | том = | нумар = 20| старонкі = 11 }} * {{Артыкул| аўтар = Ларыса Цімошык. | загаловак = Каралева. | спасылка = https://zviazda.by/sites/default/files/38_2018.pdf | мова = | выданьне =[[ЛіМ]] | тып = газэта | год = 28 верасьня 2018 | том = | нумар = 38| старонкі = 5 }} == Вонкавыя спасылкі == * {{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = https://zviazda.by/be/tags/nina-macyash | копія = | дата копіі = | загаловак =Хатняя старонка Ніны Мацяш | фармат = | назва праекту =«Звязда» | выдавец = | дата доступу = | мова = | камэнтар = }} * {{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 1 жніўня 2013 | url = http://kb.brl.by/index.php/heritage/item/396-20-verasnya-2013-g-70-gadou-z-dnya-naradzhennya-niny-iosifauny-matsyash-1943-byarozauski-r-n-2008-pismennitsy-perakladchytsy-zasluzhanaga-dzeyacha-mastatstvau-belarusi-laureata-litaraturnaj-premii-imya-a-kulyashova-1984/396-20-verasnya-2013-g-70-gadou-z-dnya-naradzhennya-niny-iosifauny-matsyash-1943-byarozauski-r-n-2008-pismennitsy-perakladchytsy-zasluzhanaga-dzeyacha-mastatstvau-belarusi-laureata-litaraturnaj-premii-imya-a-kulyashova-1984 | копія = | дата копіі = | загаловак =20 верасня 2013 г. – 70 гадоў з дня нараджэння Ніны Іосіфаўны Мацяш (1943—2008) | фармат = | назва праекту = Краязнаўства Берасцейшчыны | выдавец = | дата доступу = | мова = | камэнтар = }} * {{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url =https://www.youtube.com/watch?v=iyW3PcOkr68&t=4s | копія = | дата копіі = | загаловак =Кантэкст — Васіль Жуковіч пра заходніцкі менталітэт, Ніну Мацяш і шахматы | фармат = | назва праекту = «Саюз беларускіх пісьменьнікаў» | выдавец = | дата доступу = 11 лістапада 2020 | мова = | камэнтар = Усевалад Сцебурака гутарыць з паэтам, перакладчыкам, шахматыстам Васілём Жуковічам. }} * {{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url =https://www.youtube.com/watch?v=U6SXxu4yxN0 | копія = | дата копіі = | загаловак = Ніна Мацяш «Сэрца плача па любові» | фармат = | назва праекту =«Звязда» | выдавец = | дата доступу = | мова = | камэнтар = }} * {{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url =https://bis.nlb.by/ru/documents/129540 | копія = | дата копіі = | загаловак = Мацяш Ніна Іосіфаўна | фармат = | назва праекту = Беларусь у асобах і падзеях | выдавец = | дата доступу = | мова = | камэнтар = }} {{Бібліяінфармацыя}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Мацяш, Ніна}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Бярозаўскім раёне]] [[Катэгорыя:Беларускія літаратаркі]] [[Катэгорыя:Беларускія перакладчыцы]] [[Катэгорыя:Памерлі ў Белаазёрску]] [[Катэгорыя:Ляўрэаты Літаратурнай прэміі імя Аркадзя Куляшова]] fafsf2o9fyslg9qxjka7ljmuhs2q1zn 0 52876 2329617 2181800 2022-07-24T10:11:59Z Дамінік 64057 /* Гісторыя */ wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Багрымавічы |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Багрымавічаў |Назва па-расейску = Багримовичи |Трансьлітараваная назва = |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = XV стагодзьдзе |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Петрыкаўскі раён|Петрыкаўскі]] |Сельсавет = [[Пціцкі сельсавет|Пціцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 130 |Год падліку колькасьці = 2004 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = 247910 |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 52 |Шырата хвілінаў = 9 |Шырата сэкундаў = |Даўгата градусаў = 28 |Даўгата хвілінаў = 51 |Даўгата сэкундаў = |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Багры́мавічы'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Гомельская вобласьць}}</ref> — вёска ў [[Петрыкаўскі раён|Петрыкаўскім раёне]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. Багрымавічы ўваходзяць у склад [[Пціцкі сельсавет|Пціцкага сельсавету]]. Знаходзіцца ля правага берага ракі [[Пціч]], у 1 км ад месца яе ўпадзеньня ў [[Прыпяць]]. == Гісторыя == [[Файл:Павіннасці сяла Багрынавічы ў 1552 годзе.png|значак|зьлева|Павіннасьці сяла Багрынавічы Бчыцкай воласьці ў 1552 годзе.]] Вядома як сяло ў [[Менскае ваяводзтва|Менскім ваяводзтве]] [[Вялікае Княства Літоўскае|ВКЛ]] з XV стагодзьдзя, важны перавалачны пункт на водным шляху з Прыпяці па [[Пціч]]ы ў цэнтральныя раёны Беларусі. На карце 1560 году сельскія землі аднесеныя да шляхоцкай уласнасьці, цэнтар Багрымавіцкага стараства. У верасьні 1655 году цалкам зьнішчана разам зь людзьмі атрадам маскоўскіх войскаў на чале з князем Валконскім. Дагэтуль у памяці мясцовых жыхароў захаваліся асобныя дэталі: дзяцей душылі драўлянымі лавамі, а зь ліку жыхароў, якія ў той момант знаходзіліся ў сяле, у жывых засталося двое (па іншай вэрсіі: толькі адзін чалавек). У наступныя гады было адбудавана зноўку, але такой велічыні як у сярэдзіне XVII стагодзьдзя ўжо ніколі не дасягнула. У 1795 годзе — 19 двароў, 154 жыхары. Цяжкі бой адбыўся ў вёсцы 14 студзеня 1944 году, пры няўдалай спробе савецкіх войскаў замацавацца на правым беразе [[Пціч]]ы. Пасьля дня лютых баёў савецкія часткі адступілі на левы бераг, значная частка мясцовых жыхароў сышла разам зь імі. У ноч на 23 лютага была яшчэ адна няўдалая спроба штурму вёскі. Канчаткова вызвалена бяз бою ў ліпені 1944 году. Усяго за гады войны нямецкія акупанты забілі 58 жыхароў, 45 вяскоўцаў загінула на фронце. У баях за вёску і ў навакольлях загінуў 81 ваяр. У вёсцы знаходзіцца братэрскі дол савецкіх салдатаў.<ref>[https://web.archive.org/web/20130728120129/http://old.bankzakonov.com/d2008/time28/lav28654/page14.htm Пастанова Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь ад 28 сьнежня 2004 году №32]</ref> Па дадзеных перапісу 1959 году ў вёсцы пражывала 720 жыхароў. Пасьля спыненьня сплаву лесу па рацэ [[Пціч]] на мяжы 1960—1970 гадоў і закрыцьця сплаўнога ўчастка паступова прыйшла ў запусьценьне. У 2004 годзе ў вёсцы пражывалі 130 жыхароў. == Крыніцы == {{Зноскі}} {{Пціцкі сельсавет}} {{Петрыкаўскі раён}} [[Катэгорыя:Пціцкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Петрыкаўскага раёну]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты, згаданыя ў XV стагодзьдзі]] t7h1s3uxtzkoc8qimxdpic0cyr2e9ol 2329618 2329617 2022-07-24T11:01:12Z Дамінік 64057 wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Багрымавічы |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Багрымавічаў |Назва па-расейску = Багримовичи |Трансьлітараваная назва = |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = каля 1432 году |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = Багрынавічы |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Петрыкаўскі раён|Петрыкаўскі]] |Сельсавет = [[Пціцкі сельсавет|Пціцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 130 |Год падліку колькасьці = 2004 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = 247910 |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 52 |Шырата хвілінаў = 9 |Шырата сэкундаў = |Даўгата градусаў = 28 |Даўгата хвілінаў = 51 |Даўгата сэкундаў = |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Багры́мавічы'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Гомельская вобласьць}}</ref> — вёска ў [[Петрыкаўскі раён|Петрыкаўскім раёне]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. Багрымавічы ўваходзяць у склад [[Пціцкі сельсавет|Пціцкага сельсавету]]. Знаходзіцца ля правага берага ракі [[Пціч]], у 1 км ад месца яе ўпадзеньня ў [[Прыпяць]]. == Гісторыя == [[Файл:Павіннасці сяла Багрынавічы ў 1552 годзе.png|значак|зьлева|Павіннасьці сяла Багрынавічы Бчыцкай воласьці ў 1552 годзе.]] Вядома, што жыхары сяла Багрынавічы мелі грамату на карыстаньне грунтам Піліпаўшчына яшчэ ад вялікага князя Сьвідрыгайлы і атрымаць маглі яе не пазьней 1432 года, пасьля чаго манарх заняўся войнамі і было не да разгляду гаспадарчых пытаньняў. У апісаньні Мазырскага замку 1552 года сказана, што сяло зьяўлялася цэнтрам аднайменнай нядзелі{{заўвага|Нядзелі ці чэргі (у складзе кожнай адно вялікае альбо некалькі меншых паселішчаў), на якія падзяляліся воласьці, як даводзілася несьці замкавую службу, выконваць работы на карысьць замку. Па нядзелях разьмяркоўваліся і плацёжныя павіннасьці<ref>Клепатский П. Г. Очерки по истории Киевской земли / П.Г. Клепатский — Т. 1: Литовский период. — Одесса, 1912. С. 185, 189—190</ref>. Да Багрынаўскай належала і сяло Капатковічы.}} і належала да Бчыцкай воласьці. На той час у Багрынавічах налічвалася 12 гаспадарак<ref>Архив Юго-Западной России (Архив ЮЗР). Ч. VII. T. I. Акты о заселении Юго-Западной России. — Киев, 1886. С. 639</ref>. У верасьні 1655 году цалкам зьнішчана разам зь людзьмі атрадам маскоўскіх войскаў на чале з князем Валконскім. Дагэтуль у памяці мясцовых жыхароў захаваліся асобныя дэталі: дзяцей душылі драўлянымі лавамі, а зь ліку жыхароў, якія ў той момант знаходзіліся ў сяле, у жывых засталося двое (па іншай вэрсіі: толькі адзін чалавек). У наступныя гады было адбудавана зноўку, але такой велічыні як у сярэдзіне XVII стагодзьдзя ўжо ніколі не дасягнула. У 1795 годзе — 19 двароў, 154 жыхары. Цяжкі бой адбыўся ў вёсцы 14 студзеня 1944 году, пры няўдалай спробе савецкіх войскаў замацавацца на правым беразе [[Пціч]]ы. Пасьля дня лютых баёў савецкія часткі адступілі на левы бераг, значная частка мясцовых жыхароў сышла разам зь імі. У ноч на 23 лютага была яшчэ адна няўдалая спроба штурму вёскі. Канчаткова вызвалена бяз бою ў ліпені 1944 году. Усяго за гады войны нямецкія акупанты забілі 58 жыхароў, 45 вяскоўцаў загінула на фронце. У баях за вёску і ў навакольлях загінуў 81 ваяр. У вёсцы знаходзіцца братэрскі дол савецкіх салдатаў.<ref>[https://web.archive.org/web/20130728120129/http://old.bankzakonov.com/d2008/time28/lav28654/page14.htm Пастанова Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь ад 28 сьнежня 2004 году №32]</ref> Па дадзеных перапісу 1959 году ў вёсцы пражывала 720 жыхароў. Пасьля спыненьня сплаву лесу па рацэ [[Пціч]] на мяжы 1960—1970 гадоў і закрыцьця сплаўнога ўчастка паступова прыйшла ў запусьценьне. У 2004 годзе ў вёсцы пражывалі 130 жыхароў. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Зноскі}} {{Пціцкі сельсавет}} {{Петрыкаўскі раён}} [[Катэгорыя:Пціцкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Петрыкаўскага раёну]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты, згаданыя ў XV стагодзьдзі]] a5x6l6c6heex0j3j1dfiula9k3mdlf8 2329619 2329618 2022-07-24T11:50:29Z Дамінік 64057 /* Гісторыя */ wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Багрымавічы |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Багрымавічаў |Назва па-расейску = Багримовичи |Трансьлітараваная назва = |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = каля 1432 году |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = Багрынавічы |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Петрыкаўскі раён|Петрыкаўскі]] |Сельсавет = [[Пціцкі сельсавет|Пціцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 130 |Год падліку колькасьці = 2004 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = 247910 |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 52 |Шырата хвілінаў = 9 |Шырата сэкундаў = |Даўгата градусаў = 28 |Даўгата хвілінаў = 51 |Даўгата сэкундаў = |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Багры́мавічы'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Гомельская вобласьць}}</ref> — вёска ў [[Петрыкаўскі раён|Петрыкаўскім раёне]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. Багрымавічы ўваходзяць у склад [[Пціцкі сельсавет|Пціцкага сельсавету]]. Знаходзіцца ля правага берага ракі [[Пціч]], у 1 км ад месца яе ўпадзеньня ў [[Прыпяць]]. == Гісторыя == [[Файл:Павіннасці сяла Багрынавічы ў 1552 годзе.png|значак|зьлева|Павіннасьці сяла Багрынавічы Бчыцкай воласьці ў 1552 годзе.]] Вядома, што жыхары сяла Багрынавічы мелі грамату на карыстаньне грунтам Піліпаўшчына яшчэ ад вялікага князя Сьвідрыгайлы і атрымаць маглі яе не пазьней 1432 года, пасьля чаго манарх заняўся войнамі і было не да разгляду гаспадарчых пытаньняў. У апісаньні Мазырскага замку 1552 года сказана, што сяло зьяўлялася цэнтрам аднайменнай нядзелі{{заўвага|Нядзелі ці чэргі (у складзе кожнай адно вялікае альбо некалькі меншых паселішчаў), на якія падзяляліся воласьці, як даводзілася несьці замкавую службу, выконваць работы на карысьць замку. Па нядзелях разьмяркоўваліся і плацёжныя павіннасьці<ref>Клепатский П. Г. Очерки по истории Киевской земли / П.Г. Клепатский — Т. 1: Литовский период. — Одесса, 1912. С. 185, 189—190</ref>. Да Багрынаўскай належала і сяло Капатковічы.}} і належала да Бчыцкай воласьці. На той час у Багрынавічах налічвалася 12 гаспадарак<ref>Архив Юго-Западной России (Архив ЮЗР). Ч. VII. T. I. Акты о заселении Юго-Западной России. — Киев, 1886. С. 639</ref>. У рэвізіі ад 8 кастрычніка 1560 году каралеўскія камісары паны Рыгор Валовіч і Мікалай Нарушэвіч вызначылі мяжу сяла Бахрынавічы (Bachrynowicze) воласьці Пчыцкай (Pczycka) замку ЯКМ Мазырскага. Шырыня таго грунту ўздоўж склала дзьве мілі, а ўпоперак — паўтары мілі. Асобна аж да Прыцяці адзначаныя багатыя рыбныя ловы на Прыпяці, Пцічы і азёрах, гоны бабровыя на Пцічы аж да Прыпяці.<ref>Архив ЮЗР. Ч. 8. Т. 5. Акты об украинской администрации XVI—XVII вв. — Киев, 1907. С. 490—491</ref>. Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай 1565—1566 гадоў Багрымавічы — у складзе [[Мазырскі павет|Мазырскага павету]] [[Кіеўскае ваяводзтва|Кіеўскага ваяводзтва]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], пасьля падпісаньня акту [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] ўлетку 1569 года — у тым жа павеце [[Менскае ваяводзтва|Менскага ваяводзтва]]. У верасьні 1655 году цалкам зьнішчана разам зь людзьмі атрадам маскоўскіх войскаў на чале з князем Валконскім. Дагэтуль у памяці мясцовых жыхароў захаваліся асобныя дэталі: дзяцей душылі драўлянымі лавамі, а зь ліку жыхароў, якія ў той момант знаходзіліся ў сяле, у жывых засталося двое (па іншай вэрсіі: толькі адзін чалавек). У наступныя гады было адбудавана зноўку, але такой велічыні як у сярэдзіне XVII стагодзьдзя ўжо ніколі не дасягнула. У 1795 годзе — 19 двароў, 154 жыхары. Цяжкі бой адбыўся ў вёсцы 14 студзеня 1944 году, пры няўдалай спробе савецкіх войскаў замацавацца на правым беразе [[Пціч]]ы. Пасьля дня лютых баёў савецкія часткі адступілі на левы бераг, значная частка мясцовых жыхароў сышла разам зь імі. У ноч на 23 лютага была яшчэ адна няўдалая спроба штурму вёскі. Канчаткова вызвалена бяз бою ў ліпені 1944 году. Усяго за гады войны нямецкія акупанты забілі 58 жыхароў, 45 вяскоўцаў загінула на фронце. У баях за вёску і ў навакольлях загінуў 81 ваяр. У вёсцы знаходзіцца братэрскі дол савецкіх салдатаў.<ref>[https://web.archive.org/web/20130728120129/http://old.bankzakonov.com/d2008/time28/lav28654/page14.htm Пастанова Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь ад 28 сьнежня 2004 году №32]</ref> Па дадзеных перапісу 1959 году ў вёсцы пражывала 720 жыхароў. Пасьля спыненьня сплаву лесу па рацэ [[Пціч]] на мяжы 1960—1970 гадоў і закрыцьця сплаўнога ўчастка паступова прыйшла ў запусьценьне. У 2004 годзе ў вёсцы пражывалі 130 жыхароў. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Зноскі}} {{Пціцкі сельсавет}} {{Петрыкаўскі раён}} [[Катэгорыя:Пціцкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Петрыкаўскага раёну]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты, згаданыя ў XV стагодзьдзі]] 1j44znui19xoh4wspkghd5dqbij5ygl 0 57893 2329494 2316973 2022-07-23T12:42:29Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Расейская імпэрыя */ п. wikitext text/x-wiki [[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Полацак.jpg|358пкс|значак|[[Полацак]] у 1812, 1912 і 2006 гг. Зьнішчэньне гістарычна-архітэктурных каштоўнасьцяў места супольнымі намаганьнямі [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] і [[СССР]]: да 1865 г. [[Сьпіс помнікаў архітэктуры Вялікага Княства Літоўскага, зруйнаваных уладамі Расейскай імпэрыі|расейскія ўлады зьнішчылі]] [[Касьцёл Сьвятога Антонія Падуанскага і кляштар францішканаў (Полацак)|касьцёл францішканаў]], да 1912 г. — [[Манастыр базылянаў (Полацак)|манастыр базылянаў]]{{Заўвага|Яшчэ раней — па 1772 годзе — расейскія ўлады зруйнавалі мураваную [[Полацкая ратуша|Полацкую ратушу]] зь вежай, якую было відаць у панараме места з адпаведнага ракурсу}}; у 1940-я гг. [[Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных уладамі СССР|савецкія ўлады зьнішчылі]] [[Касьцёл Маці Божай Ружанцовай і кляштар дамініканаў (Полацак)|касьцёл і кляштар дамініканаў]] і часткова зруйнавалі [[Касьцёл Сьвятой Ганны і кляштар бэрнардынаў (Полацак)|касьцёл бэрнардынаў]], у 1964 г. — узарвалі [[Касьцёл Сьвятога Стэфана (Полацак)|касьцёл езуітаў]].]] '''Русіфіка́цыя''', дакладней<ref name="Ahijevic">[[Уладзімер Агіевіч (кандыдат філязофскіх навук)|Агіевіч У.]] Ідэалы і сімвалы беларускага шляху // Грамадскія ідэалы: Нацыянальныя традыцыі, сучасны стан, погляд у будучыню: Навук. збор. / Рэдкал.: Л. Уладыкоўская-Канаплянік (гал. рэд.) і інш. — Менск, 2000. — 224 с. — (Беларусіка = Albaruthenica; Кн. 13). С. 72.</ref> '''маскаліза́цыя''' або '''расеіза́цыя''' — лучнасьць захадаў уладаў [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыяй]], а пазьней і [[СССР]], скіраваных на насаджэньне<ref>[[Леанід Лыч|Лыч Л.]] Русіфікацыя // {{Літаратура/Беларусь: энцыкляпэдычны даведнік, 1995|к}} С. 630.</ref> [[расейцы|расейскай]] нацыянальна-палітычнай перавагі на землях, заселеных іншымі народамі, з мэтай наступнай іх [[асыміляцыя (сацыялёгія)|асыміляцыі]] і дасягненьня перавагі [[Расейская мова|расейскай мовы]] і расейскай культуры на адпаведнай тэрыторыі. == Назва == У беларускіх крыніцах ужываецца некалькі назваў датычна палітыкі насаджэньня расейскай мовы і культуры: * ''Абмаскаленьне'' (ад слова [[маскаль|маскалі]], беларускай гістарычнай назвы [[расейцы|расейцаў]]) — фіксуецца ў «Беларуска-маскоўскім» (1921 год) і «Беларуска-расійскім (Вялікалітоўска-расійскім)» (1989 год)<ref>[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Беларуска-расійскі (Вялікалітоўска-расійскі) слоўнік. — Нью-Ёрк, 1989. С. 677.</ref> слоўніках [[Ян Станкевіч|Яна Станкевіча]], «[[Расійска-беларускі слоўнік Байкова і Некрашэвіча|Расійска-беларускім слоўніку]]» [[Мікола Байкоў|Міколы Байкова]] і [[Сьцяпан Некрашэвіч|Сьцяпана Некрашэвіча]] (1928 год)<ref>{{Літаратура/Расейска-беларускі слоўнік (1928)}}</ref>. Таксама сустракаецца варыянт ''абмаскальваньне''<ref name="NN-1998">Казакоў І. [http://resurs.by/files/nn/1998/02/04.htm Больш рускiя] // [[Наша Ніва]]. № 2, 2 лютага 1998. С. 3.</ref>. У шэрагу сучасных публікацыяў выкарыстоўваецца варыянт ''маскалізацыя''<ref name="Ahijevic"/><ref>Касяк І. Канстанца // «З гісторыяй на „Вы“» (артыкулы, дакументы, успаміны). Выпуск трэці. — Менск: «Мастацкая літаратура», 1994.</ref><ref>[[Валеры Буйвал]], Інфармацыйная камісія [[Кансэрватыўна-Хрысьціянская Партыя — БНФ|Кансэрватыўна-Хрысьціянскай Партыі — БНФ]]. [http://www.bielarus.net/archives/2005/09/01/312 Прэс-рэліз за жнівень 2005 г.]</ref><ref>[[Лідзія Савік|Савік Л.]] Рыцарам Айчыны прысвячаецца… // [[Народная Воля]]. № 17—18, 3 лютага 2009. С. 6.</ref><ref>[[Ніна Баршчэўская|Баршчэўская Н.]] [http://kamunikat.org/8309.html Суадносіны паміж мовай і нацыянальнай тоеснасьцю — 2], [[Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё|Беларуская рэдакцыя Польскага радыё]], 13 траўня 2009 г.</ref>. * ''Русіфікацыя'' (ад {{мова-ru|русский|скарочана}} і {{мова-la|-fico|скарочана}} «раблю») — фіксуецца ў «Расійска-беларускім слоўніку» Байкова і Некрашэвіча (1928 год), ужываецца ў слоўніках і энцыкляпэдыях [[Беларускі афіцыйны правапіс|афіцыйным правапісам (наркамаўкай)]]. Таксама сустракаецца варыянт ''русыфікацыя'' ў пэўных публікацыях [[Беларускі клясычны правапіс|клясычным правапісам]]. * ''Расеізацыя'' (ад беларускай назвы расейцаў) — ужываецца ў шэрагу сучасных публікацыяў<ref>[[Юры Пацюпа|Пацюпа Ю.]] [https://web.archive.org/web/20151020150826/http://arche.bymedia.net/2003-6/paciu603.html Занядбаная старонка правапісу: прапановы пісаньня прыназоўніка у/ў перад словамі, што пачынаюцца з галоснай] // [[Arche]]. № 6 (29), 2003.</ref><ref>Бекус Н. [https://web.archive.org/web/20151020151343/http://arche.bymedia.net/2004-2/bekus204.htm Тэрапія альтэрнатывай, або Беларусь, уяўленая інакш] // [[Arche]]. № 2 (31), 2004.</ref><ref>Клімчук Ф. [http://mowaznaustwa.ru/2009/02/26/fdklimchuk-staradaўnyaya-pismennasc-i-paleskiya-gavorki/ Старадаўняя пісьменнасць і палескія гаворкі] // Беларуская лінгвістыка. Вып. 50., 2001. С. 19—24.</ref>. Назва «русіфікацыя» крытыкуецца<ref name="Ahijevic"/><ref name="NN-1998"/> за тое, што ў беларускай мове прыметнік [[Русь|рускі]] гістарычна мае іншае значэньне, чым у [[Расейская мова|расейскай мове]], а ў адпаведным значэньні ўжываюцца іншыя словы — маскоўскі, расейскі. Яшчэ ў 1934 годзе былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую зазначаў менавіта маскалізацыю колішняга Вялікага Княства Літоўскага: «''...яе [даўнюю [[Літва старажытная|Літву]] ад Дзьвіны да паўночных межаў Валыні] захлынула моцная хваля русіфікацыі — скажам шчыра маскалізацыі''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...zalałą ją potężna fala rusyfikacji — powiedzmy dosadniej moskalizacji»|скарочана}}<ref>Skirmuntt R. [[:File:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.</ref>}}. == Русіфікацыя Беларусі == {{Асноўны артыкул|Русіфікацыя Беларусі}}[[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя) імёнаў сялянаў Мазырскага павету (1861).jpg|значак|250пкс|Сьпіс сялянаў маёнтку Лучыцаў [[Мазырскі павет|Мазырскага павету]], дзе царскі чыноўнік выправіў беларускія формы імёнаў на расейскія: «Ермола Яновъ» — на «Ермолай Ивановъ», «Евдакъ Цимоховъ» — на «Евдакимъ Тимоховъ» і г. д.<ref>[http://citydog.by/post/photoshort-imoiny/ Как белорусов приучали к русским именам — в одной картинке], CityDog.by, 19 лютага 2017 г.</ref>]] Палітыка русіфікацыі [[Беларусь|Беларусі]] ажыцьцяўлялася ўладамі [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] і [[СССР]], з 1995 году — [[Рэжым Лукашэнкі|рэжымам]] [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]]<ref name = "disaster">[https://novychas.by/hramadstva/nacyjanalnaja-katastrofa-na-tle-mjakkaj-belarusiza Нацыянальная катастрофа на тле мяккай беларусізацыі], [[Новы час (газэта)|Новы час]], 27 жніўня 2019 г.</ref><ref name = "Smok">''[https://belarusdigest.com/story/author/vadzim-smok/ Vadzim Smok]''. [https://belarusdigest.com/papers/belarusianidentity.pdf Belarusian Identity: the Impact of Lukashenka’s Rule], Analytical Paper. Ostrogorski Centre, BelarusDigest, 9 December 2013.</ref><ref name = "crisis">[https://www.opendemocracy.net/en/odr/belarus-has-identity-crisis/ Belarus has an identity crisis], OpenDemocracy, 14 May 2015.</ref><ref name = "main">[http://novychas.by/hramadstva/halounaja-bjada-belarusau-u-belarusi-mova Галоўная бяда беларусаў у Беларусі — мова], [[Новы час (газэта)|Новы час]], 13 жніўня 2016 г.</ref><ref name = "russificator">[https://nn.by/?c=ar&i=100322 Аляксандар Русіфікатар] // [[Наша Ніва]], 29 ліпеня 2005 г.</ref>. Русіфікацыя Беларусі складаецца з шэрагу кампанэнтаў: * Русіфікацыя адукацыі ** Перавод [[Адукацыя ў Беларусі|адукацыі ў Беларусі]] на расейскую мову<ref name = "Smok" /> ** Выкладаньне праз парадыгмы расейскай мэнтальнасьці<ref name = "EESC">''Kazakevich A.'' (PhD in political science, director, Institute of Political Studies), ''Vileita V.'' [http://www.eesc.lt/uploads/news/id476/Bell_2013_2(32).pdf National Identity as a Necessity for Democracy], Eastern Europe Studies Centre, Nordic Council of Ministers</ref> * Рэпрэсіі беларускіх элітаў, якія стаяць на пазыцыях нацыянальнай незалежнасьці і будуюць беларускую дзяржаву на аснове беларускіх нацыянальных атрыбутаў ** [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі]] * Увядзеньне праваслаўя, зьвязанага з [[Расейская праваслаўная царква|Расейскай праваслаўнай царквой]]<ref name = "EESC"/> * Навязваньне расейскай культуры<ref name = "Smok" /><ref name = "EESC" /> * Навязваньне расейскай мэнтальнасьці і [[антызаходніцтва]], адмова ад каштоўнасьцяў свабоднага дэмакратычнага праўнага грамадзтва<ref name = "EESC" /> ** Укараненьне ў беларускую сьвядомасьць расейскіх мэнтальных шаблёнаў («братэрскія народы», «[[Вялікая Айчынная вайна]]», непрыязнасьць або нянавісьць да свабоды, дэмакратыі, правоў чалавека, антызаходнія догмы і г. д.) * [[Рэформа беларускага правапісу 1933 году|Штучная дэфармацыя беларускай мовы]] з мэтай набліжэньня яе да расейскай<ref name = "Delaware_University">''Brel Y.'' (University of Delaware) [https://cpb-us-w2.wpmucdn.com/sites.udel.edu/dist/a/7158/files/2018/01/6-1dsju93.pdf The Failure of the Language Policy in Belarus.] // ''New Visions for Public Affairs''. Vol. 9, 2017. P. 59—74.</ref> ** [[Беларускі афіцыйны правапіс|Наркамаўка]] * Падтрыманьне праўных інстытутаў, якія ствараюць умовы для выцісканьня беларускай мовы<ref name = "Delaware_University" /> * Разбурэньне альбо мадыфікацыя нацыянальнай архітэктуры<ref name="str_sp_54">{{Літаратура/Страчаная спадчына (2003)|к}} С. 54.</ref><ref name="Volkava">''Волкава В.'' Мінск 21 лютага 1918 г. вачыма нямецкага салдата (па матэрыялах газеты "Zeitung der 10. Armee") // Беларускі гістарычны часопіс. № 2, 2018. С. 11.</ref> ** [[Русіфікацыя Беларусі ў архітэктуры]] * Масавае ўсталяваньне помнікаў расейскім дзеячам * Перайменаваньне населеных пунктаў, вуліцаў і іншых геаграфічных аб’ектаў у гонар расейскіх дзеячоў альбо паводле расейскай традыцыі<ref name="Sorkina-2014">''Соркіна І.'' Палітыка царызму адносна гарадоў Беларусі ў кантэксце гістарычнай памяці і ідэнтычнасці гараджанаў // Трэці міжнародны кангрэс даследчыкаў Беларусі. Працоўныя матэрыялы. Том 3. 2014. С. 376.</ref><ref name="Kapylou">''Kapylou I., Lipnitskaya S.'' Current status and related problems of national toponyms standardization in the Republic of Belarus // Studia Białorutenistyczne. Nr. 8, 2014.</ref> * Панаваньне расейскага тэлебачаньня, расейскай прадукцыі ў мэдыйнай прасторы Беларусі<ref name = "Smok" /><ref name = "EESC" /> * Брак умоваў для выкарыстаньня беларускай мовы ў працы і дакумэнтазвароце<ref name = "Smok" /> Русіфікацыя Беларусі — складнік [[этнацыд]]у, што падпадае пад крымінальны перасьлед міжнародных судовых інстанцыяў<ref>''Clavero B.'' Genocide Or Ethnocide, 1933-2007: How to Make, Unmake, and Remake Law with Words. — Giuffrè Editore, 2008. — 268 p.</ref>. === Расейская імпэрыя === [[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Менск. Петрапаўлаўская царква.jpg|значак|250пкс|[[Царква Сьвятых Апосталаў Пятра й Паўла (Менск)|Царква Сьвятых Пятра і Паўла]] ў [[Менск]]у да (налева) і па (направа) [[мураўёўкі|маскоўскай перабудове]]]] Палітыка ўладаў Расейскай імпэрыі на [[анэксія|анэксаваных]] землях [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] мела выразны [[Каляніялізм|каляніяльны]] характар<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 330.</ref><ref>{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 39.</ref>. 28 траўня 1772 году адразу па [[Першы падзел Рэчы Паспалітай|першым падзеле]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] маскоўская гаспадыня [[Кацярына II]] падпісала Наказ, згодна зь якім ўсе губэрнатары на чале губэрняў, утвораных на анэксаваных землях, абавязваліся складаць свае выракі, пастановы і загады [[Моўнае плянаваньне|толькі на расейскай мове]] замест ранейшай [[Польская мова|польскай]] (мова афіцыйных дакумэнтаў Рэчы Паспалітай з 1696 году). Жыхарам дазвалялася карыстацца сваёй мовай і сваімі законамі, толькі калі гэта не датычыла сфэры ўлады. 8 траўня 1773 году Кацярына II падпісала чарговы Наказ «Аб заснаваньні ў Беларускіх губэрнях губэрнскіх і правінцыйных земскіх судоў», дзе было яшчэ раз пазначана пра абавязковае выкарыстаньне ў справаводзтве выняткова расейскай мовы<ref>Дакументы і матэрыялы па гісторыі Беларусі. Т. 2. — Менск, 1940.</ref>. Тым часам прызначаны кіраваць новаўтворанай [[Менская япархія|Менскай япархіяй]] [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Урадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] [[Віктар Садкоўскі]] ў час свайго выступу ў [[Слуцак|Слуцку]] пагражаў мясцовым праваслаўным сьвятарам за выкарыстаньне [[Беларуская мова|беларускай мовы]] замест [[Расейская мова|расейскай]]<ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 5.</ref>: {{Цытата|Я вас выкараню, вынішчу, каб і мовы не было вашай праклятай [[Ліцьвіны#Літоўская мова|літоўскай]] і вас саміх. Я вас у высылкі павысылаю або ў салдаты пааддаю, а сваіх з-за кардону панаваджу. {{арыгінал|ru|Я вас скореню, уничтожу, чтоб и языка не было вашего проклятого Литовского и вас самих. Я вас в ссылки порассылаю или в солдаты поотдаю, а своих из-за кордона понавожу!}}| }} [[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Бяроза Картуская. Касьцёл Сьвятога Крыжа.jpg|значак|250пкс|[[Бярозаўскі кляштар|Касьцёл Сьвятога Крыжа]] ў [[Бяроза (горад)|Бярозе Картускай]] да (налева) і па (направа) [[Сьпіс помнікаў архітэктуры Вялікага Княства Літоўскага, зруйнаваных уладамі Расейскай імпэрыі|руйнаваньні расейскімі ўладамі]]]] Кацярына II імкнулася да аб’яднаньня анэксаваных земляў зь іншымі часткамі імпэрыі, але рабіла гэта асьцярожна і паступова. Па здушэньні [[Паўстаньне 1794 году|паўстаньня 1794 году]] гэтая палітыка праводзілася больш упарта і настойліва з ужываньнем карных захадаў<ref name="sved">[[Вячаслаў Швед|Швед В.]] [https://web.archive.org/web/20151020160251/http://kamunikat.fontel.net/www/czasopisy/almanach/07/07szved.htm Эвалюцыя расейскай урадавай палітыкі адносна земляў Беларусі (1772—1863 г.)] // [[Гістарычны Альманах]]. Том 7, 2002.</ref>. Сярод іншага пачалося масавае звальненьне ўраднікаў мясцовага паходжаньня зь дзяржаўных установаў з заменай іх выхадцамі з Расеі<ref name="nv">Крыжаноўскі М. [http://www.nv-online.info/index.php?c=ar&i=9046 Жывая крыніца ты, родная мова] // [[Народная Воля]]. № 65—66, 1 траўня 2008 г.</ref>. Маскоўскія гаспадары [[Павал I]] і [[Аляксандар I Раманаў|Аляксандар I]] не прымалі значных захадаў супраць пашырэньня польскай мовы, таму гэты ўплыў на беларускіх землях па ягоным вынішчэньні ў часы Кацярыны II дастаткова хутка аднавіўся і да канца першай чвэрці XIX ст. перавышаў расейскі. Па прыходзе да ўлады ў сьнежні 1825 году [[Мікалай I|Мікалая I]] наступ на беларускую і польскую культуру аднавіўся і асабліва ўзмацніўся па здушэньні [[Паўстаньне 1830-1831 гадоў|вызвольнага паўстаньня 1830—1831 гадоў]]. Палітыка Мікалая I скіроўвалася на вяртаньне больш узмоцненай русіфікацыі і ўніфікацыі земляў<ref name="sved"/>. 16 верасьня 1831 году ўтварыўся адмысловы «Заходні камітэт», задачай якога зьяўлялася «зраўняць Заходні край ува ўсіх адносінах з унутранымі вялікарускімі губэрнямі»<ref name="sved"/>. Міністар унутраных справаў Расейскай імпэрыі Пётар Валуеў падрыхтаваў для Камітэту адмысловы «Нарыс пра сродкі абмаскаленьня Заходняга краю» ({{мова-ru|«Очерк о средствах обрусения Западного края»|скарочана}}<ref>Миллер А. И. Планы властей по усилению русского ассимиляторского потенциала в Западном крае // «Украинский вопрос» в политике властей и русском общественном мнении (вторая половина XIХ века). — СПб: Алетейя, 2000.</ref>). Згодна з указамі ад 29 лістапада 1830 і 18 лютага 1831 году ў [[Віцебская губэрня|Віцебскай]] і [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай]] губэрнях спынялася дзеяньне [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588 году|Статуту Вялікага Княства Літоўскага]]. На падставе ўказаў ад 30 кастрычніка 1831 і 11 студзеня 1832 году ўсім дзяржаўным установам і пасадам на анэксаваных тэрыторыях надаваліся расейскія назвы<ref name="historyja228">{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 228.</ref>. 25 чэрвеня 1840 году Мікалай I выдаў указ, згодна зь якім усе справы як ува ўрадавай, так і ў судовай частцы, не вылучаючы справаў дваранскіх і дэпутацкіх сходаў, а таксама ўвогуле ўсе акты, якога б роду і найменьня яны не былі, трэба было пісаць толькі на расейскай мове. У афіцыйнай дакумэнтацыі колішняе [[Вялікае Княства Літоўскае]] атрымала назву «[[Паўночна-Заходні край]]», адначасна поўнасьцю скасоўвалася дзеяньне Літоўскага Статуту<ref name="nv"/>. [[Файл:Vilnia, Rajmund Ziamacki. Вільня, Раймунд Зямацкі (J. Brydak, 1863).jpg|250пкс|значак|Расстрэл [[Раймунд Зямацкі|ксяндза Зямацкага]] расейскімі карнікамі на загад [[Мураўёў-вешальнік|Мураўёва]], 5.06.1863 г.]] Апроч таго, Мікалай I зацьвердзіў пастанову аб перасяленьні ў Беларусь ''«выхадцаў з унутраных губэрніяў, якія прынясуць з сабой у гэты край, чужы Расеі, нашу мову, звычаі, прыхільнасьць расейцаў да стальцу»''<ref name="dvbh">{{Літаратура/Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (1997)|к}}</ref>. За [[Аляксандар II|Аляксандрам II]] назіраліся пэўныя паслабленьні ў русіфікацыйных працэсах, але палітыка ўніфікацыі і інтэграцыі заходніх губэрняў зь іншымі тэрыторыямі Расейскай імпэрыі ўсё яшчэ працягвалася<ref name="sved"/>. Па здушэньні [[паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў]] працэс маскалізацыі ўзначаліў генэрал-губэрнатар [[Міхаіл Мураўёў|М. Мураўёў]], названы сучасьнікамі Вешальнікам і Людаедам<ref>{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 257.</ref>. Асаблівую ўвагу начальнік «Паўночна-заходняга краю» надаваў маскалізацыі адукацыі, шырока вядомым зьяўляецца ягоны дэвіз<ref>[https://www.svaboda.org/a/28134928.html У менскім праваслаўным храме маліліся за Мураўёва-вешальніка — упершыню за сто гадоў], [[Радыё Свабода]], 23 лістапада 2016 г.</ref>: {{Цытата| Што не дарабіў расейскі штык — даробіць расейскі чыноўнік, расейская школа і расейская царква {{арыгінал|ru|Что не доделал русский штык — доделает русский чиновник, русская школа и русская церковь}} }} [[Файл:St.George church (Babrujsk).JPG|міні|250пкс|Характэрная [[мураўёўкі|мураўёўка]] з [[купал-цыбуліна|купаламі-цыбулінамі]], [[шацёр (архітэктура)|шатрамі]], [[Какошнік (архітэктура)|какошнікамі]] і інш.]] Мураўёў запрасіў у Вільню прадстаўніка кансэрватыўнага кірунку ў «западно-руссизме» [[Ксенафонт Гаворскі|Ксенафонта Гаворскага]] і спрыяў пераносу яго кіеўскага выданьня «Вестник Юго-Западной и Западной России» пад новай назвай «Вестник Западной России». Аднак, нягледзячы нават на ўвядзеньне абавязковай падпіскі для духавенства і службоўцаў, часопіс ня меў папулярнасьці, і ў 1871 годзе яго закрылі<ref>{{Літаратура/Гістарыяграфія гісторыі Беларусі|к}} С. 133.</ref>. Зьвяртаючыся да шляхты колішняга Вялікага Княства Літоўскага Мураўёў казаў<ref name="dvbh"/>: {{Цытата| Забудзьцеся пра наіўныя летуценьні і мары, панове, і помніце, што калі вы ня станеце тут сваімі думкамі і пачуцьцямі расейцамі, вы будзеце іншаземцамі і мусіце тады пакінуць гэты край {{арыгінал|ru|Забудьте наивные мечтания, занимавшие вас доселе, господа, и помните, что если вы не станете здесь по своим мыслям и чувствам русскими, то вы будете здесь иностранцами и должны тогда покинуть этот край}} }} [[Файл:Połacak, Rynak-Viciebskaja. Полацак, Рынак-Віцебская (1910).jpg|значак|250пкс|Расейскі помнік г.зв. «[[Вайна 1812 году|Айчыннай вайне]]» ў Полацку з [[Герб Расеі|двухгаловымі арламі]], [[купал-цыбуліна|купалам-цыбулінай]] і [[Расейскі крыж|расейскім крыжам]]]] Істотнымі фактарамі маскалізацыі ў «Паўночна-заходнім краі» зьяўляліся падвышаныя (параўнальна з мэтраполіяй) аклады і разнастайныя прывілеі для чыноўнікаў-выхадцаў з цэнтральнай Расеі, а таксама расейскае войска, шматлікія гарнізоны якога бесьперапынна разьмяшчаліся ў беларускіх местах і мястэчках<ref name="Arlou-1993">[[Уладзімер Аляксеевіч Арлоў|Арлоў У.]] Калі пасяліліся на беларусі расейцы? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 49.</ref>. Асаблівасьцю русіфікацыйных захадаў уладаў Расейскай імпэрыі ў Беларусі была агрэсіўная прапаганда сярод беларусаў фактычна акупацыйнай расейскай мовы і культуры (мовы і культуры [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]]) як «сваіх уласных», якімі тыя нібыта карысталіся раней<ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 21—22.</ref>. Як адзначае беларускі гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], па анэксіі земляў Вялікага Княства Літоўскага расейскія ўлады спрыялі пашырэньню назвы [[беларусы]], бо гэтая назва больш адпавядала [[імпэрыялізм|імпэрскім інтарэсам]] і дазваляла трактаваць гістарычных [[ліцьвіны|ліцьвінаў]] як разнавіднасьць [[расейцы|расейцаў («вялікарусаў»)]]. Разам з тым, гэтая назва замацавалася за ўсім насельніцтвам толькі на мяжы XIX і XX стагодзьдзяў<ref name="Arlou-2012-161">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 161.</ref>. === СССР === [[Файл:Kurapaty - 01.jpg|значак|250пкс|[[Курапаты]], месца [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|масавых расстрэлаў ахвяраў]] [[НКВД]]]] У 1929 годзе з прыходам да ўлады ў [[СССР|Савецкім Саюзе]] [[Сталін]]а пачалося згортваньне палітыкі [[Беларусізацыя|беларусізацыі]], якая на пачатку няпростага станаўленьня савецкай улады ([[Слуцкі збройны чын]], шматлікія антыбальшавіцкія паўстаньні і інш.) мусіла выгадна адрозьніваць яе ў вачах беларусаў ад уладаў Расейскай імпэрыі. Тым часам у адпаведнасьці з [[бальшавікі|бальшавіцкай]] [[камунізм|камуністычнай]] тэорыяй мэтай савецкай нацыянальнай палітыкі было зьліцьцё ўсіх народаў СССР у адну нацыю, якое мусіла адбывацца на падставе ўзаемнага скрыжоўваньня нацыянальных элемэнтаў усіх народаў, у тым ліку мовы. З часоў Сталіна гэты працэс праводзіўся толькі на падставе [[Расея|расейскай]] нацыянальнай базы — на базе расейскай гісторыі, расейскай культуры, расейскай мовы і расейскага патрыятызму<ref name="ehb">{{Літаратура/ЭГБ|6-1к}} С. 136.</ref>. У пачатку 1930-х гадоў у СССР узьнялі кампанію супраць беларускай мовы. Палітыка русіфікацыі беларускае мовы знайшла сваё канкрэтнае адлюстраваньне ў выдадзенай у 1931 годзе кнізе пад рэдакцыяй дырэктара [[Інстытут філязофіі|Інстытуту філязофіі]] [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|Беларускай акадэміі навук]] акадэміка С. Вальфсона «Навука на службе нацдэмаўскай контррэвалюцыі». Практычным завяршэньнем першага этапу кампаніі русіфікацыі беларускае мовы стала ўрадавая пастанова Савету народных камісараў БССР за 28 жніўня 1933 году «[[Рэформа беларускага правапісу 1933 году|Аб зьменах і спрашчэньні беларускага правапісу]]», якая датычыла ня толькі правапісу, але і [[фанэтыка|фанэтычных]] і [[Марфалёгія (мовазнаўства)|марфалягічных]] асаблівасьцяў беларускай мовы<ref name="Stanislau Stankievic">[[Станіслаў Станкевіч (палітык)|Станкевіч С.]] Русіфікацыя беларускае мовы ў БССР і супраціў русіфікацыйнаму працэсу. — Менск: Навука і тэхніка, 1994.</ref>. У 1950 годзе Сталін пісаў<ref>Сталин И. Марксизм и вопросы языкознания. — Москва, 1950.</ref>: {{Цытата| Мы будзем мець справу ня зь дзьвюма мовамі, ... а з сотнямі нацыянальных моваў, зь якіх у выніку даўгога эканамічнага, палітычнага й культурнага супрацоўніцтва нацыяў будуць выдзяляцца спачатку найбольш узбагачаныя адзіныя занальныя мовы, а потым занальныя мовы зьліюцца ў вадну супольную міжнародную мову, ...якая... будзе новай мовай, што ўбярэ ў сябе найлепшыя элемэнты нацыянальных і занальных моваў. {{арыгінал|ru|Мы будем иметь дело не с двумя языками... .. а с сотнями национальных языков, из которых в результате длительного экономического, политического и культурного сотрудничества наций будут выделяться сначала наиболее обогащенные единые зональные языки, а потом зональные языки сольются в один общий международный язык, ...который... будет новым языком, вобравшим в себя лучшие элементы национальных и зональных языков}} }} Адна з прадказаных Сталіным занальных моваў мусіла паўстаць на базе расейскай мовы<ref>[[Зьміцер Саўка|Саўка З.]] Мазаічная артаграфія. З нагоды прыняцьця Правапіснага закону — 2008 (частка 1) // [[Arche]]. № 12, 2009. С. 12.</ref>. [[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Койданаўскі замак.jpg|250пкс|значак|[[Койданаўскі замак|Замак і кальвінскі збор]] у [[Койданаў|Койданаве]], [[Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных уладамі СССР|зьнішчаныя дашчэнту савецкімі ўладамі]]]] За час усёй русіфікацыйнай кампаніі, якая пачалася ў 1930-х гадох ва ўсіх нерасейскіх мовах Савецкага Саюзу, адбываўся прыкладна аднолькавы працэс з аднолькавай рэакцыяй на яго з боку асобных народаў. Калі разгледзець славянскія нерасейскія мовы СССР — [[беларуская мова|беларускую]] і [[украінская мова|ўкраінскую]] — то ў зьвязку з сваяцтвам гэтых моваў русіфікацыйны працэс у кожнай зь іх зьяўляўся ідэнтычным ува ўсіх дэталях. У працэсе русіфікацыі неславянскіх моваў — [[цюрскія мовы|цюрскіх]], моваў народаў [[Каўказ]]у, мовы [[Балтыя|балцкіх]] народаў — існавалі пэўныя фармальныя і колькасныя розьніцы ад русіфікацыйнага працэсу ў беларускай альбо ўкраінскай мовах, але асноўныя мэты, на якія быў скіраваны гэты працэс, заставаліся аднолькавымі<ref name="Stanislau Stankievic"/>. Рэалізацыя моўнай палітыкі ў [[БССР]] праводзілася ў двух кірунках, якія ўзаемна дапаўняюць адзін адно, але пасьлядоўна вялі да поўнай нівэляцыі беларускае мовы<ref name="Stanislau Stankievic"/>: # Звужэньне сфэры ўжываньня беларускай мовы ў публічным жыцьці і замена яе расейскай; # Усебаковая русіфікацыя дапушчанай да публічнага ўжываньня беларускай мовы. [[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Высокае. Кляштар баніфратаў.jpg|250пкс|значак|Кляштар баніфратаў у [[Высокае|Высокім]], ператвораны ў склад-гараж]] Адным з асноўных кірункаў русіфікацыі па [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайне]] стала накіраваньне ў Беларусь работнікаў (пераважна на кіроўныя пасады) зь іншых рэспублік СССР. Толькі ў 1944 годзе ЦК [[КПСС|кампартыі]] накіраваў у БССР на сталую працу 429 чалавек, зь якіх звыш 10 сталі сакратарамі [[абкам|абкамаў]], 19 — загаднікамі аддзелаў абкамаў, каля 40 — першымі сакратарамі [[райкам|райкамаў]] партыі. Паводле зьвестак на 1 студзеня 1945 году, у агульным складзе [[КП(б)Б]] беларусаў было толькі 46%, прытым іх вельмі неахвотна вылучалі на высокія кіроўныя пасады. Больш за дзесяць паваенных гадоў ЦК КП(б) Б узначальвалі расейцы з паходжаньня<ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 37—38.</ref>. Згодна з прынятай у жніўні 1944 году пастановай кампартыі прадугледжвалася пасылка ў Беларусь на сталую працу значнай колькасьці расейскамоўных прапагандысцкіх кадраў і работнікаў культуры<ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 41.</ref>. Як адзначае беларускі гісторык [[Уладзімер Аляксеевіч Арлоў|Уладзімер Арлоў]], камуністычныя ідэолягі адводзілі гэтай магутнай хвалі перасяленцаў з Расеі важную ролю ў русіфікацыі Беларусі і стварэньньні «новай этнічнай супольнасьці» ({{мова-ru|новой этнической общности|скарочана}}) — бяспамятнага, абязмоўленага народу, зь якім можна праводзіць хоць-якія экспэрымэнты<ref name="Arlou-1993"/>. Адначасна актыўна спрыялі працэсу русіфікацыі шматлікія структурныя падразьдзяленьні спэцслужбаў, якія жорстка распраўляліся зь беларускімі падпольнымі арганізацыямі<ref name="Lyc-38">{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 38.</ref>. Па сьмерці Сталіна ў чэрвені 1953 году на пленуме ЦК КПБ у Менску кандыдат на пасаду першага сакратара беларускага ЦК [[Міхаіл Зімянін]] рэзка раскрытыкаваў палітыку партыйнага кіраўніцтва ў нацыянальным пытаньні, асабліва ў заходніх абласьцях БССР. Ён заявіў, што сярод партыйных і савецкіх кіраўнікоў там пераважаюць небеларусы — з 1175 партыйных чыноўнікаў беларусаў толькі 121 чалавек; з 1408 супрацоўнікаў аблвыканкамаў мясцовымі беларусамі былі толькі 114, з 321 супрацоўніка гарвыканкамаў мясцовых было толькі 25 чалавек. Асабліва рэзка Зімянін гаварыў пра становішча ў органах НКВД-МУС: у цэнтральным і абласных апаратах МУС беларусаў — адзінкі, з 173 начальнікаў райаддзелаў МУС беларусаў было толькі 33; у заходніх абласьцях з 840 апэратыўных супрацоўнікаў органаў МУС мясцовых ураджэнцаў толькі 17 чалавек; у органах міліцыі заходніх вобласьцяў з 150 кіраўнікоў беларусам быў толькі 1, а з 92 начальнікаў гаррайаддзелаў міліцыі ўраджэнцаў заходніх абласьцей было толькі 5. Таксама на пленуме гаварылася пра варты жалю стан беларускай адукацыі, напрыклад, у Менску па-беларуску навучаліся толькі 15% вучняў. Але гэтага стану зьмяніць не ўдалося, бо яшчэ падчас пленуму [[Лаўрэнці Берыя|Лаўрэнція Берыю]], які даслаў у Менск Зімяніна, арыштавалі і ягоныя спробы нацыянальнага разьняволеньня ў СССР вельмі хутка згарнулі<ref name="Ablamiejka-21-04-2022">[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Сяргей Абламейка]], [https://www.svaboda.org/a/31812939.html Як мы сталі «сильно похожи друг на друга». Адкрыты ліст да Барыса Акуніна], [[Радыё Свабода]], 21 красавіка 2022 г.</ref>. Увогуле, у паваеннай Беларусі ўсімі найважнейшымі пытаньнямі, у тым ліку і культурна-моўнымі, фактычна загадвалі савецкія ўлады ў Маскве, прытым не на карысьць беларусаў<ref name="Lyc-38"/>. Кепская сытуацыя склалася з выданьнем кнігаў на беларускай мове. Такія выданьні трымаліся на складах, не пушчаліся ў продаж, а пазьней сьпісваліся ў якасьці затаваранай нехадавой прадукцыі, якую ніхто ня хоча чытаць. Разам зь зьмяншэньнем накладаў і колькасьці беларускамоўнай друкаванай прадукцыі павялічвалася колькасьць і ўдзельная вага расейскамоўнай. У 1946 годзе наклад часопісаў на расейскай мове ў БССР складаў 1[[адсотак|%]], 1955 годзе ён дасягнуў 31%. У 1970 годзе агульны наклад беларускамоўных кнігаў складаў 9 мільёнаў асобнікаў, расейскамоўных — 16 мільёнаў<ref name="atlantyda">[http://www.svaboda.org/content/transcript/822774.html Беларуская Атлянтыда: без бар’ераў. Русыфікацыя], [[Радыё Свабода]], 13 сьнежня 2007 г.</ref>. Кнігі на беларускай мове ў 1950, 1965 і 1970 гадох складалі адпаведна 85%, 31% і 37% ад агульнай колькасьці кнігаў, друкаваных у БССР. Газэты: 85%, 57% і 38%. Нязначнае павелічэньне назіралася толькі сярод часапісаў: 74%, 75% і 81%<ref>Мікуліч Т. Мова і этнічная самасвядомасць. — Менск: Навука і тэхніка, 1996. С. 96.</ref>. [[Файл:Muzeum Suworowa w Kobryniu.JPG|значак|250пкс|Музэй [[Аляксандар Сувораў|Суворава]] ў [[Кобрынь|Кобрыні]], створаны за савецкім часам]] Найбольш актыўна працэс русіфікацыі пайшоў у 1960—1970-я гады. Шырокая дыскусія пра мэтады навучаньня расейскай мове ў рэспубліках СССР скончылася ў жніўні 1956 году міжрэспубліканскай канфэрэнцыі ў [[Ташкент|Ташкенце]], дзе зазначалася, быццам расейская мова стала ўсім савецкім народам «''другой роднай мовай''» і сродкам узбагачэньня лексыкі нацыянальных моваў. Кампанія ўкараненьня расейскай мовы ўва ўсе сфэры жыцьця нацыянальных рэспублік, што разгарнулася па гэтым, сустрэла пратэст часткі нацыянальнай інтэлігенцыі, якая па XX зьезьдзе партыі пачала выказвацца вальней. Нават найвышэйшае кіраўніцтва БССР выказвалася з асуджэньнем маштабаў русіфікацыі. У студзені 1959 году на прыёме ў гонар 40-годзьдзя БССР, на які прыехаў [[Мікіта Хрушчоў|М. Хрушчоў]], першы сакратар ЦК КПБ [[Кірыла Мазураў|К. Мазураў]] выступіў з прамовай на беларускай мове. Хрушчоў абурыўся, чаму выступ быў не па-расейску. Крыху пазьней ён выказаўся яшчэ больш вызначана<ref>[https://www.svaboda.org/a/29693737.html Ня трапіць у палон «русского мира». У Віцебску абмеркавалі лёс беларускай дзяржаўнасьці], [[Радыё Свабода]], 6 студзеня 2019 г.</ref>: {{Цытата| Чым хутчэй мы ўсе загаворым па-расейску, тым хутчэй збудуем камунізм. {{арыгінал|ru|Чем скорее мы все будем говорить по-русски, тем быстрее построим коммунизм.}} }} Па гэтым пачалося выцісканьне беларускай мовы з тых пазыцыяў, якія яна пакуль яшчэ займала, і асабліва ўзмацнілася з прыходам на пасаду першага сакратара ЦК КПБ [[Пётар Машэраў|Пятра Машэрава]] ў 1965 годзе<ref>Коряков Ю. Б. Языковая ситуация в Белоруссии и типология языковых ситуаций. Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук. Научный руководитель — доктор филологических наук, профессор В. М. Алпатов. — Московский Государственный Университет им. М. В. Ломоносова. Филологический факультет. С. 39—40.</ref>. 26 траўня 1983 году была прынятая пастанова [[ЦК КПСС]] і Савету Міністраў СССР аб павелічэньні на 15% заработку настаўнікаў расейскай мовы ў беларускамоўных школах. Пастанова прадугледжвала з студзеня 1984 году павелічэньне на 15% стаўкі настаўнікаў падрыхтоўчых і другіх-трэціх клясаў, якія ведалі расейскую мову, і настаўнікаў расейскай мовы і літаратуры ў 4—11 клясах агульнаадукацыйных школаў усіх тыпаў<ref name="atlantyda"/>. Асаблівасьцю русіфікацыйных захадаў уладаў СССР у Беларусі стала сыстэматычнае насаджэньне беларусам [[Комплекс непаўнавартасьці|комплексу непаўнавартасьці]] на нацыянальным узроўні: як культурна-гістарычнага («''беларускі народ быў яшчэ ў незапамятныя часы заваяваны магутным і баявым народам — [[летувісы|летувісамі]] — і з той пары хадзіў то пад уладай летувісаў, то палякаў — і толькі магутны старэйшы расейскі брат здолеў вярнуць беларусаў да нармальнага жыцьця і выратаваў іх ад немінучай пагібелі як асобнага народа''»<ref>Астапенка А. Мікола Ермаловіч: Той, хто вярнуў нам гісторыю. — {{Менск (Мінск)}}: «Харвест», 2015. С. 5.</ref>), так і эканамічнага («''без Расеі мы нішто''», «''без Расеі мы памром''»<ref>[[Дзьмітры Гурневіч]], [https://www.svaboda.org/a/31857889.html «Без Расеі Беларусь памрэ». Тлумачым, чаму гэта ня так], [[Радыё Свабода]], 19 траўня 2022 г.</ref>). Вынікам расейскай імпэрскай і савецкай русіфікацыйнай палітыкі стала тое, што на час [[Перабудова|перабудовы]], якая пачалася ў сярэдзіне 1980-х гадоў, беларусы былі найбольш дэнацыяналізаванымі і русіфікаванымі з народаў усіх рэспублік СССР. Гэта прычынілася да таго, што працэсы [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|нацыянальнага адраджэньня]] ішлі тут больш марудна, чым у іншых, і сустракалі значны супраціў з боку савецкага дзяржаўнага чыноўніцкага апарату<ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 45.</ref>. === Рэжым Лукашэнкі === {{Падвойная выява|справа|Flag of the Byelorussian Soviet Socialist Republic (1951–1991).svg|122|Flag of Belarus.svg|122|[[Сьцяг БССР]] (налева) і [[Сьцяг Беларусі (афіцыйны)|яго мадыфікацыя]] для [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]] (направа)}} {{Падвойная выява|справа|Emblem of the Byelorussian Soviet Socialist Republic (1981–1991).svg|122|Coat of arms of Belarus.svg|122|[[Герб БССР]] (налева) і [[Герб Беларусі (афіцыйны)|яго мадыфікацыя]] для рэжыму Лукашэнкі (направа)}} [[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Гошчава. Крыжаўзьвіжанская царква.jpg|значак|250пкс|[[Царква Ўзьвіжаньня Сьвятога Крыжа (Гошчава)|Узьвіжанская царква]] ў [[Гошчава|Гошчаве]]: выгляд да (налева) і па [[Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных Маскоўскім патрыярхатам|сучаснай маскоўскай перабудове]] (направа)]] Актывізацыя прарасейскіх настрояў ва ўладных колах Беларусі адзначалася яшчэ з восені 1993 году, што выявілася ў працы Канстытуцыйнай Камісіі: большасьць яе сябраў выказаліся за тое, каб упамінаньне крыніцаў Беларускай дзяржаўнасьці — ня толькі Вялікага Княства Літоўскага і Беларускай Народнай Рэспублікі, але і Беларускай ССР — выключыць з тэксту [[Канстытуцыя Беларусі|Канстытуцыі Беларусі]]. Такую пастанову падтрымала большасьць [[Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь 12-га скліканьня|дэпутацкага корпусу]]<ref>[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/30488810.html У праекце Канстытуцыі 1994 прыгадваліся ВКЛ і БНР], [[Радыё Свабода]], 15 сакавіка 2020 г.</ref>. Увогуле, у 1991—1994 гадох Беларусь была адзінай краінай з былых рэспублік СССР, дзе нацыянальныя палітычныя сілы ня мелі прадстаўніцтва ў міністэрствах і структурах мясцовай выканаўчай улады — фактычна ня мелі доступу да рэальнага кіраваньня дзяржавы<ref name="navumcyk_15.04.2020">[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/30555697.html Беларусь як унікум. Адказ Прэйгерману], [[Радыё Свабода]], 15 красавіка 2020 г.</ref>. Зь іншага боку, яшчэ 11 сьнежня 1992 году кіраўнік [[Міністэрства замежных справаў Расеі|Міністэрства замежных справаў]] Расеі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Андрэй Козыраў||ru|Козырев, Андрей Владимирович}} зрабіў наступную заяву на паседжаньні Рады міністраў НБСЭ (цяпер [[Арганізацыя бясьпекі і супрацы ў Эўропе|АБСЭ]])<ref>[https://web.archive.org/web/20211206140132/https://zautra.by/news/lebedok-kogda-rech-o-vlasti-radi-vlasti-to-uzhe-ne-vazhno-kto-formalnyi-sobstvennik Лебедок: «Когда речь о власти ради власти, то уже не важно, кто формальный собственник»], Заўтра тваёй краіны, 6 сьнежня 2021 г.</ref>: {{Цытата|Прастора былога Савецкага Саюзу ня можа разглядацца як зона поўнага ўжываньня нормаў НБСЕ. Гэта, ў існасьці, постімпэрская прастора, дзе Расеі трэба будзе бараніць свае інтарэсы з выкарыстаньнем усіх даступных сродкаў, у тым ліку ваенных і эканамічных. Мы будзем цьвёрда настойваць, каб былыя рэспублікі СССР неадкладна ўступілі ў новую фэдэрацыю альбо канфэдэрацыю, і пра гэта пойдзе жорсткая размова. {{арыгінал|ru|Пространство бывшего Советского Союза не может рассматриваться как зона полного применения норм СБСЕ. Это, по сути, постимперское пространство, где России предстоит отстаивать свои интересы с использованием всех доступных средств, включая военные и экономические. Мы будем твердо настаивать, чтобы бывшие республики СССР незамедлительно вступили в новую федерацию или конфедерацию, и об этом пойдет жесткий разговор.}} }} Тым часам поўнае аднаўленьне русіфікацыйнай [[Моўная палітыка|моўнай]] і культурнай палітыкі адбылося толькі па ўсталяваньні [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандрам Лукашэнкам]] [[Рэжым Лукашэнкі|аўтарытарнага рэжыму]]<ref name = "disaster" /><ref name = "Smok" /><ref name = "crisis" /><ref name = "main" /><ref name = "russificator" />, што стала вынікам супадзеньня інтарэсаў уладаў Расеі, якія рэанімавалі [[Імпэрыялізм|імпэрскую ідэю]], і Лукашэнкі, які меў спадзяваньні праз далучэньне Беларусі да Расеі замяніць яе нямоглага прэзыдэнта [[Барыс Ельцын|Барыса Ельцына]]<ref>{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 10.</ref>. У 1995 годзе ён правёў [[Рэфэрэндум у Беларусі 1995 году|рэфэрэндум]], які супярэчыў Канстытуцыі Беларусі і дзейнаму заканадаўству<ref name="МП">[[Міхаіл Пастухоў|Пастухоў М.]] [https://knihi.com/none/Aniamiennie_Z_kroniki_zniscennia_bielaruskaj_movy.html#chapter13 Ці законны рэфэрэндум 1995 году адносна наданьня дзяржаўнага статусу расейскай мове?] // Аняменне. З кронікі знішчэння беларускай мовы. — Вільня, 2000.</ref><ref name="zapr">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудзкі С.]] [https://web.archive.org/web/20170814200257/http://jivebelarus.net/language/language-defeat-06.html Грамадзкае сьцьвярджэньне беларускай мовы і парушэньні правоў беларускамоўных людзей] // Аняменне. З кронікі знішчэння беларускай мовы. — Вільня, 2000.</ref><ref name="zapr1">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудзкі С.]] [https://web.archive.org/web/20110722003014/http://arche.bymedia.net/2002-1/zapr102.html Моўная палітыка ў Беларусі ў 1990-я гады] // [[Архэ Пачатак]]. №1 (21), 2002.</ref>, адзначаўся парушэньнем законаў і фальсыфікацыяй вынікаў галасаваньня<ref>[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/27734568.html Рэфэрэндум-95 пра сымболіку і мову ня быў легітымным], [[Радыё Свабода]], 12 траўня 2019 г.</ref>. Па рэфэрэндуме, Лукашэнка пазбавіў беларускія [[Нацыянальная сымболіка|нацыянальныя сымбалі]] [[бел-чырвона-белы сьцяг]] і герб [[Пагоня|Пагоню]] статусу афіцыйнай дзяржаўнай сымболікі і надаў дзяржаўны статус [[расейская мова|расейскай мове]]. Адзначаецца, што гэты рэфэрэндум зьняважыў беларускую нацыю, пераламаў ёй хрыбет. Гэта была стратэгічная перамога прарасейскіх, праімпэрскіх сілаў, параўнальная зь ліквідацыяй [[Беларуская Народная Рэспубліка|першай Беларускай нацыянальнай дзяржавы]] і здушэньнем [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|паўстаньня]] [[Кастусь Каліноўскі|Кастуся Каліноўскага]]<ref name="navumcyk_15.04.2020"/>. Аўтар [[Чырвона-зялёны сьцяг|сьцяга]] і [[Герб Беларусі (афіцыйны)|гербу]] рэжыму Лукашэнкі кіраўнік яго адміністрацыі [[Леанід Сініцын]]<ref>Толкачева Е. [https://web.archive.org/web/20200412135326/https://news.tut.by/economics/637111.html «Сел и нарисовал». Как в 1995 году БЧБ-флаг сменили на красно-зеленый, а «Пагоню» — на герб БССР], [[TUT.BY]], 12.05.2019 г.</ref><ref name="Marcinovic">Мартинович Д. [https://web.archive.org/web/20200622200046/https://news.tut.by/culture/684354.html Без исторической символики, но с русским языком. Как 25 лет назад в Беларуси прошел референдум], [[TUT.BY]], 14.05.2020 г.</ref>, [[Расейцы|расеец]] паводле нацыянальнасьці і прыхільнік далучэньня Беларусі да Расеі<ref name="Navumcyk">[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/25354832.html «Маўр» Лукашэнкі, або той, хто зьмяніў герб і сьцяг], [[Радыё Свабода]], 18 красавіка 2014 г.</ref>, які меў імаверныя зьвязкі з расейскімі спэцслужбамі<ref name="Navumcyk_18.04.2014">[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/25354832.html «Маўр» Лукашэнкі, або той, хто зьмяніў герб і сьцяг], [[Радыё Свабода]], 18 красавіка 2014 г.</ref> і быў фігурантам дакладу дэпутата [[Сяргей Антончык|Сяргея Антончыка]] пра карупцыю ў атачэньні Лукашэнкі<ref>{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 127.</ref><ref>Соўсь Г. [https://www.svaboda.org/a/30211729.html Антончык пра антыкарупцыйны даклад Лукашэнкі, фатальную памылку Ганчара і «звышцынізм» апазыцыі], [[Радыё Свабода]], 12 кастрычніка 2019 г.</ref>, пазьней апавядаў беларускаму дэпутату [[Валянцін Голубеў|Валянціну Голубеву]]<ref name="Navumcyk"/>: {{Цытата|Справа ж не ў геральдыцы. Таму што калі прыгадаць, навошта ўвогуле трэба было мяняць сымболіку, дык зразумела, што чым яна горш атрымалася, тым лепей. Бо яе замена была толькі правакуючым выпадам, прычым толькі адным — у камбінацыі зь некалькіх удараў''.}} Паводле сьведчаньня Сініцына, праца над новай сымболікай вялася з 21 сакавіка, прытым дэпутаты атрымалі эскізы сьцяга і гербу ўжо 23 сакавіка. Як мяркуе дэпутат [[Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь 12-га скліканьня|Вярхоўнага Савету 12-га скліканьня]] [[Сяргей Навумчык]], хуткае (за два дні) стварэньне прапанаванай Лукашэнкам сымболікі сьведчыла пра тое, што галоўнай мэтай рэфэрэндуму было ня столькі ўвядзеньне нейкай канкрэтнай сымболікі (якая разглядалася як часовая — да ліквідацыі незалежнасьці Беларусі), колькі зьнішчэньне дзяржаўнага статусу бел-чырвона-белага сьцяга і Пагоні<ref>{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 66.</ref>. У другой палове 1990—2000-х гадох афіцыйнае выкарыстаньне беларускай мовы пачало імкліва зьмяншацца, найперш у сфэрах адукацыі і культуры, а таксама ў мас-мэдыя. У гэты ж час адбывалася масавае выцісканьне зь дзяржаўных установаў прыязных да беларускай мовы і культуры настаўнікаў, выкладнікаў і навуковых супрацоўнікаў<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=100176 Генадзь Сагановіч звольнены] // [[Наша Ніва]], 1 ліпеня 2005 г.</ref><ref>[https://nn.by/?c=ar&i=130986 З Гродзенскага медуніверсітэта звольнены беларускамоўны прафесар Астроўскі] // [[Наша Ніва]], 28 чэрвеня 2014 г.</ref><ref>[https://nn.by/?c=ar&i=142724 Генадзь Семянчук: «Чыстка ў Гродзенскім універсітэце — гэта антыдзяржаўная дзейнасць»] // [[Наша Ніва]], 31 студзеня 2015 г.</ref><ref>Хільмановіч У. [https://www.racyja.com/blohi-racyi/uladimir-hilmanovic/vajna-z-knigami/ Вайна з кнігамі], [[Радыё Рацыя]], 2017 г.</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20200806202309/https://news.tut.by/society/382076.html?crnd=38851 У Гродзенскім універсітэце звольненая гісторык Іна Соркіна], [[TUT.BY]], 12 студзеня 2014 г.</ref><ref>[https://nn.by/?c=ar&i=81339 Адкрыты ліст вялікай групы гісторыкаў і простых людзей у абарону звольненага дацэнта Чарнякевіча: «Ацэнку будзем ставіць мы»] // [[Наша Ніва]], 5 кастрычніка 2012 г.</ref><ref>[https://nn.by/?c=ar&i=81457 Выкладчыка Гродзенскага ўніверсітэта звальняюць за казку пра Пагоню] // [[Наша Ніва]], 8 кастрычніка 2012 г.</ref>. [[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Талачын. Пакроўская царква.jpg|значак|250пкс|[[Царква Покрыва Багародзіцы і манастыр базылянаў (Талачын)|Пакроўская царква]] ў [[Талачын]]е: выгляд да (налева) і па надбудове [[купал-цыбуліна|купалоў-цыбулінаў]] (направа)]] Адной з праяваў праўнай [[дыскрымінацыя|дыскрымінацыі]] беларускай мовы стала прыняцьце асноўных кодэксаў Беларусі на расейскай мове без афіцыйнага беларускага перакладу. Гэта прывяло да таго, што беларускамоўнага грамадзяніна пазбавілі магчымасьці ў поўнай меры абараняць свае правы. Апроч таго, фіксуюцца выпадкі, калі судзьдзі адмаўляюцца весьці працэсы па-беларуску, а беларускамоўным грамадзянам адмаўляюць надаць перакладніка, што парушае нормы Кодэкса аб судаўладкаваньні і статусе судзьдзяў (артыкул 13). У 2003 годзе [[Канстытуцыйны суд Рэспублікі Беларусь]] у сваёй пастанове вызнаў парушэньне балянсу роўнасьці выкарыстаньня дзьвюх дзяржаўных моваў<ref>Гуштын А. [https://web.archive.org/web/20170217003642/http://naviny.by/rubrics/society/2015/05/13/ic_articles_116_188871 Рэферэндум-1995. Права на беларускую мову], NAVINY.BY, 13 траўня 2015 г.</ref>. Беларускі палітык [[Зянон Пазьняк]] вылучыў наступныя праявы [[беларусафобія|беларусафобіі]] з боку рэжыму Лукашэнкі: 1) парваньне [[Бел-чырвона-белы сьцяг|беларускага нацыянальнага сьцяга]] (бела-чырвона-белага); 2) спаленьне беларускамоўных [[падручнік]]аў; 3) [[Цкаваньне|зьдзек]] зь беларускай мовы; 4) закрыцьцё беларускамоўных школаў, [[гімназія]]ў і ліцэяў; 5) {{Артыкул у іншым разьдзеле|зьнявага||en|Insult}} шанаваных людзей беларускага народу ([[Васіль Быкаў]], [[Францішак Скарына]]), 6) разбурэньне беларускіх помнікаў, у тым ліку шляхам пераробкі; 7) наўмыснае псаваньне ўласьцівага Беларусі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Краявід|краявіду|en|Landscape}}; 8) вынішчэньне запаведнай прыроды Беларусі; 9) грэблівае стаўленьне да людзей беларускай [[Народнасьць|народнасьці]], [[Беларуская літаратура|беларускай літаратуры]] і [[Творчасьць|творчасьці]]; 10) нянавісьць да беларускай [[Моладзь|моладзі]] і вольнасьці беларусаў; 11) накладаньне спагнаньня, звальненьне з працы, выгнаньне з вучэльні і [[зьняволеньне]] за вуснае і пісьмовае выкарыстаньне беларускай мовы<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Улада цемры|спасылка=http://www.pazniak.info/page_ulada_tsemryi|выдавец=[[Зянон Пазьняк]]|дата публікацыі=9 сакавіка 2008|копія=http://www.bielarus.net/archives/2008/03/11/1373|дата копіі=11 сакавіка 2008 |дата доступу=5 траўня 2016}}</ref>. [[Файл:Architectural Detail - Minsk - Belarus - 01 (27426797732).jpg|250пкс|міні|«[[Дом Чыжа]]», які зьнішчыў панараму і пэрспэктыву гістарычнага цэнтру Менску]] Вынікам такой палітыкі стала тое, што ў час перапісу насельніцтва Беларусі 2009 году толькі 53,2% насельніцтва краіны назвалі беларускую мову [[родная мова|роднай]], а ў Менску — увогуле, толькі 35,2%. Для параўнаньня, паводле вынікаў перапісу насельніцтва 1999 году (у час першага прэзыдэнцкага тэрміну Лукашэнкі), беларускую мову роднай назвалі 73,6% насельніцтва Беларусі. Такім чынам, за 10 гадоў кіраваньня Лукашэнкі колькасьць жыхароў Беларусі, якія лічаць беларускую мову роднай, зьменшылася на 20,4%. У той час як адсоткавая доля беларусаў за гэтыя 10 гадоў у краіне практычна не зьмянілася: 81,2% у 1999 супраць 83,7% у 2009 годзе<ref>Місюкевіч Ю. [https://nn.by/?c=ar&i=43063 Беларусаў стала больш, але яны русіфікуюцца] // [[Наша Ніва]], 8 верасьня 2010 г.</ref><ref>[https://www.svaboda.org/a/2151688.html Вынікі перапісу насельніцтва: для 53% насельніцтва беларуская мова — родная], [[Радыё Свабода]], 8 верасьня 2010 г.</ref><ref>[https://news.arche.by/by/page/ideas/hramadstva-idei/2795 Яшчэ пра вынікі перапісу насельніцтва ў Беларусі] // [[Архэ Пачатак]]. 13 верасьня 2010 г.</ref>. Таксама перапіс 2009 году прадэманстраваў тэндэнцыю, паводле якой маладое пакаленьне жыхароў Беларусі ў вялікай ступені абірае расейскую мову ў якасьці роднай, у адрозьненьне ад жыхароў сталага веку. Так, сярод жыхароў у веку 20-24 гадоў беларускую мову ў якасьці роднай абралі 49,8%, у той час як сярод жыхороў у веку, большым за 70 гадоў, беларускую мову ў якасьці роднай абралі 74%. Жыхары ў веку, большым за 70 гадоў, нарадзіліся да 1940-х гадоў, калі 79,2% жыхароў Беларусі жылі ў сельскай мясцовасьці (зьвесткі на 1939 год), дзе выхоўваліся па-беларуску і не падпадалі пад узьдзеяньне інтэнсіўнай русіфікацыі. Пасьля 1940-х вялікая доля насельніцтва Беларусі пераехала ў гарады, дзе атрымлівала адукацыю па-расейску і працавала на прадпрыемствах і ва ўстановах, вялікая частка кіраўніцтва якіх была прысланая з Расеі. У 1989 годзе ўжо 65,4% насельніцтва Беларусі жыло ў гарадах, а ў 2009 годзе — ужо 73,9%. Такім чынам, за 70 гадоў інтэнсіўнай русіфікацыі ў СССР і Рэспубліцы Беларусь насельніцтва краіны ў большай ступені зрусіфікавалася і набыло прарасейскі сьветапогляд. Вынікі перапісу 2009 году яскрава адлюстроўваюць узмацненьне русіфікацыйных тэндэнцыяў<ref>''[[Юры Дракахруст|Дракахруст Ю.]]'' [https://web.archive.org/web/20200804042125/https://news.tut.by/society/622181.html?crnd=30717 Хто ў Беларусі гаворыць па-беларуску], [[TUT.BY]], 15 студзеня 2019 г.</ref>. Праз такія перамены ў 2009 годзе [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў па пытаньнях адукацыі, навукі і культуры]] залічыла беларускую мову да ліку [[Загрожаная мова|загрожаных]]<ref name="Зьвязда">{{Артыкул|аўтар=[[Яўген Валошын|Валошын Я.]]|загаловак=Бітва за роднае слова (частка 2)|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=71564|выданьне=Зьвязда|тып=газэта|год=29 сьнежня 2010|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/archive/?idate=2010-12-29 255 (26862)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/71560/29sne-5.indd.pdf 5]|issn=1990-763x}}</ref><ref name="Салідарнасьць">{{Навіна|аўтар=[[Газэта]] «[[Салідарнасьць (газэта)|Салідарнасьць]]»|загаловак=Экспэрты ЮНЭСКА лічаць, што беларуская мова знаходзіцца ў небясьпецы|спасылка=http://www.belazar.info/belsoft/news.php?y=2009&m=2|выдавец=[[Белазар]]|дата публікацыі=23 лютага 2009|дата доступу=10 красавіка 2013}}</ref>. Прыкладна з 2010 году адзначаецца частковае прыпыненьне некаторых русіфікацыйных працэсаў, якое атрымала назву «мяккай беларусізацыі»<ref>Rudkouski P. [https://www.osw.waw.pl/sites/default/files/commentary_253-tv.pdf Soft Belarusianisation. The ideology of Belarus in the era of the Russian-Ukrainian conflict] // OSW COMMENTARY. Nr. 253. 3.11.2017. P. 1—6.</ref>. Прыхільнікі павароту афіцыйнага кіраўніцтва Беларусі да беларускай мовы і культуры сярод іншага адзначаюць зацьверджаньне і шырокае ўжываньне [[Інструкцыя па трансьлітарацыі|беларускай трансьлітарацыі геаграфічных назваў]], пашырэньне беларускай мовы ў сфэры транспарту (найперш [[Менскі мэтрапалітэн|Менскім мэтрапалітэнам]] і [[Беларуская чыгунка|Беларускай чыгункай]]), наданьне новым вуліцам, станцыям мэтро і безыменным сквэрам у Менску назваў, пераважна зьвязаных зь мясцовай гісторыяй і культурай, шырокае выкарыстаньне беларускамоўнай сацыяльнай рэклямы, адзінкавыя перайменаваньні і вяртаньні гістарычных назваў вуліцам, рэстаўрацыю або кансэрвацыю некаторых значных помнікаў архітэктуры — [[Гальшанскі замак|Гальшанскага]], [[Стары замак (Горадня)|Гарадзенскага Старога]], [[Крэўскі замак|Крэўскага]], [[Лідзкі замак|Лідзкага]], [[Мірскі замак|Мірскага]] і [[Нясьвіскі замак|Нясьвіскага]] замкаў, палацаў у [[Палац Булгакаў (Жылічы)|Жылічах]], [[Косаўскі замак|Косаве]], [[Палац Козел-Паклеўскіх (Красны Бераг)|Красным Беразе]] і [[Ружанскі палац|Ружанах]], брамы [[Касьцёл Сьвятога Крыжа і кляштар картузаў (Бяроза)|Картускага кляштару]] ў [[Бяроза (горад)|Бярозе]] ды іншых. Тым часам міністар замежных справаў Беларусі [[Уладзімер Макей|Ўладзімер Макей]] сьцьвярджаў, што гэтую палітыку ня варта называць «мяккай беларусізацыяй», а варта казаць пра тое, што фармуецца нацыянальная самасьвядомасьць, нацыянальная ідэя і ідэнтычнасьць<ref>[https://www.svaboda.org/a/29467654.html Макей: «Мяккай беларусізацыі» няма, гэта проста норма. Што ён сказаў у інтэрвію Tut.by — максымальна сьцісла], [[Радыё Свабода]], 3 верасьня 2018 г.</ref>. У 2014 годзе памочнік прэзыдэнта па эканамічных пытаньнях [[Кірыл Руды]] агучыў вынікі апытаньня, праведзенага [[Інстытут сацыялёгіі|Інстытутам сацыялёгіі]] [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі]]. Другой адзначанай рэспандэнтамі доўгатэрміновай (да 2030 году) пагрозай для краіны стала страта беларускай мовы (на першым месцы — памяншэньне насельніцтва з прычыны нізкай нараджальнасьці)<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=137208 Памочнік прэзідэнта: Беларусы лічаць галоўнай пагрозай для краіны страту беларускай мовы] // [[Наша Ніва]], 16 кастрычніка 2014 г.</ref>. У час здушэньня [[Пратэсты ў Беларусі (2020—2021)|пратэстаў супраць фальсыфікацыі выбараў, гвалту і беззаконьня]] рэжым Лукашэнкі адзначыўся рэпрэсіямі паводле беларускай моўнай і нацыянальнай прыкметы. 26 лютага 2021 году супрацоўнікі сілавых структураў затрымалі больш за два дзясяткі жанчынаў сталага (пэнсійнага) веку за прыватнае чытаньне ў [[цягнік|электравіку]] беларускіх кніг (творы [[Янка Купала|Янкі Купалы]], [[Уладзімер Караткевіч|Уладзімера Караткевіча]], [[Васіль Быкаў|Васіля Быкава]] і іншых вядомых беларускіх пісьменьнікаў). У час, праведзены ў ізалятары да афіцыйнага суду, адзначаліся катаваньні (утрыманьне ў неналежных умовах пры нізкай тэмпэратуры, без матрацаў, коўдраў, ежы). Частцы затрыманых прысудзілі штрафы ў памеры некалькіх пэнсіяў, частцы — содні арышту<ref>[https://www.svaboda.org/a/31130104.html «15 сутак за томік Купалы». Як у Менску судзяць пэнсіянэрак, якія ў электрычцы чыталі беларускіх клясыкаў], [[Радыё Свабода]], 2 сакавіка 2021 г.</ref><ref>[https://www.svaboda.org/a/31165999.html «Трэба пакараць людзей, якія тварылі бясчынствы». Выйшла з 20 сутак пэнсіянэрка, якую асудзілі за кнігу Быкава], [[Радыё Свабода]], 23 сакавіка 2021 г.</ref>. 21 красавіка 2021 году супрацоўнікі сілавых структураў затрымалі і неўзабаве прысудзілі 15 содняў арышту 65-гадоваму пэнсіянэру Адаму Шпакоўскаму; афіцыйнай прычынай уварваньня ў кватэру і ператрусу назвалі скаргу суседзяў, у якой пра пэнсіянэра нібыта напісалі, што «ён дастаў усіх сваёй беларускай мовай»<ref>[https://www.svaboda.org/a/31219284.html «Дастаў усіх сваёй беларускай мовай»,— пэнсіянэра арыштавалі на 15 дзён і правяраюць на датычнасьць да фінансаваньня пратэстаў], [[Радыё Свабода]], 23 красавіка 2021 г.</ref>. 2 траўня 2021 году за фіранкі зь беларускім нацыянальным арнамэнтам на вокнах кватэры затрымалі і засудзілі жыхарку Менску<ref>Кохно М. [https://web.archive.org/web/20210504162137/https://news.tut.by/society/729210.html В Минске судили хозяйку квартиры за занавески с белорусским орнаментом на балконе 14-го этажа], [[TUT.BY]], 4.05.2021 г.</ref>. 17 чэрвеня 2021 году [[Таварыства беларускай мовы імя Францішка Скарыны]] запатрабавала спыніць перасьлед зьняволеных рэжымам Лукашэнкі за ўжываньне беларускай мовы ў турмах: праваабаронцу Валадара Цурпанава двойчы каралі карцарам, бо ён размаўляе з ахоўнікамі па-беларуску<ref>[https://www.svaboda.org/a/31312406.html ТБМ патрабуе спыніць перасьлед зьняволеных за ўжываньне беларускай мовы ў турмах], [[Радыё Свабода]], 17 чэрвеня 2021 г.</ref>. У 2021 годзе выйшла кніга «Мова 404» пры дыскрымінацыю беларускамоўных за рэжымам Лукашэнкі. Сярод іншага, у кнізе прыводзіцца сьведчаньне зьбіцьця сілавымі структурамі за беларускую мову: «''21 студзеня 2008-га мяне затрымалі за мітынг у падтрымку прадпрымальнікаў — напалі людзі ў цывільным і пацягнулі за валасы па лесьвіцы. Завалаклі ў апорны пункт на Кастрычніцкай. Калі пачаў гаварыць па-беларуску, спынілі: „Говори по-русски!“. А потым пачалі біць. Са мной яшчэ быў сябра, яго не чапалі, бо перайшоў на-расейскую''»<ref>[https://svaboda.global.ssl.fastly.net/a/31543039.html «Мова 404». Выйшла кніга пра дыскрымінацыю беларускамоўных у Беларусі], [[Радыё Свабода]], 3 лістапада 2021 г.</ref>. 17 верасьня 2021 году рэжым Лукашэнкі ліквідаваў [[Таварыства беларускай школы]]<ref>[https://www.svaboda.org/a/31462039.html Таварыства беларускай школы зьліквідавалі на ягонае 100-годзьдзе], [[Радыё Свабода]], 17 верасьня 2021 г.</ref>, 24 верасьня — [[Згуртаваньне беларусаў сьвету Бацькаўшчына]]<ref>[https://www.svaboda.org/a/31476130.html Вярхоўны суд ліквідаваў ЗБС «Бацькаўшчына»], [[Радыё Свабода]], 24 верасьня 2021 г.</ref>, 1 кастрычніка — [[Саюз беларускіх пісьменьнікаў]]<ref>[https://www.svaboda.org/a/31487361.html Вярхоўны суд ліквідаваў Саюз беларускіх пісьменьнікаў, які дзейнічае з 1934 году], [[Радыё Свабода]], 1 кастрычніка 2021 г.</ref>, 8 лістапада — [[Таварыства беларускай мовы імя Францішка Скарыны]]<ref>[https://www.svaboda.org/a/31550712.html Вярхоўны суд ліквідаваў Таварыства беларускай мовы], [[Радыё Свабода]], 8 лістапада 2021 г.</ref>. 30 лістапада 2021 году ў інтэрвію расейскаму прапагандысту Дзьмітрыю Кісялёву Лукашэнка засьведчыў, што «''мне [[Уладзімер Пуцін|Пуцін]] кажа „дзякуй табе за расейскую мову“''», і дадаў: «''Назаві яшчэ адну такую краіну, дзе расейская мова разьвіваецца на шкоду нацыянальнай''»<ref>[https://www.svaboda.org/a/31590738.html Лукашэнка прызнаў, што расейская мова разьвіваецца ў Беларусі на шкоду беларускай], [[Радыё Свабода]], 2 сьнежня 2021 г.</ref>. == Русіфікацыя Польшчы == {{Асноўны артыкул|Русіфікацыя Польшчы}} == Русіфікацыя Ўкраіны == {{Асноўны артыкул|Русіфікацыя Ўкраіны}} == Глядзіце таксама == * [[Рэформа беларускага правапісу 1933 году]] * [[Наркамаўка]] * [[Этнацыд]] == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}} * [https://web.archive.org/web/20190301135653/http://knihi.com/anon/Aniamiennie_Z_kroniki_zniscennia_bielaruskaj_movy.html Аняменне. З кронікі знішчэння беларускай мовы]. — Вільня: Gudas, 2000. {{ISBN|998-6951-82-7}}. * {{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)}} * Мікуліч Т. Мова і этнічная самасвядомасць. — {{Менск (Мінск)}}: Навука і тэхніка, 1996. — 159 с. * {{Літаратура/Русіфікацыя беларускай мовы ў БССР і супраціў русіфікацыйнаму працэсу (1994)}} * [[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Зь гісторыі русыфікацыі Вялікалітвы. — Нью-Ёрк: Крывіцкае (Вялікалітоўскае) Навуковае Таварыства Пранціша Скарыны, 1967. — 44 с. == Вонкавыя спасылкі == * {{Спасылка|аўтар = [[Генадзь Лыч]], [[Леанід Лыч]]|прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 11.01.2008 |url = http://belarus.kulichki.net/index.php?option=com_content&task=view&id=95 |загаловак = Паміж двух агнёў: Урокі гісторыі|фармат = |назва праекту = |выдавец = [http://belarus.kulichki.net/index.php?option=com_content&task=blogcategory&id=43&Itemid=93 Мы - нацыя!]|дата = 27 студзеня 2012 |мова = |камэнтар =}} * {{Спасылка|аўтар = [[Ніна Баршчэўская]]. |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://kamunikat.org/7951.html|загаловак = Русыфікацыя беларускае мовы ў асьвятленьні газэты «Беларус»|фармат = |назва праекту = |выдавец = [[Kamunikat.org]]|дата = 25 кастрычніка 2010 |мова = |камэнтар =}} * [https://web.archive.org/web/20060526064728/http://krukouski.iatp.by/img/49.jpg Білінгвізм] — плякат [[Уладзімер Крукоўскі|Уладзімера Крукоўскага]], 1988 г. * [https://www.youtube.com/watch?v=08bPHPpazQk Язык раздора] // Om TV {{Ref-ru}} {{Русіфікацыя}} {{Рэпрэсіі ў СССР}}{{Культурная асыміляцыя}} [[Катэгорыя:Русіфікацыя| ]] [[Катэгорыя:Гісторыя СССР]] m72ir6gw1p9fjw3xemkiucp5fl6musm 2329495 2329494 2022-07-23T12:43:35Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Расейская імпэрыя */ стыль wikitext text/x-wiki [[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Полацак.jpg|358пкс|значак|[[Полацак]] у 1812, 1912 і 2006 гг. Зьнішчэньне гістарычна-архітэктурных каштоўнасьцяў места супольнымі намаганьнямі [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] і [[СССР]]: да 1865 г. [[Сьпіс помнікаў архітэктуры Вялікага Княства Літоўскага, зруйнаваных уладамі Расейскай імпэрыі|расейскія ўлады зьнішчылі]] [[Касьцёл Сьвятога Антонія Падуанскага і кляштар францішканаў (Полацак)|касьцёл францішканаў]], да 1912 г. — [[Манастыр базылянаў (Полацак)|манастыр базылянаў]]{{Заўвага|Яшчэ раней — па 1772 годзе — расейскія ўлады зруйнавалі мураваную [[Полацкая ратуша|Полацкую ратушу]] зь вежай, якую было відаць у панараме места з адпаведнага ракурсу}}; у 1940-я гг. [[Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных уладамі СССР|савецкія ўлады зьнішчылі]] [[Касьцёл Маці Божай Ружанцовай і кляштар дамініканаў (Полацак)|касьцёл і кляштар дамініканаў]] і часткова зруйнавалі [[Касьцёл Сьвятой Ганны і кляштар бэрнардынаў (Полацак)|касьцёл бэрнардынаў]], у 1964 г. — узарвалі [[Касьцёл Сьвятога Стэфана (Полацак)|касьцёл езуітаў]].]] '''Русіфіка́цыя''', дакладней<ref name="Ahijevic">[[Уладзімер Агіевіч (кандыдат філязофскіх навук)|Агіевіч У.]] Ідэалы і сімвалы беларускага шляху // Грамадскія ідэалы: Нацыянальныя традыцыі, сучасны стан, погляд у будучыню: Навук. збор. / Рэдкал.: Л. Уладыкоўская-Канаплянік (гал. рэд.) і інш. — Менск, 2000. — 224 с. — (Беларусіка = Albaruthenica; Кн. 13). С. 72.</ref> '''маскаліза́цыя''' або '''расеіза́цыя''' — лучнасьць захадаў уладаў [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыяй]], а пазьней і [[СССР]], скіраваных на насаджэньне<ref>[[Леанід Лыч|Лыч Л.]] Русіфікацыя // {{Літаратура/Беларусь: энцыкляпэдычны даведнік, 1995|к}} С. 630.</ref> [[расейцы|расейскай]] нацыянальна-палітычнай перавагі на землях, заселеных іншымі народамі, з мэтай наступнай іх [[асыміляцыя (сацыялёгія)|асыміляцыі]] і дасягненьня перавагі [[Расейская мова|расейскай мовы]] і расейскай культуры на адпаведнай тэрыторыі. == Назва == У беларускіх крыніцах ужываецца некалькі назваў датычна палітыкі насаджэньня расейскай мовы і культуры: * ''Абмаскаленьне'' (ад слова [[маскаль|маскалі]], беларускай гістарычнай назвы [[расейцы|расейцаў]]) — фіксуецца ў «Беларуска-маскоўскім» (1921 год) і «Беларуска-расійскім (Вялікалітоўска-расійскім)» (1989 год)<ref>[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Беларуска-расійскі (Вялікалітоўска-расійскі) слоўнік. — Нью-Ёрк, 1989. С. 677.</ref> слоўніках [[Ян Станкевіч|Яна Станкевіча]], «[[Расійска-беларускі слоўнік Байкова і Некрашэвіча|Расійска-беларускім слоўніку]]» [[Мікола Байкоў|Міколы Байкова]] і [[Сьцяпан Некрашэвіч|Сьцяпана Некрашэвіча]] (1928 год)<ref>{{Літаратура/Расейска-беларускі слоўнік (1928)}}</ref>. Таксама сустракаецца варыянт ''абмаскальваньне''<ref name="NN-1998">Казакоў І. [http://resurs.by/files/nn/1998/02/04.htm Больш рускiя] // [[Наша Ніва]]. № 2, 2 лютага 1998. С. 3.</ref>. У шэрагу сучасных публікацыяў выкарыстоўваецца варыянт ''маскалізацыя''<ref name="Ahijevic"/><ref>Касяк І. Канстанца // «З гісторыяй на „Вы“» (артыкулы, дакументы, успаміны). Выпуск трэці. — Менск: «Мастацкая літаратура», 1994.</ref><ref>[[Валеры Буйвал]], Інфармацыйная камісія [[Кансэрватыўна-Хрысьціянская Партыя — БНФ|Кансэрватыўна-Хрысьціянскай Партыі — БНФ]]. [http://www.bielarus.net/archives/2005/09/01/312 Прэс-рэліз за жнівень 2005 г.]</ref><ref>[[Лідзія Савік|Савік Л.]] Рыцарам Айчыны прысвячаецца… // [[Народная Воля]]. № 17—18, 3 лютага 2009. С. 6.</ref><ref>[[Ніна Баршчэўская|Баршчэўская Н.]] [http://kamunikat.org/8309.html Суадносіны паміж мовай і нацыянальнай тоеснасьцю — 2], [[Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё|Беларуская рэдакцыя Польскага радыё]], 13 траўня 2009 г.</ref>. * ''Русіфікацыя'' (ад {{мова-ru|русский|скарочана}} і {{мова-la|-fico|скарочана}} «раблю») — фіксуецца ў «Расійска-беларускім слоўніку» Байкова і Некрашэвіча (1928 год), ужываецца ў слоўніках і энцыкляпэдыях [[Беларускі афіцыйны правапіс|афіцыйным правапісам (наркамаўкай)]]. Таксама сустракаецца варыянт ''русыфікацыя'' ў пэўных публікацыях [[Беларускі клясычны правапіс|клясычным правапісам]]. * ''Расеізацыя'' (ад беларускай назвы расейцаў) — ужываецца ў шэрагу сучасных публікацыяў<ref>[[Юры Пацюпа|Пацюпа Ю.]] [https://web.archive.org/web/20151020150826/http://arche.bymedia.net/2003-6/paciu603.html Занядбаная старонка правапісу: прапановы пісаньня прыназоўніка у/ў перад словамі, што пачынаюцца з галоснай] // [[Arche]]. № 6 (29), 2003.</ref><ref>Бекус Н. [https://web.archive.org/web/20151020151343/http://arche.bymedia.net/2004-2/bekus204.htm Тэрапія альтэрнатывай, або Беларусь, уяўленая інакш] // [[Arche]]. № 2 (31), 2004.</ref><ref>Клімчук Ф. [http://mowaznaustwa.ru/2009/02/26/fdklimchuk-staradaўnyaya-pismennasc-i-paleskiya-gavorki/ Старадаўняя пісьменнасць і палескія гаворкі] // Беларуская лінгвістыка. Вып. 50., 2001. С. 19—24.</ref>. Назва «русіфікацыя» крытыкуецца<ref name="Ahijevic"/><ref name="NN-1998"/> за тое, што ў беларускай мове прыметнік [[Русь|рускі]] гістарычна мае іншае значэньне, чым у [[Расейская мова|расейскай мове]], а ў адпаведным значэньні ўжываюцца іншыя словы — маскоўскі, расейскі. Яшчэ ў 1934 годзе былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую зазначаў менавіта маскалізацыю колішняга Вялікага Княства Літоўскага: «''...яе [даўнюю [[Літва старажытная|Літву]] ад Дзьвіны да паўночных межаў Валыні] захлынула моцная хваля русіфікацыі — скажам шчыра маскалізацыі''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...zalałą ją potężna fala rusyfikacji — powiedzmy dosadniej moskalizacji»|скарочана}}<ref>Skirmuntt R. [[:File:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.</ref>}}. == Русіфікацыя Беларусі == {{Асноўны артыкул|Русіфікацыя Беларусі}}[[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя) імёнаў сялянаў Мазырскага павету (1861).jpg|значак|250пкс|Сьпіс сялянаў маёнтку Лучыцаў [[Мазырскі павет|Мазырскага павету]], дзе царскі чыноўнік выправіў беларускія формы імёнаў на расейскія: «Ермола Яновъ» — на «Ермолай Ивановъ», «Евдакъ Цимоховъ» — на «Евдакимъ Тимоховъ» і г. д.<ref>[http://citydog.by/post/photoshort-imoiny/ Как белорусов приучали к русским именам — в одной картинке], CityDog.by, 19 лютага 2017 г.</ref>]] Палітыка русіфікацыі [[Беларусь|Беларусі]] ажыцьцяўлялася ўладамі [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] і [[СССР]], з 1995 году — [[Рэжым Лукашэнкі|рэжымам]] [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]]<ref name = "disaster">[https://novychas.by/hramadstva/nacyjanalnaja-katastrofa-na-tle-mjakkaj-belarusiza Нацыянальная катастрофа на тле мяккай беларусізацыі], [[Новы час (газэта)|Новы час]], 27 жніўня 2019 г.</ref><ref name = "Smok">''[https://belarusdigest.com/story/author/vadzim-smok/ Vadzim Smok]''. [https://belarusdigest.com/papers/belarusianidentity.pdf Belarusian Identity: the Impact of Lukashenka’s Rule], Analytical Paper. Ostrogorski Centre, BelarusDigest, 9 December 2013.</ref><ref name = "crisis">[https://www.opendemocracy.net/en/odr/belarus-has-identity-crisis/ Belarus has an identity crisis], OpenDemocracy, 14 May 2015.</ref><ref name = "main">[http://novychas.by/hramadstva/halounaja-bjada-belarusau-u-belarusi-mova Галоўная бяда беларусаў у Беларусі — мова], [[Новы час (газэта)|Новы час]], 13 жніўня 2016 г.</ref><ref name = "russificator">[https://nn.by/?c=ar&i=100322 Аляксандар Русіфікатар] // [[Наша Ніва]], 29 ліпеня 2005 г.</ref>. Русіфікацыя Беларусі складаецца з шэрагу кампанэнтаў: * Русіфікацыя адукацыі ** Перавод [[Адукацыя ў Беларусі|адукацыі ў Беларусі]] на расейскую мову<ref name = "Smok" /> ** Выкладаньне праз парадыгмы расейскай мэнтальнасьці<ref name = "EESC">''Kazakevich A.'' (PhD in political science, director, Institute of Political Studies), ''Vileita V.'' [http://www.eesc.lt/uploads/news/id476/Bell_2013_2(32).pdf National Identity as a Necessity for Democracy], Eastern Europe Studies Centre, Nordic Council of Ministers</ref> * Рэпрэсіі беларускіх элітаў, якія стаяць на пазыцыях нацыянальнай незалежнасьці і будуюць беларускую дзяржаву на аснове беларускіх нацыянальных атрыбутаў ** [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі]] * Увядзеньне праваслаўя, зьвязанага з [[Расейская праваслаўная царква|Расейскай праваслаўнай царквой]]<ref name = "EESC"/> * Навязваньне расейскай культуры<ref name = "Smok" /><ref name = "EESC" /> * Навязваньне расейскай мэнтальнасьці і [[антызаходніцтва]], адмова ад каштоўнасьцяў свабоднага дэмакратычнага праўнага грамадзтва<ref name = "EESC" /> ** Укараненьне ў беларускую сьвядомасьць расейскіх мэнтальных шаблёнаў («братэрскія народы», «[[Вялікая Айчынная вайна]]», непрыязнасьць або нянавісьць да свабоды, дэмакратыі, правоў чалавека, антызаходнія догмы і г. д.) * [[Рэформа беларускага правапісу 1933 году|Штучная дэфармацыя беларускай мовы]] з мэтай набліжэньня яе да расейскай<ref name = "Delaware_University">''Brel Y.'' (University of Delaware) [https://cpb-us-w2.wpmucdn.com/sites.udel.edu/dist/a/7158/files/2018/01/6-1dsju93.pdf The Failure of the Language Policy in Belarus.] // ''New Visions for Public Affairs''. Vol. 9, 2017. P. 59—74.</ref> ** [[Беларускі афіцыйны правапіс|Наркамаўка]] * Падтрыманьне праўных інстытутаў, якія ствараюць умовы для выцісканьня беларускай мовы<ref name = "Delaware_University" /> * Разбурэньне альбо мадыфікацыя нацыянальнай архітэктуры<ref name="str_sp_54">{{Літаратура/Страчаная спадчына (2003)|к}} С. 54.</ref><ref name="Volkava">''Волкава В.'' Мінск 21 лютага 1918 г. вачыма нямецкага салдата (па матэрыялах газеты "Zeitung der 10. Armee") // Беларускі гістарычны часопіс. № 2, 2018. С. 11.</ref> ** [[Русіфікацыя Беларусі ў архітэктуры]] * Масавае ўсталяваньне помнікаў расейскім дзеячам * Перайменаваньне населеных пунктаў, вуліцаў і іншых геаграфічных аб’ектаў у гонар расейскіх дзеячоў альбо паводле расейскай традыцыі<ref name="Sorkina-2014">''Соркіна І.'' Палітыка царызму адносна гарадоў Беларусі ў кантэксце гістарычнай памяці і ідэнтычнасці гараджанаў // Трэці міжнародны кангрэс даследчыкаў Беларусі. Працоўныя матэрыялы. Том 3. 2014. С. 376.</ref><ref name="Kapylou">''Kapylou I., Lipnitskaya S.'' Current status and related problems of national toponyms standardization in the Republic of Belarus // Studia Białorutenistyczne. Nr. 8, 2014.</ref> * Панаваньне расейскага тэлебачаньня, расейскай прадукцыі ў мэдыйнай прасторы Беларусі<ref name = "Smok" /><ref name = "EESC" /> * Брак умоваў для выкарыстаньня беларускай мовы ў працы і дакумэнтазвароце<ref name = "Smok" /> Русіфікацыя Беларусі — складнік [[этнацыд]]у, што падпадае пад крымінальны перасьлед міжнародных судовых інстанцыяў<ref>''Clavero B.'' Genocide Or Ethnocide, 1933-2007: How to Make, Unmake, and Remake Law with Words. — Giuffrè Editore, 2008. — 268 p.</ref>. === Расейская імпэрыя === [[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Менск. Петрапаўлаўская царква.jpg|значак|250пкс|[[Царква Сьвятых Апосталаў Пятра й Паўла (Менск)|Царква Сьвятых Пятра і Паўла]] ў [[Менск]]у да (налева) і па (направа) [[мураўёўкі|маскоўскай перабудове]]]] Палітыка ўладаў Расейскай імпэрыі на [[анэксія|анэксаваных]] землях [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] мела выразны [[Каляніялізм|каляніяльны]] характар<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 330.</ref><ref>{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 39.</ref>. 28 траўня 1772 году адразу па [[Першы падзел Рэчы Паспалітай|першым падзеле]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] маскоўская гаспадыня [[Кацярына II]] падпісала Наказ, згодна зь якім ўсе губэрнатары на чале губэрняў, утвораных на анэксаваных землях, абавязваліся складаць свае выракі, пастановы і загады [[Моўнае плянаваньне|толькі на расейскай мове]] замест ранейшай [[Польская мова|польскай]] (мова афіцыйных дакумэнтаў Рэчы Паспалітай з 1696 году). Жыхарам дазвалялася карыстацца сваёй мовай і сваімі законамі, толькі калі гэта не датычыла сфэры ўлады. 8 траўня 1773 году Кацярына II падпісала чарговы Наказ «Аб заснаваньні ў Беларускіх губэрнях губэрнскіх і правінцыйных земскіх судоў», дзе было яшчэ раз пазначана пра абавязковае выкарыстаньне ў справаводзтве выняткова расейскай мовы<ref>Дакументы і матэрыялы па гісторыі Беларусі. Т. 2. — Менск, 1940.</ref>. Тым часам прызначаны кіраваць новаўтворанай [[Менская япархія|Менскай япархіяй]] [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Урадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] [[Віктар Садкоўскі]] ў час свайго выступу ў [[Слуцак|Слуцку]] пагражаў мясцовым праваслаўным сьвятарам за выкарыстаньне [[Беларуская мова|беларускай мовы]] замест [[Расейская мова|расейскай]]<ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 5.</ref>: {{Цытата|Я вас выкараню, вынішчу, каб і мовы не было вашай праклятай [[Ліцьвіны#Літоўская мова|літоўскай]] і вас саміх. Я вас у высылкі павысылаю або ў салдаты пааддаю, а сваіх з-за кардону панаваджу. {{арыгінал|ru|Я вас скореню, уничтожу, чтоб и языка не было вашего проклятого Литовского и вас самих. Я вас в ссылки порассылаю или в солдаты поотдаю, а своих из-за кордона понавожу!}}| }} [[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Бяроза Картуская. Касьцёл Сьвятога Крыжа.jpg|значак|250пкс|[[Бярозаўскі кляштар|Касьцёл Сьвятога Крыжа]] ў [[Бяроза (горад)|Бярозе Картускай]] да (налева) і па (направа) [[Сьпіс помнікаў архітэктуры Вялікага Княства Літоўскага, зруйнаваных уладамі Расейскай імпэрыі|руйнаваньні расейскімі ўладамі]]]] Кацярына II імкнулася да аб’яднаньня анэксаваных земляў зь іншымі часткамі імпэрыі, але рабіла гэта асьцярожна і паступова. Па здушэньні [[Паўстаньне 1794 году|паўстаньня 1794 году]] гэтая палітыка праводзілася больш упарта і настойліва з ужываньнем карных захадаў<ref name="sved">[[Вячаслаў Швед|Швед В.]] [https://web.archive.org/web/20151020160251/http://kamunikat.fontel.net/www/czasopisy/almanach/07/07szved.htm Эвалюцыя расейскай урадавай палітыкі адносна земляў Беларусі (1772—1863 г.)] // [[Гістарычны Альманах]]. Том 7, 2002.</ref>. Сярод іншага пачалося масавае звальненьне ўраднікаў мясцовага паходжаньня зь дзяржаўных установаў з заменай іх выхадцамі з Расеі<ref name="nv">Крыжаноўскі М. [http://www.nv-online.info/index.php?c=ar&i=9046 Жывая крыніца ты, родная мова] // [[Народная Воля]]. № 65—66, 1 траўня 2008 г.</ref>. Маскоўскія гаспадары [[Павал I]] і [[Аляксандар I Раманаў|Аляксандар I]] не прымалі значных захадаў супраць пашырэньня польскай мовы, таму гэты ўплыў на беларускіх землях па ягоным вынішчэньні ў часы Кацярыны II дастаткова хутка аднавіўся і да канца першай чвэрці XIX ст. перавышаў расейскі. Па прыходзе да ўлады ў сьнежні 1825 году [[Мікалай I|Мікалая I]] наступ на беларускую і польскую культуру аднавіўся і асабліва ўзмацніўся па здушэньні [[Паўстаньне 1830-1831 гадоў|вызвольнага паўстаньня 1830—1831 гадоў]]. Палітыка Мікалая I скіроўвалася на вяртаньне больш узмоцненай русіфікацыі і ўніфікацыі земляў<ref name="sved"/>. 16 верасьня 1831 году ўтварыўся адмысловы «Заходні камітэт», задачай якога было «зраўняць Заходні край ува ўсіх адносінах з унутранымі вялікарускімі губэрнямі»<ref name="sved"/>. Міністар унутраных справаў Расейскай імпэрыі Пётар Валуеў падрыхтаваў для Камітэту адмысловы «Нарыс пра сродкі абмаскаленьня Заходняга краю» ({{мова-ru|«Очерк о средствах обрусения Западного края»|скарочана}}<ref>Миллер А. И. Планы властей по усилению русского ассимиляторского потенциала в Западном крае // «Украинский вопрос» в политике властей и русском общественном мнении (вторая половина XIХ века). — СПб: Алетейя, 2000.</ref>). Згодна з указамі ад 29 лістапада 1830 і 18 лютага 1831 году ў [[Віцебская губэрня|Віцебскай]] і [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай]] губэрнях спынялася дзеяньне [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588 году|Статуту Вялікага Княства Літоўскага]]. На падставе ўказаў ад 30 кастрычніка 1831 і 11 студзеня 1832 году ўсім дзяржаўным установам і пасадам на анэксаваных тэрыторыях надаваліся расейскія назвы<ref name="historyja228">{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 228.</ref>. 25 чэрвеня 1840 году Мікалай I выдаў указ, згодна зь якім усе справы як ува ўрадавай, так і ў судовай частцы, не вылучаючы справаў дваранскіх і дэпутацкіх сходаў, а таксама ўвогуле ўсе акты, якога б роду і найменьня яны не былі, трэба было пісаць толькі на расейскай мове. У афіцыйнай дакумэнтацыі колішняе [[Вялікае Княства Літоўскае]] атрымала назву «[[Паўночна-Заходні край]]», адначасна поўнасьцю скасоўвалася дзеяньне Літоўскага Статуту<ref name="nv"/>. [[Файл:Vilnia, Rajmund Ziamacki. Вільня, Раймунд Зямацкі (J. Brydak, 1863).jpg|250пкс|значак|Расстрэл [[Раймунд Зямацкі|ксяндза Зямацкага]] расейскімі карнікамі на загад [[Мураўёў-вешальнік|Мураўёва]], 5.06.1863 г.]] Апроч таго, Мікалай I зацьвердзіў пастанову аб перасяленьні ў Беларусь ''«выхадцаў з унутраных губэрніяў, якія прынясуць з сабой у гэты край, чужы Расеі, нашу мову, звычаі, прыхільнасьць расейцаў да стальцу»''<ref name="dvbh">{{Літаратура/Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (1997)|к}}</ref>. За [[Аляксандар II|Аляксандрам II]] назіраліся пэўныя паслабленьні ў русіфікацыйных працэсах, але палітыка ўніфікацыі і інтэграцыі заходніх губэрняў зь іншымі тэрыторыямі Расейскай імпэрыі ўсё яшчэ працягвалася<ref name="sved"/>. Па здушэньні [[паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў]] працэс маскалізацыі ўзначаліў генэрал-губэрнатар [[Міхаіл Мураўёў|М. Мураўёў]], названы сучасьнікамі Вешальнікам і Людаедам<ref>{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 257.</ref>. Асаблівую ўвагу начальнік «Паўночна-заходняга краю» надаваў маскалізацыі адукацыі, шырокую вядомасьць атрымаў ягоны дэвіз<ref>[https://www.svaboda.org/a/28134928.html У менскім праваслаўным храме маліліся за Мураўёва-вешальніка — упершыню за сто гадоў], [[Радыё Свабода]], 23 лістапада 2016 г.</ref>: {{Цытата| Што не дарабіў расейскі штык — даробіць расейскі чыноўнік, расейская школа і расейская царква {{арыгінал|ru|Что не доделал русский штык — доделает русский чиновник, русская школа и русская церковь}} }} [[Файл:St.George church (Babrujsk).JPG|міні|250пкс|Характэрная [[мураўёўкі|мураўёўка]] з [[купал-цыбуліна|купаламі-цыбулінамі]], [[шацёр (архітэктура)|шатрамі]], [[Какошнік (архітэктура)|какошнікамі]] і інш.]] Мураўёў запрасіў у Вільню прадстаўніка кансэрватыўнага кірунку ў «западно-руссизме» [[Ксенафонт Гаворскі|Ксенафонта Гаворскага]] і спрыяў пераносу яго кіеўскага выданьня «Вестник Юго-Западной и Западной России» пад новай назвай «Вестник Западной России». Аднак, нягледзячы нават на ўвядзеньне абавязковай падпіскі для духавенства і службоўцаў, часопіс ня меў папулярнасьці, і ў 1871 годзе яго закрылі<ref>{{Літаратура/Гістарыяграфія гісторыі Беларусі|к}} С. 133.</ref>. Зьвяртаючыся да шляхты колішняга Вялікага Княства Літоўскага Мураўёў казаў<ref name="dvbh"/>: {{Цытата| Забудзьцеся пра наіўныя летуценьні і мары, панове, і помніце, што калі вы ня станеце тут сваімі думкамі і пачуцьцямі расейцамі, вы будзеце іншаземцамі і мусіце тады пакінуць гэты край {{арыгінал|ru|Забудьте наивные мечтания, занимавшие вас доселе, господа, и помните, что если вы не станете здесь по своим мыслям и чувствам русскими, то вы будете здесь иностранцами и должны тогда покинуть этот край}} }} [[Файл:Połacak, Rynak-Viciebskaja. Полацак, Рынак-Віцебская (1910).jpg|значак|250пкс|Расейскі помнік г.зв. «[[Вайна 1812 году|Айчыннай вайне]]» ў Полацку з [[Герб Расеі|двухгаловымі арламі]], [[купал-цыбуліна|купалам-цыбулінай]] і [[Расейскі крыж|расейскім крыжам]]]] Істотнымі фактарамі маскалізацыі ў «Паўночна-заходнім краі» былі падвышаныя (параўнальна з мэтраполіяй) аклады і разнастайныя прывілеі для чыноўнікаў-выхадцаў з цэнтральнай Расеі, а таксама расейскае войска, шматлікія гарнізоны якога бесьперапынна разьмяшчаліся ў беларускіх местах і мястэчках<ref name="Arlou-1993">[[Уладзімер Аляксеевіч Арлоў|Арлоў У.]] Калі пасяліліся на беларусі расейцы? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 49.</ref>. Асаблівасьцю русіфікацыйных захадаў уладаў Расейскай імпэрыі ў Беларусі была агрэсіўная прапаганда сярод беларусаў фактычна акупацыйнай расейскай мовы і культуры (мовы і культуры [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]]) як «сваіх уласных», якімі тыя нібыта карысталіся раней<ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 21—22.</ref>. Як адзначае беларускі гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], па анэксіі земляў Вялікага Княства Літоўскага расейскія ўлады спрыялі пашырэньню назвы [[беларусы]], бо гэтая назва больш адпавядала [[імпэрыялізм|імпэрскім інтарэсам]] і дазваляла трактаваць гістарычных [[ліцьвіны|ліцьвінаў]] як разнавіднасьць [[расейцы|расейцаў («вялікарусаў»)]]. Разам з тым, гэтая назва замацавалася за ўсім насельніцтвам толькі на мяжы XIX і XX стагодзьдзяў<ref name="Arlou-2012-161">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 161.</ref>. === СССР === [[Файл:Kurapaty - 01.jpg|значак|250пкс|[[Курапаты]], месца [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|масавых расстрэлаў ахвяраў]] [[НКВД]]]] У 1929 годзе з прыходам да ўлады ў [[СССР|Савецкім Саюзе]] [[Сталін]]а пачалося згортваньне палітыкі [[Беларусізацыя|беларусізацыі]], якая на пачатку няпростага станаўленьня савецкай улады ([[Слуцкі збройны чын]], шматлікія антыбальшавіцкія паўстаньні і інш.) мусіла выгадна адрозьніваць яе ў вачах беларусаў ад уладаў Расейскай імпэрыі. Тым часам у адпаведнасьці з [[бальшавікі|бальшавіцкай]] [[камунізм|камуністычнай]] тэорыяй мэтай савецкай нацыянальнай палітыкі было зьліцьцё ўсіх народаў СССР у адну нацыю, якое мусіла адбывацца на падставе ўзаемнага скрыжоўваньня нацыянальных элемэнтаў усіх народаў, у тым ліку мовы. З часоў Сталіна гэты працэс праводзіўся толькі на падставе [[Расея|расейскай]] нацыянальнай базы — на базе расейскай гісторыі, расейскай культуры, расейскай мовы і расейскага патрыятызму<ref name="ehb">{{Літаратура/ЭГБ|6-1к}} С. 136.</ref>. У пачатку 1930-х гадоў у СССР узьнялі кампанію супраць беларускай мовы. Палітыка русіфікацыі беларускае мовы знайшла сваё канкрэтнае адлюстраваньне ў выдадзенай у 1931 годзе кнізе пад рэдакцыяй дырэктара [[Інстытут філязофіі|Інстытуту філязофіі]] [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|Беларускай акадэміі навук]] акадэміка С. Вальфсона «Навука на службе нацдэмаўскай контррэвалюцыі». Практычным завяршэньнем першага этапу кампаніі русіфікацыі беларускае мовы стала ўрадавая пастанова Савету народных камісараў БССР за 28 жніўня 1933 году «[[Рэформа беларускага правапісу 1933 году|Аб зьменах і спрашчэньні беларускага правапісу]]», якая датычыла ня толькі правапісу, але і [[фанэтыка|фанэтычных]] і [[Марфалёгія (мовазнаўства)|марфалягічных]] асаблівасьцяў беларускай мовы<ref name="Stanislau Stankievic">[[Станіслаў Станкевіч (палітык)|Станкевіч С.]] Русіфікацыя беларускае мовы ў БССР і супраціў русіфікацыйнаму працэсу. — Менск: Навука і тэхніка, 1994.</ref>. У 1950 годзе Сталін пісаў<ref>Сталин И. Марксизм и вопросы языкознания. — Москва, 1950.</ref>: {{Цытата| Мы будзем мець справу ня зь дзьвюма мовамі, ... а з сотнямі нацыянальных моваў, зь якіх у выніку даўгога эканамічнага, палітычнага й культурнага супрацоўніцтва нацыяў будуць выдзяляцца спачатку найбольш узбагачаныя адзіныя занальныя мовы, а потым занальныя мовы зьліюцца ў вадну супольную міжнародную мову, ...якая... будзе новай мовай, што ўбярэ ў сябе найлепшыя элемэнты нацыянальных і занальных моваў. {{арыгінал|ru|Мы будем иметь дело не с двумя языками... .. а с сотнями национальных языков, из которых в результате длительного экономического, политического и культурного сотрудничества наций будут выделяться сначала наиболее обогащенные единые зональные языки, а потом зональные языки сольются в один общий международный язык, ...который... будет новым языком, вобравшим в себя лучшие элементы национальных и зональных языков}} }} Адна з прадказаных Сталіным занальных моваў мусіла паўстаць на базе расейскай мовы<ref>[[Зьміцер Саўка|Саўка З.]] Мазаічная артаграфія. З нагоды прыняцьця Правапіснага закону — 2008 (частка 1) // [[Arche]]. № 12, 2009. С. 12.</ref>. [[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Койданаўскі замак.jpg|250пкс|значак|[[Койданаўскі замак|Замак і кальвінскі збор]] у [[Койданаў|Койданаве]], [[Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных уладамі СССР|зьнішчаныя дашчэнту савецкімі ўладамі]]]] За час усёй русіфікацыйнай кампаніі, якая пачалася ў 1930-х гадох ва ўсіх нерасейскіх мовах Савецкага Саюзу, адбываўся прыкладна аднолькавы працэс з аднолькавай рэакцыяй на яго з боку асобных народаў. Калі разгледзець славянскія нерасейскія мовы СССР — [[беларуская мова|беларускую]] і [[украінская мова|ўкраінскую]] — то ў зьвязку з сваяцтвам гэтых моваў русіфікацыйны працэс у кожнай зь іх зьяўляўся ідэнтычным ува ўсіх дэталях. У працэсе русіфікацыі неславянскіх моваў — [[цюрскія мовы|цюрскіх]], моваў народаў [[Каўказ]]у, мовы [[Балтыя|балцкіх]] народаў — існавалі пэўныя фармальныя і колькасныя розьніцы ад русіфікацыйнага працэсу ў беларускай альбо ўкраінскай мовах, але асноўныя мэты, на якія быў скіраваны гэты працэс, заставаліся аднолькавымі<ref name="Stanislau Stankievic"/>. Рэалізацыя моўнай палітыкі ў [[БССР]] праводзілася ў двух кірунках, якія ўзаемна дапаўняюць адзін адно, але пасьлядоўна вялі да поўнай нівэляцыі беларускае мовы<ref name="Stanislau Stankievic"/>: # Звужэньне сфэры ўжываньня беларускай мовы ў публічным жыцьці і замена яе расейскай; # Усебаковая русіфікацыя дапушчанай да публічнага ўжываньня беларускай мовы. [[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Высокае. Кляштар баніфратаў.jpg|250пкс|значак|Кляштар баніфратаў у [[Высокае|Высокім]], ператвораны ў склад-гараж]] Адным з асноўных кірункаў русіфікацыі па [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайне]] стала накіраваньне ў Беларусь работнікаў (пераважна на кіроўныя пасады) зь іншых рэспублік СССР. Толькі ў 1944 годзе ЦК [[КПСС|кампартыі]] накіраваў у БССР на сталую працу 429 чалавек, зь якіх звыш 10 сталі сакратарамі [[абкам|абкамаў]], 19 — загаднікамі аддзелаў абкамаў, каля 40 — першымі сакратарамі [[райкам|райкамаў]] партыі. Паводле зьвестак на 1 студзеня 1945 году, у агульным складзе [[КП(б)Б]] беларусаў было толькі 46%, прытым іх вельмі неахвотна вылучалі на высокія кіроўныя пасады. Больш за дзесяць паваенных гадоў ЦК КП(б) Б узначальвалі расейцы з паходжаньня<ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 37—38.</ref>. Згодна з прынятай у жніўні 1944 году пастановай кампартыі прадугледжвалася пасылка ў Беларусь на сталую працу значнай колькасьці расейскамоўных прапагандысцкіх кадраў і работнікаў культуры<ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 41.</ref>. Як адзначае беларускі гісторык [[Уладзімер Аляксеевіч Арлоў|Уладзімер Арлоў]], камуністычныя ідэолягі адводзілі гэтай магутнай хвалі перасяленцаў з Расеі важную ролю ў русіфікацыі Беларусі і стварэньньні «новай этнічнай супольнасьці» ({{мова-ru|новой этнической общности|скарочана}}) — бяспамятнага, абязмоўленага народу, зь якім можна праводзіць хоць-якія экспэрымэнты<ref name="Arlou-1993"/>. Адначасна актыўна спрыялі працэсу русіфікацыі шматлікія структурныя падразьдзяленьні спэцслужбаў, якія жорстка распраўляліся зь беларускімі падпольнымі арганізацыямі<ref name="Lyc-38">{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 38.</ref>. Па сьмерці Сталіна ў чэрвені 1953 году на пленуме ЦК КПБ у Менску кандыдат на пасаду першага сакратара беларускага ЦК [[Міхаіл Зімянін]] рэзка раскрытыкаваў палітыку партыйнага кіраўніцтва ў нацыянальным пытаньні, асабліва ў заходніх абласьцях БССР. Ён заявіў, што сярод партыйных і савецкіх кіраўнікоў там пераважаюць небеларусы — з 1175 партыйных чыноўнікаў беларусаў толькі 121 чалавек; з 1408 супрацоўнікаў аблвыканкамаў мясцовымі беларусамі былі толькі 114, з 321 супрацоўніка гарвыканкамаў мясцовых было толькі 25 чалавек. Асабліва рэзка Зімянін гаварыў пра становішча ў органах НКВД-МУС: у цэнтральным і абласных апаратах МУС беларусаў — адзінкі, з 173 начальнікаў райаддзелаў МУС беларусаў было толькі 33; у заходніх абласьцях з 840 апэратыўных супрацоўнікаў органаў МУС мясцовых ураджэнцаў толькі 17 чалавек; у органах міліцыі заходніх вобласьцяў з 150 кіраўнікоў беларусам быў толькі 1, а з 92 начальнікаў гаррайаддзелаў міліцыі ўраджэнцаў заходніх абласьцей было толькі 5. Таксама на пленуме гаварылася пра варты жалю стан беларускай адукацыі, напрыклад, у Менску па-беларуску навучаліся толькі 15% вучняў. Але гэтага стану зьмяніць не ўдалося, бо яшчэ падчас пленуму [[Лаўрэнці Берыя|Лаўрэнція Берыю]], які даслаў у Менск Зімяніна, арыштавалі і ягоныя спробы нацыянальнага разьняволеньня ў СССР вельмі хутка згарнулі<ref name="Ablamiejka-21-04-2022">[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Сяргей Абламейка]], [https://www.svaboda.org/a/31812939.html Як мы сталі «сильно похожи друг на друга». Адкрыты ліст да Барыса Акуніна], [[Радыё Свабода]], 21 красавіка 2022 г.</ref>. Увогуле, у паваеннай Беларусі ўсімі найважнейшымі пытаньнямі, у тым ліку і культурна-моўнымі, фактычна загадвалі савецкія ўлады ў Маскве, прытым не на карысьць беларусаў<ref name="Lyc-38"/>. Кепская сытуацыя склалася з выданьнем кнігаў на беларускай мове. Такія выданьні трымаліся на складах, не пушчаліся ў продаж, а пазьней сьпісваліся ў якасьці затаваранай нехадавой прадукцыі, якую ніхто ня хоча чытаць. Разам зь зьмяншэньнем накладаў і колькасьці беларускамоўнай друкаванай прадукцыі павялічвалася колькасьць і ўдзельная вага расейскамоўнай. У 1946 годзе наклад часопісаў на расейскай мове ў БССР складаў 1[[адсотак|%]], 1955 годзе ён дасягнуў 31%. У 1970 годзе агульны наклад беларускамоўных кнігаў складаў 9 мільёнаў асобнікаў, расейскамоўных — 16 мільёнаў<ref name="atlantyda">[http://www.svaboda.org/content/transcript/822774.html Беларуская Атлянтыда: без бар’ераў. Русыфікацыя], [[Радыё Свабода]], 13 сьнежня 2007 г.</ref>. Кнігі на беларускай мове ў 1950, 1965 і 1970 гадох складалі адпаведна 85%, 31% і 37% ад агульнай колькасьці кнігаў, друкаваных у БССР. Газэты: 85%, 57% і 38%. Нязначнае павелічэньне назіралася толькі сярод часапісаў: 74%, 75% і 81%<ref>Мікуліч Т. Мова і этнічная самасвядомасць. — Менск: Навука і тэхніка, 1996. С. 96.</ref>. [[Файл:Muzeum Suworowa w Kobryniu.JPG|значак|250пкс|Музэй [[Аляксандар Сувораў|Суворава]] ў [[Кобрынь|Кобрыні]], створаны за савецкім часам]] Найбольш актыўна працэс русіфікацыі пайшоў у 1960—1970-я гады. Шырокая дыскусія пра мэтады навучаньня расейскай мове ў рэспубліках СССР скончылася ў жніўні 1956 году міжрэспубліканскай канфэрэнцыі ў [[Ташкент|Ташкенце]], дзе зазначалася, быццам расейская мова стала ўсім савецкім народам «''другой роднай мовай''» і сродкам узбагачэньня лексыкі нацыянальных моваў. Кампанія ўкараненьня расейскай мовы ўва ўсе сфэры жыцьця нацыянальных рэспублік, што разгарнулася па гэтым, сустрэла пратэст часткі нацыянальнай інтэлігенцыі, якая па XX зьезьдзе партыі пачала выказвацца вальней. Нават найвышэйшае кіраўніцтва БССР выказвалася з асуджэньнем маштабаў русіфікацыі. У студзені 1959 году на прыёме ў гонар 40-годзьдзя БССР, на які прыехаў [[Мікіта Хрушчоў|М. Хрушчоў]], першы сакратар ЦК КПБ [[Кірыла Мазураў|К. Мазураў]] выступіў з прамовай на беларускай мове. Хрушчоў абурыўся, чаму выступ быў не па-расейску. Крыху пазьней ён выказаўся яшчэ больш вызначана<ref>[https://www.svaboda.org/a/29693737.html Ня трапіць у палон «русского мира». У Віцебску абмеркавалі лёс беларускай дзяржаўнасьці], [[Радыё Свабода]], 6 студзеня 2019 г.</ref>: {{Цытата| Чым хутчэй мы ўсе загаворым па-расейску, тым хутчэй збудуем камунізм. {{арыгінал|ru|Чем скорее мы все будем говорить по-русски, тем быстрее построим коммунизм.}} }} Па гэтым пачалося выцісканьне беларускай мовы з тых пазыцыяў, якія яна пакуль яшчэ займала, і асабліва ўзмацнілася з прыходам на пасаду першага сакратара ЦК КПБ [[Пётар Машэраў|Пятра Машэрава]] ў 1965 годзе<ref>Коряков Ю. Б. Языковая ситуация в Белоруссии и типология языковых ситуаций. Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук. Научный руководитель — доктор филологических наук, профессор В. М. Алпатов. — Московский Государственный Университет им. М. В. Ломоносова. Филологический факультет. С. 39—40.</ref>. 26 траўня 1983 году была прынятая пастанова [[ЦК КПСС]] і Савету Міністраў СССР аб павелічэньні на 15% заработку настаўнікаў расейскай мовы ў беларускамоўных школах. Пастанова прадугледжвала з студзеня 1984 году павелічэньне на 15% стаўкі настаўнікаў падрыхтоўчых і другіх-трэціх клясаў, якія ведалі расейскую мову, і настаўнікаў расейскай мовы і літаратуры ў 4—11 клясах агульнаадукацыйных школаў усіх тыпаў<ref name="atlantyda"/>. Асаблівасьцю русіфікацыйных захадаў уладаў СССР у Беларусі стала сыстэматычнае насаджэньне беларусам [[Комплекс непаўнавартасьці|комплексу непаўнавартасьці]] на нацыянальным узроўні: як культурна-гістарычнага («''беларускі народ быў яшчэ ў незапамятныя часы заваяваны магутным і баявым народам — [[летувісы|летувісамі]] — і з той пары хадзіў то пад уладай летувісаў, то палякаў — і толькі магутны старэйшы расейскі брат здолеў вярнуць беларусаў да нармальнага жыцьця і выратаваў іх ад немінучай пагібелі як асобнага народа''»<ref>Астапенка А. Мікола Ермаловіч: Той, хто вярнуў нам гісторыю. — {{Менск (Мінск)}}: «Харвест», 2015. С. 5.</ref>), так і эканамічнага («''без Расеі мы нішто''», «''без Расеі мы памром''»<ref>[[Дзьмітры Гурневіч]], [https://www.svaboda.org/a/31857889.html «Без Расеі Беларусь памрэ». Тлумачым, чаму гэта ня так], [[Радыё Свабода]], 19 траўня 2022 г.</ref>). Вынікам расейскай імпэрскай і савецкай русіфікацыйнай палітыкі стала тое, што на час [[Перабудова|перабудовы]], якая пачалася ў сярэдзіне 1980-х гадоў, беларусы былі найбольш дэнацыяналізаванымі і русіфікаванымі з народаў усіх рэспублік СССР. Гэта прычынілася да таго, што працэсы [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|нацыянальнага адраджэньня]] ішлі тут больш марудна, чым у іншых, і сустракалі значны супраціў з боку савецкага дзяржаўнага чыноўніцкага апарату<ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 45.</ref>. === Рэжым Лукашэнкі === {{Падвойная выява|справа|Flag of the Byelorussian Soviet Socialist Republic (1951–1991).svg|122|Flag of Belarus.svg|122|[[Сьцяг БССР]] (налева) і [[Сьцяг Беларусі (афіцыйны)|яго мадыфікацыя]] для [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]] (направа)}} {{Падвойная выява|справа|Emblem of the Byelorussian Soviet Socialist Republic (1981–1991).svg|122|Coat of arms of Belarus.svg|122|[[Герб БССР]] (налева) і [[Герб Беларусі (афіцыйны)|яго мадыфікацыя]] для рэжыму Лукашэнкі (направа)}} [[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Гошчава. Крыжаўзьвіжанская царква.jpg|значак|250пкс|[[Царква Ўзьвіжаньня Сьвятога Крыжа (Гошчава)|Узьвіжанская царква]] ў [[Гошчава|Гошчаве]]: выгляд да (налева) і па [[Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных Маскоўскім патрыярхатам|сучаснай маскоўскай перабудове]] (направа)]] Актывізацыя прарасейскіх настрояў ва ўладных колах Беларусі адзначалася яшчэ з восені 1993 году, што выявілася ў працы Канстытуцыйнай Камісіі: большасьць яе сябраў выказаліся за тое, каб упамінаньне крыніцаў Беларускай дзяржаўнасьці — ня толькі Вялікага Княства Літоўскага і Беларускай Народнай Рэспублікі, але і Беларускай ССР — выключыць з тэксту [[Канстытуцыя Беларусі|Канстытуцыі Беларусі]]. Такую пастанову падтрымала большасьць [[Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь 12-га скліканьня|дэпутацкага корпусу]]<ref>[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/30488810.html У праекце Канстытуцыі 1994 прыгадваліся ВКЛ і БНР], [[Радыё Свабода]], 15 сакавіка 2020 г.</ref>. Увогуле, у 1991—1994 гадох Беларусь была адзінай краінай з былых рэспублік СССР, дзе нацыянальныя палітычныя сілы ня мелі прадстаўніцтва ў міністэрствах і структурах мясцовай выканаўчай улады — фактычна ня мелі доступу да рэальнага кіраваньня дзяржавы<ref name="navumcyk_15.04.2020">[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/30555697.html Беларусь як унікум. Адказ Прэйгерману], [[Радыё Свабода]], 15 красавіка 2020 г.</ref>. Зь іншага боку, яшчэ 11 сьнежня 1992 году кіраўнік [[Міністэрства замежных справаў Расеі|Міністэрства замежных справаў]] Расеі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Андрэй Козыраў||ru|Козырев, Андрей Владимирович}} зрабіў наступную заяву на паседжаньні Рады міністраў НБСЭ (цяпер [[Арганізацыя бясьпекі і супрацы ў Эўропе|АБСЭ]])<ref>[https://web.archive.org/web/20211206140132/https://zautra.by/news/lebedok-kogda-rech-o-vlasti-radi-vlasti-to-uzhe-ne-vazhno-kto-formalnyi-sobstvennik Лебедок: «Когда речь о власти ради власти, то уже не важно, кто формальный собственник»], Заўтра тваёй краіны, 6 сьнежня 2021 г.</ref>: {{Цытата|Прастора былога Савецкага Саюзу ня можа разглядацца як зона поўнага ўжываньня нормаў НБСЕ. Гэта, ў існасьці, постімпэрская прастора, дзе Расеі трэба будзе бараніць свае інтарэсы з выкарыстаньнем усіх даступных сродкаў, у тым ліку ваенных і эканамічных. Мы будзем цьвёрда настойваць, каб былыя рэспублікі СССР неадкладна ўступілі ў новую фэдэрацыю альбо канфэдэрацыю, і пра гэта пойдзе жорсткая размова. {{арыгінал|ru|Пространство бывшего Советского Союза не может рассматриваться как зона полного применения норм СБСЕ. Это, по сути, постимперское пространство, где России предстоит отстаивать свои интересы с использованием всех доступных средств, включая военные и экономические. Мы будем твердо настаивать, чтобы бывшие республики СССР незамедлительно вступили в новую федерацию или конфедерацию, и об этом пойдет жесткий разговор.}} }} Тым часам поўнае аднаўленьне русіфікацыйнай [[Моўная палітыка|моўнай]] і культурнай палітыкі адбылося толькі па ўсталяваньні [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандрам Лукашэнкам]] [[Рэжым Лукашэнкі|аўтарытарнага рэжыму]]<ref name = "disaster" /><ref name = "Smok" /><ref name = "crisis" /><ref name = "main" /><ref name = "russificator" />, што стала вынікам супадзеньня інтарэсаў уладаў Расеі, якія рэанімавалі [[Імпэрыялізм|імпэрскую ідэю]], і Лукашэнкі, які меў спадзяваньні праз далучэньне Беларусі да Расеі замяніць яе нямоглага прэзыдэнта [[Барыс Ельцын|Барыса Ельцына]]<ref>{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 10.</ref>. У 1995 годзе ён правёў [[Рэфэрэндум у Беларусі 1995 году|рэфэрэндум]], які супярэчыў Канстытуцыі Беларусі і дзейнаму заканадаўству<ref name="МП">[[Міхаіл Пастухоў|Пастухоў М.]] [https://knihi.com/none/Aniamiennie_Z_kroniki_zniscennia_bielaruskaj_movy.html#chapter13 Ці законны рэфэрэндум 1995 году адносна наданьня дзяржаўнага статусу расейскай мове?] // Аняменне. З кронікі знішчэння беларускай мовы. — Вільня, 2000.</ref><ref name="zapr">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудзкі С.]] [https://web.archive.org/web/20170814200257/http://jivebelarus.net/language/language-defeat-06.html Грамадзкае сьцьвярджэньне беларускай мовы і парушэньні правоў беларускамоўных людзей] // Аняменне. З кронікі знішчэння беларускай мовы. — Вільня, 2000.</ref><ref name="zapr1">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудзкі С.]] [https://web.archive.org/web/20110722003014/http://arche.bymedia.net/2002-1/zapr102.html Моўная палітыка ў Беларусі ў 1990-я гады] // [[Архэ Пачатак]]. №1 (21), 2002.</ref>, адзначаўся парушэньнем законаў і фальсыфікацыяй вынікаў галасаваньня<ref>[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/27734568.html Рэфэрэндум-95 пра сымболіку і мову ня быў легітымным], [[Радыё Свабода]], 12 траўня 2019 г.</ref>. Па рэфэрэндуме, Лукашэнка пазбавіў беларускія [[Нацыянальная сымболіка|нацыянальныя сымбалі]] [[бел-чырвона-белы сьцяг]] і герб [[Пагоня|Пагоню]] статусу афіцыйнай дзяржаўнай сымболікі і надаў дзяржаўны статус [[расейская мова|расейскай мове]]. Адзначаецца, што гэты рэфэрэндум зьняважыў беларускую нацыю, пераламаў ёй хрыбет. Гэта была стратэгічная перамога прарасейскіх, праімпэрскіх сілаў, параўнальная зь ліквідацыяй [[Беларуская Народная Рэспубліка|першай Беларускай нацыянальнай дзяржавы]] і здушэньнем [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|паўстаньня]] [[Кастусь Каліноўскі|Кастуся Каліноўскага]]<ref name="navumcyk_15.04.2020"/>. Аўтар [[Чырвона-зялёны сьцяг|сьцяга]] і [[Герб Беларусі (афіцыйны)|гербу]] рэжыму Лукашэнкі кіраўнік яго адміністрацыі [[Леанід Сініцын]]<ref>Толкачева Е. [https://web.archive.org/web/20200412135326/https://news.tut.by/economics/637111.html «Сел и нарисовал». Как в 1995 году БЧБ-флаг сменили на красно-зеленый, а «Пагоню» — на герб БССР], [[TUT.BY]], 12.05.2019 г.</ref><ref name="Marcinovic">Мартинович Д. [https://web.archive.org/web/20200622200046/https://news.tut.by/culture/684354.html Без исторической символики, но с русским языком. Как 25 лет назад в Беларуси прошел референдум], [[TUT.BY]], 14.05.2020 г.</ref>, [[Расейцы|расеец]] паводле нацыянальнасьці і прыхільнік далучэньня Беларусі да Расеі<ref name="Navumcyk">[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/25354832.html «Маўр» Лукашэнкі, або той, хто зьмяніў герб і сьцяг], [[Радыё Свабода]], 18 красавіка 2014 г.</ref>, які меў імаверныя зьвязкі з расейскімі спэцслужбамі<ref name="Navumcyk_18.04.2014">[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/25354832.html «Маўр» Лукашэнкі, або той, хто зьмяніў герб і сьцяг], [[Радыё Свабода]], 18 красавіка 2014 г.</ref> і быў фігурантам дакладу дэпутата [[Сяргей Антончык|Сяргея Антончыка]] пра карупцыю ў атачэньні Лукашэнкі<ref>{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 127.</ref><ref>Соўсь Г. [https://www.svaboda.org/a/30211729.html Антончык пра антыкарупцыйны даклад Лукашэнкі, фатальную памылку Ганчара і «звышцынізм» апазыцыі], [[Радыё Свабода]], 12 кастрычніка 2019 г.</ref>, пазьней апавядаў беларускаму дэпутату [[Валянцін Голубеў|Валянціну Голубеву]]<ref name="Navumcyk"/>: {{Цытата|Справа ж не ў геральдыцы. Таму што калі прыгадаць, навошта ўвогуле трэба было мяняць сымболіку, дык зразумела, што чым яна горш атрымалася, тым лепей. Бо яе замена была толькі правакуючым выпадам, прычым толькі адным — у камбінацыі зь некалькіх удараў''.}} Паводле сьведчаньня Сініцына, праца над новай сымболікай вялася з 21 сакавіка, прытым дэпутаты атрымалі эскізы сьцяга і гербу ўжо 23 сакавіка. Як мяркуе дэпутат [[Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь 12-га скліканьня|Вярхоўнага Савету 12-га скліканьня]] [[Сяргей Навумчык]], хуткае (за два дні) стварэньне прапанаванай Лукашэнкам сымболікі сьведчыла пра тое, што галоўнай мэтай рэфэрэндуму было ня столькі ўвядзеньне нейкай канкрэтнай сымболікі (якая разглядалася як часовая — да ліквідацыі незалежнасьці Беларусі), колькі зьнішчэньне дзяржаўнага статусу бел-чырвона-белага сьцяга і Пагоні<ref>{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 66.</ref>. У другой палове 1990—2000-х гадох афіцыйнае выкарыстаньне беларускай мовы пачало імкліва зьмяншацца, найперш у сфэрах адукацыі і культуры, а таксама ў мас-мэдыя. У гэты ж час адбывалася масавае выцісканьне зь дзяржаўных установаў прыязных да беларускай мовы і культуры настаўнікаў, выкладнікаў і навуковых супрацоўнікаў<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=100176 Генадзь Сагановіч звольнены] // [[Наша Ніва]], 1 ліпеня 2005 г.</ref><ref>[https://nn.by/?c=ar&i=130986 З Гродзенскага медуніверсітэта звольнены беларускамоўны прафесар Астроўскі] // [[Наша Ніва]], 28 чэрвеня 2014 г.</ref><ref>[https://nn.by/?c=ar&i=142724 Генадзь Семянчук: «Чыстка ў Гродзенскім універсітэце — гэта антыдзяржаўная дзейнасць»] // [[Наша Ніва]], 31 студзеня 2015 г.</ref><ref>Хільмановіч У. [https://www.racyja.com/blohi-racyi/uladimir-hilmanovic/vajna-z-knigami/ Вайна з кнігамі], [[Радыё Рацыя]], 2017 г.</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20200806202309/https://news.tut.by/society/382076.html?crnd=38851 У Гродзенскім універсітэце звольненая гісторык Іна Соркіна], [[TUT.BY]], 12 студзеня 2014 г.</ref><ref>[https://nn.by/?c=ar&i=81339 Адкрыты ліст вялікай групы гісторыкаў і простых людзей у абарону звольненага дацэнта Чарнякевіча: «Ацэнку будзем ставіць мы»] // [[Наша Ніва]], 5 кастрычніка 2012 г.</ref><ref>[https://nn.by/?c=ar&i=81457 Выкладчыка Гродзенскага ўніверсітэта звальняюць за казку пра Пагоню] // [[Наша Ніва]], 8 кастрычніка 2012 г.</ref>. [[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Талачын. Пакроўская царква.jpg|значак|250пкс|[[Царква Покрыва Багародзіцы і манастыр базылянаў (Талачын)|Пакроўская царква]] ў [[Талачын]]е: выгляд да (налева) і па надбудове [[купал-цыбуліна|купалоў-цыбулінаў]] (направа)]] Адной з праяваў праўнай [[дыскрымінацыя|дыскрымінацыі]] беларускай мовы стала прыняцьце асноўных кодэксаў Беларусі на расейскай мове без афіцыйнага беларускага перакладу. Гэта прывяло да таго, што беларускамоўнага грамадзяніна пазбавілі магчымасьці ў поўнай меры абараняць свае правы. Апроч таго, фіксуюцца выпадкі, калі судзьдзі адмаўляюцца весьці працэсы па-беларуску, а беларускамоўным грамадзянам адмаўляюць надаць перакладніка, што парушае нормы Кодэкса аб судаўладкаваньні і статусе судзьдзяў (артыкул 13). У 2003 годзе [[Канстытуцыйны суд Рэспублікі Беларусь]] у сваёй пастанове вызнаў парушэньне балянсу роўнасьці выкарыстаньня дзьвюх дзяржаўных моваў<ref>Гуштын А. [https://web.archive.org/web/20170217003642/http://naviny.by/rubrics/society/2015/05/13/ic_articles_116_188871 Рэферэндум-1995. Права на беларускую мову], NAVINY.BY, 13 траўня 2015 г.</ref>. Беларускі палітык [[Зянон Пазьняк]] вылучыў наступныя праявы [[беларусафобія|беларусафобіі]] з боку рэжыму Лукашэнкі: 1) парваньне [[Бел-чырвона-белы сьцяг|беларускага нацыянальнага сьцяга]] (бела-чырвона-белага); 2) спаленьне беларускамоўных [[падручнік]]аў; 3) [[Цкаваньне|зьдзек]] зь беларускай мовы; 4) закрыцьцё беларускамоўных школаў, [[гімназія]]ў і ліцэяў; 5) {{Артыкул у іншым разьдзеле|зьнявага||en|Insult}} шанаваных людзей беларускага народу ([[Васіль Быкаў]], [[Францішак Скарына]]), 6) разбурэньне беларускіх помнікаў, у тым ліку шляхам пераробкі; 7) наўмыснае псаваньне ўласьцівага Беларусі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Краявід|краявіду|en|Landscape}}; 8) вынішчэньне запаведнай прыроды Беларусі; 9) грэблівае стаўленьне да людзей беларускай [[Народнасьць|народнасьці]], [[Беларуская літаратура|беларускай літаратуры]] і [[Творчасьць|творчасьці]]; 10) нянавісьць да беларускай [[Моладзь|моладзі]] і вольнасьці беларусаў; 11) накладаньне спагнаньня, звальненьне з працы, выгнаньне з вучэльні і [[зьняволеньне]] за вуснае і пісьмовае выкарыстаньне беларускай мовы<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Улада цемры|спасылка=http://www.pazniak.info/page_ulada_tsemryi|выдавец=[[Зянон Пазьняк]]|дата публікацыі=9 сакавіка 2008|копія=http://www.bielarus.net/archives/2008/03/11/1373|дата копіі=11 сакавіка 2008 |дата доступу=5 траўня 2016}}</ref>. [[Файл:Architectural Detail - Minsk - Belarus - 01 (27426797732).jpg|250пкс|міні|«[[Дом Чыжа]]», які зьнішчыў панараму і пэрспэктыву гістарычнага цэнтру Менску]] Вынікам такой палітыкі стала тое, што ў час перапісу насельніцтва Беларусі 2009 году толькі 53,2% насельніцтва краіны назвалі беларускую мову [[родная мова|роднай]], а ў Менску — увогуле, толькі 35,2%. Для параўнаньня, паводле вынікаў перапісу насельніцтва 1999 году (у час першага прэзыдэнцкага тэрміну Лукашэнкі), беларускую мову роднай назвалі 73,6% насельніцтва Беларусі. Такім чынам, за 10 гадоў кіраваньня Лукашэнкі колькасьць жыхароў Беларусі, якія лічаць беларускую мову роднай, зьменшылася на 20,4%. У той час як адсоткавая доля беларусаў за гэтыя 10 гадоў у краіне практычна не зьмянілася: 81,2% у 1999 супраць 83,7% у 2009 годзе<ref>Місюкевіч Ю. [https://nn.by/?c=ar&i=43063 Беларусаў стала больш, але яны русіфікуюцца] // [[Наша Ніва]], 8 верасьня 2010 г.</ref><ref>[https://www.svaboda.org/a/2151688.html Вынікі перапісу насельніцтва: для 53% насельніцтва беларуская мова — родная], [[Радыё Свабода]], 8 верасьня 2010 г.</ref><ref>[https://news.arche.by/by/page/ideas/hramadstva-idei/2795 Яшчэ пра вынікі перапісу насельніцтва ў Беларусі] // [[Архэ Пачатак]]. 13 верасьня 2010 г.</ref>. Таксама перапіс 2009 году прадэманстраваў тэндэнцыю, паводле якой маладое пакаленьне жыхароў Беларусі ў вялікай ступені абірае расейскую мову ў якасьці роднай, у адрозьненьне ад жыхароў сталага веку. Так, сярод жыхароў у веку 20-24 гадоў беларускую мову ў якасьці роднай абралі 49,8%, у той час як сярод жыхороў у веку, большым за 70 гадоў, беларускую мову ў якасьці роднай абралі 74%. Жыхары ў веку, большым за 70 гадоў, нарадзіліся да 1940-х гадоў, калі 79,2% жыхароў Беларусі жылі ў сельскай мясцовасьці (зьвесткі на 1939 год), дзе выхоўваліся па-беларуску і не падпадалі пад узьдзеяньне інтэнсіўнай русіфікацыі. Пасьля 1940-х вялікая доля насельніцтва Беларусі пераехала ў гарады, дзе атрымлівала адукацыю па-расейску і працавала на прадпрыемствах і ва ўстановах, вялікая частка кіраўніцтва якіх была прысланая з Расеі. У 1989 годзе ўжо 65,4% насельніцтва Беларусі жыло ў гарадах, а ў 2009 годзе — ужо 73,9%. Такім чынам, за 70 гадоў інтэнсіўнай русіфікацыі ў СССР і Рэспубліцы Беларусь насельніцтва краіны ў большай ступені зрусіфікавалася і набыло прарасейскі сьветапогляд. Вынікі перапісу 2009 году яскрава адлюстроўваюць узмацненьне русіфікацыйных тэндэнцыяў<ref>''[[Юры Дракахруст|Дракахруст Ю.]]'' [https://web.archive.org/web/20200804042125/https://news.tut.by/society/622181.html?crnd=30717 Хто ў Беларусі гаворыць па-беларуску], [[TUT.BY]], 15 студзеня 2019 г.</ref>. Праз такія перамены ў 2009 годзе [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў па пытаньнях адукацыі, навукі і культуры]] залічыла беларускую мову да ліку [[Загрожаная мова|загрожаных]]<ref name="Зьвязда">{{Артыкул|аўтар=[[Яўген Валошын|Валошын Я.]]|загаловак=Бітва за роднае слова (частка 2)|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=71564|выданьне=Зьвязда|тып=газэта|год=29 сьнежня 2010|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/archive/?idate=2010-12-29 255 (26862)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/71560/29sne-5.indd.pdf 5]|issn=1990-763x}}</ref><ref name="Салідарнасьць">{{Навіна|аўтар=[[Газэта]] «[[Салідарнасьць (газэта)|Салідарнасьць]]»|загаловак=Экспэрты ЮНЭСКА лічаць, што беларуская мова знаходзіцца ў небясьпецы|спасылка=http://www.belazar.info/belsoft/news.php?y=2009&m=2|выдавец=[[Белазар]]|дата публікацыі=23 лютага 2009|дата доступу=10 красавіка 2013}}</ref>. Прыкладна з 2010 году адзначаецца частковае прыпыненьне некаторых русіфікацыйных працэсаў, якое атрымала назву «мяккай беларусізацыі»<ref>Rudkouski P. [https://www.osw.waw.pl/sites/default/files/commentary_253-tv.pdf Soft Belarusianisation. The ideology of Belarus in the era of the Russian-Ukrainian conflict] // OSW COMMENTARY. Nr. 253. 3.11.2017. P. 1—6.</ref>. Прыхільнікі павароту афіцыйнага кіраўніцтва Беларусі да беларускай мовы і культуры сярод іншага адзначаюць зацьверджаньне і шырокае ўжываньне [[Інструкцыя па трансьлітарацыі|беларускай трансьлітарацыі геаграфічных назваў]], пашырэньне беларускай мовы ў сфэры транспарту (найперш [[Менскі мэтрапалітэн|Менскім мэтрапалітэнам]] і [[Беларуская чыгунка|Беларускай чыгункай]]), наданьне новым вуліцам, станцыям мэтро і безыменным сквэрам у Менску назваў, пераважна зьвязаных зь мясцовай гісторыяй і культурай, шырокае выкарыстаньне беларускамоўнай сацыяльнай рэклямы, адзінкавыя перайменаваньні і вяртаньні гістарычных назваў вуліцам, рэстаўрацыю або кансэрвацыю некаторых значных помнікаў архітэктуры — [[Гальшанскі замак|Гальшанскага]], [[Стары замак (Горадня)|Гарадзенскага Старога]], [[Крэўскі замак|Крэўскага]], [[Лідзкі замак|Лідзкага]], [[Мірскі замак|Мірскага]] і [[Нясьвіскі замак|Нясьвіскага]] замкаў, палацаў у [[Палац Булгакаў (Жылічы)|Жылічах]], [[Косаўскі замак|Косаве]], [[Палац Козел-Паклеўскіх (Красны Бераг)|Красным Беразе]] і [[Ружанскі палац|Ружанах]], брамы [[Касьцёл Сьвятога Крыжа і кляштар картузаў (Бяроза)|Картускага кляштару]] ў [[Бяроза (горад)|Бярозе]] ды іншых. Тым часам міністар замежных справаў Беларусі [[Уладзімер Макей|Ўладзімер Макей]] сьцьвярджаў, што гэтую палітыку ня варта называць «мяккай беларусізацыяй», а варта казаць пра тое, што фармуецца нацыянальная самасьвядомасьць, нацыянальная ідэя і ідэнтычнасьць<ref>[https://www.svaboda.org/a/29467654.html Макей: «Мяккай беларусізацыі» няма, гэта проста норма. Што ён сказаў у інтэрвію Tut.by — максымальна сьцісла], [[Радыё Свабода]], 3 верасьня 2018 г.</ref>. У 2014 годзе памочнік прэзыдэнта па эканамічных пытаньнях [[Кірыл Руды]] агучыў вынікі апытаньня, праведзенага [[Інстытут сацыялёгіі|Інстытутам сацыялёгіі]] [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі]]. Другой адзначанай рэспандэнтамі доўгатэрміновай (да 2030 году) пагрозай для краіны стала страта беларускай мовы (на першым месцы — памяншэньне насельніцтва з прычыны нізкай нараджальнасьці)<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=137208 Памочнік прэзідэнта: Беларусы лічаць галоўнай пагрозай для краіны страту беларускай мовы] // [[Наша Ніва]], 16 кастрычніка 2014 г.</ref>. У час здушэньня [[Пратэсты ў Беларусі (2020—2021)|пратэстаў супраць фальсыфікацыі выбараў, гвалту і беззаконьня]] рэжым Лукашэнкі адзначыўся рэпрэсіямі паводле беларускай моўнай і нацыянальнай прыкметы. 26 лютага 2021 году супрацоўнікі сілавых структураў затрымалі больш за два дзясяткі жанчынаў сталага (пэнсійнага) веку за прыватнае чытаньне ў [[цягнік|электравіку]] беларускіх кніг (творы [[Янка Купала|Янкі Купалы]], [[Уладзімер Караткевіч|Уладзімера Караткевіча]], [[Васіль Быкаў|Васіля Быкава]] і іншых вядомых беларускіх пісьменьнікаў). У час, праведзены ў ізалятары да афіцыйнага суду, адзначаліся катаваньні (утрыманьне ў неналежных умовах пры нізкай тэмпэратуры, без матрацаў, коўдраў, ежы). Частцы затрыманых прысудзілі штрафы ў памеры некалькіх пэнсіяў, частцы — содні арышту<ref>[https://www.svaboda.org/a/31130104.html «15 сутак за томік Купалы». Як у Менску судзяць пэнсіянэрак, якія ў электрычцы чыталі беларускіх клясыкаў], [[Радыё Свабода]], 2 сакавіка 2021 г.</ref><ref>[https://www.svaboda.org/a/31165999.html «Трэба пакараць людзей, якія тварылі бясчынствы». Выйшла з 20 сутак пэнсіянэрка, якую асудзілі за кнігу Быкава], [[Радыё Свабода]], 23 сакавіка 2021 г.</ref>. 21 красавіка 2021 году супрацоўнікі сілавых структураў затрымалі і неўзабаве прысудзілі 15 содняў арышту 65-гадоваму пэнсіянэру Адаму Шпакоўскаму; афіцыйнай прычынай уварваньня ў кватэру і ператрусу назвалі скаргу суседзяў, у якой пра пэнсіянэра нібыта напісалі, што «ён дастаў усіх сваёй беларускай мовай»<ref>[https://www.svaboda.org/a/31219284.html «Дастаў усіх сваёй беларускай мовай»,— пэнсіянэра арыштавалі на 15 дзён і правяраюць на датычнасьць да фінансаваньня пратэстаў], [[Радыё Свабода]], 23 красавіка 2021 г.</ref>. 2 траўня 2021 году за фіранкі зь беларускім нацыянальным арнамэнтам на вокнах кватэры затрымалі і засудзілі жыхарку Менску<ref>Кохно М. [https://web.archive.org/web/20210504162137/https://news.tut.by/society/729210.html В Минске судили хозяйку квартиры за занавески с белорусским орнаментом на балконе 14-го этажа], [[TUT.BY]], 4.05.2021 г.</ref>. 17 чэрвеня 2021 году [[Таварыства беларускай мовы імя Францішка Скарыны]] запатрабавала спыніць перасьлед зьняволеных рэжымам Лукашэнкі за ўжываньне беларускай мовы ў турмах: праваабаронцу Валадара Цурпанава двойчы каралі карцарам, бо ён размаўляе з ахоўнікамі па-беларуску<ref>[https://www.svaboda.org/a/31312406.html ТБМ патрабуе спыніць перасьлед зьняволеных за ўжываньне беларускай мовы ў турмах], [[Радыё Свабода]], 17 чэрвеня 2021 г.</ref>. У 2021 годзе выйшла кніга «Мова 404» пры дыскрымінацыю беларускамоўных за рэжымам Лукашэнкі. Сярод іншага, у кнізе прыводзіцца сьведчаньне зьбіцьця сілавымі структурамі за беларускую мову: «''21 студзеня 2008-га мяне затрымалі за мітынг у падтрымку прадпрымальнікаў — напалі людзі ў цывільным і пацягнулі за валасы па лесьвіцы. Завалаклі ў апорны пункт на Кастрычніцкай. Калі пачаў гаварыць па-беларуску, спынілі: „Говори по-русски!“. А потым пачалі біць. Са мной яшчэ быў сябра, яго не чапалі, бо перайшоў на-расейскую''»<ref>[https://svaboda.global.ssl.fastly.net/a/31543039.html «Мова 404». Выйшла кніга пра дыскрымінацыю беларускамоўных у Беларусі], [[Радыё Свабода]], 3 лістапада 2021 г.</ref>. 17 верасьня 2021 году рэжым Лукашэнкі ліквідаваў [[Таварыства беларускай школы]]<ref>[https://www.svaboda.org/a/31462039.html Таварыства беларускай школы зьліквідавалі на ягонае 100-годзьдзе], [[Радыё Свабода]], 17 верасьня 2021 г.</ref>, 24 верасьня — [[Згуртаваньне беларусаў сьвету Бацькаўшчына]]<ref>[https://www.svaboda.org/a/31476130.html Вярхоўны суд ліквідаваў ЗБС «Бацькаўшчына»], [[Радыё Свабода]], 24 верасьня 2021 г.</ref>, 1 кастрычніка — [[Саюз беларускіх пісьменьнікаў]]<ref>[https://www.svaboda.org/a/31487361.html Вярхоўны суд ліквідаваў Саюз беларускіх пісьменьнікаў, які дзейнічае з 1934 году], [[Радыё Свабода]], 1 кастрычніка 2021 г.</ref>, 8 лістапада — [[Таварыства беларускай мовы імя Францішка Скарыны]]<ref>[https://www.svaboda.org/a/31550712.html Вярхоўны суд ліквідаваў Таварыства беларускай мовы], [[Радыё Свабода]], 8 лістапада 2021 г.</ref>. 30 лістапада 2021 году ў інтэрвію расейскаму прапагандысту Дзьмітрыю Кісялёву Лукашэнка засьведчыў, што «''мне [[Уладзімер Пуцін|Пуцін]] кажа „дзякуй табе за расейскую мову“''», і дадаў: «''Назаві яшчэ адну такую краіну, дзе расейская мова разьвіваецца на шкоду нацыянальнай''»<ref>[https://www.svaboda.org/a/31590738.html Лукашэнка прызнаў, што расейская мова разьвіваецца ў Беларусі на шкоду беларускай], [[Радыё Свабода]], 2 сьнежня 2021 г.</ref>. == Русіфікацыя Польшчы == {{Асноўны артыкул|Русіфікацыя Польшчы}} == Русіфікацыя Ўкраіны == {{Асноўны артыкул|Русіфікацыя Ўкраіны}} == Глядзіце таксама == * [[Рэформа беларускага правапісу 1933 году]] * [[Наркамаўка]] * [[Этнацыд]] == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}} * [https://web.archive.org/web/20190301135653/http://knihi.com/anon/Aniamiennie_Z_kroniki_zniscennia_bielaruskaj_movy.html Аняменне. З кронікі знішчэння беларускай мовы]. — Вільня: Gudas, 2000. {{ISBN|998-6951-82-7}}. * {{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)}} * Мікуліч Т. Мова і этнічная самасвядомасць. — {{Менск (Мінск)}}: Навука і тэхніка, 1996. — 159 с. * {{Літаратура/Русіфікацыя беларускай мовы ў БССР і супраціў русіфікацыйнаму працэсу (1994)}} * [[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Зь гісторыі русыфікацыі Вялікалітвы. — Нью-Ёрк: Крывіцкае (Вялікалітоўскае) Навуковае Таварыства Пранціша Скарыны, 1967. — 44 с. == Вонкавыя спасылкі == * {{Спасылка|аўтар = [[Генадзь Лыч]], [[Леанід Лыч]]|прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 11.01.2008 |url = http://belarus.kulichki.net/index.php?option=com_content&task=view&id=95 |загаловак = Паміж двух агнёў: Урокі гісторыі|фармат = |назва праекту = |выдавец = [http://belarus.kulichki.net/index.php?option=com_content&task=blogcategory&id=43&Itemid=93 Мы - нацыя!]|дата = 27 студзеня 2012 |мова = |камэнтар =}} * {{Спасылка|аўтар = [[Ніна Баршчэўская]]. |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://kamunikat.org/7951.html|загаловак = Русыфікацыя беларускае мовы ў асьвятленьні газэты «Беларус»|фармат = |назва праекту = |выдавец = [[Kamunikat.org]]|дата = 25 кастрычніка 2010 |мова = |камэнтар =}} * [https://web.archive.org/web/20060526064728/http://krukouski.iatp.by/img/49.jpg Білінгвізм] — плякат [[Уладзімер Крукоўскі|Уладзімера Крукоўскага]], 1988 г. * [https://www.youtube.com/watch?v=08bPHPpazQk Язык раздора] // Om TV {{Ref-ru}} {{Русіфікацыя}} {{Рэпрэсіі ў СССР}}{{Культурная асыміляцыя}} [[Катэгорыя:Русіфікацыя| ]] [[Катэгорыя:Гісторыя СССР]] 5f5d0yihmencml5ox8ux3793cdmea0j 0 58368 2329557 1797920 2022-07-23T20:12:18Z Stary Jolup 145 wikitext text/x-wiki {{Адміністрацыйная адзінка}} '''Се́межаўскі сельсавет''' — [[адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка]] ў складзе [[Капыльскі раён|Капыльскага раёну]] [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]]. Цэнтар савету — вёска [[Семежаў]]. == Гісторыя == [[20 жніўня]] [[1924]] году створаны ў складзе [[Чырвонаслабодзкі раён|Чырвонаслабодзкага раёну]] [[Слуцкая акруга|Слуцкай акругі]]. [[16 ліпеня]] [[1954]] году сельсавету перададзены населеныя пункты скасаванага [[Макранскі сельсавет (Чырвонаслабодзкі раён)|Макранскага сельсавету]]. [[8 жніўня]] [[1959]] году раён скасаваны, сельсавет далучаны да Капыльскага раёну. == Населеныя пункты == * [[1 студзеня]] [[1947]] — 2 * [[1 студзеня]] [[2009]] — 5: 2 пасёлкі і 3 вёскі == Насельніцтва == Па стане на 1 студзеня 2009 году ў сельсавеце налічвалася 812 гаспадарак, 1640 жыхароў (у тым ліку ва ўзросьце: маладзей за працаздольны — 279; працаздольным — 749; старэй за працаздольны — 612). == Літаратура == * {{Літаратура/ЭГБ|4}} С. 105 * {{Літаратура/ЭГБ|6-2}} С. 175 * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|8-2}} С. 221 * {{Літаратура/БССР. Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел на 1.1.1947}} С. 44 {{Семежаўскі сельсавет}} {{Капыльскі раён}} [[Катэгорыя:Семежаўскі сельсавет| ]] [[Катэгорыя:Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Капыльскага раёну]] [[Катэгорыя:Сельсаветы Беларусі]] [[Катэгорыя:Сельсаветы, створаныя ў 1924 годзе]] 0mzdy10wkp7avulrlaqn2imjx7tpwat 2329559 2329557 2022-07-23T20:15:29Z Stary Jolup 145 /* Гісторыя */ дапаўненьне wikitext text/x-wiki {{Адміністрацыйная адзінка}} '''Се́межаўскі сельсавет''' — [[адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка]] ў складзе [[Капыльскі раён|Капыльскага раёну]] [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]]. Цэнтар савету — вёска [[Семежаў]]. == Гісторыя == [[20 жніўня]] [[1924]] году створаны ў складзе [[Чырвонаслабодзкі раён|Чырвонаслабодзкага раёну]] [[Слуцкая акруга|Слуцкай акругі]]. З 9 чэрвеня 1927 году ў складзе [[Бабруйская акруга|Бабруйскай акругі]]. Пасьля скасаваньня акруговай сыстэмы 26 ліпеня 1930 году ў Чырвонаслабодзкім раёне БССР. З 1935 году ў Чырвонаслабодзкім раёне Слуцкай акругі. Пасьля ўвядзеньня абласнога дзяленьня 20 лютага 1938 году ў Чырвонаслабодзкім раёне Менскай вобласьці Зь 20 верасьня 1944 году ў складзе [[Бабруйская вобласьць|Бабруйскай вобласьці]], з 8 студзеня 1954 году ў Менскай вобласьці. [[16 ліпеня]] [[1954]] году сельсавету перададзены населеныя пункты скасаванага [[Макранскі сельсавет (Чырвонаслабодзкі раён)|Макранскага сельсавету]]. [[8 жніўня]] [[1959]] году раён скасаваны, сельсавет далучаны да Капыльскага раёну. == Населеныя пункты == * [[1 студзеня]] [[1947]] — 2 * [[1 студзеня]] [[2009]] — 5: 2 пасёлкі і 3 вёскі == Насельніцтва == Па стане на 1 студзеня 2009 году ў сельсавеце налічвалася 812 гаспадарак, 1640 жыхароў (у тым ліку ва ўзросьце: маладзей за працаздольны — 279; працаздольным — 749; старэй за працаздольны — 612). == Літаратура == * {{Літаратура/ЭГБ|4}} С. 105 * {{Літаратура/ЭГБ|6-2}} С. 175 * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|8-2}} С. 221 * {{Літаратура/БССР. Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел на 1.1.1947}} С. 44 {{Семежаўскі сельсавет}} {{Капыльскі раён}} [[Катэгорыя:Семежаўскі сельсавет| ]] [[Катэгорыя:Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Капыльскага раёну]] [[Катэгорыя:Сельсаветы Беларусі]] [[Катэгорыя:Сельсаветы, створаныя ў 1924 годзе]] h493eeabtl3w25guqgwfc2vlqw4s4cc 4 69295 2329536 2326078 2022-07-23T17:34:30Z W 11741 +[[Беларуская гандлёва-прамысловая палата]] wikitext text/x-wiki Тут зьмяшчаецца сьпіс артыкулаў, якія калі-небудзь былі на галоўнай старонцы ў якасьці [[Вікіпэдыя:Добрыя артыкулы|добрых]]. {{Аўтанумарацыя табліцы | {{ {| class="wikitable sortable" |- ! № ! Дата абраньня ! Назва артыкула ! Тэрмін знаходжаньня на галоўнай старонцы ! На галоўнай <!-- |- | нумар | дата | [[назва артыкула]] | --> |- | 1 | 16 чэрвеня 2010{{Заўвага|name="zabranaha"}} | [[Янка Купала]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2013-02|люты 2013 г.]], жнівень 2016 г. | 2 месяцы |- | 1 | 13 ліпеня 2010 | [[Сусьветная гандлёвая арганізацыя]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2016-02|люты 2016 г.]], верасень 2016 г. | 2 месяцы |- | 1 | 20 жніўня 2010 | [[Прэзыдэнцкія выбары ў Беларусі 2006 году]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2016-03|сакавік 2016 г.]], кастрычнік 2016 г. | 2 месяцы |- | 1 | 11 верасьня 2010 | [[Сьвяткаваньне 600-годзьдзя Грунвальдзкай бітвы]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2010-09|верасень 2010 г.]], лістапад 2016 г. | 2 месяцы |- | 1 | 22 лістапада 2010 | [[Пагоня]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2010-12|сьнежань 2010 г.]], сьнежань 2016 г. | 2 месяцы |- | 1 | 8 студзеня 2011 | [[Робэрт Бадэн-Паўэл]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2011-03|сакавік 2011 г.]], студзень 2017 г. | 2 месяцы |- | 1 | 8 студзеня 2011 | [[Царква Сьвятога Духа (Менск)]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2011-04|красавік 2011 г.]], сакавік 2017 г. | 2 месяцы |- | 1 | 31 траўня 2011 | [[Касьцёл Сьвятога Тамаша Аквінскага і кляштар дамініканаў (Менск)]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2011-06|чэрвень 2011 г.]], верасень 2017 г. | 2 месяцы |- | 1 | 28 верасьня 2011 | [[Прэзыдэнцкія выбары ў Беларусі 2010 году]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2011-10|кастрычнік 2011 г. — студзень 2012 г.]] | 4 месяцы |- | 1 | 29 лютага 2012 | [[Бітва пры Гастынгсе]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2012-03|сакавік — красавік 2012 г.]] | 2 месяцы |- | 1 | 12 красавіка 2012 | [[Тамаш Зан]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2012-05|травень — чэрвень 2012 г.]] | 2 месяцы |- | 1 | 30 чэрвеня 2012 | [[Бортны промысел у Беларусі]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2012-07|ліпень 2012 г.]], лістапад 2017 г. | 2 месяцы |- | 1 | 23 ліпеня 2012 | [[Беларуска-польская адміністрацыя Менску]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2012-08|жнівень 2012 г.]], люты 2018 г. | 2 месяцы |- | 1 | 25 жніўня 2012{{Заўвага|Статус артыкула паніжаны з абранага|name="zabranaha"}} | [[Дзераўная (Дарагічынскі раён)]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2016-04|красавік 2016 г.]], сакавік 2018 г. | 2 месяцы |- | 1 | 27 жніўня 2012 | [[Чэская мова]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2012-09|верасень 2012 г.]], чэрвень 2018 г. | 2 месяцы |- | 1 | 1 кастрычніка 2012 | [[Францішак Аляхновіч]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2012-10|кастрычнік — лістапад 2012 г.]] | 2 месяцы |- | 1 | 26 лютага 2013 | [[Юзэф Ігнацы Крашэўскі]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2013-03|сакавік 2013 г.]], студзень 2019 г. | 2 месяцы |- | 1 | 16 сакавіка 2013 | [[Цягліцы]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2013-04|красавік 2013 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 4 красавіка 2013 | [[Зоська Верас]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2013-05|травень 2013 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 13 траўня 2013 | [[Вайна Расеі з Рэччу Паспалітай 1792 году]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2013-06|чэрвень 2013 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 13 траўня 2013 | [[Афанасі Філіповіч]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2013-08|жнівень 2013 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 13 траўня 2013 | [[Саамскія мовы]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2013-10|кастрычнік 2013 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 18 траўня 2013 | [[Рэфармацыя]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2013-11|лістапад 2013 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 25 чэрвеня 2013 | [[Нікола Тэсла]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2013-07|ліпень 2013 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 18 ліпеня 2013 | [[Новая зямля]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2013-12|сьнежань 2013 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 21 ліпеня 2013 | [[Францішак Багушэвіч]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2014-01|студзень 2014 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 30 ліпеня 2013 | [[Беларускі лемантар або першая навука чытаньня]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2013-09|верасень 2013 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 25 жніўня 2013 | [[Грамадзянская вайна ў Вялікім Княстве Літоўскім 1389—1392 гадоў]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2014-02|люты 2014 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 25 жніўня 2013 | [[Пружанскі палацык]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2014-03|сакавік 2014 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 31 жніўня 2013 | [[Загляне сонца і ў наша аконца]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2014-04|красавік 2014 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 27 кастрычніка 2013 | [[Проня]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2014-05|травень 2014 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 30 лістапада 2013 | [[Грамадзянская вайна ў Вялікім Княстве Літоўскім 1381—1384 гадоў]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2014-06|чэрвень 2014 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 30 лістапада 2013 | [[Пушту]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2014-07|ліпень 2014 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 8 сьнежня 2013 | [[Калізэй]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2014-08|жнівень 2014 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 16 сьнежня 2013 | [[Гісторыя пошты і паштовых марак Эстоніі]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2014-10|кастрычнік 2014 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 12 студзеня 2014 | [[Бітва на Косавым полі (1389)]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2014-11|лістапад 2014 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 30 студзеня 2014 | [[Юзэф Пілсудзкі]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2014-12|сьнежань 2014 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 15 лютага 2014 | [[Праўральская мова]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2015-01|студзень 2015 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 3 чэрвеня 2014 | [[Маладэчна ў складзе Польшчы]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2015-02|люты 2015 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 20 ліпеня 2014 | [[Міхась Чарот]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2015-03|сакавік 2015 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 8 жніўня 2014 | [[Ежы Чапскі]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2015-04|красавік 2015 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 18 жніўня 2014 | [[Пружаны]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2015-05|травень 2015 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 18 жніўня 2014 | [[Пружанскае гета]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2015-06|чэрвень 2015 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 18 жніўня 2014 | [[Шатляндзкая мова (кельцкая)]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2015-07|ліпень 2015 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 19 жніўня 2014 | [[Вуліца Рэвалюцыйная (Менск)]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2014-09|верасень 2014 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 28 верасьня 2014{{Заўвага|name="zabranaha"}} | [[Ян Караль Хадкевіч]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2016-05|травень 2016 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 30 верасьня 2014{{Заўвага|name="zabranaha"}} | [[Звычайная пустальга]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2016-06|чэрвень 2016 г.]] | 1 месяц |- |1 | 2 лістапада 2014{{Заўвага|name="zabranaha"}} | [[Шахматы]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2016-07|ліпень 2016 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 27 лістапада 2014 | [[Рэмбрант]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2015-08|жнівень 2015 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 27 лістапада 2014 | [[Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля і Сьвятога Яна Апостала і Эвангеліста (Вільня)]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2015-09|верасень 2015 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 27 лістапада 2014 | [[Грабніца антыпапы Яна XXIII]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2015-10|кастрычнік 2015 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 16 сьнежня 2014 | [[Вуліца Валадарскага (Менск)]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2015-11|лістапад 2015 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 10 студзеня 2015 | [[Кніганошы]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2015-12|сьнежань 2015 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 17 лютага 2015 | [[Станіслаў Булак-Балаховіч]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2016-01|студзень 2016 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 26 студзеня 2017 | [[Белы кій]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2017-02|люты 2017 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 2 сакавіка 2017 | [[Агенцтва шматбаковай аховы інвэстыцыяў]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2017-04|красавік 2017 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 9 сакавіка 2017 | [[Пётар Сталыпін]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2017-05|травень 2017 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 16 сакавіка 2017 | [[АЭС-2006]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2017-06|чэрвень 2017 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 23 сакавіка 2017 | [[Адукацыя ў Беларусі]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2017-07|ліпень 2017 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 5 траўня 2017 | [[Варшаўская фондавая біржа]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2017-08|жнівень 2017 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 12 верасьня 2017 | [[Салігорск]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2017-10|кастрычнік 2017 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 13 лістапада 2017 | [[Захад-2017]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2017-12|сьнежань 2017 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 11 сьнежня 2017 | [[Беларуская аўтакефальная праваслаўная царква]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2018-01|студзень 2018 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 26 сакавіка 2018{{Заўвага|name="zabranaha"}} | [[Замак]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2018-04|красавік 2018 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 26 сакавіка 2018{{Заўвага|name="zabranaha"}} | [[Бортніцтва]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2018-05|травень 2018 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 6 чэрвеня 2018 | [[Генэральны штаб Узброеных сілаў Беларусі]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2018-07|ліпень 2018 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 9 ліпеня 2018 | [[Volkswagen (канцэрн)]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2018-08|жнівень 2018 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 23 жніўня 2018 | [[Першамайскі раён (Менск)]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2018-09|верасень 2018 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 11 верасьня 2018 | [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2018-10|кастрычнік 2018 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 25 верасьня 2018 | [[Міжнародная алімпіяда па матэматыцы]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2018-11|лістапад 2018 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 9 кастрычніка 2018 | [[Міжнародны саюз электрасувязі]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2018-12|сьнежань 2018 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 22 кастрычніка 2018 | [[Вайсковая акадэмія Рэспублікі Беларусь]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2019-02|люты 2019 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 5 лістапада 2018 | [[Беларускія немцы]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2019-03|сакавік 2019 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 20 сьнежня 2018 | [[Дзяржаўны камітэт судовых экспэртызаў Рэспублікі Беларусь]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2019-04|красавік 2019 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 9 студзеня 2019 | [[Горадня]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2019-06|чэрвень 2019 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 9 студзеня 2019 | [[Захад-2013]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2019-07|ліпень 2019 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 2 лютага 2019 | [[Сусьветны банк]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2019-08|жнівень 2019 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 5 лютага 2019 | [[Слуцак]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2019-09|верасень 2019 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 4 сакавіка 2019 | [[Гісторыя Ізраілю]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2019-10|кастрычнік 2019 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 9 сакавіка 2019 | [[Лёзна]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2019-11|лістапад 2019 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 11 красавіка 2019 | [[Martin S.]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2019-12|сьнежань 2019 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 9 траўня 2019 | [[Вагон 81-717/714]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2020-01|студзень 2020 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 9 траўня 2019 | [[Jitters]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2020-02|люты 2020 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 13 траўня 2019 | [[Віцебск]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2020-03|сакавік 2020 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 5 чэрвеня 2019 | [[Юры Сянько]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2020-04|красавік 2020 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 23 ліпеня 2019 | [[Аляксандар Шумілін]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2020-05|травень 2020 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 22 жніўня 2019 | [[Міжнародная фінансавая карпарацыя]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2020-06|чэрвень 2020 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 24 жніўня 2019 | [[Gentleman]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2020-07|ліпень 2020 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 5 верасьня 2019 | [[Менскі завод колавых цягачоў]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2020-08|жнівень 2020 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 21 верасьня 2019 | [[Аляксандар Церахаў]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2020-09|верасень 2020 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 6 кастрычніка 2019 | [[Палянэз (зброя)]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2020-10|кастрычнік 2020 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 20 кастрычніка 2019 | [[Юзары]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2020-11|лістапад 2020 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 5 сьнежня 2019 | [[Транспарт у Беларусі]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2020-12|сьнежань 2020 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 9 студзеня 2020 | [[Дарожныя знакі Беларусі]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2021-01|студзень 2021 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 23 студзеня 2020 | [[Усеўкраінскае аб’яднаньне «Свабода»]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2021-02|люты 2021 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 7 лютага 2020 | [[Беларусь]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2021-03|сакавік 2021 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 28 сакавіка 2020 | [[Савецкі раён (Менск)]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2021-04|красавік 2021 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 25 красавіка 2020 | [[Нізкіз]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2021-05|травень 2021 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 20 траўня 2020 | [[Дзяржаўная нафтавая кампанія Азэрбайджанскай Рэспублікі]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2021-06|чэрвень 2021 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 16 чэрвеня 2020 | [[Цягнік]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2021-07|ліпень 2021 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 2 ліпеня 2020 | [[61-я зьнішчальная авіябаза]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2021-08|жнівень 2021 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 2 жніўня 2020 | [[Магілёў]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2021-09|верасень 2021 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 8 жніўня 2020 | [[Рэльеф Беларусі]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2021-10|кастрычнік 2021 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 6 верасьня 2020 | [[Этнічная тэрыторыя беларусаў]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2021-11|лістапад 2021 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 18 лістапада 2020 | [[Эўрамайдан]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2021-12|сьнежань 2021 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 22 лістапада 2020 | [[Split Before, Together Now]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2022-01|студзень 2022 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 7 сьнежня 2020 | [[Гомсельмаш]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2022-02|люты 2022 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 23 сьнежня 2020 | [[Рэфэрэндум у Беларусі 1995 году]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2022-03|сакавік 2022 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 12 студзеня 2021 | [[Сувязь Беларусі]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2022-04|красавік 2022 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 27 студзеня 2021 | [[Інтэграл (кампанія)]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2022-05|травень 2022 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 14 лютага 2021 | [[Кірыл Стаселька]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2022-06|чэрвень 2022 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 24 лютага 2021 | [[Берасьце]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2022-07|ліпень 2022 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 11 сакавіка 2021 | [[Жыве Беларусь!]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2022-08|жнівень 2022 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 25 сакавіка 2021 | [[Гісторыя Беларусі]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2022-09|верасень 2022 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 6 красавіка 2021 | [[Дзень Волі]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2022-10|кастрычнік 2022 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 23 красавіка 2021 | [[Хвойнікі]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2022-11|лістапад 2022 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 22 траўня 2021 | [[Як вада, як агонь]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2022-12|сьнежань 2022 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 22 чэрвеня 2021 | [[Служба вонкавай выведкі Расеі]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2023-01|студзень 2023 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 28 ліпеня 2021 | [[Сабор Пакрова Багародзіцы (Горадня)]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2023-02|люты 2023 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 11 жніўня 2021 | [[Беларускі дзяржаўны ўнівэрсытэт транспарту]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2023-03|сакавік 2023 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 18 жніўня 2021 | [[Міндоўг]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2023-04|красавік 2023 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 27 жніўня 2021 | [[Павал (Панамароў)]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2023-05|травень 2023 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 23 верасьня 2021 | [[Міжнародная алімпіяда па інфарматыцы]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2023-06|чэрвень 2023 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 8 кастрычніка 2021 | [[Бабруйскаграмаш]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2023-07|ліпень 2023 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 7 лістапада 2021 | [[Ліцьвіны]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2023-08|жнівень 2023 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 24 лістапада 2021 | [[Турызм у Беларусі]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2023-09|верасень 2023 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 22 сьнежня 2021 | [[Мясцовыя выбары ў Беларусі 2014 году]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2023-10|кастрычнік 2023 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 20 студзеня 2022 | [[Віцязь (прадпрыемства)]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2023-11|лістапад 2023 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 14 лютага 2022 | [[Брагін]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2023-12|сьнежань 2023 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 15 сакавіка 2022 | [[Дзьмітры Піневіч]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2024-01|студзень 2024 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 16 сакавіка 2022 | [[Жамойць]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2024-02|люты 2024 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 30 сакавіка 2022 | [[Саюзная рашучасьць-2022]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2024-03|сакавік 2024 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 28 красавіка 2022 | [[Менская міжнародная кніжная выстава-кірмаш]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2024-04|красавік 2024 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 13 траўня 2022 | [[Малая Летува]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2024-05|травень 2024 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 12 чэрвеня 2022 | [[Таварыства беларускай мовы імя Францішка Скарыны]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2024-06|чэрвень 2024 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 15 чэрвеня 2022 | [[Аўкштота]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2024-07|ліпень 2024 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 7 ліпеня 2022 | [[Вузел Баранавічы]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2024-08|жнівень 2024 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 23 ліпеня 2022 | [[Беларуская гандлёва-прамысловая палата]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2024-09|верасень 2024 г.]] | 1 месяц |} }}}} === Былыя добрыя артыкулы === {| class="wikitable sortable" |- ! Назва артыкула ! Дата абраньня ! Дата пазбаўленьня ! Тэрмін на галоўнай ! На галоўнай |- | [[Зьмітрок Бядуля]] | 17 траўня 2010 | 19 верасьня 2014 | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2012-12|сьнежань 2012 г.]] | 1 месяц |- | [[Беларуская дуда]] | 16 чэрвеня 2010 | 12 верасьня 2014 | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2013-01|студзень 2013 г.]] | 1 месяц |- | [[Выбух і пажар на заводзе «Пінскдрэў-ДСП» (2010)]] | 8 студзеня 2011 | 1 кастрычніка 2013{{Заўвага|Нададзены статус абранага|name="abrany"}} | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2011-01|студзень 2011 г.]] | 1 месяц |- | [[Беларускі клясычны правапіс]] | 8 студзеня 2011 | 1 траўня 2011{{Заўвага|name="abrany"}} | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2011-02|люты 2011 г.]] | 1 месяц |- | [[Тэрарыстычны акт у менскім мэтро]] | 1 траўня 2011 | 1 кастрычніка 2013{{Заўвага|name="abrany"}} | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2011-05|травень 2011 г.]] | 1 месяц |- | [[Аляксандар Мароз]] | 1 ліпеня 2011 | 23 верасьня 2014 | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2011-07|ліпень — жнівень 2011 г.]] | 2 месяцы |- | [[Слуцкі аўтобус]] | 1 верасьня 2011 | 12 верасьня 2014 | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2011-09|верасень 2011 г.]] | 1 месяц |- | [[Польскае таварыства «Асьвета» (Менск)]] | 25 лістапада 2013 | 15 сьнежня 2013{{Заўвага|name="abrany"}} | | |- | [[Старабеларуская мова]] | 22 кастрычніка 2018 | 9 лістапада 2018{{Заўвага|name="abrany"}} | | |- | [[Бел-чырвона-белы сьцяг]] | 20 сьнежня 2018 | 30 студзеня 2021{{Заўвага|name="abrany"}} | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2019-05|травень 2019 г.]] | 1 месяц |} == Заўвагі == {{Заўвагі}} [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Афармленьне добрых артыкулаў|Сьпіс]] odbirid1d1s8mjunkkqri09ub8vqrpe 0 69941 2329502 2299040 2022-07-23T13:04:41Z Kazimier Lachnovič 1079 ([[c:GR|GR]]) [[c:COM:FR|File renamed]]: [[File:Kosaŭ, Pusłoŭski. Косаў, Пуслоўскі (1901-39).jpg]] → [[File:Kosaŭ, Pusłoŭski. Косаў, Пуслоўскі (1928).jpg]] name unification by uploader wikitext text/x-wiki {{Славутасьць |Тып = Помнік грамадзянскай архітэктуры |Назва = Палацава-паркавы комплекс Пуслоўскіх |Арыгінальная назва = |Выява = Дворец Пусловских 2 2020.jpg |Подпіс выявы = Палац Пуслоўскіх |Шырыня выявы = |Статус = |Краіна = Беларусь |Назва месцазнаходжаньня = [[Места]] |Месцазнаходжаньне = [[Косаў]] |Тып будынка = |Архітэктурны стыль = |Аўтар праекту = |Будаўнік = |Заснавальнік = |Першае згадваньне = |Заснаваньне = |Асноўныя даты = {{Славутасьць/Даты||||||}} |Скасаваны = |Пачатак будаўніцтва = |Канчатак будаўніцтва = |Будынкі = {{Славутасьць/Будынкі||||||}} |Прыбудоўкі = |Вядомыя насельнікі = |Рэліквіі = |Стан = |Шырата паўшар’е = паўночнае |Шырата градусаў = 52 |Шырата хвілінаў = 45 |Шырата сэкундаў = 55 |Даўгата паўшар’е = усходняе |Даўгата градусаў = 25 |Даўгата хвілінаў = 07 |Даўгата сэкундаў = 18 |Назва мапы = |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Сайт = |Commons = }} '''Палацава-паркавы комплекс Пуслоўскіх''' — помнік архітэктуры і садова-паркавага мастацтва сярэдзіны ХІХ ст. у [[Косаў|Косаве]]. Знаходзіцца на паўночна-заходняй ускраіне [[Горад|места]], у былым [[Фальварак|фальварку]] [[Марачоўшчына|Марачоўшчыне]] пад адрасам ''вуліца Тадэвуша Касьцюшкі, 108''. Твор архітэктуры [[Рэтраспэктыўная готыка|рэтраспэктыўна-гатычнага стылю]]. Аб’ект [[Дзяржаўны сьпіс гісторыка-культурных каштоўнасьцяў Рэспублікі Беларусь|Дзяржаўнага сьпісу гістарычна-культурных каштоўнасьцяў Беларусі]]. == Гісторыя == [[Файл:Kosaŭ, Maračoŭščyna. Косаў, Марачоўшчына (N. Orda, 1875).jpg|значак|Палац Пуслоўскіх і сядзіба Касьцюшкаў. [[Напалеон Орда|Н. Орда]], 1875 г.]] Да роду Пуслоўскіх Косаўскі маёнтак перайшоў у 1821 годзе, калі яго набыў Казімер Пуслоўскі. У 1838 годзе Вандалін Пуслоўскі збудаваў тут мураваны палац. Па здушэньні [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) палац перайшоў у валоданьне князёў [[Трубяцкія|Трубяцкіх]] і [[Ольдэнбурскія|Ольдэнбурскіх]]. У [[Першая сусьветная вайна|Першую сусьветную вайну]] палац атрымаў значныя пашкоджаньні. Па вайне ўлады міжваеннай [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]] аднавілі палац, які прыстасавалі дзеля патрэбаў адміністрацыі староства [[Косаўскі павет|Косаўскага павету]]. За часамі [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] ў 1944 годзе [[Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных уладамі СССР|палац спалілі савецкія партызаны]]. Доўгі час будынак стаяў закінутым і паступова разбураўся. У 2000-я гады архітэктары дзяржаўнага прадпрыемства «Брэстрэстаўрацыяпраект» распрацавалі генэральны плян аднаўленьня палаца і сядзібы Тадэвуша Касьцюшкі, а таксама рэканструкцыі парку як адзінага палацава-паркавага ансамблю. У 2007 годзе ў палацы распачаліся рэстаўрацыйныя працы. == Архітэктура == Помнік архітэктуры [[Рэтраспэктыўная готыка|рэтраспэктыўна-гатычнага стылю]], адзін зь першых узораў гэтага стылю ў колішнім [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]]. Аўтарам праекту стаў варшаўскі архітэктар [[Францішак Яшчалд]], над афармленьнем унутраных інтэр’ераў працавалі архітэктар [[Уладзіслаў Марконі]] і дэкаратар [[Францішак Жмурка]]. На архітэктурны разьвязак палаца паўплывала яго сьвядомае будаваньне каля родавай сядзібы [[Тадэвуш Касьцюшка|Тадэвуша Касьцюшкі]]. Захоўвае характэрную для [[клясыцызм]]у сымэтрыю з абсалютным дамінаваньнем цэнтральнага [[рызаліт]]у. Франтальна выцягнуты будынак складаецца з цэнтральнага 2-павярховага корпуса і злучаных зь ім галерэямі, высунутых наперад бакавых павільёнаў. Цэнтральная ўзвышаная частка акцэнтуецца прыступкавым атыкам. З вуглоў цэнтральнага корпуса ўзвышаюцца гранёныя вежы рознай вышыні, вуглы бакавых крылаў умацоўваюцца вежападобнымі эскарпамі. Фасады рытмічна падзяляюцца сьпічастымі аркамі, аконнымі праёмамі, пэрспэктыўнымі нішамі, гранёнымі вежамі. Звонку мае суровае «абарончае» афармленьне, за што часам завецца «Косаўскім замкам». Унутраны плян сымэтрычны. Інтэр’еры аздабляліся [[фрэска]]вымі росьпісамі і [[стук]]авым дэкорам. Меў 132 пакоі. У адным з крылаў знаходзіліся мастацкая галерэя і бібліятэка, якая зьмяшчала каля 10 тысячаў рэдкіх кніг. У іншым крыле месьціліся спальныя памяшканьні. У палацы было некалькі заляў, кожная зь іх мела ўласную назву і адмысловае прызначэньне. Існавалі Белая, Чорная, Ружовая, Сіняя, Срэбная, Залатая, Шкляная, Люстэркавая ды іншыя залі. Кожны пакой аздабляўся габэленамі, дыванамі, мармурам, дэкаратыўнымі камінамі і скульптурамі. На другім паверсе разьмяшчалася Парадная заля, сьцены якой аздабляліся размалёўкамі<ref>{{Літаратура/Архітэктура Беларусі: Энцыкляпэдычны даведнік|к}}</ref>. == Парк == Палац атачаецца паркам, які ўлучае стары парк сядзібы Касьцюшкаў. Займае тры тэрасы шырынёй да 60 мэтраў зь перападам рэльефу да 4 мэтраў. Тут расьлі больш за 150 відаў экзотаў, а дзеля асабліва рэдкіх расьлінаў уладкавалі аранжарэю. За савецкім часам большасьць дрэваў зьнішчылі. Парк маляўніча спускаецца да трох сажалак. У заходняй частцы парку разьмяшчаецца капліца, на заходнім баку тэрасаў — дапаможныя памяшканьні, якія складаюцца з кухні, бровару і стайні. Прастору паміж броварам і сажалкамі займалі фруктовы сад, аранжэрэя і дом садоўніка. На тэрасах былі фантаны з шырокімі чашамі. У парку стаялі скульптуры. == Галерэя == === Гістарычныя здымкі === <gallery widths=150 heights=150 caption="Старыя здымкі" class="center"> Kosaŭ, Pusłoŭski. Косаў, Пуслоўскі (1915-16).jpg|1915—1916 гг. Kosaŭ, Pusłoŭski. Косаў, Пуслоўскі (1920).jpg|1920 г. Kosaŭ, Pusłoŭski. Косаў, Пуслоўскі (1920-29).jpg|1920-я гг. Kosaŭ, Pusłoŭski. Косаў, Пуслоўскі (1925).jpg|1925 г. </gallery> <gallery widths=150 heights=150 class="center"> Kosaŭ, Pusłoŭski. Косаў, Пуслоўскі (1925) (2).jpg|1925 г. Kosaŭ, Pusłoŭski. Косаў, Пуслоўскі (1925) (3).jpg|1925 г. Kosaŭ, Pusłoŭski, Brama. Косаў, Пуслоўскі, Брама (F. Drazdoŭski, 1924-32).jpg|Ф. Драздоўскі, {{nowrap|1924—1932 гг.}} Kosaŭ, Pusłoŭski. Косаў, Пуслоўскі (F. Drazdoŭski, 1924-32).jpg|Ф. Драздоўскі, {{nowrap|1924—1932 гг.}} </gallery> <gallery widths=150 heights=150 class="center"> Kosaŭ, Pusłoŭski, Biełaja. Косаў, Пуслоўскі, Белая (1925).jpg|1925 г. Kosaŭ, Pusłoŭski. Косаў, Пуслоўскі (28.05.1928).jpg|28 траўня 1928 г. Kosaŭ, Pusłoŭski. Косаў, Пуслоўскі (28.05.1928) (2).jpg|28 траўня 1928 г. Kosaŭ, Pusłoŭski. Косаў, Пуслоўскі (1931).jpg|1931 г. </gallery> <gallery widths=150 heights=150 class="center"> Kosaŭ, Pusłoŭski. Косаў, Пуслоўскі (15.08.1937).jpg|15 жніўня 1937 г. Kosaŭ, Pusłoŭski. Косаў, Пуслоўскі (1930-39).jpg|1930-я гг. Kosaŭ, Pusłoŭski. Косаў, Пуслоўскі (1928).jpg|да 1939 г. Kosaŭ, Pusłoŭski, Brama. Косаў, Пуслоўскі, Брама (1919-39).jpg|да 1939 г. </gallery> <gallery widths=150 heights=150 class="center"> Kosaŭ, Pusłoŭski, Brama. Косаў, Пуслоўскі, Брама (1919-39) (2).jpg|да 1939 г. Kosaŭ, Pusłoŭski. Косаў, Пуслоўскі (1919-39).jpg|да 1939 г. Kosaŭ, Pusłoŭski. Косаў, Пуслоўскі (1921-39).jpg|да 1939 г. Kosaŭ, Pusłoŭski, Biełaja. Косаў, Пуслоўскі, Белая (1939).jpg|1939 г. </gallery> === Сучасныя здымкі === <gallery caption="Сучасны стан" widths=150 heights=150 class="center"> Дворец Пусловских 2020.jpg|Агульны выгляд Kosaŭskі palac, 2016 4.jpg|Уваход Kosaŭskі palac, 2016 3.jpg|Фрагмэнт Kosaŭskі palac (novaja brama), 2016.jpg|Брама </gallery> == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == * {{Літаратура/Архітэктура Беларусі: Энцыкляпэдычны даведнік}} * {{Літаратура/Страчаная спадчына (2003)}} == Вонкавыя спасылкі == {{Гісторыка-культурная каштоўнасьць Рэспублікі Беларусь|111Г000305}} * {{Радзіма майго духу|palac-puslouskih-kosava|аб’ект|Палац Пуслоўскіх}} * [http://globus.tut.by/kossovo/index.htm#palace Палац Пуслоўскіх]{{ref-ru}} на «[[Глёбус Беларусі|Глёбусе Беларусі]]» [[Катэгорыя:Палацы Беларусі|Косаў]] [[Катэгорыя:Нэагатычныя збудаваньні Беларусі|Косаў]] [[Катэгорыя:Косаў]] 5c4cqw1vgnemcw0ggo6l3meh9q5xb1c 4 80643 2329533 2326074 2022-07-23T17:31:04Z W 11741 /* Завершаныя абмеркаваньні */ +[[Беларуская гандлёва-прамысловая палата]] wikitext text/x-wiki ''Гэтая старонка зьмяшчае сьпісы ўжо скончаных абмеркаваньняў. Абмеркаваньні пакінутыя ў гістарычных мэтах.'' == Завершаныя абмеркаваньні == <!-- Падчас пераносу ва ўсе спасылкі з адноснай адрасацыяй (кшт. '/Артыкул') мусіць дадавацца прэфікс '..'. --> {| class="wikitable" ! Дата вылучэньня ! Падстаронка абмеркаваньня ! Вынік абмеркаваньня {{Намінацыя/Добры|Беларуская гандлёва-прамысловая палата|09.07.2022|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Вузел Баранавічы|23.06.2022|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Аўкштота|30.05.2022|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Таварыства беларускай мовы імя Францішка Скарыны|28.05.2022|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Малая Летува|21.04.2022|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Менская міжнародная кніжная выстава-кірмаш|14.04.2022|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Саюзная рашучасьць-2022|16.03.2022|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Дзьмітры Піневіч|01.03.2022|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Брагін|31.01.2022|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Віцязь (прадпрыемства)|06.01.2022|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Жамойць|28.12.2021|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Мясцовыя выбары ў Беларусі 2014 году|08.12.2021|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Турызм у Беларусі|10.11.2021|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Ліцьвіны|24.10.2021|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Бабруйскаграмаш|23.09.2021|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Міжнародная алімпіяда па інфарматыцы|09.09.2021|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Павал (Панамароў)|12.08.2021|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Міндоўг|6.06.2021|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Беларускі дзяржаўны ўнівэрсытэт транспарту|28.07.2021|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Сабор Пакрова Багародзіцы (Горадня)|14.07.2021|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Служба вонкавай выведкі Расеі|8.06.2021|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Як вада, як агонь|18.04.2021|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Хвойнікі|09.04.2021|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Дзень Волі|23.03.2021|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Гісторыя Беларусі|11.03.2021|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Жыве Беларусь!|24.02.2021|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Берасьце|08.02.2021|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Кірыл Стаселька|31.01.2021|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Інтэграл (кампанія)|13.01.2021|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Сувязь Беларусі|28.12.2020|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Рэфэрэндум у Беларусі 1995 году|8.12.2020|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Гомсельмаш|23.11.2020|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Эўрамайдан|04.11.2020|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Split Before, Together Now|07.09.2020|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Этнічная тэрыторыя беларусаў|23.08.2020|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Рэльеф Беларусі|25.07.2020|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Магілёў|19.07.2020|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|61-я зьнішчальная авіябаза|16.06.2020|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Цягнік|02.06.2020|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Дзяржаўная нафтавая кампанія Азэрбайджанскай Рэспублікі|06.05.2020|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Нізкіз|11.04.2020|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Савецкі раён (Менск)|14.03.2020|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Беларусь|24.01.2020|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Усеўкраінскае аб’яднаньне «Свабода»|30.10.2019|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Дарожныя знакі Беларусі|26.12.2019|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Транспарт у Беларусі|21.11.2019|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Юзары|06.10.2019|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Палянэз (зброя)|21.09.2019|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Аляксандар Церахаў|07.09.2019|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Менскі завод колавых цягачоў|22.08.2019|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Gentleman|22.07.2019|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Міжнародная фінансавая карпарацыя|06.08.2019|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Аляксандар Шумілін|24.06.2019|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Юры Сянько|22.05.2019|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Віцебск|09.03.2019|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Jitters|25.04.2019|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Вагон 81-717/714|24.04.2019|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Martin S.|24.03.2019|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Лёзна|22.02.2019|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Гісторыя Ізраілю|18.02.2019|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Слуцак|10.01.2019|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Сусьветны банк|19.01.2019|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Захад-2013|25.12.2018|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Горадня|22.12.2018|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Бел-чырвона-белы сьцяг|07.12.2018|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Дзяржаўны камітэт судовых экспэртызаў Рэспублікі Беларусь|03.12.2018|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Беларускія немцы|22.10.2018|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Вайсковая акадэмія Рэспублікі Беларусь|09.10.2018|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Старабеларуская мова|05.10.2018|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Міжнародны саюз электрасувязі|25.09.2018|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Міжнародная алімпіяда па матэматыцы|11.09.2018|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|28.08.2018|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Першамайскі раён (Менск)|01.08.2018|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Volkswagen (канцэрн)|25.06.2018|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Генэральны штаб Узброеных сілаў Беларусі|21.05.2018|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Беларуская аўтакефальная праваслаўная царква|26.11.2017|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Захад-2017|30.10.2017|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Салігорск|16.08.2017|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Варшаўская фондавая біржа|21.04.2017|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Адукацыя ў Беларусі|16.03.2017|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|АЭС-2006|09.03.2017|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Пётар Сталыпін|02.03.2017|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Агенцтва шматбаковай аховы інвэстыцыяў|23.02.2017|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Белы кій|22.06.2016|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Станіслаў Булак-Балаховіч|9.12.2014|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Кніганошы|7.10.2014|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Грабніца антыпапы Яна XXIII|1.10.2014|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля і Сьвятога Яна Апостала і Эвангеліста (Вільня)|1.10.2014|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Ансамбль Віленскага ўнівэрсытэту|1.10.2014|адмова|5|3}} {{Намінацыя/Добры|Рэмбрант|15.09.2014|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Літоўска-маскоўская вайна 1512—1522 гадоў|10.09.2014|адмова|1|0}} {{Намінацыя/Добры|Вуліца Валадарскага (Менск)|01.09.2014|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Юры Чапскі|30.07.2014|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Шатляндзкая мова (кельцкая)|29.07.2014|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Пружанскае гета|26.07.2014|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Пружаны|26.07.2014|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Вуліца Рэвалюцыйная (Менск)|20.07.2014|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Міхась Чарот|6.07.2014|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Маладэчна ў складзе Польшчы|29.03.2014|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Праўральская мова|12.01.2014|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Юзэф Пілсудзкі|11.01.2014|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Бітва на Косавым полі (1389)|2.01.2014|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Пушту|16.11.2013|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Гісторыя пошты і паштовых марак Эстоніі|16.11.2013|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Грамадзянская вайна ў Вялікім Княстве Літоўскім 1381—1384 гадоў|11.11.2013|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Калізэй|02.11.2013|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Польскае таварыства «Асьвета» (Менск)|20.10.2013|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Проня|5.09.2013|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Міхась Чарот|5.09.2013|адмова|1|0}} {{Намінацыя/Добры|Загляне сонца і ў наша аконца|23.08.2013|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Пружанскі палацык|1.08.2013|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Грамадзянская вайна ў Вялікім Княстве Літоўскім 1389—1392 гадоў|22.07.2013|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Беларускі лемантар, або першая навука чытаньня|22.07.2013|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Дынама Дрэздэн|9.07.2013|адмова|1|4}} |- style="background-color: #f06859;" | 26 чэрвеня 2013 | [[../Бранск|Бранск]] | ''Вылучэньне не падтрыманае'' (1 — «за», 1 — «нэўтральна» 3 — «супраць») |- |- style="background:gold;" | 26 чэрвеня 2013 | [[../Новая зямля|Новая зямля]] | Артыкул абраны |- style="background:gold;" | 16 чэрвеня 2013 | [[../Францішак Багушэвіч|Францішак Багушэвіч]] | Артыкул абраны |- style="background:gold;" | 12 чэрвеня 2013 | [[../Нікола Тэсла|Нікола Тэсла]] | Артыкул абраны |- style="background:#AAA;" | 15 траўня 2013 | [[../Мяцеж Глінскіх|Мяцеж Глінскіх]] | Выстаўлены на галасаваньне ў абраныя |- style="background:gold;" | 21 красавіка 2013 | [[../Вайна Расеі з Рэччу Паспалітай 1792 году|Вайна Расеі з Рэччу Паспалітай 1792 году]] | Артыкул абраны |- style="background:gold;" | 14 красавіка 2013 | [[../Рэфармацыя|Рэфармацыя]] | Артыкул абраны |- style="background:gold;" | 5 сакавіка 2013 | [[../Зоська Верас|Зоська Верас]] | Артыкул абраны |- style="background:gold;" | 6 лютага 2013 | [[../Цягліцы|Цягліцы]] | Артыкул абраны |- style="background:gold;" | 17 жніўня 2012 | [[../Афанасі Філіповіч|Афанасі Філіповіч]] | Артыкул абраны |- style="background:gold;" | 23 ліпеня 2012 | [[../Саамскія мовы|Саамскія мовы]] | Артыкул абраны |- style="background:gold;" | 12 ліпеня 2012 | [[../Францішак Аляхновіч|Францішак Аляхновіч]] | Артыкул абраны |- style="background:gold;" | 10 ліпеня 2012 | [[../Юзэф Ігнацы Крашэўскі|Юзэф Ігнацы Крашэўскі]] | Артыкул абраны |- style="background-color: #f06859;" | 30 красавіка 2012 | [[../Узброеныя сілы Рэспублікі Беларусь|Узброеныя сілы Рэспублікі Беларусь]] | ''Вылучэньне не падтрыманае'' (2 — «за», 2 — «супраць») |- style="background:gold;" | 20 лютага 2012 | [[../Беларуска-польская адміністрацыя Менску|Беларуска-польская адміністрацыя Менску]] | Артыкул абраны |- style="background:gold;" | 29 сьнежня 2011 | [[../Чэская мова|Чэская мова]] | Артыкул абраны |- style="background:gold;" | 9 сьнежня 2011 | [[../Тамаш Зан|Тамаш Зан]] | Артыкул абраны |- style="background:gold;" | 29 верасьня 2011 | [[../Бортны промысел у Беларусі|Бортны промысел у Беларусі]] | Артыкул абраны |- style="background:gold;" | 21 верасьня 2011 | [[../Прэзыдэнцкія выбары ў Беларусі 2010 году|Прэзыдэнцкія выбары ў Беларусі 2010 году]] | Артыкул абраны |- style="background-color: #f06859;" | 13 ліпеня 2011 | [[../Польскае таварыства «Асьвета» (Менск)|Польскае таварыства «Асьвета» (Менск)]] | ''Вылучэньне не падтрыманае'' (1 — «за», 3 — «супраць») |- style="background:gold;" | 28 жніўня 2010 | [[../Бітва пры Гастынгсе|Бітва пры Гастынгсе]] | Артыкул абраны |- style="background:gold;" | 2 траўня 2011 | [[../Слуцкі аўтобус|Слуцкі аўтобус]] | Артыкул выбраны добрым |- style="background:gold;" | 18 красавіка 2011 | [[../Тэрарыстычны акт у менскім мэтро|Тэрарыстычны акт у менскім мэтро]] | Артыкул выбраны добрым |- style="background:gold;" | 3 сакавіка 2011 | [[../Касьцёл Сьвятога Тамаша Аквінскага і кляштар дамініканаў (Менск)|Касьцёл Сьвятога Тамаша Аквінскага і кляштар дамініканаў (Менск)]] | Артыкул выбраны добрым |- style="background:gold;" | 10 сьнежня 2010 | [[../Выбух і пажар на заводзе «Пінскдрэў-ДСП» (2010)|Выбух і пажар на заводзе «Пінскдрэў-ДСП» (2010)]] | Артыкул выбраны добрым |- style="background:red;" | 4 сьнежня 2010 | [[../Цягнік|Цягнік]] | Артыкул зьняты з намінацыі |- style="background:gold;" | 1 сьнежня 2010 | [[../Тарашкевіца|Тарашкевіца]] | Артыкул выбраны добрым, а неўзабаве і [[Вікіпэдыя:Кандыдаты ў абраныя артыкулы/Тарашкевіца|абраным]] |- style="background:gold;" | 23 кастрычніка 2010 | [[../Робэрт Бадэн-Паўэл|Робэрт Бадэн-Паўэл]] | Артыкул выбраны добрым |- style="background:gold;" | 19 кастрычніка 2010 | [[../Пагоня|Пагоня]] | Артыкул выбраны добрым |- style="background:gold;" | 15 жніўня 2010 | [[../Сьвяткаваньне 600-годзьдзя Грунвальдзкай бітвы|Сьвяткаваньне 600-годзьдзя Грунвальдзкай бітвы]] | Артыкул абраны ў добрыя |- style="background:gold;" | 8 жніўня 2010 | [[../Прэзыдэнцкія выбары ў Беларусі 2006 году|Прэзыдэнцкія выбары ў Беларусі 2006 году]] | Артыкул абраны ў добрыя |- style="background:gold;" | 28 чэрвеня 2010 | [[../Сусьветная гандлёвая арганізацыя|Сусьветная гандлёвая арганізацыя]] | Артыкул абраны ў добрыя |- style="background:gold;" | 26 траўня 2010 | [[../Царква Сьвятога Духа (Менск)|Царква Сьвятога Духа (Менск)]] | Артыкул абраны ў добрыя |- style="background:gold;" | 15 красавіка 2010 | [[../Дуда|Дуда]] | Артыкул абраны ў добрыя |- style="background:gold;" | 27 сакавіка 2010 | [[../Аляксандар Мароз|Аляксандар Мароз]] | Артыкул выбраны добрым |- style="background: gold;" | 21 сакавіка 2010 | [[../Зьмітрок Бядуля|Зьмітрок Бядуля]] | Артыкул абраны ў добрыя |} <noinclude>[[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Кандыдаты ў добрыя артыкулы/Афармленьне|{{НАЗВА_ПАДСТАРОНКІ}}]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Кандыдаты ў добрыя артыкулы/Архіў| ]]</noinclude> m3ngb98fdq4jszwsz4t7qiolvy15y8c 0 83380 2329493 2326781 2022-07-23T12:41:57Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Адміністрацыйныя захады */ пунктуацыя wikitext text/x-wiki [[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Полацак.jpg|358пкс|значак|[[Полацак]] у 1812, 1912 і 2006 гг. Зьнішчэньне гістарычна-архітэктурных каштоўнасьцяў места супольнымі намаганьнямі [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] і [[СССР]]: да 1865 г. [[Сьпіс помнікаў архітэктуры Вялікага Княства Літоўскага, зруйнаваных уладамі Расейскай імпэрыі|расейскія ўлады зьнішчылі]] [[Касьцёл Сьвятога Антонія Падуанскага і кляштар францішканаў (Полацак)|касьцёл францішканаў]], да 1912 г. — [[Манастыр базылянаў (Полацак)|манастыр базылянаў]]{{Заўвага|Яшчэ раней — па 1772 годзе — расейскія ўлады зруйнавалі мураваную [[Полацкая ратуша|Полацкую ратушу]] зь вежай, якую было відаць у панараме места з адпаведнага ракурсу}}; у 1940-я гг. [[Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных уладамі СССР|савецкія ўлады зьнішчылі]] [[Касьцёл Маці Божай Ружанцовай і кляштар дамініканаў (Полацак)|касьцёл і кляштар дамініканаў]] і часткова зруйнавалі [[Касьцёл Сьвятой Ганны і кляштар бэрнардынаў (Полацак)|касьцёл бэрнардынаў]], у 1964 г. — узарвалі [[Касьцёл Сьвятога Стэфана (Полацак)|касьцёл езуітаў]]{{Заўвага|Гісторык [[Сяргей Абламейка (гісторык)|Сяргей Абламейка]] зьвяртае ўвагу на тое, што зьнішчэньне савецкімі ўладамі архітэктурнай спадчыны Беларусі было сыстэмным і мэтанакіраваным: калі па сьмерці [[Сталін]]а ў часопісе «[[Літаратура і мастацтва]]» зьявіліся шматлікія заклікі беларусаў ў абарону старажытнай архітэктурнай спадчыны, у тым ліку помнікаў архітэктуры Полацку, зьвязаны з [[Камітэт дзяржаўнай бясьпекі|КГБ]] і завезены ў Беларусь з Расеі Адам Залескі — былы дэкан факультэту замежных моваў [[Курск]]ага пэдагагічнага інстытуту, якога прызначылі загадваць сэктарам этнаграфіі і народнай творчасьці [[Інстытут гісторыі|Інстытуту гісторыі]] [[АН БССР]] — выступіў з заклікам зьбіраць і захоўваць «''сапраўдныя народныя помнікі''» — лапці, вышываныя кашулі, ручнікі і цабэркі, тым часам дзьве супрацоўніцы «Беларускага дзяржаўнага музэю гісторыі Вялікай айчыннай вайны» выступілі з заклікам аднаўляць і ратаваць лясныя стаянкі і зямлянкі партызанскіх брыгад і злучэньняў, а таксама магілы партызанскіх камандзіраў. У выніку, савецкія ўлады публічна задаволілі зрэжысаваныя заклікі ўласнай агентуры, каб пераключыць увагу (у духу прыёмаў тагачаснай савецкай прапаганды) на помнікі сярмяжнай этнаграфічнай культуры з доўгатэрміновай мэтай нацыянальнага прыніжэньня беларусаў, тым часам апублікаваны ў «ЛіМе» зварот у абарону помнікаў высокай культуры Беларусі — архітэктурных шэдэўраў — [[акадэ­мік]]а [[Мікалай Нікольскі|Мікалая Нікольскага]], [[Сябар-карэспандэнт|сябры-карэспандэнта]] АН [[Пятро Глебка|Пятра Глебкі]], [[Народны артыст СССР|народных артыстаў СССР]] [[Уладзімер Уладамірскі|Уладзімера Ўладамірскага]] і [[Яўген Цікоцкі|Яўгена Цікоцкага]], а таксама пісьменьніка [[Піліп Пестрак|Піліпа Пестрака]] і [[прафэсар]]аў [[Міхаіл Кацар|Міхаіла Кацара]] і [[Міхаіл Ларчанка|Міхаіла Ларчанкі]], застаўся без афіцыйнага адказу. А неўзабаве галоўнага рэдактара «ЛіМу» Васіля Вітку і большасьць сяброў рэдакцыйнай калегіі часопісу звольнілі<ref>{{Спасылка|аўтар =[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Сяргей Абламейка]] |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 11.05.2022 |url = https://www.svaboda.org/a/31816593.html |загаловак = «Невядомы Менск. Гісторыя зьнікненьня»: 1956 год, беларусы ўздымаюць галаву. Разгром абаронцаў і канец Замчышча |фармат = |назва праекту = |выдавец = [[Радыё Свабода]] |дата = 11 траўня 2022 |мова = |камэнтар =}}</ref>}}]] '''[[Русіфікацыя]] Беларусі''', дакладней<ref>[[Уладзімер Агіевіч (кандыдат філязофскіх навук)|Агіевіч У.]] Ідэалы і сімвалы беларускага шляху // Грамадскія ідэалы: Нацыянальныя традыцыі, сучасны стан, погляд у будучыню: Навук. збор. / Рэдкал.: Л. Уладыкоўская-Канаплянік (гал. рэд.) і інш. — Менск, 2000. — 224 с. — (Беларусіка = Albaruthenica; Кн. 13). С. 72.</ref> '''маскаліза́цыя'''<ref>Касяк І. Канстанца // «З гісторыяй на „Вы“» (артыкулы, дакументы, успаміны). Выпуск трэці. — Менск: «Мастацкая літаратура», 1994.</ref><ref>[[Валеры Буйвал]], Інфармацыйная камісія [[Кансэрватыўна-Хрысьціянская Партыя — БНФ|Кансэрватыўна-Хрысьціянскай Партыі — БНФ]]. [http://www.bielarus.net/archives/2005/09/01/312 Прэс-рэліз за жнівень 2005 г.]</ref><ref>[[Лідзія Савік|Савік Л.]] Рыцарам Айчыны прысвячаецца… // [[Народная Воля]]. № 17—18, 3 лютага 2009. С. 6.</ref><ref>[[Ніна Баршчэўская|Баршчэўская Н.]] [http://kamunikat.org/8309.html Суадносіны паміж мовай і нацыянальнай тоеснасьцю — 2], [[Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё|Беларуская рэдакцыя Польскага радыё]], 13 траўня 2009 г.</ref>{{Заўвага|Паводле слоўнікаў [[Сьцяпан Некрашэвіч|Сьцяпана Некрашэвіча]]<ref>{{Літаратура/Расейска-беларускі слоўнік (1928)}}</ref> і [[Ян Станкевіч|Яна Станкевіча]]<ref>[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Беларуска-расійскі (Вялікалітоўска-расійскі) слоўнік. — Нью-Ёрк, 1989. С. 677.</ref> — '''абмаскаленьне'''}} або '''расеіза́цыя'''<ref>[[Юры Пацюпа|Пацюпа Ю.]] [https://web.archive.org/web/20151020150826/http://arche.bymedia.net/2003-6/paciu603.html Занядбаная старонка правапісу: прапановы пісаньня прыназоўніка у/ў перад словамі, што пачынаюцца з галоснай] // [[Arche]]. № 6 (29), 2003.</ref><ref>Бекус Н. [https://web.archive.org/web/20151020151343/http://arche.bymedia.net/2004-2/bekus204.htm Тэрапія альтэрнатывай, або Беларусь, уяўленая інакш] // [[Arche]]. № 2 (31), 2004.</ref><ref>Клімчук Ф. [http://mowaznaustwa.ru/2009/02/26/fdklimchuk-staradaўnyaya-pismennasc-i-paleskiya-gavorki/ Старадаўняя пісьменнасць і палескія гаворкі] // Беларуская лінгвістыка. Вып. 50., 2001. С. 19—24.</ref> — мэтанакіраваная палітыка сьвядомага адрыву [[беларусы|беларускага народу]] ад гістарычных традыцыяў, роднай культуры і [[родная мова|мовы]] і насаджэньня [[Расейская мова|расейскай мовы]] і культуры<ref>[[Леанід Лыч|Лыч Л.]] Русіфікацыя // {{Літаратура/Беларусь: энцыкляпэдычны даведнік, 1995|к}} С. 630.</ref>. У шырокім кантэксьце — комплексны працэс агрэсіўнага паглынаньня беларускага [[этнас]]у [[Расейцы|расейскім]]. Палітыка русіфікацыі [[Беларусь|Беларусі]] ажыцьцяўлялася ўладамі [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] і [[СССР]], з 1995 году — [[Рэжым Лукашэнкі|рэжымам]] [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]]<ref name = "disaster">[https://novychas.by/hramadstva/nacyjanalnaja-katastrofa-na-tle-mjakkaj-belarusiza Нацыянальная катастрофа на тле мяккай беларусізацыі], [[Новы час (газэта)|Новы час]], 27 жніўня 2019 г.</ref><ref name = "Smok">''[https://belarusdigest.com/story/author/vadzim-smok/ Vadzim Smok]''. [https://belarusdigest.com/papers/belarusianidentity.pdf Belarusian Identity: the Impact of Lukashenka’s Rule], Analytical Paper. Ostrogorski Centre, BelarusDigest, 9 December 2013.</ref><ref name = "crisis">[https://www.opendemocracy.net/en/odr/belarus-has-identity-crisis/ Belarus has an identity crisis], OpenDemocracy, 14 May 2015.</ref><ref name = "main">[http://novychas.by/hramadstva/halounaja-bjada-belarusau-u-belarusi-mova Галоўная бяда беларусаў у Беларусі — мова], [[Новы час (газэта)|Новы час]], 13 жніўня 2016 г.</ref><ref name = "russificator">[https://nn.by/?c=ar&i=100322 Аляксандар Русіфікатар] // [[Наша Ніва]], 29 ліпеня 2005 г.</ref>, які з [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскім уварваньнем ва Ўкраіну]] (24 лютага 2022 году) адкрыта выявіўся [[Расейская акупацыя Беларусі|расейскай акупацыйнай адміністрацыяй Беларусі]]<ref name="Lichtarovic-2022-02-24">Ліхтаровіч Ю. [https://www.polskieradio.pl/396/7815/Artykul/2908261,%d0%91%d0%b5%d0%bb%d0%b0%d1%80%d1%83%d1%81%d1%8b-%d1%81%d1%83%d0%bf%d1%80%d0%b0%d1%86%d1%8c-%d0%b2%d0%b0%d0%b9%d0%bd%d1%8b-%d0%b0%d0%bb%d0%b5-%d0%ba%d1%80%d0%b0%d1%96%d0%bd%d0%b0-%d0%bf%d0%b0%d0%b4-%d1%80%d0%b0%d1%81%d1%96%d0%b9%d1%81%d0%ba%d0%b0%d0%b9-%d0%b0%d0%ba%d1%83%d0%bf%d0%b0%d1%86%d1%8b%d1%8f%d0%b9 Беларусы супраць вайны, але краіна пад расійскай акупацыяй], [[Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё]], 24 лютага 2022 г.</ref><ref>[[Дзьмітры Гурневіч|Гурневіч Д.]] [https://www.svaboda.org/a/31724805.html 7 адказаў тым, хто абвінавачвае агулам усіх беларусаў, — меркаваньне], [[Радыё Свабода]], 26 лютага 2022 г.</ref><ref>[[Зьміцер Дашкевіч|Дашкевіч З.]] [https://novychas.online/hramadstva/belarus-paustala-i-cjaper-belarusy-sami-pad-akup «Беларусь паўстала, і цяпер беларусы самі пад акупацыяй»], [[Новы час (газэта)|Новы час]], 25 лютага 2022 г.</ref><ref>[https://www.svaboda.org/a/31734530.html «Выглядае, што Беларусь акупаваная». Дасьледчыца Atlantic Council пра магчымы ядзерны ўдар Пуціна], [[Радыё Свабода]], 3 сакавіка 2022 г.</ref><ref>[https://nashaniva.com/?c=ar&i=285495 Генадзь Коршунаў: Каб у свой час сусветная супольнасць так стала побач з беларусамі, як сёння з украінцамі, то нішто не ляцела б з акупаванай тэрыторыі], [[Наша Ніва]], 27 лютага 2022 г.</ref>. Русіфікацыя Беларусі складаецца з шэрагу кампанэнтаў: * Русіфікацыя адукацыі ** Перавод [[Адукацыя ў Беларусі|адукацыі ў Беларусі]] на расейскую мову<ref name = "Smok" /> ** Выкладаньне праз парадыгмы расейскай мэнтальнасьці<ref name = "EESC">''Kazakevich A.'' (PhD in political science, director, Institute of Political Studies), ''Vileita V.'' [http://www.eesc.lt/uploads/news/id476/Bell_2013_2(32).pdf National Identity as a Necessity for Democracy], Eastern Europe Studies Centre, Nordic Council of Ministers</ref> * Рэпрэсіі беларускіх элітаў, якія стаяць на пазыцыях нацыянальнай незалежнасьці і будуюць беларускую дзяржаву на аснове беларускіх нацыянальных атрыбутаў ** [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі]] * Увядзеньне праваслаўя, зьвязанага з [[Расейская праваслаўная царква|Расейскай праваслаўнай царквой]]<ref name = "EESC"/> * Навязваньне расейскай культуры<ref name = "Smok" /><ref name = "EESC" /> * Навязваньне расейскай мэнтальнасьці і [[антызаходніцтва]], адмова ад каштоўнасьцяў свабоднага дэмакратычнага праўнага грамадзтва<ref name = "EESC" /> ** Укараненьне ў беларускую сьвядомасьць расейскіх мэнтальных шаблёнаў («братэрскія народы», «[[Вялікая Айчынная вайна]]», непрыязнасьць або нянавісьць да свабоды, дэмакратыі, правоў чалавека, антызаходнія догмы і г. д.) * [[Рэформа беларускага правапісу 1933 году|Штучная дэфармацыя беларускай мовы]] з мэтай набліжэньня яе да расейскай<ref name = "Delaware_University">''Brel Y.'' (University of Delaware) [https://cpb-us-w2.wpmucdn.com/sites.udel.edu/dist/a/7158/files/2018/01/6-1dsju93.pdf The Failure of the Language Policy in Belarus.] // ''New Visions for Public Affairs''. Vol. 9, 2017. P. 59—74.</ref> ** [[Беларускі афіцыйны правапіс|Наркамаўка]] * Падтрыманьне праўных інстытутаў, якія ствараюць умовы для выцісканьня беларускай мовы<ref name = "Delaware_University" /> * Разбурэньне альбо мадыфікацыя нацыянальнай архітэктуры<ref name="str_sp_54">{{Літаратура/Страчаная спадчына (2003)|к}} С. 54.</ref><ref name="Volkava">''Волкава В.'' Мінск 21 лютага 1918 г. вачыма нямецкага салдата (па матэрыялах газеты «Zeitung der 10. Armee») // Беларускі гістарычны часопіс. № 2, 2018. С. 11.</ref> ** [[Русіфікацыя Беларусі ў архітэктуры]] * Масавае ўсталяваньне помнікаў расейскім дзеячам * Перайменаваньне населеных пунктаў, вуліцаў і іншых геаграфічных аб’ектаў у гонар расейскіх дзеячоў альбо паводле расейскай традыцыі<ref name="Sorkina-2014">''Соркіна І.'' Палітыка царызму адносна гарадоў Беларусі ў кантэксце гістарычнай памяці і ідэнтычнасці гараджанаў // Трэці міжнародны кангрэс даследчыкаў Беларусі. Працоўныя матэрыялы. Том 3. 2014. С. 376.</ref><ref name="Kapylou">''Kapylou I., Lipnitskaya S.'' Current status and related problems of national toponyms standardization in the Republic of Belarus // Studia Białorutenistyczne. Nr. 8, 2014.</ref> * Панаваньне расейскага тэлебачаньня, расейскай прадукцыі ў мэдыйнай прасторы Беларусі<ref name = "Smok" /><ref name = "EESC" /> * Брак умоваў для выкарыстаньня беларускай мовы ў працы і дакумэнтазвароце<ref name = "Smok" /> Русіфікацыя Беларусі — складнік [[этнацыд]]у, што падпадае пад крымінальны перасьлед міжнародных судовых інстанцыяў<ref>''Clavero B.'' Genocide Or Ethnocide, 1933—2007: How to Make, Unmake, and Remake Law with Words. — Giuffrè Editore, 2008. — 268 p.</ref>. == Перадумовы == [[Файл:Amścisłaŭ, Trubiackaja raźnia. Амсьціслаў, Трубяцкая разьня (1654, 1912).jpg|250пкс|значак|[[Трубяцкая разьня]] 1654 году]] Імкненьне валадароў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] супрацьстаяць аб’яднаньню [[Славянскія мовы|ўсходнеславянскіх]] земляў вакол [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] стала прычынай [[Літоўска-маскоўскія войны|шматлікіх ваенных канфліктаў]]. Прытым [[Масква]] спрабавала знайсьці ідэалягічнае абгрунтаваньне ўласнай вайсковай экспансіі. Кіраўнікі Маскоўскай мітраполіі, якая фактычна ўтварылася пад уладай [[Залатая Арда|Залатой Арды]] ў выніку пераезду мітрапаліта з захопленага і разрабаванага [[Кіеў|Кіева]] ўва [[Уладзімер (горад)|Ўладзімер на Клязьме]] — бліжэй да ардынскай сталіцы [[Сарай|Сараю]], тытуляваліся «мітрапалітамі кіеўскімі і ўсяе [[Русь|Русі]]» (хоць самавольны перанос біскупскай катэдры забараняецца правілам 82 [[Картагенскі сабор|Картагенскага сабору]]<ref>[[Апанас (Мартас)|Мартос А.]] Беларусь в исторической государственной и церковной жизни. — Буэнос-Айрес, 1966. — Минск: Белорусский Экзархат Русской Православной Церкви, 1990. С. 88.</ref>) і на падставе гэтага імкнуліся падпарадкаваць сабе [[Літоўская мітраполія|Літоўскую (Кіеўскую) мітраполію]], створаную на вольных ад ардынскага панаваньня землях. З прычыны супярэчнасьцяў з Канстантынопалем, які вызнаў незалежную ад Арды Літоўскую мітраполію, у 1448 годзе Маскоўская мітраполія ў аднабаковым парадку выйшла з-пад юрысдыкцыі [[Канстантынопальскі патрыярхат|Канстантынопальскага патрыярхату]] (у дакумэнце Маскоўскага сабору 1459 году колішняя мітраполія ўпершыню называецца «Царквой Маскоўскай»<ref>Мартос А. Беларусь в исторической государственной и церковной жизни. — Буэнос-Айрес, 1966. — Минск: Белорусский Экзархат Русской Православной Церкви, 1990. С. 116.</ref>), за што праваслаўныя цэрквы перасталі лічыць яе кананічнай і вызначылі як [[схізма|схізму]]. У адказ на гэта ў канцы XV ст. у Маскве зьявілася канцэпцыя «[[Трэці Рым|Трэцяга Рыму]]», згодна зь якой яна абвяшчалася адзінай сапраўднай спадкаемніцай [[Рым]]у і [[Канстантынопаль|Канстантынопалю]] («Другога Рыму») і абаронцай чысьціні [[праваслаўе|праваслаўя]]<ref>Гнідець Р. [https://web.archive.org/web/20180614171451/https://www.saintjosaphat.org/statti/article/sv-khrest-iogo-forma-ta-riznovidi-v-ukrajini/ Св. Хрест, його форма та різновиди в Україні] // Греко-Католицька Традиція. № 9 (193), вересень 2013 р.</ref>. Да рэлігійнага чыньніку Масква таксама спрабавала далучыць дынастычны: на падставе прыналежнасьці да дынастыі [[Рурыкавічы|Рурыкавічаў]] маскоўскія валадары абвяшчалі сябе спадкаемцамі [[Кіеўская Русь|кіеўскіх князёў]]<ref name="bielarus-vkl-224">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 224.</ref>. Гісторык [[Анатоль Грыцкевіч]] зьвяртае ўвагу на тое, што ў XVI ст. дзеля абгрунтаваньня правоў маскоўскіх князёў на землі сучасных Беларусі і Ўкраіны ў Маскоўскай дзяржаве стварылі міт пра «літоўскую» (г. зн. [[жамойты|жамойцкую]], [[летувісы|летувіскую]]) заваёву [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх земляў]], які ўпершыню зьявіўся ў літаратурна-публіцыстычным творы «Сказание о князьях владимирских»<ref>[[Анатоль Грыцкевіч|Грыцкевіч А.]] Прадмова // Ермаловіч Мікола. Выбранае / Уклад., камент. К. Цвіркі. — {{Менск (Мінск)}}: Кнігазбор, 2010. С. 7.</ref>. Тым часам адной з спробаў абараніцца ад ідэалягічных нападаў Маскоўскай дзяржавы (яшчэ за панаваньнем там нашчадкаў [[Рурык]]а) стала зьяўленьне ў самім Вялікім Княстве Літоўскім [[Палямонавічы|легенды пра Палямона]], якая сьцьвярджала паходжаньне [[ліцьвіны|ліцьвінаў]] ад рымскіх нобіляў, а ня кіеўскіх князёў, а Літоўскай дзяржаўнасьці — ад [[Рымская імпэрыя|Рымскай]]{{Заўвага|Легенда пра неславянскае паходжаньне ліцьвінаў урэшце прывяла да павелічэньня значнасьці неславянскай часткі Вялікага Княства Літоўскага — [[Жамойць|Жамойці]], а ў XVIII—XX стагодзьдзях гісторыкі і палітыкі Расейскай імпэрыі і СССР выкарысталі гэтую ідэю разам зь мітам пра «літоўскую» заваёву беларускіх земляў дзеля расейскай імпэрскай канцэпцыі: нібы праз тое, што неславяне ([[балты]]) калісьці захапілі славянскія землі, заваёва («вяртаньне») гэтых земляў Расеяй ёсьць аднаўленьнем гістарычнай справядлівасьці<ref>[[Мікола Хаўстовіч|Хаўстовіч М.]] Наш Міцкевіч // XIX стагоддзе: Навукова-літаратурны альманах. Кніга другая. — {{Менск (Мінск)}}: Кафедра гісторыі беларускай літаратуры БДУ, 2000. С. 6.</ref>}}. Лякальныя войны за памежныя ўдзельныя княствы ўпершыню перарасьлі ў глябальны канфлікт у 1558 годзе, калі маскоўскі гаспадар [[Іван Жахлівы|Іван IV Тыран]] абвясьціў сваёй спадчынай усходнюю частку [[беларусы|беларускай]] [[Этнічная тэрыторыя|этнічнай тэрыторыі]] зь местамі [[Полацак|Полацкам]], [[Віцебск]]ам, [[Ворша]]й, [[Магілёў|Магілёвам]] і інш. Распачатая ім [[Інфлянцкая вайна]] (1558—1583) стала адной з прычынаў эканамічнага і палітычнага заняпаду Вялікага Княства Літоўскага, улады якога дзеля захаваньня дзяржавы мусілі ў 1569 годзе скласьці [[Люблінская унія|Люблінскую унію]] з [[Каралеўства Польскае (1385—1569)|Каралеўствам Польскім]]<ref name="bielarus-vkl-200">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 200, 202, 204.</ref>. [[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Быхаў.jpg|250px|значак|Панарама [[Быхаў|Быхава]] ў 1650, 1905 і 2010 гадох. Дэградацыя места ў выніку [[Вайна 1654-1667 гадоў|ваеннай агрэсіі Маскоўскай дзяржавы]], а таксама панаваньня Расейскай імпэрыі і СССР]] У 1589 годзе па знаходжаньні ў схізьме на працягу 141 году [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўская царква]] атрымала ад Канстантынопалю вызнаньне і аўтакефалію. Адначасна яна фактычна пагадзілася з тым, што праваслаўныя прыходы на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага (у тым ліку сучаснай Беларусі) засталіся ў юрысдыкцыі Кіеўскай мітраполіі Канстантынопальскага патрыярхату. Такім чынам Масква вызнала тэрыторыю Вялікага Княства Літоўскага [[кананічная тэрыторыя|кананічнай тэрыторыяй]] Канстантынопальскага патрыярхату і пазбавілася рэлігійна-канфэсійных правоў на гэтыя землі. У 1613 годзе па абраньні на маскоўскі сталец прадстаўніка дынастыі [[Раманавы]]х, якая ня мела ніякіх роднасных зьвязкаў з валадарамі Кіева — Рурыкавічамі, маскоўскія князі страцілі дынастычныя правы на тэрыторыі, падуладныя кіеўскім князям. Такім чынам, усе наступныя памкненьні Маскоўскай дзяржавы захапіць землі Вялікага Княства Літоўскага ня мелі ніякіх юрыдычных падставаў, апроч г.зв. «[[права моцнага]]». Разам з тым маскоўскія ўлады знайшлі новае абгрунтаваньне агрэсіі — абарону тых праваслаўных, якія не прынялі [[Берасьцейская унія|Берасьцейскай уніі]]<ref name="bielarus-vkl-242">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 242.</ref>, аднак у сапраўднасьці яны кіраваліся чыста захопніцкімі інтарэсамі<ref name="dvbh">{{Літаратура/Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (1997)|к}}</ref>. У [[Вайна 1654—1667 гадоў|вайну Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай]] (1654—1667) маскоўскі гаспадар [[Аляксей Міхайлавіч]], у адрозьненьне ад Івана Тырана, ужо хацеў захапіць усю тэрыторыю Вялікага Княства Літоўскага. Маскоўскія войскі адзначыліся разбурэньнем і спусташэньнем шматлікіх местаў і мястэчак, а таксама вынішчэньнем і паланеньнем насельніцтва. Напрыклад, у выніку ўчыненай 22 ліпеня 1654 году [[Трубяцкая разьня|Трубяцкой разьні]] акупанты забілі амаль усіх жыхароў [[Амсьціслаў|Амсьціслава]]<ref>[[Анатоль Грыцкевіч|Грыцкевіч А.]] Вайна Расіі з Рэччу Паспалітай 1654—67 // {{Літаратура/ЭВКЛ|1к}} С. 373.</ref><ref>Пушкін І. Гістарычная спадчына горада Магілёва: курс лекцый. — Магілёў: УА МДУХ, 2006. С. 63. [https://web.archive.org/web/20191221211819/http://www.mgup.by/sites/default/files/userfiles/EF/GD/files/members/spadczyna_lock.pdf]</ref>, які быў сталіцай аднаго зь дзевяці ваяводзтваў краіны. Аднак часьцей галоўнай мэтай быў захоп у палон мясцовых жыхароў і вываз іх у Масковію. Аляксей Міхайлавіч плянаваў перасяліць на свае землі 300 тысячаў беларусаў. Кожны маскоўскі абшарнік мог прыехаць у Вялікае Княства Літоўскае і купіць хоць-якую колькасьць палонных<ref name="bielarus-vkl-245">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 245.</ref>. Вынікам гэтай вайны стала поўнае разбурэньне гаспадаркі Вялікага Княства Літоўскага, вынішчэньне адукаванага мяшчанства, заняпад мясцовай культуры<ref name="bielarus-vkl-250">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 250—251.</ref>{{Заўвага|Сярод іншага, маскоўскія захопнікі зьнішчылі асноўны цэнтар беларускага кірылічнага кнігадрукаваньня — [[Куцеінская друкарня|Куцеінскую друкарню]], вывезшы яе абсталяваньне ў [[Іверскі Валдайскі манастыр]] пад [[Ноўгарад|Ноўгарадам]]<ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 3.</ref>}}. Гэта паскорыла працэсы [[Палянізацыя|палянізацыі]] найвышэйшых станаў Вялікага Княства Літоўскага<ref>Шарова Н. Гісторыя Беларусі: Матэрыялы да экзамену. — {{Менск (Мн.)}}: ВП «Экаперспектыва», 1997.</ref>, якія такім чынам спрабавалі адасобіцца ад патэнцыйнага агрэсара і прыбраць падставы да імаверных тэрытарыяльных прэтэнзіяў{{Заўвага|Яшчэ за часамі [[Інфлянцкая вайна|Інфлянцкай вайны з Маскоўскай дзяржавай]] (1558—1582) у 1576 годзе ў прадмове да лацінскага перакладу [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1566 году|II Літоўскага статуту]] [[Аўгустын Ратундус]], агучваючы фантастычныя сьцьверджаньні на падставе легенды пра [[Палямон]]а (што ліцьвіны, паходзяць ад рымлян і родная мова іх лаціна, адна з трох, якімі Бог дазволіў славіць сябе; адпаведна, лаціна як «прыродная мова» мусіць быць вернутая ліцьвінам ва ўсіх сфэрах жыцьця, таксама ў хаце, замест «барбарскай мовы русінаў; гэта дапаможа частцы «рускіх баяраў» адмовіцца ад грэцкай мовы<ref name="Astraucou-2014">[[Сяргей Астравец|Астравец С.]] [https://www.svaboda.org/a/26711502.html З «Іліядай» пад падушкай], [[Радыё Свабода]], 26 лістапада 2014 г.</ref>), у якасьці наймацнейшага аргумэнту на карысьць зьмены дзяржаўнай мовы на лаціну прыводзіў тое, што, на яго думку, руская мова была агульнай з Маскоўскай дзяржавай — спрадвечным ворагам Літвы<ref>[[Уладзімер Сьвяжынскі|Свяжынскі У.]] Праблемы афіцыйнай мовы ВКЛ у літоўскай і украінскай гістарыяграфіях // «Мова — Літаратура — Культура»: матэрыялы V Міжнароднай навуковай канферэнцыі (да 80-годдзя прафесара Льва Міхайлавіча Шакуна), Мінск, 16—17 лістапада 2006 года [Тэкст] / Беларускі дзярж. ун-т; у аўтарскай рэдакцыі. — {{Менск (Мінск)}}: Права і эканоміка, 2007. — 654 с. — 250 экз. — {{ISBN|978-985-442-381-4}}. — С. 128.</ref>}}. Адным з наступстваў войнаў з Масковіяй стала паступовае зьмяншэньне ролі [[Старабеларуская мова|беларускай мовы]] з заменай яе [[Польская мова|польскай]] і [[Лацінская мова|лацінскай]] як менш падобнымі да [[Расейская мова|расейскай]]. Тым ня менш беларуская мова захоўвалася ўва ўжытку (у тым ліку юрыдычным{{Заўвага|Напрыклад, прыбыткова–расходная кніга [[магістрат]]у [[Магілёў|Магілёва]] за 1709 год вядзецца па-польску, аднак з 1710 году зноў па-беларуску (кірыліцай); на пісьме пачынае адлюстроўвацца яскравая рыса беларускае мовы, як «[[дзеканьне]]» («у Госпадзе», «для чэлядзі»)<ref>[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] З гісторыі перакладу Бібліі на старабеларускую мову // Запіскі Культурна-гістарычнай Калегіі імя Канстанціна Астрожскага / Рэд. М. Белямук. — Берасьце: АТТ «Брэсцкая друкарня», 2002. С. 43—47.</ref>.}}) да другой трэці XIX ст., пакуль яе канчаткова ня выціснула расейская<ref name=tumash>{{артыкул|аўтар=Тумаш В.|загаловак=Дыпляматычная кантравэрсыя 1646 году за беларускую мову|арыгінал=|спасылка=http://knihi.com/Vitaut_Tumas/Dyplamatycnaja_kantraversyja_1646_hodu_za_bielaruskuju_movu.html|аўтар выданьня=|выданьне=Запісы Беларускага Інстытуту Навукі й Мастацтва|тып=|месца=|выдавецтва=|год=1974|выпуск=|том=|нумар=12|старонкі=|isbn=}}</ref><ref>{{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак = Древнерусский язык|арыгінал = |спасылка = |адказны = ред. П. З. Савочкин|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Издат. БГУ|год = 1970|том = |старонкі = |старонак = 87-90|сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. У XVII—XVIII стагодзьдзях таксама працягвалася разьвіцьцё культуры Вялікага Княства Літоўскага, якое выявілася найперш у стварэньні самабытнай архітэктуры [[Віленскае барока|віленскага]]<ref name="bielarus-vkl-293">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 293.</ref> і [[Магілёўскае барока|магілёўскага]] барока<ref>Якімовіч Ю. Магілёўская школа дойлідства // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 248.</ref>. У XVI—XVIII стагодзьдзях этнонім [[Русіны (гістарычны этнонім)|«русь» («русіны»)]] канчаткова перайшоў у разрад [[канфэсія|канфэсіёнімаў]]{{Заўвага|Тым часам беларускі гісторык [[Алег Дзярновіч]] мяркуе, што і да XVI ст. у свядомасьці большасьці «рускага» (праваслаўнага) насельніцтва ВКЛ «рускасьць» (як і «польскасьць») былі не маркёрамі «этнічнасьці», а пазначэньнем прыналежнасьці да мясцовай канфэсійнай агульнасьці, гэта значыць, фактычна канфэсіёнімамі, а не этнонімамі<ref>Дзярновіч А. Праблемы ідэнтыфікацыі беларускага і ўкраінскага сацыякультурнага і сацыялінгвістычнага комплексаў у прасторы ВКЛ // Пяты Міжнародны Кангрэс даследчыкаў Беларусі. Працоўныя матэрыялы. Том 5. = The Fifth International Congress of Belarusian Studies. Working Papers. Volume 5. — Kaunas: Vytautas Magnus University Press, 2016. С. 56.</ref>}}, а як этнонім ужываўся толькі датычна жыхароў [[Кіеўская Русь|Кіеўскай Русі]]<ref name="Karotki-2009">Короткий В. [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/19949/1/%d0%9b%d0%b8%d1%82%d0%b2%d0%b0%2c%20%d0%a0%d1%83%d1%81%d1%8c%2c%20%d0%bb%d0%b8%d1%82%d0%b2%d0%b8%d0%bd%2c%20%d1%80%d1%83%d1%81%d0%b8%d0%bd%20%d0%b2%20%d0%bf%d0%b0%d0%bc%d1%8f%d1%82%d0%bd%d0%b8%d0%ba%d0%b0%d1%85%20%d0%bb%d0%b8%d1%82%d0%b5%d1%80%d0%b0%d1%82%d1%83%d1%80%d1%8b%20%d0%92%d0%b5%d0%bb%d0%b8%d0%ba%d0%be%d0%b3%d0%be%20%d0%9a%d0%bd%d1%8f%d0%b6%d0%b5%d1%81%d1%82%d0%b2%d0%b0%20%d0%9b%d0%b8%d1%82%d0%be%d0%b2%d1%81%d0%ba%d0%be%d0%b3%d0%be%20XVI-XVII%20%d0%b2%d0%b2.pdf «Литва», «Русь», «литвин», «русин» в памятниках литературы Великого Княжества Литовского XVI—XVII веков] // Bibliotheca archivi lithuanici. — № 7. — Vilnius: Lietuvių kalbos institutas, 2009. C. 187—196.</ref>, тым часам найбольш абагульняльнай этнанімічнай формай самасьвядомасьці [[беларусы|беларускага народу]] стала назва [[ліцьвіны]], якая адлюстроўвала найбольш шырокі ўзровень яго нацыянальнай кансалідацыі<ref>[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Формы этнічнага і нацыянальнага самавызначэння беларускага насельніцтва XIV—XVIII ст. (да праблемы станаўлення нацыянальнай самасвядомасці беларусаў) // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. Мінск, 3—5 лютага 1993 года. Ч. I. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 48—49.</ref><ref>Чаквин И. В. Избранное: теоретические и историографические статьи по этногенезу, этническим и этнокультурным процессам, конфессиональной истории белорусов. — Минск: Беларуская навука, 2014. С. 172, 176.</ref>. Нягледзячы на пэўныя моўна-рэлігійныя зьмены, у XVIII ст. назіралася масавае перасяленьне сялянаў з [[Смаленскае ваяводзтва|гістарычнай Смаленшчыны]], якая трапіла пад уладу Расейскай імпэрыі, у Вялікае Княства Літоўскае. Так, у 1754 годзе маскоўская гаспадыня [[Елізавета Пятроўна]] запатрабавала ад Сойму Рэчы Паспалітай вярнуць у Расею адзін мільён уцекачоў<ref name="dvbh"/><ref name="Arlou-1993-49">[[Уладзімер Аляксеевіч Арлоў|Арлоў У.]] Калі пасяліліся на беларусі расейцы? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 49.</ref>. У гэты ж час расейскія карныя войскі неаднаразова пераходзілі дзяржаўную граніцу з мэтай захопу і вывазу зьбеглага насельніцтва ў [[Сыбір]]. У 1764 годзе маскоўская гаспадыня [[Кацярына II]] дала наступнае заданьне датычна захопленага Расейскай імпэрыяй [[Смаленскае ваяводзтва|Смаленскага ваяводзтва]] і іншых земляў{{Заўвага|Сборник Императорского Русского Исторического Общества. Т. 7: Бумаги Императрицы Екатерины II, хранящияся в Государственном Архиве Министерства Иностранных Дел. Ч.1 / Собраны и изданы, с Высочайшаго соизволения, по предначертанию Его Императорскаго Величества Государя Наследника Цесаревича, академиком Пекарским. — СПб.: Тип. Имп. Акад. наук, 1871. С. 348.}}: {{Цытата|Гэтыя правінцыі, а таксама Смаленскую трэба найлягчэйшымі спосабамі прывесьці да таго, каб яны [[Русіфікацыя|абмаскаліліся]] і перасталі б глядзець, як волкі да лесу. {{арыгінал|ru|Сии провинции, также Смоленскую надлежит легчайшими способами привести к тому, чтоб они обрусели и перестали бы глядеть, как волки к лесу.}}|Собственноручное наставление Екатерины ІІ князю Вяземскому при вступлении им в должность генерал-прокурора (февраль 1764 г.).}} Паміж [[першы падзел Рэчы Паспалітай|першым]] (1772 год) і [[Другі падзел Рэчы Паспалітай|другім]] (1793 год) [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзеламі Рэчы Паспалітай]] з [[анэксія|анэксаваных]] Расейскай імпэрыяй тэрыторыяў [[Полацкае ваяводзтва|Полацкага]], [[Віцебскае ваяводзтва|Віцебскага]] і [[Амсьціслаўскае ваяводзтва|Амсьціслаўскага]] ваяводзтваў у Вялікае Княства Літоўскае перайшло больш за 30 тысячаў сялянаў. У сваіх нотах расейскі ўрад называў гэтыя масавыя ўцёкі «неразумнай эміграцыяй» і ацэньваў агульную колькасьць перасяленцаў у 300 тысячаў чалавек<ref name="bielarus-vkl-308">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 308.</ref>. == Расейская імпэрыя == {{Асноўны артыкул|Паўночна-заходні край}} [[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя) імёнаў сялянаў Мазырскага павету (1861).jpg|значак|250пкс|Сьпіс сялянаў маёнтку Лучыцаў [[Мазырскі павет|Мазырскага павету]], дзе царскі чыноўнік выправіў беларускія формы імёнаў на расейскія: «Ермола Яновъ» — на «Ермолай Ивановъ», «Евдакъ Цимоховъ» — на «Евдакимъ Тимоховъ» і г. д.<ref>[http://citydog.by/post/photoshort-imoiny/ Как белорусов приучали к русским именам — в одной картинке], CityDog.by, 19 лютага 2017 г.</ref>]] === Адміністрацыйныя захады === Палітыка ўладаў [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] на [[анэксія|анэксаваных]] землях [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] мела выразны [[Каляніялізм|каляніяльны]] характар<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 330.</ref><ref>{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 39.</ref>. 28 траўня 1772 году адразу па [[Першы падзел Рэчы Паспалітай|першым падзеле]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] маскоўская гаспадыня [[Кацярына II]] падпісала Наказ, згодна зь якім ўсе губэрнатары на чале губэрняў, утвораных на анэксаваных землях, абавязваліся складаць свае выракі, пастановы і загады [[Моўнае плянаваньне|толькі на расейскай мове]] замест ранейшай [[Польская мова|польскай]] (мова афіцыйных дакумэнтаў Рэчы Паспалітай з 1696 году). Жыхарам дазвалялася карыстацца сваёй мовай і сваімі законамі, толькі калі гэта не датычыла сфэры ўлады. 8 траўня 1773 году Кацярына II падпісала чарговы Наказ «Аб заснаваньні ў Беларускіх губэрнях губэрнскіх і правінцыйных земскіх судоў», дзе было яшчэ раз пазначана пра абавязковае выкарыстаньне ў справаводзтве выняткова расейскай мовы<ref>Дакументы і матэрыялы па гісторыі Беларусі. Т. 2. — Менск, 1940.</ref>. Тым часам прызначаны кіраваць новаўтворанай [[Менская япархія|Менскай япархіяй]] [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Урадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] [[Віктар Садкоўскі]] ў час свайго выступу ў [[Слуцак|Слуцку]] пагражаў мясцовым праваслаўным сьвятарам за выкарыстаньне [[Беларуская мова|беларускай мовы]] замест [[Расейская мова|расейскай]]<ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 5.</ref>: {{Цытата|Я вас выкараню, вынішчу, каб і мовы не было вашай праклятай [[ліцьвіны#Літоўская мова|літоўскай]] і вас саміх. Я вас у высылкі павысылаю або ў салдаты пааддаю, а сваіх з-за кардону панаваджу. {{арыгінал|ru|Я вас скореню, уничтожу, чтоб и языка не было вашего проклятого Литовского и вас самих. Я вас в ссылки порассылаю или в солдаты поотдаю, а своих из-за кордона понавожу!}}| }} Кацярына II імкнулася да аб’яднаньня анэксаваных земляў зь іншымі часткамі імпэрыі, але рабіла гэта асьцярожна і паступова. Па здушэньні [[Паўстаньне 1794 году|паўстаньня 1794 году]] гэтая палітыка праводзілася больш упарта і настойліва з ужываньнем карных захадаў<ref name="sved">[[Вячаслаў Швед|Швед В.]] [https://web.archive.org/web/20151020160251/http://kamunikat.fontel.net/www/czasopisy/almanach/07/07szved.htm Эвалюцыя расейскай урадавай палітыкі адносна земляў Беларусі (1772—1863 г.)] // [[Гістарычны Альманах]]. Том 7, 2002.</ref>. Сярод іншага пачалося масавае звальненьне ўраднікаў мясцовага паходжаньня зь дзяржаўных установаў з заменай іх выхадцамі з Расеі<ref name="nv">Крыжаноўскі М. [http://www.nv-online.info/index.php?c=ar&i=9046 Жывая крыніца ты, родная мова] // [[Народная Воля]]. № 65—66, 1 траўня 2008 г.</ref>. [[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Вільня. Касьцёл Язэпа Рамесьніка.jpg|значак|250пкс|[[Касьцёл Сьвятога Язэпа і кляштар кармэлітак (Вільня)|Касьцёл Сьвятога Язэпа]] ў [[Вільня|Вільні]] да (налева) і па (направа) [[Сьпіс помнікаў архітэктуры Вялікага Княства Літоўскага, зруйнаваных уладамі Расейскай імпэрыі|руйнаваньні расейскімі ўладамі]]]] Маскоўскія гаспадары [[Павал I]] і [[Аляксандар I Раманаў|Аляксандар I]] не прымалі значных захадаў супраць пашырэньня польскай мовы, таму гэты ўплыў на беларускіх землях па ягоным вынішчэньні ў часы Кацярыны II дастаткова хутка аднавіўся і да канца першай чвэрці XIX ст. перавышаў расейскі. Па прыходзе да ўлады ў сьнежні 1825 году [[Мікалай I|Мікалая I]] наступ на беларускую і польскую культуру аднавіўся і асабліва ўзмацніўся па здушэньні [[Паўстаньне 1830-1831 гадоў|вызвольнага паўстаньня 1830—1831 гадоў]]. Палітыка Мікалая I скіроўвалася на вяртаньне больш узмоцненай русіфікацыі і ўніфікацыі земляў<ref name="sved"/>. 16 верасьня 1831 году ўтварыўся адмысловы «Заходні камітэт», задачай якога зьяўлялася «зраўняць Заходні край ува ўсіх адносінах з унутранымі вялікарускімі губэрнямі»<ref name="sved"/>. Міністар унутраных справаў Расейскай імпэрыі Пётар Валуеў падрыхтаваў для Камітэту адмысловы «Нарыс пра сродкі абмаскаленьня Заходняга краю» ({{мова-ru|«Очерк о средствах обрусения Западного края»|скарочана}}<ref>Миллер А. И. Планы властей по усилению русского ассимиляторского потенциала в Западном крае // «Украинский вопрос» в политике властей и русском общественном мнении (вторая половина XIХ века). — СПб: Алетейя, 2000.</ref>). Згодна з указамі ад 29 лістапада 1830 і 18 лютага 1831 году ў [[Віцебская губэрня|Віцебскай]] і [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай]] губэрнях спынялася дзеяньне [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588 году|Статуту Вялікага Княства Літоўскага]]. На падставе ўказаў ад 30 кастрычніка 1831 і 11 студзеня 1832 году ўсім дзяржаўным установам і пасадам на анэксаваных тэрыторыях надаваліся расейскія назвы<ref name="historyja228">{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 228.</ref>. 25 чэрвеня 1840 году Мікалай I выдаў указ, згодна зь якім усе справы як ува ўрадавай, так і ў судовай частцы, не вылучаючы справаў дваранскіх і дэпутацкіх сходаў, а таксама ўвогуле ўсе акты, якога б роду і найменьня яны не былі, трэба было пісаць толькі на расейскай мове. У афіцыйнай дакумэнтацыі колішняе [[Вялікае Княства Літоўскае]] атрымала назву «[[Паўночна-Заходні край]]», адначасна поўнасьцю скасоўвалася дзеяньне Літоўскага Статуту<ref name="nv"/>. [[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Друя. Касьцёл дамініканаў.jpg|значак|250пкс|[[Касьцёл Сьвятога Антонія Падуанскага і кляштар дамініканаў (Друя)|Касьцёл Сьвятога Антонія]] ў [[Друя|Друі]] да (налева) і па (направа) руйнаваньні расейскімі ўладамі]] Апроч таго, Мікалай I зацьвердзіў пастанову аб перасяленьні ў Беларусь ''«выхадцаў з унутраных губэрніяў, якія прынясуць з сабой у гэты край, чужы Расеі, нашу мову, звычаі, прыхільнасьць расейцаў да стальцу»''<ref name="dvbh"/>. За [[Аляксандар II|Аляксандрам II]] назіраліся пэўныя паслабленьні ў русіфікацыйных працэсах, але палітыка ўніфікацыі і інтэграцыі заходніх губэрняў зь іншымі тэрыторыямі Расейскай імпэрыі ўсё яшчэ працягвалася<ref name="sved"/>. [[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Бяроза Картуская. Касьцёл Сьвятога Крыжа.jpg|значак|250пкс|[[Бярозаўскі кляштар|Касьцёл Сьвятога Крыжа]] ў [[Бяроза (горад)|Бярозе Картускай]] да (налева) і па (направа) руйнаваньні расейскімі ўладамі]] Па здушэньні [[паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў]] працэс маскалізацыі ўзначаліў генэрал-губэрнатар [[Міхаіл Мураўёў|М. Мураўёў]], названы сучасьнікамі Вешальнікам і Людаедам<ref>{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 257.</ref>. Асаблівую ўвагу начальнік «Паўночна-заходняга краю» надаваў маскалізацыі адукацыі, шырока вядомым зьяўляецца ягоны дэвіз<ref>[https://www.svaboda.org/a/28134928.html У менскім праваслаўным храме маліліся за Мураўёва-вешальніка — упершыню за сто гадоў], [[Радыё Свабода]], 23 лістапада 2016 г.</ref>: {{Цытата| Што не дарабіў расейскі штык — даробіць расейскі чыноўнік, расейская школа і расейская царква {{арыгінал|ru|Что не доделал русский штык — доделает русский чиновник, русская школа и русская церковь}} }} [[Файл:Vilnia, Muravyov-viešalnik. Вільня, Мураўёў-вешальнік (1913).jpg|250пкс|значак|Пакараньне [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|паўстанцаў]] на шыбеніцах]] Мураўёў запрасіў у Вільню прадстаўніка кансэрватыўнага кірунку ў «западно-руссизме» [[Ксенафонт Гаворскі|Ксенафонта Гаворскага]] і спрыяў пераносу яго кіеўскага выданьня «Вестник Юго-Западной и Западной России» пад новай назвай «Вестник Западной России». Аднак, нягледзячы нават на ўвядзеньне абавязковай падпіскі для духавенства і службоўцаў, часопіс ня меў папулярнасьці, і ў 1871 годзе яго закрылі<ref>{{Літаратура/Гістарыяграфія гісторыі Беларусі|к}} С. 133.</ref>. Зьвяртаючыся да шляхты колішняга Вялікага Княства Літоўскага Мураўёў казаў<ref name="dvbh"/>: {{Цытата| Забудзьцеся пра наіўныя летуценьні і мары, панове, і помніце, што калі вы ня станеце тут сваімі думкамі і пачуцьцямі расейцамі, вы будзеце іншаземцамі і мусіце тады пакінуць гэты край {{арыгінал|ru|Забудьте наивные мечтания, занимавшие вас доселе, господа, и помните, что если вы не станете здесь по своим мыслям и чувствам русскими, то вы будете здесь иностранцами и должны тогда покинуть этот край}} }} Істотнымі фактарамі маскалізацыі ў «Паўночна-заходнім краі» зьяўляліся падвышаныя (параўнальна з мэтраполіяй) аклады і разнастайныя прывілеі для чыноўнікаў-выхадцаў з цэнтральнай Расеі, а таксама расейскае войска, шматлікія гарнізоны якога бесьперапынна разьмяшчаліся ў беларускіх местах і мястэчках<ref name="Arlou-1993-49"/>. Асаблівасьцю русіфікацыйных захадаў уладаў Расейскай імпэрыі ў Беларусі была агрэсіўная прапаганда сярод беларусаў фактычна акупацыйнай расейскай мовы і культуры (мовы і культуры [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]]) як «сваіх уласных», якімі тыя нібыта карысталіся раней<ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 21—22.</ref>. Як адзначае беларускі гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], па анэксіі земляў Вялікага Княства Літоўскага расейскія ўлады спрыялі пашырэньню назвы [[беларусы]], бо гэтая назва больш адпавядала [[імпэрыялізм|імпэрскім інтарэсам]] і дазваляла трактаваць гістарычных [[ліцьвіны|ліцьвінаў]] як разнавіднасьць [[расейцы|расейцаў («вялікарусаў»)]]. Разам з тым, гэтая назва замацавалася за ўсім насельніцтвам толькі на мяжы XIX і XX стагодзьдзяў<ref name="Arlou-2012-161">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 161.</ref>. === Змаганьне супраць расейскага панаваньня === {{Асноўны артыкул|Беларускае нацыянальнае адраджэньне}} Увесну 1794 года беларусы разам з [[палякі|палякамі]] і [[летувісы|жамойтамі]] падняліся на паўстанне, якое ўзначаліў [[Тадэвуш Касьцюшка]]. На землях Вялікага Княства Літоўскага змаганьнем кіраваў палкоўнік [[Якуб Ясінскі]], які пісаў па-беларуску зьвернутыя да сялянаў вершаваныя праклямацыі. Паўстанцы ўзялі ўладу ў [[Вільня|Вільні]], [[Горадня|Горадні]], [[Наваградак|Наваградку]], [[Берасьце|Берасьці]], [[Слонім]]е, [[Пінск]]у, [[Ваўкавыск]]у, [[Кобрынь|Кобрыні]], [[Ашмяны|Ашмянах]], [[Ліда|Лідзе]], [[Браслаў|Браславе]]. Аднак загартаванае ў захопніцкіх выправах войска Расейскай імпэрыі, на чале якога стаяў [[Аляксандар Сувораў|Сувораў]], здолела здушыць паўстаньне<ref name="Arlou-1993">[[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Арлоў У.]] Як беларусы змагаліся супраць расейскага панавання? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 51—52.</ref>. Працяг змаганьня з расейскім панаваньнем выявіўся ў стварэньні навучэнцамі [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] таемнага таварыства [[Філяматы|філяматаў]], моцная філія якога дзейнічала ў Полацкай піярскай вучэльні. У 1823 годзе расейскія ўлады ліквідавалі гэтае таварыства. У 1836 годзе беларускі паэт і рэвалюцыянер [[Францішак Савіч]] зладзіў у Віленскай мэдычна-хірургічнай акадэміі нелегальнае «Дэмакратычнае таварыства», якое працягвала традыцыі філяматаў<ref name="Arlou-1993"/>. У 1831 годзе жыхары колішняга Вялікага Княства Літоўскага падтрымалі [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|вызвольнае паўстаньне]], якое распачалося ў Польшчы. Найбольш зацятае змаганьне адбывалася на [[Ашмянскі павет|Ашмяншчыне]], [[Браслаўскі павет|Браслаўшчыне]], [[Полацкае ваяводзтва|Полаччыне]] і [[Віленскі павет (ВКЛ)|Віленшчыне]], а таксама ў ваколіцах [[Белавеская пушча|Белавескай пушчы]]. 3-тысячны шляхоцка-сялянскі аддзел заняў і некалькі дзён утрымліваў места [[Дзісна|Дзісну]]. Аднак расейскія ўлады здолелі здушыць паўстаньне, па чым узмацнілі каляніяльны ціск<ref name="Arlou-1993"/>. У студзені 1863 году народы колішняй Рэчы Паспалітай зноў узяліся за зброю: у Беларусі [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольным паўстаньнем]] кіраваў [[Кастусь Каліноўскі]]. Разам з паплечнікамі ён выдаваў па-беларуску газэту «[[Мужыцкая праўда]]», якая выкрывала расейскую каляніяльную палітыку і клікала народ на змаганьне. Сьпярша паўстанцы здолелі атрымаць некалькі значных перамогаў: аддзел [[Людвік Зьвяждоўскі|Людвіка Зьвяждоўскага]] заняў места [[Горкі]], паўстанцы авалодалі мястэчкам [[Сьвіслач (горад)|Свіслаччу]] і заатакавалі расейцаў ў [[Ружаны|Ружанах]]. Аднак расейскія ўлады, у тым ліку шляхам падману часткі беларускага сялянства, зноў здолелі здушыць паўстаньне, па чым распачаліся масавыя рэпрэсіі<ref name="Arlou-1993"/>. Нягледзячы на рэпрэсіі, жорсткі прыгнёт і русіфікацыю, ідэя нацыянальнага вызваленьня, за якую змагаліся беларусы, працягвала жыць. У 1884 годзе ў [[Пецярбург]]у беларуская фракцыя рэвалюцыйнай арганізацыі «[[Народная воля (партыя)|Народная воля]]» пачала выдаваць газэту «[[Гомон (1884)|Гоман]]», дзе выказваліся патрабаваньні аб самастойнасьці беларускай нацыі. Заснавальнікам гэтай фракцыі лічыўся беларускі шляхціч [[Ігнат Грынявіцкі]], які ў 1881 годзе, выконваючы прысуд «Народнай волі», забіў маскоўскага гаспадара [[Аляксандар II|Аляксандра II]]<ref name="Arlou-1993"/>. === Расейскія рэпрэсіі === [[Кацярына II]] і яе сын [[Павал I]] раздалі расейскім дваранам на далучаных тэрыторыях Вялікага Княства Літоўскага 208,5 тысячы сялянаў-мужчынаў. Такім чынам, каля паўмільёну беларусаў сталі прыгоннымі, прычым пераважная большасьць гэтых сялянаў раней жылі на дзяржаўных землях і былі асабіста вольнымі<ref name="bielarus-vkl-308"/>. Так, кіраўнік здушэньня [[Паўстаньне 1794 году|паўстаньня 1794 году]] [[Аляксандар Сувораў|А. Сувораў]] атрымаў ува ўзнагароду [[Кобрынскае староства]] і іншыя землі з 25 тысячамі душ<ref name="bielarus-vkl-308"/>. Паніжэньне ў правах сялянства Вялікага Княства Літоўскага выявілася ўва ўвядзеньні расейскімі ўладамі падушнага падатку замест ранейшага [[Дым (адзінка падаткаабкладаньня)|падымнага]], што прывяло да яго павелічэньня, а таксама абавязковай 25-гадовай рэкруцкай павіннасьці. Замест грашовага [[аброк]]у прыгонныя мусілі выконваць [[паншчына|паншчыну]]<ref name="bielarus-vkl-309">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 309.</ref>. У выніку скасаваньня [[Магдэбурскае права|Магдэбурскага права]] мяшчане страцілі права на самакіраваньне, нярэдка адбываўся гвалтоўны перавод асабіста вольных мяшчанаў у стан прыгонных<ref>[[Міхась Карпечанка|Карпечанка М.]] Вольнае мястэчка Бялынічы // Бялыніцкая даўніна. № 1 (15), кастрычнік 2007 г. С. 2—3.</ref>. Апроч таго, усіх мяшчанаў абклалі падушным падаткам і ў вайсковай павіннасьці прыраўнялі да сялянаў<ref name="bielarus-vkl-309"/>. Падаткі ў губэрнях, утвораных на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага, да 1811 году заставаліся ў 4—5 разоў вышэйшымі, чым ува ўласна Расеі<ref name="bielarus-vkl-309"/>. Толькі ў 1811 годзе беларускія губэрні далі ў расейскую армію 14750 рэкрутаў<ref name="bielarus-vkl-309"/>. Колькасьць афіцыйна вызнанай шляхты («дваранства») штучным чынам скарацілі з 12—13% да 3% ад усяго насельніцтва<ref>{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 227.</ref>. Тым часам пазбаўленыя правоў прадстаўнікі шляхты абкладаліся падаткамі і павіннасьцямі. Значную колькасьць гэтых людзей расейскія ўлады высылалі ўва ўсходнюю Ўкраіну, на [[Каўказ]] і ў іншыя раёны імпэрыі<ref name="historyja228"/>. Апроч таго, пачаліся масавыя звальненьні ўраднікаў і настаўнікаў на падставе іх мясцовага паходжаньня<ref name="bielarus-vkl-326">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 326.</ref>. Яшчэ па першым падзеле Рэчы Паспалітай [[Кацярына II]] загадала канфіскаваць маёнткі ў тых уладальнікаў, якія адмовяцца прысягнуць ёй на вернасьць. Пазьней праводзіліся [[сэквэстар|сэквэстры]] ўласнасьці ўдзельнікаў [[Паўстаньне 1794 году|паўстаньня 1794 году]]. У выніку канфіскацыяў 1770—1790-х гадоў значная колькасьць адабраных у гаспадароў зямель апынулася ў руках расейскіх чыноўнікаў і фаварытаў Кацярыны: [[Магілёўская эканомія]], [[Крычаўскае староства]], [[Шклоўскае графства]], [[Гомельскае староства]] і іншыя<ref>{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 206.</ref>. У першыя дзесяцігодзьдзі XIX ст. расейскія ўлады выслалі зь беларускіх земляў сотні ўніяцкіх сьвятароў, пазьней да іх ліку далучыліся ўдзельнікі студэнцкіх гурткоў, першыя беларускія журналісты, пісьменьнікі і паэты. Зьнішчэньне Ўніяцкай царквы ў 1820—1830-я гады таксама прывяло да высылкі ў [[Сыбір]] вялікай колькасьці арыстакратаў і шляхты, якія царкву баранілі<ref name="Ablamiejka-21-04-2022">[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Сяргей Абламейка]], [https://www.svaboda.org/a/31812939.html Як мы сталі «сильно похожи друг на друга». Адкрыты ліст да Барыса Акуніна], [[Радыё Свабода]], 21 красавіка 2022 г.</ref>. [[Файл:Vilnia, Rajmund Ziamacki. Вільня, Раймунд Зямацкі (J. Brydak, 1863).jpg|250пкс|значак|Расстрэл [[Раймунд Зямацкі|ксяндза Зямацкага]] расейскімі карнікамі на загад [[Мураўёў-вешальнік|Мураўёва]], 5.06.1863 г.]] У час [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|вызвольнага паўстаньня]] 15 красавіка 1831 году расейскія карнікі пад камандай палкоўніка Вяршыліна спалілі [[Ашмяны]] і выразалі каля 500 жыхароў (палову насельніцтва места), у тым ліку жанчын і дзяцей, якія схаваліся ў мясцовым дамініканскім касьцёле. Ашмянскую разьню ўхваліў маскоўскі гаспадар [[Мікалай I]]: «''Добры ўрок далі бунтаўнікам. Справы ў Літве выпраўляюцца''»<ref>[https://web.archive.org/web/20210527112222/https://rh.by/2021/04/15/ashmjanskaja-raznja/?fbclid=IwAR3-Jktx0wGCLLdXYzUS0R6Jtra4Sb2ggprZpS4qNK7k2kQPaHLZZTb23v8 190 год таму здарылася «ашмянская разня». Расійскія войскі спалілі Ашмяны і выразалі каля 500 жыхароў], [[Рэгіянальная газета]], 15 красавіка 2021 г.</ref>. Па здушэньні паўстаньня ў колішнім Вялікім Княстве Літоўскім да сьледзтва прыцягнулі 2878 чалавек. Расейскія ўлады пакаралі сьмерцю [[Міхал Валовіч|Міхала Валовіча]], [[Артур Завіша|Артура Завішу]], [[Сымон Канарскі|Сымона Канарскага]] і іншых актыўных удзельнікаў. Свае маёнткі страцілі [[Агінскія]], [[Плятэры]], [[Радзівілы]], [[Сапегі]], [[Чартарыйскія]] і іншыя тутэйшыя зямяне. Тысячы ўдзельнікаў паўстаньня мусілі выправіцца ў эміграцыю<ref name="bielarus-vkl-325">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 325.</ref>. У 1830-я гады расейскія ўлады выслалі беларускага паэта [[Францішак Савіч|Францішка Савіча]], мусіў уцячы ў эміграцыю паэт [[Аляксандар Рыпінскі]], у канцы 1840-х гадоў — арыштавалі і выслалі цэлую групу дзеячоў, які задумалі выдаваць беларускі часопіс, а яго рэдактар, крытык і выдавец [[Рамуальд Падбярэскі]] памёр у высылцы на поўначы Расеі<ref name="Ablamiejka-21-04-2022"/>. Найбольш значная хваля рэпрэсіяў адбылася па здушэньні [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў]]. Расейскія ўлады пакаралі сьмерцю 128 чалавек, 850 чалавек выслалі на катаргу, каля 12,5 тысячаў чалавек прымусова перасялілі ў іншыя раёны імпэрыі. Іх сядзібы зруйнавалі, а маёмасьць канфіскавалі. [[Зямяне|Зямянам]]-каталікам забаранялася купляць зямлю, сялянам-каталікам абмяжоўвалася норма зямлі на гаспадарку<ref name="historyja229">{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 229.</ref>. Некаторыя беларускія вёскі засяляліся сялянамі з Расеі. Напрыклад, замест гвалтоўна выселеных у Расею карэнных жыхароў, якія бралі ўдзел у антырасейскіх выступленьнях, у вёску [[Загарадзьдзе (Талачынскі раён)|Загарадзьдзе]] на [[Аршанскі павет|Аршаншчыне]] пасялілі 15 сялянскіх сем’яў з [[Разанская губэрня|Разанскай губэрні]]<ref>{{Літаратура/Памяць/Талачынскі раён|к}} [http://vlib.by/PRIDVINIE-11/TOLOCHIN/History-TOLOCHIN-1.htm]</ref>. Няроўнасьць правоў жыхароў колішняга Вялікага Княства Літоўскага і ўласна Расеі выявілася пры правядзеньні дзяржаўных рэформаў. [[Земская рэформа|Земскую рэформу]] 1864 году пашырылі на тэрыторыю колішняга Вялікага Княства Літоўскага толькі ў 1911 годзе, што фактычна пазбавіла беларусаў права на самакіраваньне. Уведзеныя ў межах судовай рэформы міравыя судзьдзі, у адрозьненьне ад уласна Расеі, прызначаліся Міністэрствам юстыцыі, а не абіраліся<ref name="historyja261">{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 261.</ref>. Таксама адзначалася адмова ад наданьня буйным паселішчам у Беларусі мескага статусу: калі ў 1861—1905 гадох у расейскіх губэрнях статус места атрымалі каля 400 паселішчаў, то на беларускіх землях толькі два — [[Горкі]] і [[Смаргонь]]<ref name="bielarus-vkl-331">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 331.</ref>. У 1889 годзе расейскія ўлады ўвялі пасаду земскіх начальнічаў, якія фактычна сталі новымі [[прыгон]]ьнікамі<ref name="historyja229"/>. Атрымаць прызначэньне на гэтую пасаду маглі толькі [[расейцы]]<ref name="historyja229"/>. Тутэйшую шляхту, увогуле, пазбавілі права займаць дзяржаўныя пасады<ref name="historyja229"/>. У выніку, на мяжы XIX—XX стагодзьдзяў беларускія этнічныя землі сталі найбольш адсталым рэгіёнам эўрапейскай часткі Расейскай імпэрыі (паводле памеру гандлёва-прамысловага абароту на душу насельніцтва яны саступалі нават [[Архангельская губэрня|Архангельскай губэрні]]<ref>[[Павал Церашковіч|Церашковіч П.]] [https://nn.by/?c=ar&i=204414 Параза ці поспех? БНР у параўнанні з іншымі нацыянальнымі праектамі Усходняй Еўропы] // [[Наша Ніва]], 10 лютага 2018 г.</ref>). Усеагульная беднасьць і слабая эканамічная разьвітасьць краю шмат у чым вызначалі палітычную сытуацыю на землях Беларусі<ref name="Michaluk-2014-7">Міхалюк Д., Рудлінг П. А. Ад Вялікага Княства Літоўскагада Беларускай Народнай Рэспублікі: ідэя беларускай дзяржаўнасці падчас нямецкай акупацыі беларускіх земляў у 1915—1919 гадах // Журнал беларускіх даследаванняў. 2014 (ч. 7, № 2). С. 7.</ref> === Экспансія Маскоўскай царквы === [[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Менск. Петрапаўлаўская царква.jpg|значак|250пкс|[[Царква Сьвятых Апосталаў Пятра й Паўла (Менск)|Царква Сьвятых Пятра і Паўла]] ў [[Менск]]у да (налева) і па (направа) [[мураўёўкі|маскоўскай перабудове]]]] Нягледзячы на тое, што ўлады Расейскай імпэрыі захапілі Вялікае Княства Літоўскае пад выглядам абароны праваслаўных<ref name="bielarus-vkl-310">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 310.</ref>, яны ня мелі даверу да мясцовых праваслаўных духоўных асобаў: сьвятароў-беларусаў выпраўлялі служыць у глыб Расейскай імпэрыі, а на іх месца накіроўвалі расейцаў, якія ня ведалі мовы і традыцыяў прыхаджанаў. Яны не прызнавалі беларускіх сьвятых, замагаліся з [[калядаваньне]]м, [[Купальле]]м і іншымі спрадвечнымі звычаямі. Губэрнатары дакладвалі ў Санкт-Пецярбург, што дасланыя сюды сьвятары ня могуць падтрымліваць добрых дачыненьняў з насельнікамі краю і што яны сталі ненавіснымі народу<ref name="bielarus-vkl-311">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 311.</ref>. Небясьпечнай перашкодай на шляху абмаскаленьня беларусаў зьяўлялася [[Беларуская Грэка-Каталіцкая Царква|Ўніяцкая царква]], якая вылучала іх сярод палякаў і расейцаў. Грэка-каталікі складалі каля 80% беларускіх хрысьціянаў<ref>{{Літаратура/Матэрыялы па гісторыі Беларусі (2003)|к}} С. 140.</ref>. Яшчэ за кіраваньнем [[Кацярына II|Кацярыны II]] у [[Расейская праваслаўная царква|праваслаўе расейскага ўзору]] прымусова перавялі блізу паўмільёна беларусаў. Адначасна ішла апрацоўка грэцка-каталіцкіх герархаў, частка якіх у выніку перайшла на службу царызму. У змаганьні з уніяцтвам асабліва вызначыўся біскуп украінскага паходжаньня [[Ёсіф Сямашка]]. Ён увёў расейскую мову ў духоўных сэмінарыях і царкоўных лічбах. Сьвятары атрымалі загад спраўляць набажэнства паводле службоўнікаў, прысланых з Масквы. З уніяцкіх сьвятыняў выкідалі бакавыя алтары, ламалі арганы. Нязгодных судзілі як царкоўных і дзяржаўных злачынцаў<ref name="150pyt">{{Літаратура/150 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}</ref>. Тутэйшыя вернікі адказалі на рэлігійны гвалт супрацівам. Так, за спробу перавярнуць іх у маскоўскае праваслаўе сяляне-ўніяты з маёнтку [[Езярышча|Азярышча]] Гарадоцкага павету пастанавілі ўтапіць полацкага япіскапа Смарагда і віцебскага генэрал-губэрнатара Шрэдэра, якія ледзьве здолелі ўцячы. У сьнежні 1834 году на дваранскіх выбарах у [[Віцебск]]у 172 шляхцічы падпісалі пратэст супраць перасьледу ўніятаў. Урад адрэагаваў пагрозамі суду і сэквэстрацыі маёмасьці<ref>{{Літаратура/Таямніцы полацкай гісторыі|к}}</ref>. [[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Наваградак. Барысаглебская царква.jpg|значак|250пкс|[[Царква Сьвятых Барыса і Глеба (Наваградак)|Царква Сьвятых Барыса і Глеба]] ў [[Наваградак|Наваградку]] да (налева) і па (направа) маскоўскай перабудове]] У 1833—1839 гадох на злом уніяцкай рэлігійнай традыцыі запрацавала ўся сыстэма расейскай улады: суд, адміністрацыя, сынод, паліцыя, часам у ход ішла нават армія<ref name="marozava157">[[Сьвятлана Марозава|Морозова С.]] Сопротивление деунизации в Беларуси (1833—1839 гг.) новые источники // Современные проблемы изучения истории Церкви: Тез. докл. Междунар. науч.конф. — М.: Без изд., 2011. С. 157.</ref>. У дачыненьні да апазыцыйнага духавенства практыкавалася паніжэньне на пасадзе, перавод у горшыя прыходы, «перавыхаваньне» у кансысторыі (у Жыровічах або Полацку), зьняволеньне ў манастыры, высылка ў іншую япархію. Найбольш зацятых ўніяцкіх сьвятароў высылалі ў Расею<ref name="marozava157"/>. Да сялянаў ужываліся «павучаньні», у тым ліку ў губэрнскай канцылярыі; пакараньне бізуном; турэмнае зьняволеньне; і г. д.<ref>[[Сьвятлана Марозава|Морозова С.]] Сопротивление деунизации в Беларуси (1833—1839 гг.) новые источники // Современные проблемы изучения истории Церкви: Тез. докл. Междунар. науч.конф. — М.: Без изд., 2011. С. 157—158.</ref> Разам з тым у 1838 годзе з 680 сьвятароў [[Полацкая грэка-каталіцкая дыяцэзія|Полацкай грэцка-каталіцкай дыяцэзіі]] за далучэньне да [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) падпісаліся толькі 186<ref name="Arlou-2012-328">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}}</ref>. [[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Горадня. Фара Вітаўта.jpg|значак|250пкс|[[Фара Вітаўта (Горадня)|Фара Вітаўта]] ў [[Горадня|Горадні]] да (налева) і па (направа) маскоўскай перабудове]] У 1837—1839 гадох расейскія ўлады канчаткова нэўтралізавалі ўсе актыўныя сілы, якія маглі перашкодзіць ліквідацыі [[Беларуская Грэка-Каталіцкая Царква|Уніяцкай царквы]]. Аднак афіцыйны Пецярбург ўсур’ёз чакаў выбуху незадаволенасьці пры апублікаваньні факту, што «уніі ўжо няма», таму ўвёў у паўночна-ўсходнія раёны Беларусі дадатковыя войскі<ref>[[Сьвятлана Марозава|Морозова С.]] Сопротивление деунизации в Беларуси (1833—1839 гг.) новые источники // Современные проблемы изучения истории Церкви: Тез. докл. Междунар. науч.конф. — М.: Без изд., 2011. С. 158.</ref>. 12 лютага 1839 году расейскія ўлады правялі [[Полацкі царкоўны сабор]], які ліквідаваў Уніяцкую царкву. Згодна зь ягонай пастановай усе беларускія вернікі-ўніяты прымусова далучаліся да маскоўскага праваслаўя, ''«каб з гэтага часу знаходзіцца ў падпарадкаваньні Найсьвяцейшага Ўрадавага Ўсерасейскага Сыноду»'' ({{мова-ru|«дабы пребывать отныне в послушании Святейшего Правительствующего Всероссийского Синода»|скарочана}})<ref name="Arlou-2012-328"/>. Гэта завяршыла працэс інкарпарацыі праваслаўных беларусаў у Маскоўскую царкву з стратай імі царкоўнай памеснасьці<ref name="ablamiejka">[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/29519356.html Праваслаўныя беларусы — народ без сваёй царквы], [[Радыё Свабода]], 1 кастрычніка 2018 г.</ref>. Пратэстуючы супраць гэтай пастановы, больш за мільён уніятаў перайшлі па Полацкім саборы ў рыма-каталіцтва. Пра зьдзекі зь беларусаў-уніятаў пісалі дзеячы расейскай культуры — [[Леў Талстой]], [[Аляксандар Герцэн]]<ref name="Arlou-2012-328"/> (які назваў Сямашку «Иудой во Христе»). Захаваліся шматлікія сьведчаньні фізычнага гвалту і прымусу з боку царскіх уладаў<ref name="dvbh"/> {{Цытата|З боку грамадзянскага начальства катаваньнем камандаваў акруговы Навіцкі. Гэты паліцэйскі апостал сек людзей датуль, пакуль катаваны не згаджаўся прыняць прычасьце ад праваслаўнага папа. Адзін чатырнаццацігадовы хлопчык па дзьвюх сотнях розгаў адмовіўся ад такіх зносінаў з Хрыстом. Яго зноў пачалі секчы, і толькі тады, саступаючы страшнага болю, ён пагадзіўся. Праваслаўная царква перамагла! {{арыгінал|ru|Со стороны гражданского начальства истязанием заведовал окружной Новицкий. Этот полицейский апостол сек людей до тех пор, пока мучимый соглашался принять причастие от православного попа. Один четырнадцатилетний мальчик после двухсот розг отказался от такого общения со Христом. Его снова начали сечь, и только тогда, уступая страшной боли, он согласился. Православная церковь восторжествовала!}}|А. Герцен. Секущее православие // Колокол. № 27, 1858 г.}} Зьнішчэньне ўніяцтва падзяліла беларускі народ на праваслаўных і рыма-каталікоў, што стала адной з галоўных прычынаў слабой нацыянальнай згуртаванасьці беларусаў<ref name="150pyt"/>. Тым часам [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Урадаваму сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царкве]]) даручылі галоўную ролю ў маскалізацыі і дэнацыяналізацыі беларусаў. У 1840 годзе выйшла забарона прамаўляць па-беларуску царкоўныя казаньні. Япіскапы патрабавалі ад сьвятароў ды іхных жонак карыстацца расейскай мовай і ў прыватным жыцьці, каб даць прыклад парафіянам. Вядома, што за заслугі ў здушэньні [[паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў]] Сямашка прадставіў да ўзнагароджаньня мэдалём 496 духоўных асобаў свае япархіі<ref name="dvbh"/>. Па здушэньні паўстаньня, паводле афіцыйных рапартаў, беларускія сяляне часам цэлымі вёскамі адмаўляліся наведваць маскоўскія цэрквы<ref>Кароль М. Канфесійная «ўнутраная эміграцыя» сялянства Мінскай губерні як рэакцыя на палітыку русіфікацыі ў апошняй трэці ХІХ ст. // Архіварыус: Зборнік навуковых паведамленняў і артыкулаў. Вып. 14. — {{Менск (Мінск)}}: НГАБ, 2016. С. 264.</ref>. У адказ на падобны супраціў расейскія ўлады практыкавалі штрафы, увязьненьне ў расейскіх манастырах, высылку ў аддаленыя рэгіёны Расеі, прымусовае адабраньне дзяцей зь перадаваньнем іх на выхаваньне ў сем’і вернікаў Маскоўскай царквы<ref>Кароль М. Рэакцыя ўлады на супраціўленне пераводу з каталіцызму ў праваслаўе ў беларускіх губернях у другой палове XIX ст. // XI Машеровские чтения: материалы международной научно-практической конференции студентов, магистрантов, аспирантов и молодых ученых, Витебск, 18 октября 2017 г. — Витебск: ВГУ имени П. М. Машерова, 2017. С. 138.</ref>. У 1865 годзе Мураўёў-вешальнік нагадаў маскоўскаму гаспадару пра патрэбу ўзмацненьня ролі Маскоўскай царквы ў колішнім Вялікім Княстве Літоўскім<ref name="ablamiejka"/>: {{Цытата| Я растлумачыў Яго Вялікасьці, што край гэты ўтрымліваецца за намі сілаю зброі і трэба было б яго цяпер аб'яднаць маральна-палітычна-рэлігійным элемэнтам {{арыгінал|ru|Я изъяснил Его Величеству, что край этот удерживается за нами силою оружия и надо бы его теперь воссоединить нравственно-политически-религиозным элементом}} }} === Расейская адукацыйная палітыка === [[Файл:Murawjow.jpg|значак|250пкс|[[Мураўёў-вешальнік]]]] 12 студзеня 1812 году ў выніку намаганьняў сьвецкіх колаў Беларусі маскоўскі гаспадар [[Аляксандар I Раманаў|Аляксандар I]] выдаў указ аб пераўтварэньні Полацкага езуіцкага калегіюму ў вышэйшую навучальную ўстанову. 10 чэрвеня адбылося адкрыцьцё [[Калегіюм езуітаў (Полацак)#Гісторыя#Ператварэньне ў акадэмію|Полацкай акадэміі]], зь якой пачалі свой шлях гісторык і архэоляг [[Канстантын Тышкевіч]], астраном і філёзаф [[Юзэф Накцыяновіч]], пісьменьнікі [[Юзэф Масальскі]] і [[Ян Баршчэўскі]], маляр [[Валенці Ваньковіч]] і іншыя. Аднак неўзабаве ўлады Расейскай імпэрыі пачалі разглядаць навучальныя ўстановы на падуладных землях як небясьпечныя асяродкі супраціву калянізацыі, таму ў сакавіку 1820 году акадэмію ліквідавалі, а некалькі тысячаў тамоў акадэмічнай бібліятэкі вывезьлі ў Расею<ref>''[[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Арлоў У.]]'' [http://knihi.com/Uladzimir_Arlou/Dziesiac_viakou_bielaruskaj_historyi.html Дзесяць вякоў беларускай гісторыі] (862―1918): Падзеі. Даты. Ілюстрацыі. / У. Арлоў, Г. Сагановіч. ― Вільня: «Наша Будучыня», 1999. С. 172—173.</ref>. 1 траўня 1832 году маскоўскі гаспадар [[Мікалай I]] (1825—1855) зачыніў [[Віленскі ўнівэрсытэт]]. Фармальнай нагодай стаў удзел выкладнікаў у [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|вызвольным паўстаньні 1830—1831 гадоў]]. Разам зь Віленскім ўнівэрсытэтам расейскія ўлады зачынілі і многія сярэднія навучальныя ўстановы. Праводзілася масавая ліквідацыя [[уніяты|ўніяцкіх]] і [[базыляны|базылянскіх]] школаў, якія прыхільна ставіліся да беларускай мовы і культуры. Узмацніўся кантроль за адукацыяй з боку [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]])<ref name="hb237"/>. Разам з тым закрыцьцё школаў Вялікага Княства Літоўскага ажыцьцяўлялася без стварэньня адпаведанай колькасьці расейскіх навучальных установаў, што ў выніку адмоўна адбівалася на агульным адукацыйным узроўні беларускага насельніцтва. Апроч таго, царскія ўлады выслалі многіх мясцовых настаўнікаў, а на іхнае месца накіравалі выхадцаў з цэнтральных расейскіх губэрняў<ref name="hb237">{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 237.</ref>. У 1864 годзе расейскія ўлады, увогуле, забаранілі размаўляць у навучальных установах на роднай (не расейскай) мове<ref name="bielarus-vkl-326"/>. [[Файл:Jozef Siemaszko..jpg|250пкс|значак|[[Ёсіф Сямашка]]]] У 1864 годзе пра расейскую адукацыйную палітыку пісала [[Мужыцкая праўда]], якую выдаваў [[Кастусь Каліноўскі]]<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 333.</ref>: {{цытата|У нас, дзецюкі, адно вучаць у школах, каб ты знаў чытаці памаскоўску, а то для чаго, каб цябе саўсім перарабіці на маскаля...}} Па здушэньні [[паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў]] улады Расейскай імпэрыі зачынілі і перавялі ў [[Пецярбург]] адзіную на той час вышэйшую навучальную ўстанову на этнічнай беларускай тэрыторыі — [[Горы-Горацкі земляробчы інстытут]]<ref name="hb289">{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 289.</ref>. Апроч таго, яны звольнілі ўсіх настаўнікаў каталіцкай веры, а на іхнае месца паставілі выхадцаў з уласна Расеі<ref name="hb290"/>. Намаганьнямі [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) у беларускіх вёсках адкрылася вялікая колькасьць пачатковых царкоўна-прыходзкіх школаў, адукацыя ў якіх мела падкрэсьлена рэлігійна-русіфікатарскую скіраванасьць<ref name="hb290">{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 290.</ref>. Беларускіх дзяцей выхоўвалі на аснове русіфікатарскіх ідэяў у духу хрысьціянскай пакорлівасьці расейскім уладам<ref name="historyja262">{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 262.</ref>. Ні ў адной іншай частцы Расейскай імпэрыі пачатковая адукацыя ня мела такой рэлігійна-русіфікатарскай скіраванасьці, як у Беларусі<ref name="historyja262"/>. Дзеля падрыхтоўкі мясцовых настаўнікаў расейскія ўлады адкрылі некалькі настаўніцкіх сэмінарыяў (першая ў Расейскай імпэрыі настаўніцкая сэмінарыя зьявілася ў 1864 годзе ў [[Маладэчна|Маладэчне]]). Сэмінарыстам забаранялася размаўляць на беларускай мове, прытым усё беларускае ў гэтых навучальных установах высьмейвалася і атаясамлівалася зь непісьменнасьцю<ref name="hb291">{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 291.</ref>. У пачатку XX ст. Міністэрства асьветы Расейскай імпэрыі ставіла перад школамі ў Беларусі задачу, каб «''дзеці розных нацыянальнасьцяў атрымлівалі чыста расейскі кірунак і падрыхтоўваліся да поўнага зьліцьця з расейскай народнасьцю''»<ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 19.</ref>. Беларускі народ ня згадваўся у рэзалюцыях Першага Ўсерасейскага зьезду з пытаньняў народнай адукацыі (1914 год), дзе пералічвалася вялікая колькасьць народаў Расейскай імпэрыі, дзяцей якіх прапаноўвалася навучаць на нацыянальных мовах. Увогуле, за ўвесь пэрыяд свайго панаваньня ў Беларусі ўлады Расейскай імпэрыі не дазволілі адкрыць ніводнай беларускай школы<ref name="bielarus-vkl-327">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 327.</ref>. Такім чынам, на пачатак XX ст. расейскае імпэрыялістычнае панаваньне ў Беларусі прывяло да нізкага ўзроўню адукацыі, малой колькасьці школаў і ўсеагульнай непісьменнасьці<ref name="Michaluk-2014-7"/>. === Расейская культурная палітыка === Улады Расейскай імпэрыі чынілі жорсткі прыгнёт культуры беларускіх зямель і імкнуліся такім чынам давесьці, што насельніцтва Беларусі ня мае сваёй этнічнай асаблівасьці<ref>{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 236.</ref>. У 1787 годзе Кацярына II пастанавіла, што друкаваць духоўныя кнігі ў Расейскай імпэрыі могуць толькі выдавецтвы, падпарадкаваныя [[Расейскі Сынод|Сыноду]] — адпаведна забаранялася дзейнасьць грэцка-каталіцкіх друкарняў. У 1832 годзе пачалася акцыя адбіраньня старых беларускамоўных богаслужбовых і іншых кніг і замены іх на маскоўскія. З цэркваў і манастыроў у Полацкую духоўную кансысторыю да паленьня звозіліся выданьні беларускіх друкарняў, сярод якіх былі арыгінальныя навукова-тэалягічныя, мастацкія і вершаваныя творы беларускай літаратуры<ref name="kalubovic">[[Аўген Калубовіч|Калубовіч А.]] Мова ў гісторыі беларускага пісьменства. Клыўлэнд, 1978. [http://pawet.net/library/history/bel_history/kalubovich/06/%D0%9C%D0%BE%D0%B2%D0%B0_%D1%83_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D1%8B%D1%96_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%B0_%D0%BF%D1%96%D1%81%D1%8C%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B0.html]</ref>. Сьвятары спрабавалі ратаваць іх: так, 2 красавіка 1834 году ў Наваградку на рукі япіскапа Ёсіфа (Сямашкі) 56 сьвятароў злажылі пратэст, але, на загад расейскага гаспадара, усіх іх пакаралі за гэта годам манастырскай турмы<ref name="kalubovic"/>. Па ліквідацыі ў 1839 годзе Ўніяцкай царквы кнігі з царкоўных і манастырскіх бібліятэк звозіліся ў Жыровічы і на загад Сямашкі ў 1841—1844 гадох спальваліся ў манастырскіх печках<ref name="kalubovic"/>. Дзеля таго, што такі спосаб нішчэньня кніг быў марудным, і частка кніг раскрадалася, у 1844 годзе Сямашка загадаў вынесьці кнігі на манастырскі пляц і спаліць іх на вогнішчы адразу<ref name="kalubovic"/>. У 1852 годзе Сямашка асабіста назіраў, як гараць 1295 кніг, знойдзеных у былых уніяцкіх цэрквах. У сваіх «Запісках» ён з гонарам паведамляў, што за наступныя тры гады на яго загад спалілі яшчэ дзьве тысячы тамоў<ref name="dvbh"/>. Сярод спаленых былі ня толькі кнігі, выдадзеныя па складаньні Берасьцейскай уніі. Напрыклад, у 1865 годзе ад аднаго недапаленьня выпадкова выратавалі 10 аркушаў [[Тураўскае Эвангельле|Тураўскага Эвангельля]] XI ст., знойдзеныя ў скрыні з вугалем<ref name="kalubovic"/>. [[Файл:Vilnia, Muravyov-viešalnik. Вільня, Мураўёў-вешальнік (1898).jpg|значак|250пкс|Карыкатура на адкрыцьцё помніка Мураўёву-вешальніку ў Вільні, 1898 г.]] У 1859 годзе ў [[Вільня|Вільні]] выйшаў пераклад [[Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч|Вінцэнта Дунін-Марцінкевіча]] дзьвюх песень з паэмы [[Адам Міцкевіч|Адама Міцкевіча]] «[[Пан Тадэвуш]]», які царскія ўлады неўзабаве поўнасьцю зьнішчылі. Увогуле, у 1859 годзе расейскія ўлады выдалі забарону на выкарыстаньне ў беларускім друку [[лацінка|лацінкі]]. Па здушэньні [[паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]], у 1863—1888 гадох расейская цэнзура не прапусьціла ніводнага выданьня на беларускай мове<ref name="ehb">{{Літаратура/ЭГБ|6-1к}} С. 136.</ref>. Спроба гвалтоўнага выцісканьня з памяці былых грамадзянаў Вялікага Княства Літоўскага і Рэчы Паспалітай падзеяў і імёнаў іх мінуўшчыны выявілася ў забароне сьвяткаваньняў гадавінаў гістарычных падзеяў. Адначасна ажыцьцяўлялася навязваньне расейскага юбілейна-ўшанавальнага канону. Вялікая ўвага надавалася арганізацыі шматлікіх імпрэзаў, прысьвечаным юбілейным датам расейскай гісторыі і расейскіх манархаў<ref>[[Іна Соркіна|Соркіна І.]] Гістарычная палітыка ў Гродне ў другой палове ХІХ — пачатку ХХ ст. паводле матэрыялаў архіўных фондаў мясцовай адміністрацыі // Гарадзенскі палімпсест. 2011. Асоба, грамадства, дзяржава. XV—ХХ стст. / Пад рэд. А. Ф. Смаленчука, Н. У. Сліж. — Менск, 2012.</ref>. Культурная палітыка расейскіх ўладаў таксама выявілася і ў кантролі над тэатральным жыцьцём местаў. Напрыклад, на падтрымку расейскага тэатру ў [[Горадня|Горадні]] выдзяляліся спэцыяльныя ўрадавыя субсыдыі. У той жа час на сцэну не дапускалася нічога, што магло б паспрыяць абуджэньню і ўмацаваньню нерасейскай нацыянальнай сьвядомасьці гледачоў. Так, у 1852 годзе ў [[Менск]]у расейскія ўлады забаранілі прэм’еру першай опэры на беларускай мове «Ідылія», аднак яна ўсё адно адбылася на сцэне [[Менскі мескі тэатар|мескага тэатру]]<ref>Ярмалінская В. Дзе нарадзілася «Ідылія» // {{Літаратура/Памяць/Менск|1к}} С. 421.</ref>. Мэтанакіраваны адрыў беларускага народу ад роднай культуры выявіўся ў масавым вывазе культурных каштоўнасьцяў зь Беларусі. У Маскву і Санкт-Пецярбург вывезьлі Галоўны архіў Вялікага Княства Літоўскага з сотнямі тамоў [[Літоўская Мэтрыка|Літоўскай Мэтрыкі]]<ref name="bielarus-vkl-329">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 329.</ref>. Архіў зачыненага Віленскага ўнівэрсытэту перадалі Міністэрству народнай асьветы Расейскай імпэрыі, а яго кнігазбор (52 тысячы тамоў) — у Пецярбург, Харкаў і Кіеў<ref name="bielarus-vkl-329"/>. Бібліятэку Полацкай акадэміі з 40 тысячамі кнігаў і рукапісаў адабралі ў Публічную бібліятэку Санкт-Пецярбургу і бібліятэку Пецярбурскага ўнівэрсытэту, музэйную калекцыю і карцінную галерэю — у Пецярбурскую акадэмію мастацтваў<ref name="bielarus-vkl-329"/>. На пачатак XX ст. на тэрыторыі Беларусі не засталося арыгіналаў кніг Францішка Скарыны. Адной з прычынаў гэтага стала дзейнасьць графа [[Мікалай Румянцаў|Мікалая Румянцава]], якому ўлады Расейскай імпэрыі па падзелах Рэчы Паспалітай падаравалі [[Магдэбурскае права|магдэбурскі]] [[Гомель]]. Дзеля напаўненьня ўласнай калекцыі ён стварыў агентурную сетку, якая на землях колішняга Вялікага Княства Літоўскага арганізавала вышук каштоўных кніг у прыватных і манастырскіх кнігазборах. Гэтыя кнігі звозіліся да Румянцава ў яго калекцыю. Вядома, што пры жыцьці ягоны кнігазбор налічваў 140 выданьняў [[Францішак Скарына|Францішка Скарыны]]. Па 1917 годзе гэтая калекцыя стала асновай для [[Расейская дзяржаўная бібліятэка|Расейскай дзяржаўнай бібліятэкі]]<ref>[https://bel.sputnik.by/heritage/20170420/1028419014/ales-susha-mova-autarskih-tehkstau-francyska-skaryny-starabelaruskaya.html?utm_source=adfox_site_41928&utm_medium=adfox_banner_2080936&utm_campaign=adfox_campaign_634630&ues=1 Алесь Суша: мова аўтарскіх тэкстаў Францыска Скарыны — старабеларуская], [[Sputnik Беларусь]], 20 красавіка 2017 г.</ref>. У наш час зь вядомых 520 асобнікаў выданьняў Скарыны 352 кнігі (68%) захоўваюцца ў Расеі. У Беларусі налічваецца толькі 28 асобнікаў (да 2017 году іх было толькі 10)<ref name="trafimovic">Трафімовіч А. [https://www.svaboda.org/a/dziesiac-cytat-z-sionniasniaha-vystupu-lukasenki/28610431.html Лічба дня. 68% усіх кніг Скарыны знаходзяцца ў Расеі. У Беларусі — 5,4%], [[Радыё Свабода]], 11 ліпеня 2017 г.</ref>. Апроч таго, масавы характар набылі канфіскацыі і зьнішчэньне шляхецкіх і царкоўных гістарычна-культурных каштоўнасьцяў. Напрыклад, у 1812 годзе ўлады Расейскай імпэрыі канфіскавалі каштоўнасьці [[Нясьвіскі замак|Нясьвіскага замка]]: калекцыі мэдалёў і манэтаў адправілі ў Харкаўскі ўнівэрсытэт, сакральныя прадметы — у Маскву, іншыя старажытнасьці — у розныя расейскія музэі і зборы<ref>[[Валеры Пазднякоў|Пазднякоў В.]] Нясвіж // {{Літаратура/ЭГБ|5к}} С. 342.</ref>. У 1830 годзе расейскі гаспадар [[Мікалай I]] асабіста пастанавіў спаліць частку нарабаваных каштоўнасьцяў зь [[Дзярэчын]]а, астатнія скарбы вывезьлі ў [[Пецярбург]] (у тым ліку карцінаў і каштоўных упрыгожаньняў — 303 пуды і 25 фунтаў). Спальваліся найперш карціны зь сюжэтамі на гістарычныя тэмы, якія, на думку манарха-мастацтвазнаўцы, маглі выклікаць у гледачоў непажаданыя думкі пра былую веліч Рэчы Паспалітай<ref>Скобла М. [http://media.catholic.by/nv/n9/art11.htm Мястэчка Дзярэчын] // [[Наша Вера]]. № 3 (9), 1999 г.</ref>. У час ліквідацыі [[Уніяцкая царква|Ўніяцкай царквы]] [[Ёсіф (Сямашка)]] спаліў тысячы старых беларускіх абразоў, у тым ліку напісаных да складаньня Берасьцейскай уніі<ref name="ablamiejka1">Абламейка С. [https://www.svaboda.org/a/24568627.html Кананізацыя Сямашкі. Скон народу…], [[Радыё Свабода]], 3 траўня 2012 г.</ref>. === Зьнішчэньне помнікаў Вялікага Княства Літоўскага і насаджэньне расейскай архітэктуры === [[Файл:Belarus-Barysau-ResurrectionChurch.jpg|міні|250пкс|[[Сабор Уваскрасеньня Хрыстова (Барысаў)|Сабор]] у [[Барысаў|Барысаве]] (1874 г.), збудаваны ў стылі [[масковія|маскоўскага]] дойлідзтва XVII ст.<ref>{{Літаратура/Эклектыка. Архітэктура Беларусі другой паловы XIX — пачатку XX ст.|к}} С. 35.</ref>]] {{Асноўны артыкул|Мураўёўкі|Сьпіс помнікаў архітэктуры Вялікага Княства Літоўскага, зруйнаваных уладамі Расейскай імпэрыі}} У другой палове XIX ст. на Беларусі прыкметна пашырылася і набыло беспрэцэдэнтныя маштабы<ref name="eklektyka">{{Літаратура/Эклектыка. Архітэктура Беларусі другой паловы XIX — пачатку XX ст.|к}} С. 18.</ref> царкоўнае будаваньне, ініцыятарам якога быў генэрал-губэрнатар [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]]. Мураваныя бажніцы ўзводзіліся паводле «ўзорных» праектаў і мусілі ўвасобіць праваслаўна-[[Расея|расейскія]] і царкоўна-традыцыйныя рысы архітэктуры<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 8 т.|2к}} С. 177.</ref> [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]: {{Цытата|Праваслаўныя бажніцы маюць быць адвечнымі сьведкамі вялікай эпохі адраджэньня расейскай народнасьці ў Паўночна-Заходнім краі, спрадвеку расейскім, які доўгі час пакутаваў пад прыгнётам лацінска-польскай прапаганды. {{арыгінал|ru|Православные храмы должны служить вековыми свидетелями великой эпохи возрождения русской народности в Северо-Западном крае, искони русском, страдавшем так долго под гнетом латинско-польской пропаганды.}} }} [[Файл:St.George church (Babrujsk).JPG|міні|250пкс|Характэрная [[Царква сьвятога Георгія (Бабруйск)|мураўёўка]] з [[купал-цыбуліна|купаламі-цыбулінамі]], [[шацёр (архітэктура)|шатрамі]], [[Какошнік (архітэктура)|какошнікамі]] і інш.]] На правядзеньне працаў прапаноўвалася прыцягваць будаўнічыя арцелі з цэнтральнай Расеі, бо на думку расейскіх уладаў, знаходжаньне такіх арцеляў сярод праваслаўныга насельніцтва краю мусіла «''пасеяць моцнае насеньне чыста расейскага жыцьця''» і азнаёміць бліжэй тутэйшы народ з Расеяй<ref>Лаврецкий Г. [http://www.ais.by/story/316 Назад в будущее] // Архитектура и строительство. 12 ноября 2004 г.</ref>. Сотні аднолькавых цэркваў<ref>[http://www.svaboda.org/content/article/800931.html 5 кастрычніка ў Беларусі адзначаецца Дзень настаўніка], [[Радыё Свабода]], 6 кастрычніка 2005 г.</ref>, збудаваных у гэты час, атрымалі назву «[[мураўёўкі]]»<ref>{{Літаратура/Матэрыялы па гісторыі Беларусі (2003)|к}} С. 186.</ref>. Зьяўленьне «мураўёвак» адпавядала абвешчанай расейскім царом Мікалаем I тэзе: ''«самадзяржаўе, праваслаўе, народнасьць»''. Падобныя збудаваньні як матэрыяльны выраз каляніяльнай палітыкі<ref>Кацер М. С. Белорусская архитектура. Исторический очерк / Ин-т литературы и искусства АН БССР. — Мн.: Гос. изд-во БССР, 1956. С. 114, 115.</ref> мусілі ўвасабляць бясспрэчнае панаваньне царскай Расеі на Беларусі<ref name="nv"/>. У гэты ж час ажыцьцяўлялася масавае зьнішчэньне старажытных праваслаўных цэркваў Вялікага Княства Літоўскага<ref name="str_sp_54"/>, а таксама перабудова ў стылі архітэктуры [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] колішніх рымска-каталіцкіх, уніяцкіх і нават спрадвеку праваслаўных сьвятыняў ([[Канстантынопальскі патрыярхат]]). Фінансавалася гэтая справа з сродкаў, сабраных з удзельнікаў паўстаньня ў выглядзе штрафаў і кантрыбуцыяў<ref name="eklektyka"/><ref>Чарановіч С. [http://media.catholic.by/nv/n21/art4.htm Ляхавіцкі касцёл Узвышэння Святога Крыжа] // [[Наша Вера]]. № 3 (21), 2002 г.</ref>. [[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Нясьвіж. Ратуша.jpg|значак|250пкс|[[Нясьвіская ратуша]] ў 1820-я гады (налева) і ў 1894 годзе (направа)]] Палітыка маскалізацыі таксама выявілася ў разбурэньні мясцовага калярыту старых мескіх цэнтраў Вялікага Княства Літоўскага. У час непазьбежнай мадэрнізацыі местаў зьнішчаліся ратушы (у 1857 годзе на загад расейскага цара зруйнавалі [[Менская ратуша|Менскую ратушу]]), руйнаваліся альбо перабудоўваліся да непазнавальнасьці старажытныя цэрквы і касьцёлы, зьмяняліся функцыі старых ансамбляў (комплексы езуіцкіх калегіюмаў у [[Ворша|Воршы]] і [[Горадня|Горадні]] ператварылі ў вязьніцы). З мэтай стварэньня магутнай фартэцыі на заходніх рубяжах Расейскай імпэрыі ў 1830-я гады поўнасьцю зьнішчылі сярэднявечнае [[Берасьце]], багатае архітэктурнымі каштоўнасьцямі (старажытны замак, 10 цэркваў і касьцёлаў, мураваны Рынак з ратушай, палацам князя Чартарыйскага і іншымі будынкамі). Такім чынам закладваліся асноўныя прынцыпы каляніяльнай архітэктурнай практыкі ў Беларусі: гвалтоўная зьмена функцыяў старых ансамбляў, брутальнае разбурэньне важных у духоўным і гістарычным сэнсах аб’ектаў, наўмыснае стварэньне эстэтычнага канфлікту праз радыкальную стылістычную зьмену альбо пабудову чужародных і несумаштабных аб’ектаў у традыцыйным высокамастацкім асяродзьдзі<ref>[[Сяргей Харэўскі|Харэўскі С.]] Два стагоддзі руйнавання Горадні // Горад святога Губерта. Краязнаўчы альманах. Выпуск трэці. — Варшава, 2007</ref>. 3 сакавіка 1918 году ў нямецкай прэсе выйшла публікацыя пра ўражаньні ад таго места, у якое ператварыўся Менск пад уладай Расейскай імпэрыі<ref>[https://web.archive.org/web/20180331034552/https://news.tut.by/culture/583845.html Как германская армия 100 лет назад вступила в Минск. Письмо немецкого солдата], [[TUT.BY]], 5 сакавіка 2018 г.</ref><ref name="Volkava"/>: «''Менск ня робіць надта спрыяльнага ўражаньня, галоўным чынам таму, што шмат з старых выдатных барокавых будынкаў, цэркваў і манастыроў было абязьлічана расейцамі празь перабудову яшчэ горш, чым у Вільні. Наогул, урад імкнецца наўмысна зьнішчыць усё, што магло б нагадваць былыя часы, тым ня менш нічога не робіць з свайго боку дзеля ўпрыгажэньня места. Галоўныя будынкі <…> былі збудаваныя ў большасьці ў XVII стагодзьдзі. Роўна як цэрквы, таксама праваслаўныя, частка зь якіх раней была каталіцкімі. Манастыры былі зьведзеныя да ролі казармаў''». === Расейскія помнікі і памятныя знакі === [[Файл:Połacak, Rynak-Viciebskaja. Полацак, Рынак-Віцебская (1910).jpg|значак|250пкс|Расейскі помнік г.зв. «[[Вайна 1812 году|Айчыннай вайне]]» ў Полацку з [[Герб Расеі|двухгаловымі арламі]], [[купал-цыбуліна|купалам-цыбулінай]] і [[Расейскі крыж|расейскім крыжам]]]] [[Файл:Открытие памятника Муравьёву.jpg|значак|250пкс|Урачыстае адкрыцьцё помніка [[Мураўёў-Вешальнік|Мураўёву-вешальніку]] ў [[Вільня|Вільні]], 1898 год]] Расейскія ўлады імкнуліся стварыць на землях зьнішчанага Вялікага Княства Літоўскага новы каляніяльны гістарычны пантэон: у [[Вільня|Вільні]] адкрылі помнікі [[Мураўёў-Вешальнік|Мураўёву]] (1898 год) і [[Кацярына II|Кацярыне II]] (1904 год), у [[Менск]]у — [[Аляксандар II|Аляксандру II]] (1901 год), у шэрагу местаў — помнікі ў памяць пра [[Вайна 1812 году|вайну 1812 году]] як «Айчынную» ({{мова-ru|Отечественную|скарочана}}). У 1863 годзе каля Кобрыня адбылася ўрачыстая закладка капліцы Аляксандра Неўскага ў памяць расейскіх вайскоўцаў, якія бралі ўдзел у здушэньні [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]]<ref>Харэўскі С. [https://harodnia.com/be/poszuki/vobraz-horada/206-haradzienski-palimpsest Гарадзенскі палімпсэст] // [[Наша Ніва]]. №39, 21 кастрычніка 2005 г.</ref>. Зьмена культурнага ляндшафту выявілася ў забароне ставіць крыжы або іншыя сьвятыя выявы пры дарогах без дазволу расейскіх уладаў<ref>Кароль М. Палітыка расійскіх улад па трансфармацыі сацыякультурнага ладшафту ў беларускіх губернях пасля паўстання 1863—1864 гг. // XIX Республиканская научно-практическая конференция молодых ученых, Брест, 12 мая 2017 г. — Брест: БрГУ, 2017. С. 183.</ref>. Новыя прыдарожныя крыжы мусілі быць укоснымі [[Васьміканцовы крыж|васьміканцовымі]] або [[Расейскі крыж|шасьціканцовымі (расейскімі)]]<ref>Мілаш Я. [http://media.catholic.by/nv/n65/art20.htm Традыцыі ўшанавання крыжа беларусамі ў канцы XIX ст.] // [[Наша Вера]]. № 3 (65), 2013 г.</ref>. Таксама ішло насаджэньне ўкосных васьміканцовых крыжоў расейскай прамысловай вытворчасьці на купалы цэркваў. Прытым беларускі мастацтвазнаўца і этноляг [[Яўген Сахута]] зьвяртае ўвагу на тое, што сярод шматлікіх крыжоў, вырабленых мясцовымі беларускімі майстрамі ў другой палове XIX ст. — пачатку XX стагодзьдзя, няма ніводнага з касой папярочкай<ref>[[Яўген Сахута|Сахута Я.]] Беларускае народнае кавальства. — {{Менск (Мінск)}}: Беларусь, 2015. С. 110.</ref>. === Расейская геральдыка === {{Падвойная выява|справа|Coat of Arms of Mazyr (hictorical).png|124|Mozyr COA (Minsk Governorate) (1796).png|124|Гістарычны [[герб Мазыру]] (налева) і новы расейскі (направа)}} Улады Расейскай імпэрыі праводзілі мэтанакіраванае зьнішчэньне гербаў часоў Вялікага Княства Літоўскага з частковай заменай іх гербамі штучна вынайдзенымі, якія ня мелі зьвязку з гісторыяй і мясцовымі традыцыямі. Таксама адбывалася падмена паняцьця «герб мескі» паняцьцем «герб павятовы». Стваральнікі новых расейскіх гербаў ставілі перад сабой задачу праслаўленьня расейскага царызму і зацьвярджэньня ягонай улады<ref>{{Літаратура/Сфрагістыка і геральдыка Беларусі (1999)|к}} С. 106, 114.</ref>. {{Падвойная выява|справа|Coat of Arms of Mscisłaŭ, Belarus, 1634.png|124|Amścisłaŭ COA (1781).png|124|Гістарычны [[герб Амсьціслава]] «[[Пагоня|Малая Пагоня]]» (налева) і штучны расейскі «чырвоная лісіца або воўк» (направа)}} Расейскія ўлады працягвалі атаясамліваць гістарычны герб «[[Пагоня]]» з канкрэтнай тэрыторыяй — колішнім Вялікім Княствам Літоўскім, што выявілася ў новых гербах шэрагу паветаў і губэрняў<ref>{{Літаратура/Наш сымбаль — Пагоня|к}} С. 36.</ref>. Аднак у XIX ст. назіралася тэндэнцыя паступовага выцісканьня Пагоні з афіцыйнай геральдыкі: у 1845 годзе яе прыбралі з гербу [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]], а ў 1878 годзе — [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай]]. Яшчэ раней замест гістарычных варыянтаў Пагоні новыя гербы даравалі [[Амсьціслаў]]скаму павету і [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. === Расейскія перайменаваньні === Палітыка, скіраваная на плянамернае вынішчэньне тутэйшай ідэнтычнасьці, выявілася ў перайменаваньнях вуліцаў населеных пунктаў колішняга Вялікага Княства Літоўскага. Паводле сьцьверджаньня расейскіх ўладаў<ref name="Sorkina-2014"/>: {{Цытата|…некаторыя вуліцы і завулкі носяць састарэлыя польскія назвы, пазбаўленыя сэнсу і значэньня, ня родныя расейскаму духу і не адпаведныя значэньню саміх местаў, як цэнтраў расейскай адміністрацыі. {{арыгінал|ru|...некоторые улицы и переулки носят устаревшие польские названия, лишенные смысла и значения, не сродные русскому духу и не соответствующие значению самых городов, как центров русской администрации.}} }} Масавы характар гэтыя перайменаваньні набылі ў 1866—1868 гадох. Апроч таго, пераймяноўваліся паселішчы<ref>[[Іна Соркіна|Соркіна І.]] Палітыка царызму адносна гарадоў Беларусі ў кантэксце гістарычнай памяці і ідэнтычнасці гараджанаў // Трэці міжнародны кангрэс даследчыкаў Беларусі. Працоўныя матэрыялы. Том 3. 2014. С. 377.</ref>. Напрыклад, [[Зьдзецел]] перайменавалі ў ''Дятлово'', [[Янаў]] — у ''Иваново'', [[Ельск]] — у ''Николаев'', [[Вярэнаў]] — у ''Вороново'', [[Жытомля|Жытомлю]] — у ''Благовещенское'', [[Сабакінцы]] — у ''Покровское''. Празь няведаньне перадачы літары «[[ё]]» ў [[Лацінка|лацінцы]] спалучэньнем «іо» [[Мёры]] і [[Лёзна]] перайначылі на ''Миоры'' і ''Лиозно''. {| cellspacing="1" cellpadding="3" style="width: 800px; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|Беларусь}} align="center" | rowspan="2"| '''Назва населенага пункту''' || colspan="3" rowspan="1"| '''Аб’екты, перайменаваныя ўладамі Расейскай імпэрыі''' |- bgcolor={{Колер|Беларусь}} align="center" | '''Гістарычная назва''' || '''Расейская назва''' || '''Час перайменаваньня''' |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Бабруйск]] || '''Слуцкая''' вуліца || ''Скобелевская улица''{{Заўвага|ад прозьвішча расейскага генэрала [[Міхаіл Скобелеў|Скобелева]]}} || XIX стагодзьдзе |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Барысаў]] || '''Аршанская''' вуліца || ''Московская улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Быхаў]] || '''Магілёўская''' вуліца || ''Романовская улица''{{Заўвага|ад імя дынастыі гаспадароў Маскоўскай дзяржавы [[Раманавы]]х}} || 1913 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | rowspan="2"| [[Ваўкавыск]] || '''Крамяніцкая''' вуліца || ''Александровская улица''{{Заўвага|ад імя маскоўскага гаспадара [[Аляксандар II|Аляксандра II]]}} || XIX стагодзьдзе |-style="background:#FAFAFA;" align="left" |'''Шляхецкая''' вуліца || ''Багратионовская улица'' || да 1913 году |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | rowspan="14"| [[Вільня]] || '''Базылянская''' вуліца || ''Конная улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#EEEEEE;" align="left" |'''Баніфрацкі''' завулак || ''Семёновская улица'' || 1864 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" |'''Бэнэдыктынскі''' завулак || ''Проходной переулок'' || 1864 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Вуліца Бэрнардынская (Вільня)|'''Бэрнардынская''' вуліца]] || ''Александровская улица'' <br /> ''Суворовская улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#EEEEEE;" align="left" |[[Вуліца Дамініканская (Вільня)|'''Дамініканская''' вуліца]] || ''Благовещенская улица'' || 1864 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | '''Кармэліцкі''' завулак || ''Дворянский переулок'' || 1864 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Вуліца Конская (Вільня)|'''Конская''' вуліца]] || ''Полицейский переулок'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Вуліца Людвісарская (Вільня)|'''Людвісарская''' вуліца]] || ''Преображенская улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | '''Палацавы''' пляц || ''Муравьёвская площадь'' || 1898 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | '''Радзівілаўскі''' завулак || ''Богодельный переулок'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Вуліца Савіч (Вільня)|'''Савіч''' вуліца]] || ''Андреевская улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | '''Сьвятаміхальскі''' завулак || ''Покровский переулок'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Вуліца Сьвятаянская (Вільня)|'''Сьвятаянская''' вуліца]] || ''Ивановская улица'' || 1864 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" |'''Францішканскі''' завулак || ''Глухой переулок'' || 1864 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | rowspan="8"| [[Віцебск]] || '''Багародзіцкая''' вуліца || ''Соборная улица'' <br /> ''Успенская улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | '''Вялікая''' вуліца || ''Гоголевская улица'' (частка) <br /> ''Смоленская улица'' (частка) || XIX стагодзьдзе |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | '''Падзьвінская''' вуліца || ''Льва Толстого улица'' || 1910 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | '''Прачысьценская''' гара || ''Успенская гора'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | '''Рынак''' пляц || ''Полицейская площадь'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | '''Трынітарская''' вуліца || ''Покровская улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | '''Тэатральная''' вуліца || ''Пушкинская улица'' || пачатак XX стагодзьдзя |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | '''Узгорская''' вуліца || ''Офицерская улица'' <br /> ''Суворовская улица'' || 1840 год <br /> 1900 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Ворша]] || '''Бабінавіцкая''' вуліца || ''Петербургская улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | rowspan="3"| [[Вялейка]] || '''Асіпаўская''' вуліца || ''Пушкинская улица'' <br /> ''Александра II улица'' || XIX стагодзьдзе <br /> пачатак XX стагодзьдзя |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | '''Менская''' вуліца || ''Александровская улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | '''Рынак''' пляц || ''Георгиевская площадь'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Вяліж]] || '''Касьцельная''' вуліца || ''Николаевская улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Глыбокае]] || '''Докшыцкая''' вуліца || ''Московская улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Гомель]] || '''Прабойная''' вуліца || ''Румянцевская улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | rowspan="16"| [[Горадня]] || '''Баніфратэрская''' вуліца || ''Татарская улица'' || 1864 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | '''Басьняцкая''' вуліца || ''Больничная улица'' || 1864 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | '''Бэрнардынская''' вуліца || ''Мещанская улица'' || 1864 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | '''Брыгіцкая''' вуліца || ''Купеческая улица'' <br /> ''Кутузовская улица'' || 1864 год <br /> 1914 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | '''Брыгіцкі''' мост || ''Чугунный мост'' || 1864 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | '''Гарадніцкі''' пляц || ''Дворцовая площадь'' || 1864 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | '''Дамініканская''' вуліца || ''Соборная улица'' || 1864 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | '''Златарская''' вуліца || ''Палатная улица'' || 1864 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | '''Могілкавая''' вуліца || ''Кривая улица'' || 1864 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | '''Падвальная''' вуліца || ''Кузнечная улица'' || 1864 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | '''Раскоша''' вуліца || ''Садовая улица'' <br /> ''Муравьёвская улица'' || 1864 год <br /> XIX стагодзьдзе |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | '''Рэзьніцкая''' вуліца || ''Полицейская улица'' || 1864 |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | '''Садовая''' вуліца || ''Суворовская улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | '''Францішканская Юрыздыка''' вуліца || ''Казачья улица'' || 1864 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | '''Чацьвярцінскі''' мост || ''Александровский мост'' || 1864 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | '''Ятковая''' вуліца || ''Торговая улица'' || 1864 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Дзісна]] || '''Дарашкоўская''' вуліца || ''Александро-Пушкинская улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | rowspan="2"| [[Докшыцы]] || '''Барысаўская''' вуліца || ''Александровская улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | '''Глыбоцкая''' вуліца || ''Муравьёвская улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Кобрынь]] || '''Губэрніяльная''' вуліца || ''Суворовская улица'' || 1864 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Лепель]] || '''Поўсьвіская''' вуліца || ''Пушкинская улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | rowspan="6"| [[Магілёў]] || '''Ветраная''' вуліца || ''Большая Садовая улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | '''Лупалаўскае''' прадмесьце || ''Московское предместье'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | '''Рынак''' пляц || ''Губернаторская площадь'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | '''Фарны''' завулак || ''Семинарский переулок'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | '''Шклоўская''' вуліца || ''Днепровский проспект'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | '''Шклоўскі''' завулак || ''Суворовская улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | rowspan="2"| [[Мазыр]] || '''Сьвідоўская''' вуліца || ''Покровская улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#FAFAFA;" align="left" |'''Езуіцкая''' вуліца || ''Александровская улица'' || 1866 год<ref name="Miazienka">Мезенко А. М. К культурно-историческому аспекту анализа урбанонимии: судьба церковных названий в Беларуси // Весн. Віцеб. дзярж. ун-та. — 1998. — № 3. С. 65.</ref> |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | rowspan="16"| [[Менск]] || '''Валоцкая''' вуліца || ''Крещенская улица'' || 1866 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" |'''Вялікая Барысаўская''' вуліца || ''Александровская улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#EEEEEE;" align="left" |'''Вялікая Бэрнардынская''' вуліца || ''Монастырская улица'' || 1866 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" |'''Высокі Рынак''' пляц || ''Соборная площадь'' || 1866 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" |'''Дамініканская''' вуліца || ''Петропавловская улица'' || 1866 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" |'''Зборавая''' вуліца || ''Тюремная улица'' <br /> ''Преображенская улица'' || 1866 год <br /> 1883 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" |'''Зыбіцкая''' вуліца || ''Торговая улица'' || 1866 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" |'''Каралеўскі''' шлях || ''Новомосковская улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#EEEEEE;" align="left" |'''Кашарская''' вуліца || ''Батальонная улица''<br /> ''Скобелевская улица'' || 1866 год <br /> 1882 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" |'''Лошыцкая''' вуліца || ''Серпуховская улица''{{Заўвага|ад назвы расейскага палку зь [[Серпухаў|Серпухава]], які ўдзельнічаў у здушэньні [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]]}} || 1866 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" |'''Плябанская''' вуліца || ''Широкая улица'' || 1866 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" |'''Рэзьніцкая''' вуліца || ''Мясницкая улица'' || 1866 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" |'''Старосьцінская Слабада''' вуліца || ''Старослободская улица'' || 1866 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" |'''Францішканская''' вуліца || ''Губернаторская улица'' || 1866 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" |'''Фэліцыянаўская''' вуліца || ''Богодельная улица'' || 1866 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" |'''Хлусаў''' мост || ''Александровский мост'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | rowspan="2"| [[Наваградак]] || '''Кавальская''' вуліца || ''Семёновская улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | '''Базылянскі''' завулак || ''Борисоглебский переулок'' || 1866 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Невель]] || '''Нізвальная''' вуліца || ''Льва Толстого улица'' || пачатак XX стагодзьдзя |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Нясьвіж]] || '''Дамініканская''' вуліца || ''Семинарская улица'' || 2-я палова XIX стагодзьдзя |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | rowspan="7"| [[Пінск]] || '''Альбрэхтаўская''' вуліца || ''Купеческая улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | '''Бэнэдыктынская''' вуліца || ''Кожевная улица'' || 1866 год<ref name="Miazienka"/> |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | '''Бэрнардынская''' вуліца || ''Тюремная улица'' || 1866 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | '''Вялікая''' вуліца || ''Большая Киевская улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | '''Дамініканская''' вуліца || ''Соборная улица'' || 1866 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | '''Лагішынская''' вуліца || ''Петербургская улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | '''Францішканская''' вуліца || ''Инженерная улица'' || 1866 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | rowspan="5"| [[Полацак]] || '''Вакзальная''' вуліца || ''Гоголевская улица'' || 1909 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" |'''Віцебская''' вуліца || ''Александровская улица'' || 1912 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" |'''Вялікая''' вуліца || ''Нижне-Покровская улица'' || 1848 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | '''Ільлінская''' вуліца || ''Верхне-Покровская улица'' || 1848 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | '''Прабойная''' вуліца || ''Льва Толстого улица'' || 1911 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | rowspan="2"| [[Рагачоў]] || '''Лугавая''' вуліца || ''Николаевская улица''{{Заўвага|ад імя маскоўскага гаспадара [[Мікалай I|Мікалая I]]}} || XIX стагодзьдзе |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | '''Папярочная''' вуліца || ''Георгиевская улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Пружаны]] || '''Сялецкая''' вуліца || ''Александровская улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Рэчыца]] || '''Прабойная''' вуліца || ''Успенская улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | rowspan="2"| [[Сенна]] || '''Магілёўская''' вуліца || ''Офицерская улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | '''Менская''' вуліца || ''Трактирная улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Себеж]] || '''Вялікая''' вуліца || ''Петра Великого улица'' || пачатак XX стагодзьдзя |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | rowspan="2"| [[Слонім]] || '''Панасоўская''' вуліца || ''Романовская улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | '''Скробаўская''' вуліца || ''Московская улица'' || да 1882 году |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | rowspan="6"| [[Слуцак]] || '''Востраўская''' вуліца || ''Воскресенский переулок'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | '''Завальская''' вуліца || ''Тюремная улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | '''Фарская''' вуліца || ''Богадельная улица'' || 1866 год<ref name="Miazienka"/> |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | '''Навамеская''' вуліца || ''Мостовая улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | '''Сэнатарская''' вуліца || ''Широкая улица'' <br /> ''Гоголевская улица'' || XIX стагодзьдзе <br /> пачатак XX стагодзьдзя |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | '''Усьцінаўская''' вуліца || ''Козачья улица'' || 1832 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Смаленск]] || '''Блонная''' вуліца || ''Кирочная улица'' <br /> ''Пушкинская улица'' || 1869 г. <br /> 1899 г. |} Некаторыя мясцовыя назвы перакладалі на расейскую мову і потым навязвалі да зваротнага перакладу на іншыя мовы: напрыклад, Шляхецкія вуліцы станавіліся «Дворянскими», Вялікія — «Большими», Рынкі — «Базарными площадями». Апроч таго, некаторыя новыя аб’екты атрымлівалі палітызаваныя або падкрэсьлена каляніяльныя назвы: напрыклад, Каломенская{{Заўвага|ад назвы расейскага палку з [[Каломна|Каломны]], які ўдзельнічаў у здушэньні нацыянальна-вызвольнага паўстаньня}} вуліца ў Менску, Мураўёўскі сад, Мураўёўскі завулак і Сувораўскі спуск у Магілёве, Мураўёўская вуліца ў Бабруйску<ref>[https://www.svaboda.org/a/27218377.html Лепш, чым у Менску: 10 беларускіх гарадоў зь пешаходнымі вуліцамі (усе гарады з фота)], [[Радыё Свабода]], 31 жніўня 2015 г.</ref>. == СССР == === Савецкая моўна-культурная палітыка ад часоў кіраваньня Сталіна === {{Асноўны артыкул|Рэформа беларускага правапісу 1933 году|Наркамаўка}} У 1929 годзе з прыходам да ўлады ў [[СССР|Савецкім Саюзе]] [[Сталін]]а пачалося згортваньне палітыкі [[Беларусізацыя|беларусізацыі]], якая на пачатку няпростага станаўленьня савецкай улады ([[Слуцкі збройны чын]], шматлікія антыбальшавіцкія паўстаньні і інш.) мусіла выгадна адрозьніваць яе ў вачах беларусаў ад уладаў Расейскай імпэрыі. Тым часам у адпаведнасьці з [[бальшавікі|бальшавіцкай]] [[камунізм|камуністычнай]] тэорыяй мэтай савецкай нацыянальнай палітыкі было зьліцьцё ўсіх народаў СССР у адну нацыю, якое мусіла адбывацца на падставе ўзаемнага скрыжоўваньня нацыянальных элемэнтаў усіх народаў, у тым ліку мовы. З часоў Сталіна гэты працэс праводзіўся толькі на падставе [[Расея|расейскай]] нацыянальнай базы — на базе расейскай гісторыі, расейскай культуры, расейскай мовы і расейскага патрыятызму<ref name="ehb"/>. У пачатку 1930-х гадоў у СССР узьнялі кампанію супраць беларускай мовы. Палітыка русіфікацыі беларускае мовы знайшла сваё канкрэтнае адлюстраваньне ў выдадзенай у 1931 годзе кнізе пад рэдакцыяй дырэктара [[Інстытут філязофіі|Інстытуту філязофіі]] [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|Беларускай акадэміі навук]] акадэміка С. Вальфсона «Навука на службе нацдэмаўскай контррэвалюцыі». Практычным завяршэньнем першага этапу кампаніі русіфікацыі беларускае мовы стала ўрадавая пастанова Савету народных камісараў БССР за 28 жніўня 1933 году «[[Рэформа беларускага правапісу 1933 году|Аб зьменах і спрашчэньні беларускага правапісу]]», якая датычыла ня толькі правапісу, але і [[фанэтыка|фанэтычных]] і [[Марфалёгія (мовазнаўства)|марфалягічных]] асаблівасьцяў беларускай мовы<ref name="Stanislau Stankievic">[[Станіслаў Станкевіч (палітык)|Станкевіч С.]] Русіфікацыя беларускае мовы ў БССР і супраціў русіфікацыйнаму працэсу. — Менск: Навука і тэхніка, 1994.</ref>. У 1950 годзе Сталін пісаў<ref>Сталин И. Марксизм и вопросы языкознания. — Москва, 1950.</ref>: {{Цытата| Мы будзем мець справу ня зь дзьвюма мовамі, ... а з сотнямі нацыянальных моваў, зь якіх у выніку даўгога эканамічнага, палітычнага й культурнага супрацоўніцтва нацыяў будуць выдзяляцца спачатку найбольш узбагачаныя адзіныя занальныя мовы, а потым занальныя мовы зьліюцца ў вадну супольную міжнародную мову, ...якая... будзе новай мовай, што ўбярэ ў сябе найлепшыя элемэнты нацыянальных і занальных моваў. {{арыгінал|ru|Мы будем иметь дело не с двумя языками... .. а с сотнями национальных языков, из которых в результате длительного экономического, политического и культурного сотрудничества наций будут выделяться сначала наиболее обогащенные единые зональные языки, а потом зональные языки сольются в один общий международный язык, ...который... будет новым языком, вобравшим в себя лучшие элементы национальных и зональных языков}} }} Адна з прадказаных Сталіным занальных моваў мусіла паўстаць на базе расейскай мовы<ref>[[Зьміцер Саўка|Саўка З.]] Мазаічная артаграфія. З нагоды прыняцьця Правапіснага закону — 2008 (частка 1) // [[Arche]]. № 12, 2009. С. 12.</ref>. За час усёй русіфікацыйнай кампаніі, якая пачалася ў 1930-х гадох ва ўсіх нерасейскіх мовах [[СССР|Савецкага Саюзу]], адбываўся прыкладна аднолькавы працэс з аднолькавай рэакцыяй на яго з боку асобных народаў. Калі разгледзець славянскія нерасейскія мовы СССР — [[беларуская мова|беларускую]] і [[украінская мова|ўкраінскую]] — то ў зьвязку з сваяцтвам гэтых моваў русіфікацыйны працэс у кожнай зь іх зьяўляўся ідэнтычным ува ўсіх дэталях. У працэсе русіфікацыі неславянскіх моваў — [[цюрскія мовы|цюрскіх]], моваў народаў [[Каўказ]]у, мовы [[Балтыя|балцкіх]] народаў — існавалі пэўныя фармальныя і колькасныя розьніцы ад русіфікацыйнага працэсу ў беларускай альбо ўкраінскай мовах, але асноўныя мэты, на якія быў скіраваны гэты працэс, заставаліся аднолькавымі<ref name="Stanislau Stankievic"/>. Рэалізацыя моўнай палітыкі ў [[БССР]] праводзілася ў двух кірунках, якія ўзаемна дапаўняюць адзін адно, але пасьлядоўна вялі да поўнай нівэляцыі беларускае мовы<ref name="Stanislau Stankievic"/>: # Звужэньне сфэры ўжываньня беларускай мовы ў публічным жыцьці і замена яе расейскай; # Усебаковая русіфікацыя дапушчанай да публічнага ўжываньня беларускай мовы. Адным з асноўных кірункаў русіфікацыі па [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайне]] стала накіраваньне ў Беларусь работнікаў (пераважна на кіроўныя пасады) зь іншых рэспублік СССР. Толькі ў 1944 годзе ЦК [[КПСС|кампартыі]] накіраваў у БССР на сталую працу 429 чалавек, зь якіх звыш 10 сталі сакратарамі [[абкам]]аў, 19 — загаднікамі аддзелаў абкамаў, каля 40 — першымі сакратарамі [[райкам]]аў партыі. Паводле зьвестак на 1 студзеня 1945 году, у агульным складзе [[КП(б)Б]] беларусаў было толькі 46%, прытым іх вельмі неахвотна вылучалі на высокія кіроўныя пасады. Больш за дзесяць паваенных гадоў ЦК КП(б) Б узначальвалі расейцы з паходжаньня<ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 37—38.</ref>. Згодна з прынятай у жніўні 1944 году пастановай кампартыі прадугледжвалася пасылка ў Беларусь на сталую працу значнай колькасьці расейскамоўных прапагандысцкіх кадраў і работнікаў культуры<ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 41.</ref>. Як адзначае беларускі гісторык [[Уладзімер Аляксеевіч Арлоў|Уладзімер Арлоў]], камуністычныя ідэолягі адводзілі гэтай магутнай хвалі перасяленцаў з Расеі важную ролю ў русіфікацыі Беларусі і стварэньньні «новай этнічнай супольнасьці» ({{мова-ru|новой этнической общности|скарочана}}) — бяспамятнага, абязмоўленага народу, зь якім можна праводзіць хоць-якія экспэрымэнты<ref name="Arlou-1993"/>. Адначасна актыўна спрыялі працэсу русіфікацыі шматлікія структурныя падразьдзяленьні спэцслужбаў, якія жорстка распраўляліся зь беларускімі падпольнымі арганізацыямі<ref name="Lyc-38">{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 38.</ref>. Па сьмерці Сталіна ў чэрвені 1953 году на пленуме ЦК КПБ у Менску кандыдат на пасаду першага сакратара беларускага ЦК [[Міхаіл Зімянін]] рэзка раскрытыкаваў палітыку партыйнага кіраўніцтва ў нацыянальным пытаньні, асабліва ў заходніх абласьцях БССР. Ён заявіў, што сярод партыйных і савецкіх кіраўнікоў там пераважаюць небеларусы — з 1175 партыйных чыноўнікаў беларусаў толькі 121 чалавек; з 1408 супрацоўнікаў аблвыканкамаў мясцовымі беларусамі былі толькі 114, з 321 супрацоўніка гарвыканкамаў мясцовых было толькі 25 чалавек. Асабліва рэзка Зімянін гаварыў пра становішча ў органах НКВД-МУС: у цэнтральным і абласных апаратах МУС беларусаў — адзінкі, з 173 начальнікаў райаддзелаў МУС беларусаў было толькі 33; у заходніх абласьцях з 840 апэратыўных супрацоўнікаў органаў МУС мясцовых ураджэнцаў толькі 17 чалавек; у органах міліцыі заходніх вобласьцяў з 150 кіраўнікоў беларусам быў толькі 1, а з 92 начальнікаў гаррайаддзелаў міліцыі ўраджэнцаў заходніх абласьцей было толькі 5. Таксама на пленуме гаварылася пра варты жалю стан беларускай адукацыі, напрыклад, у Менску па-беларуску навучаліся толькі 15% вучняў. Але гэтага стану зьмяніць не ўдалося, бо яшчэ падчас пленуму [[Лаўрэнці Берыя|Лаўрэнція Берыю]], які даслаў у Менск Зімяніна, арыштавалі і ягоныя спробы нацыянальнага разьняволеньня ў СССР вельмі хутка згарнулі<ref name="Ablamiejka-21-04-2022"/>. Увогуле, у паваеннай Беларусі ўсімі найважнейшымі пытаньнямі, у тым ліку і культурна-моўнымі, фактычна загадвалі савецкія ўлады ў Маскве, прытым не на карысьць беларусаў<ref name="Lyc-38"/>. Кепская сытуацыя склалася з выданьнем кнігаў на беларускай мове. Такія выданьні трымаліся на складах, не пушчаліся ў продаж, а пазьней сьпісваліся ў якасьці затаваранай нехадавой прадукцыі, якую ніхто ня хоча чытаць. Разам зь зьмяншэньнем накладаў і колькасьці беларускамоўнай друкаванай прадукцыі павялічвалася колькасьць і ўдзельная вага расейскамоўнай. У 1946 годзе наклад часопісаў на расейскай мове ў БССР складаў 1[[адсотак|%]], 1955 годзе ён дасягнуў 31%. У 1970 годзе агульны наклад беларускамоўных кнігаў складаў 9 мільёнаў асобнікаў, расейскамоўных — 16 мільёнаў<ref name="atlantyda">[http://www.svaboda.org/content/transcript/822774.html Беларуская Атлянтыда: без бар’ераў. Русыфікацыя], [[Радыё Свабода]], 13 сьнежня 2007 г.</ref>. Кнігі на беларускай мове ў 1950, 1965 і 1970 гадох складалі адпаведна 85%, 31% і 37% ад агульнай колькасьці кнігаў, друкаваных у БССР. Газэты: 85%, 57% і 38%. Нязначнае павелічэньне назіралася толькі сярод часапісаў: 74%, 75% і 81%<ref>Мікуліч Т. Мова і этнічная самасвядомасць. — Менск: Навука і тэхніка, 1996. С. 96.</ref>. Найбольш актыўна працэс русіфікацыі пайшоў у 1960—1970-я гады. Шырокая дыскусія пра мэтады навучаньня расейскай мове ў рэспубліках СССР скончылася ў жніўні 1956 году міжрэспубліканскай канфэрэнцыі ў [[Ташкент|Ташкенце]], дзе зазначалася, быццам расейская мова стала ўсім савецкім народам «''другой роднай мовай''» і сродкам узбагачэньня лексыкі нацыянальных моваў. Кампанія ўкараненьня расейскай мовы ўва ўсе сфэры жыцьця нацыянальных рэспублік, што разгарнулася па гэтым, сустрэла пратэст часткі нацыянальнай інтэлігенцыі, якая па XX зьезьдзе партыі пачала выказвацца вальней. Нават найвышэйшае кіраўніцтва БССР выказвалася з асуджэньнем маштабаў русіфікацыі. У студзені 1959 году на прыёме ў гонар 40-годзьдзя БССР, на які прыехаў [[Мікіта Хрушчоў|М. Хрушчоў]], першы сакратар ЦК КПБ [[Кірыла Мазураў|К. Мазураў]] выступіў з прамовай на беларускай мове. Хрушчоў абурыўся, чаму выступ быў не па-расейску. Крыху пазьней ён выказаўся яшчэ больш вызначана<ref>[https://www.svaboda.org/a/29693737.html Ня трапіць у палон «русского мира». У Віцебску абмеркавалі лёс беларускай дзяржаўнасьці], [[Радыё Свабода]], 6 студзеня 2019 г.</ref>: {{Цытата| Чым хутчэй мы ўсе загаворым па-расейску, тым хутчэй збудуем камунізм. {{арыгінал|ru|Чем скорее мы все будем говорить по-русски, тем быстрее построим коммунизм.}} }} Па гэтым пачалося выцісканьне беларускай мовы з тых пазыцыяў, якія яна пакуль яшчэ займала, і асабліва ўзмацнілася з прыходам на пасаду першага сакратара ЦК КПБ [[Пётар Машэраў|Пятра Машэрава]] ў 1965 годзе<ref>Коряков Ю. Б. Языковая ситуация в Белоруссии и типология языковых ситуаций. Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук. Научный руководитель — доктор филологических наук, профессор В. М. Алпатов. — Московский Государственный Университет им. М. В. Ломоносова. Филологический факультет. С. 39—40.</ref>. 26 траўня 1983 году была прынятая пастанова [[ЦК КПСС]] і Савету Міністраў СССР аб павелічэньні на 15% заработку настаўнікаў расейскай мовы ў беларускамоўных школах. Пастанова прадугледжвала з студзеня 1984 году павелічэньне на 15% стаўкі настаўнікаў падрыхтоўчых і другіх-трэціх клясаў, якія ведалі расейскую мову, і настаўнікаў расейскай мовы і літаратуры ў 4—11 клясах агульнаадукацыйных школаў усіх тыпаў<ref name="atlantyda"/>. Асаблівасьцю русіфікацыйных захадаў уладаў СССР у Беларусі стала сыстэматычнае насаджэньне беларусам [[Комплекс непаўнавартасьці|комплексу непаўнавартасьці]] на нацыянальным узроўні: як культурна-гістарычнага («''беларускі народ быў яшчэ ў незапамятныя часы заваяваны магутным і баявым народам — [[летувісы|летувісамі]] — і з той пары хадзіў то пад уладай летувісаў, то палякаў — і толькі магутны старэйшы расейскі брат здолеў вярнуць беларусаў да нармальнага жыцьця і выратаваў іх ад немінучай пагібелі як асобнага народа''»<ref>Астапенка А. Мікола Ермаловіч: Той, хто вярнуў нам гісторыю. — {{Менск (Мінск)}}: «Харвест», 2015. С. 5.</ref>), так і эканамічнага («''без Расеі мы нішто''», «''без Расеі мы памром''»<ref>[[Дзьмітры Гурневіч]], [https://www.svaboda.org/a/31857889.html «Без Расеі Беларусь памрэ». Тлумачым, чаму гэта ня так], [[Радыё Свабода]], 19 траўня 2022 г.</ref>). Вынікам расейскай імпэрскай і савецкай русіфікацыйнай палітыкі стала тое, што на час [[Перабудова|перабудовы]], якая пачалася ў сярэдзіне 1980-х гадоў, беларусы былі найбольш дэнацыяналізаванымі і русіфікаванымі з народаў усіх рэспублік СССР. Гэта прычынілася да таго, што працэсы [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|нацыянальнага адраджэньня]] ішлі тут больш марудна, чым у іншых, і сустракалі значны супраціў з боку савецкага дзяржаўнага чыноўніцкага апарату<ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 45.</ref>. === Змаганьне супраць расейска-савецкай акупацыі === Па распадзе Расейскай імпэрыі і ўтварэньні [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] першыя паўстаньні супраць расейскіх [[Бальшавікі|бальшавікоў]], якія спрабавалі захапіць [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічную тэрыторыю беларусаў]], адбыліся ў сакавіку — верасьні 1918 году — на [[Амсьціслаўскае ваяводзтва|Амсьціслаўшчыне]], [[Аршанскі павет|Аршаншчыне]], [[Віцебскі павет|Віцебшчыне]] і [[Полацкае ваяводзтва|Полаччыне]]. У лістападзе таго ж году выбухнула [[Вяліскае паўстаньне]], у якім удзельнічалі дзясяткі тысячаў чалавек. Яно перакінулася на сумежную [[Смаленскі павет|Смаленшчыну]] (Парэцкае паўстаньне). У сакавіку — красавіку 1919 году паўстаньні прайшлі ў ваколіцах [[Гомель|Гомля]], [[Карма (Кармянскі раён)|Кармы]], [[Рагачоў|Рагачова]], [[Рэчыца|Рэчыцы]], [[Нясьвіж]]у, [[Мір (Гарадзенская вобласьць)|Міру]], [[Слуцак|Слуцка]], [[Старобін]]а ды іншых местаў і мястэчак<ref name="Sidarevic-1993">[[Анатоль Сідарэвіч|Сідарэвіч А.]] Дзе ў Беларусі былі арганізаваныя паўстанні супраць камуністаў? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 65.</ref>. Антыбальшавіцкія паўстаньні працягнуліся ў 1920 годзе, найбольшым зь іх выявілася Койданаўскае паўстаньне, калі ў ліпені 4 дні трымалася [[Койданаўская самастойная рэспубліка]]. У лістападзе — сьнежні таго ж году [[Рада Случчыны]], узначаленая беларускімі сацыялістамі-рэвалюцыянерамі, узьняла 10 тысячаў чалавек і арганізавала іх у два палкі, [[Слуцкі збройны чын|якія месяц трымалі ўладу Беларускай Народнай Рэспублікі ў 15 валасьцях]]. У 1921 годзе на тэрыторыі Беларусі дзейнічалі партызанскія аддзелы (агулам 3,5 тысячы чалавек). Пазьней сялянскія паўстаньні, якія ўсяляк прыхоўваліся тагачасным савецкім друкам, адбываліся ў 1930-я гады супраць [[Калектывізацыя|калектывізацыі]]<ref name="Sidarevic-1993"/>. У 1946 годзе пераважна на захадзе Беларусі ўтварыўся падпольны [[Саюз беларускіх патрыётаў]], сярод мэтаў якога была абарона нацыянальных і грамадзянскіх правоў, захаваньне і разьвіцьцё беларускай культуры і мовы, і ўрэшце — пабудова сувэрэннай, незалежнай Беларусі. Яго суполкі зьявіліся ў [[Баранавічы|Баранавічах]], [[Берасьце|Берасьці]], [[Глыбокае|Глыбокім]], [[Горадня|Горадні]], [[Маладэчна|Маладэчне]], [[Менск]]у, [[Наваградак|Наваградку]], [[Паставы|Паставах]], [[Пінск]]у, [[Слонім]]е і іншых местах і мястэчках. У 1947 годзе органы савецкай дзяржбясьпекі з дапамогай правакатараў разграмілі Саюз беларускіх патрыётаў, якіх ашальмавалі як «фашыстаў» і жорстка пакаралі. Некаторых зь іх расстралялі, частка загінула на бальшавіцкай катарзе<ref>Ялугін Э. Што такое СБП? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 71.</ref>. У 1944—1957 гадох узброенае змаганьне з расейска-савецкімі акупантамі за аднаўленьне незалежнасьці Беларусі вяла партызанская арганізацыя [[Чорны кот (арганізацыя)|Чорны кот]]<ref>{{Літаратура/Антысавецкія рухі ў Беларусі (1944—1956). Даведнік|к}}</ref>, у 1946—1949 гадох дзейнічаў падпольны [[Саюз змаганьня за незалежнасьць Беларусі]]. === Савецкія масавыя рэпрэсіі === [[Файл:Kurapaty - 01.jpg|значак|250пкс|[[Курапаты]], месца масавых расстрэлаў ахвяраў [[НКВД]]]] {{Асноўны артыкул|Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі}} На думку беларускага дасьледніка [[Леанід Маракоў|Леаніда Маракова]], у 1930-я гады на [[Сталін]]а працавалі сакрэтныя інстытуты [[НКВД]], якія пралічылі значны патэнцыял у геапалітычным становішчы [[Беларусь|Беларусі]]. Для таго, каб [[беларусы]] ніколі не атрымалі незалежнасьці ад [[Расея|Расеі]], яны сыстэматычна вынішчалі інтэлектуальны генафонд нацыі. Як адзначае Леанід Маракоў: ''«Зьмянілася ўжо некалькі пакаленьняў, а нам усё ніяк не атрымоўваецца аднавіць згубленае. Усё таму, што мы — дзеці горшых, лепшых выразалі»''<ref name="tut.by">{{Спасылка | аўтар = Кастусь Лашкевич, Леонид Моряков | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 21.10.2010 | url = http://news.tut.by/201107.html| загаловак = Как в БССР уничтожали врачей и избавлялись от больных| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[TUT.BY]] | дата = 22 кастрычніка 2010 | мова = ru | камэнтар = }}</ref>. Ад рэпрэсіяў 1930-х гадоў пацярпелі 26 акадэмікаў і 6 чальцоў-карэспандэнтаў [[Беларуская акадэмія навук|Беларускай акадэміі навук]]. З 139 асьпірантаў, якія былі ў 1934 годзе, засталося толькі шэсьць чалавек. Дасьледаваньні ў галіне гуманітарных навук практычна спыніліся<ref>[[Васіль Кушнер|Кушнер В.]] Культурнае і духоўнае жыццё савецкай Беларусі // {{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 402.</ref>. У 1930-я гады савецкія ўлады фізычна і духоўна зьнішчылі 32 менскія гісторыкі, іх працы выдалілі з навуковых бібліятэк. Увогуле, была поўнасьцю зьніштожаная беларуская гістарычная школа<ref>[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20091202093523/http://arche.by/by/19/30/1220/ Прадмова да «літоўскага» нумару] // [[Arche]] № 9, 2009.</ref>. З 540—570 літаратараў, якія друкаваліся ў Беларусі ў 1920—1930-я гады, было рэпрэсавана ня менш за 440—460 (80%), у тым ліку [[Тодар Кляшторны]], [[Андрэй Мрый]] і мноства іншых вядомых аўтараў. Калі ўлічваць аўтараў, вымушаных зьехаць з радзімы, то ад рэпрэсіяў пацярпелі ня менш за 500 беларускіх літаратараў (90%), чвэртка ўсёй колькасьці літаратараў (2000), рэпрэсаваных у СССР<ref>{{Літаратура/Даведнік Маракова|РЛ|1|0|РЛ1-3|РЛ1-3}}</ref>. Як падкрэсьлівае гісторык [[Сяргей Абламейка (гісторык)|Сяргей Абламейка]], пад рэпрэсіі трапіла практычна 100% складу [[Саюз пісьменьнікаў БССР|Саюзу пісьменьнікаў БССР]], да [[Нямецка-савецкая вайна|вайны]] дажыло ня больш за 20 чалавек. Вынікам такога антыбеларускага тэрору стала тое, што жыхары Менску літаральна баяліся вымавіць слова па-беларуску<ref name="Ablamiejka-21-04-2022"/>. Тым часам, паводле падлікаў Леаніда Маракова, ва [[Украіна|Ўкраіне]] колькасьць рэпрэсаваных літаратараў склала каля 35—40%, у [[Расея|Расеі]] — ня больш за 15%<ref name="tut.by"/>. Па [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайне]] савецкія ўлады масава рэпрэсавалі тых, хто ў ваенны час хоць неяк супрацоўнічаў (у тым ліку дзеля выжываньня) зь [[Нямецкая акупацыя Беларусі (1941—1944)|нямецкай адміністрацыяй]]: паміж 1945—1950 гадамі зь Беларусі ўглыб СССР дэпартавалі каля 1 мільёну маладых беларусаў<ref name="Ablamiejka-21-04-2022"/>. === Савецкая адукацыйная палітыка === У адукацыі Беларусі, як і ў іншых савецкіх рэспубліках, прапаганда і насаджэньне расейскай мовы пачаліся з выкананьня прынятай 13 сакавіка 1938 году Саветам народных камісараў СССР і ЦК [[Камуністычная партыя Савецкага Саюзу|Усесаюзнай кампартыі (бальшавікоў)]] пастановы аб абавязковым вывучэньні расейскай мовы ў агульнаадукацыйнай школе нацыянальных рэспублік. З 1938/39 навучальнага году расейская мова стала галоўным прадметам беларускамоўных школаў<ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 31.</ref>. Тым часам з пэдагагічнага працэсу агульнаадукацыйных школаў, сярэдніх спэцыяльных і вышэйшых навучальных установаў прыбралі гісторыю Беларусі як асобны прадмет, яе паасобныя фрагмэнты былі толькі ў агульным курсе гісторыі СССР<ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 32.</ref>. У 1945—1955 гадох у Беларускай ССР ажыцьцявілі абавязковую пачатковую асьвету і перайшлі да ўсеагульнай 7-гадовай асьветы. У паваенны час на нізкім прафэсійным узроўні вялося выкладаньне многіх прадметаў, дрэнна ўлічваліся нацыянальныя асаблівасьці ў навучальна-выхаваўчай рабоце. Гэтаму спрыялі ўмовы, зьвязаныя з выпраўленьнем у БССР многіх кадраў, якія не валодалі мовай карэннага насельніцтва і не жадалі, каб яе вывучалі іх дзеці. Абыякава ставіўся да беларускай мовы партыйна-дзяржаўны апарат. У 1953 годзе толькі 62,2% кіроўных кадраў рэспубліканскай партыйнай арганізацыі складалі прадстаўнікі карэннай нацыянальнасьці. Гэтыя абставіны спрыялі таму, што рэзка скарацілася колькасьць беларускіх школаў у буйных прамысловых цэнтрах. У Менску ў 1945/46 навучальным годзе з 28 школаў 14 былі беларускамоўнымі, а ўжо ў 1952/53 навучальным годзе з 46 школаў беларускіх налічвалася толькі 9. Набірала моц тэндэнцыя скарачэньня беларускамоўных школаў у местах і ў сельскай мясцовасьці<ref>Нарысы гісторыі Беларусі: У 2 ч. / АН Беларусі, Ін-т гісторыі; Рэдкал.: М. Касцюк (гал. рэд.) і інш. Ч. 2. — {{Менск (Мн.)}}: Беларусь, 1995. С. 362.</ref>. Тым часам галоўным інструмэнтам русіфікацыйнай палітыкі стала расейскамоўная вышэйшая і сярэдняя спэцыяльная школа, куды беларусаў залічвалі толькі пры ўмове пасьпяховага ўступнага экзамэну з расейскай мовы. Яе, як галоўны прадмет, здавалі пры паступленьні ўва ўсе тыпы сярэдніх спэцыяльных і вышэйшых навучальных установаў, што прыводзіла да самарусіфікацыі<ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 42.</ref>. Беларускамоўныя агульнаадукацыйныя школы фактычна набылі тупіковы характару, бо навучальныя ўстановы больш высокай ступені карысталіся выняткова расейскай мовай<ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 43.</ref>. 4 студзеня 1959 году сяброўка Прэзыдыюму Цэнтральнага камітэту [[КПСС]] [[Кацярына Фурцава]] даслала з Масквы тэлеграму ва ўрад БССР з патрабаваньнем пераводу навучаньня ў агульнаадукацыйных школах на расейскую мову<ref>{{Артыкул|аўтар=Канюта В.|загаловак=Клясыкі гавораць|спасылка=http://www.zviazda.by/be/news/20140221/1392932685-klasiki-gavorac|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=21 лютага 2014|нумар=[http://www.zviazda.by/be/number/33-27643 33 (27643)]|старонкі=[http://www.zviazda.by/sites/default/files/pdf/2014/02/21lut-6.indd_.pdf 6]|issn=1990-763x}}</ref>. У выніку, да 1961 году ўсе беларускамоўныя школы ў раённых цэнтрах Беларускай ССР гвалтам русіфікавалі. Да паступовай русіфікацыі агульнаадукацыйнай школы таксама прывяло наданьне дзецям іншаземцаў права адмовы ад адукацыі на мове краіны пражываньня. Да 1979 году ў БССР перайшлі да ўсеагульнай сярэдняй адукацыі, у 1984 годзе — усеагульнай 11-гадовай (4 + 5 + 2) усеагульнай сярэдняй адукацыі. У 1989 годзе ў расейскамоўных школах было 80% вучняў, у беларускамоўных — 20%<ref name="б">{{Кніга|аўтар=[[Сьвятлана Снапкоўская|Снапкоўская С.]]|частка=Асьвета|загаловак=[[Беларуская энцыкляпэдыя]] ў 18 тамах|арыгінал=|спасылка=http://files.knihi.com/Slounik/02/enc/Bielaruskaja_encyklapedyja.torrent|адказны=гал.рэд. [[Генадзь Пашкоў]]|выданьне=|месца=Менск|выдавецтва=[[Беларуская энцыкляпэдыя імя Петруся Броўкі]]|год=1999|том=2|старонкі=24-25|старонак=480|сэрыя=|isbn=985-11-0061-7|наклад=10 000}}</ref>. У пачатку 1980-х гадоў у Менску толькі адно дзіця навучалася па-беларуску — вучаніца 3-яй школы Наста Лісіцына<ref>[https://www.svaboda.org/a/29724253.html «Мне абвяшчалі байкот». У пачатку 80-х у Менску была адна дзяўчына, якая вучылася па-беларуску. Мы яе знайшлі], [[Радыё Свабода]], 20 студзеня 2019 г.</ref>. === Савецкая культурная палітыка === [[Файл:Muzeum Suworowa w Kobryniu.JPG|значак|250пкс|Музэй [[Аляксандар Сувораў|Суворава]] ў [[Кобрынь|Кобрыні]], створаны за савецкім часам]] У 1920—1950-я гады савецкія ўлады масава зьнішчалі беларускія архіўныя дакумэнты, асабліва гэтае зьнішчэньне было актыўным з канца 1930-х да канца 1950-х гадоў, калі савецкія архівы знаходзіліся ў складзе [[Народны камісарыят унутраных справаў|НКВД-МГБ]]<ref name="Ablamiejka-21-04-2022"/>. За савецкім часам працягнуўся распачаты ўладамі Расейскай імпэрыі вываз зь Беларусі гістарычна-культурных каштоўнасьцяў. Напрыклад, у 1950 годзе савецкія ўлады ў строгай таямніцы<ref name="Maldzic-1993">[[Адам Мальдзіс|Мальдзіс А.]] Які лёс старадаўных музейных і бібліятэчных збораў у Беларусі? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 74.</ref> падаравалі Польшчы абсалютную большасьць партрэтаў (63 адзінкі) зь Нясьвіскай галерэі<ref>Кірпа С. [http://www.tio.by/newspaper/651 Скарбы Нясвіжа: гісторыя стварэння і рабавання] // Туризм и отдых. № 39 (724), 8 кастрычніка 2009 г.</ref>. Тым часам рэлігійная і духоўная сьвятыня [[беларусы|беларусаў]] — [[Крыж Эўфрасіньні Полацкай]] — з усяго відаць, трапіла ў перададзеную ў 1943 годзе [[Расейская праваслаўная царква|Расейскай праваслаўнай царкве]] [[Троіца-Сергіева лаўра|Троіца-Сергіевую лаўру]], дзе таемна ад грамадзкасьці захоўваецца як асабістая сьвятыня [[Патрыярх Маскоўскі і ўсяе Расеі|маскоўскага патрыярха]]<ref name="Tarasau-2021">[https://nn.by/?c=ar&i=274240 «Патрыярх лічыць яго асабістай святыняй і прыязджае да яго маліцца». Дзе знаходзіцца Крыж Ефрасінні Полацкай?], [[Наша Ніва]], 9 чэрвеня 2021 г.</ref>. У выніку гэтых спусташэньняў на пачатак 1990-х гадоў на тэрыторыі [[Беларусь|Беларусі]] не засталося ніводнага выданьня [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588 году|III Статуту Вялікага Княства Літоўскага]] на [[Старабеларуская мова|старабеларускай мове]]. Асобнікі найбольш масавага выданьня 1594—1595 гадоў разьмеркаваліся наступным чынам: [[Расея]] (11), [[Польшча]] (6), [[Летува]] (6), [[Украіна]] (5), [[Вялікабрытанія]] (1)<ref>{{спасылка|url=http://nn.by/?c=ar&i=73492 |загаловак=Магчымасць вярнуць у краіну арыгінальнае выданне Статута ВКЛ з’явілася ў беларусаў|выдавец=[[Наша Ніва]]|дата публікацыі=16 траўня 2012}}</ref><ref>{{спасылка|url=http://www.belta.by/ru/all_news/society/Vozmozhnost-vernut-v-stranu-originalnoe-izdanie-Statuta-VKL-pojavilas-u-belorusov_i_597560.html|загаловак=Возможность вернуть в страну оригинальное издание Статута ВКЛ появилась у белорусов |выдавец=[[БелТА]]|дата публікацыі=16 траўня 2012}}</ref>. Апроч таго, у розных музэях Беларусі засталося ня больш як 20 [[Слуцкія паясы|слуцкіх паясоў]], пераважна ў фрагмэнтах<ref>Наркевіч І. Квітнеюць серабром і золатам слуцкія паясы // Культура. № 21 (839), 24.05.2008 — 30.05.2008 г.</ref>. Як адзначае [[Адам Мальдзіс]], у выніку шматгадовага рабаваньня Беларусь, відаць, стала адзінай краінай у сьвеце, дзе нацыянальных культурных скарбаў на радзіме засталося меней, чым за яе межамі<ref name="Maldzic-1993"/>. === Масавае зьнішчэньне помнікаў архітэктуры === [[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Высокае. Кляштар баніфратаў.jpg|250пкс|значак|Кляштар баніфратаў у [[Высокае|Высокім]], ператвораны ў склад-гараж]] {{Асноўны артыкул|Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных уладамі СССР}} Радыкальныя ідэі бальшавікоў пра сацыяльнае пераўтварэньне і ўрбаністычны прагрэс прывялі да руйнаваньня цэлых архітэктурных ансамбляў. Паводле савецкіх генэральных плянаў зьнішчаліся гістарычныя трасы вуліцаў, узводзілася тыповая шматпавярховая забудова без уліку гістарычных кампазыцыйных дамінантаў, відавых пэрспэктываў і сылюэту. Прагматызм і [[Вульгарызм|вульгарная]] [[Ідэалёгія|ідэалягізацыя]] прывялі да ўтварэньня татальна абязьлічанага мескага асяродзьдзя<ref>{{Літаратура/Страчаная спадчына (2003)|к}} С. 6.</ref>. Напрыклад, у сярэдзіне 1970-х гадоў савецкія ўлады зруйнавалі [[Няміга (гістарычна-архітэктурны комплекс)|ансамбль гістарычнай забудовы вуліцы Нямігі]] ў Менску, па чым яны збудавалі там шматпавярховы жылы дом паводле праекту [[Сьцяпан Мусінскі|Сьцяпана Мусінскага]], ураджэнца [[Валагодзкая вобласьць|Валагодзкай вобласьці]] [[Расея|Расеі]], які пераехаў у Беларусь у 1960 годзе<ref>{{Літаратура/БелЭн|11к}} С. 38.</ref>. А ў 1985 годзе на месцы зьнішчана савецкімі ўладамі [[Касьцёл Сьвятога Тамаша Аквінскага і кляштар дамініканаў (Менск)|кляштару дамініканаў]] пачалося ўзьвядзеньне гмаха [[Палац Рэспублікі (Менск)|Палаца Рэспублікі]] паводле праекту аўтарскага калектыву пад кіраўніцтвам [[Міхаіл Пірагоў|Міхаіла Пірагова]], ураджэнца [[Краснаярскі край|Краснаярскага краю]] Расеі, які пераехаў у Беларусь у 1975 годзе<ref>{{Літаратура/Архітэктура Беларусі: Энцыкляпэдычны даведнік|к}} С. 601.</ref>. Гэтыя новыя будынкі ў Менску, як і іншыя савецкія гмахі ў гістарычных цэнтрах беларускіх местаў, парушылі цэласнасьць ансамбляў і сталі замінаць успрыманьню гістарычна-архітэктурных каштоўнасьцяў<ref name="TUT.BY-2013-01-29">Беницевич Н. [https://web.archive.org/web/20160305020031/http://news.tut.by/society/332463.html?utm_source=rss-news&utm_medium=rss&utm_campaign=news-feed Дворец Республики, дом «У Троицкого» и здание МВД признаны дисгармоничными], [[TUT.BY]], 29.01.2013 г.</ref><ref name="sp">Чантурыя Ю. Гарады і час: Мінск // {{Літаратура/Страчаная спадчына (2003)|к}} С. 294.</ref>. [[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Койданаўскі замак.jpg|250пкс|значак|[[Койданаўскі замак|Замак і кальвінскі збор]] у [[Койданаў|Койданаве]], зьнішчаныя дашчэнту савецкімі ўладамі]] У 1930-я гады ў [[СССР]] пад заклікам барацьбы супраць рэлігіі пачалося масавае зьнішчэньне сакральных будынкаў усіх канфэсіяў, многія зь якіх былі ўнікальнымі помнікамі гісторыі і архітэктуры. У выніку гэтага акту [[вандалізм]]у савецкія ўлады зьнішчылі архітэктурных ансамблі старажытных манастыроў ў [[Віцебск]]у, [[Ворша|Воршы]], [[Полацак|Полацку]], [[Амсьціслаў|Амсьціславе]] і інш. У [[Магілёў|Магілёве]] з мэтай «сацыялістычнай рэканструкцыі» места за адну ноч узарвалі 9 помнікаў сакральнай архітэктуры. У паваенны час зьнішчэньне помнікаў архітэктуры працягвалася пад прыкрыцьцём генэральных плянаў аднаўленьня і рэканструкцыі местаў. Найбольшыя страты сярод архітэктурынай спадчыны беларусы панесьлі ў 1960—1970-я гады<ref name="str_sp_54"/>. [[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Клецак, Фарны касьцёл.jpg|250пкс|значак|[[Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы (Клецак)|Фарны касьцёл]] у [[Клецак|Клецку]], зруйнаваны савецкімі ўладамі]] Мастак [[Мікола Купава]] зьвяртае ўвагу на тое, што ў часы савецкага панаваньня бальшавікі часьцей руйнавалі ня [[Мураўёўкі|цэрквы-мураўёўкі]], а старажытныя беларускія сьвятыні<ref>Купава М. [http://media.catholic.by/nv/n9/art10.htm?forprint=1 Аршанская бажніца Апекі Маці Божай] // [[Наша Вера]]. № 3 (9), 1999 г.</ref>. Напрыклад, у Воршы адзіная збудаваная расейскімі ўладамі царква-мураўёўка засталася некранутай, прытым савецкія ўлады зьнішчылі чатыры царквы і два касьцёлы, якія зьяўляліся помнікамі архітэктуры [[барока]] часоў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]; у [[Шклоў|Шклове]] таксама захавалася толькі царква-мураўёўка, а пад руйнаваньне трапілі каштоўныя помнікі сакральнай архітэктуры [[магілёўскае барока|магілёўскага барока]] і [[клясыцызм]]у; у [[Магілёў|Магілёве]] захаваліся дзьве царквы-мураўёўкі, прытым места страціла тры царквы і два касьцёлы, помнікі архітэктуры барока, а таксама тры царквы і касьцёл, помнікі архітэктуры клясыцызму. Падобная выпадкі таксама назіралася ў [[Лагойск]]у, [[Койданаў|Койданаве]], [[Дзісна|Дзісьне]], [[Горадня|Горадні]] і інш. [[Файл:Зруйнаваны касцёл Святога Станіслава ў Пінску (выгляд да 1953г і пасля).jpg||250пкс|значак|[[Касьцёл Сьвятога Станіслава і калегіюм езуітаў (Пінск)|Касьцёл Сьвятога Станіслава]] ў Пінску, зруйнаваны савецкімі ўладамі]] Калі на пачатак XIX стагодзьдзя [[Віцебск]] упрыгожвала [[Сьпіс помнікаў архітэктуры віленскага барока#Віцебшчына|12 унікальных твораў]] [[віленскае барока|віленскага барока]] (другое месца пасьля [[Вільня|Вільні]]), то па расейскім і савецкім панаваньні зь іх захаваўся толькі [[Віцебская ратуша|адзін у перабудаваным выглядзе]]<ref>Добровольский П. [https://web.archive.org/web/20180924230304/https://news.tut.by/culture/550660.html Замки, храмы и ратуши. Кто, когда и зачем уничтожил исторический облик крупных городов Беларуси], [[TUT.BY]], 10 ліпеня 2017 г.</ref>. === Савецка-расейскія помнікі і памятныя знакі === [[Файл:Monument to Vladimir Lenin in Minsk.JPG|значак|250пкс|Адзін з помнікаў Леніну ў Менску]] Савецкія ўлады масава ўсталёўвалі ў Беларусі помнікі і памятныя знакі расейскім камуністычным дзеячам, у першую чаргу [[Ленін]]у, [[Сталін]]у, [[Фэлікс Дзяржынскі|Дзяржынскаму]] і [[Міхаіл Калінін|Калініну]]. Усе гэтыя помнікі і памятныя знакі, апроч дэмантаваных у час «хрушчоўскай адлігі» помнікаў Сталіну, на пачатак XXI стагодзьдзя займалі найбольш значныя месцы на цэнтральных вуліцах і пляцах беларускіх местаў і мястэчак<ref>Хільмановіч У. [https://www.racyja.com/blohi-racyi/uladimir-hilmanovic/dzyarzhynski-i-karova/ Дзяржынскі і карова], [[Радыё Рацыя]], 2018 г.</ref>. [[Файл:SuvurovPark.JPG|значак|250пкс|Знак уваходу ў «парк Суворава»]] Поруч зь Леніным, Сталінам і [[Лаўрэнці Берыя|Берыяй]] у СССР заўзята шанавалі расейскага вайсковага дзеяча [[Аляксандар Сувораў|Суворава]], які атрымаў ад маскоўскай гаспадыні [[Кацярына II|Кацярыны ІІ]] Кобрынскую воласьць з 13 279 сялянамі-мужчынамі ў падарунак за здушэньне [[Паўстаньне 1794 году|паўстаньня Тадэвуша Касьцюшкі]]. У 1948 годзе [[Кобрынь|Кобрынскаму]] мескаму парку, заснаванаму падскарбіем Вялікага Княства Літоўскага [[Антоні Тызэнгаўз|Антоніем Тызэнгаўзам]], надалі афіцыйную назву «Парк культуры і адпачынку імя А. В. Суворава». У 1950 годзе, у 150-тую гадавіну сьмерці, у парку паставілі бюст Суворава. Нягледзячы на атрыманьне Беларусьсю незалежнасьці, аб’екты, названыя ў гонар Суворава дагэтуль засталіся ў краіне. Яго імя носяць вуліцы ў 35 местах і 24 мястэчках Беларусі. Дзейнічае Кобрынскі музэй, прысьвечаны Сувораву, [[Менская сувораўская вайсковая вучэльня]]. Імём Суворава назвалі 23 калгасы<ref>[[Кастусь Тарасаў|Тарасаў К.]] Які след у гісторыі Беларусі пакінуў А. Сувораў? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 50—51.</ref>. === Савецка-расейскія перайменаваньні === ==== Населеныя пункты ==== {{Глядзіце таксама|Сьпіс населеных пунктаў Беларусі, пераназваных у XX стагодзьдзі}} Наўмыснае сьціраньне гістарычнай памяці беларусаў выявілася ў зьнішчэньні спрадвечнай тапанімікі. За савецкім часам адзначаліся масавыя перайменаваньні беларускіх паселішчаў. Савецкія ўлады зьмянілі афіцыйныя назвы наступных местаў і мястэчак: у 1923 годзе — [[Ігумен]] на Чэрвень і [[Вызна]] на Чырвоная Слабада, у 1932 годзе — [[Койданаў]] на Дзяржынск, у 1934 годзе — [[Качэрычы]] на Кіраўск, у 1939 годзе — [[Менск]] на Мінск, у 1945 годзе — [[Прапойск]] на Слаўгарад, у 1954 годзе — [[Рудабелка]] на Акцябарскі, у 1961 годзе — [[Шацілавічы|Шацілкі]] на Сьветлагорск, у 1962 годзе — [[Дрыса]] на Верхнядзьвінск. Найбольш шырокія перайменаваньні адбываліся ў 1938—1939 гадох, калі зьмянілі назвы 67 паселішчаў, і ў 1964 годзе, калі перайменавалі больш як 300 населеных пунктаў<ref>{{Навіна|аўтар=Трафімовіч А.|загаловак=Акцябрскі, Дзяржынск… Навошта пераймяноўвалі беларускія гарады|спасылка=http://www.aif.by/social/item/19882-cityname.html|выдавец=[[Газэта]] «[[Аргумэнты і факты ў Беларусі]]»|дата публікацыі=27 сьнежня 2012|дата доступу=13 лютага 2012}}</ref>. Перайменаваньні ажыцьцяўляліся з розных прычынаў, аднак часьцей за ўсё гэта быў пошук больш «мілагучных» формаў (нярэдка з пункту гледжаньня расейскай мовы) або зьнішчэньне тапонімаў, што не адпавядалі камуністычнай ідэалёгіі. Новыя назвы населеных пунктаў звычайна ўтвараліся штучна<ref name="Kapylou"/> бязь зьвязку зь мясцовай гісторыяй і тапанімікай паводле прынцыпаў расейскай мовы<ref>{{Літаратура/Тапанімія Гомельшчыны}}</ref>. Трэба зазначыць, што ў афіцыйных савецкіх сьпісах тапонімаў ня быў прастаўлены націск, праз што тапонімы нярэдка прачытваліся памылкова і нават траплялі ў лік абразьлівых (напрыклад, Ма́ртышкі, Холуй, Язва́ і інш.)<ref>[[Валянціна Лемцюгова|Лемцюгова В.]] [http://nn.by/?c=ar&i=114591 Як нам вярнуць беларускія назвы?] // [[Наша Ніва]], 2 верасьня 2013 г.</ref>. {| cellspacing="1" cellpadding="3" style="width: 800px; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|Беларусь}} align="center" | colspan="4"| '''Прыклады савецкіх русіфікацыйных перайменаваньняў сельскіх населеных пунктаў Беларусі''' |- bgcolor={{Колер|Беларусь}} align="center" ! Гістарычная назва вёскі !! Савецкая афіцыйная назва !! Беларуская форма савецкай назвы !! Час перайменаваньня |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Асмаленік]] || ''Ударное'' || Ударнае || 1964 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Аўгустава]] || ''Звезда'' || Зьвязда || 1939 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Аўгустбэрг]] || ''Ульяновка'' || Ульянаўка{{Заўвага|У імя расейскага савецкага рэвалюцыянэра [[Ленін|Леніна (Ульянава)]]}} || 1964 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Бабыніха]] || ''Серегино'' || Сярогіна{{Заўвага|У імя савецкага вайскоўца з Расеі [[Аляксандар Сярогін|Сярогіна]], удзельніка Другой сусьветнай вайны}} || 1969 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Багуславец]] || ''Гречихино'' || Грачыхіна || 1977 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Барок (Добрускі раён)|Барок]] || ''Надежда'' || Надзежда || 1934 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Баславічы]] || ''Борок'' || Барок || 1969 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Башкі]] || ''Первое Мая'' || Першае Мая || 1939 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Бедавіцы]] || ''Ключегорская'' || Ключагорская{{Заўвага|У беларускай мове з гары можа бруіцца крыніца а не «ключ»}} || 1964 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Белае (Полацкі раён)|Белае]] || ''Азино'' || Азіна{{Заўвага|У імя бальшавіка-вайскоўца [[Уладзімер Азін|Азіна]]}} || 1969 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Берасьцяны Завод]] || ''Чапаевский'' || Чапаеўскі{{Заўвага|У імя расейскага савецкага вайсковага дзеяча [[Васілій Чапаеў|Чапаева]]}} || 1969 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Блеўка]] || ''Восток'' || Васток || 1964 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Брахлы]] || ''Новая Жизнь'' || Новая Жызьнь || 1939 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Брылёва (Гомельская вобласьць)|Брылёва]] || ''Мичуринская'' || Мічурынская{{Заўвага|У імя расейскага сэлекцыянэра [[Іван Мічурын|Мічурына]]}} || 1964 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Буй (Сеньненскі раён)|Буй]] || ''Будённого'' || Будзённага{{Заўвага|У імя расейскага савецкага вайскавода [[Сямён Будзённы|Будзённага]]}} || 1939 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Быч (Гомельская вобласьць)|Быч]] || ''Октябрево'' || Акцяброва || 1964 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Бычкі (Любанскі раён)|Бычкі]] || ''Отрадное'' || Атраднае || 1969 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Бяднішкі]] || ''Зерновая'' || Зернавая || 1964 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Бязьдзелічы]] || ''Раздольная'' || Раздольная || 1964 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Відагошч]] || ''Комсомолец'' || Камсамолец || 1930-я гады |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Воўкаразь]] || ''Победа'' || Пабеда || 1969 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Галоднічы]] || ''Красноозерное'' || Краснаазёрнае || 1964 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Гапоны]] || ''Заветное'' || Заветнае || 1964 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Гарадзец (Шаркоўшчынскі раён)|Гарадзец]] || ''Дивная'' || Дзіўная || 1969 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Гібайлавічы]] || ''Знаменская'' || Знаменская || 1964 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Глісьцянец]] || ''Залесино'' || Залесіна || 1964 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Глод]] || ''Мирная'' || Мірная || 1964 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Глыбокі Брод]] || ''Кировка'' || Кіраўка{{Заўвага|У імя расейскага савецкага дзеяча [[Сяргей Кіраў|Кірава]]}} || 1949 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Гніліца (Магілёўская вобласьць)|Гніліца]] || ''Ленино'' || Леніна || 1967 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Гнілякі]] || ''Роща'' || Рошча || 1964 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Горбы]] || ''Ромашки'' || Рамашкі || 1964 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Гута (Буда-Кашалёўскі раён)|Гута]] || ''Возрождение'' || Вазраждзеньне || 1964 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Двор Левандоўскага]] || ''Красная Горка'' || Красная Горка || 1932 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Дзягцянка]] || ''Красная Заря'' || Красная Зара || 1938 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Дзякі]] || ''Родники'' || Крыніцы/Раднікі || 1969 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Дзяругі (Дубровенскі раён)|Дзяругі]] || ''Ковровое'' || Каўровае || 1964 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Доргунская Вулька]] || ''Усово'' || Усава{{Заўвага|У імя расейскага камандзіра пагранічнага аддзелу [[НКВД]] [[Віктар Усаў|Усава]], што загінуў у Другую сусьветную вайну}} || 1964 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Драхча Паненская]] || ''Кутузовка'' || Кутузаўка{{Заўвага|У імя расейскага вайскавода [[Міхаіл Кутузаў|Кутузава]]}} || 1964 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Дурынічы]] || ''Изюмово'' || Ізюмава{{Заўвага|У імя ўдзельніка [[Нямецка-савецкая вайна|Нямецка-савецкай вайны]] з [[Чалябінская вобласьць|Чалябінскай вобласьці]] Расеі [[Мікалай Ізюмаў|Мікалая Ізюмава]]}} || 1964 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Дурычы]] || ''Знаменка'' || Знаменка || 1964 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Жаробнае]] || ''Чкалово'' || Чкалава{{Заўвага|У імя расейскага савецкага лётніка-выпрабавальніка [[Валеры Чкалаў|Чкалава]]}} || 1939 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Жываглодавічы]] || ''Первомайский'' || Первамайскі || 1964 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Загаліха]] || ''Новая Жизнь'' || Новая Жызьнь || 1939 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Задабрасьць]] || ''Калинино'' || Калініна{{Заўвага|У імя расейскага савецкага партыйнага дзеяча [[Міхаіл Калінін|Калініна]]}} || 1939 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Залесьсе (Рудабельскі раён)|Залесьсе]] || ''Бумажково'' || Бумажкова{{Заўвага|У імя савецкага партызана з Расеі [[Ціхан Бумажкоў|Бумажкова]]}} || 1969 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Замагільле]] || ''Рассвет'' || Расьсьвет || 1964 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Засьценак Дуброва]] || ''Передовая'' || Перадавая || 1964 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Іван Бор]] || ''Красный Октябрь'' || Красны Акцябар || 1939 гады |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Ігнатычы]] || ''Калинино'' || Калініна || 1960-я гады |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Ізабэліна]] || ''Свободная Жизнь'' || Свабодная Жызьнь || 1939 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Кабылінцы]] || ''Победа'' || Пабеда || 1939 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Кабыльнікі (Віцебскі раён)|Кабыльнікі]] || ''Октябрь'' || Акцябар || 1939 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Кабылянка (Гомельская вобласьць)|Кабылянка]] || ''Рассветная'' || Расьсьветная || 1964 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Казарэзы (Менская вобласьць)|Казарэзы]] || ''Родники'' || Раднікі || 1969 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Какуевічы]] || ''Чкалово'' || Чкалава || 1939 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Калёнія Равіны]] || ''Сиреневка'' || Сярэнеўка || 1964 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Камень Шляхецкі]] || ''Октябрь'' || Акцябар || 1939 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Каралі (Сеньненскі раён)|Каралі]] || ''Большевик'' || Бальшавік || 1939 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Карнілавічы]] || ''Ударная'' || Ударная || 1964 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Карсаршчына]] || ''Счастливая Жизнь'' || Счастлівая Жызьнь || 1939 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Карчма (Бабруйскі раён)|Карчма]] || ''Дачное'' || Дачнае || 1964 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Княжая Магіла]] || ''Чапаево'' || Чапаева || 1952 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Конскі Бор]] || ''Березовая Роща'' || Бярозавая Рошча || 1969 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Кулакі (Талачынскі раён)|Кулакі]] || ''Лесино'' || Лесіна || 1964 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Куляшова (Віцебская вобласьць)|Куляшова]] || ''Красное Знамя'' || Краснае Знамя || 1939 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Курані]] || ''Рассвет'' || Расьсьвет || 1936 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Лапухі]] || ''Дунаево'' || Дунаева || 1964 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Ліхінічы]] || ''Ракушево'' || Ракушава || 1967 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Лукаеды]] || ''Кирово'' || Кірава || 1939 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Ляцак Нізкі]] || ''Чапаевка'' || Чапаеўка || 1949 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Магільніца]] || ''Рощица'' || Рошчыца || 1969 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Маёнтак (Рагачоўскі раён)|Маёнтак]] || ''Коммунар'' || Камунар || 1939 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Манастыр (Бешанковіцкі раён)|Манастыр]] || ''Марьино'' || Мар’іна || 1969 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Махаеды]] || ''Кирова'' || Кірава || 1939 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Машні]] || ''Семеново'' || Сямёнава || 1964 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Міхалёў]] || ''Нариманов'' || Нарыманаў{{Заўвага|У імя азэрбайджанскага савецкага дзеяча [[Нарыман Нарыманаў|Нарыманава]]}} || 1929 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Мондзін]] || ''Сиреневка'' <br /> ''Черемушки'' || Сярэнеўка <br /> Чаромушкі || 1964 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Мыцькова]] || ''Победа'' || Пабеда || 1939 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Нароты]] || ''Ореховка'' || Арэхаўка || 1969 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Нача Людкевіча]] || ''Лужайки'' || Лужайкі || 1964 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Пагост (Шумілінскі раён)|Пагост]] || ''Победа'' || Пабеда || 1918 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Пагосьцішча]] || ''Красный Посёлок'' || Чырвоны Пасёлак || 1939 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Пазьдзюткі]] || ''Радуга'' || Радуга || 1966 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Панскае]] || ''Майск'' || Майск || 1964 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Папіхова]] || ''Свердлово'' || Сьвярдлова{{Заўвага|У імя расейскага дзеяча [[Якаў Сьвярдлоў|Сьвярдлова]]}} || 1964 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Папоўка (Добрускі раён)|Папоўка]] || ''Ленино'' || Леніна || 1930 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Папоўшчына (Гомельская вобласьць)|Папоўшчына]] || ''Октябрь'' || Акцябар || 1920 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Пішчакі]] || ''Орехово'' || Арэхава || 1964 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Пляцянічы]] || ''Красное Село'' || Чырвонае Сяло || 1969 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Пляшкі (Лепельскі раён)|Пляшкі]] || ''Расцвет'' || Расьцьвет || 1939 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Прыступаўшчына]] || ''Розовка'' || Розаўка || 1964 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Пузавічы (Слонімскі раён)|Пузавічы]] || ''Павлово'' || Паўлава || 1964 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Пузікі (Магілёўская вобласьць)|Пузікі]] || ''Сафоново'' || Сафонава || 1964 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Пустынькі]] || ''Ясная Роща'' || Ясная Рошча || 1964 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Радзівілімонты]] || ''Красная Звезда'' || Красная Зьвязда || 1960 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Радзілавічы]] || ''Дзержинск'' || Дзяржынск || 1931 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Ракаедаўшчына]] || ''Победное'' || Пабеднае || 1964 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Раманава (Гомельская вобласьць)|Раманава]] || ''Борьба'' || Барба || 1928 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Рызы]] || ''Калиново'' || Калінава || 1964 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Рылавічы (Гомельская вобласьць)|Рылавічы]] || ''Никоново'' || Ніканава || 1965 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Рылаўшчына (Менская вобласьць)|Рылаўшчына]] || ''Дружба'' || Дружба || 1964 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Серакаратня]] || ''Лучезарная'' || Лучазарная || 1964 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Сермяжанка]] || ''Осман-Касаево'' || Асман-Касаева{{Заўвага|У імя савецкага партызана з Расеі [[Асман Касаеў|Касаева]], які загінуў у Другую сусьветную вайну}} || 1964 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Скоблы]] || ''Кленовка'' || Клёнаўка || 1964 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Скорбічы]] || ''Дружба'' || Дружба || 1964 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Скулавічы]] || ''Коммунарка'' || Камунарка || 1964 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Слабада Дзісна]] || ''Луночарское'' || Луначарскае{{Заўвага|У імя расейскага савецкага дзеяча [[Анатолі Луначарскі|Луначарскага]]}} || 1964 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Старцавічы]] || ''Знамя'' || Знамя || 1964 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Старчыцы]] || ''Октябрь'' || Акцябар || 1937 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Стары Фальварак]] || ''Победное'' || Пабеднае || 1964 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Строгі]] || ''Кузнецовка'' || Кузьняцоўка || 1964 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Сьвіналупы]] || ''Ромашкино'' || Рамашкіна || 1964 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Сьвятое (Рагачоўскі раён)|Сьвятое]] || ''Кирово'' || Кірава || 1939 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Сьвятоцак]] || ''Дзержинского'' || Дзяржынскага || 1939 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Сьвяты Дух (вёска)|Сьвяты Дух]] || ''Будёновка'' || Будзёнаўка || 1949 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Угольцы]] || ''Надеждино'' || Надзеждзіна || 1937 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Узілаўка]] || ''Звезда'' || Зьвязда || 1939 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Умыркі]] || ''Будёновка'' || Будзёнаўка || 1941 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Усы]] || ''Будённого'' || Будзённага || 1939 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Фальварак (Мазырскі раён)|Фальварак]] || ''Победное'' || Пабеднае || 1964 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Халяўкі]] || ''Петрово'' || Пятрова || 1964 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Хатаевічы]] || ''Октябрь'' || Акцябар || 1939 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Хлусы]] || ''Некрасово'' || Някрасава{{Заўвага|У імя расейскага паэта [[Мікалай Някрасаў|Някрасава]], аўтара оды [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёву-вешальніку]]}} || 1938 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Царкавішча]] || ''Кульнево'' || Кульнева || 1964 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Царкоўе (Буда-Кашалёўскі раён)|Царкоўе]] || ''Совхозная'' || Саўхозная || 1964 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Цуцкі]] || ''Восточная'' || Васточная || 1966 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Чорная Лаза]] || ''Красный Восход'' || Красны Васход || 1939 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Шляхтаўшчына]] || ''Трудовая'' || Трудавая || 1969 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Шчацінка (Віцебская вобласьць)|Шчацінка]] || ''Красная Заря'' || Красная Зара || 1939 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Юдзенічы]] || ''Советская'' || Савецкая || 1964 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Юркава Сьцяна]] || ''Чапаево'' || Чапаева || 1939 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Яўтушкавічы]] || ''Просвет'' || Прасьвет || 1926 год |} ==== Вуліцы і пляцы ==== Адным з захадаў русіфікацыі беларусаў з боку савецкіх уладаў стала практычна поўнае зьнішчэньне мясцовай [[Урбананіміка|ўрбананімічнай]] спадчыны. Нават па расейскім і польскім (у заходняй частцы краіны) панаваньні многія вуліцы і пляцы працягвалі захоўваць традыцыйныя старажытныя назвы, якія несьлі пэўны зьмест, выклікалі асацыяцыі з гісторыяй краю, яго культурай, функцыянальнымі і ляндшафтавымі асаблівасьцямі тэрыторыі, сьвятынямі, што існавалі ў мінулым. У выніку савецкіх перайменаваньняў цэнтральныя вуліцы і пляцы набылі стандартны цалкам безаблічны набор назваў, большасьць зь якіх мусілі сьцьвярджаць палітыку ўладаў СССР і камуністычную ідэалёгію, прытым многія зь іх атрымалі назвы ў імя расейскіх (савецкіх) дзеячоў, нічым не зьвязаных з адпаведным населеным пунктам і Беларусяй увогуле<ref>{{Літаратура/Страчаная спадчына (2003)|к}} С. 233.</ref>. Напрыклад, па Другой сусьветнай вайне мескі краявід Менску на ўзроўні назваў пачаў вызначацца савецкім і расейскім палітычным і культурным кантэкстам<ref>Казакевич А. Символика места: Забывание и фрагментация «советского» в ландшафте Минска // Неприкосновенный запас: Дебаты о политике и культуре. № 6(80), 2011. С. 17—33.</ref>. Гэты прывяло да таго, што на канец XX стагодзьдзя назвы, датычныя расейскай гісторыі і культуры, камуністычнай ідэалёгіі і Другой сусьветнай вайны, сумарна склалі каля 45% усяго тапанімічнага фонду сталіцы, у той час як беларускія ўрбанонімы вагаліся ў межах 9%<ref>Гардзееў Ю. Урбананімічны дыскурс у постсавецкай Беларусі // Acta Baltico-Slavica. № 41, 2017. С. 221.</ref>. Паводле статыстычных зьвестак на 2018 год, 70% назваў вуліцаў Менску супадала з назвамі вуліцаў Масквы (333 агульныя назвы), [[Ніжні Ноўгарад|Ніжняга Ноўгараду]] (336 агульных назваў) і [[Данецк]]у (375 агульных назваў)<ref>Синицкая Е. С., Кашляк А. И., Грахольская М. А. Влияние архитектурной среды г. Гомеля на психоэмоциональное состояние человека // Проблемы и перспективы развития современной медицины: сб. науч. ст. X Респ. науч.-практ. конф. с междунар. участием студентов и молодых ученых, Гомель, 3-4 мая 2018 г. — Гомель: ГомГМУ, 2018. С. 1087.</ref>. == Рэжым Лукашэнкі == {{Асноўны артыкул|Рэжым Лукашэнкі}} [[Файл:Alexander Lukashenko crop.jpeg|250пкс|міні|Прарасейскі<ref>[https://web.archive.org/web/20200929141558/https://news.tut.by/politics/169669.html Лукашэнка: Няма больш прарасейскага чалавека ў Беларусі, чым Прэзыдэнт. Я гэта даказваю 15 гадоў, у вас зь Беларусьсю ніколі не было праблемаў], [[TUT.BY]], 11 мая 2010 г.</ref> аўтарытарны<ref>''Frear M.'' Belarus under Lukashenka. Adaptive Authoritarianism. 1st Edition. — Routledge: [[Taylor & Francis]] Group, 194 p.</ref><ref>[https://www.britannica.com/biography/Alexander-Lukashenko Aliaksandar Lukashenka], [[Encyclopædia Britannica]]</ref><ref>[https://www.theguardian.com/world/2014/jun/09/-sp-belarus-remains-revolution-behind Belarus: 20 years under dictatorship and a revolution behind the rest of Europe], [[The Guardian]]</ref><ref>[https://www.dw.com/en/belarus-strongman-lukashenko-marks-25-years-in-power/a-49530563 Belarus strongman Lukashenka marks 25 years in power], [[Deutsche Welle]]</ref> кіраўнік Беларусі з 1994 году [[Аляксандар Лукашэнка]]]] === Моўна-культурная палітыка === {{Падвойная выява|справа|Flag of the Byelorussian Soviet Socialist Republic (1951–1991).svg|122|Flag of Belarus.svg|122|[[Сьцяг БССР]] (налева) і [[Сьцяг Беларусі (афіцыйны)|яго мадыфікацыя]] для [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]] (направа)}} {{Падвойная выява|справа|Emblem of the Byelorussian Soviet Socialist Republic (1981–1991).svg|122|Coat of arms of Belarus.svg|122|[[Герб БССР]] (налева) і [[Герб Беларусі (афіцыйны)|яго мадыфікацыя]] для рэжыму Лукашэнкі (направа)}} Калі ў 1991 годзе пачаўся масавы перавод мескіх дзіцячых садкоў і школ на беларускую мову, то [[Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь|Міністэрства адукацыі Беларусі]] і адпаведная парлямэнцкая камісія атрымалі толькі 6 (шэсьць) скаргаў і тоны лістоў у падтрымку<ref name="Ablamiejka-21-04-2022"/><ref>[[Ганна Соўсь]],[https://www.svaboda.org/a/29978422.html «У архіве пабачыла тоны лістоў за беларускую мову»], [[Радыё Свабода]], 3 чэрвеня 2019 г.</ref>. Актывізацыя прарасейскіх настрояў ва ўладных колах Беларусі адзначалася яшчэ з восені 1993 году, што выявілася ў працы Канстытуцыйнай Камісіі: большасьць яе сябраў выказаліся за тое, каб упамінаньне крыніцаў Беларускай дзяржаўнасьці — ня толькі Вялікага Княства Літоўскага і Беларускай Народнай Рэспублікі, але і Беларускай ССР — прыбраць з тэксту [[Канстытуцыя Беларусі|Канстытуцыі Беларусі]]. Такую пастанову падтрымала большасьць [[Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь 12-га скліканьня|дэпутацкага корпусу]]<ref>[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/30488810.html У праекце Канстытуцыі 1994 прыгадваліся ВКЛ і БНР], [[Радыё Свабода]], 15 сакавіка 2020 г.</ref>. Увогуле, у 1991—1994 гадох Беларусь была адзінай краінай з былых рэспублік СССР, дзе нацыянальныя палітычныя сілы ня мелі прадстаўніцтва ў міністэрствах і структурах мясцовай выканаўчай улады — фактычна ня мелі доступу да рэальнага кіраваньня дзяржавы<ref name="navumcyk_15.04.2020">[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/30555697.html Беларусь як унікум. Адказ Прэйгерману], [[Радыё Свабода]], 15 красавіка 2020 г.</ref>. Зь іншага боку, яшчэ 11 сьнежня 1992 году кіраўнік [[Міністэрства замежных справаў Расеі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Андрэй Козыраў||ru|Козырев, Андрей Владимирович}} зрабіў наступную заяву на паседжаньні Рады міністраў НБСЭ (цяпер [[Арганізацыя бясьпекі і супрацы ў Эўропе|АБСЭ]])<ref>[https://web.archive.org/web/20211206140132/https://zautra.by/news/lebedok-kogda-rech-o-vlasti-radi-vlasti-to-uzhe-ne-vazhno-kto-formalnyi-sobstvennik Лебедок: «Когда речь о власти ради власти, то уже не важно, кто формальный собственник»], Заўтра тваёй краіны, 6 сьнежня 2021 г.</ref>: {{Цытата|Прастора былога Савецкага Саюзу ня можа разглядацца як зона поўнага ўжываньня нормаў НБСЕ. Гэта, ў існасьці, постімпэрская прастора, дзе Расеі трэба будзе бараніць свае інтарэсы з выкарыстаньнем усіх даступных сродкаў, у тым ліку ваенных і эканамічных. Мы будзем цьвёрда настойваць, каб былыя рэспублікі СССР неадкладна ўступілі ў новую фэдэрацыю альбо канфэдэрацыю, і пра гэта пойдзе жорсткая размова. {{арыгінал|ru|Пространство бывшего Советского Союза не может рассматриваться как зона полного применения норм СБСЕ. Это, по сути, постимперское пространство, где России предстоит отстаивать свои интересы с использованием всех доступных средств, включая военные и экономические. Мы будем твердо настаивать, чтобы бывшие республики СССР незамедлительно вступили в новую федерацию или конфедерацию, и об этом пойдет жесткий разговор.}} }} Тым часам поўнае аднаўленьне русіфікацыйнай [[Моўная палітыка|моўнай]] і культурнай палітыкі адбылося толькі па ўсталяваньні [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандрам Лукашэнкам]] [[Рэжым Лукашэнкі|аўтарытарнага рэжыму]]<ref name = "disaster" /><ref name = "Smok" /><ref name = "crisis" /><ref name = "main" /><ref name = "russificator" />, што стала вынікам супадзеньня інтарэсаў уладаў Расеі, якія рэанімавалі [[Імпэрыялізм|імпэрскую ідэю]], і Лукашэнкі, які меў спадзяваньні праз далучэньне Беларусі да Расеі замяніць яе нямоглага прэзыдэнта [[Барыс Ельцын|Барыса Ельцына]]<ref>{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 10.</ref>. У 1995 годзе ён правёў [[Рэфэрэндум у Беларусі 1995 году|рэфэрэндум]], які супярэчыў Канстытуцыі Беларусі і дзейнаму заканадаўству<ref name="МП">[[Міхаіл Пастухоў|Пастухоў М.]] [https://knihi.com/none/Aniamiennie_Z_kroniki_zniscennia_bielaruskaj_movy.html#chapter13 Ці законны рэфэрэндум 1995 году адносна наданьня дзяржаўнага статусу расейскай мове?] // Аняменне. З кронікі знішчэння беларускай мовы. — Вільня, 2000.</ref><ref name="zapr">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудзкі С.]] [https://web.archive.org/web/20170814200257/http://jivebelarus.net/language/language-defeat-06.html Грамадзкае сьцьвярджэньне беларускай мовы і парушэньні правоў беларускамоўных людзей] // Аняменне. З кронікі знішчэння беларускай мовы. — Вільня, 2000.</ref><ref name="zapr1">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудзкі С.]] [https://web.archive.org/web/20110722003014/http://arche.bymedia.net/2002-1/zapr102.html Моўная палітыка ў Беларусі ў 1990-я гады] // [[Архэ Пачатак]]. №1 (21), 2002.</ref>, адзначаўся парушэньнем законаў і фальсыфікацыяй вынікаў галасаваньня<ref>[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/27734568.html Рэфэрэндум-95 пра сымболіку і мову ня быў легітымным], [[Радыё Свабода]], 12 траўня 2019 г.</ref>. Па рэфэрэндуме, Лукашэнка пазбавіў беларускія [[Нацыянальная сымболіка|нацыянальныя сымбалі]] [[бел-чырвона-белы сьцяг]] і герб [[Пагоня|Пагоню]] статусу афіцыйнай дзяржаўнай сымболікі і надаў дзяржаўны статус [[расейская мова|расейскай мове]]. Адзначаецца, што гэты рэфэрэндум зьняважыў беларускую нацыю, пераламаў ёй хрыбет. Гэта была стратэгічная перамога прарасейскіх, праімпэрскіх сілаў, параўнальная зь ліквідацыяй [[Беларуская Народная Рэспубліка|першай Беларускай нацыянальнай дзяржавы]] і здушэньнем [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|паўстаньня]] [[Кастусь Каліноўскі|Кастуся Каліноўскага]]<ref name="navumcyk_15.04.2020"/>. Аўтар [[Чырвона-зялёны сьцяг|сьцяга]] і [[Герб Беларусі (афіцыйны)|гербу]] рэжыму Лукашэнкі кіраўнік яго адміністрацыі [[Леанід Сініцын]]<ref>Толкачева Е. [https://web.archive.org/web/20200412135326/https://news.tut.by/economics/637111.html «Сел и нарисовал». Как в 1995 году БЧБ-флаг сменили на красно-зеленый, а «Пагоню» — на герб БССР], [[TUT.BY]], 12.05.2019 г.</ref><ref name="Marcinovic">Мартинович Д. [https://web.archive.org/web/20200622200046/https://news.tut.by/culture/684354.html Без исторической символики, но с русским языком. Как 25 лет назад в Беларуси прошел референдум], [[TUT.BY]], 14.05.2020 г.</ref>, [[Расейцы|расеец]] паводле нацыянальнасьці і прыхільнік далучэньня Беларусі да Расеі<ref name="Navumcyk">[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/25354832.html «Маўр» Лукашэнкі, або той, хто зьмяніў герб і сьцяг], [[Радыё Свабода]], 18 красавіка 2014 г.</ref>, які меў імаверныя зьвязкі з расейскімі спэцслужбамі<ref name="Navumcyk_18.04.2014">[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/25354832.html «Маўр» Лукашэнкі, або той, хто зьмяніў герб і сьцяг], [[Радыё Свабода]], 18 красавіка 2014 г.</ref> і быў фігурантам дакладу дэпутата [[Сяргей Антончык|Сяргея Антончыка]] пра карупцыю ў атачэньні Лукашэнкі<ref>{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 127.</ref><ref>Соўсь Г. [https://www.svaboda.org/a/30211729.html Антончык пра антыкарупцыйны даклад Лукашэнкі, фатальную памылку Ганчара і «звышцынізм» апазыцыі], [[Радыё Свабода]], 12 кастрычніка 2019 г.</ref>, пазьней апавядаў беларускаму дэпутату [[Валянцін Голубеў|Валянціну Голубеву]]<ref name="Navumcyk"/>: {{Цытата|Справа ж не ў геральдыцы. Таму што калі прыгадаць, навошта ўвогуле трэба было мяняць сымболіку, дык зразумела, што чым яна горш атрымалася, тым лепей. Бо яе замена была толькі правакуючым выпадам, прычым толькі адным — у камбінацыі зь некалькіх удараў''.}} Паводле сьведчаньня Сініцына, праца над новай сымболікай вялася з 21 сакавіка, прытым дэпутаты атрымалі эскізы сьцяга і гербу ўжо 23 сакавіка. Як мяркуе дэпутат [[Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь 12-га скліканьня|Вярхоўнага Савету 12-га скліканьня]] [[Сяргей Навумчык]], хуткае (за два дні) стварэньне прапанаванай Лукашэнкам сымболікі сьведчыла пра тое, што галоўнай мэтай рэфэрэндуму было ня столькі ўвядзеньне нейкай канкрэтнай сымболікі (якая разглядалася як часовая — да ліквідацыі незалежнасьці Беларусі), колькі зьнішчэньне дзяржаўнага статусу бел-чырвона-белага сьцяга і Пагоні<ref>{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 66.</ref>. У другой палове 1990—2000-х гадох афіцыйнае выкарыстаньне беларускай мовы пачало імкліва зьмяншацца, найперш у сфэрах адукацыі і культуры, а таксама ў мас-мэдыя. У гэты ж час адбывалася масавае выцісканьне зь дзяржаўных установаў прыязных да беларускай мовы і культуры настаўнікаў, выкладнікаў і навуковых супрацоўнікаў<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=100176 Генадзь Сагановіч звольнены] // [[Наша Ніва]], 1 ліпеня 2005 г.</ref><ref>[https://nn.by/?c=ar&i=130986 З Гродзенскага медуніверсітэта звольнены беларускамоўны прафесар Астроўскі] // [[Наша Ніва]], 28 чэрвеня 2014 г.</ref><ref>[https://nn.by/?c=ar&i=142724 Генадзь Семянчук: «Чыстка ў Гродзенскім універсітэце — гэта антыдзяржаўная дзейнасць»] // [[Наша Ніва]], 31 студзеня 2015 г.</ref><ref>Хільмановіч У. [https://www.racyja.com/blohi-racyi/uladimir-hilmanovic/vajna-z-knigami/ Вайна з кнігамі], [[Радыё Рацыя]], 2017 г.</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20200806202309/https://news.tut.by/society/382076.html?crnd=38851 У Гродзенскім універсітэце звольненая гісторык Іна Соркіна], [[TUT.BY]], 12 студзеня 2014 г.</ref><ref>[https://nn.by/?c=ar&i=81339 Адкрыты ліст вялікай групы гісторыкаў і простых людзей у абарону звольненага дацэнта Чарнякевіча: «Ацэнку будзем ставіць мы»] // [[Наша Ніва]], 5 кастрычніка 2012 г.</ref><ref>[https://nn.by/?c=ar&i=81457 Выкладчыка Гродзенскага ўніверсітэта звальняюць за казку пра Пагоню] // [[Наша Ніва]], 8 кастрычніка 2012 г.</ref>. Адной з праяваў праўнай [[дыскрымінацыя|дыскрымінацыі]] беларускай мовы стала прыняцьце асноўных кодэксаў Беларусі на расейскай мове без афіцыйнага беларускага перакладу. Гэта прывяло да таго, што беларускамоўнага грамадзяніна пазбавілі магчымасьці ў поўнай меры абараняць свае правы. Апроч таго, фіксуюцца выпадкі, калі судзьдзі адмаўляюцца весьці працэсы па-беларуску, а беларускамоўным грамадзянам адмаўляюць надаць перакладніка, што парушае нормы Кодэкса аб судаўладкаваньні і статусе судзьдзяў (артыкул 13). У 2003 годзе [[Канстытуцыйны суд Рэспублікі Беларусь]] у сваёй пастанове вызнаў парушэньне балянсу роўнасьці выкарыстаньня дзьвюх дзяржаўных моваў<ref>Гуштын А. [https://web.archive.org/web/20170217003642/http://naviny.by/rubrics/society/2015/05/13/ic_articles_116_188871 Рэферэндум-1995. Права на беларускую мову], NAVINY.BY, 13 траўня 2015 г.</ref>. [[Файл:Russification evidence.jpg|міні|250пкс|Замена беларускіх вулічных шыльдаў на расейскамоўныя. Менск, 2011 год.]] Беларускі палітык [[Зянон Пазьняк]] вылучыў наступныя праявы [[беларусафобія|беларусафобіі]] з боку рэжыму Лукашэнкі: 1) парваньне [[Бел-чырвона-белы сьцяг|беларускага нацыянальнага сьцяга]] (бела-чырвона-белага); 2) спаленьне беларускамоўных [[падручнік]]аў; 3) [[Цкаваньне|зьдзек]] зь беларускай мовы; 4) закрыцьцё беларускамоўных школаў, [[гімназія]]ў і ліцэяў; 5) {{Артыкул у іншым разьдзеле|зьнявага||en|Insult}} шанаваных людзей беларускага народу ([[Васіль Быкаў]], [[Францішак Скарына]]), 6) разбурэньне беларускіх помнікаў, у тым ліку шляхам пераробкі; 7) наўмыснае псаваньне ўласьцівага Беларусі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Краявід|краявіду|en|Landscape}}; 8) вынішчэньне запаведнай прыроды Беларусі; 9) грэблівае стаўленьне да людзей беларускай [[Народнасьць|народнасьці]], [[Беларуская літаратура|беларускай літаратуры]] і [[Творчасьць|творчасьці]]; 10) нянавісьць да беларускай [[Моладзь|моладзі]] і вольнасьці беларусаў; 11) накладаньне спагнаньня, звальненьне з працы, выгнаньне з вучэльні і [[зьняволеньне]] за вуснае і пісьмовае выкарыстаньне беларускай мовы<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Улада цемры|спасылка=http://www.pazniak.info/page_ulada_tsemryi|выдавец=[[Зянон Пазьняк]]|дата публікацыі=9 сакавіка 2008|копія=http://www.bielarus.net/archives/2008/03/11/1373|дата копіі=11 сакавіка 2008 |дата доступу=5 траўня 2016}}</ref>. Вынікам такой палітыкі стала тое, што ў час перапісу насельніцтва Беларусі 2009 году толькі 53,2% насельніцтва краіны назвалі беларускую мову [[родная мова|роднай]], а ў Менску — увогуле, толькі 35,2%. Для параўнаньня, паводле вынікаў перапісу насельніцтва 1999 году (у час першага прэзыдэнцкага тэрміну Лукашэнкі), беларускую мову роднай назвалі 73,6% насельніцтва Беларусі. Такім чынам, за 10 гадоў кіраваньня Лукашэнкі колькасьць жыхароў Беларусі, якія лічаць беларускую мову роднай, зьменшылася на 20,4%. У той час як адсоткавая доля беларусаў за гэтыя 10 гадоў у краіне практычна не зьмянілася: 81,2% у 1999 супраць 83,7% у 2009 годзе<ref>Місюкевіч Ю. [https://nn.by/?c=ar&i=43063 Беларусаў стала больш, але яны русіфікуюцца] // [[Наша Ніва]], 8 верасьня 2010 г.</ref><ref>[https://www.svaboda.org/a/2151688.html Вынікі перапісу насельніцтва: для 53% насельніцтва беларуская мова — родная], [[Радыё Свабода]], 8 верасьня 2010 г.</ref><ref>[https://news.arche.by/by/page/ideas/hramadstva-idei/2795 Яшчэ пра вынікі перапісу насельніцтва ў Беларусі] // [[Архэ Пачатак]]. 13 верасьня 2010 г.</ref>. Таксама перапіс 2009 году прадэманстраваў тэндэнцыю, паводле якой маладое пакаленьне жыхароў Беларусі ў вялікай ступені абірае расейскую мову ў якасьці роднай, у адрозьненьне ад жыхароў сталага веку. Так, сярод жыхароў у веку 20-24 гадоў беларускую мову ў якасьці роднай абралі 49,8%, у той час як сярод жыхороў у веку, большым за 70 гадоў, беларускую мову ў якасьці роднай абралі 74%. Жыхары ў веку, большым за 70 гадоў, нарадзіліся да 1940-х гадоў, калі 79,2% жыхароў Беларусі жылі ў сельскай мясцовасьці (зьвесткі на 1939 год), дзе выхоўваліся па-беларуску і не падпадалі пад узьдзеяньне інтэнсіўнай русіфікацыі. Пасьля 1940-х вялікая доля насельніцтва Беларусі пераехала ў гарады, дзе атрымлівала адукацыю па-расейску і працавала на прадпрыемствах і ва ўстановах, вялікая частка кіраўніцтва якіх была прысланая з Расеі. У 1989 годзе ўжо 65,4% насельніцтва Беларусі жыло ў гарадах, а ў 2009 годзе — ужо 73,9%. Такім чынам, за 70 гадоў інтэнсіўнай русіфікацыі ў СССР і Рэспубліцы Беларусь насельніцтва краіны ў большай ступені зрусіфікавалася і набыло прарасейскі сьветапогляд. Вынікі перапісу 2009 году яскрава адлюстроўваюць узмацненьне русіфікацыйных тэндэнцыяў<ref>''[[Юры Дракахруст|Дракахруст Ю.]]'' [https://web.archive.org/web/20200804042125/https://news.tut.by/society/622181.html?crnd=30717 Хто ў Беларусі гаворыць па-беларуску], [[TUT.BY]], 15 студзеня 2019 г.</ref>. Праз такія перамены ў 2009 годзе [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў па пытаньнях адукацыі, навукі і культуры]] залічыла беларускую мову да ліку [[Загрожаная мова|загрожаных]]<ref name="Зьвязда">{{Артыкул|аўтар=[[Яўген Валошын|Валошын Я.]]|загаловак=Бітва за роднае слова (частка 2)|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=71564|выданьне=Зьвязда|тып=газэта|год=29 сьнежня 2010|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/archive/?idate=2010-12-29 255 (26862)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/71560/29sne-5.indd.pdf 5]|issn=1990-763x}}</ref><ref name="Салідарнасьць">{{Навіна|аўтар=[[Газэта]] «[[Салідарнасьць (газэта)|Салідарнасьць]]»|загаловак=Экспэрты ЮНЭСКА лічаць, што беларуская мова знаходзіцца ў небясьпецы|спасылка=http://www.belazar.info/belsoft/news.php?y=2009&m=2|выдавец=[[Белазар]]|дата публікацыі=23 лютага 2009|дата доступу=10 красавіка 2013}}</ref>. Прыкладна з 2010 году адзначаецца частковае прыпыненьне некаторых русіфікацыйных працэсаў, якое атрымала назву «мяккай беларусізацыі»<ref>Rudkouski P. [https://www.osw.waw.pl/sites/default/files/commentary_253-tv.pdf Soft Belarusianisation. The ideology of Belarus in the era of the Russian-Ukrainian conflict] // OSW COMMENTARY. Nr. 253. 3.11.2017. P. 1—6.</ref>. Прыхільнікі павароту афіцыйнага кіраўніцтва Беларусі да беларускай мовы і культуры сярод іншага адзначаюць зацьверджаньне і шырокае ўжываньне [[Інструкцыя па трансьлітарацыі|беларускай трансьлітарацыі геаграфічных назваў]], пашырэньне беларускай мовы ў сфэры транспарту (найперш [[Менскі мэтрапалітэн|Менскім мэтрапалітэнам]] і [[Беларуская чыгунка|Беларускай чыгункай]]), наданьне новым вуліцам, станцыям мэтро і безыменным сквэрам у Менску назваў, пераважна зьвязаных зь мясцовай гісторыяй і культурай, шырокае выкарыстаньне беларускамоўнай сацыяльнай рэклямы, адзінкавыя перайменаваньні і вяртаньні гістарычных назваў вуліцам, рэстаўрацыю або кансэрвацыю некаторых значных помнікаў архітэктуры — [[Гальшанскі замак|Гальшанскага]], [[Стары замак (Горадня)|Гарадзенскага Старога]], [[Крэўскі замак|Крэўскага]], [[Лідзкі замак|Лідзкага]], [[Мірскі замак|Мірскага]] і [[Нясьвіскі замак|Нясьвіскага]] замкаў, палацаў у [[Палац Булгакаў (Жылічы)|Жылічах]], [[Косаўскі замак|Косаве]], [[Палац Козел-Паклеўскіх (Красны Бераг)|Красным Беразе]] і [[Ружанскі палац|Ружанах]], брамы [[Касьцёл Сьвятога Крыжа і кляштар картузаў (Бяроза)|Картускага кляштару]] ў [[Бяроза (горад)|Бярозе]] ды іншыя. Тым часам міністар замежных справаў Беларусі [[Уладзімер Макей|Ўладзімер Макей]] сьцьвярджаў, што гэтую палітыку ня варта называць «мяккай беларусізацыяй», а варта казаць пра тое, што фармуецца нацыянальная самасьвядомасьць, нацыянальная ідэя і ідэнтычнасьць<ref>[https://www.svaboda.org/a/29467654.html Макей: «Мяккай беларусізацыі» няма, гэта проста норма. Што ён сказаў у інтэрвію Tut.by — максымальна сьцісла], [[Радыё Свабода]], 3 верасьня 2018 г.</ref>. У 2014 годзе памочнік прэзыдэнта па эканамічных пытаньнях [[Кірыл Руды]] агучыў вынікі апытаньня, праведзенага [[Інстытут сацыялёгіі|Інстытутам сацыялёгіі]] [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі]]. Другой адзначанай рэспандэнтамі доўгатэрміновай (да 2030 году) пагрозай для краіны стала страта беларускай мовы (на першым месцы — памяншэньне насельніцтва з прычыны нізкай нараджальнасьці)<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=137208 Памочнік прэзідэнта: Беларусы лічаць галоўнай пагрозай для краіны страту беларускай мовы] // [[Наша Ніва]], 16 кастрычніка 2014 г.</ref>. За расьледаваньне дыскрымінацыі беларускай мовы [[Рэжым Лукашэнкі|рэжымам Лукашэнкі]] выказваўся прэтэндэнт на пасаду прэзыдэнта Беларусі (адмоўлена ў рэгістрацыі кандыдатам), кіраўнік ініцыятыўнай групы кандыдаткі ў прэзыдэнты на [[Прэзыдэнцкія выбары ў Беларусі (2020)|выбарах 2020 году]] [[Сьвятлана Ціханоўская|Сьвятланы Ціханоўскай]], блогер і палітычны актывіст [[Сяргей Леанідавіч Ціханоўскі|Сяргей Ціханоўскі]]. 28 траўня 2020 году ён адзначыў: {{Цытата|Гэтая мова толькі нашая. Ні ў якой іншай краіне гэтай мовы няма. І вось так, як зь ёй учыніла ўлада нашая, гэта злачынства. Я лічу, гэтае злачынства трэба будзе яшчэ расьледаваць<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=2cS1vh7-Ux0 Гомель. Пікет па зборы подпісаў кандыдата ў прэзыдэнты Ціханоўскай. Ч. 1.] 29:26 // Жывы этэр на [[YouTube]]</ref>.|[[Сяргей Леанідавіч Ціханоўскі|Сяргей Ціханоўскі]]}} У час здушэньня [[Пратэсты ў Беларусі (2020—2021)|пратэстаў супраць фальсыфікацыі выбараў, гвалту і беззаконьня]] рэжым Лукашэнкі адзначыўся рэпрэсіямі паводле беларускай моўнай і нацыянальнай прыкметаў. 26 лютага 2021 году супрацоўнікі сілавых структураў затрымалі больш за два дзясяткі жанчынаў сталага (пэнсійнага) веку за прыватнае чытаньне ў [[цягнік|электравіку]] беларускіх кніг (твораў [[Янка Купала|Янкі Купалы]], [[Уладзімер Караткевіч|Уладзімера Караткевіча]], [[Васіль Быкаў|Васіля Быкава]] і іншых вядомых беларускіх пісьменьнікаў). У час, праведзены ў ізалятары да афіцыйнага суду, адзначаліся катаваньні (утрыманьне ў неналежных умовах пры нізкай тэмпэратуры, без матрацаў, коўдраў, ежы). Частцы затрыманых прысудзілі штрафы ў памеры некалькіх пэнсіяў, частцы — содні арышту<ref>[https://www.svaboda.org/a/31130104.html «15 сутак за томік Купалы». Як у Менску судзяць пэнсіянэрак, якія ў электрычцы чыталі беларускіх клясыкаў], [[Радыё Свабода]], 2 сакавіка 2021 г.</ref><ref>[https://www.svaboda.org/a/31165999.html «Трэба пакараць людзей, якія тварылі бясчынствы». Выйшла з 20 сутак пэнсіянэрка, якую асудзілі за кнігу Быкава], [[Радыё Свабода]], 23 сакавіка 2021 г.</ref>. 21 красавіка 2021 году супрацоўнікі сілавых структураў затрымалі і неўзабаве прысудзілі 15 содняў арышту 65-гадоваму пэнсіянэру Адаму Шпакоўскаму; афіцыйнай прычынай уварваньня ў кватэру і ператрусу назвалі скаргу суседзяў, у якой пра пэнсіянэра нібыта напісалі, што «ён дастаў усіх сваёй беларускай мовай»<ref>[https://www.svaboda.org/a/31219284.html «Дастаў усіх сваёй беларускай мовай»,— пэнсіянэра арыштавалі на 15 дзён і правяраюць на датычнасьць да фінансаваньня пратэстаў], [[Радыё Свабода]], 23 красавіка 2021 г.</ref>. 2 траўня 2021 году за фіранкі зь беларускім нацыянальным арнамэнтам на вокнах кватэры затрымалі і засудзілі жыхарку Менску<ref>Кохно М. [https://web.archive.org/web/20210504162137/https://news.tut.by/society/729210.html В Минске судили хозяйку квартиры за занавески с белорусским орнаментом на балконе 14-го этажа], [[TUT.BY]], 4.05.2021 г.</ref>. 17 чэрвеня 2021 году [[Таварыства беларускай мовы імя Францішка Скарыны]] запатрабавала спыніць перасьлед зьняволеных рэжымам Лукашэнкі за ўжываньне беларускай мовы ў турмах: праваабаронцу Валадара Цурпанава двойчы каралі карцарам, бо ён размаўляе з ахоўнікамі па-беларуску<ref>[https://www.svaboda.org/a/31312406.html ТБМ патрабуе спыніць перасьлед зьняволеных за ўжываньне беларускай мовы ў турмах], [[Радыё Свабода]], 17 чэрвеня 2021 г.</ref>. У 2021 годзе выйшла кніга «Мова 404» пры дыскрымінацыю беларускамоўных за рэжымам Лукашэнкі. Сярод іншага, у кнізе прыводзіцца сьведчаньне зьбіцьця сілавымі структурамі за беларускую мову: «''21 студзеня 2008-га мяне затрымалі за мітынг у падтрымку прадпрымальнікаў — напалі людзі ў цывільным і пацягнулі за валасы па лесьвіцы. Завалаклі ў апорны пункт на Кастрычніцкай. Калі пачаў гаварыць па-беларуску, спынілі: „Говори по-русски!“. А потым пачалі біць. Са мной яшчэ быў сябра, яго не чапалі, бо перайшоў на-расейскую''»<ref>[https://svaboda.global.ssl.fastly.net/a/31543039.html «Мова 404». Выйшла кніга пра дыскрымінацыю беларускамоўных у Беларусі], [[Радыё Свабода]], 3 лістапада 2021 г.</ref>. 17 верасьня 2021 году рэжым Лукашэнкі ліквідаваў [[Таварыства беларускай школы]]<ref>[https://www.svaboda.org/a/31462039.html Таварыства беларускай школы зьліквідавалі на ягонае 100-годзьдзе], [[Радыё Свабода]], 17 верасьня 2021 г.</ref>, 24 верасьня — [[Згуртаваньне беларусаў сьвету Бацькаўшчына]]<ref>[https://www.svaboda.org/a/31476130.html Вярхоўны суд ліквідаваў ЗБС «Бацькаўшчына»], [[Радыё Свабода]], 24 верасьня 2021 г.</ref>, 1 кастрычніка — [[Саюз беларускіх пісьменьнікаў]]<ref>[https://www.svaboda.org/a/31487361.html Вярхоўны суд ліквідаваў Саюз беларускіх пісьменьнікаў, які дзейнічае з 1934 году], [[Радыё Свабода]], 1 кастрычніка 2021 г.</ref>, 8 лістапада — [[Таварыства беларускай мовы імя Францішка Скарыны]]<ref>[https://www.svaboda.org/a/31550712.html Вярхоўны суд ліквідаваў Таварыства беларускай мовы], [[Радыё Свабода]], 8 лістапада 2021 г.</ref>. 30 лістапада 2021 году ў інтэрвію расейскаму прапагандысту Дзьмітрыю Кісялёву Лукашэнка засьведчыў, што «''мне [[Уладзімер Пуцін|Пуцін]] кажа „дзякуй табе за расейскую мову“''», і дадаў: «''Назаві яшчэ адну такую краіну, дзе расейская мова разьвіваецца на шкоду нацыянальнай''»<ref>[https://www.svaboda.org/a/31590738.html Лукашэнка прызнаў, што расейская мова разьвіваецца ў Беларусі на шкоду беларускай], [[Радыё Свабода]], 2 сьнежня 2021 г.</ref>. У траўні 2022 году нямецкі гісторык Фэлікс Акерман, супрацоўнік Нямецкага гістарычнага інстытуту ў Варшаве, напісаў у [[Frankfurter Allgemeine Zeitung]] пра сыстэматычны перасьлед беларускамоўных кніг і іх выдаўцоў: «''Апарат бясьпекі Лукашэнкі, расправіўшыся з арганізацыямі грамадзянскай супольнасьці, якія былі апорай пратэсту супраць рэжыму, цяпер узяўся змагацца зь беларускай мовай, якая лічыцца сымбалем пратэсту, бо чыноўнікі ў адміністрацыі, дзяржбясьпецы і на тэлевізіі размаўляюць па-расейску''»<ref>[https://www.svaboda.org/a/31859632.html Кніга па-беларуску стала «рэальнай пагрозай дзяржаўнаму парадку». Нямецкі гісторык пра перасьлед кнігавыданьня ў Беларусі], [[Радыё Свабода]], 20 траўня 2022 г.</ref>. ==== Прычыны ==== Афіцыйна [[рэжым Лукашэнкі]] не дае тлумачэньняў наконт прычынаў узмацненьня русіфікацыйнай палітыкі пасьля [[Рэфэрэндум у Беларусі 1995 году|1995 году]]. У беларускай грамадзянскай супольнасьці выказваюцца меркаваньні, што існуе негалосная ўгода між рэжымам Лукашэнкі і кіраўніцтвам [[Расейская Фэдэрацыя|Расейскай Фэдэрацыі]]. Паводле меркаванай ўгоды, рэжым Лукашэнкі абавязваецца забясьпечваць палітычную ляяльнасьць да Расеі і праводзіць русіфікацыйную палітыку ў Беларусі, звужаючы сфэру выкарыстаньня беларускай мовы, у абмен атрымліваючы сродкі ад Расеі для [[Аўтарытарызм|ўтрыманьня ўлады]] ў Беларусі<ref>[https://knihi.com/none/Aniamiennie_Z_kroniki_zniscennia_bielaruskaj_movy.html#chapter28 Аняменьне. З кронікі зьнішчэньня беларускай мовы]. — Вільня, 2000.</ref><ref>[[Наша слова]]. [http://pawet.net/ns/2015/28/%E2%84%96_28_(1231).html № 28 (1231), 15 ліпеня 2015 г.]</ref><ref>''Bekus N.'' [https://books.openedition.org/ceup/616#ftn5 Chapter 15. Paradoxes of Political and Linguistic Russification] // Struggle over Identity. The Official and the Alternative «Belarusianness». — Budapest, 2013. P. 151—155.</ref>. Магчымым пацьверджаньнем існаваньня такой угоды можа быць традыцыйнае наданьне асаблівай важнасьці агрэсіўнай экспансіі расейскай мовы і культуры ў суседнія краіны кіраўніцтвам Расеі. Згаданая акалічнасьць была рысай як [[Расейская імпэрыя|царскай]], так і [[Савецкі Зьвяз|савецкай Расеі]]. Пацьверджаньнямі працягу прытрымліваньня згаданай палітыкі ў сучаснасьці служаць, напрыклад, гістэрычная рэакцыя Крамля на [[Дэрусіфікацыя|дэрусіфікацыю]] ва Ўкраіне, якая праводзіцца кіраўніцтвам Украіны з 2014 году, і агрэсіўныя камэнтары расейскіх афіцыйных асобаў на адрас дэрусіфікацыйных ініцыятываў у Казахстане<ref>Сергій Оснач. [http://language-policy.info/2015/06/serhij-osnach-movna-skladova-hibrydnoji-vijny/ Мовна складова гібридної війни], Портал мовної політики</ref><ref>[https://ms.detector.media/mediaanalitika/post/19200/2017-07-04-rosiyska-propaganda-pro-podii-v-ukraini-tendentsii-20142016-rokiv/ Російська пропаганда про події в Україні: тенденції 2014—2016 років], ГО «Детектор медіа»</ref><ref>[https://www.radiosvoboda.org/a/28112325.html Війна між Україною і Росією. Мовно-культурний фронт], [[Радыё Свабодная Эўропа/Радыё Свабода|Радіо Свобода]]</ref><ref>[https://central.asia-news.com/ru/articles/cnmi_ca/features/2021/12/30/feature-01 Казахстанцы отвергли попытки вмешательства российской Государственной Думы в решения по закону о языке], Caravanserai {{ref-ru}}</ref>. === Рэлігія === {{Асноўны артыкул|Беларуская праваслаўная царква}} Згодна з праваслаўнымі канонамі кожнаму асобнаму народу патрабуецца асобная царква, аднак [[Расейская праваслаўная царква]] працягвае не прызнаваць беларусаў (як і ўкраінцаў) асобнымі народамі<ref name="ablamiejka"/>. З гэтай прычыны на розных узроўнях агучваецца і паўтараецца формула пра «трыадзіны расейскі народ»<ref name="ablamiejka"/> ({{мова-ru|триединый русский народ|скарочана}}). Прытым урад Аляксандра Лукашэнкі ўсяляк перашкаджае дзейнасьці незалежнай ад [[Расейская праваслаўная царква|Масквы]] [[Беларуская аўтакефальная праваслаўная царква|Беларускай аўтакефальнай праваслаўнай царквы]]. Так, у пачатку жніўня 2002 году на загад уладаў у [[Пасёлак|пасёлку]] [[Пагранічны (пасёлак)|Пагранічным]] ([[Бераставіцкі раён]], Гарадзенская вобласьць) разбурылі адзіную ў Беларусі дзейную царкву БАПЦ і дом сьвятара пры ёй<ref>{{Навіна|аўтар=[[Беларускае Радыё Рацыя|Радыё «Рацыя»]]|загаловак=Рыхтуецца чарговая правакацыя|спасылка=https://news.tut.by/society/17729_print.html|выдавец=Tut.by|дата публікацыі=4 верасьня 2002|дата доступу=22 лістапада 2017}}</ref>. 16 кастрычніка 1989 году Сынод Маскоўскага патрыярхату прызначыў кіраўніком Беларускага экзархату Расейскай праваслаўнай царквы (сьвецкая некананічная назва — Беларуская праваслаўная царква<ref name="ablamiejka"/>) [[Філарэт (Вахрамееў)|Філарэта (Вахрамеева)]]<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Беларускі экзархат|спасылка=http://www.church.by/by/belorusskiy-ekzarhat/|выдавец=Беларуская праваслаўная царква|дата публікацыі=22 чэрвеня 2015|дата доступу=5 жніўня 2017}}</ref>, ураджэнца [[Масква|Масквы]]. У пачатку 1990-х гадоў, калі іншыя цэрквы ў юрысдыкцыі Маскоўскага патрыярхату дабіліся ад яго пэўнай самастойнасьці, Філарэт чыніў супраціў гэтаму працэсу ў Беларусі<ref name="nn2014">Гезгала С. [https://nn.by/?c=ar&i=140822 Тэолаг, блізкі да патрыярха Кірыла, рэзка крытыкуе намер БПЦ прасіць самакіраванасці] // [[Наша Ніва]], 19 сьнежня 2014 г.</ref>. За час працы Біблійнай камісіі для перакладу кніг Сьвятога Пісаньня на сучасную беларускую мову, якую Філарэт мусіў стварыць пад націскам грамадзкасьці, зь яе складу выйшлі многія вядомыя перакладнікі і лінгвісты, пратэстуючы супраць русіфікацыі беларускай мовы<ref name="ablamiejka"/>. 25 сьнежня 2013 году Сынод Маскоўскага патрыярхату прызначыў кіраўніком Беларускага экзархату мітрапаліта [[разань|разанскага]] [[Павал (Панамароў)|Паўла (Панамарова)]], ураджэнца [[Караганда|Караганды]] і грамадзяніна [[Расейская Фэдэрацыя|Расейскай Фэдэрацыі]]. Тым часам закон Беларусі «Аб свабодзе сумленьня і рэлігійных арганізацыях» у артыкуле 13 забараняе кіраваць рэлігійнымі арганізацыямі іншаземцам<ref>[https://www.svaboda.org/a/28038000.html Мітрапаліт Павел ня мае і ня будзе атрымліваць беларускага грамадзянства, хоць абавязаны], [[Радыё Свабода]], 7 кастрычніка 2016 г.</ref>. 16 сьнежня 2014 году Павал (Панамароў) заявіў пра намер хадайнічаць перад патрыярхам аб наданьні Беларускаму экзархату статусу самакіравальнай царквы ў складзе Маскоўскага патрыярхату на ўзор Латвіі, Малдовы і Эстоніі. Гэтую ініцыятыву падтрымаў беларускі эпархіяльны сход<ref name="nn2014"/>. Аднак ужо 18 студзеня 2015 году Павал (Панамароў) абвясьціў, што здымае тэму самакіраванасьці экзархату на бліжэйшыя 25—50 гадоў<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=142539 Мітрапаліт Павел: «Тэма самакіраванасці БПЦ здымаецца з парадку дня»] // [[Наша Ніва]], 18 студзеня 2015 г.</ref>. === Адукацыя === {{Асноўны артыкул|Адукацыя ў Беларусі}} ==== Дынаміка ==== У 1994/1995 навучальным годзе ў беларускамоўныя першыя клясы паступілі 76% вучняў<ref>Лепешаў І. Дазнаньні. — {{Горадня (Гродна)}}, 2000. С. 62.</ref>, што было найвышэйшым паказьнікам ад часу здабыцьця незалежнасьці Беларусьсю. Аднак па прыходзе да ўлады Лукашэнкі ў 1994 годзе адбылося аднаўленьне русіфікатарскай палітыкі савецкай і расейскай імпэрскай эпохі<ref name = "disaster" /><ref name = "Smok" /><ref name = "crisis" /><ref name = "main" /><ref name = "russificator" />. ===== Дашкольная адукацыя ===== У 1995—2018 гадох колькасьць беларускамоўных дашкольнікаў, што навучаліся ў местах Беларусі, упала з 68,9% да 2,3%<ref name="zautra">Калеснічэнка Н. [http://www.zautra.by/art.php?sn_nid=30315 Даследаванне: На беларускай мове ў дзяржаўных ВНУ навучаецца 291 студэнт!], Заўтра тваёй краіны, 15 лютага 2019 г.</ref>. У дзіцячых садках па-беларуску ў 2013 годзе навучалася 11,4% дашкольнікаў. У 2014 годзе адсотак зьменшыўся да 11% (45 тысячаў чалавек)<ref name="stat_01">[http://nn.by/?c=ar&i=122637 Русіфікацыя нарастае: па-беларуску навучаецца кожны сёмы школьнік і толькі 1 з 670 студэнтаў], [[Наша Ніва]], 12 лютага 2014 г.</ref>. У [[Менск]]у ў беларускамоўныя групы запісаныя менш за 3 тысячы дашкольнікаў, што складае ўсяго 3,2% ад агульнай колькасьці<ref name="stat_02">[http://nn.by/?c=ar&i=152272 Страшныя лічбы русіфікацыі: з 2010 года колькасць беларускамоўных вучняў зменшылася на 43 тысячы, беларускамоўнае студэнцтва практычна ліквідаванае], [[Наша Ніва]], 4 ліпеня 2015 г.</ref>. ===== Сярэдняя адукацыя ===== Калі ў 1994/1995 навучальным годзе ў Менску 58% школьнікаў у першых клясах навучаліся на беларускай мове, то ў 1995/1996 навучальным годзе іх засталося толькі 20%, у 1996/1997 — 12%, у 1997/1998 — 7,3%, у 1998/1999 — 5,3%. У 1999 годзе ў сталіцы Беларусі было толькі 152 беларускамоўныя выпускнікі школаў (1%)<ref>{{Артыкул|аўтар=Антонава Т.|загаловак=Моўныя пытаньні ў Беларусі|спасылка=|выданьне=Зьвязда|тып=газэта|год=10 красавіка 1999|нумар=59 (23660)|старонкі=4-5|issn=1990-763x}}</ref>. У 1999/2000 навучальным годзе набор вучняў у 1-я клясы з навучаньнем на беларускай мове вырас у 4 з 6 вобласьцяў параўнальна з 1998/1999 навучальным годам: [[Берасьцейская вобласьць|Берасьцейская]] — з 24,8% да 29%, [[Віцебская вобласьць|Віцебская]] — з 21,4% да 26%, [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] — з 16,6% да 20,4%, [[Магілёўская вобласьць|Магілёўская]] — з 19,9% да 22,4%. На люты 2001 году ў Беларусі было 1 496 417 школьнікаў, зь іх звыш 435 000 (29%) навучаліся па-беларуску. 70,9% навучаліся па-расейску, тады як у 2000 годзе іх было 70%<ref>{{Артыкул|аўтар=Хількевіч У.|загаловак=Алесь Лозка: «Саромеемся прызнацца, што роднай мове патрэбна абарона з боку дзяржавы»|спасылка=|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=7 сакавіка 2001|нумар=49-50 (24165-24166)|старонкі=5|issn=1990-763x}}</ref>. У 2006/2007 навучальным годзе па-беларуску навучалася 245 900 вучняў (21,5% ад агульнай колькасьці). У 2016/2017 навучальным годзе па-беларуску навучалася 128 600 вучняў (толькі 13,3% ад агульнай колькасьці)<ref>Марціновіч Я. [http://nn.by/?c=ar&i=191559 Моўная катастрофа: за 10 гадоў колькасць беларускамоўных школьнікаў скарацілася ўдвая] // [[Наша Ніва]], 31 траўня 2017 г.</ref>. Пераважная большасьць беларускамоўных школаў знаходзіцца ў сельскай мясцовасьці, якія паступова зачыняюцца праз адток насельніцтва ў гарады. Штогод у Беларусі зачыняецца каля 100 невялікіх школаў, большасьць зь якіх беларускамоўная. Назіраецца тэндэнцыя пераводу вучняў згаданых школаў у расейскамоўныя школы. Такім чынам, адбываецца страта навучаньня па-беларуску<ref>[https://web.archive.org/web/20200927040912/https://www.brestspring.com/design/print.php?year=2012&print=5808 Алег Трусаў: Скарачэнне беларускамоўных школ можа прывесці да выраджэння нацыі] // Берасьцейская вясна</ref>. {| class="wikitable" ! colspan="13" |Разьмеркаваньне навучэнцаў дзённых установаў агульнай сярэдняй адукацыі паводле мовы навучаньня<ref>[https://web.archive.org/web/20181130142924/https://news.tut.by/society/246883.html Ці патрэбны беларусам беларускамоўныя школы?], [[TUT.BY]], 22 жніўня 2011 г.</ref><ref>[http://www.nastaunik.info/news/12461 Інфаграфіка: толькі 19% школьнікаў навучаюцца па-беларуску, у Менску — 2%], НАСТАЎНІК.INFO, 1 верасьня 2011 г.</ref> |- ! !1994/95 !1996/97 !1998/99 !2000/01 !2002/03 !2004/05 !2006/07 !2008/09 !2010/11 !2012/13 !2014/15 !2016/17 |- |Беларуская (%) |29 {{Рост}} |33 {{Рост}} |31 {{Спад}} |29 {{Спад}} |26 {{Спад}} |24 {{Спад}} |22 {{Спад}} |20 {{Спад}} |19 {{Спад}} |17 {{Спад}} |15 {{Спад}} |13 {{Спад}} |- |Расейская (%) |71 {{Спад}} |67 {{Спад}} |69 {{Рост}} |71 {{Рост}} |74 {{Рост}} |76 {{Рост}} |78 {{Рост}} |80 {{Рост}} |81 {{Рост}} |83 {{Рост}} |85 {{Рост}} |87 {{Рост}} |} На люты 2019 году ў абласных цэнтрах Беларусі (з выняткам [[Менск]]у) няма ніводнае беларускамоўнае школы, ёсьць толькі асобныя беларускія клясы. Колькасьць дзяцей у гэтых клясах вагаецца ад пяці да двух дзясяткаў. Агулам ва ўсіх абласных цэнтрах Беларусі не налічваецца і трох сотняў дзяцей, якія вучацца цалкам па-беларуску. З 118 беларускіх раённых цэнтраў толькі ў двух зь іх ёсьць беларускамоўная школа — у [[Барысаў|Барысаве]] (гімназія №2) і [[Янаў|Янаве]] (сярэдняя школа № 4). Разам з тым, у барысаўскай гімназіі №2 беларускамоўная толькі пачатковая школа<ref name = "Liberty_Review">Студзінская І. [https://www.svaboda.org/a/vucycca-na-rodnaj-movie-8-faktau-pra-bielaruskija-skoly/29051058.html Вучыцца на роднай мове. 8 фактаў пра беларускія школы], [[Радыё Свабода]], 21 лютага 2018 г.</ref>. З 277 сярэдніх навучальных установаў [[Менск]]у толькі 7 — беларускамоўныя<ref>[https://belsat.eu/programs/13-3-belarusau-deklarue-shto-ne-umee-chytats-pa-belarusku 13,3% беларусаў дэкларуе, што не ўмее чытаць па-беларуску], [[Белсат]], 21 лютага 2019 г.</ref>. У сярэдняй школе № 190, якая ўваходзіць у лік згаданых сямі беларускамоўных школаў Менску, адбываецца набор як у беларускамоўныя, так і ў расейскамоўныя клясы<ref>[http://sch190.minsk.edu.by/ru/main.aspx?guid=1231 Мікрараён ДУА «Сярэдняя школа № 190 г. Мінска»], Дзяржаўная ўстанова адукацыі «Сярэдняя школа №190 г. Мінска»</ref>. Такім чынам, у сталіцы, абласных і раённых цэнтрах Рэспублікі Беларусь існуе толькі 6 беларускамоўных школаў: # Гімназія № 4 (вуліца Кунцаўшчына, 18 — [[Менск]], [[Фрунзэнскі раён (Менск)|Фрунзэнскі раён]]) # Гімназія № 9 (вуліца Сядых, 10 — [[Менск]], [[Першамайскі раён (Менск)|Першамайскі раён]]) # Гімназія № 14 (вуліца Васьняцова, 10 — [[Менск]], [[Заводзкі раён (Менск)|Заводзкі раён]]) # Гімназія № 23 (праспэкт Незалежнасьці, 45 — [[Менск]], [[Савецкі раён (Менск)|Савецкі раён]]) # Гімназія № 28 (праспэкт Ракасоўскага, 93 — [[Менск]], [[Ленінскі раён (Менск)|Ленінскі раён]]) # Сярэдняя школа № 60 (вуліца Карла Лібкнэхта, 82 — [[Менск]], [[Маскоўскі раён (Менск)|Маскоўскі раён]]) # Сярэдняя школа № 4 (вуліца Савецкая, 78 — [[Янаў]]) {| class="wikitable" style="text-align: center; |+ Колькасьць беларускамоўных школаў у сталіцы, абласных і раённых цэнтрах Беларусі (2019 год) ! Населены пункт ! Колькасьць беларускамоўных школаў ! Агульная колькасьць школаў ! Адсотак беларускамоўных школаў |- ! scope=row | Менск | 6 | 277 | 2.17% |- ! scope=row | Берасьце | 0 | 37 | 0% |- ! scope=row | Віцебск | 0 | 48 | 0% |- ! scope=row | Горадня | 0 | 42 | 0% |- ! scope=row | Гомель | 0 | 53 | 0% |- ! scope=row | Магілёў | 0 | 47 | 0% |- ! scope=row | Раённыя цэнтры агулам<br /> (з выняткам сталіцы і абласных цэнтраў) | 1^'''*''' | ~ 920 | 0.11% |- | colspan="4" style="text-align: left;" | ^'''*''' у [[Янаў|Янаве]] (сярэдняя школа № 4)<ref name = "Liberty_Review"/> |} Таксама ў Беларусі існуе дзьве школы з польскай мовай навучаньня: сярэдняя школа № 36 у Горадні і сярэдняя школа № 8 у Ваўкавыску. Абедзьве збудаваныя на польскія грошы. У ваўкавыскай школе з польскай мовай навучаньня вучацца 240 дзяцей. Таксама ў Беларусі існуе дзьве школы зь летувіскай мовай навучаньня: у вёсцы [[Рымдзюны|Рымдзюнах]] Астравецкага раёну і вёсцы [[Пеляса|Пелясе]] Вярэнаўскага раёну. Таксама ў Рымдзюнах ёсьць летувіскі дзіцячы садок<ref name = "Liberty_Review"/>. 17 жніўня 2021 году намесьнік старшыні [[Камітэт па адукацыі Менскага гарвыканкаму|камітэту ў адукацыі]] [[Менскі гарвыканкам|Менскага мейскага выканаўчага камітэту]] [[Ірына Чарняўская]] паведаміла на прэс-канфэрэнцыі, што навучаньне па-беларуску ў Менску вядзецца ў 15 сярэдніх навучальных установах, зь іх у 5 гімназіях увесь працэс па-беларуску, у астатніх 10 сярэдніх школах — толькі асобныя беларускія клясы. Паводле яе, усяго ў Менску 171 беларускамоўная кляса, у якіх навучаецца блізу 4 тысячаў людзей<ref>{{Артыкул|загаловак=Около 4 тыс. школьников Минска обучаются на белорусском языке|год=17 августа 2021|спасылка=https://www.belta.by/regions/view/okolo-4-tys-shkolnikov-minska-obuchajutsja-na-belorusskom-jazyke-455637-2021/|мова=be|выданьне=[[БелТА]]}}</ref>. Гэта складае блізу 2%<ref>{{Артыкул|загаловак=У Менску па-беларуску вучацца 2% школьнікаў|год=17 жнівень 2021|спасылка=https://svaboda.azureedge.net/a/31414675.html|выданьне=[[Радыё Свабода]]|мова=be}}</ref> ад агульнай колькасьці школьнікаў Менску (203,3 тысячы<ref>{{Артыкул|спасылка=https://minsk-city.belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/sotsialnaya-sfera/obrazovanie/godovye-dannye_5/osnovnye-pokazateli-obrazovaniya|выданьне=[[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь|Галоўная статыстычная ўправа места Менску]]|загаловак=Основные показатели образования (на начало учебного года)}}</ref> на пачатак 2018/2019 навучальнага году). 1 верасьня 2021 году паводле асабістай просьбы [[ярэй|ярэя]] [[Беларуская праваслаўная царква|Беларускага экзархату Маскоўскага патрыярхату]] Яўгена Саланкова да дзяячкі рэжыму Лукашэнкі [[Натальля Качанава|Натальлі Качанавай]] на расейскую мову перавялі беларускую сярэднюю школу ў мястэчку [[Жыровічы|Жыровічах]]<ref>[https://d1qi097eoj06ns.cloudfront.net/hramadstva/zhyrovitskuyu-shkolu-kachanava-peravyala-n/?fbclid=IwAR1WoT-uqeocbHPruH8iRJ9anq1jVuHuXlMet4kPV0ekTCZKg-xHOuX2SlM Жыровіцкую школу Качанава перавяла на расейскую мову], [[Беларускае Радыё Рацыя]], 2 кастрычніка 2021 г.</ref>. ===== Вышэйшая адукацыя ===== У Беларусі няма ніводнай беларускамоўнай вышэйшай навучальнай установы. Усе 43 дзяржаўныя і 9 прыватных [[ВНУ]] Беларусі расейскамоўныя<ref>{{Кніга|аўтар=[[Станіслаў Суднік|Суднік С.]], [[Тацяна Вабішчэвіч|Вабішчэвіч Т.]]|частка=|загаловак=Летапіс дзейнасьці грамадзкага аб'яднаньня «Таварыства беларускай мовы імя Францішка Скарыны». 1989-2009|арыгінал=|спасылка=http://www.tbm-mova.by/files/blocks/летапіс%20тбм%202009.pdf|адказны=рэд. [[Алег Трусаў]]|выданьне=|месца=[[Ліда]]|выдавецтва=[[Наша слова]]|год=2009|том=|старонкі=110|старонак=164|сэрыя=|isbn=|наклад=299}}</ref>. У 2014/2015 навучальным годзе цалкам на беларускай мове навучалася 0,1% студэнтаў<ref>Студзінская І. [https://www.svaboda.org/a/www.svaboda.nym.ie/a/27455486.html Беларускамоўных школьнікаў усё меней, па-беларуску навучаецца 0,1% студэнтаў], [[Радыё Свабода]], 30 сьнежня 2015 г.</ref>. Колькасьць студэнтаў, якія навучаюцца па-беларуску ў дзяржаўных установах адукацыі, з 1990-х гадоў да 2017 году ўпала ў 103 разы<ref name="zautra"/>. Гэтая статыстыка зманлівая, насамрэч на беларускай мове выкладаюць толькі беларускую мову, часам гісторыю Беларусі на гістарычных факультэтах, а таксама паадзінкавыя выкладчыкі, нягледзячы на неспрыяльныя ўмовы, выкладаюць па-беларуску свае прадметы, часьцей за ўсё гэта філёлягі на беларускіх катэдрах, і вельмі рэдка прафэсары ў дакладных навуках. Хаця Таварыству беларускай мовы ўдалося зарэгістраваць арганізацыю, якая ўтрымлівае ў назьве слова «ўнівэрсытэт», але ніякіх правоў весьці вышэйшую асьветную дзейнасьць гэтая арганізацыя ня мае, і яе няма ў сьпісе ўстановаў вышэйшай адукацыі на сайце Міністэрства адукацыі Беларусі<ref>[https://edu.gov.by/sistema-obrazovaniya/glavnoe-upravlenie-professionalnogo-obrazovaniya/abiturientu/postupayushchim-v-uchrezhdeniya-vysshego-obrazovaniya/uchrezhdeniya-vysshego-obrazovaniya/index.php?sphrase_id=121237 Учреждения высшего образования]{{Недаступная спасылка|date=May 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, [[Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь]]</ref>. ==== Зьмест ==== У беларускіх школах поруч зь беларускай літаратурай адрозным абавязковым прадметам вывучаецца расейская літаратура. Школьныя праграмы з гэтага прадмету ўсяляк узвышаюць расейскую мову і культуру, падкрэсьліваюць іх вынятковасьць і веліч<ref name="Sieviaryniec">Севярынец Г. [https://www.svaboda.org/a/30169736.html Чым я магу адказаць на пагрозу інтэграцыі? Перавучыцца на беларускага філёляга], [[Радыё Свабода]], 17 верасьня 2019 г.</ref>, чаго ня робяць у школьных праграмах зь беларускай літаратуры. Тым часам расейская літаратура часта выкладаецца праз прызму {{Артыкул у іншым разьдзеле|Расейскі імпэрыялізм|расейскага шавінізму і імпэрыялізму|uk|Російський імперіалізм}}. Напрыклад, беларускія школьнікі вучаць на памяць верш [[Міхаіл Лермантаў|Міхаіла Лермантава]] «Барадзіно» ({{мова-ru|[[:ru:Бородино (стихотворение)|Бородино]]|скарочана}}), які зьяўляецца прыкладам расейскай палітычнай прапаганды ў гонар расейскай перамогі ў [[Вайна 1812 году|вайне 1812 году]], якая ў Беларусі мела характар [[Грамадзянская вайна|грамадзянскай]], бо шляхта і інтэлегенцыя Беларусі ваявала на баку [[Напалеон I Банапарт|Напалеона]], а прыгонныя сяляне пад прымусам рэкрутаваліся ў расейскае войска. Таксама вывучаюцца творы расейскіх пісьменьнікаў [[Аляксандар Пушкін|Аляксандра Пушкіна]] і [[Васіль Жукоўскі|Васіля Жукоўскага]], якія пісалі вершы ў падтрымку расейскай карнай акцыі супраць [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|вызвольнага паўстаньня 1830—1831 гадоў]] ({{мова-ru|[[:ru:Клеветникам России|Клеветникам России]]|скарочана}}, {{мова-ru|[[:s:ru:Старая песня на новый лад (Жуковский)|Старая песня на новый лад]]|скарочана}}). Апроч таго, у афіцыйных школьных праграмах з расейскай літаратуры славянскім першадрукаром называюць [[Іван Фёдараў|Івана Фёдарава]] (хоць [[Францішак Скарына]] выдаў першую славянскую кнігу на сорак год раней), «мілымі сэрцу мясьцінамі» — Пскоўскую, Тульскую і Разанскую вобласьці Расеі, «зямлёй майго дзяцінства» — Яраслаўскую вобласьць Расеі, «маёй залатой радзімай» — Залатое кальцо Расеі, «пачаткам нашай літаратуры» — Пушкіна, «радзімай» — Расею. Прытым праз творы, што ўваходзяць у праграму, усяляк узвышаюцца расейцы («Бородино» Лермантава і «Судьба человека» Шолахава зь іх разважаньнямі наконт таго, што толькі расейскі чалавек здольны на геройства і подзьвіг) і расейская мова (Тургенеў зь ягоным вершам у прозе «О великий и могучий русский язык»)<ref name="Sieviaryniec"/>, што спараджае другаснае стаўленьне да беларускай мовы і культуры. Тым часам беларускіх дзяцей практычна пазбавілі магчымасьці вывучаць у школе творы клясыкаў сусьветнай літаратуры. Згодна з школьнымі праграмамі вывучаюцца толькі адзінкавыя творы сусьветных клясыкаў<ref>Янкойць М. [https://nn.by/?c=ar&i=157027 Як выгнаць Маскву з галавы? Перагледзьце праграму літаратуры ў школе!] // [[Наша Ніва]], 26 верасьня 2015 г.</ref>. Гэта спрыяе фармаваньню прарасейскага сьветапогляду насельніцтва, адбіваецца на культурным і маральным разьвіцьці беларускай моладзі і замаруджвае працэс аднаўленьня беларускай нацыі. У 2006 годзе выкладаньне гісторыі і геаграфіі Беларусі перавялі на расейскую мову ў школах з расейскай мовай навучаньня<ref>[https://web.archive.org/web/20201124072342/https://news.tut.by/society/72270.html Гісторыю Беларусі збіраюцца выкладаць на рускай мове], [[TUT.BY]], 7 жніўня 2006 г.</ref>, раней гэтыя дысцыпліны выкладаліся толькі па-беларуску. ==== Рэпрэсіі ==== У 2003 годзе па мэтанакіраваных атаках<ref>Ігар Карней, Уладзь Грыдзін, [https://www.svaboda.org/a/29548128.html «Партызанская школа». Як Коласаўскі ліцэй пражыў 15 гадоў у падпольлі], [[Радыё Свабода]], 17 кастрычніка 2018 г.</ref> падкантрольны Аляксандру Лукашэнку [[Савет міністраў Рэспублікі Беларусь|Савет міністраў]] загадаў [[Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь|Міністэрству адукацыі]] ліквідаваць [[Беларускі гуманітарны ліцэй імя Якуба Коласа]], адзіны цалкам беларускамоўны ліцэй у краіне<ref>[https://budzma.org/news/kolasauski-licej-10-hadou-nastalhii.html Коласаўскі ліцэй: 10 гадоў настальгіі], [[Budzma.org]], 25 чэрвеня 2013 г.</ref>. У 2018 годзе на сяброў асьветніцкага аб’яднаньня «Інстытут матэматыкі і кібэрнэтыкі», які ладзіў публічныя бясплатныя лекцыі на беларускай мове, была заведзеная крымінальная справа. Згодна з абвінавачваньнем, аб’яднаньне працуе ў Беларусі без адпаведнага дазволу — ліцэнзіі. Прэс-служба Камітэту дзяржкантролю паведаміла, што «нелегальны філіял украінскага ўнівэрсытэту» зачынены, а на «групу грамадзян Беларусі», якая мела да яго дачыненьне, заведзеная крымінальная справа. Між тым лектары, якія ладзяць навучаньне беларускіх студэнтаў, ня згодныя з абвінавачваньнямі ў свой адрас, і сьцьвярджаюць, што маладыя людзі атрымліваюць адукацыю ва ўкраінскай ВНУ легальна. Паводле лектараў, у Беларусі вядуцца толькі бясплатныя публічныя лекцыі і кансультацыі, арганізацыйна ніяк не завязаныя з навучаньнем студэнтаў за мяжой<ref>Карюхина Т. [https://dev.by/news/IT-na-move Чаму лектары, якія «нелегальна» вучылі праграмістаў па-беларуску, адмаўляюць абвінавачванні], dev.by, 19.03.2018 г.</ref>. У чэрвені 2018 году дырэктар Інстытуту Павал Бука адзначыў: «Яны ўжо год ня могуць знайсьці і прад’явіць ніякіх доказаў. Думаю, што гэты ціск мы маем з-за беларускай мовы навучаньня»<ref>[https://dev.by/news/yak-razvivaetstsa-kryminalnaya-sprava-lektara-yakiya-vuchyli-pragramista-pa-belarusku «Дапытвалі 6 гадзін». ДФР не верыць, што праграмістаў можна вучыць бясплатна], dev.by, 15.06.2018 г.</ref>. 11 чэрвеня 2020 году жыхар [[Маладэчна]] Аркадзь Жызьнеўскі быў аштрафаваны на 30 базавых велічыняў (810 рублёў) за гутарку з гомельскім відэаблогерам [[Сяргей Леанідавіч Ціханоўскі|Сяргеем Ціханоўскім]], у якой паскардзіўся апошняму на брак беларускамоўных клясаў у Маладэчне і навязваньне расейскай мовы навучаньня пры забароне нават абраньня мовы навучаньня ў час ўладкаваньня дзяцей у школу. Паводле пастановы суду, у час гутаркі маладэчанец публічна абмяркоўваў умовы жыцьця і стаўленьня да дзейнай улады. На паседжаньні зьвінавачаны «віну» прызнаў<ref>Хруцкая З. [https://web.archive.org/web/20200614190344/https://rh.by/2020/06/12/maladzjechanca-ashtrafavali/ Маладзечанца аштрафавалі за скаргу на адсутнасць беларускамоўных класаў у эфіры Ціханоўскага], [[Рэгіянальная газэта]], 12.06.2020 г.</ref>. У чэрвені 2021 году ў [[Магілёўскі дзяржаўны ўнівэрсытэт імя Аркадзя Куляшова|Магілёўскім дзяржаўным унівэрсытэце імя Аркадзя Куляшова]] прымусілі звольніцца трох беларускамоўных выкладнікаў, якія дагэтуль былі на дошцы гонару ВНУ: прафэсараў [[Аляксандар Агееў|Аляксандра Агеева]] і [[Ігар Шаруха|Ігара Шаруху]], а таксама дацэнта [[Віталь Еўмянкоў|Віталя Еўмянкова]]<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=274319 Чысткі ў Магілёўскім універсітэце: прымусілі сысці ўжо трох беларускамоўных выкладчыкаў], [[Наша Ніва]], 10 чэрвеня 2021 г.</ref>. === Літаратура і тэатар === На 2010 год у Беларусі толькі каля 30% [[Спэктакаль|спэктакляў]] ставілася [[Беларуская мова|па-беларуску]]<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Ларыса Цімошык|Цімошык Л.]]|загаловак=Сіла слова|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=51844|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=[[газэта]]|год=26 студзеня 2010|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/archive/?idate=2010-01-26 13 (26621)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/51890/26stu-7.indd.pdf 7]|issn=1990-763x}}</ref>, прытым доля беларускай драматургіі ў [[рэпэртуар]]ах тэатраў ледзь дасягала 25%<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Глеб Лабадзенка|Лабадзенка Г.]]|загаловак=Павал Латушка: На фільм «Дняпроўскі рубеж» патрачана Br6 мільярдаў, вернута — 100 мільёнаў|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=52061|выданьне=Зьвязда|тып=газэта|год=28 студзеня 2010|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/archive/?idate=2010-01-28 15 (26623)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/52071/28stu-7.indd.pdf 7]|issn=1990-763x}}</ref>. У 6-томную энцыкляпэдыю «Культура Беларусі» (Беларуская энцыкляпэдыя імя Петруся Броўкі, 2010—2015 гады) з усіх літаратараў Віцебскай вобласьці ўлучылі толькі двух: Б. Беляжэнку і Т. Краснову-Гусачэнку. Абодва зьяўляюцца сябрамі праўладнага [[Саюз пісьменьнікаў Беларусі|Саюзу пісьменьнікаў Беларусі]]. Першы — расейска-беларускі літаратар, другая — цалкам расейскамоўная. Праігнараваныя літаратары Франц Сіўко, [[Герман Кірылаў]], [[Лера Сом]], Ірына Жарнасек, Сяргей Рублеўскі, [[Уладзімер Папковіч]], Алег Салтук, Марыя Баравік, Вольга Русілка, пачынальнік літаратурнага жыцьця ў [[Віцебск]]у [[Давід Сімановіч]] і іншыя<ref>Сіўко Ф. [https://nn.by/?c=ar&i=195482 Допіс з Віцебска: У энцыклапедыю «Культура Беларусі» ўключылі звесткі толькі пра рускамоўных пісьменнікаў з саюза Чаргінца] // [[Наша Ніва]], 10 жніўня 2017 г.</ref>. У 2017 годзе на [[Дзень беларускага пісьменства|Днях беларускага пісьменства]] ў Полацку «Нацыянальную літаратурную прэмію Беларусі» ўручылі расейскамоўнаму паэту Анатолю Аўруціну, кіраўніку прадстаўніцтва расейскіх пісьменьнікаў Беларусі пры Санкт-Пецярбурскім мескім аддзеле Саюзу пісьменьнікаў Расеі, сябру расейскага [[Шавінізм|шавіністычнага]] рэсурсу «Западная Русь», аднаму з заснавальнікаў «Евразийского народного союза» і рэдактару часопіса «Новая Немига литературная» (выдаецца ў Менску, далучыўся да руху «Интернациональная Россия», друкуе толькі расейскіх пісьменьнікаў). Аўруцін атрымаў вядомасьць сваімі выказваньнямі пра тое, што беларуская мова «разьядноўвае» ў той час як расейская — «аб’ядноўвае», а таксама зьневажальным вершам на адрас удзельнікаў [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў]]<ref>Панкавец З. [https://nn.by/?c=ar&i=196859 Адэпт «рускага свету» атрымаў беларускую Нацыянальную літаратурную прэмію] // [[Наша Ніва]], 4 верасьня 2017 г.</ref>. У 2015 годзе гэтую прэмію атрымала расейскамоўная літаратарка Краснова-Гусачэнка<ref>[https://www.belta.by/culture/view/nominantami-pervoj-natsionalnoj-literaturnoj-premii-stali-6-avtorov-161563-2015/ Номинантами Первой национальной литературной премии стали 6 авторов], [[БЕЛТА]], 6 верасьня 2015 г.</ref>. === Друк === Пад’ём беларускага кнігадруку, які пачаўся ў канцы 1980-х гадоў, зь сярэдзіны 1990-х гадоў зьмяніўся спадам. Прыкладна з 2010 году адзначаецца невялікі рост, які аднак на 2018 год не дасягнуў узроўню сярэдзіны 1990-х<ref name="zautra"/>. На 2014 год у Беларусі на беларускай мове выдавалася толькі 10—11% кнігаў, пра што 3 лютага 2015 году заявіла міністар інфармацыі [[Лілія Ананіч]]. Разам у 2014 годзе выйшла 11 613 найменьняў кнігаў агульным накладам 31,2 мільёна асобнікаў, зь іх паводле прыкладных падлікаў толькі 3,4 мільёны на беларускай мове. Міністар адзначыла, што гэтыя лічбы адлюстроўваюць рэальны моўны стан кнігавыданьня ў краіне<ref>[http://euroradio.fm/lichba-dnya-11-knig-yakiya-vyhodzyac-u-kraine-vydayucca-na-belaruskay-move Лічба дня: 11% кніг, якія выходзяць у краіне, выдаюцца на беларускай мове], [[Эўрарадыё]], 3 лютага 2015 г.</ref>. Да 1995 году ў часопісах дамінавала беларуская мова, аднак потым пачаўся вельмі імклівы рост накладаў на расейскай мове<ref name="zautra"/>. У 2010 годзе з 885 найменьняў часопісаў толькі 147 (16%) выходзіла [[Беларуская мова|па-беларуску]]. З гадавога накладу ў 59 млн асобнікаў на беларускай мове выдалі толькі 3,2 млн (5,4%)<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Беларускую мову лічаць роднай 5 млн. 58 тыс. жыхароў Беларусі|спасылка=http://news.belta.by/by/print?id=674826|выдавец=[[Беларускае тэлеграфнае агенцтва]]|дата публікацыі=20 лютага 2012|дата доступу=10 лістапада 2013}}</ref>. З 1994 году ў Беларусі пачалі пераважаць расейскамоўныя газэты<ref name="zautra"/>. У 2010 годзе з 713 найменьняў газэтаў толькі 185 (26%) выдавалася на беларускай мове. З гадавога накладу ў 510,3 млн асобнікаў толькі крыху больш як ''чвэрць'' выходзіла па-беларуску. У разавым накладзе (8,1 млн асобнікаў) на беларускамоўныя газэты прыпадала толькі 1,2 млн асобнікаў (14,8%)<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Беларускую мову лічаць роднай 5 млн. 58 тыс. жыхароў Беларусі|спасылка=http://m.blr.belta.by/society/view/belaruskuju-movu-lichats-rodnaj-5-mln.-58-tys.-zhaharou-belarusi-11359-2012|выдавец=[[Беларускае тэлеграфнае агенцтва]]|дата публікацыі=20 лютага 2012|копія=http://blr.belta.by/society/view/belaruskuju-movu-lichats-rodnaj-5-mln.-58-tys.-zhaharou-belarusi-11359-2012|дата копіі=20 лютага 2012|дата доступу=30 верасьня 2016}}</ref>. === Архітэктура === ==== Помнікі сакральнай архітэктуры ==== {{Асноўны артыкул|Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных Маскоўскім патрыярхатам}} [[Файл:Літоўскі (беларускі) купал-баня і маскоўскі (расейскі) купал-цыбуліна.jpg|значак|250пкс|[[беларусы|Беларускі]] [[Баня (купал)|купал-баня]] ([[Крыж#Грэцкі|сонцакрыж]]) і [[расейцы|расейская]] [[купал-цыбуліна|цыбуліна]] ([[васьміканцовы крыж|маскоўскі крыж]])]] [[Файл:Велямічы. Ільінская царква са званіцай (11).jpg|значак|250пкс|Выкінуты на сьмецьце традыцыйны [[Крыж#Грэцкі|сонцакрыж]] з [[Царква Сьвятога Ільлі Прарока (Велямічы)|царквы]] ў [[Велямічы|Велямічах]], заменены на [[васьміканцовы крыж|маскоўскі крыж]]]] Па актывізацыі рэлігійнага жыцьця ў 1990-я гады масавы характар набылі перабудовы помнікаў сакральнай архітэктуры, якія знаходзяцца ў валоданьні [[Беларускі экзархат Расейскай Праваслаўнай Царквы|Беларускага экзархату Маскоўскага патрыярхату]]. Гэтыя перабудовы выконваюцца з парушэньнем дзейнага заканадаўства ў сфэры аховы помнікаў і характарызуюцца мэтанакіраваным насаджэньнем пазалочаных [[Купал-цыбуліна|купалоў-цыбулінаў]], зьмяненьнем аўтэнтычнага выгляду асобных архітэктурных элемэнтаў, выкарыстаньнем недапушчальных пры рэстаўрацыі будаўнічых матэрыялаў і мэтодык<ref>''Пальчыс В.'' [https://web.archive.org/web/20181124133143/http://1863x.com/anti-restoration/ Золотые купола. Как БПЦ меняет памятники архитектуры Беларуси], 1863x.com {{ref-ru}}</ref>. З нагоды зьнішчэньня помнікаў архітэктуры ў 2008 годзе філёзафы [[Алесь Анціпенка]] і [[Валянцін Акудовіч]], архітэктарка [[Ірэна Лаўроўская]], мастацтвазнаўцы [[Сяргей Харэўскі]] і [[Максім Жбанкоў]] скіравалі ў Беларускі экзархат Маскоўскага патрыярхату і Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь зварот, у якім патрабавалі спыніць разбурэньне беларускай гістарычна-культурнай спадчыны<ref name="zvarot">[http://nn.by/?c=ar&i=40408 Інтэлектуалы: Не дапусціце варварства з царквой у Навагрудку!] // [[Наша Ніва]], 10 лістапада 2008 г.</ref>: «''Лічым сваім маральным абавязкам апэляваць да грамадзянскай і культурніцкай супольнасьці краіны з мэтай выказаць рашучы пратэст супраць антыкультурнай, антыбеларускай дзейнасьці РПЦ. Зьвяртаем таксама ўвагу на тое, што разбурэньне аўтахтоннай культуры і беларускіх гістарычных помнікаў — адна з праяваў тыповай каляніяльнай палітыкі, што расейскія ўлады ажыцьцяўлялі цягам некалькіх мінулых стагодзьдзяў у акупаванай і далучанай да імпэрыі Беларусі. Цяпер гэтую палітыку працягвае РПЦ. Мы патрабуем спыніць разбурэньне нашай спадчыны!''». [[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Чарнаўчыцы. Пятніцкая царква.jpg|значак|250пкс|[[Царква Сьвятой Параскевы Пятніцы (Чарнаўчыцы)|Пятніцкая царква]] ў [[Чарнаўчыцы|Чарнаўчыцах]]: выгляд да (налева) і па маскоўскай перабудове (направа)]] З 2010-х гадоў антырэстаўрацыйная актыўнасьць Беларускага экзархату Маскоўскага патрыярхату набыла беспрэцэдэнтныя маштабы<ref>[[Глеб Лабадзенка]]. [https://web.archive.org/web/20160324121722/http://labadzenka.by/?p=28149#disqus_thread Хроніка знішчэння беларускай архітэктуры Рускай Праваслаўнай Царквой], 20 жніўня 2015.</ref>, параўнальныя зь дзейнасьцю [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёўва-вешальніка]] ў справе маскалізацыі колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. У выніку праведзеных рэканструкцыяў аўтэнтычны выгляд страцілі цэрквы ў [[Амсьціслаў|Амсьціславе]], [[Безьдзеж]]ы, [[Валавель|Валавелі]], [[Велямічы|Велямічах]], [[Войская|Войскай]], [[Горадня|Горадні]], [[Гошчава|Гошчаве]], [[Дамашаны|Дамашанах]], [[Малыя Ляды|Малых Лядах]], [[Наваградак|Наваградку]], [[Новы Сьвержань|Новым Сьвержані]], [[Опаль|Опалі]], [[Пацавічы|Пацавічах]], [[Покры|Покрах]], [[Слуцак|Слуцку]], [[Талачын]]е, [[Трабы|Трабах]], [[Чарнаўчыцы|Чарнаўчыцах]], [[Чашнікі|Чашніках]], [[Шумакі|Шумаках]], манастыр у [[Горадня|Горадні]], манастырская брама ў [[Магілёў|Магілёве]], колішнія касьцёлы ў [[Астроўна|Астроўне]], [[Клецак|Клецку]], [[Малыя Шчытнікі|Малых Шчытніках]], [[Сёмкаў Гарадок|Сёмкавым Гарадку]] і [[Слонім]]е. Нягледзячы на звароты ў праваахоўныя органы, усе памянёныя выпадкі засталіся беспакараннымі<ref>[https://www.svaboda.org/a/petycyja-suprac-cybulinau/29203875.html Супраць «маскоўскіх цыбулін» на беларускіх цэрквах пачалі зьбіраць подпісы], [[Радыё Свабода]], 2 траўня 2018 г.</ref>. Тым часам зьнішчэньне мастацкага аблічча комплексаў базылянскіх манастыроў у Горадні і Талачыне адбылося пад кіраўніцтвам прысланых з [[Расея|Расеі]] начальніц адпаведных жаночых манастыроў Беларускага экзархату Маскоўскага патрыярхату. [[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Валавель. Царква Сьвятога Юрыя.jpg|значак|250пкс|[[Царква Сьвятога Юрыя (Валавель)|Юр’еўская царква]] ў [[Валавель|Валавелі]]: выгляд да (налева) і па сучаснай маскоўскай перабудове (направа)]] Архітэктар-рэстаўратар [[Уладзімер Папруга]] лічыць, што мэтай маскоўскіх перабудоваў беларускіх цэркваў зьяўляецца зьнішчэньне культурных асаблівасьцяў Беларусі<ref>Дашчынскі А. [https://www.svaboda.org/a/29221026.html Чаму на беларускія храмы нацягваюць залатыя «цыбуліны»?], [[Радыё Свабода]], 14 траўня 2018 г.</ref>: {{Цытата|І што такое нацягваньне расейскіх «цыбулін» на беларускія храмы, якія да Маскоўскай патрыярхіі нічога агульнага ня мелі ад пачатку? Гэта фактычна тая ж мэтафара — як зь Беларусі зрабіць Расею, то бок пазбавіць яе сваёй мовы. Калі чалавек мяняе свой унутраны код, пераходзіць на іншую мову, ён робіцца іншым. Калі мы на беларускія храмы нацягваем расейскія «цыбуліны», яны робяцца Расеяй. Гэта такі мэтадалягічны [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыйны]] прынцып.}} ==== Новыя цэрквы Беларускага экзархату Маскоўскага патрыярхату ==== [[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Гошчава. Крыжаўзьвіжанская царква.jpg|значак|250пкс|[[Царква Ўзьвіжаньня Сьвятога Крыжа (Гошчава)|Узьвіжанская царква]] ў [[Гошчава|Гошчаве]]: выгляд да (налева) і па маскоўскай перабудове (направа)]] Пры выбары архітэктурных праектаў новых цэркваў Беларускі экзархат Маскоўскага патрыярхату ігнаруе традыцыі [[готыка|готыкі]] і [[барока]] — стыляў, у якіх тутэйшае праваслаўнае дойлідзтва дасягнула высокага ўзроўню архітэктурна-мастацкіх разьвязкаў і нацыянальнай самабытнасьці. Таксама адзначаецца нешматлікае і фрагмэнтарнае выкарыстоўваньне спадчыны [[Беларускае традыцыйная драўляная архітэктура|беларускай традыцыйнай драўлянай архітэктуры]] з прыярытэтнай арыентацыяй на сярэднявечную архітэктуру [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]], што разьвівае архітэктурныя традыцыі, не ўласьцівыя беларускаму сакральнаму дойлідзтву<ref>Арабей В. Вобразна-стылістычныя рашэнні сучасных прыходскіх храмаў Беларускай праваслаўнай царквы (вопыт 1991—2013 гадоў) // Вестник Полоцкого государственного университета. Серия F. 2013.</ref>. [[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Войская. Траецкая царква.jpg|значак|250пкс|[[Царква Сьвятой Тройцы (Войская)|Траецкая царква]] ў [[Войская|Войскай]]: выгляд да (налева) і па маскоўскай перабудове (направа)]] Супрацоўнікі [[Інстытут мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклёру|Інстытуту мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклёру]] НАНБ крытыкуюць Беларускі экзархат Маскоўскага патрыярхату за прыярытэтнае будаваньне цэркваў у стылістыцы, уласьцівай не беларускай, а расейскай архітэктуры<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 8 т.|2к}} С. 193.</ref>: «''небясьпеку выклікаюць сёньняшнія памкненьні праваслаўнага духавенства [[Расея|прарасейскай]] арыентацыі прыўнесьці ў беларускі ляндшафт драўляныя царкоўныя формы новаерусалімскіх храмаў, помнікаў [[Архангельск]]у ці [[Волагда|Валагодзкага]] краю. Ігнараваньне выпрацаваных стагодзьдзямі мясцовых традыцыяў і навязваньне аб’ёмаў і формаў, не ўласьцівых тутэйшаму дойлідзтву, разбурае тую натуральную гармонію, што склалася на працягу стагодзьдзяў народнага жыцьця''». [[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Талачын. Пакроўская царква.jpg|значак|250пкс|[[Царква Покрыва Багародзіцы і манастыр базылянаў (Талачын)|Пакроўская царква]] ў [[Талачын]]е: выгляд да (налева) і па надбудове купалоў-цыбулінаў (направа)]] Беларускі мастак і этнакультуроляг [[Тодар Кашкурэвіч]] праводзіць паралель паміж «[[Мураўёўкі|мураўёўкамі]]» і сучаснай царкоўнай архітэктурай [[Маскоўскі патрыярхат|Маскоўскага патрыярхату]] на Беларусі: {{Цытата|<…> гэта, я б сказаў, усьвядомлены культурны аспэкт. Мы маем справу з тэндэнцыяй: прасоўваньнем пэўнага стылістычнага моманту як вельмі істотнага ідэалягічнага. Карані цягнуцца з Масквы. Уся Беларусь — цэнтральныя гарады, цэнтральныя дарогі — застаўленыя рускай праваслаўнай царквой у псэўдарускім стылі. Амаль у тым жа кшталце, як у ХІХ ст. рабіліся «мураўёўкі». Яны вельмі добра разумеюць палітычны патэнцыял гэтага стылістычнага моманту: «грыбы» паставяць — пазначаць сваю тэрыторыю ўплыву. Як сабака меціць дрэвы. Гэта агромністы палітычны капітал, які вымяраецца нават грашовым эквівалентам.|[[Тодар Кашкурэвіч]]|[http://nmnby.eu/news/discussions/995.html Драма Гародні: нацыянальны праект як гульні ўлады] // Наше мнение. 12 чэрвеня 2007 г.}} ==== Іншыя гістарычна-культурныя каштоўнасьці ==== [[Файл:Architectural Detail - Minsk - Belarus - 01 (27426797732).jpg|250пкс|міні|«[[Дом Чыжа]]», які зьнішчыў панараму і пэрспэктыву гістарычнага цэнтру Менску]] У канцы XX — пачатку XXI стагодзьдзяў у Рэспубліцы Беларусь зьнесьлі некалькі гістарычна-культурных каштоўнасьцяў, што зьяўляецца адным з захадаў да зьнішчэньня нацыянальнай памяці беларусаў. У 1990-х гадох у Менску зруйнавалі [[Малы гасьціны двор]], гістарычна-культурную каштоўнасьць нацыянальнага значэньня, і [[Віленскі вакзал (Менск)|Віленскі вакзал]], збудаваны ў 1890 годзе. За часамі старшынёўства [[Міхаіл Якаўлевіч Паўлаў|Міхаіла Паўлава]] ў канцы 2003 году ў Менску зруйнавалі камяніцу канца XIX ст. на гістарычнай Магазыннай вуліцы (замест яе збудавалі іншы гмах), у 2005 годзе — старажытную камяніцу на Зыбіцкай (замест яе паставілі муляж), у 2008 годзе — дзьве камяніцы XIX ст. на гістарычнай Койданаўскай вуліцы (замест № 17 кампанія «Тапас» збудавала дом зь іншай колькасьцю паверхаў, замест № 24а кампанія «ФАРТ и В» — бізнэс-цэнтар «Метрополь»)<ref>Лычавко А. [http://www.the-village.me/village/city/architecture/265383-chto-snesli Какие здания снесли в столице три наших «мэра»: Круши, ломай, воруй гусей], The Village, 18 студзеня 2018 г.</ref>. [[Файл:Цэнтр.jpg|значак|250пкс|[[Палац Рэспублікі]], які сваім вялізным аб’ёмам і вышынёй зьнішчае панараму гістарычнага цэнтру Менску і замінае ўспрыманьню помнікаў архітэктуры]] У 2005—2009 гадох праводзілася «рэканструкцыя» [[Горадня|Горадні]] пад кіраўніцтвам старшыні аблвыканкаму [[Уладзімер Саўчанка|Ўладзімера Саўчанкі]]. У час «рэканструкцыі» зьнішчылі цэлы шэраг помнікаў гісторыі й культуры: магнацкі палац на Падоле (помнік архітэктуры XVIII стагодзьдзя)<ref>[https://harodnia.com/be/uczora/610-strachany-palats-na-padole Страчаны палац на Падоле], HARODNIA.COM</ref>, стайні [[Сьцяпан Батура|Сьцяпана Батуры]] (помнік архітэктуры XVI стагодзьдзя)<ref>[https://ru.hrodna.life/articles/cennost-o-kotoroy-ne-znali/ Ценность, о которой не знали. 10 лет назад в Гродно разрушили здание XVI в.], HRODNA.LIFE, 8.08.2018 г.</ref>, флігель палаца віцэ-адміністратара другой паловы XVIII стагодзьдзя. У тыя часы ён выконваў функцыю стайні і карэтнай. Гэты будынак быў найстарэйшай аўтэнтычнай стайняй, якая захавалася на тэрыторыі Беларусі. Па трох месяцах вызначэньня лёсу флігеля, які цалкам захаваўся з 1794 году, яго зруйнавалі<ref>[https://euroradio.fm/ru/v-grodno-unichtozhen-ocherednoy-pamyatnik-istorii В Гродно уничтожен очередной памятник истории]{{ref-ru}}, [[Эўрарадыё]], 3 жніўня 2007 г.</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20200927203925/https://naviny.by/rubrics/society/2007/08/02/ic_news_116_274823 В Гродно разрушен флигель дворца вице-администратора XVIII века]{{ref-ru}}, NAVINY.BY, 2 жніўня 2007 г.</ref><ref>[https://nn.by/?c=ar&i=10317 У Горадні зносяць флігель XVIIІ стагодзьдзя] // [[Наша Ніва]], 19 ліпеня 2007 г.</ref>. У 2009—2013 гадох у беспасярэдняй блізкасьці да [[Траецкае прадмесьце|Траецкага прадмесьця]] ў [[Менск]]у на грошы [[Юры Чыж|Юрыя Чыжа]], якога называюць «кашальком [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]]»<ref>[https://web.archive.org/web/20200921142556/https://news.tut.by/politics/280743.html ЕС обнародовал черный список из 12 человек и 29 компаний], [[TUT.BY]], 25.03.2012 г.</ref>, збудавалі [[Дом Чыжа|жылы комплекс «Ля Траецкага»]], які сваімі памерамі і разьмяшчэньнем зьнішчыў панараму і пэрспэктыву гістарычнага цэнтру Менску<ref name="Ablamiejka">[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/27730947.html «Дом Чыжа» як маніфэст], [[Радыё Свабода]], 12 траўня 2016 г.</ref>. Аўтар праекту — [[Алег Ладкін]], ураджэнец [[Алтайскі край|Алтайскага краю]] [[Расея|Расеі]], які пераехаў у Беларусь у 1971 годзе, паводле ўласнага вызнаньня — імкнуўся такім чынам наблізіць выгляд Менску да [[Ашгабад]]у і [[Грозны|Грознага]]<ref>[https://www.the-village.me/village/city/where/262023-dom-chizha «Это откровенный архитектурный ляп»: Я живу в «доме Чижа»], [[The Village]], 17.07.2017 г.</ref>. У траўні 2010 году кіраўнік Беларусі Аляксандар Лукашэнка падпісаў указ аб будаваньні ў Менску побач з цыркам шматфункцыянальнага комплексу. Праект прадугледжваў знос будынка [[Першая менская электрастанцыя|першай менскай электрастанцыі]], помніка прамысловай архітэктуры, збудаванага ў 1890 годзе. Электрастанцыя мела статус [[Сьпіс гісторыка-культурных каштоўнасьцяў Менску|гістарычна-культурнай каштоўнасьці]]. Зьнішчэньне помніка падтрымала Міністэрства культуры Беларусі. Нягледзячы на тое, што згодна з 28-м артыкулам Закона аб ахове гістарычна-культурнай спадчыны пастанову аб зносе гістарычна-культурных каштоўнасьцяў можа прымаць толькі найвышэйшы орган выканаўчай улады [[Савет Міністраў Рэспублікі Беларусь|Савет міністраў]] (і толькі ў вынятковых выпадках), электрастанцыю зруйнавалі ў 2012 годзе<ref>[https://web.archive.org/web/20201127100905/https://news.tut.by/society/216893.html У Мінску пачалі руйнаваць будынак першай электрастанцыі], [[Эўрарадыё]], [[TUT.BY]], 1 сакавіка 2011 г.</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20200814050138/https://realty.ej.by/reconstruction/2011/12/19/po_faktu_snosa_pervoy_minskoy_elektrostantsii_vozbuzhdeno_ugolovnoe_delo.html По факту сноса первой минской электростанции может быть возбуждено уголовное дело]{{ref-ru}}, EJ.BY</ref>. У 2011 годзе ў Горадні зьнесьлі будынак пачатку ХХ стагодзьдзя<ref>[http://s13.ru/archives/20648 В Гродно стало на три старых здания меньше], s13.ru, 7 красавіка 2018 г. {{ref-ru}}</ref>. Уначы 26 красавіка 2014 году на скрыжаваньні гістарычных Азёрскай і Брыгіцкай вуліцаў будаўнікі зруйнавалі гістарычны будынак XIX стагодзьдзя. Будынак меў статус гістарычна-культурнай каштоўнасьці, але яго частковы знос ухваліла Міністэрства культуры Беларусі<ref>[https://web.archive.org/web/20160328232820/http://www.vgr.by/home/society/14621-nochyu-v-tsentre-grodno-snosili-zdanie-kotoromu-bolshe-100-let Ночью в центре Гродно сносили здание, которому больше 100 лет (добавлено видео)] // Вечерний Гродно, 26 красавіка 2014 г.</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20200925164031/https://news.tut.by/society/480918.html Исторический дом на улице Карла Маркса, 22 в Гродно снесли], [[TUT.BY]], 16 студзеня 2016 г. {{ref-ru}}</ref><ref>[https://grodno24.com/construction/v-czentre-grodno-snesli-istoricheskoe-zdanie-xix-veka.html В центре Гродно снесли историческое здание XIX века]{{ref-ru}}, GRODNO24.COM, 26 красавіка 2014 г.</ref>. У верасьні 2015 году ў Горадні зьнесьлі будынак пачатку ХХ стагодзьдзя дзеля новабудоўлі<ref>[http://s13.ru/archives/118710 Фотофакт: в Гродно приступили к сносу здания начала прошлого века. На его месте появится элитная новостройка] {{ref-ru}}, S13.RU, 26 верасьня 2016 г.</ref>. Зімой 2016 году ў Горадні зьнішчылі гістарычны будынак 1870 году пабудовы<ref>[https://grodno.in/news/10579/ Историческое здание на К. Маркса в Гродно снесли окончательно из-за плохого состояния] {{ref-ru}}, GRODNO.IN, 18 студзеня 2016 г.</ref>. У 2014 годзе ў [[Берасьце|Берасьці]] зьнішчылі гістарычны будынак XIX стагодзьдзя<ref>[https://euroradio.fm/ru/v-breste-snesli-istoricheskoe-zdanie-xix-veka В Бресте снесли историческое здание XIX века] {{ref-ru}}, [[Эўрарадыё]], 16 студзеня 2014 г.</ref>. 5 траўня 2014 году ў [[Гомель|Гомлі]] разабралі ўнікальны драўляны дом дарэвалюцыйнай пабудовы дзеля новабудоўлі<ref>[https://news.tut.by/society/397644.html?utm_source=news.tut.by&utm_medium=news-bottom-block&utm_campaign=relevant_news В Гомеле завершили демонтаж уникального дома по улице Волотовской: в простенке нашли несколько старинных артефактов]{{Недаступная спасылка|date=May 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{ref-ru}}, [[TUT.BY]], 15 траўня 2014 г.</ref>. У 2015 годзе ў Беларусі пераглядзелі нацыянальны сьпіс аб’ектаў да ўлучэньня ў Сьпіс сусьветнай спадчыны (паводле патрабаваньня [[UNESCO]] сьпіс пераглядаецца прынамсі раз на 10 год). Зь беларускага папярэдняга сьпісу прыбралі праспэкт Незалежнасьці. Зь невядомай прычыны Менскі гарадзкі выканкам надумаў не падаваць забудову галоўнай вуліцы на прэстыжную міжнародную намінацыю<ref>[https://www.svaboda.org/a/prospect-unesco/29029987.html «Гэты горад не для жыхароў, а для бізнэсу». Каб забудоўваць праспэкт Незалежнасьці, улады не намінуюць яго ў сьпіс UNESCO], [[Радыё Свабода]], 2018 г.</ref>. У красавіку 2016 году стала вядома, што прадпрыемства «[[Санта Брэмар]]» зьнясе будынак 1895 году пабудовы ў [[Баранавічы|Баранавічах]]. Мэта зносу — пабудова крамы<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=168176 У Баранавічах знясуць стогадовы будынак даходнага дома, каб пабудаваць краму] // [[Наша Ніва]], 7 красавіка 2016 г.</ref>. 7 траўня 2018 году адбыўся знос будынку ў [[Ракаўскае прадмесьце|Ракаўскім прадмесьці Менску]] на гістарычнай Уваскрасенскай вуліцы (цяпер вуліца Вызваленьня), гістарычна-культурнай каштоўнасьці XIX стагодзьдзя. Ад будынка засталіся толькі парэшткі дзьвюх сьценаў<ref>[https://web.archive.org/web/20201129024145/https://news.tut.by/society/600511.html?crnd=36354 Будынак на Гандлёвай канчаткова зруйнаваны (фота)], [[TUT.BY]], 12 ліпеня 2018 г.</ref>. Помнік зруйнавалі зь ініцыятывы кіраўніка [[Беларуская праваслаўная царква|Беларускага экзархату Маскоўскага патрыярхату]] [[Павал (Панамароў)|Паўла (Панамарова)]]. Галоўнай мэтай зносу пазначылі будаваньне комплексу Беларускага экзархату. Нягледзячы на пратэсты [[Беларускае добраахвотнае таварыства аховы помнікаў гісторыі і культуры|Таварыства аховы помнікаў гісторыі і культуры]], праект пабудовы комплексу падтрымаў кіраўнік Беларусі Аляксандар Лукашэнка. Грамадзкі актывіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Антон Матолька|Антон Матолька|ru|Мотолько, Антон Гадимович}}, які быў сьведкам зьнішчэньня помніка, выклікаў міліцыю і зьвярнуўся ў [[Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь|Міністэрства культуры]], аднак атрымаў афіцыйны адказ, што знос знаходзіцца пад кантролем Мінкульту<ref>[https://web.archive.org/web/20170731114735/http://citydog.by/post/tvj-mitropolit/ Теперь все ясно. Зачем Митрополит Павел просит снести исторические здания в центре Минска], Citydog.by. 12 красавіка 2016 г. {{ref-ru}}</ref><ref>[https://citydog.by/post/snesli-zdanie/ Как это возможно? Ради нового комплекса Белорусской православной церкви в центре Минска снесли часть исторического здания (фото)]{{Недаступная спасылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, Citydog.by, 7 ліпеня 2018 г. {{ref-ru}}</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20200813031151/https://realty.tut.by/news/building/599849.html?crnd=44126 Ради нового комплекса БПЦ в центре Минска сносят часть исторического здания 19 века], [[TUT.BY]], 7 ліпеня 2018 г. {{ref-ru}}</ref>. Беларускі экзархат Маскоўскага патрыярхату яшчэ ў 2016 годзе прасіў намесьніка прэм’ер-міністра Беларусі [[Натальля Качанава|Натальлю Качанаву]] выключыць будынкі на вуліцы Вызваленьня 6 і 6а са сьпісу гісторыка-культурных каштоўнасьцяў і даць дазвол на іх поўны знос<ref>[https://web.archive.org/web/20200815153139/http://news.tut.by/society/492040.html «Ситуация очень серьезная». В Сети всплыли намерения БПЦ снести исторические здания в Минске] // [[TUT.BY]] {{ref-ru}}</ref>. Аднак тады міністэрства культуры запэўніла, што яно «не дазволіць зруйнаваць будынкі». Начальнік аддзела па ахове гісторыка-культурных каштоўнасьцяў Міністэрства культуры Натальля Хвір у камэнтары БелаПАН адзначала: «Гістарычны цэнтар Менску сам па сабе зьяўляецца каштоўнасьцю. Будынак па вуліцы Вызваленьня можна аднавіць, гэта мы і будзем рэкамэндаваць царкве»<ref>[https://web.archive.org/web/20200928095730/https://news.tut.by/society/493006.html Минкульт встал на защиту исторических зданий в Минске, которые хочет снести БПЦ] // [[TUT.BY]] {{ref-ru}}</ref>. === Помнікі і памятныя знакі === У 2005 годзе на 28-м кілямэтры шашы Менск — Маладэчна афіцыйна адкрылі вайскова-забаўляльны комплекс пад назвай «[[Лінія Сталіна]]». У 2006 годзе на тэрыторыі комплексу паставілі бюст Сталіна, непадалёк ад якога ў 2009 годзе з бласлаўленьня кіраўніка [[Беларускі экзархат Маскоўскага патрыярхату|Беларускага экзархату Маскоўскага патрыярхату]] [[Філарэт (Вахрамееў)|Філярэта (Вахрамеева)]] пачалі будаваць капліцу ў гонар [[Аляксандар Неўскі|Аляксандра Неўскага]]<ref>[https://web.archive.org/web/20151231225202/http://news.tut.by/society/455103.html Бюст Сталина убрали от православной часовни на «Линии Сталина»], [[TUT.BY]], 7 ліпеня 2015 г.</ref>. Шэраг беларускіх гісторыкаў напярэдадні адкрыцьця комплексу ацэньвалі рэанімацыю «Лініі Сталіна» як чарговы крок да апраўданьня на дзяржаўным узроўні злачынстваў сталінскай эпохі<ref>[https://www.svaboda.org/a/797159.html У прысутнасьці Лукашэнкі адкрылі «лінію Сталіна»], [[Радыё Свабода]], 30 чэрвень 2005 г.</ref>. 26 траўня 2006 году ў Менску на тэрыторыі Вайсковай акадэміі адкрылі помнік [[Фэлікс Дзяржынскі|Фэліксу Дзяржынскаму]], аднаму з заснавальнікаў і кіраўнікоў рэпрэсіўнай савецкай машыны<ref>[http://spring96.org/be/news/4512 26 траўня ў Менску на тэрыторыі Вайсковай акадэміі адкрыты помнік Феліксу Дзяржынскаму], [[Вясна (цэнтар)|Вясна]]</ref><ref>[https://www.svaboda.org/a/770638.html Ці патрэбны ў Менску помнік Дзяржынскаму?], [[Радыё Свабода]], 26 траўня 2006 г.</ref>. У 2008 годзе ў вёсцы [[Крайск]]у [[Лагойскі раён|Лагойскага раёну]] Менскай вобласьці побач з царквой Беларускага экзархату Маскоўскага патрыярхату паставілі бюст расейскаму цару [[Мікалай II|Мікалаю II]]. Паводле мясцовых жыхароў, у Крайск пачалі прыязджаць людзі, якія вераць ня столькі ў Бога, колькі «ў Мікалая»<ref>Бартосік З. [https://www.svaboda.org/a/25475084.html Нашто ў Крайску бюст расейскаму цару?], [[Радыё Свабода]], 31 ліпень 2014 г.</ref>. 4 красавіка 2013 годзе ў Віцебску, на [[Прачысьценская гара|Прачысьценскай гары]] адкрылі помнік кіраўніку Маскоўскага патрыярхату [[Аляксій II|Аляксію II (Рыдыгеру)]]<ref>[http://nn.by/?c=ar&i=107742 У Віцебску адкрылі помнік патрыярху Маскоўскаму Алексію ІІ], [[Наша Ніва]], 7 красавіка 2013 г.</ref>. 20 чэрвеня 2016 году ў Віцебску паставілі помнік князю [[Аляксандар Неўскі|Аляксандру Неўскаму]], якога ў 2008 годзе назвалі «[[Імя Расеі|Іменем Расеі]]». Гісторык [[Аляксандар Краўцэвіч]] зьвяртае ўвагу на тое, што Аляксандар Неўскі ня меў ніякага дачыненьня да гісторыі Беларусі: ён быў прыхільнікам [[Залатая Арда|ардынскага панаваньня]], а цяпер зьяўляецца знакавай фігурай гэтак званага «русского мира»<ref>[https://www.svaboda.org/a/kraucevic-pomnik-aliaksandru-nieuskamu-u-viciebsku/27809574.html Краўцэвіч: Помнік Аляксандру Неўскаму ў Віцебску — гэта экспансія «русского мира»], [[Радыё Свабода]], 20 чэрвень 2016 г.</ref>. Раней свой пратэст супраць усталяваньня помніка выказвала [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі]]<ref>Валошын Я. [https://web.archive.org/web/20160325224831/http://news.tut.by/society/173365.html Акадэмія навук супраць помніка Неўскаму ў Віцебску], [[TUT.BY]], 15 чэрвеня 2010 г.</ref>. 6 чэрвеня 2015 году каля Магілёўскага дзяржаўнага бібліятэчнага каледжа імя А. С. Пушкіна ўрачыста адкрылі бюст расейскаму паэту [[Аляксандар Пушкін|Аляксандру Пушкіну]]. Скульптуру падараваў расейскі праект «Алея расейскай славы». На калёне, якая трымае бюст, разьмясьцілі ўрывак зь вершу Пушкіна «Паклёпнікам Расеі», у якім у стылі расейскай імпэрскай прапаганды паэт выступае супраць [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня палякаў і ліцьвінаў 1830—1831 гадоў]] і эўрапейскай падтрымкі паўстанцам. Пазьней шыльду з гэтым урыўкам зьнялі<ref>Лукашук З. [https://euroradio.fm/skandalny-versh-na-byusce-pushkina-zacverdzhany-magilyouskimi-chynounikami Скандальны верш на бюсьце Пушкіна зацьверджаны магілёўскімі чыноўнікамі], [[Эўрапейскае радыё для Беларусі]], 8 чэрвеня 2015 г.</ref><ref>[https://nn.by/?c=ar&i=151205 Верш «Клеветникам России» зьнялі зь бюсту Пушкіна ў Магілёве] // [[Наша Ніва]], 12 чэрвеня 2015 г.</ref>. 7 лістапада 2016 году каля [[Менскі трактарны завод|Менскага трактарнага заводу]] паставілі новы помнік [[Ленін]]у<ref>Недаверкаў М. [https://nn.by/?c=ar&i=180111 Група моладзі сарвала адкрыццё помніка Леніну каля МТЗ ФОТА, ВІДЭА] // [[Наша Ніва]], 7 лістапада 2016 г.</ref>. 2 сакавіка 2017 году ў Менску на [[Вуліца Гарадзкі Вал|вуліцы Гарадзкім Вале]] міністар унутраных справаў [[Ігар Шуневіч]] адкрыў скульптуру царскага паліцыянта («гарадавога») часоў [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]]. Удзел у цырымоніі таксама ўзялі міністар культуры [[Барыс Сьвятлоў]] і старшыня Мінгарвыканкаму [[Андрэй Шорац]]<ref>[http://nn.by/?c=ar&i=186339 Шуневіч адкрыў у Мінску помнік царскаму паліцэйскаму з сабачкам], [[Наша Ніва]], 2 сакавіка 2017 г.</ref>. Усталяваньне скульптуры прымеркавалі да афіцыйнага юбілею беларускай міліцыі, якая вядзе сваю гісторыю ад 4 сакавіка 1917 году, калі расейскі рэвалюцыянэр [[Міхаіл Фрунзэ]] атрымаў прызначэньне на часовага кіраўніка міліцыі «Ўсерасейскага земскага саюзу па ахове парадку» ў Менску<ref>Трафімовіч А. [https://www.svaboda.org/a/nia-nas-haradavy/28350029.html «Ня наш гарадавы» — першае «міністэрства ўнутраных спраў» зьявілася ў беларусаў у ХVIII стагодзьдзі], [[Радыё Свабода]], 4 сакавіка 2017 г.</ref>. Варта зазначыць, што стаўленьне савецкай міліцыі (ад якой афіцыйна вядзе сваю гісторыю беларуская міліцыя) да царскіх гарадавых знайшло адлюстраваньне на карціне «Арышт гарадавога ў Менску. 1917 год» пэндзля беларускага савецкага мастака А. Волкава, сына [[Народны мастак Беларусі|народнага мастака БССР]] [[Валянцін Волкаў|В. Волкава]]<ref>Соколова О. М. Культуроним Минска в произведениях художественной культуры Новейшего времени // Веснік Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта культуры і мастацтваў. — №1 (25). — 2016. — С. 46.</ref>. На думку мастацтвазнаўца [[Сяргей Харэўскі|Сяргей Харэўскага]] сама ідэя паставіць помнік расейскаму царскаму гарадавому ў гонар савецкай міліцыі з аднаго боку зьяўляецца камічнай і дэманструе ідэалягічны хаос у галовах прадстаўнікоў улады, зь іншага боку царскія жандары адзначыліся [[Курлоўскі расстрэл|расстрэлам мірнай дэманстрацыі менчукоў]] у 1905 годзе, а таксама рэпрэсіямі ў дачыненьні да дзеячоў беларускай культуры — [[Якуб Колас|Якуба Коласа]], [[Алесь Гарун|Алеся Гаруна]], [[Карусь Каганец|Каруся Каганца]] і іншых. 9 чэрвеня 2017 году ў вёсцы [[Лыскаўшчына|Лыскаўшчыне]] [[Круглянскі раён|Круглянскага раёну]] Магілёўскай вобласьці паставілі помнік расейскаму генэралу [[Міхаіл Чарняеў|Міхаілу Чарняеву]], рэдактару пецярбурскай газэты «Русскій мір». Паводле поглядаў ён быў вядомым імпэрцам і адэптам ідэі, што [[Расея]] мае «сабраць» вакол сябе землі ўсіх славянаў і падпарадкаваць славянскія народы. Расейскі генэрал заклікаў да здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў]]. Помнік расейскаму асадніку на дзяржаўныя сродкі паставіла арганізацыя «Круглянская перасоўная мэханізаваная калёна №266»<ref>[http://nn.by/?c=ar&i=192253 Пад Магілёвам паставілі помнік расейскаму генэралу-славянафілу, рэдактару «Русского міра»], [[Наша Ніва]], 12 чэрвеня 2017 г.</ref>. 23 чэрвеня 2017 году на [[Дом Абрампольскага|Доме Абрампольскага]], што выходзіць фасадам на [[Пляц Незалежнасьці (Менск)|пляц Незалежнасьці]], зьявілася памятная шыльда. Яна сьведчыць, што ў гэтым доме ў 1922 годзе знаходзіўся Аддзел аховы рэвалюцыйнай законнасьці народнага камісарыяту юстыцыі БССР ([[ОГПУ]], папярэднік [[НКВД]]). Адначасна з гэтым улады праігнаравалі той факт, што ў гэтым доме жыла беларуская мэцэнатка [[Магдалена Радзівіл]], якая фінансава дапамагала выдаваць першыя кнігі [[Максім Багдановіч|Максіма Багдановіча]], [[Максім Гарэцкі|Максіма Гарэцкага]] і адкрывала беларускія школы. Памятнай шыльды, прысьвечанай Магдалене Радзівіл, на доме няма. Акурат па тым, як у Доме Абрампольскага разьмясьцілі першую ў БССР пракурорскую ўстанову, у краіне пачалася першая хваля рэпрэсіяў. Паводле клясыфікацыі гісторыка [[Уладзімер Адамушка|Ўладзімера Адамушкі]], прыведзенай у кнізе «Палітычныя рэпрэсіі 20-50-х гадоў у Беларусі», яна працягвалася з 1923 да 1928 году. У тагачаснай Беларусі, тэрыторыя якой на 1923 год была меншай за сучасную ў чатыры разы, а на 1928 год — амаль удвая, арыштавалі прыкладна столькі ж людзей, колькі і ўва ўсёй Расеі. Згодна з падлікамі гісторыкаў, маштабы рэпрэсіяў у Беларусі ў першай палове 1920-х гадоў значна перавышалі тыя, якія адбываліся на іншых тэрыторыях СССР. У сярэднім жыхар Беларусі меў у 20 разоў больш шанцаў быць рэпрэсаваным, чым жыхар [[РСФСР]]. Першымі пракурорамі БССР, якія ня толькі працавалі ў Доме Абрампольскага, але і жылі там, былі Адольф Гентнер (займаў пасаду ў 1925—1928 гадох), Маісей Сегаль (1925—1928), Максім Ляўкоў (1929—1931). Усе яны пазьней таксама сталі ахвярамі рэпрэсіяў. Усталяваньне шыльдаў карнаму акупацыйнаму органу сьведчыць пра працяг маскалізацыі Беларусі і навязваньне беларусам расейскацэнтрычнага сьветапогляду<ref>[https://www.svaboda.org/a/na-dom-dzie-zyla-mahdaliena-radzivil-paviesili-syldu-pra-supracounikau-ohpu/28575404.html На дом, дзе жыла Магдалена Радзівіл, павесілі шыльду пра супрацоўнікаў ОГПУ], [[Радыё Свабода]], 23 чэрвень 2017 г.</ref>. У ліпені 2018 году ў Берасьці з ініцыятывы генэрал-маёра расейскай арміі Аляксандра Куліка паставілі скульптуру дэсантніка Сьцёпачкіна ({{мова-ru|Стёпочкин|скарочана}}) з расейскага мультфільму. На адкрыцьці скульптуры быў старшыня камітэту па абароне Дзяржаўнай Думы РФ Уладзімер Шаманаў<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=213508 У Брэсце паставілі помнік дэсантніку з расійскага мультфільма ФОТЫ] // [[Наша Ніва]], 31 ліпеня 2018 г.</ref>. У верасьні 2018 году на арку, збудаваную да 750-годзьдзя Магілёва, павесілі [[ордэн Леніна]], якім само места ніколі не ўзнагароджвалі<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=216001 На новай «трыумфальнай арцы» ў Магілёве павесілі ордэн Леніна] // [[Наша Ніва]], 15 верасьня 2018 г.</ref>. У лістападзе 2018 году ў Менску пачалася рэстаўрацыя помніка расейскаму савецкаму дзеячу [[Міхаіл Калінін|Міхаілу Калініну]], на якую вылучылі 134 тысячы рублёў (62 тысячы даляраў). Прытым навуковы кіраўнік рэстаўрацыі адхіліў прапанову старшыні [[Беларускае добраахвотнае таварыства аховы помнікаў гісторыі і культуры|Беларускага добраахвотнага таварыства аховы помнікаў гісторыі і культуры]] [[Антон Астаповіч|Антона Астаповіча]] дадаць да помніка шыльду, што Калінін меў дачыненьне да масавых палітычных рэпрэсіяў<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=220685 У Мінску рэканструююць помнік Калініну за $60 тысяч. Бо стары згніў] // [[Наша Ніва]], 15 лістапада 2018 г.</ref>. У сьнежні 2018 году ў гарадзенскай гімназіі №6 урачыста адкрылі помнік [[Фэлікс Дзяржынскі|Фэліксу Дзяржынскаму]], які папярэдне абнавілі. На цырымоніі адкрыцьця намесьнік старшыні аблвыканкаму падкрэсьліў, што помнік Дзяржынскаму ў школе — «''гэта важная частка выхаваньня патрыятызму, гістарычнай памяці і грамадзянскай адказнасьці ў вучняў»<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=222181#startcomments У гродзенскай гімназіі ўрачыста адкрылі помнік Дзяржынскаму] // [[Наша Ніва]], 13 сьнежня 2018 г.</ref>. === Тэлебачаньне і радыё === Па прыходзе да ўлады Аляксандра Лукашэнкі беларуская мова мэтанакіравана выціскаецца з тэлебачаньня і радыё. На 2014 год доля беларускамоўнага вяшчаньня ў тэлепраграмах Беларусі склала каля 5%<ref>{{Артыкул|аўтар=Асташкевіч І.|загаловак=Не баяцца памыляцца|спасылка=http://zviazda.by/be/news/20140905/1409866251-ne-bayacca-pamylyacca|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=5 верасьня 2014|нумар=[http://zviazda.by/be/number/168-27778 168 (27778)]|старонкі=[http://zviazda.by/sites/default/files/pdf/2014/09/ZV_20140905_3.pdf 3]|issn=1990-763x}}</ref> (прытым у 2009 годзе толькі 1% рэклямы ў краіне выйшаў [[Беларуская мова|па-беларуску]]<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Павал Берасьнеў|Берасьнеў П.]]|загаловак=Ці будуць беларусы глядзець рэкламу па-беларуску|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=62251|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=[[газэта]]|год=10 ліпеня 2010|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/archive/?idate=2010-07-10 133 (26741)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/62269/10lip-4.indd.pdf 4]|issn=1990-763x}}</ref>). На дзяржаўных тэлеканалах [[Беларусь 1]], [[Беларусь 2]], [[Беларусь 24]], [[Беларусь 5]], [[АНТ]], [[СТБ]] дамінуе расейская мова. Беларускамоўныя праграмы выходзяць адзінкамі, напрыклад «Тэлебарометр» і «Навіны рэгіёнаў» на Беларусь 1. Тэлепраграма «Панарама», якая нават за [[СССР|савецкім]] часам выходзіла на беларускай мове, таксама пачала выходзіць на расейскай. Практычна няма беларускамоўных фільмаў і сэрыялаў. Дзеля параўнаньня, у суб’екце Расейскай Фэдэрацыі [[Якутыя|Якутыі]] здымаюцца якутамоўныя сэрыялы, а ў суб’екце [[Чувашыя|Чувашыі]] чыноўнікі размаўляюць у тэлеэтэры на чуваскай мове<ref>Маханькоў М. [https://nn.by/?c=ar&i=196141 Якуція: народ, якому ўдалося зноў стаць большасцю на ўласнай зямлі] // [[Наша Ніва]], 2 верасьня 2017 г.</ref><ref>Маханькоў М. [https://nn.by/?c=ar&i=195225 Як паспяхова супрацьстаяць русіфікацыі: прыклад Чувашыі] // [[Наша Ніва]], 5 жніўня 2017 г.</ref>. Адзіны дзяржаўны канал з частым выхадам беларускамоўных праграмаў — [[Беларусь 3]]. У 2008 годзе новапрызначаны дырэктар тэлерадыёкампаніі «Гродна» Мікалай Мельячэнка ў інтэрвію газэце «Вячэрні Гродна» заявіў, што пад яго кіраўніцтвам этэр будзе пераважна расейскамоўным. Сваю пазыцыю ён патлумачыў тым, што такая сытуацыя на сёньняшні дзень склалася на большасьці беларускіх тэлерадыёстанцыяў. Апроч актыўнай русіфікацыі, памянёныя тэлеканалы ажыцьцяўляюць навязваньне беларусам прарасейскага сьветапогляду. Увосень 2006 году пачаў працу адзіны беларускамоўны тэлеканал у сьвеце — [[Белсат]]. Ён фінансуецца польскім урадам, трансьлюецца праз спадарожнік і інтэрнэт і рыхтуе праграмы па-за межамі Беларусі. У 2007 годзе кіраўнік Беларусі Аляксандар Лукашэнка назваў праект трасьляцыі незалежнага тэлеканалу Белсат «дурным, бязглуздым і несяброўскім»<ref>[https://web.archive.org/web/20171115155842/http://news.tut.by/politics/86821.html Лукашенко: Независимый телеканал — «глупый, бестолковый и недружественный» проект]{{ref-ru}}, [[TUT.BY]], 25 красавіка 2007 г.</ref>. У Беларусі трансьлююцца таксама супольныя з Расеяй тэлеканалы РТР-Беларусь і НТВ-Беларусь, празь якія ажыцьцяўляецца [[Расейскі шавінізм|расейская шавіністычная]] і [[Расейскі імпэрыялізм|імпэрская прапаганда]]. Таксама расейскую праграму «Время» і расейскія ток-шоў трансьлюе беларускі тэлеканал АНТ. Расейскія тэлеканалы адыгралі вялікую ролю ў распальваньні нянавісьці да Ўкраіны ў час [[Расейская інтэрвэнцыя ва Ўкраіну|расейскай вайсковай інтэрвэнцыі ва Ўкраіну]]. Нягледзячы на тое, што зьмест праграмаў расейскіх тэлеканалаў трапляе пад дзеяньне артыкула 130 Крымінальнага кодэкса Беларусі «Распальваньне расавай, нацыянальнай ці рэлігійнай варажнечы», яны працягваюць трансьлявацца ў Беларусі. Трансьляцыя расейскіх тэлеканалаў уплывае на пазыцыю беларусаў да падзеяў ва Ўкраіне. Паводле вынікаў сакавіцкага (2014 год) апытаньня [[НІСЭПД]] адзначаўся прыкметны рост прарасейскіх настрояў у краіне. У сакавіку 2014 году толькі 27.7% рэспандэнтаў палічылі адхіленьне ад улады прэзыдэнта [[Віктар Януковіч|В. Януковіча]] «справядлівай карай за крывапраліцьце», а 54.7% — «дзяржаўным пераваротам і захопам улады». Паводле зьвестак апытаньня, большасьць беларусаў рэгулярна (32.6%) або часам (53.8%) глядзяць расейскія навінавыя тэлепраграмы. На пытаньне «Як Вы ацэньваеце [[Крымскі крызіс|далучэньне Крыма да Расеі]]?» 26.9% рэспандэнтаў адзначылі, што гэта [[Расейскі імпэрыялізм|імпэрыялістычны]] захоп тэрыторыі, а 62.2% адказалі, што гэта вяртаньне Расеі расейскіх земляў. На пытаньне «Як вы ацэньваеце [[Вайна на Данбасе|падзеі]], якія вясной гэтага году адбываліся на ўсходзе Ўкраіны, у першую чаргу ў Данецкай і Луганскай вобласьцях?» 23.2% рэспандэнтаў адказалі, што гэта мяцеж, арганізаваны Расеяй, а 65.5% адказалі, што гэта народны пратэст<ref>[http://www.iiseps.org/?p=1442 Всесильна ли пропаганда?]{{ref-ru}}, Незалежны інстытут сацыяльна-эканамічных і палітычных дасьледаваньняў (НІСЭПД)</ref>. 5 верасьня 2017 году кіраўнік [[КПРФ|Камуністычнай партыі Расеі]] [[Генадзь Зюганаў]] у час сустрэчы ў Менску падзякаваў кіраўніку Беларусі Аляксандру Лукашэнку за трансьляцыю расейскіх тэлеканалаў. Аляксандар Лукашэнка адказаў, што ў краіне прытрымліваюцца менавіта такой палітыкі ў інфармацыйнай сфэры. Кіраўнік дзяржавы растлумачыў, што «мы нічога не баімся, мы паказваем, як жыве наш „старэйшы брат“, якія ідэі розныя групы людзей і партыі прапаведуюць»<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=196927 Зюганаў падзякаваў Лукашэнку за трансляцыю ў Беларусі расійскіх тэлеканалаў] // [[Наша Ніва]], 5 верасьня 2017 г.</ref>. У лютым 2017 году Адміністрацыя прэзыдэнта адказала на зварот апазыцыйных беларускіх палітыкаў з патрабаваньнем спыніць трансьляцыі расейскіх тэлеканалаў і надаць дзяржаўную падтрымку тэлеканалу Белсат. У адказе адзначалася, што «Згодна з артыкулам 7 Закона [аб СМІ] не дапускаецца незаконнае абмежаваньне свабоды масавай інфармацыі ў выглядзе ўмяшальніцтва ў сфэру прафэсійнай самастойнасьці юрыдычнай асобы, якая выконвае функцыі рэдакцыі СМІ»<ref>[https://web.archive.org/web/20180129213654/https://news.tut.by/economics/532004.html «Нельзя ограничивать свободу СМИ». Власти не хотят прекращать вещание российского ТВ]{{ref-ru}}, [[TUT.BY]], 17 лютага 2017 г.</ref>. Па прыходзе да ўлады Аляксандра Лукашэнкі імкліва русіфікуюцца радыёстанцыі Беларусі. 30 жніўня 1996 году ўлады ліквідавалі беларускамоўную незалежную радыёстанцыю [[Радыё 101,2]] FM. Сярод дваццаці радыёстанцыяў, што трансьляваліся ў [[Менск]]у ў 2017 годзе, беларускамоўныя толькі тры: [[Сталіца (радыё)|Радыё Сталіца]] 105.1 FM, [[Культура (радыё)|Радыё Культура]] 102.9 FM і [[Першы Нацыянальны канал Беларускага радыё]]. Незалежныя недзяржаўныя радыёстанцыі ([[Беларускае Радыё Рацыя|Радыё Рацыя]], [[Эўрарадыё]], [[Свабода (радыё)|Радыё Свабода]]) мусяць весьці трансьляцыі ў інтэрнэце або з тэрыторыяў памежных дзяржаваў з прычыны адмовы ўладаў Беларусі ў наданьні FM-частасьцяў<ref>[https://www.svaboda.org/a/24850570.html Беларуская служба Радыё Свабода: учора, сёньня, заўтра], [[Радыё Свабода]], 20 кастрычніка 2003 г.</ref>. === Бізнэс і прамысловасьць === У 1998 годзе зьявілася новая рэдакцыя закона «Аб мовах у Рэспубліцы Беларусь»<ref>[[Леанід Лыч|Лыч Л.]] Беларуская мова як аб’ект дзяржаўнай дыскрымінацыі // Аняменне. З кронікі знішчэння беларускай мовы. — Вільня, 2000.</ref>, згодна зь якой беларускую мову дазволілі не выкарыстоўваць на этыкетках тавараў, што вырабляюцца ў Беларусі або імпартуюцца ў краіну<ref>[[Яўген Валошын|Валошын Я.]] Бітва за роднае слова (частка 1) // [[Звязда]]. № 254, 28 снежня 2010. С. 3.</ref>. У 2011 годзе выкарыстаньне беларускай мовы ў гандлі абмежаваў Тэхнічны рэглямэнт [[Мытны зьвяз ЭАЭЗ|Мытнага зьвязу Беларусі, Казахстану і Расеі]], згодна зь якім (п. 1 арт. 4.1) усе тавары мусяць маркіравацца на расейскай мове. Згаданы Тэхнічны рэглямэнт супярэчыць [[Канстытуцыя Беларусі|Канстытуцыі Беларусі]], існаму заканадаўству Беларусі. Зафіксаваны выпадак забароны прадпрымальніку зь [[Віцебск]]у выпусьціць прадукцыю з этыкеткамі на беларускай мове<ref>[http://nn.by/?c=ar&i=141775 У Беларусі забароненыя этыкеткі на беларускай мове?] // [[Наша Ніва]], 6 студзеня 2015 г.</ref>. 1 лютага 2017 году ўступіў у дзеяньне новы дакумэнт СТБ 1100—2016, рапрацаваны [[Дзяржаўны камітэт па стандартызацыі Рэспублікі Беларусь|Дзяржаўным камітэтам па стандартызацыі Рэспублікі Беларусь]]. Стандарт абавязвае наносіць на прадукцыю інфармацыю для спажыўца па-расейску альбо па-расейску і па-беларуску. Такім чынам, ён забараняе наносіць інфармацыю на тавар вылучна на беларускай мове (аднак дазваляе рабіць гэта вылучна на расейскай мове), што стварае няроўныя ўмовы і прымушае вытворцаў адмаўляцца ад беларускай мовы з прычыны дадатковых грашовых выдаткаў<ref>Панкавец З. [https://nn.by/?c=ar&i=186102 СТБ 1100—2016: улады забілі яшчэ адзін цвік у труну беларушчыны] // [[Наша Ніва]], 27 лютага 2017 г.</ref>. У сьнежні 2020 году кампанія «{{артыкул у іншым разьдзеле|Synesis Group|Сынэзіс|ru|Synesis Group}}» была ўнесена ў [[Чорны сьпіс Эўразьвязу]] ў тым ліку за забарону сваім супрацоўнікам размаўляць беларускаю<ref name="E20210625">{{Cite web|language=en|url=https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX%3A02012D0642-20210625|title=Consolidated text: Council Decision 2012/642/CFSP of 15 October 2012 concerning restrictive measures in view of the situation in Belarus|website=|publisher={{артыкул у іншым разьдзеле|EUR-Lex|EUR-Lex|pl|EUR-Lex}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20211026080506/https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX%3A02012D0642-20210625|archivedate=2021-10-26|accessdate=2021-10-26|url-status=live}}</ref>. == Дадатковыя зьвесткі == Барон Мікалай Урангель, бацька [[Пётар Урангель|Пятра]], засьведчыў у сваіх успамінах<ref>Врангель Н. Е. Воспоминания: От крепостного права до большевиков. — М.: Новое литературное обозрение, 2003.</ref> некалькі камічных фактаў з русіфікацыі [[Літва старажытная|Літвы (Беларусі)]] па панаваньні [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёва]]. Сьпярша ён будучы ў [[Вільня|Вільні]] стаў сьведкам таго, як мясцовы [[Жыды ў Беларусі|жыд]] у расейскім строі з балалайкай выдаваў зь сябе расейскага селяніна (выявілася, што праз брак [[Расейцы|расейцаў]] на загад паліцыі тутэйшых жыхароў абавязалі ў людных месцах паводле чаргі паказваць зь сябе карэнных расейскіх сялянаў). Іншы выпадак датычыцца супольнай паездкі з расейскімі генэрал-губэрнатарам Патапавым і губэрнатарам Крапоткіным па візыце ў [[Горадня|Горадню]], калі іхная карэта павярнулася на роўнай шашы. Як высьветлілася, фурман напраўду быў кухарам і ўпершыню трымаў у руках лейцы. Кіраваць карэтай яму загадаў Крапоткін, які патлумачыў свае дзеяньні тым, што ў цэлым месьце не атрымалася знайсьці фурмана, прыналежнага да [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]), а запрасіць фурмана-каталіка для генэрал-губэрнатара ён збаяўся. == Глядзіце таксама == {{Калёнкі|2}} * [[Рэформа беларускага правапісу 1933 году]] * [[Наркамаўка]] * [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі]] * [[Беларусафобія]] * [[Вандалізм]] * [[Мураўёўкі]] * [[Каляніялізм]] * [[Этнацыд]] * [[Генацыд]] * [[Расейскі фашызм]] {{Канец калёнкі}} == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}} * [https://web.archive.org/web/20190301135653/http://knihi.com/anon/Aniamiennie_Z_kroniki_zniscennia_bielaruskaj_movy.html Аняменне. З кронікі знішчэння беларускай мовы]. — Вільня: Gudas, 2000. {{ISBN|998-6951-82-7}}. * {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}} * {{Літаратура/Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (1997)}} * {{Літаратура/Беларусь: энцыкляпэдычны даведнік, 1995}} * {{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2}} * {{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)}} * {{Літаратура/Эклектыка. Архітэктура Беларусі другой паловы XIX — пачатку XX ст.}} * {{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)}} * {{Літаратура/Даведнік Маракова|РЛ|1|0|РЛ1-3|РЛ1-3}} * {{Літаратура/Даведнік Маракова|РЛ|2|0|РЛ1-3|РЛ1-3}} * {{Літаратура/Даведнік Маракова|РЛ|3|1|РЛ1-3|РЛ1-3}} * {{Літаратура/Даведнік Маракова|РЛ|3|2|РЛ1-3|РЛ1-3}} * {{Літаратура/Даведнік Маракова|РЛ|4|0|РЛ4|РЛ4}} * {{Літаратура/Даведнік Маракова|РС|1|0|РС|РС}} * {{Літаратура/Даведнік Маракова|РС|2|0|РС|РС}} * Мікуліч Т. Мова і этнічная самасвядомасць. — {{Менск (Мінск)}}: Навука і тэхніка, 1996. — 159 с. * Самусік, А. Ф. Русіфікацыя сістэмы асветы на беларускіх землях у апошняй трэці XVIII — другой палове ХІХ ст. // Гістарычны альманах. Т. 14. Гродна-Беласток, 2008. С. 48-93. * {{Літаратура/Русіфікацыя беларускай мовы ў БССР і супраціў русіфікацыйнаму працэсу (1994)}} * [[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Зь гісторыі русыфікацыі Вялікалітвы. — Нью-Ёрк: Крывіцкае (Вялікалітоўскае) Навуковае Таварыства Пранціша Скарыны, 1967. — 44 с. * {{Літаратура/Страчаная спадчына (2003)}} * {{Літаратура/ЭГБ|6-1}} * [[Іна Каліта|Калита И. В.]] Современная Беларусь: языки и национальная идентичность. — Ústí nad Labem, 2010. — 300 s. {{ISBN|978-80-7414-324-3}}. [http://kamunikat.org/Kalita_Ina.html] * [[Інэса Слюнькова|Слюнькова И. Н.]] Храмы и монастыри Беларуси XIX века в составе Российской империи: Пересоздание наследия. ― М.: Прогресс-Традиция, 2010. {{ISBN|978-5-89826-326-8}}. == Вонкавыя спасылкі == {{Вікіцытатнік|Русіфікацыя Беларусі}} * {{Спасылка|аўтар = [[Генадзь Лыч]], [[Леанід Лыч]]|прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 11.01.2008 |url = http://belarus.kulichki.net/index.php?option=com_content&task=view&id=95 |загаловак = Паміж двух агнёў: Урокі гісторыі|фармат = |назва праекту = |выдавец = [http://belarus.kulichki.net/index.php?option=com_content&task=blogcategory&id=43&Itemid=93 Мы — нацыя!]|дата = 27 студзеня 2012 |мова = |камэнтар =}} * {{Спасылка|аўтар = [[Ніна Баршчэўская]]. |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://kamunikat.org/7951.html|загаловак = Русыфікацыя беларускае мовы ў асьвятленьні газэты «Беларус»|фармат = |назва праекту = |выдавец = [[Kamunikat.org]]|дата = 25 кастрычніка 2010 |мова = |камэнтар =}} * [[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] [https://www.svaboda.org/a/26686421.html Як дэсаветызаваць назвы менскіх вуліцаў і пляцаў?], [[Радыё Свабода]], 12 лістапада 2014 г. * [https://www.svaboda.org/a/31672943.html Як улада Лукашэнкі выкараняла беларускую мову. 10 фактаў і прыкладаў з гісторыі], [[Радыё Свабода]], 26 студзеня 2022 г. * {{Спасылка|аўтар =Павел Добровольский |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 11.07.2017 |url = https://news.tut.by/culture/550660.html |загаловак = Замки, храмы и ратуши. Кто, когда и зачем уничтожил исторический облик крупных городов Беларуси |фармат = |назва праекту = |выдавец = [[TUT.BY]] |дата = 15 лютага 2019 |мова = ru |камэнтар =}} * {{Спасылка|аўтар =Павел Добровольский |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 10.04.2017 |url = https://news.tut.by/culture/537521.html |загаловак = Семь белорусских городов, которые выглядели гораздо красивее |фармат = |назва праекту = |выдавец = [[TUT.BY]] |дата = 15 лютага 2019 |мова = ru |камэнтар =}} * [[Сяргей Абламейка (гісторык)|Сяргей Абламейка]], [https://www.svaboda.org/a/31812939.html Як мы сталі «сильно похожи друг на друга». Адкрыты ліст да Барыса Акуніна], [[Радыё Свабода]], 21 красавіка 2022 г. {{Русіфікацыя}} {{Беларуская мова}} {{Гісторыя Беларусі}} {{Беларусы}} {{Рэпрэсіі ў СССР}} {{Абраны артыкул}} [[Катэгорыя:Русіфікацыя|Беларусь]] [[Катэгорыя:Беларусафобія]] [[Катэгорыя:Славянафобія]] [[Катэгорыя:Беларуская мова]] [[Катэгорыя:Гісторыя Беларусі (1795—1918)]] [[Катэгорыя:Гісторыя Беларусі (1918—1939)]] [[Катэгорыя:Гісторыя Беларусі (1945—1990)]] [[Катэгорыя:Гісторыя БССР]] [[Катэгорыя:Гісторыя Беларусі (пасьля 1990 году)]] aqfcaxlfk1y9r16czjo2q14ho3bd7nw 2329496 2329493 2022-07-23T12:44:00Z Kazimier Lachnovič 1079 стыль wikitext text/x-wiki [[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Полацак.jpg|358пкс|значак|[[Полацак]] у 1812, 1912 і 2006 гг. Зьнішчэньне гістарычна-архітэктурных каштоўнасьцяў места супольнымі намаганьнямі [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] і [[СССР]]: да 1865 г. [[Сьпіс помнікаў архітэктуры Вялікага Княства Літоўскага, зруйнаваных уладамі Расейскай імпэрыі|расейскія ўлады зьнішчылі]] [[Касьцёл Сьвятога Антонія Падуанскага і кляштар францішканаў (Полацак)|касьцёл францішканаў]], да 1912 г. — [[Манастыр базылянаў (Полацак)|манастыр базылянаў]]{{Заўвага|Яшчэ раней — па 1772 годзе — расейскія ўлады зруйнавалі мураваную [[Полацкая ратуша|Полацкую ратушу]] зь вежай, якую было відаць у панараме места з адпаведнага ракурсу}}; у 1940-я гг. [[Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных уладамі СССР|савецкія ўлады зьнішчылі]] [[Касьцёл Маці Божай Ружанцовай і кляштар дамініканаў (Полацак)|касьцёл і кляштар дамініканаў]] і часткова зруйнавалі [[Касьцёл Сьвятой Ганны і кляштар бэрнардынаў (Полацак)|касьцёл бэрнардынаў]], у 1964 г. — узарвалі [[Касьцёл Сьвятога Стэфана (Полацак)|касьцёл езуітаў]]{{Заўвага|Гісторык [[Сяргей Абламейка (гісторык)|Сяргей Абламейка]] зьвяртае ўвагу на тое, што зьнішчэньне савецкімі ўладамі архітэктурнай спадчыны Беларусі было сыстэмным і мэтанакіраваным: калі па сьмерці [[Сталін]]а ў часопісе «[[Літаратура і мастацтва]]» зьявіліся шматлікія заклікі беларусаў ў абарону старажытнай архітэктурнай спадчыны, у тым ліку помнікаў архітэктуры Полацку, зьвязаны з [[Камітэт дзяржаўнай бясьпекі|КГБ]] і завезены ў Беларусь з Расеі Адам Залескі — былы дэкан факультэту замежных моваў [[Курск]]ага пэдагагічнага інстытуту, якога прызначылі загадваць сэктарам этнаграфіі і народнай творчасьці [[Інстытут гісторыі|Інстытуту гісторыі]] [[АН БССР]] — выступіў з заклікам зьбіраць і захоўваць «''сапраўдныя народныя помнікі''» — лапці, вышываныя кашулі, ручнікі і цабэркі, тым часам дзьве супрацоўніцы «Беларускага дзяржаўнага музэю гісторыі Вялікай айчыннай вайны» выступілі з заклікам аднаўляць і ратаваць лясныя стаянкі і зямлянкі партызанскіх брыгад і злучэньняў, а таксама магілы партызанскіх камандзіраў. У выніку, савецкія ўлады публічна задаволілі зрэжысаваныя заклікі ўласнай агентуры, каб пераключыць увагу (у духу прыёмаў тагачаснай савецкай прапаганды) на помнікі сярмяжнай этнаграфічнай культуры з доўгатэрміновай мэтай нацыянальнага прыніжэньня беларусаў, тым часам апублікаваны ў «ЛіМе» зварот у абарону помнікаў высокай культуры Беларусі — архітэктурных шэдэўраў — [[акадэ­мік]]а [[Мікалай Нікольскі|Мікалая Нікольскага]], [[Сябар-карэспандэнт|сябры-карэспандэнта]] АН [[Пятро Глебка|Пятра Глебкі]], [[Народны артыст СССР|народных артыстаў СССР]] [[Уладзімер Уладамірскі|Уладзімера Ўладамірскага]] і [[Яўген Цікоцкі|Яўгена Цікоцкага]], а таксама пісьменьніка [[Піліп Пестрак|Піліпа Пестрака]] і [[прафэсар]]аў [[Міхаіл Кацар|Міхаіла Кацара]] і [[Міхаіл Ларчанка|Міхаіла Ларчанкі]], застаўся без афіцыйнага адказу. А неўзабаве галоўнага рэдактара «ЛіМу» Васіля Вітку і большасьць сяброў рэдакцыйнай калегіі часопісу звольнілі<ref>{{Спасылка|аўтар =[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Сяргей Абламейка]] |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 11.05.2022 |url = https://www.svaboda.org/a/31816593.html |загаловак = «Невядомы Менск. Гісторыя зьнікненьня»: 1956 год, беларусы ўздымаюць галаву. Разгром абаронцаў і канец Замчышча |фармат = |назва праекту = |выдавец = [[Радыё Свабода]] |дата = 11 траўня 2022 |мова = |камэнтар =}}</ref>}}]] '''[[Русіфікацыя]] Беларусі''', дакладней<ref>[[Уладзімер Агіевіч (кандыдат філязофскіх навук)|Агіевіч У.]] Ідэалы і сімвалы беларускага шляху // Грамадскія ідэалы: Нацыянальныя традыцыі, сучасны стан, погляд у будучыню: Навук. збор. / Рэдкал.: Л. Уладыкоўская-Канаплянік (гал. рэд.) і інш. — Менск, 2000. — 224 с. — (Беларусіка = Albaruthenica; Кн. 13). С. 72.</ref> '''маскаліза́цыя'''<ref>Касяк І. Канстанца // «З гісторыяй на „Вы“» (артыкулы, дакументы, успаміны). Выпуск трэці. — Менск: «Мастацкая літаратура», 1994.</ref><ref>[[Валеры Буйвал]], Інфармацыйная камісія [[Кансэрватыўна-Хрысьціянская Партыя — БНФ|Кансэрватыўна-Хрысьціянскай Партыі — БНФ]]. [http://www.bielarus.net/archives/2005/09/01/312 Прэс-рэліз за жнівень 2005 г.]</ref><ref>[[Лідзія Савік|Савік Л.]] Рыцарам Айчыны прысвячаецца… // [[Народная Воля]]. № 17—18, 3 лютага 2009. С. 6.</ref><ref>[[Ніна Баршчэўская|Баршчэўская Н.]] [http://kamunikat.org/8309.html Суадносіны паміж мовай і нацыянальнай тоеснасьцю — 2], [[Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё|Беларуская рэдакцыя Польскага радыё]], 13 траўня 2009 г.</ref>{{Заўвага|Паводле слоўнікаў [[Сьцяпан Некрашэвіч|Сьцяпана Некрашэвіча]]<ref>{{Літаратура/Расейска-беларускі слоўнік (1928)}}</ref> і [[Ян Станкевіч|Яна Станкевіча]]<ref>[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Беларуска-расійскі (Вялікалітоўска-расійскі) слоўнік. — Нью-Ёрк, 1989. С. 677.</ref> — '''абмаскаленьне'''}} або '''расеіза́цыя'''<ref>[[Юры Пацюпа|Пацюпа Ю.]] [https://web.archive.org/web/20151020150826/http://arche.bymedia.net/2003-6/paciu603.html Занядбаная старонка правапісу: прапановы пісаньня прыназоўніка у/ў перад словамі, што пачынаюцца з галоснай] // [[Arche]]. № 6 (29), 2003.</ref><ref>Бекус Н. [https://web.archive.org/web/20151020151343/http://arche.bymedia.net/2004-2/bekus204.htm Тэрапія альтэрнатывай, або Беларусь, уяўленая інакш] // [[Arche]]. № 2 (31), 2004.</ref><ref>Клімчук Ф. [http://mowaznaustwa.ru/2009/02/26/fdklimchuk-staradaўnyaya-pismennasc-i-paleskiya-gavorki/ Старадаўняя пісьменнасць і палескія гаворкі] // Беларуская лінгвістыка. Вып. 50., 2001. С. 19—24.</ref> — мэтанакіраваная палітыка сьвядомага адрыву [[беларусы|беларускага народу]] ад гістарычных традыцыяў, роднай культуры і [[родная мова|мовы]] і насаджэньня [[Расейская мова|расейскай мовы]] і культуры<ref>[[Леанід Лыч|Лыч Л.]] Русіфікацыя // {{Літаратура/Беларусь: энцыкляпэдычны даведнік, 1995|к}} С. 630.</ref>. У шырокім кантэксьце — комплексны працэс агрэсіўнага паглынаньня беларускага [[этнас]]у [[Расейцы|расейскім]]. Палітыка русіфікацыі [[Беларусь|Беларусі]] ажыцьцяўлялася ўладамі [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] і [[СССР]], з 1995 году — [[Рэжым Лукашэнкі|рэжымам]] [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]]<ref name = "disaster">[https://novychas.by/hramadstva/nacyjanalnaja-katastrofa-na-tle-mjakkaj-belarusiza Нацыянальная катастрофа на тле мяккай беларусізацыі], [[Новы час (газэта)|Новы час]], 27 жніўня 2019 г.</ref><ref name = "Smok">''[https://belarusdigest.com/story/author/vadzim-smok/ Vadzim Smok]''. [https://belarusdigest.com/papers/belarusianidentity.pdf Belarusian Identity: the Impact of Lukashenka’s Rule], Analytical Paper. Ostrogorski Centre, BelarusDigest, 9 December 2013.</ref><ref name = "crisis">[https://www.opendemocracy.net/en/odr/belarus-has-identity-crisis/ Belarus has an identity crisis], OpenDemocracy, 14 May 2015.</ref><ref name = "main">[http://novychas.by/hramadstva/halounaja-bjada-belarusau-u-belarusi-mova Галоўная бяда беларусаў у Беларусі — мова], [[Новы час (газэта)|Новы час]], 13 жніўня 2016 г.</ref><ref name = "russificator">[https://nn.by/?c=ar&i=100322 Аляксандар Русіфікатар] // [[Наша Ніва]], 29 ліпеня 2005 г.</ref>, які з [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскім уварваньнем ва Ўкраіну]] (24 лютага 2022 году) адкрыта выявіўся [[Расейская акупацыя Беларусі|расейскай акупацыйнай адміністрацыяй Беларусі]]<ref name="Lichtarovic-2022-02-24">Ліхтаровіч Ю. [https://www.polskieradio.pl/396/7815/Artykul/2908261,%d0%91%d0%b5%d0%bb%d0%b0%d1%80%d1%83%d1%81%d1%8b-%d1%81%d1%83%d0%bf%d1%80%d0%b0%d1%86%d1%8c-%d0%b2%d0%b0%d0%b9%d0%bd%d1%8b-%d0%b0%d0%bb%d0%b5-%d0%ba%d1%80%d0%b0%d1%96%d0%bd%d0%b0-%d0%bf%d0%b0%d0%b4-%d1%80%d0%b0%d1%81%d1%96%d0%b9%d1%81%d0%ba%d0%b0%d0%b9-%d0%b0%d0%ba%d1%83%d0%bf%d0%b0%d1%86%d1%8b%d1%8f%d0%b9 Беларусы супраць вайны, але краіна пад расійскай акупацыяй], [[Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё]], 24 лютага 2022 г.</ref><ref>[[Дзьмітры Гурневіч|Гурневіч Д.]] [https://www.svaboda.org/a/31724805.html 7 адказаў тым, хто абвінавачвае агулам усіх беларусаў, — меркаваньне], [[Радыё Свабода]], 26 лютага 2022 г.</ref><ref>[[Зьміцер Дашкевіч|Дашкевіч З.]] [https://novychas.online/hramadstva/belarus-paustala-i-cjaper-belarusy-sami-pad-akup «Беларусь паўстала, і цяпер беларусы самі пад акупацыяй»], [[Новы час (газэта)|Новы час]], 25 лютага 2022 г.</ref><ref>[https://www.svaboda.org/a/31734530.html «Выглядае, што Беларусь акупаваная». Дасьледчыца Atlantic Council пра магчымы ядзерны ўдар Пуціна], [[Радыё Свабода]], 3 сакавіка 2022 г.</ref><ref>[https://nashaniva.com/?c=ar&i=285495 Генадзь Коршунаў: Каб у свой час сусветная супольнасць так стала побач з беларусамі, як сёння з украінцамі, то нішто не ляцела б з акупаванай тэрыторыі], [[Наша Ніва]], 27 лютага 2022 г.</ref>. Русіфікацыя Беларусі складаецца з шэрагу кампанэнтаў: * Русіфікацыя адукацыі ** Перавод [[Адукацыя ў Беларусі|адукацыі ў Беларусі]] на расейскую мову<ref name = "Smok" /> ** Выкладаньне праз парадыгмы расейскай мэнтальнасьці<ref name = "EESC">''Kazakevich A.'' (PhD in political science, director, Institute of Political Studies), ''Vileita V.'' [http://www.eesc.lt/uploads/news/id476/Bell_2013_2(32).pdf National Identity as a Necessity for Democracy], Eastern Europe Studies Centre, Nordic Council of Ministers</ref> * Рэпрэсіі беларускіх элітаў, якія стаяць на пазыцыях нацыянальнай незалежнасьці і будуюць беларускую дзяржаву на аснове беларускіх нацыянальных атрыбутаў ** [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі]] * Увядзеньне праваслаўя, зьвязанага з [[Расейская праваслаўная царква|Расейскай праваслаўнай царквой]]<ref name = "EESC"/> * Навязваньне расейскай культуры<ref name = "Smok" /><ref name = "EESC" /> * Навязваньне расейскай мэнтальнасьці і [[антызаходніцтва]], адмова ад каштоўнасьцяў свабоднага дэмакратычнага праўнага грамадзтва<ref name = "EESC" /> ** Укараненьне ў беларускую сьвядомасьць расейскіх мэнтальных шаблёнаў («братэрскія народы», «[[Вялікая Айчынная вайна]]», непрыязнасьць або нянавісьць да свабоды, дэмакратыі, правоў чалавека, антызаходнія догмы і г. д.) * [[Рэформа беларускага правапісу 1933 году|Штучная дэфармацыя беларускай мовы]] з мэтай набліжэньня яе да расейскай<ref name = "Delaware_University">''Brel Y.'' (University of Delaware) [https://cpb-us-w2.wpmucdn.com/sites.udel.edu/dist/a/7158/files/2018/01/6-1dsju93.pdf The Failure of the Language Policy in Belarus.] // ''New Visions for Public Affairs''. Vol. 9, 2017. P. 59—74.</ref> ** [[Беларускі афіцыйны правапіс|Наркамаўка]] * Падтрыманьне праўных інстытутаў, якія ствараюць умовы для выцісканьня беларускай мовы<ref name = "Delaware_University" /> * Разбурэньне альбо мадыфікацыя нацыянальнай архітэктуры<ref name="str_sp_54">{{Літаратура/Страчаная спадчына (2003)|к}} С. 54.</ref><ref name="Volkava">''Волкава В.'' Мінск 21 лютага 1918 г. вачыма нямецкага салдата (па матэрыялах газеты «Zeitung der 10. Armee») // Беларускі гістарычны часопіс. № 2, 2018. С. 11.</ref> ** [[Русіфікацыя Беларусі ў архітэктуры]] * Масавае ўсталяваньне помнікаў расейскім дзеячам * Перайменаваньне населеных пунктаў, вуліцаў і іншых геаграфічных аб’ектаў у гонар расейскіх дзеячоў альбо паводле расейскай традыцыі<ref name="Sorkina-2014">''Соркіна І.'' Палітыка царызму адносна гарадоў Беларусі ў кантэксце гістарычнай памяці і ідэнтычнасці гараджанаў // Трэці міжнародны кангрэс даследчыкаў Беларусі. Працоўныя матэрыялы. Том 3. 2014. С. 376.</ref><ref name="Kapylou">''Kapylou I., Lipnitskaya S.'' Current status and related problems of national toponyms standardization in the Republic of Belarus // Studia Białorutenistyczne. Nr. 8, 2014.</ref> * Панаваньне расейскага тэлебачаньня, расейскай прадукцыі ў мэдыйнай прасторы Беларусі<ref name = "Smok" /><ref name = "EESC" /> * Брак умоваў для выкарыстаньня беларускай мовы ў працы і дакумэнтазвароце<ref name = "Smok" /> Русіфікацыя Беларусі — складнік [[этнацыд]]у, што падпадае пад крымінальны перасьлед міжнародных судовых інстанцыяў<ref>''Clavero B.'' Genocide Or Ethnocide, 1933—2007: How to Make, Unmake, and Remake Law with Words. — Giuffrè Editore, 2008. — 268 p.</ref>. == Перадумовы == [[Файл:Amścisłaŭ, Trubiackaja raźnia. Амсьціслаў, Трубяцкая разьня (1654, 1912).jpg|250пкс|значак|[[Трубяцкая разьня]] 1654 году]] Імкненьне валадароў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] супрацьстаяць аб’яднаньню [[Славянскія мовы|ўсходнеславянскіх]] земляў вакол [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] стала прычынай [[Літоўска-маскоўскія войны|шматлікіх ваенных канфліктаў]]. Прытым [[Масква]] спрабавала знайсьці ідэалягічнае абгрунтаваньне ўласнай вайсковай экспансіі. Кіраўнікі Маскоўскай мітраполіі, якая фактычна ўтварылася пад уладай [[Залатая Арда|Залатой Арды]] ў выніку пераезду мітрапаліта з захопленага і разрабаванага [[Кіеў|Кіева]] ўва [[Уладзімер (горад)|Ўладзімер на Клязьме]] — бліжэй да ардынскай сталіцы [[Сарай|Сараю]], тытуляваліся «мітрапалітамі кіеўскімі і ўсяе [[Русь|Русі]]» (хоць самавольны перанос біскупскай катэдры забараняецца правілам 82 [[Картагенскі сабор|Картагенскага сабору]]<ref>[[Апанас (Мартас)|Мартос А.]] Беларусь в исторической государственной и церковной жизни. — Буэнос-Айрес, 1966. — Минск: Белорусский Экзархат Русской Православной Церкви, 1990. С. 88.</ref>) і на падставе гэтага імкнуліся падпарадкаваць сабе [[Літоўская мітраполія|Літоўскую (Кіеўскую) мітраполію]], створаную на вольных ад ардынскага панаваньня землях. З прычыны супярэчнасьцяў з Канстантынопалем, які вызнаў незалежную ад Арды Літоўскую мітраполію, у 1448 годзе Маскоўская мітраполія ў аднабаковым парадку выйшла з-пад юрысдыкцыі [[Канстантынопальскі патрыярхат|Канстантынопальскага патрыярхату]] (у дакумэнце Маскоўскага сабору 1459 году колішняя мітраполія ўпершыню называецца «Царквой Маскоўскай»<ref>Мартос А. Беларусь в исторической государственной и церковной жизни. — Буэнос-Айрес, 1966. — Минск: Белорусский Экзархат Русской Православной Церкви, 1990. С. 116.</ref>), за што праваслаўныя цэрквы перасталі лічыць яе кананічнай і вызначылі як [[схізма|схізму]]. У адказ на гэта ў канцы XV ст. у Маскве зьявілася канцэпцыя «[[Трэці Рым|Трэцяга Рыму]]», згодна зь якой яна абвяшчалася адзінай сапраўднай спадкаемніцай [[Рым]]у і [[Канстантынопаль|Канстантынопалю]] («Другога Рыму») і абаронцай чысьціні [[праваслаўе|праваслаўя]]<ref>Гнідець Р. [https://web.archive.org/web/20180614171451/https://www.saintjosaphat.org/statti/article/sv-khrest-iogo-forma-ta-riznovidi-v-ukrajini/ Св. Хрест, його форма та різновиди в Україні] // Греко-Католицька Традиція. № 9 (193), вересень 2013 р.</ref>. Да рэлігійнага чыньніку Масква таксама спрабавала далучыць дынастычны: на падставе прыналежнасьці да дынастыі [[Рурыкавічы|Рурыкавічаў]] маскоўскія валадары абвяшчалі сябе спадкаемцамі [[Кіеўская Русь|кіеўскіх князёў]]<ref name="bielarus-vkl-224">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 224.</ref>. Гісторык [[Анатоль Грыцкевіч]] зьвяртае ўвагу на тое, што ў XVI ст. дзеля абгрунтаваньня правоў маскоўскіх князёў на землі сучасных Беларусі і Ўкраіны ў Маскоўскай дзяржаве стварылі міт пра «літоўскую» (г. зн. [[жамойты|жамойцкую]], [[летувісы|летувіскую]]) заваёву [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх земляў]], які ўпершыню зьявіўся ў літаратурна-публіцыстычным творы «Сказание о князьях владимирских»<ref>[[Анатоль Грыцкевіч|Грыцкевіч А.]] Прадмова // Ермаловіч Мікола. Выбранае / Уклад., камент. К. Цвіркі. — {{Менск (Мінск)}}: Кнігазбор, 2010. С. 7.</ref>. Тым часам адной з спробаў абараніцца ад ідэалягічных нападаў Маскоўскай дзяржавы (яшчэ за панаваньнем там нашчадкаў [[Рурык]]а) стала зьяўленьне ў самім Вялікім Княстве Літоўскім [[Палямонавічы|легенды пра Палямона]], якая сьцьвярджала паходжаньне [[ліцьвіны|ліцьвінаў]] ад рымскіх нобіляў, а ня кіеўскіх князёў, а Літоўскай дзяржаўнасьці — ад [[Рымская імпэрыя|Рымскай]]{{Заўвага|Легенда пра неславянскае паходжаньне ліцьвінаў урэшце прывяла да павелічэньня значнасьці неславянскай часткі Вялікага Княства Літоўскага — [[Жамойць|Жамойці]], а ў XVIII—XX стагодзьдзях гісторыкі і палітыкі Расейскай імпэрыі і СССР выкарысталі гэтую ідэю разам зь мітам пра «літоўскую» заваёву беларускіх земляў дзеля расейскай імпэрскай канцэпцыі: нібы праз тое, што неславяне ([[балты]]) калісьці захапілі славянскія землі, заваёва («вяртаньне») гэтых земляў Расеяй ёсьць аднаўленьнем гістарычнай справядлівасьці<ref>[[Мікола Хаўстовіч|Хаўстовіч М.]] Наш Міцкевіч // XIX стагоддзе: Навукова-літаратурны альманах. Кніга другая. — {{Менск (Мінск)}}: Кафедра гісторыі беларускай літаратуры БДУ, 2000. С. 6.</ref>}}. Лякальныя войны за памежныя ўдзельныя княствы ўпершыню перарасьлі ў глябальны канфлікт у 1558 годзе, калі маскоўскі гаспадар [[Іван Жахлівы|Іван IV Тыран]] абвясьціў сваёй спадчынай усходнюю частку [[беларусы|беларускай]] [[Этнічная тэрыторыя|этнічнай тэрыторыі]] зь местамі [[Полацак|Полацкам]], [[Віцебск]]ам, [[Ворша]]й, [[Магілёў|Магілёвам]] і інш. Распачатая ім [[Інфлянцкая вайна]] (1558—1583) стала адной з прычынаў эканамічнага і палітычнага заняпаду Вялікага Княства Літоўскага, улады якога дзеля захаваньня дзяржавы мусілі ў 1569 годзе скласьці [[Люблінская унія|Люблінскую унію]] з [[Каралеўства Польскае (1385—1569)|Каралеўствам Польскім]]<ref name="bielarus-vkl-200">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 200, 202, 204.</ref>. [[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Быхаў.jpg|250px|значак|Панарама [[Быхаў|Быхава]] ў 1650, 1905 і 2010 гадох. Дэградацыя места ў выніку [[Вайна 1654-1667 гадоў|ваеннай агрэсіі Маскоўскай дзяржавы]], а таксама панаваньня Расейскай імпэрыі і СССР]] У 1589 годзе па знаходжаньні ў схізьме на працягу 141 году [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўская царква]] атрымала ад Канстантынопалю вызнаньне і аўтакефалію. Адначасна яна фактычна пагадзілася з тым, што праваслаўныя прыходы на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага (у тым ліку сучаснай Беларусі) засталіся ў юрысдыкцыі Кіеўскай мітраполіі Канстантынопальскага патрыярхату. Такім чынам Масква вызнала тэрыторыю Вялікага Княства Літоўскага [[кананічная тэрыторыя|кананічнай тэрыторыяй]] Канстантынопальскага патрыярхату і пазбавілася рэлігійна-канфэсійных правоў на гэтыя землі. У 1613 годзе па абраньні на маскоўскі сталец прадстаўніка дынастыі [[Раманавы]]х, якая ня мела ніякіх роднасных зьвязкаў з валадарамі Кіева — Рурыкавічамі, маскоўскія князі страцілі дынастычныя правы на тэрыторыі, падуладныя кіеўскім князям. Такім чынам, усе наступныя памкненьні Маскоўскай дзяржавы захапіць землі Вялікага Княства Літоўскага ня мелі ніякіх юрыдычных падставаў, апроч г.зв. «[[права моцнага]]». Разам з тым маскоўскія ўлады знайшлі новае абгрунтаваньне агрэсіі — абарону тых праваслаўных, якія не прынялі [[Берасьцейская унія|Берасьцейскай уніі]]<ref name="bielarus-vkl-242">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 242.</ref>, аднак у сапраўднасьці яны кіраваліся чыста захопніцкімі інтарэсамі<ref name="dvbh">{{Літаратура/Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (1997)|к}}</ref>. У [[Вайна 1654—1667 гадоў|вайну Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай]] (1654—1667) маскоўскі гаспадар [[Аляксей Міхайлавіч]], у адрозьненьне ад Івана Тырана, ужо хацеў захапіць усю тэрыторыю Вялікага Княства Літоўскага. Маскоўскія войскі адзначыліся разбурэньнем і спусташэньнем шматлікіх местаў і мястэчак, а таксама вынішчэньнем і паланеньнем насельніцтва. Напрыклад, у выніку ўчыненай 22 ліпеня 1654 году [[Трубяцкая разьня|Трубяцкой разьні]] акупанты забілі амаль усіх жыхароў [[Амсьціслаў|Амсьціслава]]<ref>[[Анатоль Грыцкевіч|Грыцкевіч А.]] Вайна Расіі з Рэччу Паспалітай 1654—67 // {{Літаратура/ЭВКЛ|1к}} С. 373.</ref><ref>Пушкін І. Гістарычная спадчына горада Магілёва: курс лекцый. — Магілёў: УА МДУХ, 2006. С. 63. [https://web.archive.org/web/20191221211819/http://www.mgup.by/sites/default/files/userfiles/EF/GD/files/members/spadczyna_lock.pdf]</ref>, які быў сталіцай аднаго зь дзевяці ваяводзтваў краіны. Аднак часьцей галоўнай мэтай быў захоп у палон мясцовых жыхароў і вываз іх у Масковію. Аляксей Міхайлавіч плянаваў перасяліць на свае землі 300 тысячаў беларусаў. Кожны маскоўскі абшарнік мог прыехаць у Вялікае Княства Літоўскае і купіць хоць-якую колькасьць палонных<ref name="bielarus-vkl-245">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 245.</ref>. Вынікам гэтай вайны стала поўнае разбурэньне гаспадаркі Вялікага Княства Літоўскага, вынішчэньне адукаванага мяшчанства, заняпад мясцовай культуры<ref name="bielarus-vkl-250">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 250—251.</ref>{{Заўвага|Сярод іншага, маскоўскія захопнікі зьнішчылі асноўны цэнтар беларускага кірылічнага кнігадрукаваньня — [[Куцеінская друкарня|Куцеінскую друкарню]], вывезшы яе абсталяваньне ў [[Іверскі Валдайскі манастыр]] пад [[Ноўгарад|Ноўгарадам]]<ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 3.</ref>}}. Гэта паскорыла працэсы [[Палянізацыя|палянізацыі]] найвышэйшых станаў Вялікага Княства Літоўскага<ref>Шарова Н. Гісторыя Беларусі: Матэрыялы да экзамену. — {{Менск (Мн.)}}: ВП «Экаперспектыва», 1997.</ref>, якія такім чынам спрабавалі адасобіцца ад патэнцыйнага агрэсара і прыбраць падставы да імаверных тэрытарыяльных прэтэнзіяў{{Заўвага|Яшчэ за часамі [[Інфлянцкая вайна|Інфлянцкай вайны з Маскоўскай дзяржавай]] (1558—1582) у 1576 годзе ў прадмове да лацінскага перакладу [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1566 году|II Літоўскага статуту]] [[Аўгустын Ратундус]], агучваючы фантастычныя сьцьверджаньні на падставе легенды пра [[Палямон]]а (што ліцьвіны, паходзяць ад рымлян і родная мова іх лаціна, адна з трох, якімі Бог дазволіў славіць сябе; адпаведна, лаціна як «прыродная мова» мусіць быць вернутая ліцьвінам ва ўсіх сфэрах жыцьця, таксама ў хаце, замест «барбарскай мовы русінаў; гэта дапаможа частцы «рускіх баяраў» адмовіцца ад грэцкай мовы<ref name="Astraucou-2014">[[Сяргей Астравец|Астравец С.]] [https://www.svaboda.org/a/26711502.html З «Іліядай» пад падушкай], [[Радыё Свабода]], 26 лістапада 2014 г.</ref>), у якасьці наймацнейшага аргумэнту на карысьць зьмены дзяржаўнай мовы на лаціну прыводзіў тое, што, на яго думку, руская мова была агульнай з Маскоўскай дзяржавай — спрадвечным ворагам Літвы<ref>[[Уладзімер Сьвяжынскі|Свяжынскі У.]] Праблемы афіцыйнай мовы ВКЛ у літоўскай і украінскай гістарыяграфіях // «Мова — Літаратура — Культура»: матэрыялы V Міжнароднай навуковай канферэнцыі (да 80-годдзя прафесара Льва Міхайлавіча Шакуна), Мінск, 16—17 лістапада 2006 года [Тэкст] / Беларускі дзярж. ун-т; у аўтарскай рэдакцыі. — {{Менск (Мінск)}}: Права і эканоміка, 2007. — 654 с. — 250 экз. — {{ISBN|978-985-442-381-4}}. — С. 128.</ref>}}. Адным з наступстваў войнаў з Масковіяй стала паступовае зьмяншэньне ролі [[Старабеларуская мова|беларускай мовы]] з заменай яе [[Польская мова|польскай]] і [[Лацінская мова|лацінскай]] як менш падобнымі да [[Расейская мова|расейскай]]. Тым ня менш беларуская мова захоўвалася ўва ўжытку (у тым ліку юрыдычным{{Заўвага|Напрыклад, прыбыткова–расходная кніга [[магістрат]]у [[Магілёў|Магілёва]] за 1709 год вядзецца па-польску, аднак з 1710 году зноў па-беларуску (кірыліцай); на пісьме пачынае адлюстроўвацца яскравая рыса беларускае мовы, як «[[дзеканьне]]» («у Госпадзе», «для чэлядзі»)<ref>[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] З гісторыі перакладу Бібліі на старабеларускую мову // Запіскі Культурна-гістарычнай Калегіі імя Канстанціна Астрожскага / Рэд. М. Белямук. — Берасьце: АТТ «Брэсцкая друкарня», 2002. С. 43—47.</ref>.}}) да другой трэці XIX ст., пакуль яе канчаткова ня выціснула расейская<ref name=tumash>{{артыкул|аўтар=Тумаш В.|загаловак=Дыпляматычная кантравэрсыя 1646 году за беларускую мову|арыгінал=|спасылка=http://knihi.com/Vitaut_Tumas/Dyplamatycnaja_kantraversyja_1646_hodu_za_bielaruskuju_movu.html|аўтар выданьня=|выданьне=Запісы Беларускага Інстытуту Навукі й Мастацтва|тып=|месца=|выдавецтва=|год=1974|выпуск=|том=|нумар=12|старонкі=|isbn=}}</ref><ref>{{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак = Древнерусский язык|арыгінал = |спасылка = |адказны = ред. П. З. Савочкин|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Издат. БГУ|год = 1970|том = |старонкі = |старонак = 87-90|сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. У XVII—XVIII стагодзьдзях таксама працягвалася разьвіцьцё культуры Вялікага Княства Літоўскага, якое выявілася найперш у стварэньні самабытнай архітэктуры [[Віленскае барока|віленскага]]<ref name="bielarus-vkl-293">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 293.</ref> і [[Магілёўскае барока|магілёўскага]] барока<ref>Якімовіч Ю. Магілёўская школа дойлідства // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 248.</ref>. У XVI—XVIII стагодзьдзях этнонім [[Русіны (гістарычны этнонім)|«русь» («русіны»)]] канчаткова перайшоў у разрад [[канфэсія|канфэсіёнімаў]]{{Заўвага|Тым часам беларускі гісторык [[Алег Дзярновіч]] мяркуе, што і да XVI ст. у свядомасьці большасьці «рускага» (праваслаўнага) насельніцтва ВКЛ «рускасьць» (як і «польскасьць») былі не маркёрамі «этнічнасьці», а пазначэньнем прыналежнасьці да мясцовай канфэсійнай агульнасьці, гэта значыць, фактычна канфэсіёнімамі, а не этнонімамі<ref>Дзярновіч А. Праблемы ідэнтыфікацыі беларускага і ўкраінскага сацыякультурнага і сацыялінгвістычнага комплексаў у прасторы ВКЛ // Пяты Міжнародны Кангрэс даследчыкаў Беларусі. Працоўныя матэрыялы. Том 5. = The Fifth International Congress of Belarusian Studies. Working Papers. Volume 5. — Kaunas: Vytautas Magnus University Press, 2016. С. 56.</ref>}}, а як этнонім ужываўся толькі датычна жыхароў [[Кіеўская Русь|Кіеўскай Русі]]<ref name="Karotki-2009">Короткий В. [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/19949/1/%d0%9b%d0%b8%d1%82%d0%b2%d0%b0%2c%20%d0%a0%d1%83%d1%81%d1%8c%2c%20%d0%bb%d0%b8%d1%82%d0%b2%d0%b8%d0%bd%2c%20%d1%80%d1%83%d1%81%d0%b8%d0%bd%20%d0%b2%20%d0%bf%d0%b0%d0%bc%d1%8f%d1%82%d0%bd%d0%b8%d0%ba%d0%b0%d1%85%20%d0%bb%d0%b8%d1%82%d0%b5%d1%80%d0%b0%d1%82%d1%83%d1%80%d1%8b%20%d0%92%d0%b5%d0%bb%d0%b8%d0%ba%d0%be%d0%b3%d0%be%20%d0%9a%d0%bd%d1%8f%d0%b6%d0%b5%d1%81%d1%82%d0%b2%d0%b0%20%d0%9b%d0%b8%d1%82%d0%be%d0%b2%d1%81%d0%ba%d0%be%d0%b3%d0%be%20XVI-XVII%20%d0%b2%d0%b2.pdf «Литва», «Русь», «литвин», «русин» в памятниках литературы Великого Княжества Литовского XVI—XVII веков] // Bibliotheca archivi lithuanici. — № 7. — Vilnius: Lietuvių kalbos institutas, 2009. C. 187—196.</ref>, тым часам найбольш абагульняльнай этнанімічнай формай самасьвядомасьці [[беларусы|беларускага народу]] стала назва [[ліцьвіны]], якая адлюстроўвала найбольш шырокі ўзровень яго нацыянальнай кансалідацыі<ref>[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Формы этнічнага і нацыянальнага самавызначэння беларускага насельніцтва XIV—XVIII ст. (да праблемы станаўлення нацыянальнай самасвядомасці беларусаў) // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. Мінск, 3—5 лютага 1993 года. Ч. I. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 48—49.</ref><ref>Чаквин И. В. Избранное: теоретические и историографические статьи по этногенезу, этническим и этнокультурным процессам, конфессиональной истории белорусов. — Минск: Беларуская навука, 2014. С. 172, 176.</ref>. Нягледзячы на пэўныя моўна-рэлігійныя зьмены, у XVIII ст. назіралася масавае перасяленьне сялянаў з [[Смаленскае ваяводзтва|гістарычнай Смаленшчыны]], якая трапіла пад уладу Расейскай імпэрыі, у Вялікае Княства Літоўскае. Так, у 1754 годзе маскоўская гаспадыня [[Елізавета Пятроўна]] запатрабавала ад Сойму Рэчы Паспалітай вярнуць у Расею адзін мільён уцекачоў<ref name="dvbh"/><ref name="Arlou-1993-49">[[Уладзімер Аляксеевіч Арлоў|Арлоў У.]] Калі пасяліліся на беларусі расейцы? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 49.</ref>. У гэты ж час расейскія карныя войскі неаднаразова пераходзілі дзяржаўную граніцу з мэтай захопу і вывазу зьбеглага насельніцтва ў [[Сыбір]]. У 1764 годзе маскоўская гаспадыня [[Кацярына II]] дала наступнае заданьне датычна захопленага Расейскай імпэрыяй [[Смаленскае ваяводзтва|Смаленскага ваяводзтва]] і іншых земляў{{Заўвага|Сборник Императорского Русского Исторического Общества. Т. 7: Бумаги Императрицы Екатерины II, хранящияся в Государственном Архиве Министерства Иностранных Дел. Ч.1 / Собраны и изданы, с Высочайшаго соизволения, по предначертанию Его Императорскаго Величества Государя Наследника Цесаревича, академиком Пекарским. — СПб.: Тип. Имп. Акад. наук, 1871. С. 348.}}: {{Цытата|Гэтыя правінцыі, а таксама Смаленскую трэба найлягчэйшымі спосабамі прывесьці да таго, каб яны [[Русіфікацыя|абмаскаліліся]] і перасталі б глядзець, як волкі да лесу. {{арыгінал|ru|Сии провинции, также Смоленскую надлежит легчайшими способами привести к тому, чтоб они обрусели и перестали бы глядеть, как волки к лесу.}}|Собственноручное наставление Екатерины ІІ князю Вяземскому при вступлении им в должность генерал-прокурора (февраль 1764 г.).}} Паміж [[першы падзел Рэчы Паспалітай|першым]] (1772 год) і [[Другі падзел Рэчы Паспалітай|другім]] (1793 год) [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзеламі Рэчы Паспалітай]] з [[анэксія|анэксаваных]] Расейскай імпэрыяй тэрыторыяў [[Полацкае ваяводзтва|Полацкага]], [[Віцебскае ваяводзтва|Віцебскага]] і [[Амсьціслаўскае ваяводзтва|Амсьціслаўскага]] ваяводзтваў у Вялікае Княства Літоўскае перайшло больш за 30 тысячаў сялянаў. У сваіх нотах расейскі ўрад называў гэтыя масавыя ўцёкі «неразумнай эміграцыяй» і ацэньваў агульную колькасьць перасяленцаў у 300 тысячаў чалавек<ref name="bielarus-vkl-308">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 308.</ref>. == Расейская імпэрыя == {{Асноўны артыкул|Паўночна-заходні край}} [[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя) імёнаў сялянаў Мазырскага павету (1861).jpg|значак|250пкс|Сьпіс сялянаў маёнтку Лучыцаў [[Мазырскі павет|Мазырскага павету]], дзе царскі чыноўнік выправіў беларускія формы імёнаў на расейскія: «Ермола Яновъ» — на «Ермолай Ивановъ», «Евдакъ Цимоховъ» — на «Евдакимъ Тимоховъ» і г. д.<ref>[http://citydog.by/post/photoshort-imoiny/ Как белорусов приучали к русским именам — в одной картинке], CityDog.by, 19 лютага 2017 г.</ref>]] === Адміністрацыйныя захады === Палітыка ўладаў [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] на [[анэксія|анэксаваных]] землях [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] мела выразны [[Каляніялізм|каляніяльны]] характар<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 330.</ref><ref>{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 39.</ref>. 28 траўня 1772 году адразу па [[Першы падзел Рэчы Паспалітай|першым падзеле]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] маскоўская гаспадыня [[Кацярына II]] падпісала Наказ, згодна зь якім ўсе губэрнатары на чале губэрняў, утвораных на анэксаваных землях, абавязваліся складаць свае выракі, пастановы і загады [[Моўнае плянаваньне|толькі на расейскай мове]] замест ранейшай [[Польская мова|польскай]] (мова афіцыйных дакумэнтаў Рэчы Паспалітай з 1696 году). Жыхарам дазвалялася карыстацца сваёй мовай і сваімі законамі, толькі калі гэта не датычыла сфэры ўлады. 8 траўня 1773 году Кацярына II падпісала чарговы Наказ «Аб заснаваньні ў Беларускіх губэрнях губэрнскіх і правінцыйных земскіх судоў», дзе было яшчэ раз пазначана пра абавязковае выкарыстаньне ў справаводзтве выняткова расейскай мовы<ref>Дакументы і матэрыялы па гісторыі Беларусі. Т. 2. — Менск, 1940.</ref>. Тым часам прызначаны кіраваць новаўтворанай [[Менская япархія|Менскай япархіяй]] [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Урадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] [[Віктар Садкоўскі]] ў час свайго выступу ў [[Слуцак|Слуцку]] пагражаў мясцовым праваслаўным сьвятарам за выкарыстаньне [[Беларуская мова|беларускай мовы]] замест [[Расейская мова|расейскай]]<ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 5.</ref>: {{Цытата|Я вас выкараню, вынішчу, каб і мовы не было вашай праклятай [[ліцьвіны#Літоўская мова|літоўскай]] і вас саміх. Я вас у высылкі павысылаю або ў салдаты пааддаю, а сваіх з-за кардону панаваджу. {{арыгінал|ru|Я вас скореню, уничтожу, чтоб и языка не было вашего проклятого Литовского и вас самих. Я вас в ссылки порассылаю или в солдаты поотдаю, а своих из-за кордона понавожу!}}| }} Кацярына II імкнулася да аб’яднаньня анэксаваных земляў зь іншымі часткамі імпэрыі, але рабіла гэта асьцярожна і паступова. Па здушэньні [[Паўстаньне 1794 году|паўстаньня 1794 году]] гэтая палітыка праводзілася больш упарта і настойліва з ужываньнем карных захадаў<ref name="sved">[[Вячаслаў Швед|Швед В.]] [https://web.archive.org/web/20151020160251/http://kamunikat.fontel.net/www/czasopisy/almanach/07/07szved.htm Эвалюцыя расейскай урадавай палітыкі адносна земляў Беларусі (1772—1863 г.)] // [[Гістарычны Альманах]]. Том 7, 2002.</ref>. Сярод іншага пачалося масавае звальненьне ўраднікаў мясцовага паходжаньня зь дзяржаўных установаў з заменай іх выхадцамі з Расеі<ref name="nv">Крыжаноўскі М. [http://www.nv-online.info/index.php?c=ar&i=9046 Жывая крыніца ты, родная мова] // [[Народная Воля]]. № 65—66, 1 траўня 2008 г.</ref>. [[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Вільня. Касьцёл Язэпа Рамесьніка.jpg|значак|250пкс|[[Касьцёл Сьвятога Язэпа і кляштар кармэлітак (Вільня)|Касьцёл Сьвятога Язэпа]] ў [[Вільня|Вільні]] да (налева) і па (направа) [[Сьпіс помнікаў архітэктуры Вялікага Княства Літоўскага, зруйнаваных уладамі Расейскай імпэрыі|руйнаваньні расейскімі ўладамі]]]] Маскоўскія гаспадары [[Павал I]] і [[Аляксандар I Раманаў|Аляксандар I]] не прымалі значных захадаў супраць пашырэньня польскай мовы, таму гэты ўплыў на беларускіх землях па ягоным вынішчэньні ў часы Кацярыны II дастаткова хутка аднавіўся і да канца першай чвэрці XIX ст. перавышаў расейскі. Па прыходзе да ўлады ў сьнежні 1825 году [[Мікалай I|Мікалая I]] наступ на беларускую і польскую культуру аднавіўся і асабліва ўзмацніўся па здушэньні [[Паўстаньне 1830-1831 гадоў|вызвольнага паўстаньня 1830—1831 гадоў]]. Палітыка Мікалая I скіроўвалася на вяртаньне больш узмоцненай русіфікацыі і ўніфікацыі земляў<ref name="sved"/>. 16 верасьня 1831 году ўтварыўся адмысловы «Заходні камітэт», задачай якога было «зраўняць Заходні край ува ўсіх адносінах з унутранымі вялікарускімі губэрнямі»<ref name="sved"/>. Міністар унутраных справаў Расейскай імпэрыі Пётар Валуеў падрыхтаваў для Камітэту адмысловы «Нарыс пра сродкі абмаскаленьня Заходняга краю» ({{мова-ru|«Очерк о средствах обрусения Западного края»|скарочана}}<ref>Миллер А. И. Планы властей по усилению русского ассимиляторского потенциала в Западном крае // «Украинский вопрос» в политике властей и русском общественном мнении (вторая половина XIХ века). — СПб: Алетейя, 2000.</ref>). Згодна з указамі ад 29 лістапада 1830 і 18 лютага 1831 году ў [[Віцебская губэрня|Віцебскай]] і [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай]] губэрнях спынялася дзеяньне [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588 году|Статуту Вялікага Княства Літоўскага]]. На падставе ўказаў ад 30 кастрычніка 1831 і 11 студзеня 1832 году ўсім дзяржаўным установам і пасадам на анэксаваных тэрыторыях надаваліся расейскія назвы<ref name="historyja228">{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 228.</ref>. 25 чэрвеня 1840 году Мікалай I выдаў указ, згодна зь якім усе справы як ува ўрадавай, так і ў судовай частцы, не вылучаючы справаў дваранскіх і дэпутацкіх сходаў, а таксама ўвогуле ўсе акты, якога б роду і найменьня яны не былі, трэба было пісаць толькі на расейскай мове. У афіцыйнай дакумэнтацыі колішняе [[Вялікае Княства Літоўскае]] атрымала назву «[[Паўночна-Заходні край]]», адначасна поўнасьцю скасоўвалася дзеяньне Літоўскага Статуту<ref name="nv"/>. [[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Друя. Касьцёл дамініканаў.jpg|значак|250пкс|[[Касьцёл Сьвятога Антонія Падуанскага і кляштар дамініканаў (Друя)|Касьцёл Сьвятога Антонія]] ў [[Друя|Друі]] да (налева) і па (направа) руйнаваньні расейскімі ўладамі]] Апроч таго, Мікалай I зацьвердзіў пастанову аб перасяленьні ў Беларусь ''«выхадцаў з унутраных губэрніяў, якія прынясуць з сабой у гэты край, чужы Расеі, нашу мову, звычаі, прыхільнасьць расейцаў да стальцу»''<ref name="dvbh"/>. За [[Аляксандар II|Аляксандрам II]] назіраліся пэўныя паслабленьні ў русіфікацыйных працэсах, але палітыка ўніфікацыі і інтэграцыі заходніх губэрняў зь іншымі тэрыторыямі Расейскай імпэрыі ўсё яшчэ працягвалася<ref name="sved"/>. [[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Бяроза Картуская. Касьцёл Сьвятога Крыжа.jpg|значак|250пкс|[[Бярозаўскі кляштар|Касьцёл Сьвятога Крыжа]] ў [[Бяроза (горад)|Бярозе Картускай]] да (налева) і па (направа) руйнаваньні расейскімі ўладамі]] Па здушэньні [[паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў]] працэс маскалізацыі ўзначаліў генэрал-губэрнатар [[Міхаіл Мураўёў|М. Мураўёў]], названы сучасьнікамі Вешальнікам і Людаедам<ref>{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 257.</ref>. Асаблівую ўвагу начальнік «Паўночна-заходняга краю» надаваў маскалізацыі адукацыі, шырокую вядомасьць атрымаў ягоны дэвіз<ref>[https://www.svaboda.org/a/28134928.html У менскім праваслаўным храме маліліся за Мураўёва-вешальніка — упершыню за сто гадоў], [[Радыё Свабода]], 23 лістапада 2016 г.</ref>: {{Цытата| Што не дарабіў расейскі штык — даробіць расейскі чыноўнік, расейская школа і расейская царква {{арыгінал|ru|Что не доделал русский штык — доделает русский чиновник, русская школа и русская церковь}} }} [[Файл:Vilnia, Muravyov-viešalnik. Вільня, Мураўёў-вешальнік (1913).jpg|250пкс|значак|Пакараньне [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|паўстанцаў]] на шыбеніцах]] Мураўёў запрасіў у Вільню прадстаўніка кансэрватыўнага кірунку ў «западно-руссизме» [[Ксенафонт Гаворскі|Ксенафонта Гаворскага]] і спрыяў пераносу яго кіеўскага выданьня «Вестник Юго-Западной и Западной России» пад новай назвай «Вестник Западной России». Аднак, нягледзячы нават на ўвядзеньне абавязковай падпіскі для духавенства і службоўцаў, часопіс ня меў папулярнасьці, і ў 1871 годзе яго закрылі<ref>{{Літаратура/Гістарыяграфія гісторыі Беларусі|к}} С. 133.</ref>. Зьвяртаючыся да шляхты колішняга Вялікага Княства Літоўскага Мураўёў казаў<ref name="dvbh"/>: {{Цытата| Забудзьцеся пра наіўныя летуценьні і мары, панове, і помніце, што калі вы ня станеце тут сваімі думкамі і пачуцьцямі расейцамі, вы будзеце іншаземцамі і мусіце тады пакінуць гэты край {{арыгінал|ru|Забудьте наивные мечтания, занимавшие вас доселе, господа, и помните, что если вы не станете здесь по своим мыслям и чувствам русскими, то вы будете здесь иностранцами и должны тогда покинуть этот край}} }} Істотнымі фактарамі маскалізацыі ў «Паўночна-заходнім краі» былі падвышаныя (параўнальна з мэтраполіяй) аклады і разнастайныя прывілеі для чыноўнікаў-выхадцаў з цэнтральнай Расеі, а таксама расейскае войска, шматлікія гарнізоны якога бесьперапынна разьмяшчаліся ў беларускіх местах і мястэчках<ref name="Arlou-1993-49"/>. Асаблівасьцю русіфікацыйных захадаў уладаў Расейскай імпэрыі ў Беларусі была агрэсіўная прапаганда сярод беларусаў фактычна акупацыйнай расейскай мовы і культуры (мовы і культуры [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]]) як «сваіх уласных», якімі тыя нібыта карысталіся раней<ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 21—22.</ref>. Як адзначае беларускі гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], па анэксіі земляў Вялікага Княства Літоўскага расейскія ўлады спрыялі пашырэньню назвы [[беларусы]], бо гэтая назва больш адпавядала [[імпэрыялізм|імпэрскім інтарэсам]] і дазваляла трактаваць гістарычных [[ліцьвіны|ліцьвінаў]] як разнавіднасьць [[расейцы|расейцаў («вялікарусаў»)]]. Разам з тым, гэтая назва замацавалася за ўсім насельніцтвам толькі на мяжы XIX і XX стагодзьдзяў<ref name="Arlou-2012-161">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 161.</ref>. === Змаганьне супраць расейскага панаваньня === {{Асноўны артыкул|Беларускае нацыянальнае адраджэньне}} Увесну 1794 года беларусы разам з [[палякі|палякамі]] і [[летувісы|жамойтамі]] падняліся на паўстанне, якое ўзначаліў [[Тадэвуш Касьцюшка]]. На землях Вялікага Княства Літоўскага змаганьнем кіраваў палкоўнік [[Якуб Ясінскі]], які пісаў па-беларуску зьвернутыя да сялянаў вершаваныя праклямацыі. Паўстанцы ўзялі ўладу ў [[Вільня|Вільні]], [[Горадня|Горадні]], [[Наваградак|Наваградку]], [[Берасьце|Берасьці]], [[Слонім]]е, [[Пінск]]у, [[Ваўкавыск]]у, [[Кобрынь|Кобрыні]], [[Ашмяны|Ашмянах]], [[Ліда|Лідзе]], [[Браслаў|Браславе]]. Аднак загартаванае ў захопніцкіх выправах войска Расейскай імпэрыі, на чале якога стаяў [[Аляксандар Сувораў|Сувораў]], здолела здушыць паўстаньне<ref name="Arlou-1993">[[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Арлоў У.]] Як беларусы змагаліся супраць расейскага панавання? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 51—52.</ref>. Працяг змаганьня з расейскім панаваньнем выявіўся ў стварэньні навучэнцамі [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] таемнага таварыства [[Філяматы|філяматаў]], моцная філія якога дзейнічала ў Полацкай піярскай вучэльні. У 1823 годзе расейскія ўлады ліквідавалі гэтае таварыства. У 1836 годзе беларускі паэт і рэвалюцыянер [[Францішак Савіч]] зладзіў у Віленскай мэдычна-хірургічнай акадэміі нелегальнае «Дэмакратычнае таварыства», якое працягвала традыцыі філяматаў<ref name="Arlou-1993"/>. У 1831 годзе жыхары колішняга Вялікага Княства Літоўскага падтрымалі [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|вызвольнае паўстаньне]], якое распачалося ў Польшчы. Найбольш зацятае змаганьне адбывалася на [[Ашмянскі павет|Ашмяншчыне]], [[Браслаўскі павет|Браслаўшчыне]], [[Полацкае ваяводзтва|Полаччыне]] і [[Віленскі павет (ВКЛ)|Віленшчыне]], а таксама ў ваколіцах [[Белавеская пушча|Белавескай пушчы]]. 3-тысячны шляхоцка-сялянскі аддзел заняў і некалькі дзён утрымліваў места [[Дзісна|Дзісну]]. Аднак расейскія ўлады здолелі здушыць паўстаньне, па чым узмацнілі каляніяльны ціск<ref name="Arlou-1993"/>. У студзені 1863 году народы колішняй Рэчы Паспалітай зноў узяліся за зброю: у Беларусі [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольным паўстаньнем]] кіраваў [[Кастусь Каліноўскі]]. Разам з паплечнікамі ён выдаваў па-беларуску газэту «[[Мужыцкая праўда]]», якая выкрывала расейскую каляніяльную палітыку і клікала народ на змаганьне. Сьпярша паўстанцы здолелі атрымаць некалькі значных перамогаў: аддзел [[Людвік Зьвяждоўскі|Людвіка Зьвяждоўскага]] заняў места [[Горкі]], паўстанцы авалодалі мястэчкам [[Сьвіслач (горад)|Свіслаччу]] і заатакавалі расейцаў ў [[Ружаны|Ружанах]]. Аднак расейскія ўлады, у тым ліку шляхам падману часткі беларускага сялянства, зноў здолелі здушыць паўстаньне, па чым распачаліся масавыя рэпрэсіі<ref name="Arlou-1993"/>. Нягледзячы на рэпрэсіі, жорсткі прыгнёт і русіфікацыю, ідэя нацыянальнага вызваленьня, за якую змагаліся беларусы, працягвала жыць. У 1884 годзе ў [[Пецярбург]]у беларуская фракцыя рэвалюцыйнай арганізацыі «[[Народная воля (партыя)|Народная воля]]» пачала выдаваць газэту «[[Гомон (1884)|Гоман]]», дзе выказваліся патрабаваньні аб самастойнасьці беларускай нацыі. Заснавальнікам гэтай фракцыі лічыўся беларускі шляхціч [[Ігнат Грынявіцкі]], які ў 1881 годзе, выконваючы прысуд «Народнай волі», забіў маскоўскага гаспадара [[Аляксандар II|Аляксандра II]]<ref name="Arlou-1993"/>. === Расейскія рэпрэсіі === [[Кацярына II]] і яе сын [[Павал I]] раздалі расейскім дваранам на далучаных тэрыторыях Вялікага Княства Літоўскага 208,5 тысячы сялянаў-мужчынаў. Такім чынам, каля паўмільёну беларусаў сталі прыгоннымі, прычым пераважная большасьць гэтых сялянаў раней жылі на дзяржаўных землях і былі асабіста вольнымі<ref name="bielarus-vkl-308"/>. Так, кіраўнік здушэньня [[Паўстаньне 1794 году|паўстаньня 1794 году]] [[Аляксандар Сувораў|А. Сувораў]] атрымаў ува ўзнагароду [[Кобрынскае староства]] і іншыя землі з 25 тысячамі душ<ref name="bielarus-vkl-308"/>. Паніжэньне ў правах сялянства Вялікага Княства Літоўскага выявілася ўва ўвядзеньні расейскімі ўладамі падушнага падатку замест ранейшага [[Дым (адзінка падаткаабкладаньня)|падымнага]], што прывяло да яго павелічэньня, а таксама абавязковай 25-гадовай рэкруцкай павіннасьці. Замест грашовага [[аброк]]у прыгонныя мусілі выконваць [[паншчына|паншчыну]]<ref name="bielarus-vkl-309">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 309.</ref>. У выніку скасаваньня [[Магдэбурскае права|Магдэбурскага права]] мяшчане страцілі права на самакіраваньне, нярэдка адбываўся гвалтоўны перавод асабіста вольных мяшчанаў у стан прыгонных<ref>[[Міхась Карпечанка|Карпечанка М.]] Вольнае мястэчка Бялынічы // Бялыніцкая даўніна. № 1 (15), кастрычнік 2007 г. С. 2—3.</ref>. Апроч таго, усіх мяшчанаў абклалі падушным падаткам і ў вайсковай павіннасьці прыраўнялі да сялянаў<ref name="bielarus-vkl-309"/>. Падаткі ў губэрнях, утвораных на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага, да 1811 году заставаліся ў 4—5 разоў вышэйшымі, чым ува ўласна Расеі<ref name="bielarus-vkl-309"/>. Толькі ў 1811 годзе беларускія губэрні далі ў расейскую армію 14750 рэкрутаў<ref name="bielarus-vkl-309"/>. Колькасьць афіцыйна вызнанай шляхты («дваранства») штучным чынам скарацілі з 12—13% да 3% ад усяго насельніцтва<ref>{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 227.</ref>. Тым часам пазбаўленыя правоў прадстаўнікі шляхты абкладаліся падаткамі і павіннасьцямі. Значную колькасьць гэтых людзей расейскія ўлады высылалі ўва ўсходнюю Ўкраіну, на [[Каўказ]] і ў іншыя раёны імпэрыі<ref name="historyja228"/>. Апроч таго, пачаліся масавыя звальненьні ўраднікаў і настаўнікаў на падставе іх мясцовага паходжаньня<ref name="bielarus-vkl-326">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 326.</ref>. Яшчэ па першым падзеле Рэчы Паспалітай [[Кацярына II]] загадала канфіскаваць маёнткі ў тых уладальнікаў, якія адмовяцца прысягнуць ёй на вернасьць. Пазьней праводзіліся [[сэквэстар|сэквэстры]] ўласнасьці ўдзельнікаў [[Паўстаньне 1794 году|паўстаньня 1794 году]]. У выніку канфіскацыяў 1770—1790-х гадоў значная колькасьць адабраных у гаспадароў зямель апынулася ў руках расейскіх чыноўнікаў і фаварытаў Кацярыны: [[Магілёўская эканомія]], [[Крычаўскае староства]], [[Шклоўскае графства]], [[Гомельскае староства]] і іншыя<ref>{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 206.</ref>. У першыя дзесяцігодзьдзі XIX ст. расейскія ўлады выслалі зь беларускіх земляў сотні ўніяцкіх сьвятароў, пазьней да іх ліку далучыліся ўдзельнікі студэнцкіх гурткоў, першыя беларускія журналісты, пісьменьнікі і паэты. Зьнішчэньне Ўніяцкай царквы ў 1820—1830-я гады таксама прывяло да высылкі ў [[Сыбір]] вялікай колькасьці арыстакратаў і шляхты, якія царкву баранілі<ref name="Ablamiejka-21-04-2022">[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Сяргей Абламейка]], [https://www.svaboda.org/a/31812939.html Як мы сталі «сильно похожи друг на друга». Адкрыты ліст да Барыса Акуніна], [[Радыё Свабода]], 21 красавіка 2022 г.</ref>. [[Файл:Vilnia, Rajmund Ziamacki. Вільня, Раймунд Зямацкі (J. Brydak, 1863).jpg|250пкс|значак|Расстрэл [[Раймунд Зямацкі|ксяндза Зямацкага]] расейскімі карнікамі на загад [[Мураўёў-вешальнік|Мураўёва]], 5.06.1863 г.]] У час [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|вызвольнага паўстаньня]] 15 красавіка 1831 году расейскія карнікі пад камандай палкоўніка Вяршыліна спалілі [[Ашмяны]] і выразалі каля 500 жыхароў (палову насельніцтва места), у тым ліку жанчын і дзяцей, якія схаваліся ў мясцовым дамініканскім касьцёле. Ашмянскую разьню ўхваліў маскоўскі гаспадар [[Мікалай I]]: «''Добры ўрок далі бунтаўнікам. Справы ў Літве выпраўляюцца''»<ref>[https://web.archive.org/web/20210527112222/https://rh.by/2021/04/15/ashmjanskaja-raznja/?fbclid=IwAR3-Jktx0wGCLLdXYzUS0R6Jtra4Sb2ggprZpS4qNK7k2kQPaHLZZTb23v8 190 год таму здарылася «ашмянская разня». Расійскія войскі спалілі Ашмяны і выразалі каля 500 жыхароў], [[Рэгіянальная газета]], 15 красавіка 2021 г.</ref>. Па здушэньні паўстаньня ў колішнім Вялікім Княстве Літоўскім да сьледзтва прыцягнулі 2878 чалавек. Расейскія ўлады пакаралі сьмерцю [[Міхал Валовіч|Міхала Валовіча]], [[Артур Завіша|Артура Завішу]], [[Сымон Канарскі|Сымона Канарскага]] і іншых актыўных удзельнікаў. Свае маёнткі страцілі [[Агінскія]], [[Плятэры]], [[Радзівілы]], [[Сапегі]], [[Чартарыйскія]] і іншыя тутэйшыя зямяне. Тысячы ўдзельнікаў паўстаньня мусілі выправіцца ў эміграцыю<ref name="bielarus-vkl-325">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 325.</ref>. У 1830-я гады расейскія ўлады выслалі беларускага паэта [[Францішак Савіч|Францішка Савіча]], мусіў уцячы ў эміграцыю паэт [[Аляксандар Рыпінскі]], у канцы 1840-х гадоў — арыштавалі і выслалі цэлую групу дзеячоў, які задумалі выдаваць беларускі часопіс, а яго рэдактар, крытык і выдавец [[Рамуальд Падбярэскі]] памёр у высылцы на поўначы Расеі<ref name="Ablamiejka-21-04-2022"/>. Найбольш значная хваля рэпрэсіяў адбылася па здушэньні [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў]]. Расейскія ўлады пакаралі сьмерцю 128 чалавек, 850 чалавек выслалі на катаргу, каля 12,5 тысячаў чалавек прымусова перасялілі ў іншыя раёны імпэрыі. Іх сядзібы зруйнавалі, а маёмасьць канфіскавалі. [[Зямяне|Зямянам]]-каталікам забаранялася купляць зямлю, сялянам-каталікам абмяжоўвалася норма зямлі на гаспадарку<ref name="historyja229">{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 229.</ref>. Некаторыя беларускія вёскі засяляліся сялянамі з Расеі. Напрыклад, замест гвалтоўна выселеных у Расею карэнных жыхароў, якія бралі ўдзел у антырасейскіх выступленьнях, у вёску [[Загарадзьдзе (Талачынскі раён)|Загарадзьдзе]] на [[Аршанскі павет|Аршаншчыне]] пасялілі 15 сялянскіх сем’яў з [[Разанская губэрня|Разанскай губэрні]]<ref>{{Літаратура/Памяць/Талачынскі раён|к}} [http://vlib.by/PRIDVINIE-11/TOLOCHIN/History-TOLOCHIN-1.htm]</ref>. Няроўнасьць правоў жыхароў колішняга Вялікага Княства Літоўскага і ўласна Расеі выявілася пры правядзеньні дзяржаўных рэформаў. [[Земская рэформа|Земскую рэформу]] 1864 году пашырылі на тэрыторыю колішняга Вялікага Княства Літоўскага толькі ў 1911 годзе, што фактычна пазбавіла беларусаў права на самакіраваньне. Уведзеныя ў межах судовай рэформы міравыя судзьдзі, у адрозьненьне ад уласна Расеі, прызначаліся Міністэрствам юстыцыі, а не абіраліся<ref name="historyja261">{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 261.</ref>. Таксама адзначалася адмова ад наданьня буйным паселішчам у Беларусі мескага статусу: калі ў 1861—1905 гадох у расейскіх губэрнях статус места атрымалі каля 400 паселішчаў, то на беларускіх землях толькі два — [[Горкі]] і [[Смаргонь]]<ref name="bielarus-vkl-331">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 331.</ref>. У 1889 годзе расейскія ўлады ўвялі пасаду земскіх начальнічаў, якія фактычна сталі новымі [[прыгон]]ьнікамі<ref name="historyja229"/>. Атрымаць прызначэньне на гэтую пасаду маглі толькі [[расейцы]]<ref name="historyja229"/>. Тутэйшую шляхту, увогуле, пазбавілі права займаць дзяржаўныя пасады<ref name="historyja229"/>. У выніку, на мяжы XIX—XX стагодзьдзяў беларускія этнічныя землі сталі найбольш адсталым рэгіёнам эўрапейскай часткі Расейскай імпэрыі (паводле памеру гандлёва-прамысловага абароту на душу насельніцтва яны саступалі нават [[Архангельская губэрня|Архангельскай губэрні]]<ref>[[Павал Церашковіч|Церашковіч П.]] [https://nn.by/?c=ar&i=204414 Параза ці поспех? БНР у параўнанні з іншымі нацыянальнымі праектамі Усходняй Еўропы] // [[Наша Ніва]], 10 лютага 2018 г.</ref>). Усеагульная беднасьць і слабая эканамічная разьвітасьць краю шмат у чым вызначалі палітычную сытуацыю на землях Беларусі<ref name="Michaluk-2014-7">Міхалюк Д., Рудлінг П. А. Ад Вялікага Княства Літоўскагада Беларускай Народнай Рэспублікі: ідэя беларускай дзяржаўнасці падчас нямецкай акупацыі беларускіх земляў у 1915—1919 гадах // Журнал беларускіх даследаванняў. 2014 (ч. 7, № 2). С. 7.</ref> === Экспансія Маскоўскай царквы === [[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Менск. Петрапаўлаўская царква.jpg|значак|250пкс|[[Царква Сьвятых Апосталаў Пятра й Паўла (Менск)|Царква Сьвятых Пятра і Паўла]] ў [[Менск]]у да (налева) і па (направа) [[мураўёўкі|маскоўскай перабудове]]]] Нягледзячы на тое, што ўлады Расейскай імпэрыі захапілі Вялікае Княства Літоўскае пад выглядам абароны праваслаўных<ref name="bielarus-vkl-310">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 310.</ref>, яны ня мелі даверу да мясцовых праваслаўных духоўных асобаў: сьвятароў-беларусаў выпраўлялі служыць у глыб Расейскай імпэрыі, а на іх месца накіроўвалі расейцаў, якія ня ведалі мовы і традыцыяў прыхаджанаў. Яны не прызнавалі беларускіх сьвятых, замагаліся з [[калядаваньне]]м, [[Купальле]]м і іншымі спрадвечнымі звычаямі. Губэрнатары дакладвалі ў Санкт-Пецярбург, што дасланыя сюды сьвятары ня могуць падтрымліваць добрых дачыненьняў з насельнікамі краю і што яны сталі ненавіснымі народу<ref name="bielarus-vkl-311">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 311.</ref>. Небясьпечнай перашкодай на шляху абмаскаленьня беларусаў зьяўлялася [[Беларуская Грэка-Каталіцкая Царква|Ўніяцкая царква]], якая вылучала іх сярод палякаў і расейцаў. Грэка-каталікі складалі каля 80% беларускіх хрысьціянаў<ref>{{Літаратура/Матэрыялы па гісторыі Беларусі (2003)|к}} С. 140.</ref>. Яшчэ за кіраваньнем [[Кацярына II|Кацярыны II]] у [[Расейская праваслаўная царква|праваслаўе расейскага ўзору]] прымусова перавялі блізу паўмільёна беларусаў. Адначасна ішла апрацоўка грэцка-каталіцкіх герархаў, частка якіх у выніку перайшла на службу царызму. У змаганьні з уніяцтвам асабліва вызначыўся біскуп украінскага паходжаньня [[Ёсіф Сямашка]]. Ён увёў расейскую мову ў духоўных сэмінарыях і царкоўных лічбах. Сьвятары атрымалі загад спраўляць набажэнства паводле службоўнікаў, прысланых з Масквы. З уніяцкіх сьвятыняў выкідалі бакавыя алтары, ламалі арганы. Нязгодных судзілі як царкоўных і дзяржаўных злачынцаў<ref name="150pyt">{{Літаратура/150 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}</ref>. Тутэйшыя вернікі адказалі на рэлігійны гвалт супрацівам. Так, за спробу перавярнуць іх у маскоўскае праваслаўе сяляне-ўніяты з маёнтку [[Езярышча|Азярышча]] Гарадоцкага павету пастанавілі ўтапіць полацкага япіскапа Смарагда і віцебскага генэрал-губэрнатара Шрэдэра, якія ледзьве здолелі ўцячы. У сьнежні 1834 году на дваранскіх выбарах у [[Віцебск]]у 172 шляхцічы падпісалі пратэст супраць перасьледу ўніятаў. Урад адрэагаваў пагрозамі суду і сэквэстрацыі маёмасьці<ref>{{Літаратура/Таямніцы полацкай гісторыі|к}}</ref>. [[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Наваградак. Барысаглебская царква.jpg|значак|250пкс|[[Царква Сьвятых Барыса і Глеба (Наваградак)|Царква Сьвятых Барыса і Глеба]] ў [[Наваградак|Наваградку]] да (налева) і па (направа) маскоўскай перабудове]] У 1833—1839 гадох на злом уніяцкай рэлігійнай традыцыі запрацавала ўся сыстэма расейскай улады: суд, адміністрацыя, сынод, паліцыя, часам у ход ішла нават армія<ref name="marozava157">[[Сьвятлана Марозава|Морозова С.]] Сопротивление деунизации в Беларуси (1833—1839 гг.) новые источники // Современные проблемы изучения истории Церкви: Тез. докл. Междунар. науч.конф. — М.: Без изд., 2011. С. 157.</ref>. У дачыненьні да апазыцыйнага духавенства практыкавалася паніжэньне на пасадзе, перавод у горшыя прыходы, «перавыхаваньне» у кансысторыі (у Жыровічах або Полацку), зьняволеньне ў манастыры, высылка ў іншую япархію. Найбольш зацятых ўніяцкіх сьвятароў высылалі ў Расею<ref name="marozava157"/>. Да сялянаў ужываліся «павучаньні», у тым ліку ў губэрнскай канцылярыі; пакараньне бізуном; турэмнае зьняволеньне; і г. д.<ref>[[Сьвятлана Марозава|Морозова С.]] Сопротивление деунизации в Беларуси (1833—1839 гг.) новые источники // Современные проблемы изучения истории Церкви: Тез. докл. Междунар. науч.конф. — М.: Без изд., 2011. С. 157—158.</ref> Разам з тым у 1838 годзе з 680 сьвятароў [[Полацкая грэка-каталіцкая дыяцэзія|Полацкай грэцка-каталіцкай дыяцэзіі]] за далучэньне да [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) падпісаліся толькі 186<ref name="Arlou-2012-328">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}}</ref>. [[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Горадня. Фара Вітаўта.jpg|значак|250пкс|[[Фара Вітаўта (Горадня)|Фара Вітаўта]] ў [[Горадня|Горадні]] да (налева) і па (направа) маскоўскай перабудове]] У 1837—1839 гадох расейскія ўлады канчаткова нэўтралізавалі ўсе актыўныя сілы, якія маглі перашкодзіць ліквідацыі [[Беларуская Грэка-Каталіцкая Царква|Уніяцкай царквы]]. Аднак афіцыйны Пецярбург ўсур’ёз чакаў выбуху незадаволенасьці пры апублікаваньні факту, што «уніі ўжо няма», таму ўвёў у паўночна-ўсходнія раёны Беларусі дадатковыя войскі<ref>[[Сьвятлана Марозава|Морозова С.]] Сопротивление деунизации в Беларуси (1833—1839 гг.) новые источники // Современные проблемы изучения истории Церкви: Тез. докл. Междунар. науч.конф. — М.: Без изд., 2011. С. 158.</ref>. 12 лютага 1839 году расейскія ўлады правялі [[Полацкі царкоўны сабор]], які ліквідаваў Уніяцкую царкву. Згодна зь ягонай пастановай усе беларускія вернікі-ўніяты прымусова далучаліся да маскоўскага праваслаўя, ''«каб з гэтага часу знаходзіцца ў падпарадкаваньні Найсьвяцейшага Ўрадавага Ўсерасейскага Сыноду»'' ({{мова-ru|«дабы пребывать отныне в послушании Святейшего Правительствующего Всероссийского Синода»|скарочана}})<ref name="Arlou-2012-328"/>. Гэта завяршыла працэс інкарпарацыі праваслаўных беларусаў у Маскоўскую царкву з стратай імі царкоўнай памеснасьці<ref name="ablamiejka">[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/29519356.html Праваслаўныя беларусы — народ без сваёй царквы], [[Радыё Свабода]], 1 кастрычніка 2018 г.</ref>. Пратэстуючы супраць гэтай пастановы, больш за мільён уніятаў перайшлі па Полацкім саборы ў рыма-каталіцтва. Пра зьдзекі зь беларусаў-уніятаў пісалі дзеячы расейскай культуры — [[Леў Талстой]], [[Аляксандар Герцэн]]<ref name="Arlou-2012-328"/> (які назваў Сямашку «Иудой во Христе»). Захаваліся шматлікія сьведчаньні фізычнага гвалту і прымусу з боку царскіх уладаў<ref name="dvbh"/> {{Цытата|З боку грамадзянскага начальства катаваньнем камандаваў акруговы Навіцкі. Гэты паліцэйскі апостал сек людзей датуль, пакуль катаваны не згаджаўся прыняць прычасьце ад праваслаўнага папа. Адзін чатырнаццацігадовы хлопчык па дзьвюх сотнях розгаў адмовіўся ад такіх зносінаў з Хрыстом. Яго зноў пачалі секчы, і толькі тады, саступаючы страшнага болю, ён пагадзіўся. Праваслаўная царква перамагла! {{арыгінал|ru|Со стороны гражданского начальства истязанием заведовал окружной Новицкий. Этот полицейский апостол сек людей до тех пор, пока мучимый соглашался принять причастие от православного попа. Один четырнадцатилетний мальчик после двухсот розг отказался от такого общения со Христом. Его снова начали сечь, и только тогда, уступая страшной боли, он согласился. Православная церковь восторжествовала!}}|А. Герцен. Секущее православие // Колокол. № 27, 1858 г.}} Зьнішчэньне ўніяцтва падзяліла беларускі народ на праваслаўных і рыма-каталікоў, што стала адной з галоўных прычынаў слабой нацыянальнай згуртаванасьці беларусаў<ref name="150pyt"/>. Тым часам [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Урадаваму сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царкве]]) даручылі галоўную ролю ў маскалізацыі і дэнацыяналізацыі беларусаў. У 1840 годзе выйшла забарона прамаўляць па-беларуску царкоўныя казаньні. Япіскапы патрабавалі ад сьвятароў ды іхных жонак карыстацца расейскай мовай і ў прыватным жыцьці, каб даць прыклад парафіянам. Вядома, што за заслугі ў здушэньні [[паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў]] Сямашка прадставіў да ўзнагароджаньня мэдалём 496 духоўных асобаў свае япархіі<ref name="dvbh"/>. Па здушэньні паўстаньня, паводле афіцыйных рапартаў, беларускія сяляне часам цэлымі вёскамі адмаўляліся наведваць маскоўскія цэрквы<ref>Кароль М. Канфесійная «ўнутраная эміграцыя» сялянства Мінскай губерні як рэакцыя на палітыку русіфікацыі ў апошняй трэці ХІХ ст. // Архіварыус: Зборнік навуковых паведамленняў і артыкулаў. Вып. 14. — {{Менск (Мінск)}}: НГАБ, 2016. С. 264.</ref>. У адказ на падобны супраціў расейскія ўлады практыкавалі штрафы, увязьненьне ў расейскіх манастырах, высылку ў аддаленыя рэгіёны Расеі, прымусовае адабраньне дзяцей зь перадаваньнем іх на выхаваньне ў сем’і вернікаў Маскоўскай царквы<ref>Кароль М. Рэакцыя ўлады на супраціўленне пераводу з каталіцызму ў праваслаўе ў беларускіх губернях у другой палове XIX ст. // XI Машеровские чтения: материалы международной научно-практической конференции студентов, магистрантов, аспирантов и молодых ученых, Витебск, 18 октября 2017 г. — Витебск: ВГУ имени П. М. Машерова, 2017. С. 138.</ref>. У 1865 годзе Мураўёў-вешальнік нагадаў маскоўскаму гаспадару пра патрэбу ўзмацненьня ролі Маскоўскай царквы ў колішнім Вялікім Княстве Літоўскім<ref name="ablamiejka"/>: {{Цытата| Я растлумачыў Яго Вялікасьці, што край гэты ўтрымліваецца за намі сілаю зброі і трэба было б яго цяпер аб'яднаць маральна-палітычна-рэлігійным элемэнтам {{арыгінал|ru|Я изъяснил Его Величеству, что край этот удерживается за нами силою оружия и надо бы его теперь воссоединить нравственно-политически-религиозным элементом}} }} === Расейская адукацыйная палітыка === [[Файл:Murawjow.jpg|значак|250пкс|[[Мураўёў-вешальнік]]]] 12 студзеня 1812 году ў выніку намаганьняў сьвецкіх колаў Беларусі маскоўскі гаспадар [[Аляксандар I Раманаў|Аляксандар I]] выдаў указ аб пераўтварэньні Полацкага езуіцкага калегіюму ў вышэйшую навучальную ўстанову. 10 чэрвеня адбылося адкрыцьцё [[Калегіюм езуітаў (Полацак)#Гісторыя#Ператварэньне ў акадэмію|Полацкай акадэміі]], зь якой пачалі свой шлях гісторык і архэоляг [[Канстантын Тышкевіч]], астраном і філёзаф [[Юзэф Накцыяновіч]], пісьменьнікі [[Юзэф Масальскі]] і [[Ян Баршчэўскі]], маляр [[Валенці Ваньковіч]] і іншыя. Аднак неўзабаве ўлады Расейскай імпэрыі пачалі разглядаць навучальныя ўстановы на падуладных землях як небясьпечныя асяродкі супраціву калянізацыі, таму ў сакавіку 1820 году акадэмію ліквідавалі, а некалькі тысячаў тамоў акадэмічнай бібліятэкі вывезьлі ў Расею<ref>''[[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Арлоў У.]]'' [http://knihi.com/Uladzimir_Arlou/Dziesiac_viakou_bielaruskaj_historyi.html Дзесяць вякоў беларускай гісторыі] (862―1918): Падзеі. Даты. Ілюстрацыі. / У. Арлоў, Г. Сагановіч. ― Вільня: «Наша Будучыня», 1999. С. 172—173.</ref>. 1 траўня 1832 году маскоўскі гаспадар [[Мікалай I]] (1825—1855) зачыніў [[Віленскі ўнівэрсытэт]]. Фармальнай нагодай стаў удзел выкладнікаў у [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|вызвольным паўстаньні 1830—1831 гадоў]]. Разам зь Віленскім ўнівэрсытэтам расейскія ўлады зачынілі і многія сярэднія навучальныя ўстановы. Праводзілася масавая ліквідацыя [[уніяты|ўніяцкіх]] і [[базыляны|базылянскіх]] школаў, якія прыхільна ставіліся да беларускай мовы і культуры. Узмацніўся кантроль за адукацыяй з боку [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]])<ref name="hb237"/>. Разам з тым закрыцьцё школаў Вялікага Княства Літоўскага ажыцьцяўлялася без стварэньня адпаведанай колькасьці расейскіх навучальных установаў, што ў выніку адмоўна адбівалася на агульным адукацыйным узроўні беларускага насельніцтва. Апроч таго, царскія ўлады выслалі многіх мясцовых настаўнікаў, а на іхнае месца накіравалі выхадцаў з цэнтральных расейскіх губэрняў<ref name="hb237">{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 237.</ref>. У 1864 годзе расейскія ўлады, увогуле, забаранілі размаўляць у навучальных установах на роднай (не расейскай) мове<ref name="bielarus-vkl-326"/>. [[Файл:Jozef Siemaszko..jpg|250пкс|значак|[[Ёсіф Сямашка]]]] У 1864 годзе пра расейскую адукацыйную палітыку пісала [[Мужыцкая праўда]], якую выдаваў [[Кастусь Каліноўскі]]<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 333.</ref>: {{цытата|У нас, дзецюкі, адно вучаць у школах, каб ты знаў чытаці памаскоўску, а то для чаго, каб цябе саўсім перарабіці на маскаля...}} Па здушэньні [[паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў]] улады Расейскай імпэрыі зачынілі і перавялі ў [[Пецярбург]] адзіную на той час вышэйшую навучальную ўстанову на этнічнай беларускай тэрыторыі — [[Горы-Горацкі земляробчы інстытут]]<ref name="hb289">{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 289.</ref>. Апроч таго, яны звольнілі ўсіх настаўнікаў каталіцкай веры, а на іхнае месца паставілі выхадцаў з уласна Расеі<ref name="hb290"/>. Намаганьнямі [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) у беларускіх вёсках адкрылася вялікая колькасьць пачатковых царкоўна-прыходзкіх школаў, адукацыя ў якіх мела падкрэсьлена рэлігійна-русіфікатарскую скіраванасьць<ref name="hb290">{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 290.</ref>. Беларускіх дзяцей выхоўвалі на аснове русіфікатарскіх ідэяў у духу хрысьціянскай пакорлівасьці расейскім уладам<ref name="historyja262">{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 262.</ref>. Ні ў адной іншай частцы Расейскай імпэрыі пачатковая адукацыя ня мела такой рэлігійна-русіфікатарскай скіраванасьці, як у Беларусі<ref name="historyja262"/>. Дзеля падрыхтоўкі мясцовых настаўнікаў расейскія ўлады адкрылі некалькі настаўніцкіх сэмінарыяў (першая ў Расейскай імпэрыі настаўніцкая сэмінарыя зьявілася ў 1864 годзе ў [[Маладэчна|Маладэчне]]). Сэмінарыстам забаранялася размаўляць на беларускай мове, прытым усё беларускае ў гэтых навучальных установах высьмейвалася і атаясамлівалася зь непісьменнасьцю<ref name="hb291">{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 291.</ref>. У пачатку XX ст. Міністэрства асьветы Расейскай імпэрыі ставіла перад школамі ў Беларусі задачу, каб «''дзеці розных нацыянальнасьцяў атрымлівалі чыста расейскі кірунак і падрыхтоўваліся да поўнага зьліцьця з расейскай народнасьцю''»<ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 19.</ref>. Беларускі народ ня згадваўся у рэзалюцыях Першага Ўсерасейскага зьезду з пытаньняў народнай адукацыі (1914 год), дзе пералічвалася вялікая колькасьць народаў Расейскай імпэрыі, дзяцей якіх прапаноўвалася навучаць на нацыянальных мовах. Увогуле, за ўвесь пэрыяд свайго панаваньня ў Беларусі ўлады Расейскай імпэрыі не дазволілі адкрыць ніводнай беларускай школы<ref name="bielarus-vkl-327">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 327.</ref>. Такім чынам, на пачатак XX ст. расейскае імпэрыялістычнае панаваньне ў Беларусі прывяло да нізкага ўзроўню адукацыі, малой колькасьці школаў і ўсеагульнай непісьменнасьці<ref name="Michaluk-2014-7"/>. === Расейская культурная палітыка === Улады Расейскай імпэрыі чынілі жорсткі прыгнёт культуры беларускіх зямель і імкнуліся такім чынам давесьці, што насельніцтва Беларусі ня мае сваёй этнічнай асаблівасьці<ref>{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 236.</ref>. У 1787 годзе Кацярына II пастанавіла, што друкаваць духоўныя кнігі ў Расейскай імпэрыі могуць толькі выдавецтвы, падпарадкаваныя [[Расейскі Сынод|Сыноду]] — адпаведна забаранялася дзейнасьць грэцка-каталіцкіх друкарняў. У 1832 годзе пачалася акцыя адбіраньня старых беларускамоўных богаслужбовых і іншых кніг і замены іх на маскоўскія. З цэркваў і манастыроў у Полацкую духоўную кансысторыю да паленьня звозіліся выданьні беларускіх друкарняў, сярод якіх былі арыгінальныя навукова-тэалягічныя, мастацкія і вершаваныя творы беларускай літаратуры<ref name="kalubovic">[[Аўген Калубовіч|Калубовіч А.]] Мова ў гісторыі беларускага пісьменства. Клыўлэнд, 1978. [http://pawet.net/library/history/bel_history/kalubovich/06/%D0%9C%D0%BE%D0%B2%D0%B0_%D1%83_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D1%8B%D1%96_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%B0_%D0%BF%D1%96%D1%81%D1%8C%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B0.html]</ref>. Сьвятары спрабавалі ратаваць іх: так, 2 красавіка 1834 году ў Наваградку на рукі япіскапа Ёсіфа (Сямашкі) 56 сьвятароў злажылі пратэст, але, на загад расейскага гаспадара, усіх іх пакаралі за гэта годам манастырскай турмы<ref name="kalubovic"/>. Па ліквідацыі ў 1839 годзе Ўніяцкай царквы кнігі з царкоўных і манастырскіх бібліятэк звозіліся ў Жыровічы і на загад Сямашкі ў 1841—1844 гадох спальваліся ў манастырскіх печках<ref name="kalubovic"/>. Дзеля таго, што такі спосаб нішчэньня кніг быў марудным, і частка кніг раскрадалася, у 1844 годзе Сямашка загадаў вынесьці кнігі на манастырскі пляц і спаліць іх на вогнішчы адразу<ref name="kalubovic"/>. У 1852 годзе Сямашка асабіста назіраў, як гараць 1295 кніг, знойдзеных у былых уніяцкіх цэрквах. У сваіх «Запісках» ён з гонарам паведамляў, што за наступныя тры гады на яго загад спалілі яшчэ дзьве тысячы тамоў<ref name="dvbh"/>. Сярод спаленых былі ня толькі кнігі, выдадзеныя па складаньні Берасьцейскай уніі. Напрыклад, у 1865 годзе ад аднаго недапаленьня выпадкова выратавалі 10 аркушаў [[Тураўскае Эвангельле|Тураўскага Эвангельля]] XI ст., знойдзеныя ў скрыні з вугалем<ref name="kalubovic"/>. [[Файл:Vilnia, Muravyov-viešalnik. Вільня, Мураўёў-вешальнік (1898).jpg|значак|250пкс|Карыкатура на адкрыцьцё помніка Мураўёву-вешальніку ў Вільні, 1898 г.]] У 1859 годзе ў [[Вільня|Вільні]] выйшаў пераклад [[Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч|Вінцэнта Дунін-Марцінкевіча]] дзьвюх песень з паэмы [[Адам Міцкевіч|Адама Міцкевіча]] «[[Пан Тадэвуш]]», які царскія ўлады неўзабаве поўнасьцю зьнішчылі. Увогуле, у 1859 годзе расейскія ўлады выдалі забарону на выкарыстаньне ў беларускім друку [[лацінка|лацінкі]]. Па здушэньні [[паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]], у 1863—1888 гадох расейская цэнзура не прапусьціла ніводнага выданьня на беларускай мове<ref name="ehb">{{Літаратура/ЭГБ|6-1к}} С. 136.</ref>. Спроба гвалтоўнага выцісканьня з памяці былых грамадзянаў Вялікага Княства Літоўскага і Рэчы Паспалітай падзеяў і імёнаў іх мінуўшчыны выявілася ў забароне сьвяткаваньняў гадавінаў гістарычных падзеяў. Адначасна ажыцьцяўлялася навязваньне расейскага юбілейна-ўшанавальнага канону. Вялікая ўвага надавалася арганізацыі шматлікіх імпрэзаў, прысьвечаным юбілейным датам расейскай гісторыі і расейскіх манархаў<ref>[[Іна Соркіна|Соркіна І.]] Гістарычная палітыка ў Гродне ў другой палове ХІХ — пачатку ХХ ст. паводле матэрыялаў архіўных фондаў мясцовай адміністрацыі // Гарадзенскі палімпсест. 2011. Асоба, грамадства, дзяржава. XV—ХХ стст. / Пад рэд. А. Ф. Смаленчука, Н. У. Сліж. — Менск, 2012.</ref>. Культурная палітыка расейскіх ўладаў таксама выявілася і ў кантролі над тэатральным жыцьцём местаў. Напрыклад, на падтрымку расейскага тэатру ў [[Горадня|Горадні]] выдзяляліся спэцыяльныя ўрадавыя субсыдыі. У той жа час на сцэну не дапускалася нічога, што магло б паспрыяць абуджэньню і ўмацаваньню нерасейскай нацыянальнай сьвядомасьці гледачоў. Так, у 1852 годзе ў [[Менск]]у расейскія ўлады забаранілі прэм’еру першай опэры на беларускай мове «Ідылія», аднак яна ўсё адно адбылася на сцэне [[Менскі мескі тэатар|мескага тэатру]]<ref>Ярмалінская В. Дзе нарадзілася «Ідылія» // {{Літаратура/Памяць/Менск|1к}} С. 421.</ref>. Мэтанакіраваны адрыў беларускага народу ад роднай культуры выявіўся ў масавым вывазе культурных каштоўнасьцяў зь Беларусі. У Маскву і Санкт-Пецярбург вывезьлі Галоўны архіў Вялікага Княства Літоўскага з сотнямі тамоў [[Літоўская Мэтрыка|Літоўскай Мэтрыкі]]<ref name="bielarus-vkl-329">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 329.</ref>. Архіў зачыненага Віленскага ўнівэрсытэту перадалі Міністэрству народнай асьветы Расейскай імпэрыі, а яго кнігазбор (52 тысячы тамоў) — у Пецярбург, Харкаў і Кіеў<ref name="bielarus-vkl-329"/>. Бібліятэку Полацкай акадэміі з 40 тысячамі кнігаў і рукапісаў адабралі ў Публічную бібліятэку Санкт-Пецярбургу і бібліятэку Пецярбурскага ўнівэрсытэту, музэйную калекцыю і карцінную галерэю — у Пецярбурскую акадэмію мастацтваў<ref name="bielarus-vkl-329"/>. На пачатак XX ст. на тэрыторыі Беларусі не засталося арыгіналаў кніг Францішка Скарыны. Адной з прычынаў гэтага стала дзейнасьць графа [[Мікалай Румянцаў|Мікалая Румянцава]], якому ўлады Расейскай імпэрыі па падзелах Рэчы Паспалітай падаравалі [[Магдэбурскае права|магдэбурскі]] [[Гомель]]. Дзеля напаўненьня ўласнай калекцыі ён стварыў агентурную сетку, якая на землях колішняга Вялікага Княства Літоўскага арганізавала вышук каштоўных кніг у прыватных і манастырскіх кнігазборах. Гэтыя кнігі звозіліся да Румянцава ў яго калекцыю. Вядома, што пры жыцьці ягоны кнігазбор налічваў 140 выданьняў [[Францішак Скарына|Францішка Скарыны]]. Па 1917 годзе гэтая калекцыя стала асновай для [[Расейская дзяржаўная бібліятэка|Расейскай дзяржаўнай бібліятэкі]]<ref>[https://bel.sputnik.by/heritage/20170420/1028419014/ales-susha-mova-autarskih-tehkstau-francyska-skaryny-starabelaruskaya.html?utm_source=adfox_site_41928&utm_medium=adfox_banner_2080936&utm_campaign=adfox_campaign_634630&ues=1 Алесь Суша: мова аўтарскіх тэкстаў Францыска Скарыны — старабеларуская], [[Sputnik Беларусь]], 20 красавіка 2017 г.</ref>. У наш час зь вядомых 520 асобнікаў выданьняў Скарыны 352 кнігі (68%) захоўваюцца ў Расеі. У Беларусі налічваецца толькі 28 асобнікаў (да 2017 году іх было толькі 10)<ref name="trafimovic">Трафімовіч А. [https://www.svaboda.org/a/dziesiac-cytat-z-sionniasniaha-vystupu-lukasenki/28610431.html Лічба дня. 68% усіх кніг Скарыны знаходзяцца ў Расеі. У Беларусі — 5,4%], [[Радыё Свабода]], 11 ліпеня 2017 г.</ref>. Апроч таго, масавы характар набылі канфіскацыі і зьнішчэньне шляхецкіх і царкоўных гістарычна-культурных каштоўнасьцяў. Напрыклад, у 1812 годзе ўлады Расейскай імпэрыі канфіскавалі каштоўнасьці [[Нясьвіскі замак|Нясьвіскага замка]]: калекцыі мэдалёў і манэтаў адправілі ў Харкаўскі ўнівэрсытэт, сакральныя прадметы — у Маскву, іншыя старажытнасьці — у розныя расейскія музэі і зборы<ref>[[Валеры Пазднякоў|Пазднякоў В.]] Нясвіж // {{Літаратура/ЭГБ|5к}} С. 342.</ref>. У 1830 годзе расейскі гаспадар [[Мікалай I]] асабіста пастанавіў спаліць частку нарабаваных каштоўнасьцяў зь [[Дзярэчын]]а, астатнія скарбы вывезьлі ў [[Пецярбург]] (у тым ліку карцінаў і каштоўных упрыгожаньняў — 303 пуды і 25 фунтаў). Спальваліся найперш карціны зь сюжэтамі на гістарычныя тэмы, якія, на думку манарха-мастацтвазнаўцы, маглі выклікаць у гледачоў непажаданыя думкі пра былую веліч Рэчы Паспалітай<ref>Скобла М. [http://media.catholic.by/nv/n9/art11.htm Мястэчка Дзярэчын] // [[Наша Вера]]. № 3 (9), 1999 г.</ref>. У час ліквідацыі [[Уніяцкая царква|Ўніяцкай царквы]] [[Ёсіф (Сямашка)]] спаліў тысячы старых беларускіх абразоў, у тым ліку напісаных да складаньня Берасьцейскай уніі<ref name="ablamiejka1">Абламейка С. [https://www.svaboda.org/a/24568627.html Кананізацыя Сямашкі. Скон народу…], [[Радыё Свабода]], 3 траўня 2012 г.</ref>. === Зьнішчэньне помнікаў Вялікага Княства Літоўскага і насаджэньне расейскай архітэктуры === [[Файл:Belarus-Barysau-ResurrectionChurch.jpg|міні|250пкс|[[Сабор Уваскрасеньня Хрыстова (Барысаў)|Сабор]] у [[Барысаў|Барысаве]] (1874 г.), збудаваны ў стылі [[масковія|маскоўскага]] дойлідзтва XVII ст.<ref>{{Літаратура/Эклектыка. Архітэктура Беларусі другой паловы XIX — пачатку XX ст.|к}} С. 35.</ref>]] {{Асноўны артыкул|Мураўёўкі|Сьпіс помнікаў архітэктуры Вялікага Княства Літоўскага, зруйнаваных уладамі Расейскай імпэрыі}} У другой палове XIX ст. на Беларусі прыкметна пашырылася і набыло беспрэцэдэнтныя маштабы<ref name="eklektyka">{{Літаратура/Эклектыка. Архітэктура Беларусі другой паловы XIX — пачатку XX ст.|к}} С. 18.</ref> царкоўнае будаваньне, ініцыятарам якога быў генэрал-губэрнатар [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]]. Мураваныя бажніцы ўзводзіліся паводле «ўзорных» праектаў і мусілі ўвасобіць праваслаўна-[[Расея|расейскія]] і царкоўна-традыцыйныя рысы архітэктуры<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 8 т.|2к}} С. 177.</ref> [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]: {{Цытата|Праваслаўныя бажніцы маюць быць адвечнымі сьведкамі вялікай эпохі адраджэньня расейскай народнасьці ў Паўночна-Заходнім краі, спрадвеку расейскім, які доўгі час пакутаваў пад прыгнётам лацінска-польскай прапаганды. {{арыгінал|ru|Православные храмы должны служить вековыми свидетелями великой эпохи возрождения русской народности в Северо-Западном крае, искони русском, страдавшем так долго под гнетом латинско-польской пропаганды.}} }} [[Файл:St.George church (Babrujsk).JPG|міні|250пкс|Характэрная [[Царква сьвятога Георгія (Бабруйск)|мураўёўка]] з [[купал-цыбуліна|купаламі-цыбулінамі]], [[шацёр (архітэктура)|шатрамі]], [[Какошнік (архітэктура)|какошнікамі]] і інш.]] На правядзеньне працаў прапаноўвалася прыцягваць будаўнічыя арцелі з цэнтральнай Расеі, бо на думку расейскіх уладаў, знаходжаньне такіх арцеляў сярод праваслаўныга насельніцтва краю мусіла «''пасеяць моцнае насеньне чыста расейскага жыцьця''» і азнаёміць бліжэй тутэйшы народ з Расеяй<ref>Лаврецкий Г. [http://www.ais.by/story/316 Назад в будущее] // Архитектура и строительство. 12 ноября 2004 г.</ref>. Сотні аднолькавых цэркваў<ref>[http://www.svaboda.org/content/article/800931.html 5 кастрычніка ў Беларусі адзначаецца Дзень настаўніка], [[Радыё Свабода]], 6 кастрычніка 2005 г.</ref>, збудаваных у гэты час, атрымалі назву «[[мураўёўкі]]»<ref>{{Літаратура/Матэрыялы па гісторыі Беларусі (2003)|к}} С. 186.</ref>. Зьяўленьне «мураўёвак» адпавядала абвешчанай расейскім царом Мікалаем I тэзе: ''«самадзяржаўе, праваслаўе, народнасьць»''. Падобныя збудаваньні як матэрыяльны выраз каляніяльнай палітыкі<ref>Кацер М. С. Белорусская архитектура. Исторический очерк / Ин-т литературы и искусства АН БССР. — Мн.: Гос. изд-во БССР, 1956. С. 114, 115.</ref> мусілі ўвасабляць бясспрэчнае панаваньне царскай Расеі на Беларусі<ref name="nv"/>. У гэты ж час ажыцьцяўлялася масавае зьнішчэньне старажытных праваслаўных цэркваў Вялікага Княства Літоўскага<ref name="str_sp_54"/>, а таксама перабудова ў стылі архітэктуры [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] колішніх рымска-каталіцкіх, уніяцкіх і нават спрадвеку праваслаўных сьвятыняў ([[Канстантынопальскі патрыярхат]]). Фінансавалася гэтая справа з сродкаў, сабраных з удзельнікаў паўстаньня ў выглядзе штрафаў і кантрыбуцыяў<ref name="eklektyka"/><ref>Чарановіч С. [http://media.catholic.by/nv/n21/art4.htm Ляхавіцкі касцёл Узвышэння Святога Крыжа] // [[Наша Вера]]. № 3 (21), 2002 г.</ref>. [[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Нясьвіж. Ратуша.jpg|значак|250пкс|[[Нясьвіская ратуша]] ў 1820-я гады (налева) і ў 1894 годзе (направа)]] Палітыка маскалізацыі таксама выявілася ў разбурэньні мясцовага калярыту старых мескіх цэнтраў Вялікага Княства Літоўскага. У час непазьбежнай мадэрнізацыі местаў зьнішчаліся ратушы (у 1857 годзе на загад расейскага цара зруйнавалі [[Менская ратуша|Менскую ратушу]]), руйнаваліся альбо перабудоўваліся да непазнавальнасьці старажытныя цэрквы і касьцёлы, зьмяняліся функцыі старых ансамбляў (комплексы езуіцкіх калегіюмаў у [[Ворша|Воршы]] і [[Горадня|Горадні]] ператварылі ў вязьніцы). З мэтай стварэньня магутнай фартэцыі на заходніх рубяжах Расейскай імпэрыі ў 1830-я гады поўнасьцю зьнішчылі сярэднявечнае [[Берасьце]], багатае архітэктурнымі каштоўнасьцямі (старажытны замак, 10 цэркваў і касьцёлаў, мураваны Рынак з ратушай, палацам князя Чартарыйскага і іншымі будынкамі). Такім чынам закладваліся асноўныя прынцыпы каляніяльнай архітэктурнай практыкі ў Беларусі: гвалтоўная зьмена функцыяў старых ансамбляў, брутальнае разбурэньне важных у духоўным і гістарычным сэнсах аб’ектаў, наўмыснае стварэньне эстэтычнага канфлікту праз радыкальную стылістычную зьмену альбо пабудову чужародных і несумаштабных аб’ектаў у традыцыйным высокамастацкім асяродзьдзі<ref>[[Сяргей Харэўскі|Харэўскі С.]] Два стагоддзі руйнавання Горадні // Горад святога Губерта. Краязнаўчы альманах. Выпуск трэці. — Варшава, 2007</ref>. 3 сакавіка 1918 году ў нямецкай прэсе выйшла публікацыя пра ўражаньні ад таго места, у якое ператварыўся Менск пад уладай Расейскай імпэрыі<ref>[https://web.archive.org/web/20180331034552/https://news.tut.by/culture/583845.html Как германская армия 100 лет назад вступила в Минск. Письмо немецкого солдата], [[TUT.BY]], 5 сакавіка 2018 г.</ref><ref name="Volkava"/>: «''Менск ня робіць надта спрыяльнага ўражаньня, галоўным чынам таму, што шмат з старых выдатных барокавых будынкаў, цэркваў і манастыроў было абязьлічана расейцамі празь перабудову яшчэ горш, чым у Вільні. Наогул, урад імкнецца наўмысна зьнішчыць усё, што магло б нагадваць былыя часы, тым ня менш нічога не робіць з свайго боку дзеля ўпрыгажэньня места. Галоўныя будынкі <…> былі збудаваныя ў большасьці ў XVII стагодзьдзі. Роўна як цэрквы, таксама праваслаўныя, частка зь якіх раней была каталіцкімі. Манастыры былі зьведзеныя да ролі казармаў''». === Расейскія помнікі і памятныя знакі === [[Файл:Połacak, Rynak-Viciebskaja. Полацак, Рынак-Віцебская (1910).jpg|значак|250пкс|Расейскі помнік г.зв. «[[Вайна 1812 году|Айчыннай вайне]]» ў Полацку з [[Герб Расеі|двухгаловымі арламі]], [[купал-цыбуліна|купалам-цыбулінай]] і [[Расейскі крыж|расейскім крыжам]]]] [[Файл:Открытие памятника Муравьёву.jpg|значак|250пкс|Урачыстае адкрыцьцё помніка [[Мураўёў-Вешальнік|Мураўёву-вешальніку]] ў [[Вільня|Вільні]], 1898 год]] Расейскія ўлады імкнуліся стварыць на землях зьнішчанага Вялікага Княства Літоўскага новы каляніяльны гістарычны пантэон: у [[Вільня|Вільні]] адкрылі помнікі [[Мураўёў-Вешальнік|Мураўёву]] (1898 год) і [[Кацярына II|Кацярыне II]] (1904 год), у [[Менск]]у — [[Аляксандар II|Аляксандру II]] (1901 год), у шэрагу местаў — помнікі ў памяць пра [[Вайна 1812 году|вайну 1812 году]] як «Айчынную» ({{мова-ru|Отечественную|скарочана}}). У 1863 годзе каля Кобрыня адбылася ўрачыстая закладка капліцы Аляксандра Неўскага ў памяць расейскіх вайскоўцаў, якія бралі ўдзел у здушэньні [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]]<ref>Харэўскі С. [https://harodnia.com/be/poszuki/vobraz-horada/206-haradzienski-palimpsest Гарадзенскі палімпсэст] // [[Наша Ніва]]. №39, 21 кастрычніка 2005 г.</ref>. Зьмена культурнага ляндшафту выявілася ў забароне ставіць крыжы або іншыя сьвятыя выявы пры дарогах без дазволу расейскіх уладаў<ref>Кароль М. Палітыка расійскіх улад па трансфармацыі сацыякультурнага ладшафту ў беларускіх губернях пасля паўстання 1863—1864 гг. // XIX Республиканская научно-практическая конференция молодых ученых, Брест, 12 мая 2017 г. — Брест: БрГУ, 2017. С. 183.</ref>. Новыя прыдарожныя крыжы мусілі быць укоснымі [[Васьміканцовы крыж|васьміканцовымі]] або [[Расейскі крыж|шасьціканцовымі (расейскімі)]]<ref>Мілаш Я. [http://media.catholic.by/nv/n65/art20.htm Традыцыі ўшанавання крыжа беларусамі ў канцы XIX ст.] // [[Наша Вера]]. № 3 (65), 2013 г.</ref>. Таксама ішло насаджэньне ўкосных васьміканцовых крыжоў расейскай прамысловай вытворчасьці на купалы цэркваў. Прытым беларускі мастацтвазнаўца і этноляг [[Яўген Сахута]] зьвяртае ўвагу на тое, што сярод шматлікіх крыжоў, вырабленых мясцовымі беларускімі майстрамі ў другой палове XIX ст. — пачатку XX стагодзьдзя, няма ніводнага з касой папярочкай<ref>[[Яўген Сахута|Сахута Я.]] Беларускае народнае кавальства. — {{Менск (Мінск)}}: Беларусь, 2015. С. 110.</ref>. === Расейская геральдыка === {{Падвойная выява|справа|Coat of Arms of Mazyr (hictorical).png|124|Mozyr COA (Minsk Governorate) (1796).png|124|Гістарычны [[герб Мазыру]] (налева) і новы расейскі (направа)}} Улады Расейскай імпэрыі праводзілі мэтанакіраванае зьнішчэньне гербаў часоў Вялікага Княства Літоўскага з частковай заменай іх гербамі штучна вынайдзенымі, якія ня мелі зьвязку з гісторыяй і мясцовымі традыцыямі. Таксама адбывалася падмена паняцьця «герб мескі» паняцьцем «герб павятовы». Стваральнікі новых расейскіх гербаў ставілі перад сабой задачу праслаўленьня расейскага царызму і зацьвярджэньня ягонай улады<ref>{{Літаратура/Сфрагістыка і геральдыка Беларусі (1999)|к}} С. 106, 114.</ref>. {{Падвойная выява|справа|Coat of Arms of Mscisłaŭ, Belarus, 1634.png|124|Amścisłaŭ COA (1781).png|124|Гістарычны [[герб Амсьціслава]] «[[Пагоня|Малая Пагоня]]» (налева) і штучны расейскі «чырвоная лісіца або воўк» (направа)}} Расейскія ўлады працягвалі атаясамліваць гістарычны герб «[[Пагоня]]» з канкрэтнай тэрыторыяй — колішнім Вялікім Княствам Літоўскім, што выявілася ў новых гербах шэрагу паветаў і губэрняў<ref>{{Літаратура/Наш сымбаль — Пагоня|к}} С. 36.</ref>. Аднак у XIX ст. назіралася тэндэнцыя паступовага выцісканьня Пагоні з афіцыйнай геральдыкі: у 1845 годзе яе прыбралі з гербу [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]], а ў 1878 годзе — [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай]]. Яшчэ раней замест гістарычных варыянтаў Пагоні новыя гербы даравалі [[Амсьціслаў]]скаму павету і [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. === Расейскія перайменаваньні === Палітыка, скіраваная на плянамернае вынішчэньне тутэйшай ідэнтычнасьці, выявілася ў перайменаваньнях вуліцаў населеных пунктаў колішняга Вялікага Княства Літоўскага. Паводле сьцьверджаньня расейскіх ўладаў<ref name="Sorkina-2014"/>: {{Цытата|…некаторыя вуліцы і завулкі носяць састарэлыя польскія назвы, пазбаўленыя сэнсу і значэньня, ня родныя расейскаму духу і не адпаведныя значэньню саміх местаў, як цэнтраў расейскай адміністрацыі. {{арыгінал|ru|...некоторые улицы и переулки носят устаревшие польские названия, лишенные смысла и значения, не сродные русскому духу и не соответствующие значению самых городов, как центров русской администрации.}} }} Масавы характар гэтыя перайменаваньні набылі ў 1866—1868 гадох. Апроч таго, пераймяноўваліся паселішчы<ref>[[Іна Соркіна|Соркіна І.]] Палітыка царызму адносна гарадоў Беларусі ў кантэксце гістарычнай памяці і ідэнтычнасці гараджанаў // Трэці міжнародны кангрэс даследчыкаў Беларусі. Працоўныя матэрыялы. Том 3. 2014. С. 377.</ref>. Напрыклад, [[Зьдзецел]] перайменавалі ў ''Дятлово'', [[Янаў]] — у ''Иваново'', [[Ельск]] — у ''Николаев'', [[Вярэнаў]] — у ''Вороново'', [[Жытомля|Жытомлю]] — у ''Благовещенское'', [[Сабакінцы]] — у ''Покровское''. Празь няведаньне перадачы літары «[[ё]]» ў [[Лацінка|лацінцы]] спалучэньнем «іо» [[Мёры]] і [[Лёзна]] перайначылі на ''Миоры'' і ''Лиозно''. {| cellspacing="1" cellpadding="3" style="width: 800px; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|Беларусь}} align="center" | rowspan="2"| '''Назва населенага пункту''' || colspan="3" rowspan="1"| '''Аб’екты, перайменаваныя ўладамі Расейскай імпэрыі''' |- bgcolor={{Колер|Беларусь}} align="center" | '''Гістарычная назва''' || '''Расейская назва''' || '''Час перайменаваньня''' |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Бабруйск]] || '''Слуцкая''' вуліца || ''Скобелевская улица''{{Заўвага|ад прозьвішча расейскага генэрала [[Міхаіл Скобелеў|Скобелева]]}} || XIX стагодзьдзе |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Барысаў]] || '''Аршанская''' вуліца || ''Московская улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Быхаў]] || '''Магілёўская''' вуліца || ''Романовская улица''{{Заўвага|ад імя дынастыі гаспадароў Маскоўскай дзяржавы [[Раманавы]]х}} || 1913 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | rowspan="2"| [[Ваўкавыск]] || '''Крамяніцкая''' вуліца || ''Александровская улица''{{Заўвага|ад імя маскоўскага гаспадара [[Аляксандар II|Аляксандра II]]}} || XIX стагодзьдзе |-style="background:#FAFAFA;" align="left" |'''Шляхецкая''' вуліца || ''Багратионовская улица'' || да 1913 году |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | rowspan="14"| [[Вільня]] || '''Базылянская''' вуліца || ''Конная улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#EEEEEE;" align="left" |'''Баніфрацкі''' завулак || ''Семёновская улица'' || 1864 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" |'''Бэнэдыктынскі''' завулак || ''Проходной переулок'' || 1864 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Вуліца Бэрнардынская (Вільня)|'''Бэрнардынская''' вуліца]] || ''Александровская улица'' <br /> ''Суворовская улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#EEEEEE;" align="left" |[[Вуліца Дамініканская (Вільня)|'''Дамініканская''' вуліца]] || ''Благовещенская улица'' || 1864 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | '''Кармэліцкі''' завулак || ''Дворянский переулок'' || 1864 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Вуліца Конская (Вільня)|'''Конская''' вуліца]] || ''Полицейский переулок'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Вуліца Людвісарская (Вільня)|'''Людвісарская''' вуліца]] || ''Преображенская улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | '''Палацавы''' пляц || ''Муравьёвская площадь'' || 1898 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | '''Радзівілаўскі''' завулак || ''Богодельный переулок'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Вуліца Савіч (Вільня)|'''Савіч''' вуліца]] || ''Андреевская улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | '''Сьвятаміхальскі''' завулак || ''Покровский переулок'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Вуліца Сьвятаянская (Вільня)|'''Сьвятаянская''' вуліца]] || ''Ивановская улица'' || 1864 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" |'''Францішканскі''' завулак || ''Глухой переулок'' || 1864 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | rowspan="8"| [[Віцебск]] || '''Багародзіцкая''' вуліца || ''Соборная улица'' <br /> ''Успенская улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | '''Вялікая''' вуліца || ''Гоголевская улица'' (частка) <br /> ''Смоленская улица'' (частка) || XIX стагодзьдзе |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | '''Падзьвінская''' вуліца || ''Льва Толстого улица'' || 1910 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | '''Прачысьценская''' гара || ''Успенская гора'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | '''Рынак''' пляц || ''Полицейская площадь'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | '''Трынітарская''' вуліца || ''Покровская улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | '''Тэатральная''' вуліца || ''Пушкинская улица'' || пачатак XX стагодзьдзя |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | '''Узгорская''' вуліца || ''Офицерская улица'' <br /> ''Суворовская улица'' || 1840 год <br /> 1900 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Ворша]] || '''Бабінавіцкая''' вуліца || ''Петербургская улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | rowspan="3"| [[Вялейка]] || '''Асіпаўская''' вуліца || ''Пушкинская улица'' <br /> ''Александра II улица'' || XIX стагодзьдзе <br /> пачатак XX стагодзьдзя |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | '''Менская''' вуліца || ''Александровская улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | '''Рынак''' пляц || ''Георгиевская площадь'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Вяліж]] || '''Касьцельная''' вуліца || ''Николаевская улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Глыбокае]] || '''Докшыцкая''' вуліца || ''Московская улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Гомель]] || '''Прабойная''' вуліца || ''Румянцевская улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | rowspan="16"| [[Горадня]] || '''Баніфратэрская''' вуліца || ''Татарская улица'' || 1864 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | '''Басьняцкая''' вуліца || ''Больничная улица'' || 1864 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | '''Бэрнардынская''' вуліца || ''Мещанская улица'' || 1864 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | '''Брыгіцкая''' вуліца || ''Купеческая улица'' <br /> ''Кутузовская улица'' || 1864 год <br /> 1914 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | '''Брыгіцкі''' мост || ''Чугунный мост'' || 1864 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | '''Гарадніцкі''' пляц || ''Дворцовая площадь'' || 1864 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | '''Дамініканская''' вуліца || ''Соборная улица'' || 1864 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | '''Златарская''' вуліца || ''Палатная улица'' || 1864 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | '''Могілкавая''' вуліца || ''Кривая улица'' || 1864 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | '''Падвальная''' вуліца || ''Кузнечная улица'' || 1864 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | '''Раскоша''' вуліца || ''Садовая улица'' <br /> ''Муравьёвская улица'' || 1864 год <br /> XIX стагодзьдзе |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | '''Рэзьніцкая''' вуліца || ''Полицейская улица'' || 1864 |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | '''Садовая''' вуліца || ''Суворовская улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | '''Францішканская Юрыздыка''' вуліца || ''Казачья улица'' || 1864 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | '''Чацьвярцінскі''' мост || ''Александровский мост'' || 1864 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | '''Ятковая''' вуліца || ''Торговая улица'' || 1864 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Дзісна]] || '''Дарашкоўская''' вуліца || ''Александро-Пушкинская улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | rowspan="2"| [[Докшыцы]] || '''Барысаўская''' вуліца || ''Александровская улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | '''Глыбоцкая''' вуліца || ''Муравьёвская улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Кобрынь]] || '''Губэрніяльная''' вуліца || ''Суворовская улица'' || 1864 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Лепель]] || '''Поўсьвіская''' вуліца || ''Пушкинская улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | rowspan="6"| [[Магілёў]] || '''Ветраная''' вуліца || ''Большая Садовая улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | '''Лупалаўскае''' прадмесьце || ''Московское предместье'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | '''Рынак''' пляц || ''Губернаторская площадь'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | '''Фарны''' завулак || ''Семинарский переулок'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | '''Шклоўская''' вуліца || ''Днепровский проспект'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | '''Шклоўскі''' завулак || ''Суворовская улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | rowspan="2"| [[Мазыр]] || '''Сьвідоўская''' вуліца || ''Покровская улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#FAFAFA;" align="left" |'''Езуіцкая''' вуліца || ''Александровская улица'' || 1866 год<ref name="Miazienka">Мезенко А. М. К культурно-историческому аспекту анализа урбанонимии: судьба церковных названий в Беларуси // Весн. Віцеб. дзярж. ун-та. — 1998. — № 3. С. 65.</ref> |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | rowspan="16"| [[Менск]] || '''Валоцкая''' вуліца || ''Крещенская улица'' || 1866 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" |'''Вялікая Барысаўская''' вуліца || ''Александровская улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#EEEEEE;" align="left" |'''Вялікая Бэрнардынская''' вуліца || ''Монастырская улица'' || 1866 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" |'''Высокі Рынак''' пляц || ''Соборная площадь'' || 1866 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" |'''Дамініканская''' вуліца || ''Петропавловская улица'' || 1866 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" |'''Зборавая''' вуліца || ''Тюремная улица'' <br /> ''Преображенская улица'' || 1866 год <br /> 1883 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" |'''Зыбіцкая''' вуліца || ''Торговая улица'' || 1866 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" |'''Каралеўскі''' шлях || ''Новомосковская улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#EEEEEE;" align="left" |'''Кашарская''' вуліца || ''Батальонная улица''<br /> ''Скобелевская улица'' || 1866 год <br /> 1882 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" |'''Лошыцкая''' вуліца || ''Серпуховская улица''{{Заўвага|ад назвы расейскага палку зь [[Серпухаў|Серпухава]], які ўдзельнічаў у здушэньні [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]]}} || 1866 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" |'''Плябанская''' вуліца || ''Широкая улица'' || 1866 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" |'''Рэзьніцкая''' вуліца || ''Мясницкая улица'' || 1866 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" |'''Старосьцінская Слабада''' вуліца || ''Старослободская улица'' || 1866 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" |'''Францішканская''' вуліца || ''Губернаторская улица'' || 1866 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" |'''Фэліцыянаўская''' вуліца || ''Богодельная улица'' || 1866 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" |'''Хлусаў''' мост || ''Александровский мост'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | rowspan="2"| [[Наваградак]] || '''Кавальская''' вуліца || ''Семёновская улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | '''Базылянскі''' завулак || ''Борисоглебский переулок'' || 1866 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Невель]] || '''Нізвальная''' вуліца || ''Льва Толстого улица'' || пачатак XX стагодзьдзя |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Нясьвіж]] || '''Дамініканская''' вуліца || ''Семинарская улица'' || 2-я палова XIX стагодзьдзя |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | rowspan="7"| [[Пінск]] || '''Альбрэхтаўская''' вуліца || ''Купеческая улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | '''Бэнэдыктынская''' вуліца || ''Кожевная улица'' || 1866 год<ref name="Miazienka"/> |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | '''Бэрнардынская''' вуліца || ''Тюремная улица'' || 1866 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | '''Вялікая''' вуліца || ''Большая Киевская улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | '''Дамініканская''' вуліца || ''Соборная улица'' || 1866 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | '''Лагішынская''' вуліца || ''Петербургская улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | '''Францішканская''' вуліца || ''Инженерная улица'' || 1866 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | rowspan="5"| [[Полацак]] || '''Вакзальная''' вуліца || ''Гоголевская улица'' || 1909 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" |'''Віцебская''' вуліца || ''Александровская улица'' || 1912 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" |'''Вялікая''' вуліца || ''Нижне-Покровская улица'' || 1848 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | '''Ільлінская''' вуліца || ''Верхне-Покровская улица'' || 1848 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | '''Прабойная''' вуліца || ''Льва Толстого улица'' || 1911 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | rowspan="2"| [[Рагачоў]] || '''Лугавая''' вуліца || ''Николаевская улица''{{Заўвага|ад імя маскоўскага гаспадара [[Мікалай I|Мікалая I]]}} || XIX стагодзьдзе |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | '''Папярочная''' вуліца || ''Георгиевская улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Пружаны]] || '''Сялецкая''' вуліца || ''Александровская улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Рэчыца]] || '''Прабойная''' вуліца || ''Успенская улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | rowspan="2"| [[Сенна]] || '''Магілёўская''' вуліца || ''Офицерская улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | '''Менская''' вуліца || ''Трактирная улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Себеж]] || '''Вялікая''' вуліца || ''Петра Великого улица'' || пачатак XX стагодзьдзя |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | rowspan="2"| [[Слонім]] || '''Панасоўская''' вуліца || ''Романовская улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | '''Скробаўская''' вуліца || ''Московская улица'' || да 1882 году |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | rowspan="6"| [[Слуцак]] || '''Востраўская''' вуліца || ''Воскресенский переулок'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | '''Завальская''' вуліца || ''Тюремная улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | '''Фарская''' вуліца || ''Богадельная улица'' || 1866 год<ref name="Miazienka"/> |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | '''Навамеская''' вуліца || ''Мостовая улица'' || XIX стагодзьдзе |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | '''Сэнатарская''' вуліца || ''Широкая улица'' <br /> ''Гоголевская улица'' || XIX стагодзьдзе <br /> пачатак XX стагодзьдзя |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | '''Усьцінаўская''' вуліца || ''Козачья улица'' || 1832 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Смаленск]] || '''Блонная''' вуліца || ''Кирочная улица'' <br /> ''Пушкинская улица'' || 1869 г. <br /> 1899 г. |} Некаторыя мясцовыя назвы перакладалі на расейскую мову і потым навязвалі да зваротнага перакладу на іншыя мовы: напрыклад, Шляхецкія вуліцы станавіліся «Дворянскими», Вялікія — «Большими», Рынкі — «Базарными площадями». Апроч таго, некаторыя новыя аб’екты атрымлівалі палітызаваныя або падкрэсьлена каляніяльныя назвы: напрыклад, Каломенская{{Заўвага|ад назвы расейскага палку з [[Каломна|Каломны]], які ўдзельнічаў у здушэньні нацыянальна-вызвольнага паўстаньня}} вуліца ў Менску, Мураўёўскі сад, Мураўёўскі завулак і Сувораўскі спуск у Магілёве, Мураўёўская вуліца ў Бабруйску<ref>[https://www.svaboda.org/a/27218377.html Лепш, чым у Менску: 10 беларускіх гарадоў зь пешаходнымі вуліцамі (усе гарады з фота)], [[Радыё Свабода]], 31 жніўня 2015 г.</ref>. == СССР == === Савецкая моўна-культурная палітыка ад часоў кіраваньня Сталіна === {{Асноўны артыкул|Рэформа беларускага правапісу 1933 году|Наркамаўка}} У 1929 годзе з прыходам да ўлады ў [[СССР|Савецкім Саюзе]] [[Сталін]]а пачалося згортваньне палітыкі [[Беларусізацыя|беларусізацыі]], якая на пачатку няпростага станаўленьня савецкай улады ([[Слуцкі збройны чын]], шматлікія антыбальшавіцкія паўстаньні і інш.) мусіла выгадна адрозьніваць яе ў вачах беларусаў ад уладаў Расейскай імпэрыі. Тым часам у адпаведнасьці з [[бальшавікі|бальшавіцкай]] [[камунізм|камуністычнай]] тэорыяй мэтай савецкай нацыянальнай палітыкі было зьліцьцё ўсіх народаў СССР у адну нацыю, якое мусіла адбывацца на падставе ўзаемнага скрыжоўваньня нацыянальных элемэнтаў усіх народаў, у тым ліку мовы. З часоў Сталіна гэты працэс праводзіўся толькі на падставе [[Расея|расейскай]] нацыянальнай базы — на базе расейскай гісторыі, расейскай культуры, расейскай мовы і расейскага патрыятызму<ref name="ehb"/>. У пачатку 1930-х гадоў у СССР узьнялі кампанію супраць беларускай мовы. Палітыка русіфікацыі беларускае мовы знайшла сваё канкрэтнае адлюстраваньне ў выдадзенай у 1931 годзе кнізе пад рэдакцыяй дырэктара [[Інстытут філязофіі|Інстытуту філязофіі]] [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|Беларускай акадэміі навук]] акадэміка С. Вальфсона «Навука на службе нацдэмаўскай контррэвалюцыі». Практычным завяршэньнем першага этапу кампаніі русіфікацыі беларускае мовы стала ўрадавая пастанова Савету народных камісараў БССР за 28 жніўня 1933 году «[[Рэформа беларускага правапісу 1933 году|Аб зьменах і спрашчэньні беларускага правапісу]]», якая датычыла ня толькі правапісу, але і [[фанэтыка|фанэтычных]] і [[Марфалёгія (мовазнаўства)|марфалягічных]] асаблівасьцяў беларускай мовы<ref name="Stanislau Stankievic">[[Станіслаў Станкевіч (палітык)|Станкевіч С.]] Русіфікацыя беларускае мовы ў БССР і супраціў русіфікацыйнаму працэсу. — Менск: Навука і тэхніка, 1994.</ref>. У 1950 годзе Сталін пісаў<ref>Сталин И. Марксизм и вопросы языкознания. — Москва, 1950.</ref>: {{Цытата| Мы будзем мець справу ня зь дзьвюма мовамі, ... а з сотнямі нацыянальных моваў, зь якіх у выніку даўгога эканамічнага, палітычнага й культурнага супрацоўніцтва нацыяў будуць выдзяляцца спачатку найбольш узбагачаныя адзіныя занальныя мовы, а потым занальныя мовы зьліюцца ў вадну супольную міжнародную мову, ...якая... будзе новай мовай, што ўбярэ ў сябе найлепшыя элемэнты нацыянальных і занальных моваў. {{арыгінал|ru|Мы будем иметь дело не с двумя языками... .. а с сотнями национальных языков, из которых в результате длительного экономического, политического и культурного сотрудничества наций будут выделяться сначала наиболее обогащенные единые зональные языки, а потом зональные языки сольются в один общий международный язык, ...который... будет новым языком, вобравшим в себя лучшие элементы национальных и зональных языков}} }} Адна з прадказаных Сталіным занальных моваў мусіла паўстаць на базе расейскай мовы<ref>[[Зьміцер Саўка|Саўка З.]] Мазаічная артаграфія. З нагоды прыняцьця Правапіснага закону — 2008 (частка 1) // [[Arche]]. № 12, 2009. С. 12.</ref>. За час усёй русіфікацыйнай кампаніі, якая пачалася ў 1930-х гадох ва ўсіх нерасейскіх мовах [[СССР|Савецкага Саюзу]], адбываўся прыкладна аднолькавы працэс з аднолькавай рэакцыяй на яго з боку асобных народаў. Калі разгледзець славянскія нерасейскія мовы СССР — [[беларуская мова|беларускую]] і [[украінская мова|ўкраінскую]] — то ў зьвязку з сваяцтвам гэтых моваў русіфікацыйны працэс у кожнай зь іх зьяўляўся ідэнтычным ува ўсіх дэталях. У працэсе русіфікацыі неславянскіх моваў — [[цюрскія мовы|цюрскіх]], моваў народаў [[Каўказ]]у, мовы [[Балтыя|балцкіх]] народаў — існавалі пэўныя фармальныя і колькасныя розьніцы ад русіфікацыйнага працэсу ў беларускай альбо ўкраінскай мовах, але асноўныя мэты, на якія быў скіраваны гэты працэс, заставаліся аднолькавымі<ref name="Stanislau Stankievic"/>. Рэалізацыя моўнай палітыкі ў [[БССР]] праводзілася ў двух кірунках, якія ўзаемна дапаўняюць адзін адно, але пасьлядоўна вялі да поўнай нівэляцыі беларускае мовы<ref name="Stanislau Stankievic"/>: # Звужэньне сфэры ўжываньня беларускай мовы ў публічным жыцьці і замена яе расейскай; # Усебаковая русіфікацыя дапушчанай да публічнага ўжываньня беларускай мовы. Адным з асноўных кірункаў русіфікацыі па [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайне]] стала накіраваньне ў Беларусь работнікаў (пераважна на кіроўныя пасады) зь іншых рэспублік СССР. Толькі ў 1944 годзе ЦК [[КПСС|кампартыі]] накіраваў у БССР на сталую працу 429 чалавек, зь якіх звыш 10 сталі сакратарамі [[абкам]]аў, 19 — загаднікамі аддзелаў абкамаў, каля 40 — першымі сакратарамі [[райкам]]аў партыі. Паводле зьвестак на 1 студзеня 1945 году, у агульным складзе [[КП(б)Б]] беларусаў было толькі 46%, прытым іх вельмі неахвотна вылучалі на высокія кіроўныя пасады. Больш за дзесяць паваенных гадоў ЦК КП(б) Б узначальвалі расейцы з паходжаньня<ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 37—38.</ref>. Згодна з прынятай у жніўні 1944 году пастановай кампартыі прадугледжвалася пасылка ў Беларусь на сталую працу значнай колькасьці расейскамоўных прапагандысцкіх кадраў і работнікаў культуры<ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 41.</ref>. Як адзначае беларускі гісторык [[Уладзімер Аляксеевіч Арлоў|Уладзімер Арлоў]], камуністычныя ідэолягі адводзілі гэтай магутнай хвалі перасяленцаў з Расеі важную ролю ў русіфікацыі Беларусі і стварэньньні «новай этнічнай супольнасьці» ({{мова-ru|новой этнической общности|скарочана}}) — бяспамятнага, абязмоўленага народу, зь якім можна праводзіць хоць-якія экспэрымэнты<ref name="Arlou-1993"/>. Адначасна актыўна спрыялі працэсу русіфікацыі шматлікія структурныя падразьдзяленьні спэцслужбаў, якія жорстка распраўляліся зь беларускімі падпольнымі арганізацыямі<ref name="Lyc-38">{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 38.</ref>. Па сьмерці Сталіна ў чэрвені 1953 году на пленуме ЦК КПБ у Менску кандыдат на пасаду першага сакратара беларускага ЦК [[Міхаіл Зімянін]] рэзка раскрытыкаваў палітыку партыйнага кіраўніцтва ў нацыянальным пытаньні, асабліва ў заходніх абласьцях БССР. Ён заявіў, што сярод партыйных і савецкіх кіраўнікоў там пераважаюць небеларусы — з 1175 партыйных чыноўнікаў беларусаў толькі 121 чалавек; з 1408 супрацоўнікаў аблвыканкамаў мясцовымі беларусамі былі толькі 114, з 321 супрацоўніка гарвыканкамаў мясцовых было толькі 25 чалавек. Асабліва рэзка Зімянін гаварыў пра становішча ў органах НКВД-МУС: у цэнтральным і абласных апаратах МУС беларусаў — адзінкі, з 173 начальнікаў райаддзелаў МУС беларусаў было толькі 33; у заходніх абласьцях з 840 апэратыўных супрацоўнікаў органаў МУС мясцовых ураджэнцаў толькі 17 чалавек; у органах міліцыі заходніх вобласьцяў з 150 кіраўнікоў беларусам быў толькі 1, а з 92 начальнікаў гаррайаддзелаў міліцыі ўраджэнцаў заходніх абласьцей было толькі 5. Таксама на пленуме гаварылася пра варты жалю стан беларускай адукацыі, напрыклад, у Менску па-беларуску навучаліся толькі 15% вучняў. Але гэтага стану зьмяніць не ўдалося, бо яшчэ падчас пленуму [[Лаўрэнці Берыя|Лаўрэнція Берыю]], які даслаў у Менск Зімяніна, арыштавалі і ягоныя спробы нацыянальнага разьняволеньня ў СССР вельмі хутка згарнулі<ref name="Ablamiejka-21-04-2022"/>. Увогуле, у паваеннай Беларусі ўсімі найважнейшымі пытаньнямі, у тым ліку і культурна-моўнымі, фактычна загадвалі савецкія ўлады ў Маскве, прытым не на карысьць беларусаў<ref name="Lyc-38"/>. Кепская сытуацыя склалася з выданьнем кнігаў на беларускай мове. Такія выданьні трымаліся на складах, не пушчаліся ў продаж, а пазьней сьпісваліся ў якасьці затаваранай нехадавой прадукцыі, якую ніхто ня хоча чытаць. Разам зь зьмяншэньнем накладаў і колькасьці беларускамоўнай друкаванай прадукцыі павялічвалася колькасьць і ўдзельная вага расейскамоўнай. У 1946 годзе наклад часопісаў на расейскай мове ў БССР складаў 1[[адсотак|%]], 1955 годзе ён дасягнуў 31%. У 1970 годзе агульны наклад беларускамоўных кнігаў складаў 9 мільёнаў асобнікаў, расейскамоўных — 16 мільёнаў<ref name="atlantyda">[http://www.svaboda.org/content/transcript/822774.html Беларуская Атлянтыда: без бар’ераў. Русыфікацыя], [[Радыё Свабода]], 13 сьнежня 2007 г.</ref>. Кнігі на беларускай мове ў 1950, 1965 і 1970 гадох складалі адпаведна 85%, 31% і 37% ад агульнай колькасьці кнігаў, друкаваных у БССР. Газэты: 85%, 57% і 38%. Нязначнае павелічэньне назіралася толькі сярод часапісаў: 74%, 75% і 81%<ref>Мікуліч Т. Мова і этнічная самасвядомасць. — Менск: Навука і тэхніка, 1996. С. 96.</ref>. Найбольш актыўна працэс русіфікацыі пайшоў у 1960—1970-я гады. Шырокая дыскусія пра мэтады навучаньня расейскай мове ў рэспубліках СССР скончылася ў жніўні 1956 году міжрэспубліканскай канфэрэнцыі ў [[Ташкент|Ташкенце]], дзе зазначалася, быццам расейская мова стала ўсім савецкім народам «''другой роднай мовай''» і сродкам узбагачэньня лексыкі нацыянальных моваў. Кампанія ўкараненьня расейскай мовы ўва ўсе сфэры жыцьця нацыянальных рэспублік, што разгарнулася па гэтым, сустрэла пратэст часткі нацыянальнай інтэлігенцыі, якая па XX зьезьдзе партыі пачала выказвацца вальней. Нават найвышэйшае кіраўніцтва БССР выказвалася з асуджэньнем маштабаў русіфікацыі. У студзені 1959 году на прыёме ў гонар 40-годзьдзя БССР, на які прыехаў [[Мікіта Хрушчоў|М. Хрушчоў]], першы сакратар ЦК КПБ [[Кірыла Мазураў|К. Мазураў]] выступіў з прамовай на беларускай мове. Хрушчоў абурыўся, чаму выступ быў не па-расейску. Крыху пазьней ён выказаўся яшчэ больш вызначана<ref>[https://www.svaboda.org/a/29693737.html Ня трапіць у палон «русского мира». У Віцебску абмеркавалі лёс беларускай дзяржаўнасьці], [[Радыё Свабода]], 6 студзеня 2019 г.</ref>: {{Цытата| Чым хутчэй мы ўсе загаворым па-расейску, тым хутчэй збудуем камунізм. {{арыгінал|ru|Чем скорее мы все будем говорить по-русски, тем быстрее построим коммунизм.}} }} Па гэтым пачалося выцісканьне беларускай мовы з тых пазыцыяў, якія яна пакуль яшчэ займала, і асабліва ўзмацнілася з прыходам на пасаду першага сакратара ЦК КПБ [[Пётар Машэраў|Пятра Машэрава]] ў 1965 годзе<ref>Коряков Ю. Б. Языковая ситуация в Белоруссии и типология языковых ситуаций. Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук. Научный руководитель — доктор филологических наук, профессор В. М. Алпатов. — Московский Государственный Университет им. М. В. Ломоносова. Филологический факультет. С. 39—40.</ref>. 26 траўня 1983 году была прынятая пастанова [[ЦК КПСС]] і Савету Міністраў СССР аб павелічэньні на 15% заработку настаўнікаў расейскай мовы ў беларускамоўных школах. Пастанова прадугледжвала з студзеня 1984 году павелічэньне на 15% стаўкі настаўнікаў падрыхтоўчых і другіх-трэціх клясаў, якія ведалі расейскую мову, і настаўнікаў расейскай мовы і літаратуры ў 4—11 клясах агульнаадукацыйных школаў усіх тыпаў<ref name="atlantyda"/>. Асаблівасьцю русіфікацыйных захадаў уладаў СССР у Беларусі стала сыстэматычнае насаджэньне беларусам [[Комплекс непаўнавартасьці|комплексу непаўнавартасьці]] на нацыянальным узроўні: як культурна-гістарычнага («''беларускі народ быў яшчэ ў незапамятныя часы заваяваны магутным і баявым народам — [[летувісы|летувісамі]] — і з той пары хадзіў то пад уладай летувісаў, то палякаў — і толькі магутны старэйшы расейскі брат здолеў вярнуць беларусаў да нармальнага жыцьця і выратаваў іх ад немінучай пагібелі як асобнага народа''»<ref>Астапенка А. Мікола Ермаловіч: Той, хто вярнуў нам гісторыю. — {{Менск (Мінск)}}: «Харвест», 2015. С. 5.</ref>), так і эканамічнага («''без Расеі мы нішто''», «''без Расеі мы памром''»<ref>[[Дзьмітры Гурневіч]], [https://www.svaboda.org/a/31857889.html «Без Расеі Беларусь памрэ». Тлумачым, чаму гэта ня так], [[Радыё Свабода]], 19 траўня 2022 г.</ref>). Вынікам расейскай імпэрскай і савецкай русіфікацыйнай палітыкі стала тое, што на час [[Перабудова|перабудовы]], якая пачалася ў сярэдзіне 1980-х гадоў, беларусы былі найбольш дэнацыяналізаванымі і русіфікаванымі з народаў усіх рэспублік СССР. Гэта прычынілася да таго, што працэсы [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|нацыянальнага адраджэньня]] ішлі тут больш марудна, чым у іншых, і сустракалі значны супраціў з боку савецкага дзяржаўнага чыноўніцкага апарату<ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 45.</ref>. === Змаганьне супраць расейска-савецкай акупацыі === Па распадзе Расейскай імпэрыі і ўтварэньні [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] першыя паўстаньні супраць расейскіх [[Бальшавікі|бальшавікоў]], якія спрабавалі захапіць [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічную тэрыторыю беларусаў]], адбыліся ў сакавіку — верасьні 1918 году — на [[Амсьціслаўскае ваяводзтва|Амсьціслаўшчыне]], [[Аршанскі павет|Аршаншчыне]], [[Віцебскі павет|Віцебшчыне]] і [[Полацкае ваяводзтва|Полаччыне]]. У лістападзе таго ж году выбухнула [[Вяліскае паўстаньне]], у якім удзельнічалі дзясяткі тысячаў чалавек. Яно перакінулася на сумежную [[Смаленскі павет|Смаленшчыну]] (Парэцкае паўстаньне). У сакавіку — красавіку 1919 году паўстаньні прайшлі ў ваколіцах [[Гомель|Гомля]], [[Карма (Кармянскі раён)|Кармы]], [[Рагачоў|Рагачова]], [[Рэчыца|Рэчыцы]], [[Нясьвіж]]у, [[Мір (Гарадзенская вобласьць)|Міру]], [[Слуцак|Слуцка]], [[Старобін]]а ды іншых местаў і мястэчак<ref name="Sidarevic-1993">[[Анатоль Сідарэвіч|Сідарэвіч А.]] Дзе ў Беларусі былі арганізаваныя паўстанні супраць камуністаў? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 65.</ref>. Антыбальшавіцкія паўстаньні працягнуліся ў 1920 годзе, найбольшым зь іх выявілася Койданаўскае паўстаньне, калі ў ліпені 4 дні трымалася [[Койданаўская самастойная рэспубліка]]. У лістападзе — сьнежні таго ж году [[Рада Случчыны]], узначаленая беларускімі сацыялістамі-рэвалюцыянерамі, узьняла 10 тысячаў чалавек і арганізавала іх у два палкі, [[Слуцкі збройны чын|якія месяц трымалі ўладу Беларускай Народнай Рэспублікі ў 15 валасьцях]]. У 1921 годзе на тэрыторыі Беларусі дзейнічалі партызанскія аддзелы (агулам 3,5 тысячы чалавек). Пазьней сялянскія паўстаньні, якія ўсяляк прыхоўваліся тагачасным савецкім друкам, адбываліся ў 1930-я гады супраць [[Калектывізацыя|калектывізацыі]]<ref name="Sidarevic-1993"/>. У 1946 годзе пераважна на захадзе Беларусі ўтварыўся падпольны [[Саюз беларускіх патрыётаў]], сярод мэтаў якога была абарона нацыянальных і грамадзянскіх правоў, захаваньне і разьвіцьцё беларускай культуры і мовы, і ўрэшце — пабудова сувэрэннай, незалежнай Беларусі. Яго суполкі зьявіліся ў [[Баранавічы|Баранавічах]], [[Берасьце|Берасьці]], [[Глыбокае|Глыбокім]], [[Горадня|Горадні]], [[Маладэчна|Маладэчне]], [[Менск]]у, [[Наваградак|Наваградку]], [[Паставы|Паставах]], [[Пінск]]у, [[Слонім]]е і іншых местах і мястэчках. У 1947 годзе органы савецкай дзяржбясьпекі з дапамогай правакатараў разграмілі Саюз беларускіх патрыётаў, якіх ашальмавалі як «фашыстаў» і жорстка пакаралі. Некаторых зь іх расстралялі, частка загінула на бальшавіцкай катарзе<ref>Ялугін Э. Што такое СБП? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 71.</ref>. У 1944—1957 гадох узброенае змаганьне з расейска-савецкімі акупантамі за аднаўленьне незалежнасьці Беларусі вяла партызанская арганізацыя [[Чорны кот (арганізацыя)|Чорны кот]]<ref>{{Літаратура/Антысавецкія рухі ў Беларусі (1944—1956). Даведнік|к}}</ref>, у 1946—1949 гадох дзейнічаў падпольны [[Саюз змаганьня за незалежнасьць Беларусі]]. === Савецкія масавыя рэпрэсіі === [[Файл:Kurapaty - 01.jpg|значак|250пкс|[[Курапаты]], месца масавых расстрэлаў ахвяраў [[НКВД]]]] {{Асноўны артыкул|Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі}} На думку беларускага дасьледніка [[Леанід Маракоў|Леаніда Маракова]], у 1930-я гады на [[Сталін]]а працавалі сакрэтныя інстытуты [[НКВД]], якія пралічылі значны патэнцыял у геапалітычным становішчы [[Беларусь|Беларусі]]. Для таго, каб [[беларусы]] ніколі не атрымалі незалежнасьці ад [[Расея|Расеі]], яны сыстэматычна вынішчалі інтэлектуальны генафонд нацыі. Як адзначае Леанід Маракоў: ''«Зьмянілася ўжо некалькі пакаленьняў, а нам усё ніяк не атрымоўваецца аднавіць згубленае. Усё таму, што мы — дзеці горшых, лепшых выразалі»''<ref name="tut.by">{{Спасылка | аўтар = Кастусь Лашкевич, Леонид Моряков | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 21.10.2010 | url = http://news.tut.by/201107.html| загаловак = Как в БССР уничтожали врачей и избавлялись от больных| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[TUT.BY]] | дата = 22 кастрычніка 2010 | мова = ru | камэнтар = }}</ref>. Ад рэпрэсіяў 1930-х гадоў пацярпелі 26 акадэмікаў і 6 чальцоў-карэспандэнтаў [[Беларуская акадэмія навук|Беларускай акадэміі навук]]. З 139 асьпірантаў, якія былі ў 1934 годзе, засталося толькі шэсьць чалавек. Дасьледаваньні ў галіне гуманітарных навук практычна спыніліся<ref>[[Васіль Кушнер|Кушнер В.]] Культурнае і духоўнае жыццё савецкай Беларусі // {{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 402.</ref>. У 1930-я гады савецкія ўлады фізычна і духоўна зьнішчылі 32 менскія гісторыкі, іх працы выдалілі з навуковых бібліятэк. Увогуле, была поўнасьцю зьніштожаная беларуская гістарычная школа<ref>[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20091202093523/http://arche.by/by/19/30/1220/ Прадмова да «літоўскага» нумару] // [[Arche]] № 9, 2009.</ref>. З 540—570 літаратараў, якія друкаваліся ў Беларусі ў 1920—1930-я гады, было рэпрэсавана ня менш за 440—460 (80%), у тым ліку [[Тодар Кляшторны]], [[Андрэй Мрый]] і мноства іншых вядомых аўтараў. Калі ўлічваць аўтараў, вымушаных зьехаць з радзімы, то ад рэпрэсіяў пацярпелі ня менш за 500 беларускіх літаратараў (90%), чвэртка ўсёй колькасьці літаратараў (2000), рэпрэсаваных у СССР<ref>{{Літаратура/Даведнік Маракова|РЛ|1|0|РЛ1-3|РЛ1-3}}</ref>. Як падкрэсьлівае гісторык [[Сяргей Абламейка (гісторык)|Сяргей Абламейка]], пад рэпрэсіі трапіла практычна 100% складу [[Саюз пісьменьнікаў БССР|Саюзу пісьменьнікаў БССР]], да [[Нямецка-савецкая вайна|вайны]] дажыло ня больш за 20 чалавек. Вынікам такога антыбеларускага тэрору стала тое, што жыхары Менску літаральна баяліся вымавіць слова па-беларуску<ref name="Ablamiejka-21-04-2022"/>. Тым часам, паводле падлікаў Леаніда Маракова, ва [[Украіна|Ўкраіне]] колькасьць рэпрэсаваных літаратараў склала каля 35—40%, у [[Расея|Расеі]] — ня больш за 15%<ref name="tut.by"/>. Па [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайне]] савецкія ўлады масава рэпрэсавалі тых, хто ў ваенны час хоць неяк супрацоўнічаў (у тым ліку дзеля выжываньня) зь [[Нямецкая акупацыя Беларусі (1941—1944)|нямецкай адміністрацыяй]]: паміж 1945—1950 гадамі зь Беларусі ўглыб СССР дэпартавалі каля 1 мільёну маладых беларусаў<ref name="Ablamiejka-21-04-2022"/>. === Савецкая адукацыйная палітыка === У адукацыі Беларусі, як і ў іншых савецкіх рэспубліках, прапаганда і насаджэньне расейскай мовы пачаліся з выкананьня прынятай 13 сакавіка 1938 году Саветам народных камісараў СССР і ЦК [[Камуністычная партыя Савецкага Саюзу|Усесаюзнай кампартыі (бальшавікоў)]] пастановы аб абавязковым вывучэньні расейскай мовы ў агульнаадукацыйнай школе нацыянальных рэспублік. З 1938/39 навучальнага году расейская мова стала галоўным прадметам беларускамоўных школаў<ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 31.</ref>. Тым часам з пэдагагічнага працэсу агульнаадукацыйных школаў, сярэдніх спэцыяльных і вышэйшых навучальных установаў прыбралі гісторыю Беларусі як асобны прадмет, яе паасобныя фрагмэнты былі толькі ў агульным курсе гісторыі СССР<ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 32.</ref>. У 1945—1955 гадох у Беларускай ССР ажыцьцявілі абавязковую пачатковую асьвету і перайшлі да ўсеагульнай 7-гадовай асьветы. У паваенны час на нізкім прафэсійным узроўні вялося выкладаньне многіх прадметаў, дрэнна ўлічваліся нацыянальныя асаблівасьці ў навучальна-выхаваўчай рабоце. Гэтаму спрыялі ўмовы, зьвязаныя з выпраўленьнем у БССР многіх кадраў, якія не валодалі мовай карэннага насельніцтва і не жадалі, каб яе вывучалі іх дзеці. Абыякава ставіўся да беларускай мовы партыйна-дзяржаўны апарат. У 1953 годзе толькі 62,2% кіроўных кадраў рэспубліканскай партыйнай арганізацыі складалі прадстаўнікі карэннай нацыянальнасьці. Гэтыя абставіны спрыялі таму, што рэзка скарацілася колькасьць беларускіх школаў у буйных прамысловых цэнтрах. У Менску ў 1945/46 навучальным годзе з 28 школаў 14 былі беларускамоўнымі, а ўжо ў 1952/53 навучальным годзе з 46 школаў беларускіх налічвалася толькі 9. Набірала моц тэндэнцыя скарачэньня беларускамоўных школаў у местах і ў сельскай мясцовасьці<ref>Нарысы гісторыі Беларусі: У 2 ч. / АН Беларусі, Ін-т гісторыі; Рэдкал.: М. Касцюк (гал. рэд.) і інш. Ч. 2. — {{Менск (Мн.)}}: Беларусь, 1995. С. 362.</ref>. Тым часам галоўным інструмэнтам русіфікацыйнай палітыкі стала расейскамоўная вышэйшая і сярэдняя спэцыяльная школа, куды беларусаў залічвалі толькі пры ўмове пасьпяховага ўступнага экзамэну з расейскай мовы. Яе, як галоўны прадмет, здавалі пры паступленьні ўва ўсе тыпы сярэдніх спэцыяльных і вышэйшых навучальных установаў, што прыводзіла да самарусіфікацыі<ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 42.</ref>. Беларускамоўныя агульнаадукацыйныя школы фактычна набылі тупіковы характару, бо навучальныя ўстановы больш высокай ступені карысталіся выняткова расейскай мовай<ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 43.</ref>. 4 студзеня 1959 году сяброўка Прэзыдыюму Цэнтральнага камітэту [[КПСС]] [[Кацярына Фурцава]] даслала з Масквы тэлеграму ва ўрад БССР з патрабаваньнем пераводу навучаньня ў агульнаадукацыйных школах на расейскую мову<ref>{{Артыкул|аўтар=Канюта В.|загаловак=Клясыкі гавораць|спасылка=http://www.zviazda.by/be/news/20140221/1392932685-klasiki-gavorac|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=21 лютага 2014|нумар=[http://www.zviazda.by/be/number/33-27643 33 (27643)]|старонкі=[http://www.zviazda.by/sites/default/files/pdf/2014/02/21lut-6.indd_.pdf 6]|issn=1990-763x}}</ref>. У выніку, да 1961 году ўсе беларускамоўныя школы ў раённых цэнтрах Беларускай ССР гвалтам русіфікавалі. Да паступовай русіфікацыі агульнаадукацыйнай школы таксама прывяло наданьне дзецям іншаземцаў права адмовы ад адукацыі на мове краіны пражываньня. Да 1979 году ў БССР перайшлі да ўсеагульнай сярэдняй адукацыі, у 1984 годзе — усеагульнай 11-гадовай (4 + 5 + 2) усеагульнай сярэдняй адукацыі. У 1989 годзе ў расейскамоўных школах было 80% вучняў, у беларускамоўных — 20%<ref name="б">{{Кніга|аўтар=[[Сьвятлана Снапкоўская|Снапкоўская С.]]|частка=Асьвета|загаловак=[[Беларуская энцыкляпэдыя]] ў 18 тамах|арыгінал=|спасылка=http://files.knihi.com/Slounik/02/enc/Bielaruskaja_encyklapedyja.torrent|адказны=гал.рэд. [[Генадзь Пашкоў]]|выданьне=|месца=Менск|выдавецтва=[[Беларуская энцыкляпэдыя імя Петруся Броўкі]]|год=1999|том=2|старонкі=24-25|старонак=480|сэрыя=|isbn=985-11-0061-7|наклад=10 000}}</ref>. У пачатку 1980-х гадоў у Менску толькі адно дзіця навучалася па-беларуску — вучаніца 3-яй школы Наста Лісіцына<ref>[https://www.svaboda.org/a/29724253.html «Мне абвяшчалі байкот». У пачатку 80-х у Менску была адна дзяўчына, якая вучылася па-беларуску. Мы яе знайшлі], [[Радыё Свабода]], 20 студзеня 2019 г.</ref>. === Савецкая культурная палітыка === [[Файл:Muzeum Suworowa w Kobryniu.JPG|значак|250пкс|Музэй [[Аляксандар Сувораў|Суворава]] ў [[Кобрынь|Кобрыні]], створаны за савецкім часам]] У 1920—1950-я гады савецкія ўлады масава зьнішчалі беларускія архіўныя дакумэнты, асабліва гэтае зьнішчэньне было актыўным з канца 1930-х да канца 1950-х гадоў, калі савецкія архівы знаходзіліся ў складзе [[Народны камісарыят унутраных справаў|НКВД-МГБ]]<ref name="Ablamiejka-21-04-2022"/>. За савецкім часам працягнуўся распачаты ўладамі Расейскай імпэрыі вываз зь Беларусі гістарычна-культурных каштоўнасьцяў. Напрыклад, у 1950 годзе савецкія ўлады ў строгай таямніцы<ref name="Maldzic-1993">[[Адам Мальдзіс|Мальдзіс А.]] Які лёс старадаўных музейных і бібліятэчных збораў у Беларусі? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 74.</ref> падаравалі Польшчы абсалютную большасьць партрэтаў (63 адзінкі) зь Нясьвіскай галерэі<ref>Кірпа С. [http://www.tio.by/newspaper/651 Скарбы Нясвіжа: гісторыя стварэння і рабавання] // Туризм и отдых. № 39 (724), 8 кастрычніка 2009 г.</ref>. Тым часам рэлігійная і духоўная сьвятыня [[беларусы|беларусаў]] — [[Крыж Эўфрасіньні Полацкай]] — з усяго відаць, трапіла ў перададзеную ў 1943 годзе [[Расейская праваслаўная царква|Расейскай праваслаўнай царкве]] [[Троіца-Сергіева лаўра|Троіца-Сергіевую лаўру]], дзе таемна ад грамадзкасьці захоўваецца як асабістая сьвятыня [[Патрыярх Маскоўскі і ўсяе Расеі|маскоўскага патрыярха]]<ref name="Tarasau-2021">[https://nn.by/?c=ar&i=274240 «Патрыярх лічыць яго асабістай святыняй і прыязджае да яго маліцца». Дзе знаходзіцца Крыж Ефрасінні Полацкай?], [[Наша Ніва]], 9 чэрвеня 2021 г.</ref>. У выніку гэтых спусташэньняў на пачатак 1990-х гадоў на тэрыторыі [[Беларусь|Беларусі]] не засталося ніводнага выданьня [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588 году|III Статуту Вялікага Княства Літоўскага]] на [[Старабеларуская мова|старабеларускай мове]]. Асобнікі найбольш масавага выданьня 1594—1595 гадоў разьмеркаваліся наступным чынам: [[Расея]] (11), [[Польшча]] (6), [[Летува]] (6), [[Украіна]] (5), [[Вялікабрытанія]] (1)<ref>{{спасылка|url=http://nn.by/?c=ar&i=73492 |загаловак=Магчымасць вярнуць у краіну арыгінальнае выданне Статута ВКЛ з’явілася ў беларусаў|выдавец=[[Наша Ніва]]|дата публікацыі=16 траўня 2012}}</ref><ref>{{спасылка|url=http://www.belta.by/ru/all_news/society/Vozmozhnost-vernut-v-stranu-originalnoe-izdanie-Statuta-VKL-pojavilas-u-belorusov_i_597560.html|загаловак=Возможность вернуть в страну оригинальное издание Статута ВКЛ появилась у белорусов |выдавец=[[БелТА]]|дата публікацыі=16 траўня 2012}}</ref>. Апроч таго, у розных музэях Беларусі засталося ня больш як 20 [[Слуцкія паясы|слуцкіх паясоў]], пераважна ў фрагмэнтах<ref>Наркевіч І. Квітнеюць серабром і золатам слуцкія паясы // Культура. № 21 (839), 24.05.2008 — 30.05.2008 г.</ref>. Як адзначае [[Адам Мальдзіс]], у выніку шматгадовага рабаваньня Беларусь, відаць, стала адзінай краінай у сьвеце, дзе нацыянальных культурных скарбаў на радзіме засталося меней, чым за яе межамі<ref name="Maldzic-1993"/>. === Масавае зьнішчэньне помнікаў архітэктуры === [[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Высокае. Кляштар баніфратаў.jpg|250пкс|значак|Кляштар баніфратаў у [[Высокае|Высокім]], ператвораны ў склад-гараж]] {{Асноўны артыкул|Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных уладамі СССР}} Радыкальныя ідэі бальшавікоў пра сацыяльнае пераўтварэньне і ўрбаністычны прагрэс прывялі да руйнаваньня цэлых архітэктурных ансамбляў. Паводле савецкіх генэральных плянаў зьнішчаліся гістарычныя трасы вуліцаў, узводзілася тыповая шматпавярховая забудова без уліку гістарычных кампазыцыйных дамінантаў, відавых пэрспэктываў і сылюэту. Прагматызм і [[Вульгарызм|вульгарная]] [[Ідэалёгія|ідэалягізацыя]] прывялі да ўтварэньня татальна абязьлічанага мескага асяродзьдзя<ref>{{Літаратура/Страчаная спадчына (2003)|к}} С. 6.</ref>. Напрыклад, у сярэдзіне 1970-х гадоў савецкія ўлады зруйнавалі [[Няміга (гістарычна-архітэктурны комплекс)|ансамбль гістарычнай забудовы вуліцы Нямігі]] ў Менску, па чым яны збудавалі там шматпавярховы жылы дом паводле праекту [[Сьцяпан Мусінскі|Сьцяпана Мусінскага]], ураджэнца [[Валагодзкая вобласьць|Валагодзкай вобласьці]] [[Расея|Расеі]], які пераехаў у Беларусь у 1960 годзе<ref>{{Літаратура/БелЭн|11к}} С. 38.</ref>. А ў 1985 годзе на месцы зьнішчана савецкімі ўладамі [[Касьцёл Сьвятога Тамаша Аквінскага і кляштар дамініканаў (Менск)|кляштару дамініканаў]] пачалося ўзьвядзеньне гмаха [[Палац Рэспублікі (Менск)|Палаца Рэспублікі]] паводле праекту аўтарскага калектыву пад кіраўніцтвам [[Міхаіл Пірагоў|Міхаіла Пірагова]], ураджэнца [[Краснаярскі край|Краснаярскага краю]] Расеі, які пераехаў у Беларусь у 1975 годзе<ref>{{Літаратура/Архітэктура Беларусі: Энцыкляпэдычны даведнік|к}} С. 601.</ref>. Гэтыя новыя будынкі ў Менску, як і іншыя савецкія гмахі ў гістарычных цэнтрах беларускіх местаў, парушылі цэласнасьць ансамбляў і сталі замінаць успрыманьню гістарычна-архітэктурных каштоўнасьцяў<ref name="TUT.BY-2013-01-29">Беницевич Н. [https://web.archive.org/web/20160305020031/http://news.tut.by/society/332463.html?utm_source=rss-news&utm_medium=rss&utm_campaign=news-feed Дворец Республики, дом «У Троицкого» и здание МВД признаны дисгармоничными], [[TUT.BY]], 29.01.2013 г.</ref><ref name="sp">Чантурыя Ю. Гарады і час: Мінск // {{Літаратура/Страчаная спадчына (2003)|к}} С. 294.</ref>. [[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Койданаўскі замак.jpg|250пкс|значак|[[Койданаўскі замак|Замак і кальвінскі збор]] у [[Койданаў|Койданаве]], зьнішчаныя дашчэнту савецкімі ўладамі]] У 1930-я гады ў [[СССР]] пад заклікам барацьбы супраць рэлігіі пачалося масавае зьнішчэньне сакральных будынкаў усіх канфэсіяў, многія зь якіх былі ўнікальнымі помнікамі гісторыі і архітэктуры. У выніку гэтага акту [[вандалізм]]у савецкія ўлады зьнішчылі архітэктурных ансамблі старажытных манастыроў ў [[Віцебск]]у, [[Ворша|Воршы]], [[Полацак|Полацку]], [[Амсьціслаў|Амсьціславе]] і інш. У [[Магілёў|Магілёве]] з мэтай «сацыялістычнай рэканструкцыі» места за адну ноч узарвалі 9 помнікаў сакральнай архітэктуры. У паваенны час зьнішчэньне помнікаў архітэктуры працягвалася пад прыкрыцьцём генэральных плянаў аднаўленьня і рэканструкцыі местаў. Найбольшыя страты сярод архітэктурынай спадчыны беларусы панесьлі ў 1960—1970-я гады<ref name="str_sp_54"/>. [[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Клецак, Фарны касьцёл.jpg|250пкс|значак|[[Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы (Клецак)|Фарны касьцёл]] у [[Клецак|Клецку]], зруйнаваны савецкімі ўладамі]] Мастак [[Мікола Купава]] зьвяртае ўвагу на тое, што ў часы савецкага панаваньня бальшавікі часьцей руйнавалі ня [[Мураўёўкі|цэрквы-мураўёўкі]], а старажытныя беларускія сьвятыні<ref>Купава М. [http://media.catholic.by/nv/n9/art10.htm?forprint=1 Аршанская бажніца Апекі Маці Божай] // [[Наша Вера]]. № 3 (9), 1999 г.</ref>. Напрыклад, у Воршы адзіная збудаваная расейскімі ўладамі царква-мураўёўка засталася некранутай, прытым савецкія ўлады зьнішчылі чатыры царквы і два касьцёлы, якія зьяўляліся помнікамі архітэктуры [[барока]] часоў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]; у [[Шклоў|Шклове]] таксама захавалася толькі царква-мураўёўка, а пад руйнаваньне трапілі каштоўныя помнікі сакральнай архітэктуры [[магілёўскае барока|магілёўскага барока]] і [[клясыцызм]]у; у [[Магілёў|Магілёве]] захаваліся дзьве царквы-мураўёўкі, прытым места страціла тры царквы і два касьцёлы, помнікі архітэктуры барока, а таксама тры царквы і касьцёл, помнікі архітэктуры клясыцызму. Падобная выпадкі таксама назіралася ў [[Лагойск]]у, [[Койданаў|Койданаве]], [[Дзісна|Дзісьне]], [[Горадня|Горадні]] і інш. [[Файл:Зруйнаваны касцёл Святога Станіслава ў Пінску (выгляд да 1953г і пасля).jpg||250пкс|значак|[[Касьцёл Сьвятога Станіслава і калегіюм езуітаў (Пінск)|Касьцёл Сьвятога Станіслава]] ў Пінску, зруйнаваны савецкімі ўладамі]] Калі на пачатак XIX стагодзьдзя [[Віцебск]] упрыгожвала [[Сьпіс помнікаў архітэктуры віленскага барока#Віцебшчына|12 унікальных твораў]] [[віленскае барока|віленскага барока]] (другое месца пасьля [[Вільня|Вільні]]), то па расейскім і савецкім панаваньні зь іх захаваўся толькі [[Віцебская ратуша|адзін у перабудаваным выглядзе]]<ref>Добровольский П. [https://web.archive.org/web/20180924230304/https://news.tut.by/culture/550660.html Замки, храмы и ратуши. Кто, когда и зачем уничтожил исторический облик крупных городов Беларуси], [[TUT.BY]], 10 ліпеня 2017 г.</ref>. === Савецка-расейскія помнікі і памятныя знакі === [[Файл:Monument to Vladimir Lenin in Minsk.JPG|значак|250пкс|Адзін з помнікаў Леніну ў Менску]] Савецкія ўлады масава ўсталёўвалі ў Беларусі помнікі і памятныя знакі расейскім камуністычным дзеячам, у першую чаргу [[Ленін]]у, [[Сталін]]у, [[Фэлікс Дзяржынскі|Дзяржынскаму]] і [[Міхаіл Калінін|Калініну]]. Усе гэтыя помнікі і памятныя знакі, апроч дэмантаваных у час «хрушчоўскай адлігі» помнікаў Сталіну, на пачатак XXI стагодзьдзя займалі найбольш значныя месцы на цэнтральных вуліцах і пляцах беларускіх местаў і мястэчак<ref>Хільмановіч У. [https://www.racyja.com/blohi-racyi/uladimir-hilmanovic/dzyarzhynski-i-karova/ Дзяржынскі і карова], [[Радыё Рацыя]], 2018 г.</ref>. [[Файл:SuvurovPark.JPG|значак|250пкс|Знак уваходу ў «парк Суворава»]] Поруч зь Леніным, Сталінам і [[Лаўрэнці Берыя|Берыяй]] у СССР заўзята шанавалі расейскага вайсковага дзеяча [[Аляксандар Сувораў|Суворава]], які атрымаў ад маскоўскай гаспадыні [[Кацярына II|Кацярыны ІІ]] Кобрынскую воласьць з 13 279 сялянамі-мужчынамі ў падарунак за здушэньне [[Паўстаньне 1794 году|паўстаньня Тадэвуша Касьцюшкі]]. У 1948 годзе [[Кобрынь|Кобрынскаму]] мескаму парку, заснаванаму падскарбіем Вялікага Княства Літоўскага [[Антоні Тызэнгаўз|Антоніем Тызэнгаўзам]], надалі афіцыйную назву «Парк культуры і адпачынку імя А. В. Суворава». У 1950 годзе, у 150-тую гадавіну сьмерці, у парку паставілі бюст Суворава. Нягледзячы на атрыманьне Беларусьсю незалежнасьці, аб’екты, названыя ў гонар Суворава дагэтуль засталіся ў краіне. Яго імя носяць вуліцы ў 35 местах і 24 мястэчках Беларусі. Дзейнічае Кобрынскі музэй, прысьвечаны Сувораву, [[Менская сувораўская вайсковая вучэльня]]. Імём Суворава назвалі 23 калгасы<ref>[[Кастусь Тарасаў|Тарасаў К.]] Які след у гісторыі Беларусі пакінуў А. Сувораў? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 50—51.</ref>. === Савецка-расейскія перайменаваньні === ==== Населеныя пункты ==== {{Глядзіце таксама|Сьпіс населеных пунктаў Беларусі, пераназваных у XX стагодзьдзі}} Наўмыснае сьціраньне гістарычнай памяці беларусаў выявілася ў зьнішчэньні спрадвечнай тапанімікі. За савецкім часам адзначаліся масавыя перайменаваньні беларускіх паселішчаў. Савецкія ўлады зьмянілі афіцыйныя назвы наступных местаў і мястэчак: у 1923 годзе — [[Ігумен]] на Чэрвень і [[Вызна]] на Чырвоная Слабада, у 1932 годзе — [[Койданаў]] на Дзяржынск, у 1934 годзе — [[Качэрычы]] на Кіраўск, у 1939 годзе — [[Менск]] на Мінск, у 1945 годзе — [[Прапойск]] на Слаўгарад, у 1954 годзе — [[Рудабелка]] на Акцябарскі, у 1961 годзе — [[Шацілавічы|Шацілкі]] на Сьветлагорск, у 1962 годзе — [[Дрыса]] на Верхнядзьвінск. Найбольш шырокія перайменаваньні адбываліся ў 1938—1939 гадох, калі зьмянілі назвы 67 паселішчаў, і ў 1964 годзе, калі перайменавалі больш як 300 населеных пунктаў<ref>{{Навіна|аўтар=Трафімовіч А.|загаловак=Акцябрскі, Дзяржынск… Навошта пераймяноўвалі беларускія гарады|спасылка=http://www.aif.by/social/item/19882-cityname.html|выдавец=[[Газэта]] «[[Аргумэнты і факты ў Беларусі]]»|дата публікацыі=27 сьнежня 2012|дата доступу=13 лютага 2012}}</ref>. Перайменаваньні ажыцьцяўляліся з розных прычынаў, аднак часьцей за ўсё гэта быў пошук больш «мілагучных» формаў (нярэдка з пункту гледжаньня расейскай мовы) або зьнішчэньне тапонімаў, што не адпавядалі камуністычнай ідэалёгіі. Новыя назвы населеных пунктаў звычайна ўтвараліся штучна<ref name="Kapylou"/> бязь зьвязку зь мясцовай гісторыяй і тапанімікай паводле прынцыпаў расейскай мовы<ref>{{Літаратура/Тапанімія Гомельшчыны}}</ref>. Трэба зазначыць, што ў афіцыйных савецкіх сьпісах тапонімаў ня быў прастаўлены націск, праз што тапонімы нярэдка прачытваліся памылкова і нават траплялі ў лік абразьлівых (напрыклад, Ма́ртышкі, Холуй, Язва́ і інш.)<ref>[[Валянціна Лемцюгова|Лемцюгова В.]] [http://nn.by/?c=ar&i=114591 Як нам вярнуць беларускія назвы?] // [[Наша Ніва]], 2 верасьня 2013 г.</ref>. {| cellspacing="1" cellpadding="3" style="width: 800px; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|Беларусь}} align="center" | colspan="4"| '''Прыклады савецкіх русіфікацыйных перайменаваньняў сельскіх населеных пунктаў Беларусі''' |- bgcolor={{Колер|Беларусь}} align="center" ! Гістарычная назва вёскі !! Савецкая афіцыйная назва !! Беларуская форма савецкай назвы !! Час перайменаваньня |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Асмаленік]] || ''Ударное'' || Ударнае || 1964 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Аўгустава]] || ''Звезда'' || Зьвязда || 1939 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Аўгустбэрг]] || ''Ульяновка'' || Ульянаўка{{Заўвага|У імя расейскага савецкага рэвалюцыянэра [[Ленін|Леніна (Ульянава)]]}} || 1964 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Бабыніха]] || ''Серегино'' || Сярогіна{{Заўвага|У імя савецкага вайскоўца з Расеі [[Аляксандар Сярогін|Сярогіна]], удзельніка Другой сусьветнай вайны}} || 1969 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Багуславец]] || ''Гречихино'' || Грачыхіна || 1977 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Барок (Добрускі раён)|Барок]] || ''Надежда'' || Надзежда || 1934 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Баславічы]] || ''Борок'' || Барок || 1969 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Башкі]] || ''Первое Мая'' || Першае Мая || 1939 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Бедавіцы]] || ''Ключегорская'' || Ключагорская{{Заўвага|У беларускай мове з гары можа бруіцца крыніца а не «ключ»}} || 1964 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Белае (Полацкі раён)|Белае]] || ''Азино'' || Азіна{{Заўвага|У імя бальшавіка-вайскоўца [[Уладзімер Азін|Азіна]]}} || 1969 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Берасьцяны Завод]] || ''Чапаевский'' || Чапаеўскі{{Заўвага|У імя расейскага савецкага вайсковага дзеяча [[Васілій Чапаеў|Чапаева]]}} || 1969 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Блеўка]] || ''Восток'' || Васток || 1964 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Брахлы]] || ''Новая Жизнь'' || Новая Жызьнь || 1939 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Брылёва (Гомельская вобласьць)|Брылёва]] || ''Мичуринская'' || Мічурынская{{Заўвага|У імя расейскага сэлекцыянэра [[Іван Мічурын|Мічурына]]}} || 1964 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Буй (Сеньненскі раён)|Буй]] || ''Будённого'' || Будзённага{{Заўвага|У імя расейскага савецкага вайскавода [[Сямён Будзённы|Будзённага]]}} || 1939 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Быч (Гомельская вобласьць)|Быч]] || ''Октябрево'' || Акцяброва || 1964 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Бычкі (Любанскі раён)|Бычкі]] || ''Отрадное'' || Атраднае || 1969 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Бяднішкі]] || ''Зерновая'' || Зернавая || 1964 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Бязьдзелічы]] || ''Раздольная'' || Раздольная || 1964 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Відагошч]] || ''Комсомолец'' || Камсамолец || 1930-я гады |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Воўкаразь]] || ''Победа'' || Пабеда || 1969 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Галоднічы]] || ''Красноозерное'' || Краснаазёрнае || 1964 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Гапоны]] || ''Заветное'' || Заветнае || 1964 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Гарадзец (Шаркоўшчынскі раён)|Гарадзец]] || ''Дивная'' || Дзіўная || 1969 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Гібайлавічы]] || ''Знаменская'' || Знаменская || 1964 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Глісьцянец]] || ''Залесино'' || Залесіна || 1964 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Глод]] || ''Мирная'' || Мірная || 1964 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Глыбокі Брод]] || ''Кировка'' || Кіраўка{{Заўвага|У імя расейскага савецкага дзеяча [[Сяргей Кіраў|Кірава]]}} || 1949 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Гніліца (Магілёўская вобласьць)|Гніліца]] || ''Ленино'' || Леніна || 1967 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Гнілякі]] || ''Роща'' || Рошча || 1964 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Горбы]] || ''Ромашки'' || Рамашкі || 1964 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Гута (Буда-Кашалёўскі раён)|Гута]] || ''Возрождение'' || Вазраждзеньне || 1964 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Двор Левандоўскага]] || ''Красная Горка'' || Красная Горка || 1932 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Дзягцянка]] || ''Красная Заря'' || Красная Зара || 1938 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Дзякі]] || ''Родники'' || Крыніцы/Раднікі || 1969 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Дзяругі (Дубровенскі раён)|Дзяругі]] || ''Ковровое'' || Каўровае || 1964 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Доргунская Вулька]] || ''Усово'' || Усава{{Заўвага|У імя расейскага камандзіра пагранічнага аддзелу [[НКВД]] [[Віктар Усаў|Усава]], што загінуў у Другую сусьветную вайну}} || 1964 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Драхча Паненская]] || ''Кутузовка'' || Кутузаўка{{Заўвага|У імя расейскага вайскавода [[Міхаіл Кутузаў|Кутузава]]}} || 1964 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Дурынічы]] || ''Изюмово'' || Ізюмава{{Заўвага|У імя ўдзельніка [[Нямецка-савецкая вайна|Нямецка-савецкай вайны]] з [[Чалябінская вобласьць|Чалябінскай вобласьці]] Расеі [[Мікалай Ізюмаў|Мікалая Ізюмава]]}} || 1964 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Дурычы]] || ''Знаменка'' || Знаменка || 1964 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Жаробнае]] || ''Чкалово'' || Чкалава{{Заўвага|У імя расейскага савецкага лётніка-выпрабавальніка [[Валеры Чкалаў|Чкалава]]}} || 1939 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Жываглодавічы]] || ''Первомайский'' || Первамайскі || 1964 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Загаліха]] || ''Новая Жизнь'' || Новая Жызьнь || 1939 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Задабрасьць]] || ''Калинино'' || Калініна{{Заўвага|У імя расейскага савецкага партыйнага дзеяча [[Міхаіл Калінін|Калініна]]}} || 1939 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Залесьсе (Рудабельскі раён)|Залесьсе]] || ''Бумажково'' || Бумажкова{{Заўвага|У імя савецкага партызана з Расеі [[Ціхан Бумажкоў|Бумажкова]]}} || 1969 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Замагільле]] || ''Рассвет'' || Расьсьвет || 1964 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Засьценак Дуброва]] || ''Передовая'' || Перадавая || 1964 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Іван Бор]] || ''Красный Октябрь'' || Красны Акцябар || 1939 гады |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Ігнатычы]] || ''Калинино'' || Калініна || 1960-я гады |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Ізабэліна]] || ''Свободная Жизнь'' || Свабодная Жызьнь || 1939 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Кабылінцы]] || ''Победа'' || Пабеда || 1939 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Кабыльнікі (Віцебскі раён)|Кабыльнікі]] || ''Октябрь'' || Акцябар || 1939 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Кабылянка (Гомельская вобласьць)|Кабылянка]] || ''Рассветная'' || Расьсьветная || 1964 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Казарэзы (Менская вобласьць)|Казарэзы]] || ''Родники'' || Раднікі || 1969 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Какуевічы]] || ''Чкалово'' || Чкалава || 1939 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Калёнія Равіны]] || ''Сиреневка'' || Сярэнеўка || 1964 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Камень Шляхецкі]] || ''Октябрь'' || Акцябар || 1939 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Каралі (Сеньненскі раён)|Каралі]] || ''Большевик'' || Бальшавік || 1939 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Карнілавічы]] || ''Ударная'' || Ударная || 1964 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Карсаршчына]] || ''Счастливая Жизнь'' || Счастлівая Жызьнь || 1939 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Карчма (Бабруйскі раён)|Карчма]] || ''Дачное'' || Дачнае || 1964 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Княжая Магіла]] || ''Чапаево'' || Чапаева || 1952 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Конскі Бор]] || ''Березовая Роща'' || Бярозавая Рошча || 1969 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Кулакі (Талачынскі раён)|Кулакі]] || ''Лесино'' || Лесіна || 1964 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Куляшова (Віцебская вобласьць)|Куляшова]] || ''Красное Знамя'' || Краснае Знамя || 1939 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Курані]] || ''Рассвет'' || Расьсьвет || 1936 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Лапухі]] || ''Дунаево'' || Дунаева || 1964 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Ліхінічы]] || ''Ракушево'' || Ракушава || 1967 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Лукаеды]] || ''Кирово'' || Кірава || 1939 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Ляцак Нізкі]] || ''Чапаевка'' || Чапаеўка || 1949 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Магільніца]] || ''Рощица'' || Рошчыца || 1969 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Маёнтак (Рагачоўскі раён)|Маёнтак]] || ''Коммунар'' || Камунар || 1939 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Манастыр (Бешанковіцкі раён)|Манастыр]] || ''Марьино'' || Мар’іна || 1969 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Махаеды]] || ''Кирова'' || Кірава || 1939 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Машні]] || ''Семеново'' || Сямёнава || 1964 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Міхалёў]] || ''Нариманов'' || Нарыманаў{{Заўвага|У імя азэрбайджанскага савецкага дзеяча [[Нарыман Нарыманаў|Нарыманава]]}} || 1929 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Мондзін]] || ''Сиреневка'' <br /> ''Черемушки'' || Сярэнеўка <br /> Чаромушкі || 1964 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Мыцькова]] || ''Победа'' || Пабеда || 1939 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Нароты]] || ''Ореховка'' || Арэхаўка || 1969 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Нача Людкевіча]] || ''Лужайки'' || Лужайкі || 1964 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Пагост (Шумілінскі раён)|Пагост]] || ''Победа'' || Пабеда || 1918 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Пагосьцішча]] || ''Красный Посёлок'' || Чырвоны Пасёлак || 1939 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Пазьдзюткі]] || ''Радуга'' || Радуга || 1966 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Панскае]] || ''Майск'' || Майск || 1964 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Папіхова]] || ''Свердлово'' || Сьвярдлова{{Заўвага|У імя расейскага дзеяча [[Якаў Сьвярдлоў|Сьвярдлова]]}} || 1964 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Папоўка (Добрускі раён)|Папоўка]] || ''Ленино'' || Леніна || 1930 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Папоўшчына (Гомельская вобласьць)|Папоўшчына]] || ''Октябрь'' || Акцябар || 1920 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Пішчакі]] || ''Орехово'' || Арэхава || 1964 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Пляцянічы]] || ''Красное Село'' || Чырвонае Сяло || 1969 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Пляшкі (Лепельскі раён)|Пляшкі]] || ''Расцвет'' || Расьцьвет || 1939 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Прыступаўшчына]] || ''Розовка'' || Розаўка || 1964 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Пузавічы (Слонімскі раён)|Пузавічы]] || ''Павлово'' || Паўлава || 1964 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Пузікі (Магілёўская вобласьць)|Пузікі]] || ''Сафоново'' || Сафонава || 1964 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Пустынькі]] || ''Ясная Роща'' || Ясная Рошча || 1964 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Радзівілімонты]] || ''Красная Звезда'' || Красная Зьвязда || 1960 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Радзілавічы]] || ''Дзержинск'' || Дзяржынск || 1931 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Ракаедаўшчына]] || ''Победное'' || Пабеднае || 1964 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Раманава (Гомельская вобласьць)|Раманава]] || ''Борьба'' || Барба || 1928 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Рызы]] || ''Калиново'' || Калінава || 1964 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Рылавічы (Гомельская вобласьць)|Рылавічы]] || ''Никоново'' || Ніканава || 1965 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Рылаўшчына (Менская вобласьць)|Рылаўшчына]] || ''Дружба'' || Дружба || 1964 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Серакаратня]] || ''Лучезарная'' || Лучазарная || 1964 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Сермяжанка]] || ''Осман-Касаево'' || Асман-Касаева{{Заўвага|У імя савецкага партызана з Расеі [[Асман Касаеў|Касаева]], які загінуў у Другую сусьветную вайну}} || 1964 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Скоблы]] || ''Кленовка'' || Клёнаўка || 1964 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Скорбічы]] || ''Дружба'' || Дружба || 1964 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Скулавічы]] || ''Коммунарка'' || Камунарка || 1964 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Слабада Дзісна]] || ''Луночарское'' || Луначарскае{{Заўвага|У імя расейскага савецкага дзеяча [[Анатолі Луначарскі|Луначарскага]]}} || 1964 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Старцавічы]] || ''Знамя'' || Знамя || 1964 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Старчыцы]] || ''Октябрь'' || Акцябар || 1937 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Стары Фальварак]] || ''Победное'' || Пабеднае || 1964 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Строгі]] || ''Кузнецовка'' || Кузьняцоўка || 1964 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Сьвіналупы]] || ''Ромашкино'' || Рамашкіна || 1964 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Сьвятое (Рагачоўскі раён)|Сьвятое]] || ''Кирово'' || Кірава || 1939 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Сьвятоцак]] || ''Дзержинского'' || Дзяржынскага || 1939 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Сьвяты Дух (вёска)|Сьвяты Дух]] || ''Будёновка'' || Будзёнаўка || 1949 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Угольцы]] || ''Надеждино'' || Надзеждзіна || 1937 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Узілаўка]] || ''Звезда'' || Зьвязда || 1939 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Умыркі]] || ''Будёновка'' || Будзёнаўка || 1941 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Усы]] || ''Будённого'' || Будзённага || 1939 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Фальварак (Мазырскі раён)|Фальварак]] || ''Победное'' || Пабеднае || 1964 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Халяўкі]] || ''Петрово'' || Пятрова || 1964 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Хатаевічы]] || ''Октябрь'' || Акцябар || 1939 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Хлусы]] || ''Некрасово'' || Някрасава{{Заўвага|У імя расейскага паэта [[Мікалай Някрасаў|Някрасава]], аўтара оды [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёву-вешальніку]]}} || 1938 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Царкавішча]] || ''Кульнево'' || Кульнева || 1964 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Царкоўе (Буда-Кашалёўскі раён)|Царкоўе]] || ''Совхозная'' || Саўхозная || 1964 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Цуцкі]] || ''Восточная'' || Васточная || 1966 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Чорная Лаза]] || ''Красный Восход'' || Красны Васход || 1939 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Шляхтаўшчына]] || ''Трудовая'' || Трудавая || 1969 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Шчацінка (Віцебская вобласьць)|Шчацінка]] || ''Красная Заря'' || Красная Зара || 1939 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Юдзенічы]] || ''Советская'' || Савецкая || 1964 год |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Юркава Сьцяна]] || ''Чапаево'' || Чапаева || 1939 год |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Яўтушкавічы]] || ''Просвет'' || Прасьвет || 1926 год |} ==== Вуліцы і пляцы ==== Адным з захадаў русіфікацыі беларусаў з боку савецкіх уладаў стала практычна поўнае зьнішчэньне мясцовай [[Урбананіміка|ўрбананімічнай]] спадчыны. Нават па расейскім і польскім (у заходняй частцы краіны) панаваньні многія вуліцы і пляцы працягвалі захоўваць традыцыйныя старажытныя назвы, якія несьлі пэўны зьмест, выклікалі асацыяцыі з гісторыяй краю, яго культурай, функцыянальнымі і ляндшафтавымі асаблівасьцямі тэрыторыі, сьвятынямі, што існавалі ў мінулым. У выніку савецкіх перайменаваньняў цэнтральныя вуліцы і пляцы набылі стандартны цалкам безаблічны набор назваў, большасьць зь якіх мусілі сьцьвярджаць палітыку ўладаў СССР і камуністычную ідэалёгію, прытым многія зь іх атрымалі назвы ў імя расейскіх (савецкіх) дзеячоў, нічым не зьвязаных з адпаведным населеным пунктам і Беларусяй увогуле<ref>{{Літаратура/Страчаная спадчына (2003)|к}} С. 233.</ref>. Напрыклад, па Другой сусьветнай вайне мескі краявід Менску на ўзроўні назваў пачаў вызначацца савецкім і расейскім палітычным і культурным кантэкстам<ref>Казакевич А. Символика места: Забывание и фрагментация «советского» в ландшафте Минска // Неприкосновенный запас: Дебаты о политике и культуре. № 6(80), 2011. С. 17—33.</ref>. Гэты прывяло да таго, што на канец XX стагодзьдзя назвы, датычныя расейскай гісторыі і культуры, камуністычнай ідэалёгіі і Другой сусьветнай вайны, сумарна склалі каля 45% усяго тапанімічнага фонду сталіцы, у той час як беларускія ўрбанонімы вагаліся ў межах 9%<ref>Гардзееў Ю. Урбананімічны дыскурс у постсавецкай Беларусі // Acta Baltico-Slavica. № 41, 2017. С. 221.</ref>. Паводле статыстычных зьвестак на 2018 год, 70% назваў вуліцаў Менску супадала з назвамі вуліцаў Масквы (333 агульныя назвы), [[Ніжні Ноўгарад|Ніжняга Ноўгараду]] (336 агульных назваў) і [[Данецк]]у (375 агульных назваў)<ref>Синицкая Е. С., Кашляк А. И., Грахольская М. А. Влияние архитектурной среды г. Гомеля на психоэмоциональное состояние человека // Проблемы и перспективы развития современной медицины: сб. науч. ст. X Респ. науч.-практ. конф. с междунар. участием студентов и молодых ученых, Гомель, 3-4 мая 2018 г. — Гомель: ГомГМУ, 2018. С. 1087.</ref>. == Рэжым Лукашэнкі == {{Асноўны артыкул|Рэжым Лукашэнкі}} [[Файл:Alexander Lukashenko crop.jpeg|250пкс|міні|Прарасейскі<ref>[https://web.archive.org/web/20200929141558/https://news.tut.by/politics/169669.html Лукашэнка: Няма больш прарасейскага чалавека ў Беларусі, чым Прэзыдэнт. Я гэта даказваю 15 гадоў, у вас зь Беларусьсю ніколі не было праблемаў], [[TUT.BY]], 11 мая 2010 г.</ref> аўтарытарны<ref>''Frear M.'' Belarus under Lukashenka. Adaptive Authoritarianism. 1st Edition. — Routledge: [[Taylor & Francis]] Group, 194 p.</ref><ref>[https://www.britannica.com/biography/Alexander-Lukashenko Aliaksandar Lukashenka], [[Encyclopædia Britannica]]</ref><ref>[https://www.theguardian.com/world/2014/jun/09/-sp-belarus-remains-revolution-behind Belarus: 20 years under dictatorship and a revolution behind the rest of Europe], [[The Guardian]]</ref><ref>[https://www.dw.com/en/belarus-strongman-lukashenko-marks-25-years-in-power/a-49530563 Belarus strongman Lukashenka marks 25 years in power], [[Deutsche Welle]]</ref> кіраўнік Беларусі з 1994 году [[Аляксандар Лукашэнка]]]] === Моўна-культурная палітыка === {{Падвойная выява|справа|Flag of the Byelorussian Soviet Socialist Republic (1951–1991).svg|122|Flag of Belarus.svg|122|[[Сьцяг БССР]] (налева) і [[Сьцяг Беларусі (афіцыйны)|яго мадыфікацыя]] для [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]] (направа)}} {{Падвойная выява|справа|Emblem of the Byelorussian Soviet Socialist Republic (1981–1991).svg|122|Coat of arms of Belarus.svg|122|[[Герб БССР]] (налева) і [[Герб Беларусі (афіцыйны)|яго мадыфікацыя]] для рэжыму Лукашэнкі (направа)}} Калі ў 1991 годзе пачаўся масавы перавод мескіх дзіцячых садкоў і школ на беларускую мову, то [[Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь|Міністэрства адукацыі Беларусі]] і адпаведная парлямэнцкая камісія атрымалі толькі 6 (шэсьць) скаргаў і тоны лістоў у падтрымку<ref name="Ablamiejka-21-04-2022"/><ref>[[Ганна Соўсь]],[https://www.svaboda.org/a/29978422.html «У архіве пабачыла тоны лістоў за беларускую мову»], [[Радыё Свабода]], 3 чэрвеня 2019 г.</ref>. Актывізацыя прарасейскіх настрояў ва ўладных колах Беларусі адзначалася яшчэ з восені 1993 году, што выявілася ў працы Канстытуцыйнай Камісіі: большасьць яе сябраў выказаліся за тое, каб упамінаньне крыніцаў Беларускай дзяржаўнасьці — ня толькі Вялікага Княства Літоўскага і Беларускай Народнай Рэспублікі, але і Беларускай ССР — прыбраць з тэксту [[Канстытуцыя Беларусі|Канстытуцыі Беларусі]]. Такую пастанову падтрымала большасьць [[Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь 12-га скліканьня|дэпутацкага корпусу]]<ref>[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/30488810.html У праекце Канстытуцыі 1994 прыгадваліся ВКЛ і БНР], [[Радыё Свабода]], 15 сакавіка 2020 г.</ref>. Увогуле, у 1991—1994 гадох Беларусь была адзінай краінай з былых рэспублік СССР, дзе нацыянальныя палітычныя сілы ня мелі прадстаўніцтва ў міністэрствах і структурах мясцовай выканаўчай улады — фактычна ня мелі доступу да рэальнага кіраваньня дзяржавы<ref name="navumcyk_15.04.2020">[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/30555697.html Беларусь як унікум. Адказ Прэйгерману], [[Радыё Свабода]], 15 красавіка 2020 г.</ref>. Зь іншага боку, яшчэ 11 сьнежня 1992 году кіраўнік [[Міністэрства замежных справаў Расеі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Андрэй Козыраў||ru|Козырев, Андрей Владимирович}} зрабіў наступную заяву на паседжаньні Рады міністраў НБСЭ (цяпер [[Арганізацыя бясьпекі і супрацы ў Эўропе|АБСЭ]])<ref>[https://web.archive.org/web/20211206140132/https://zautra.by/news/lebedok-kogda-rech-o-vlasti-radi-vlasti-to-uzhe-ne-vazhno-kto-formalnyi-sobstvennik Лебедок: «Когда речь о власти ради власти, то уже не важно, кто формальный собственник»], Заўтра тваёй краіны, 6 сьнежня 2021 г.</ref>: {{Цытата|Прастора былога Савецкага Саюзу ня можа разглядацца як зона поўнага ўжываньня нормаў НБСЕ. Гэта, ў існасьці, постімпэрская прастора, дзе Расеі трэба будзе бараніць свае інтарэсы з выкарыстаньнем усіх даступных сродкаў, у тым ліку ваенных і эканамічных. Мы будзем цьвёрда настойваць, каб былыя рэспублікі СССР неадкладна ўступілі ў новую фэдэрацыю альбо канфэдэрацыю, і пра гэта пойдзе жорсткая размова. {{арыгінал|ru|Пространство бывшего Советского Союза не может рассматриваться как зона полного применения норм СБСЕ. Это, по сути, постимперское пространство, где России предстоит отстаивать свои интересы с использованием всех доступных средств, включая военные и экономические. Мы будем твердо настаивать, чтобы бывшие республики СССР незамедлительно вступили в новую федерацию или конфедерацию, и об этом пойдет жесткий разговор.}} }} Тым часам поўнае аднаўленьне русіфікацыйнай [[Моўная палітыка|моўнай]] і культурнай палітыкі адбылося толькі па ўсталяваньні [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандрам Лукашэнкам]] [[Рэжым Лукашэнкі|аўтарытарнага рэжыму]]<ref name = "disaster" /><ref name = "Smok" /><ref name = "crisis" /><ref name = "main" /><ref name = "russificator" />, што стала вынікам супадзеньня інтарэсаў уладаў Расеі, якія рэанімавалі [[Імпэрыялізм|імпэрскую ідэю]], і Лукашэнкі, які меў спадзяваньні праз далучэньне Беларусі да Расеі замяніць яе нямоглага прэзыдэнта [[Барыс Ельцын|Барыса Ельцына]]<ref>{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 10.</ref>. У 1995 годзе ён правёў [[Рэфэрэндум у Беларусі 1995 году|рэфэрэндум]], які супярэчыў Канстытуцыі Беларусі і дзейнаму заканадаўству<ref name="МП">[[Міхаіл Пастухоў|Пастухоў М.]] [https://knihi.com/none/Aniamiennie_Z_kroniki_zniscennia_bielaruskaj_movy.html#chapter13 Ці законны рэфэрэндум 1995 году адносна наданьня дзяржаўнага статусу расейскай мове?] // Аняменне. З кронікі знішчэння беларускай мовы. — Вільня, 2000.</ref><ref name="zapr">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудзкі С.]] [https://web.archive.org/web/20170814200257/http://jivebelarus.net/language/language-defeat-06.html Грамадзкае сьцьвярджэньне беларускай мовы і парушэньні правоў беларускамоўных людзей] // Аняменне. З кронікі знішчэння беларускай мовы. — Вільня, 2000.</ref><ref name="zapr1">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудзкі С.]] [https://web.archive.org/web/20110722003014/http://arche.bymedia.net/2002-1/zapr102.html Моўная палітыка ў Беларусі ў 1990-я гады] // [[Архэ Пачатак]]. №1 (21), 2002.</ref>, адзначаўся парушэньнем законаў і фальсыфікацыяй вынікаў галасаваньня<ref>[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/27734568.html Рэфэрэндум-95 пра сымболіку і мову ня быў легітымным], [[Радыё Свабода]], 12 траўня 2019 г.</ref>. Па рэфэрэндуме, Лукашэнка пазбавіў беларускія [[Нацыянальная сымболіка|нацыянальныя сымбалі]] [[бел-чырвона-белы сьцяг]] і герб [[Пагоня|Пагоню]] статусу афіцыйнай дзяржаўнай сымболікі і надаў дзяржаўны статус [[расейская мова|расейскай мове]]. Адзначаецца, што гэты рэфэрэндум зьняважыў беларускую нацыю, пераламаў ёй хрыбет. Гэта была стратэгічная перамога прарасейскіх, праімпэрскіх сілаў, параўнальная зь ліквідацыяй [[Беларуская Народная Рэспубліка|першай Беларускай нацыянальнай дзяржавы]] і здушэньнем [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|паўстаньня]] [[Кастусь Каліноўскі|Кастуся Каліноўскага]]<ref name="navumcyk_15.04.2020"/>. Аўтар [[Чырвона-зялёны сьцяг|сьцяга]] і [[Герб Беларусі (афіцыйны)|гербу]] рэжыму Лукашэнкі кіраўнік яго адміністрацыі [[Леанід Сініцын]]<ref>Толкачева Е. [https://web.archive.org/web/20200412135326/https://news.tut.by/economics/637111.html «Сел и нарисовал». Как в 1995 году БЧБ-флаг сменили на красно-зеленый, а «Пагоню» — на герб БССР], [[TUT.BY]], 12.05.2019 г.</ref><ref name="Marcinovic">Мартинович Д. [https://web.archive.org/web/20200622200046/https://news.tut.by/culture/684354.html Без исторической символики, но с русским языком. Как 25 лет назад в Беларуси прошел референдум], [[TUT.BY]], 14.05.2020 г.</ref>, [[Расейцы|расеец]] паводле нацыянальнасьці і прыхільнік далучэньня Беларусі да Расеі<ref name="Navumcyk">[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/25354832.html «Маўр» Лукашэнкі, або той, хто зьмяніў герб і сьцяг], [[Радыё Свабода]], 18 красавіка 2014 г.</ref>, які меў імаверныя зьвязкі з расейскімі спэцслужбамі<ref name="Navumcyk_18.04.2014">[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/25354832.html «Маўр» Лукашэнкі, або той, хто зьмяніў герб і сьцяг], [[Радыё Свабода]], 18 красавіка 2014 г.</ref> і быў фігурантам дакладу дэпутата [[Сяргей Антончык|Сяргея Антончыка]] пра карупцыю ў атачэньні Лукашэнкі<ref>{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 127.</ref><ref>Соўсь Г. [https://www.svaboda.org/a/30211729.html Антончык пра антыкарупцыйны даклад Лукашэнкі, фатальную памылку Ганчара і «звышцынізм» апазыцыі], [[Радыё Свабода]], 12 кастрычніка 2019 г.</ref>, пазьней апавядаў беларускаму дэпутату [[Валянцін Голубеў|Валянціну Голубеву]]<ref name="Navumcyk"/>: {{Цытата|Справа ж не ў геральдыцы. Таму што калі прыгадаць, навошта ўвогуле трэба было мяняць сымболіку, дык зразумела, што чым яна горш атрымалася, тым лепей. Бо яе замена была толькі правакуючым выпадам, прычым толькі адным — у камбінацыі зь некалькіх удараў''.}} Паводле сьведчаньня Сініцына, праца над новай сымболікай вялася з 21 сакавіка, прытым дэпутаты атрымалі эскізы сьцяга і гербу ўжо 23 сакавіка. Як мяркуе дэпутат [[Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь 12-га скліканьня|Вярхоўнага Савету 12-га скліканьня]] [[Сяргей Навумчык]], хуткае (за два дні) стварэньне прапанаванай Лукашэнкам сымболікі сьведчыла пра тое, што галоўнай мэтай рэфэрэндуму было ня столькі ўвядзеньне нейкай канкрэтнай сымболікі (якая разглядалася як часовая — да ліквідацыі незалежнасьці Беларусі), колькі зьнішчэньне дзяржаўнага статусу бел-чырвона-белага сьцяга і Пагоні<ref>{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 66.</ref>. У другой палове 1990—2000-х гадох афіцыйнае выкарыстаньне беларускай мовы пачало імкліва зьмяншацца, найперш у сфэрах адукацыі і культуры, а таксама ў мас-мэдыя. У гэты ж час адбывалася масавае выцісканьне зь дзяржаўных установаў прыязных да беларускай мовы і культуры настаўнікаў, выкладнікаў і навуковых супрацоўнікаў<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=100176 Генадзь Сагановіч звольнены] // [[Наша Ніва]], 1 ліпеня 2005 г.</ref><ref>[https://nn.by/?c=ar&i=130986 З Гродзенскага медуніверсітэта звольнены беларускамоўны прафесар Астроўскі] // [[Наша Ніва]], 28 чэрвеня 2014 г.</ref><ref>[https://nn.by/?c=ar&i=142724 Генадзь Семянчук: «Чыстка ў Гродзенскім універсітэце — гэта антыдзяржаўная дзейнасць»] // [[Наша Ніва]], 31 студзеня 2015 г.</ref><ref>Хільмановіч У. [https://www.racyja.com/blohi-racyi/uladimir-hilmanovic/vajna-z-knigami/ Вайна з кнігамі], [[Радыё Рацыя]], 2017 г.</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20200806202309/https://news.tut.by/society/382076.html?crnd=38851 У Гродзенскім універсітэце звольненая гісторык Іна Соркіна], [[TUT.BY]], 12 студзеня 2014 г.</ref><ref>[https://nn.by/?c=ar&i=81339 Адкрыты ліст вялікай групы гісторыкаў і простых людзей у абарону звольненага дацэнта Чарнякевіча: «Ацэнку будзем ставіць мы»] // [[Наша Ніва]], 5 кастрычніка 2012 г.</ref><ref>[https://nn.by/?c=ar&i=81457 Выкладчыка Гродзенскага ўніверсітэта звальняюць за казку пра Пагоню] // [[Наша Ніва]], 8 кастрычніка 2012 г.</ref>. Адной з праяваў праўнай [[дыскрымінацыя|дыскрымінацыі]] беларускай мовы стала прыняцьце асноўных кодэксаў Беларусі на расейскай мове без афіцыйнага беларускага перакладу. Гэта прывяло да таго, што беларускамоўнага грамадзяніна пазбавілі магчымасьці ў поўнай меры абараняць свае правы. Апроч таго, фіксуюцца выпадкі, калі судзьдзі адмаўляюцца весьці працэсы па-беларуску, а беларускамоўным грамадзянам адмаўляюць надаць перакладніка, што парушае нормы Кодэкса аб судаўладкаваньні і статусе судзьдзяў (артыкул 13). У 2003 годзе [[Канстытуцыйны суд Рэспублікі Беларусь]] у сваёй пастанове вызнаў парушэньне балянсу роўнасьці выкарыстаньня дзьвюх дзяржаўных моваў<ref>Гуштын А. [https://web.archive.org/web/20170217003642/http://naviny.by/rubrics/society/2015/05/13/ic_articles_116_188871 Рэферэндум-1995. Права на беларускую мову], NAVINY.BY, 13 траўня 2015 г.</ref>. [[Файл:Russification evidence.jpg|міні|250пкс|Замена беларускіх вулічных шыльдаў на расейскамоўныя. Менск, 2011 год.]] Беларускі палітык [[Зянон Пазьняк]] вылучыў наступныя праявы [[беларусафобія|беларусафобіі]] з боку рэжыму Лукашэнкі: 1) парваньне [[Бел-чырвона-белы сьцяг|беларускага нацыянальнага сьцяга]] (бела-чырвона-белага); 2) спаленьне беларускамоўных [[падручнік]]аў; 3) [[Цкаваньне|зьдзек]] зь беларускай мовы; 4) закрыцьцё беларускамоўных школаў, [[гімназія]]ў і ліцэяў; 5) {{Артыкул у іншым разьдзеле|зьнявага||en|Insult}} шанаваных людзей беларускага народу ([[Васіль Быкаў]], [[Францішак Скарына]]), 6) разбурэньне беларускіх помнікаў, у тым ліку шляхам пераробкі; 7) наўмыснае псаваньне ўласьцівага Беларусі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Краявід|краявіду|en|Landscape}}; 8) вынішчэньне запаведнай прыроды Беларусі; 9) грэблівае стаўленьне да людзей беларускай [[Народнасьць|народнасьці]], [[Беларуская літаратура|беларускай літаратуры]] і [[Творчасьць|творчасьці]]; 10) нянавісьць да беларускай [[Моладзь|моладзі]] і вольнасьці беларусаў; 11) накладаньне спагнаньня, звальненьне з працы, выгнаньне з вучэльні і [[зьняволеньне]] за вуснае і пісьмовае выкарыстаньне беларускай мовы<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Улада цемры|спасылка=http://www.pazniak.info/page_ulada_tsemryi|выдавец=[[Зянон Пазьняк]]|дата публікацыі=9 сакавіка 2008|копія=http://www.bielarus.net/archives/2008/03/11/1373|дата копіі=11 сакавіка 2008 |дата доступу=5 траўня 2016}}</ref>. Вынікам такой палітыкі стала тое, што ў час перапісу насельніцтва Беларусі 2009 году толькі 53,2% насельніцтва краіны назвалі беларускую мову [[родная мова|роднай]], а ў Менску — увогуле, толькі 35,2%. Для параўнаньня, паводле вынікаў перапісу насельніцтва 1999 году (у час першага прэзыдэнцкага тэрміну Лукашэнкі), беларускую мову роднай назвалі 73,6% насельніцтва Беларусі. Такім чынам, за 10 гадоў кіраваньня Лукашэнкі колькасьць жыхароў Беларусі, якія лічаць беларускую мову роднай, зьменшылася на 20,4%. У той час як адсоткавая доля беларусаў за гэтыя 10 гадоў у краіне практычна не зьмянілася: 81,2% у 1999 супраць 83,7% у 2009 годзе<ref>Місюкевіч Ю. [https://nn.by/?c=ar&i=43063 Беларусаў стала больш, але яны русіфікуюцца] // [[Наша Ніва]], 8 верасьня 2010 г.</ref><ref>[https://www.svaboda.org/a/2151688.html Вынікі перапісу насельніцтва: для 53% насельніцтва беларуская мова — родная], [[Радыё Свабода]], 8 верасьня 2010 г.</ref><ref>[https://news.arche.by/by/page/ideas/hramadstva-idei/2795 Яшчэ пра вынікі перапісу насельніцтва ў Беларусі] // [[Архэ Пачатак]]. 13 верасьня 2010 г.</ref>. Таксама перапіс 2009 году прадэманстраваў тэндэнцыю, паводле якой маладое пакаленьне жыхароў Беларусі ў вялікай ступені абірае расейскую мову ў якасьці роднай, у адрозьненьне ад жыхароў сталага веку. Так, сярод жыхароў у веку 20-24 гадоў беларускую мову ў якасьці роднай абралі 49,8%, у той час як сярод жыхороў у веку, большым за 70 гадоў, беларускую мову ў якасьці роднай абралі 74%. Жыхары ў веку, большым за 70 гадоў, нарадзіліся да 1940-х гадоў, калі 79,2% жыхароў Беларусі жылі ў сельскай мясцовасьці (зьвесткі на 1939 год), дзе выхоўваліся па-беларуску і не падпадалі пад узьдзеяньне інтэнсіўнай русіфікацыі. Пасьля 1940-х вялікая доля насельніцтва Беларусі пераехала ў гарады, дзе атрымлівала адукацыю па-расейску і працавала на прадпрыемствах і ва ўстановах, вялікая частка кіраўніцтва якіх была прысланая з Расеі. У 1989 годзе ўжо 65,4% насельніцтва Беларусі жыло ў гарадах, а ў 2009 годзе — ужо 73,9%. Такім чынам, за 70 гадоў інтэнсіўнай русіфікацыі ў СССР і Рэспубліцы Беларусь насельніцтва краіны ў большай ступені зрусіфікавалася і набыло прарасейскі сьветапогляд. Вынікі перапісу 2009 году яскрава адлюстроўваюць узмацненьне русіфікацыйных тэндэнцыяў<ref>''[[Юры Дракахруст|Дракахруст Ю.]]'' [https://web.archive.org/web/20200804042125/https://news.tut.by/society/622181.html?crnd=30717 Хто ў Беларусі гаворыць па-беларуску], [[TUT.BY]], 15 студзеня 2019 г.</ref>. Праз такія перамены ў 2009 годзе [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў па пытаньнях адукацыі, навукі і культуры]] залічыла беларускую мову да ліку [[Загрожаная мова|загрожаных]]<ref name="Зьвязда">{{Артыкул|аўтар=[[Яўген Валошын|Валошын Я.]]|загаловак=Бітва за роднае слова (частка 2)|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=71564|выданьне=Зьвязда|тып=газэта|год=29 сьнежня 2010|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/archive/?idate=2010-12-29 255 (26862)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/71560/29sne-5.indd.pdf 5]|issn=1990-763x}}</ref><ref name="Салідарнасьць">{{Навіна|аўтар=[[Газэта]] «[[Салідарнасьць (газэта)|Салідарнасьць]]»|загаловак=Экспэрты ЮНЭСКА лічаць, што беларуская мова знаходзіцца ў небясьпецы|спасылка=http://www.belazar.info/belsoft/news.php?y=2009&m=2|выдавец=[[Белазар]]|дата публікацыі=23 лютага 2009|дата доступу=10 красавіка 2013}}</ref>. Прыкладна з 2010 году адзначаецца частковае прыпыненьне некаторых русіфікацыйных працэсаў, якое атрымала назву «мяккай беларусізацыі»<ref>Rudkouski P. [https://www.osw.waw.pl/sites/default/files/commentary_253-tv.pdf Soft Belarusianisation. The ideology of Belarus in the era of the Russian-Ukrainian conflict] // OSW COMMENTARY. Nr. 253. 3.11.2017. P. 1—6.</ref>. Прыхільнікі павароту афіцыйнага кіраўніцтва Беларусі да беларускай мовы і культуры сярод іншага адзначаюць зацьверджаньне і шырокае ўжываньне [[Інструкцыя па трансьлітарацыі|беларускай трансьлітарацыі геаграфічных назваў]], пашырэньне беларускай мовы ў сфэры транспарту (найперш [[Менскі мэтрапалітэн|Менскім мэтрапалітэнам]] і [[Беларуская чыгунка|Беларускай чыгункай]]), наданьне новым вуліцам, станцыям мэтро і безыменным сквэрам у Менску назваў, пераважна зьвязаных зь мясцовай гісторыяй і культурай, шырокае выкарыстаньне беларускамоўнай сацыяльнай рэклямы, адзінкавыя перайменаваньні і вяртаньні гістарычных назваў вуліцам, рэстаўрацыю або кансэрвацыю некаторых значных помнікаў архітэктуры — [[Гальшанскі замак|Гальшанскага]], [[Стары замак (Горадня)|Гарадзенскага Старога]], [[Крэўскі замак|Крэўскага]], [[Лідзкі замак|Лідзкага]], [[Мірскі замак|Мірскага]] і [[Нясьвіскі замак|Нясьвіскага]] замкаў, палацаў у [[Палац Булгакаў (Жылічы)|Жылічах]], [[Косаўскі замак|Косаве]], [[Палац Козел-Паклеўскіх (Красны Бераг)|Красным Беразе]] і [[Ружанскі палац|Ружанах]], брамы [[Касьцёл Сьвятога Крыжа і кляштар картузаў (Бяроза)|Картускага кляштару]] ў [[Бяроза (горад)|Бярозе]] ды іншыя. Тым часам міністар замежных справаў Беларусі [[Уладзімер Макей|Ўладзімер Макей]] сьцьвярджаў, што гэтую палітыку ня варта называць «мяккай беларусізацыяй», а варта казаць пра тое, што фармуецца нацыянальная самасьвядомасьць, нацыянальная ідэя і ідэнтычнасьць<ref>[https://www.svaboda.org/a/29467654.html Макей: «Мяккай беларусізацыі» няма, гэта проста норма. Што ён сказаў у інтэрвію Tut.by — максымальна сьцісла], [[Радыё Свабода]], 3 верасьня 2018 г.</ref>. У 2014 годзе памочнік прэзыдэнта па эканамічных пытаньнях [[Кірыл Руды]] агучыў вынікі апытаньня, праведзенага [[Інстытут сацыялёгіі|Інстытутам сацыялёгіі]] [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі]]. Другой адзначанай рэспандэнтамі доўгатэрміновай (да 2030 году) пагрозай для краіны стала страта беларускай мовы (на першым месцы — памяншэньне насельніцтва з прычыны нізкай нараджальнасьці)<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=137208 Памочнік прэзідэнта: Беларусы лічаць галоўнай пагрозай для краіны страту беларускай мовы] // [[Наша Ніва]], 16 кастрычніка 2014 г.</ref>. За расьледаваньне дыскрымінацыі беларускай мовы [[Рэжым Лукашэнкі|рэжымам Лукашэнкі]] выказваўся прэтэндэнт на пасаду прэзыдэнта Беларусі (адмоўлена ў рэгістрацыі кандыдатам), кіраўнік ініцыятыўнай групы кандыдаткі ў прэзыдэнты на [[Прэзыдэнцкія выбары ў Беларусі (2020)|выбарах 2020 году]] [[Сьвятлана Ціханоўская|Сьвятланы Ціханоўскай]], блогер і палітычны актывіст [[Сяргей Леанідавіч Ціханоўскі|Сяргей Ціханоўскі]]. 28 траўня 2020 году ён адзначыў: {{Цытата|Гэтая мова толькі нашая. Ні ў якой іншай краіне гэтай мовы няма. І вось так, як зь ёй учыніла ўлада нашая, гэта злачынства. Я лічу, гэтае злачынства трэба будзе яшчэ расьледаваць<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=2cS1vh7-Ux0 Гомель. Пікет па зборы подпісаў кандыдата ў прэзыдэнты Ціханоўскай. Ч. 1.] 29:26 // Жывы этэр на [[YouTube]]</ref>.|[[Сяргей Леанідавіч Ціханоўскі|Сяргей Ціханоўскі]]}} У час здушэньня [[Пратэсты ў Беларусі (2020—2021)|пратэстаў супраць фальсыфікацыі выбараў, гвалту і беззаконьня]] рэжым Лукашэнкі адзначыўся рэпрэсіямі паводле беларускай моўнай і нацыянальнай прыкметаў. 26 лютага 2021 году супрацоўнікі сілавых структураў затрымалі больш за два дзясяткі жанчынаў сталага (пэнсійнага) веку за прыватнае чытаньне ў [[цягнік|электравіку]] беларускіх кніг (твораў [[Янка Купала|Янкі Купалы]], [[Уладзімер Караткевіч|Уладзімера Караткевіча]], [[Васіль Быкаў|Васіля Быкава]] і іншых вядомых беларускіх пісьменьнікаў). У час, праведзены ў ізалятары да афіцыйнага суду, адзначаліся катаваньні (утрыманьне ў неналежных умовах пры нізкай тэмпэратуры, без матрацаў, коўдраў, ежы). Частцы затрыманых прысудзілі штрафы ў памеры некалькіх пэнсіяў, частцы — содні арышту<ref>[https://www.svaboda.org/a/31130104.html «15 сутак за томік Купалы». Як у Менску судзяць пэнсіянэрак, якія ў электрычцы чыталі беларускіх клясыкаў], [[Радыё Свабода]], 2 сакавіка 2021 г.</ref><ref>[https://www.svaboda.org/a/31165999.html «Трэба пакараць людзей, якія тварылі бясчынствы». Выйшла з 20 сутак пэнсіянэрка, якую асудзілі за кнігу Быкава], [[Радыё Свабода]], 23 сакавіка 2021 г.</ref>. 21 красавіка 2021 году супрацоўнікі сілавых структураў затрымалі і неўзабаве прысудзілі 15 содняў арышту 65-гадоваму пэнсіянэру Адаму Шпакоўскаму; афіцыйнай прычынай уварваньня ў кватэру і ператрусу назвалі скаргу суседзяў, у якой пра пэнсіянэра нібыта напісалі, што «ён дастаў усіх сваёй беларускай мовай»<ref>[https://www.svaboda.org/a/31219284.html «Дастаў усіх сваёй беларускай мовай»,— пэнсіянэра арыштавалі на 15 дзён і правяраюць на датычнасьць да фінансаваньня пратэстаў], [[Радыё Свабода]], 23 красавіка 2021 г.</ref>. 2 траўня 2021 году за фіранкі зь беларускім нацыянальным арнамэнтам на вокнах кватэры затрымалі і засудзілі жыхарку Менску<ref>Кохно М. [https://web.archive.org/web/20210504162137/https://news.tut.by/society/729210.html В Минске судили хозяйку квартиры за занавески с белорусским орнаментом на балконе 14-го этажа], [[TUT.BY]], 4.05.2021 г.</ref>. 17 чэрвеня 2021 году [[Таварыства беларускай мовы імя Францішка Скарыны]] запатрабавала спыніць перасьлед зьняволеных рэжымам Лукашэнкі за ўжываньне беларускай мовы ў турмах: праваабаронцу Валадара Цурпанава двойчы каралі карцарам, бо ён размаўляе з ахоўнікамі па-беларуску<ref>[https://www.svaboda.org/a/31312406.html ТБМ патрабуе спыніць перасьлед зьняволеных за ўжываньне беларускай мовы ў турмах], [[Радыё Свабода]], 17 чэрвеня 2021 г.</ref>. У 2021 годзе выйшла кніга «Мова 404» пры дыскрымінацыю беларускамоўных за рэжымам Лукашэнкі. Сярод іншага, у кнізе прыводзіцца сьведчаньне зьбіцьця сілавымі структурамі за беларускую мову: «''21 студзеня 2008-га мяне затрымалі за мітынг у падтрымку прадпрымальнікаў — напалі людзі ў цывільным і пацягнулі за валасы па лесьвіцы. Завалаклі ў апорны пункт на Кастрычніцкай. Калі пачаў гаварыць па-беларуску, спынілі: „Говори по-русски!“. А потым пачалі біць. Са мной яшчэ быў сябра, яго не чапалі, бо перайшоў на-расейскую''»<ref>[https://svaboda.global.ssl.fastly.net/a/31543039.html «Мова 404». Выйшла кніга пра дыскрымінацыю беларускамоўных у Беларусі], [[Радыё Свабода]], 3 лістапада 2021 г.</ref>. 17 верасьня 2021 году рэжым Лукашэнкі ліквідаваў [[Таварыства беларускай школы]]<ref>[https://www.svaboda.org/a/31462039.html Таварыства беларускай школы зьліквідавалі на ягонае 100-годзьдзе], [[Радыё Свабода]], 17 верасьня 2021 г.</ref>, 24 верасьня — [[Згуртаваньне беларусаў сьвету Бацькаўшчына]]<ref>[https://www.svaboda.org/a/31476130.html Вярхоўны суд ліквідаваў ЗБС «Бацькаўшчына»], [[Радыё Свабода]], 24 верасьня 2021 г.</ref>, 1 кастрычніка — [[Саюз беларускіх пісьменьнікаў]]<ref>[https://www.svaboda.org/a/31487361.html Вярхоўны суд ліквідаваў Саюз беларускіх пісьменьнікаў, які дзейнічае з 1934 году], [[Радыё Свабода]], 1 кастрычніка 2021 г.</ref>, 8 лістапада — [[Таварыства беларускай мовы імя Францішка Скарыны]]<ref>[https://www.svaboda.org/a/31550712.html Вярхоўны суд ліквідаваў Таварыства беларускай мовы], [[Радыё Свабода]], 8 лістапада 2021 г.</ref>. 30 лістапада 2021 году ў інтэрвію расейскаму прапагандысту Дзьмітрыю Кісялёву Лукашэнка засьведчыў, што «''мне [[Уладзімер Пуцін|Пуцін]] кажа „дзякуй табе за расейскую мову“''», і дадаў: «''Назаві яшчэ адну такую краіну, дзе расейская мова разьвіваецца на шкоду нацыянальнай''»<ref>[https://www.svaboda.org/a/31590738.html Лукашэнка прызнаў, што расейская мова разьвіваецца ў Беларусі на шкоду беларускай], [[Радыё Свабода]], 2 сьнежня 2021 г.</ref>. У траўні 2022 году нямецкі гісторык Фэлікс Акерман, супрацоўнік Нямецкага гістарычнага інстытуту ў Варшаве, напісаў у [[Frankfurter Allgemeine Zeitung]] пра сыстэматычны перасьлед беларускамоўных кніг і іх выдаўцоў: «''Апарат бясьпекі Лукашэнкі, расправіўшыся з арганізацыямі грамадзянскай супольнасьці, якія былі апорай пратэсту супраць рэжыму, цяпер узяўся змагацца зь беларускай мовай, якая лічыцца сымбалем пратэсту, бо чыноўнікі ў адміністрацыі, дзяржбясьпецы і на тэлевізіі размаўляюць па-расейску''»<ref>[https://www.svaboda.org/a/31859632.html Кніга па-беларуску стала «рэальнай пагрозай дзяржаўнаму парадку». Нямецкі гісторык пра перасьлед кнігавыданьня ў Беларусі], [[Радыё Свабода]], 20 траўня 2022 г.</ref>. ==== Прычыны ==== Афіцыйна [[рэжым Лукашэнкі]] не дае тлумачэньняў наконт прычынаў узмацненьня русіфікацыйнай палітыкі пасьля [[Рэфэрэндум у Беларусі 1995 году|1995 году]]. У беларускай грамадзянскай супольнасьці выказваюцца меркаваньні, што існуе негалосная ўгода між рэжымам Лукашэнкі і кіраўніцтвам [[Расейская Фэдэрацыя|Расейскай Фэдэрацыі]]. Паводле меркаванай ўгоды, рэжым Лукашэнкі абавязваецца забясьпечваць палітычную ляяльнасьць да Расеі і праводзіць русіфікацыйную палітыку ў Беларусі, звужаючы сфэру выкарыстаньня беларускай мовы, у абмен атрымліваючы сродкі ад Расеі для [[Аўтарытарызм|ўтрыманьня ўлады]] ў Беларусі<ref>[https://knihi.com/none/Aniamiennie_Z_kroniki_zniscennia_bielaruskaj_movy.html#chapter28 Аняменьне. З кронікі зьнішчэньня беларускай мовы]. — Вільня, 2000.</ref><ref>[[Наша слова]]. [http://pawet.net/ns/2015/28/%E2%84%96_28_(1231).html № 28 (1231), 15 ліпеня 2015 г.]</ref><ref>''Bekus N.'' [https://books.openedition.org/ceup/616#ftn5 Chapter 15. Paradoxes of Political and Linguistic Russification] // Struggle over Identity. The Official and the Alternative «Belarusianness». — Budapest, 2013. P. 151—155.</ref>. Магчымым пацьверджаньнем існаваньня такой угоды можа быць традыцыйнае наданьне асаблівай важнасьці агрэсіўнай экспансіі расейскай мовы і культуры ў суседнія краіны кіраўніцтвам Расеі. Згаданая акалічнасьць была рысай як [[Расейская імпэрыя|царскай]], так і [[Савецкі Зьвяз|савецкай Расеі]]. Пацьверджаньнямі працягу прытрымліваньня згаданай палітыкі ў сучаснасьці служаць, напрыклад, гістэрычная рэакцыя Крамля на [[Дэрусіфікацыя|дэрусіфікацыю]] ва Ўкраіне, якая праводзіцца кіраўніцтвам Украіны з 2014 году, і агрэсіўныя камэнтары расейскіх афіцыйных асобаў на адрас дэрусіфікацыйных ініцыятываў у Казахстане<ref>Сергій Оснач. [http://language-policy.info/2015/06/serhij-osnach-movna-skladova-hibrydnoji-vijny/ Мовна складова гібридної війни], Портал мовної політики</ref><ref>[https://ms.detector.media/mediaanalitika/post/19200/2017-07-04-rosiyska-propaganda-pro-podii-v-ukraini-tendentsii-20142016-rokiv/ Російська пропаганда про події в Україні: тенденції 2014—2016 років], ГО «Детектор медіа»</ref><ref>[https://www.radiosvoboda.org/a/28112325.html Війна між Україною і Росією. Мовно-культурний фронт], [[Радыё Свабодная Эўропа/Радыё Свабода|Радіо Свобода]]</ref><ref>[https://central.asia-news.com/ru/articles/cnmi_ca/features/2021/12/30/feature-01 Казахстанцы отвергли попытки вмешательства российской Государственной Думы в решения по закону о языке], Caravanserai {{ref-ru}}</ref>. === Рэлігія === {{Асноўны артыкул|Беларуская праваслаўная царква}} Згодна з праваслаўнымі канонамі кожнаму асобнаму народу патрабуецца асобная царква, аднак [[Расейская праваслаўная царква]] працягвае не прызнаваць беларусаў (як і ўкраінцаў) асобнымі народамі<ref name="ablamiejka"/>. З гэтай прычыны на розных узроўнях агучваецца і паўтараецца формула пра «трыадзіны расейскі народ»<ref name="ablamiejka"/> ({{мова-ru|триединый русский народ|скарочана}}). Прытым урад Аляксандра Лукашэнкі ўсяляк перашкаджае дзейнасьці незалежнай ад [[Расейская праваслаўная царква|Масквы]] [[Беларуская аўтакефальная праваслаўная царква|Беларускай аўтакефальнай праваслаўнай царквы]]. Так, у пачатку жніўня 2002 году на загад уладаў у [[Пасёлак|пасёлку]] [[Пагранічны (пасёлак)|Пагранічным]] ([[Бераставіцкі раён]], Гарадзенская вобласьць) разбурылі адзіную ў Беларусі дзейную царкву БАПЦ і дом сьвятара пры ёй<ref>{{Навіна|аўтар=[[Беларускае Радыё Рацыя|Радыё «Рацыя»]]|загаловак=Рыхтуецца чарговая правакацыя|спасылка=https://news.tut.by/society/17729_print.html|выдавец=Tut.by|дата публікацыі=4 верасьня 2002|дата доступу=22 лістапада 2017}}</ref>. 16 кастрычніка 1989 году Сынод Маскоўскага патрыярхату прызначыў кіраўніком Беларускага экзархату Расейскай праваслаўнай царквы (сьвецкая некананічная назва — Беларуская праваслаўная царква<ref name="ablamiejka"/>) [[Філарэт (Вахрамееў)|Філарэта (Вахрамеева)]]<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Беларускі экзархат|спасылка=http://www.church.by/by/belorusskiy-ekzarhat/|выдавец=Беларуская праваслаўная царква|дата публікацыі=22 чэрвеня 2015|дата доступу=5 жніўня 2017}}</ref>, ураджэнца [[Масква|Масквы]]. У пачатку 1990-х гадоў, калі іншыя цэрквы ў юрысдыкцыі Маскоўскага патрыярхату дабіліся ад яго пэўнай самастойнасьці, Філарэт чыніў супраціў гэтаму працэсу ў Беларусі<ref name="nn2014">Гезгала С. [https://nn.by/?c=ar&i=140822 Тэолаг, блізкі да патрыярха Кірыла, рэзка крытыкуе намер БПЦ прасіць самакіраванасці] // [[Наша Ніва]], 19 сьнежня 2014 г.</ref>. За час працы Біблійнай камісіі для перакладу кніг Сьвятога Пісаньня на сучасную беларускую мову, якую Філарэт мусіў стварыць пад націскам грамадзкасьці, зь яе складу выйшлі многія вядомыя перакладнікі і лінгвісты, пратэстуючы супраць русіфікацыі беларускай мовы<ref name="ablamiejka"/>. 25 сьнежня 2013 году Сынод Маскоўскага патрыярхату прызначыў кіраўніком Беларускага экзархату мітрапаліта [[разань|разанскага]] [[Павал (Панамароў)|Паўла (Панамарова)]], ураджэнца [[Караганда|Караганды]] і грамадзяніна [[Расейская Фэдэрацыя|Расейскай Фэдэрацыі]]. Тым часам закон Беларусі «Аб свабодзе сумленьня і рэлігійных арганізацыях» у артыкуле 13 забараняе кіраваць рэлігійнымі арганізацыямі іншаземцам<ref>[https://www.svaboda.org/a/28038000.html Мітрапаліт Павел ня мае і ня будзе атрымліваць беларускага грамадзянства, хоць абавязаны], [[Радыё Свабода]], 7 кастрычніка 2016 г.</ref>. 16 сьнежня 2014 году Павал (Панамароў) заявіў пра намер хадайнічаць перад патрыярхам аб наданьні Беларускаму экзархату статусу самакіравальнай царквы ў складзе Маскоўскага патрыярхату на ўзор Латвіі, Малдовы і Эстоніі. Гэтую ініцыятыву падтрымаў беларускі эпархіяльны сход<ref name="nn2014"/>. Аднак ужо 18 студзеня 2015 году Павал (Панамароў) абвясьціў, што здымае тэму самакіраванасьці экзархату на бліжэйшыя 25—50 гадоў<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=142539 Мітрапаліт Павел: «Тэма самакіраванасці БПЦ здымаецца з парадку дня»] // [[Наша Ніва]], 18 студзеня 2015 г.</ref>. === Адукацыя === {{Асноўны артыкул|Адукацыя ў Беларусі}} ==== Дынаміка ==== У 1994/1995 навучальным годзе ў беларускамоўныя першыя клясы паступілі 76% вучняў<ref>Лепешаў І. Дазнаньні. — {{Горадня (Гродна)}}, 2000. С. 62.</ref>, што было найвышэйшым паказьнікам ад часу здабыцьця незалежнасьці Беларусьсю. Аднак па прыходзе да ўлады Лукашэнкі ў 1994 годзе адбылося аднаўленьне русіфікатарскай палітыкі савецкай і расейскай імпэрскай эпохі<ref name = "disaster" /><ref name = "Smok" /><ref name = "crisis" /><ref name = "main" /><ref name = "russificator" />. ===== Дашкольная адукацыя ===== У 1995—2018 гадох колькасьць беларускамоўных дашкольнікаў, што навучаліся ў местах Беларусі, упала з 68,9% да 2,3%<ref name="zautra">Калеснічэнка Н. [http://www.zautra.by/art.php?sn_nid=30315 Даследаванне: На беларускай мове ў дзяржаўных ВНУ навучаецца 291 студэнт!], Заўтра тваёй краіны, 15 лютага 2019 г.</ref>. У дзіцячых садках па-беларуску ў 2013 годзе навучалася 11,4% дашкольнікаў. У 2014 годзе адсотак зьменшыўся да 11% (45 тысячаў чалавек)<ref name="stat_01">[http://nn.by/?c=ar&i=122637 Русіфікацыя нарастае: па-беларуску навучаецца кожны сёмы школьнік і толькі 1 з 670 студэнтаў], [[Наша Ніва]], 12 лютага 2014 г.</ref>. У [[Менск]]у ў беларускамоўныя групы запісаныя менш за 3 тысячы дашкольнікаў, што складае ўсяго 3,2% ад агульнай колькасьці<ref name="stat_02">[http://nn.by/?c=ar&i=152272 Страшныя лічбы русіфікацыі: з 2010 года колькасць беларускамоўных вучняў зменшылася на 43 тысячы, беларускамоўнае студэнцтва практычна ліквідаванае], [[Наша Ніва]], 4 ліпеня 2015 г.</ref>. ===== Сярэдняя адукацыя ===== Калі ў 1994/1995 навучальным годзе ў Менску 58% школьнікаў у першых клясах навучаліся на беларускай мове, то ў 1995/1996 навучальным годзе іх засталося толькі 20%, у 1996/1997 — 12%, у 1997/1998 — 7,3%, у 1998/1999 — 5,3%. У 1999 годзе ў сталіцы Беларусі было толькі 152 беларускамоўныя выпускнікі школаў (1%)<ref>{{Артыкул|аўтар=Антонава Т.|загаловак=Моўныя пытаньні ў Беларусі|спасылка=|выданьне=Зьвязда|тып=газэта|год=10 красавіка 1999|нумар=59 (23660)|старонкі=4-5|issn=1990-763x}}</ref>. У 1999/2000 навучальным годзе набор вучняў у 1-я клясы з навучаньнем на беларускай мове вырас у 4 з 6 вобласьцяў параўнальна з 1998/1999 навучальным годам: [[Берасьцейская вобласьць|Берасьцейская]] — з 24,8% да 29%, [[Віцебская вобласьць|Віцебская]] — з 21,4% да 26%, [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] — з 16,6% да 20,4%, [[Магілёўская вобласьць|Магілёўская]] — з 19,9% да 22,4%. На люты 2001 году ў Беларусі было 1 496 417 школьнікаў, зь іх звыш 435 000 (29%) навучаліся па-беларуску. 70,9% навучаліся па-расейску, тады як у 2000 годзе іх было 70%<ref>{{Артыкул|аўтар=Хількевіч У.|загаловак=Алесь Лозка: «Саромеемся прызнацца, што роднай мове патрэбна абарона з боку дзяржавы»|спасылка=|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=7 сакавіка 2001|нумар=49-50 (24165-24166)|старонкі=5|issn=1990-763x}}</ref>. У 2006/2007 навучальным годзе па-беларуску навучалася 245 900 вучняў (21,5% ад агульнай колькасьці). У 2016/2017 навучальным годзе па-беларуску навучалася 128 600 вучняў (толькі 13,3% ад агульнай колькасьці)<ref>Марціновіч Я. [http://nn.by/?c=ar&i=191559 Моўная катастрофа: за 10 гадоў колькасць беларускамоўных школьнікаў скарацілася ўдвая] // [[Наша Ніва]], 31 траўня 2017 г.</ref>. Пераважная большасьць беларускамоўных школаў знаходзіцца ў сельскай мясцовасьці, якія паступова зачыняюцца праз адток насельніцтва ў гарады. Штогод у Беларусі зачыняецца каля 100 невялікіх школаў, большасьць зь якіх беларускамоўная. Назіраецца тэндэнцыя пераводу вучняў згаданых школаў у расейскамоўныя школы. Такім чынам, адбываецца страта навучаньня па-беларуску<ref>[https://web.archive.org/web/20200927040912/https://www.brestspring.com/design/print.php?year=2012&print=5808 Алег Трусаў: Скарачэнне беларускамоўных школ можа прывесці да выраджэння нацыі] // Берасьцейская вясна</ref>. {| class="wikitable" ! colspan="13" |Разьмеркаваньне навучэнцаў дзённых установаў агульнай сярэдняй адукацыі паводле мовы навучаньня<ref>[https://web.archive.org/web/20181130142924/https://news.tut.by/society/246883.html Ці патрэбны беларусам беларускамоўныя школы?], [[TUT.BY]], 22 жніўня 2011 г.</ref><ref>[http://www.nastaunik.info/news/12461 Інфаграфіка: толькі 19% школьнікаў навучаюцца па-беларуску, у Менску — 2%], НАСТАЎНІК.INFO, 1 верасьня 2011 г.</ref> |- ! !1994/95 !1996/97 !1998/99 !2000/01 !2002/03 !2004/05 !2006/07 !2008/09 !2010/11 !2012/13 !2014/15 !2016/17 |- |Беларуская (%) |29 {{Рост}} |33 {{Рост}} |31 {{Спад}} |29 {{Спад}} |26 {{Спад}} |24 {{Спад}} |22 {{Спад}} |20 {{Спад}} |19 {{Спад}} |17 {{Спад}} |15 {{Спад}} |13 {{Спад}} |- |Расейская (%) |71 {{Спад}} |67 {{Спад}} |69 {{Рост}} |71 {{Рост}} |74 {{Рост}} |76 {{Рост}} |78 {{Рост}} |80 {{Рост}} |81 {{Рост}} |83 {{Рост}} |85 {{Рост}} |87 {{Рост}} |} На люты 2019 году ў абласных цэнтрах Беларусі (з выняткам [[Менск]]у) няма ніводнае беларускамоўнае школы, ёсьць толькі асобныя беларускія клясы. Колькасьць дзяцей у гэтых клясах вагаецца ад пяці да двух дзясяткаў. Агулам ва ўсіх абласных цэнтрах Беларусі не налічваецца і трох сотняў дзяцей, якія вучацца цалкам па-беларуску. З 118 беларускіх раённых цэнтраў толькі ў двух зь іх ёсьць беларускамоўная школа — у [[Барысаў|Барысаве]] (гімназія №2) і [[Янаў|Янаве]] (сярэдняя школа № 4). Разам з тым, у барысаўскай гімназіі №2 беларускамоўная толькі пачатковая школа<ref name = "Liberty_Review">Студзінская І. [https://www.svaboda.org/a/vucycca-na-rodnaj-movie-8-faktau-pra-bielaruskija-skoly/29051058.html Вучыцца на роднай мове. 8 фактаў пра беларускія школы], [[Радыё Свабода]], 21 лютага 2018 г.</ref>. З 277 сярэдніх навучальных установаў [[Менск]]у толькі 7 — беларускамоўныя<ref>[https://belsat.eu/programs/13-3-belarusau-deklarue-shto-ne-umee-chytats-pa-belarusku 13,3% беларусаў дэкларуе, што не ўмее чытаць па-беларуску], [[Белсат]], 21 лютага 2019 г.</ref>. У сярэдняй школе № 190, якая ўваходзіць у лік згаданых сямі беларускамоўных школаў Менску, адбываецца набор як у беларускамоўныя, так і ў расейскамоўныя клясы<ref>[http://sch190.minsk.edu.by/ru/main.aspx?guid=1231 Мікрараён ДУА «Сярэдняя школа № 190 г. Мінска»], Дзяржаўная ўстанова адукацыі «Сярэдняя школа №190 г. Мінска»</ref>. Такім чынам, у сталіцы, абласных і раённых цэнтрах Рэспублікі Беларусь існуе толькі 6 беларускамоўных школаў: # Гімназія № 4 (вуліца Кунцаўшчына, 18 — [[Менск]], [[Фрунзэнскі раён (Менск)|Фрунзэнскі раён]]) # Гімназія № 9 (вуліца Сядых, 10 — [[Менск]], [[Першамайскі раён (Менск)|Першамайскі раён]]) # Гімназія № 14 (вуліца Васьняцова, 10 — [[Менск]], [[Заводзкі раён (Менск)|Заводзкі раён]]) # Гімназія № 23 (праспэкт Незалежнасьці, 45 — [[Менск]], [[Савецкі раён (Менск)|Савецкі раён]]) # Гімназія № 28 (праспэкт Ракасоўскага, 93 — [[Менск]], [[Ленінскі раён (Менск)|Ленінскі раён]]) # Сярэдняя школа № 60 (вуліца Карла Лібкнэхта, 82 — [[Менск]], [[Маскоўскі раён (Менск)|Маскоўскі раён]]) # Сярэдняя школа № 4 (вуліца Савецкая, 78 — [[Янаў]]) {| class="wikitable" style="text-align: center; |+ Колькасьць беларускамоўных школаў у сталіцы, абласных і раённых цэнтрах Беларусі (2019 год) ! Населены пункт ! Колькасьць беларускамоўных школаў ! Агульная колькасьць школаў ! Адсотак беларускамоўных школаў |- ! scope=row | Менск | 6 | 277 | 2.17% |- ! scope=row | Берасьце | 0 | 37 | 0% |- ! scope=row | Віцебск | 0 | 48 | 0% |- ! scope=row | Горадня | 0 | 42 | 0% |- ! scope=row | Гомель | 0 | 53 | 0% |- ! scope=row | Магілёў | 0 | 47 | 0% |- ! scope=row | Раённыя цэнтры агулам<br /> (з выняткам сталіцы і абласных цэнтраў) | 1^'''*''' | ~ 920 | 0.11% |- | colspan="4" style="text-align: left;" | ^'''*''' у [[Янаў|Янаве]] (сярэдняя школа № 4)<ref name = "Liberty_Review"/> |} Таксама ў Беларусі існуе дзьве школы з польскай мовай навучаньня: сярэдняя школа № 36 у Горадні і сярэдняя школа № 8 у Ваўкавыску. Абедзьве збудаваныя на польскія грошы. У ваўкавыскай школе з польскай мовай навучаньня вучацца 240 дзяцей. Таксама ў Беларусі існуе дзьве школы зь летувіскай мовай навучаньня: у вёсцы [[Рымдзюны|Рымдзюнах]] Астравецкага раёну і вёсцы [[Пеляса|Пелясе]] Вярэнаўскага раёну. Таксама ў Рымдзюнах ёсьць летувіскі дзіцячы садок<ref name = "Liberty_Review"/>. 17 жніўня 2021 году намесьнік старшыні [[Камітэт па адукацыі Менскага гарвыканкаму|камітэту ў адукацыі]] [[Менскі гарвыканкам|Менскага мейскага выканаўчага камітэту]] [[Ірына Чарняўская]] паведаміла на прэс-канфэрэнцыі, што навучаньне па-беларуску ў Менску вядзецца ў 15 сярэдніх навучальных установах, зь іх у 5 гімназіях увесь працэс па-беларуску, у астатніх 10 сярэдніх школах — толькі асобныя беларускія клясы. Паводле яе, усяго ў Менску 171 беларускамоўная кляса, у якіх навучаецца блізу 4 тысячаў людзей<ref>{{Артыкул|загаловак=Около 4 тыс. школьников Минска обучаются на белорусском языке|год=17 августа 2021|спасылка=https://www.belta.by/regions/view/okolo-4-tys-shkolnikov-minska-obuchajutsja-na-belorusskom-jazyke-455637-2021/|мова=be|выданьне=[[БелТА]]}}</ref>. Гэта складае блізу 2%<ref>{{Артыкул|загаловак=У Менску па-беларуску вучацца 2% школьнікаў|год=17 жнівень 2021|спасылка=https://svaboda.azureedge.net/a/31414675.html|выданьне=[[Радыё Свабода]]|мова=be}}</ref> ад агульнай колькасьці школьнікаў Менску (203,3 тысячы<ref>{{Артыкул|спасылка=https://minsk-city.belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/sotsialnaya-sfera/obrazovanie/godovye-dannye_5/osnovnye-pokazateli-obrazovaniya|выданьне=[[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь|Галоўная статыстычная ўправа места Менску]]|загаловак=Основные показатели образования (на начало учебного года)}}</ref> на пачатак 2018/2019 навучальнага году). 1 верасьня 2021 году паводле асабістай просьбы [[ярэй|ярэя]] [[Беларуская праваслаўная царква|Беларускага экзархату Маскоўскага патрыярхату]] Яўгена Саланкова да дзяячкі рэжыму Лукашэнкі [[Натальля Качанава|Натальлі Качанавай]] на расейскую мову перавялі беларускую сярэднюю школу ў мястэчку [[Жыровічы|Жыровічах]]<ref>[https://d1qi097eoj06ns.cloudfront.net/hramadstva/zhyrovitskuyu-shkolu-kachanava-peravyala-n/?fbclid=IwAR1WoT-uqeocbHPruH8iRJ9anq1jVuHuXlMet4kPV0ekTCZKg-xHOuX2SlM Жыровіцкую школу Качанава перавяла на расейскую мову], [[Беларускае Радыё Рацыя]], 2 кастрычніка 2021 г.</ref>. ===== Вышэйшая адукацыя ===== У Беларусі няма ніводнай беларускамоўнай вышэйшай навучальнай установы. Усе 43 дзяржаўныя і 9 прыватных [[ВНУ]] Беларусі расейскамоўныя<ref>{{Кніга|аўтар=[[Станіслаў Суднік|Суднік С.]], [[Тацяна Вабішчэвіч|Вабішчэвіч Т.]]|частка=|загаловак=Летапіс дзейнасьці грамадзкага аб'яднаньня «Таварыства беларускай мовы імя Францішка Скарыны». 1989-2009|арыгінал=|спасылка=http://www.tbm-mova.by/files/blocks/летапіс%20тбм%202009.pdf|адказны=рэд. [[Алег Трусаў]]|выданьне=|месца=[[Ліда]]|выдавецтва=[[Наша слова]]|год=2009|том=|старонкі=110|старонак=164|сэрыя=|isbn=|наклад=299}}</ref>. У 2014/2015 навучальным годзе цалкам на беларускай мове навучалася 0,1% студэнтаў<ref>Студзінская І. [https://www.svaboda.org/a/www.svaboda.nym.ie/a/27455486.html Беларускамоўных школьнікаў усё меней, па-беларуску навучаецца 0,1% студэнтаў], [[Радыё Свабода]], 30 сьнежня 2015 г.</ref>. Колькасьць студэнтаў, якія навучаюцца па-беларуску ў дзяржаўных установах адукацыі, з 1990-х гадоў да 2017 году ўпала ў 103 разы<ref name="zautra"/>. Гэтая статыстыка зманлівая, насамрэч на беларускай мове выкладаюць толькі беларускую мову, часам гісторыю Беларусі на гістарычных факультэтах, а таксама паадзінкавыя выкладчыкі, нягледзячы на неспрыяльныя ўмовы, выкладаюць па-беларуску свае прадметы, часьцей за ўсё гэта філёлягі на беларускіх катэдрах, і вельмі рэдка прафэсары ў дакладных навуках. Хаця Таварыству беларускай мовы ўдалося зарэгістраваць арганізацыю, якая ўтрымлівае ў назьве слова «ўнівэрсытэт», але ніякіх правоў весьці вышэйшую асьветную дзейнасьць гэтая арганізацыя ня мае, і яе няма ў сьпісе ўстановаў вышэйшай адукацыі на сайце Міністэрства адукацыі Беларусі<ref>[https://edu.gov.by/sistema-obrazovaniya/glavnoe-upravlenie-professionalnogo-obrazovaniya/abiturientu/postupayushchim-v-uchrezhdeniya-vysshego-obrazovaniya/uchrezhdeniya-vysshego-obrazovaniya/index.php?sphrase_id=121237 Учреждения высшего образования]{{Недаступная спасылка|date=May 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, [[Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь]]</ref>. ==== Зьмест ==== У беларускіх школах поруч зь беларускай літаратурай адрозным абавязковым прадметам вывучаецца расейская літаратура. Школьныя праграмы з гэтага прадмету ўсяляк узвышаюць расейскую мову і культуру, падкрэсьліваюць іх вынятковасьць і веліч<ref name="Sieviaryniec">Севярынец Г. [https://www.svaboda.org/a/30169736.html Чым я магу адказаць на пагрозу інтэграцыі? Перавучыцца на беларускага філёляга], [[Радыё Свабода]], 17 верасьня 2019 г.</ref>, чаго ня робяць у школьных праграмах зь беларускай літаратуры. Тым часам расейская літаратура часта выкладаецца праз прызму {{Артыкул у іншым разьдзеле|Расейскі імпэрыялізм|расейскага шавінізму і імпэрыялізму|uk|Російський імперіалізм}}. Напрыклад, беларускія школьнікі вучаць на памяць верш [[Міхаіл Лермантаў|Міхаіла Лермантава]] «Барадзіно» ({{мова-ru|[[:ru:Бородино (стихотворение)|Бородино]]|скарочана}}), які зьяўляецца прыкладам расейскай палітычнай прапаганды ў гонар расейскай перамогі ў [[Вайна 1812 году|вайне 1812 году]], якая ў Беларусі мела характар [[Грамадзянская вайна|грамадзянскай]], бо шляхта і інтэлегенцыя Беларусі ваявала на баку [[Напалеон I Банапарт|Напалеона]], а прыгонныя сяляне пад прымусам рэкрутаваліся ў расейскае войска. Таксама вывучаюцца творы расейскіх пісьменьнікаў [[Аляксандар Пушкін|Аляксандра Пушкіна]] і [[Васіль Жукоўскі|Васіля Жукоўскага]], якія пісалі вершы ў падтрымку расейскай карнай акцыі супраць [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|вызвольнага паўстаньня 1830—1831 гадоў]] ({{мова-ru|[[:ru:Клеветникам России|Клеветникам России]]|скарочана}}, {{мова-ru|[[:s:ru:Старая песня на новый лад (Жуковский)|Старая песня на новый лад]]|скарочана}}). Апроч таго, у афіцыйных школьных праграмах з расейскай літаратуры славянскім першадрукаром называюць [[Іван Фёдараў|Івана Фёдарава]] (хоць [[Францішак Скарына]] выдаў першую славянскую кнігу на сорак год раней), «мілымі сэрцу мясьцінамі» — Пскоўскую, Тульскую і Разанскую вобласьці Расеі, «зямлёй майго дзяцінства» — Яраслаўскую вобласьць Расеі, «маёй залатой радзімай» — Залатое кальцо Расеі, «пачаткам нашай літаратуры» — Пушкіна, «радзімай» — Расею. Прытым праз творы, што ўваходзяць у праграму, усяляк узвышаюцца расейцы («Бородино» Лермантава і «Судьба человека» Шолахава зь іх разважаньнямі наконт таго, што толькі расейскі чалавек здольны на геройства і подзьвіг) і расейская мова (Тургенеў зь ягоным вершам у прозе «О великий и могучий русский язык»)<ref name="Sieviaryniec"/>, што спараджае другаснае стаўленьне да беларускай мовы і культуры. Тым часам беларускіх дзяцей практычна пазбавілі магчымасьці вывучаць у школе творы клясыкаў сусьветнай літаратуры. Згодна з школьнымі праграмамі вывучаюцца толькі адзінкавыя творы сусьветных клясыкаў<ref>Янкойць М. [https://nn.by/?c=ar&i=157027 Як выгнаць Маскву з галавы? Перагледзьце праграму літаратуры ў школе!] // [[Наша Ніва]], 26 верасьня 2015 г.</ref>. Гэта спрыяе фармаваньню прарасейскага сьветапогляду насельніцтва, адбіваецца на культурным і маральным разьвіцьці беларускай моладзі і замаруджвае працэс аднаўленьня беларускай нацыі. У 2006 годзе выкладаньне гісторыі і геаграфіі Беларусі перавялі на расейскую мову ў школах з расейскай мовай навучаньня<ref>[https://web.archive.org/web/20201124072342/https://news.tut.by/society/72270.html Гісторыю Беларусі збіраюцца выкладаць на рускай мове], [[TUT.BY]], 7 жніўня 2006 г.</ref>, раней гэтыя дысцыпліны выкладаліся толькі па-беларуску. ==== Рэпрэсіі ==== У 2003 годзе па мэтанакіраваных атаках<ref>Ігар Карней, Уладзь Грыдзін, [https://www.svaboda.org/a/29548128.html «Партызанская школа». Як Коласаўскі ліцэй пражыў 15 гадоў у падпольлі], [[Радыё Свабода]], 17 кастрычніка 2018 г.</ref> падкантрольны Аляксандру Лукашэнку [[Савет міністраў Рэспублікі Беларусь|Савет міністраў]] загадаў [[Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь|Міністэрству адукацыі]] ліквідаваць [[Беларускі гуманітарны ліцэй імя Якуба Коласа]], адзіны цалкам беларускамоўны ліцэй у краіне<ref>[https://budzma.org/news/kolasauski-licej-10-hadou-nastalhii.html Коласаўскі ліцэй: 10 гадоў настальгіі], [[Budzma.org]], 25 чэрвеня 2013 г.</ref>. У 2018 годзе на сяброў асьветніцкага аб’яднаньня «Інстытут матэматыкі і кібэрнэтыкі», які ладзіў публічныя бясплатныя лекцыі на беларускай мове, была заведзеная крымінальная справа. Згодна з абвінавачваньнем, аб’яднаньне працуе ў Беларусі без адпаведнага дазволу — ліцэнзіі. Прэс-служба Камітэту дзяржкантролю паведаміла, што «нелегальны філіял украінскага ўнівэрсытэту» зачынены, а на «групу грамадзян Беларусі», якая мела да яго дачыненьне, заведзеная крымінальная справа. Між тым лектары, якія ладзяць навучаньне беларускіх студэнтаў, ня згодныя з абвінавачваньнямі ў свой адрас, і сьцьвярджаюць, што маладыя людзі атрымліваюць адукацыю ва ўкраінскай ВНУ легальна. Паводле лектараў, у Беларусі вядуцца толькі бясплатныя публічныя лекцыі і кансультацыі, арганізацыйна ніяк не завязаныя з навучаньнем студэнтаў за мяжой<ref>Карюхина Т. [https://dev.by/news/IT-na-move Чаму лектары, якія «нелегальна» вучылі праграмістаў па-беларуску, адмаўляюць абвінавачванні], dev.by, 19.03.2018 г.</ref>. У чэрвені 2018 году дырэктар Інстытуту Павал Бука адзначыў: «Яны ўжо год ня могуць знайсьці і прад’явіць ніякіх доказаў. Думаю, што гэты ціск мы маем з-за беларускай мовы навучаньня»<ref>[https://dev.by/news/yak-razvivaetstsa-kryminalnaya-sprava-lektara-yakiya-vuchyli-pragramista-pa-belarusku «Дапытвалі 6 гадзін». ДФР не верыць, што праграмістаў можна вучыць бясплатна], dev.by, 15.06.2018 г.</ref>. 11 чэрвеня 2020 году жыхар [[Маладэчна]] Аркадзь Жызьнеўскі быў аштрафаваны на 30 базавых велічыняў (810 рублёў) за гутарку з гомельскім відэаблогерам [[Сяргей Леанідавіч Ціханоўскі|Сяргеем Ціханоўскім]], у якой паскардзіўся апошняму на брак беларускамоўных клясаў у Маладэчне і навязваньне расейскай мовы навучаньня пры забароне нават абраньня мовы навучаньня ў час ўладкаваньня дзяцей у школу. Паводле пастановы суду, у час гутаркі маладэчанец публічна абмяркоўваў умовы жыцьця і стаўленьня да дзейнай улады. На паседжаньні зьвінавачаны «віну» прызнаў<ref>Хруцкая З. [https://web.archive.org/web/20200614190344/https://rh.by/2020/06/12/maladzjechanca-ashtrafavali/ Маладзечанца аштрафавалі за скаргу на адсутнасць беларускамоўных класаў у эфіры Ціханоўскага], [[Рэгіянальная газэта]], 12.06.2020 г.</ref>. У чэрвені 2021 году ў [[Магілёўскі дзяржаўны ўнівэрсытэт імя Аркадзя Куляшова|Магілёўскім дзяржаўным унівэрсытэце імя Аркадзя Куляшова]] прымусілі звольніцца трох беларускамоўных выкладнікаў, якія дагэтуль былі на дошцы гонару ВНУ: прафэсараў [[Аляксандар Агееў|Аляксандра Агеева]] і [[Ігар Шаруха|Ігара Шаруху]], а таксама дацэнта [[Віталь Еўмянкоў|Віталя Еўмянкова]]<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=274319 Чысткі ў Магілёўскім універсітэце: прымусілі сысці ўжо трох беларускамоўных выкладчыкаў], [[Наша Ніва]], 10 чэрвеня 2021 г.</ref>. === Літаратура і тэатар === На 2010 год у Беларусі толькі каля 30% [[Спэктакаль|спэктакляў]] ставілася [[Беларуская мова|па-беларуску]]<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Ларыса Цімошык|Цімошык Л.]]|загаловак=Сіла слова|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=51844|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=[[газэта]]|год=26 студзеня 2010|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/archive/?idate=2010-01-26 13 (26621)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/51890/26stu-7.indd.pdf 7]|issn=1990-763x}}</ref>, прытым доля беларускай драматургіі ў [[рэпэртуар]]ах тэатраў ледзь дасягала 25%<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Глеб Лабадзенка|Лабадзенка Г.]]|загаловак=Павал Латушка: На фільм «Дняпроўскі рубеж» патрачана Br6 мільярдаў, вернута — 100 мільёнаў|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=52061|выданьне=Зьвязда|тып=газэта|год=28 студзеня 2010|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/archive/?idate=2010-01-28 15 (26623)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/52071/28stu-7.indd.pdf 7]|issn=1990-763x}}</ref>. У 6-томную энцыкляпэдыю «Культура Беларусі» (Беларуская энцыкляпэдыя імя Петруся Броўкі, 2010—2015 гады) з усіх літаратараў Віцебскай вобласьці ўлучылі толькі двух: Б. Беляжэнку і Т. Краснову-Гусачэнку. Абодва зьяўляюцца сябрамі праўладнага [[Саюз пісьменьнікаў Беларусі|Саюзу пісьменьнікаў Беларусі]]. Першы — расейска-беларускі літаратар, другая — цалкам расейскамоўная. Праігнараваныя літаратары Франц Сіўко, [[Герман Кірылаў]], [[Лера Сом]], Ірына Жарнасек, Сяргей Рублеўскі, [[Уладзімер Папковіч]], Алег Салтук, Марыя Баравік, Вольга Русілка, пачынальнік літаратурнага жыцьця ў [[Віцебск]]у [[Давід Сімановіч]] і іншыя<ref>Сіўко Ф. [https://nn.by/?c=ar&i=195482 Допіс з Віцебска: У энцыклапедыю «Культура Беларусі» ўключылі звесткі толькі пра рускамоўных пісьменнікаў з саюза Чаргінца] // [[Наша Ніва]], 10 жніўня 2017 г.</ref>. У 2017 годзе на [[Дзень беларускага пісьменства|Днях беларускага пісьменства]] ў Полацку «Нацыянальную літаратурную прэмію Беларусі» ўручылі расейскамоўнаму паэту Анатолю Аўруціну, кіраўніку прадстаўніцтва расейскіх пісьменьнікаў Беларусі пры Санкт-Пецярбурскім мескім аддзеле Саюзу пісьменьнікаў Расеі, сябру расейскага [[Шавінізм|шавіністычнага]] рэсурсу «Западная Русь», аднаму з заснавальнікаў «Евразийского народного союза» і рэдактару часопіса «Новая Немига литературная» (выдаецца ў Менску, далучыўся да руху «Интернациональная Россия», друкуе толькі расейскіх пісьменьнікаў). Аўруцін атрымаў вядомасьць сваімі выказваньнямі пра тое, што беларуская мова «разьядноўвае» ў той час як расейская — «аб’ядноўвае», а таксама зьневажальным вершам на адрас удзельнікаў [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў]]<ref>Панкавец З. [https://nn.by/?c=ar&i=196859 Адэпт «рускага свету» атрымаў беларускую Нацыянальную літаратурную прэмію] // [[Наша Ніва]], 4 верасьня 2017 г.</ref>. У 2015 годзе гэтую прэмію атрымала расейскамоўная літаратарка Краснова-Гусачэнка<ref>[https://www.belta.by/culture/view/nominantami-pervoj-natsionalnoj-literaturnoj-premii-stali-6-avtorov-161563-2015/ Номинантами Первой национальной литературной премии стали 6 авторов], [[БЕЛТА]], 6 верасьня 2015 г.</ref>. === Друк === Пад’ём беларускага кнігадруку, які пачаўся ў канцы 1980-х гадоў, зь сярэдзіны 1990-х гадоў зьмяніўся спадам. Прыкладна з 2010 году адзначаецца невялікі рост, які аднак на 2018 год не дасягнуў узроўню сярэдзіны 1990-х<ref name="zautra"/>. На 2014 год у Беларусі на беларускай мове выдавалася толькі 10—11% кнігаў, пра што 3 лютага 2015 году заявіла міністар інфармацыі [[Лілія Ананіч]]. Разам у 2014 годзе выйшла 11 613 найменьняў кнігаў агульным накладам 31,2 мільёна асобнікаў, зь іх паводле прыкладных падлікаў толькі 3,4 мільёны на беларускай мове. Міністар адзначыла, што гэтыя лічбы адлюстроўваюць рэальны моўны стан кнігавыданьня ў краіне<ref>[http://euroradio.fm/lichba-dnya-11-knig-yakiya-vyhodzyac-u-kraine-vydayucca-na-belaruskay-move Лічба дня: 11% кніг, якія выходзяць у краіне, выдаюцца на беларускай мове], [[Эўрарадыё]], 3 лютага 2015 г.</ref>. Да 1995 году ў часопісах дамінавала беларуская мова, аднак потым пачаўся вельмі імклівы рост накладаў на расейскай мове<ref name="zautra"/>. У 2010 годзе з 885 найменьняў часопісаў толькі 147 (16%) выходзіла [[Беларуская мова|па-беларуску]]. З гадавога накладу ў 59 млн асобнікаў на беларускай мове выдалі толькі 3,2 млн (5,4%)<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Беларускую мову лічаць роднай 5 млн. 58 тыс. жыхароў Беларусі|спасылка=http://news.belta.by/by/print?id=674826|выдавец=[[Беларускае тэлеграфнае агенцтва]]|дата публікацыі=20 лютага 2012|дата доступу=10 лістапада 2013}}</ref>. З 1994 году ў Беларусі пачалі пераважаць расейскамоўныя газэты<ref name="zautra"/>. У 2010 годзе з 713 найменьняў газэтаў толькі 185 (26%) выдавалася на беларускай мове. З гадавога накладу ў 510,3 млн асобнікаў толькі крыху больш як ''чвэрць'' выходзіла па-беларуску. У разавым накладзе (8,1 млн асобнікаў) на беларускамоўныя газэты прыпадала толькі 1,2 млн асобнікаў (14,8%)<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Беларускую мову лічаць роднай 5 млн. 58 тыс. жыхароў Беларусі|спасылка=http://m.blr.belta.by/society/view/belaruskuju-movu-lichats-rodnaj-5-mln.-58-tys.-zhaharou-belarusi-11359-2012|выдавец=[[Беларускае тэлеграфнае агенцтва]]|дата публікацыі=20 лютага 2012|копія=http://blr.belta.by/society/view/belaruskuju-movu-lichats-rodnaj-5-mln.-58-tys.-zhaharou-belarusi-11359-2012|дата копіі=20 лютага 2012|дата доступу=30 верасьня 2016}}</ref>. === Архітэктура === ==== Помнікі сакральнай архітэктуры ==== {{Асноўны артыкул|Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных Маскоўскім патрыярхатам}} [[Файл:Літоўскі (беларускі) купал-баня і маскоўскі (расейскі) купал-цыбуліна.jpg|значак|250пкс|[[беларусы|Беларускі]] [[Баня (купал)|купал-баня]] ([[Крыж#Грэцкі|сонцакрыж]]) і [[расейцы|расейская]] [[купал-цыбуліна|цыбуліна]] ([[васьміканцовы крыж|маскоўскі крыж]])]] [[Файл:Велямічы. Ільінская царква са званіцай (11).jpg|значак|250пкс|Выкінуты на сьмецьце традыцыйны [[Крыж#Грэцкі|сонцакрыж]] з [[Царква Сьвятога Ільлі Прарока (Велямічы)|царквы]] ў [[Велямічы|Велямічах]], заменены на [[васьміканцовы крыж|маскоўскі крыж]]]] Па актывізацыі рэлігійнага жыцьця ў 1990-я гады масавы характар набылі перабудовы помнікаў сакральнай архітэктуры, якія знаходзяцца ў валоданьні [[Беларускі экзархат Расейскай Праваслаўнай Царквы|Беларускага экзархату Маскоўскага патрыярхату]]. Гэтыя перабудовы выконваюцца з парушэньнем дзейнага заканадаўства ў сфэры аховы помнікаў і характарызуюцца мэтанакіраваным насаджэньнем пазалочаных [[Купал-цыбуліна|купалоў-цыбулінаў]], зьмяненьнем аўтэнтычнага выгляду асобных архітэктурных элемэнтаў, выкарыстаньнем недапушчальных пры рэстаўрацыі будаўнічых матэрыялаў і мэтодык<ref>''Пальчыс В.'' [https://web.archive.org/web/20181124133143/http://1863x.com/anti-restoration/ Золотые купола. Как БПЦ меняет памятники архитектуры Беларуси], 1863x.com {{ref-ru}}</ref>. З нагоды зьнішчэньня помнікаў архітэктуры ў 2008 годзе філёзафы [[Алесь Анціпенка]] і [[Валянцін Акудовіч]], архітэктарка [[Ірэна Лаўроўская]], мастацтвазнаўцы [[Сяргей Харэўскі]] і [[Максім Жбанкоў]] скіравалі ў Беларускі экзархат Маскоўскага патрыярхату і Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь зварот, у якім патрабавалі спыніць разбурэньне беларускай гістарычна-культурнай спадчыны<ref name="zvarot">[http://nn.by/?c=ar&i=40408 Інтэлектуалы: Не дапусціце варварства з царквой у Навагрудку!] // [[Наша Ніва]], 10 лістапада 2008 г.</ref>: «''Лічым сваім маральным абавязкам апэляваць да грамадзянскай і культурніцкай супольнасьці краіны з мэтай выказаць рашучы пратэст супраць антыкультурнай, антыбеларускай дзейнасьці РПЦ. Зьвяртаем таксама ўвагу на тое, што разбурэньне аўтахтоннай культуры і беларускіх гістарычных помнікаў — адна з праяваў тыповай каляніяльнай палітыкі, што расейскія ўлады ажыцьцяўлялі цягам некалькіх мінулых стагодзьдзяў у акупаванай і далучанай да імпэрыі Беларусі. Цяпер гэтую палітыку працягвае РПЦ. Мы патрабуем спыніць разбурэньне нашай спадчыны!''». [[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Чарнаўчыцы. Пятніцкая царква.jpg|значак|250пкс|[[Царква Сьвятой Параскевы Пятніцы (Чарнаўчыцы)|Пятніцкая царква]] ў [[Чарнаўчыцы|Чарнаўчыцах]]: выгляд да (налева) і па маскоўскай перабудове (направа)]] З 2010-х гадоў антырэстаўрацыйная актыўнасьць Беларускага экзархату Маскоўскага патрыярхату набыла беспрэцэдэнтныя маштабы<ref>[[Глеб Лабадзенка]]. [https://web.archive.org/web/20160324121722/http://labadzenka.by/?p=28149#disqus_thread Хроніка знішчэння беларускай архітэктуры Рускай Праваслаўнай Царквой], 20 жніўня 2015.</ref>, параўнальныя зь дзейнасьцю [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёўва-вешальніка]] ў справе маскалізацыі колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. У выніку праведзеных рэканструкцыяў аўтэнтычны выгляд страцілі цэрквы ў [[Амсьціслаў|Амсьціславе]], [[Безьдзеж]]ы, [[Валавель|Валавелі]], [[Велямічы|Велямічах]], [[Войская|Войскай]], [[Горадня|Горадні]], [[Гошчава|Гошчаве]], [[Дамашаны|Дамашанах]], [[Малыя Ляды|Малых Лядах]], [[Наваградак|Наваградку]], [[Новы Сьвержань|Новым Сьвержані]], [[Опаль|Опалі]], [[Пацавічы|Пацавічах]], [[Покры|Покрах]], [[Слуцак|Слуцку]], [[Талачын]]е, [[Трабы|Трабах]], [[Чарнаўчыцы|Чарнаўчыцах]], [[Чашнікі|Чашніках]], [[Шумакі|Шумаках]], манастыр у [[Горадня|Горадні]], манастырская брама ў [[Магілёў|Магілёве]], колішнія касьцёлы ў [[Астроўна|Астроўне]], [[Клецак|Клецку]], [[Малыя Шчытнікі|Малых Шчытніках]], [[Сёмкаў Гарадок|Сёмкавым Гарадку]] і [[Слонім]]е. Нягледзячы на звароты ў праваахоўныя органы, усе памянёныя выпадкі засталіся беспакараннымі<ref>[https://www.svaboda.org/a/petycyja-suprac-cybulinau/29203875.html Супраць «маскоўскіх цыбулін» на беларускіх цэрквах пачалі зьбіраць подпісы], [[Радыё Свабода]], 2 траўня 2018 г.</ref>. Тым часам зьнішчэньне мастацкага аблічча комплексаў базылянскіх манастыроў у Горадні і Талачыне адбылося пад кіраўніцтвам прысланых з [[Расея|Расеі]] начальніц адпаведных жаночых манастыроў Беларускага экзархату Маскоўскага патрыярхату. [[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Валавель. Царква Сьвятога Юрыя.jpg|значак|250пкс|[[Царква Сьвятога Юрыя (Валавель)|Юр’еўская царква]] ў [[Валавель|Валавелі]]: выгляд да (налева) і па сучаснай маскоўскай перабудове (направа)]] Архітэктар-рэстаўратар [[Уладзімер Папруга]] лічыць, што мэтай маскоўскіх перабудоваў беларускіх цэркваў зьяўляецца зьнішчэньне культурных асаблівасьцяў Беларусі<ref>Дашчынскі А. [https://www.svaboda.org/a/29221026.html Чаму на беларускія храмы нацягваюць залатыя «цыбуліны»?], [[Радыё Свабода]], 14 траўня 2018 г.</ref>: {{Цытата|І што такое нацягваньне расейскіх «цыбулін» на беларускія храмы, якія да Маскоўскай патрыярхіі нічога агульнага ня мелі ад пачатку? Гэта фактычна тая ж мэтафара — як зь Беларусі зрабіць Расею, то бок пазбавіць яе сваёй мовы. Калі чалавек мяняе свой унутраны код, пераходзіць на іншую мову, ён робіцца іншым. Калі мы на беларускія храмы нацягваем расейскія «цыбуліны», яны робяцца Расеяй. Гэта такі мэтадалягічны [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыйны]] прынцып.}} ==== Новыя цэрквы Беларускага экзархату Маскоўскага патрыярхату ==== [[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Гошчава. Крыжаўзьвіжанская царква.jpg|значак|250пкс|[[Царква Ўзьвіжаньня Сьвятога Крыжа (Гошчава)|Узьвіжанская царква]] ў [[Гошчава|Гошчаве]]: выгляд да (налева) і па маскоўскай перабудове (направа)]] Пры выбары архітэктурных праектаў новых цэркваў Беларускі экзархат Маскоўскага патрыярхату ігнаруе традыцыі [[готыка|готыкі]] і [[барока]] — стыляў, у якіх тутэйшае праваслаўнае дойлідзтва дасягнула высокага ўзроўню архітэктурна-мастацкіх разьвязкаў і нацыянальнай самабытнасьці. Таксама адзначаецца нешматлікае і фрагмэнтарнае выкарыстоўваньне спадчыны [[Беларускае традыцыйная драўляная архітэктура|беларускай традыцыйнай драўлянай архітэктуры]] з прыярытэтнай арыентацыяй на сярэднявечную архітэктуру [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]], што разьвівае архітэктурныя традыцыі, не ўласьцівыя беларускаму сакральнаму дойлідзтву<ref>Арабей В. Вобразна-стылістычныя рашэнні сучасных прыходскіх храмаў Беларускай праваслаўнай царквы (вопыт 1991—2013 гадоў) // Вестник Полоцкого государственного университета. Серия F. 2013.</ref>. [[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Войская. Траецкая царква.jpg|значак|250пкс|[[Царква Сьвятой Тройцы (Войская)|Траецкая царква]] ў [[Войская|Войскай]]: выгляд да (налева) і па маскоўскай перабудове (направа)]] Супрацоўнікі [[Інстытут мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклёру|Інстытуту мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклёру]] НАНБ крытыкуюць Беларускі экзархат Маскоўскага патрыярхату за прыярытэтнае будаваньне цэркваў у стылістыцы, уласьцівай не беларускай, а расейскай архітэктуры<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 8 т.|2к}} С. 193.</ref>: «''небясьпеку выклікаюць сёньняшнія памкненьні праваслаўнага духавенства [[Расея|прарасейскай]] арыентацыі прыўнесьці ў беларускі ляндшафт драўляныя царкоўныя формы новаерусалімскіх храмаў, помнікаў [[Архангельск]]у ці [[Волагда|Валагодзкага]] краю. Ігнараваньне выпрацаваных стагодзьдзямі мясцовых традыцыяў і навязваньне аб’ёмаў і формаў, не ўласьцівых тутэйшаму дойлідзтву, разбурае тую натуральную гармонію, што склалася на працягу стагодзьдзяў народнага жыцьця''». [[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Талачын. Пакроўская царква.jpg|значак|250пкс|[[Царква Покрыва Багародзіцы і манастыр базылянаў (Талачын)|Пакроўская царква]] ў [[Талачын]]е: выгляд да (налева) і па надбудове купалоў-цыбулінаў (направа)]] Беларускі мастак і этнакультуроляг [[Тодар Кашкурэвіч]] праводзіць паралель паміж «[[Мураўёўкі|мураўёўкамі]]» і сучаснай царкоўнай архітэктурай [[Маскоўскі патрыярхат|Маскоўскага патрыярхату]] на Беларусі: {{Цытата|<…> гэта, я б сказаў, усьвядомлены культурны аспэкт. Мы маем справу з тэндэнцыяй: прасоўваньнем пэўнага стылістычнага моманту як вельмі істотнага ідэалягічнага. Карані цягнуцца з Масквы. Уся Беларусь — цэнтральныя гарады, цэнтральныя дарогі — застаўленыя рускай праваслаўнай царквой у псэўдарускім стылі. Амаль у тым жа кшталце, як у ХІХ ст. рабіліся «мураўёўкі». Яны вельмі добра разумеюць палітычны патэнцыял гэтага стылістычнага моманту: «грыбы» паставяць — пазначаць сваю тэрыторыю ўплыву. Як сабака меціць дрэвы. Гэта агромністы палітычны капітал, які вымяраецца нават грашовым эквівалентам.|[[Тодар Кашкурэвіч]]|[http://nmnby.eu/news/discussions/995.html Драма Гародні: нацыянальны праект як гульні ўлады] // Наше мнение. 12 чэрвеня 2007 г.}} ==== Іншыя гістарычна-культурныя каштоўнасьці ==== [[Файл:Architectural Detail - Minsk - Belarus - 01 (27426797732).jpg|250пкс|міні|«[[Дом Чыжа]]», які зьнішчыў панараму і пэрспэктыву гістарычнага цэнтру Менску]] У канцы XX — пачатку XXI стагодзьдзяў у Рэспубліцы Беларусь зьнесьлі некалькі гістарычна-культурных каштоўнасьцяў, што зьяўляецца адным з захадаў да зьнішчэньня нацыянальнай памяці беларусаў. У 1990-х гадох у Менску зруйнавалі [[Малы гасьціны двор]], гістарычна-культурную каштоўнасьць нацыянальнага значэньня, і [[Віленскі вакзал (Менск)|Віленскі вакзал]], збудаваны ў 1890 годзе. За часамі старшынёўства [[Міхаіл Якаўлевіч Паўлаў|Міхаіла Паўлава]] ў канцы 2003 году ў Менску зруйнавалі камяніцу канца XIX ст. на гістарычнай Магазыннай вуліцы (замест яе збудавалі іншы гмах), у 2005 годзе — старажытную камяніцу на Зыбіцкай (замест яе паставілі муляж), у 2008 годзе — дзьве камяніцы XIX ст. на гістарычнай Койданаўскай вуліцы (замест № 17 кампанія «Тапас» збудавала дом зь іншай колькасьцю паверхаў, замест № 24а кампанія «ФАРТ и В» — бізнэс-цэнтар «Метрополь»)<ref>Лычавко А. [http://www.the-village.me/village/city/architecture/265383-chto-snesli Какие здания снесли в столице три наших «мэра»: Круши, ломай, воруй гусей], The Village, 18 студзеня 2018 г.</ref>. [[Файл:Цэнтр.jpg|значак|250пкс|[[Палац Рэспублікі]], які сваім вялізным аб’ёмам і вышынёй зьнішчае панараму гістарычнага цэнтру Менску і замінае ўспрыманьню помнікаў архітэктуры]] У 2005—2009 гадох праводзілася «рэканструкцыя» [[Горадня|Горадні]] пад кіраўніцтвам старшыні аблвыканкаму [[Уладзімер Саўчанка|Ўладзімера Саўчанкі]]. У час «рэканструкцыі» зьнішчылі цэлы шэраг помнікаў гісторыі й культуры: магнацкі палац на Падоле (помнік архітэктуры XVIII стагодзьдзя)<ref>[https://harodnia.com/be/uczora/610-strachany-palats-na-padole Страчаны палац на Падоле], HARODNIA.COM</ref>, стайні [[Сьцяпан Батура|Сьцяпана Батуры]] (помнік архітэктуры XVI стагодзьдзя)<ref>[https://ru.hrodna.life/articles/cennost-o-kotoroy-ne-znali/ Ценность, о которой не знали. 10 лет назад в Гродно разрушили здание XVI в.], HRODNA.LIFE, 8.08.2018 г.</ref>, флігель палаца віцэ-адміністратара другой паловы XVIII стагодзьдзя. У тыя часы ён выконваў функцыю стайні і карэтнай. Гэты будынак быў найстарэйшай аўтэнтычнай стайняй, якая захавалася на тэрыторыі Беларусі. Па трох месяцах вызначэньня лёсу флігеля, які цалкам захаваўся з 1794 году, яго зруйнавалі<ref>[https://euroradio.fm/ru/v-grodno-unichtozhen-ocherednoy-pamyatnik-istorii В Гродно уничтожен очередной памятник истории]{{ref-ru}}, [[Эўрарадыё]], 3 жніўня 2007 г.</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20200927203925/https://naviny.by/rubrics/society/2007/08/02/ic_news_116_274823 В Гродно разрушен флигель дворца вице-администратора XVIII века]{{ref-ru}}, NAVINY.BY, 2 жніўня 2007 г.</ref><ref>[https://nn.by/?c=ar&i=10317 У Горадні зносяць флігель XVIIІ стагодзьдзя] // [[Наша Ніва]], 19 ліпеня 2007 г.</ref>. У 2009—2013 гадох у беспасярэдняй блізкасьці да [[Траецкае прадмесьце|Траецкага прадмесьця]] ў [[Менск]]у на грошы [[Юры Чыж|Юрыя Чыжа]], якога называюць «кашальком [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]]»<ref>[https://web.archive.org/web/20200921142556/https://news.tut.by/politics/280743.html ЕС обнародовал черный список из 12 человек и 29 компаний], [[TUT.BY]], 25.03.2012 г.</ref>, збудавалі [[Дом Чыжа|жылы комплекс «Ля Траецкага»]], які сваімі памерамі і разьмяшчэньнем зьнішчыў панараму і пэрспэктыву гістарычнага цэнтру Менску<ref name="Ablamiejka">[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/27730947.html «Дом Чыжа» як маніфэст], [[Радыё Свабода]], 12 траўня 2016 г.</ref>. Аўтар праекту — [[Алег Ладкін]], ураджэнец [[Алтайскі край|Алтайскага краю]] [[Расея|Расеі]], які пераехаў у Беларусь у 1971 годзе, паводле ўласнага вызнаньня — імкнуўся такім чынам наблізіць выгляд Менску да [[Ашгабад]]у і [[Грозны|Грознага]]<ref>[https://www.the-village.me/village/city/where/262023-dom-chizha «Это откровенный архитектурный ляп»: Я живу в «доме Чижа»], [[The Village]], 17.07.2017 г.</ref>. У траўні 2010 году кіраўнік Беларусі Аляксандар Лукашэнка падпісаў указ аб будаваньні ў Менску побач з цыркам шматфункцыянальнага комплексу. Праект прадугледжваў знос будынка [[Першая менская электрастанцыя|першай менскай электрастанцыі]], помніка прамысловай архітэктуры, збудаванага ў 1890 годзе. Электрастанцыя мела статус [[Сьпіс гісторыка-культурных каштоўнасьцяў Менску|гістарычна-культурнай каштоўнасьці]]. Зьнішчэньне помніка падтрымала Міністэрства культуры Беларусі. Нягледзячы на тое, што згодна з 28-м артыкулам Закона аб ахове гістарычна-культурнай спадчыны пастанову аб зносе гістарычна-культурных каштоўнасьцяў можа прымаць толькі найвышэйшы орган выканаўчай улады [[Савет Міністраў Рэспублікі Беларусь|Савет міністраў]] (і толькі ў вынятковых выпадках), электрастанцыю зруйнавалі ў 2012 годзе<ref>[https://web.archive.org/web/20201127100905/https://news.tut.by/society/216893.html У Мінску пачалі руйнаваць будынак першай электрастанцыі], [[Эўрарадыё]], [[TUT.BY]], 1 сакавіка 2011 г.</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20200814050138/https://realty.ej.by/reconstruction/2011/12/19/po_faktu_snosa_pervoy_minskoy_elektrostantsii_vozbuzhdeno_ugolovnoe_delo.html По факту сноса первой минской электростанции может быть возбуждено уголовное дело]{{ref-ru}}, EJ.BY</ref>. У 2011 годзе ў Горадні зьнесьлі будынак пачатку ХХ стагодзьдзя<ref>[http://s13.ru/archives/20648 В Гродно стало на три старых здания меньше], s13.ru, 7 красавіка 2018 г. {{ref-ru}}</ref>. Уначы 26 красавіка 2014 году на скрыжаваньні гістарычных Азёрскай і Брыгіцкай вуліцаў будаўнікі зруйнавалі гістарычны будынак XIX стагодзьдзя. Будынак меў статус гістарычна-культурнай каштоўнасьці, але яго частковы знос ухваліла Міністэрства культуры Беларусі<ref>[https://web.archive.org/web/20160328232820/http://www.vgr.by/home/society/14621-nochyu-v-tsentre-grodno-snosili-zdanie-kotoromu-bolshe-100-let Ночью в центре Гродно сносили здание, которому больше 100 лет (добавлено видео)] // Вечерний Гродно, 26 красавіка 2014 г.</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20200925164031/https://news.tut.by/society/480918.html Исторический дом на улице Карла Маркса, 22 в Гродно снесли], [[TUT.BY]], 16 студзеня 2016 г. {{ref-ru}}</ref><ref>[https://grodno24.com/construction/v-czentre-grodno-snesli-istoricheskoe-zdanie-xix-veka.html В центре Гродно снесли историческое здание XIX века]{{ref-ru}}, GRODNO24.COM, 26 красавіка 2014 г.</ref>. У верасьні 2015 году ў Горадні зьнесьлі будынак пачатку ХХ стагодзьдзя дзеля новабудоўлі<ref>[http://s13.ru/archives/118710 Фотофакт: в Гродно приступили к сносу здания начала прошлого века. На его месте появится элитная новостройка] {{ref-ru}}, S13.RU, 26 верасьня 2016 г.</ref>. Зімой 2016 году ў Горадні зьнішчылі гістарычны будынак 1870 году пабудовы<ref>[https://grodno.in/news/10579/ Историческое здание на К. Маркса в Гродно снесли окончательно из-за плохого состояния] {{ref-ru}}, GRODNO.IN, 18 студзеня 2016 г.</ref>. У 2014 годзе ў [[Берасьце|Берасьці]] зьнішчылі гістарычны будынак XIX стагодзьдзя<ref>[https://euroradio.fm/ru/v-breste-snesli-istoricheskoe-zdanie-xix-veka В Бресте снесли историческое здание XIX века] {{ref-ru}}, [[Эўрарадыё]], 16 студзеня 2014 г.</ref>. 5 траўня 2014 году ў [[Гомель|Гомлі]] разабралі ўнікальны драўляны дом дарэвалюцыйнай пабудовы дзеля новабудоўлі<ref>[https://news.tut.by/society/397644.html?utm_source=news.tut.by&utm_medium=news-bottom-block&utm_campaign=relevant_news В Гомеле завершили демонтаж уникального дома по улице Волотовской: в простенке нашли несколько старинных артефактов]{{Недаступная спасылка|date=May 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{ref-ru}}, [[TUT.BY]], 15 траўня 2014 г.</ref>. У 2015 годзе ў Беларусі пераглядзелі нацыянальны сьпіс аб’ектаў да ўлучэньня ў Сьпіс сусьветнай спадчыны (паводле патрабаваньня [[UNESCO]] сьпіс пераглядаецца прынамсі раз на 10 год). Зь беларускага папярэдняга сьпісу прыбралі праспэкт Незалежнасьці. Зь невядомай прычыны Менскі гарадзкі выканкам надумаў не падаваць забудову галоўнай вуліцы на прэстыжную міжнародную намінацыю<ref>[https://www.svaboda.org/a/prospect-unesco/29029987.html «Гэты горад не для жыхароў, а для бізнэсу». Каб забудоўваць праспэкт Незалежнасьці, улады не намінуюць яго ў сьпіс UNESCO], [[Радыё Свабода]], 2018 г.</ref>. У красавіку 2016 году стала вядома, што прадпрыемства «[[Санта Брэмар]]» зьнясе будынак 1895 году пабудовы ў [[Баранавічы|Баранавічах]]. Мэта зносу — пабудова крамы<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=168176 У Баранавічах знясуць стогадовы будынак даходнага дома, каб пабудаваць краму] // [[Наша Ніва]], 7 красавіка 2016 г.</ref>. 7 траўня 2018 году адбыўся знос будынку ў [[Ракаўскае прадмесьце|Ракаўскім прадмесьці Менску]] на гістарычнай Уваскрасенскай вуліцы (цяпер вуліца Вызваленьня), гістарычна-культурнай каштоўнасьці XIX стагодзьдзя. Ад будынка засталіся толькі парэшткі дзьвюх сьценаў<ref>[https://web.archive.org/web/20201129024145/https://news.tut.by/society/600511.html?crnd=36354 Будынак на Гандлёвай канчаткова зруйнаваны (фота)], [[TUT.BY]], 12 ліпеня 2018 г.</ref>. Помнік зруйнавалі зь ініцыятывы кіраўніка [[Беларуская праваслаўная царква|Беларускага экзархату Маскоўскага патрыярхату]] [[Павал (Панамароў)|Паўла (Панамарова)]]. Галоўнай мэтай зносу пазначылі будаваньне комплексу Беларускага экзархату. Нягледзячы на пратэсты [[Беларускае добраахвотнае таварыства аховы помнікаў гісторыі і культуры|Таварыства аховы помнікаў гісторыі і культуры]], праект пабудовы комплексу падтрымаў кіраўнік Беларусі Аляксандар Лукашэнка. Грамадзкі актывіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Антон Матолька|Антон Матолька|ru|Мотолько, Антон Гадимович}}, які быў сьведкам зьнішчэньня помніка, выклікаў міліцыю і зьвярнуўся ў [[Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь|Міністэрства культуры]], аднак атрымаў афіцыйны адказ, што знос знаходзіцца пад кантролем Мінкульту<ref>[https://web.archive.org/web/20170731114735/http://citydog.by/post/tvj-mitropolit/ Теперь все ясно. Зачем Митрополит Павел просит снести исторические здания в центре Минска], Citydog.by. 12 красавіка 2016 г. {{ref-ru}}</ref><ref>[https://citydog.by/post/snesli-zdanie/ Как это возможно? Ради нового комплекса Белорусской православной церкви в центре Минска снесли часть исторического здания (фото)]{{Недаступная спасылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, Citydog.by, 7 ліпеня 2018 г. {{ref-ru}}</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20200813031151/https://realty.tut.by/news/building/599849.html?crnd=44126 Ради нового комплекса БПЦ в центре Минска сносят часть исторического здания 19 века], [[TUT.BY]], 7 ліпеня 2018 г. {{ref-ru}}</ref>. Беларускі экзархат Маскоўскага патрыярхату яшчэ ў 2016 годзе прасіў намесьніка прэм’ер-міністра Беларусі [[Натальля Качанава|Натальлю Качанаву]] выключыць будынкі на вуліцы Вызваленьня 6 і 6а са сьпісу гісторыка-культурных каштоўнасьцяў і даць дазвол на іх поўны знос<ref>[https://web.archive.org/web/20200815153139/http://news.tut.by/society/492040.html «Ситуация очень серьезная». В Сети всплыли намерения БПЦ снести исторические здания в Минске] // [[TUT.BY]] {{ref-ru}}</ref>. Аднак тады міністэрства культуры запэўніла, што яно «не дазволіць зруйнаваць будынкі». Начальнік аддзела па ахове гісторыка-культурных каштоўнасьцяў Міністэрства культуры Натальля Хвір у камэнтары БелаПАН адзначала: «Гістарычны цэнтар Менску сам па сабе зьяўляецца каштоўнасьцю. Будынак па вуліцы Вызваленьня можна аднавіць, гэта мы і будзем рэкамэндаваць царкве»<ref>[https://web.archive.org/web/20200928095730/https://news.tut.by/society/493006.html Минкульт встал на защиту исторических зданий в Минске, которые хочет снести БПЦ] // [[TUT.BY]] {{ref-ru}}</ref>. === Помнікі і памятныя знакі === У 2005 годзе на 28-м кілямэтры шашы Менск — Маладэчна афіцыйна адкрылі вайскова-забаўляльны комплекс пад назвай «[[Лінія Сталіна]]». У 2006 годзе на тэрыторыі комплексу паставілі бюст Сталіна, непадалёк ад якога ў 2009 годзе з бласлаўленьня кіраўніка [[Беларускі экзархат Маскоўскага патрыярхату|Беларускага экзархату Маскоўскага патрыярхату]] [[Філарэт (Вахрамееў)|Філярэта (Вахрамеева)]] пачалі будаваць капліцу ў гонар [[Аляксандар Неўскі|Аляксандра Неўскага]]<ref>[https://web.archive.org/web/20151231225202/http://news.tut.by/society/455103.html Бюст Сталина убрали от православной часовни на «Линии Сталина»], [[TUT.BY]], 7 ліпеня 2015 г.</ref>. Шэраг беларускіх гісторыкаў напярэдадні адкрыцьця комплексу ацэньвалі рэанімацыю «Лініі Сталіна» як чарговы крок да апраўданьня на дзяржаўным узроўні злачынстваў сталінскай эпохі<ref>[https://www.svaboda.org/a/797159.html У прысутнасьці Лукашэнкі адкрылі «лінію Сталіна»], [[Радыё Свабода]], 30 чэрвень 2005 г.</ref>. 26 траўня 2006 году ў Менску на тэрыторыі Вайсковай акадэміі адкрылі помнік [[Фэлікс Дзяржынскі|Фэліксу Дзяржынскаму]], аднаму з заснавальнікаў і кіраўнікоў рэпрэсіўнай савецкай машыны<ref>[http://spring96.org/be/news/4512 26 траўня ў Менску на тэрыторыі Вайсковай акадэміі адкрыты помнік Феліксу Дзяржынскаму], [[Вясна (цэнтар)|Вясна]]</ref><ref>[https://www.svaboda.org/a/770638.html Ці патрэбны ў Менску помнік Дзяржынскаму?], [[Радыё Свабода]], 26 траўня 2006 г.</ref>. У 2008 годзе ў вёсцы [[Крайск]]у [[Лагойскі раён|Лагойскага раёну]] Менскай вобласьці побач з царквой Беларускага экзархату Маскоўскага патрыярхату паставілі бюст расейскаму цару [[Мікалай II|Мікалаю II]]. Паводле мясцовых жыхароў, у Крайск пачалі прыязджаць людзі, якія вераць ня столькі ў Бога, колькі «ў Мікалая»<ref>Бартосік З. [https://www.svaboda.org/a/25475084.html Нашто ў Крайску бюст расейскаму цару?], [[Радыё Свабода]], 31 ліпень 2014 г.</ref>. 4 красавіка 2013 годзе ў Віцебску, на [[Прачысьценская гара|Прачысьценскай гары]] адкрылі помнік кіраўніку Маскоўскага патрыярхату [[Аляксій II|Аляксію II (Рыдыгеру)]]<ref>[http://nn.by/?c=ar&i=107742 У Віцебску адкрылі помнік патрыярху Маскоўскаму Алексію ІІ], [[Наша Ніва]], 7 красавіка 2013 г.</ref>. 20 чэрвеня 2016 году ў Віцебску паставілі помнік князю [[Аляксандар Неўскі|Аляксандру Неўскаму]], якога ў 2008 годзе назвалі «[[Імя Расеі|Іменем Расеі]]». Гісторык [[Аляксандар Краўцэвіч]] зьвяртае ўвагу на тое, што Аляксандар Неўскі ня меў ніякага дачыненьня да гісторыі Беларусі: ён быў прыхільнікам [[Залатая Арда|ардынскага панаваньня]], а цяпер зьяўляецца знакавай фігурай гэтак званага «русского мира»<ref>[https://www.svaboda.org/a/kraucevic-pomnik-aliaksandru-nieuskamu-u-viciebsku/27809574.html Краўцэвіч: Помнік Аляксандру Неўскаму ў Віцебску — гэта экспансія «русского мира»], [[Радыё Свабода]], 20 чэрвень 2016 г.</ref>. Раней свой пратэст супраць усталяваньня помніка выказвала [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі]]<ref>Валошын Я. [https://web.archive.org/web/20160325224831/http://news.tut.by/society/173365.html Акадэмія навук супраць помніка Неўскаму ў Віцебску], [[TUT.BY]], 15 чэрвеня 2010 г.</ref>. 6 чэрвеня 2015 году каля Магілёўскага дзяржаўнага бібліятэчнага каледжа імя А. С. Пушкіна ўрачыста адкрылі бюст расейскаму паэту [[Аляксандар Пушкін|Аляксандру Пушкіну]]. Скульптуру падараваў расейскі праект «Алея расейскай славы». На калёне, якая трымае бюст, разьмясьцілі ўрывак зь вершу Пушкіна «Паклёпнікам Расеі», у якім у стылі расейскай імпэрскай прапаганды паэт выступае супраць [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня палякаў і ліцьвінаў 1830—1831 гадоў]] і эўрапейскай падтрымкі паўстанцам. Пазьней шыльду з гэтым урыўкам зьнялі<ref>Лукашук З. [https://euroradio.fm/skandalny-versh-na-byusce-pushkina-zacverdzhany-magilyouskimi-chynounikami Скандальны верш на бюсьце Пушкіна зацьверджаны магілёўскімі чыноўнікамі], [[Эўрапейскае радыё для Беларусі]], 8 чэрвеня 2015 г.</ref><ref>[https://nn.by/?c=ar&i=151205 Верш «Клеветникам России» зьнялі зь бюсту Пушкіна ў Магілёве] // [[Наша Ніва]], 12 чэрвеня 2015 г.</ref>. 7 лістапада 2016 году каля [[Менскі трактарны завод|Менскага трактарнага заводу]] паставілі новы помнік [[Ленін]]у<ref>Недаверкаў М. [https://nn.by/?c=ar&i=180111 Група моладзі сарвала адкрыццё помніка Леніну каля МТЗ ФОТА, ВІДЭА] // [[Наша Ніва]], 7 лістапада 2016 г.</ref>. 2 сакавіка 2017 году ў Менску на [[Вуліца Гарадзкі Вал|вуліцы Гарадзкім Вале]] міністар унутраных справаў [[Ігар Шуневіч]] адкрыў скульптуру царскага паліцыянта («гарадавога») часоў [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]]. Удзел у цырымоніі таксама ўзялі міністар культуры [[Барыс Сьвятлоў]] і старшыня Мінгарвыканкаму [[Андрэй Шорац]]<ref>[http://nn.by/?c=ar&i=186339 Шуневіч адкрыў у Мінску помнік царскаму паліцэйскаму з сабачкам], [[Наша Ніва]], 2 сакавіка 2017 г.</ref>. Усталяваньне скульптуры прымеркавалі да афіцыйнага юбілею беларускай міліцыі, якая вядзе сваю гісторыю ад 4 сакавіка 1917 году, калі расейскі рэвалюцыянэр [[Міхаіл Фрунзэ]] атрымаў прызначэньне на часовага кіраўніка міліцыі «Ўсерасейскага земскага саюзу па ахове парадку» ў Менску<ref>Трафімовіч А. [https://www.svaboda.org/a/nia-nas-haradavy/28350029.html «Ня наш гарадавы» — першае «міністэрства ўнутраных спраў» зьявілася ў беларусаў у ХVIII стагодзьдзі], [[Радыё Свабода]], 4 сакавіка 2017 г.</ref>. Варта зазначыць, што стаўленьне савецкай міліцыі (ад якой афіцыйна вядзе сваю гісторыю беларуская міліцыя) да царскіх гарадавых знайшло адлюстраваньне на карціне «Арышт гарадавога ў Менску. 1917 год» пэндзля беларускага савецкага мастака А. Волкава, сына [[Народны мастак Беларусі|народнага мастака БССР]] [[Валянцін Волкаў|В. Волкава]]<ref>Соколова О. М. Культуроним Минска в произведениях художественной культуры Новейшего времени // Веснік Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта культуры і мастацтваў. — №1 (25). — 2016. — С. 46.</ref>. На думку мастацтвазнаўца [[Сяргей Харэўскі|Сяргей Харэўскага]] сама ідэя паставіць помнік расейскаму царскаму гарадавому ў гонар савецкай міліцыі з аднаго боку зьяўляецца камічнай і дэманструе ідэалягічны хаос у галовах прадстаўнікоў улады, зь іншага боку царскія жандары адзначыліся [[Курлоўскі расстрэл|расстрэлам мірнай дэманстрацыі менчукоў]] у 1905 годзе, а таксама рэпрэсіямі ў дачыненьні да дзеячоў беларускай культуры — [[Якуб Колас|Якуба Коласа]], [[Алесь Гарун|Алеся Гаруна]], [[Карусь Каганец|Каруся Каганца]] і іншых. 9 чэрвеня 2017 году ў вёсцы [[Лыскаўшчына|Лыскаўшчыне]] [[Круглянскі раён|Круглянскага раёну]] Магілёўскай вобласьці паставілі помнік расейскаму генэралу [[Міхаіл Чарняеў|Міхаілу Чарняеву]], рэдактару пецярбурскай газэты «Русскій мір». Паводле поглядаў ён быў вядомым імпэрцам і адэптам ідэі, што [[Расея]] мае «сабраць» вакол сябе землі ўсіх славянаў і падпарадкаваць славянскія народы. Расейскі генэрал заклікаў да здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў]]. Помнік расейскаму асадніку на дзяржаўныя сродкі паставіла арганізацыя «Круглянская перасоўная мэханізаваная калёна №266»<ref>[http://nn.by/?c=ar&i=192253 Пад Магілёвам паставілі помнік расейскаму генэралу-славянафілу, рэдактару «Русского міра»], [[Наша Ніва]], 12 чэрвеня 2017 г.</ref>. 23 чэрвеня 2017 году на [[Дом Абрампольскага|Доме Абрампольскага]], што выходзіць фасадам на [[Пляц Незалежнасьці (Менск)|пляц Незалежнасьці]], зьявілася памятная шыльда. Яна сьведчыць, што ў гэтым доме ў 1922 годзе знаходзіўся Аддзел аховы рэвалюцыйнай законнасьці народнага камісарыяту юстыцыі БССР ([[ОГПУ]], папярэднік [[НКВД]]). Адначасна з гэтым улады праігнаравалі той факт, што ў гэтым доме жыла беларуская мэцэнатка [[Магдалена Радзівіл]], якая фінансава дапамагала выдаваць першыя кнігі [[Максім Багдановіч|Максіма Багдановіча]], [[Максім Гарэцкі|Максіма Гарэцкага]] і адкрывала беларускія школы. Памятнай шыльды, прысьвечанай Магдалене Радзівіл, на доме няма. Акурат па тым, як у Доме Абрампольскага разьмясьцілі першую ў БССР пракурорскую ўстанову, у краіне пачалася першая хваля рэпрэсіяў. Паводле клясыфікацыі гісторыка [[Уладзімер Адамушка|Ўладзімера Адамушкі]], прыведзенай у кнізе «Палітычныя рэпрэсіі 20-50-х гадоў у Беларусі», яна працягвалася з 1923 да 1928 году. У тагачаснай Беларусі, тэрыторыя якой на 1923 год была меншай за сучасную ў чатыры разы, а на 1928 год — амаль удвая, арыштавалі прыкладна столькі ж людзей, колькі і ўва ўсёй Расеі. Згодна з падлікамі гісторыкаў, маштабы рэпрэсіяў у Беларусі ў першай палове 1920-х гадоў значна перавышалі тыя, якія адбываліся на іншых тэрыторыях СССР. У сярэднім жыхар Беларусі меў у 20 разоў больш шанцаў быць рэпрэсаваным, чым жыхар [[РСФСР]]. Першымі пракурорамі БССР, якія ня толькі працавалі ў Доме Абрампольскага, але і жылі там, былі Адольф Гентнер (займаў пасаду ў 1925—1928 гадох), Маісей Сегаль (1925—1928), Максім Ляўкоў (1929—1931). Усе яны пазьней таксама сталі ахвярамі рэпрэсіяў. Усталяваньне шыльдаў карнаму акупацыйнаму органу сьведчыць пра працяг маскалізацыі Беларусі і навязваньне беларусам расейскацэнтрычнага сьветапогляду<ref>[https://www.svaboda.org/a/na-dom-dzie-zyla-mahdaliena-radzivil-paviesili-syldu-pra-supracounikau-ohpu/28575404.html На дом, дзе жыла Магдалена Радзівіл, павесілі шыльду пра супрацоўнікаў ОГПУ], [[Радыё Свабода]], 23 чэрвень 2017 г.</ref>. У ліпені 2018 году ў Берасьці з ініцыятывы генэрал-маёра расейскай арміі Аляксандра Куліка паставілі скульптуру дэсантніка Сьцёпачкіна ({{мова-ru|Стёпочкин|скарочана}}) з расейскага мультфільму. На адкрыцьці скульптуры быў старшыня камітэту па абароне Дзяржаўнай Думы РФ Уладзімер Шаманаў<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=213508 У Брэсце паставілі помнік дэсантніку з расійскага мультфільма ФОТЫ] // [[Наша Ніва]], 31 ліпеня 2018 г.</ref>. У верасьні 2018 году на арку, збудаваную да 750-годзьдзя Магілёва, павесілі [[ордэн Леніна]], якім само места ніколі не ўзнагароджвалі<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=216001 На новай «трыумфальнай арцы» ў Магілёве павесілі ордэн Леніна] // [[Наша Ніва]], 15 верасьня 2018 г.</ref>. У лістападзе 2018 году ў Менску пачалася рэстаўрацыя помніка расейскаму савецкаму дзеячу [[Міхаіл Калінін|Міхаілу Калініну]], на якую вылучылі 134 тысячы рублёў (62 тысячы даляраў). Прытым навуковы кіраўнік рэстаўрацыі адхіліў прапанову старшыні [[Беларускае добраахвотнае таварыства аховы помнікаў гісторыі і культуры|Беларускага добраахвотнага таварыства аховы помнікаў гісторыі і культуры]] [[Антон Астаповіч|Антона Астаповіча]] дадаць да помніка шыльду, што Калінін меў дачыненьне да масавых палітычных рэпрэсіяў<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=220685 У Мінску рэканструююць помнік Калініну за $60 тысяч. Бо стары згніў] // [[Наша Ніва]], 15 лістапада 2018 г.</ref>. У сьнежні 2018 году ў гарадзенскай гімназіі №6 урачыста адкрылі помнік [[Фэлікс Дзяржынскі|Фэліксу Дзяржынскаму]], які папярэдне абнавілі. На цырымоніі адкрыцьця намесьнік старшыні аблвыканкаму падкрэсьліў, што помнік Дзяржынскаму ў школе — «''гэта важная частка выхаваньня патрыятызму, гістарычнай памяці і грамадзянскай адказнасьці ў вучняў»<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=222181#startcomments У гродзенскай гімназіі ўрачыста адкрылі помнік Дзяржынскаму] // [[Наша Ніва]], 13 сьнежня 2018 г.</ref>. === Тэлебачаньне і радыё === Па прыходзе да ўлады Аляксандра Лукашэнкі беларуская мова мэтанакіравана выціскаецца з тэлебачаньня і радыё. На 2014 год доля беларускамоўнага вяшчаньня ў тэлепраграмах Беларусі склала каля 5%<ref>{{Артыкул|аўтар=Асташкевіч І.|загаловак=Не баяцца памыляцца|спасылка=http://zviazda.by/be/news/20140905/1409866251-ne-bayacca-pamylyacca|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=5 верасьня 2014|нумар=[http://zviazda.by/be/number/168-27778 168 (27778)]|старонкі=[http://zviazda.by/sites/default/files/pdf/2014/09/ZV_20140905_3.pdf 3]|issn=1990-763x}}</ref> (прытым у 2009 годзе толькі 1% рэклямы ў краіне выйшаў [[Беларуская мова|па-беларуску]]<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Павал Берасьнеў|Берасьнеў П.]]|загаловак=Ці будуць беларусы глядзець рэкламу па-беларуску|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=62251|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=[[газэта]]|год=10 ліпеня 2010|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/archive/?idate=2010-07-10 133 (26741)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/62269/10lip-4.indd.pdf 4]|issn=1990-763x}}</ref>). На дзяржаўных тэлеканалах [[Беларусь 1]], [[Беларусь 2]], [[Беларусь 24]], [[Беларусь 5]], [[АНТ]], [[СТБ]] дамінуе расейская мова. Беларускамоўныя праграмы выходзяць адзінкамі, напрыклад «Тэлебарометр» і «Навіны рэгіёнаў» на Беларусь 1. Тэлепраграма «Панарама», якая нават за [[СССР|савецкім]] часам выходзіла на беларускай мове, таксама пачала выходзіць на расейскай. Практычна няма беларускамоўных фільмаў і сэрыялаў. Дзеля параўнаньня, у суб’екце Расейскай Фэдэрацыі [[Якутыя|Якутыі]] здымаюцца якутамоўныя сэрыялы, а ў суб’екце [[Чувашыя|Чувашыі]] чыноўнікі размаўляюць у тэлеэтэры на чуваскай мове<ref>Маханькоў М. [https://nn.by/?c=ar&i=196141 Якуція: народ, якому ўдалося зноў стаць большасцю на ўласнай зямлі] // [[Наша Ніва]], 2 верасьня 2017 г.</ref><ref>Маханькоў М. [https://nn.by/?c=ar&i=195225 Як паспяхова супрацьстаяць русіфікацыі: прыклад Чувашыі] // [[Наша Ніва]], 5 жніўня 2017 г.</ref>. Адзіны дзяржаўны канал з частым выхадам беларускамоўных праграмаў — [[Беларусь 3]]. У 2008 годзе новапрызначаны дырэктар тэлерадыёкампаніі «Гродна» Мікалай Мельячэнка ў інтэрвію газэце «Вячэрні Гродна» заявіў, што пад яго кіраўніцтвам этэр будзе пераважна расейскамоўным. Сваю пазыцыю ён патлумачыў тым, што такая сытуацыя на сёньняшні дзень склалася на большасьці беларускіх тэлерадыёстанцыяў. Апроч актыўнай русіфікацыі, памянёныя тэлеканалы ажыцьцяўляюць навязваньне беларусам прарасейскага сьветапогляду. Увосень 2006 году пачаў працу адзіны беларускамоўны тэлеканал у сьвеце — [[Белсат]]. Ён фінансуецца польскім урадам, трансьлюецца праз спадарожнік і інтэрнэт і рыхтуе праграмы па-за межамі Беларусі. У 2007 годзе кіраўнік Беларусі Аляксандар Лукашэнка назваў праект трасьляцыі незалежнага тэлеканалу Белсат «дурным, бязглуздым і несяброўскім»<ref>[https://web.archive.org/web/20171115155842/http://news.tut.by/politics/86821.html Лукашенко: Независимый телеканал — «глупый, бестолковый и недружественный» проект]{{ref-ru}}, [[TUT.BY]], 25 красавіка 2007 г.</ref>. У Беларусі трансьлююцца таксама супольныя з Расеяй тэлеканалы РТР-Беларусь і НТВ-Беларусь, празь якія ажыцьцяўляецца [[Расейскі шавінізм|расейская шавіністычная]] і [[Расейскі імпэрыялізм|імпэрская прапаганда]]. Таксама расейскую праграму «Время» і расейскія ток-шоў трансьлюе беларускі тэлеканал АНТ. Расейскія тэлеканалы адыгралі вялікую ролю ў распальваньні нянавісьці да Ўкраіны ў час [[Расейская інтэрвэнцыя ва Ўкраіну|расейскай вайсковай інтэрвэнцыі ва Ўкраіну]]. Нягледзячы на тое, што зьмест праграмаў расейскіх тэлеканалаў трапляе пад дзеяньне артыкула 130 Крымінальнага кодэкса Беларусі «Распальваньне расавай, нацыянальнай ці рэлігійнай варажнечы», яны працягваюць трансьлявацца ў Беларусі. Трансьляцыя расейскіх тэлеканалаў уплывае на пазыцыю беларусаў да падзеяў ва Ўкраіне. Паводле вынікаў сакавіцкага (2014 год) апытаньня [[НІСЭПД]] адзначаўся прыкметны рост прарасейскіх настрояў у краіне. У сакавіку 2014 году толькі 27.7% рэспандэнтаў палічылі адхіленьне ад улады прэзыдэнта [[Віктар Януковіч|В. Януковіча]] «справядлівай карай за крывапраліцьце», а 54.7% — «дзяржаўным пераваротам і захопам улады». Паводле зьвестак апытаньня, большасьць беларусаў рэгулярна (32.6%) або часам (53.8%) глядзяць расейскія навінавыя тэлепраграмы. На пытаньне «Як Вы ацэньваеце [[Крымскі крызіс|далучэньне Крыма да Расеі]]?» 26.9% рэспандэнтаў адзначылі, што гэта [[Расейскі імпэрыялізм|імпэрыялістычны]] захоп тэрыторыі, а 62.2% адказалі, што гэта вяртаньне Расеі расейскіх земляў. На пытаньне «Як вы ацэньваеце [[Вайна на Данбасе|падзеі]], якія вясной гэтага году адбываліся на ўсходзе Ўкраіны, у першую чаргу ў Данецкай і Луганскай вобласьцях?» 23.2% рэспандэнтаў адказалі, што гэта мяцеж, арганізаваны Расеяй, а 65.5% адказалі, што гэта народны пратэст<ref>[http://www.iiseps.org/?p=1442 Всесильна ли пропаганда?]{{ref-ru}}, Незалежны інстытут сацыяльна-эканамічных і палітычных дасьледаваньняў (НІСЭПД)</ref>. 5 верасьня 2017 году кіраўнік [[КПРФ|Камуністычнай партыі Расеі]] [[Генадзь Зюганаў]] у час сустрэчы ў Менску падзякаваў кіраўніку Беларусі Аляксандру Лукашэнку за трансьляцыю расейскіх тэлеканалаў. Аляксандар Лукашэнка адказаў, што ў краіне прытрымліваюцца менавіта такой палітыкі ў інфармацыйнай сфэры. Кіраўнік дзяржавы растлумачыў, што «мы нічога не баімся, мы паказваем, як жыве наш „старэйшы брат“, якія ідэі розныя групы людзей і партыі прапаведуюць»<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=196927 Зюганаў падзякаваў Лукашэнку за трансляцыю ў Беларусі расійскіх тэлеканалаў] // [[Наша Ніва]], 5 верасьня 2017 г.</ref>. У лютым 2017 году Адміністрацыя прэзыдэнта адказала на зварот апазыцыйных беларускіх палітыкаў з патрабаваньнем спыніць трансьляцыі расейскіх тэлеканалаў і надаць дзяржаўную падтрымку тэлеканалу Белсат. У адказе адзначалася, што «Згодна з артыкулам 7 Закона [аб СМІ] не дапускаецца незаконнае абмежаваньне свабоды масавай інфармацыі ў выглядзе ўмяшальніцтва ў сфэру прафэсійнай самастойнасьці юрыдычнай асобы, якая выконвае функцыі рэдакцыі СМІ»<ref>[https://web.archive.org/web/20180129213654/https://news.tut.by/economics/532004.html «Нельзя ограничивать свободу СМИ». Власти не хотят прекращать вещание российского ТВ]{{ref-ru}}, [[TUT.BY]], 17 лютага 2017 г.</ref>. Па прыходзе да ўлады Аляксандра Лукашэнкі імкліва русіфікуюцца радыёстанцыі Беларусі. 30 жніўня 1996 году ўлады ліквідавалі беларускамоўную незалежную радыёстанцыю [[Радыё 101,2]] FM. Сярод дваццаці радыёстанцыяў, што трансьляваліся ў [[Менск]]у ў 2017 годзе, беларускамоўныя толькі тры: [[Сталіца (радыё)|Радыё Сталіца]] 105.1 FM, [[Культура (радыё)|Радыё Культура]] 102.9 FM і [[Першы Нацыянальны канал Беларускага радыё]]. Незалежныя недзяржаўныя радыёстанцыі ([[Беларускае Радыё Рацыя|Радыё Рацыя]], [[Эўрарадыё]], [[Свабода (радыё)|Радыё Свабода]]) мусяць весьці трансьляцыі ў інтэрнэце або з тэрыторыяў памежных дзяржаваў з прычыны адмовы ўладаў Беларусі ў наданьні FM-частасьцяў<ref>[https://www.svaboda.org/a/24850570.html Беларуская служба Радыё Свабода: учора, сёньня, заўтра], [[Радыё Свабода]], 20 кастрычніка 2003 г.</ref>. === Бізнэс і прамысловасьць === У 1998 годзе зьявілася новая рэдакцыя закона «Аб мовах у Рэспубліцы Беларусь»<ref>[[Леанід Лыч|Лыч Л.]] Беларуская мова як аб’ект дзяржаўнай дыскрымінацыі // Аняменне. З кронікі знішчэння беларускай мовы. — Вільня, 2000.</ref>, згодна зь якой беларускую мову дазволілі не выкарыстоўваць на этыкетках тавараў, што вырабляюцца ў Беларусі або імпартуюцца ў краіну<ref>[[Яўген Валошын|Валошын Я.]] Бітва за роднае слова (частка 1) // [[Звязда]]. № 254, 28 снежня 2010. С. 3.</ref>. У 2011 годзе выкарыстаньне беларускай мовы ў гандлі абмежаваў Тэхнічны рэглямэнт [[Мытны зьвяз ЭАЭЗ|Мытнага зьвязу Беларусі, Казахстану і Расеі]], згодна зь якім (п. 1 арт. 4.1) усе тавары мусяць маркіравацца на расейскай мове. Згаданы Тэхнічны рэглямэнт супярэчыць [[Канстытуцыя Беларусі|Канстытуцыі Беларусі]], існаму заканадаўству Беларусі. Зафіксаваны выпадак забароны прадпрымальніку зь [[Віцебск]]у выпусьціць прадукцыю з этыкеткамі на беларускай мове<ref>[http://nn.by/?c=ar&i=141775 У Беларусі забароненыя этыкеткі на беларускай мове?] // [[Наша Ніва]], 6 студзеня 2015 г.</ref>. 1 лютага 2017 году ўступіў у дзеяньне новы дакумэнт СТБ 1100—2016, рапрацаваны [[Дзяржаўны камітэт па стандартызацыі Рэспублікі Беларусь|Дзяржаўным камітэтам па стандартызацыі Рэспублікі Беларусь]]. Стандарт абавязвае наносіць на прадукцыю інфармацыю для спажыўца па-расейску альбо па-расейску і па-беларуску. Такім чынам, ён забараняе наносіць інфармацыю на тавар вылучна на беларускай мове (аднак дазваляе рабіць гэта вылучна на расейскай мове), што стварае няроўныя ўмовы і прымушае вытворцаў адмаўляцца ад беларускай мовы з прычыны дадатковых грашовых выдаткаў<ref>Панкавец З. [https://nn.by/?c=ar&i=186102 СТБ 1100—2016: улады забілі яшчэ адзін цвік у труну беларушчыны] // [[Наша Ніва]], 27 лютага 2017 г.</ref>. У сьнежні 2020 году кампанія «{{артыкул у іншым разьдзеле|Synesis Group|Сынэзіс|ru|Synesis Group}}» была ўнесена ў [[Чорны сьпіс Эўразьвязу]] ў тым ліку за забарону сваім супрацоўнікам размаўляць беларускаю<ref name="E20210625">{{Cite web|language=en|url=https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX%3A02012D0642-20210625|title=Consolidated text: Council Decision 2012/642/CFSP of 15 October 2012 concerning restrictive measures in view of the situation in Belarus|website=|publisher={{артыкул у іншым разьдзеле|EUR-Lex|EUR-Lex|pl|EUR-Lex}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20211026080506/https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX%3A02012D0642-20210625|archivedate=2021-10-26|accessdate=2021-10-26|url-status=live}}</ref>. == Дадатковыя зьвесткі == Барон Мікалай Урангель, бацька [[Пётар Урангель|Пятра]], засьведчыў у сваіх успамінах<ref>Врангель Н. Е. Воспоминания: От крепостного права до большевиков. — М.: Новое литературное обозрение, 2003.</ref> некалькі камічных фактаў з русіфікацыі [[Літва старажытная|Літвы (Беларусі)]] па панаваньні [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёва]]. Сьпярша ён будучы ў [[Вільня|Вільні]] стаў сьведкам таго, як мясцовы [[Жыды ў Беларусі|жыд]] у расейскім строі з балалайкай выдаваў зь сябе расейскага селяніна (выявілася, што праз брак [[Расейцы|расейцаў]] на загад паліцыі тутэйшых жыхароў абавязалі ў людных месцах паводле чаргі паказваць зь сябе карэнных расейскіх сялянаў). Іншы выпадак датычыцца супольнай паездкі з расейскімі генэрал-губэрнатарам Патапавым і губэрнатарам Крапоткіным па візыце ў [[Горадня|Горадню]], калі іхная карэта павярнулася на роўнай шашы. Як высьветлілася, фурман напраўду быў кухарам і ўпершыню трымаў у руках лейцы. Кіраваць карэтай яму загадаў Крапоткін, які патлумачыў свае дзеяньні тым, што ў цэлым месьце не атрымалася знайсьці фурмана, прыналежнага да [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]), а запрасіць фурмана-каталіка для генэрал-губэрнатара ён збаяўся. == Глядзіце таксама == {{Калёнкі|2}} * [[Рэформа беларускага правапісу 1933 году]] * [[Наркамаўка]] * [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі]] * [[Беларусафобія]] * [[Вандалізм]] * [[Мураўёўкі]] * [[Каляніялізм]] * [[Этнацыд]] * [[Генацыд]] * [[Расейскі фашызм]] {{Канец калёнкі}} == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}} * [https://web.archive.org/web/20190301135653/http://knihi.com/anon/Aniamiennie_Z_kroniki_zniscennia_bielaruskaj_movy.html Аняменне. З кронікі знішчэння беларускай мовы]. — Вільня: Gudas, 2000. {{ISBN|998-6951-82-7}}. * {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}} * {{Літаратура/Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (1997)}} * {{Літаратура/Беларусь: энцыкляпэдычны даведнік, 1995}} * {{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2}} * {{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)}} * {{Літаратура/Эклектыка. Архітэктура Беларусі другой паловы XIX — пачатку XX ст.}} * {{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)}} * {{Літаратура/Даведнік Маракова|РЛ|1|0|РЛ1-3|РЛ1-3}} * {{Літаратура/Даведнік Маракова|РЛ|2|0|РЛ1-3|РЛ1-3}} * {{Літаратура/Даведнік Маракова|РЛ|3|1|РЛ1-3|РЛ1-3}} * {{Літаратура/Даведнік Маракова|РЛ|3|2|РЛ1-3|РЛ1-3}} * {{Літаратура/Даведнік Маракова|РЛ|4|0|РЛ4|РЛ4}} * {{Літаратура/Даведнік Маракова|РС|1|0|РС|РС}} * {{Літаратура/Даведнік Маракова|РС|2|0|РС|РС}} * Мікуліч Т. Мова і этнічная самасвядомасць. — {{Менск (Мінск)}}: Навука і тэхніка, 1996. — 159 с. * Самусік, А. Ф. Русіфікацыя сістэмы асветы на беларускіх землях у апошняй трэці XVIII — другой палове ХІХ ст. // Гістарычны альманах. Т. 14. Гродна-Беласток, 2008. С. 48-93. * {{Літаратура/Русіфікацыя беларускай мовы ў БССР і супраціў русіфікацыйнаму працэсу (1994)}} * [[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Зь гісторыі русыфікацыі Вялікалітвы. — Нью-Ёрк: Крывіцкае (Вялікалітоўскае) Навуковае Таварыства Пранціша Скарыны, 1967. — 44 с. * {{Літаратура/Страчаная спадчына (2003)}} * {{Літаратура/ЭГБ|6-1}} * [[Іна Каліта|Калита И. В.]] Современная Беларусь: языки и национальная идентичность. — Ústí nad Labem, 2010. — 300 s. {{ISBN|978-80-7414-324-3}}. [http://kamunikat.org/Kalita_Ina.html] * [[Інэса Слюнькова|Слюнькова И. Н.]] Храмы и монастыри Беларуси XIX века в составе Российской империи: Пересоздание наследия. ― М.: Прогресс-Традиция, 2010. {{ISBN|978-5-89826-326-8}}. == Вонкавыя спасылкі == {{Вікіцытатнік|Русіфікацыя Беларусі}} * {{Спасылка|аўтар = [[Генадзь Лыч]], [[Леанід Лыч]]|прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 11.01.2008 |url = http://belarus.kulichki.net/index.php?option=com_content&task=view&id=95 |загаловак = Паміж двух агнёў: Урокі гісторыі|фармат = |назва праекту = |выдавец = [http://belarus.kulichki.net/index.php?option=com_content&task=blogcategory&id=43&Itemid=93 Мы — нацыя!]|дата = 27 студзеня 2012 |мова = |камэнтар =}} * {{Спасылка|аўтар = [[Ніна Баршчэўская]]. |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://kamunikat.org/7951.html|загаловак = Русыфікацыя беларускае мовы ў асьвятленьні газэты «Беларус»|фармат = |назва праекту = |выдавец = [[Kamunikat.org]]|дата = 25 кастрычніка 2010 |мова = |камэнтар =}} * [[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] [https://www.svaboda.org/a/26686421.html Як дэсаветызаваць назвы менскіх вуліцаў і пляцаў?], [[Радыё Свабода]], 12 лістапада 2014 г. * [https://www.svaboda.org/a/31672943.html Як улада Лукашэнкі выкараняла беларускую мову. 10 фактаў і прыкладаў з гісторыі], [[Радыё Свабода]], 26 студзеня 2022 г. * {{Спасылка|аўтар =Павел Добровольский |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 11.07.2017 |url = https://news.tut.by/culture/550660.html |загаловак = Замки, храмы и ратуши. Кто, когда и зачем уничтожил исторический облик крупных городов Беларуси |фармат = |назва праекту = |выдавец = [[TUT.BY]] |дата = 15 лютага 2019 |мова = ru |камэнтар =}} * {{Спасылка|аўтар =Павел Добровольский |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 10.04.2017 |url = https://news.tut.by/culture/537521.html |загаловак = Семь белорусских городов, которые выглядели гораздо красивее |фармат = |назва праекту = |выдавец = [[TUT.BY]] |дата = 15 лютага 2019 |мова = ru |камэнтар =}} * [[Сяргей Абламейка (гісторык)|Сяргей Абламейка]], [https://www.svaboda.org/a/31812939.html Як мы сталі «сильно похожи друг на друга». Адкрыты ліст да Барыса Акуніна], [[Радыё Свабода]], 21 красавіка 2022 г. {{Русіфікацыя}} {{Беларуская мова}} {{Гісторыя Беларусі}} {{Беларусы}} {{Рэпрэсіі ў СССР}} {{Абраны артыкул}} [[Катэгорыя:Русіфікацыя|Беларусь]] [[Катэгорыя:Беларусафобія]] [[Катэгорыя:Славянафобія]] [[Катэгорыя:Беларуская мова]] [[Катэгорыя:Гісторыя Беларусі (1795—1918)]] [[Катэгорыя:Гісторыя Беларусі (1918—1939)]] [[Катэгорыя:Гісторыя Беларусі (1945—1990)]] [[Катэгорыя:Гісторыя БССР]] [[Катэгорыя:Гісторыя Беларусі (пасьля 1990 году)]] o86mnz000b1upe4dlp677vwv53ert42 0 94097 2329597 2311471 2022-07-24T08:39:09Z Taravyvan Adijene 1924 /* Крыніцы */ пачатак wikitext text/x-wiki {{Населены пункт |Назва = Картахэна |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Картахэны |Назва на мове краіны = Cartagena |Код мовы назвы краіны = es |Краіна = Гішпанія |Герб = Coat of Arms of Cartagena (Spain).svg |Сьцяг = Bandera Cartagena.svg |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былыя назвы = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Від адміністрацыйнай адзінкі 1 = Аўтаномная супольнасьць |Назва адміністрацыйнай адзінкі 1 = [[Мурсія (аўтаномная супольнасьць)|Мурсія]] |Від адміністрацыйнай адзінкі 2 = Правінцыя |Назва адміністрацыйнай адзінкі 2 = [[Мурсія (аўтаномная супольнасьць)|Мурсія]] |Від адміністрацыйнай адзінкі 3 = |Назва адміністрацыйнай адзінкі 3 = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = 558.08 |Крыніца плошчы = |Вышыня = 50 |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 216655 |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва= |Год падліку колькасьці = 2012 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = |Год падліку колькасьці аглямэрацыі = |Крыніца колькасьці аглямэрацыі = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Дадатковы парамэтар насельніцтва = |Значэньне дадатковага парамэтра насельніцтва = |Год падліку дадатковага парамэтра насельніцтва = |Часавы пас = +1 |Летні час = +2 |Тэлефонны код = |Паштовы індэкс = |Паштовыя індэксы = |Назва лічбавага клясыфікатару = |Лічбавы клясыфікатар = |Аўтамабільны нумарны знак = |Назва аўтамабільнага нумарнога знаку = |Аўтамабільныя нумарныя знакі = |Назва аўтамабільных нумарных знакаў = |Выява = CT teatro romano y catedral.jpg |Апісаньне выявы = |Шырата паўшар’е = паўночнае |Шырата градусаў = 37 |Шырата хвілінаў = 36 |Шырата сэкундаў = |Даўгата паўшар’е = заходняе |Даўгата градусаў = 0 |Даўгата хвілінаў = 59 |Даўгата сэкундаў = |Назва мапы = |Альтэрнатыўная мапа = |Назва мапы2 = |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Сайт = [http://www.cartagena.es/frontend/inicio/home3/_9mJK__lEhQGZDcqbS1Q0GQQtcZuMoRQI www.cartagena.es] }} '''Картахэна''' ({{мова-es|Cartagena}}) — горад у [[Гішпанія|Гішпаніі]], у аўтаномнай супольнасьці [[Мурсія (аўтаномная супольнасьць)|Мурсія]]. Насельніцтва — 215,386 тыс. жыхароў (на 1 студзеня 2009). Назва паходзіць ад старажытнага гораду [[Картаген]]у, бо Картахэна была заснавана картагенянамі, рымляне называлі яе «Новы Картаген». == Гісторыя == Першая дакладная згадка пра гарадзкое паселішча адносіцца да [[227 да н. э.|227 году да н. э.]] і кажа пра тое, што [[картаген]]скі войскавод [[Гасдрубал Прыгожы]] заснаваў тутака горад, забясьпечыўшы, такім чынам кантроль над багатымі мінэральнымі радовішчамі паўднёвага ўсходу. Горад ператварыўся ў галоўную базу [[фінікійцы|фінікійскага]] царства, заснаванага [[Ганібал]]ам у Гішпаніі, з гэтага гораду ён адправіўся ў пераможны вайсовы паход са сланамі на Італію, перайшоўшы праз [[Альпы]] і пачаўшы ў [[218 да н. э.|218 годзе да н. э.]] [[Другая Пунічная вайна|Другую Пунічную вайну]]. У [[209 да н. э.|209 годзе да н. э.]] Картахэну захапіў рымскі войскавод [[Сцыпіён Афрыканскі|Сцыпіён]]. Горад быў перайменаваны ў Картага Нова (Новы Картаген), і ператварыўся ў адзін з найважнейшых гарадоў [[Рымская імпэрыя|Рымскай імпэрыі]] ў Гішпаніі. У [[44 да н. э.|44 годзе да н. э.]] Картага Нова быў трэцім пасьля Тарака й Кордабы горадам на паўвостраве. У працэсе раманізацыі імпэратар [[Актавіян Аўгуст]] перабудаваў горад, спансаваў будаўніцтва форуму й манумэнтальнага рымскага тэатру. Усьлед за падзеньнем [[Заходняя Рымская імпэрыя|Заходняй Рымскай імпэрыі]] й усталяваньнем у Гішпаніі ўлады германскіх каралёў, каля [[550]] году, Картахэна была заваяваная [[Бізантыйская імпэрыя|Бізантыйскім імпэратарам]] [[Юстыніян I|Юстыніянам I]] і была пераўтвораная ў сталіцу Правінцыі Гішпанія Бізантыйскай імпэрыі пад імем Картага Спартарыя. Каля [[662]] году [[вэстготы]] пад правадырствам [[Сьвінтыла|Сьвінтылы]] захапілі і, паводле [[Сьвяты Ісыдар|Сьвятога Ісыдара]], цалкам спустошылі й разбурылі горад, што стала прычынай ягонага глыбокага заняпаду. У часы [[арабы|арабскага]] валадарства, горад адчуў пэўны ўздым, тут быў [[мячэт]] і ўмацаваная цытадэль. У 1245 годзе кастыльскіх князь Альфонса, крыху пазьней які стаў каралём [[Альфонса X Мудры]]м, адваяваў горад. == Гарады-сябры == * [[Картаген]], [[Туніс]] * [[Тэрні]], [[Італія]] == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20130809042223/http://www.cartagena.es/frontend/inicio/home3/_9mJK__lEhQGZDcqbS1Q0GQQtcZuMoRQI Афіцыйны сайт] [[Катэгорыя:Гарады Гішпаніі]] k2vb56m7oy3b7uyupswa5pq4mx28vpk 0 111187 2329554 1754777 2022-07-23T20:02:26Z Pierre L'iserois 66839 wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|Юзафова}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Юзафова |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Юзафова |Трансьлітараваная назва = Juzafova |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Віцебская вобласьць|Віцебская]] |Раён = [[Шаркоўшчынскі раён|Шаркоўшчынскі]] |Сельсавет = [[Радзюкоўскі сельсавет|Радзюкоўскі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 59 |Год падліку колькасьці = 2010 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 55 |Шырата хвілінаў = 22 |Шырата сэкундаў = 4.2 |Даўгата градусаў = 27 |Даўгата хвілінаў = 29 |Даўгата сэкундаў = 50.3 |Пазыцыя подпісу на мапе = справа |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Юзафо́ва'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Віцебская вобласьць}} С. 492</ref> — [[вёска]] ў [[Шаркоўшчынскі раён|Шаркоўшчынскім раёне]] [[Віцебская вобласьць|Віцебскай вобласьці]], уваходзіць у склад [[Радзюкоўскі сельсавет|Радзюкоўскага сельсавету]]. == Гісторыя == У міжваенны час фальварак знаходзілася ў складзе [[Шаркаўшчына (гміна)|гміны Шаркаўшчына]], Дзісенскага павету, Віленскага ваяводзтва Польскай Рэспублікі<ref>Wykaz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1938, wolumin — 1, s. 6.</ref><ref>https://www.senat.gov.pl/gfx/senat/pl/senatopracowania/70/plik/m-631.pdf</ref><ref>https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/;3950665</ref><ref>Piotr Eberhardt, ''Formowanie się polskiej granicy wschodniej po II wojnie światowej'', „Dzieje Najnowsze”, Rocznik L – 2018 (2), 2018, s. 95–100.</ref>. 10 кастрычніка 2013 году перададзеная зь ліквідаванага [[Валожынскі сельсавет (Шаркоўшчынскі раён)|Валожынскага сельсавету]] ў склад [[Радзюкоўскі сельсавет|Радзюкоўскага сельсавету]]<ref>[http://pravo.by/main.aspx?guid=3871&p0=D913v0060692&p1=1 «Об изменении административно-территориального устройства некоторых районов Витебской области». Решение Витебского областного Совета депутатов от 10 октября 2013 г. № 292]{{Ref-ru}}</ref>. == Насельніцтва == * 2010 год — 59 чалавек * 1999 год — 64 чалавекі * 1931 год — 44 чалавекi<ref>Wykaz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1938, wolumin — 1, s. 25.</ref> * 1921 год — 35 чалавек<ref>Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej — Tom VII — Część II — Ziemia Wileńska — Powiaty: Brasław, Duniłowicze, Brasław i Wilejka, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1923, s 74.</ref> == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == * {{SgKP|III|615|Józefowo, wieś, powiat dzisieński}} {{Радзюкоўскі сельсавет}} {{Шаркоўшчынскі раён}} [[Катэгорыя:Радзюкоўскі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Шаркоўшчынскага раёну]] 6vfy8k168um4ptbm2b0esmmwt3d4e14 0 113216 2329543 1719924 2022-07-23T18:57:06Z Pierre L'iserois 66839 wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|Якубова}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Якубова |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Якубова |Трансьлітараваная назва = Jakubova |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Віцебская вобласьць|Віцебская]] |Раён = [[Шаркоўшчынскі раён|Шаркоўшчынскі]] |Сельсавет = [[Германавіцкі сельсавет|Германавіцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 7 |Год падліку колькасьці = 2010 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 55 |Шырата хвілінаў = 25 |Шырата сэкундаў = 0.9 |Даўгата градусаў = 27 |Даўгата хвілінаў = 29 |Даўгата сэкундаў = 48.1 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Якубо́ва'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Віцебская вобласьць}} С. 495</ref> — [[вёска]] ў [[Шаркоўшчынскі раён|Шаркоўшчынскім раёне]] [[Віцебская вобласьць|Віцебскай вобласьці]]. Уваходзіць у склад [[Германавіцкі сельсавет|Германавіцкага сельсавету]]. == Гісторыя == У міжваенны час засценак знаходзілася ў складзе [[Шаркаўшчына (гміна)|гміны Шаркаўшчына]], Дзісенскага павету, Віленскага ваяводзтва Польскай Рэспублікі<ref>Wykaz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1938, wolumin — 1, s. 6.</ref><ref>https://www.senat.gov.pl/gfx/senat/pl/senatopracowania/70/plik/m-631.pdf</ref><ref>https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/;3950665</ref><ref>Piotr Eberhardt, ''Formowanie się polskiej granicy wschodniej po II wojnie światowej'', „Dzieje Najnowsze”, Rocznik L – 2018 (2), 2018, s. 95–100.</ref>. == Насельніцтва == * 2010 год — 7 чалавек * 1999 год — 28 чалавек * 1931 год — 31 чалавек<ref>Wykaz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1938, wolumin — 1, s. 25.</ref> * 1921 год — 27 чалавек<ref>Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej — Tom VII — Część II — Ziemia Wileńska — Powiaty: Brasław, Duniłowicze, Brasław i Wilejka, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1923, s 74.</ref> == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Германавіцкі сельсавет}} {{Шаркоўшчынскі раён}} [[Катэгорыя:Германавіцкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Шаркоўшчынскага раёну]] 9q7i7alhnk3rsbhcfx1n9umohm8vt4p 0 116995 2329546 2325243 2022-07-23T19:30:28Z SergeiSEE 38150 дапаўненьне літаратура wikitext text/x-wiki {{Пісьменьнік |Імя = Уладзімер Дубоўка |Арыгінал імя = |Партрэт = Уладзімер Дубоўка.jpg |Памер = 200пкс |Апісаньне = Уладзімер Дубоўка, 1920-я |Імя пры нараджэньні = |Псэўданімы = <small>Ганна Аршыца; У.Гайдукевіч; У.Гайдуковіч; Ул.Гайдуковіч; Уладзімір Гайдуковіч; Б-сь Дубоўка; Бладысь Дубоўка; Уладзік Павадыр; Тупяец; В.Туянец; У.Д-ка; У.Д-на</small> |Месца нараджэньня = в. Агароднікі, Вілейскі павет, [[Віленская губэрня]] (цяпер [[Пастаўскі раён]], [[Віцебская вобласьць]]) |Месца сьмерці = [[Масква]] |Род дзейнасьці = [[паэт]], [[празаік]], [[мовазнаўства|мовазнавец]], перакладнік, крытык |Гады актыўнасьці = 1) 1921—1930; 2) 1958—1976 |Кірунак = |Жанр = |Дэбют = «Сонца Беларусі» // [[Савецкая Беларусь]], 28 траўня 1921 |Значныя творы = |Прэміі = [[Літаратурная прэмія імя Янкі Купалы]] (1962) |Жонка = Марыя Пятроўна Кляўс |Дзеці = Альгерд Дубоўка (1928—1941) |Подпіс = Dubouka podpis.jpg |Апісаньне подпісу = |ВікіКрыніца = |ВікіКрыніца пераклады на беларускую = |Палічка = http://knihi.com/Uladzimir_Dubouka/ |Сайт = }} {{Цёзкі}} '''Уладзі́мер Мікала́евіч Дубо́ўка''' (15 ліпеня 1901, в. Агароднікі, Вілейскі павет, [[Віленская губэрня]] (цяпер [[Пастаўскі раён]], [[Віцебская вобласьць]]) — 20 сакавіка 1976, [[Масква]]) — [[беларус]]кі [[паэт]], [[празаік]], [[мовазнаўства|мовазнавец]], перакладнік, [[Літаратурная крытыка|літаратурны крытык]]. == Біяграфія == Нарадзіўся ў сям’і рабочага. У 1905—1912 вучыўся ў Манькавіцкай пачатковай школе. У 1912 паступіў у Мядзельскую вучэльню. У кастрычніку 1914 паступіў у Нававіленскую настаўніцкую сэмінарыю, якая ў сувязі з вайной была пераведзеная ў [[Невель]]. У лютым 1918 завяршыў сэмінарскую вучобу і пераехаў у [[Масква|Маскву]], куды яшчэ ў 1915 перабралася яго сям’я. Па заканчэньні ў 1918 годзе Нававіленскай настаўніцкай сэмінарыі У. Дубоўка быў прыняты студэнтам гісторыка-філялягічнага факультэта Маскоўскага ўнівэрсытэту, але пасьля двух месяцаў вучобы быў вымушаны, каб дапамагчы бацькам, паехаць працаваць настаўнікам на Тульшчыну. У 1920 праходзіў службу ў асобнай тэлеграфна-будаўнічай роце Чырвонай Арміі. У 1921 па дэмабілізацыі працуе ў Народным камісарыяце асьветы [[РСФСР]] мэтадыстам і інструктарам беларускіх школ і вучыцца ў Вышэйшым літаратурна-мастацкім інстытуце імя В. Брусава. У 1920-я г. — адзін зь вядучых беларускіх паэтаў незалежніцкай арыентацыі. У 1922—1925 рэдактар беларускага выданьня «Весьніка ЦВК, СНК і СПА Саюза ССР», адначасова адказны сакратар прадстаўніцтва БССР пры Ўрадзе СССР. Быў асабіста знаёмы з [[Уладзімер Маякоўскі|У. Маякоўскім]] і [[Сяргей Ясенін|С. Ясеніным]], сумесна ўдзельнічаў зь імі на асобных літаратурных сустрэчах і прыёмах<ref>Гісторыя беларускай літаратуры XX стагоддзя: У 4т. Т. 2 / Нац. акад. навук Беларусі. Ін-т літаратуры імя Я. Купалы. — 2-е выд. Мн.: Беларуская навука, 2002. — С. 479. — 903 с.</ref>. [[Файл:Uzvyšša1928.jpg|міні|зьлева|Літаратурнае аб’яднаньне «[[Узвышша (літаратурнае аб’яднаньне)|Ўзвышша]]». Уладзімер Дубоўка ўсярэдзіне першага шэрагу]] У 1924 упершыню наведвае [[Менск]], затым едзе ў [[Харкаў]], дзе знаёміцца з украінскім паэтам Ул. Сасюрам і інш. Таксама працуе рэдактарам літаратурнай старонкі на беларускай мове ў газэце «Гудок». У 1926—1930 рэдактар «Збору законаў і загадаў Рабоча-Сялянскага ўраду Саюза ССР». Нягледзячы на тое, што пастаянна жыў у Маскве, браў актыўны ўдзел у беларускім літаратурным руху — сябар літаратурных аб’яднаньняў «[[Маладняк (літаратурнае аб’яднаньне)|Маладняк]]», «[[Узвышша (літаратурнае аб’яднаньне)|Узвышша]]». Першы рэдактар часопіса «Беларускі піянэр». Каб пазьбегнуць цэнзуры, некаторыя вершы друкаваў у заходнебеларускім часопісе «Беларуская культура» [[Файл:Duboŭka family 1933.jpg|значак|зьлева|Уладзімер Дубоўка з жонкай Марыяй і сынам Альгердам. Яранск. 1933]] У 1927 ажаніўся з Марыяй Пятроўнай Кляўс. У наступным годзе нарадзіўся сын Альгерд. [[Файл:Uzvyšša3.jpg|thumb|Рэдкалегія часопіса «Ўзвышша». Уладзімер Дубоўка — сядзіць па цэнтры. Менск, 1927 г.]] За верш «За ўсе краі, за ўсе народы сьвету» 20 ліпеня 1930 арыштаваны АДПУ СССР у Крамлі па справе «[[Саюз вызваленьня Беларусі|Саюзу вызваленьня Беларусі]]». У 1931 знаходзіцца ў зьняволеньні ў менскай турме; 10 красавіка асуджаны на пяць гадоў высылкі ў Яранск, куды прыяжджае з малалетнім Альгердам і Марыя Пятроўна. Працуе ў Яранскім раённым спажывецкім саюзе на пасадзе сакратара. Прымусова пераяжджае ў вёску Шэшурга, а пазьней — у Чабаксары. У ліпені 1935 тэрмін высылкі падоўжаны на 2 гады. 3 чэрвеня 1937 году Галоўная ўправа ў справах літаратуры і выдавецтваў [[Беларуская ССР|Беларускай ССР]] (Галоўліт БССР) выдала Загад № 33 «Сьпіс літаратуры, якая падлягае канфіскацыі зь [[Бібліятэка|бібліятэк]] грамадзкага карыстаньня, навучальных установаў і кнігагандлю». Паводле Загаду, «усе кнігі» Уладзімера Дубоўкі прадугледжвалася «спальваць»<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Алесь Лукашук]].|загаловак=Мова гарыць (Загад № 33)|спасылка=http://imperiaduhu.by/gistoryia/gist-novychas/novy%20-20-1-BSSR/novy-20-1-BSSR/mova-garyc.html|выданьне=[[Спадчына (часопіс)|Спадчына]]|тып=часопіс|год=1996|нумар=3|старонкі=76—91|issn=0236-1019}}</ref>. У 1937 годзе паўторна арыштаваны і асуджаны на 10 гадоў пазбаўленьня волі, пасьля чаго жонка з сынам вяртаецца ў Маскву, а потым — у Талдом, дзе працуе рахункаводам. Тут у 1941 гіне транаццацігадовы сын Альгерд. Пакараньне адбываў у Кіраўскай вобласьці, Чувашыі, на [[Далёкі Ўсход|Далёкім Усходзе]]. У зьняволеньні літаратурнай працай не займаўся. У 1947 па заканчэньні тэрміну зьняволеньня паэт апынаецца ў г. Зугдзідзі ([[Грузія]]), дзе працуе рахункаводам у канторы чайнага саўгаса Наразені. Туды ж пераяжджае і Марыя Пятроўна. 16 лютага 1949 арыштоўваецца ў трэці раз. Асобай нарадай МДБ СССР у красавіку 1949 асуджаны на 25 гадоў зьняволеньня. Адбывае пакараньне спачатку ў тбіліскай турме, потым этапаваны ў Краснаярскі край. Працуе сталяром у Почэце Абанскага раёну. Канчаткова рэабілітаваны 15 лістапада 1957. Сябар [[Саюз пісьменьнікаў БССР|Саюзу пісьменьнікаў БССР]] з 1958. У 1959 наведаў [[Кіеў]] і падарожнічае па [[Палесьсе|Палесьсі]]. Ляўрэат [[Літаратурная прэмія імя Янкі Купалы|Літаратурнай прэміі імя Янкі Купалы]] (1962) за кнігу паэзіі «Палеская рапсодыя». Памёр 20 сакавіка 1976 у Маскве. == Творчасьць == === Паэзія === [[Файл:Duboŭka Baradulin.jpg|міні|З [[Рыгор Барадулін|Рыгорам Барадуліным]], 1961 г.]] Паэтычная творчасьць Уладзімера Дубоўкі падзяляецца на два пэрыяды: 1921—1930 гг. і 1958—1976 гг., зь якіх першы быў асабліва плённым<ref name=Ina6/>. На фармаваньне напрамкаў мастацкага пошуку У. Дубоўкі моцна паўплывалі клясыкі беларускай літаратуры [[Янка Купала]], [[Якуб Колас]] і [[Максім Багдановіч]]. Творчасьць паэта 1920-х гг. вылучаецца навізной і арыгінальнасьцю выкарыстаньня паэтычных сродкаў выразнасьці і прыёмаў вэрсыфікацыі<ref name=maks4>{{артыкул|аўтар=Максімовіч, В.|загаловак=Лірыка Уладзіміра Дубоўкі 1920-х гг.|арыгінал=|спасылка=|аўтар выданьня=|выданьне=Роднае слова|тып=|месца=|выдавецтва=|год=2009|выпуск=|том=|нумар=9|старонкі=4|isbn=}}</ref>. Пачаткам літаратурнай творчасьці лічыцца 1921 год, калі ў газэце «[[Савецкая Беларусь]]» быў надрукаваны яго верш «Сонца Беларусі». У хуткім часе выходзяць зборнікі «Строма» (1923), «Там, дзе кіпарысы» (1925), «Трысьцё» (1925), «Credo» (1926) і «Наля» (1927), галоўнаю тэмаю якіх становіцца ідэя адраджэньня краіны, заклік да высакароднай чыннасьці дзеля краю і народа<ref name=maks4/>. У пэрыяд знаходжаньня паэта ў [[Масква|Маскве]] быў напісаны паэмавы трыпціх — «Кругі» (1927), «І пурпуровых ветразей узьвівы…» (1929) і «Штурмуйце будучыні аванпосты!» (1929, выйшла ў 1965). У паэмах ставіцца праблема захаваньня духоўнай спадчыны народа — скарбу, назапашанага на працягу доўгіх стагодзьдзяў. У апошняй паэме У. Дубоўка выступіў супраць гвалотоўнай калектывізацы, адстойваў права свабоднага выбару пры арганізацыі новых формаў гаспадараньня<ref name=maks4/>. У 1930 Уладзімер Дубоўка быў арыштаваны і абвінавачаны па справе «Саюза вызваленьня Беларусі». Непасрэднай прычынай арышту стала публікацыя верша «За ўсе краі, за ўсе народы сьвету…», надрукаванага ў часопісе «Беларуская культура» (№ 1, 1927, Вільня) пад псэўданімам Янка Крывічанін. Гэтым псэўданімам паэт больш не карыстаўся<ref>{{артыкул|аўтар=Давідоўскі 3.|загаловак=За верш — тэрмінова арыштаваць…|арыгінал=|спасылка=|аўтар выданьня=|выданьне=Шыпшына|тып=|месца=[[Паставы]]|выдавецтва=|год=2011|выпуск=|том=|нумар=6|старонкі=4—5|isbn=}}</ref>. На гэтым этапе жыцьця закачваецца першы пэрыяд у творчасьці Ўладзімера Дубоўкі. У сваіх паэтычных творах, як прадстаўнік маладой плеяды творцаў, Уладзімер Дубоўка імкнуўся спасьцігнуць духоўны сэнс рэвалюцыі і зьменаў, якія адбываліся ў жыцці. Як адзначае В. Максімовіч, мастацкая канва твораў паэта, якая трымаецца на ўмоўна-асацыятыўнай вобразнасьці моцна заземленая, урэчаісьненая і служыць выяўленьню канкрэтна-гістарычнай праблематыкі<ref name=maks5>{{артыкул|аўтар=Максімовіч, В.|загаловак=Лірыка Уладзіміра Дубоўкі 1920-х гг.|арыгінал=|спасылка=|аўтар выданьня=|выданьне=Роднае слова|тып=|месца=|выдавецтва=|год=2009|выпуск=|том=|нумар=9|старонкі=5|isbn=}}</ref>. === Мовазнаўства і моўны ўнёсак === Уладзімер Дубоўка зрабіў значны ўнёсак у разьвіцьцё лексычнага строю беларускай літаратурнай мовы, папаўненьне яе слоўнікавага складу абстрактнай і навуковай лексыкай<ref name=Ina6>{{артыкул|аўтар=Бубновіч, І.|загаловак=Роля Уладзіміра Дубоўкі ў фармаванні беларускай літаратурнай мовы|арыгінал=|спасылка=http://school2.na.by/text/a9.doc|аўтар выданьня=|выданьне=Роднае слова|тып=|месца=Мн.|выдавецтва=|год=2000|выпуск=|том=|нумар=7|старонкі=6|isbn=}}</ref>. Як сьведчыць А. Каўрус, дасьледнік мовы У. Дубоўкі, паасобныя словы і фразэалягізмы, ужытыя пісьменьнікам, перадаюць калярыт родных яму гаворак Пастаўшчыны і Мядзельшчыны: «адляйцаць», «ажыргаць», «астрыжонак», «брыж», «буталь», «водзыўкі», «зблоціць», «калюжа», «лактаць», «нажутка», «пагурачак», «разыгранка» і інш<ref>{{Кніга|аўтар = Каўрус, А.|частка = Дубоўка Уладзімір Мікалаевіч|загаловак = Беларуская мова: Энцыклапедыя|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Мн.|выдавецтва = |год = 1994|том = |старонкі = 183|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. Паэту належыць вялікая роля ў замацаваньні наступных словаў у літаратурным ужытку: «агораць», «апантаны», «ашчаперыць», «водар», «дойлід», «збочыць», «зьнічка», «імклівасьць», «наканаваны», «нелюдзь», «непрыдатны», «талака», «удубальт» і інш<ref name=Ina6/>. У прыватнасьці, Уладзімер Дубоўка прапанаваў замяніць іншамоўнае слова «дыфтонг» беларускім «згук»<ref>{{артыкул|аўтар=Дубоўка, У.|загаловак=Проэкт літар для згукаў «Дз» і «Дж»|арыгінал=|спасылка=http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/dubou38?OpenDocument|аўтар выданьня=|выданьне=[[Узвышша]]|тып=|месца=|выдавецтва=|год=1928|выпуск=|том=|нумар=4|старонкі=170|isbn=}}</ref>. Творы паэта зьвяртаюць на сябе ўвагу выкарыстаньнем новых словаў, нязвычных зваротаў, якія сустракаюцца амаль у кожным паэтычным творы 1920-х: «дэсань», «кунежыць», «сэймаваць», «сэймікаваць», «сквіл», «многакраць», «замета», «чмары», «гэрцы», «скелз», «валотны», «соўкаць», «стацьцё», «сухазлоты», «памжа», «вілаводны», «віратлівы», «цьвятлівіць», «заістужыцъ», «распарасонся», «бесхацінцы», «дзеньдзівер», «скогат», «сукрыстасць» і інш<ref name=Ina7>{{артыкул|аўтар=Бубновіч, І.|загаловак=Роля Уладзіміра Дубоўкі ў фармаванні беларускай літаратурнай мовы|арыгінал=|спасылка=http://school2.na.by/text/a9.doc|аўтар выданьня=|выданьне=Роднае слова|тып=|месца=Мн.|выдавецтва=|год=2000|выпуск=|том=|нумар=7|старонкі=7|isbn=}}</ref>. У канцы 1920-х—1930-х гадох Уладзімер Дубоўка ў часопісе «Узвышша» і іншых выданьнях надрукаваў шэраг артыкулаў па пытаньнях разьвіцьця беларускай мовы. У сваіх мовазнаўчых артыкулах ён прапаноўваў свой праект вырашэньня асноўных пытаньняў графікі і правапісу, пастаўленых на Акадэмічнай канфэрэнцыі 1926 году, у працы якой ён удзельнічаў<ref name=Ina8>{{артыкул|аўтар=Бубновіч, І.|загаловак=Роля Уладзіміра Дубоўкі ў фармаванні беларускай літаратурнай мовы|арыгінал=|спасылка=http://school2.na.by/text/a9.doc|аўтар выданьня=|выданьне=Роднае слова|тып=|месца=Мн.|выдавецтва=|год=2000|выпуск=|том=|нумар=7|старонкі=8|isbn=}}</ref>. У артыкулах Уладзімер Дубоўка глыбока разважаў пра ўжываньне альфабэту ў роз­ных краінах і культурных асяродках. Прасачыў і гісторыю выкарыстаньня розных графічных сыстэмаў у беларускім кнігапісаньні — глаголіцы, кірыліцы, грамадзянкі — ён прыйшоў да высновы, што «Сучасная наша кірыліца непапраўна лепш прыстасавана да нашае фонэтыкі, чымся польска-чэскі альфабэт»<ref>{{артыкул|аўтар=Дубоўка, У.|загаловак=Лацінка ці кірыліца|арыгінал=|спасылка=|аўтар выданьня=|выданьне=Узвышша|тып=|месца=|выдавецтва=|год=1929|выпуск=|том=|нумар=1|старонкі=7|isbn=}}</ref>. [[Файл:DrukDubouka.jpg|міні|230пкс|Праект У. Дубоўкі па напісаньні літараў «дж» і «дз» у беларускім альфабэце (1928)]] У 1928 годзе У. Дубоўка ў часопісе «[[Узвышша]]» апублікаваў уласны праект для літараў «дз» і «дж», які з № 5 пачаў друкаваць зь імі асобныя матэрыялы, а з № 2 за 1929 год згодна з пастановаю агульнага сходу ад 14 лютага 1929 году, ужо ўвесь часопіс друкаваўся з новымі літарамі<ref>{{артыкул|аўтар=Куліковіч, У.|загаловак=Праект Уладзіміра Дубоўкі. Да пытання аб удасканаленні моўнай сістэмы.|арыгінал=|спасылка=|аўтар выданьня=|выданьне=Роднае слова|тып=|месца=|выдавецтва=|год=|выпуск=|том=|нумар=|старонкі=27—29|isbn=}}</ref>. Зрэшты, гэтае новаўвядзеньне пазьней не атрымала заканадаўчага афармленьня. Таксама У. Дубоўка прапаноўваў замяніць створанае [[Мікалай Карамзін|М. Карамзіным]] «ё» на «ö» (öн, лöн, Лöндан);<ref>[[Узвышша]]. 1929. №1. — С. 111</ref> увесьці на ўзор украінскае графікі «ї» для перадачы спалучэньня «йі» (їкаўка, їм, паїла)<ref>{{артыкул|аўтар=Дубоўка, У.|загаловак=Некаторыя прыватныя выпадкі мілагучнасці нашае мовы|арыгінал=|спасылка=|аўтар выданьня=|выданьне=[[Узвышша]]|тып=|месца=|выдавецтва=|год=1927|выпуск=|том=|нумар=4|старонкі=91|isbn=}}</ref>. == Ацэнкі == Творчы патэнцыял Уладзімера Дубоўка атрымаў шырокі розгалас сярод ягоных сучасьнікаў яшчэ ў 1920-я гады. [[Максім Гарэцкі]] адзначаў: «Першае месца ў беларускай паэзіі пасьлякастрычніцкага пэрыяду заняў Дубоўка — па сіле пачуцьця, глыбіні думкі і мастацкай дасаналасьці формы ў лірычных вершах і невялікіх паэмах»<ref name=buh231>{{Кніга|аўтар = Бугаёў, Дз.|частка = Трагедыя паэта (Уладзімір Дубоўка)|загаловак = Спавядальнае слова: Літаратурная крытыка, успаміны|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Мн.|выдавецтва = Маст. літ.|год = 2001|том = |старонкі = 231|старонак = 327|сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. [[Язэп Пушча]] сьцьвярджаў, што творы Дубоўкі «гэта ўзвышша сучаснага беларускага мастацкага слова і паэзіі», яго вершы захапляюць «клясычнасьцю свайго мастацкага ўбору, што мала ў каго знаходзім з сучасных паэтаў ня толькі Беларусі, але і Расеі і Ўкраіны»<ref name=buh231/>. [[Уладзімер Жылка]] зьвяртаў увагу на вобразны талент паэта: «Ён умее, як з мармуру, высячы свой непаўторны вобраз». У 1960-я гады ўкраінскі празаік Іван Сенчанка называў паэта «геніем беларускай зямлі». У сваю чаргу, украінскі паэт Уладзімер Сасюра казаў, што Дубоўка «вялікі паэт Беларусі і ня толькі Беларусі»<ref name=buh232>{{Кніга|аўтар = Бугаёў, Дз.|частка = Трагедыя паэта (Уладзімір Дубоўка)|загаловак = Спавядальнае слова: Літаратурная крытыка, успаміны|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Мн.|выдавецтва = Маст. літ.|год = 2001|том = |старонкі = 232|старонак = 327|сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. == Бібліяграфія == ; Зборнікі вершаў * «Строма» ([[Вільня]], 1923) * {{артыкул|аўтар =[[Антон Луцкевіч|Ант. Навіна]]. | частка = |загаловак =Бібліяграфія. «Строма» — Уладзімер Дубоўка.|арыгінал = |спасылка =http://elibrary.mab.lt/bitstream/handle/1/2451/232090-1923-6.pdf?sequence=9&isAllowed=y|адказны =рэдактар-выдавец А. Амельяновіч, рэдактар [[Леапольд Родзевіч|Л. Родзевіч]]|выданьне=[[Наша будучыня (газэта)|Наша будучына]]|тып=газэта|месца=[[Вільня ]]|выдавецтва=«Друк» |год=14 лютага 1923|выпуск=|том=|нумар=5| старонкі= 5|isbn=}} * «Там, дзе кіпарысы» (1925) * «Трысьцё» (1925) * «Сгеdо» (1926) * «Наля» ([[Масква]], 1927) * «Палеская рапсодыя» (1961) * «Вершы» (1970) ; Паэмы * {{артыкул|аўтар =| частка = |загаловак = «На чужыне», «Лятуценьні», «Адраджэнцам»|арыгінал = |спасылка =http://elibrary.mab.lt/bitstream/handle/1/2451/232090-1922-2.pdf?sequence=2&isAllowed=y|адказны =рэдактар-выдавец А. Амельяновіч, рэдактар [[Леапольд Родзевіч|Л. Родзевіч]]|выданьне=[[Наша будучыня (газэта)|Наша будучына]]|тып=газэта|месца=[[Вільня ]]|выдавецтва=«Друк» |год=16 сьнежня 1922 |выпуск=|том=|нумар= 2| старонкі= 2, 3|isbn=}} * {{Артыкул| аўтар = У. Дубоўка. | загаловак = Дзяўчына. Лягенда. | спасылка = http://elibrary.mab.lt/bitstream/handle/1/2486/232915-1923-12.pdf?sequence=12&isAllowed=y | мова = | выданьне =[[Новае жыцьцё (газэта)|Новае жыцьцё]] | тып = газэта | год = 1923, 14 траўня | том = | нумар = 12 | старонкі = 2 }} * «Кругі» (1927) * «І пурпуровых ветразей узьвівы» (1929) * «Штурмуйце будучыні аванпосты!» (1929) ; Казкі * «Цудоўная знаходка» (1960) * «Кветкі — сонцавы дзеткі» (1963) * «Казкі» (1968) * «Залатыя зярняты» (1975) * «Як сінячок да сонца лётаў» (1961) * «Дзівосныя прыгоды» (1963) * «Мілавіца» (1964) ; Анталёгіі * «Выбраныя творы» ў 2 тамах (1959, 1965). ; Аповесьці для дзяцей * «Жоўтая акацыя» (1967) * «Ганна Алелька» (1969) * «Як Алік у тайзе заблудзіўся» (1974) ; Драматызаваныя апавяданьні * {{артыкул|аўтар =| частка = |загаловак =Sálus pópuli… Драматызаванае апавяданьне (Пра сустрэчы Т. Г. Шаўчэнкі зь беларусамі). Падрыхтоўка да друку і публікацыя [[Георгі Юрчанка|Г. Юрчанкі]]. Пасьляслоўе [[Вячаслаў Рагойша|В. Рагойша.]]|арыгінал = |спасылка =|адказны =[[Сяргей Законьнікаў]]|выданьне=[[Полымя]]|тып=часопіс|месца=[[Менск]]|выдавецтва= |год=1994|выпуск=|том=|нумар=5| старонкі=96—130|isbn=}} ; Апавяданьні-ўспаміны * «Пялёсткі» (1973) ; Пераклады * [[Ўільям Шэксьпір]] («Санэты», 1964) * [[Джордж Байран]] (паэмы «Шыльёнскі вязень», «Бронзавы век», містэрыя «Каін» у зборніку «Выбранае», 1963) * вершы В. Брусава, А. Пракоф’ева, П. Тычыны, Ю. Яноніса, С. Шырвані, М. Ардубады, К. Каладзе, Е. Чарэнца, У. Бранеўскага, Ю. Славацкага, У. Сыракомлі, Ду Фу і інш. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == * {{Артыкул| аўтар = Ганчарова-Цынкевіч, Тацьцяна; Мельнікава, Тацьцяна. | загаловак = Уладзімір Дубоўка як літаратурны крытык і навуковы дзеяч. | спасылка = https://kamunikat.org/?pubid=24376 | мова = | выданьне =[[Роднае слова (часопіс)|Роднае слова]] | тып =штомесячны навуковы і метадычны часопіс | год = 2010 | том = | нумар = 5 (269) | старонкі = 7, 8 }} * [https://www.nlb.by/upload/prod/Maladnyak/Dubowka/3_Paezia_baratsby_i_peramogi/Severynets_Dubowka.pdf Уладзімір Дубоўка. Ён і пра яго. Дакументальная біяграфія.] - Укл. Г.Севярынец. - Мн., Лімарыус, 2017. *[https://web.archive.org/web/20090210133051/http://postavy.euro.ru/dubouka.html Уладзімір Дубоўка. Хроніка жыцця] на сайце гораду [[Паставы]] * [http://www.marakou.by/by/davedniki/represavanyya-litaratary/tom-i?id=19439 Дубоўка Уладзімір Мікалаевіч] // {{Літаратура/Даведнік Маракова|РЛ|1|0|РЛ1-3|РЛ1-3}} * [http://slounik.org/80980.html Дубоўка Уладзімір] // [http://slounik.org/pismienniki/ Беларускія пісьменнікі: 1917—1990.] [[Менск]]: [[Мастацкая літаратура (выдавецтва)|Мастацкая літаратура]], 1994. {{ISBN|5-340-00709-X}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20190324143857/http://news.tut.by/culture/175524.html Рукапісы не гараць. Уладзімір Дубоўка] на партале [[TUT.BY]] * [https://belsat.eu/programs/chorny-chalavek-uladzimira-dubouki-mistychny-detektyu/ «Чорны чалавек Уладзіміра Дубоўкі» — містычны дэтэктыў.] Belsat TV * [https://www.nlb.by/by/infarmatsyynyya-resursy/elektronnyya-infarmatsyynyya-resursy/resursy-natsyyanalnay-bibliyateki-belarusi/virtualnyya-praekty-vysta-ki-i-kalektsyi/virtualnyya-praekty-bibliyateki/virtual/na-khvali-chasu-u-plyni-zhytstsya/common/346064/ Жыцьцёвы й творчы шлях Уладзімера Дубоўкі: да 120-годзьдзя з дня нараджэньня (1901 – 1976).] «[[Нацыянальная бібліятэка Беларусі]]». {{Бібліяінфармацыя}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Дубоўка, Уладзімер Мікалаевіч}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Віленскім павеце (Расейская імпэрыя)]] [[Катэгорыя:Беларускія паэты і паэткі]] [[Катэгорыя:Беларускія перакладчыкі]] [[Катэгорыя:Беларускія літаратары]] [[Катэгорыя:Беларускія мовазнаўцы]] [[Катэгорыя:Беларускія літаратуразнаўцы]] [[Катэгорыя:Сябры Саюзу пісьменьнікаў БССР]] [[Катэгорыя:Рэпрэсаваныя ў БССР]] [[Катэгорыя:Сябры літаратурнага аб’яднаньня «Маладняк»]] [[Катэгорыя:Сябры літаратурнага аб’яднаньня «Ўзвышша»]] [[Катэгорыя:Асуджаныя па справе «Саюзу вызваленьня Беларусі»]] [[Катэгорыя:Памерлі ў Маскве]] b8e2fyzizylomvytrsrdvh01x7coyna 0 193251 2329584 2047503 2022-07-24T07:43:51Z CommonsDelinker 521 Выява [[Image:'Iron_Man'.svg]] замененая на [[Image:Iron_Man_-_2008_movie_logo.svg]] карыстальнікам [[commons:User:CommonsDelinker|CommonsDelinker]]. Прычына: [[:c:COM:FR|File renamed]]: [[:c:COM:FR#FR3|Criterion 3]] (obvious error) · Iron Man 2008 Movie wikitext text/x-wiki {{Фільм |назва = Жалезны чалавек |арыгназва = Iron Man |выява = Iron Man - 2008 movie logo.svg |подпіс = Лягатып фільму |жанр = |рэжысэр = [[Джон Фаўро]] |прадусар = {{Просты сьпіс| * [[Аві Арад]] * [[Кэвін Файгі]] }} |сцэнарыст = {{Просты сьпіс| * Марк Фэргус<br />Гоўк Остбі * Арт Маркум<br />Мэт Голаўэй }} |дыктар = |ролі = {{Просты сьпіс| * [[Робэрт Даўні (малодшы)]] * [[Тэрэнс Гоўард]] * [[Джэф Брыджэс]] * [[Шон Тоўб]] * [[Гўінэт Пэлтраў]] }} |кампазытар = [[Рамін Джавадзі]] |апэратар = Мэт’ю Лібатык |мантаж = Дэн Лебэнталь |вытворчасьць = {{Просты сьпіс| * [[Marvel Studios]] * Fairview Entertainment }} |дата = {{Дата пачатку|14|4|2008|так}} |час = 126 хв.<ref>{{Спасылка |загаловак=Iron Man |url=http://www.bbfc.co.uk/releases/iron-man-film |выдавец=British Board of Film Classification |дата публікацыі=9 красавіка 2008 |дата доступу=23 красавіка 2016}}</ref> |мова = ангельская |краіна = ЗША |бюджэт = $140 млн |прыбытак = $585,2 млн |папярэдні = |наступны = |сайт = }} «'''Жале́зны чалаве́к'''» ({{Мова-en|Iron Man}}) — [[ЗША|амэрыканскі]] [[супэргеройскі фільм]] 2008 року, сфільмаваны студыяй «[[Marvel Studios|Marvel]]» пра [[Жалезны чалавек|аднайменнага]] пэрсанажа [[Marvel Comics|коміксаў Marvel]]. Гэта першы фільм у [[Кінасусьвет Marvel|кінасусьвеце Marvel]]. Рэжысэр — [[Джон Фаўро]], аўтары сцэнару — Марк Фэргус / Гоўк Остбі і Арт Маркум / Мэт Голаўэй. У галоўных ролях: [[Робэрт Даўні (малодшы)]] — Тоні Старк / Жалезны чалавек, а таксама [[Тэрэнс Гоўард]], [[Джэф Брыджэс]], [[Шон Тоўб]] і [[Гўінэт Пэлтраў]]. У фільме Тоні Старк, бізнэсоўца і інжынэр-вынаходнік, пасьля небясьпечнага здарэньня стварае ўмацаваны [[Зьнешні шкілет|экзашкілет]] і становіцца [[Супэргерой|супэргероем]] Жалезным чалавекам. == Сюжэт == {{Раскрыцьцё сюжэту}} Геній, мільярдэр і вісус [[Тоні Старк]], якому ў спадчыну ад [[Гоўард Старк|бацькі]] дасталася абаронная кампанія «[[Stark Industries]]», выпраўляецца ў [[Вайна ў Аўганістане (з 2001)|зону баявых дзеяньняў]] у [[Аўганістан]]е, каб прадэманстраваць новую ракету «Ерыхон». Пасьля прэзэнтацыі канвой трапляе ў засаду, і Старк атрымлівае раненьне ад ракеты, вырабленай ягонай жа кампаніяй. Тэрарысты захопліваюць яго ў палон; яго вылечвае іншы вязень, лекар [[Хо Інсэн|Інсэн]], які імплянтуе ў грудзі Старку электрамагніт, дзякуючы якому аскепкі шрапнэлі не трапляюць да ягонага сэрца. Правадыр тэрарыстычнай групоўкі «Дзесяць колцаў» Раза прапануе Старку свабоду наўзамен на стварэньне для яго новапрадстаўленай ракеты, аднак Тоні й Інсэн разумеюць, што Раза не стрымае слова. Удваёх яны таемна будуюць маленькі, але магутны электрагенэратар, названы дугавым рэактарам, які сілкуе Старкаў электрамагніт і браняпанцыр, з дапамогай якога вязьні спадзяюцца ўцячы. Калі панцыр амаль гатовы, Дзесяць колцаў здагадваюцца пра намеры закладнікаў і атакуюць лябараторыю. Інсэн спыняе іх, ахвяруючы сабою, аднак даючы магчымасьць Старку скончыць касьцюм. Браняваны Старк прабівае сабе дарогу вонкі, зьнішчае склад зброі Дзесяці колцаў і зьлятае, аднак пры падзеньні сярод пустыні разьбівае касьцюм. Яго выратоўвае падпалкоўнік [[Баявая машына (Marvel)|Джэймз Роўдз]]. Вярнуўшыся на радзіму, Старк абвяшчае, што ягоная кампанія спыняе вытворчасьць зброі. Аднак ягоны кампаньён [[Жалезны гандляр|Абадыя Стэйн]], партнэр Старкавага бацькі, не падтрымлівае гэтае рашэньне. У хатняй лябараторыі Старк стварае дасканалейшую і магутнейшую вэрсію бронекасьцюму ды магутнейшы дугавы рэактар для свайго электрамагніту. Ягоная памочніца [[Пэпэр Потс]] захоўвае стары рэактар на памяць як падарунак Старку. Не давяраючы Стэйну, Старк захоўвае сваё стварэньне ў таямніцы. На дабрачыннай сустрэчы, скліканай «Stark Industries», журналістка Крыстына Эвэргарт паведамляе Стару, што зброя ягонай кампаніі, у тым ліку і «Ерыхон», пастаўленая «Дзесяці колцам» і скарыстаная пры наезьдзе на родную вёску Інсэна, Гульміру. Старк даведваецца, што Стэйн [[Гандаль зброяй|пастаўляе зброю]] злачынцам па ўсім сьвеце і рыхтуе [[пераварот]], каб адхіліць Старка з пасады кіраўніка кампаніі. Старк апранае сваю новую браню і ляціць у Аўганістан, дзе ратуе жыхароў вёскі ад вынішчэньня. Па дарозе дадому яго атакуюць за парушэньне паветранае прасторы два зьнішчальнікі [[F-22 Raptor]]. Каб уратавацца, ён паведамляе пра сваё вынаходніцтва Роўдзу па тэлефоне. Тым часам Дзесяць колцаў знаходзяць у пустыні рэшткі прататыпу старкавага бронекасьцюму і паказваюць яго Стэйну; той аглушае Разу, пакуль ягоныя ахоўнікі зьнішчаюць усіх астатніх тэрарыстаў. На аснове абломкаў брані Стэйн [[Адваротная распрацоўка|адваротна распрацоўвае]] вялізны бронекасьцюм. Каб даведацца пра нелегальныя пастаўкі ягонай зброі, Старк просіць Потс узламаць базу зьвестак сваёй кампаніі. Яна выяўляе, што Стэйн наняў Дзесяць колцаў, каб забіць Старка, аднак групоўка ня выканала абяцаньня. Потс сустракаецца з агентам [[Спэцслужба|спэцслужбы]] [[S.H.I.E.L.D.|Ш.Ч.Ы.Т.]] [[Філ Кулсан|Філам Кулсанам]] і паведамляе яму пра дзейнасьць Стэйна. Стэйнавы навукоўцы ня могуць прадубляваць мініятурны дугавы рэактар, таму Стэйн пераймае Старка ў ягоным доме і забірае рэактар зь ягоных грудзей. Старк здолеў дабрацца да арыгінальнага рэактару і засілкавацца ад яго. Потс і некалькі агентаў Ш.Ч.Ы.Т.у спрабуюць арыштаваць Стэйна, аднак ён нападае на іх у сваім бронекасьцюме. Старк б’ецца са Стэйнам, аднак са старым рэактарам ягоны новы бронекасьцюм ня здольны працаваць напоўніцу. У часе бойкі Старк і Стэйн узьбіраюцца на дах будынку Stark Industries, і Старк наказвае Потс перагрузіць вялікі дугавы рэактар, які сілкуе будынак. Адбываецца вялізны электрычны выбух, Стэйн падае ў рэактар і гіне ў выбуху. Наступнага дня на прэс-канфэрэнцыі Старк, нягледзячы на інструкцыі Ш.Ч.Ы.Т.у, адкрыта заяўляе пра сябе як пра супэргероя, вядомага як «Жалезны чалавек». У [[Эпізод пасьля субтрытраў|пасубтрытравай сцэне]] да Старка прыходзіць кіраўнік Ш.Ч.Ы.Т.у [[Нік Ф’юры]], які паведамляе, што Жалезны чалавек — не адзіны супэргерой у сьвеце, і прапануе Старку абмеркаваць «ініцыятыву [[Мсьціўцы (комікс)|Мсьціўцаў]]». {{Раскрыцьцё сюжэту|канец}} == У ролях == [[Файл:Terrence Howard, USAF.jpg|значак|upright|Гоўард рыхтуецца да ролі, асвойваючы сімулытяр [[F-16 Fighting Falcon|F-16]]]] * [[Робэрт Даўні (малодшы)]] — [[Тоні Старк|Тоні Старк / Жалезны чалавек]], прамысловец, геніяльны вынаходнік ды адпяты вісус, прэзыдэнт [[Stark Industries]], асноўнага вытворцы зброі для [[Узброеныя сілы ЗША|амэрыканскага войска]]. * [[Тэрэнс Гоўард]] — [[Баявая машына (Marvel)|Джэймз «Роўдзі» Роўдз]], Старкаў сябар, адказны за закупкі зброі для [[Вайскова-паветраныя сілы ЗША|авіяцыі]]; * [[Джэф Брыджэс]] — [[Жалезны гандляр|Абадыя Стэйн]], Старкаў намесьнік, мэнтар і сябар, які апынаецца гатовым на ўсё, каб забраць кампанію ў свае рукі; * [[Шон Тоўб]] — [[Хо Інсэн|Інсэн]], вязень, які імплянтуе Старку электрамагніт, ратуючы таго ад сьмерці, і дапамагае збудаваць першы бранекасьцюм Жалезнага чалавека; * [[Гўінэт Пэлтраў]] — [[Пэпэр Потс]], Старкава пэрсанальная памочніца, закаханая ў яго; * [[Фаран Тагір]] — Раза, правадыр «Дзесяці колцаў»; * [[Лэсьлі Біб]] — [[Крыстына Эвэргарт]], журналістка «[[Vanity Fair|Кірмашу пыхлівасьці]]»; * [[Кларк Грэг]] — [[Філ Кулсан]], агент [[S.H.I.E.L.D.|Ш.Ч.Ы.Т.у]]. == Вытворчасьць == [[Universal Studios]] набыла правы на вытворчасьць «Жалезнага чалавека» для кінаэкранаў у 1990 року. У 1996 правы перайшлі да [[20th Century Fox]]. Сцэнар быў падрыхтаваны ў 1998 року, аднак праз год Fox прадала правы [[New Line Cinema]], аргумэнтуючы гэта тым, што мае ў працы і так багата супэргерояў Marvel. У 2000 быў напісаны новы сцэнар, праца над фільмам пачалася ў 2004 року, аднак праз два гады New Line Cinema вярнуў правы на экранізацыю Marvel. [[Marvel Studios]] пачала працу над фільмам ад пачатку. У 2006 рэжысэрам быў наняты Джон Фаўро, які зьмяніў сюжэт зь [[Вайна ў Віетнаме|Віетнамскай вайной]] на аўганскую. Сцэнары пісалі асобна Арт Маркум & Мэт Голаўэй з аднаго боку, і Марк Фэргус & Гоўк Остбі зь іншага, пасьля чаго былі сабраныя ў адзін сцэнар. Увосені 2006 пачаўся падбор актораў. Здымкі пачаліся ў сакавіку 2007 року ў колішніх гукапавільёнах кампаніі Hughes у [[Лос-Анджэлес]]е. Аўганскія сцэны фільмаваліся таксама ў [[Лоўн Пайн (Каліфорнія)|Лоўн Пайне]] і ў пясчаных выдмах [[Аланча (Каліфорнія)|Аланчы]]. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [http://marvel.com/movies/movie/19/iron_man Афіцыйная бачына] * {{IMDb твор|0371746|Iron Man}} {{Фільмы Джона Фаўро}} {{Кінасусьвет Marvel}} {{Бібліяінфармацыя}} [[Катэгорыя:Фільмы на ангельскай мове]] [[Катэгорыя:Навукова-фантастычныя фільмы ЗША]] [[Катэгорыя:Фільмы пра супэргерояў]] [[Катэгорыя:Фільмы 2008 году]] [[Катэгорыя:Фільмы пра гандаль зброяй]] [[Катэгорыя:Фільмы пра тэрарызм]] [[Катэгорыя:Фільмы Джона Фаўро]] [[Катэгорыя:Фільмы пра Аўганістан]] [[Катэгорыя:Фільмы пра ЗША]] [[Катэгорыя:Фільмы з кампутарнай графікай]] [[Катэгорыя:Фільмы пра Жалезнага чалавека]] [[Катэгорыя:Фільмы кінасусьвету Marvel]] [[Катэгорыя:Прыгодніцкія фільмы ЗША]] [[Катэгорыя:Фільмы пра вайну ў Аўганістане (з 2001)]] c1utfwsku13zt5l76j319rq4ne5shj2 0 193413 2329585 2184174 2022-07-24T07:48:44Z CommonsDelinker 521 Выява [[Image:'Iron_Man_2'.svg]] замененая на [[Image:Iron_Man_2_2010_Movie_Logo.svg]] карыстальнікам [[commons:User:CommonsDelinker|CommonsDelinker]]. Прычына: [[:c:COM:FR|File renamed]]: clarify. wikitext text/x-wiki {{Фільм |назва = Жалезны чалавек 2 |арыгназва = Iron Man 2 |выява = Iron Man 2 2010 Movie Logo.svg |подпіс = Лягатып фільму |жанр = |рэжысэр = [[Джон Фаўро]] |прадусар = [[Кэвін Файгі]] |сцэнарыст = [[Джастын Тэру]] |дыктар = |ролі = {{Просты сьпіс| * [[Робэрт Даўні (малодшы)]] * [[Гўінэт Пэлтраў]] * [[Дон Чыдл]] * [[Скарлет Ёгансан]] * [[Сэм Рокўэл]] * [[Мікі Рурк]] * [[Сэмюэл Джэксан]] }} |кампазытар = [[Джон Дэбні]] |апэратар = Мэт’ю Лібатык |мантаж = {{Просты сьпіс| * Дэн Лебэнталь * Рычард Пірсан }} |вытворчасьць = {{Просты сьпіс| * [[Marvel Studios]] * Fairview Entertainment }} |дата = {{Дата пачатку|26|04|2010|1}} |час = 125 хв. |мова = ангельская |краіна = ЗША |бюджэт = $200 млн |прыбытак = $623,9 млн |папярэдні = |наступны = |сайт = }} «'''Жалезны чалавек 2'''» ({{Мова-en|Iron Man 2}}) — [[ЗША|амэрыканскі]] [[супэргеройскі фільм]] 2010 року, сфільмаваны [[Marvel Studios|студыяй «Marvel»]] у працяг [[Жалезны чалавек (фільм, 2008)|першай часткі 2008 року]]. Гэта трэці фільм у [[Кінасусьвет Marvel|кінасусьвеце Marvel]]. Рэжысэр — [[Джон Фаўро]], аўтар сцэнару — [[Джастын Тэру]]. У галоўных ролях: [[Робэрт Даўні (малодшы)]] — Тоні Старк / Жалезны чалавек, а таксама [[Гўінэт Пэлтраў]], [[Дон Чыдл]], [[Скарлет Ёгансан]], [[Сэм Рокўэл]], [[Мікі Рурк]] і [[Сэмюэл Джэксан]]. Праз шэсьць месяцаў пасьля падзеяў «Жалезнага чалавека» Тоні Старк супрацьстаіць запытам ураду ЗША перадаць тэхналёгію Жалезнага чалавека, а таксама пакутуе на пагаршэньне здароўя ад дугавога рэактару ў сваіх грудзях. У гэты ж час расейскі навуковец {{Не перакладзена|Пугахваст|Іван Ванко||Whiplash (comics)}} распрацаваў такую ж тэхналёгію і збудаваў уласную зброю, каб зьдзейсьніць вэндэту над Старкавай сям’ёй; у гэтым яму дапамагае канкурэнт Старка па бізнэсе [[Джастын Гамэр]]. == Сюжэт == Расейская тэлевізія перадае навіну пра тое, як [[Тоні Старк]] раскрывае сваю ідэнтычнасьць Жалезнага чалавека. [[Пугахваст|Іван Ванко]], чый бацька Антон нядаўна памёр, убачыўшы навіны, пачынае будаваць дугавы рэактар, падобны да Старкавага. Праз паўгады Старк становіцца супэрзоркай і ўжывае ўласны бронекасьцюм на мірныя мэты, супраціўляючыся намаганьням ураду набыць ягоную тэхналёгію. Ён адраджае Старк Экспа, распачатую ягоным [[Гоўард Старк|бацькам]]. [[Паляд]]авае ядро дугавога рэактару, якое падтрымлівае жыцьцядзейнасьць Старка, у той жа час паволі атручвае яго, аднак Тоні ня можа падабраць яму замену. Тоні Старк утойвае ад усіх свой стан і на тле набліжэньня сьмерці прызначае сваю пэрсанальную памочніцу [[Пэпэр Потс]] кіраўніком Stark Industries, а на ейную пасаду пераводзіць супрацоўніцу Наталі Рашман. Ён прыяжджае ў Манака, каб паўдзельнічаць у Гістарычным гран-пры, і тут падчас гонкі яго атакуе Ванко з электрычнымі пугамі. Старк апранае свой бронекасьцюм Марк V і адольвае суперніка, аднак цаной пашкоджаньня касьцюму. Ванко паведамляе, што ягоным намерам было паказаць, што Жалезны чалавек не такі ўжо і непераможны. Уражаны зьяўленьем Ванко, Старкаў апанэнт [[Джастын Гамэр]] імітуе сьмерць расейскага навукоўца ў турме, вывозіць яго і прапануе збудаваць сэрыю бронекасьцюмаў, каб абысьці Старка. Тоні Старк, які вырашае адзначыць свой апошні дзень нараджэньня напоўніцу, напіваецца і апранае Марк IV. Абураны паводзінамі найлепшага сябра, падпалкоўнік [[ВПС ЗША]] [[Баявая машына (Marvel)|Джэймз Роўдз]] апранае прататып Марк II і спрабуе спыніць Старка. Бойка беспасьпяховая, аднак бронекасьцюм Роўдз пакідае на авіябазе ВПС. З Старкам зьвязваецца [[Нік Ф’юры]], кіраўнік [[S.H.I.E.L.D.|Ш.Ч.Ы.Т.у]], які паведамляе, што памочніца «Рашман» — іхняя агентка [[Чорная ўдава (коміксы)|Наташа Раманава]], і што Гоўард Старк быў заснавальнікам Ш.Ч.Ы.Т.у, зь якім Ф’юры быў асабіста знаёмы. Ф’юры распавядае, што Ванкоў бацька разам з Гоўардам Старкам вынайшлі дугавы рэактар, аднак, калі Антон паспрабаваў прадаць яго ў карысьлівых мэтах, Старк дабіўся ягонай дэпартацыі. У Савецкім Саюзе Антон Ванко трапіў у ГУЛаг. Ф’юры аддае Старку частку бацькавых рэчаў; пры праглядзе [[Дыярама|дыярамы]] Старк Экспа-1974 Тоні знаходзіць схаванае паведамленьне, што дыяграма выставы — гэта структура новага хімічнага элемэнту. Старк сынтэзуе яго з дапамогай свайго кампутара J.A.R.V.I.S. і замяняе ім паляд ва ўласным дугавым рэактары, такім чынам спыняючы атручваньне. На Экспа Гамэр прадстаўляе Ванковы браняваныя дроны на чале з Роўдзам у цяжкаўзброенай вэрсіі брані Марк II. Старк прыбывае на выставу ў брані Марк VI, каб папярэдзіць Роўдза, аднак Ванко дыстанцыйна пераймае кіраваньне і над дронамі, і над Роўдзавым бронекасьцюмам, атакуючы Жалезнага чалавека. Пакуль Раманава і целаахоўнік Старка Гэпі Гоган выпраўляюцца на пошукі Ванко на фабрыку Гамэра, самога Джастына Гамэра арыштоўваюць. Ванко зьбягае, аднак Раманава знаходзіць спосаб вярнуць Роўдзу кіраваньне над ягоным Маркам II. Разам са Старкам яны адольваюць Ванко і дронаў. Падобна, што Ванко гіне, узарваўшы ўласны касьцюм і ўсіх дронаў. На справаздачнай сустрэчы Ф’юры паведамляе Старку, што з-за ягонага непрадказальнага характару Ш.Ч.Ы.Т. вырашае карыстацца ягонымі паслугамі толькі як кансультанта. Старк і Роўдз за свой геройскі ўчынак атрымліваюць мэдалі. У [[Эпізод пасьля субтрытраў|пасубтрытравай сцэне]] агент Ш.Ч.Ы.Т.у [[Філ Кулсан]] паведамляе пра знаходжаньне [[Мьёльнір|вялізнага молату]] на дне кратэра ў пустыне ў Нью-Мэксыка. == У ролях == {{Вэртыкальныя выявы |разьмяшчэньне = |памер выяваў = 150 |выява 1 = Robert Downey Jr SDCC 2009 3.jpg |подпіс выявы 1 = |выява 2 = Scarlett Johansson SDCC 2009 1.jpg |подпіс выявы 2 = |выява 3 = Sam Rockwell SDCC 2009 1.jpg |подпіс выявы 3 = Даўні, Ёгансан і Рокўэл на міжнародным Комік-коне ў Сан-Дыега (2009). }} * [[Робэрт Даўні (малодшы)]] — [[Тоні Старк|Тоні Старк / Жалезны чалавек]], мільярдэр, які стварыў бронекасьцюм, каб уратавацца з палону ў Аўганістане, цяпер намагаецца не аддаць тэхналёгію ў дзяржаўныя рукі. * [[Гўінэт Пэлтраў]] — [[Пэпэр Потс]], найлепшая сяброўка Старка, каханка і бізнэс-партнэрка; падвышаная да кіраўніцы Stark Industries * [[Дон Чыдл]] — [[Баявая машына (Marvel)|Джэймз «Роўдзі» Роўдз]], афіцэр [[ВПС ЗША]] і блізкі Старкаў сябар, пазьней апэратар баявой машыны. * [[Скарлет Ёгансан]] — [[Чорная ўдава (коміксы)|Наталі Рашман / Наташа Раманава]], агент Ш.Ч.Ы.Т.у пад прыкрыцьцём, якая ўладкоўваецца у памочніцы Старка. * [[Сэм Рокўэл]] — [[Джастын Гамэр]], канкурэнт Старка па вытворчасьці зброі. * [[Мікі Рурк]] — [[Пугахваст|Іван Ванко]], расейскі фізык, былы вязень, які збудоўвае пару пугаў на дугавым рэактары, каб адпомсьціць сям’і Старкаў. * [[Сэмюэл Джэксан]] — [[Нік Ф’юры]], кіраўнік Ш.Ч.Ы.Т.у. == Вытворчасьць == Marvel Studios абвясьціла пра стварэньне працягу адразу пасьля прэм’еры «[[Жалезны чалавек (фільм, 2008)|Жалезнага чалавека]]». У 2008 былі падпісаныя кантракты з рэжысэрам Джонам Фаўро і сцэнарыстам [[Джастын Тэру|Джастынам Тэру]]. Здымкі праводзіліся ў студыі Рэлей у [[Мангэтэн-Біч]]ы (Каліфорнія). == Ацэнкі== «Жалезны чалавек 2» зарабіў $312,4 млн у ЗША і Канадзе і яшчэ $311,5 у астатнім сьвеце — агулам $623,9 млн. На [[Rotten Tomatoes]] ён атрымаў рэйтынг 73%, на Metacritic — 57/100. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [https://web.archive.org/web/20100106091646/http://ironmanmovie.marvel.com/ Афіцыйная бачына] * {{IMDb твор|1228705}} {{Фільмы Джона Фаўро}} {{Кінасусьвет Marvel}} {{Бібліяінфармацыя}} [[Катэгорыя:Фільмы на ангельскай мове]] [[Катэгорыя:Фільмы 2010 году]] [[Катэгорыя:Навукова-фантастычныя фільмы ЗША]] [[Катэгорыя:Прыгодніцкія фільмы ЗША]] [[Катэгорыя:Фільмы-баевікі ЗША]] [[Катэгорыя:Фільмы пра супэргерояў]] [[Катэгорыя:Фільмы-сыквэлы ЗША]] [[Катэгорыя:Фільмы Джона Фаўро]] [[Катэгорыя:Фільмы пра ЗША]] [[Катэгорыя:Фільмы з кампутарнай графікай]] [[Катэгорыя:Фільмы пра Жалезнага чалавека]] [[Катэгорыя:Фільмы кінасусьвету Marvel]] [[Катэгорыя:Фільмы IMAX]] 7sdbt40ymb8f7cq2hb66kvcon4ds7ow 0 203011 2329579 2182492 2022-07-24T07:14:18Z Taravyvan Adijene 1924 дапомнае сартаваньне ў [[Вікіпэдыя:Катэгорыя|катэгорыях]] wikitext text/x-wiki {{Асоба |імя = Вальдэмар Поўльсэн |арыгінал імя = Valdemar Poulsen |партрэт = Ingeniør Valdemar Poulsen paa sin Station for traadløs Telegrafi 08.jpg |апісаньне = Фатаграфbя Вальдэмара Поўльсэна (1912 год) |род дзейнасьці = [[фізык]] і [[інжынэр]] |дата нараджэньня = {{Нарадзіўся|23|11|1869}} |месца нараджэньня = [[Капэнгаген]], [[Данія]] |дата сьмерці = {{Памёр|23|07|1942|гадоў=72}} |месца сьмерці = [[Нью Ёрк]], [[ЗША]] }} [[Файл:Telegrafon_8154.jpg|значак|220пкс|Тэлеграфон Поўльсэна]] ''' Ва́льдэмар По́ўльсэн ''' ({{мова-da|Valdemar Poulsen}}; 23 лістапада 1869, [[Капэнгаген]], [[Данія]] — 23 ліпеня 1942, [[Нью Ёрк]], [[ЗША]]) — [[Данія|дацкі]] [[фізык]], [[інжынэр]]. У 1898 року распрацаваў спосаб магнітнага запісу на дрот. Прынцып магнітнага запісу быў прадэманстраваны Поўльсэнам у пачатку 1898. Першая прылада называлася [[тэлеграфон]] і выкарыстоўвала мэталічны (сталёвы) дрот у якасьці носьбіта. Сучасныя [[магнітафон]]ы выкарыстоўваюць больш зручныя і надзейныя магнітныя стужкі, але базавы прынцып [[Аналягавы сыгнал|аналягавага]] запісу гуку не зьмяніўся: з узмацняльніка сыгнал падаецца на галоўку, якая запісвае, уздоўж якой з пастаяннай хуткасьцю перамяшчаецца носьбіт (стужка або дрот), у выніку чаго носьбіт намагнічваецца адпаведна гукаваму сыгналу. Пры прайграваньні гуку носьбіт з той жа хуткасьцю працягваецца ўздоўж прайгравальнае галоўкі, [[Электрамагнітная індукцыя|індукуючы]] ў ёй слабы [[Электрычнасьць|электрычны]] сыгнал, які пасьля ўзмацненьня падаецца на [[гучнагаварыцель]]. Патэнт на тэлеграфон Поўльсэн атрымаў у 1898 року. Узмацняльнікаў гуку тады яшчэ не было, таму гук быў вельмі слабы і яго можна было слухаць толькі ў навушніках. У 1900 року на Сусьветнай выставе ў [[Парыж]]ы Вальдэмар Поўльсэн меў магчымасьць запісаць голас імпэратара [[Аўстра-Вугоршчына|Аўстра-Вугоршчыны]] [[Франц Ёсіф|Франца Ёсіфа]], і ён лічыцца найстарэйшым з захаваных магнітных аўдыёзапісаў<ref>Thompson, J. Michael T. (2001). Visions of the Future: Physics and Electronics. p. 140.</ref>. У 1908 року Поўльсэн распрацаваў удасканалены варыянт дугавога перадатчыка, які пазьней быў названы яго імем. Памёр на 73-ім годзе жыцьця ў [[Нью-Ёрк]]у, [[ЗША]]. У 1969 року была выпушчаная [[паштовая марка]] ў гонар Поўльсэна. 23 лістапада 2018 року быў створаны [[Google Doodle]] да 148 годзьдзя нараджэньня Поўльсэна<ref>[https://www.google.com/doodles/valdemar-poulsens-148th-birthday 148 гадоў з дня нараджэньня Вальдэмара Поўльсэна]</ref>. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Вонкавыя мэдыяфайлы|align=right|video1={{YouTube|wyzPjTz58g0|Вальдэмар Поўльсэн , Вальдэмар Поўльсэн GOOGLE DOODLE|logo=1}} // Google Doodles.&nbsp;— 2018.&nbsp;— 23 лістапада.}} * «1898 — ''[https://web.archive.org/web/20130121184036/http://www.amps.net/newsletters/issue27/27_poulsen.htm 1998]'' Poulsen’s patent». 100 гадоў магнітнага запісу. * Katz, Eugenii, «Біяграфія». Biosensors & Bioelectronics. * Poulsen, Valdemar, «U.S. Patent 661 619 ''Method of Recordings and Reproducing Sounds or Signals».'' Magnetic Tape Recorder. * [https://web.archive.org/web/20090721083241/http://history.sandiego.edu/gen/recording/tapes.html 1900 World Exposition recording of Emperor Franz Joseph of Austria] by means of Poulsen’s telegraphone. {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Поўльсэн, Вальдэмар}} [[Катэгорыя:Вынаходнікі]] [[Катэгорыя:Інжынэры]] [[Катэгорыя:Асобы на марках]] [[Катэгорыя:Людзі, у гонар якіх названыя аб’екты]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Капэнгагене]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся 23 лістапада]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў 1869 годзе]] [[Катэгорыя:Памерлі 23 ліпеня]] [[Катэгорыя:Памерлі ў 1942 годзе]] n35iv0yso8afjjtyb487xxy307twhtj 4 204148 2329501 2329398 2022-07-23T12:57:03Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Кумаркі Каталёніі → Раёны Каталёніі */ Падтрымліваю wikitext text/x-wiki {{/Шапка}}<!-- НЕ ВЫДАЛЯЙЦЕ ГЭТЫ РАДОК, ПІШЫЦЕ ПАД ІМ. І не забывайцеся на загаловак == Старая назва → Новая назва == plz don’t remove this comment and don’t forget to make a headline --> == Кумаркі Каталёніі → Раёны Каталёніі == У катэгорыі [[:Катэгорыя:Раёны Гішпаніі|Раёны Гішпаніі]] цяпер маем [[:Катэгорыя:Кумаркі Каталёніі|кумаркі Барсэлёны]] (відаць, праз каталянскую мову), а па-гішпанску яшчэ мусяць быць [[:Катэгорыя:Кумаркі Валенсіі|камаркі Валенсіі]], якія я паводле аналёгіі пасьпяшаўся назваць памылкова. Прапаную ўсе падкатэгорыі перайменаваць у раёны, каб пазьбегнуць блытаніны і розначытаньняў. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 08:19, 23 ліпеня 2022 (+03) : {{Падтрымліваю}} --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 15:56, 23 ліпеня 2022 (+03) == Corrections of file extensions == * [[:Файл:BelarusTV logo.gif]] → [[:Файл:BelarusTV logo.jpg]] * [[:Файл:Lapis Trubiacki - Kultpraśviet.gif]] → [[:Файл:Lapis Trubiacki - Kultpraśviet.jpg]] Hello! Sorry for writing in English. Please rename these two files that actually are JPEG files, not GIF.[[Удзельнік:Jonteemil|Jonteemil]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Jonteemil|гутаркі]]) 23:56, 7 ліпеня 2022 (+03) : Done. Thanks for noticing. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 22:13, 8 ліпеня 2022 (+03) == [[:Катэгорыя:Краіны-сяброўкі АПАД]] → [[:Катэгорыя:Краіны-сяброўкі НАТО]] == {{Вікіпэдыст|W}} прыдумаў для НАТО абрэвіятуру АПАД і перайменаваў усе падкатэгорыі [[:Катэгорыя:Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы|асноўнай катэгорыі]]. Варта вярнуць пад агульнапрынятую назву. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 10:48, 1 ліпеня 2022 (+03) : {{Супраць}}. Абрэвіятуру не прыдумляюць, бо тая ўтвараецца паводле правілаў [[Словаўтварэньне|словаўтварэньня]]. Гэты скарот АПАД існуе ў беларускамоўнай навуковай літаратуры, якую сустракаў у артыкулах беларускамоўнага кандыдата гістарычных навук [[Андрэй Валодзькін|Андрэя Валодзькіна]], які выкладае на [[Факультэт міжнародных адносін БДУ|Факультэце міжнародных адносін БДУ]]. НАТО ёсьць калькай, а не абрэвіятурай, і парушае [[Вікіпэдыя:Пагадненьні па назвах артыкулаў]]: «Замежныя імёны, назвы пажадана падаваць у беларускім напісаньні. Асноўны артыкул зьмяшчаецца на старонцы з разгорнутай назвай, а на старонцы з адпаведнай абрэвіятурай робіцца перанакіраваньне на асноўную. Прыклад: БНР і Беларуская Народная Рэспубліка». Інакш давядзецца пераймяноўваць створаны апанэнтам артыкул [[Аб’яднаны пашыральны інтэрфэйс ушытага ПЗ]], бо назва зь ягонай жа высновы апынецца «прыдуманай», як і ў шматлікіх іншых выпадках.--[[Удзельнік:W]] 16:26, 1 ліпеня 2022 (UTC+3) : Так, сапраўды, абрэвіятура АПАД зусім не зьўляецца распаўсюджанай, але ж асабіста мне больш да спадобы менавіта гэтая абрэвіятура, бо яна дакладна адпавядае поўнай назьве на беларускай мове. --[[Удзельнік:Ліцьвін|Ліцьвін]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ліцьвін|гутаркі]]) 21:11, 1 ліпеня 2022 (+03) :: Вітаю! Як маецеся? Вялікі дзякуй за падтрымку. Дадаў крыніцу ў навуковым часопісе, зацьверджаным [[Найвышэйшая атэстацыйная камісія Беларусі|Найвышэйшай атэстацыйнай камісіяй Беларусі]] для вычарпальнасьці. З найлепшымі пажаданьнямі,--[[Удзельнік:W]] 13:48, 1 ліпеня 2022 (UTC+3) Выкарыстаньне ўніфікаваных і агульнаўжываных у іншых мовах (ня толькі ангельскай) скаротаў датычна міжнародных (не беларускіх) арганізацыяў — гэта нармальная практыка ўсяго цывілізаванага сьвету. Пагатоў ніхто не забараняе падаваць у асноўным артыкуле беларускі скарот, які хоць часам і сустракаецца ў вартых даверу крыніцаў, але паводле статыстыкі ўжываньня ёсьць абсалютна не пазнавальным для чытачоў Вікіпэдыі ([[Радыё Свабода]]: [https://www.google.com/search?q=site%3Asvaboda.org+%22%D0%B0%D0%BF%D0%B0%D0%B4%22&rlz=1C1CHBF_enBY850BY850&sxsrf=ALiCzsb8Fcs_45OO2AOL5mKcu69SOSTf5Q%3A1656779917369&ei=jXTAYrqDFrCX9u8PyOytyA0&ved=0ahUKEwj6_ceT0tr4AhWwi_0HHUh2C9kQ4dUDCA4&uact=5&oq=site%3Asvaboda.org+%22%D0%B0%D0%BF%D0%B0%D0%B4%22&gs_lcp=Cgdnd3Mtd2l6EANKBAhBGAFKBAhGGABQ3BJYiBxg8hxoAXAAeACAAUCIAYABkgEBMpgBAKABAcABAQ&sclient=gws-wiz «апад»] — 1 вынік, [https://www.google.com/search?q=site%3Asvaboda.org+%22%D0%BD%D0%B0%D1%82%D0%BE%22&rlz=1C1CHBF_enBY850BY850&sxsrf=ALiCzsYvW33YUH4UjJ0eCx7NtG1U7Ti8fw%3A1656779923637&ei=k3TAYoPhJYj87_UPprKbkAs&ved=0ahUKEwjD9sWW0tr4AhUI_rsIHSbZBrIQ4dUDCA4&uact=5&oq=site%3Asvaboda.org+%22%D0%BD%D0%B0%D1%82%D0%BE%22&gs_lcp=Cgdnd3Mtd2l6EANKBAhBGAFKBAhGGABQmQJY-ARgwQZoAnAAeACAAVCIAZkCkgEBNJgBAKABAcABAQ&sclient=gws-wiz «НАТО»] — каля 2290 вынікаў, [https://www.google.com/search?q=site%3Asvaboda.org+%22%D0%BD%D0%B0%D1%82%D0%B0%22&rlz=1C1CHBF_enBY850BY850&sxsrf=ALiCzsaDe__JCHg7PovBcCz8V4Bri2Mwwg%3A1656780021681&ei=9XTAYt_wKOu39u8PssahmAs&ved=0ahUKEwifv6bF0tr4AhXrm_0HHTJjCLMQ4dUDCA4&uact=5&oq=site%3Asvaboda.org+%22%D0%BD%D0%B0%D1%82%D0%B0%22&gs_lcp=Cgdnd3Mtd2l6EANKBAhBGABKBAhGGABQAFhMYMYBaABwAHgAgAFPiAHhAZIBATOYAQCgAQHAAQE&sclient=gws-wiz «ната»] — 1220 вынікаў). Пэўны, што ў назвах катэгорыяў дакладна мае быць НАТО — з улікам практыкі ''абсалютна ўсіх'' балтыйскіх і славянскіх моўных разьдзелаў: pl Kategoria:Państwa należące do NATO, uk Категорія:Країни НАТО, lt Kategorija:NATO narės, ru Категория:Государства НАТО, bg Категория:Членове на НАТО, bs Kategorija:Države članice NATO-a, cs Kategorie:Státy NATO, hr Kategorija:Države članice NATO-a, hsb Kategorija:Čłonski stat NATO, rue Катеґорія:Державы НАТО, sk Kategória:Členovia NATO, sl Kategorija:Države pakta NATO, sr Категорија:Државе чланице НАТО-а. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 19:53, 2 ліпеня 2022 (+03) : Вітаю! Як маецеся? Паводле [[Вікіпэдыя:Крыніцы, вартыя_даверу#Тыпы крыніцаў]]: «Шматлікія артыкулы Вікіпэдыі грунтуюцца на навуковых матэрыялах. Такія крыніцы — акадэмічныя і рэцэнзаваныя публікацыі, манаграфіі, падручнікі — звычайна найбольш надзейныя. … Старайцеся, калі магчыма, кіравацца агульнапрынятым навуковым кансэнсусам. Калі існуюць разыходжаньні, варта зьмяшчаць спасылкі на крыніцы кожнага меркаваньня. … Навуковы матэрыял, артыкул, прыняты навуковай суполкай, лічыцца вартым даверу. Калі матэрыял апублікавалі ў атэставаных экспэртамі крыніцах або ў прафэсійнай акадэмічнай прэсе, хутчэй за ўсё яго ўжо папярэдне пряглядзеў прынамсі адзін навуковец-рэцэнзэнт. …навуковыя часопісы больш пажаданыя, каб атрымаць больш надзейны пункт гледжаньня.». Пры гэтым, апанэнт працягвае выдаляць надзейную акадэмічную крыніцу з артыкула [[Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы]], таму прашу абараніць гэтую старонку ад [[Вікіпэдыя:Вайна рэдагаваньняў]] і вандалізму з боку апанэнта дзеля захаваньня прыведзенай крыніцы ў навуковым часопісе ({{Артыкул|аўтар=Уладзімер Русаковіч.|загаловак=Беларуска-летувіскія дачыненьні (1997—1998 гг.)|спасылка=https://1drv.ms/b/s!Apku9dNcNG94hUyFAezS6vnm8cuF|выданьне=[[Белая вежа (часопіс)|Белая вежа]]|тып=часопіс|год=Кастрычнік 2017|нумар=7 (46)|старонкі=125-129|issn=2311-245x}}). З найлепшымі пажаданьнямі,--[[Удзельнік:W]] 9:15, 4 ліпеня 2022 (UTC+3) * Пачатковая кансэнсусная форма для ўсіх катэгорыяў — НАТО, таму тут мусіць абгрунтоўвацца менавіта перанос пад новую назву АПАД, і адной крыніцы (пагатоў не мовазнаўчай) дзеля гэтага не дастаткова. Як мінімум варта падаць меркаваньні беларускіх мовазнаўцаў, дзе б сьцьвярджалася і абгрунтоўвалася, што падобныя інтэрнацыянальныя назвы-скароты ня варта выкарыстоўваць у беларускай мове. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 00:08, 5 ліпеня 2022 (+03) :: Адзіная «надзейная акадэмічная крыніца», прыведзеная ўдзельнікам, які прыдумаў абрэвіятуру і самавольна перайменаваў катэгорыі — гэта артыкул самога гэтага ўдзельніка. {{-)}} :: Тым часам катэгорыі дагэтуль вандалізаваныя. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 18:29, 5 ліпеня 2022 (+03) ::: Вярнуў іншыя катэгорыі да пачатковага (кансэнсуснага) стану. Скарот АПАД зрэдку ўжываецца ў публікацыях розных аўтараў, што можна спраўдзіць праз пошук (filetype:pdf), але спарадычнае ўжываньне, вядома ж, не падстава татальна «беларусізаваць» назвы міжнародных арганізацыяў, вядомых у вартых даверу крыніцах (г.зн. масаваму чытачу) пераважна пад інтэрнацыянальнымі скаротамі. Пагатоў асабіста я не сустракаў меркаваньняў мовазнаўцаў, дзе б рэкамэндавалася беларусізаваць назвы міжнародных арганізацыяў. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 22:46, 5 ліпеня 2022 (+03) * Пачатковы кансэнсусны варыянт у артыкуле — гэта скарот НАТО. Пагатоў у крыніцах ён мае значна большае пашырэньне і, адпаведна, вядомасьць сярод чытачоў. Калі ня будзе спасылак на меркаваньні мовазнаўцаў, што трэба беларусізаваць падобныя назвы, то менавіта такая абрэвіятура мусіць быць прыярытэтнай у нашым моўным разьдзеле. І адмыслова дзеля ўдзельніка W, «''разьнёс уводзіны для лепшага мабільнага выгляду, каб 1-ы сказ быў асобна, тады шаблён:арганізацыя стаіць вышэй па-над асноўным тэкстам, дзе шаблёну і месца, анг. скарот у шаблёне''» паўтараю (бо раней ужо казаў пра гэта): ня трэба псаваць выгляд артыкулаў дзеля іх падладжваньня пад мабільную (дадатковую) вэрсію прагляду, калі вам не падабаецца разьмяшчэньне ў мабільнай вэрсіі шаблёну-карті, то, калі ласка, шукайце тэхнічны разьязак (спраўдзіце, ці ўсе карткі пераносяцца, магчыма, нейкія нармальна адлюстроўваюцца і, адпаведна, іншыя карта варта перарабіць адпаведныя чынам. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 14:52, 8 ліпеня 2022 (+03) == Уступленьне Ўкраіны ў Эўрапейскi Зьвяз → Уступленьне Ўкраіны ў Эўрапейскі Зьвяз == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} Пасьля пераносу выдаліць пачатковую старонку — лацінскія сымбалі ў беларускім тэксьце непатрэбныя. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 11:29, 14 красавіка 2022 (+03) {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Перанёс. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 12:33, 14 красавіка 2022 (+03) : Старонка зь мяшанкай кірыліцы і лацінкі ня выдаленая. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 12:43, 14 красавіка 2022 (+03) :: Перапрошваю. Здаецца, пазначыў не пакідаць перанакіраваньне. Выдаліў. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 14:36, 14 красавіка 2022 (+03) == Сардэчная недастатковасьць → Сэрцавая няздатнасьць == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} # [[Кароткі расейска-беларускі фізыялягічны слоўнік]] — [http://www.slounik.org/search?dict=fizyjarb&search=%D0%BD%D1%8F%D0%B7%D0%B4%D0%B0%D1%82%D0%BD%D0%B0%D1%81%D1%8C%D1%86%D1%8C&x=22&y=10 сэрцавая няздатнасьць]; # [[Беларуская навуковая тэрміналёгія]]. Nomina Anatomica Alboruthenica — сэрцава-судзінная [сыстэма]; # Было абмеркаваньне ў фэйсбучнай суполцы «[https://www.facebook.com/groups/pramovu/posts/2486676601606673 Толькі пра мову]». --<span style="text-shadow:-1px 0 lightblue,0 1px lightblue,1px 0 lightblue,0 -1px lightblue;">[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|<b style="color:#0645ad"> Taravyvan Adijene </b>]]</span> 20:23, 3 верасьня 2021 (+03) {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Артыкул пад новай назвай. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 12:35, 14 красавіка 2022 (+03) == Загрэб → Заграб == Паводле запыту [[Удзельнік:Gleb Leo]] ў [https://t.me/joinchat/BrMxyQ665g8yuRwCH3KL3Q тэлеграм-суполцы] ад 9 траўня, «ёсьць артыкул „[[Заграбская біржа]]“, але пры гэтым існуе „Загрэб“. На яго ж перанакіроўвае „Заграб“. Ці ня лепш зрабіць асноўнай назвай артыкула „Заграб“, таксама стварыўшы перанакіраваньне „Загрэб“? У беларускай мове ж у выпадку славянскіх моваў, наколькі я ведаю, адбываецца аканьне». {{Падтрымліваю}}.--[[Удзельнік:W]] 16:46, 13 траўня 2021 (UTC+3) * Ня маю пэўнага меркаваньня на гэты конт, але ў нядаўнім падобным абмеркаваньні [[Вікіпэдыя:Запыты на перанос#Нэрынга Дангвідзе → Нярынга Дангвідзе]] была спасылка на [[Добрапіс]]. У нашым выпадку ён падае толькі ЗАґрэб [http://dobrapis.belsat.eu/names.html (варта ўвесьці ў пошуку Загрэб)], пры гэтым пры пошуку на сайце [[Радыё Свабода]] Заграб мае [https://www.google.com/search?q=site%3Asvaboda.org+%D0%B7%D0%B0%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%B1&rlz=1C1CHBF_enBY850BY850&sxsrf=ALeKk03XzSAtpqt9MLmGXBWQO11yAu93Jg%3A1620913785966&ei=eS6dYID6OYPJgwefu7qADA&oq=site%3Asvaboda.org+%D0%B7%D0%B0%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%B1&gs_lcp=Cgdnd3Mtd2l6EANQnwdYghdg8hhoAXAAeACAAcwBiAHtBZIBBTcuMC4xmAEAoAEBqgEHZ3dzLXdpesABAQ&sclient=gws-wiz&ved=0ahUKEwjAmrGz5sbwAhWD5OAKHZ-dDsAQ4dUDCA0&uact=5 141 вынік], Загрэб — [https://www.google.com/search?q=site%3Asvaboda.org+%D0%B7%D0%B0%D0%B3%D1%80%D1%8D%D0%B1&rlz=1C1CHBF_enBY850BY850&sxsrf=ALeKk00pR_x0a6yvwy2BbUuHITAKaDOwhQ%3A1620913789824&ei=fS6dYI3nMamJjLsPq6imkA0&oq=site%3Asvaboda.org+%D0%B7%D0%B0%D0%B3%D1%80%D1%8D%D0%B1&gs_lcp=Cgdnd3Mtd2l6EANQs9ECWLDTAmDN1QJoAXAAeACAAUyIAdYBkgEBM5gBAKABAaoBB2d3cy13aXrAAQE&sclient=gws-wiz&ved=0ahUKEwjNmZ215sbwAhWpBGMBHSuUCdIQ4dUDCA0&uact=5 38 вынікаў]. Адзначу, што пераход арыгінальнага ненаціскнога «э» ў «а» пасьля «р» у іншых славянскіх мовах сустракаецца ў практыцы нашага разьдьзелу — [[Крамянчук]] (можа, хто яшчэ якія прыклады прывядзе). --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 17:01, 13 траўня 2021 (+03) == Габрыэль Руа → Габрыель Руа == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} Калегі, і яшчэ адна заўвага. Створаны мною тэкст пра Габрыэль Руа таксама выправілі без дыскусіі: імя Габры''э''ль зьмянілі на Габры''е''ль. Але ў францускай мове -е- адкрытая і ў тарашкевіцы мы перадаем гэта літарай — э. Напрыклад, часопіс ELLE — гэта -Эль-, а не -Ель-. Тое самае і з імем Габрыэль. Наш слынны дыяспарнік і знаўца францускай мовы Аляксандар Надсан таксама заўсёды схіляўся да формы -эль (Сантаэль, Мікаэль, Габрыэль і пад.). Прапаную вярнуць форму Габрыэль. Дзякуй. {{няма подпісу|Гарбацкі|18:20, 17 сакавіка 2021 (+03)}} * Наколькі я разумею, Мікаэль (якую, сапраўды, маем у [https://knihi.com/storage/pravapis2005.html БКП-2005] у п. 55.1, заўвага А) і Габрыель — гэта розныя выпадкі. Узьнікненьне ўстаноўнага [й] пасьля і (ы) разглядаецца ў пункце 51 БКП-2005: ''Пры асваеньні пазычаньняў паміж галоснымі ўзьнікае ўстаўны [й] (на пісьме рэалізуецца ў літарах е, ё, ю, я, і): а) пасьля і (ы): ― у сярэдзіне слова: абітурыент, віетнамец, дыез, дыета, карыес, мэдыевіст, пацыент, сіеста, спаніель, фіеста; Андора-ля-Віеха, '''Арыель''', Віетнам, Вэрвіе, '''Габрыель''', Гэнрыета, '''Даніель''', Жэнэвіева, Марыета, Рывіера, Трыест, Хавіер''. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 18:20, 17 сакавіка 2021 (+03) : Проста паглядзіце, як у тарашкевіцы перадаем імя [[Спэцыяльныя:Пошук/Габрыель|Габрыель]]. --<span style="text-shadow:-1px 0 lightblue,0 1px lightblue,1px 0 lightblue,0 -1px lightblue;">[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|<b style="color:#0645ad"> Taravyvan Adijene </b>]]</span> 23:20, 17 сакавіка 2021 (+03) {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Напісаньне Габрыель адпавядае сучаснай нармалізацыі [[Беларускі клясычны правапіс|Беларускага клясычнга правапісу]], прынятай да ўжытку ў Беларускай Вікіпэдыі ў якасьці правіла [[Вікіпэдыя:Правапіс]]. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 22:33, 25 красавіка 2021 (+03) == Нэрынга Дангвідзе → Нярынга Дангвідзе == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} Калегі, я стварыў старонку, прысьвечаную паэтцы і казачніцы Нэрынзе Дангвідзе. Атрымаў прапанову зьмяніць імя пісьменьніцы на Нярынга. Як літуаніст я ня бачу тут літары -я-. І пры жыцьці зь пісьменьніцай якраз высьвятлялі, як лепей аформіць беларускую прапіску ейнага імя. Сярод усіх варыянтаў: Нерынга, Нярынга і Нэрынга — апошні найбліжэй перадае ейнае імя. Дарэчы, у наркамаўцы ня проста так яе падаюць, як Нерынга. Тут пытаньне хутчэй — э ці -е, але ніяк не -я. Між іншым, у вікіпэдыі на тарашкевіцы ўжо ё артыкул — Нерынга (праз -е-), места ў Летуве. Варыянт ''Нярынга'' прыўносіць блытаніну. Прапаную вярнуць назву ''Нэрынга''. {{няма подпісу|Гарбацкі|18:36, 17 сакавіка 2021 (+03)}} * Тут пакуль толькі прапанова да пераносу. І асабіста я падтрымліваю наяўны варыянт (Нэрынга) — раз яго абрала сама пісьменьніца і ён больш адпавядае арыгінальнай летувіскай фанэтыцы ([[:Файл:Neringa.ogg]]). Дарэчы, артыкул пра адпаведнае места [[Нерынга]], выглядае, варта таксама перанесьці ў [[Нэрынга]]. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 18:36, 17 сакавіка 2021 (+03) : Дзякую за стварэньне старонкі абмеркаваньня, да ўсяго рукі не даходзяць. : Зьвярнуў увагу на напісаньне імені, бо ў летувіскім варыянце паэткі стаіць літара e, а не [[ė]]. Спраўдзіў вымаўленьне ў [[белсат]]аўскім сэрвісе [http://dobrapis.belsat.eu/names.html Добрапіс], запачаткаваным [[Зьміцер Саўка|Зьмітром Саўкам]]: канкрэтна ''Neringa Dangvydė'' там няма, аднак ёсьць ''Neringa Češkevičiutė'', якую сэрвіс прапануе вымаўляць НЯрынґа ЧашкявічУце. : У дадзеным абмеркаваньні не падымаю пытаньне, што рабіць з горадам [[Нерынга]]й, толькі зь пісьменьніцай. --<span style="text-shadow:-1px 0 lightblue,0 1px lightblue,1px 0 lightblue,0 -1px lightblue;">[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|<b style="color:#0645ad"> Taravyvan Adijene </b>]]</span> 23:17, 17 сакавіка 2021 (+03) :: А хіба назва места і асабовае імя ня маюць аднолькавае напісаньне і, адпаведна, вымаўленьне? Бо вышэй я прывёў гукавы файл з назвай места [[Нерынга]] (Neringa) па-летувіску і там даволі выразна прамаўляецца менавіта НЭ́рынга. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 12:55, 18 сакавіка 2021 (+03) ::: Добра, тады дадаём да пераносу і назву места Нерынга → Нярынга. --<span style="text-shadow:-1px 0 lightblue,0 1px lightblue,1px 0 lightblue,0 -1px lightblue;">[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|<b style="color:#0645ad"> Taravyvan Adijene </b>]]</span> 13:44, 18 сакавіка 2021 (+03) * Відаць, нашую спрэчку з Нэрынга/Нярынга можа разьвязаць хіба толькі [https://www.facebook.com/groups/pramovu зварот па тлумачэньне да спадара Вінцука Вячоркі], бо асабіста я не магу зразумець, чаму [[Добрапіс]] прапаноўвае перадаваць відавочнае Нэ́рынга як Ня́рынга і, на маю думку, тут нельга адкідаць магчымасьць недагляду або памылкі з боку стваральнікаў сэрвісу. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 13:55, 18 сакавіка 2021 (+03) :: «Добрапіс» падае пасьлядоўна. Тое самае і ў выпадку зь [[Нярыс]]ам. --<span style="text-shadow:-1px 0 lightblue,0 1px lightblue,1px 0 lightblue,0 -1px lightblue;">[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|<b style="color:#0645ad"> Taravyvan Adijene </b>]]</span> 16:13, 18 сакавіка 2021 (+03) ::: А гэта добры аргумэнт. Відаць, тут мы ўжо маем пэўную традыцыю. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 16:39, 18 сакавіка 2021 (+03) {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Выканаў перанос на падставе зьвестак [[Добрапіс]]у і выяўленай у абмеркаваньні аналёгіі з шырока ўжываным [[Нярыс]]ам пры адсутнасьці пярэчаньняў на гэтую аргумэнтацыю. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 22:41, 25 красавіка 2021 (+03) == [[Ulmus]] → [[Вяз]] == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} Ёсьць беларуская назва гэтага роду дрэваў, пашыранага ў Беларусі, якая прыводзіцца ў беларускай навуковай тэрміналёгіі па батаніцы ([http://slounik.org/bnt06b/l21 4. Ulmus L — вяз — вяз] // Батаніка. Агульная і спэцыяльная = Ботаніка. Агульная і спэцыяльная. — Менск: Інбелкульт, 1924.). Таксама «назвы пажадана падаваць у беларускім напісаньні», паводле [[Вікіпэдыя:Пагадненьні па назвах артыкулаў]], і ёсьць «агульнапрыняты беларускі адпаведнік», пашыраны ў тым ліку ў назвах відаў дрэваў гэтага роду.--[[Удзельнік:W]] 12:50, 27 лютага 2021 (UTC+3) * Сапраўды, у геаграфічна блізкіх моўных разьдзелах адпаведныя артыкулы маюць мясцовую, а не лацінскую назву + паводле [[Беларуская энцыкляпэдыя|БЭ]] (т. 4, с. 339), вяз — гэта асноўная назва. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 15:32, 27 лютага 2021 (+03) * Флора БССР падае назву роду Ільм, Вяз, Бераст. У новым выданьні Флора Беларусі надрукована толькі тры тома й там няма роду Ulmus. Можно перенесьці назву ў Вяз і захаваць пошук па ўсем сынонімам. --[[Удзельнік:SergeiSEE]] 20:47, 27 лютага 2021 (UTC+2) {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Выканаў перанос. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 22:51, 27 лютага 2021 (+03) == [[Быкава (станцыя)]] → [[Быкова (станцыя)]] == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} {{Мова-ru|Быко́во}}. [[Спэцыяльныя:Унёсак/217.117.125.88|217.117.125.88]] 19:17, 23 студзеня 2021 (+03) {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Выканана. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 21:45, 23 студзеня 2021 (+03) == [[:Катэгорыя:Супрацоўнікі КДБ]] → [[:Катэгорыя:Супрацоўнікі КДБ СССР]] == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} Каб пазьбегнуць блытаніны з КДБ Беларусі. [[Удзельнік:DobryBrat|DobryBrat]] ([[Гутаркі ўдзельніка:DobryBrat|гутаркі]]) 14:55, 9 сьнежня 2020 (+03) {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Выканана. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 21:45, 23 студзеня 2021 (+03) == [[:Катэгорыя:Камітэт дзяржаўнай бясьпекі]] → [[:Катэгорыя:Камітэт дзяржаўнай бясьпекі СССР]] == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} Каб пазьбегнуць блытаніны з КДБ Беларусі. [[Удзельнік:DobryBrat|DobryBrat]] ([[Гутаркі ўдзельніка:DobryBrat|гутаркі]]) 14:55, 9 сьнежня 2020 (+03) : Так, згодзен. --[[Удзельнік:Ліцьвін|Ліцьвін]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ліцьвін|гутаркі]]) 15:34, 9 сьнежня 2020 (+03) {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Выканана. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 21:45, 23 студзеня 2021 (+03) == [[Нізкіз]] → [[Nizkiz]] == Не гледзячы на абгрунтаваныя заўвагі на конт напісання назвы гурта, якія былі неаднаразова выказаныя [https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B1%D0%BC%D0%B5%D1%80%D0%BA%D0%B0%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D1%8C%D0%BD%D0%B5:%D0%9D%D1%96%D0%B7%D0%BA%D1%96%D0%B7 падчас рэцэнзавання артыкула], [https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D1%96%D0%BA%D1%96%D0%BF%D1%8D%D0%B4%D1%8B%D1%8F:%D0%9A%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%8B%D0%B4%D0%B0%D1%82%D1%8B_%D1%9E_%D0%B4%D0%BE%D0%B1%D1%80%D1%8B%D1%8F_%D0%B0%D1%80%D1%82%D1%8B%D0%BA%D1%83%D0%BB%D1%8B/%D0%9D%D1%96%D0%B7%D0%BA%D1%96%D0%B7 абмеркавання артыкула падчас намінацыі], вынік быў падведзены з поўным ігнараваннем заўваг. У мяне пытанне: гэта свядомая палітыка Вікіпедыі на тарашкевіцы? Я маю на ўвазе бяссэнсоўнасць працэсу рэцэнзавання і абмяркоўвання падчас намінацыі, калі ўсё роўна аўтар «за вушы» працягвае артыкул у тым стане, які задавольвае толькі яго, то бок пагаджаецца толькі з касметычнымі зменамі. Пытаюся выключна з пункту гледжання маёй прысутнасці тут, бо шкада часу на вычытку і рады, калі яны нікому не патрэбны. <span style="font-family: Century Gothic">[[Удзельнік:Vit Koz|Віт]]; [[Гутаркі ўдзельніка:Vit Koz|гутаркі]]</span> 00:55, 27 красавіка 2020 (+03) : Асабіста я ня бачу нейкай прынцыповасьці тут у лацінкавым напісаньні і, адпаведна, вялікай праблемы. Фармальна ў нас працуе [[ВП:ПНА]], згодна зь якім ''Замежныя імёны, назвы пажадана падаваць у беларускім напісаньні (Уладзімер Жырыноўскі, а не Владимир Жириновский). Калі няма агульнапрынятага беларускага адпаведніка, можна пісаць арыгінальную форму, але на пачатку артыкулу (у дужках) пажадана даць прыклад вымаўленьня: Linux (лінакс).'' Вядома, пра беларускую лацінку нічога не гаворыцца, але разам з тым у нас ёсьць артыкулы [[Мужыцкая праўда]], [[Беларус (1913)]], [[Беларускае жыцьцё (1919)]] і г. д. (у арыгінале ўсе гэтыя выданьні мелі толькі лацінкавыя назвы). Што датычыцца ўжываньня кірылічнай назвы менавіта гэтага гурту, то ў крыніцах яна ўсё ж сустракаецца: [http://archiwum.radyjo.net/4/93/Artykul/176647], [https://belsat.eu/in-focus/aglyad-spartovyh-navinau-157/], [https://www.youtube.com/watch?v=7qfueM38dvU]. Ня трэба забывацца, што згодна з [[ВП:БКП]] гэты разьдзел ствараецца кірыліцай і пытаньне аўтаматычнай трансьлітарацыі на лацінку дагэтуль, на жаль, ніхто не разьвязаў. Пагатоў большасьць чытачоў карыстаецца кірыліцай і можна выказаць здагадку, што пры пошуку назвы менавіта гэтага гурту яны наўрад ці будуць пераймацца пераключэньнем раскладкі. Адпаведна, наш разьдзел толькі выйграе ў праглядах. Я сам падтрымліваю лацінку і лацінкавыя назвы (абавязкова выкарыстоўваю пры даданьні файлаў у Вікісховішча), але я б не сказаў, што ўзьнятае тут пытаньне мае відавочны адказ. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 15:13, 27 красавіка 2020 (+03) :: Як я ўжо заўважыў раней, тут мы маем не імя, а брэнд, і мы проста ня маем права нешта выдумляць ад сябе, гэта неэнцыкляпэдычна. А якраз для тых, хто раптам будзе шукаць кірыліцай, проста робіцца перанакіраваньне.--[[Удзельнік:Lesnas ättling|Lesnas ättling]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Lesnas ättling|гутаркі]]) 17:13, 27 красавіка 2020 (+03) ::: Падтрымліваю! Катэгарычна ня згодны, што назву гурта — іхні брэнд — напісалі кірыліцай. Тое, што нехта там напісаў кірыліцай назву гурта — гэта іх праблемы. Калі з гэтым пагадзіцца, то тады прыйдзецца дзеля пасьлядоўнасьці вельмі многа чаго пераводзіць на кірыліцу. Лічу, гэта недарэчна.--[[Удзельнік:Ihar Baranouski|Ihar Baranouski]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ihar Baranouski|гутаркі]]) 22:09, 27 красавіка 2020 (+03) Пішуць Nizkiz? Хай будзе Nizkiz. Перанакіраваньня хопіць. --[[Удзельнік:Ліцьвін|Ліцьвін]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ліцьвін|гутаркі]]) 02:07, 28 красавіка 2020 (+03) : {{Супраць}} пераносу. Даў абгунтаваны адказ на заўвагу наконт напісаньня назвы гурта ў [[Вікіпэдыя:Кандыдаты ў добрыя артыкулы/Нізкіз#Камэнтары]] на падставе [[Вікіпэдыя:Крыніцы, вартыя даверу]]. Запыт выглядае на парушэньне [[Вікіпэдыя:Не даводзьце да абсурду#Не хадзіце па крузе ў дыскусіі]]. Падтрымліваю меркаваньне абодвух адмінаў наконт 2 прыведзеных правілаў [[Вікіпэдыя:Правапіс]] і [[Вікіпэдыя:Пагадненьні па назвах артыкулаў]], а таксама дастатковасьці ўжо створанага перанакіраваньня. Удзячны кожнаму ўдзельніку за рэцэнзіі, камэнтары, заўвагі, прапановы, крытыку, падтрымку і дапаўненьне, што спрыяе паляпшэньню артыкулаў.--[[Удзельнік:W]] 11:36, 28 красавіка 2020 (UTC+3) :: Адзначу, што парушэнне правіла [[Вікіпэдыя:Не даводзьце да абсурду]] мела месца менавіта пры напісанні артыкула Нізкіз. А дакладней: назва ТБ-праграмы Belsat Music Live па незразумелых дагэтуль прычынах азначана ў артыкуле як «Музыка ужывую». Не было прыведзена ніводнай АК на такое напісаньне, адзіным аргумэнтам стаў беларуска-ангельскі слоўнік… Відавочнае парушэньне [[Вікіпедыя:Не ўласным дасьледваньням]]. Нагадваю, для тых хто мабыць яшчэ не ўцяміў, Вікіпедыя — гэта энцыклапедыя (пакуль што яшчэ), то бок не ўласны блог, не інстаграм, не інтэрнэт-форум. Нельга прыдумваць факты, а толькі іх адлюстроўваць. Кожнае слова ў артыкуле, у ідэале, павінна падмацоўвацца АК. <span style="font-family: Century Gothic">[[Удзельнік:Vit Koz|Віт]]; [[Гутаркі ўдзельніка:Vit Koz|гутаркі]]</span> 12:46, 29 красавіка 2020 (+03) : {{За}} перанос (гл.вышэй).--[[Удзельнік:Lesnas ättling|Lesnas ättling]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Lesnas ättling|гутаркі]]) 17:09, 29 красавіка 2020 (+03) * Вока зачапілася: [https://nn.by/?c=ar&i=267168 Nizkiz у інтэрв’ю Жыццё-маліна: Мы адназначна вырашылі — навошта маўчаць пра тое, што ў цябе ўнутры] + прыведзеная ў прэамбуле артыкула спасылка больш не зьмяшчае кірылічнай трансьлітарацыі назвы. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 16:38, 24 студзеня 2021 (+03) ** Дадаў 3 крыніцы ў 3-х іншых СМІ з кірылічнай назвай гурта. Спадзяюся, пакінем існую зручную назву. З найлепшымі пажаданьнямі,--[[Удзельнік:W]] 12:50, 27 лютага 2021 (UTC+3) == [[Martin S.]] → [[Martin S]] == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} Змяніце, каліласка, адрас — https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/Martin_S. (з кропкай напрыканцы) на адрас https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/Martin_S (без кропкі) Пры наяўнасці кропкі напрыканцы немагчыма падзяліцца спасылкай на артыкул. Аўтапераходы не ўспрымаюць кропку, адрасуюць на адрас без кропкі, а такаой старонкі не існуе. Нават туткалі націснеце паераход, то не адрасуе. Дзякуй. {{Няма подпісу|Volnylitvin}} {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Стварыў перанакірваньне з [[Martin S]] на [[Martin S.]] Таксама вы можаце карыстацца пунтам мэню зьлева «Сталая спасылка», звычайна ў падбоных выпадках гэта дапамагае. --[[Удзельнік:Red_Winged_Duck|Red_Winged_Duck]] 14:28, 2 траўня 2019 (MSK) {{Новыя зьверху}} [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Запыты|Перанос]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Старонкі да пераносу| ]] ekyz1ghoxbrrontpzdvasrrep9c6fde 2329508 2329501 2022-07-23T14:14:11Z Dymitr 10914 /* Кумаркі Каталёніі → Раёны Каталёніі */падтрымліваю wikitext text/x-wiki {{/Шапка}}<!-- НЕ ВЫДАЛЯЙЦЕ ГЭТЫ РАДОК, ПІШЫЦЕ ПАД ІМ. І не забывайцеся на загаловак == Старая назва → Новая назва == plz don’t remove this comment and don’t forget to make a headline --> == Кумаркі Каталёніі → Раёны Каталёніі == У катэгорыі [[:Катэгорыя:Раёны Гішпаніі|Раёны Гішпаніі]] цяпер маем [[:Катэгорыя:Кумаркі Каталёніі|кумаркі Барсэлёны]] (відаць, праз каталянскую мову), а па-гішпанску яшчэ мусяць быць [[:Катэгорыя:Кумаркі Валенсіі|камаркі Валенсіі]], якія я паводле аналёгіі пасьпяшаўся назваць памылкова. Прапаную ўсе падкатэгорыі перайменаваць у раёны, каб пазьбегнуць блытаніны і розначытаньняў. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 08:19, 23 ліпеня 2022 (+03) : {{Падтрымліваю}} --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 15:56, 23 ліпеня 2022 (+03) : {{Падтрымліваю}} —<span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 17:14, 23 ліпеня 2022 (+03) == Corrections of file extensions == * [[:Файл:BelarusTV logo.gif]] → [[:Файл:BelarusTV logo.jpg]] * [[:Файл:Lapis Trubiacki - Kultpraśviet.gif]] → [[:Файл:Lapis Trubiacki - Kultpraśviet.jpg]] Hello! Sorry for writing in English. Please rename these two files that actually are JPEG files, not GIF.[[Удзельнік:Jonteemil|Jonteemil]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Jonteemil|гутаркі]]) 23:56, 7 ліпеня 2022 (+03) : Done. Thanks for noticing. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 22:13, 8 ліпеня 2022 (+03) == [[:Катэгорыя:Краіны-сяброўкі АПАД]] → [[:Катэгорыя:Краіны-сяброўкі НАТО]] == {{Вікіпэдыст|W}} прыдумаў для НАТО абрэвіятуру АПАД і перайменаваў усе падкатэгорыі [[:Катэгорыя:Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы|асноўнай катэгорыі]]. Варта вярнуць пад агульнапрынятую назву. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 10:48, 1 ліпеня 2022 (+03) : {{Супраць}}. Абрэвіятуру не прыдумляюць, бо тая ўтвараецца паводле правілаў [[Словаўтварэньне|словаўтварэньня]]. Гэты скарот АПАД існуе ў беларускамоўнай навуковай літаратуры, якую сустракаў у артыкулах беларускамоўнага кандыдата гістарычных навук [[Андрэй Валодзькін|Андрэя Валодзькіна]], які выкладае на [[Факультэт міжнародных адносін БДУ|Факультэце міжнародных адносін БДУ]]. НАТО ёсьць калькай, а не абрэвіятурай, і парушае [[Вікіпэдыя:Пагадненьні па назвах артыкулаў]]: «Замежныя імёны, назвы пажадана падаваць у беларускім напісаньні. Асноўны артыкул зьмяшчаецца на старонцы з разгорнутай назвай, а на старонцы з адпаведнай абрэвіятурай робіцца перанакіраваньне на асноўную. Прыклад: БНР і Беларуская Народная Рэспубліка». Інакш давядзецца пераймяноўваць створаны апанэнтам артыкул [[Аб’яднаны пашыральны інтэрфэйс ушытага ПЗ]], бо назва зь ягонай жа высновы апынецца «прыдуманай», як і ў шматлікіх іншых выпадках.--[[Удзельнік:W]] 16:26, 1 ліпеня 2022 (UTC+3) : Так, сапраўды, абрэвіятура АПАД зусім не зьўляецца распаўсюджанай, але ж асабіста мне больш да спадобы менавіта гэтая абрэвіятура, бо яна дакладна адпавядае поўнай назьве на беларускай мове. --[[Удзельнік:Ліцьвін|Ліцьвін]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ліцьвін|гутаркі]]) 21:11, 1 ліпеня 2022 (+03) :: Вітаю! Як маецеся? Вялікі дзякуй за падтрымку. Дадаў крыніцу ў навуковым часопісе, зацьверджаным [[Найвышэйшая атэстацыйная камісія Беларусі|Найвышэйшай атэстацыйнай камісіяй Беларусі]] для вычарпальнасьці. З найлепшымі пажаданьнямі,--[[Удзельнік:W]] 13:48, 1 ліпеня 2022 (UTC+3) Выкарыстаньне ўніфікаваных і агульнаўжываных у іншых мовах (ня толькі ангельскай) скаротаў датычна міжнародных (не беларускіх) арганізацыяў — гэта нармальная практыка ўсяго цывілізаванага сьвету. Пагатоў ніхто не забараняе падаваць у асноўным артыкуле беларускі скарот, які хоць часам і сустракаецца ў вартых даверу крыніцаў, але паводле статыстыкі ўжываньня ёсьць абсалютна не пазнавальным для чытачоў Вікіпэдыі ([[Радыё Свабода]]: [https://www.google.com/search?q=site%3Asvaboda.org+%22%D0%B0%D0%BF%D0%B0%D0%B4%22&rlz=1C1CHBF_enBY850BY850&sxsrf=ALiCzsb8Fcs_45OO2AOL5mKcu69SOSTf5Q%3A1656779917369&ei=jXTAYrqDFrCX9u8PyOytyA0&ved=0ahUKEwj6_ceT0tr4AhWwi_0HHUh2C9kQ4dUDCA4&uact=5&oq=site%3Asvaboda.org+%22%D0%B0%D0%BF%D0%B0%D0%B4%22&gs_lcp=Cgdnd3Mtd2l6EANKBAhBGAFKBAhGGABQ3BJYiBxg8hxoAXAAeACAAUCIAYABkgEBMpgBAKABAcABAQ&sclient=gws-wiz «апад»] — 1 вынік, [https://www.google.com/search?q=site%3Asvaboda.org+%22%D0%BD%D0%B0%D1%82%D0%BE%22&rlz=1C1CHBF_enBY850BY850&sxsrf=ALiCzsYvW33YUH4UjJ0eCx7NtG1U7Ti8fw%3A1656779923637&ei=k3TAYoPhJYj87_UPprKbkAs&ved=0ahUKEwjD9sWW0tr4AhUI_rsIHSbZBrIQ4dUDCA4&uact=5&oq=site%3Asvaboda.org+%22%D0%BD%D0%B0%D1%82%D0%BE%22&gs_lcp=Cgdnd3Mtd2l6EANKBAhBGAFKBAhGGABQmQJY-ARgwQZoAnAAeACAAVCIAZkCkgEBNJgBAKABAcABAQ&sclient=gws-wiz «НАТО»] — каля 2290 вынікаў, [https://www.google.com/search?q=site%3Asvaboda.org+%22%D0%BD%D0%B0%D1%82%D0%B0%22&rlz=1C1CHBF_enBY850BY850&sxsrf=ALiCzsaDe__JCHg7PovBcCz8V4Bri2Mwwg%3A1656780021681&ei=9XTAYt_wKOu39u8PssahmAs&ved=0ahUKEwifv6bF0tr4AhXrm_0HHTJjCLMQ4dUDCA4&uact=5&oq=site%3Asvaboda.org+%22%D0%BD%D0%B0%D1%82%D0%B0%22&gs_lcp=Cgdnd3Mtd2l6EANKBAhBGABKBAhGGABQAFhMYMYBaABwAHgAgAFPiAHhAZIBATOYAQCgAQHAAQE&sclient=gws-wiz «ната»] — 1220 вынікаў). Пэўны, што ў назвах катэгорыяў дакладна мае быць НАТО — з улікам практыкі ''абсалютна ўсіх'' балтыйскіх і славянскіх моўных разьдзелаў: pl Kategoria:Państwa należące do NATO, uk Категорія:Країни НАТО, lt Kategorija:NATO narės, ru Категория:Государства НАТО, bg Категория:Членове на НАТО, bs Kategorija:Države članice NATO-a, cs Kategorie:Státy NATO, hr Kategorija:Države članice NATO-a, hsb Kategorija:Čłonski stat NATO, rue Катеґорія:Державы НАТО, sk Kategória:Členovia NATO, sl Kategorija:Države pakta NATO, sr Категорија:Државе чланице НАТО-а. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 19:53, 2 ліпеня 2022 (+03) : Вітаю! Як маецеся? Паводле [[Вікіпэдыя:Крыніцы, вартыя_даверу#Тыпы крыніцаў]]: «Шматлікія артыкулы Вікіпэдыі грунтуюцца на навуковых матэрыялах. Такія крыніцы — акадэмічныя і рэцэнзаваныя публікацыі, манаграфіі, падручнікі — звычайна найбольш надзейныя. … Старайцеся, калі магчыма, кіравацца агульнапрынятым навуковым кансэнсусам. Калі існуюць разыходжаньні, варта зьмяшчаць спасылкі на крыніцы кожнага меркаваньня. … Навуковы матэрыял, артыкул, прыняты навуковай суполкай, лічыцца вартым даверу. Калі матэрыял апублікавалі ў атэставаных экспэртамі крыніцах або ў прафэсійнай акадэмічнай прэсе, хутчэй за ўсё яго ўжо папярэдне пряглядзеў прынамсі адзін навуковец-рэцэнзэнт. …навуковыя часопісы больш пажаданыя, каб атрымаць больш надзейны пункт гледжаньня.». Пры гэтым, апанэнт працягвае выдаляць надзейную акадэмічную крыніцу з артыкула [[Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы]], таму прашу абараніць гэтую старонку ад [[Вікіпэдыя:Вайна рэдагаваньняў]] і вандалізму з боку апанэнта дзеля захаваньня прыведзенай крыніцы ў навуковым часопісе ({{Артыкул|аўтар=Уладзімер Русаковіч.|загаловак=Беларуска-летувіскія дачыненьні (1997—1998 гг.)|спасылка=https://1drv.ms/b/s!Apku9dNcNG94hUyFAezS6vnm8cuF|выданьне=[[Белая вежа (часопіс)|Белая вежа]]|тып=часопіс|год=Кастрычнік 2017|нумар=7 (46)|старонкі=125-129|issn=2311-245x}}). З найлепшымі пажаданьнямі,--[[Удзельнік:W]] 9:15, 4 ліпеня 2022 (UTC+3) * Пачатковая кансэнсусная форма для ўсіх катэгорыяў — НАТО, таму тут мусіць абгрунтоўвацца менавіта перанос пад новую назву АПАД, і адной крыніцы (пагатоў не мовазнаўчай) дзеля гэтага не дастаткова. Як мінімум варта падаць меркаваньні беларускіх мовазнаўцаў, дзе б сьцьвярджалася і абгрунтоўвалася, што падобныя інтэрнацыянальныя назвы-скароты ня варта выкарыстоўваць у беларускай мове. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 00:08, 5 ліпеня 2022 (+03) :: Адзіная «надзейная акадэмічная крыніца», прыведзеная ўдзельнікам, які прыдумаў абрэвіятуру і самавольна перайменаваў катэгорыі — гэта артыкул самога гэтага ўдзельніка. {{-)}} :: Тым часам катэгорыі дагэтуль вандалізаваныя. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 18:29, 5 ліпеня 2022 (+03) ::: Вярнуў іншыя катэгорыі да пачатковага (кансэнсуснага) стану. Скарот АПАД зрэдку ўжываецца ў публікацыях розных аўтараў, што можна спраўдзіць праз пошук (filetype:pdf), але спарадычнае ўжываньне, вядома ж, не падстава татальна «беларусізаваць» назвы міжнародных арганізацыяў, вядомых у вартых даверу крыніцах (г.зн. масаваму чытачу) пераважна пад інтэрнацыянальнымі скаротамі. Пагатоў асабіста я не сустракаў меркаваньняў мовазнаўцаў, дзе б рэкамэндавалася беларусізаваць назвы міжнародных арганізацыяў. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 22:46, 5 ліпеня 2022 (+03) * Пачатковы кансэнсусны варыянт у артыкуле — гэта скарот НАТО. Пагатоў у крыніцах ён мае значна большае пашырэньне і, адпаведна, вядомасьць сярод чытачоў. Калі ня будзе спасылак на меркаваньні мовазнаўцаў, што трэба беларусізаваць падобныя назвы, то менавіта такая абрэвіятура мусіць быць прыярытэтнай у нашым моўным разьдзеле. І адмыслова дзеля ўдзельніка W, «''разьнёс уводзіны для лепшага мабільнага выгляду, каб 1-ы сказ быў асобна, тады шаблён:арганізацыя стаіць вышэй па-над асноўным тэкстам, дзе шаблёну і месца, анг. скарот у шаблёне''» паўтараю (бо раней ужо казаў пра гэта): ня трэба псаваць выгляд артыкулаў дзеля іх падладжваньня пад мабільную (дадатковую) вэрсію прагляду, калі вам не падабаецца разьмяшчэньне ў мабільнай вэрсіі шаблёну-карті, то, калі ласка, шукайце тэхнічны разьязак (спраўдзіце, ці ўсе карткі пераносяцца, магчыма, нейкія нармальна адлюстроўваюцца і, адпаведна, іншыя карта варта перарабіць адпаведныя чынам. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 14:52, 8 ліпеня 2022 (+03) == Уступленьне Ўкраіны ў Эўрапейскi Зьвяз → Уступленьне Ўкраіны ў Эўрапейскі Зьвяз == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} Пасьля пераносу выдаліць пачатковую старонку — лацінскія сымбалі ў беларускім тэксьце непатрэбныя. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 11:29, 14 красавіка 2022 (+03) {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Перанёс. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 12:33, 14 красавіка 2022 (+03) : Старонка зь мяшанкай кірыліцы і лацінкі ня выдаленая. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 12:43, 14 красавіка 2022 (+03) :: Перапрошваю. Здаецца, пазначыў не пакідаць перанакіраваньне. Выдаліў. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 14:36, 14 красавіка 2022 (+03) == Сардэчная недастатковасьць → Сэрцавая няздатнасьць == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} # [[Кароткі расейска-беларускі фізыялягічны слоўнік]] — [http://www.slounik.org/search?dict=fizyjarb&search=%D0%BD%D1%8F%D0%B7%D0%B4%D0%B0%D1%82%D0%BD%D0%B0%D1%81%D1%8C%D1%86%D1%8C&x=22&y=10 сэрцавая няздатнасьць]; # [[Беларуская навуковая тэрміналёгія]]. Nomina Anatomica Alboruthenica — сэрцава-судзінная [сыстэма]; # Было абмеркаваньне ў фэйсбучнай суполцы «[https://www.facebook.com/groups/pramovu/posts/2486676601606673 Толькі пра мову]». --<span style="text-shadow:-1px 0 lightblue,0 1px lightblue,1px 0 lightblue,0 -1px lightblue;">[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|<b style="color:#0645ad"> Taravyvan Adijene </b>]]</span> 20:23, 3 верасьня 2021 (+03) {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Артыкул пад новай назвай. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 12:35, 14 красавіка 2022 (+03) == Загрэб → Заграб == Паводле запыту [[Удзельнік:Gleb Leo]] ў [https://t.me/joinchat/BrMxyQ665g8yuRwCH3KL3Q тэлеграм-суполцы] ад 9 траўня, «ёсьць артыкул „[[Заграбская біржа]]“, але пры гэтым існуе „Загрэб“. На яго ж перанакіроўвае „Заграб“. Ці ня лепш зрабіць асноўнай назвай артыкула „Заграб“, таксама стварыўшы перанакіраваньне „Загрэб“? У беларускай мове ж у выпадку славянскіх моваў, наколькі я ведаю, адбываецца аканьне». {{Падтрымліваю}}.--[[Удзельнік:W]] 16:46, 13 траўня 2021 (UTC+3) * Ня маю пэўнага меркаваньня на гэты конт, але ў нядаўнім падобным абмеркаваньні [[Вікіпэдыя:Запыты на перанос#Нэрынга Дангвідзе → Нярынга Дангвідзе]] была спасылка на [[Добрапіс]]. У нашым выпадку ён падае толькі ЗАґрэб [http://dobrapis.belsat.eu/names.html (варта ўвесьці ў пошуку Загрэб)], пры гэтым пры пошуку на сайце [[Радыё Свабода]] Заграб мае [https://www.google.com/search?q=site%3Asvaboda.org+%D0%B7%D0%B0%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%B1&rlz=1C1CHBF_enBY850BY850&sxsrf=ALeKk03XzSAtpqt9MLmGXBWQO11yAu93Jg%3A1620913785966&ei=eS6dYID6OYPJgwefu7qADA&oq=site%3Asvaboda.org+%D0%B7%D0%B0%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%B1&gs_lcp=Cgdnd3Mtd2l6EANQnwdYghdg8hhoAXAAeACAAcwBiAHtBZIBBTcuMC4xmAEAoAEBqgEHZ3dzLXdpesABAQ&sclient=gws-wiz&ved=0ahUKEwjAmrGz5sbwAhWD5OAKHZ-dDsAQ4dUDCA0&uact=5 141 вынік], Загрэб — [https://www.google.com/search?q=site%3Asvaboda.org+%D0%B7%D0%B0%D0%B3%D1%80%D1%8D%D0%B1&rlz=1C1CHBF_enBY850BY850&sxsrf=ALeKk00pR_x0a6yvwy2BbUuHITAKaDOwhQ%3A1620913789824&ei=fS6dYI3nMamJjLsPq6imkA0&oq=site%3Asvaboda.org+%D0%B7%D0%B0%D0%B3%D1%80%D1%8D%D0%B1&gs_lcp=Cgdnd3Mtd2l6EANQs9ECWLDTAmDN1QJoAXAAeACAAUyIAdYBkgEBM5gBAKABAaoBB2d3cy13aXrAAQE&sclient=gws-wiz&ved=0ahUKEwjNmZ215sbwAhWpBGMBHSuUCdIQ4dUDCA0&uact=5 38 вынікаў]. Адзначу, што пераход арыгінальнага ненаціскнога «э» ў «а» пасьля «р» у іншых славянскіх мовах сустракаецца ў практыцы нашага разьдьзелу — [[Крамянчук]] (можа, хто яшчэ якія прыклады прывядзе). --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 17:01, 13 траўня 2021 (+03) == Габрыэль Руа → Габрыель Руа == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} Калегі, і яшчэ адна заўвага. Створаны мною тэкст пра Габрыэль Руа таксама выправілі без дыскусіі: імя Габры''э''ль зьмянілі на Габры''е''ль. Але ў францускай мове -е- адкрытая і ў тарашкевіцы мы перадаем гэта літарай — э. Напрыклад, часопіс ELLE — гэта -Эль-, а не -Ель-. Тое самае і з імем Габрыэль. Наш слынны дыяспарнік і знаўца францускай мовы Аляксандар Надсан таксама заўсёды схіляўся да формы -эль (Сантаэль, Мікаэль, Габрыэль і пад.). Прапаную вярнуць форму Габрыэль. Дзякуй. {{няма подпісу|Гарбацкі|18:20, 17 сакавіка 2021 (+03)}} * Наколькі я разумею, Мікаэль (якую, сапраўды, маем у [https://knihi.com/storage/pravapis2005.html БКП-2005] у п. 55.1, заўвага А) і Габрыель — гэта розныя выпадкі. Узьнікненьне ўстаноўнага [й] пасьля і (ы) разглядаецца ў пункце 51 БКП-2005: ''Пры асваеньні пазычаньняў паміж галоснымі ўзьнікае ўстаўны [й] (на пісьме рэалізуецца ў літарах е, ё, ю, я, і): а) пасьля і (ы): ― у сярэдзіне слова: абітурыент, віетнамец, дыез, дыета, карыес, мэдыевіст, пацыент, сіеста, спаніель, фіеста; Андора-ля-Віеха, '''Арыель''', Віетнам, Вэрвіе, '''Габрыель''', Гэнрыета, '''Даніель''', Жэнэвіева, Марыета, Рывіера, Трыест, Хавіер''. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 18:20, 17 сакавіка 2021 (+03) : Проста паглядзіце, як у тарашкевіцы перадаем імя [[Спэцыяльныя:Пошук/Габрыель|Габрыель]]. --<span style="text-shadow:-1px 0 lightblue,0 1px lightblue,1px 0 lightblue,0 -1px lightblue;">[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|<b style="color:#0645ad"> Taravyvan Adijene </b>]]</span> 23:20, 17 сакавіка 2021 (+03) {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Напісаньне Габрыель адпавядае сучаснай нармалізацыі [[Беларускі клясычны правапіс|Беларускага клясычнга правапісу]], прынятай да ўжытку ў Беларускай Вікіпэдыі ў якасьці правіла [[Вікіпэдыя:Правапіс]]. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 22:33, 25 красавіка 2021 (+03) == Нэрынга Дангвідзе → Нярынга Дангвідзе == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} Калегі, я стварыў старонку, прысьвечаную паэтцы і казачніцы Нэрынзе Дангвідзе. Атрымаў прапанову зьмяніць імя пісьменьніцы на Нярынга. Як літуаніст я ня бачу тут літары -я-. І пры жыцьці зь пісьменьніцай якраз высьвятлялі, як лепей аформіць беларускую прапіску ейнага імя. Сярод усіх варыянтаў: Нерынга, Нярынга і Нэрынга — апошні найбліжэй перадае ейнае імя. Дарэчы, у наркамаўцы ня проста так яе падаюць, як Нерынга. Тут пытаньне хутчэй — э ці -е, але ніяк не -я. Між іншым, у вікіпэдыі на тарашкевіцы ўжо ё артыкул — Нерынга (праз -е-), места ў Летуве. Варыянт ''Нярынга'' прыўносіць блытаніну. Прапаную вярнуць назву ''Нэрынга''. {{няма подпісу|Гарбацкі|18:36, 17 сакавіка 2021 (+03)}} * Тут пакуль толькі прапанова да пераносу. І асабіста я падтрымліваю наяўны варыянт (Нэрынга) — раз яго абрала сама пісьменьніца і ён больш адпавядае арыгінальнай летувіскай фанэтыцы ([[:Файл:Neringa.ogg]]). Дарэчы, артыкул пра адпаведнае места [[Нерынга]], выглядае, варта таксама перанесьці ў [[Нэрынга]]. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 18:36, 17 сакавіка 2021 (+03) : Дзякую за стварэньне старонкі абмеркаваньня, да ўсяго рукі не даходзяць. : Зьвярнуў увагу на напісаньне імені, бо ў летувіскім варыянце паэткі стаіць літара e, а не [[ė]]. Спраўдзіў вымаўленьне ў [[белсат]]аўскім сэрвісе [http://dobrapis.belsat.eu/names.html Добрапіс], запачаткаваным [[Зьміцер Саўка|Зьмітром Саўкам]]: канкрэтна ''Neringa Dangvydė'' там няма, аднак ёсьць ''Neringa Češkevičiutė'', якую сэрвіс прапануе вымаўляць НЯрынґа ЧашкявічУце. : У дадзеным абмеркаваньні не падымаю пытаньне, што рабіць з горадам [[Нерынга]]й, толькі зь пісьменьніцай. --<span style="text-shadow:-1px 0 lightblue,0 1px lightblue,1px 0 lightblue,0 -1px lightblue;">[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|<b style="color:#0645ad"> Taravyvan Adijene </b>]]</span> 23:17, 17 сакавіка 2021 (+03) :: А хіба назва места і асабовае імя ня маюць аднолькавае напісаньне і, адпаведна, вымаўленьне? Бо вышэй я прывёў гукавы файл з назвай места [[Нерынга]] (Neringa) па-летувіску і там даволі выразна прамаўляецца менавіта НЭ́рынга. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 12:55, 18 сакавіка 2021 (+03) ::: Добра, тады дадаём да пераносу і назву места Нерынга → Нярынга. --<span style="text-shadow:-1px 0 lightblue,0 1px lightblue,1px 0 lightblue,0 -1px lightblue;">[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|<b style="color:#0645ad"> Taravyvan Adijene </b>]]</span> 13:44, 18 сакавіка 2021 (+03) * Відаць, нашую спрэчку з Нэрынга/Нярынга можа разьвязаць хіба толькі [https://www.facebook.com/groups/pramovu зварот па тлумачэньне да спадара Вінцука Вячоркі], бо асабіста я не магу зразумець, чаму [[Добрапіс]] прапаноўвае перадаваць відавочнае Нэ́рынга як Ня́рынга і, на маю думку, тут нельга адкідаць магчымасьць недагляду або памылкі з боку стваральнікаў сэрвісу. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 13:55, 18 сакавіка 2021 (+03) :: «Добрапіс» падае пасьлядоўна. Тое самае і ў выпадку зь [[Нярыс]]ам. --<span style="text-shadow:-1px 0 lightblue,0 1px lightblue,1px 0 lightblue,0 -1px lightblue;">[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|<b style="color:#0645ad"> Taravyvan Adijene </b>]]</span> 16:13, 18 сакавіка 2021 (+03) ::: А гэта добры аргумэнт. Відаць, тут мы ўжо маем пэўную традыцыю. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 16:39, 18 сакавіка 2021 (+03) {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Выканаў перанос на падставе зьвестак [[Добрапіс]]у і выяўленай у абмеркаваньні аналёгіі з шырока ўжываным [[Нярыс]]ам пры адсутнасьці пярэчаньняў на гэтую аргумэнтацыю. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 22:41, 25 красавіка 2021 (+03) == [[Ulmus]] → [[Вяз]] == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} Ёсьць беларуская назва гэтага роду дрэваў, пашыранага ў Беларусі, якая прыводзіцца ў беларускай навуковай тэрміналёгіі па батаніцы ([http://slounik.org/bnt06b/l21 4. Ulmus L — вяз — вяз] // Батаніка. Агульная і спэцыяльная = Ботаніка. Агульная і спэцыяльная. — Менск: Інбелкульт, 1924.). Таксама «назвы пажадана падаваць у беларускім напісаньні», паводле [[Вікіпэдыя:Пагадненьні па назвах артыкулаў]], і ёсьць «агульнапрыняты беларускі адпаведнік», пашыраны ў тым ліку ў назвах відаў дрэваў гэтага роду.--[[Удзельнік:W]] 12:50, 27 лютага 2021 (UTC+3) * Сапраўды, у геаграфічна блізкіх моўных разьдзелах адпаведныя артыкулы маюць мясцовую, а не лацінскую назву + паводле [[Беларуская энцыкляпэдыя|БЭ]] (т. 4, с. 339), вяз — гэта асноўная назва. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 15:32, 27 лютага 2021 (+03) * Флора БССР падае назву роду Ільм, Вяз, Бераст. У новым выданьні Флора Беларусі надрукована толькі тры тома й там няма роду Ulmus. Можно перенесьці назву ў Вяз і захаваць пошук па ўсем сынонімам. --[[Удзельнік:SergeiSEE]] 20:47, 27 лютага 2021 (UTC+2) {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Выканаў перанос. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 22:51, 27 лютага 2021 (+03) == [[Быкава (станцыя)]] → [[Быкова (станцыя)]] == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} {{Мова-ru|Быко́во}}. [[Спэцыяльныя:Унёсак/217.117.125.88|217.117.125.88]] 19:17, 23 студзеня 2021 (+03) {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Выканана. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 21:45, 23 студзеня 2021 (+03) == [[:Катэгорыя:Супрацоўнікі КДБ]] → [[:Катэгорыя:Супрацоўнікі КДБ СССР]] == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} Каб пазьбегнуць блытаніны з КДБ Беларусі. [[Удзельнік:DobryBrat|DobryBrat]] ([[Гутаркі ўдзельніка:DobryBrat|гутаркі]]) 14:55, 9 сьнежня 2020 (+03) {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Выканана. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 21:45, 23 студзеня 2021 (+03) == [[:Катэгорыя:Камітэт дзяржаўнай бясьпекі]] → [[:Катэгорыя:Камітэт дзяржаўнай бясьпекі СССР]] == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} Каб пазьбегнуць блытаніны з КДБ Беларусі. [[Удзельнік:DobryBrat|DobryBrat]] ([[Гутаркі ўдзельніка:DobryBrat|гутаркі]]) 14:55, 9 сьнежня 2020 (+03) : Так, згодзен. --[[Удзельнік:Ліцьвін|Ліцьвін]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ліцьвін|гутаркі]]) 15:34, 9 сьнежня 2020 (+03) {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Выканана. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 21:45, 23 студзеня 2021 (+03) == [[Нізкіз]] → [[Nizkiz]] == Не гледзячы на абгрунтаваныя заўвагі на конт напісання назвы гурта, якія былі неаднаразова выказаныя [https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B1%D0%BC%D0%B5%D1%80%D0%BA%D0%B0%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D1%8C%D0%BD%D0%B5:%D0%9D%D1%96%D0%B7%D0%BA%D1%96%D0%B7 падчас рэцэнзавання артыкула], [https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D1%96%D0%BA%D1%96%D0%BF%D1%8D%D0%B4%D1%8B%D1%8F:%D0%9A%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%8B%D0%B4%D0%B0%D1%82%D1%8B_%D1%9E_%D0%B4%D0%BE%D0%B1%D1%80%D1%8B%D1%8F_%D0%B0%D1%80%D1%82%D1%8B%D0%BA%D1%83%D0%BB%D1%8B/%D0%9D%D1%96%D0%B7%D0%BA%D1%96%D0%B7 абмеркавання артыкула падчас намінацыі], вынік быў падведзены з поўным ігнараваннем заўваг. У мяне пытанне: гэта свядомая палітыка Вікіпедыі на тарашкевіцы? Я маю на ўвазе бяссэнсоўнасць працэсу рэцэнзавання і абмяркоўвання падчас намінацыі, калі ўсё роўна аўтар «за вушы» працягвае артыкул у тым стане, які задавольвае толькі яго, то бок пагаджаецца толькі з касметычнымі зменамі. Пытаюся выключна з пункту гледжання маёй прысутнасці тут, бо шкада часу на вычытку і рады, калі яны нікому не патрэбны. <span style="font-family: Century Gothic">[[Удзельнік:Vit Koz|Віт]]; [[Гутаркі ўдзельніка:Vit Koz|гутаркі]]</span> 00:55, 27 красавіка 2020 (+03) : Асабіста я ня бачу нейкай прынцыповасьці тут у лацінкавым напісаньні і, адпаведна, вялікай праблемы. Фармальна ў нас працуе [[ВП:ПНА]], згодна зь якім ''Замежныя імёны, назвы пажадана падаваць у беларускім напісаньні (Уладзімер Жырыноўскі, а не Владимир Жириновский). Калі няма агульнапрынятага беларускага адпаведніка, можна пісаць арыгінальную форму, але на пачатку артыкулу (у дужках) пажадана даць прыклад вымаўленьня: Linux (лінакс).'' Вядома, пра беларускую лацінку нічога не гаворыцца, але разам з тым у нас ёсьць артыкулы [[Мужыцкая праўда]], [[Беларус (1913)]], [[Беларускае жыцьцё (1919)]] і г. д. (у арыгінале ўсе гэтыя выданьні мелі толькі лацінкавыя назвы). Што датычыцца ўжываньня кірылічнай назвы менавіта гэтага гурту, то ў крыніцах яна ўсё ж сустракаецца: [http://archiwum.radyjo.net/4/93/Artykul/176647], [https://belsat.eu/in-focus/aglyad-spartovyh-navinau-157/], [https://www.youtube.com/watch?v=7qfueM38dvU]. Ня трэба забывацца, што згодна з [[ВП:БКП]] гэты разьдзел ствараецца кірыліцай і пытаньне аўтаматычнай трансьлітарацыі на лацінку дагэтуль, на жаль, ніхто не разьвязаў. Пагатоў большасьць чытачоў карыстаецца кірыліцай і можна выказаць здагадку, што пры пошуку назвы менавіта гэтага гурту яны наўрад ці будуць пераймацца пераключэньнем раскладкі. Адпаведна, наш разьдзел толькі выйграе ў праглядах. Я сам падтрымліваю лацінку і лацінкавыя назвы (абавязкова выкарыстоўваю пры даданьні файлаў у Вікісховішча), але я б не сказаў, што ўзьнятае тут пытаньне мае відавочны адказ. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 15:13, 27 красавіка 2020 (+03) :: Як я ўжо заўважыў раней, тут мы маем не імя, а брэнд, і мы проста ня маем права нешта выдумляць ад сябе, гэта неэнцыкляпэдычна. А якраз для тых, хто раптам будзе шукаць кірыліцай, проста робіцца перанакіраваньне.--[[Удзельнік:Lesnas ättling|Lesnas ättling]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Lesnas ättling|гутаркі]]) 17:13, 27 красавіка 2020 (+03) ::: Падтрымліваю! Катэгарычна ня згодны, што назву гурта — іхні брэнд — напісалі кірыліцай. Тое, што нехта там напісаў кірыліцай назву гурта — гэта іх праблемы. Калі з гэтым пагадзіцца, то тады прыйдзецца дзеля пасьлядоўнасьці вельмі многа чаго пераводзіць на кірыліцу. Лічу, гэта недарэчна.--[[Удзельнік:Ihar Baranouski|Ihar Baranouski]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ihar Baranouski|гутаркі]]) 22:09, 27 красавіка 2020 (+03) Пішуць Nizkiz? Хай будзе Nizkiz. Перанакіраваньня хопіць. --[[Удзельнік:Ліцьвін|Ліцьвін]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ліцьвін|гутаркі]]) 02:07, 28 красавіка 2020 (+03) : {{Супраць}} пераносу. Даў абгунтаваны адказ на заўвагу наконт напісаньня назвы гурта ў [[Вікіпэдыя:Кандыдаты ў добрыя артыкулы/Нізкіз#Камэнтары]] на падставе [[Вікіпэдыя:Крыніцы, вартыя даверу]]. Запыт выглядае на парушэньне [[Вікіпэдыя:Не даводзьце да абсурду#Не хадзіце па крузе ў дыскусіі]]. Падтрымліваю меркаваньне абодвух адмінаў наконт 2 прыведзеных правілаў [[Вікіпэдыя:Правапіс]] і [[Вікіпэдыя:Пагадненьні па назвах артыкулаў]], а таксама дастатковасьці ўжо створанага перанакіраваньня. Удзячны кожнаму ўдзельніку за рэцэнзіі, камэнтары, заўвагі, прапановы, крытыку, падтрымку і дапаўненьне, што спрыяе паляпшэньню артыкулаў.--[[Удзельнік:W]] 11:36, 28 красавіка 2020 (UTC+3) :: Адзначу, што парушэнне правіла [[Вікіпэдыя:Не даводзьце да абсурду]] мела месца менавіта пры напісанні артыкула Нізкіз. А дакладней: назва ТБ-праграмы Belsat Music Live па незразумелых дагэтуль прычынах азначана ў артыкуле як «Музыка ужывую». Не было прыведзена ніводнай АК на такое напісаньне, адзіным аргумэнтам стаў беларуска-ангельскі слоўнік… Відавочнае парушэньне [[Вікіпедыя:Не ўласным дасьледваньням]]. Нагадваю, для тых хто мабыць яшчэ не ўцяміў, Вікіпедыя — гэта энцыклапедыя (пакуль што яшчэ), то бок не ўласны блог, не інстаграм, не інтэрнэт-форум. Нельга прыдумваць факты, а толькі іх адлюстроўваць. Кожнае слова ў артыкуле, у ідэале, павінна падмацоўвацца АК. <span style="font-family: Century Gothic">[[Удзельнік:Vit Koz|Віт]]; [[Гутаркі ўдзельніка:Vit Koz|гутаркі]]</span> 12:46, 29 красавіка 2020 (+03) : {{За}} перанос (гл.вышэй).--[[Удзельнік:Lesnas ättling|Lesnas ättling]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Lesnas ättling|гутаркі]]) 17:09, 29 красавіка 2020 (+03) * Вока зачапілася: [https://nn.by/?c=ar&i=267168 Nizkiz у інтэрв’ю Жыццё-маліна: Мы адназначна вырашылі — навошта маўчаць пра тое, што ў цябе ўнутры] + прыведзеная ў прэамбуле артыкула спасылка больш не зьмяшчае кірылічнай трансьлітарацыі назвы. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 16:38, 24 студзеня 2021 (+03) ** Дадаў 3 крыніцы ў 3-х іншых СМІ з кірылічнай назвай гурта. Спадзяюся, пакінем існую зручную назву. З найлепшымі пажаданьнямі,--[[Удзельнік:W]] 12:50, 27 лютага 2021 (UTC+3) == [[Martin S.]] → [[Martin S]] == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} Змяніце, каліласка, адрас — https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/Martin_S. (з кропкай напрыканцы) на адрас https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/Martin_S (без кропкі) Пры наяўнасці кропкі напрыканцы немагчыма падзяліцца спасылкай на артыкул. Аўтапераходы не ўспрымаюць кропку, адрасуюць на адрас без кропкі, а такаой старонкі не існуе. Нават туткалі націснеце паераход, то не адрасуе. Дзякуй. {{Няма подпісу|Volnylitvin}} {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Стварыў перанакірваньне з [[Martin S]] на [[Martin S.]] Таксама вы можаце карыстацца пунтам мэню зьлева «Сталая спасылка», звычайна ў падбоных выпадках гэта дапамагае. --[[Удзельнік:Red_Winged_Duck|Red_Winged_Duck]] 14:28, 2 траўня 2019 (MSK) {{Новыя зьверху}} [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Запыты|Перанос]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Старонкі да пераносу| ]] 1lw5i0m4fpibgipjrhsw42q7mg10dtm 2329575 2329508 2022-07-24T06:51:54Z Taravyvan Adijene 1924 /* Кумаркі Каталёніі → Раёны Каталёніі */ выпраўленьне спасылкі wikitext text/x-wiki {{/Шапка}}<!-- НЕ ВЫДАЛЯЙЦЕ ГЭТЫ РАДОК, ПІШЫЦЕ ПАД ІМ. І не забывайцеся на загаловак == Старая назва → Новая назва == plz don’t remove this comment and don’t forget to make a headline --> == Кумаркі Каталёніі → Раёны Каталёніі == У катэгорыі [[:Катэгорыя:Раёны Гішпаніі|Раёны Гішпаніі]] цяпер маем [[:Катэгорыя:Кумаркі Каталёніі|кумаркі Каталёніі]] (відаць, праз каталянскую мову), а па-гішпанску яшчэ мусяць быць [[:Катэгорыя:Кумаркі Валенсіі|камаркі Валенсіі]], якія я паводле аналёгіі пасьпяшаўся назваць памылкова. Прапаную ўсе падкатэгорыі перайменаваць у раёны, каб пазьбегнуць блытаніны і розначытаньняў. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 08:19, 23 ліпеня 2022 (+03) : {{Падтрымліваю}} --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 15:56, 23 ліпеня 2022 (+03) : {{Падтрымліваю}} —<span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 17:14, 23 ліпеня 2022 (+03) == Corrections of file extensions == * [[:Файл:BelarusTV logo.gif]] → [[:Файл:BelarusTV logo.jpg]] * [[:Файл:Lapis Trubiacki - Kultpraśviet.gif]] → [[:Файл:Lapis Trubiacki - Kultpraśviet.jpg]] Hello! Sorry for writing in English. Please rename these two files that actually are JPEG files, not GIF.[[Удзельнік:Jonteemil|Jonteemil]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Jonteemil|гутаркі]]) 23:56, 7 ліпеня 2022 (+03) : Done. Thanks for noticing. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 22:13, 8 ліпеня 2022 (+03) == [[:Катэгорыя:Краіны-сяброўкі АПАД]] → [[:Катэгорыя:Краіны-сяброўкі НАТО]] == {{Вікіпэдыст|W}} прыдумаў для НАТО абрэвіятуру АПАД і перайменаваў усе падкатэгорыі [[:Катэгорыя:Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы|асноўнай катэгорыі]]. Варта вярнуць пад агульнапрынятую назву. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 10:48, 1 ліпеня 2022 (+03) : {{Супраць}}. Абрэвіятуру не прыдумляюць, бо тая ўтвараецца паводле правілаў [[Словаўтварэньне|словаўтварэньня]]. Гэты скарот АПАД існуе ў беларускамоўнай навуковай літаратуры, якую сустракаў у артыкулах беларускамоўнага кандыдата гістарычных навук [[Андрэй Валодзькін|Андрэя Валодзькіна]], які выкладае на [[Факультэт міжнародных адносін БДУ|Факультэце міжнародных адносін БДУ]]. НАТО ёсьць калькай, а не абрэвіятурай, і парушае [[Вікіпэдыя:Пагадненьні па назвах артыкулаў]]: «Замежныя імёны, назвы пажадана падаваць у беларускім напісаньні. Асноўны артыкул зьмяшчаецца на старонцы з разгорнутай назвай, а на старонцы з адпаведнай абрэвіятурай робіцца перанакіраваньне на асноўную. Прыклад: БНР і Беларуская Народная Рэспубліка». Інакш давядзецца пераймяноўваць створаны апанэнтам артыкул [[Аб’яднаны пашыральны інтэрфэйс ушытага ПЗ]], бо назва зь ягонай жа высновы апынецца «прыдуманай», як і ў шматлікіх іншых выпадках.--[[Удзельнік:W]] 16:26, 1 ліпеня 2022 (UTC+3) : Так, сапраўды, абрэвіятура АПАД зусім не зьўляецца распаўсюджанай, але ж асабіста мне больш да спадобы менавіта гэтая абрэвіятура, бо яна дакладна адпавядае поўнай назьве на беларускай мове. --[[Удзельнік:Ліцьвін|Ліцьвін]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ліцьвін|гутаркі]]) 21:11, 1 ліпеня 2022 (+03) :: Вітаю! Як маецеся? Вялікі дзякуй за падтрымку. Дадаў крыніцу ў навуковым часопісе, зацьверджаным [[Найвышэйшая атэстацыйная камісія Беларусі|Найвышэйшай атэстацыйнай камісіяй Беларусі]] для вычарпальнасьці. З найлепшымі пажаданьнямі,--[[Удзельнік:W]] 13:48, 1 ліпеня 2022 (UTC+3) Выкарыстаньне ўніфікаваных і агульнаўжываных у іншых мовах (ня толькі ангельскай) скаротаў датычна міжнародных (не беларускіх) арганізацыяў — гэта нармальная практыка ўсяго цывілізаванага сьвету. Пагатоў ніхто не забараняе падаваць у асноўным артыкуле беларускі скарот, які хоць часам і сустракаецца ў вартых даверу крыніцаў, але паводле статыстыкі ўжываньня ёсьць абсалютна не пазнавальным для чытачоў Вікіпэдыі ([[Радыё Свабода]]: [https://www.google.com/search?q=site%3Asvaboda.org+%22%D0%B0%D0%BF%D0%B0%D0%B4%22&rlz=1C1CHBF_enBY850BY850&sxsrf=ALiCzsb8Fcs_45OO2AOL5mKcu69SOSTf5Q%3A1656779917369&ei=jXTAYrqDFrCX9u8PyOytyA0&ved=0ahUKEwj6_ceT0tr4AhWwi_0HHUh2C9kQ4dUDCA4&uact=5&oq=site%3Asvaboda.org+%22%D0%B0%D0%BF%D0%B0%D0%B4%22&gs_lcp=Cgdnd3Mtd2l6EANKBAhBGAFKBAhGGABQ3BJYiBxg8hxoAXAAeACAAUCIAYABkgEBMpgBAKABAcABAQ&sclient=gws-wiz «апад»] — 1 вынік, [https://www.google.com/search?q=site%3Asvaboda.org+%22%D0%BD%D0%B0%D1%82%D0%BE%22&rlz=1C1CHBF_enBY850BY850&sxsrf=ALiCzsYvW33YUH4UjJ0eCx7NtG1U7Ti8fw%3A1656779923637&ei=k3TAYoPhJYj87_UPprKbkAs&ved=0ahUKEwjD9sWW0tr4AhUI_rsIHSbZBrIQ4dUDCA4&uact=5&oq=site%3Asvaboda.org+%22%D0%BD%D0%B0%D1%82%D0%BE%22&gs_lcp=Cgdnd3Mtd2l6EANKBAhBGAFKBAhGGABQmQJY-ARgwQZoAnAAeACAAVCIAZkCkgEBNJgBAKABAcABAQ&sclient=gws-wiz «НАТО»] — каля 2290 вынікаў, [https://www.google.com/search?q=site%3Asvaboda.org+%22%D0%BD%D0%B0%D1%82%D0%B0%22&rlz=1C1CHBF_enBY850BY850&sxsrf=ALiCzsaDe__JCHg7PovBcCz8V4Bri2Mwwg%3A1656780021681&ei=9XTAYt_wKOu39u8PssahmAs&ved=0ahUKEwifv6bF0tr4AhXrm_0HHTJjCLMQ4dUDCA4&uact=5&oq=site%3Asvaboda.org+%22%D0%BD%D0%B0%D1%82%D0%B0%22&gs_lcp=Cgdnd3Mtd2l6EANKBAhBGABKBAhGGABQAFhMYMYBaABwAHgAgAFPiAHhAZIBATOYAQCgAQHAAQE&sclient=gws-wiz «ната»] — 1220 вынікаў). Пэўны, што ў назвах катэгорыяў дакладна мае быць НАТО — з улікам практыкі ''абсалютна ўсіх'' балтыйскіх і славянскіх моўных разьдзелаў: pl Kategoria:Państwa należące do NATO, uk Категорія:Країни НАТО, lt Kategorija:NATO narės, ru Категория:Государства НАТО, bg Категория:Членове на НАТО, bs Kategorija:Države članice NATO-a, cs Kategorie:Státy NATO, hr Kategorija:Države članice NATO-a, hsb Kategorija:Čłonski stat NATO, rue Катеґорія:Державы НАТО, sk Kategória:Členovia NATO, sl Kategorija:Države pakta NATO, sr Категорија:Државе чланице НАТО-а. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 19:53, 2 ліпеня 2022 (+03) : Вітаю! Як маецеся? Паводле [[Вікіпэдыя:Крыніцы, вартыя_даверу#Тыпы крыніцаў]]: «Шматлікія артыкулы Вікіпэдыі грунтуюцца на навуковых матэрыялах. Такія крыніцы — акадэмічныя і рэцэнзаваныя публікацыі, манаграфіі, падручнікі — звычайна найбольш надзейныя. … Старайцеся, калі магчыма, кіравацца агульнапрынятым навуковым кансэнсусам. Калі існуюць разыходжаньні, варта зьмяшчаць спасылкі на крыніцы кожнага меркаваньня. … Навуковы матэрыял, артыкул, прыняты навуковай суполкай, лічыцца вартым даверу. Калі матэрыял апублікавалі ў атэставаных экспэртамі крыніцах або ў прафэсійнай акадэмічнай прэсе, хутчэй за ўсё яго ўжо папярэдне пряглядзеў прынамсі адзін навуковец-рэцэнзэнт. …навуковыя часопісы больш пажаданыя, каб атрымаць больш надзейны пункт гледжаньня.». Пры гэтым, апанэнт працягвае выдаляць надзейную акадэмічную крыніцу з артыкула [[Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы]], таму прашу абараніць гэтую старонку ад [[Вікіпэдыя:Вайна рэдагаваньняў]] і вандалізму з боку апанэнта дзеля захаваньня прыведзенай крыніцы ў навуковым часопісе ({{Артыкул|аўтар=Уладзімер Русаковіч.|загаловак=Беларуска-летувіскія дачыненьні (1997—1998 гг.)|спасылка=https://1drv.ms/b/s!Apku9dNcNG94hUyFAezS6vnm8cuF|выданьне=[[Белая вежа (часопіс)|Белая вежа]]|тып=часопіс|год=Кастрычнік 2017|нумар=7 (46)|старонкі=125-129|issn=2311-245x}}). З найлепшымі пажаданьнямі,--[[Удзельнік:W]] 9:15, 4 ліпеня 2022 (UTC+3) * Пачатковая кансэнсусная форма для ўсіх катэгорыяў — НАТО, таму тут мусіць абгрунтоўвацца менавіта перанос пад новую назву АПАД, і адной крыніцы (пагатоў не мовазнаўчай) дзеля гэтага не дастаткова. Як мінімум варта падаць меркаваньні беларускіх мовазнаўцаў, дзе б сьцьвярджалася і абгрунтоўвалася, што падобныя інтэрнацыянальныя назвы-скароты ня варта выкарыстоўваць у беларускай мове. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 00:08, 5 ліпеня 2022 (+03) :: Адзіная «надзейная акадэмічная крыніца», прыведзеная ўдзельнікам, які прыдумаў абрэвіятуру і самавольна перайменаваў катэгорыі — гэта артыкул самога гэтага ўдзельніка. {{-)}} :: Тым часам катэгорыі дагэтуль вандалізаваныя. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 18:29, 5 ліпеня 2022 (+03) ::: Вярнуў іншыя катэгорыі да пачатковага (кансэнсуснага) стану. Скарот АПАД зрэдку ўжываецца ў публікацыях розных аўтараў, што можна спраўдзіць праз пошук (filetype:pdf), але спарадычнае ўжываньне, вядома ж, не падстава татальна «беларусізаваць» назвы міжнародных арганізацыяў, вядомых у вартых даверу крыніцах (г.зн. масаваму чытачу) пераважна пад інтэрнацыянальнымі скаротамі. Пагатоў асабіста я не сустракаў меркаваньняў мовазнаўцаў, дзе б рэкамэндавалася беларусізаваць назвы міжнародных арганізацыяў. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 22:46, 5 ліпеня 2022 (+03) * Пачатковы кансэнсусны варыянт у артыкуле — гэта скарот НАТО. Пагатоў у крыніцах ён мае значна большае пашырэньне і, адпаведна, вядомасьць сярод чытачоў. Калі ня будзе спасылак на меркаваньні мовазнаўцаў, што трэба беларусізаваць падобныя назвы, то менавіта такая абрэвіятура мусіць быць прыярытэтнай у нашым моўным разьдзеле. І адмыслова дзеля ўдзельніка W, «''разьнёс уводзіны для лепшага мабільнага выгляду, каб 1-ы сказ быў асобна, тады шаблён:арганізацыя стаіць вышэй па-над асноўным тэкстам, дзе шаблёну і месца, анг. скарот у шаблёне''» паўтараю (бо раней ужо казаў пра гэта): ня трэба псаваць выгляд артыкулаў дзеля іх падладжваньня пад мабільную (дадатковую) вэрсію прагляду, калі вам не падабаецца разьмяшчэньне ў мабільнай вэрсіі шаблёну-карті, то, калі ласка, шукайце тэхнічны разьязак (спраўдзіце, ці ўсе карткі пераносяцца, магчыма, нейкія нармальна адлюстроўваюцца і, адпаведна, іншыя карта варта перарабіць адпаведныя чынам. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 14:52, 8 ліпеня 2022 (+03) == Уступленьне Ўкраіны ў Эўрапейскi Зьвяз → Уступленьне Ўкраіны ў Эўрапейскі Зьвяз == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} Пасьля пераносу выдаліць пачатковую старонку — лацінскія сымбалі ў беларускім тэксьце непатрэбныя. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 11:29, 14 красавіка 2022 (+03) {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Перанёс. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 12:33, 14 красавіка 2022 (+03) : Старонка зь мяшанкай кірыліцы і лацінкі ня выдаленая. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 12:43, 14 красавіка 2022 (+03) :: Перапрошваю. Здаецца, пазначыў не пакідаць перанакіраваньне. Выдаліў. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 14:36, 14 красавіка 2022 (+03) == Сардэчная недастатковасьць → Сэрцавая няздатнасьць == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} # [[Кароткі расейска-беларускі фізыялягічны слоўнік]] — [http://www.slounik.org/search?dict=fizyjarb&search=%D0%BD%D1%8F%D0%B7%D0%B4%D0%B0%D1%82%D0%BD%D0%B0%D1%81%D1%8C%D1%86%D1%8C&x=22&y=10 сэрцавая няздатнасьць]; # [[Беларуская навуковая тэрміналёгія]]. Nomina Anatomica Alboruthenica — сэрцава-судзінная [сыстэма]; # Было абмеркаваньне ў фэйсбучнай суполцы «[https://www.facebook.com/groups/pramovu/posts/2486676601606673 Толькі пра мову]». --<span style="text-shadow:-1px 0 lightblue,0 1px lightblue,1px 0 lightblue,0 -1px lightblue;">[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|<b style="color:#0645ad"> Taravyvan Adijene </b>]]</span> 20:23, 3 верасьня 2021 (+03) {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Артыкул пад новай назвай. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 12:35, 14 красавіка 2022 (+03) == Загрэб → Заграб == Паводле запыту [[Удзельнік:Gleb Leo]] ў [https://t.me/joinchat/BrMxyQ665g8yuRwCH3KL3Q тэлеграм-суполцы] ад 9 траўня, «ёсьць артыкул „[[Заграбская біржа]]“, але пры гэтым існуе „Загрэб“. На яго ж перанакіроўвае „Заграб“. Ці ня лепш зрабіць асноўнай назвай артыкула „Заграб“, таксама стварыўшы перанакіраваньне „Загрэб“? У беларускай мове ж у выпадку славянскіх моваў, наколькі я ведаю, адбываецца аканьне». {{Падтрымліваю}}.--[[Удзельнік:W]] 16:46, 13 траўня 2021 (UTC+3) * Ня маю пэўнага меркаваньня на гэты конт, але ў нядаўнім падобным абмеркаваньні [[Вікіпэдыя:Запыты на перанос#Нэрынга Дангвідзе → Нярынга Дангвідзе]] была спасылка на [[Добрапіс]]. У нашым выпадку ён падае толькі ЗАґрэб [http://dobrapis.belsat.eu/names.html (варта ўвесьці ў пошуку Загрэб)], пры гэтым пры пошуку на сайце [[Радыё Свабода]] Заграб мае [https://www.google.com/search?q=site%3Asvaboda.org+%D0%B7%D0%B0%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%B1&rlz=1C1CHBF_enBY850BY850&sxsrf=ALeKk03XzSAtpqt9MLmGXBWQO11yAu93Jg%3A1620913785966&ei=eS6dYID6OYPJgwefu7qADA&oq=site%3Asvaboda.org+%D0%B7%D0%B0%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%B1&gs_lcp=Cgdnd3Mtd2l6EANQnwdYghdg8hhoAXAAeACAAcwBiAHtBZIBBTcuMC4xmAEAoAEBqgEHZ3dzLXdpesABAQ&sclient=gws-wiz&ved=0ahUKEwjAmrGz5sbwAhWD5OAKHZ-dDsAQ4dUDCA0&uact=5 141 вынік], Загрэб — [https://www.google.com/search?q=site%3Asvaboda.org+%D0%B7%D0%B0%D0%B3%D1%80%D1%8D%D0%B1&rlz=1C1CHBF_enBY850BY850&sxsrf=ALeKk00pR_x0a6yvwy2BbUuHITAKaDOwhQ%3A1620913789824&ei=fS6dYI3nMamJjLsPq6imkA0&oq=site%3Asvaboda.org+%D0%B7%D0%B0%D0%B3%D1%80%D1%8D%D0%B1&gs_lcp=Cgdnd3Mtd2l6EANQs9ECWLDTAmDN1QJoAXAAeACAAUyIAdYBkgEBM5gBAKABAaoBB2d3cy13aXrAAQE&sclient=gws-wiz&ved=0ahUKEwjNmZ215sbwAhWpBGMBHSuUCdIQ4dUDCA0&uact=5 38 вынікаў]. Адзначу, што пераход арыгінальнага ненаціскнога «э» ў «а» пасьля «р» у іншых славянскіх мовах сустракаецца ў практыцы нашага разьдьзелу — [[Крамянчук]] (можа, хто яшчэ якія прыклады прывядзе). --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 17:01, 13 траўня 2021 (+03) == Габрыэль Руа → Габрыель Руа == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} Калегі, і яшчэ адна заўвага. Створаны мною тэкст пра Габрыэль Руа таксама выправілі без дыскусіі: імя Габры''э''ль зьмянілі на Габры''е''ль. Але ў францускай мове -е- адкрытая і ў тарашкевіцы мы перадаем гэта літарай — э. Напрыклад, часопіс ELLE — гэта -Эль-, а не -Ель-. Тое самае і з імем Габрыэль. Наш слынны дыяспарнік і знаўца францускай мовы Аляксандар Надсан таксама заўсёды схіляўся да формы -эль (Сантаэль, Мікаэль, Габрыэль і пад.). Прапаную вярнуць форму Габрыэль. Дзякуй. {{няма подпісу|Гарбацкі|18:20, 17 сакавіка 2021 (+03)}} * Наколькі я разумею, Мікаэль (якую, сапраўды, маем у [https://knihi.com/storage/pravapis2005.html БКП-2005] у п. 55.1, заўвага А) і Габрыель — гэта розныя выпадкі. Узьнікненьне ўстаноўнага [й] пасьля і (ы) разглядаецца ў пункце 51 БКП-2005: ''Пры асваеньні пазычаньняў паміж галоснымі ўзьнікае ўстаўны [й] (на пісьме рэалізуецца ў літарах е, ё, ю, я, і): а) пасьля і (ы): ― у сярэдзіне слова: абітурыент, віетнамец, дыез, дыета, карыес, мэдыевіст, пацыент, сіеста, спаніель, фіеста; Андора-ля-Віеха, '''Арыель''', Віетнам, Вэрвіе, '''Габрыель''', Гэнрыета, '''Даніель''', Жэнэвіева, Марыета, Рывіера, Трыест, Хавіер''. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 18:20, 17 сакавіка 2021 (+03) : Проста паглядзіце, як у тарашкевіцы перадаем імя [[Спэцыяльныя:Пошук/Габрыель|Габрыель]]. --<span style="text-shadow:-1px 0 lightblue,0 1px lightblue,1px 0 lightblue,0 -1px lightblue;">[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|<b style="color:#0645ad"> Taravyvan Adijene </b>]]</span> 23:20, 17 сакавіка 2021 (+03) {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Напісаньне Габрыель адпавядае сучаснай нармалізацыі [[Беларускі клясычны правапіс|Беларускага клясычнга правапісу]], прынятай да ўжытку ў Беларускай Вікіпэдыі ў якасьці правіла [[Вікіпэдыя:Правапіс]]. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 22:33, 25 красавіка 2021 (+03) == Нэрынга Дангвідзе → Нярынга Дангвідзе == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} Калегі, я стварыў старонку, прысьвечаную паэтцы і казачніцы Нэрынзе Дангвідзе. Атрымаў прапанову зьмяніць імя пісьменьніцы на Нярынга. Як літуаніст я ня бачу тут літары -я-. І пры жыцьці зь пісьменьніцай якраз высьвятлялі, як лепей аформіць беларускую прапіску ейнага імя. Сярод усіх варыянтаў: Нерынга, Нярынга і Нэрынга — апошні найбліжэй перадае ейнае імя. Дарэчы, у наркамаўцы ня проста так яе падаюць, як Нерынга. Тут пытаньне хутчэй — э ці -е, але ніяк не -я. Між іншым, у вікіпэдыі на тарашкевіцы ўжо ё артыкул — Нерынга (праз -е-), места ў Летуве. Варыянт ''Нярынга'' прыўносіць блытаніну. Прапаную вярнуць назву ''Нэрынга''. {{няма подпісу|Гарбацкі|18:36, 17 сакавіка 2021 (+03)}} * Тут пакуль толькі прапанова да пераносу. І асабіста я падтрымліваю наяўны варыянт (Нэрынга) — раз яго абрала сама пісьменьніца і ён больш адпавядае арыгінальнай летувіскай фанэтыцы ([[:Файл:Neringa.ogg]]). Дарэчы, артыкул пра адпаведнае места [[Нерынга]], выглядае, варта таксама перанесьці ў [[Нэрынга]]. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 18:36, 17 сакавіка 2021 (+03) : Дзякую за стварэньне старонкі абмеркаваньня, да ўсяго рукі не даходзяць. : Зьвярнуў увагу на напісаньне імені, бо ў летувіскім варыянце паэткі стаіць літара e, а не [[ė]]. Спраўдзіў вымаўленьне ў [[белсат]]аўскім сэрвісе [http://dobrapis.belsat.eu/names.html Добрапіс], запачаткаваным [[Зьміцер Саўка|Зьмітром Саўкам]]: канкрэтна ''Neringa Dangvydė'' там няма, аднак ёсьць ''Neringa Češkevičiutė'', якую сэрвіс прапануе вымаўляць НЯрынґа ЧашкявічУце. : У дадзеным абмеркаваньні не падымаю пытаньне, што рабіць з горадам [[Нерынга]]й, толькі зь пісьменьніцай. --<span style="text-shadow:-1px 0 lightblue,0 1px lightblue,1px 0 lightblue,0 -1px lightblue;">[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|<b style="color:#0645ad"> Taravyvan Adijene </b>]]</span> 23:17, 17 сакавіка 2021 (+03) :: А хіба назва места і асабовае імя ня маюць аднолькавае напісаньне і, адпаведна, вымаўленьне? Бо вышэй я прывёў гукавы файл з назвай места [[Нерынга]] (Neringa) па-летувіску і там даволі выразна прамаўляецца менавіта НЭ́рынга. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 12:55, 18 сакавіка 2021 (+03) ::: Добра, тады дадаём да пераносу і назву места Нерынга → Нярынга. --<span style="text-shadow:-1px 0 lightblue,0 1px lightblue,1px 0 lightblue,0 -1px lightblue;">[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|<b style="color:#0645ad"> Taravyvan Adijene </b>]]</span> 13:44, 18 сакавіка 2021 (+03) * Відаць, нашую спрэчку з Нэрынга/Нярынга можа разьвязаць хіба толькі [https://www.facebook.com/groups/pramovu зварот па тлумачэньне да спадара Вінцука Вячоркі], бо асабіста я не магу зразумець, чаму [[Добрапіс]] прапаноўвае перадаваць відавочнае Нэ́рынга як Ня́рынга і, на маю думку, тут нельга адкідаць магчымасьць недагляду або памылкі з боку стваральнікаў сэрвісу. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 13:55, 18 сакавіка 2021 (+03) :: «Добрапіс» падае пасьлядоўна. Тое самае і ў выпадку зь [[Нярыс]]ам. --<span style="text-shadow:-1px 0 lightblue,0 1px lightblue,1px 0 lightblue,0 -1px lightblue;">[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|<b style="color:#0645ad"> Taravyvan Adijene </b>]]</span> 16:13, 18 сакавіка 2021 (+03) ::: А гэта добры аргумэнт. Відаць, тут мы ўжо маем пэўную традыцыю. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 16:39, 18 сакавіка 2021 (+03) {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Выканаў перанос на падставе зьвестак [[Добрапіс]]у і выяўленай у абмеркаваньні аналёгіі з шырока ўжываным [[Нярыс]]ам пры адсутнасьці пярэчаньняў на гэтую аргумэнтацыю. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 22:41, 25 красавіка 2021 (+03) == [[Ulmus]] → [[Вяз]] == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} Ёсьць беларуская назва гэтага роду дрэваў, пашыранага ў Беларусі, якая прыводзіцца ў беларускай навуковай тэрміналёгіі па батаніцы ([http://slounik.org/bnt06b/l21 4. Ulmus L — вяз — вяз] // Батаніка. Агульная і спэцыяльная = Ботаніка. Агульная і спэцыяльная. — Менск: Інбелкульт, 1924.). Таксама «назвы пажадана падаваць у беларускім напісаньні», паводле [[Вікіпэдыя:Пагадненьні па назвах артыкулаў]], і ёсьць «агульнапрыняты беларускі адпаведнік», пашыраны ў тым ліку ў назвах відаў дрэваў гэтага роду.--[[Удзельнік:W]] 12:50, 27 лютага 2021 (UTC+3) * Сапраўды, у геаграфічна блізкіх моўных разьдзелах адпаведныя артыкулы маюць мясцовую, а не лацінскую назву + паводле [[Беларуская энцыкляпэдыя|БЭ]] (т. 4, с. 339), вяз — гэта асноўная назва. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 15:32, 27 лютага 2021 (+03) * Флора БССР падае назву роду Ільм, Вяз, Бераст. У новым выданьні Флора Беларусі надрукована толькі тры тома й там няма роду Ulmus. Можно перенесьці назву ў Вяз і захаваць пошук па ўсем сынонімам. --[[Удзельнік:SergeiSEE]] 20:47, 27 лютага 2021 (UTC+2) {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Выканаў перанос. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 22:51, 27 лютага 2021 (+03) == [[Быкава (станцыя)]] → [[Быкова (станцыя)]] == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} {{Мова-ru|Быко́во}}. [[Спэцыяльныя:Унёсак/217.117.125.88|217.117.125.88]] 19:17, 23 студзеня 2021 (+03) {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Выканана. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 21:45, 23 студзеня 2021 (+03) == [[:Катэгорыя:Супрацоўнікі КДБ]] → [[:Катэгорыя:Супрацоўнікі КДБ СССР]] == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} Каб пазьбегнуць блытаніны з КДБ Беларусі. [[Удзельнік:DobryBrat|DobryBrat]] ([[Гутаркі ўдзельніка:DobryBrat|гутаркі]]) 14:55, 9 сьнежня 2020 (+03) {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Выканана. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 21:45, 23 студзеня 2021 (+03) == [[:Катэгорыя:Камітэт дзяржаўнай бясьпекі]] → [[:Катэгорыя:Камітэт дзяржаўнай бясьпекі СССР]] == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} Каб пазьбегнуць блытаніны з КДБ Беларусі. [[Удзельнік:DobryBrat|DobryBrat]] ([[Гутаркі ўдзельніка:DobryBrat|гутаркі]]) 14:55, 9 сьнежня 2020 (+03) : Так, згодзен. --[[Удзельнік:Ліцьвін|Ліцьвін]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ліцьвін|гутаркі]]) 15:34, 9 сьнежня 2020 (+03) {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Выканана. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 21:45, 23 студзеня 2021 (+03) == [[Нізкіз]] → [[Nizkiz]] == Не гледзячы на абгрунтаваныя заўвагі на конт напісання назвы гурта, якія былі неаднаразова выказаныя [https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B1%D0%BC%D0%B5%D1%80%D0%BA%D0%B0%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D1%8C%D0%BD%D0%B5:%D0%9D%D1%96%D0%B7%D0%BA%D1%96%D0%B7 падчас рэцэнзавання артыкула], [https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D1%96%D0%BA%D1%96%D0%BF%D1%8D%D0%B4%D1%8B%D1%8F:%D0%9A%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%8B%D0%B4%D0%B0%D1%82%D1%8B_%D1%9E_%D0%B4%D0%BE%D0%B1%D1%80%D1%8B%D1%8F_%D0%B0%D1%80%D1%82%D1%8B%D0%BA%D1%83%D0%BB%D1%8B/%D0%9D%D1%96%D0%B7%D0%BA%D1%96%D0%B7 абмеркавання артыкула падчас намінацыі], вынік быў падведзены з поўным ігнараваннем заўваг. У мяне пытанне: гэта свядомая палітыка Вікіпедыі на тарашкевіцы? Я маю на ўвазе бяссэнсоўнасць працэсу рэцэнзавання і абмяркоўвання падчас намінацыі, калі ўсё роўна аўтар «за вушы» працягвае артыкул у тым стане, які задавольвае толькі яго, то бок пагаджаецца толькі з касметычнымі зменамі. Пытаюся выключна з пункту гледжання маёй прысутнасці тут, бо шкада часу на вычытку і рады, калі яны нікому не патрэбны. <span style="font-family: Century Gothic">[[Удзельнік:Vit Koz|Віт]]; [[Гутаркі ўдзельніка:Vit Koz|гутаркі]]</span> 00:55, 27 красавіка 2020 (+03) : Асабіста я ня бачу нейкай прынцыповасьці тут у лацінкавым напісаньні і, адпаведна, вялікай праблемы. Фармальна ў нас працуе [[ВП:ПНА]], згодна зь якім ''Замежныя імёны, назвы пажадана падаваць у беларускім напісаньні (Уладзімер Жырыноўскі, а не Владимир Жириновский). Калі няма агульнапрынятага беларускага адпаведніка, можна пісаць арыгінальную форму, але на пачатку артыкулу (у дужках) пажадана даць прыклад вымаўленьня: Linux (лінакс).'' Вядома, пра беларускую лацінку нічога не гаворыцца, але разам з тым у нас ёсьць артыкулы [[Мужыцкая праўда]], [[Беларус (1913)]], [[Беларускае жыцьцё (1919)]] і г. д. (у арыгінале ўсе гэтыя выданьні мелі толькі лацінкавыя назвы). Што датычыцца ўжываньня кірылічнай назвы менавіта гэтага гурту, то ў крыніцах яна ўсё ж сустракаецца: [http://archiwum.radyjo.net/4/93/Artykul/176647], [https://belsat.eu/in-focus/aglyad-spartovyh-navinau-157/], [https://www.youtube.com/watch?v=7qfueM38dvU]. Ня трэба забывацца, што згодна з [[ВП:БКП]] гэты разьдзел ствараецца кірыліцай і пытаньне аўтаматычнай трансьлітарацыі на лацінку дагэтуль, на жаль, ніхто не разьвязаў. Пагатоў большасьць чытачоў карыстаецца кірыліцай і можна выказаць здагадку, што пры пошуку назвы менавіта гэтага гурту яны наўрад ці будуць пераймацца пераключэньнем раскладкі. Адпаведна, наш разьдзел толькі выйграе ў праглядах. Я сам падтрымліваю лацінку і лацінкавыя назвы (абавязкова выкарыстоўваю пры даданьні файлаў у Вікісховішча), але я б не сказаў, што ўзьнятае тут пытаньне мае відавочны адказ. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 15:13, 27 красавіка 2020 (+03) :: Як я ўжо заўважыў раней, тут мы маем не імя, а брэнд, і мы проста ня маем права нешта выдумляць ад сябе, гэта неэнцыкляпэдычна. А якраз для тых, хто раптам будзе шукаць кірыліцай, проста робіцца перанакіраваньне.--[[Удзельнік:Lesnas ättling|Lesnas ättling]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Lesnas ättling|гутаркі]]) 17:13, 27 красавіка 2020 (+03) ::: Падтрымліваю! Катэгарычна ня згодны, што назву гурта — іхні брэнд — напісалі кірыліцай. Тое, што нехта там напісаў кірыліцай назву гурта — гэта іх праблемы. Калі з гэтым пагадзіцца, то тады прыйдзецца дзеля пасьлядоўнасьці вельмі многа чаго пераводзіць на кірыліцу. Лічу, гэта недарэчна.--[[Удзельнік:Ihar Baranouski|Ihar Baranouski]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ihar Baranouski|гутаркі]]) 22:09, 27 красавіка 2020 (+03) Пішуць Nizkiz? Хай будзе Nizkiz. Перанакіраваньня хопіць. --[[Удзельнік:Ліцьвін|Ліцьвін]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ліцьвін|гутаркі]]) 02:07, 28 красавіка 2020 (+03) : {{Супраць}} пераносу. Даў абгунтаваны адказ на заўвагу наконт напісаньня назвы гурта ў [[Вікіпэдыя:Кандыдаты ў добрыя артыкулы/Нізкіз#Камэнтары]] на падставе [[Вікіпэдыя:Крыніцы, вартыя даверу]]. Запыт выглядае на парушэньне [[Вікіпэдыя:Не даводзьце да абсурду#Не хадзіце па крузе ў дыскусіі]]. Падтрымліваю меркаваньне абодвух адмінаў наконт 2 прыведзеных правілаў [[Вікіпэдыя:Правапіс]] і [[Вікіпэдыя:Пагадненьні па назвах артыкулаў]], а таксама дастатковасьці ўжо створанага перанакіраваньня. Удзячны кожнаму ўдзельніку за рэцэнзіі, камэнтары, заўвагі, прапановы, крытыку, падтрымку і дапаўненьне, што спрыяе паляпшэньню артыкулаў.--[[Удзельнік:W]] 11:36, 28 красавіка 2020 (UTC+3) :: Адзначу, што парушэнне правіла [[Вікіпэдыя:Не даводзьце да абсурду]] мела месца менавіта пры напісанні артыкула Нізкіз. А дакладней: назва ТБ-праграмы Belsat Music Live па незразумелых дагэтуль прычынах азначана ў артыкуле як «Музыка ужывую». Не было прыведзена ніводнай АК на такое напісаньне, адзіным аргумэнтам стаў беларуска-ангельскі слоўнік… Відавочнае парушэньне [[Вікіпедыя:Не ўласным дасьледваньням]]. Нагадваю, для тых хто мабыць яшчэ не ўцяміў, Вікіпедыя — гэта энцыклапедыя (пакуль што яшчэ), то бок не ўласны блог, не інстаграм, не інтэрнэт-форум. Нельга прыдумваць факты, а толькі іх адлюстроўваць. Кожнае слова ў артыкуле, у ідэале, павінна падмацоўвацца АК. <span style="font-family: Century Gothic">[[Удзельнік:Vit Koz|Віт]]; [[Гутаркі ўдзельніка:Vit Koz|гутаркі]]</span> 12:46, 29 красавіка 2020 (+03) : {{За}} перанос (гл.вышэй).--[[Удзельнік:Lesnas ättling|Lesnas ättling]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Lesnas ättling|гутаркі]]) 17:09, 29 красавіка 2020 (+03) * Вока зачапілася: [https://nn.by/?c=ar&i=267168 Nizkiz у інтэрв’ю Жыццё-маліна: Мы адназначна вырашылі — навошта маўчаць пра тое, што ў цябе ўнутры] + прыведзеная ў прэамбуле артыкула спасылка больш не зьмяшчае кірылічнай трансьлітарацыі назвы. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 16:38, 24 студзеня 2021 (+03) ** Дадаў 3 крыніцы ў 3-х іншых СМІ з кірылічнай назвай гурта. Спадзяюся, пакінем існую зручную назву. З найлепшымі пажаданьнямі,--[[Удзельнік:W]] 12:50, 27 лютага 2021 (UTC+3) == [[Martin S.]] → [[Martin S]] == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} Змяніце, каліласка, адрас — https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/Martin_S. (з кропкай напрыканцы) на адрас https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/Martin_S (без кропкі) Пры наяўнасці кропкі напрыканцы немагчыма падзяліцца спасылкай на артыкул. Аўтапераходы не ўспрымаюць кропку, адрасуюць на адрас без кропкі, а такаой старонкі не існуе. Нават туткалі націснеце паераход, то не адрасуе. Дзякуй. {{Няма подпісу|Volnylitvin}} {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Стварыў перанакірваньне з [[Martin S]] на [[Martin S.]] Таксама вы можаце карыстацца пунтам мэню зьлева «Сталая спасылка», звычайна ў падбоных выпадках гэта дапамагае. --[[Удзельнік:Red_Winged_Duck|Red_Winged_Duck]] 14:28, 2 траўня 2019 (MSK) {{Новыя зьверху}} [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Запыты|Перанос]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Старонкі да пераносу| ]] 574dz8x9f2ct3p3a71hqcn7wh53ghah 2329577 2329575 2022-07-24T07:12:10Z Ліцьвін 847 /* Кумаркі Каталёніі → Раёны Каталёніі */ меркаваньне wikitext text/x-wiki {{/Шапка}}<!-- НЕ ВЫДАЛЯЙЦЕ ГЭТЫ РАДОК, ПІШЫЦЕ ПАД ІМ. І не забывайцеся на загаловак == Старая назва → Новая назва == plz don’t remove this comment and don’t forget to make a headline --> == Кумаркі Каталёніі → Раёны Каталёніі == У катэгорыі [[:Катэгорыя:Раёны Гішпаніі|Раёны Гішпаніі]] цяпер маем [[:Катэгорыя:Кумаркі Каталёніі|кумаркі Каталёніі]] (відаць, праз каталянскую мову), а па-гішпанску яшчэ мусяць быць [[:Катэгорыя:Кумаркі Валенсіі|камаркі Валенсіі]], якія я паводле аналёгіі пасьпяшаўся назваць памылкова. Прапаную ўсе падкатэгорыі перайменаваць у раёны, каб пазьбегнуць блытаніны і розначытаньняў. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 08:19, 23 ліпеня 2022 (+03) : {{Падтрымліваю}} --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 15:56, 23 ліпеня 2022 (+03) : {{Падтрымліваю}} —<span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 17:14, 23 ліпеня 2022 (+03) А чаму раёны Гішпаніі нельга называць кумаркамі? Напрыклад па-гішпанску яны называюцца якраз кумаркамі — [[:es:Comarcas de España]]. Раёнамі яны называюцца толькі ў расейскай мове. Пры гэтым калі перакладаць гішпанскае слова «Comarcas» на беларускую мову праз Гугл-перакладчык, то атрымаем больш лягічнае для беларускай мовы слова «Паветаў». Я думаю мне ня трэба нікому тлумачыць адкуль у беларускай мове зьявілася слова «Раён». Таму адпаведная адмністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка Гішпаніі павінна называцца менавіта як [[кумарка]], а артыкул [[Паветы Гішпаніі]] павінен перанакіроўвацца на артыкул [[Кумаркі Гішпаніі]]. --[[Удзельнік:Ліцьвін|Ліцьвін]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ліцьвін|гутаркі]]) 10:11, 24 ліпеня 2022 (+03) == Corrections of file extensions == * [[:Файл:BelarusTV logo.gif]] → [[:Файл:BelarusTV logo.jpg]] * [[:Файл:Lapis Trubiacki - Kultpraśviet.gif]] → [[:Файл:Lapis Trubiacki - Kultpraśviet.jpg]] Hello! Sorry for writing in English. Please rename these two files that actually are JPEG files, not GIF.[[Удзельнік:Jonteemil|Jonteemil]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Jonteemil|гутаркі]]) 23:56, 7 ліпеня 2022 (+03) : Done. Thanks for noticing. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 22:13, 8 ліпеня 2022 (+03) == [[:Катэгорыя:Краіны-сяброўкі АПАД]] → [[:Катэгорыя:Краіны-сяброўкі НАТО]] == {{Вікіпэдыст|W}} прыдумаў для НАТО абрэвіятуру АПАД і перайменаваў усе падкатэгорыі [[:Катэгорыя:Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы|асноўнай катэгорыі]]. Варта вярнуць пад агульнапрынятую назву. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 10:48, 1 ліпеня 2022 (+03) : {{Супраць}}. Абрэвіятуру не прыдумляюць, бо тая ўтвараецца паводле правілаў [[Словаўтварэньне|словаўтварэньня]]. Гэты скарот АПАД існуе ў беларускамоўнай навуковай літаратуры, якую сустракаў у артыкулах беларускамоўнага кандыдата гістарычных навук [[Андрэй Валодзькін|Андрэя Валодзькіна]], які выкладае на [[Факультэт міжнародных адносін БДУ|Факультэце міжнародных адносін БДУ]]. НАТО ёсьць калькай, а не абрэвіятурай, і парушае [[Вікіпэдыя:Пагадненьні па назвах артыкулаў]]: «Замежныя імёны, назвы пажадана падаваць у беларускім напісаньні. Асноўны артыкул зьмяшчаецца на старонцы з разгорнутай назвай, а на старонцы з адпаведнай абрэвіятурай робіцца перанакіраваньне на асноўную. Прыклад: БНР і Беларуская Народная Рэспубліка». Інакш давядзецца пераймяноўваць створаны апанэнтам артыкул [[Аб’яднаны пашыральны інтэрфэйс ушытага ПЗ]], бо назва зь ягонай жа высновы апынецца «прыдуманай», як і ў шматлікіх іншых выпадках.--[[Удзельнік:W]] 16:26, 1 ліпеня 2022 (UTC+3) : Так, сапраўды, абрэвіятура АПАД зусім не зьўляецца распаўсюджанай, але ж асабіста мне больш да спадобы менавіта гэтая абрэвіятура, бо яна дакладна адпавядае поўнай назьве на беларускай мове. --[[Удзельнік:Ліцьвін|Ліцьвін]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ліцьвін|гутаркі]]) 21:11, 1 ліпеня 2022 (+03) :: Вітаю! Як маецеся? Вялікі дзякуй за падтрымку. Дадаў крыніцу ў навуковым часопісе, зацьверджаным [[Найвышэйшая атэстацыйная камісія Беларусі|Найвышэйшай атэстацыйнай камісіяй Беларусі]] для вычарпальнасьці. З найлепшымі пажаданьнямі,--[[Удзельнік:W]] 13:48, 1 ліпеня 2022 (UTC+3) Выкарыстаньне ўніфікаваных і агульнаўжываных у іншых мовах (ня толькі ангельскай) скаротаў датычна міжнародных (не беларускіх) арганізацыяў — гэта нармальная практыка ўсяго цывілізаванага сьвету. Пагатоў ніхто не забараняе падаваць у асноўным артыкуле беларускі скарот, які хоць часам і сустракаецца ў вартых даверу крыніцаў, але паводле статыстыкі ўжываньня ёсьць абсалютна не пазнавальным для чытачоў Вікіпэдыі ([[Радыё Свабода]]: [https://www.google.com/search?q=site%3Asvaboda.org+%22%D0%B0%D0%BF%D0%B0%D0%B4%22&rlz=1C1CHBF_enBY850BY850&sxsrf=ALiCzsb8Fcs_45OO2AOL5mKcu69SOSTf5Q%3A1656779917369&ei=jXTAYrqDFrCX9u8PyOytyA0&ved=0ahUKEwj6_ceT0tr4AhWwi_0HHUh2C9kQ4dUDCA4&uact=5&oq=site%3Asvaboda.org+%22%D0%B0%D0%BF%D0%B0%D0%B4%22&gs_lcp=Cgdnd3Mtd2l6EANKBAhBGAFKBAhGGABQ3BJYiBxg8hxoAXAAeACAAUCIAYABkgEBMpgBAKABAcABAQ&sclient=gws-wiz «апад»] — 1 вынік, [https://www.google.com/search?q=site%3Asvaboda.org+%22%D0%BD%D0%B0%D1%82%D0%BE%22&rlz=1C1CHBF_enBY850BY850&sxsrf=ALiCzsYvW33YUH4UjJ0eCx7NtG1U7Ti8fw%3A1656779923637&ei=k3TAYoPhJYj87_UPprKbkAs&ved=0ahUKEwjD9sWW0tr4AhUI_rsIHSbZBrIQ4dUDCA4&uact=5&oq=site%3Asvaboda.org+%22%D0%BD%D0%B0%D1%82%D0%BE%22&gs_lcp=Cgdnd3Mtd2l6EANKBAhBGAFKBAhGGABQmQJY-ARgwQZoAnAAeACAAVCIAZkCkgEBNJgBAKABAcABAQ&sclient=gws-wiz «НАТО»] — каля 2290 вынікаў, [https://www.google.com/search?q=site%3Asvaboda.org+%22%D0%BD%D0%B0%D1%82%D0%B0%22&rlz=1C1CHBF_enBY850BY850&sxsrf=ALiCzsaDe__JCHg7PovBcCz8V4Bri2Mwwg%3A1656780021681&ei=9XTAYt_wKOu39u8PssahmAs&ved=0ahUKEwifv6bF0tr4AhXrm_0HHTJjCLMQ4dUDCA4&uact=5&oq=site%3Asvaboda.org+%22%D0%BD%D0%B0%D1%82%D0%B0%22&gs_lcp=Cgdnd3Mtd2l6EANKBAhBGABKBAhGGABQAFhMYMYBaABwAHgAgAFPiAHhAZIBATOYAQCgAQHAAQE&sclient=gws-wiz «ната»] — 1220 вынікаў). Пэўны, што ў назвах катэгорыяў дакладна мае быць НАТО — з улікам практыкі ''абсалютна ўсіх'' балтыйскіх і славянскіх моўных разьдзелаў: pl Kategoria:Państwa należące do NATO, uk Категорія:Країни НАТО, lt Kategorija:NATO narės, ru Категория:Государства НАТО, bg Категория:Членове на НАТО, bs Kategorija:Države članice NATO-a, cs Kategorie:Státy NATO, hr Kategorija:Države članice NATO-a, hsb Kategorija:Čłonski stat NATO, rue Катеґорія:Державы НАТО, sk Kategória:Členovia NATO, sl Kategorija:Države pakta NATO, sr Категорија:Државе чланице НАТО-а. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 19:53, 2 ліпеня 2022 (+03) : Вітаю! Як маецеся? Паводле [[Вікіпэдыя:Крыніцы, вартыя_даверу#Тыпы крыніцаў]]: «Шматлікія артыкулы Вікіпэдыі грунтуюцца на навуковых матэрыялах. Такія крыніцы — акадэмічныя і рэцэнзаваныя публікацыі, манаграфіі, падручнікі — звычайна найбольш надзейныя. … Старайцеся, калі магчыма, кіравацца агульнапрынятым навуковым кансэнсусам. Калі існуюць разыходжаньні, варта зьмяшчаць спасылкі на крыніцы кожнага меркаваньня. … Навуковы матэрыял, артыкул, прыняты навуковай суполкай, лічыцца вартым даверу. Калі матэрыял апублікавалі ў атэставаных экспэртамі крыніцах або ў прафэсійнай акадэмічнай прэсе, хутчэй за ўсё яго ўжо папярэдне пряглядзеў прынамсі адзін навуковец-рэцэнзэнт. …навуковыя часопісы больш пажаданыя, каб атрымаць больш надзейны пункт гледжаньня.». Пры гэтым, апанэнт працягвае выдаляць надзейную акадэмічную крыніцу з артыкула [[Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы]], таму прашу абараніць гэтую старонку ад [[Вікіпэдыя:Вайна рэдагаваньняў]] і вандалізму з боку апанэнта дзеля захаваньня прыведзенай крыніцы ў навуковым часопісе ({{Артыкул|аўтар=Уладзімер Русаковіч.|загаловак=Беларуска-летувіскія дачыненьні (1997—1998 гг.)|спасылка=https://1drv.ms/b/s!Apku9dNcNG94hUyFAezS6vnm8cuF|выданьне=[[Белая вежа (часопіс)|Белая вежа]]|тып=часопіс|год=Кастрычнік 2017|нумар=7 (46)|старонкі=125-129|issn=2311-245x}}). З найлепшымі пажаданьнямі,--[[Удзельнік:W]] 9:15, 4 ліпеня 2022 (UTC+3) * Пачатковая кансэнсусная форма для ўсіх катэгорыяў — НАТО, таму тут мусіць абгрунтоўвацца менавіта перанос пад новую назву АПАД, і адной крыніцы (пагатоў не мовазнаўчай) дзеля гэтага не дастаткова. Як мінімум варта падаць меркаваньні беларускіх мовазнаўцаў, дзе б сьцьвярджалася і абгрунтоўвалася, што падобныя інтэрнацыянальныя назвы-скароты ня варта выкарыстоўваць у беларускай мове. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 00:08, 5 ліпеня 2022 (+03) :: Адзіная «надзейная акадэмічная крыніца», прыведзеная ўдзельнікам, які прыдумаў абрэвіятуру і самавольна перайменаваў катэгорыі — гэта артыкул самога гэтага ўдзельніка. {{-)}} :: Тым часам катэгорыі дагэтуль вандалізаваныя. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 18:29, 5 ліпеня 2022 (+03) ::: Вярнуў іншыя катэгорыі да пачатковага (кансэнсуснага) стану. Скарот АПАД зрэдку ўжываецца ў публікацыях розных аўтараў, што можна спраўдзіць праз пошук (filetype:pdf), але спарадычнае ўжываньне, вядома ж, не падстава татальна «беларусізаваць» назвы міжнародных арганізацыяў, вядомых у вартых даверу крыніцах (г.зн. масаваму чытачу) пераважна пад інтэрнацыянальнымі скаротамі. Пагатоў асабіста я не сустракаў меркаваньняў мовазнаўцаў, дзе б рэкамэндавалася беларусізаваць назвы міжнародных арганізацыяў. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 22:46, 5 ліпеня 2022 (+03) * Пачатковы кансэнсусны варыянт у артыкуле — гэта скарот НАТО. Пагатоў у крыніцах ён мае значна большае пашырэньне і, адпаведна, вядомасьць сярод чытачоў. Калі ня будзе спасылак на меркаваньні мовазнаўцаў, што трэба беларусізаваць падобныя назвы, то менавіта такая абрэвіятура мусіць быць прыярытэтнай у нашым моўным разьдзеле. І адмыслова дзеля ўдзельніка W, «''разьнёс уводзіны для лепшага мабільнага выгляду, каб 1-ы сказ быў асобна, тады шаблён:арганізацыя стаіць вышэй па-над асноўным тэкстам, дзе шаблёну і месца, анг. скарот у шаблёне''» паўтараю (бо раней ужо казаў пра гэта): ня трэба псаваць выгляд артыкулаў дзеля іх падладжваньня пад мабільную (дадатковую) вэрсію прагляду, калі вам не падабаецца разьмяшчэньне ў мабільнай вэрсіі шаблёну-карті, то, калі ласка, шукайце тэхнічны разьязак (спраўдзіце, ці ўсе карткі пераносяцца, магчыма, нейкія нармальна адлюстроўваюцца і, адпаведна, іншыя карта варта перарабіць адпаведныя чынам. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 14:52, 8 ліпеня 2022 (+03) == Уступленьне Ўкраіны ў Эўрапейскi Зьвяз → Уступленьне Ўкраіны ў Эўрапейскі Зьвяз == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} Пасьля пераносу выдаліць пачатковую старонку — лацінскія сымбалі ў беларускім тэксьце непатрэбныя. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 11:29, 14 красавіка 2022 (+03) {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Перанёс. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 12:33, 14 красавіка 2022 (+03) : Старонка зь мяшанкай кірыліцы і лацінкі ня выдаленая. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 12:43, 14 красавіка 2022 (+03) :: Перапрошваю. Здаецца, пазначыў не пакідаць перанакіраваньне. Выдаліў. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 14:36, 14 красавіка 2022 (+03) == Сардэчная недастатковасьць → Сэрцавая няздатнасьць == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} # [[Кароткі расейска-беларускі фізыялягічны слоўнік]] — [http://www.slounik.org/search?dict=fizyjarb&search=%D0%BD%D1%8F%D0%B7%D0%B4%D0%B0%D1%82%D0%BD%D0%B0%D1%81%D1%8C%D1%86%D1%8C&x=22&y=10 сэрцавая няздатнасьць]; # [[Беларуская навуковая тэрміналёгія]]. Nomina Anatomica Alboruthenica — сэрцава-судзінная [сыстэма]; # Было абмеркаваньне ў фэйсбучнай суполцы «[https://www.facebook.com/groups/pramovu/posts/2486676601606673 Толькі пра мову]». --<span style="text-shadow:-1px 0 lightblue,0 1px lightblue,1px 0 lightblue,0 -1px lightblue;">[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|<b style="color:#0645ad"> Taravyvan Adijene </b>]]</span> 20:23, 3 верасьня 2021 (+03) {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Артыкул пад новай назвай. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 12:35, 14 красавіка 2022 (+03) == Загрэб → Заграб == Паводле запыту [[Удзельнік:Gleb Leo]] ў [https://t.me/joinchat/BrMxyQ665g8yuRwCH3KL3Q тэлеграм-суполцы] ад 9 траўня, «ёсьць артыкул „[[Заграбская біржа]]“, але пры гэтым існуе „Загрэб“. На яго ж перанакіроўвае „Заграб“. Ці ня лепш зрабіць асноўнай назвай артыкула „Заграб“, таксама стварыўшы перанакіраваньне „Загрэб“? У беларускай мове ж у выпадку славянскіх моваў, наколькі я ведаю, адбываецца аканьне». {{Падтрымліваю}}.--[[Удзельнік:W]] 16:46, 13 траўня 2021 (UTC+3) * Ня маю пэўнага меркаваньня на гэты конт, але ў нядаўнім падобным абмеркаваньні [[Вікіпэдыя:Запыты на перанос#Нэрынга Дангвідзе → Нярынга Дангвідзе]] была спасылка на [[Добрапіс]]. У нашым выпадку ён падае толькі ЗАґрэб [http://dobrapis.belsat.eu/names.html (варта ўвесьці ў пошуку Загрэб)], пры гэтым пры пошуку на сайце [[Радыё Свабода]] Заграб мае [https://www.google.com/search?q=site%3Asvaboda.org+%D0%B7%D0%B0%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%B1&rlz=1C1CHBF_enBY850BY850&sxsrf=ALeKk03XzSAtpqt9MLmGXBWQO11yAu93Jg%3A1620913785966&ei=eS6dYID6OYPJgwefu7qADA&oq=site%3Asvaboda.org+%D0%B7%D0%B0%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%B1&gs_lcp=Cgdnd3Mtd2l6EANQnwdYghdg8hhoAXAAeACAAcwBiAHtBZIBBTcuMC4xmAEAoAEBqgEHZ3dzLXdpesABAQ&sclient=gws-wiz&ved=0ahUKEwjAmrGz5sbwAhWD5OAKHZ-dDsAQ4dUDCA0&uact=5 141 вынік], Загрэб — [https://www.google.com/search?q=site%3Asvaboda.org+%D0%B7%D0%B0%D0%B3%D1%80%D1%8D%D0%B1&rlz=1C1CHBF_enBY850BY850&sxsrf=ALeKk00pR_x0a6yvwy2BbUuHITAKaDOwhQ%3A1620913789824&ei=fS6dYI3nMamJjLsPq6imkA0&oq=site%3Asvaboda.org+%D0%B7%D0%B0%D0%B3%D1%80%D1%8D%D0%B1&gs_lcp=Cgdnd3Mtd2l6EANQs9ECWLDTAmDN1QJoAXAAeACAAUyIAdYBkgEBM5gBAKABAaoBB2d3cy13aXrAAQE&sclient=gws-wiz&ved=0ahUKEwjNmZ215sbwAhWpBGMBHSuUCdIQ4dUDCA0&uact=5 38 вынікаў]. Адзначу, што пераход арыгінальнага ненаціскнога «э» ў «а» пасьля «р» у іншых славянскіх мовах сустракаецца ў практыцы нашага разьдьзелу — [[Крамянчук]] (можа, хто яшчэ якія прыклады прывядзе). --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 17:01, 13 траўня 2021 (+03) == Габрыэль Руа → Габрыель Руа == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} Калегі, і яшчэ адна заўвага. Створаны мною тэкст пра Габрыэль Руа таксама выправілі без дыскусіі: імя Габры''э''ль зьмянілі на Габры''е''ль. Але ў францускай мове -е- адкрытая і ў тарашкевіцы мы перадаем гэта літарай — э. Напрыклад, часопіс ELLE — гэта -Эль-, а не -Ель-. Тое самае і з імем Габрыэль. Наш слынны дыяспарнік і знаўца францускай мовы Аляксандар Надсан таксама заўсёды схіляўся да формы -эль (Сантаэль, Мікаэль, Габрыэль і пад.). Прапаную вярнуць форму Габрыэль. Дзякуй. {{няма подпісу|Гарбацкі|18:20, 17 сакавіка 2021 (+03)}} * Наколькі я разумею, Мікаэль (якую, сапраўды, маем у [https://knihi.com/storage/pravapis2005.html БКП-2005] у п. 55.1, заўвага А) і Габрыель — гэта розныя выпадкі. Узьнікненьне ўстаноўнага [й] пасьля і (ы) разглядаецца ў пункце 51 БКП-2005: ''Пры асваеньні пазычаньняў паміж галоснымі ўзьнікае ўстаўны [й] (на пісьме рэалізуецца ў літарах е, ё, ю, я, і): а) пасьля і (ы): ― у сярэдзіне слова: абітурыент, віетнамец, дыез, дыета, карыес, мэдыевіст, пацыент, сіеста, спаніель, фіеста; Андора-ля-Віеха, '''Арыель''', Віетнам, Вэрвіе, '''Габрыель''', Гэнрыета, '''Даніель''', Жэнэвіева, Марыета, Рывіера, Трыест, Хавіер''. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 18:20, 17 сакавіка 2021 (+03) : Проста паглядзіце, як у тарашкевіцы перадаем імя [[Спэцыяльныя:Пошук/Габрыель|Габрыель]]. --<span style="text-shadow:-1px 0 lightblue,0 1px lightblue,1px 0 lightblue,0 -1px lightblue;">[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|<b style="color:#0645ad"> Taravyvan Adijene </b>]]</span> 23:20, 17 сакавіка 2021 (+03) {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Напісаньне Габрыель адпавядае сучаснай нармалізацыі [[Беларускі клясычны правапіс|Беларускага клясычнга правапісу]], прынятай да ўжытку ў Беларускай Вікіпэдыі ў якасьці правіла [[Вікіпэдыя:Правапіс]]. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 22:33, 25 красавіка 2021 (+03) == Нэрынга Дангвідзе → Нярынга Дангвідзе == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} Калегі, я стварыў старонку, прысьвечаную паэтцы і казачніцы Нэрынзе Дангвідзе. Атрымаў прапанову зьмяніць імя пісьменьніцы на Нярынга. Як літуаніст я ня бачу тут літары -я-. І пры жыцьці зь пісьменьніцай якраз высьвятлялі, як лепей аформіць беларускую прапіску ейнага імя. Сярод усіх варыянтаў: Нерынга, Нярынга і Нэрынга — апошні найбліжэй перадае ейнае імя. Дарэчы, у наркамаўцы ня проста так яе падаюць, як Нерынга. Тут пытаньне хутчэй — э ці -е, але ніяк не -я. Між іншым, у вікіпэдыі на тарашкевіцы ўжо ё артыкул — Нерынга (праз -е-), места ў Летуве. Варыянт ''Нярынга'' прыўносіць блытаніну. Прапаную вярнуць назву ''Нэрынга''. {{няма подпісу|Гарбацкі|18:36, 17 сакавіка 2021 (+03)}} * Тут пакуль толькі прапанова да пераносу. І асабіста я падтрымліваю наяўны варыянт (Нэрынга) — раз яго абрала сама пісьменьніца і ён больш адпавядае арыгінальнай летувіскай фанэтыцы ([[:Файл:Neringa.ogg]]). Дарэчы, артыкул пра адпаведнае места [[Нерынга]], выглядае, варта таксама перанесьці ў [[Нэрынга]]. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 18:36, 17 сакавіка 2021 (+03) : Дзякую за стварэньне старонкі абмеркаваньня, да ўсяго рукі не даходзяць. : Зьвярнуў увагу на напісаньне імені, бо ў летувіскім варыянце паэткі стаіць літара e, а не [[ė]]. Спраўдзіў вымаўленьне ў [[белсат]]аўскім сэрвісе [http://dobrapis.belsat.eu/names.html Добрапіс], запачаткаваным [[Зьміцер Саўка|Зьмітром Саўкам]]: канкрэтна ''Neringa Dangvydė'' там няма, аднак ёсьць ''Neringa Češkevičiutė'', якую сэрвіс прапануе вымаўляць НЯрынґа ЧашкявічУце. : У дадзеным абмеркаваньні не падымаю пытаньне, што рабіць з горадам [[Нерынга]]й, толькі зь пісьменьніцай. --<span style="text-shadow:-1px 0 lightblue,0 1px lightblue,1px 0 lightblue,0 -1px lightblue;">[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|<b style="color:#0645ad"> Taravyvan Adijene </b>]]</span> 23:17, 17 сакавіка 2021 (+03) :: А хіба назва места і асабовае імя ня маюць аднолькавае напісаньне і, адпаведна, вымаўленьне? Бо вышэй я прывёў гукавы файл з назвай места [[Нерынга]] (Neringa) па-летувіску і там даволі выразна прамаўляецца менавіта НЭ́рынга. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 12:55, 18 сакавіка 2021 (+03) ::: Добра, тады дадаём да пераносу і назву места Нерынга → Нярынга. --<span style="text-shadow:-1px 0 lightblue,0 1px lightblue,1px 0 lightblue,0 -1px lightblue;">[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|<b style="color:#0645ad"> Taravyvan Adijene </b>]]</span> 13:44, 18 сакавіка 2021 (+03) * Відаць, нашую спрэчку з Нэрынга/Нярынга можа разьвязаць хіба толькі [https://www.facebook.com/groups/pramovu зварот па тлумачэньне да спадара Вінцука Вячоркі], бо асабіста я не магу зразумець, чаму [[Добрапіс]] прапаноўвае перадаваць відавочнае Нэ́рынга як Ня́рынга і, на маю думку, тут нельга адкідаць магчымасьць недагляду або памылкі з боку стваральнікаў сэрвісу. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 13:55, 18 сакавіка 2021 (+03) :: «Добрапіс» падае пасьлядоўна. Тое самае і ў выпадку зь [[Нярыс]]ам. --<span style="text-shadow:-1px 0 lightblue,0 1px lightblue,1px 0 lightblue,0 -1px lightblue;">[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|<b style="color:#0645ad"> Taravyvan Adijene </b>]]</span> 16:13, 18 сакавіка 2021 (+03) ::: А гэта добры аргумэнт. Відаць, тут мы ўжо маем пэўную традыцыю. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 16:39, 18 сакавіка 2021 (+03) {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Выканаў перанос на падставе зьвестак [[Добрапіс]]у і выяўленай у абмеркаваньні аналёгіі з шырока ўжываным [[Нярыс]]ам пры адсутнасьці пярэчаньняў на гэтую аргумэнтацыю. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 22:41, 25 красавіка 2021 (+03) == [[Ulmus]] → [[Вяз]] == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} Ёсьць беларуская назва гэтага роду дрэваў, пашыранага ў Беларусі, якая прыводзіцца ў беларускай навуковай тэрміналёгіі па батаніцы ([http://slounik.org/bnt06b/l21 4. Ulmus L — вяз — вяз] // Батаніка. Агульная і спэцыяльная = Ботаніка. Агульная і спэцыяльная. — Менск: Інбелкульт, 1924.). Таксама «назвы пажадана падаваць у беларускім напісаньні», паводле [[Вікіпэдыя:Пагадненьні па назвах артыкулаў]], і ёсьць «агульнапрыняты беларускі адпаведнік», пашыраны ў тым ліку ў назвах відаў дрэваў гэтага роду.--[[Удзельнік:W]] 12:50, 27 лютага 2021 (UTC+3) * Сапраўды, у геаграфічна блізкіх моўных разьдзелах адпаведныя артыкулы маюць мясцовую, а не лацінскую назву + паводле [[Беларуская энцыкляпэдыя|БЭ]] (т. 4, с. 339), вяз — гэта асноўная назва. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 15:32, 27 лютага 2021 (+03) * Флора БССР падае назву роду Ільм, Вяз, Бераст. У новым выданьні Флора Беларусі надрукована толькі тры тома й там няма роду Ulmus. Можно перенесьці назву ў Вяз і захаваць пошук па ўсем сынонімам. --[[Удзельнік:SergeiSEE]] 20:47, 27 лютага 2021 (UTC+2) {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Выканаў перанос. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 22:51, 27 лютага 2021 (+03) == [[Быкава (станцыя)]] → [[Быкова (станцыя)]] == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} {{Мова-ru|Быко́во}}. [[Спэцыяльныя:Унёсак/217.117.125.88|217.117.125.88]] 19:17, 23 студзеня 2021 (+03) {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Выканана. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 21:45, 23 студзеня 2021 (+03) == [[:Катэгорыя:Супрацоўнікі КДБ]] → [[:Катэгорыя:Супрацоўнікі КДБ СССР]] == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} Каб пазьбегнуць блытаніны з КДБ Беларусі. [[Удзельнік:DobryBrat|DobryBrat]] ([[Гутаркі ўдзельніка:DobryBrat|гутаркі]]) 14:55, 9 сьнежня 2020 (+03) {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Выканана. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 21:45, 23 студзеня 2021 (+03) == [[:Катэгорыя:Камітэт дзяржаўнай бясьпекі]] → [[:Катэгорыя:Камітэт дзяржаўнай бясьпекі СССР]] == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} Каб пазьбегнуць блытаніны з КДБ Беларусі. [[Удзельнік:DobryBrat|DobryBrat]] ([[Гутаркі ўдзельніка:DobryBrat|гутаркі]]) 14:55, 9 сьнежня 2020 (+03) : Так, згодзен. --[[Удзельнік:Ліцьвін|Ліцьвін]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ліцьвін|гутаркі]]) 15:34, 9 сьнежня 2020 (+03) {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Выканана. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 21:45, 23 студзеня 2021 (+03) == [[Нізкіз]] → [[Nizkiz]] == Не гледзячы на абгрунтаваныя заўвагі на конт напісання назвы гурта, якія былі неаднаразова выказаныя [https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B1%D0%BC%D0%B5%D1%80%D0%BA%D0%B0%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D1%8C%D0%BD%D0%B5:%D0%9D%D1%96%D0%B7%D0%BA%D1%96%D0%B7 падчас рэцэнзавання артыкула], [https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D1%96%D0%BA%D1%96%D0%BF%D1%8D%D0%B4%D1%8B%D1%8F:%D0%9A%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%8B%D0%B4%D0%B0%D1%82%D1%8B_%D1%9E_%D0%B4%D0%BE%D0%B1%D1%80%D1%8B%D1%8F_%D0%B0%D1%80%D1%82%D1%8B%D0%BA%D1%83%D0%BB%D1%8B/%D0%9D%D1%96%D0%B7%D0%BA%D1%96%D0%B7 абмеркавання артыкула падчас намінацыі], вынік быў падведзены з поўным ігнараваннем заўваг. У мяне пытанне: гэта свядомая палітыка Вікіпедыі на тарашкевіцы? Я маю на ўвазе бяссэнсоўнасць працэсу рэцэнзавання і абмяркоўвання падчас намінацыі, калі ўсё роўна аўтар «за вушы» працягвае артыкул у тым стане, які задавольвае толькі яго, то бок пагаджаецца толькі з касметычнымі зменамі. Пытаюся выключна з пункту гледжання маёй прысутнасці тут, бо шкада часу на вычытку і рады, калі яны нікому не патрэбны. <span style="font-family: Century Gothic">[[Удзельнік:Vit Koz|Віт]]; [[Гутаркі ўдзельніка:Vit Koz|гутаркі]]</span> 00:55, 27 красавіка 2020 (+03) : Асабіста я ня бачу нейкай прынцыповасьці тут у лацінкавым напісаньні і, адпаведна, вялікай праблемы. Фармальна ў нас працуе [[ВП:ПНА]], згодна зь якім ''Замежныя імёны, назвы пажадана падаваць у беларускім напісаньні (Уладзімер Жырыноўскі, а не Владимир Жириновский). Калі няма агульнапрынятага беларускага адпаведніка, можна пісаць арыгінальную форму, але на пачатку артыкулу (у дужках) пажадана даць прыклад вымаўленьня: Linux (лінакс).'' Вядома, пра беларускую лацінку нічога не гаворыцца, але разам з тым у нас ёсьць артыкулы [[Мужыцкая праўда]], [[Беларус (1913)]], [[Беларускае жыцьцё (1919)]] і г. д. (у арыгінале ўсе гэтыя выданьні мелі толькі лацінкавыя назвы). Што датычыцца ўжываньня кірылічнай назвы менавіта гэтага гурту, то ў крыніцах яна ўсё ж сустракаецца: [http://archiwum.radyjo.net/4/93/Artykul/176647], [https://belsat.eu/in-focus/aglyad-spartovyh-navinau-157/], [https://www.youtube.com/watch?v=7qfueM38dvU]. Ня трэба забывацца, што згодна з [[ВП:БКП]] гэты разьдзел ствараецца кірыліцай і пытаньне аўтаматычнай трансьлітарацыі на лацінку дагэтуль, на жаль, ніхто не разьвязаў. Пагатоў большасьць чытачоў карыстаецца кірыліцай і можна выказаць здагадку, што пры пошуку назвы менавіта гэтага гурту яны наўрад ці будуць пераймацца пераключэньнем раскладкі. Адпаведна, наш разьдзел толькі выйграе ў праглядах. Я сам падтрымліваю лацінку і лацінкавыя назвы (абавязкова выкарыстоўваю пры даданьні файлаў у Вікісховішча), але я б не сказаў, што ўзьнятае тут пытаньне мае відавочны адказ. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 15:13, 27 красавіка 2020 (+03) :: Як я ўжо заўважыў раней, тут мы маем не імя, а брэнд, і мы проста ня маем права нешта выдумляць ад сябе, гэта неэнцыкляпэдычна. А якраз для тых, хто раптам будзе шукаць кірыліцай, проста робіцца перанакіраваньне.--[[Удзельнік:Lesnas ättling|Lesnas ättling]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Lesnas ättling|гутаркі]]) 17:13, 27 красавіка 2020 (+03) ::: Падтрымліваю! Катэгарычна ня згодны, што назву гурта — іхні брэнд — напісалі кірыліцай. Тое, што нехта там напісаў кірыліцай назву гурта — гэта іх праблемы. Калі з гэтым пагадзіцца, то тады прыйдзецца дзеля пасьлядоўнасьці вельмі многа чаго пераводзіць на кірыліцу. Лічу, гэта недарэчна.--[[Удзельнік:Ihar Baranouski|Ihar Baranouski]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ihar Baranouski|гутаркі]]) 22:09, 27 красавіка 2020 (+03) Пішуць Nizkiz? Хай будзе Nizkiz. Перанакіраваньня хопіць. --[[Удзельнік:Ліцьвін|Ліцьвін]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ліцьвін|гутаркі]]) 02:07, 28 красавіка 2020 (+03) : {{Супраць}} пераносу. Даў абгунтаваны адказ на заўвагу наконт напісаньня назвы гурта ў [[Вікіпэдыя:Кандыдаты ў добрыя артыкулы/Нізкіз#Камэнтары]] на падставе [[Вікіпэдыя:Крыніцы, вартыя даверу]]. Запыт выглядае на парушэньне [[Вікіпэдыя:Не даводзьце да абсурду#Не хадзіце па крузе ў дыскусіі]]. Падтрымліваю меркаваньне абодвух адмінаў наконт 2 прыведзеных правілаў [[Вікіпэдыя:Правапіс]] і [[Вікіпэдыя:Пагадненьні па назвах артыкулаў]], а таксама дастатковасьці ўжо створанага перанакіраваньня. Удзячны кожнаму ўдзельніку за рэцэнзіі, камэнтары, заўвагі, прапановы, крытыку, падтрымку і дапаўненьне, што спрыяе паляпшэньню артыкулаў.--[[Удзельнік:W]] 11:36, 28 красавіка 2020 (UTC+3) :: Адзначу, што парушэнне правіла [[Вікіпэдыя:Не даводзьце да абсурду]] мела месца менавіта пры напісанні артыкула Нізкіз. А дакладней: назва ТБ-праграмы Belsat Music Live па незразумелых дагэтуль прычынах азначана ў артыкуле як «Музыка ужывую». Не было прыведзена ніводнай АК на такое напісаньне, адзіным аргумэнтам стаў беларуска-ангельскі слоўнік… Відавочнае парушэньне [[Вікіпедыя:Не ўласным дасьледваньням]]. Нагадваю, для тых хто мабыць яшчэ не ўцяміў, Вікіпедыя — гэта энцыклапедыя (пакуль што яшчэ), то бок не ўласны блог, не інстаграм, не інтэрнэт-форум. Нельга прыдумваць факты, а толькі іх адлюстроўваць. Кожнае слова ў артыкуле, у ідэале, павінна падмацоўвацца АК. <span style="font-family: Century Gothic">[[Удзельнік:Vit Koz|Віт]]; [[Гутаркі ўдзельніка:Vit Koz|гутаркі]]</span> 12:46, 29 красавіка 2020 (+03) : {{За}} перанос (гл.вышэй).--[[Удзельнік:Lesnas ättling|Lesnas ättling]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Lesnas ättling|гутаркі]]) 17:09, 29 красавіка 2020 (+03) * Вока зачапілася: [https://nn.by/?c=ar&i=267168 Nizkiz у інтэрв’ю Жыццё-маліна: Мы адназначна вырашылі — навошта маўчаць пра тое, што ў цябе ўнутры] + прыведзеная ў прэамбуле артыкула спасылка больш не зьмяшчае кірылічнай трансьлітарацыі назвы. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 16:38, 24 студзеня 2021 (+03) ** Дадаў 3 крыніцы ў 3-х іншых СМІ з кірылічнай назвай гурта. Спадзяюся, пакінем існую зручную назву. З найлепшымі пажаданьнямі,--[[Удзельнік:W]] 12:50, 27 лютага 2021 (UTC+3) == [[Martin S.]] → [[Martin S]] == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} Змяніце, каліласка, адрас — https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/Martin_S. (з кропкай напрыканцы) на адрас https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/Martin_S (без кропкі) Пры наяўнасці кропкі напрыканцы немагчыма падзяліцца спасылкай на артыкул. Аўтапераходы не ўспрымаюць кропку, адрасуюць на адрас без кропкі, а такаой старонкі не існуе. Нават туткалі націснеце паераход, то не адрасуе. Дзякуй. {{Няма подпісу|Volnylitvin}} {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Стварыў перанакірваньне з [[Martin S]] на [[Martin S.]] Таксама вы можаце карыстацца пунтам мэню зьлева «Сталая спасылка», звычайна ў падбоных выпадках гэта дапамагае. --[[Удзельнік:Red_Winged_Duck|Red_Winged_Duck]] 14:28, 2 траўня 2019 (MSK) {{Новыя зьверху}} [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Запыты|Перанос]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Старонкі да пераносу| ]] 9751wpc89tp00uaqhy9sgi1wqw1n0y7 2329578 2329577 2022-07-24T07:13:59Z Ліцьвін 847 /* Кумаркі Каталёніі → Раёны Каталёніі */ артаграфія wikitext text/x-wiki {{/Шапка}}<!-- НЕ ВЫДАЛЯЙЦЕ ГЭТЫ РАДОК, ПІШЫЦЕ ПАД ІМ. І не забывайцеся на загаловак == Старая назва → Новая назва == plz don’t remove this comment and don’t forget to make a headline --> == Кумаркі Каталёніі → Раёны Каталёніі == У катэгорыі [[:Катэгорыя:Раёны Гішпаніі|Раёны Гішпаніі]] цяпер маем [[:Катэгорыя:Кумаркі Каталёніі|кумаркі Каталёніі]] (відаць, праз каталянскую мову), а па-гішпанску яшчэ мусяць быць [[:Катэгорыя:Кумаркі Валенсіі|кумаркі Валенсіі]], якія я паводле аналёгіі пасьпяшаўся назваць памылкова. Прапаную ўсе падкатэгорыі перайменаваць у раёны, каб пазьбегнуць блытаніны і розначытаньняў. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 08:19, 23 ліпеня 2022 (+03) : {{Падтрымліваю}} --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 15:56, 23 ліпеня 2022 (+03) : {{Падтрымліваю}} —<span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 17:14, 23 ліпеня 2022 (+03) А чаму раёны Гішпаніі нельга называць кумаркамі? Напрыклад па-гішпанску яны называюцца якраз кумаркамі — [[:es:Comarcas de España]]. Раёнамі яны называюцца толькі ў расейскай мове. Пры гэтым калі перакладаць гішпанскае слова «Comarcas» на беларускую мову праз Гугл-перакладчык, то атрымаем больш лягічнае для беларускай мовы слова «Паветаў». Я думаю мне ня трэба нікому тлумачыць адкуль у беларускай мове зьявілася слова «Раён». Таму адпаведная адмністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка Гішпаніі павінна называцца менавіта як [[кумарка]], а артыкул [[Паветы Гішпаніі]] павінен перанакіроўвацца на артыкул [[Кумаркі Гішпаніі]]. --[[Удзельнік:Ліцьвін|Ліцьвін]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ліцьвін|гутаркі]]) 10:11, 24 ліпеня 2022 (+03) == Corrections of file extensions == * [[:Файл:BelarusTV logo.gif]] → [[:Файл:BelarusTV logo.jpg]] * [[:Файл:Lapis Trubiacki - Kultpraśviet.gif]] → [[:Файл:Lapis Trubiacki - Kultpraśviet.jpg]] Hello! Sorry for writing in English. Please rename these two files that actually are JPEG files, not GIF.[[Удзельнік:Jonteemil|Jonteemil]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Jonteemil|гутаркі]]) 23:56, 7 ліпеня 2022 (+03) : Done. Thanks for noticing. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 22:13, 8 ліпеня 2022 (+03) == [[:Катэгорыя:Краіны-сяброўкі АПАД]] → [[:Катэгорыя:Краіны-сяброўкі НАТО]] == {{Вікіпэдыст|W}} прыдумаў для НАТО абрэвіятуру АПАД і перайменаваў усе падкатэгорыі [[:Катэгорыя:Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы|асноўнай катэгорыі]]. Варта вярнуць пад агульнапрынятую назву. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 10:48, 1 ліпеня 2022 (+03) : {{Супраць}}. Абрэвіятуру не прыдумляюць, бо тая ўтвараецца паводле правілаў [[Словаўтварэньне|словаўтварэньня]]. Гэты скарот АПАД існуе ў беларускамоўнай навуковай літаратуры, якую сустракаў у артыкулах беларускамоўнага кандыдата гістарычных навук [[Андрэй Валодзькін|Андрэя Валодзькіна]], які выкладае на [[Факультэт міжнародных адносін БДУ|Факультэце міжнародных адносін БДУ]]. НАТО ёсьць калькай, а не абрэвіятурай, і парушае [[Вікіпэдыя:Пагадненьні па назвах артыкулаў]]: «Замежныя імёны, назвы пажадана падаваць у беларускім напісаньні. Асноўны артыкул зьмяшчаецца на старонцы з разгорнутай назвай, а на старонцы з адпаведнай абрэвіятурай робіцца перанакіраваньне на асноўную. Прыклад: БНР і Беларуская Народная Рэспубліка». Інакш давядзецца пераймяноўваць створаны апанэнтам артыкул [[Аб’яднаны пашыральны інтэрфэйс ушытага ПЗ]], бо назва зь ягонай жа высновы апынецца «прыдуманай», як і ў шматлікіх іншых выпадках.--[[Удзельнік:W]] 16:26, 1 ліпеня 2022 (UTC+3) : Так, сапраўды, абрэвіятура АПАД зусім не зьўляецца распаўсюджанай, але ж асабіста мне больш да спадобы менавіта гэтая абрэвіятура, бо яна дакладна адпавядае поўнай назьве на беларускай мове. --[[Удзельнік:Ліцьвін|Ліцьвін]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ліцьвін|гутаркі]]) 21:11, 1 ліпеня 2022 (+03) :: Вітаю! Як маецеся? Вялікі дзякуй за падтрымку. Дадаў крыніцу ў навуковым часопісе, зацьверджаным [[Найвышэйшая атэстацыйная камісія Беларусі|Найвышэйшай атэстацыйнай камісіяй Беларусі]] для вычарпальнасьці. З найлепшымі пажаданьнямі,--[[Удзельнік:W]] 13:48, 1 ліпеня 2022 (UTC+3) Выкарыстаньне ўніфікаваных і агульнаўжываных у іншых мовах (ня толькі ангельскай) скаротаў датычна міжнародных (не беларускіх) арганізацыяў — гэта нармальная практыка ўсяго цывілізаванага сьвету. Пагатоў ніхто не забараняе падаваць у асноўным артыкуле беларускі скарот, які хоць часам і сустракаецца ў вартых даверу крыніцаў, але паводле статыстыкі ўжываньня ёсьць абсалютна не пазнавальным для чытачоў Вікіпэдыі ([[Радыё Свабода]]: [https://www.google.com/search?q=site%3Asvaboda.org+%22%D0%B0%D0%BF%D0%B0%D0%B4%22&rlz=1C1CHBF_enBY850BY850&sxsrf=ALiCzsb8Fcs_45OO2AOL5mKcu69SOSTf5Q%3A1656779917369&ei=jXTAYrqDFrCX9u8PyOytyA0&ved=0ahUKEwj6_ceT0tr4AhWwi_0HHUh2C9kQ4dUDCA4&uact=5&oq=site%3Asvaboda.org+%22%D0%B0%D0%BF%D0%B0%D0%B4%22&gs_lcp=Cgdnd3Mtd2l6EANKBAhBGAFKBAhGGABQ3BJYiBxg8hxoAXAAeACAAUCIAYABkgEBMpgBAKABAcABAQ&sclient=gws-wiz «апад»] — 1 вынік, [https://www.google.com/search?q=site%3Asvaboda.org+%22%D0%BD%D0%B0%D1%82%D0%BE%22&rlz=1C1CHBF_enBY850BY850&sxsrf=ALiCzsYvW33YUH4UjJ0eCx7NtG1U7Ti8fw%3A1656779923637&ei=k3TAYoPhJYj87_UPprKbkAs&ved=0ahUKEwjD9sWW0tr4AhUI_rsIHSbZBrIQ4dUDCA4&uact=5&oq=site%3Asvaboda.org+%22%D0%BD%D0%B0%D1%82%D0%BE%22&gs_lcp=Cgdnd3Mtd2l6EANKBAhBGAFKBAhGGABQmQJY-ARgwQZoAnAAeACAAVCIAZkCkgEBNJgBAKABAcABAQ&sclient=gws-wiz «НАТО»] — каля 2290 вынікаў, [https://www.google.com/search?q=site%3Asvaboda.org+%22%D0%BD%D0%B0%D1%82%D0%B0%22&rlz=1C1CHBF_enBY850BY850&sxsrf=ALiCzsaDe__JCHg7PovBcCz8V4Bri2Mwwg%3A1656780021681&ei=9XTAYt_wKOu39u8PssahmAs&ved=0ahUKEwifv6bF0tr4AhXrm_0HHTJjCLMQ4dUDCA4&uact=5&oq=site%3Asvaboda.org+%22%D0%BD%D0%B0%D1%82%D0%B0%22&gs_lcp=Cgdnd3Mtd2l6EANKBAhBGABKBAhGGABQAFhMYMYBaABwAHgAgAFPiAHhAZIBATOYAQCgAQHAAQE&sclient=gws-wiz «ната»] — 1220 вынікаў). Пэўны, што ў назвах катэгорыяў дакладна мае быць НАТО — з улікам практыкі ''абсалютна ўсіх'' балтыйскіх і славянскіх моўных разьдзелаў: pl Kategoria:Państwa należące do NATO, uk Категорія:Країни НАТО, lt Kategorija:NATO narės, ru Категория:Государства НАТО, bg Категория:Членове на НАТО, bs Kategorija:Države članice NATO-a, cs Kategorie:Státy NATO, hr Kategorija:Države članice NATO-a, hsb Kategorija:Čłonski stat NATO, rue Катеґорія:Державы НАТО, sk Kategória:Členovia NATO, sl Kategorija:Države pakta NATO, sr Категорија:Државе чланице НАТО-а. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 19:53, 2 ліпеня 2022 (+03) : Вітаю! Як маецеся? Паводле [[Вікіпэдыя:Крыніцы, вартыя_даверу#Тыпы крыніцаў]]: «Шматлікія артыкулы Вікіпэдыі грунтуюцца на навуковых матэрыялах. Такія крыніцы — акадэмічныя і рэцэнзаваныя публікацыі, манаграфіі, падручнікі — звычайна найбольш надзейныя. … Старайцеся, калі магчыма, кіравацца агульнапрынятым навуковым кансэнсусам. Калі існуюць разыходжаньні, варта зьмяшчаць спасылкі на крыніцы кожнага меркаваньня. … Навуковы матэрыял, артыкул, прыняты навуковай суполкай, лічыцца вартым даверу. Калі матэрыял апублікавалі ў атэставаных экспэртамі крыніцах або ў прафэсійнай акадэмічнай прэсе, хутчэй за ўсё яго ўжо папярэдне пряглядзеў прынамсі адзін навуковец-рэцэнзэнт. …навуковыя часопісы больш пажаданыя, каб атрымаць больш надзейны пункт гледжаньня.». Пры гэтым, апанэнт працягвае выдаляць надзейную акадэмічную крыніцу з артыкула [[Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы]], таму прашу абараніць гэтую старонку ад [[Вікіпэдыя:Вайна рэдагаваньняў]] і вандалізму з боку апанэнта дзеля захаваньня прыведзенай крыніцы ў навуковым часопісе ({{Артыкул|аўтар=Уладзімер Русаковіч.|загаловак=Беларуска-летувіскія дачыненьні (1997—1998 гг.)|спасылка=https://1drv.ms/b/s!Apku9dNcNG94hUyFAezS6vnm8cuF|выданьне=[[Белая вежа (часопіс)|Белая вежа]]|тып=часопіс|год=Кастрычнік 2017|нумар=7 (46)|старонкі=125-129|issn=2311-245x}}). З найлепшымі пажаданьнямі,--[[Удзельнік:W]] 9:15, 4 ліпеня 2022 (UTC+3) * Пачатковая кансэнсусная форма для ўсіх катэгорыяў — НАТО, таму тут мусіць абгрунтоўвацца менавіта перанос пад новую назву АПАД, і адной крыніцы (пагатоў не мовазнаўчай) дзеля гэтага не дастаткова. Як мінімум варта падаць меркаваньні беларускіх мовазнаўцаў, дзе б сьцьвярджалася і абгрунтоўвалася, што падобныя інтэрнацыянальныя назвы-скароты ня варта выкарыстоўваць у беларускай мове. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 00:08, 5 ліпеня 2022 (+03) :: Адзіная «надзейная акадэмічная крыніца», прыведзеная ўдзельнікам, які прыдумаў абрэвіятуру і самавольна перайменаваў катэгорыі — гэта артыкул самога гэтага ўдзельніка. {{-)}} :: Тым часам катэгорыі дагэтуль вандалізаваныя. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 18:29, 5 ліпеня 2022 (+03) ::: Вярнуў іншыя катэгорыі да пачатковага (кансэнсуснага) стану. Скарот АПАД зрэдку ўжываецца ў публікацыях розных аўтараў, што можна спраўдзіць праз пошук (filetype:pdf), але спарадычнае ўжываньне, вядома ж, не падстава татальна «беларусізаваць» назвы міжнародных арганізацыяў, вядомых у вартых даверу крыніцах (г.зн. масаваму чытачу) пераважна пад інтэрнацыянальнымі скаротамі. Пагатоў асабіста я не сустракаў меркаваньняў мовазнаўцаў, дзе б рэкамэндавалася беларусізаваць назвы міжнародных арганізацыяў. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 22:46, 5 ліпеня 2022 (+03) * Пачатковы кансэнсусны варыянт у артыкуле — гэта скарот НАТО. Пагатоў у крыніцах ён мае значна большае пашырэньне і, адпаведна, вядомасьць сярод чытачоў. Калі ня будзе спасылак на меркаваньні мовазнаўцаў, што трэба беларусізаваць падобныя назвы, то менавіта такая абрэвіятура мусіць быць прыярытэтнай у нашым моўным разьдзеле. І адмыслова дзеля ўдзельніка W, «''разьнёс уводзіны для лепшага мабільнага выгляду, каб 1-ы сказ быў асобна, тады шаблён:арганізацыя стаіць вышэй па-над асноўным тэкстам, дзе шаблёну і месца, анг. скарот у шаблёне''» паўтараю (бо раней ужо казаў пра гэта): ня трэба псаваць выгляд артыкулаў дзеля іх падладжваньня пад мабільную (дадатковую) вэрсію прагляду, калі вам не падабаецца разьмяшчэньне ў мабільнай вэрсіі шаблёну-карті, то, калі ласка, шукайце тэхнічны разьязак (спраўдзіце, ці ўсе карткі пераносяцца, магчыма, нейкія нармальна адлюстроўваюцца і, адпаведна, іншыя карта варта перарабіць адпаведныя чынам. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 14:52, 8 ліпеня 2022 (+03) == Уступленьне Ўкраіны ў Эўрапейскi Зьвяз → Уступленьне Ўкраіны ў Эўрапейскі Зьвяз == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} Пасьля пераносу выдаліць пачатковую старонку — лацінскія сымбалі ў беларускім тэксьце непатрэбныя. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 11:29, 14 красавіка 2022 (+03) {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Перанёс. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 12:33, 14 красавіка 2022 (+03) : Старонка зь мяшанкай кірыліцы і лацінкі ня выдаленая. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 12:43, 14 красавіка 2022 (+03) :: Перапрошваю. Здаецца, пазначыў не пакідаць перанакіраваньне. Выдаліў. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 14:36, 14 красавіка 2022 (+03) == Сардэчная недастатковасьць → Сэрцавая няздатнасьць == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} # [[Кароткі расейска-беларускі фізыялягічны слоўнік]] — [http://www.slounik.org/search?dict=fizyjarb&search=%D0%BD%D1%8F%D0%B7%D0%B4%D0%B0%D1%82%D0%BD%D0%B0%D1%81%D1%8C%D1%86%D1%8C&x=22&y=10 сэрцавая няздатнасьць]; # [[Беларуская навуковая тэрміналёгія]]. Nomina Anatomica Alboruthenica — сэрцава-судзінная [сыстэма]; # Было абмеркаваньне ў фэйсбучнай суполцы «[https://www.facebook.com/groups/pramovu/posts/2486676601606673 Толькі пра мову]». --<span style="text-shadow:-1px 0 lightblue,0 1px lightblue,1px 0 lightblue,0 -1px lightblue;">[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|<b style="color:#0645ad"> Taravyvan Adijene </b>]]</span> 20:23, 3 верасьня 2021 (+03) {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Артыкул пад новай назвай. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 12:35, 14 красавіка 2022 (+03) == Загрэб → Заграб == Паводле запыту [[Удзельнік:Gleb Leo]] ў [https://t.me/joinchat/BrMxyQ665g8yuRwCH3KL3Q тэлеграм-суполцы] ад 9 траўня, «ёсьць артыкул „[[Заграбская біржа]]“, але пры гэтым існуе „Загрэб“. На яго ж перанакіроўвае „Заграб“. Ці ня лепш зрабіць асноўнай назвай артыкула „Заграб“, таксама стварыўшы перанакіраваньне „Загрэб“? У беларускай мове ж у выпадку славянскіх моваў, наколькі я ведаю, адбываецца аканьне». {{Падтрымліваю}}.--[[Удзельнік:W]] 16:46, 13 траўня 2021 (UTC+3) * Ня маю пэўнага меркаваньня на гэты конт, але ў нядаўнім падобным абмеркаваньні [[Вікіпэдыя:Запыты на перанос#Нэрынга Дангвідзе → Нярынга Дангвідзе]] была спасылка на [[Добрапіс]]. У нашым выпадку ён падае толькі ЗАґрэб [http://dobrapis.belsat.eu/names.html (варта ўвесьці ў пошуку Загрэб)], пры гэтым пры пошуку на сайце [[Радыё Свабода]] Заграб мае [https://www.google.com/search?q=site%3Asvaboda.org+%D0%B7%D0%B0%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%B1&rlz=1C1CHBF_enBY850BY850&sxsrf=ALeKk03XzSAtpqt9MLmGXBWQO11yAu93Jg%3A1620913785966&ei=eS6dYID6OYPJgwefu7qADA&oq=site%3Asvaboda.org+%D0%B7%D0%B0%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%B1&gs_lcp=Cgdnd3Mtd2l6EANQnwdYghdg8hhoAXAAeACAAcwBiAHtBZIBBTcuMC4xmAEAoAEBqgEHZ3dzLXdpesABAQ&sclient=gws-wiz&ved=0ahUKEwjAmrGz5sbwAhWD5OAKHZ-dDsAQ4dUDCA0&uact=5 141 вынік], Загрэб — [https://www.google.com/search?q=site%3Asvaboda.org+%D0%B7%D0%B0%D0%B3%D1%80%D1%8D%D0%B1&rlz=1C1CHBF_enBY850BY850&sxsrf=ALeKk00pR_x0a6yvwy2BbUuHITAKaDOwhQ%3A1620913789824&ei=fS6dYI3nMamJjLsPq6imkA0&oq=site%3Asvaboda.org+%D0%B7%D0%B0%D0%B3%D1%80%D1%8D%D0%B1&gs_lcp=Cgdnd3Mtd2l6EANQs9ECWLDTAmDN1QJoAXAAeACAAUyIAdYBkgEBM5gBAKABAaoBB2d3cy13aXrAAQE&sclient=gws-wiz&ved=0ahUKEwjNmZ215sbwAhWpBGMBHSuUCdIQ4dUDCA0&uact=5 38 вынікаў]. Адзначу, што пераход арыгінальнага ненаціскнога «э» ў «а» пасьля «р» у іншых славянскіх мовах сустракаецца ў практыцы нашага разьдьзелу — [[Крамянчук]] (можа, хто яшчэ якія прыклады прывядзе). --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 17:01, 13 траўня 2021 (+03) == Габрыэль Руа → Габрыель Руа == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} Калегі, і яшчэ адна заўвага. Створаны мною тэкст пра Габрыэль Руа таксама выправілі без дыскусіі: імя Габры''э''ль зьмянілі на Габры''е''ль. Але ў францускай мове -е- адкрытая і ў тарашкевіцы мы перадаем гэта літарай — э. Напрыклад, часопіс ELLE — гэта -Эль-, а не -Ель-. Тое самае і з імем Габрыэль. Наш слынны дыяспарнік і знаўца францускай мовы Аляксандар Надсан таксама заўсёды схіляўся да формы -эль (Сантаэль, Мікаэль, Габрыэль і пад.). Прапаную вярнуць форму Габрыэль. Дзякуй. {{няма подпісу|Гарбацкі|18:20, 17 сакавіка 2021 (+03)}} * Наколькі я разумею, Мікаэль (якую, сапраўды, маем у [https://knihi.com/storage/pravapis2005.html БКП-2005] у п. 55.1, заўвага А) і Габрыель — гэта розныя выпадкі. Узьнікненьне ўстаноўнага [й] пасьля і (ы) разглядаецца ў пункце 51 БКП-2005: ''Пры асваеньні пазычаньняў паміж галоснымі ўзьнікае ўстаўны [й] (на пісьме рэалізуецца ў літарах е, ё, ю, я, і): а) пасьля і (ы): ― у сярэдзіне слова: абітурыент, віетнамец, дыез, дыета, карыес, мэдыевіст, пацыент, сіеста, спаніель, фіеста; Андора-ля-Віеха, '''Арыель''', Віетнам, Вэрвіе, '''Габрыель''', Гэнрыета, '''Даніель''', Жэнэвіева, Марыета, Рывіера, Трыест, Хавіер''. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 18:20, 17 сакавіка 2021 (+03) : Проста паглядзіце, як у тарашкевіцы перадаем імя [[Спэцыяльныя:Пошук/Габрыель|Габрыель]]. --<span style="text-shadow:-1px 0 lightblue,0 1px lightblue,1px 0 lightblue,0 -1px lightblue;">[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|<b style="color:#0645ad"> Taravyvan Adijene </b>]]</span> 23:20, 17 сакавіка 2021 (+03) {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Напісаньне Габрыель адпавядае сучаснай нармалізацыі [[Беларускі клясычны правапіс|Беларускага клясычнга правапісу]], прынятай да ўжытку ў Беларускай Вікіпэдыі ў якасьці правіла [[Вікіпэдыя:Правапіс]]. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 22:33, 25 красавіка 2021 (+03) == Нэрынга Дангвідзе → Нярынга Дангвідзе == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} Калегі, я стварыў старонку, прысьвечаную паэтцы і казачніцы Нэрынзе Дангвідзе. Атрымаў прапанову зьмяніць імя пісьменьніцы на Нярынга. Як літуаніст я ня бачу тут літары -я-. І пры жыцьці зь пісьменьніцай якраз высьвятлялі, як лепей аформіць беларускую прапіску ейнага імя. Сярод усіх варыянтаў: Нерынга, Нярынга і Нэрынга — апошні найбліжэй перадае ейнае імя. Дарэчы, у наркамаўцы ня проста так яе падаюць, як Нерынга. Тут пытаньне хутчэй — э ці -е, але ніяк не -я. Між іншым, у вікіпэдыі на тарашкевіцы ўжо ё артыкул — Нерынга (праз -е-), места ў Летуве. Варыянт ''Нярынга'' прыўносіць блытаніну. Прапаную вярнуць назву ''Нэрынга''. {{няма подпісу|Гарбацкі|18:36, 17 сакавіка 2021 (+03)}} * Тут пакуль толькі прапанова да пераносу. І асабіста я падтрымліваю наяўны варыянт (Нэрынга) — раз яго абрала сама пісьменьніца і ён больш адпавядае арыгінальнай летувіскай фанэтыцы ([[:Файл:Neringa.ogg]]). Дарэчы, артыкул пра адпаведнае места [[Нерынга]], выглядае, варта таксама перанесьці ў [[Нэрынга]]. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 18:36, 17 сакавіка 2021 (+03) : Дзякую за стварэньне старонкі абмеркаваньня, да ўсяго рукі не даходзяць. : Зьвярнуў увагу на напісаньне імені, бо ў летувіскім варыянце паэткі стаіць літара e, а не [[ė]]. Спраўдзіў вымаўленьне ў [[белсат]]аўскім сэрвісе [http://dobrapis.belsat.eu/names.html Добрапіс], запачаткаваным [[Зьміцер Саўка|Зьмітром Саўкам]]: канкрэтна ''Neringa Dangvydė'' там няма, аднак ёсьць ''Neringa Češkevičiutė'', якую сэрвіс прапануе вымаўляць НЯрынґа ЧашкявічУце. : У дадзеным абмеркаваньні не падымаю пытаньне, што рабіць з горадам [[Нерынга]]й, толькі зь пісьменьніцай. --<span style="text-shadow:-1px 0 lightblue,0 1px lightblue,1px 0 lightblue,0 -1px lightblue;">[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|<b style="color:#0645ad"> Taravyvan Adijene </b>]]</span> 23:17, 17 сакавіка 2021 (+03) :: А хіба назва места і асабовае імя ня маюць аднолькавае напісаньне і, адпаведна, вымаўленьне? Бо вышэй я прывёў гукавы файл з назвай места [[Нерынга]] (Neringa) па-летувіску і там даволі выразна прамаўляецца менавіта НЭ́рынга. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 12:55, 18 сакавіка 2021 (+03) ::: Добра, тады дадаём да пераносу і назву места Нерынга → Нярынга. --<span style="text-shadow:-1px 0 lightblue,0 1px lightblue,1px 0 lightblue,0 -1px lightblue;">[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|<b style="color:#0645ad"> Taravyvan Adijene </b>]]</span> 13:44, 18 сакавіка 2021 (+03) * Відаць, нашую спрэчку з Нэрынга/Нярынга можа разьвязаць хіба толькі [https://www.facebook.com/groups/pramovu зварот па тлумачэньне да спадара Вінцука Вячоркі], бо асабіста я не магу зразумець, чаму [[Добрапіс]] прапаноўвае перадаваць відавочнае Нэ́рынга як Ня́рынга і, на маю думку, тут нельга адкідаць магчымасьць недагляду або памылкі з боку стваральнікаў сэрвісу. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 13:55, 18 сакавіка 2021 (+03) :: «Добрапіс» падае пасьлядоўна. Тое самае і ў выпадку зь [[Нярыс]]ам. --<span style="text-shadow:-1px 0 lightblue,0 1px lightblue,1px 0 lightblue,0 -1px lightblue;">[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|<b style="color:#0645ad"> Taravyvan Adijene </b>]]</span> 16:13, 18 сакавіка 2021 (+03) ::: А гэта добры аргумэнт. Відаць, тут мы ўжо маем пэўную традыцыю. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 16:39, 18 сакавіка 2021 (+03) {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Выканаў перанос на падставе зьвестак [[Добрапіс]]у і выяўленай у абмеркаваньні аналёгіі з шырока ўжываным [[Нярыс]]ам пры адсутнасьці пярэчаньняў на гэтую аргумэнтацыю. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 22:41, 25 красавіка 2021 (+03) == [[Ulmus]] → [[Вяз]] == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} Ёсьць беларуская назва гэтага роду дрэваў, пашыранага ў Беларусі, якая прыводзіцца ў беларускай навуковай тэрміналёгіі па батаніцы ([http://slounik.org/bnt06b/l21 4. Ulmus L — вяз — вяз] // Батаніка. Агульная і спэцыяльная = Ботаніка. Агульная і спэцыяльная. — Менск: Інбелкульт, 1924.). Таксама «назвы пажадана падаваць у беларускім напісаньні», паводле [[Вікіпэдыя:Пагадненьні па назвах артыкулаў]], і ёсьць «агульнапрыняты беларускі адпаведнік», пашыраны ў тым ліку ў назвах відаў дрэваў гэтага роду.--[[Удзельнік:W]] 12:50, 27 лютага 2021 (UTC+3) * Сапраўды, у геаграфічна блізкіх моўных разьдзелах адпаведныя артыкулы маюць мясцовую, а не лацінскую назву + паводле [[Беларуская энцыкляпэдыя|БЭ]] (т. 4, с. 339), вяз — гэта асноўная назва. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 15:32, 27 лютага 2021 (+03) * Флора БССР падае назву роду Ільм, Вяз, Бераст. У новым выданьні Флора Беларусі надрукована толькі тры тома й там няма роду Ulmus. Можно перенесьці назву ў Вяз і захаваць пошук па ўсем сынонімам. --[[Удзельнік:SergeiSEE]] 20:47, 27 лютага 2021 (UTC+2) {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Выканаў перанос. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 22:51, 27 лютага 2021 (+03) == [[Быкава (станцыя)]] → [[Быкова (станцыя)]] == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} {{Мова-ru|Быко́во}}. [[Спэцыяльныя:Унёсак/217.117.125.88|217.117.125.88]] 19:17, 23 студзеня 2021 (+03) {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Выканана. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 21:45, 23 студзеня 2021 (+03) == [[:Катэгорыя:Супрацоўнікі КДБ]] → [[:Катэгорыя:Супрацоўнікі КДБ СССР]] == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} Каб пазьбегнуць блытаніны з КДБ Беларусі. [[Удзельнік:DobryBrat|DobryBrat]] ([[Гутаркі ўдзельніка:DobryBrat|гутаркі]]) 14:55, 9 сьнежня 2020 (+03) {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Выканана. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 21:45, 23 студзеня 2021 (+03) == [[:Катэгорыя:Камітэт дзяржаўнай бясьпекі]] → [[:Катэгорыя:Камітэт дзяржаўнай бясьпекі СССР]] == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} Каб пазьбегнуць блытаніны з КДБ Беларусі. [[Удзельнік:DobryBrat|DobryBrat]] ([[Гутаркі ўдзельніка:DobryBrat|гутаркі]]) 14:55, 9 сьнежня 2020 (+03) : Так, згодзен. --[[Удзельнік:Ліцьвін|Ліцьвін]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ліцьвін|гутаркі]]) 15:34, 9 сьнежня 2020 (+03) {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Выканана. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 21:45, 23 студзеня 2021 (+03) == [[Нізкіз]] → [[Nizkiz]] == Не гледзячы на абгрунтаваныя заўвагі на конт напісання назвы гурта, якія былі неаднаразова выказаныя [https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B1%D0%BC%D0%B5%D1%80%D0%BA%D0%B0%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D1%8C%D0%BD%D0%B5:%D0%9D%D1%96%D0%B7%D0%BA%D1%96%D0%B7 падчас рэцэнзавання артыкула], [https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D1%96%D0%BA%D1%96%D0%BF%D1%8D%D0%B4%D1%8B%D1%8F:%D0%9A%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%8B%D0%B4%D0%B0%D1%82%D1%8B_%D1%9E_%D0%B4%D0%BE%D0%B1%D1%80%D1%8B%D1%8F_%D0%B0%D1%80%D1%82%D1%8B%D0%BA%D1%83%D0%BB%D1%8B/%D0%9D%D1%96%D0%B7%D0%BA%D1%96%D0%B7 абмеркавання артыкула падчас намінацыі], вынік быў падведзены з поўным ігнараваннем заўваг. У мяне пытанне: гэта свядомая палітыка Вікіпедыі на тарашкевіцы? Я маю на ўвазе бяссэнсоўнасць працэсу рэцэнзавання і абмяркоўвання падчас намінацыі, калі ўсё роўна аўтар «за вушы» працягвае артыкул у тым стане, які задавольвае толькі яго, то бок пагаджаецца толькі з касметычнымі зменамі. Пытаюся выключна з пункту гледжання маёй прысутнасці тут, бо шкада часу на вычытку і рады, калі яны нікому не патрэбны. <span style="font-family: Century Gothic">[[Удзельнік:Vit Koz|Віт]]; [[Гутаркі ўдзельніка:Vit Koz|гутаркі]]</span> 00:55, 27 красавіка 2020 (+03) : Асабіста я ня бачу нейкай прынцыповасьці тут у лацінкавым напісаньні і, адпаведна, вялікай праблемы. Фармальна ў нас працуе [[ВП:ПНА]], згодна зь якім ''Замежныя імёны, назвы пажадана падаваць у беларускім напісаньні (Уладзімер Жырыноўскі, а не Владимир Жириновский). Калі няма агульнапрынятага беларускага адпаведніка, можна пісаць арыгінальную форму, але на пачатку артыкулу (у дужках) пажадана даць прыклад вымаўленьня: Linux (лінакс).'' Вядома, пра беларускую лацінку нічога не гаворыцца, але разам з тым у нас ёсьць артыкулы [[Мужыцкая праўда]], [[Беларус (1913)]], [[Беларускае жыцьцё (1919)]] і г. д. (у арыгінале ўсе гэтыя выданьні мелі толькі лацінкавыя назвы). Што датычыцца ўжываньня кірылічнай назвы менавіта гэтага гурту, то ў крыніцах яна ўсё ж сустракаецца: [http://archiwum.radyjo.net/4/93/Artykul/176647], [https://belsat.eu/in-focus/aglyad-spartovyh-navinau-157/], [https://www.youtube.com/watch?v=7qfueM38dvU]. Ня трэба забывацца, што згодна з [[ВП:БКП]] гэты разьдзел ствараецца кірыліцай і пытаньне аўтаматычнай трансьлітарацыі на лацінку дагэтуль, на жаль, ніхто не разьвязаў. Пагатоў большасьць чытачоў карыстаецца кірыліцай і можна выказаць здагадку, што пры пошуку назвы менавіта гэтага гурту яны наўрад ці будуць пераймацца пераключэньнем раскладкі. Адпаведна, наш разьдзел толькі выйграе ў праглядах. Я сам падтрымліваю лацінку і лацінкавыя назвы (абавязкова выкарыстоўваю пры даданьні файлаў у Вікісховішча), але я б не сказаў, што ўзьнятае тут пытаньне мае відавочны адказ. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 15:13, 27 красавіка 2020 (+03) :: Як я ўжо заўважыў раней, тут мы маем не імя, а брэнд, і мы проста ня маем права нешта выдумляць ад сябе, гэта неэнцыкляпэдычна. А якраз для тых, хто раптам будзе шукаць кірыліцай, проста робіцца перанакіраваньне.--[[Удзельнік:Lesnas ättling|Lesnas ättling]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Lesnas ättling|гутаркі]]) 17:13, 27 красавіка 2020 (+03) ::: Падтрымліваю! Катэгарычна ня згодны, што назву гурта — іхні брэнд — напісалі кірыліцай. Тое, што нехта там напісаў кірыліцай назву гурта — гэта іх праблемы. Калі з гэтым пагадзіцца, то тады прыйдзецца дзеля пасьлядоўнасьці вельмі многа чаго пераводзіць на кірыліцу. Лічу, гэта недарэчна.--[[Удзельнік:Ihar Baranouski|Ihar Baranouski]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ihar Baranouski|гутаркі]]) 22:09, 27 красавіка 2020 (+03) Пішуць Nizkiz? Хай будзе Nizkiz. Перанакіраваньня хопіць. --[[Удзельнік:Ліцьвін|Ліцьвін]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ліцьвін|гутаркі]]) 02:07, 28 красавіка 2020 (+03) : {{Супраць}} пераносу. Даў абгунтаваны адказ на заўвагу наконт напісаньня назвы гурта ў [[Вікіпэдыя:Кандыдаты ў добрыя артыкулы/Нізкіз#Камэнтары]] на падставе [[Вікіпэдыя:Крыніцы, вартыя даверу]]. Запыт выглядае на парушэньне [[Вікіпэдыя:Не даводзьце да абсурду#Не хадзіце па крузе ў дыскусіі]]. Падтрымліваю меркаваньне абодвух адмінаў наконт 2 прыведзеных правілаў [[Вікіпэдыя:Правапіс]] і [[Вікіпэдыя:Пагадненьні па назвах артыкулаў]], а таксама дастатковасьці ўжо створанага перанакіраваньня. Удзячны кожнаму ўдзельніку за рэцэнзіі, камэнтары, заўвагі, прапановы, крытыку, падтрымку і дапаўненьне, што спрыяе паляпшэньню артыкулаў.--[[Удзельнік:W]] 11:36, 28 красавіка 2020 (UTC+3) :: Адзначу, што парушэнне правіла [[Вікіпэдыя:Не даводзьце да абсурду]] мела месца менавіта пры напісанні артыкула Нізкіз. А дакладней: назва ТБ-праграмы Belsat Music Live па незразумелых дагэтуль прычынах азначана ў артыкуле як «Музыка ужывую». Не было прыведзена ніводнай АК на такое напісаньне, адзіным аргумэнтам стаў беларуска-ангельскі слоўнік… Відавочнае парушэньне [[Вікіпедыя:Не ўласным дасьледваньням]]. Нагадваю, для тых хто мабыць яшчэ не ўцяміў, Вікіпедыя — гэта энцыклапедыя (пакуль што яшчэ), то бок не ўласны блог, не інстаграм, не інтэрнэт-форум. Нельга прыдумваць факты, а толькі іх адлюстроўваць. Кожнае слова ў артыкуле, у ідэале, павінна падмацоўвацца АК. <span style="font-family: Century Gothic">[[Удзельнік:Vit Koz|Віт]]; [[Гутаркі ўдзельніка:Vit Koz|гутаркі]]</span> 12:46, 29 красавіка 2020 (+03) : {{За}} перанос (гл.вышэй).--[[Удзельнік:Lesnas ättling|Lesnas ättling]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Lesnas ättling|гутаркі]]) 17:09, 29 красавіка 2020 (+03) * Вока зачапілася: [https://nn.by/?c=ar&i=267168 Nizkiz у інтэрв’ю Жыццё-маліна: Мы адназначна вырашылі — навошта маўчаць пра тое, што ў цябе ўнутры] + прыведзеная ў прэамбуле артыкула спасылка больш не зьмяшчае кірылічнай трансьлітарацыі назвы. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 16:38, 24 студзеня 2021 (+03) ** Дадаў 3 крыніцы ў 3-х іншых СМІ з кірылічнай назвай гурта. Спадзяюся, пакінем існую зручную назву. З найлепшымі пажаданьнямі,--[[Удзельнік:W]] 12:50, 27 лютага 2021 (UTC+3) == [[Martin S.]] → [[Martin S]] == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} Змяніце, каліласка, адрас — https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/Martin_S. (з кропкай напрыканцы) на адрас https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/Martin_S (без кропкі) Пры наяўнасці кропкі напрыканцы немагчыма падзяліцца спасылкай на артыкул. Аўтапераходы не ўспрымаюць кропку, адрасуюць на адрас без кропкі, а такаой старонкі не існуе. Нават туткалі націснеце паераход, то не адрасуе. Дзякуй. {{Няма подпісу|Volnylitvin}} {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Стварыў перанакірваньне з [[Martin S]] на [[Martin S.]] Таксама вы можаце карыстацца пунтам мэню зьлева «Сталая спасылка», звычайна ў падбоных выпадках гэта дапамагае. --[[Удзельнік:Red_Winged_Duck|Red_Winged_Duck]] 14:28, 2 траўня 2019 (MSK) {{Новыя зьверху}} [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Запыты|Перанос]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Старонкі да пераносу| ]] t68tb4dlmkap135axgzxx8dqojloe1o 2329580 2329578 2022-07-24T07:14:58Z Ліцьвін 847 /* Кумаркі Каталёніі → Раёны Каталёніі */ выпраўленьне спасылак wikitext text/x-wiki {{/Шапка}}<!-- НЕ ВЫДАЛЯЙЦЕ ГЭТЫ РАДОК, ПІШЫЦЕ ПАД ІМ. І не забывайцеся на загаловак == Старая назва → Новая назва == plz don’t remove this comment and don’t forget to make a headline --> == Кумаркі Каталёніі → Раёны Каталёніі == У катэгорыі [[:Катэгорыя:Раёны Гішпаніі|Раёны Гішпаніі]] цяпер маем [[:Катэгорыя:Кумаркі Каталёніі|кумаркі Каталёніі]] (відаць, праз каталянскую мову), а па-гішпанску яшчэ мусяць быць [[:Катэгорыя:Кумаркі Валенсіі|кумаркі Валенсіі]], якія я паводле аналёгіі пасьпяшаўся назваць памылкова. Прапаную ўсе падкатэгорыі перайменаваць у раёны, каб пазьбегнуць блытаніны і розначытаньняў. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 08:19, 23 ліпеня 2022 (+03) : {{Падтрымліваю}} --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 15:56, 23 ліпеня 2022 (+03) : {{Падтрымліваю}} —<span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 17:14, 23 ліпеня 2022 (+03) А чаму раёны Гішпаніі нельга называць кумаркамі? Напрыклад па-гішпанску яны называюцца якраз кумаркамі — [[:es:Comarcas de España]]. Раёнамі яны называюцца толькі ў расейскай мове. Пры гэтым калі перакладаць гішпанскае слова «Comarcas» на беларускую мову праз Гугл-перакладчык, то атрымаем больш лягічнае для беларускай мовы слова «Паветаў». Я думаю мне ня трэба нікому тлумачыць адкуль у беларускай мове зьявілася слова «[[Раён]]». Таму адпаведная адмністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка Гішпаніі павінна называцца менавіта як [[кумарка]], а артыкул [[Паветы Гішпаніі]] павінен перанакіроўвацца на артыкул [[Кумаркі Гішпаніі]]. --[[Удзельнік:Ліцьвін|Ліцьвін]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ліцьвін|гутаркі]]) 10:11, 24 ліпеня 2022 (+03) == Corrections of file extensions == * [[:Файл:BelarusTV logo.gif]] → [[:Файл:BelarusTV logo.jpg]] * [[:Файл:Lapis Trubiacki - Kultpraśviet.gif]] → [[:Файл:Lapis Trubiacki - Kultpraśviet.jpg]] Hello! Sorry for writing in English. Please rename these two files that actually are JPEG files, not GIF.[[Удзельнік:Jonteemil|Jonteemil]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Jonteemil|гутаркі]]) 23:56, 7 ліпеня 2022 (+03) : Done. Thanks for noticing. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 22:13, 8 ліпеня 2022 (+03) == [[:Катэгорыя:Краіны-сяброўкі АПАД]] → [[:Катэгорыя:Краіны-сяброўкі НАТО]] == {{Вікіпэдыст|W}} прыдумаў для НАТО абрэвіятуру АПАД і перайменаваў усе падкатэгорыі [[:Катэгорыя:Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы|асноўнай катэгорыі]]. Варта вярнуць пад агульнапрынятую назву. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 10:48, 1 ліпеня 2022 (+03) : {{Супраць}}. Абрэвіятуру не прыдумляюць, бо тая ўтвараецца паводле правілаў [[Словаўтварэньне|словаўтварэньня]]. Гэты скарот АПАД існуе ў беларускамоўнай навуковай літаратуры, якую сустракаў у артыкулах беларускамоўнага кандыдата гістарычных навук [[Андрэй Валодзькін|Андрэя Валодзькіна]], які выкладае на [[Факультэт міжнародных адносін БДУ|Факультэце міжнародных адносін БДУ]]. НАТО ёсьць калькай, а не абрэвіятурай, і парушае [[Вікіпэдыя:Пагадненьні па назвах артыкулаў]]: «Замежныя імёны, назвы пажадана падаваць у беларускім напісаньні. Асноўны артыкул зьмяшчаецца на старонцы з разгорнутай назвай, а на старонцы з адпаведнай абрэвіятурай робіцца перанакіраваньне на асноўную. Прыклад: БНР і Беларуская Народная Рэспубліка». Інакш давядзецца пераймяноўваць створаны апанэнтам артыкул [[Аб’яднаны пашыральны інтэрфэйс ушытага ПЗ]], бо назва зь ягонай жа высновы апынецца «прыдуманай», як і ў шматлікіх іншых выпадках.--[[Удзельнік:W]] 16:26, 1 ліпеня 2022 (UTC+3) : Так, сапраўды, абрэвіятура АПАД зусім не зьўляецца распаўсюджанай, але ж асабіста мне больш да спадобы менавіта гэтая абрэвіятура, бо яна дакладна адпавядае поўнай назьве на беларускай мове. --[[Удзельнік:Ліцьвін|Ліцьвін]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ліцьвін|гутаркі]]) 21:11, 1 ліпеня 2022 (+03) :: Вітаю! Як маецеся? Вялікі дзякуй за падтрымку. Дадаў крыніцу ў навуковым часопісе, зацьверджаным [[Найвышэйшая атэстацыйная камісія Беларусі|Найвышэйшай атэстацыйнай камісіяй Беларусі]] для вычарпальнасьці. З найлепшымі пажаданьнямі,--[[Удзельнік:W]] 13:48, 1 ліпеня 2022 (UTC+3) Выкарыстаньне ўніфікаваных і агульнаўжываных у іншых мовах (ня толькі ангельскай) скаротаў датычна міжнародных (не беларускіх) арганізацыяў — гэта нармальная практыка ўсяго цывілізаванага сьвету. Пагатоў ніхто не забараняе падаваць у асноўным артыкуле беларускі скарот, які хоць часам і сустракаецца ў вартых даверу крыніцаў, але паводле статыстыкі ўжываньня ёсьць абсалютна не пазнавальным для чытачоў Вікіпэдыі ([[Радыё Свабода]]: [https://www.google.com/search?q=site%3Asvaboda.org+%22%D0%B0%D0%BF%D0%B0%D0%B4%22&rlz=1C1CHBF_enBY850BY850&sxsrf=ALiCzsb8Fcs_45OO2AOL5mKcu69SOSTf5Q%3A1656779917369&ei=jXTAYrqDFrCX9u8PyOytyA0&ved=0ahUKEwj6_ceT0tr4AhWwi_0HHUh2C9kQ4dUDCA4&uact=5&oq=site%3Asvaboda.org+%22%D0%B0%D0%BF%D0%B0%D0%B4%22&gs_lcp=Cgdnd3Mtd2l6EANKBAhBGAFKBAhGGABQ3BJYiBxg8hxoAXAAeACAAUCIAYABkgEBMpgBAKABAcABAQ&sclient=gws-wiz «апад»] — 1 вынік, [https://www.google.com/search?q=site%3Asvaboda.org+%22%D0%BD%D0%B0%D1%82%D0%BE%22&rlz=1C1CHBF_enBY850BY850&sxsrf=ALiCzsYvW33YUH4UjJ0eCx7NtG1U7Ti8fw%3A1656779923637&ei=k3TAYoPhJYj87_UPprKbkAs&ved=0ahUKEwjD9sWW0tr4AhUI_rsIHSbZBrIQ4dUDCA4&uact=5&oq=site%3Asvaboda.org+%22%D0%BD%D0%B0%D1%82%D0%BE%22&gs_lcp=Cgdnd3Mtd2l6EANKBAhBGAFKBAhGGABQmQJY-ARgwQZoAnAAeACAAVCIAZkCkgEBNJgBAKABAcABAQ&sclient=gws-wiz «НАТО»] — каля 2290 вынікаў, [https://www.google.com/search?q=site%3Asvaboda.org+%22%D0%BD%D0%B0%D1%82%D0%B0%22&rlz=1C1CHBF_enBY850BY850&sxsrf=ALiCzsaDe__JCHg7PovBcCz8V4Bri2Mwwg%3A1656780021681&ei=9XTAYt_wKOu39u8PssahmAs&ved=0ahUKEwifv6bF0tr4AhXrm_0HHTJjCLMQ4dUDCA4&uact=5&oq=site%3Asvaboda.org+%22%D0%BD%D0%B0%D1%82%D0%B0%22&gs_lcp=Cgdnd3Mtd2l6EANKBAhBGABKBAhGGABQAFhMYMYBaABwAHgAgAFPiAHhAZIBATOYAQCgAQHAAQE&sclient=gws-wiz «ната»] — 1220 вынікаў). Пэўны, што ў назвах катэгорыяў дакладна мае быць НАТО — з улікам практыкі ''абсалютна ўсіх'' балтыйскіх і славянскіх моўных разьдзелаў: pl Kategoria:Państwa należące do NATO, uk Категорія:Країни НАТО, lt Kategorija:NATO narės, ru Категория:Государства НАТО, bg Категория:Членове на НАТО, bs Kategorija:Države članice NATO-a, cs Kategorie:Státy NATO, hr Kategorija:Države članice NATO-a, hsb Kategorija:Čłonski stat NATO, rue Катеґорія:Державы НАТО, sk Kategória:Členovia NATO, sl Kategorija:Države pakta NATO, sr Категорија:Државе чланице НАТО-а. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 19:53, 2 ліпеня 2022 (+03) : Вітаю! Як маецеся? Паводле [[Вікіпэдыя:Крыніцы, вартыя_даверу#Тыпы крыніцаў]]: «Шматлікія артыкулы Вікіпэдыі грунтуюцца на навуковых матэрыялах. Такія крыніцы — акадэмічныя і рэцэнзаваныя публікацыі, манаграфіі, падручнікі — звычайна найбольш надзейныя. … Старайцеся, калі магчыма, кіравацца агульнапрынятым навуковым кансэнсусам. Калі існуюць разыходжаньні, варта зьмяшчаць спасылкі на крыніцы кожнага меркаваньня. … Навуковы матэрыял, артыкул, прыняты навуковай суполкай, лічыцца вартым даверу. Калі матэрыял апублікавалі ў атэставаных экспэртамі крыніцах або ў прафэсійнай акадэмічнай прэсе, хутчэй за ўсё яго ўжо папярэдне пряглядзеў прынамсі адзін навуковец-рэцэнзэнт. …навуковыя часопісы больш пажаданыя, каб атрымаць больш надзейны пункт гледжаньня.». Пры гэтым, апанэнт працягвае выдаляць надзейную акадэмічную крыніцу з артыкула [[Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы]], таму прашу абараніць гэтую старонку ад [[Вікіпэдыя:Вайна рэдагаваньняў]] і вандалізму з боку апанэнта дзеля захаваньня прыведзенай крыніцы ў навуковым часопісе ({{Артыкул|аўтар=Уладзімер Русаковіч.|загаловак=Беларуска-летувіскія дачыненьні (1997—1998 гг.)|спасылка=https://1drv.ms/b/s!Apku9dNcNG94hUyFAezS6vnm8cuF|выданьне=[[Белая вежа (часопіс)|Белая вежа]]|тып=часопіс|год=Кастрычнік 2017|нумар=7 (46)|старонкі=125-129|issn=2311-245x}}). З найлепшымі пажаданьнямі,--[[Удзельнік:W]] 9:15, 4 ліпеня 2022 (UTC+3) * Пачатковая кансэнсусная форма для ўсіх катэгорыяў — НАТО, таму тут мусіць абгрунтоўвацца менавіта перанос пад новую назву АПАД, і адной крыніцы (пагатоў не мовазнаўчай) дзеля гэтага не дастаткова. Як мінімум варта падаць меркаваньні беларускіх мовазнаўцаў, дзе б сьцьвярджалася і абгрунтоўвалася, што падобныя інтэрнацыянальныя назвы-скароты ня варта выкарыстоўваць у беларускай мове. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 00:08, 5 ліпеня 2022 (+03) :: Адзіная «надзейная акадэмічная крыніца», прыведзеная ўдзельнікам, які прыдумаў абрэвіятуру і самавольна перайменаваў катэгорыі — гэта артыкул самога гэтага ўдзельніка. {{-)}} :: Тым часам катэгорыі дагэтуль вандалізаваныя. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 18:29, 5 ліпеня 2022 (+03) ::: Вярнуў іншыя катэгорыі да пачатковага (кансэнсуснага) стану. Скарот АПАД зрэдку ўжываецца ў публікацыях розных аўтараў, што можна спраўдзіць праз пошук (filetype:pdf), але спарадычнае ўжываньне, вядома ж, не падстава татальна «беларусізаваць» назвы міжнародных арганізацыяў, вядомых у вартых даверу крыніцах (г.зн. масаваму чытачу) пераважна пад інтэрнацыянальнымі скаротамі. Пагатоў асабіста я не сустракаў меркаваньняў мовазнаўцаў, дзе б рэкамэндавалася беларусізаваць назвы міжнародных арганізацыяў. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 22:46, 5 ліпеня 2022 (+03) * Пачатковы кансэнсусны варыянт у артыкуле — гэта скарот НАТО. Пагатоў у крыніцах ён мае значна большае пашырэньне і, адпаведна, вядомасьць сярод чытачоў. Калі ня будзе спасылак на меркаваньні мовазнаўцаў, што трэба беларусізаваць падобныя назвы, то менавіта такая абрэвіятура мусіць быць прыярытэтнай у нашым моўным разьдзеле. І адмыслова дзеля ўдзельніка W, «''разьнёс уводзіны для лепшага мабільнага выгляду, каб 1-ы сказ быў асобна, тады шаблён:арганізацыя стаіць вышэй па-над асноўным тэкстам, дзе шаблёну і месца, анг. скарот у шаблёне''» паўтараю (бо раней ужо казаў пра гэта): ня трэба псаваць выгляд артыкулаў дзеля іх падладжваньня пад мабільную (дадатковую) вэрсію прагляду, калі вам не падабаецца разьмяшчэньне ў мабільнай вэрсіі шаблёну-карті, то, калі ласка, шукайце тэхнічны разьязак (спраўдзіце, ці ўсе карткі пераносяцца, магчыма, нейкія нармальна адлюстроўваюцца і, адпаведна, іншыя карта варта перарабіць адпаведныя чынам. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 14:52, 8 ліпеня 2022 (+03) == Уступленьне Ўкраіны ў Эўрапейскi Зьвяз → Уступленьне Ўкраіны ў Эўрапейскі Зьвяз == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} Пасьля пераносу выдаліць пачатковую старонку — лацінскія сымбалі ў беларускім тэксьце непатрэбныя. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 11:29, 14 красавіка 2022 (+03) {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Перанёс. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 12:33, 14 красавіка 2022 (+03) : Старонка зь мяшанкай кірыліцы і лацінкі ня выдаленая. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 12:43, 14 красавіка 2022 (+03) :: Перапрошваю. Здаецца, пазначыў не пакідаць перанакіраваньне. Выдаліў. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 14:36, 14 красавіка 2022 (+03) == Сардэчная недастатковасьць → Сэрцавая няздатнасьць == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} # [[Кароткі расейска-беларускі фізыялягічны слоўнік]] — [http://www.slounik.org/search?dict=fizyjarb&search=%D0%BD%D1%8F%D0%B7%D0%B4%D0%B0%D1%82%D0%BD%D0%B0%D1%81%D1%8C%D1%86%D1%8C&x=22&y=10 сэрцавая няздатнасьць]; # [[Беларуская навуковая тэрміналёгія]]. Nomina Anatomica Alboruthenica — сэрцава-судзінная [сыстэма]; # Было абмеркаваньне ў фэйсбучнай суполцы «[https://www.facebook.com/groups/pramovu/posts/2486676601606673 Толькі пра мову]». --<span style="text-shadow:-1px 0 lightblue,0 1px lightblue,1px 0 lightblue,0 -1px lightblue;">[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|<b style="color:#0645ad"> Taravyvan Adijene </b>]]</span> 20:23, 3 верасьня 2021 (+03) {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Артыкул пад новай назвай. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 12:35, 14 красавіка 2022 (+03) == Загрэб → Заграб == Паводле запыту [[Удзельнік:Gleb Leo]] ў [https://t.me/joinchat/BrMxyQ665g8yuRwCH3KL3Q тэлеграм-суполцы] ад 9 траўня, «ёсьць артыкул „[[Заграбская біржа]]“, але пры гэтым існуе „Загрэб“. На яго ж перанакіроўвае „Заграб“. Ці ня лепш зрабіць асноўнай назвай артыкула „Заграб“, таксама стварыўшы перанакіраваньне „Загрэб“? У беларускай мове ж у выпадку славянскіх моваў, наколькі я ведаю, адбываецца аканьне». {{Падтрымліваю}}.--[[Удзельнік:W]] 16:46, 13 траўня 2021 (UTC+3) * Ня маю пэўнага меркаваньня на гэты конт, але ў нядаўнім падобным абмеркаваньні [[Вікіпэдыя:Запыты на перанос#Нэрынга Дангвідзе → Нярынга Дангвідзе]] была спасылка на [[Добрапіс]]. У нашым выпадку ён падае толькі ЗАґрэб [http://dobrapis.belsat.eu/names.html (варта ўвесьці ў пошуку Загрэб)], пры гэтым пры пошуку на сайце [[Радыё Свабода]] Заграб мае [https://www.google.com/search?q=site%3Asvaboda.org+%D0%B7%D0%B0%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%B1&rlz=1C1CHBF_enBY850BY850&sxsrf=ALeKk03XzSAtpqt9MLmGXBWQO11yAu93Jg%3A1620913785966&ei=eS6dYID6OYPJgwefu7qADA&oq=site%3Asvaboda.org+%D0%B7%D0%B0%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%B1&gs_lcp=Cgdnd3Mtd2l6EANQnwdYghdg8hhoAXAAeACAAcwBiAHtBZIBBTcuMC4xmAEAoAEBqgEHZ3dzLXdpesABAQ&sclient=gws-wiz&ved=0ahUKEwjAmrGz5sbwAhWD5OAKHZ-dDsAQ4dUDCA0&uact=5 141 вынік], Загрэб — [https://www.google.com/search?q=site%3Asvaboda.org+%D0%B7%D0%B0%D0%B3%D1%80%D1%8D%D0%B1&rlz=1C1CHBF_enBY850BY850&sxsrf=ALeKk00pR_x0a6yvwy2BbUuHITAKaDOwhQ%3A1620913789824&ei=fS6dYI3nMamJjLsPq6imkA0&oq=site%3Asvaboda.org+%D0%B7%D0%B0%D0%B3%D1%80%D1%8D%D0%B1&gs_lcp=Cgdnd3Mtd2l6EANQs9ECWLDTAmDN1QJoAXAAeACAAUyIAdYBkgEBM5gBAKABAaoBB2d3cy13aXrAAQE&sclient=gws-wiz&ved=0ahUKEwjNmZ215sbwAhWpBGMBHSuUCdIQ4dUDCA0&uact=5 38 вынікаў]. Адзначу, што пераход арыгінальнага ненаціскнога «э» ў «а» пасьля «р» у іншых славянскіх мовах сустракаецца ў практыцы нашага разьдьзелу — [[Крамянчук]] (можа, хто яшчэ якія прыклады прывядзе). --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 17:01, 13 траўня 2021 (+03) == Габрыэль Руа → Габрыель Руа == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} Калегі, і яшчэ адна заўвага. Створаны мною тэкст пра Габрыэль Руа таксама выправілі без дыскусіі: імя Габры''э''ль зьмянілі на Габры''е''ль. Але ў францускай мове -е- адкрытая і ў тарашкевіцы мы перадаем гэта літарай — э. Напрыклад, часопіс ELLE — гэта -Эль-, а не -Ель-. Тое самае і з імем Габрыэль. Наш слынны дыяспарнік і знаўца францускай мовы Аляксандар Надсан таксама заўсёды схіляўся да формы -эль (Сантаэль, Мікаэль, Габрыэль і пад.). Прапаную вярнуць форму Габрыэль. Дзякуй. {{няма подпісу|Гарбацкі|18:20, 17 сакавіка 2021 (+03)}} * Наколькі я разумею, Мікаэль (якую, сапраўды, маем у [https://knihi.com/storage/pravapis2005.html БКП-2005] у п. 55.1, заўвага А) і Габрыель — гэта розныя выпадкі. Узьнікненьне ўстаноўнага [й] пасьля і (ы) разглядаецца ў пункце 51 БКП-2005: ''Пры асваеньні пазычаньняў паміж галоснымі ўзьнікае ўстаўны [й] (на пісьме рэалізуецца ў літарах е, ё, ю, я, і): а) пасьля і (ы): ― у сярэдзіне слова: абітурыент, віетнамец, дыез, дыета, карыес, мэдыевіст, пацыент, сіеста, спаніель, фіеста; Андора-ля-Віеха, '''Арыель''', Віетнам, Вэрвіе, '''Габрыель''', Гэнрыета, '''Даніель''', Жэнэвіева, Марыета, Рывіера, Трыест, Хавіер''. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 18:20, 17 сакавіка 2021 (+03) : Проста паглядзіце, як у тарашкевіцы перадаем імя [[Спэцыяльныя:Пошук/Габрыель|Габрыель]]. --<span style="text-shadow:-1px 0 lightblue,0 1px lightblue,1px 0 lightblue,0 -1px lightblue;">[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|<b style="color:#0645ad"> Taravyvan Adijene </b>]]</span> 23:20, 17 сакавіка 2021 (+03) {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Напісаньне Габрыель адпавядае сучаснай нармалізацыі [[Беларускі клясычны правапіс|Беларускага клясычнга правапісу]], прынятай да ўжытку ў Беларускай Вікіпэдыі ў якасьці правіла [[Вікіпэдыя:Правапіс]]. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 22:33, 25 красавіка 2021 (+03) == Нэрынга Дангвідзе → Нярынга Дангвідзе == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} Калегі, я стварыў старонку, прысьвечаную паэтцы і казачніцы Нэрынзе Дангвідзе. Атрымаў прапанову зьмяніць імя пісьменьніцы на Нярынга. Як літуаніст я ня бачу тут літары -я-. І пры жыцьці зь пісьменьніцай якраз высьвятлялі, як лепей аформіць беларускую прапіску ейнага імя. Сярод усіх варыянтаў: Нерынга, Нярынга і Нэрынга — апошні найбліжэй перадае ейнае імя. Дарэчы, у наркамаўцы ня проста так яе падаюць, як Нерынга. Тут пытаньне хутчэй — э ці -е, але ніяк не -я. Між іншым, у вікіпэдыі на тарашкевіцы ўжо ё артыкул — Нерынга (праз -е-), места ў Летуве. Варыянт ''Нярынга'' прыўносіць блытаніну. Прапаную вярнуць назву ''Нэрынга''. {{няма подпісу|Гарбацкі|18:36, 17 сакавіка 2021 (+03)}} * Тут пакуль толькі прапанова да пераносу. І асабіста я падтрымліваю наяўны варыянт (Нэрынга) — раз яго абрала сама пісьменьніца і ён больш адпавядае арыгінальнай летувіскай фанэтыцы ([[:Файл:Neringa.ogg]]). Дарэчы, артыкул пра адпаведнае места [[Нерынга]], выглядае, варта таксама перанесьці ў [[Нэрынга]]. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 18:36, 17 сакавіка 2021 (+03) : Дзякую за стварэньне старонкі абмеркаваньня, да ўсяго рукі не даходзяць. : Зьвярнуў увагу на напісаньне імені, бо ў летувіскім варыянце паэткі стаіць літара e, а не [[ė]]. Спраўдзіў вымаўленьне ў [[белсат]]аўскім сэрвісе [http://dobrapis.belsat.eu/names.html Добрапіс], запачаткаваным [[Зьміцер Саўка|Зьмітром Саўкам]]: канкрэтна ''Neringa Dangvydė'' там няма, аднак ёсьць ''Neringa Češkevičiutė'', якую сэрвіс прапануе вымаўляць НЯрынґа ЧашкявічУце. : У дадзеным абмеркаваньні не падымаю пытаньне, што рабіць з горадам [[Нерынга]]й, толькі зь пісьменьніцай. --<span style="text-shadow:-1px 0 lightblue,0 1px lightblue,1px 0 lightblue,0 -1px lightblue;">[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|<b style="color:#0645ad"> Taravyvan Adijene </b>]]</span> 23:17, 17 сакавіка 2021 (+03) :: А хіба назва места і асабовае імя ня маюць аднолькавае напісаньне і, адпаведна, вымаўленьне? Бо вышэй я прывёў гукавы файл з назвай места [[Нерынга]] (Neringa) па-летувіску і там даволі выразна прамаўляецца менавіта НЭ́рынга. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 12:55, 18 сакавіка 2021 (+03) ::: Добра, тады дадаём да пераносу і назву места Нерынга → Нярынга. --<span style="text-shadow:-1px 0 lightblue,0 1px lightblue,1px 0 lightblue,0 -1px lightblue;">[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|<b style="color:#0645ad"> Taravyvan Adijene </b>]]</span> 13:44, 18 сакавіка 2021 (+03) * Відаць, нашую спрэчку з Нэрынга/Нярынга можа разьвязаць хіба толькі [https://www.facebook.com/groups/pramovu зварот па тлумачэньне да спадара Вінцука Вячоркі], бо асабіста я не магу зразумець, чаму [[Добрапіс]] прапаноўвае перадаваць відавочнае Нэ́рынга як Ня́рынга і, на маю думку, тут нельга адкідаць магчымасьць недагляду або памылкі з боку стваральнікаў сэрвісу. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 13:55, 18 сакавіка 2021 (+03) :: «Добрапіс» падае пасьлядоўна. Тое самае і ў выпадку зь [[Нярыс]]ам. --<span style="text-shadow:-1px 0 lightblue,0 1px lightblue,1px 0 lightblue,0 -1px lightblue;">[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|<b style="color:#0645ad"> Taravyvan Adijene </b>]]</span> 16:13, 18 сакавіка 2021 (+03) ::: А гэта добры аргумэнт. Відаць, тут мы ўжо маем пэўную традыцыю. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 16:39, 18 сакавіка 2021 (+03) {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Выканаў перанос на падставе зьвестак [[Добрапіс]]у і выяўленай у абмеркаваньні аналёгіі з шырока ўжываным [[Нярыс]]ам пры адсутнасьці пярэчаньняў на гэтую аргумэнтацыю. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 22:41, 25 красавіка 2021 (+03) == [[Ulmus]] → [[Вяз]] == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} Ёсьць беларуская назва гэтага роду дрэваў, пашыранага ў Беларусі, якая прыводзіцца ў беларускай навуковай тэрміналёгіі па батаніцы ([http://slounik.org/bnt06b/l21 4. Ulmus L — вяз — вяз] // Батаніка. Агульная і спэцыяльная = Ботаніка. Агульная і спэцыяльная. — Менск: Інбелкульт, 1924.). Таксама «назвы пажадана падаваць у беларускім напісаньні», паводле [[Вікіпэдыя:Пагадненьні па назвах артыкулаў]], і ёсьць «агульнапрыняты беларускі адпаведнік», пашыраны ў тым ліку ў назвах відаў дрэваў гэтага роду.--[[Удзельнік:W]] 12:50, 27 лютага 2021 (UTC+3) * Сапраўды, у геаграфічна блізкіх моўных разьдзелах адпаведныя артыкулы маюць мясцовую, а не лацінскую назву + паводле [[Беларуская энцыкляпэдыя|БЭ]] (т. 4, с. 339), вяз — гэта асноўная назва. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 15:32, 27 лютага 2021 (+03) * Флора БССР падае назву роду Ільм, Вяз, Бераст. У новым выданьні Флора Беларусі надрукована толькі тры тома й там няма роду Ulmus. Можно перенесьці назву ў Вяз і захаваць пошук па ўсем сынонімам. --[[Удзельнік:SergeiSEE]] 20:47, 27 лютага 2021 (UTC+2) {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Выканаў перанос. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 22:51, 27 лютага 2021 (+03) == [[Быкава (станцыя)]] → [[Быкова (станцыя)]] == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} {{Мова-ru|Быко́во}}. [[Спэцыяльныя:Унёсак/217.117.125.88|217.117.125.88]] 19:17, 23 студзеня 2021 (+03) {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Выканана. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 21:45, 23 студзеня 2021 (+03) == [[:Катэгорыя:Супрацоўнікі КДБ]] → [[:Катэгорыя:Супрацоўнікі КДБ СССР]] == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} Каб пазьбегнуць блытаніны з КДБ Беларусі. [[Удзельнік:DobryBrat|DobryBrat]] ([[Гутаркі ўдзельніка:DobryBrat|гутаркі]]) 14:55, 9 сьнежня 2020 (+03) {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Выканана. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 21:45, 23 студзеня 2021 (+03) == [[:Катэгорыя:Камітэт дзяржаўнай бясьпекі]] → [[:Катэгорыя:Камітэт дзяржаўнай бясьпекі СССР]] == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} Каб пазьбегнуць блытаніны з КДБ Беларусі. [[Удзельнік:DobryBrat|DobryBrat]] ([[Гутаркі ўдзельніка:DobryBrat|гутаркі]]) 14:55, 9 сьнежня 2020 (+03) : Так, згодзен. --[[Удзельнік:Ліцьвін|Ліцьвін]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ліцьвін|гутаркі]]) 15:34, 9 сьнежня 2020 (+03) {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Выканана. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 21:45, 23 студзеня 2021 (+03) == [[Нізкіз]] → [[Nizkiz]] == Не гледзячы на абгрунтаваныя заўвагі на конт напісання назвы гурта, якія былі неаднаразова выказаныя [https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B1%D0%BC%D0%B5%D1%80%D0%BA%D0%B0%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D1%8C%D0%BD%D0%B5:%D0%9D%D1%96%D0%B7%D0%BA%D1%96%D0%B7 падчас рэцэнзавання артыкула], [https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D1%96%D0%BA%D1%96%D0%BF%D1%8D%D0%B4%D1%8B%D1%8F:%D0%9A%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%8B%D0%B4%D0%B0%D1%82%D1%8B_%D1%9E_%D0%B4%D0%BE%D0%B1%D1%80%D1%8B%D1%8F_%D0%B0%D1%80%D1%82%D1%8B%D0%BA%D1%83%D0%BB%D1%8B/%D0%9D%D1%96%D0%B7%D0%BA%D1%96%D0%B7 абмеркавання артыкула падчас намінацыі], вынік быў падведзены з поўным ігнараваннем заўваг. У мяне пытанне: гэта свядомая палітыка Вікіпедыі на тарашкевіцы? Я маю на ўвазе бяссэнсоўнасць працэсу рэцэнзавання і абмяркоўвання падчас намінацыі, калі ўсё роўна аўтар «за вушы» працягвае артыкул у тым стане, які задавольвае толькі яго, то бок пагаджаецца толькі з касметычнымі зменамі. Пытаюся выключна з пункту гледжання маёй прысутнасці тут, бо шкада часу на вычытку і рады, калі яны нікому не патрэбны. <span style="font-family: Century Gothic">[[Удзельнік:Vit Koz|Віт]]; [[Гутаркі ўдзельніка:Vit Koz|гутаркі]]</span> 00:55, 27 красавіка 2020 (+03) : Асабіста я ня бачу нейкай прынцыповасьці тут у лацінкавым напісаньні і, адпаведна, вялікай праблемы. Фармальна ў нас працуе [[ВП:ПНА]], згодна зь якім ''Замежныя імёны, назвы пажадана падаваць у беларускім напісаньні (Уладзімер Жырыноўскі, а не Владимир Жириновский). Калі няма агульнапрынятага беларускага адпаведніка, можна пісаць арыгінальную форму, але на пачатку артыкулу (у дужках) пажадана даць прыклад вымаўленьня: Linux (лінакс).'' Вядома, пра беларускую лацінку нічога не гаворыцца, але разам з тым у нас ёсьць артыкулы [[Мужыцкая праўда]], [[Беларус (1913)]], [[Беларускае жыцьцё (1919)]] і г. д. (у арыгінале ўсе гэтыя выданьні мелі толькі лацінкавыя назвы). Што датычыцца ўжываньня кірылічнай назвы менавіта гэтага гурту, то ў крыніцах яна ўсё ж сустракаецца: [http://archiwum.radyjo.net/4/93/Artykul/176647], [https://belsat.eu/in-focus/aglyad-spartovyh-navinau-157/], [https://www.youtube.com/watch?v=7qfueM38dvU]. Ня трэба забывацца, што згодна з [[ВП:БКП]] гэты разьдзел ствараецца кірыліцай і пытаньне аўтаматычнай трансьлітарацыі на лацінку дагэтуль, на жаль, ніхто не разьвязаў. Пагатоў большасьць чытачоў карыстаецца кірыліцай і можна выказаць здагадку, што пры пошуку назвы менавіта гэтага гурту яны наўрад ці будуць пераймацца пераключэньнем раскладкі. Адпаведна, наш разьдзел толькі выйграе ў праглядах. Я сам падтрымліваю лацінку і лацінкавыя назвы (абавязкова выкарыстоўваю пры даданьні файлаў у Вікісховішча), але я б не сказаў, што ўзьнятае тут пытаньне мае відавочны адказ. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 15:13, 27 красавіка 2020 (+03) :: Як я ўжо заўважыў раней, тут мы маем не імя, а брэнд, і мы проста ня маем права нешта выдумляць ад сябе, гэта неэнцыкляпэдычна. А якраз для тых, хто раптам будзе шукаць кірыліцай, проста робіцца перанакіраваньне.--[[Удзельнік:Lesnas ättling|Lesnas ättling]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Lesnas ättling|гутаркі]]) 17:13, 27 красавіка 2020 (+03) ::: Падтрымліваю! Катэгарычна ня згодны, што назву гурта — іхні брэнд — напісалі кірыліцай. Тое, што нехта там напісаў кірыліцай назву гурта — гэта іх праблемы. Калі з гэтым пагадзіцца, то тады прыйдзецца дзеля пасьлядоўнасьці вельмі многа чаго пераводзіць на кірыліцу. Лічу, гэта недарэчна.--[[Удзельнік:Ihar Baranouski|Ihar Baranouski]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ihar Baranouski|гутаркі]]) 22:09, 27 красавіка 2020 (+03) Пішуць Nizkiz? Хай будзе Nizkiz. Перанакіраваньня хопіць. --[[Удзельнік:Ліцьвін|Ліцьвін]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ліцьвін|гутаркі]]) 02:07, 28 красавіка 2020 (+03) : {{Супраць}} пераносу. Даў абгунтаваны адказ на заўвагу наконт напісаньня назвы гурта ў [[Вікіпэдыя:Кандыдаты ў добрыя артыкулы/Нізкіз#Камэнтары]] на падставе [[Вікіпэдыя:Крыніцы, вартыя даверу]]. Запыт выглядае на парушэньне [[Вікіпэдыя:Не даводзьце да абсурду#Не хадзіце па крузе ў дыскусіі]]. Падтрымліваю меркаваньне абодвух адмінаў наконт 2 прыведзеных правілаў [[Вікіпэдыя:Правапіс]] і [[Вікіпэдыя:Пагадненьні па назвах артыкулаў]], а таксама дастатковасьці ўжо створанага перанакіраваньня. Удзячны кожнаму ўдзельніку за рэцэнзіі, камэнтары, заўвагі, прапановы, крытыку, падтрымку і дапаўненьне, што спрыяе паляпшэньню артыкулаў.--[[Удзельнік:W]] 11:36, 28 красавіка 2020 (UTC+3) :: Адзначу, што парушэнне правіла [[Вікіпэдыя:Не даводзьце да абсурду]] мела месца менавіта пры напісанні артыкула Нізкіз. А дакладней: назва ТБ-праграмы Belsat Music Live па незразумелых дагэтуль прычынах азначана ў артыкуле як «Музыка ужывую». Не было прыведзена ніводнай АК на такое напісаньне, адзіным аргумэнтам стаў беларуска-ангельскі слоўнік… Відавочнае парушэньне [[Вікіпедыя:Не ўласным дасьледваньням]]. Нагадваю, для тых хто мабыць яшчэ не ўцяміў, Вікіпедыя — гэта энцыклапедыя (пакуль што яшчэ), то бок не ўласны блог, не інстаграм, не інтэрнэт-форум. Нельга прыдумваць факты, а толькі іх адлюстроўваць. Кожнае слова ў артыкуле, у ідэале, павінна падмацоўвацца АК. <span style="font-family: Century Gothic">[[Удзельнік:Vit Koz|Віт]]; [[Гутаркі ўдзельніка:Vit Koz|гутаркі]]</span> 12:46, 29 красавіка 2020 (+03) : {{За}} перанос (гл.вышэй).--[[Удзельнік:Lesnas ättling|Lesnas ättling]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Lesnas ättling|гутаркі]]) 17:09, 29 красавіка 2020 (+03) * Вока зачапілася: [https://nn.by/?c=ar&i=267168 Nizkiz у інтэрв’ю Жыццё-маліна: Мы адназначна вырашылі — навошта маўчаць пра тое, што ў цябе ўнутры] + прыведзеная ў прэамбуле артыкула спасылка больш не зьмяшчае кірылічнай трансьлітарацыі назвы. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 16:38, 24 студзеня 2021 (+03) ** Дадаў 3 крыніцы ў 3-х іншых СМІ з кірылічнай назвай гурта. Спадзяюся, пакінем існую зручную назву. З найлепшымі пажаданьнямі,--[[Удзельнік:W]] 12:50, 27 лютага 2021 (UTC+3) == [[Martin S.]] → [[Martin S]] == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} Змяніце, каліласка, адрас — https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/Martin_S. (з кропкай напрыканцы) на адрас https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/Martin_S (без кропкі) Пры наяўнасці кропкі напрыканцы немагчыма падзяліцца спасылкай на артыкул. Аўтапераходы не ўспрымаюць кропку, адрасуюць на адрас без кропкі, а такаой старонкі не існуе. Нават туткалі націснеце паераход, то не адрасуе. Дзякуй. {{Няма подпісу|Volnylitvin}} {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Стварыў перанакірваньне з [[Martin S]] на [[Martin S.]] Таксама вы можаце карыстацца пунтам мэню зьлева «Сталая спасылка», звычайна ў падбоных выпадках гэта дапамагае. --[[Удзельнік:Red_Winged_Duck|Red_Winged_Duck]] 14:28, 2 траўня 2019 (MSK) {{Новыя зьверху}} [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Запыты|Перанос]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Старонкі да пераносу| ]] 4bnmewy7rob54yid2hv3wajg1iy27o1 2329590 2329580 2022-07-24T08:19:33Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Кумаркі Каталёніі → Раёны Каталёніі */ сапраўды wikitext text/x-wiki {{/Шапка}}<!-- НЕ ВЫДАЛЯЙЦЕ ГЭТЫ РАДОК, ПІШЫЦЕ ПАД ІМ. І не забывайцеся на загаловак == Старая назва → Новая назва == plz don’t remove this comment and don’t forget to make a headline --> == Кумаркі Каталёніі → Раёны Каталёніі == У катэгорыі [[:Катэгорыя:Раёны Гішпаніі|Раёны Гішпаніі]] цяпер маем [[:Катэгорыя:Кумаркі Каталёніі|кумаркі Каталёніі]] (відаць, праз каталянскую мову), а па-гішпанску яшчэ мусяць быць [[:Катэгорыя:Кумаркі Валенсіі|кумаркі Валенсіі]], якія я паводле аналёгіі пасьпяшаўся назваць памылкова. Прапаную ўсе падкатэгорыі перайменаваць у раёны, каб пазьбегнуць блытаніны і розначытаньняў. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 08:19, 23 ліпеня 2022 (+03) : <s>{{Падтрымліваю}} --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 15:56, 23 ліпеня 2022 (+03)</s> : {{Падтрымліваю}} —<span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 17:14, 23 ліпеня 2022 (+03) А чаму раёны Гішпаніі нельга называць кумаркамі? Напрыклад па-гішпанску яны называюцца якраз кумаркамі — [[:es:Comarcas de España]]. Раёнамі яны называюцца толькі ў расейскай мове. Пры гэтым калі перакладаць гішпанскае слова «Comarcas» на беларускую мову праз Гугл-перакладчык, то атрымаем больш лягічнае для беларускай мовы слова «Паветаў». Я думаю мне ня трэба нікому тлумачыць адкуль у беларускай мове зьявілася слова «[[Раён]]». Таму адпаведная адмністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка Гішпаніі павінна называцца менавіта як [[кумарка]], а артыкул [[Паветы Гішпаніі]] павінен перанакіроўвацца на артыкул [[Кумаркі Гішпаніі]]. --[[Удзельнік:Ліцьвін|Ліцьвін]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ліцьвін|гутаркі]]) 10:11, 24 ліпеня 2022 (+03) : Сапраўды. Паглядзеў адпаведную катэгорыю ва ўкраінскім і польскім разьдзелах — там кумаркі (Кумарки, Comarki). Адпаведна, падтрымліваю гэты варыянт і дзякую за пільнасьць! --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 11:19, 24 ліпеня 2022 (+03) == Corrections of file extensions == * [[:Файл:BelarusTV logo.gif]] → [[:Файл:BelarusTV logo.jpg]] * [[:Файл:Lapis Trubiacki - Kultpraśviet.gif]] → [[:Файл:Lapis Trubiacki - Kultpraśviet.jpg]] Hello! Sorry for writing in English. Please rename these two files that actually are JPEG files, not GIF.[[Удзельнік:Jonteemil|Jonteemil]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Jonteemil|гутаркі]]) 23:56, 7 ліпеня 2022 (+03) : Done. Thanks for noticing. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 22:13, 8 ліпеня 2022 (+03) == [[:Катэгорыя:Краіны-сяброўкі АПАД]] → [[:Катэгорыя:Краіны-сяброўкі НАТО]] == {{Вікіпэдыст|W}} прыдумаў для НАТО абрэвіятуру АПАД і перайменаваў усе падкатэгорыі [[:Катэгорыя:Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы|асноўнай катэгорыі]]. Варта вярнуць пад агульнапрынятую назву. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 10:48, 1 ліпеня 2022 (+03) : {{Супраць}}. Абрэвіятуру не прыдумляюць, бо тая ўтвараецца паводле правілаў [[Словаўтварэньне|словаўтварэньня]]. Гэты скарот АПАД існуе ў беларускамоўнай навуковай літаратуры, якую сустракаў у артыкулах беларускамоўнага кандыдата гістарычных навук [[Андрэй Валодзькін|Андрэя Валодзькіна]], які выкладае на [[Факультэт міжнародных адносін БДУ|Факультэце міжнародных адносін БДУ]]. НАТО ёсьць калькай, а не абрэвіятурай, і парушае [[Вікіпэдыя:Пагадненьні па назвах артыкулаў]]: «Замежныя імёны, назвы пажадана падаваць у беларускім напісаньні. Асноўны артыкул зьмяшчаецца на старонцы з разгорнутай назвай, а на старонцы з адпаведнай абрэвіятурай робіцца перанакіраваньне на асноўную. Прыклад: БНР і Беларуская Народная Рэспубліка». Інакш давядзецца пераймяноўваць створаны апанэнтам артыкул [[Аб’яднаны пашыральны інтэрфэйс ушытага ПЗ]], бо назва зь ягонай жа высновы апынецца «прыдуманай», як і ў шматлікіх іншых выпадках.--[[Удзельнік:W]] 16:26, 1 ліпеня 2022 (UTC+3) : Так, сапраўды, абрэвіятура АПАД зусім не зьўляецца распаўсюджанай, але ж асабіста мне больш да спадобы менавіта гэтая абрэвіятура, бо яна дакладна адпавядае поўнай назьве на беларускай мове. --[[Удзельнік:Ліцьвін|Ліцьвін]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ліцьвін|гутаркі]]) 21:11, 1 ліпеня 2022 (+03) :: Вітаю! Як маецеся? Вялікі дзякуй за падтрымку. Дадаў крыніцу ў навуковым часопісе, зацьверджаным [[Найвышэйшая атэстацыйная камісія Беларусі|Найвышэйшай атэстацыйнай камісіяй Беларусі]] для вычарпальнасьці. З найлепшымі пажаданьнямі,--[[Удзельнік:W]] 13:48, 1 ліпеня 2022 (UTC+3) Выкарыстаньне ўніфікаваных і агульнаўжываных у іншых мовах (ня толькі ангельскай) скаротаў датычна міжнародных (не беларускіх) арганізацыяў — гэта нармальная практыка ўсяго цывілізаванага сьвету. Пагатоў ніхто не забараняе падаваць у асноўным артыкуле беларускі скарот, які хоць часам і сустракаецца ў вартых даверу крыніцаў, але паводле статыстыкі ўжываньня ёсьць абсалютна не пазнавальным для чытачоў Вікіпэдыі ([[Радыё Свабода]]: [https://www.google.com/search?q=site%3Asvaboda.org+%22%D0%B0%D0%BF%D0%B0%D0%B4%22&rlz=1C1CHBF_enBY850BY850&sxsrf=ALiCzsb8Fcs_45OO2AOL5mKcu69SOSTf5Q%3A1656779917369&ei=jXTAYrqDFrCX9u8PyOytyA0&ved=0ahUKEwj6_ceT0tr4AhWwi_0HHUh2C9kQ4dUDCA4&uact=5&oq=site%3Asvaboda.org+%22%D0%B0%D0%BF%D0%B0%D0%B4%22&gs_lcp=Cgdnd3Mtd2l6EANKBAhBGAFKBAhGGABQ3BJYiBxg8hxoAXAAeACAAUCIAYABkgEBMpgBAKABAcABAQ&sclient=gws-wiz «апад»] — 1 вынік, [https://www.google.com/search?q=site%3Asvaboda.org+%22%D0%BD%D0%B0%D1%82%D0%BE%22&rlz=1C1CHBF_enBY850BY850&sxsrf=ALiCzsYvW33YUH4UjJ0eCx7NtG1U7Ti8fw%3A1656779923637&ei=k3TAYoPhJYj87_UPprKbkAs&ved=0ahUKEwjD9sWW0tr4AhUI_rsIHSbZBrIQ4dUDCA4&uact=5&oq=site%3Asvaboda.org+%22%D0%BD%D0%B0%D1%82%D0%BE%22&gs_lcp=Cgdnd3Mtd2l6EANKBAhBGAFKBAhGGABQmQJY-ARgwQZoAnAAeACAAVCIAZkCkgEBNJgBAKABAcABAQ&sclient=gws-wiz «НАТО»] — каля 2290 вынікаў, [https://www.google.com/search?q=site%3Asvaboda.org+%22%D0%BD%D0%B0%D1%82%D0%B0%22&rlz=1C1CHBF_enBY850BY850&sxsrf=ALiCzsaDe__JCHg7PovBcCz8V4Bri2Mwwg%3A1656780021681&ei=9XTAYt_wKOu39u8PssahmAs&ved=0ahUKEwifv6bF0tr4AhXrm_0HHTJjCLMQ4dUDCA4&uact=5&oq=site%3Asvaboda.org+%22%D0%BD%D0%B0%D1%82%D0%B0%22&gs_lcp=Cgdnd3Mtd2l6EANKBAhBGABKBAhGGABQAFhMYMYBaABwAHgAgAFPiAHhAZIBATOYAQCgAQHAAQE&sclient=gws-wiz «ната»] — 1220 вынікаў). Пэўны, што ў назвах катэгорыяў дакладна мае быць НАТО — з улікам практыкі ''абсалютна ўсіх'' балтыйскіх і славянскіх моўных разьдзелаў: pl Kategoria:Państwa należące do NATO, uk Категорія:Країни НАТО, lt Kategorija:NATO narės, ru Категория:Государства НАТО, bg Категория:Членове на НАТО, bs Kategorija:Države članice NATO-a, cs Kategorie:Státy NATO, hr Kategorija:Države članice NATO-a, hsb Kategorija:Čłonski stat NATO, rue Катеґорія:Державы НАТО, sk Kategória:Členovia NATO, sl Kategorija:Države pakta NATO, sr Категорија:Државе чланице НАТО-а. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 19:53, 2 ліпеня 2022 (+03) : Вітаю! Як маецеся? Паводле [[Вікіпэдыя:Крыніцы, вартыя_даверу#Тыпы крыніцаў]]: «Шматлікія артыкулы Вікіпэдыі грунтуюцца на навуковых матэрыялах. Такія крыніцы — акадэмічныя і рэцэнзаваныя публікацыі, манаграфіі, падручнікі — звычайна найбольш надзейныя. … Старайцеся, калі магчыма, кіравацца агульнапрынятым навуковым кансэнсусам. Калі існуюць разыходжаньні, варта зьмяшчаць спасылкі на крыніцы кожнага меркаваньня. … Навуковы матэрыял, артыкул, прыняты навуковай суполкай, лічыцца вартым даверу. Калі матэрыял апублікавалі ў атэставаных экспэртамі крыніцах або ў прафэсійнай акадэмічнай прэсе, хутчэй за ўсё яго ўжо папярэдне пряглядзеў прынамсі адзін навуковец-рэцэнзэнт. …навуковыя часопісы больш пажаданыя, каб атрымаць больш надзейны пункт гледжаньня.». Пры гэтым, апанэнт працягвае выдаляць надзейную акадэмічную крыніцу з артыкула [[Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы]], таму прашу абараніць гэтую старонку ад [[Вікіпэдыя:Вайна рэдагаваньняў]] і вандалізму з боку апанэнта дзеля захаваньня прыведзенай крыніцы ў навуковым часопісе ({{Артыкул|аўтар=Уладзімер Русаковіч.|загаловак=Беларуска-летувіскія дачыненьні (1997—1998 гг.)|спасылка=https://1drv.ms/b/s!Apku9dNcNG94hUyFAezS6vnm8cuF|выданьне=[[Белая вежа (часопіс)|Белая вежа]]|тып=часопіс|год=Кастрычнік 2017|нумар=7 (46)|старонкі=125-129|issn=2311-245x}}). З найлепшымі пажаданьнямі,--[[Удзельнік:W]] 9:15, 4 ліпеня 2022 (UTC+3) * Пачатковая кансэнсусная форма для ўсіх катэгорыяў — НАТО, таму тут мусіць абгрунтоўвацца менавіта перанос пад новую назву АПАД, і адной крыніцы (пагатоў не мовазнаўчай) дзеля гэтага не дастаткова. Як мінімум варта падаць меркаваньні беларускіх мовазнаўцаў, дзе б сьцьвярджалася і абгрунтоўвалася, што падобныя інтэрнацыянальныя назвы-скароты ня варта выкарыстоўваць у беларускай мове. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 00:08, 5 ліпеня 2022 (+03) :: Адзіная «надзейная акадэмічная крыніца», прыведзеная ўдзельнікам, які прыдумаў абрэвіятуру і самавольна перайменаваў катэгорыі — гэта артыкул самога гэтага ўдзельніка. {{-)}} :: Тым часам катэгорыі дагэтуль вандалізаваныя. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 18:29, 5 ліпеня 2022 (+03) ::: Вярнуў іншыя катэгорыі да пачатковага (кансэнсуснага) стану. Скарот АПАД зрэдку ўжываецца ў публікацыях розных аўтараў, што можна спраўдзіць праз пошук (filetype:pdf), але спарадычнае ўжываньне, вядома ж, не падстава татальна «беларусізаваць» назвы міжнародных арганізацыяў, вядомых у вартых даверу крыніцах (г.зн. масаваму чытачу) пераважна пад інтэрнацыянальнымі скаротамі. Пагатоў асабіста я не сустракаў меркаваньняў мовазнаўцаў, дзе б рэкамэндавалася беларусізаваць назвы міжнародных арганізацыяў. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 22:46, 5 ліпеня 2022 (+03) * Пачатковы кансэнсусны варыянт у артыкуле — гэта скарот НАТО. Пагатоў у крыніцах ён мае значна большае пашырэньне і, адпаведна, вядомасьць сярод чытачоў. Калі ня будзе спасылак на меркаваньні мовазнаўцаў, што трэба беларусізаваць падобныя назвы, то менавіта такая абрэвіятура мусіць быць прыярытэтнай у нашым моўным разьдзеле. І адмыслова дзеля ўдзельніка W, «''разьнёс уводзіны для лепшага мабільнага выгляду, каб 1-ы сказ быў асобна, тады шаблён:арганізацыя стаіць вышэй па-над асноўным тэкстам, дзе шаблёну і месца, анг. скарот у шаблёне''» паўтараю (бо раней ужо казаў пра гэта): ня трэба псаваць выгляд артыкулаў дзеля іх падладжваньня пад мабільную (дадатковую) вэрсію прагляду, калі вам не падабаецца разьмяшчэньне ў мабільнай вэрсіі шаблёну-карті, то, калі ласка, шукайце тэхнічны разьязак (спраўдзіце, ці ўсе карткі пераносяцца, магчыма, нейкія нармальна адлюстроўваюцца і, адпаведна, іншыя карта варта перарабіць адпаведныя чынам. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 14:52, 8 ліпеня 2022 (+03) == Уступленьне Ўкраіны ў Эўрапейскi Зьвяз → Уступленьне Ўкраіны ў Эўрапейскі Зьвяз == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} Пасьля пераносу выдаліць пачатковую старонку — лацінскія сымбалі ў беларускім тэксьце непатрэбныя. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 11:29, 14 красавіка 2022 (+03) {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Перанёс. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 12:33, 14 красавіка 2022 (+03) : Старонка зь мяшанкай кірыліцы і лацінкі ня выдаленая. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 12:43, 14 красавіка 2022 (+03) :: Перапрошваю. Здаецца, пазначыў не пакідаць перанакіраваньне. Выдаліў. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 14:36, 14 красавіка 2022 (+03) == Сардэчная недастатковасьць → Сэрцавая няздатнасьць == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} # [[Кароткі расейска-беларускі фізыялягічны слоўнік]] — [http://www.slounik.org/search?dict=fizyjarb&search=%D0%BD%D1%8F%D0%B7%D0%B4%D0%B0%D1%82%D0%BD%D0%B0%D1%81%D1%8C%D1%86%D1%8C&x=22&y=10 сэрцавая няздатнасьць]; # [[Беларуская навуковая тэрміналёгія]]. Nomina Anatomica Alboruthenica — сэрцава-судзінная [сыстэма]; # Было абмеркаваньне ў фэйсбучнай суполцы «[https://www.facebook.com/groups/pramovu/posts/2486676601606673 Толькі пра мову]». --<span style="text-shadow:-1px 0 lightblue,0 1px lightblue,1px 0 lightblue,0 -1px lightblue;">[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|<b style="color:#0645ad"> Taravyvan Adijene </b>]]</span> 20:23, 3 верасьня 2021 (+03) {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Артыкул пад новай назвай. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 12:35, 14 красавіка 2022 (+03) == Загрэб → Заграб == Паводле запыту [[Удзельнік:Gleb Leo]] ў [https://t.me/joinchat/BrMxyQ665g8yuRwCH3KL3Q тэлеграм-суполцы] ад 9 траўня, «ёсьць артыкул „[[Заграбская біржа]]“, але пры гэтым існуе „Загрэб“. На яго ж перанакіроўвае „Заграб“. Ці ня лепш зрабіць асноўнай назвай артыкула „Заграб“, таксама стварыўшы перанакіраваньне „Загрэб“? У беларускай мове ж у выпадку славянскіх моваў, наколькі я ведаю, адбываецца аканьне». {{Падтрымліваю}}.--[[Удзельнік:W]] 16:46, 13 траўня 2021 (UTC+3) * Ня маю пэўнага меркаваньня на гэты конт, але ў нядаўнім падобным абмеркаваньні [[Вікіпэдыя:Запыты на перанос#Нэрынга Дангвідзе → Нярынга Дангвідзе]] была спасылка на [[Добрапіс]]. У нашым выпадку ён падае толькі ЗАґрэб [http://dobrapis.belsat.eu/names.html (варта ўвесьці ў пошуку Загрэб)], пры гэтым пры пошуку на сайце [[Радыё Свабода]] Заграб мае [https://www.google.com/search?q=site%3Asvaboda.org+%D0%B7%D0%B0%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%B1&rlz=1C1CHBF_enBY850BY850&sxsrf=ALeKk03XzSAtpqt9MLmGXBWQO11yAu93Jg%3A1620913785966&ei=eS6dYID6OYPJgwefu7qADA&oq=site%3Asvaboda.org+%D0%B7%D0%B0%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%B1&gs_lcp=Cgdnd3Mtd2l6EANQnwdYghdg8hhoAXAAeACAAcwBiAHtBZIBBTcuMC4xmAEAoAEBqgEHZ3dzLXdpesABAQ&sclient=gws-wiz&ved=0ahUKEwjAmrGz5sbwAhWD5OAKHZ-dDsAQ4dUDCA0&uact=5 141 вынік], Загрэб — [https://www.google.com/search?q=site%3Asvaboda.org+%D0%B7%D0%B0%D0%B3%D1%80%D1%8D%D0%B1&rlz=1C1CHBF_enBY850BY850&sxsrf=ALeKk00pR_x0a6yvwy2BbUuHITAKaDOwhQ%3A1620913789824&ei=fS6dYI3nMamJjLsPq6imkA0&oq=site%3Asvaboda.org+%D0%B7%D0%B0%D0%B3%D1%80%D1%8D%D0%B1&gs_lcp=Cgdnd3Mtd2l6EANQs9ECWLDTAmDN1QJoAXAAeACAAUyIAdYBkgEBM5gBAKABAaoBB2d3cy13aXrAAQE&sclient=gws-wiz&ved=0ahUKEwjNmZ215sbwAhWpBGMBHSuUCdIQ4dUDCA0&uact=5 38 вынікаў]. Адзначу, што пераход арыгінальнага ненаціскнога «э» ў «а» пасьля «р» у іншых славянскіх мовах сустракаецца ў практыцы нашага разьдьзелу — [[Крамянчук]] (можа, хто яшчэ якія прыклады прывядзе). --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 17:01, 13 траўня 2021 (+03) == Габрыэль Руа → Габрыель Руа == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} Калегі, і яшчэ адна заўвага. Створаны мною тэкст пра Габрыэль Руа таксама выправілі без дыскусіі: імя Габры''э''ль зьмянілі на Габры''е''ль. Але ў францускай мове -е- адкрытая і ў тарашкевіцы мы перадаем гэта літарай — э. Напрыклад, часопіс ELLE — гэта -Эль-, а не -Ель-. Тое самае і з імем Габрыэль. Наш слынны дыяспарнік і знаўца францускай мовы Аляксандар Надсан таксама заўсёды схіляўся да формы -эль (Сантаэль, Мікаэль, Габрыэль і пад.). Прапаную вярнуць форму Габрыэль. Дзякуй. {{няма подпісу|Гарбацкі|18:20, 17 сакавіка 2021 (+03)}} * Наколькі я разумею, Мікаэль (якую, сапраўды, маем у [https://knihi.com/storage/pravapis2005.html БКП-2005] у п. 55.1, заўвага А) і Габрыель — гэта розныя выпадкі. Узьнікненьне ўстаноўнага [й] пасьля і (ы) разглядаецца ў пункце 51 БКП-2005: ''Пры асваеньні пазычаньняў паміж галоснымі ўзьнікае ўстаўны [й] (на пісьме рэалізуецца ў літарах е, ё, ю, я, і): а) пасьля і (ы): ― у сярэдзіне слова: абітурыент, віетнамец, дыез, дыета, карыес, мэдыевіст, пацыент, сіеста, спаніель, фіеста; Андора-ля-Віеха, '''Арыель''', Віетнам, Вэрвіе, '''Габрыель''', Гэнрыета, '''Даніель''', Жэнэвіева, Марыета, Рывіера, Трыест, Хавіер''. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 18:20, 17 сакавіка 2021 (+03) : Проста паглядзіце, як у тарашкевіцы перадаем імя [[Спэцыяльныя:Пошук/Габрыель|Габрыель]]. --<span style="text-shadow:-1px 0 lightblue,0 1px lightblue,1px 0 lightblue,0 -1px lightblue;">[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|<b style="color:#0645ad"> Taravyvan Adijene </b>]]</span> 23:20, 17 сакавіка 2021 (+03) {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Напісаньне Габрыель адпавядае сучаснай нармалізацыі [[Беларускі клясычны правапіс|Беларускага клясычнга правапісу]], прынятай да ўжытку ў Беларускай Вікіпэдыі ў якасьці правіла [[Вікіпэдыя:Правапіс]]. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 22:33, 25 красавіка 2021 (+03) == Нэрынга Дангвідзе → Нярынга Дангвідзе == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} Калегі, я стварыў старонку, прысьвечаную паэтцы і казачніцы Нэрынзе Дангвідзе. Атрымаў прапанову зьмяніць імя пісьменьніцы на Нярынга. Як літуаніст я ня бачу тут літары -я-. І пры жыцьці зь пісьменьніцай якраз высьвятлялі, як лепей аформіць беларускую прапіску ейнага імя. Сярод усіх варыянтаў: Нерынга, Нярынга і Нэрынга — апошні найбліжэй перадае ейнае імя. Дарэчы, у наркамаўцы ня проста так яе падаюць, як Нерынга. Тут пытаньне хутчэй — э ці -е, але ніяк не -я. Між іншым, у вікіпэдыі на тарашкевіцы ўжо ё артыкул — Нерынга (праз -е-), места ў Летуве. Варыянт ''Нярынга'' прыўносіць блытаніну. Прапаную вярнуць назву ''Нэрынга''. {{няма подпісу|Гарбацкі|18:36, 17 сакавіка 2021 (+03)}} * Тут пакуль толькі прапанова да пераносу. І асабіста я падтрымліваю наяўны варыянт (Нэрынга) — раз яго абрала сама пісьменьніца і ён больш адпавядае арыгінальнай летувіскай фанэтыцы ([[:Файл:Neringa.ogg]]). Дарэчы, артыкул пра адпаведнае места [[Нерынга]], выглядае, варта таксама перанесьці ў [[Нэрынга]]. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 18:36, 17 сакавіка 2021 (+03) : Дзякую за стварэньне старонкі абмеркаваньня, да ўсяго рукі не даходзяць. : Зьвярнуў увагу на напісаньне імені, бо ў летувіскім варыянце паэткі стаіць літара e, а не [[ė]]. Спраўдзіў вымаўленьне ў [[белсат]]аўскім сэрвісе [http://dobrapis.belsat.eu/names.html Добрапіс], запачаткаваным [[Зьміцер Саўка|Зьмітром Саўкам]]: канкрэтна ''Neringa Dangvydė'' там няма, аднак ёсьць ''Neringa Češkevičiutė'', якую сэрвіс прапануе вымаўляць НЯрынґа ЧашкявічУце. : У дадзеным абмеркаваньні не падымаю пытаньне, што рабіць з горадам [[Нерынга]]й, толькі зь пісьменьніцай. --<span style="text-shadow:-1px 0 lightblue,0 1px lightblue,1px 0 lightblue,0 -1px lightblue;">[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|<b style="color:#0645ad"> Taravyvan Adijene </b>]]</span> 23:17, 17 сакавіка 2021 (+03) :: А хіба назва места і асабовае імя ня маюць аднолькавае напісаньне і, адпаведна, вымаўленьне? Бо вышэй я прывёў гукавы файл з назвай места [[Нерынга]] (Neringa) па-летувіску і там даволі выразна прамаўляецца менавіта НЭ́рынга. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 12:55, 18 сакавіка 2021 (+03) ::: Добра, тады дадаём да пераносу і назву места Нерынга → Нярынга. --<span style="text-shadow:-1px 0 lightblue,0 1px lightblue,1px 0 lightblue,0 -1px lightblue;">[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|<b style="color:#0645ad"> Taravyvan Adijene </b>]]</span> 13:44, 18 сакавіка 2021 (+03) * Відаць, нашую спрэчку з Нэрынга/Нярынга можа разьвязаць хіба толькі [https://www.facebook.com/groups/pramovu зварот па тлумачэньне да спадара Вінцука Вячоркі], бо асабіста я не магу зразумець, чаму [[Добрапіс]] прапаноўвае перадаваць відавочнае Нэ́рынга як Ня́рынга і, на маю думку, тут нельга адкідаць магчымасьць недагляду або памылкі з боку стваральнікаў сэрвісу. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 13:55, 18 сакавіка 2021 (+03) :: «Добрапіс» падае пасьлядоўна. Тое самае і ў выпадку зь [[Нярыс]]ам. --<span style="text-shadow:-1px 0 lightblue,0 1px lightblue,1px 0 lightblue,0 -1px lightblue;">[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|<b style="color:#0645ad"> Taravyvan Adijene </b>]]</span> 16:13, 18 сакавіка 2021 (+03) ::: А гэта добры аргумэнт. Відаць, тут мы ўжо маем пэўную традыцыю. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 16:39, 18 сакавіка 2021 (+03) {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Выканаў перанос на падставе зьвестак [[Добрапіс]]у і выяўленай у абмеркаваньні аналёгіі з шырока ўжываным [[Нярыс]]ам пры адсутнасьці пярэчаньняў на гэтую аргумэнтацыю. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 22:41, 25 красавіка 2021 (+03) == [[Ulmus]] → [[Вяз]] == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} Ёсьць беларуская назва гэтага роду дрэваў, пашыранага ў Беларусі, якая прыводзіцца ў беларускай навуковай тэрміналёгіі па батаніцы ([http://slounik.org/bnt06b/l21 4. Ulmus L — вяз — вяз] // Батаніка. Агульная і спэцыяльная = Ботаніка. Агульная і спэцыяльная. — Менск: Інбелкульт, 1924.). Таксама «назвы пажадана падаваць у беларускім напісаньні», паводле [[Вікіпэдыя:Пагадненьні па назвах артыкулаў]], і ёсьць «агульнапрыняты беларускі адпаведнік», пашыраны ў тым ліку ў назвах відаў дрэваў гэтага роду.--[[Удзельнік:W]] 12:50, 27 лютага 2021 (UTC+3) * Сапраўды, у геаграфічна блізкіх моўных разьдзелах адпаведныя артыкулы маюць мясцовую, а не лацінскую назву + паводле [[Беларуская энцыкляпэдыя|БЭ]] (т. 4, с. 339), вяз — гэта асноўная назва. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 15:32, 27 лютага 2021 (+03) * Флора БССР падае назву роду Ільм, Вяз, Бераст. У новым выданьні Флора Беларусі надрукована толькі тры тома й там няма роду Ulmus. Можно перенесьці назву ў Вяз і захаваць пошук па ўсем сынонімам. --[[Удзельнік:SergeiSEE]] 20:47, 27 лютага 2021 (UTC+2) {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Выканаў перанос. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 22:51, 27 лютага 2021 (+03) == [[Быкава (станцыя)]] → [[Быкова (станцыя)]] == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} {{Мова-ru|Быко́во}}. [[Спэцыяльныя:Унёсак/217.117.125.88|217.117.125.88]] 19:17, 23 студзеня 2021 (+03) {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Выканана. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 21:45, 23 студзеня 2021 (+03) == [[:Катэгорыя:Супрацоўнікі КДБ]] → [[:Катэгорыя:Супрацоўнікі КДБ СССР]] == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} Каб пазьбегнуць блытаніны з КДБ Беларусі. [[Удзельнік:DobryBrat|DobryBrat]] ([[Гутаркі ўдзельніка:DobryBrat|гутаркі]]) 14:55, 9 сьнежня 2020 (+03) {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Выканана. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 21:45, 23 студзеня 2021 (+03) == [[:Катэгорыя:Камітэт дзяржаўнай бясьпекі]] → [[:Катэгорыя:Камітэт дзяржаўнай бясьпекі СССР]] == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} Каб пазьбегнуць блытаніны з КДБ Беларусі. [[Удзельнік:DobryBrat|DobryBrat]] ([[Гутаркі ўдзельніка:DobryBrat|гутаркі]]) 14:55, 9 сьнежня 2020 (+03) : Так, згодзен. --[[Удзельнік:Ліцьвін|Ліцьвін]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ліцьвін|гутаркі]]) 15:34, 9 сьнежня 2020 (+03) {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Выканана. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 21:45, 23 студзеня 2021 (+03) == [[Нізкіз]] → [[Nizkiz]] == Не гледзячы на абгрунтаваныя заўвагі на конт напісання назвы гурта, якія былі неаднаразова выказаныя [https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B1%D0%BC%D0%B5%D1%80%D0%BA%D0%B0%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D1%8C%D0%BD%D0%B5:%D0%9D%D1%96%D0%B7%D0%BA%D1%96%D0%B7 падчас рэцэнзавання артыкула], [https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D1%96%D0%BA%D1%96%D0%BF%D1%8D%D0%B4%D1%8B%D1%8F:%D0%9A%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%8B%D0%B4%D0%B0%D1%82%D1%8B_%D1%9E_%D0%B4%D0%BE%D0%B1%D1%80%D1%8B%D1%8F_%D0%B0%D1%80%D1%82%D1%8B%D0%BA%D1%83%D0%BB%D1%8B/%D0%9D%D1%96%D0%B7%D0%BA%D1%96%D0%B7 абмеркавання артыкула падчас намінацыі], вынік быў падведзены з поўным ігнараваннем заўваг. У мяне пытанне: гэта свядомая палітыка Вікіпедыі на тарашкевіцы? Я маю на ўвазе бяссэнсоўнасць працэсу рэцэнзавання і абмяркоўвання падчас намінацыі, калі ўсё роўна аўтар «за вушы» працягвае артыкул у тым стане, які задавольвае толькі яго, то бок пагаджаецца толькі з касметычнымі зменамі. Пытаюся выключна з пункту гледжання маёй прысутнасці тут, бо шкада часу на вычытку і рады, калі яны нікому не патрэбны. <span style="font-family: Century Gothic">[[Удзельнік:Vit Koz|Віт]]; [[Гутаркі ўдзельніка:Vit Koz|гутаркі]]</span> 00:55, 27 красавіка 2020 (+03) : Асабіста я ня бачу нейкай прынцыповасьці тут у лацінкавым напісаньні і, адпаведна, вялікай праблемы. Фармальна ў нас працуе [[ВП:ПНА]], згодна зь якім ''Замежныя імёны, назвы пажадана падаваць у беларускім напісаньні (Уладзімер Жырыноўскі, а не Владимир Жириновский). Калі няма агульнапрынятага беларускага адпаведніка, можна пісаць арыгінальную форму, але на пачатку артыкулу (у дужках) пажадана даць прыклад вымаўленьня: Linux (лінакс).'' Вядома, пра беларускую лацінку нічога не гаворыцца, але разам з тым у нас ёсьць артыкулы [[Мужыцкая праўда]], [[Беларус (1913)]], [[Беларускае жыцьцё (1919)]] і г. д. (у арыгінале ўсе гэтыя выданьні мелі толькі лацінкавыя назвы). Што датычыцца ўжываньня кірылічнай назвы менавіта гэтага гурту, то ў крыніцах яна ўсё ж сустракаецца: [http://archiwum.radyjo.net/4/93/Artykul/176647], [https://belsat.eu/in-focus/aglyad-spartovyh-navinau-157/], [https://www.youtube.com/watch?v=7qfueM38dvU]. Ня трэба забывацца, што згодна з [[ВП:БКП]] гэты разьдзел ствараецца кірыліцай і пытаньне аўтаматычнай трансьлітарацыі на лацінку дагэтуль, на жаль, ніхто не разьвязаў. Пагатоў большасьць чытачоў карыстаецца кірыліцай і можна выказаць здагадку, што пры пошуку назвы менавіта гэтага гурту яны наўрад ці будуць пераймацца пераключэньнем раскладкі. Адпаведна, наш разьдзел толькі выйграе ў праглядах. Я сам падтрымліваю лацінку і лацінкавыя назвы (абавязкова выкарыстоўваю пры даданьні файлаў у Вікісховішча), але я б не сказаў, што ўзьнятае тут пытаньне мае відавочны адказ. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 15:13, 27 красавіка 2020 (+03) :: Як я ўжо заўважыў раней, тут мы маем не імя, а брэнд, і мы проста ня маем права нешта выдумляць ад сябе, гэта неэнцыкляпэдычна. А якраз для тых, хто раптам будзе шукаць кірыліцай, проста робіцца перанакіраваньне.--[[Удзельнік:Lesnas ättling|Lesnas ättling]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Lesnas ättling|гутаркі]]) 17:13, 27 красавіка 2020 (+03) ::: Падтрымліваю! Катэгарычна ня згодны, што назву гурта — іхні брэнд — напісалі кірыліцай. Тое, што нехта там напісаў кірыліцай назву гурта — гэта іх праблемы. Калі з гэтым пагадзіцца, то тады прыйдзецца дзеля пасьлядоўнасьці вельмі многа чаго пераводзіць на кірыліцу. Лічу, гэта недарэчна.--[[Удзельнік:Ihar Baranouski|Ihar Baranouski]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ihar Baranouski|гутаркі]]) 22:09, 27 красавіка 2020 (+03) Пішуць Nizkiz? Хай будзе Nizkiz. Перанакіраваньня хопіць. --[[Удзельнік:Ліцьвін|Ліцьвін]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ліцьвін|гутаркі]]) 02:07, 28 красавіка 2020 (+03) : {{Супраць}} пераносу. Даў абгунтаваны адказ на заўвагу наконт напісаньня назвы гурта ў [[Вікіпэдыя:Кандыдаты ў добрыя артыкулы/Нізкіз#Камэнтары]] на падставе [[Вікіпэдыя:Крыніцы, вартыя даверу]]. Запыт выглядае на парушэньне [[Вікіпэдыя:Не даводзьце да абсурду#Не хадзіце па крузе ў дыскусіі]]. Падтрымліваю меркаваньне абодвух адмінаў наконт 2 прыведзеных правілаў [[Вікіпэдыя:Правапіс]] і [[Вікіпэдыя:Пагадненьні па назвах артыкулаў]], а таксама дастатковасьці ўжо створанага перанакіраваньня. Удзячны кожнаму ўдзельніку за рэцэнзіі, камэнтары, заўвагі, прапановы, крытыку, падтрымку і дапаўненьне, што спрыяе паляпшэньню артыкулаў.--[[Удзельнік:W]] 11:36, 28 красавіка 2020 (UTC+3) :: Адзначу, што парушэнне правіла [[Вікіпэдыя:Не даводзьце да абсурду]] мела месца менавіта пры напісанні артыкула Нізкіз. А дакладней: назва ТБ-праграмы Belsat Music Live па незразумелых дагэтуль прычынах азначана ў артыкуле як «Музыка ужывую». Не было прыведзена ніводнай АК на такое напісаньне, адзіным аргумэнтам стаў беларуска-ангельскі слоўнік… Відавочнае парушэньне [[Вікіпедыя:Не ўласным дасьледваньням]]. Нагадваю, для тых хто мабыць яшчэ не ўцяміў, Вікіпедыя — гэта энцыклапедыя (пакуль што яшчэ), то бок не ўласны блог, не інстаграм, не інтэрнэт-форум. Нельга прыдумваць факты, а толькі іх адлюстроўваць. Кожнае слова ў артыкуле, у ідэале, павінна падмацоўвацца АК. <span style="font-family: Century Gothic">[[Удзельнік:Vit Koz|Віт]]; [[Гутаркі ўдзельніка:Vit Koz|гутаркі]]</span> 12:46, 29 красавіка 2020 (+03) : {{За}} перанос (гл.вышэй).--[[Удзельнік:Lesnas ättling|Lesnas ättling]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Lesnas ättling|гутаркі]]) 17:09, 29 красавіка 2020 (+03) * Вока зачапілася: [https://nn.by/?c=ar&i=267168 Nizkiz у інтэрв’ю Жыццё-маліна: Мы адназначна вырашылі — навошта маўчаць пра тое, што ў цябе ўнутры] + прыведзеная ў прэамбуле артыкула спасылка больш не зьмяшчае кірылічнай трансьлітарацыі назвы. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 16:38, 24 студзеня 2021 (+03) ** Дадаў 3 крыніцы ў 3-х іншых СМІ з кірылічнай назвай гурта. Спадзяюся, пакінем існую зручную назву. З найлепшымі пажаданьнямі,--[[Удзельнік:W]] 12:50, 27 лютага 2021 (UTC+3) == [[Martin S.]] → [[Martin S]] == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} Змяніце, каліласка, адрас — https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/Martin_S. (з кропкай напрыканцы) на адрас https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/Martin_S (без кропкі) Пры наяўнасці кропкі напрыканцы немагчыма падзяліцца спасылкай на артыкул. Аўтапераходы не ўспрымаюць кропку, адрасуюць на адрас без кропкі, а такаой старонкі не існуе. Нават туткалі націснеце паераход, то не адрасуе. Дзякуй. {{Няма подпісу|Volnylitvin}} {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Стварыў перанакірваньне з [[Martin S]] на [[Martin S.]] Таксама вы можаце карыстацца пунтам мэню зьлева «Сталая спасылка», звычайна ў падбоных выпадках гэта дапамагае. --[[Удзельнік:Red_Winged_Duck|Red_Winged_Duck]] 14:28, 2 траўня 2019 (MSK) {{Новыя зьверху}} [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Запыты|Перанос]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Старонкі да пераносу| ]] h9nseycn2rghfdswtai325u1i95vgck 2329614 2329590 2022-07-24T09:28:35Z Taravyvan Adijene 1924 /* Кумаркі Каталёніі → Раёны Каталёніі */ скасаваньне праўкі ў маім камэнтары wikitext text/x-wiki {{/Шапка}}<!-- НЕ ВЫДАЛЯЙЦЕ ГЭТЫ РАДОК, ПІШЫЦЕ ПАД ІМ. І не забывайцеся на загаловак == Старая назва → Новая назва == plz don’t remove this comment and don’t forget to make a headline --> == Кумаркі Каталёніі → Раёны Каталёніі == У катэгорыі [[:Катэгорыя:Раёны Гішпаніі|Раёны Гішпаніі]] цяпер маем [[:Катэгорыя:Кумаркі Каталёніі|кумаркі Каталёніі]] (відаць, праз каталянскую мову), а па-гішпанску яшчэ мусяць быць [[:Катэгорыя:Кумаркі Валенсіі|камаркі Валенсіі]], якія я паводле аналёгіі пасьпяшаўся назваць памылкова. Прапаную ўсе падкатэгорыі перайменаваць у раёны, каб пазьбегнуць блытаніны і розначытаньняў. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 08:19, 23 ліпеня 2022 (+03) : <s>{{Падтрымліваю}} --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 15:56, 23 ліпеня 2022 (+03)</s> : {{Падтрымліваю}} —<span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 17:14, 23 ліпеня 2022 (+03) А чаму раёны Гішпаніі нельга называць кумаркамі? Напрыклад па-гішпанску яны называюцца якраз кумаркамі — [[:es:Comarcas de España]]. Раёнамі яны называюцца толькі ў расейскай мове. Пры гэтым калі перакладаць гішпанскае слова «Comarcas» на беларускую мову праз Гугл-перакладчык, то атрымаем больш лягічнае для беларускай мовы слова «Паветаў». Я думаю мне ня трэба нікому тлумачыць адкуль у беларускай мове зьявілася слова «[[Раён]]». Таму адпаведная адмністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка Гішпаніі павінна называцца менавіта як [[кумарка]], а артыкул [[Паветы Гішпаніі]] павінен перанакіроўвацца на артыкул [[Кумаркі Гішпаніі]]. --[[Удзельнік:Ліцьвін|Ліцьвін]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ліцьвін|гутаркі]]) 10:11, 24 ліпеня 2022 (+03) : Сапраўды. Паглядзеў адпаведную катэгорыю ва ўкраінскім і польскім разьдзелах — там кумаркі (Кумарки, Comarki). Адпаведна, падтрымліваю гэты варыянт і дзякую за пільнасьць! --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 11:19, 24 ліпеня 2022 (+03) == Corrections of file extensions == * [[:Файл:BelarusTV logo.gif]] → [[:Файл:BelarusTV logo.jpg]] * [[:Файл:Lapis Trubiacki - Kultpraśviet.gif]] → [[:Файл:Lapis Trubiacki - Kultpraśviet.jpg]] Hello! Sorry for writing in English. Please rename these two files that actually are JPEG files, not GIF.[[Удзельнік:Jonteemil|Jonteemil]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Jonteemil|гутаркі]]) 23:56, 7 ліпеня 2022 (+03) : Done. Thanks for noticing. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 22:13, 8 ліпеня 2022 (+03) == [[:Катэгорыя:Краіны-сяброўкі АПАД]] → [[:Катэгорыя:Краіны-сяброўкі НАТО]] == {{Вікіпэдыст|W}} прыдумаў для НАТО абрэвіятуру АПАД і перайменаваў усе падкатэгорыі [[:Катэгорыя:Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы|асноўнай катэгорыі]]. Варта вярнуць пад агульнапрынятую назву. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 10:48, 1 ліпеня 2022 (+03) : {{Супраць}}. Абрэвіятуру не прыдумляюць, бо тая ўтвараецца паводле правілаў [[Словаўтварэньне|словаўтварэньня]]. Гэты скарот АПАД існуе ў беларускамоўнай навуковай літаратуры, якую сустракаў у артыкулах беларускамоўнага кандыдата гістарычных навук [[Андрэй Валодзькін|Андрэя Валодзькіна]], які выкладае на [[Факультэт міжнародных адносін БДУ|Факультэце міжнародных адносін БДУ]]. НАТО ёсьць калькай, а не абрэвіятурай, і парушае [[Вікіпэдыя:Пагадненьні па назвах артыкулаў]]: «Замежныя імёны, назвы пажадана падаваць у беларускім напісаньні. Асноўны артыкул зьмяшчаецца на старонцы з разгорнутай назвай, а на старонцы з адпаведнай абрэвіятурай робіцца перанакіраваньне на асноўную. Прыклад: БНР і Беларуская Народная Рэспубліка». Інакш давядзецца пераймяноўваць створаны апанэнтам артыкул [[Аб’яднаны пашыральны інтэрфэйс ушытага ПЗ]], бо назва зь ягонай жа высновы апынецца «прыдуманай», як і ў шматлікіх іншых выпадках.--[[Удзельнік:W]] 16:26, 1 ліпеня 2022 (UTC+3) : Так, сапраўды, абрэвіятура АПАД зусім не зьўляецца распаўсюджанай, але ж асабіста мне больш да спадобы менавіта гэтая абрэвіятура, бо яна дакладна адпавядае поўнай назьве на беларускай мове. --[[Удзельнік:Ліцьвін|Ліцьвін]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ліцьвін|гутаркі]]) 21:11, 1 ліпеня 2022 (+03) :: Вітаю! Як маецеся? Вялікі дзякуй за падтрымку. Дадаў крыніцу ў навуковым часопісе, зацьверджаным [[Найвышэйшая атэстацыйная камісія Беларусі|Найвышэйшай атэстацыйнай камісіяй Беларусі]] для вычарпальнасьці. З найлепшымі пажаданьнямі,--[[Удзельнік:W]] 13:48, 1 ліпеня 2022 (UTC+3) Выкарыстаньне ўніфікаваных і агульнаўжываных у іншых мовах (ня толькі ангельскай) скаротаў датычна міжнародных (не беларускіх) арганізацыяў — гэта нармальная практыка ўсяго цывілізаванага сьвету. Пагатоў ніхто не забараняе падаваць у асноўным артыкуле беларускі скарот, які хоць часам і сустракаецца ў вартых даверу крыніцаў, але паводле статыстыкі ўжываньня ёсьць абсалютна не пазнавальным для чытачоў Вікіпэдыі ([[Радыё Свабода]]: [https://www.google.com/search?q=site%3Asvaboda.org+%22%D0%B0%D0%BF%D0%B0%D0%B4%22&rlz=1C1CHBF_enBY850BY850&sxsrf=ALiCzsb8Fcs_45OO2AOL5mKcu69SOSTf5Q%3A1656779917369&ei=jXTAYrqDFrCX9u8PyOytyA0&ved=0ahUKEwj6_ceT0tr4AhWwi_0HHUh2C9kQ4dUDCA4&uact=5&oq=site%3Asvaboda.org+%22%D0%B0%D0%BF%D0%B0%D0%B4%22&gs_lcp=Cgdnd3Mtd2l6EANKBAhBGAFKBAhGGABQ3BJYiBxg8hxoAXAAeACAAUCIAYABkgEBMpgBAKABAcABAQ&sclient=gws-wiz «апад»] — 1 вынік, [https://www.google.com/search?q=site%3Asvaboda.org+%22%D0%BD%D0%B0%D1%82%D0%BE%22&rlz=1C1CHBF_enBY850BY850&sxsrf=ALiCzsYvW33YUH4UjJ0eCx7NtG1U7Ti8fw%3A1656779923637&ei=k3TAYoPhJYj87_UPprKbkAs&ved=0ahUKEwjD9sWW0tr4AhUI_rsIHSbZBrIQ4dUDCA4&uact=5&oq=site%3Asvaboda.org+%22%D0%BD%D0%B0%D1%82%D0%BE%22&gs_lcp=Cgdnd3Mtd2l6EANKBAhBGAFKBAhGGABQmQJY-ARgwQZoAnAAeACAAVCIAZkCkgEBNJgBAKABAcABAQ&sclient=gws-wiz «НАТО»] — каля 2290 вынікаў, [https://www.google.com/search?q=site%3Asvaboda.org+%22%D0%BD%D0%B0%D1%82%D0%B0%22&rlz=1C1CHBF_enBY850BY850&sxsrf=ALiCzsaDe__JCHg7PovBcCz8V4Bri2Mwwg%3A1656780021681&ei=9XTAYt_wKOu39u8PssahmAs&ved=0ahUKEwifv6bF0tr4AhXrm_0HHTJjCLMQ4dUDCA4&uact=5&oq=site%3Asvaboda.org+%22%D0%BD%D0%B0%D1%82%D0%B0%22&gs_lcp=Cgdnd3Mtd2l6EANKBAhBGABKBAhGGABQAFhMYMYBaABwAHgAgAFPiAHhAZIBATOYAQCgAQHAAQE&sclient=gws-wiz «ната»] — 1220 вынікаў). Пэўны, што ў назвах катэгорыяў дакладна мае быць НАТО — з улікам практыкі ''абсалютна ўсіх'' балтыйскіх і славянскіх моўных разьдзелаў: pl Kategoria:Państwa należące do NATO, uk Категорія:Країни НАТО, lt Kategorija:NATO narės, ru Категория:Государства НАТО, bg Категория:Членове на НАТО, bs Kategorija:Države članice NATO-a, cs Kategorie:Státy NATO, hr Kategorija:Države članice NATO-a, hsb Kategorija:Čłonski stat NATO, rue Катеґорія:Державы НАТО, sk Kategória:Členovia NATO, sl Kategorija:Države pakta NATO, sr Категорија:Државе чланице НАТО-а. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 19:53, 2 ліпеня 2022 (+03) : Вітаю! Як маецеся? Паводле [[Вікіпэдыя:Крыніцы, вартыя_даверу#Тыпы крыніцаў]]: «Шматлікія артыкулы Вікіпэдыі грунтуюцца на навуковых матэрыялах. Такія крыніцы — акадэмічныя і рэцэнзаваныя публікацыі, манаграфіі, падручнікі — звычайна найбольш надзейныя. … Старайцеся, калі магчыма, кіравацца агульнапрынятым навуковым кансэнсусам. Калі існуюць разыходжаньні, варта зьмяшчаць спасылкі на крыніцы кожнага меркаваньня. … Навуковы матэрыял, артыкул, прыняты навуковай суполкай, лічыцца вартым даверу. Калі матэрыял апублікавалі ў атэставаных экспэртамі крыніцах або ў прафэсійнай акадэмічнай прэсе, хутчэй за ўсё яго ўжо папярэдне пряглядзеў прынамсі адзін навуковец-рэцэнзэнт. …навуковыя часопісы больш пажаданыя, каб атрымаць больш надзейны пункт гледжаньня.». Пры гэтым, апанэнт працягвае выдаляць надзейную акадэмічную крыніцу з артыкула [[Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы]], таму прашу абараніць гэтую старонку ад [[Вікіпэдыя:Вайна рэдагаваньняў]] і вандалізму з боку апанэнта дзеля захаваньня прыведзенай крыніцы ў навуковым часопісе ({{Артыкул|аўтар=Уладзімер Русаковіч.|загаловак=Беларуска-летувіскія дачыненьні (1997—1998 гг.)|спасылка=https://1drv.ms/b/s!Apku9dNcNG94hUyFAezS6vnm8cuF|выданьне=[[Белая вежа (часопіс)|Белая вежа]]|тып=часопіс|год=Кастрычнік 2017|нумар=7 (46)|старонкі=125-129|issn=2311-245x}}). З найлепшымі пажаданьнямі,--[[Удзельнік:W]] 9:15, 4 ліпеня 2022 (UTC+3) * Пачатковая кансэнсусная форма для ўсіх катэгорыяў — НАТО, таму тут мусіць абгрунтоўвацца менавіта перанос пад новую назву АПАД, і адной крыніцы (пагатоў не мовазнаўчай) дзеля гэтага не дастаткова. Як мінімум варта падаць меркаваньні беларускіх мовазнаўцаў, дзе б сьцьвярджалася і абгрунтоўвалася, што падобныя інтэрнацыянальныя назвы-скароты ня варта выкарыстоўваць у беларускай мове. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 00:08, 5 ліпеня 2022 (+03) :: Адзіная «надзейная акадэмічная крыніца», прыведзеная ўдзельнікам, які прыдумаў абрэвіятуру і самавольна перайменаваў катэгорыі — гэта артыкул самога гэтага ўдзельніка. {{-)}} :: Тым часам катэгорыі дагэтуль вандалізаваныя. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 18:29, 5 ліпеня 2022 (+03) ::: Вярнуў іншыя катэгорыі да пачатковага (кансэнсуснага) стану. Скарот АПАД зрэдку ўжываецца ў публікацыях розных аўтараў, што можна спраўдзіць праз пошук (filetype:pdf), але спарадычнае ўжываньне, вядома ж, не падстава татальна «беларусізаваць» назвы міжнародных арганізацыяў, вядомых у вартых даверу крыніцах (г.зн. масаваму чытачу) пераважна пад інтэрнацыянальнымі скаротамі. Пагатоў асабіста я не сустракаў меркаваньняў мовазнаўцаў, дзе б рэкамэндавалася беларусізаваць назвы міжнародных арганізацыяў. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 22:46, 5 ліпеня 2022 (+03) * Пачатковы кансэнсусны варыянт у артыкуле — гэта скарот НАТО. Пагатоў у крыніцах ён мае значна большае пашырэньне і, адпаведна, вядомасьць сярод чытачоў. Калі ня будзе спасылак на меркаваньні мовазнаўцаў, што трэба беларусізаваць падобныя назвы, то менавіта такая абрэвіятура мусіць быць прыярытэтнай у нашым моўным разьдзеле. І адмыслова дзеля ўдзельніка W, «''разьнёс уводзіны для лепшага мабільнага выгляду, каб 1-ы сказ быў асобна, тады шаблён:арганізацыя стаіць вышэй па-над асноўным тэкстам, дзе шаблёну і месца, анг. скарот у шаблёне''» паўтараю (бо раней ужо казаў пра гэта): ня трэба псаваць выгляд артыкулаў дзеля іх падладжваньня пад мабільную (дадатковую) вэрсію прагляду, калі вам не падабаецца разьмяшчэньне ў мабільнай вэрсіі шаблёну-карті, то, калі ласка, шукайце тэхнічны разьязак (спраўдзіце, ці ўсе карткі пераносяцца, магчыма, нейкія нармальна адлюстроўваюцца і, адпаведна, іншыя карта варта перарабіць адпаведныя чынам. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 14:52, 8 ліпеня 2022 (+03) == Уступленьне Ўкраіны ў Эўрапейскi Зьвяз → Уступленьне Ўкраіны ў Эўрапейскі Зьвяз == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} Пасьля пераносу выдаліць пачатковую старонку — лацінскія сымбалі ў беларускім тэксьце непатрэбныя. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 11:29, 14 красавіка 2022 (+03) {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Перанёс. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 12:33, 14 красавіка 2022 (+03) : Старонка зь мяшанкай кірыліцы і лацінкі ня выдаленая. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 12:43, 14 красавіка 2022 (+03) :: Перапрошваю. Здаецца, пазначыў не пакідаць перанакіраваньне. Выдаліў. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 14:36, 14 красавіка 2022 (+03) == Сардэчная недастатковасьць → Сэрцавая няздатнасьць == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} # [[Кароткі расейска-беларускі фізыялягічны слоўнік]] — [http://www.slounik.org/search?dict=fizyjarb&search=%D0%BD%D1%8F%D0%B7%D0%B4%D0%B0%D1%82%D0%BD%D0%B0%D1%81%D1%8C%D1%86%D1%8C&x=22&y=10 сэрцавая няздатнасьць]; # [[Беларуская навуковая тэрміналёгія]]. Nomina Anatomica Alboruthenica — сэрцава-судзінная [сыстэма]; # Было абмеркаваньне ў фэйсбучнай суполцы «[https://www.facebook.com/groups/pramovu/posts/2486676601606673 Толькі пра мову]». --<span style="text-shadow:-1px 0 lightblue,0 1px lightblue,1px 0 lightblue,0 -1px lightblue;">[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|<b style="color:#0645ad"> Taravyvan Adijene </b>]]</span> 20:23, 3 верасьня 2021 (+03) {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Артыкул пад новай назвай. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 12:35, 14 красавіка 2022 (+03) == Загрэб → Заграб == Паводле запыту [[Удзельнік:Gleb Leo]] ў [https://t.me/joinchat/BrMxyQ665g8yuRwCH3KL3Q тэлеграм-суполцы] ад 9 траўня, «ёсьць артыкул „[[Заграбская біржа]]“, але пры гэтым існуе „Загрэб“. На яго ж перанакіроўвае „Заграб“. Ці ня лепш зрабіць асноўнай назвай артыкула „Заграб“, таксама стварыўшы перанакіраваньне „Загрэб“? У беларускай мове ж у выпадку славянскіх моваў, наколькі я ведаю, адбываецца аканьне». {{Падтрымліваю}}.--[[Удзельнік:W]] 16:46, 13 траўня 2021 (UTC+3) * Ня маю пэўнага меркаваньня на гэты конт, але ў нядаўнім падобным абмеркаваньні [[Вікіпэдыя:Запыты на перанос#Нэрынга Дангвідзе → Нярынга Дангвідзе]] была спасылка на [[Добрапіс]]. У нашым выпадку ён падае толькі ЗАґрэб [http://dobrapis.belsat.eu/names.html (варта ўвесьці ў пошуку Загрэб)], пры гэтым пры пошуку на сайце [[Радыё Свабода]] Заграб мае [https://www.google.com/search?q=site%3Asvaboda.org+%D0%B7%D0%B0%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%B1&rlz=1C1CHBF_enBY850BY850&sxsrf=ALeKk03XzSAtpqt9MLmGXBWQO11yAu93Jg%3A1620913785966&ei=eS6dYID6OYPJgwefu7qADA&oq=site%3Asvaboda.org+%D0%B7%D0%B0%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%B1&gs_lcp=Cgdnd3Mtd2l6EANQnwdYghdg8hhoAXAAeACAAcwBiAHtBZIBBTcuMC4xmAEAoAEBqgEHZ3dzLXdpesABAQ&sclient=gws-wiz&ved=0ahUKEwjAmrGz5sbwAhWD5OAKHZ-dDsAQ4dUDCA0&uact=5 141 вынік], Загрэб — [https://www.google.com/search?q=site%3Asvaboda.org+%D0%B7%D0%B0%D0%B3%D1%80%D1%8D%D0%B1&rlz=1C1CHBF_enBY850BY850&sxsrf=ALeKk00pR_x0a6yvwy2BbUuHITAKaDOwhQ%3A1620913789824&ei=fS6dYI3nMamJjLsPq6imkA0&oq=site%3Asvaboda.org+%D0%B7%D0%B0%D0%B3%D1%80%D1%8D%D0%B1&gs_lcp=Cgdnd3Mtd2l6EANQs9ECWLDTAmDN1QJoAXAAeACAAUyIAdYBkgEBM5gBAKABAaoBB2d3cy13aXrAAQE&sclient=gws-wiz&ved=0ahUKEwjNmZ215sbwAhWpBGMBHSuUCdIQ4dUDCA0&uact=5 38 вынікаў]. Адзначу, што пераход арыгінальнага ненаціскнога «э» ў «а» пасьля «р» у іншых славянскіх мовах сустракаецца ў практыцы нашага разьдьзелу — [[Крамянчук]] (можа, хто яшчэ якія прыклады прывядзе). --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 17:01, 13 траўня 2021 (+03) == Габрыэль Руа → Габрыель Руа == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} Калегі, і яшчэ адна заўвага. Створаны мною тэкст пра Габрыэль Руа таксама выправілі без дыскусіі: імя Габры''э''ль зьмянілі на Габры''е''ль. Але ў францускай мове -е- адкрытая і ў тарашкевіцы мы перадаем гэта літарай — э. Напрыклад, часопіс ELLE — гэта -Эль-, а не -Ель-. Тое самае і з імем Габрыэль. Наш слынны дыяспарнік і знаўца францускай мовы Аляксандар Надсан таксама заўсёды схіляўся да формы -эль (Сантаэль, Мікаэль, Габрыэль і пад.). Прапаную вярнуць форму Габрыэль. Дзякуй. {{няма подпісу|Гарбацкі|18:20, 17 сакавіка 2021 (+03)}} * Наколькі я разумею, Мікаэль (якую, сапраўды, маем у [https://knihi.com/storage/pravapis2005.html БКП-2005] у п. 55.1, заўвага А) і Габрыель — гэта розныя выпадкі. Узьнікненьне ўстаноўнага [й] пасьля і (ы) разглядаецца ў пункце 51 БКП-2005: ''Пры асваеньні пазычаньняў паміж галоснымі ўзьнікае ўстаўны [й] (на пісьме рэалізуецца ў літарах е, ё, ю, я, і): а) пасьля і (ы): ― у сярэдзіне слова: абітурыент, віетнамец, дыез, дыета, карыес, мэдыевіст, пацыент, сіеста, спаніель, фіеста; Андора-ля-Віеха, '''Арыель''', Віетнам, Вэрвіе, '''Габрыель''', Гэнрыета, '''Даніель''', Жэнэвіева, Марыета, Рывіера, Трыест, Хавіер''. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 18:20, 17 сакавіка 2021 (+03) : Проста паглядзіце, як у тарашкевіцы перадаем імя [[Спэцыяльныя:Пошук/Габрыель|Габрыель]]. --<span style="text-shadow:-1px 0 lightblue,0 1px lightblue,1px 0 lightblue,0 -1px lightblue;">[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|<b style="color:#0645ad"> Taravyvan Adijene </b>]]</span> 23:20, 17 сакавіка 2021 (+03) {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Напісаньне Габрыель адпавядае сучаснай нармалізацыі [[Беларускі клясычны правапіс|Беларускага клясычнга правапісу]], прынятай да ўжытку ў Беларускай Вікіпэдыі ў якасьці правіла [[Вікіпэдыя:Правапіс]]. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 22:33, 25 красавіка 2021 (+03) == Нэрынга Дангвідзе → Нярынга Дангвідзе == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} Калегі, я стварыў старонку, прысьвечаную паэтцы і казачніцы Нэрынзе Дангвідзе. Атрымаў прапанову зьмяніць імя пісьменьніцы на Нярынга. Як літуаніст я ня бачу тут літары -я-. І пры жыцьці зь пісьменьніцай якраз высьвятлялі, як лепей аформіць беларускую прапіску ейнага імя. Сярод усіх варыянтаў: Нерынга, Нярынга і Нэрынга — апошні найбліжэй перадае ейнае імя. Дарэчы, у наркамаўцы ня проста так яе падаюць, як Нерынга. Тут пытаньне хутчэй — э ці -е, але ніяк не -я. Між іншым, у вікіпэдыі на тарашкевіцы ўжо ё артыкул — Нерынга (праз -е-), места ў Летуве. Варыянт ''Нярынга'' прыўносіць блытаніну. Прапаную вярнуць назву ''Нэрынга''. {{няма подпісу|Гарбацкі|18:36, 17 сакавіка 2021 (+03)}} * Тут пакуль толькі прапанова да пераносу. І асабіста я падтрымліваю наяўны варыянт (Нэрынга) — раз яго абрала сама пісьменьніца і ён больш адпавядае арыгінальнай летувіскай фанэтыцы ([[:Файл:Neringa.ogg]]). Дарэчы, артыкул пра адпаведнае места [[Нерынга]], выглядае, варта таксама перанесьці ў [[Нэрынга]]. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 18:36, 17 сакавіка 2021 (+03) : Дзякую за стварэньне старонкі абмеркаваньня, да ўсяго рукі не даходзяць. : Зьвярнуў увагу на напісаньне імені, бо ў летувіскім варыянце паэткі стаіць літара e, а не [[ė]]. Спраўдзіў вымаўленьне ў [[белсат]]аўскім сэрвісе [http://dobrapis.belsat.eu/names.html Добрапіс], запачаткаваным [[Зьміцер Саўка|Зьмітром Саўкам]]: канкрэтна ''Neringa Dangvydė'' там няма, аднак ёсьць ''Neringa Češkevičiutė'', якую сэрвіс прапануе вымаўляць НЯрынґа ЧашкявічУце. : У дадзеным абмеркаваньні не падымаю пытаньне, што рабіць з горадам [[Нерынга]]й, толькі зь пісьменьніцай. --<span style="text-shadow:-1px 0 lightblue,0 1px lightblue,1px 0 lightblue,0 -1px lightblue;">[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|<b style="color:#0645ad"> Taravyvan Adijene </b>]]</span> 23:17, 17 сакавіка 2021 (+03) :: А хіба назва места і асабовае імя ня маюць аднолькавае напісаньне і, адпаведна, вымаўленьне? Бо вышэй я прывёў гукавы файл з назвай места [[Нерынга]] (Neringa) па-летувіску і там даволі выразна прамаўляецца менавіта НЭ́рынга. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 12:55, 18 сакавіка 2021 (+03) ::: Добра, тады дадаём да пераносу і назву места Нерынга → Нярынга. --<span style="text-shadow:-1px 0 lightblue,0 1px lightblue,1px 0 lightblue,0 -1px lightblue;">[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|<b style="color:#0645ad"> Taravyvan Adijene </b>]]</span> 13:44, 18 сакавіка 2021 (+03) * Відаць, нашую спрэчку з Нэрынга/Нярынга можа разьвязаць хіба толькі [https://www.facebook.com/groups/pramovu зварот па тлумачэньне да спадара Вінцука Вячоркі], бо асабіста я не магу зразумець, чаму [[Добрапіс]] прапаноўвае перадаваць відавочнае Нэ́рынга як Ня́рынга і, на маю думку, тут нельга адкідаць магчымасьць недагляду або памылкі з боку стваральнікаў сэрвісу. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 13:55, 18 сакавіка 2021 (+03) :: «Добрапіс» падае пасьлядоўна. Тое самае і ў выпадку зь [[Нярыс]]ам. --<span style="text-shadow:-1px 0 lightblue,0 1px lightblue,1px 0 lightblue,0 -1px lightblue;">[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|<b style="color:#0645ad"> Taravyvan Adijene </b>]]</span> 16:13, 18 сакавіка 2021 (+03) ::: А гэта добры аргумэнт. Відаць, тут мы ўжо маем пэўную традыцыю. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 16:39, 18 сакавіка 2021 (+03) {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Выканаў перанос на падставе зьвестак [[Добрапіс]]у і выяўленай у абмеркаваньні аналёгіі з шырока ўжываным [[Нярыс]]ам пры адсутнасьці пярэчаньняў на гэтую аргумэнтацыю. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 22:41, 25 красавіка 2021 (+03) == [[Ulmus]] → [[Вяз]] == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} Ёсьць беларуская назва гэтага роду дрэваў, пашыранага ў Беларусі, якая прыводзіцца ў беларускай навуковай тэрміналёгіі па батаніцы ([http://slounik.org/bnt06b/l21 4. Ulmus L — вяз — вяз] // Батаніка. Агульная і спэцыяльная = Ботаніка. Агульная і спэцыяльная. — Менск: Інбелкульт, 1924.). Таксама «назвы пажадана падаваць у беларускім напісаньні», паводле [[Вікіпэдыя:Пагадненьні па назвах артыкулаў]], і ёсьць «агульнапрыняты беларускі адпаведнік», пашыраны ў тым ліку ў назвах відаў дрэваў гэтага роду.--[[Удзельнік:W]] 12:50, 27 лютага 2021 (UTC+3) * Сапраўды, у геаграфічна блізкіх моўных разьдзелах адпаведныя артыкулы маюць мясцовую, а не лацінскую назву + паводле [[Беларуская энцыкляпэдыя|БЭ]] (т. 4, с. 339), вяз — гэта асноўная назва. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 15:32, 27 лютага 2021 (+03) * Флора БССР падае назву роду Ільм, Вяз, Бераст. У новым выданьні Флора Беларусі надрукована толькі тры тома й там няма роду Ulmus. Можно перенесьці назву ў Вяз і захаваць пошук па ўсем сынонімам. --[[Удзельнік:SergeiSEE]] 20:47, 27 лютага 2021 (UTC+2) {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Выканаў перанос. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 22:51, 27 лютага 2021 (+03) == [[Быкава (станцыя)]] → [[Быкова (станцыя)]] == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} {{Мова-ru|Быко́во}}. [[Спэцыяльныя:Унёсак/217.117.125.88|217.117.125.88]] 19:17, 23 студзеня 2021 (+03) {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Выканана. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 21:45, 23 студзеня 2021 (+03) == [[:Катэгорыя:Супрацоўнікі КДБ]] → [[:Катэгорыя:Супрацоўнікі КДБ СССР]] == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} Каб пазьбегнуць блытаніны з КДБ Беларусі. [[Удзельнік:DobryBrat|DobryBrat]] ([[Гутаркі ўдзельніка:DobryBrat|гутаркі]]) 14:55, 9 сьнежня 2020 (+03) {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Выканана. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 21:45, 23 студзеня 2021 (+03) == [[:Катэгорыя:Камітэт дзяржаўнай бясьпекі]] → [[:Катэгорыя:Камітэт дзяржаўнай бясьпекі СССР]] == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} Каб пазьбегнуць блытаніны з КДБ Беларусі. [[Удзельнік:DobryBrat|DobryBrat]] ([[Гутаркі ўдзельніка:DobryBrat|гутаркі]]) 14:55, 9 сьнежня 2020 (+03) : Так, згодзен. --[[Удзельнік:Ліцьвін|Ліцьвін]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ліцьвін|гутаркі]]) 15:34, 9 сьнежня 2020 (+03) {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Выканана. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 21:45, 23 студзеня 2021 (+03) == [[Нізкіз]] → [[Nizkiz]] == Не гледзячы на абгрунтаваныя заўвагі на конт напісання назвы гурта, якія былі неаднаразова выказаныя [https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B1%D0%BC%D0%B5%D1%80%D0%BA%D0%B0%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D1%8C%D0%BD%D0%B5:%D0%9D%D1%96%D0%B7%D0%BA%D1%96%D0%B7 падчас рэцэнзавання артыкула], [https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D1%96%D0%BA%D1%96%D0%BF%D1%8D%D0%B4%D1%8B%D1%8F:%D0%9A%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%8B%D0%B4%D0%B0%D1%82%D1%8B_%D1%9E_%D0%B4%D0%BE%D0%B1%D1%80%D1%8B%D1%8F_%D0%B0%D1%80%D1%82%D1%8B%D0%BA%D1%83%D0%BB%D1%8B/%D0%9D%D1%96%D0%B7%D0%BA%D1%96%D0%B7 абмеркавання артыкула падчас намінацыі], вынік быў падведзены з поўным ігнараваннем заўваг. У мяне пытанне: гэта свядомая палітыка Вікіпедыі на тарашкевіцы? Я маю на ўвазе бяссэнсоўнасць працэсу рэцэнзавання і абмяркоўвання падчас намінацыі, калі ўсё роўна аўтар «за вушы» працягвае артыкул у тым стане, які задавольвае толькі яго, то бок пагаджаецца толькі з касметычнымі зменамі. Пытаюся выключна з пункту гледжання маёй прысутнасці тут, бо шкада часу на вычытку і рады, калі яны нікому не патрэбны. <span style="font-family: Century Gothic">[[Удзельнік:Vit Koz|Віт]]; [[Гутаркі ўдзельніка:Vit Koz|гутаркі]]</span> 00:55, 27 красавіка 2020 (+03) : Асабіста я ня бачу нейкай прынцыповасьці тут у лацінкавым напісаньні і, адпаведна, вялікай праблемы. Фармальна ў нас працуе [[ВП:ПНА]], згодна зь якім ''Замежныя імёны, назвы пажадана падаваць у беларускім напісаньні (Уладзімер Жырыноўскі, а не Владимир Жириновский). Калі няма агульнапрынятага беларускага адпаведніка, можна пісаць арыгінальную форму, але на пачатку артыкулу (у дужках) пажадана даць прыклад вымаўленьня: Linux (лінакс).'' Вядома, пра беларускую лацінку нічога не гаворыцца, але разам з тым у нас ёсьць артыкулы [[Мужыцкая праўда]], [[Беларус (1913)]], [[Беларускае жыцьцё (1919)]] і г. д. (у арыгінале ўсе гэтыя выданьні мелі толькі лацінкавыя назвы). Што датычыцца ўжываньня кірылічнай назвы менавіта гэтага гурту, то ў крыніцах яна ўсё ж сустракаецца: [http://archiwum.radyjo.net/4/93/Artykul/176647], [https://belsat.eu/in-focus/aglyad-spartovyh-navinau-157/], [https://www.youtube.com/watch?v=7qfueM38dvU]. Ня трэба забывацца, што згодна з [[ВП:БКП]] гэты разьдзел ствараецца кірыліцай і пытаньне аўтаматычнай трансьлітарацыі на лацінку дагэтуль, на жаль, ніхто не разьвязаў. Пагатоў большасьць чытачоў карыстаецца кірыліцай і можна выказаць здагадку, што пры пошуку назвы менавіта гэтага гурту яны наўрад ці будуць пераймацца пераключэньнем раскладкі. Адпаведна, наш разьдзел толькі выйграе ў праглядах. Я сам падтрымліваю лацінку і лацінкавыя назвы (абавязкова выкарыстоўваю пры даданьні файлаў у Вікісховішча), але я б не сказаў, што ўзьнятае тут пытаньне мае відавочны адказ. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 15:13, 27 красавіка 2020 (+03) :: Як я ўжо заўважыў раней, тут мы маем не імя, а брэнд, і мы проста ня маем права нешта выдумляць ад сябе, гэта неэнцыкляпэдычна. А якраз для тых, хто раптам будзе шукаць кірыліцай, проста робіцца перанакіраваньне.--[[Удзельнік:Lesnas ättling|Lesnas ättling]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Lesnas ättling|гутаркі]]) 17:13, 27 красавіка 2020 (+03) ::: Падтрымліваю! Катэгарычна ня згодны, што назву гурта — іхні брэнд — напісалі кірыліцай. Тое, што нехта там напісаў кірыліцай назву гурта — гэта іх праблемы. Калі з гэтым пагадзіцца, то тады прыйдзецца дзеля пасьлядоўнасьці вельмі многа чаго пераводзіць на кірыліцу. Лічу, гэта недарэчна.--[[Удзельнік:Ihar Baranouski|Ihar Baranouski]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ihar Baranouski|гутаркі]]) 22:09, 27 красавіка 2020 (+03) Пішуць Nizkiz? Хай будзе Nizkiz. Перанакіраваньня хопіць. --[[Удзельнік:Ліцьвін|Ліцьвін]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ліцьвін|гутаркі]]) 02:07, 28 красавіка 2020 (+03) : {{Супраць}} пераносу. Даў абгунтаваны адказ на заўвагу наконт напісаньня назвы гурта ў [[Вікіпэдыя:Кандыдаты ў добрыя артыкулы/Нізкіз#Камэнтары]] на падставе [[Вікіпэдыя:Крыніцы, вартыя даверу]]. Запыт выглядае на парушэньне [[Вікіпэдыя:Не даводзьце да абсурду#Не хадзіце па крузе ў дыскусіі]]. Падтрымліваю меркаваньне абодвух адмінаў наконт 2 прыведзеных правілаў [[Вікіпэдыя:Правапіс]] і [[Вікіпэдыя:Пагадненьні па назвах артыкулаў]], а таксама дастатковасьці ўжо створанага перанакіраваньня. Удзячны кожнаму ўдзельніку за рэцэнзіі, камэнтары, заўвагі, прапановы, крытыку, падтрымку і дапаўненьне, што спрыяе паляпшэньню артыкулаў.--[[Удзельнік:W]] 11:36, 28 красавіка 2020 (UTC+3) :: Адзначу, што парушэнне правіла [[Вікіпэдыя:Не даводзьце да абсурду]] мела месца менавіта пры напісанні артыкула Нізкіз. А дакладней: назва ТБ-праграмы Belsat Music Live па незразумелых дагэтуль прычынах азначана ў артыкуле як «Музыка ужывую». Не было прыведзена ніводнай АК на такое напісаньне, адзіным аргумэнтам стаў беларуска-ангельскі слоўнік… Відавочнае парушэньне [[Вікіпедыя:Не ўласным дасьледваньням]]. Нагадваю, для тых хто мабыць яшчэ не ўцяміў, Вікіпедыя — гэта энцыклапедыя (пакуль што яшчэ), то бок не ўласны блог, не інстаграм, не інтэрнэт-форум. Нельга прыдумваць факты, а толькі іх адлюстроўваць. Кожнае слова ў артыкуле, у ідэале, павінна падмацоўвацца АК. <span style="font-family: Century Gothic">[[Удзельнік:Vit Koz|Віт]]; [[Гутаркі ўдзельніка:Vit Koz|гутаркі]]</span> 12:46, 29 красавіка 2020 (+03) : {{За}} перанос (гл.вышэй).--[[Удзельнік:Lesnas ättling|Lesnas ättling]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Lesnas ättling|гутаркі]]) 17:09, 29 красавіка 2020 (+03) * Вока зачапілася: [https://nn.by/?c=ar&i=267168 Nizkiz у інтэрв’ю Жыццё-маліна: Мы адназначна вырашылі — навошта маўчаць пра тое, што ў цябе ўнутры] + прыведзеная ў прэамбуле артыкула спасылка больш не зьмяшчае кірылічнай трансьлітарацыі назвы. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 16:38, 24 студзеня 2021 (+03) ** Дадаў 3 крыніцы ў 3-х іншых СМІ з кірылічнай назвай гурта. Спадзяюся, пакінем існую зручную назву. З найлепшымі пажаданьнямі,--[[Удзельнік:W]] 12:50, 27 лютага 2021 (UTC+3) == [[Martin S.]] → [[Martin S]] == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} Змяніце, каліласка, адрас — https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/Martin_S. (з кропкай напрыканцы) на адрас https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/Martin_S (без кропкі) Пры наяўнасці кропкі напрыканцы немагчыма падзяліцца спасылкай на артыкул. Аўтапераходы не ўспрымаюць кропку, адрасуюць на адрас без кропкі, а такаой старонкі не існуе. Нават туткалі націснеце паераход, то не адрасуе. Дзякуй. {{Няма подпісу|Volnylitvin}} {{Канец закрытай сэкцыі}} === Вынік === Стварыў перанакірваньне з [[Martin S]] на [[Martin S.]] Таксама вы можаце карыстацца пунтам мэню зьлева «Сталая спасылка», звычайна ў падбоных выпадках гэта дапамагае. --[[Удзельнік:Red_Winged_Duck|Red_Winged_Duck]] 14:28, 2 траўня 2019 (MSK) {{Новыя зьверху}} [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Запыты|Перанос]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Старонкі да пераносу| ]] 06jqsxahsfvq3wc9nqftl48ua7vmsjz 14 213981 2329611 2072174 2022-07-24T09:19:31Z Taravyvan Adijene 1924 Commons wikitext text/x-wiki {{Болей|Марскі курорт}} [[Катэгорыя:Курорты паводле тыпу]] [[Катэгорыя:Берагавыя збудаваньні]] [[Катэгорыя:Марская інфраструктура|Курорты]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты на ўзьбярэжжах]] ax4ssli48j4ina025z27n55eh63kyld 0 222292 2329507 2328492 2022-07-23T14:08:03Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Літаратура */ п. wikitext text/x-wiki '''Ліцьві́нства''', '''ліцьвіні́зм''' (таксама '''літві́нства''', '''літвіні́зм''') — шырокая гістарыяграфічная, культурная і грамадзка-палітычная плынь, якая грунтуе гісторыю [[Беларусь|Беларусі]] на спадчыне [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] і акцэнтуе беспасярэднюю повязь паміж гістарычнымі [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і сучаснымі [[Беларусы|беларусамі]]. Складовая частка [[Беларускі нацыяналізм|беларускага нацыяналізму]], таксама можа разглядацца як рэгіянальная самаідэнтыфікацыя або як этап у разьвіцьці беларускага народа і Беларусі<ref name="BielaruskiPartyzan-2017">[https://belaruspartisan.by/politic/368099/ Литвины vs белорусы: поиск своего места в истории или глупые разборки?], [[Беларускі партызан]], 19 студзеня 2017 г.</ref>. Гісторыкі [[Сяргей Абламейка (гісторык)|Сяргей Абламейка]] і [[Аляксандар Краўцэвіч]] зьвяртаюць ўвагу на тое, што ліцьвінства ня можа быць альтэрнатывай [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|беларускасьці]], бо ёсьць яе неад’емнай складовай часткай. Проціпастаўляць іх — значыць дэструктыўна перакручваць рэальную гісторыю і этнагенэз беларусаў<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/28920419.html Зноў пра ідэнтычнасьць Скарыны], [[Радыё Свабода]], 15 сьнежня 2017 г.</ref><ref name="Kraucevic-2017">[https://nashaniva.com/?c=ar&i=146173 Алесь Краўцэвіч: Ліцвінства — выдумка ворагаў, якую падтрымалі дурні], [[Наша Ніва]], 28 сакавіка 2017 г.</ref>. Як падкрэсьлівае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]] у кнізе «[[Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае]]», «''Мы — беларусы, але мы і ліцьвіны, спадкаемцы гісторыі і культуры магутнай эўрапейскай дзяржавы — Вялікага Княства Літоўскага''»<ref name="Arlou-2012-161">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 161.</ref>. == Гісторыя == [[Файл:Lithauen oder Weis Reussen.jpg|значак|Фрагмэнт мапы [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], на якой [[Літва]] атаясамліваецца зь [[Белая Русь|Белай Русьсю]] («''Lithauen oder Weis Reussen''», «''Літва або Белая Русь''»), тым часам [[Жамойць]] (''Samogitien'') не атаясамліваецца зь Літвой]] === Вялікае Княства Літоўскае === {{Асноўны артыкул|Ліцьвіны|Літва}} Існуе некалькі тэорыяў паходжаньня гістарычных [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]]: «заходнеславянская» — ад племяннога зьвязу [[Люцічы|люцічаў]] ([[Вацлаў Пануцэвіч]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы}}</ref>, [[Павал Урбан]]<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1}}</ref>, [[Алесь Жлутка]]<ref>{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях}}</ref>, [[Уладзімер Аляксеевіч Арлоў|Уладзімер Арлоў]]<ref name="Arlou-2012">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}}</ref> ды іншыя), блізкая да яе з улікам шэрагу яўна [[Германскія мовы|ўсходнегерманскіх]] імёнаў і тапонімаў люцічаў «усходнегерманская» (Алёхна Дайліда<ref>Дайліда А. [http://spampavac.by/files/downloads/pvkl.pdf Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі] / Рэц. [[Сяргей Тарасаў|С. Тарасаў]]. Аўтарскае выданне. — Менск, 2019. — 459 с.</ref>), а таксама «балтыйска-славянскага [[сымбіёз]]у» з паступовай мірнай і ахвотнай [[Славянскія мовы|славянізацыяй]] мясцовага [[Балтыйскія мовы|балтыйскага]] насельніцтва ([[Аляксандар Краўцэвіч]]<ref>{{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)}}</ref><ref>{{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)}}</ref>, Уладзімер Арлоў<ref name="Arlou-2012"/> ды іншыя). [[Файл:Lithuania Proper (1770-79).jpg|значак|Падзел Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага з мапы 1770-х гадоў: Сапраўдная Літва ({{мова-en|Lithuania Proper|скарочана}}) складаецца зь «Літоўскіх ваяводзтваў» і «Літоўскай або Белай Русі», тым часам Жамойць падаецца асобна ад Літвы — паміж [[Інфлянты|Інфлянтамі]] і [[Курляндыя]]й]] У XIV—XVII ст. назва «ліцьвіны» тэрытарыяльна ахоплівала амаль усе землі [[Беларусь|Беларусі]]<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 94.</ref>. У XVI ст. літвой (ліцьвінамі) стабільна вызначалі сябе баяры [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]<ref>Янковіч А. Анталогія літвінізму: крыніцы, ідэя, рэалізацыя // Палітычная сфера. № 6, 2006. С. 11.</ref>. Умацаваньне гэтай формы самасьвядомасьці адбылося па аб’яднаньні Вялікага Княства Літоўскага з [[Польскае Каралеўства (1385—1569)|Каралеўствам Польскім]] у [[Рэч Паспалітая|Рэч Паспалітую]], якая разглядалася як аб’яднаньне «двух народаў» ([[Палякі|палякаў]] і ліцьвінаў). Па ўтварэньні Рэчы Паспалітай магнаты і шляхта Вялікага Княства Літоўскага доўгі час падкрэсьлівалі, што яны менавіта ліцьвіны, чым выказвалі даволі высокі ўзровень дзяржаўна-нацыянальнай самасьвядомасці<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 95.</ref><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-321">Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 321.</ref>. У XVI—XVII стагодзьдзях назва ліцьвіны стала найбольш абагульняльнай этнанімічнай формай самасьвядомасьці беларускага народа і адлюстроўвала найбольш шырокі ўзровень яго нацыянальнай кансалідацыі<ref>[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Формы этнічнага і нацыянальнага самавызначэння беларускага насельніцтва XIV—XVIII ст. (да праблемы станаўлення нацыянальнай самасвядомасці беларусаў) // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. Мінск, 3—5 лютага 1993 года. Ч. I. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 48—49.</ref><ref>Чаквин И. В. Избранное: теоретические и историографические статьи по этногенезу, этническим и этнокультурным процессам, конфессиональной истории белорусов. — Минск: Беларуская навука, 2014. С. 172, 176.</ref>. === Пад уладай Расейскай імпэрыі === {{Асноўны артыкул|Русіфікацыя Беларусі|Беларускае нацыянальнае адраджэньне|Краёўцы}} [[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|Краіна «Літва і Беларусь» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобная ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]] Па [[анэксія|анэксіі]] земляў Вялікага Княства Літоўскага (1772, 1793, 1795 гады) улады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], як адзначае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], спрыялі пашырэньню назвы [[беларусы]], бо гэтая назва больш адпавядала [[імпэрыялізм|імпэрскім інтарэсам]] і дазваляла трактаваць ліцьвінаў як разнавіднасьць [[расейцы|расейцаў («вялікарусаў»)]]. Разам з тым, гэтая назва замацавалася за ўсім насельніцтвам толькі на мяжы XIX і XX стагодзьдзяў<ref name="Arlou-2012-161"/>. Узьнікненьне ліцьвінства як культурнай плыні прымяркоўваюць да першай паловы ХІХ стагодзьдзя, калі ў межах гэтай традыцыі адбывалася [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|беларускае культурнае назапашваньне]]. Тагачаснае ліцьвінства грунтавалася на гістарычных і культурных традыцыях Вялікага Княства Літоўскага, выяўлялася ў цікавасьці да народнай культуры, на ўсьведамленьні этнакультурнай адметнасьці як ад [[Расейцы|расейцаў]], так і ад [[Палякі|палякаў]]. Дзеячы ліцьвінства былі патрыётамі [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], хоць і адрозьніваліся высокай ступеньню аўтаномнасьці. Паводле сваёй канфэсійнай прыналежнасьці большасьць прыхільнікаў гэтай традыцыі былі вернікамі-[[каталіцтва|каталікамі]], а паводле [[Стан (сацыяльная група)|стану]] належалі да шляхты<ref>[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] «Краёвая ідэя» ў беларускай гісторыі. — {{Менск (Мінск)}}: Зміцер Колас, 2017. С. 60—61.</ref>. У канцы ХІХ — пачатку ХХ стагодзьдзя сфармавалася суполка [[Краёўцы|краёўцаў]], якія вызначалі сябе формулай «ліцьвін паводле паходжаньня, паляк паводле нацыянальнасьці» і намагаліся стварыць другую унію Польшчы і Літвы (Беларусі). У 1907 годзе краёўцы стварылі [[Краёвая партыя Літвы і Русі|Краёвую партыю Літвы і Русі]], але ўжо ў 1908 годзе партыя зьнікла з палітычнай арэны. Зноў актывізавалася ў час [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]]. З адраджэньнем [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польшчы]] як незалежнай дзяржавы і адмовы ад канфэдэрацыйных плянаў краёвы рух амаль спыніў сваё існаваньне. У канцы XIX — пачатку XX стагодзьдзя нацыянальная эліта гістарычных ліцьвінаў пры чынным удзеле выхадцаў з шляхты колішняга Вялікага Княства Літоўскага — простых нашчадкаў гістарычнай Літвы<ref name="Katlarcuk-2003">[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://xn--d1ag.xn--e1a4c/pub/arche/html/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.</ref> (з шляхты паходзілі заснавальнікі [[Наша Ніва|Нашай Нівы]] браты [[Іван Луцкевіч|Іван]] і [[Антон Луцкевіч]]ы, заснавальнік [[Беларуская рэвалюцыйная партыя|першай беларускай партыі]] [[Вацлаў Іваноўскі]], адзін з заснавальнікаў [[Беларуская сацыялістычная грамада|Беларускай сацыялістычнай грамады]] паэт [[Карусь Каганец]], стваральнік беларускага тэатру [[Ігнат Буйніцкі]], клясыкі беларускай паэзіі [[Алаіза Пашкевіч]] і [[Янка Купала]], адзін з пачынальнікаў нацыянальнага адраджэньня [[Вацлаў Ластоўскі]], аўтар навукова вызначаных межаў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] гісторык і этнограф прафэсар [[Мітрафан Доўнар-Запольскі]] ды іншыя{{Заўвага|Як зазначае гісторык [[Сяргей Токць]], «''Менавіта выхадцы з шляхты колькасна пераважалі ў беларускім нацыянальным руху на пачатковай фазе яго разьвіцьця і стварылі тады большасьць тэкстаў, якія заклалі культурны канон нацыянальнай ідэі''»<ref>[[Сяргей Токць|Токць С.]] Шляхта Беларусі і беларускі нацыянальны рух у другой палове ХІХ — пачатку ХХ ст. // Rocznik Centrum Studiów Białoruskich. Гадавік Цэнтра Беларускіх Студыяў. Nr 2/№ 2 (2017). С. 134.</ref>}}) — якая выступала за адраджэньне свайго народа і яго дзяржаўнасьці, абрала назвы «Беларусь» і «беларусы». Аднак частка літоўскай шляхты (найперш буйныя землеўласьнікі — зямяне) не сьпяшалася і нават асьцерагалася прымаць назву «беларусы». Дачка [[Ежы Чапскі|Ежы Чапскага]], які ў 1917 годзе ўсё ж назваў сябе беларусам<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/30169005.html У 1917 годзе нашчадак Рурыка і іншыя магнаты Меншчыны абвясьцілі сябе беларусамі], [[Радыё Свабода]], 19 верасьня 2019 г.</ref>, графіня Марыя Чапская (1894—1981) у сваім эсэ «Florian Czarnyszewicz» (1965 год, Парыж) патлумачыла, якое стаўленьне было ў літоўскай шляхты да сялянаў і чаму зямяне не прымалі назвы «беларусы», прыводзячы вытрымкі з палемічных лістоў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Флярыян Чарнышэвіч|Флярыяна Чарнышэвіча|pl|Florian Czarnyszewicz}}, напісаных па-беларуску да [[Кастусь Акула|Кастуся Акулы]] і пазьней перасланых ёй копіяй: «''Важна тое, што спадар зьяўляецца сынам свайго краю. Я таксама ёсьць сын Вялікага Княства Літоўскага. Мой бацька і дзед, і дзед майго дзеда нарадзіліся і злажылі свае косьці ў гэтай зямлі; і суджу, што можна мне родны край кахаць і тужыць па ім, і думаць аб ім, і цешыцца, калі гаспадары чыняць штось мудрае і шляхетнае, і самоціцца, калі памнажаюць памылкі. <…> І не былі гэта караняжы, а сыны Вялікага Княства Літоўскага, многія ў доме ня мовілі па-польску, але назвы „бела-“ ці „чарнарусаў“ не прымалі, бо „рускі“ для іх азначаў тры чацьвертых [[Расейцы|маскаля]]. Называлі сябе палякамі, але чулі сваю своеасаблівасьць. І калі б тады якая мудрасьць, якісь аўтарытэт пагадзіўся і прывёў у жыцьцё найменьне „літоўца“ (у значэньні [[Адам Міцкевіч|міцкевічаўскім]]) альбо крывічаніна, ахвотна бы тое прынялі»<ref>Czapska M. Florian Czarnyszewicz // Ostatnie odwiedziny i inne szkice. — Warszawa, 2006. — S. 166—167.</ref>. Палітык і грамадзкі дзяяч [[Зянон Пазьняк]] дае наступныя тлумачэньні, чаму дзеячы нацыянальна-вызвольнага руху мелі выступіць пад назвай «Беларусь»<ref>[[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]] [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г.</ref>: {{Пачатак цытаты}} І нарэшце, чаму нацыянальныя дзеячы ўмоўнай «Літвы», разумеючы гісторыю, ня выступілі пад аб’яднаўчым тэрмінам «Літва», але пад назвай «Беларусь»? Адказ на паверхні: таму што аб’яднаўчым тэрмінам у гэтай сытуацыі магла быць толькі Беларусь. Гэта ўжо была навуковая і палітычная рэальнасьць. Нашыя нацыянальныя дзеячы таго часу — гэта былі мудрыя людзі, якія грунтаваліся на аб’яднаўчай нацыянальнай ідэі, умелі стратэгічна думаць і глядзець наперад, абапіраліся на навуку і на рэчаіснасьць. Сытуацыя была такой, што калі б яны кансэрватыўна ці рамантычна выступілі пад назовам «Літва», то ўсходнюю Беларусь мы маглі б страціць назаўсёды. Царская Расея скарыстала б канфэсійны падзел і тэрміналёгію ў сваіх інтарэсах з усёй магутнасьцю імпэрскай прапаганды, бюракратычнага апарату і царквы. Вось тады зьявілася б у Расеі рэальная Белая Русь, якую б яшчэ і натравілі супраць «католической литовской ереси» ды «сэпаратызму». Бальшавікі давяршылі б гэты падзел ужо ў сьведамасьці. А сьведамасны падзел, як вядома, нашмат горшы і разбуральны, чым падзел тэрытарыяльны. Стаўка на назву «Літва» была б у тых умовах ужо сэпаратысцкай і тупіковай. У лепшым выпадку — маргінальнай. Нацыянальныя дзеячы-адраджэнцы абазначылі і ўключылі ў нацыянальны рух усю літоўскую тэрыторыю Вялікага Княства Літоўскага (умоўную Літву і Беларусь) пад агульнай назвай Беларусь. У выніку расейская прапаганда не змагла фармальна ўклініцца ды падзяліць адзіную ідэю (хоць увесь час імкнулася). Расея ў такіх абставінах вымушана была агулам непрызнаваць і змагацца зь беларускім нацыянальным рухам. Расейцам у ідэйным пляне фармальна нічога не дасталося. <…> [[Беларусы|Беларуская нацыя]] адбылася ў пачатку ХХ стагодзьдзя. Вяршыняй гэтага працэсу было стварэньне [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]], прытым дакладна ў дзяржаўна-этнічных межах [[Літва старажытная|гістарычнай Літвы]]. {{Канец цытаты}} Разам з тым, усе дзеячы беларускага нацыянальна-вызвольнага руху (ад [[Францішак Багушэвіч|Францішка Багушэвіча]] да [[Янка Купала|Янкі Купалы]]) бесьперапынна падкрэсьлівалі повязь Беларускай дзяржаўнасьці зь Вялікім Княства Літоўскім, а ўсе беларускія гісторыкі (ад [[Вацлаў Ластоўскі|Вацлава Ластоўскага]] да [[Усевалад Ігнатоўскі|Ўсевалада Ігнатоўскага]]) называлі ВКЛ «Беларуска-Літоўскім гаспадарствам». Гэтая ж пазыцыя знайшла адлюстраваньне ў [[Другая Ўстаўная грамата|Другой Устаўной грамаце]] Беларускай Народнай Рэспублікі ад 9 сакавіка 1918 году («''Пасьля трох з паловаю вякоў няволі зноў на увесь сьвет кажа беларускі народ аб тым, што ён жыве і будзе жыць''»), а гербу [[Пагоня|Пагоні]] («''старадаўняй Літоўскай Пагоні''»), які стаў дзяржаўным сымбалем БНР, прысьвяціў [[Пагоня (песьня)|свой верш]] клясык беларускай літаратуры [[Максім Багдановіч]]. Тым часам яшчэ ўлетку 1916 году [[Беларускі народны камітэт]] на чале з Антонам Луцкевічам падтрымаў і пашырыў ідэю [[Канфэдэрацыя Вялікага Княства Літоўскага|канфэдэрацыі Вялікага Княства Літоўскага]] да канцэпцыі «Злучаных Штатаў» ад [[Балтыйскае мора|Балтыйскага]] да [[Чорнае мора|Чорнага]] мораў, якія плянавалася ўтварыць зь незалежных [[Беларусь|Беларусі]], [[Летува|Летувы]], [[Латвія|Латвіі]] і [[Украіна|Ўкраіны]]. Падобны зьвяз тлумачыўся найперш эканамічнымі прычынамі — атрыманьнем выйсьця да мора і патрэбамі нацыянальнай абароны. У 1917 годзе беларускія арганізацыі працягвалі выступаць за ўтварэньне Беларуска-Летувіскай дзяржавы (падтрымана ў верасьні 1917 году [[Беларускі нацыянальны камітэт (Менск)|Беларускім нацыянальным камітэтам]] у [[Менск]]у), прычым рабілі гэта, нягледзячы на пазыцыю [[Летувіская Тарыба|Летувіскай Тарыбы]], якая заявіла прэтэнзіі на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічныя тэрыторыі беларусаў]]. Пры канцы студзеня 1918 году ў Вільні прайшла [[Беларуская канфэрэнцыя (1918)|Беларуская канфэрэнцыя]], якая прыняла рэзалюцыю аб імкненьні стварыць незалежную дэмакратычную дзяржаву зь дзьвюх асноўных нацыянальных тэрыторыяў — беларускай і летувіскай. Па абвяшчэньні ў лютым 1918 году незалежнасьці Летувы ў хаўрусе зь [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыяй]] (у ліпені 1918 году прапанову ад Тарыбы стаць [[Летува (каралеўства, 1918)|каралём Летувы]] пад імём «Міндаўгаса II» прыняў нямецкі прынц і вайсковец [[Вільгельм Карл фон Урах]]) ідэя канфэдэрацыі не ўздымалася<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 351—352.</ref>. === Міжваенны час === У [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|міжваеннай Польшчы]] краёўцы склалі суполку [[Віленскія кансэрватары|віленскіх кансэрватараў]] (таксама вядомых як крэсавыя або віленскія зубры) і намагаліся стварыць польска-беларускую фэдэрацыю. Яны выказваліся за дэцэнтралізацыю кіраваньня дзяржавай і разьвіцьцё мясцовага самакіраваньня; за стымуляваньне эканамічнага разьвіцьця [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]] і доступ беларусам на дзяржаўныя пасады, за падтрымку праваслаўнай царквы і ўвядзеньне [[Беларуская мова|беларускай мовы]] ў праваслаўнае набажэнства; прыхільна-нэўтральна ставіліся да фармаваньня беларускае нацыянальнае сьвядомасьці ў беларускамоўных сялянаў Польшчы. Уважалі сябе за нашчадкаў шляхты [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] і носьбітаў ягоных традыцыяў. Але рух заняпаў з пачаткай [[Другая сусьветная вайна|Другой Сусьветнай вайны]]. Падпісаньне ў ліпені 1920 году савецка-летувіскай [[Маскоўская дамова (1920)|Маскоўскай дамовы]], згодна зь якой Летува атрымала значную частку гістарычных і этнаграфічных земляў беларусаў, выклікала пратэст з боку кіраўніцтва Беларускай Народнай Рэспублікі<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 363—365.</ref>. Ужо ў 1921 годзе адзін з ініцыятараў абвяшчэньня Беларускай Народнай Рэспублікі былы старшыня [[Рада Беларускай Народнай Рэспублікі|Рады БНР]] [[Язэп Лёсік]] апублікаваў у афіцыйным культурна-адукацыйным часопісе [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]] артыкул «Літва — Беларусь (Гістарычныя выведы)»<ref>Лёсік Я. Літва-Беларусь: гістарычныя выведы // Школа и культра Советской Белоруссии. — 1921. №2. — С. 12—22.</ref>, у якім зазначыў: «''Беларусь у пазьнейшыя часы дзяржаўнай незалежнасьці насіла найменьне Вялікага Княства Літоўскага, Рускага, Жмудзкага й інш., або карацей — Вялікае Княства Літоўскае. <…> Сталася так, што пад Літвою разумеюць землі, заселеныя жмудзінамі, або даўнейшую Жамойць. <…> А што важней за ўсё, дык гэта тое, што Літва й Жмудзь — дзьве рэчы зусім розныя, і, апіраючыся на летапісныя весткі, ні ў якім разе ня можна зваць цяперашніх жмудзінаў літоўцамі. <…> Мала гэтага, цяперашнія літоўцы (жмудзіны) упэўнілі нават усю Эўропу, што гэты іх маленькі жмудзкі народ абладаў колісь магутнай і слаўнай Літоўска-Рускай дзяржавай. <…> Расійскія і польскія гісторыкі, дзякуючы сваім імпэрыялістычным тэндэнцыям, не вытлумачылі сабе значэньне слова Літва і вераць створанай ілюзіі, што ўвесь гістарычны скарб б. В. К. Літоўска-Рускага (Беларускага) належыць цяперашнім жмудзінам. Але правільнае асьвятленьне гістарычных фактаў сьведчыць нам пра тое, што Літва — гэта было славянскае племя, увайшоўшае ў склад цяперашняга беларускага народа. Літва, Лютва, Люцічы — іменьні славянскага племя <…> і калі нашы продкі — беларусіны ў прошлых сталецьцях звалі сябе літвінамі, то яны ведалі, што казалі''». Неўзабаве, аднак, [[Беларусізацыя|беларусізацыю]] ў БССР спыніў [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|сталінскі тэрор]], які цалкам зьнішчыў беларускую гістарычную школу (Язэпа Лёсіка арыштавалі ўжо ў 1930 годзе — увогуле жа, савецкія ўлады фізычна або духоўна зьнішчылі 32 менскія гісторыкі, а іх працы выдалілі з навуковых бібліятэк)<ref name="Katlarcuk-2009">[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20091202093523/http://arche.by/by/19/30/1220/ Прадмова да «літоўскага» нумару] // [[ARCHE Пачатак]]. № 9, 2009.</ref>. У 1934 годзе загаднік беларускага замежнага архіва ў [[Прага|Празе]], былы [[Міністры ўнутраных справаў БНР|міністар унутраных справаў БНР]] [[Тамаш Грыб]] у сваім артыкуле «[[wikisource:be:На два франты|На два франты (Галоўныя засады вызвольнай праграмы беларускага народу)]]» падкрэсьліваў: «''Хай нас ня блытаюць розныя найменьні дзяржавы, утворанай на рубяжы XIII—XIV стагодзьдзяў на вагромністым абшары Усходняе Эўропы, найменьні, якія ўжываюцца ў сучаснай гістарычнай літаратуры — Літва, Русь, Западная Русь, Літоўская Русь, Вялікае Князьства Літоўскае, Вялікае Князьства Літоўска-Рускае, Вялікае Князьства Літоўска-Беларускае, Вялікае Князьства Беларуска-Літоўскае, а таксама: Западная Русь пад уладаю Літвы, Беларусь пад Літоўскім панаваньнем ды інш. Усё гэта ёсьць выплад надзіву годнага непаразуменьня і зблытаніны паняцьцяў. Трымаймося фактаў гістарычнае рэчаістасьці: мова і культура беларускага народу былі пануючымі ў гэнай дзяржаве. Вось жа: гэта была беларуская дзяржава! <…> Трэ мець на ўвазе пры гэтым і адрознасьць паміж Ліцьвінамі (старадаўнымі Люцічамі, Велетамі або Волатамі) і Жмудзінамі. Асабліва сяньня трэ мець на ўвазе гэну адрознасьць, калі Жмудзіны, прыняўшы старадаўнае найменьне Літва, імкнуцца прыўласьніць і гістарычны зьмест гэтага слова — гістарычную мінуўшчыну беларускага народу''»<ref>[[Тамаш Грыб|Грыб Тамаш]]. На два франты // [[Спадчына (часопіс)|Спадчына]]. № 4, 1995. С. 80—120.</ref>. У 1939 годзе [[Ян Станкевіч]], які з 1927 году выкладаў у [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскім унівэрсытэце]], зазначыў: «''Трэба зацеміць, што з гледзішча нацыянальнага Беларусы ў гэтую пару звалі сябе Ліцьвінамі, гэтак-жа нас звалі ўсе нашыя суседзі, але з гледзішча рэлігійнага Беларусы ўсходняга абраду заўсёды зваліся Русінамі''»<ref>[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Гісторыя Беларускага языка. — Вільня, 1939. C. 6.</ref>. === Паваенны час === Па [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|зьнішчэньні беларускай гістарыяграфіі ў часы сталінскага тэрору]] адным зь першых дасьледнікаў, хто спрабаваў высьветліць, як назва «Літва» перамясьцілася на тэрыторыю суседняй дзяржавы і як славяне-ліцьвіны сталі беларусамі, быў [[Вацлаў Пануцэвіч]] (1911—1991), які выдаваў навуковы часопіс «[[Літва (часопіс)|Litva]]», а таксама апублікаваў некалькі манаграфічных публікацыяў, зь якіх асаблівую навуковую вартасьць маюць кнігі «Літва і Жмудзь» (Чыкага, 1953—1954 год) і «З гісторыі Беларусі або Крывіччыны-Літвы» (Чыкага, 1965 год). Гісторык мовы [[Алесь Жлутка]] адзначае засяроджанасьць Вацлава Пануцэвіча на гістарычных крыніцах і яго грунтоўную філялягічную падрыхтоўку<ref name="Zlutka-1998"/>. Погляды Вацлава Пануцэвіча падтрымаў і разьвіў гісторык [[Павал Урбан]] (1924—2011), які адзначыў разьмежаваньне ліцьвінаў і жамойтаў і што Жамойць была адасобленай ад Літвы моўна і этнічна. У рамках гэтай праграмы знаходзіцца сьцьверджаньне гісторыка, што «''ад 1579 году ў выданьнях, што таксама выходзяць у Кёнігсбэргу, жмудзкая мова пачынае звацца літоўскай''» («У сьвятле гістарычных фактаў», 1972 год). Ужо ў найноўшы пэрыяд у Беларусі выйшла чарговая праца П. Урбана «Да пытаньня этнічнай прыналежнасьці старажытных ліцьвіноў» (1994 год), у якой аўтар сфармуляваў наступную тэзу: «''[[Аўкштота]] была асобнай зямлёй і ніколі не атаясамлівалася з уласна Літвой''». Пашыраны варыянт (у першую чаргу праз улучэньне дадаткаў) гэтай кнігі пад назвай «Старажытныя ліцьвіны» апублікавалі празь сем гадоў<ref name="Dziarnovic-2012">[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/52c/%D0%9F%D0%BE%D1%88%D1%83%D0%BA%D1%96_%D0%90%D0%B9%D1%87%D1%8B%D0%BD%D1%8B:_%27%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0%27_%D1%96_%27%D0%A0%D1%83%D1%81%D1%8C%27_%D1%83_%D1%81%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%81%D0%BD%D0%B0%D0%B9_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%8F%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D1%96%D1%96.html Пошукі Айчыны: «Літва» і «Русь» у сучаснай беларускай гістарыяграфіі] // Палітычная сфера. № 18—19 (1—2), 2012. С. 30—53.</ref>. Тым часам у паваеннай Беларусі да падобных высноваў у сваіх дасьледаваньнях, якія праводзіліся па-за афіцыйнай савецкай гістарыяграфіяй, прыйшоў [[Мікола Ермаловіч]] (1921—2000), які завяршыў у 1968 годзе працу над кнігай «Па сьлядах аднаго міта». Гэтая кніга доўгі час пашыралася пад закансьпіраванай назвай «Сто старонак» і ўпершыню легальна выйшла з друку толькі ў 1989 годзе. З пачаткам працэсу дэмакратызацыі ў СССР ужо ў другой палове 1980-х гадоў канцэпцыя М. Ермаловіча атрымала інстытуцыянальнае, фармальнае акадэмічнае завяршэньне і пашырылася ў літаратуры<ref name="Dziarnovic-2012"/>. === Незалежная Беларусь === 22 студзеня 2009 году ў Беларусі ўтварыўся грамадзкі арганізацыйны камітэт імпрэзы 1000-годзьдзя назвы ''Літва'' пад старшынствам доктара гістарычных навук прафэсара [[Анатоль Грыцкевіч|Анатоля Грыцкевіча]]. У арганізацыйны камітэт «Міленіюм Літвы» ўвайшлі пісьменьніца [[Вольга Іпатава]], доктар гістарычных навук [[Алесь Краўцэвіч]], доктар мэдычных навук [[Алесь Астроўскі]], доктар біялягічных навук [[Аляксей Мікуліч]], археоляг [[Эдвард Зайкоўскі]], мастак і грамадзкі дзяяч [[Аляксей Марачкін]], сьвятар [[Леанід Акаловіч]] і дасьледнік [[Зьдзіслаў Сіцька]]. У звароце арганізацыйнага камітэту паведамляецца, што першы ўпамін назвы Літва (Lituae) у пісьмовых крыніцах — нямецкіх Квэдлінбурскіх аналах — належыць да 1009 году. Аўтары звароту адзначаюць, што назва Літва датычыцца старажытнай тэрыторыі Беларусі, а цяперашнія беларусы да пачатку XX стагодзьдзя называлі сябе ліцьвінамі. «''Тэрміны Беларусь і беларусы навязаныя нам расейскай адміністрацыяй у сярэдзіне XIX стагодзьдзя. Беларусь зьяўляецца галоўнай пераемніцай Вялікага Княства Літоўскага. Нашы землі складалі вялікую частку ВКЛ. Менавіта на нашых землях і паўстала вялікая дзяржава ВКЛ, аб’ядналая ў XV стагодзьдзі асобныя княствы-землі, у тым ліку Наваградзкае, Полацкае, Смаленскае, Турава-Пінскае і Гарадзенскае''», — гаворыцца ў звароце<ref>{{Навіна|аўтар=[[Марат Гаравы]]|загаловак=Створаны грамадзкі аргкамітэт сьвяткаваньня 1000-годзьдзя назвы Літва пад старшынствам прафэсара Анатоля Грыцкевіча|спасылка=http://by.belapan.by/archive/2009/01/22/279333_279363|выдавец=[[БелаПАН]]|дата публікацыі=22 студзеня 2009|дата доступу=14 кастрычніка 2014}}</ref>. == Пытаньне назваў == {{Асноўны артыкул|Літва|Ліцьвіны|Белая Русь|Беларусь|Летува}} [[Файл:Пікет каля Дому ўраду (Менск, 1991 г.).jpg|значак|Пікет у [[Менск]]у з плякатам [[лацінка]]й: «''Вярнуць народу яго спрадвечныя сымбалі: герб [[Пагоня]] й [[бел-чырвона-белы сьцяг]], а таксама назоў Бацькаўшчыны — Літва, сталіцы — Менск!''» (19.09.1991 г.)]] === Гістарычная Літва і сучасная Летува === Адной з прыкметаў прыхільнасьці да ліцьвінства часам называюць разьмежаваньне назваў Літвы і [[Летува|Летувы]], якія пачалі атаясамлівацца ў розных мовах у XX ст. — за часамі [[Русіфікацыя Беларусі|гвалтоўнай русіфікацыі Беларусі]] і [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|масавага зьнішчэньня беларускіх інтэлектуальных элітаў]]. Аднак на аб’ектыўную патрэбу тэрміналягічнага адрозьненьня гістарычнай Літвы і сучаснай Летувы зьвяртаюць увагу як беларускія гісторыкі і мовазнаўцы ([[Ян Станкевіч]]<ref>[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мінск)}}, 2003. С. 633—634.</ref>, [[Павал Урбан]]<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 5.</ref>, [[Мікола Ермаловіч]]<ref>[http://pawet.net/library/history/bel_history/_books/ermalovich/Мікола_Ермаловіч._Успаміны,_творы,_фотаматэрыялы.html Яго чакала Беларусь чатыры стагоддзі: Зборнік дакументаў і матэрыялаў да 85-годдзя з дня нараджэння Міколы Ермаловіча. Успаміны, творы, фотаматэрыялы]. — {{Менск (Мн.)}}, 2007. — 360 с.</ref>, [[Аляксандар Краўцэвіч]]<ref name="Kraucevic-1993">[[Алесь Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] Як здарылася, што Жамойць пачала называцца Літвою? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 54.</ref><ref>[[Аляксандар Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] Тэрміны «Літва» і «Летува» ў сучаснай беларускай гістарыяграфіі // [[Гістарычны Альманах]]. Том 9, 2004.</ref><ref>{{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)|к}} С. 10—12.</ref>, [[Генадзь Сагановіч]]<ref>[[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]], [[Генадзь Сагановіч|Сагановіч Г.]] [http://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // «З гісторыяй на „ВЫ“», 2.выпуск. — {{Менск (Мінск)}}, 1994.</ref>, [[Ніна Баршчэўская]]<ref>[[Ніна Баршчэўская|Баршчэўская Н.]] Уплыў суседніх народаў на зьмену дзяржаўнага назову Беларусі ў ацэнцы беларускіх вучоных у дыяспары [http://kamunikat.org/7942.html 1—4], [http://kamunikat.org/7943.html 5—8] // Droga ku wzajemności. 50 lat białorutenistyki na Uniwersytecie Warszawskim. Redakcja naukowa Mikołaj Timoszuk i Mikołaj Chaustowicz. (Acta Albaruthenica 6). — Warszawa, 2007. S. 50—66.</ref>, [[Эдвард Зайкоўскі]]<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [https://web.archive.org/web/20111119082534/http://arche.by/by/page/science/7463 Літва гістарычная] // [[Наша слова|Наша Слова]]. № 26 (917), 1 ліпеня 2009 г.; № 27 (918), 8 ліпеня 2009 г.</ref>, [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]]<ref name="Arlou-2012-33">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 33.</ref>, [[Зьміцер Санько]]<ref name="Sanko">[[Зьміцер Санько|Санько З.]] [https://www.svaboda.org/a/30464340.html?fbclid=IwAR0MY3o-M1iIg0RuSwvEu9OwMqJuVqVwTcjCPz7RGrb9VY-wBtCdjIuVgI0 І ўсё ж — Літва ці Летува?], [[Радыё Свабода]], 2 сакавіка 2020 г.</ref>), так і зусім не зьвязаныя зь беларускай нацыяй ([[Тымаці Снайдэр]]<ref>{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 50, 81.</ref>, [[Эндру Ўілсан]]{{зноска|Wilson|2012|Wilson|21–22}}, [[Норман Дэвіс]]<ref>[[Норман Дэвіс|Davies N.]] Litva: The Rise and Fall of the Grand Duchy of Lithuania. — Penguin Group US, 2013. — 90 p. {{ISBN|9781101630822}}.</ref>). === Беларусь-Літва === Сярод прыхільнікаў разьмежаваньня назваў Літвы і Летувы пытаньне афіцыйнага вяртаньня назвы Літвы побач з назвай Беларусі ўспрымаецца неадназначна. У працах гісторыка [[Вацлаў Пануцэвіч|Вацлава Пануцэвіча]] (1911—1991), які выдаваў у [[Чыкага]] навуковы часопіс «[[Litva]]», [[Літва старажытная|Літва]] — гэта Беларусь (як і [[ліцьвіны]] — гэта [[беларусы]], а літоўская мова — [[беларуская мова]])<ref name="Zlutka-1998">[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] [https://media.catholic.by/nv/n5/art16.htm Пра Вацлава Пануцэвіча] // [[Наша Вера]]. № 2, 1998.</ref>. Гісторык і мовазнаўца [[Ян Станкевіч]] (1891—1976), які таксама ўжываў датычна Беларусі назву Літва (як і да беларусаў — назву ліцьвіны, а да беларускай мовы — назву літоўская мова<ref>Станкевіч Я. Кнігапісь // Сялянская Ніва. № 16, 1926. С. 3.</ref>), пазьней папулярызаваў назвы Вялікалітва, вялікаліцьвіны, вялікалітоўская мова<ref>[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] Як беларусы называлі сябе і сваю мову ў розныя часы? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 76.</ref>. З улікам гістарычнай дзяржаўнай пераемнасьці Беларусі зь Вялікім Княства Літоўскім лідэр [[Кансэрватыўна-Хрысьціянская Партыя — БНФ|Кансэрватыўна-Хрысьціянскай Партыі — БНФ]] [[Зянон Пазьняк]] вылучаў у 2005 годзе прапанову прыняць поўную назву краіны Вялікае Княства Літоўскае Беларусь з захаваньнем скарочанай назвы — Беларусь<ref>[http://pazniak.info/page_belarus-litva Беларусь-Літва], Пэрсанальны сайт [[Зянон Пазьняк|Зянона Пазьняка]], 27 сьнежня 2016 г.</ref>. Гэтую прапанову падтрымаў гісторык [[Анатоль Грыцкевіч]], аднак гісторык [[Уладзімер Аляксеевіч Арлоў|Уладзімер Арлоў]] бачыць магчымасьць зьмены назвы дзяржавы толькі ў далёкай пэрспэктыве («''не раней, чым кожны беларус будзе ўсьведамляць, што ў гістарычнай рэтраспэктыве Літва — гэта тое самае, што Беларусь''»)<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=100976 Вялікае Княства Літоўскае Беларусь — пражэкцёрства ці візіянэрства?], [[Наша Ніва]], 11 лістапада 2005 г.</ref>. Тым часам беларускі гісторык права [[Таісія Доўнар]] зазначае, што «''менавіта ў зьвязку з гістарычнымі зьменамі назвы беларускага народа і цяпер часам узьнікае блытаніна датычна айчыннай гісторыі… магчыма, мелі рацыю навукоўцы, якія ў пачатку 90-х гадоў прапаноўвалі назваць нашу дзяржаву Вяліка-Літоўская Беларусь''»<ref>Доўнар Т. Асаблівасці і праблемы гісторыі дзяржавы і права Беларусі // Веснік Гродзенскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Янкі Купалы. Серыя 4. Правазнаўства. № 2 (128), 2012. С. 33—38.</ref>. Існуюць таксама прыхільнікі тэрміновай зьмены назвы Беларусі на Літву, аргумэнтацыю якіх агучыў гісторык Ян Лялевіч. Ён мяркуе, што назва Літва «''легімітызуе нашую краіну ў мінуўшчыне, для сучаснасьці, дае легітымізацыю для нашай будучыні''», тым часам «''закладзенае дамінаваньне гістарычнага кантэксту Русі''» ў назьве Беларусі напраўду прыводзіць да дамінаваньня [[Расея|Расеі]] (праз афіцыйныя саманазвы [[Расейцы|расейцаў]] і [[Расейская мова|расейскай мовы]] — {{мова-ru|«русские»|скарочана}} і {{мова-ru|«русский язык»|скарочана}}, гвалтоўна ўведзеныя ў [[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўку]] як «рускія» і «руская мова»). Адпаведна, на думку Яна Лялевіча, у назьве Беларусі крыецца «''праблема самаідэнтыфікацыі нашага народа''»<ref name="BielaruskiPartyzan-2017"/>. Гісторык Аляксандар Краўцэвіч, адзначаючы бясспрэчнасьць таго, што Літва і ліцьвіны ёсьць гістарычнымі назвамі Беларусі і беларусаў, што пераняцьце гэтых назваў Летувой і летувісамі было гістарычна не правамерным і што «''наш народ прыняў сучасную назву, вядома, пад прымусам Расеі''»<ref name="Kraucevic-2017"/>, выступае катэгарычна супраць зьмены назвы краіны і нацыі, бо «''назва „Беларусь“ напоўненая вялікім і магутным сэнсам, увайшла ў масавую сьвядомасьць, мае моцную ідэалёгія і магутны мастацка-літаратурны падмурак''». Адпаведна, «''прыдумваць праекты па адмове ад гэтай назвы і прыняцьцю іншай — гэта значыць аслабляць нацыю, якая называецца беларускай''»<ref name="BielaruskiPartyzan-2017"/>. == Поклічы == Гістарычныя і сучасныя поклічы, зьвязаныя зь Літвой і ліцьвінамі: * «Жыве Літва!»<ref>[[LITWA: hłos monarchisty]]. [http://pdf.kamunikat.org/download.php?item=13000-2.pdf №. I (XXII)], 2008. С. 6.</ref>{{Заўвага|У разгорнутым выглядзе гэты выраз ужыў яшчэ ў 1859 годзе [[Уладзіслаў Сыракомля|Ўладзіслаў Сыракомля (Людвік Кандратовіч)]], які — як і яго сучасьнікі — называў Беларусь Літвой<ref>[[Кастусь Цьвірка|Цвірка К.]] Лірнік беларускай зямлі // Уладзіслаў Сыракомля. Выбраныя творы. — {{Менск (Мінск)}}: «Кнігазбор», 2006. С. 4.</ref>: «''Пра адно я толькі сьпяваю, хоць на розныя ноты: Хай жыве наша Літва! Хай жывуць ліцьвіны!''» ({{мова-pl|«Ja jedno tylko śpiewam, choć na różną nutę: Niech żyje nasza Litwa! niech żyją Litwini!»|скарочана}}<ref>Poezye Ludwika Kondratowicza (Władysława Syrokomli). T. 7. — Warszawa, 1872. S. 186.</ref>)}} — адпаведнік «[[Жыве Беларусь!]]» * «За Літву!»<ref>[[LITWA: hłos monarchisty]]. [http://pdf.kamunikat.org/download.php?item=13000-2.pdf №. I (XXII)], 2008. С. 1.</ref> == Дзеячы і суполкі, якія аддзяляюць ліцьвінаў ад беларусаў == 20 траўня 2000 году ў [[Наваградак|Наваградку]] адбылося падпісаньне [[Акт абвяшчэньня ліцьвінскай нацыі|Акту абвяшчэньня ліцьвінскай нацыі]]. На ўстаноўчым сходзе 2000 году яго арганізатары [[Віктар Нагнібяда]] і [[Андрэй Юцкевіч]] у якасьці мэты назвалі адасабленьне [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]] ў асобную дзяржаву або яе далучэньне да Польшчы, а таксама далучэньне да Расеі ўсёй астатняй Беларусі ([[Рыскі падзел]]). У 2005 годзе Нагнібяда і Юцкевіч стварылі па-расейску сайт «Літванія», які выдалілі ў 2009 годзе па ад’езьдзе ў Польшчу. У 2017 годзе журналіст газэты «[[Новы час (газэта)|Новы час]]» Валер Руселік параўнаў расейскамоўны праект Літваніі зь іншым крамлёўскім сэпаратысцкім праектам «[[Вейшнорыя]]» ў кірунку [[гета]]ізацыі нерасейцаў. Таксама Руселік заўважыў, што расейская выведка выкарыстала для прыкрыцьця правакацыі шчырыя памкненьні людзей, дзеля азначэньня якіх выкарыстоўвала абразьліва-функцыянальны тэрмін {{Артыкул у іншым разьдзеле|Карысны дурань|«карысныя ідыёты»|en|Useful idiot}}<ref>{{Навіна|аўтар=Руселік В.|загаловак=Вейшнорыя: сьмех скрозь сьлёзы|спасылка=https://novychas.by/palityka/krok-da-zahopu-belarusi-zrobleny-abo-smeh-skroz-s|выдавец=[[Новы час (газэта)|Новы час]]|дата публікацыі=14 верасьня 2017|дата доступу=25 лютага 2020}}</ref>. У верасьні 2015 году старшыня [[Кансэрватыўна-Хрысьціянская Партыя — БНФ|Кансэрватыўна-хрысьціянскай партыі БНФ]] [[Зянон Пазьняк]] заўважыў, што ў расейскай прапагандзе дзеля [[Дэзынфармацыя|дэзынфармацыі]] «''спрабуюць выкарыстаць некаторых беларускіх маргіналаў, што па-юнацку мараць пра адраджэньне Вялікай Літвы''». Ён адзначыў, што расейскі [[тролінг]] «''замешаны на [[Беларусафобія|нянавісьці да Беларусі]]''». У сваім тлумачэньні Пазьняк згадаў: «''Адзін з прыёмаў цяперашняй рускай фашыстоўскай прапаганды і [[Інфармацыйная вайна|дэзінфармацыйнай вайны]] — унесьці „замутненьне“ ў сьвядомасьць самаідэнтыфікацыі на ніжэйшых, менш адукаванах пластах грамадзтва ў Беларусі і ва Ўкраіне і стварыць тут часовыя сацыяльныя апоры для акупацыі і [[Гібрыдная вайна|гібрыднай вайны]]. Любая нагода, любая ідэя, нават самая абсурдная становіцца прыдатнай для рускай дэзінфармацыі, калі яна накіравана на падважваньне і раскол беларускай і ўкраінскай [[Этнічная самасьвядомасьць|нацыянальнай ідэнтычнасьці]]''». Урэшце Зянон Пазьняк падкрэсьліў: «''Адмоўнасьць нашых „разумных дурняў“ у тым, што яны… клянуць беларусаў і ўсё беларускае, … думка не пра кансалідацыю, не пра разьвіцьцё Беларусі, а пра развал. Для Масквы такія думкі прыдатныя ў любым выглядзе''»<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Гэта слова сакральнае. Аб некаторых аспэктах Беларускага Адраджэньня і паразы рускай палітыкі|спасылка=http://pazniak.info/page_geta_slova_sakralnae__ab_nekatoryih_aspektah_belaruskaga__adradjennya_|выдавец=[[Зянон Пазьняк]]|дата публікацыі=13 верасьня 2015|копія=http://www.bielarus.net/archives/2015/09/15/4232|дата копіі=15 верасьня 2015|дата доступу=22 траўня 2020}}</ref>. У 2017 годзе гісторык [[Аляксандар Краўцэвіч]] зьвярнуў увагу на тое, што Расея з аднаго боку атакуе тое ліцьвінства, якое ёсьць сынонімам беларускасьці, а зь іншага — падтрымлівае тыя «ліцьвінскія» праекты, дзе сьцьвярджаецца, што беларусы — гэта летувісы, якія маюць вывучаць летувіскую мову і злучацца зь Летувой. Як прыклад такога дзеяча Аляксандар Краўцэвіч прыводзіць [[Аляксей Дзерман|Аляксея Дзермана (Дзерманта)]]<ref name="Kraucevic-2017"/>. Неўзабаве, у час здушэньня [[Пратэсты ў Беларусі (2020—2021)|пратэстаў супраць фальсыфікацыі выбараў, гвалту і беззаконьня]] Дзермант стаў адным з галоўных ідэолягаў [[Русіфікацыя Беларусі#Рэжым Лукашэнкі|прарасейскага]] [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]]. == Рэакцыя Летувы == Часопіс [[Міністэрства абароны Летувы|Міністэрства абароны]] [[Летува|Летувы]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Karys||en|Karys}} прысьвяціў «ліцьвінізму» два артыкулы, разьмешчаныя ў самым пачатку першага і другога нумароў 2020 году (аўтар — {{мова-lt|Darius Sutkus|скарочана}}, невядомы, аднак, як прафэсійны гісторык). У першым артыкуле ў разьдзеле «''Вытокі ліцьвінізму: шанаваньне цара''» аўтар называе заснавальнікам «ліцьвінізму», які «''супрацоўнічаў з расейскімі ўладамі''» і быў «''адным зь першых псэўдагісторыкаў, хто сьцьвярджаў, што ВКЛ было славянскай дзяржавай''»<ref>Sutkus D. Litvinizmas: istorija, prielaidos, perspektyvos // Karys. Nr. 1, 2020. P. 4.</ref>{{Заўвага|Яшчэ адным заснавальнікам «ліцьвінізму» летувіскі аўтар называе [[Ігнат Кулакоўскі|Ігната Кулакоўскага]]}}, прафэсара-паліглёта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпа Сянкоўскага|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858), выхадца зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты і навучэнца [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], які ў 1835 годзе пісаў пра этнічную інтэграцыю ў Вялікім Княстве Літоўскім ліцьвінаў і русінаў, якую тлумачыў агульным германскім паходжаньнем кіроўных дынастыяў Літвы і Русі<ref>Собрание сочинений Сенковского (Барона Брамбеуса). Т. 6. — СПб., 1859. С. 47—48/</ref>. Тым часам, падобныя думкі (пра германскае паходжаньне літоўскае шляхты і яе славянізацыю ў ВКЛ яшчэ да Крэўскай уніі) выказвалі такія гісторыкі, як {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юзэф Ярашэвіч||be|Юзаф Ярашэвіч}} (1793—1860), [[Іван Барычэўскі]] (1810—1887), [[Мацьвей Любаўскі]] (1860—1936), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фёдар Леантовіч||ru|Леонтович, Фёдор Иванович}} (1793—1860), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юзэф Эдвард Пузына||be|Юзаф Эдвард Пузына}} (1878—1949) ды іншыя<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 4.</ref>. Разам з тым, імя Восіпа Сянкоўскага мае повязь з крытыкай штучнага пашырэньня з боку тагачаснай афіцыйнай расейскай навукі назвы «літва» на частку [[жамойць|жамойцкага]] насельніцтва Расейскай імпэрыі (што летувіскі аўтар, аднак, ня згадвае), названую пазьней «[[аўкштайты|аўкштайтамі]]» — насельнікамі этнаграфічнага рэгіёну «[[Аўкштота]]». Адпаведная крытычная нататка<ref>Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&pg=RA3-PA71-IA7&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 28—29].</ref> зьявілася ў 1854 годзе на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся Вопісам Сянкоўскім разам з энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}, выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты: {| |- | {{пачатак цытаты}} Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо жмогус значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала. {{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}} {{канец цытаты}} |} Па аглядзе «гісторыі ліцьвінізму», летувіскі аўтар засьцерагае чытачоў ад «радыкальных ліцьвіністаў», якіх ён зьвязвае з уладамі Расеі і характарызуе сьцьверджаньнем [[Фіна-вугорскія народы|фінска-вугорскага]] паходжаньня летувісаў, [[готы|гоцкага]] ўплыву на землі Вялікага Княства Літоўскага{{Заўвага|Тым часам у ліпені 2022 году ў вёсцы на поўнач ад [[Ліда|Ліды]] знайшлі калекцыю срэбраных прадметаў, пакрытых пазалотай, якую, з усяго відаць, пакінулі па сабе готы: вайсковыя трафэі, вырабленыя на тэрыторыі позьняй [[Рымская імпэрыя|Рымскай імпэрыі]] ў ІІ—IV стагодзьдзях нашай эры. Апроч таго, у Беларусі і на [[Падляшша|Падляшшы]] знайходзяць гоцкія мячы<ref>Алесь Кіркевіч, [https://budzma.org/news/unikalny-skarb-chaso-starazhytnykh.html Унікальны скарб часоў старажытных готаў знойдзены на Лідчыне. Што пра яго вядома?], [[Budzma.org]], 19 ліпеня 2022 г.</ref>}} і штучнага канструяваньня сучаснай летувіскай мовы. Таксама аўтар сьцьвярджае, што балянс поглядаў на Вялікае Княства Літоўскае ў Беларусі падтрымліваецца ўладай [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]], адзначаючы немагчымасьць зрабіць дакладны прагноз разьвіцьця падзеяў у выпадку зьмены ўлады ў краіне<ref>Sutkus D. Litvinizmas: istorija, prielaidos, perspektyvos // Karys. Nr. 1, 2020. P. 7—9.</ref>. У сваім другім артыкуле аўтар разьвівае тэорыю «балтыйскай (летувіскай) [[рэканкіста|рэканкісты]]», сьцьвярджаючы, што валадары-«летувісы» ўвесь час пашыралі Вялікае Княства Літоўскае на былыя балтыйскія землі. Сярод іншага, адзначаецца бясспрэчнасьць таго, што вялікія князі літоўскія размаўлялі па-летувіску, прытым у якасьці пацьверджаньня гэтага гаворыцца, што «''[[Ягайла]], стаўшы каралём Польшчы, не хацеў, каб яго разумелі дваране, таму гаварыў па-летувіску з сваім стрыечным братам [[Вітаўт]]ам''»<ref>Sutkus D. Litvinizmas II: Baltarusija — ideologinės kovos laukas // Karys. Nr. 2, 2020. P. 6.</ref> (напраўду захавалася толькі адна згадка пра падобную размову «па-літоўску» — і не пры двары караля польскага, а на Луцкім зьездзе манархаў у студзені 1429 году, калі побач з братамі былі толькі [[Жыгімонт Люксэмбурскі]] і яго жонка<ref name="Urban-2001-106">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 106.</ref>{{Заўвага|Раней Вітаўт у лацінскай грамаце ад 1420 году да імпэратара Жыгімонта Люксэмбурскага двойчы ўжыў славянскія тэрміны (''Szomoyth'', ''Somoyth'' — {{мова-be-old|Жомойть|скарочана}}) у называньні [[Жамойць|Жамойці]] і [[жамойты|жамойтаў]] (хоць у тагачасных лацінскіх тэкстах да іх дастасоўвалі назвы ''Samogitia'' і ''Samogiti''), кажучы, што іх гэтак называлі «ў літоўскай мове» ({{мова-la|Sed quod terra Samaytarum est terra inferior ad terram Lythwanie, ideo Szomoyth vocatur, quod in lythwanico terra inferior interpretatur <...> que terra in Lythwanico Somoyth quasi terra inferior appelatur|скарочана}})<ref name="Urban-2001-105-106">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 105—106.</ref>. Пагатоў пазьнейшае асабістае ліставаньне паміж Вітаўтам і Ягайлам вялося на беларускай («рускай») мове. Апроч таго, крыжацкі дыплямат Конрад Кібург, які ачольваў пасольства ў Вільню ў 1397 годзе, засьведчыў у сваіх нататках, пакінутых у форме дзёньніка, што вялікі князь Вітаўт і ўвесь яго двор карысталіся рускай мовай (а таксама дадаў, што Вітаўт някепска ведаў нямецкую мову)<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 107, 115.</ref>}}). 8 жніўня 2021 году{{Заўвага|Глядзіце гісторыю зьменаў старонкі [[:en:Pahonia]]}} адміністрацыя [[Ангельская Вікіпэдыя|Ангельскай Вікіпэдыі]] пад ціскам [[Летувісы|летувіскіх]] [[Шавінізм|шавіністаў]], якія зьвінавачвалі сваіх беларускіх апанэнтаў у «ліцьвінізьме» з спасылкамі на памянёныя артыкулы ў часопісе Міністэрства абароны Летувы, выдаліла артыкул пра герб [[Пагоня|Пагоню]] (створаны ў жніўні 2004 году), зь якога зрабілі перанакіраваньне на [[герб Летувы]]<ref>{{Артыкул|загаловак=Хобі для эрудытаў: абараняць «Пагоню» ў галоўнай сусветнай энцыклапедыі|мова=be|год=13 жніўня 2021|аўтар=[[Алесь Чайчыц|Чайчыц А.]]|выданьне=[[Будзьма беларусамі!]]|спасылка=https://budzma.by/news/khobi-dlya-erudyta-.html}}</ref>. == Глядзіце таксама == * [[Ліга Манархічная Вялікага Княства Літоўскага]] * [[LITWA: hłos monarchisty]] * [[Міжмор’е]] == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}} * {{Літаратура/Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (1997)}} * {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}} * {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}} * [[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]], [[Генадзь Сагановіч|Сагановіч Г.]] [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // З гісторыяй на «ВЫ». Выпуск 2. — Менск, 1994. * {{Літаратура/Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае}} * [[Мікола Ермаловіч|Ермаловіч М.]] [https://knihi.com/Mikola_Jermalovic/Pa_sladach_adnaho_mifa.html Па слядах аднаго міфа]. 2-е выданьне. — Менск, Навука і тэхніка, 1991. — 98 с {{ISBN|5-343-00876-3}}. * [[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/_articles/zaj2/%D0%97%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%AD._%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%87%D0%BD%D0%B0%D1%8F.html Літва гістарычная] // [[Наша слова|Наша Слова]]. № 26 (917), 1 ліпеня 2009 г.; № 27 (918), 8 ліпеня 2009 г. * Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303. * {{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)}} * {{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)}} * [[Іван Ласкоў|Ласкоў І.]] [https://adzharaj-kut.blogspot.com/2016/03/2016_6.html Жамойцкі тупік] // [[Літаратура і мастацтва]]. 17 верасьня 1993. С. 14—15. * {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы}} * {{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы}} * [[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] «Краёвая ідэя» ў беларускай гісторыі. — {{Менск (Мінск)}}: Зміцер Колас, 2017. — 460 с. {{ISBN|978-985-7164-11-0}}. * [[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}: «Энцыклапедыкс», 2003. — 776 с {{ISBN|985-6599-77-6}}. * [[Сьвятлана Струкава|Струкава С.]] [https://rep.bntu.by/bitstream/handle/data/6488/%D0%A1.%2037-40.pdf?sequence=1&isAllowed=y Старажытныя найменні беларусаў] // [[Роднае слова (часопіс)|Роднае слова]]. № 8, 2009. С. 37—40. * [[Павал Урбан|Урбан П.]] Да пытаньня этнічнай прыналежнасьці старажытных ліцьвіноў. — Менск: ВЦ «Бацькаўшчына»; МП «Бесядзь», 1994. — 107 с. * {{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1}} * [[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] [https://web.archive.org/web/20141129020526/http://kamunikat.fontel.net/pdf/albaruthenica/06.pdf Нацыя ліцвінаў у этнагенезе беларусаў: Параўнальна-тыпалагічны і гістарычны аспекты] // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 6 : Беларусь паміж Усходам і Захадам: Праблемы міжнац., міжрэліг. і міжкультур. узаемадзеяння, дыялогу і сінтэзу. Ч. 1, 1997. С. 37—41. * Янковіч А. [http://palityka.org/pdf/06/0602.pdf Анталогія літвінізму: крыніцы, ідэя, рэалізацыя] // Палітычная сфера. № 6, 2006. С. 11—18. * [[Норман Дэвіс|Davies N.]] Litva: The Rise and Fall of the Grand Duchy of Lithuania. — Penguin Group US, 2013. — 90 p. {{ISBN|9781101630822}}. * {{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў}} * {{Кніга |аўтар = [[Эндру Ўілсан|Wilson A.]] |частка = |загаловак = Belarus. The last European dictatorship |арыгінал = |спасылка = https://yalebooks.yale.edu/book/9780300259216/belarus |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = {{артыкул у іншым разьдзеле|Yale University Press|Yale University Press|uk|Yale University Press}} |год = 2012 |том = |старонкі = |старонак = 384 |сэрыя = |isbn = 978-0-300-25921-6 |наклад = |ref = Wilson }} * {{Літаратура/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)}} == Вонкавыя спасылкі == * [[Дзяніс Марціновіч]], [https://budzma.org/news/dzyanis-marcinovich-chamu-licviny-stali-byelarusami.html Чаму ліцвіны сталі беларусамі?], [[Budzma.org]], 13 траўня 2014 г. * [[Зянон Пазьняк]], [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г. * Алесь Кіркевіч, [https://belsat.eu/opinions/litsviny-patryyoty-sekta-abo-agenty-fsb/ «Ліцвіны»: патрыёты, секта або агенты ФСБ?], [[Белсат]], 19 студзеня 2017 г. * Алесь Кіркевіч, [https://novychas.online/kultura/jaszcze-ne-pozna-vjarnuc-kraine-sapraudnae-imja «Яшчэ не позна вярнуць краіне сапраўднае імя — Літва»], [[Новы час (газэта)|Новы час]], 29 студзеня 2017 г. * [https://www.facebook.com/litva.belarus Энцыкляпэдыя Літвы-Беларусі], [[Facebook]] * [https://nicolaev.livejournal.com/964176.html Пра літвінізм] * [https://www.facebook.com/groups/1560143570916561/ Суполка «Дрэва Літвінскае»], [[Facebook]] * [https://www.facebook.com/groups/361555473939008/ Суполка «Літвіны-беларусы»], [[Facebook]] * [https://www.facebook.com/groups/zyvielitva Суполка «Litva. Літвіны. Гісторыя і этналогія»], [[Facebook]] [[Катэгорыя:Ліцьвінства]] e2wp39fy0424ugwszbpnzv0o8w255nx 0 234782 2329498 2323683 2022-07-23T12:52:52Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Гісторыя */ стыль wikitext text/x-wiki {{Падвойная выява|справа|Flag of Belarus.svg|145|Flag of the Byelorussian Soviet Socialist Republic (1951–1991).svg|145|[[Чырвона-зялёны сьцяг|Сьцяг рэжыму Лукашэнкі]] (налева) — мадыфікацыя [[Сьцяг БССР|сьцяга БССР]] (направа)}} {{Падвойная выява|справа|Coat of arms of Belarus.svg|145|Emblem of the Byelorussian Soviet Socialist Republic (1981–1991).svg|145|[[Герб Беларусі (афіцыйны)|Герб рэжыму Лукашэнкі]] (налева) — мадыфікацыя [[Герб БССР|гербу БССР]] (направа)}} '''Рэжы́м [[Аляксандар Лукашэнка|Лукашэ́нкі]]''' — [[марыянэтка]]вы<ref>[[Дзьмітры Гурневіч|Гурневіч Д.]] [https://www.svaboda.org/a/31724805.html 7 адказаў тым, хто абвінавачвае агулам усіх беларусаў, — меркаваньне], [[Радыё Свабода]], 26 лютага 2022 г.</ref> [[Аўтарытарызм|аўтарытарны]] [[палітычны рэжым]] у [[Беларусь|Беларусі]], усталяваны [[Русіфікацыя Беларусі#Рэжым Лукашэнкі|прарасейскім]]<ref>[https://web.archive.org/web/20200929141558/https://news.tut.by/politics/169669.html Лукашэнка: Няма больш прарасейскага чалавека ў Беларусі, чым Прэзыдэнт. Я гэта даказваю 15 гадоў, у вас зь Беларусьсю ніколі не было праблемаў], [[TUT.BY]], 11 мая 2010 г.</ref> кіраўніком краіны, які ўтрымлівае ўладу шляхам [[Фальсыфікацыя выбараў і рэфэрэндумаў у Беларусі пад кіраўніцтвам Аляксандра Лукашэнкі|фальсыфікацыі выбараў]]<ref>[https://web.archive.org/web/20201126210344/http://news.tut.by/politics/77777.html Лукашенко: Последние выборы мы сфальсифицировали], [[TUT.BY]], 23.11.2006 г.</ref> і [[тэрор]]у [[беларусы|беларусаў]]<ref>[https://www.svaboda.org/a/30787845.html Лукашэнка пра катаваньні на Акрэсьціна: «Атрымалі тыя, хто там жа кідаўся на мянтоў»], [[Радыё Свабода]], 17 жніўня 2020 г.</ref> пры фінансавай<ref>[https://www.svaboda.org/a/30838232.html Ціханоўская пракамэнтавала расейскі крэдыт Лукашэнку: «Гэта падоўжыць яго агонію»], [[Радыё Свабода]], 14 верасьня 2020 г.</ref>, вайсковай<ref>[https://www.svaboda.org/a/30807339.html Прэс-сакратар Пуціна пракамэнтаваў падрыхтоўку расейскага «рэзэрву праваахоўнікаў» для Лукашэнкі], [[Радыё Свабода]], 28 жніўня 2020 г.</ref> і інфармацыйнай<ref>[https://www.svaboda.org/a/30791540.html Супрацоўнікаў БТ, якія страйкуюць, замянілі супрацоўнікамі Russia Today], [[Радыё Свабода]], 19 жніўня 2020 г.</ref><ref>[https://www.svaboda.org/a/31603031.html Ва Ўкраіне дасьледавалі, як Расея дапамагала Лукашэнку легітымізаваць ягоную ўладу пасьля выбараў у 2020 годзе], [[Радыё Свабода]], 10 сьнежня 2021 г.</ref> падтрымцы [[Расея|Расеі]]<ref>[https://www.racyja.com/palityka/zyanon-paznyak-matsujma-nashu-natsyyanal/ Зянон Пазьняк: Мацуйма нашу нацыянальную сілу!], [[Радыё Рацыя]], 23 жніўня 2020 г.</ref><ref>{{Cite web|date=2021-04-03|title=Россия пришла на поддержку хунте Мьянмы|url=https://nn.by/?c=ar&i=270878&lang=ru|url-status=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210404085757/https://nn.by/?c=ar&i=270878&lang=ru|archivedate=2021-04-04|accessdate=2021-04-04|камэнтар=В Европе Россия тратит огромные средства на поддержку режима Александра Лукашенко|publisher=[[Наша Ніва]]|language=ru}}</ref><ref name="NN-21.04.2021">[https://nn.by/?c=ar&i=271834 «Можна мець любы пункт гледжання наконт палітыкі Лукашэнкі, але…» Пуцін згадаў Беларусь у пасланні], [[Наша Ніва]], 21 красавіка 2021 г.</ref>. [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]] 24 лютага 2022 году адкрыта прадэманстравала, што Беларусь знаходзіцца пад поўнай [[акупацыя]]й Расеі і што рэжым Лукашэнкі ёсьць [[Расейская акупацыя Беларусі|расейскай акупацыйнай адміністрацыяй]]<ref name="Lichtarovic-2022-02-24">Ліхтаровіч Ю. [https://www.polskieradio.pl/396/7815/Artykul/2908261,%d0%91%d0%b5%d0%bb%d0%b0%d1%80%d1%83%d1%81%d1%8b-%d1%81%d1%83%d0%bf%d1%80%d0%b0%d1%86%d1%8c-%d0%b2%d0%b0%d0%b9%d0%bd%d1%8b-%d0%b0%d0%bb%d0%b5-%d0%ba%d1%80%d0%b0%d1%96%d0%bd%d0%b0-%d0%bf%d0%b0%d0%b4-%d1%80%d0%b0%d1%81%d1%96%d0%b9%d1%81%d0%ba%d0%b0%d0%b9-%d0%b0%d0%ba%d1%83%d0%bf%d0%b0%d1%86%d1%8b%d1%8f%d0%b9 Беларусы супраць вайны, але краіна пад расійскай акупацыяй], [[Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё]], 24 лютага 2022 г.</ref><ref>[[Дзьмітры Гурневіч|Гурневіч Д.]] [https://www.svaboda.org/a/31724805.html 7 адказаў тым, хто абвінавачвае агулам усіх беларусаў, — меркаваньне], [[Радыё Свабода]], 26 лютага 2022 г.</ref><ref>[[Зьміцер Дашкевіч|Дашкевіч З.]] [https://novychas.online/hramadstva/belarus-paustala-i-cjaper-belarusy-sami-pad-akup «Беларусь паўстала, і цяпер беларусы самі пад акупацыяй»], [[Новы час (газэта)|Новы час]], 25 лютага 2022 г.</ref><ref>[https://www.svaboda.org/a/31734530.html «Выглядае, што Беларусь акупаваная». Дасьледчыца Atlantic Council пра магчымы ядзерны ўдар Пуціна], [[Радыё Свабода]], 3 сакавіка 2022 г.</ref><ref>[https://nashaniva.com/?c=ar&i=285495 Генадзь Коршунаў: Каб у свой час сусветная супольнасць так стала побач з беларусамі, як сёння з украінцамі, то нішто не ляцела б з акупаванай тэрыторыі], [[Наша Ніва]], 27 лютага 2022 г.</ref>. == Сымболіка == {{Асноўны артыкул|Сымболіка Беларусі}} [[Файл:Paddy wagon with flag and covered license plate (Minsk, Belarus).jpg|значак|296пкс|[[Аўтазак]] зь [[Чырвона-зялёны сьцяг|сьцягам рэжыму Лукашэнкі]] ў час здушэньня [[Пратэсты ў Беларусі (2020—2021)|пратэстаў беларусаў]], 29 жніўня 2020 г.]] Сымбалі рэжыму Лукашэнкі<ref>[http://www.bielarus.org/open.php?n=508&a=5 Антыбеларуская дзейнасьць прыхільнікаў Лукашэнкі] // [[Беларус (газэта)|Беларус]]. № 508, травень 2005 г.</ref><ref>[[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]] [http://pazniak.info/page_dziynyiya_spravyi_y_belaruskim_zamejjyi Дзіўныя справы ў беларускім замежжы], Афіцыйны сайт Зянона Пазьняка, 19 красавіка 2005 г.</ref> — мадыфікацыя сымбаляў [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]] часоў кіраваньня [[Сталін]]а. Яны не супадаюць з [[Нацыянальная сымболіка|нацыянальнымі сымбалямі]] [[беларусы|беларусаў]] — [[Бел-чырвона-белы сьцяг|бел-чырвона-белым сьцягам]] і гербам [[Пагоня]]й — і асацыююцца найперш з асобай Лукашэнкі<ref name="salanda-2019-10">[[Аляксей Шаланда|Шаланда А.]] Кароткі нарыс гісторыі беларускай нацыянальнай і дзяржаўнай сімволікі // Герольд Litherland. № 21, 2019. С. 10.</ref>. Аўтар мадыфікацыі — кіраўнік адміністрацыі Лукашэнкі [[Леанід Сініцын]]<ref>{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 65.</ref><ref name="Marcinovic">Мартинович Д. [https://web.archive.org/web/20200622200046/https://news.tut.by/culture/684354.html Без исторической символики, но с русским языком. Как 25 лет назад в Беларуси прошел референдум], [[TUT.BY]], 14.05.2020 г.</ref><ref>Толкачева Е. [https://web.archive.org/web/20200412135326/https://news.tut.by/economics/637111.html «Сел и нарисовал». Как в 1995 году БЧБ-флаг сменили на красно-зеленый, а «Пагоню» — на герб БССР], [[TUT.BY]], 12.05.2019 г.</ref>, [[Расейцы|расеец]] паводле нацыянальнасьці і прыхільнік далучэньня Беларусі да Расеі<ref>{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 24.</ref>, які меў імаверныя зьвязкі з [[ФСБ|расейскімі спэцслужбамі]]<ref name="Navumcyk_18.04.2014">[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/25354832.html «Маўр» Лукашэнкі, або той, хто зьмяніў герб і сьцяг], [[Радыё Свабода]], 18 красавіка 2014 г.</ref> і быў фігурантам дакладу дэпутата [[Сяргей Антончык|Сяргея Антончыка]] пра карупцыю ў атачэньні Лукашэнкі<ref>{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 127.</ref><ref>Соўсь Г. [https://www.svaboda.org/a/30211729.html Антончык пра антыкарупцыйны даклад Лукашэнкі, фатальную памылку Ганчара і «звышцынізм» апазыцыі], [[Радыё Свабода]], 12 кастрычніка 2019 г.</ref>. Як пазьней апавядаў Сініцын беларускаму дэпутату [[Валянцін Голубеў|Валянціну Голубеву]]<ref name="Navumcyk_18.04.2014"/>: {{Цытата|Справа ж не ў [[Геральдыка|геральдыцы]]. Таму што калі прыгадаць, навошта ўвогуле трэба было мяняць сымболіку, дык зразумела, што чым яна горш атрымалася, тым лепей. Бо яе замена была толькі правакуючым выпадам, прычым толькі адным — у камбінацыі зь некалькіх удараў.}} Паводле сьведчаньня Сініцына, праца над новай сымболікай вялася з 21 сакавіка 1995 году, прытым дэпутаты атрымалі эскізы сьцяга і гербу ўжо 23 сакавіка. Як мяркуе [[Сяргей Навумчык]], хуткае (за два дні) стварэньне прапанаванай Лукашэнкам сымболікі сьведчыла пра тое, што галоўнай мэтай рэфэрэндуму было ня столькі ўвядзеньне нейкай канкрэтнай сымболікі (якая разглядалася як часовая — да ліквідацыі незалежнасьці Беларусі), колькі зьнішчэньне дзяржаўнага статусу бел-чырвона-белага сьцяга і гербу Пагоні<ref>{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 66.</ref>. {{Падвойная выява|справа|М. І. Гусеў. Плакат, выпушчаны да выбараў у Вярхоўныя Саветы БССР і СССР ад заходніх абласцей Беларусі.jpg|145|Николай Гусев (автор КЗ-флага БССР). Портрет Адольфа Гитлера, 1943 год.jpg|145|Работы [[Мікалай Гусеў|Гусева]], аўтара [[Сьцяг БССР|ЧЗ-сьцяга]]: плякат «Няхай жыве [[Сталін]]ская Канстытуцыя перамогшага сацыялізму і сапраўднага дэмакратызму» (1940 г., налева) і партрэт [[Гітлер]]а (1943 г., направа)}} Сваім указам ад 12 чэрвеня 1995 году Лукашэнка [[de facto]] усталяваў сымбалі свайго рэжыму ў якасьці афіцыйных дзяржаўных сымбаляў Беларусі. Фармальнай падставай да гэтага сталі афіцыйна абвешчаныя вынікі [[Рэфэрэндум у Беларусі 1995 году|рэфэрэндуму 14 траўня 1995 году]], які адзначаўся неадпаведнасьцю [[Канстытуцыя Беларусі|Канстытуцыі]] і заканадаўству краіны, парушэньнем законаў і фальсыфікацыяй вынікаў галасаваньня<ref name="Navumcyk">[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/27734568.html Рэфэрэндум-95 пра сымболіку і мову ня быў легітымным], [[Радыё Свабода]], 12 траўня 2019 г.</ref>: * [[Чырвона-зялёны сьцяг]]<ref name="NN-2020">[https://nn.by/?c=ar&i=262559 Сапраўдныя беларускія сімвалы: вось што трэба ведаць пра Пагоню і БЧБ], [[Наша Ніва]], 22 лістапада 2020 г.</ref> (''ЧЗ-сьцяг''; {{мова-ru|Красно-зеленый флаг, КЗ-флаг, флаг Белоруссии|скарочана}}) — [[Каляніялізм|каляніяльны]]<ref name="NN-2020"/> сьцяг рэжыму Лукашэнкі. Гэта палотнішча памерамі 1:2, падзеленае гарызантальна на чырвоную і зялёную палосы ў прапорцыі адпаведна 2:1. Уздоўж тронка разьмяшчаецца арнамэнт, чырвоны на белым фоне. Мадыфікацыя [[Сьцяг Беларускай ССР|сьцяга БССР]], распрацаванага мастаком [[Мікалай Гусеў|Мікалаем Гусевым]], ураджэнцам [[Уладзімерская губэрня|Уладзімерскай губэрні]] [[Расея|Расеі]], які ў 1940 годзе стварыў плякат «Няхай жыве Сталінская Канстытуцыя перамогшага сацыялізму і сапраўднага дэмакратызму», а ў 1941—1944 гадох маляваў партрэты афіцэраў [[Трэці Райх|Нацысцкай Нямеччыны]] і яе кіраўніка [[Гітлер]]а<ref>[[Дзяніс Марціновіч|Мартинович Д.]] [https://web.archive.org/web/20210124120522/https://news.tut.by/culture/710425.html Изобразил Гитлера и спасал военнопленного. Кто нарисовал красно-зеленый флаг], [[TUT.BY]], 8.12.2020 г.</ref>. * [[Герб Беларусі (афіцыйны)|Афіцыйны герб]] ({{мова-ru|герб Белоруссии|скарочана}}) — каляніяльны<ref>Мікулевіч С., Гезгала С. [https://nn.by/?c=ar&i=80310 Сёння — Дзень Пагоні і нацыянальнага сцяга], [[Наша Ніва]], 19 верасьня 2012 г.</ref> герб рэжыму Лукашэнкі. Гэта зялёны контур тэрыторыі Беларусі ў залатых промнях сонца над зямною куляй. Над контурам знаходзіцца чырвоная зорка, зьлева і справа контур абкружае вянок з залатых каласоў, пераплеценых кветкамі [[канюшына|канюшыны]] і [[лён|льну]]. Каласы абвіваюць стужкі колераў [[Чырвона-зялёны сьцяг|чырвона-зялёнага сьцяга]], унізе на стужцы разьмяшчаецца залаты надпіс «Рэспубліка Беларусь». Мадыфікацыя [[герб Беларускай ССР|гербу БССР]], распрацаванага на ўзор [[Герб СССР|савецкага гербу]] [[Расея|Расеі]] і зацьверджанага ў час кульмінацыі [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|сталінскіх рэпрэсіяў]] у 1938 годзе<ref>{{Літаратура/Сфрагістыка і геральдыка Беларусі (1999)|к}}</ref>. У 2020 годзе пры здушэньні [[Пратэсты ў Беларусі (2020—2021)|пратэстаў беларусаў супраць фальсыфікацыі выбараў, гвалту і беззаконьня]] прыхільнікі сымбаляў рэжыму Лукашэнкі як афіцыйнай сымболікі Беларусі адзначыліся дзеяньнямі, якімі дыскрэдытавалі гэтую сымболіку<ref name="Paskievic">[https://nn.by/?c=ar&i=265062 «Будучыня гэтага сцяга ім глыбока да аднаго месца»], [[Наша Ніва]], 10 сьнежня 2020 г.</ref>. Сярод іншага, адзначаліся факты катаваньняў (зьбіцьцё непаўналетніх<ref>[https://www.svaboda.org/a/30781512.html «Прымушалі сьпяваць гімн, хто ня ведаў — зьбівалі». У Берасьці вызвалены зь міліцыі падлетак заявіў пра катаваньні], [[Радыё Свабода]], 13 жніўня 2020 г.</ref>, засоўваньне [[АМАП]]аўскіх дручкоў у горла<ref>[https://www.svaboda.org/a/30785310.html «Пхалі дубінку ў горла, білі ў вочы». Школьнік трапіў у кому пасьля нападу АМАПу. ВІДЭА], [[Радыё Свабода]], 15 жніўня 2020 г.</ref> і задні праход<ref>[https://www.svaboda.org/a/30850657.html «Разрэзалі шорты ззаду нажом». Мянчук расказаў аб згвалтаваньні АМАПам падчас затрыманьня. ВІДЭА], [[Радыё Свабода]], 21 верасьня 2020 г.</ref>) пад [[Мы, беларусы|афіцыйны гімн]], які таксама ёсьць мадыфікацыяй [[Гімн Беларускай ССР|сталінскага гімну БССР]] і складае адно цэлае з чырвона-зялёным сьцягам і афіцыйным гербам<ref name="Fralou">[http://afn.by/news/i/18676 Старая мелодия Государственного гимна с новыми словами вполне соответствуют переживаемому страной трагическому периоду отечественной истории, считает изветный музыкант А. Фролов], [[БелаПАН]], 11.06.2002 г.</ref>. 24 траўня 2021 году мэр [[Рыга|Рыгі]] [[Мартыньш Стакіс]] разам зь міністрам замежных справаў [[Латвія|Латвіі]] [[Эдгарс Рынкевічс|Эдгарсам Рынкевічсам]] замяніў на адным з пляцаў места чырвона-зялёны сьцяг на [[Нацыянальныя сымбалі|нацыянальны]] [[беларусы|беларускі]] [[Бел-чырвона-белы сьцяг|бел-чырвона-белы сьцяг]] з [[Пагоня]]й з наступным абгрунтаваньнем: ''«Сьцяг, што сымбалізуе рэжым, які займаецца дзяржаўным [[тэрарызм]]ам, недарэчны ў мескім асяродзьдзі Рыгі»''<ref>[https://www.svaboda.org/a/31271172.html Зь Беларусі высылаюць амбасадара Латвіі, дыпляматаў і тэхнічных супрацоўнікаў], [[Радыё Свабода]], 24 траўня 2021 г.</ref>. == Перадумовы == {{Асноўны артыкул|Русіфікацыя Беларусі}} Рэжым Лукашэнкі ёсьць працягам палітыкі [[таталітарызм]]у, якую праводзілі ў Беларусі ўлады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] і [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]]<ref>[https://www.svaboda.org/a/30927841.html «Я чалавек вуліцы». ​Ганна Севярынец пра штурм Курапатаў, паламаны лёс Колі і законы мурашніку], [[Радыё Свабода]], 3 лістапада 2020 г.</ref>. Па [[Распад СССР|распадзе СССР]], у 1991—1994 гадох Беларусь была адзінай краінай з былых савецкіх рэспублік, дзе нацыянальныя палітычныя сілы ня мелі прадстаўніцтва ў міністэрствах і структурах мясцовай выканаўчай улады — фактычна ня мелі доступу да рэальнага кіраваньня дзяржавы<ref name="navumcyk_15.04.2020">[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/30555697.html Беларусь як унікум. Адказ Прэйгерману], [[Радыё Свабода]], 15 красавіка 2020 г.</ref>. Ужо з восені 1993 году адзначалася актывізацыя прарасейскіх настрояў ва ўладных колах Беларусі, што выявілася ў працы Канстытуцыйнай Камісіі: большасьць яе сябраў выказаліся за тое, каб упамінаньне крыніцаў Беларускай дзяржаўнасьці — ня толькі [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] і [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]], але і [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]] — прыбраць з тэксту [[Канстытуцыя Беларусі|Канстытуцыі Беларусі]]. Такую пастанову падтрымала большасьць [[Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь 12-га скліканьня|дэпутацкага корпусу]]<ref>[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/30488810.html У праекце Канстытуцыі 1994 прыгадваліся ВКЛ і БНР], [[Радыё Свабода]], 15 сакавіка 2020 г.</ref>. Тым часам яшчэ 11 сьнежня 1992 году кіраўнік [[Міністэрства замежных справаў Расеі|Міністэрства замежных справаў]] [[Расея|Расеі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Андрэй Козыраў||ru|Козырев, Андрей Владимирович}} зрабіў наступную заяву на паседжаньні Рады міністраў НБСЭ (цяпер [[Арганізацыя бясьпекі і супрацы ў Эўропе|АБСЭ]])<ref>[https://web.archive.org/web/20211206140132/https://zautra.by/news/lebedok-kogda-rech-o-vlasti-radi-vlasti-to-uzhe-ne-vazhno-kto-formalnyi-sobstvennik Лебедок: «Когда речь о власти ради власти, то уже не важно, кто формальный собственник»], Заўтра тваёй краіны, 6 сьнежня 2021 г.</ref>: {{Цытата|Прастора былога Савецкага Саюзу ня можа разглядацца як зона поўнага ўжываньня нормаў НБСЕ. Гэта, ў існасьці, постімпэрская прастора, дзе Расеі трэба будзе бараніць свае інтарэсы з выкарыстаньнем усіх даступных сродкаў, у тым ліку ваенных і эканамічных. Мы будзем цьвёрда настойваць, каб былыя рэспублікі СССР неадкладна ўступілі ў новую фэдэрацыю альбо канфэдэрацыю, і пра гэта пойдзе жорсткая размова. {{арыгінал|ru|Пространство бывшего Советского Союза не может рассматриваться как зона полного применения норм СБСЕ. Это, по сути, постимперское пространство, где России предстоит отстаивать свои интересы с использованием всех доступных средств, включая военные и экономические. Мы будем твердо настаивать, чтобы бывшие республики СССР незамедлительно вступили в новую федерацию или конфедерацию, и об этом пойдет жесткий разговор.}} }} Улетку 1994 году адбыліся [[Прэзыдэнцкія выбары ў Беларусі 1994 году|прэзыдэнцкія выбары]], на якіх у другім туры перамог [[Аляксандар Лукашэнка]]. Яшчэ ў 1993 годзе ён выступіў за аднаўленьне СССР і стаў ініцыятарам далучэньня Беларусі да вайсковага зьвязу [[АДКБ]] на чале з Расеяй<ref>[https://www.svaboda.org/a/31463311.html Краіны АДКБ адмовіліся прымаць афганскіх уцекачоў], [[Радыё Свабода]], 16 верасьня 2021 г.</ref>, а ў часе выбарчай прэзыдэнцкай кампаніі насіў не дзяржаўны [[Бел-чырвона-белы сьцяг|бел-чырвона-белы]], а [[Сьцяг БССР|чырвона-зялёны дэпутацкі значак БССР]] і ў сваёй перадвыбарчай праграме дэкляраваў наданьне расейскай мове статусу дзяржаўнай<ref>[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/27734568.html Рэфэрэндум-95 пра сымболіку і мову ня быў легітымным], [[Радыё Свабода]], 12 траўня 2019 г.</ref>. Разам з тым у праграме адсутнічалі згадкі пра магчымую зьмену дзяржаўнай сымболікі<ref>{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 105.</ref>. А напярэдадні вызначальнага другога туру выбараў у час тэледэбатаў зь [[Вячаслаў Кебіч|Вячаславам Кебічам]] Лукашэнка начапіў на пінжак значок з выявай бел-чырвона-белага сьцяга (апанэнт выступаў без значка)<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=oYeFbbWNxco Тэледэбаты кандыдатаў у прэзыдэнты Рэспублікі Беларусь 1994 году]</ref>. == Гісторыя == [[Файл:The hunger strike of deputies to the Supreme Council building, Belarus, 1995.jpg|значак|296пкс|[[Зьбіцьцё дэпутатаў у будынку Вярхоўнага Савету (1995)|Пратэст дэпутатаў]] [[Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь 12-га скліканьня|парлямэнту Беларусі]], 11 красавіка 1995 г.]] Як адзначаюць дасьледнікі<ref>Рудлінг П. А. [https://web.archive.org/web/20180127200429/http://journal.palityka.org/wp-content/uploads/2015/04/14-2010_05_Rudling.pdf Лукашэнка і «чырвонакарычневыя»: дзяржаўная ідэалогія, ушанаванне мінулага і палітычная прыналежнасць] // Палітычная сфера. № 14, 2010. С. 90—113.</ref>, паварот Беларусі ў бок [[аўтарытарызм]]у адбыўся яшчэ ў 1994 годзе па абраньні Лукашэнкі прэзыдэнтам краіны. Аднак разбурэньне парлямэнцкай сыстэмы Беларусі і сілавая дэманстрацыя ўсталяваньня [[Апошняя дыктатура Эўропы|дыктатуры]] ў краіне адбылася ў ноч з 11 на 12 красавіка 1995 году<ref name="Голубеў">{{Навіна|аўтар=|загаловак=Валянцін Голубеў: Да рэфэрэндуму 1995 года Лукашэнка яшчэ саромеўся|спасылка=http://belsat.eu/news/13493/|выдавец=Тэлеканал «[[Белсат]]»|дата публікацыі=12 красавіка 2013|дата доступу=18 верасьня 2018}}</ref>, калі [[Зьбіцьцё дэпутатаў у будынку Вярхоўнага Савету (1995)|супрацоўнікі сілавых структураў зьбілі і вывелі]] з [[Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь|парлямэнту]] 19 дэпутатаў ад [[Апазыцыя Беларускага Народнага Фронту Адраджэньне|апазыцыі]], што галадавалі на знак нязгоды з ініцыяваным Лукашэнкам [[Рэфэрэндум у Беларусі 1995 году|рэфэрэндумам]], прызначэньне якога парушала [[Канстытуцыя Беларусі|канстытуцыю]] і законы<ref name="latysonak">[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] [https://web.archive.org/web/20090513003419/http://arche.by/by/10/30/360/ Дзяржаўная сымболіка Беларускай Народнай Рэспублікі] // Жаўнеры БНР. — Беласток-Вільня, 2009.</ref><ref>[[Міхаіл Пастухоў|Пастухоў М.]] Ці законны рэфэрэндум 1995 году адносна наданьня дзяржаўнага статусу расейскай мове? // Аняменне. З кронікі знішчэння беларускай мовы. — Вільня: Gudas, 2000. ISBN 998-6951-82-7.</ref><ref name="zapr">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудзкі С.]] [https://web.archive.org/web/20170814200257/http://jivebelarus.net/language/language-defeat-06.html Грамадзкае сьцьвярджэньне беларускай мовы і парушэньні правоў беларускамоўных людзей] // Аняменне. З кронікі знішчэння беларускай мовы. — Вільня: Gudas, 2000. ISBN 998-6951-82-7.</ref><ref name="zapr1">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудзкі С.]] [https://web.archive.org/web/20110722003014/http://arche.bymedia.net/2002-1/zapr102.html Моўная палітыка ў Беларусі ў 1990-я гады] // [[Архэ Пачатак]]. № 1 (21), 2002.</ref><ref name="lalkou">[[Ігар Лялькоў|Лялькоў І.]] [https://web.archive.org/web/20070707205420/http://arche.bymedia.net/2002-1/lalk102.html Пытаньне дзяржаўнай сымболікі ў Беларусі: гісторыя і сучасны стан] // [[ARCHE]]. № 1 (21), 2002.</ref><ref>[http://www.levonevski.net/pravo/razdel6/num7/6d72.html Заключение Конституционного Суда Республики Беларусь от 11 октября 1995 г. №З-17/95 «О соответствии Конституции Республики Беларусь статьи 7 Закона „О Верховном Совете Республики Беларусь“, статьи 10, части четвертой статьи 63 Временного регламента Верховного Совета Республики Беларусь»]</ref>. [[Народны пісьменьнік Беларусі]] [[Васіль Быкаў]] вызначыў гэтыя падзеі наступным чынам: «''Тое, што адбылося ў апошнія дні, ёсьць ня што іншае, як прэлюдыя фашыстоўскага перавароту, калі група асобаў учыняе крывавую лазьню ў сьценах парлямэнту і захоплівае ўсю паўнату ўлады ў краіне''». Галоўным апірышчам прарасейскага дыктатарскага рэжыму сталі шматлікія іншаземцы (найперш этнічныя [[расейцы]]), завезеныя ў Беларусь з усяго СССР у рэчышчы палітыкі русіфікацыі, якія ў адрозьненьні ад [[Латвія|Латвіі]] і [[Эстонія|Эстоніі]] атрымалі неабмежаваны доступ у палітычную сыстэму краіны і на дзяржаўную службу (незалежна ад валоданьня [[Беларуская мова|беларускай мовай]], веданьня [[Гісторыя Беларусі|гісторыі Беларусі]] і ўласнага стаўленьня да Беларускай дзяржаўнасьці)<ref>[[Алесь Чайчыц]], [https://www.svaboda.org/a/31821386.html Прыкінуцца нежывой — і выжыць. Як Беларусь можа ацалець сярод вайны], [[Радыё Свабода]], 26 красавіка 2022 г.</ref>. Тым часам ва [[Узброеныя сілы Рэспублікі Беларусь|Ўзброеных сілах]] пры прызначэньні на камандныя пасады, увогуле, аддавалася перавага народжаным па-за межамі Беларусі<ref>[[Сяргей Навумчык]], [https://www.svaboda.org/a/31767116.html Каму цяпер служыць беларускае войска], [[Радыё Свабода]], 24 сакавіка 2022 г.</ref>, многія з гэтых вайсковых начальнікаў адзначыліся адкрытымі заявамі, што Беларусь — гэта часовае непаразуменьне і што тут напраўду Расея<ref>[https://nashaniva.com/289006 «Заказчыкі ў пагонах прасілі: зрабі нам як у Расіі!» Геральдыст і былы супрацоўнік Мінабароны расказаў пра ідэолагаў сілавых структур і сваю гісторыю], [[Наша Ніва]], 27 красавіка 2022 г.</ref>. Улетку 1996 году 70 дэпутатаў [[Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь 13-га скліканьня|Вярхоўнага Савету Рэспублікі Беларусь 13-га скліканьня]] паставілі подпісы пад [[імпічмэнт]]ам прэзыдэнту з прычыны парушэньня ім [[Канстытуцыя Беларусі|Канстытуцыі Беларусі]]. У адказ Лукашэнка з парушэньнем Канстытуцыі і закону «Аб народным галасаваньні (рэфэрэндуме) у Рэспубліцы Беларусь» правёў 24 лістапада 1996 году [[Рэфэрэндум у Беларусі 1996 году|чарговы рэфэрэндум]], на падставе афіцыйна абвешчаных вынікаў якога разагнаў парлямэнт Беларусі і ўтварыў цалкам падкантрольны [[Нацыянальны сход Рэспублікі Беларусь|Нацыянальны сход]], які стаў найвышэйшым заканадаўчым органам рэжыму ў Беларусі. Адначасна апазыцыю цалкам выціснулі з тэлевізіі і радыё, а апазыцыйным газэтам не давалі друкавацца. У знак пратэсту ў адстаўку падалі прэм’ер-міністар Беларусі, два іншыя міністры і сем судзьдзяў [[Канстытуцыйны суд Рэспублікі Беларусь|Канстытуцыйнага суду]]. У гэтых умовах [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|Злучаныя Штаты]] і [[Эўразьвяз]] адмовіліся прызнаваць легітымнасьць рэфэрэндуму. Тым часам Лукашэнка канцэнтраваў у сваіх руках уладу з дапамогаю ўзмацненьня спэцыяльных службаў, у прыватнасьці [[Камітэт дзяржаўнай бясьпекі Рэспублікі Беларусь|КДБ]]. У красавіку 1998 году Лукашэнка стварыў г. зв. «[[Саюз Расеі і Беларусі]]», пазьней абвясьціў пра стварэньне г. зв. «[[Саюзная дзяржава Беларусі і Расеі|Саюзнай дзяржавы Беларусі і Расеі]]». Улады Расеі актыўна падтрымлівалі аўтарытарны рэжым у Беларусі ад часоў палітычнай крызы 1996 году, калі Лукашэнку зь іх дапамогай удалося пазьбегнуць імпічмэнту і здабыць абсалютную ўладу ў краіне<ref>[https://www.svaboda.org/a/27138163.html За што Селязьнёў атрымаў ад Лукашэнкі ордэн Скарыны?], [[Радыё Свабода]], 20 ліпеня 2015 г.</ref>. У 1999—2000 гадох адбыліся выкраданьні (меркаваныя забойствы) вядомых супраціўнікаў рэжыму Лукашэнкі: былога міністра ўнутраных справаў Беларусі [[Юры Захаранка|Юрыя Захаранкі]] (7 траўня 1999), былога старшыні [[Цэнтральная выбарчая камісія Беларусі|Цэнтральнай выбарчай камісіі]] [[Віктар Ганчар|Віктара Ганчара]] і яго сябра бізнэсоўца [[Анатоль Красоўскі|Анатоля Красоўскага]] (16 верасьня 1999), былога асабістага апэратара Лукашэнкі [[Зьміцер Завадзкі|Зьмітра Завадзкага]] (7 ліпеня 2000). [[Файл:Protest against the falsified presidential election in 2010 Minsk.jpg|значак|296пкс|«Зачыстка» супрацоўнікамі сілавых структураў [[Плошча Незалежнасьці (Менск)|плошчы Незалежнасьці]] ў Менску, 2010 г.]] У 2006 годзе адзначаліся наступныя прыкметы рэжыму Лукашэнкі<ref>Грамадзкі Г., Вэсэлы Л. [http://kamunikat.org/usie_knihi.html?pubid=1785 Актыўна і супольна. Эўразьвяз ў дачыненьні да Беларусі на будучыню]. — Варшава: Фундацыя імя Стэфана Батуры, 2006. ISBN 83-89406-63-2. — С. 11—12.</ref>: * Выцісканьне апазыцыйных сілаў за рамкі афіцыйнай [[Палітычная сыстэма|палітычнай сыстэмы]]; * Здушэньне [[Грамадзянская супольнасьць|грамадзянскай супольнасьці]] шляхам прыняцьця рэпрэсіўных законаў; * Зьнішчэньне нацыянальнай тоеснасьці [[Беларусы|беларусаў]] праз [[Русіфікацыя Беларусі|гвалтоўную русіфікацыю]]; * Аслабленьне прыватнага сэктару эканомікі пры поўным кантролі над судовай сыстэмай; * Кантроль незалежных [[мас-мэдыя]]; * [[Прапаганда]]; * Стварэньне міту вонкавых ворагаў. [[Файл:Belarusian protests 2.jpg|значак|296пкс|Спэцыяльная тэхніка рэжыму Лукашэнкі ў Менску дзеля здушэньня [[Дзень Волі|Дня Волі]], 2017 г.]] Ужо ў 1995 годзе рэжым Лукашэнкі пачаў выкарыстоўваць адкрыты гвалт у дачыненьні да ўдзельнікаў мірных пратэстаў, які найбольш выявіўся ў час [[Падзеі ў Беларусі пасьля прэзыдэнцкіх выбараў 2010 году|здушэньня пратэстаў супраць фальсыфікацыі прэзыдэнцкіх выбараў]] ў 2010 годзе, калі затрымалі больш за 600 чалавек (частку зь якіх зьбілі, а 30 чалавек у выніку асудзілі), і пры разгоне ўдзельнікаў сьвяткаваньня [[Дзень Волі|Дня Волі]] ў 2017 годзе, калі затрымалі больш за 700 чалавек (некаторых моцна зьбілі)<ref name="Bielsat-2019">[https://naviny.belsat.eu/news/krou-fashysty-i-vasil-bykau-yak-adznachali-dzen-voli-aposhniya-30-gadou/ Кроў, «фашысты» і Васіль Быкаў. Як адзначалі Дзень Волі апошнія 30 гадоў], [[Белсат]], 25 сакавіка 2019 г.</ref>. [[Файл:Protest actions in Minsk (Belarus) near Stella, August 16.jpg|значак|296пкс|[[Марш за свабоду (Менск, 2020)|300-тысячны мітынг супраць фальсыфікацыі выбараў, гвалту і беззаконьня]]. Менск, 16 жніўня 2020 г.]] У 2020 годзе пры здушэньньні [[Пратэсты ў Беларусі (2020—2021)|масавых пратэстаў супраць фальсыфікацыі прэзыдэнцкіх выбараў]] гвалт рэжыму Лукашэнкі над грамадзянамі Беларусі перайшоў на прынцыпова новы ўзровень, калі ён выявіўся [[Сьпіс загінулых падчас акцыяў пратэсту ў Беларусі (2020)|забойствамі]] і масавымі катаваньнямі, а маштаб рэпрэсіяў у краіне наблізіўся да часоў [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|сталінскага тэрору]]<ref>[https://www.svaboda.org/a/30935222.html Партыя БНФ: «Беларусь ня ведала такога маштабу зьверстваў з часоў бальшавіцкага тэрору і нацысцкай акупацыі»], [[Радыё Свабода]], 7 лістапада 2020 г.</ref>. Ужо з жніўня 2020 году адзначалася набліжэньне рэжыму Лукашэнкі да вайсковай [[Хунта|хунты]], што ўтрымлівае ўладу з дапамогай гвалту і тэрору сілавога блёку ў дачыненьні да сваіх жа грамадзянаў<ref>[[Дзяніс Івашын|Івашын Д.]] [https://novychas.by/hramadstva/ministerstva-abarony-abaranjae-ne-narod Міністэрства абароны абараняе не народ] // [[Новы час (газэта)|Новы час]]. № 34 (693), 11 верасьня 2020 г. С. 23.</ref>. У верасьні 2020 году беларускі палітык [[Зянон Пазьняк]] ахарактаразаваў рэжым Лукашэнкі як расейскі антыбеларускі [[фашызм]] ([[рашызм]]), які выкарыстоўвае тыпова фашысцкія акупацыйныя мэтады рэпрэсіяў супраць мірнага беларускага насельніцтва<ref>[http://www.bielarus.net/archives/2020/09/30/5746 Зянон Пазьняк: яшчэ раз пра расейскі фашызм у Беларусі], Беларуская Салідарнасьць, 28 верасьня 2020 г.</ref>. Ён адзначае, што сыстэма прарасейскага фашызму ў Беларусі пераклікаецца з сыстэмай фашызму [[Бэніта Мусаліні]] ў Італіі. У рэпрэсіях супраць беларусаў рэжым Лукашэнкі не абапіраецца на законы, дзейнічае паводле правілаў акупацыйнага ваеннага часу. Прытым палітычны прыклад Лукашэнка ўзяў з [[Адольф Гітлер|Гітлера]], пра якога выказаўся яшчэ ў 1995 годзе<ref>[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/30972107.html Як Лукашэнка хваліў Гітлера], [[Радыё Свабода]], 27 лістапада 2020 г.</ref>: {{Цытата|Нямецкі парадак фармаваўся стагодзьдзямі, пры Гітлеры гэтае фармаваньне дасягнула найвышэйшай кропкі. Гэта тое, што адпавядае нашаму разуменьню прэзыдэнцкай рэспублікі і ролі ў ёй прэзыдэнта. {{арыгінал|ru|Ведь немецкий порядок формировался веками. При Гитлере это формирование достигло наивысшей точки. Это то, что соответствует нашему пониманию президентской республики и роли в ней президента.}}|Інтэрвію Аляксандра Лукашэнкі карэспандэнту газэты {{Артыкул у іншым разьдзеле|Handelsblatt|Handelsblatt|de|Handelsblatt}} Маркусу Цынэру, лістапад 1995 г.}} У лістападзе 2020 году больш за 200 беларускіх пэдагогаў засьведчылі ў калектыўным звароце, што палітыка Лукашэнкі наблізілася да фашысцкай<ref>[https://euroradio.fm/bolsh-za-200-pedagogau-vystupili-suprac-cisku-i-zvalnennya-nyazgodnyh Больш за 200 педагогаў выступілі супраць ціску і звальнення нязгодных], [[Эўрапейскае радыё для Беларусі]], 19 лістапада 2020 г.</ref>. Прытым у час здушэньня пратэстаў у 2020—2021 гадох адзначаюцца дзеяньні рэжыму Лукашэнкі, параўнальныя зь дзеяньнямі ўладаў [[Трэці Райх|Нацысцкай Нямеччыны]]<ref name="Belsat">Сцешык Я. [https://belsat.eu/in-focus/23-02-2021-prapaganda-nyanavistsi-na-dzyarzhaunym-telebachanni/ Прапаганда нянавісці на дзяржаўным тэлебачанні], [[Белсат]], 23 лютага 2021 г.</ref>: * Спробы стварэньня ў жніўні 2020 году [[Канцэнтрацыйны лягер|канцэнтрацыйных лягераў]] дзеля гвалтоўнага адсяленьня ўдзельнікаў пратэстаў<ref name="Belsat"/>. * Публічныя заклікі прапагандыстаў рэжыму да «канчатковага разьвязаньня пытаньня» з пратэстамі беларусаў за адну ноч<ref name="Belsat"/> («[[Ноч доўгіх нажоў]]»). * Кваліфікацыя з боку сілавых структураў разьбіцьця мэталічнымі гайкамі вокнаў з рэчамі (сьняжынкі, фіранкі) у колерах [[Нацыянальная сымболіка|нацыянальнай сымболікі]] [[беларусы|беларусаў]] як «выказваньня меркаваньня», а не злачынства<ref>[https://www.svaboda.org/a/31048615.html Разьбітае гайкамі за бел-чырвона-белыя колеры акно аказалася не адзіным], [[Радыё Свабода]], 16 студзеня 2021 г.</ref> («[[Крышталёвая ноч]]»). * Заклікі з афіцыйных дзяржаўных мас-мэдыя да «навядзеньня ў краіне парадку» паводле стандартаў Нацысцкай Нямеччыны (як станоўчы прыводзіўся прыклад, калі [[нацысты]] вывелі зь цягніка і на вачах ва ўсіх пасажыраў расстралялі жанчыну і яе ўнучку, якія ня мелі квіткоў)<ref name="Belsat"/>. * Называньне ў афіцыйных дзяржаўных мас-мэдыя пратэстоўцаў «жывёламі» дзеля іх дэгуманізацыі з мэтай апраўданьня катаваньняў і забойстваў<ref name="Belsat"/>: {{Цытата|Для людзей такія ўмовы недапушчальныя, а для жывёлы — цалкам. Скаціна ў адным куце паядае корм, а ў іншым апаражняецца. {{арыгінал|ru|Для людей эти условия содержания недопустимы, а вот для животных — вполне. Скот в одном углу кучи поедает корм, а в другом опорожняется.}} |[[Аляксей Голікаў]], тэлеканал [[Сталічнае тэлебачаньне|СТВ]], 22 лютага 2021 г.}} * 1 кастрычніка 2021 году старшыня Пастаяннай камісіі па нацыянальнай бясьпецы [[Палата прадстаўнікоў Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь|Палата прадстаўнікоў Нацыянальнага сходу]] ўраджэнец [[Прыморскі край|Прыморскага краю]] і выпускнік [[Омская вышэйшая агульнавайсковая камандная вучэльня імя Фрунзэ|Омскай вышэйшай агульнавайсковай каманднай вучэльні імя Фрунзе]] [[Алег Белаконеў]], які ў 2014—2019 гадох займаў пасаду [[Начальнік Генэральнага штаба Ўзброеных Сілаў Рэспублікі Беларусь|начальніка Генэральнага штаба Ўзброеных Сілаў]], з спасылкай на кіраўніка Расеі [[Уладзімер Пуцін|Ўладзімера Пуціна]] заявіў, што за аднаго загінулага супрацоўніка [[КДБ]] трэба забіць 20 або 100 беларусаў<ref>[https://belsat.eu/news/01-10-2021-general-belakoneu-prapanavau-zabits-sto-belarusau-u-adkaz-na-gibel-pratsaunika-kdb/ Генерал Белаконеў прапанаваў забіць сто беларусаў у адказ на гібель працаўніка КДБ], [[Белсат]], 1 кастрычніка 2021 г.</ref><ref>[https://belsat.eu/news/04-10-2021-gistoryk-generalu-belakonevu-padabayutstsa-metady-yakiya-vykarystouvali-natsysty/ Гісторык: генералу Белаконеву падабаюцца метады, якія выкарыстоўвалі нацысты], [[Белсат]], 4 кастрычніка 2021 г.</ref>: {{Цытата|У якіх сем’ях выхоўваліся гэтыя людзі? Я лічу, мы занадта мякка абыходзімся зь імі і да іх падобнымі. Чамусьці яны дзеюць па-за межамі закону, а мы стараемся ўсё рабіць паводле закону. Паводле закону зь імі размаўляць, паводле закону іх пераконваць, паводле закону іх угаворваць. А трэба, як Пуцін сказаў, мачыць у сарціры ўсіх: за аднаго – 20, 100… Каб не было панадна нікому. Можа быць, груба, але шчыра. {{арыгінал|ru|В каких семьях воспитывались эти люди? Я считаю, мы слишком мягко поступаем с ними и им подобными. Почему-то они действуют вне рамок закона, а мы стараемся все делать по закону. По закону с ними беседовать, по закону убеждать, по закону их уговаривать. А надо, как Путин сказал, мочить в сортире всех: за одного 20, 100… Чтобы не было неповадно никому. Может грубо, но искренне.}}|}} У сакавіку 2021 году супрацоўнікі сілавых структураў рэжыму Лукашэнкі (пракуратура [[Горадня|Горадні]]) забаранілі спэктакль, дзе асуджаецца фашызм і нацызм на прыкладзе [[Галакост]]у, бо ўгледзелі ў ім аналёгіі з сытуацыяй у Беларусі<ref>[https://www.svaboda.org/a/31159454.html У Горадні забаранілі спэктакль, дзе асуджаецца фашызм. Пракуратура ўгледзела ў ім аналёгіі з сытуацыяй у краіне], [[Радыё Свабода]], 18 сакавіка 2021 г.</ref>. 17 красавіка 2021 году [[Фэдэральная служба бясьпекі Расейскай Фэдэрацыі|ФСБ Расеі]] заявіла, што дапамагло прадухіліць зрынаньне рэжыму Лукашэнкі «''паводле адпрацаванага сцэнару „каляровых рэвалюцыяў“ з прыцягненьнем мясцовых і ўкраінскіх нацыяналістаў''»<ref>[https://www.svaboda.org/a/31209051.html ФСБ Расеі заявіла, што дапамагло прадухіліць дзяржаўны пераварот у Беларусі], [[Радыё Свабода]], 17 красавіка 2021 г.</ref>. 21 красавіка кіраўнік Расеі Ўладзімер Пуцін згадаў пра Беларусь у кантэксьце спробы зрынаньня рэжыму Лукашэнкі як пра кантраляваную Расеяй тэрыторыю, на якой Расея будзе вызначаць, што ёсьць дзяржаўным пераваротам, а што — не<ref name="NN-21.04.2021"/>. Прытым рэжым Лукашэнкі адзначаецца рэпрэсіямі паводле беларускай моўнай і нацыянальнай прыкметы: 26 лютага 2021 году супрацоўнікі сілавых структураў затрымалі больш за два дзясяткі жанчынаў сталага (пэнсійнага) веку за прыватнае чытаньне ў [[цягнік|электравіку]] беларускіх кніг (творы [[Янка Купала|Янкі Купалы]], [[Уладзімер Караткевіч|Уладзімера Караткевіча]], [[Васіль Быкаў|Васіля Быкава]] і іншых вядомых беларускіх пісьменьнікаў). У час, праведзены ў ізалятары да афіцыйнага суду, адзначаліся катаваньні (утрыманьне ў неналежных умовах пры нізкай тэмпэратуры, без матрацаў, коўдраў, ежы). Частцы затрыманых прысудзілі штрафы ў памеры некалькіх пэнсіяў, частцы — содні арышту<ref>[https://www.svaboda.org/a/31130104.html «15 сутак за томік Купалы». Як у Менску судзяць пэнсіянэрак, якія ў электрычцы чыталі беларускіх клясыкаў], [[Радыё Свабода]], 2 сакавіка 2021 г.</ref><ref>[https://www.svaboda.org/a/31165999.html «Трэба пакараць людзей, якія тварылі бясчынствы». Выйшла з 20 сутак пэнсіянэрка, якую асудзілі за кнігу Быкава], [[Радыё Свабода]], 23 сакавіка 2021 г.</ref>. 21 красавіка 2021 году супрацоўнікі сілавых структураў затрымалі і неўзабаве прысудзілі 15 содняў арышту 65-гадоваму пэнсіянэру Адаму Шпакоўскаму; афіцыйнай прычынай уварваньня ў кватэру і ператрусу назвалі скаргу суседзяў, у якой пра пэнсіянэра нібыта напісалі, што «ён дастаў усіх сваёй беларускай мовай»<ref>[https://www.svaboda.org/a/31219284.html «Дастаў усіх сваёй беларускай мовай»,— пэнсіянэра арыштавалі на 15 дзён і правяраюць на датычнасьць да фінансаваньня пратэстаў], [[Радыё Свабода]], 23 красавіка 2021 г.</ref>. 2 траўня 2021 году за фіранкі зь беларускім нацыянальным арнамэнтам на вокнах кватэры затрымалі і засудзілі жыхарку Менску<ref>Кохно М. [https://web.archive.org/web/20210504162137/https://news.tut.by/society/729210.html В Минске судили хозяйку квартиры за занавески с белорусским орнаментом на балконе 14-го этажа], [[TUT.BY]], 4.05.2021 г.</ref>. 21 красавіка 2021 году [[Парлямэнцкая Асамблея Рады Эўропы|Парлямэнцкая Асамблея]] [[Рада Эўропы|Рады Эўропы]] прыняла дзьве рэзалюцыі аб сытуацыі ў Беларусі. У рэзалюцыі «Парушэньні правоў чалавека ў Беларусі патрабуюць міжнароднага расьсьледаваньня» падкрэсьлівалася, што «''мірныя пратэсты пасьля фальсыфікацыі вынікаў прэзыдэнцкіх выбараў 9 жніўня 2020 году былі жорстка здушаныя рэжымам Аляксандра Лукашэнкі, а многія пратэстоўцы былі арыштаваныя і зазналі катаваньні''». Рэзалюцыя адзначала, што асобаў, якія маюць дачыненьне да падобных парушэньняў правоў чалавека, у Беларусі не прыцягнулі да крымінальнай адказнасьці. У рэзалюцыі «Тэрміновая неабходнасьць рэформы выбарчай сыстэмы ў Беларусі» адзначалася, што сыстэма правядзеньня выбараў у Беларусі «''стала асноўным фактарам цяперашняга палітычнага, эканамічнага і праваабарончага крызісу''»<ref>[https://www.svaboda.org/a/31215218.html ПАРЭ прыняла дзьве рэзалюцыі аб сытуацыі ў Беларусі. Коратка пра асноўнае], [[Радыё Свабода]], 21 красавіка 2021 г.</ref>. У адказ на [[Пратэсты ў Беларусі (2020—2021)|пратэсты ў Беларусі (2020—2021)]] увесну 2021 году [[Нацыянальны сход Рэспублікі Беларусь|Нацыянальны сход]] рэжыму Лукашэнкі прыняў папраўкі ў законы аб [[СМІ]], масавых мерапрыемствах, супрацьдзеяньні экстрэмізму, органах унутраных справаў, Кодэкс аб адміністрацыйных парушэньнях, [[Крымінальны кодэкс Рэспублікі Беларусь|Крымінальны кодэкс]]<ref name="выжечь" />. На думку экспэртаў, пакет нарматыўных актаў, з асуджэньнем якога выступіў [[Камітэт па абароне журналістаў]], яшчэ мацней уціскае свабоду слова й права на пашырэньне інфармацыі<ref name="выжечь" />. Паводле Андрэя Бастунца, старшыні [[Беларуская асацыяцыя журналістаў|Беларускай асацыяцыі журналістаў]], папраўкі былі зроблены, каб узаконіць рэпрэсіўныя практыкі ў дачыненьні да СМІ, якія сталі масава ўжываецца з 2020 году пры ігнараваньні нормаў [[Канстытуцыя Беларусі|канстытуцыі]] й міжнародных дамоваў<ref name="выжечь" />. Многія фармулёўкі ў законах, на думку экспэртаў, наўмысна размытыя, каб можна было практычна ўсякую неўпадабаную публікацыю кваліфікаваць як парушэньне, напрыклад нанясеньне шкоды нацыянальным інтарэсам<ref name="выжечь" />. Тым часам, што такое «нацыянальны інтарэс», вызначаюць чыноўнікі, атаясамліваючы гэтае паняцьце з інтарэсамі захаваньня рэжыму Лукашэнкі<ref name="выжечь" />. Між іншым, дэ-факта ўводзіцца забарона на стрымы з несанкцыянаваных акцыяў (пры тым што атрымаць санкцыю на іх апанэнтам рэжыму неймаверна)<ref name="выжечь" />. За ўсякую крытыку ўладаў аўтар публікацыі рызыкуе трапіць пад крымінальны перасьлед паводле артыкула «аб дыскрэдытацыі Рэспублікі Беларусь» і атрымаць да чатырох гадоў пазбаўленьня волі<ref name="выжечь" />. З 2020 году масавым стала блякаваньне грамадзка-палітычных сайтаў («[[Naviny.by]]», «[[Салідарнасьць (газэта)|Салідарнасьці]]», «[[Эўрапейскае радыё для Беларусі|Эўрарадыё]]» й дзясяткаў іншых), што значна ўдарыла па іх наведвальнасьці й даходам ад рэклямы<ref name="выжечь">{{Cite web|last=Класковский|first=Александр|date=2021-05-06|title=Независимые СМИ в Беларуси, похоже, решено выжечь огнеметом|url=https://naviny.online/article/20210506/1620313940-nezavisimye-smi-v-belarusi-pohozhe-resheno-vyzhech-ognemetom|url-status=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210511062247/https://naviny.online/article/20210506/1620313940-nezavisimye-smi-v-belarusi-pohozhe-resheno-vyzhech-ognemetom|archivedate=2021-05-11|accessdate=2021-05-11|аўтар=Александр Класковский.|publisher=[[naviny.by]]|language=ru}}</ref>. 23 траўня 2021 году рэжым Лукашэнкі ўжыў вайсковы зьнішчальнік [[МіГ-29]] дзеля таго, каб перахапіць пасажырскі [[Рэйс Ryanair 4978]] і затрымаць беларускага журналіста [[Раман Пратасевіч|Рамана Пратасевіча]], які ляцеў з [[Атэны|Атэнаў]] у [[Вільня|Вільню]]. Паводле прэм’ер-міністра [[Польшча|Польшчы]] [[Матэвуш Маравецкі|Матэвуша Мазавецкага]]: «''Захоп цывільнага самалёта — гэта беспрэцэдэнтны акт дзяржаўнага тэрарызму, які ня можа застацца беспакараны''»<ref>[https://www.svaboda.org/a/31269523.html «Гэта беспрэцэдэнтны акт дзяржаўнага [[тэрарызм]]у». Міжнародныя рэакцыі на прымусовую пасадку ў Менску самалёта Ryanair], [[Радыё Свабода]], 23 траўня 2021 г.</ref>. Паводле [[Міжнародная амністыя|Міжнароднае амністыі]], міліцыянты рэжыму займаюцца перасьледам лекараў за наданьне першае дапамогі удзельнікам пратэстаў<ref>http://eurasia.amnesty.org/wp-content/uploads/2021/06/belarus-crackdown-on-medics.pdf</ref><ref>{{Cite web|title=У Білорусі режим Лукашенка переслідує медиків за участь в акціях протесту, - Amnesty International|url=https://www.rbc.ua/ukr/news/belarusi-rezhim-lukashenko-presleduet-medikov-1623932725.html|publisher={{артыкул у іншым разьдзеле|РБК-Україна|РБК-Україна|uk|РБК-Україна}}|accessdate=2021-06-17|language=uk}}</ref>. 19 чэрвеня 2021 году прадстаўнікі Беларусі, прызначаныя рэжымам Лукашэнкі, адзіныя з усіх краінаў прагаласавалі супраць рэзалюцыі [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў|ААН]] з заклікам спыніць пастаўкі зброі ў [[М’янма|Мʼянму]], дзе ў выніку перавароту ўладу захапілі вайскоўцы, а ў пратэстах загінула больш за 800 чалавек<ref>[https://www.svaboda.org/a/31315824.html А Беларусь супраць. ААН заклікала спыніць пастаўкі зброі ў Мʼянму і вызваліць палітвязьняў], [[Радыё Свабода]], 19 чэрвеня 2021 г.</ref>. 9 ліпеня 2021 году старшыні камітэтаў у замежных справах парлямэнтаў ЗША, Вялікай Брытаніі, Францыі, Нямеччыны, Ірляндыі, Чэхіі, Польшчы, Эстоніі, Латвіі, Летувы і Ўкраіны назвалі дзеяньні рэжыму Лукашэнкі «кантрабандай людзьмі» ([[Гандаль людзьмі|гандлем людзьмі]]) і выступілі з заклікам забараніць палёты рэйсаў, на якіх мігранты трапляюць у Беларусь дзеля далейшага незаконнага перасячэньня граніцы [[Эўрапейскі Зьвяз|Эўрапейскага Зьвязу]], а таксама ўвесьці санкцыі супраць асобаў і арганізацыяў, замяшаных у кантрабандзе людзей<ref>[https://www.svaboda.org/a/31350416.html Парлямэнтары ЭЗ, Вялікай Брытаніі, Украіны і ЗША заклікалі спыніць палёты самалётаў зь мігрантамі ў Беларусь], [[Радыё Свабода]], 9 ліпеня 2021 г.</ref>. 20 ліпеня 2021 году кіраўнік Міністэрства замежных справаў Летувы [[Габрыелюс Ландсбергіс]] наступным чынам пракамэнтаваў прапанову Лукашэнкі «''не задарма''» спыніць плынь нелегальных мігрантаў празь Беларусь у Летуву: «''Гэта не дапамога, гэта шантаж. Ад тэрарыстычнага рэжыму на іншае і не разьлічваем. Адказ просты — калі Менск ня спыніцца і працягне дастаўляць мігрантаў, Летува прапануе новыя санкцыі''»<ref>[https://www.svaboda.org/a/31367905.html Кіраўнік МЗС Літвы: «Заявы Лукашэнкі? Ад тэрарыстычнага рэжыму на іншае не разьлічваем»], [[Радыё Свабода]], 20 ліпеня 2021 г.</ref>. 17 верасьня 2021 году рэжым Лукашэнкі ліквідаваў [[Таварыства беларускай школы]]<ref>[https://www.svaboda.org/a/31462039.html Таварыства беларускай школы зьліквідавалі на ягонае 100-годзьдзе], [[Радыё Свабода]], 17 верасьня 2021 г.</ref>, 24 верасьня — [[Згуртаваньне беларусаў сьвету Бацькаўшчына]]<ref>[https://www.svaboda.org/a/31476130.html Вярхоўны суд ліквідаваў ЗБС «Бацькаўшчына»], [[Радыё Свабода]], 24 верасьня 2021 г.</ref>, 1 кастрычніка — [[Саюз беларускіх пісьменьнікаў]]<ref>[https://www.svaboda.org/a/31487361.html Вярхоўны суд ліквідаваў Саюз беларускіх пісьменьнікаў, які дзейнічае з 1934 году], [[Радыё Свабода]], 1 кастрычніка 2021 г.</ref>, 8 лістапада — [[Таварыства беларускай мовы імя Францішка Скарыны]]<ref>[https://www.svaboda.org/a/31550712.html Вярхоўны суд ліквідаваў Таварыства беларускай мовы], [[Радыё Свабода]], 8 лістапада 2021 г.</ref>. 30 лістапада 2021 году ў інтэрвію расейскаму прапагандысту Дзьмітрыю Кісялёву Лукашэнка засьведчыў, што «''мне [[Уладзімер Пуцін|Пуцін]] кажа „дзякуй табе за [[Расейская мова|расейскую мову]]“''», і дадаў: «''Назаві яшчэ адну такую краіну, дзе расейская мова разьвіваецца на шкоду нацыянальнай''»<ref>[https://www.svaboda.org/a/31590738.html Лукашэнка прызнаў, што расейская мова разьвіваецца ў Беларусі на шкоду беларускай], [[Радыё Свабода]], 2 сьнежня 2021 г.</ref>. 6 кастрычніка 2021 году Ўладзімер Асечкін, заснавальнік расейскага праекту [[Gulagu.net]] — дзе раней апублікавалі відэаархіў расейскай Фэдэральнай службы выкананьня пакаранняў зь відэафіксацыяй жорсткіх катаваньняў у расейскіх турмах — паведаміў, што мае зьвесткі пра удзел [[Служба вонкавай выведкі Расеі|Службы вонкавай выведкі Расеі]] і іншых спэцслужбаў у катаваньнях у Беларусі<ref>[https://belsat.eu/news/06-10-2021-gulagu-net-rasejskiya-spetssluzhby-dapamagali-belaruskim-u-katavannyah-zhniunya-2020/ Gulagu.net: Расейскія спецслужбы дапамагалі беларускім у катаваннях жніўня-2020], [[Белсат]], 6 кастрычніка 2021 г.</ref>: {{Цытата|Нам вядома, што ў тым ліку байцы атрадаў спэцыяльнага прызначэньня ФСІН перамяшчаліся ў Беларусь для таго, каб ужываць жорсткія, бесчалавечныя мэтады адносна мірных дэманстрантаў}} 11 кастрычніка 2021 году ў [[Нюрнбэрг]]у ([[Нямеччына]]) прайшла праўная канфэрэнцыя «Злачынствы супраць чалавецтва і прызнаньне Лукашэнкі тэрарыстам»<ref>[https://www.svaboda.org/a/31502928.html У Нюрнбэргу пачынаецца канфэрэнцыя аб «злачынствах Лукашэнкі супраць чалавецтва». Ужывую], [[Радыё Свабода]], 11 кастрычнка 2021 г.</ref><ref>[https://www.svaboda.org/a/31503733.html «Стварыць міжнародную працэдуру па разглядзе злачынстваў супраць правоў чалавека ў Беларусі». Чым скончылася канфэрэнцыя ў Нюрнбэргу], [[Радыё Свабода]], 11 кастрычніка 2021 г.</ref>. 18 кастрычніка 2021 году на паседжаньне [[Рада Эўропы|Рады ЭЗ]] на ўзроўні кіраўнікоў МЗС, што праходзіла ў [[Люксэмбург]]у, кіраўнік МЗС Нямеччыны Гайка Маас заявіў, што «Лукашэнка — кіраўнік дзяржаўнай сеткі перавозьнікаў нелегальных мігрантаў»<ref>[https://www.svaboda.org/a/31516151.html Кіраўнік МЗС Нямеччыны: «Лукашэнка — кіраўнік дзяржаўнай сеткі перавозчыкаў нелегальных мігрантаў»], [[Радыё Свабода]], 18 кастрычніка 2021 г.</ref>, а 27 кастрычніка дзяржаўны сакратар па эўрапейскіх справах пры МЗС Францыі Клеман Бон зьвінаваціў сваякоў Аляксандра Лукашэнкі ў арганізаваным гандлі людзьмі, паводле ягоных словаў, мэта рэжыму — аслабіць і разьяднаць ЭЗ<ref>[https://web.archive.org/web/20211027210214/https://svb1234.azureedge.net/a/31532508.html Францыя абвінаваціла сям’ю Лукашэнкі ў арганізаваным гандлі людзьмі], [[Радыё Свабода]], 27 кастрычніка 2021 г.</ref>. 4 лістапада 2021 году старшыня камісіі па міжнародных справах [[Палата прадстаўнікоў Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь|Палаты прадстаўнікоў Нацыянальнага сходу]] [[Андрэй Савіных]] у этэры «Соловьев live» заявіў, што «''[[Аўтаномная Рэспубліка Крым|Крым]] [[De facto|дэ-факта]] і [[De jure|дэ-юрэ]] даўно быў прызнаны беларускім бокам [[Расея|расейскім]]''»<ref>[https://nashaniva.com/?c=ar&i=280105 Савіных: Крым быў прызнаны беларускім бокам расійскім], [[Наша Ніва]], 4 лістапада 2021 г.</ref>. 30 лістапада 2021 году ў інтэрвію расейскаму прапагандысту Дзьмітрыю Кісялёву Лукашэнка заявіў, што "''«Крым дэ-факта, я тады яшчэ сказаў, ня памятаю, быў ужо рэфэрэндум ці не. А пасьля рэфэрэндуму Крым і дэ-юрэ стаў расейскім''», і паведаміў пра пляны наведаць [[Севастопаль]]<ref>[https://www.svaboda.org/a/31587132.html Лукашэнка заявіў, што Крым дэ-юрэ расейскі, і зьбіраецца ў Севастопаль], [[Радыё Свабода]], 30 лістапада 2021 г.</ref>. Адказваючы на пытаньне пра дзеньні ў выпадку, калі краіны NATO перанясуць сваю ядзерную зброю ў Польшчу, Лукашэнка заявіў: «''Тады я прапаную Пуціну вярнуць ядзерную зброю ў Беларусь… Мы дамовімся якую. Тую зброю, якая будзе найбольш эфэктыўнай. Усе хлявы для гэтага як дбайны гаспадар я захаваў''»<ref>[https://www.svaboda.org/a/31586676.html Лукашэнка расказаў, пры якой умове папросіць Пуціна разьмяціць у Беларусі ядзерную зброю], [[Радыё Свабода]], 30 лістапада 2021 г.</ref>. Пазьней з аналягічнай заявай выступіў [[Уладзімер Макей]], а 20 сьнежня 2021 году прэс-сакратар Пуціна [[Дзьмітры Пяскоў]] у адказ на пытаньне пра магчымае размяшчэньне расейскай ядзернай зброі ў Беларусі заявіў: «''Ні для каго не сакрэт, што, безумоўна, разьмяшчэньне розных відаў узбраеньняў каля нашых межаў, якія могуць уяўляць для нас небясьпеку, запатрабуе прыняцьця адпаведных крокаў з тым, каб збалянсаваць сытуацыю. Тут магчымыя самыя розныя варыянты''»<ref>[https://euroradio.fm/kreml-prakamentavau-magchymasc-razmyashchennya-yadzernay-zbroi-u-belarusi Крэмль пракаментаваў магчымасць размяшчэння ядзернай зброі ў Беларусі], [[Эўрапейскае радыё для Беларусі]], 20 сьнежня 2021 г.</ref>. 24 сьнежня 2021 году амбасадар Эўразьвязу ў Беларусі Дырк Шубэль паведаміў, што рэжым Лукашэнкі фактычна адмовіўся атрымаць заходнія вакцыны ад [[Каранавірусная інфэкцыя (2019)|каранавірусу]], якія прапаноўваліся бясплатна<ref>[https://www.svaboda.org/a/31624447.html Улады Беларусі не адказалі на прапанову Эўразьвязу даць заходнія вакцыны ад каранавірусу], [[Радыё Свабода]], 24 сьнежня 2021 г.</ref>. Раней Лукашэнка заявіў, што заходніх вакцынаў у Беларусі ня будзе, бо такія вакцыны патрабуюцца «''оппам''», каб «''ехаць на Захад інструкцыі атрымліваць''»<ref>[https://nashaniva.com/?c=ar&i=280135 Хочаце Pfizer ці Johnson & Johnson? Ёсць «вакцынныя туры»: Польшча, Украіна, Турцыя. Расказваем, колькі яны каштуюць], [[Наша Ніва]], 5 лістапада 2021 г.</ref>. Тым часам 21 сьнежня 2021 год рэжым Лукашэнкі скасаваў абавязковую самаізаляцыю кантактаў першага і другога ўзроўняў, а таксама па прыездах з-за мяжы<ref>[https://www.svaboda.org/a/31618799.html COVID-19. Cкасавалі абавязковую самаізаляцыю кантактаў першага і другога ўзроўняў, а таксама пасьля прыездаў з-за мяжы], [[Радыё Свабода]], 21 сьнежня 2021 г.</ref>, прытым у краіне працягвала дзейнічаць фактычная забарона на выезд беларусаў праз наземныя пункты пропуску, якую афіцыйна тлумачылі менавіта змаганьнем з каранавірусам<ref>[[Наста Захарэвіч|Захарэвіч Н.]] [https://www.svaboda.org/a/31621195.html Лукашэнка зноў перамог каранавірус], [[Радыё Свабода]], 22 сьнежня 2021 г.</ref>. 18 лютага 2022 году ў час асабістай сустрэчы Лукашэнкі з Пуцінам на пытаньне расейскага журналіста да Лукашэнкі, ці зьбіраецца ён быць «вечным прэзыдэнтам Беларусі», той адказаў, што «''зараз мы з старэйшым братам параімся і вырашым''»<ref>[https://nashaniva.com/?c=ar&i=284991 «Зараз мы са старэйшым братам параімся і вырашым». Пра што гаварылі Лукашэнка і Пуцін падчас перамоваў], [[Наша Ніва]], 18 лютага 2022 г.</ref>. У афіцыйнай стэнаграме на сайце Лукашэнкі гэты адказ не апублікавалі, яго таксама няма на сайце [[Беларускае тэлеграфнае агенцтва|БелТА]]<ref>[https://nashaniva.com/?c=ar&i=285056 Сайт прэс-службы Лукашэнкі не апублікаваў яго скандальныя выказванні наконт «старэйшага брата»], [[Наша Ніва]], 20 лютага 2022 г.</ref>. 23 лютага 2022 году прызначаны Лукашэнкам [[Міністэрства абароны Рэспублікі Беларусь|міністар абароны]] [[Віктар Хрэнін]] азначыў Лукашэнку і Пуціна «''нашымі прэзыдэнтамі''»<ref>[https://euroradio.fm/pryznac-ldnr-abo-zahavac-mirny-astravok-nyaprosty-vybar-lukashenki Прызнаць "Л/ДНР" або захаваць "мірны астравок": няпросты выбар Лукашэнкі], [[Эўрапейскае радыё для Беларусі]], 23 лютага 2022 г.</ref>. [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]] 24 лютага 2022 году адкрыта прадэманстравала, што Беларусь знаходзіцца пад поўнай [[акупацыя]]й [[Расея|Расеі]]: у той жа дзень [[Дзяржаўная пагранічная служба Ўкраіны]] засьведчыла, што расейскія войскі атакавалі дзяржаўную граніцу ў тым ліку з тэрыторыі Беларусі, тым часам Лукашэнка — кіраўнік [[Расейская акупацыя Беларусі|расейскай акупацыйнай адміністрацыі Беларусі]] — ня стаў зьняпраўджваць гэтых фактаў, заявіўшы толькі, што беларускія войскі «''не бяруць ніякага ўдзелу ў расейскай спэцапэрацыі ў Данбасе''». Па чым дадаў, што «''нашых войскаў там няма. Але калі трэба будзе, калі гэта будзе неабходна Беларусі і Расеі — яны будуць''»<ref name="Lichtarovic-2022-02-24"/>. 27 лютага 2022 году Лукашэнка прызнаў, што з тэрыторыі Беларусі запусьцілі ракеты па Ўкраіне<ref>[https://www.svaboda.org/a/31726062.html Лукашэнка прызнаў, што з тэрыторыі Беларусі запусьцілі ракеты па Ўкраіне], [[Радыё Свабода]], 27 лютага 2022 г.</ref>. 16 сакавіка 2022 году [[Народнае антыкрызіснае кіраўніцтва|Народнае антыкрызіснае кіраўніцтва (НАК)]] на чале з [[Павал Латушка|Паўлам Латушкам]] выступіла з заявай, у якой назвала Беларусь часова акупаванай тэрыторыяй і заклікала міжнародную супольнасьць даць адпаведную праўную ацэнку<ref>[https://www.svaboda.org/a/31756582.html Латушка заклікаў прызнаць Беларусь тэрыторыяй, часова акупаванай Расеяй], [[Радыё Свабода]], 16 сакавіка 2022 г.</ref>. 17 сакавіка 2022 году [[Сьвятлана Ціханоўская]] на сустрэчы з 27 амбасадарамі краін ЭЗ у [[Жэнэва|Жэнэве]], якія прадстаўляюць свае краіны ў [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў|ААН]], выступіла з заклікам да іх<ref>[https://www.svaboda.org/a/31757924.html Ціханоўская ў ААН заклікала прызнаць Беларусь краінай пад часовай ваеннай акупацыяй], [[Радыё Свабода]], 17 сакавіка 2022 г.</ref>: * вызнаць Беларусь як краіну [[дэ-факта]] часова акупаванай Расеяй; * прыцягнуць Лукашэнку да трыбуналу ў зьвязку з падзеямі ва Ўкраіне; * неадкладна адрэагаваць на катаваньні ў турмах Беларусі і ўмовы ўтрыманьня палітычных вязьняў. * падтрымаць працу міжнароднай плятформы ў зборы довадаў злачынстваў рэжыму і падтрымаць беларускіх праваабаронцаў. 19 сакавіка 2022 году вярхоўны камісар [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў|ААН]] у правах чалавека Мішэль Бачэлетз на 49-й сэсіі Рады ААН у правах чалавека пацьвердзіў факты сэксуальнага гвалтаваньня затрыманых у 2020 годзе пратэстоўцаў у Беларусі з боку супрацоўнікоў сілавых структураў рэжыму Лукашэнкі<ref>[https://www.svaboda.org/a/31760929.html У ААН пацьвердзілі факты сэксуальнага гвалтаваньня затрыманых у 2020 годзе пратэстоўцаў у Беларусі], [[Радыё Свабода]], 19 сакавіка 2022 г.</ref>. У траўні 2022 году нямецкі гісторык Фэлікс Акерман, супрацоўнік Нямецкага гістарычнага інстытуту ў Варшаве, напісаў у [[Frankfurter Allgemeine Zeitung]] пра сыстэматычны перасьлед беларускамоўных кніг і іх выдаўцоў: «''Апарат бясьпекі Лукашэнкі, расправіўшыся з арганізацыямі грамадзянскай супольнасьці, якія былі апорай пратэсту супраць рэжыму, цяпер узяўся змагацца зь беларускай мовай, якая лічыцца сымбалем пратэсту, бо чыноўнікі ў адміністрацыі, дзяржбясьпецы і на тэлевізіі размаўляюць па-расейску''»<ref>[https://www.svaboda.org/a/31859632.html Кніга па-беларуску стала «рэальнай пагрозай дзяржаўнаму парадку». Нямецкі гісторык пра перасьлед кнігавыданьня ў Беларусі], [[Радыё Свабода]], 20 траўня 2022 г.</ref>. == Генацыд беларусаў == 6 лістапада 2021 году сакратар [[Рада Беларускай Народнай Рэспублікі|Рады Беларускай Народнай Рэспублікі]] дацэнт Катэдры дзяржаўнага кіраваньня {{Артыкул у іншым разьдзеле|Флорыдзкі Атлянтычны ўнівэрсытэт|Флорыдзкага Атлянтычнага ўнівэрсытэту|en|Florida Atlantic University}} доктар Паліна Прысмакова зьвярнула ўвагу на мэтанакіраваны [[генацыд]] [[Беларусы|беларусаў]] з боку прарасейскага рэжыму Лукашэнкі<ref>[https://www.radabnr.org/%D0%BF%D0%B0%D0%BB%D1%96%D0%BD%D0%B0-%D0%BF%D1%80%D1%8B%D1%81%D0%BC%D0%B0%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D0%B0-%D0%BF%D1%80%D0%B0-%D0%BF%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D1%8B%D0%BA%D1%83-%D0%BB%D1%83%D0%BA%D0%B0%D1%88/ Паліна Прысмакова пра палітыку Лукашэнкі падчас пандэміі COVID-19: «генацыд беларускага народу»], [[Рада Беларускай Народнай Рэспублікі]], 6 лістапада 2021 г.</ref>: {{Цытата|Сёньня, калі Беларусі прапаноўваецца гуманітарная дапамога вакцынамі, напрыклад, польскім урадам, а Міністэрства аховы здароўя адмаўляецца яе прымаць, мы можам казаць пра масавае выкарыстанне [[Пандэмія каранавіруснай інфэкцыі (2019)|COVID-19]] як біялягічнай зброі для пашкоджаньня беларускай нацыі. Паводле пункту «C» Канвэнцыі пра генацыд ААН, генацыд — гэта «наўмыснае стварэньне жыцьцёвых умоваў для групы, каб мэтанакіравана фізычна зьнічыць яе цалкам ці часткова»}} 23 сьнежня 2021 году адвакат, праваабаронца, спэцыяліст у міжнародным крымінальным праве Томаш Віліньскі падаў у Нацыянальную пракуратуру [[Варшава|Варшавы]] апавяшчэньне аб падазрэньні ў злачынствах, учыненых Аляксандрам Лукашэнкам і некаторымі асобамі зь ягонага атачэньня. Найсур’ёзьнейшыя зь зьвінавачваньняў — генацыд і злачынствы супраць чалавечнасьці. Абгрунтаваньне апавяшчэньня складаецца з больш як 160 старонак, дадатак — з 10 тысячаў старонак<ref>[https://www.svaboda.org/a/31623297.html Заява ў польскую пракуратуру з абвінавачаньнем Лукашэнкі ў генацыдзе і злачынствах супраць чалавечнасьці налічвае тысячы старонак], [[Радыё Свабода]], 23 сьнежня 2021 г.</ref>. == Ацэнкі == У сваёй рэзалюцыі ў падтрымку народа Беларусі й яго дэмакратычных памкненьняў 20 красавіка 2021 году [[Кангрэс ЗША]] асудзіў фальсыфікацыі на выбарах і наступныя жорсткія рэпрэсіі супраць мірных дэманстрантаў, а сам рэжым назваў нелегітымным<ref>{{Cite web|last=Тихомирова|first=Ольга|date=2021-04-21|title=Конгресс США призвал к новым выборам в Беларуси|url=https://www.dw.com/ru/%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D1%80%D0%B5%D1%81%D1%81-%D1%81%D1%88%D0%B0-%D0%BF%D1%80%D0%B8%D0%B7%D0%B2%D0%B0%D0%BB-%D0%BA-%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8B%D0%BC-%D0%B2%D1%8B%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%B0%D0%BC-%D0%B2-%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%B8/a-57273530|url-status=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210422073103/https://www.dw.com/ru/конгресс-сша-призвал-к-новым-выборам-в-беларуси/a-57273530|archivedate=2021-04-22|accessdate=2021-04-22|аўтар=Ольга Тихомирова.|publisher=[[Нямецкая хваля]]|language=ru}}</ref>. 10 чэрвеня 2021 году [[Эўрапарлямэнт]] прыняў рэзалюцыю (за яе прагаласавалі 626 дэпутатаў, 16 былі супраць, 36 устрымаліся), у якой сярод іншага назваў [[Захоп рэйсу Ryanair 4978|захоп рэйсу Ryanair 4978]] «''жахлівым актам''», які парушае міжнародныя законы, і «''актам дзяржаўнага тэрарызму''»<ref>[https://www.svaboda.org/a/31300942.html Эўрапарлямэнт прыняў рэзалюцыю па Беларусі з заклікам да новых санкцый], [[Радыё Свабода]], 10 чэрвеня 2021 г.</ref>. Прафэсарка Ганна Энгелькінг, этноляг Інстытуту славістыкі [[Польская акадэмія навук|Польскай акадэміі навук]], заўважае, што ўзровень рэпрэсіяў, які зараз вытрымлівае беларускае грамадзтва, можна параўнаць толькі з узроўнем рэпрэсіяў часоў фашысцкай акупацыі краіны, і што ў Польшчы 1980-х гадоў такога беспрэцэдэнтнага ўзроўню рэпрэсіяў не было<ref>[https://www.svaboda.org/a/31375153.html Прафэсар Польскай акадэміі навук: «Новае беларускае пакаленьне — фэнамэнальнае ўвасабленьне эўрапейскасьці»], [[Радыё Свабода]], 24 ліпеня 2021 г.</ref>. 7 жніўня 2021 году нямецкі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Bild||en|Bild}}, адно з найбольш папулярных выданьняў Эўропы, апублікаваў артыкул пад назвай «Аляксандар Лукашэнка — дзяржаўны тэрарыст»<ref>Röpcke J., Mößbauer K. [https://www.bild.de/politik/ausland/politik-ausland/alexander-lukaschenko-der-staats-terrorist-77316982.bild.html Alexander Lukaschenko — Der Staats-Terrorist], [[Bild]], 7 жніўня 2021 г.</ref>. «''З моманту зладжанай ім фальсыфікацыі на выбарах, якія адбыліся роўна год таму ў Беларусі, Лукашэнка ўсё больш жорстка ставіцца да свайго народа''», — адзначае выданьне. «''Катаваньні, забойствы, перасьлед апазыцыі і сродкаў масавай інфармацыі, згон самалётаў, а цяпер і злоўжываньні бежанцамі''», — пералічвае Bild злачынствы Лукашэнкі<ref>[https://espreso.tv/nimetskiy-bild-nazvav-lukashenka-derzhavnim-teroristom Німецький Bild назвав Лукашенка «державним терористом»], [[ЕСПРЕСО]], 8 жніўня 2021 г.</ref>. У верасьні 2021 году на [[Генэральная Асамблея ААН|Генэральнай Асамблеі ААН]] прэзыдэнты Польшчы, Летувы і Латвіі асудзілі рэжым Лукашэнкі, а кіраўнік Летувы [[Гітаўтас Наўседа]] адзначыў: «''Безадказныя дзеяньні беларускага рэжыму могуць зрабіць значна большы ўплыў на міжнародную бясьпеку. Мы былі сьведкамі гэтага 23 траўня, калі быў учынены згон і прымусовая пасадка самалёта авіякампаніі Ryanair. Гэта было яўнае парушэньне міжнароднага права. Такія дзеяньні павінны разглядацца як акт спансаванага дзяржавай тэрарызму''»<ref>[https://www.svaboda.org/a/31472293.html Прэзыдэнты Польшчы, Літвы і Латвіі асудзілі рэжым Лукашэнкі на Генасамблеіі ААН], [[Радыё Свабода]], 22 верасьня 2021 г.</ref>. 16 кастрычніка 2021 году галоўны рэдактар і генэральны дырэктар расейскай газэты «[[Комсомольская правда]]» Ўладзімер Сунгоркін засьведчыў: «''Год таму ён [Аляксандар Лукашэнка] рэальна быў вельмі блізкім да страты ўлады. Я лічу, што адзіная сіла, якая яго выратавала, — гэта была Расея''»<ref>[https://news.zerkalo.io/economics/4376.html?tg Сунгоркин про Лукашенко: Главная его цель — сохранить власть, никуда он не уйдет], [[TUT.BY]], 16 кастрычніка 2021 г.</ref>. 17 сьнежня 2021 году прэс-сакратар кіраўніка Расеі [[Уладзімер Пуцін|Ўладзімера Пуціна]] [[Дзьмітры Пяскоў]] заявіў, што «''беларусам вельмі пашанцавала, што мы побач''» і дадаў, што без Расеі Беларусь «''хутка б ператварылі невядома ў што <…> нават бы не ва Ўкраіну, было б горш''»<ref>[https://news.zerkalo.io/economics/7392.html?tg Песков: Белорусам очень повезло, что есть мы рядом], [[TUT.BY]], 17.12.2021 г.</ref>. Яшчэ ў чэрвені 2021 году пасол Расеі [[Яўген Лук'янаў]] наступным чынам пракамэнтаваў зьніжэньне прарасейскіх настрояў у Беларусі праз расейскую падтрымку рэжыму Лукашэнкі: «''Расея — гэта не дзяўчына, каб усім падабацца. Любіць нас ня трэба. …Вам рыхтавалі звычайны лёс краіны, дзе перамагла каляровая рэвалюцыя. Вам спадабалася ва Ўкраіне? Значыць, гэта ваша пазыцыя, вы на тым баку барыкады, а я на другім''»<ref>[https://www.svaboda.org/a/31300559.html «Расея не дзяўчына, каб усім падабацца». Пасол Лукʼянаў пра настроі беларусаў, палітвязьняў і трыкалёр], [[Радыё Свабода]], 10 чэрвеня 2021 г.</ref>. 9 сакавіка 2022 году экс-прэм’ер Украіны [[Арсень Яцанюк]] даў наступную характарыстыку Лукашэнку і яго рэжыму<ref>[[Ганна Соўсь]], [https://www.svaboda.org/a/31744803.html Экс-прэм’ер Украіны беларусам: Лукашэнка цяпер ніхто, завяршыце, што распачалі два гады таму], [[Радыё Свабода]], 9 сакавіка 2022 г.</ref>: {{Цытата|Лукашэнка ніколі ня быў самастойным палітыкам. Цяпер ён стаў вайсковым злачынцам. І Лукашэнка зьнішчыў сваю краіну, ён кінуў Беларусь пад ногі Пуціна. І такім ён увойдзе ў сусьветную гісторыю, якая запіша яго калябарацыяністам, здраднікам сваёй краіны і свайго народу. <…> Таму ўвогуле сталася так, што фактычна Расея праз Лукашэнку зьдзейсьніла анэксію Беларусі. Сёньня Беларусь анэксаваная Расеяй. Мажліва, што не юрыдычна, але фактычна так.}} Юрыст, сябра [[Каардынацыйная рада (Беларусь)|Каардынацыйнай рады]] [[Міхаіл Кірылюк]] 28 чэрвеня 2022 году азначыў рэжым Лукашэнкі ў Беларусі як гібрыдную расейскую [[Калёнія (залежная тэрыторыя)|калёнію]] і раскрытыкаваў рэакцыю на яго з боку суседніх дзяржаваў — Эўрапейскага Зьвязу і Ўкраіны<ref>Кірылюк М. [https://belsat.eu/news/28-06-2022-belarusy-ne-zrabili-vybar-pamizh-ez-i-rf-geta-hlusnya/ Беларусы не зрабілі выбару паміж ЕЗ і РФ? Гэта хлусня], [[Белсат]], 28 чэрвеня 2022 г.</ref>: {{Цытата|Нам, беларусам, балюча і непрыемна гэта прызнаваць, але мы, на жаль, на сёньня не незалежная дзяржава, а гібрыдная расейская калёнія, якую імпэрыя не хоча адпускаць. Парадокс, але тое ж самае няёмка прызнаваць і ЭЗ, і Ўкраіне. Давядзецца з гэтым нешта зрабіць, калі ў цэнтры Эўропы — гібрыдная калёнія. Зусім іншая справа, калі сказаць, што гэта проста беларусы такія нязграбныя, не змаглі голымі рукамі Пуціна перамагчы, якога ўвесь сьвет прывык дзесяцігодзьдзямі бокам абыходзіць, вочы заплюшчваць і нафту купляць. Але заяц, хоць ты яго тысячу разоў качкай назаві, не паляціць. Таму мы і лічым, што на нашых суседзях — ЭЗ, Украіне — у нейкай ступені нават больш адказнасьці за сёньняшнюю вайну, чым на беларусах. Паколькі яны валодаюць несувымерна большым рэсурсам — і грашовым, і вайсковым, — чым беларусы. «Каму больш дадзена, з таго больш і спытаецца». Лука, 12:48. Таму мы другі год і зьвяртаемся да сьвету з просьбай аб дапамозе.}} == Глядзіце таксама == * [[Апошняя дыктатура Эўропы]] * [[Прапаганда ў Беларусі]] * [[Сьпіс загінулых падчас акцыяў пратэсту ў Беларусі (2020—2021)]] * [[Рэжым Вішы]] * [[Рэжым чорных палкоўнікаў]] == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * Рудлінг П. А. [https://web.archive.org/web/20180127200429/http://journal.palityka.org/wp-content/uploads/2015/04/14-2010_05_Rudling.pdf Лукашэнка і «чырвонакарычневыя»: дзяржаўная ідэалогія, ушанаванне мінулага і палітычная прыналежнасць] // Палітычная сфера. № 14, 2010. С. 90—113. == Вонкавыя спасылкі == * [https://www.svaboda.org/a/30789619.html «Рэжым Лукашэнкі хісткі, як ніколі раней». Цытаты зь міжнароднай прэсы], [[Радыё Свабода]], 18 жніўня 2020 г. * [https://www.svaboda.org/a/30894334.html «Рэжым Лукашэнкі злачынны». Вядоўца Дзьмітры Шэпелеў адгукнуўся на пабіцьцё ягонага сябра Максіма Харошына], [[Радыё Свабода]], 15 кастрычніка 2020 г. * Яраслаў Сцешык, [https://belsat.eu/in-focus/23-02-2021-prapaganda-nyanavistsi-na-dzyarzhaunym-telebachanni/ Прапаганда нянавісці на дзяржаўным тэлебачанні], [[Белсат]], 23 лютага 2021 г. * [https://www.svaboda.org/a/31156396.html Латушка прапануе Захаду прызнаць рэжым Лукашэнкі тэрарыстычным і стварыць трыбунал для расьсьледаваньня злачынстваў улады], [[Радыё Свабода]], 17 сакавіка 2021 г. * [https://www.svaboda.org/a/31239465.html «Рэжым Лукашэнкі крадзе грошы ў беларусаў»,— Цапкала абвінаваціў улады ў вывадзе бюджэтных сродкаў у афшоры. ВІДЭА], [[Радыё Свабода]], 5 траўня 2021 г. * [https://www.svaboda.org/a/31276932.html «Рэжым Лукашэнкі пагражае міжнароднай бясьпецы». У парлямэнце Ўкраіны падрыхтавалі заяву па Беларусі], [[Радыё Свабода]], 27 траўня 2021 г. * [[Віталь Цыганкоў]], [https://www.svaboda.org/a/31356883.html Галоўная праблема беларусаў не Лукашэнка, а Пуцін, — Віталь Портнікаў], [[Радыё Свабода]], 14 ліпеня 2021 г. * [https://www.svaboda.org/a/31603031.html Ва Ўкраіне дасьледавалі, як Расея дапамагала Лукашэнку легітымізаваць ягоную ўладу пасьля выбараў у 2020 годзе], [[Радыё Свабода]], 10 сьнежня 2021 г. * [https://nashaniva.com/?c=ar&i=281866&fbclid=IwAR1w_k5BIivcPX3SavQgh45zJMJM3RMJKOQUyuxkNEhtWJa7Gqgzq8uUHzs Саша Філіпенка: «Мы цяпер змагаемся не толькі з рэжымам Лукашэнкі, але і з Расіяй у яго за спінай»], [[Наша Ніва]], 17 сьнежня 2021 г. * [https://www.svaboda.org/a/31672943.html Як улада Лукашэнкі выкараняла беларускую мову. 10 фактаў і прыкладаў з гісторыі], [[Радыё Свабода]], 26 студзеня 2022 г. * [[Сяргей Дубавец]], [https://www.svaboda.org/a/31742497.html Як «беларуская» ўлада ператварылася ў акупацыю і ўсім нам стала сорамна, — Дубавец], 8 сакавіка 2022 г. * [[Дзьмітры Гурневіч]], [https://www.svaboda.org/a/31763222.html Як Лукашэнка паўтара года ўцягваў Беларусь у вайну. Храналёгія, якая ўсё тлумачыць], 21 сакавіка 2022 г. * [https://www.svaboda.org/a/31859632.html Кніга па-беларуску стала «рэальнай пагрозай дзяржаўнаму парадку». Нямецкі гісторык пра перасьлед кнігавыданьня ў Беларусі], [[Радыё Свабода]], 20 траўня 2022 г. * [[Дзьмітры Гурневіч]], [https://www.svaboda.org/a/31896294.html Беларусь — расейская калёнія, а Лукашэнка — марыянэтка Пуціна, — ляўрэатка Пулітцэраўскай прэміі Эн Эплбаўм], [[Радыё Свабода]], 13 чэрвеня 2022 г. {{Гісторыя Беларусі}} {{Палітычны крызіс у Беларусі}} [[Катэгорыя:Гісторыя Беларусі (пасьля 1990 году)]] [[Катэгорыя:Зьявіліся ў 1994 годзе]] [[Катэгорыя:1994 год у Беларусі]] [[Катэгорыя:Лукашэнкі]] okidunumwb54c52pqf82a09k6n5lee2 2329499 2329498 2022-07-23T12:54:29Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Ацэнкі */ артаграфія wikitext text/x-wiki {{Падвойная выява|справа|Flag of Belarus.svg|145|Flag of the Byelorussian Soviet Socialist Republic (1951–1991).svg|145|[[Чырвона-зялёны сьцяг|Сьцяг рэжыму Лукашэнкі]] (налева) — мадыфікацыя [[Сьцяг БССР|сьцяга БССР]] (направа)}} {{Падвойная выява|справа|Coat of arms of Belarus.svg|145|Emblem of the Byelorussian Soviet Socialist Republic (1981–1991).svg|145|[[Герб Беларусі (афіцыйны)|Герб рэжыму Лукашэнкі]] (налева) — мадыфікацыя [[Герб БССР|гербу БССР]] (направа)}} '''Рэжы́м [[Аляксандар Лукашэнка|Лукашэ́нкі]]''' — [[марыянэтка]]вы<ref>[[Дзьмітры Гурневіч|Гурневіч Д.]] [https://www.svaboda.org/a/31724805.html 7 адказаў тым, хто абвінавачвае агулам усіх беларусаў, — меркаваньне], [[Радыё Свабода]], 26 лютага 2022 г.</ref> [[Аўтарытарызм|аўтарытарны]] [[палітычны рэжым]] у [[Беларусь|Беларусі]], усталяваны [[Русіфікацыя Беларусі#Рэжым Лукашэнкі|прарасейскім]]<ref>[https://web.archive.org/web/20200929141558/https://news.tut.by/politics/169669.html Лукашэнка: Няма больш прарасейскага чалавека ў Беларусі, чым Прэзыдэнт. Я гэта даказваю 15 гадоў, у вас зь Беларусьсю ніколі не было праблемаў], [[TUT.BY]], 11 мая 2010 г.</ref> кіраўніком краіны, які ўтрымлівае ўладу шляхам [[Фальсыфікацыя выбараў і рэфэрэндумаў у Беларусі пад кіраўніцтвам Аляксандра Лукашэнкі|фальсыфікацыі выбараў]]<ref>[https://web.archive.org/web/20201126210344/http://news.tut.by/politics/77777.html Лукашенко: Последние выборы мы сфальсифицировали], [[TUT.BY]], 23.11.2006 г.</ref> і [[тэрор]]у [[беларусы|беларусаў]]<ref>[https://www.svaboda.org/a/30787845.html Лукашэнка пра катаваньні на Акрэсьціна: «Атрымалі тыя, хто там жа кідаўся на мянтоў»], [[Радыё Свабода]], 17 жніўня 2020 г.</ref> пры фінансавай<ref>[https://www.svaboda.org/a/30838232.html Ціханоўская пракамэнтавала расейскі крэдыт Лукашэнку: «Гэта падоўжыць яго агонію»], [[Радыё Свабода]], 14 верасьня 2020 г.</ref>, вайсковай<ref>[https://www.svaboda.org/a/30807339.html Прэс-сакратар Пуціна пракамэнтаваў падрыхтоўку расейскага «рэзэрву праваахоўнікаў» для Лукашэнкі], [[Радыё Свабода]], 28 жніўня 2020 г.</ref> і інфармацыйнай<ref>[https://www.svaboda.org/a/30791540.html Супрацоўнікаў БТ, якія страйкуюць, замянілі супрацоўнікамі Russia Today], [[Радыё Свабода]], 19 жніўня 2020 г.</ref><ref>[https://www.svaboda.org/a/31603031.html Ва Ўкраіне дасьледавалі, як Расея дапамагала Лукашэнку легітымізаваць ягоную ўладу пасьля выбараў у 2020 годзе], [[Радыё Свабода]], 10 сьнежня 2021 г.</ref> падтрымцы [[Расея|Расеі]]<ref>[https://www.racyja.com/palityka/zyanon-paznyak-matsujma-nashu-natsyyanal/ Зянон Пазьняк: Мацуйма нашу нацыянальную сілу!], [[Радыё Рацыя]], 23 жніўня 2020 г.</ref><ref>{{Cite web|date=2021-04-03|title=Россия пришла на поддержку хунте Мьянмы|url=https://nn.by/?c=ar&i=270878&lang=ru|url-status=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210404085757/https://nn.by/?c=ar&i=270878&lang=ru|archivedate=2021-04-04|accessdate=2021-04-04|камэнтар=В Европе Россия тратит огромные средства на поддержку режима Александра Лукашенко|publisher=[[Наша Ніва]]|language=ru}}</ref><ref name="NN-21.04.2021">[https://nn.by/?c=ar&i=271834 «Можна мець любы пункт гледжання наконт палітыкі Лукашэнкі, але…» Пуцін згадаў Беларусь у пасланні], [[Наша Ніва]], 21 красавіка 2021 г.</ref>. [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]] 24 лютага 2022 году адкрыта прадэманстравала, што Беларусь знаходзіцца пад поўнай [[акупацыя]]й Расеі і што рэжым Лукашэнкі ёсьць [[Расейская акупацыя Беларусі|расейскай акупацыйнай адміністрацыяй]]<ref name="Lichtarovic-2022-02-24">Ліхтаровіч Ю. [https://www.polskieradio.pl/396/7815/Artykul/2908261,%d0%91%d0%b5%d0%bb%d0%b0%d1%80%d1%83%d1%81%d1%8b-%d1%81%d1%83%d0%bf%d1%80%d0%b0%d1%86%d1%8c-%d0%b2%d0%b0%d0%b9%d0%bd%d1%8b-%d0%b0%d0%bb%d0%b5-%d0%ba%d1%80%d0%b0%d1%96%d0%bd%d0%b0-%d0%bf%d0%b0%d0%b4-%d1%80%d0%b0%d1%81%d1%96%d0%b9%d1%81%d0%ba%d0%b0%d0%b9-%d0%b0%d0%ba%d1%83%d0%bf%d0%b0%d1%86%d1%8b%d1%8f%d0%b9 Беларусы супраць вайны, але краіна пад расійскай акупацыяй], [[Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё]], 24 лютага 2022 г.</ref><ref>[[Дзьмітры Гурневіч|Гурневіч Д.]] [https://www.svaboda.org/a/31724805.html 7 адказаў тым, хто абвінавачвае агулам усіх беларусаў, — меркаваньне], [[Радыё Свабода]], 26 лютага 2022 г.</ref><ref>[[Зьміцер Дашкевіч|Дашкевіч З.]] [https://novychas.online/hramadstva/belarus-paustala-i-cjaper-belarusy-sami-pad-akup «Беларусь паўстала, і цяпер беларусы самі пад акупацыяй»], [[Новы час (газэта)|Новы час]], 25 лютага 2022 г.</ref><ref>[https://www.svaboda.org/a/31734530.html «Выглядае, што Беларусь акупаваная». Дасьледчыца Atlantic Council пра магчымы ядзерны ўдар Пуціна], [[Радыё Свабода]], 3 сакавіка 2022 г.</ref><ref>[https://nashaniva.com/?c=ar&i=285495 Генадзь Коршунаў: Каб у свой час сусветная супольнасць так стала побач з беларусамі, як сёння з украінцамі, то нішто не ляцела б з акупаванай тэрыторыі], [[Наша Ніва]], 27 лютага 2022 г.</ref>. == Сымболіка == {{Асноўны артыкул|Сымболіка Беларусі}} [[Файл:Paddy wagon with flag and covered license plate (Minsk, Belarus).jpg|значак|296пкс|[[Аўтазак]] зь [[Чырвона-зялёны сьцяг|сьцягам рэжыму Лукашэнкі]] ў час здушэньня [[Пратэсты ў Беларусі (2020—2021)|пратэстаў беларусаў]], 29 жніўня 2020 г.]] Сымбалі рэжыму Лукашэнкі<ref>[http://www.bielarus.org/open.php?n=508&a=5 Антыбеларуская дзейнасьць прыхільнікаў Лукашэнкі] // [[Беларус (газэта)|Беларус]]. № 508, травень 2005 г.</ref><ref>[[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]] [http://pazniak.info/page_dziynyiya_spravyi_y_belaruskim_zamejjyi Дзіўныя справы ў беларускім замежжы], Афіцыйны сайт Зянона Пазьняка, 19 красавіка 2005 г.</ref> — мадыфікацыя сымбаляў [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]] часоў кіраваньня [[Сталін]]а. Яны не супадаюць з [[Нацыянальная сымболіка|нацыянальнымі сымбалямі]] [[беларусы|беларусаў]] — [[Бел-чырвона-белы сьцяг|бел-чырвона-белым сьцягам]] і гербам [[Пагоня]]й — і асацыююцца найперш з асобай Лукашэнкі<ref name="salanda-2019-10">[[Аляксей Шаланда|Шаланда А.]] Кароткі нарыс гісторыі беларускай нацыянальнай і дзяржаўнай сімволікі // Герольд Litherland. № 21, 2019. С. 10.</ref>. Аўтар мадыфікацыі — кіраўнік адміністрацыі Лукашэнкі [[Леанід Сініцын]]<ref>{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 65.</ref><ref name="Marcinovic">Мартинович Д. [https://web.archive.org/web/20200622200046/https://news.tut.by/culture/684354.html Без исторической символики, но с русским языком. Как 25 лет назад в Беларуси прошел референдум], [[TUT.BY]], 14.05.2020 г.</ref><ref>Толкачева Е. [https://web.archive.org/web/20200412135326/https://news.tut.by/economics/637111.html «Сел и нарисовал». Как в 1995 году БЧБ-флаг сменили на красно-зеленый, а «Пагоню» — на герб БССР], [[TUT.BY]], 12.05.2019 г.</ref>, [[Расейцы|расеец]] паводле нацыянальнасьці і прыхільнік далучэньня Беларусі да Расеі<ref>{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 24.</ref>, які меў імаверныя зьвязкі з [[ФСБ|расейскімі спэцслужбамі]]<ref name="Navumcyk_18.04.2014">[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/25354832.html «Маўр» Лукашэнкі, або той, хто зьмяніў герб і сьцяг], [[Радыё Свабода]], 18 красавіка 2014 г.</ref> і быў фігурантам дакладу дэпутата [[Сяргей Антончык|Сяргея Антончыка]] пра карупцыю ў атачэньні Лукашэнкі<ref>{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 127.</ref><ref>Соўсь Г. [https://www.svaboda.org/a/30211729.html Антончык пра антыкарупцыйны даклад Лукашэнкі, фатальную памылку Ганчара і «звышцынізм» апазыцыі], [[Радыё Свабода]], 12 кастрычніка 2019 г.</ref>. Як пазьней апавядаў Сініцын беларускаму дэпутату [[Валянцін Голубеў|Валянціну Голубеву]]<ref name="Navumcyk_18.04.2014"/>: {{Цытата|Справа ж не ў [[Геральдыка|геральдыцы]]. Таму што калі прыгадаць, навошта ўвогуле трэба было мяняць сымболіку, дык зразумела, што чым яна горш атрымалася, тым лепей. Бо яе замена была толькі правакуючым выпадам, прычым толькі адным — у камбінацыі зь некалькіх удараў.}} Паводле сьведчаньня Сініцына, праца над новай сымболікай вялася з 21 сакавіка 1995 году, прытым дэпутаты атрымалі эскізы сьцяга і гербу ўжо 23 сакавіка. Як мяркуе [[Сяргей Навумчык]], хуткае (за два дні) стварэньне прапанаванай Лукашэнкам сымболікі сьведчыла пра тое, што галоўнай мэтай рэфэрэндуму было ня столькі ўвядзеньне нейкай канкрэтнай сымболікі (якая разглядалася як часовая — да ліквідацыі незалежнасьці Беларусі), колькі зьнішчэньне дзяржаўнага статусу бел-чырвона-белага сьцяга і гербу Пагоні<ref>{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 66.</ref>. {{Падвойная выява|справа|М. І. Гусеў. Плакат, выпушчаны да выбараў у Вярхоўныя Саветы БССР і СССР ад заходніх абласцей Беларусі.jpg|145|Николай Гусев (автор КЗ-флага БССР). Портрет Адольфа Гитлера, 1943 год.jpg|145|Работы [[Мікалай Гусеў|Гусева]], аўтара [[Сьцяг БССР|ЧЗ-сьцяга]]: плякат «Няхай жыве [[Сталін]]ская Канстытуцыя перамогшага сацыялізму і сапраўднага дэмакратызму» (1940 г., налева) і партрэт [[Гітлер]]а (1943 г., направа)}} Сваім указам ад 12 чэрвеня 1995 году Лукашэнка [[de facto]] усталяваў сымбалі свайго рэжыму ў якасьці афіцыйных дзяржаўных сымбаляў Беларусі. Фармальнай падставай да гэтага сталі афіцыйна абвешчаныя вынікі [[Рэфэрэндум у Беларусі 1995 году|рэфэрэндуму 14 траўня 1995 году]], які адзначаўся неадпаведнасьцю [[Канстытуцыя Беларусі|Канстытуцыі]] і заканадаўству краіны, парушэньнем законаў і фальсыфікацыяй вынікаў галасаваньня<ref name="Navumcyk">[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/27734568.html Рэфэрэндум-95 пра сымболіку і мову ня быў легітымным], [[Радыё Свабода]], 12 траўня 2019 г.</ref>: * [[Чырвона-зялёны сьцяг]]<ref name="NN-2020">[https://nn.by/?c=ar&i=262559 Сапраўдныя беларускія сімвалы: вось што трэба ведаць пра Пагоню і БЧБ], [[Наша Ніва]], 22 лістапада 2020 г.</ref> (''ЧЗ-сьцяг''; {{мова-ru|Красно-зеленый флаг, КЗ-флаг, флаг Белоруссии|скарочана}}) — [[Каляніялізм|каляніяльны]]<ref name="NN-2020"/> сьцяг рэжыму Лукашэнкі. Гэта палотнішча памерамі 1:2, падзеленае гарызантальна на чырвоную і зялёную палосы ў прапорцыі адпаведна 2:1. Уздоўж тронка разьмяшчаецца арнамэнт, чырвоны на белым фоне. Мадыфікацыя [[Сьцяг Беларускай ССР|сьцяга БССР]], распрацаванага мастаком [[Мікалай Гусеў|Мікалаем Гусевым]], ураджэнцам [[Уладзімерская губэрня|Уладзімерскай губэрні]] [[Расея|Расеі]], які ў 1940 годзе стварыў плякат «Няхай жыве Сталінская Канстытуцыя перамогшага сацыялізму і сапраўднага дэмакратызму», а ў 1941—1944 гадох маляваў партрэты афіцэраў [[Трэці Райх|Нацысцкай Нямеччыны]] і яе кіраўніка [[Гітлер]]а<ref>[[Дзяніс Марціновіч|Мартинович Д.]] [https://web.archive.org/web/20210124120522/https://news.tut.by/culture/710425.html Изобразил Гитлера и спасал военнопленного. Кто нарисовал красно-зеленый флаг], [[TUT.BY]], 8.12.2020 г.</ref>. * [[Герб Беларусі (афіцыйны)|Афіцыйны герб]] ({{мова-ru|герб Белоруссии|скарочана}}) — каляніяльны<ref>Мікулевіч С., Гезгала С. [https://nn.by/?c=ar&i=80310 Сёння — Дзень Пагоні і нацыянальнага сцяга], [[Наша Ніва]], 19 верасьня 2012 г.</ref> герб рэжыму Лукашэнкі. Гэта зялёны контур тэрыторыі Беларусі ў залатых промнях сонца над зямною куляй. Над контурам знаходзіцца чырвоная зорка, зьлева і справа контур абкружае вянок з залатых каласоў, пераплеценых кветкамі [[канюшына|канюшыны]] і [[лён|льну]]. Каласы абвіваюць стужкі колераў [[Чырвона-зялёны сьцяг|чырвона-зялёнага сьцяга]], унізе на стужцы разьмяшчаецца залаты надпіс «Рэспубліка Беларусь». Мадыфікацыя [[герб Беларускай ССР|гербу БССР]], распрацаванага на ўзор [[Герб СССР|савецкага гербу]] [[Расея|Расеі]] і зацьверджанага ў час кульмінацыі [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|сталінскіх рэпрэсіяў]] у 1938 годзе<ref>{{Літаратура/Сфрагістыка і геральдыка Беларусі (1999)|к}}</ref>. У 2020 годзе пры здушэньні [[Пратэсты ў Беларусі (2020—2021)|пратэстаў беларусаў супраць фальсыфікацыі выбараў, гвалту і беззаконьня]] прыхільнікі сымбаляў рэжыму Лукашэнкі як афіцыйнай сымболікі Беларусі адзначыліся дзеяньнямі, якімі дыскрэдытавалі гэтую сымболіку<ref name="Paskievic">[https://nn.by/?c=ar&i=265062 «Будучыня гэтага сцяга ім глыбока да аднаго месца»], [[Наша Ніва]], 10 сьнежня 2020 г.</ref>. Сярод іншага, адзначаліся факты катаваньняў (зьбіцьцё непаўналетніх<ref>[https://www.svaboda.org/a/30781512.html «Прымушалі сьпяваць гімн, хто ня ведаў — зьбівалі». У Берасьці вызвалены зь міліцыі падлетак заявіў пра катаваньні], [[Радыё Свабода]], 13 жніўня 2020 г.</ref>, засоўваньне [[АМАП]]аўскіх дручкоў у горла<ref>[https://www.svaboda.org/a/30785310.html «Пхалі дубінку ў горла, білі ў вочы». Школьнік трапіў у кому пасьля нападу АМАПу. ВІДЭА], [[Радыё Свабода]], 15 жніўня 2020 г.</ref> і задні праход<ref>[https://www.svaboda.org/a/30850657.html «Разрэзалі шорты ззаду нажом». Мянчук расказаў аб згвалтаваньні АМАПам падчас затрыманьня. ВІДЭА], [[Радыё Свабода]], 21 верасьня 2020 г.</ref>) пад [[Мы, беларусы|афіцыйны гімн]], які таксама ёсьць мадыфікацыяй [[Гімн Беларускай ССР|сталінскага гімну БССР]] і складае адно цэлае з чырвона-зялёным сьцягам і афіцыйным гербам<ref name="Fralou">[http://afn.by/news/i/18676 Старая мелодия Государственного гимна с новыми словами вполне соответствуют переживаемому страной трагическому периоду отечественной истории, считает изветный музыкант А. Фролов], [[БелаПАН]], 11.06.2002 г.</ref>. 24 траўня 2021 году мэр [[Рыга|Рыгі]] [[Мартыньш Стакіс]] разам зь міністрам замежных справаў [[Латвія|Латвіі]] [[Эдгарс Рынкевічс|Эдгарсам Рынкевічсам]] замяніў на адным з пляцаў места чырвона-зялёны сьцяг на [[Нацыянальныя сымбалі|нацыянальны]] [[беларусы|беларускі]] [[Бел-чырвона-белы сьцяг|бел-чырвона-белы сьцяг]] з [[Пагоня]]й з наступным абгрунтаваньнем: ''«Сьцяг, што сымбалізуе рэжым, які займаецца дзяржаўным [[тэрарызм]]ам, недарэчны ў мескім асяродзьдзі Рыгі»''<ref>[https://www.svaboda.org/a/31271172.html Зь Беларусі высылаюць амбасадара Латвіі, дыпляматаў і тэхнічных супрацоўнікаў], [[Радыё Свабода]], 24 траўня 2021 г.</ref>. == Перадумовы == {{Асноўны артыкул|Русіфікацыя Беларусі}} Рэжым Лукашэнкі ёсьць працягам палітыкі [[таталітарызм]]у, якую праводзілі ў Беларусі ўлады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] і [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]]<ref>[https://www.svaboda.org/a/30927841.html «Я чалавек вуліцы». ​Ганна Севярынец пра штурм Курапатаў, паламаны лёс Колі і законы мурашніку], [[Радыё Свабода]], 3 лістапада 2020 г.</ref>. Па [[Распад СССР|распадзе СССР]], у 1991—1994 гадох Беларусь была адзінай краінай з былых савецкіх рэспублік, дзе нацыянальныя палітычныя сілы ня мелі прадстаўніцтва ў міністэрствах і структурах мясцовай выканаўчай улады — фактычна ня мелі доступу да рэальнага кіраваньня дзяржавы<ref name="navumcyk_15.04.2020">[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/30555697.html Беларусь як унікум. Адказ Прэйгерману], [[Радыё Свабода]], 15 красавіка 2020 г.</ref>. Ужо з восені 1993 году адзначалася актывізацыя прарасейскіх настрояў ва ўладных колах Беларусі, што выявілася ў працы Канстытуцыйнай Камісіі: большасьць яе сябраў выказаліся за тое, каб упамінаньне крыніцаў Беларускай дзяржаўнасьці — ня толькі [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] і [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]], але і [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]] — прыбраць з тэксту [[Канстытуцыя Беларусі|Канстытуцыі Беларусі]]. Такую пастанову падтрымала большасьць [[Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь 12-га скліканьня|дэпутацкага корпусу]]<ref>[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/30488810.html У праекце Канстытуцыі 1994 прыгадваліся ВКЛ і БНР], [[Радыё Свабода]], 15 сакавіка 2020 г.</ref>. Тым часам яшчэ 11 сьнежня 1992 году кіраўнік [[Міністэрства замежных справаў Расеі|Міністэрства замежных справаў]] [[Расея|Расеі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Андрэй Козыраў||ru|Козырев, Андрей Владимирович}} зрабіў наступную заяву на паседжаньні Рады міністраў НБСЭ (цяпер [[Арганізацыя бясьпекі і супрацы ў Эўропе|АБСЭ]])<ref>[https://web.archive.org/web/20211206140132/https://zautra.by/news/lebedok-kogda-rech-o-vlasti-radi-vlasti-to-uzhe-ne-vazhno-kto-formalnyi-sobstvennik Лебедок: «Когда речь о власти ради власти, то уже не важно, кто формальный собственник»], Заўтра тваёй краіны, 6 сьнежня 2021 г.</ref>: {{Цытата|Прастора былога Савецкага Саюзу ня можа разглядацца як зона поўнага ўжываньня нормаў НБСЕ. Гэта, ў існасьці, постімпэрская прастора, дзе Расеі трэба будзе бараніць свае інтарэсы з выкарыстаньнем усіх даступных сродкаў, у тым ліку ваенных і эканамічных. Мы будзем цьвёрда настойваць, каб былыя рэспублікі СССР неадкладна ўступілі ў новую фэдэрацыю альбо канфэдэрацыю, і пра гэта пойдзе жорсткая размова. {{арыгінал|ru|Пространство бывшего Советского Союза не может рассматриваться как зона полного применения норм СБСЕ. Это, по сути, постимперское пространство, где России предстоит отстаивать свои интересы с использованием всех доступных средств, включая военные и экономические. Мы будем твердо настаивать, чтобы бывшие республики СССР незамедлительно вступили в новую федерацию или конфедерацию, и об этом пойдет жесткий разговор.}} }} Улетку 1994 году адбыліся [[Прэзыдэнцкія выбары ў Беларусі 1994 году|прэзыдэнцкія выбары]], на якіх у другім туры перамог [[Аляксандар Лукашэнка]]. Яшчэ ў 1993 годзе ён выступіў за аднаўленьне СССР і стаў ініцыятарам далучэньня Беларусі да вайсковага зьвязу [[АДКБ]] на чале з Расеяй<ref>[https://www.svaboda.org/a/31463311.html Краіны АДКБ адмовіліся прымаць афганскіх уцекачоў], [[Радыё Свабода]], 16 верасьня 2021 г.</ref>, а ў часе выбарчай прэзыдэнцкай кампаніі насіў не дзяржаўны [[Бел-чырвона-белы сьцяг|бел-чырвона-белы]], а [[Сьцяг БССР|чырвона-зялёны дэпутацкі значак БССР]] і ў сваёй перадвыбарчай праграме дэкляраваў наданьне расейскай мове статусу дзяржаўнай<ref>[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/27734568.html Рэфэрэндум-95 пра сымболіку і мову ня быў легітымным], [[Радыё Свабода]], 12 траўня 2019 г.</ref>. Разам з тым у праграме адсутнічалі згадкі пра магчымую зьмену дзяржаўнай сымболікі<ref>{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 105.</ref>. А напярэдадні вызначальнага другога туру выбараў у час тэледэбатаў зь [[Вячаслаў Кебіч|Вячаславам Кебічам]] Лукашэнка начапіў на пінжак значок з выявай бел-чырвона-белага сьцяга (апанэнт выступаў без значка)<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=oYeFbbWNxco Тэледэбаты кандыдатаў у прэзыдэнты Рэспублікі Беларусь 1994 году]</ref>. == Гісторыя == [[Файл:The hunger strike of deputies to the Supreme Council building, Belarus, 1995.jpg|значак|296пкс|[[Зьбіцьцё дэпутатаў у будынку Вярхоўнага Савету (1995)|Пратэст дэпутатаў]] [[Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь 12-га скліканьня|парлямэнту Беларусі]], 11 красавіка 1995 г.]] Як адзначаюць дасьледнікі<ref>Рудлінг П. А. [https://web.archive.org/web/20180127200429/http://journal.palityka.org/wp-content/uploads/2015/04/14-2010_05_Rudling.pdf Лукашэнка і «чырвонакарычневыя»: дзяржаўная ідэалогія, ушанаванне мінулага і палітычная прыналежнасць] // Палітычная сфера. № 14, 2010. С. 90—113.</ref>, паварот Беларусі ў бок [[аўтарытарызм]]у адбыўся яшчэ ў 1994 годзе па абраньні Лукашэнкі прэзыдэнтам краіны. Аднак разбурэньне парлямэнцкай сыстэмы Беларусі і сілавая дэманстрацыя ўсталяваньня [[Апошняя дыктатура Эўропы|дыктатуры]] ў краіне адбылася ў ноч з 11 на 12 красавіка 1995 году<ref name="Голубеў">{{Навіна|аўтар=|загаловак=Валянцін Голубеў: Да рэфэрэндуму 1995 года Лукашэнка яшчэ саромеўся|спасылка=http://belsat.eu/news/13493/|выдавец=Тэлеканал «[[Белсат]]»|дата публікацыі=12 красавіка 2013|дата доступу=18 верасьня 2018}}</ref>, калі [[Зьбіцьцё дэпутатаў у будынку Вярхоўнага Савету (1995)|супрацоўнікі сілавых структураў зьбілі і вывелі]] з [[Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь|парлямэнту]] 19 дэпутатаў ад [[Апазыцыя Беларускага Народнага Фронту Адраджэньне|апазыцыі]], што галадавалі на знак нязгоды з ініцыяваным Лукашэнкам [[Рэфэрэндум у Беларусі 1995 году|рэфэрэндумам]], прызначэньне якога парушала [[Канстытуцыя Беларусі|канстытуцыю]] і законы<ref name="latysonak">[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] [https://web.archive.org/web/20090513003419/http://arche.by/by/10/30/360/ Дзяржаўная сымболіка Беларускай Народнай Рэспублікі] // Жаўнеры БНР. — Беласток-Вільня, 2009.</ref><ref>[[Міхаіл Пастухоў|Пастухоў М.]] Ці законны рэфэрэндум 1995 году адносна наданьня дзяржаўнага статусу расейскай мове? // Аняменне. З кронікі знішчэння беларускай мовы. — Вільня: Gudas, 2000. ISBN 998-6951-82-7.</ref><ref name="zapr">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудзкі С.]] [https://web.archive.org/web/20170814200257/http://jivebelarus.net/language/language-defeat-06.html Грамадзкае сьцьвярджэньне беларускай мовы і парушэньні правоў беларускамоўных людзей] // Аняменне. З кронікі знішчэння беларускай мовы. — Вільня: Gudas, 2000. ISBN 998-6951-82-7.</ref><ref name="zapr1">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудзкі С.]] [https://web.archive.org/web/20110722003014/http://arche.bymedia.net/2002-1/zapr102.html Моўная палітыка ў Беларусі ў 1990-я гады] // [[Архэ Пачатак]]. № 1 (21), 2002.</ref><ref name="lalkou">[[Ігар Лялькоў|Лялькоў І.]] [https://web.archive.org/web/20070707205420/http://arche.bymedia.net/2002-1/lalk102.html Пытаньне дзяржаўнай сымболікі ў Беларусі: гісторыя і сучасны стан] // [[ARCHE]]. № 1 (21), 2002.</ref><ref>[http://www.levonevski.net/pravo/razdel6/num7/6d72.html Заключение Конституционного Суда Республики Беларусь от 11 октября 1995 г. №З-17/95 «О соответствии Конституции Республики Беларусь статьи 7 Закона „О Верховном Совете Республики Беларусь“, статьи 10, части четвертой статьи 63 Временного регламента Верховного Совета Республики Беларусь»]</ref>. [[Народны пісьменьнік Беларусі]] [[Васіль Быкаў]] вызначыў гэтыя падзеі наступным чынам: «''Тое, што адбылося ў апошнія дні, ёсьць ня што іншае, як прэлюдыя фашыстоўскага перавароту, калі група асобаў учыняе крывавую лазьню ў сьценах парлямэнту і захоплівае ўсю паўнату ўлады ў краіне''». Галоўным апірышчам прарасейскага дыктатарскага рэжыму сталі шматлікія іншаземцы (найперш этнічныя [[расейцы]]), завезеныя ў Беларусь з усяго СССР у рэчышчы палітыкі русіфікацыі, якія ў адрозьненьні ад [[Латвія|Латвіі]] і [[Эстонія|Эстоніі]] атрымалі неабмежаваны доступ у палітычную сыстэму краіны і на дзяржаўную службу (незалежна ад валоданьня [[Беларуская мова|беларускай мовай]], веданьня [[Гісторыя Беларусі|гісторыі Беларусі]] і ўласнага стаўленьня да Беларускай дзяржаўнасьці)<ref>[[Алесь Чайчыц]], [https://www.svaboda.org/a/31821386.html Прыкінуцца нежывой — і выжыць. Як Беларусь можа ацалець сярод вайны], [[Радыё Свабода]], 26 красавіка 2022 г.</ref>. Тым часам ва [[Узброеныя сілы Рэспублікі Беларусь|Ўзброеных сілах]] пры прызначэньні на камандныя пасады, увогуле, аддавалася перавага народжаным па-за межамі Беларусі<ref>[[Сяргей Навумчык]], [https://www.svaboda.org/a/31767116.html Каму цяпер служыць беларускае войска], [[Радыё Свабода]], 24 сакавіка 2022 г.</ref>, многія з гэтых вайсковых начальнікаў адзначыліся адкрытымі заявамі, што Беларусь — гэта часовае непаразуменьне і што тут напраўду Расея<ref>[https://nashaniva.com/289006 «Заказчыкі ў пагонах прасілі: зрабі нам як у Расіі!» Геральдыст і былы супрацоўнік Мінабароны расказаў пра ідэолагаў сілавых структур і сваю гісторыю], [[Наша Ніва]], 27 красавіка 2022 г.</ref>. Улетку 1996 году 70 дэпутатаў [[Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь 13-га скліканьня|Вярхоўнага Савету Рэспублікі Беларусь 13-га скліканьня]] паставілі подпісы пад [[імпічмэнт]]ам прэзыдэнту з прычыны парушэньня ім [[Канстытуцыя Беларусі|Канстытуцыі Беларусі]]. У адказ Лукашэнка з парушэньнем Канстытуцыі і закону «Аб народным галасаваньні (рэфэрэндуме) у Рэспубліцы Беларусь» правёў 24 лістапада 1996 году [[Рэфэрэндум у Беларусі 1996 году|чарговы рэфэрэндум]], на падставе афіцыйна абвешчаных вынікаў якога разагнаў парлямэнт Беларусі і ўтварыў цалкам падкантрольны [[Нацыянальны сход Рэспублікі Беларусь|Нацыянальны сход]], які стаў найвышэйшым заканадаўчым органам рэжыму ў Беларусі. Адначасна апазыцыю цалкам выціснулі з тэлевізіі і радыё, а апазыцыйным газэтам не давалі друкавацца. У знак пратэсту ў адстаўку падалі прэм’ер-міністар Беларусі, два іншыя міністры і сем судзьдзяў [[Канстытуцыйны суд Рэспублікі Беларусь|Канстытуцыйнага суду]]. У гэтых умовах [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|Злучаныя Штаты]] і [[Эўразьвяз]] адмовіліся прызнаваць легітымнасьць рэфэрэндуму. Тым часам Лукашэнка канцэнтраваў у сваіх руках уладу з дапамогаю ўзмацненьня спэцыяльных службаў, у прыватнасьці [[Камітэт дзяржаўнай бясьпекі Рэспублікі Беларусь|КДБ]]. У красавіку 1998 году Лукашэнка стварыў г. зв. «[[Саюз Расеі і Беларусі]]», пазьней абвясьціў пра стварэньне г. зв. «[[Саюзная дзяржава Беларусі і Расеі|Саюзнай дзяржавы Беларусі і Расеі]]». Улады Расеі актыўна падтрымлівалі аўтарытарны рэжым у Беларусі ад часоў палітычнай крызы 1996 году, калі Лукашэнку зь іх дапамогай удалося пазьбегнуць імпічмэнту і здабыць абсалютную ўладу ў краіне<ref>[https://www.svaboda.org/a/27138163.html За што Селязьнёў атрымаў ад Лукашэнкі ордэн Скарыны?], [[Радыё Свабода]], 20 ліпеня 2015 г.</ref>. У 1999—2000 гадох адбыліся выкраданьні (меркаваныя забойствы) вядомых супраціўнікаў рэжыму Лукашэнкі: былога міністра ўнутраных справаў Беларусі [[Юры Захаранка|Юрыя Захаранкі]] (7 траўня 1999), былога старшыні [[Цэнтральная выбарчая камісія Беларусі|Цэнтральнай выбарчай камісіі]] [[Віктар Ганчар|Віктара Ганчара]] і яго сябра бізнэсоўца [[Анатоль Красоўскі|Анатоля Красоўскага]] (16 верасьня 1999), былога асабістага апэратара Лукашэнкі [[Зьміцер Завадзкі|Зьмітра Завадзкага]] (7 ліпеня 2000). [[Файл:Protest against the falsified presidential election in 2010 Minsk.jpg|значак|296пкс|«Зачыстка» супрацоўнікамі сілавых структураў [[Плошча Незалежнасьці (Менск)|плошчы Незалежнасьці]] ў Менску, 2010 г.]] У 2006 годзе адзначаліся наступныя прыкметы рэжыму Лукашэнкі<ref>Грамадзкі Г., Вэсэлы Л. [http://kamunikat.org/usie_knihi.html?pubid=1785 Актыўна і супольна. Эўразьвяз ў дачыненьні да Беларусі на будучыню]. — Варшава: Фундацыя імя Стэфана Батуры, 2006. ISBN 83-89406-63-2. — С. 11—12.</ref>: * Выцісканьне апазыцыйных сілаў за рамкі афіцыйнай [[Палітычная сыстэма|палітычнай сыстэмы]]; * Здушэньне [[Грамадзянская супольнасьць|грамадзянскай супольнасьці]] шляхам прыняцьця рэпрэсіўных законаў; * Зьнішчэньне нацыянальнай тоеснасьці [[Беларусы|беларусаў]] праз [[Русіфікацыя Беларусі|гвалтоўную русіфікацыю]]; * Аслабленьне прыватнага сэктару эканомікі пры поўным кантролі над судовай сыстэмай; * Кантроль незалежных [[мас-мэдыя]]; * [[Прапаганда]]; * Стварэньне міту вонкавых ворагаў. [[Файл:Belarusian protests 2.jpg|значак|296пкс|Спэцыяльная тэхніка рэжыму Лукашэнкі ў Менску дзеля здушэньня [[Дзень Волі|Дня Волі]], 2017 г.]] Ужо ў 1995 годзе рэжым Лукашэнкі пачаў выкарыстоўваць адкрыты гвалт у дачыненьні да ўдзельнікаў мірных пратэстаў, які найбольш выявіўся ў час [[Падзеі ў Беларусі пасьля прэзыдэнцкіх выбараў 2010 году|здушэньня пратэстаў супраць фальсыфікацыі прэзыдэнцкіх выбараў]] ў 2010 годзе, калі затрымалі больш за 600 чалавек (частку зь якіх зьбілі, а 30 чалавек у выніку асудзілі), і пры разгоне ўдзельнікаў сьвяткаваньня [[Дзень Волі|Дня Волі]] ў 2017 годзе, калі затрымалі больш за 700 чалавек (некаторых моцна зьбілі)<ref name="Bielsat-2019">[https://naviny.belsat.eu/news/krou-fashysty-i-vasil-bykau-yak-adznachali-dzen-voli-aposhniya-30-gadou/ Кроў, «фашысты» і Васіль Быкаў. Як адзначалі Дзень Волі апошнія 30 гадоў], [[Белсат]], 25 сакавіка 2019 г.</ref>. [[Файл:Protest actions in Minsk (Belarus) near Stella, August 16.jpg|значак|296пкс|[[Марш за свабоду (Менск, 2020)|300-тысячны мітынг супраць фальсыфікацыі выбараў, гвалту і беззаконьня]]. Менск, 16 жніўня 2020 г.]] У 2020 годзе пры здушэньньні [[Пратэсты ў Беларусі (2020—2021)|масавых пратэстаў супраць фальсыфікацыі прэзыдэнцкіх выбараў]] гвалт рэжыму Лукашэнкі над грамадзянамі Беларусі перайшоў на прынцыпова новы ўзровень, калі ён выявіўся [[Сьпіс загінулых падчас акцыяў пратэсту ў Беларусі (2020)|забойствамі]] і масавымі катаваньнямі, а маштаб рэпрэсіяў у краіне наблізіўся да часоў [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|сталінскага тэрору]]<ref>[https://www.svaboda.org/a/30935222.html Партыя БНФ: «Беларусь ня ведала такога маштабу зьверстваў з часоў бальшавіцкага тэрору і нацысцкай акупацыі»], [[Радыё Свабода]], 7 лістапада 2020 г.</ref>. Ужо з жніўня 2020 году адзначалася набліжэньне рэжыму Лукашэнкі да вайсковай [[Хунта|хунты]], што ўтрымлівае ўладу з дапамогай гвалту і тэрору сілавога блёку ў дачыненьні да сваіх жа грамадзянаў<ref>[[Дзяніс Івашын|Івашын Д.]] [https://novychas.by/hramadstva/ministerstva-abarony-abaranjae-ne-narod Міністэрства абароны абараняе не народ] // [[Новы час (газэта)|Новы час]]. № 34 (693), 11 верасьня 2020 г. С. 23.</ref>. У верасьні 2020 году беларускі палітык [[Зянон Пазьняк]] ахарактаразаваў рэжым Лукашэнкі як расейскі антыбеларускі [[фашызм]] ([[рашызм]]), які выкарыстоўвае тыпова фашысцкія акупацыйныя мэтады рэпрэсіяў супраць мірнага беларускага насельніцтва<ref>[http://www.bielarus.net/archives/2020/09/30/5746 Зянон Пазьняк: яшчэ раз пра расейскі фашызм у Беларусі], Беларуская Салідарнасьць, 28 верасьня 2020 г.</ref>. Ён адзначае, што сыстэма прарасейскага фашызму ў Беларусі пераклікаецца з сыстэмай фашызму [[Бэніта Мусаліні]] ў Італіі. У рэпрэсіях супраць беларусаў рэжым Лукашэнкі не абапіраецца на законы, дзейнічае паводле правілаў акупацыйнага ваеннага часу. Прытым палітычны прыклад Лукашэнка ўзяў з [[Адольф Гітлер|Гітлера]], пра якога выказаўся яшчэ ў 1995 годзе<ref>[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/30972107.html Як Лукашэнка хваліў Гітлера], [[Радыё Свабода]], 27 лістапада 2020 г.</ref>: {{Цытата|Нямецкі парадак фармаваўся стагодзьдзямі, пры Гітлеры гэтае фармаваньне дасягнула найвышэйшай кропкі. Гэта тое, што адпавядае нашаму разуменьню прэзыдэнцкай рэспублікі і ролі ў ёй прэзыдэнта. {{арыгінал|ru|Ведь немецкий порядок формировался веками. При Гитлере это формирование достигло наивысшей точки. Это то, что соответствует нашему пониманию президентской республики и роли в ней президента.}}|Інтэрвію Аляксандра Лукашэнкі карэспандэнту газэты {{Артыкул у іншым разьдзеле|Handelsblatt|Handelsblatt|de|Handelsblatt}} Маркусу Цынэру, лістапад 1995 г.}} У лістападзе 2020 году больш за 200 беларускіх пэдагогаў засьведчылі ў калектыўным звароце, што палітыка Лукашэнкі наблізілася да фашысцкай<ref>[https://euroradio.fm/bolsh-za-200-pedagogau-vystupili-suprac-cisku-i-zvalnennya-nyazgodnyh Больш за 200 педагогаў выступілі супраць ціску і звальнення нязгодных], [[Эўрапейскае радыё для Беларусі]], 19 лістапада 2020 г.</ref>. Прытым у час здушэньня пратэстаў у 2020—2021 гадох адзначаюцца дзеяньні рэжыму Лукашэнкі, параўнальныя зь дзеяньнямі ўладаў [[Трэці Райх|Нацысцкай Нямеччыны]]<ref name="Belsat">Сцешык Я. [https://belsat.eu/in-focus/23-02-2021-prapaganda-nyanavistsi-na-dzyarzhaunym-telebachanni/ Прапаганда нянавісці на дзяржаўным тэлебачанні], [[Белсат]], 23 лютага 2021 г.</ref>: * Спробы стварэньня ў жніўні 2020 году [[Канцэнтрацыйны лягер|канцэнтрацыйных лягераў]] дзеля гвалтоўнага адсяленьня ўдзельнікаў пратэстаў<ref name="Belsat"/>. * Публічныя заклікі прапагандыстаў рэжыму да «канчатковага разьвязаньня пытаньня» з пратэстамі беларусаў за адну ноч<ref name="Belsat"/> («[[Ноч доўгіх нажоў]]»). * Кваліфікацыя з боку сілавых структураў разьбіцьця мэталічнымі гайкамі вокнаў з рэчамі (сьняжынкі, фіранкі) у колерах [[Нацыянальная сымболіка|нацыянальнай сымболікі]] [[беларусы|беларусаў]] як «выказваньня меркаваньня», а не злачынства<ref>[https://www.svaboda.org/a/31048615.html Разьбітае гайкамі за бел-чырвона-белыя колеры акно аказалася не адзіным], [[Радыё Свабода]], 16 студзеня 2021 г.</ref> («[[Крышталёвая ноч]]»). * Заклікі з афіцыйных дзяржаўных мас-мэдыя да «навядзеньня ў краіне парадку» паводле стандартаў Нацысцкай Нямеччыны (як станоўчы прыводзіўся прыклад, калі [[нацысты]] вывелі зь цягніка і на вачах ва ўсіх пасажыраў расстралялі жанчыну і яе ўнучку, якія ня мелі квіткоў)<ref name="Belsat"/>. * Называньне ў афіцыйных дзяржаўных мас-мэдыя пратэстоўцаў «жывёламі» дзеля іх дэгуманізацыі з мэтай апраўданьня катаваньняў і забойстваў<ref name="Belsat"/>: {{Цытата|Для людзей такія ўмовы недапушчальныя, а для жывёлы — цалкам. Скаціна ў адным куце паядае корм, а ў іншым апаражняецца. {{арыгінал|ru|Для людей эти условия содержания недопустимы, а вот для животных — вполне. Скот в одном углу кучи поедает корм, а в другом опорожняется.}} |[[Аляксей Голікаў]], тэлеканал [[Сталічнае тэлебачаньне|СТВ]], 22 лютага 2021 г.}} * 1 кастрычніка 2021 году старшыня Пастаяннай камісіі па нацыянальнай бясьпецы [[Палата прадстаўнікоў Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь|Палата прадстаўнікоў Нацыянальнага сходу]] ўраджэнец [[Прыморскі край|Прыморскага краю]] і выпускнік [[Омская вышэйшая агульнавайсковая камандная вучэльня імя Фрунзэ|Омскай вышэйшай агульнавайсковай каманднай вучэльні імя Фрунзе]] [[Алег Белаконеў]], які ў 2014—2019 гадох займаў пасаду [[Начальнік Генэральнага штаба Ўзброеных Сілаў Рэспублікі Беларусь|начальніка Генэральнага штаба Ўзброеных Сілаў]], з спасылкай на кіраўніка Расеі [[Уладзімер Пуцін|Ўладзімера Пуціна]] заявіў, што за аднаго загінулага супрацоўніка [[КДБ]] трэба забіць 20 або 100 беларусаў<ref>[https://belsat.eu/news/01-10-2021-general-belakoneu-prapanavau-zabits-sto-belarusau-u-adkaz-na-gibel-pratsaunika-kdb/ Генерал Белаконеў прапанаваў забіць сто беларусаў у адказ на гібель працаўніка КДБ], [[Белсат]], 1 кастрычніка 2021 г.</ref><ref>[https://belsat.eu/news/04-10-2021-gistoryk-generalu-belakonevu-padabayutstsa-metady-yakiya-vykarystouvali-natsysty/ Гісторык: генералу Белаконеву падабаюцца метады, якія выкарыстоўвалі нацысты], [[Белсат]], 4 кастрычніка 2021 г.</ref>: {{Цытата|У якіх сем’ях выхоўваліся гэтыя людзі? Я лічу, мы занадта мякка абыходзімся зь імі і да іх падобнымі. Чамусьці яны дзеюць па-за межамі закону, а мы стараемся ўсё рабіць паводле закону. Паводле закону зь імі размаўляць, паводле закону іх пераконваць, паводле закону іх угаворваць. А трэба, як Пуцін сказаў, мачыць у сарціры ўсіх: за аднаго – 20, 100… Каб не было панадна нікому. Можа быць, груба, але шчыра. {{арыгінал|ru|В каких семьях воспитывались эти люди? Я считаю, мы слишком мягко поступаем с ними и им подобными. Почему-то они действуют вне рамок закона, а мы стараемся все делать по закону. По закону с ними беседовать, по закону убеждать, по закону их уговаривать. А надо, как Путин сказал, мочить в сортире всех: за одного 20, 100… Чтобы не было неповадно никому. Может грубо, но искренне.}}|}} У сакавіку 2021 году супрацоўнікі сілавых структураў рэжыму Лукашэнкі (пракуратура [[Горадня|Горадні]]) забаранілі спэктакль, дзе асуджаецца фашызм і нацызм на прыкладзе [[Галакост]]у, бо ўгледзелі ў ім аналёгіі з сытуацыяй у Беларусі<ref>[https://www.svaboda.org/a/31159454.html У Горадні забаранілі спэктакль, дзе асуджаецца фашызм. Пракуратура ўгледзела ў ім аналёгіі з сытуацыяй у краіне], [[Радыё Свабода]], 18 сакавіка 2021 г.</ref>. 17 красавіка 2021 году [[Фэдэральная служба бясьпекі Расейскай Фэдэрацыі|ФСБ Расеі]] заявіла, што дапамагло прадухіліць зрынаньне рэжыму Лукашэнкі «''паводле адпрацаванага сцэнару „каляровых рэвалюцыяў“ з прыцягненьнем мясцовых і ўкраінскіх нацыяналістаў''»<ref>[https://www.svaboda.org/a/31209051.html ФСБ Расеі заявіла, што дапамагло прадухіліць дзяржаўны пераварот у Беларусі], [[Радыё Свабода]], 17 красавіка 2021 г.</ref>. 21 красавіка кіраўнік Расеі Ўладзімер Пуцін згадаў пра Беларусь у кантэксьце спробы зрынаньня рэжыму Лукашэнкі як пра кантраляваную Расеяй тэрыторыю, на якой Расея будзе вызначаць, што ёсьць дзяржаўным пераваротам, а што — не<ref name="NN-21.04.2021"/>. Прытым рэжым Лукашэнкі адзначаецца рэпрэсіямі паводле беларускай моўнай і нацыянальнай прыкметы: 26 лютага 2021 году супрацоўнікі сілавых структураў затрымалі больш за два дзясяткі жанчынаў сталага (пэнсійнага) веку за прыватнае чытаньне ў [[цягнік|электравіку]] беларускіх кніг (творы [[Янка Купала|Янкі Купалы]], [[Уладзімер Караткевіч|Уладзімера Караткевіча]], [[Васіль Быкаў|Васіля Быкава]] і іншых вядомых беларускіх пісьменьнікаў). У час, праведзены ў ізалятары да афіцыйнага суду, адзначаліся катаваньні (утрыманьне ў неналежных умовах пры нізкай тэмпэратуры, без матрацаў, коўдраў, ежы). Частцы затрыманых прысудзілі штрафы ў памеры некалькіх пэнсіяў, частцы — содні арышту<ref>[https://www.svaboda.org/a/31130104.html «15 сутак за томік Купалы». Як у Менску судзяць пэнсіянэрак, якія ў электрычцы чыталі беларускіх клясыкаў], [[Радыё Свабода]], 2 сакавіка 2021 г.</ref><ref>[https://www.svaboda.org/a/31165999.html «Трэба пакараць людзей, якія тварылі бясчынствы». Выйшла з 20 сутак пэнсіянэрка, якую асудзілі за кнігу Быкава], [[Радыё Свабода]], 23 сакавіка 2021 г.</ref>. 21 красавіка 2021 году супрацоўнікі сілавых структураў затрымалі і неўзабаве прысудзілі 15 содняў арышту 65-гадоваму пэнсіянэру Адаму Шпакоўскаму; афіцыйнай прычынай уварваньня ў кватэру і ператрусу назвалі скаргу суседзяў, у якой пра пэнсіянэра нібыта напісалі, што «ён дастаў усіх сваёй беларускай мовай»<ref>[https://www.svaboda.org/a/31219284.html «Дастаў усіх сваёй беларускай мовай»,— пэнсіянэра арыштавалі на 15 дзён і правяраюць на датычнасьць да фінансаваньня пратэстаў], [[Радыё Свабода]], 23 красавіка 2021 г.</ref>. 2 траўня 2021 году за фіранкі зь беларускім нацыянальным арнамэнтам на вокнах кватэры затрымалі і засудзілі жыхарку Менску<ref>Кохно М. [https://web.archive.org/web/20210504162137/https://news.tut.by/society/729210.html В Минске судили хозяйку квартиры за занавески с белорусским орнаментом на балконе 14-го этажа], [[TUT.BY]], 4.05.2021 г.</ref>. 21 красавіка 2021 году [[Парлямэнцкая Асамблея Рады Эўропы|Парлямэнцкая Асамблея]] [[Рада Эўропы|Рады Эўропы]] прыняла дзьве рэзалюцыі аб сытуацыі ў Беларусі. У рэзалюцыі «Парушэньні правоў чалавека ў Беларусі патрабуюць міжнароднага расьсьледаваньня» падкрэсьлівалася, што «''мірныя пратэсты пасьля фальсыфікацыі вынікаў прэзыдэнцкіх выбараў 9 жніўня 2020 году былі жорстка здушаныя рэжымам Аляксандра Лукашэнкі, а многія пратэстоўцы былі арыштаваныя і зазналі катаваньні''». Рэзалюцыя адзначала, што асобаў, якія маюць дачыненьне да падобных парушэньняў правоў чалавека, у Беларусі не прыцягнулі да крымінальнай адказнасьці. У рэзалюцыі «Тэрміновая неабходнасьць рэформы выбарчай сыстэмы ў Беларусі» адзначалася, што сыстэма правядзеньня выбараў у Беларусі «''стала асноўным фактарам цяперашняга палітычнага, эканамічнага і праваабарончага крызісу''»<ref>[https://www.svaboda.org/a/31215218.html ПАРЭ прыняла дзьве рэзалюцыі аб сытуацыі ў Беларусі. Коратка пра асноўнае], [[Радыё Свабода]], 21 красавіка 2021 г.</ref>. У адказ на [[Пратэсты ў Беларусі (2020—2021)|пратэсты ў Беларусі (2020—2021)]] увесну 2021 году [[Нацыянальны сход Рэспублікі Беларусь|Нацыянальны сход]] рэжыму Лукашэнкі прыняў папраўкі ў законы аб [[СМІ]], масавых мерапрыемствах, супрацьдзеяньні экстрэмізму, органах унутраных справаў, Кодэкс аб адміністрацыйных парушэньнях, [[Крымінальны кодэкс Рэспублікі Беларусь|Крымінальны кодэкс]]<ref name="выжечь" />. На думку экспэртаў, пакет нарматыўных актаў, з асуджэньнем якога выступіў [[Камітэт па абароне журналістаў]], яшчэ мацней уціскае свабоду слова й права на пашырэньне інфармацыі<ref name="выжечь" />. Паводле Андрэя Бастунца, старшыні [[Беларуская асацыяцыя журналістаў|Беларускай асацыяцыі журналістаў]], папраўкі былі зроблены, каб узаконіць рэпрэсіўныя практыкі ў дачыненьні да СМІ, якія сталі масава ўжываецца з 2020 году пры ігнараваньні нормаў [[Канстытуцыя Беларусі|канстытуцыі]] й міжнародных дамоваў<ref name="выжечь" />. Многія фармулёўкі ў законах, на думку экспэртаў, наўмысна размытыя, каб можна было практычна ўсякую неўпадабаную публікацыю кваліфікаваць як парушэньне, напрыклад нанясеньне шкоды нацыянальным інтарэсам<ref name="выжечь" />. Тым часам, што такое «нацыянальны інтарэс», вызначаюць чыноўнікі, атаясамліваючы гэтае паняцьце з інтарэсамі захаваньня рэжыму Лукашэнкі<ref name="выжечь" />. Між іншым, дэ-факта ўводзіцца забарона на стрымы з несанкцыянаваных акцыяў (пры тым што атрымаць санкцыю на іх апанэнтам рэжыму неймаверна)<ref name="выжечь" />. За ўсякую крытыку ўладаў аўтар публікацыі рызыкуе трапіць пад крымінальны перасьлед паводле артыкула «аб дыскрэдытацыі Рэспублікі Беларусь» і атрымаць да чатырох гадоў пазбаўленьня волі<ref name="выжечь" />. З 2020 году масавым стала блякаваньне грамадзка-палітычных сайтаў («[[Naviny.by]]», «[[Салідарнасьць (газэта)|Салідарнасьці]]», «[[Эўрапейскае радыё для Беларусі|Эўрарадыё]]» й дзясяткаў іншых), што значна ўдарыла па іх наведвальнасьці й даходам ад рэклямы<ref name="выжечь">{{Cite web|last=Класковский|first=Александр|date=2021-05-06|title=Независимые СМИ в Беларуси, похоже, решено выжечь огнеметом|url=https://naviny.online/article/20210506/1620313940-nezavisimye-smi-v-belarusi-pohozhe-resheno-vyzhech-ognemetom|url-status=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210511062247/https://naviny.online/article/20210506/1620313940-nezavisimye-smi-v-belarusi-pohozhe-resheno-vyzhech-ognemetom|archivedate=2021-05-11|accessdate=2021-05-11|аўтар=Александр Класковский.|publisher=[[naviny.by]]|language=ru}}</ref>. 23 траўня 2021 году рэжым Лукашэнкі ўжыў вайсковы зьнішчальнік [[МіГ-29]] дзеля таго, каб перахапіць пасажырскі [[Рэйс Ryanair 4978]] і затрымаць беларускага журналіста [[Раман Пратасевіч|Рамана Пратасевіча]], які ляцеў з [[Атэны|Атэнаў]] у [[Вільня|Вільню]]. Паводле прэм’ер-міністра [[Польшча|Польшчы]] [[Матэвуш Маравецкі|Матэвуша Мазавецкага]]: «''Захоп цывільнага самалёта — гэта беспрэцэдэнтны акт дзяржаўнага тэрарызму, які ня можа застацца беспакараны''»<ref>[https://www.svaboda.org/a/31269523.html «Гэта беспрэцэдэнтны акт дзяржаўнага [[тэрарызм]]у». Міжнародныя рэакцыі на прымусовую пасадку ў Менску самалёта Ryanair], [[Радыё Свабода]], 23 траўня 2021 г.</ref>. Паводле [[Міжнародная амністыя|Міжнароднае амністыі]], міліцыянты рэжыму займаюцца перасьледам лекараў за наданьне першае дапамогі удзельнікам пратэстаў<ref>http://eurasia.amnesty.org/wp-content/uploads/2021/06/belarus-crackdown-on-medics.pdf</ref><ref>{{Cite web|title=У Білорусі режим Лукашенка переслідує медиків за участь в акціях протесту, - Amnesty International|url=https://www.rbc.ua/ukr/news/belarusi-rezhim-lukashenko-presleduet-medikov-1623932725.html|publisher={{артыкул у іншым разьдзеле|РБК-Україна|РБК-Україна|uk|РБК-Україна}}|accessdate=2021-06-17|language=uk}}</ref>. 19 чэрвеня 2021 году прадстаўнікі Беларусі, прызначаныя рэжымам Лукашэнкі, адзіныя з усіх краінаў прагаласавалі супраць рэзалюцыі [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў|ААН]] з заклікам спыніць пастаўкі зброі ў [[М’янма|Мʼянму]], дзе ў выніку перавароту ўладу захапілі вайскоўцы, а ў пратэстах загінула больш за 800 чалавек<ref>[https://www.svaboda.org/a/31315824.html А Беларусь супраць. ААН заклікала спыніць пастаўкі зброі ў Мʼянму і вызваліць палітвязьняў], [[Радыё Свабода]], 19 чэрвеня 2021 г.</ref>. 9 ліпеня 2021 году старшыні камітэтаў у замежных справах парлямэнтаў ЗША, Вялікай Брытаніі, Францыі, Нямеччыны, Ірляндыі, Чэхіі, Польшчы, Эстоніі, Латвіі, Летувы і Ўкраіны назвалі дзеяньні рэжыму Лукашэнкі «кантрабандай людзьмі» ([[Гандаль людзьмі|гандлем людзьмі]]) і выступілі з заклікам забараніць палёты рэйсаў, на якіх мігранты трапляюць у Беларусь дзеля далейшага незаконнага перасячэньня граніцы [[Эўрапейскі Зьвяз|Эўрапейскага Зьвязу]], а таксама ўвесьці санкцыі супраць асобаў і арганізацыяў, замяшаных у кантрабандзе людзей<ref>[https://www.svaboda.org/a/31350416.html Парлямэнтары ЭЗ, Вялікай Брытаніі, Украіны і ЗША заклікалі спыніць палёты самалётаў зь мігрантамі ў Беларусь], [[Радыё Свабода]], 9 ліпеня 2021 г.</ref>. 20 ліпеня 2021 году кіраўнік Міністэрства замежных справаў Летувы [[Габрыелюс Ландсбергіс]] наступным чынам пракамэнтаваў прапанову Лукашэнкі «''не задарма''» спыніць плынь нелегальных мігрантаў празь Беларусь у Летуву: «''Гэта не дапамога, гэта шантаж. Ад тэрарыстычнага рэжыму на іншае і не разьлічваем. Адказ просты — калі Менск ня спыніцца і працягне дастаўляць мігрантаў, Летува прапануе новыя санкцыі''»<ref>[https://www.svaboda.org/a/31367905.html Кіраўнік МЗС Літвы: «Заявы Лукашэнкі? Ад тэрарыстычнага рэжыму на іншае не разьлічваем»], [[Радыё Свабода]], 20 ліпеня 2021 г.</ref>. 17 верасьня 2021 году рэжым Лукашэнкі ліквідаваў [[Таварыства беларускай школы]]<ref>[https://www.svaboda.org/a/31462039.html Таварыства беларускай школы зьліквідавалі на ягонае 100-годзьдзе], [[Радыё Свабода]], 17 верасьня 2021 г.</ref>, 24 верасьня — [[Згуртаваньне беларусаў сьвету Бацькаўшчына]]<ref>[https://www.svaboda.org/a/31476130.html Вярхоўны суд ліквідаваў ЗБС «Бацькаўшчына»], [[Радыё Свабода]], 24 верасьня 2021 г.</ref>, 1 кастрычніка — [[Саюз беларускіх пісьменьнікаў]]<ref>[https://www.svaboda.org/a/31487361.html Вярхоўны суд ліквідаваў Саюз беларускіх пісьменьнікаў, які дзейнічае з 1934 году], [[Радыё Свабода]], 1 кастрычніка 2021 г.</ref>, 8 лістапада — [[Таварыства беларускай мовы імя Францішка Скарыны]]<ref>[https://www.svaboda.org/a/31550712.html Вярхоўны суд ліквідаваў Таварыства беларускай мовы], [[Радыё Свабода]], 8 лістапада 2021 г.</ref>. 30 лістапада 2021 году ў інтэрвію расейскаму прапагандысту Дзьмітрыю Кісялёву Лукашэнка засьведчыў, што «''мне [[Уладзімер Пуцін|Пуцін]] кажа „дзякуй табе за [[Расейская мова|расейскую мову]]“''», і дадаў: «''Назаві яшчэ адну такую краіну, дзе расейская мова разьвіваецца на шкоду нацыянальнай''»<ref>[https://www.svaboda.org/a/31590738.html Лукашэнка прызнаў, што расейская мова разьвіваецца ў Беларусі на шкоду беларускай], [[Радыё Свабода]], 2 сьнежня 2021 г.</ref>. 6 кастрычніка 2021 году Ўладзімер Асечкін, заснавальнік расейскага праекту [[Gulagu.net]] — дзе раней апублікавалі відэаархіў расейскай Фэдэральнай службы выкананьня пакаранняў зь відэафіксацыяй жорсткіх катаваньняў у расейскіх турмах — паведаміў, што мае зьвесткі пра удзел [[Служба вонкавай выведкі Расеі|Службы вонкавай выведкі Расеі]] і іншых спэцслужбаў у катаваньнях у Беларусі<ref>[https://belsat.eu/news/06-10-2021-gulagu-net-rasejskiya-spetssluzhby-dapamagali-belaruskim-u-katavannyah-zhniunya-2020/ Gulagu.net: Расейскія спецслужбы дапамагалі беларускім у катаваннях жніўня-2020], [[Белсат]], 6 кастрычніка 2021 г.</ref>: {{Цытата|Нам вядома, што ў тым ліку байцы атрадаў спэцыяльнага прызначэньня ФСІН перамяшчаліся ў Беларусь для таго, каб ужываць жорсткія, бесчалавечныя мэтады адносна мірных дэманстрантаў}} 11 кастрычніка 2021 году ў [[Нюрнбэрг]]у ([[Нямеччына]]) прайшла праўная канфэрэнцыя «Злачынствы супраць чалавецтва і прызнаньне Лукашэнкі тэрарыстам»<ref>[https://www.svaboda.org/a/31502928.html У Нюрнбэргу пачынаецца канфэрэнцыя аб «злачынствах Лукашэнкі супраць чалавецтва». Ужывую], [[Радыё Свабода]], 11 кастрычнка 2021 г.</ref><ref>[https://www.svaboda.org/a/31503733.html «Стварыць міжнародную працэдуру па разглядзе злачынстваў супраць правоў чалавека ў Беларусі». Чым скончылася канфэрэнцыя ў Нюрнбэргу], [[Радыё Свабода]], 11 кастрычніка 2021 г.</ref>. 18 кастрычніка 2021 году на паседжаньне [[Рада Эўропы|Рады ЭЗ]] на ўзроўні кіраўнікоў МЗС, што праходзіла ў [[Люксэмбург]]у, кіраўнік МЗС Нямеччыны Гайка Маас заявіў, што «Лукашэнка — кіраўнік дзяржаўнай сеткі перавозьнікаў нелегальных мігрантаў»<ref>[https://www.svaboda.org/a/31516151.html Кіраўнік МЗС Нямеччыны: «Лукашэнка — кіраўнік дзяржаўнай сеткі перавозчыкаў нелегальных мігрантаў»], [[Радыё Свабода]], 18 кастрычніка 2021 г.</ref>, а 27 кастрычніка дзяржаўны сакратар па эўрапейскіх справах пры МЗС Францыі Клеман Бон зьвінаваціў сваякоў Аляксандра Лукашэнкі ў арганізаваным гандлі людзьмі, паводле ягоных словаў, мэта рэжыму — аслабіць і разьяднаць ЭЗ<ref>[https://web.archive.org/web/20211027210214/https://svb1234.azureedge.net/a/31532508.html Францыя абвінаваціла сям’ю Лукашэнкі ў арганізаваным гандлі людзьмі], [[Радыё Свабода]], 27 кастрычніка 2021 г.</ref>. 4 лістапада 2021 году старшыня камісіі па міжнародных справах [[Палата прадстаўнікоў Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь|Палаты прадстаўнікоў Нацыянальнага сходу]] [[Андрэй Савіных]] у этэры «Соловьев live» заявіў, што «''[[Аўтаномная Рэспубліка Крым|Крым]] [[De facto|дэ-факта]] і [[De jure|дэ-юрэ]] даўно быў прызнаны беларускім бокам [[Расея|расейскім]]''»<ref>[https://nashaniva.com/?c=ar&i=280105 Савіных: Крым быў прызнаны беларускім бокам расійскім], [[Наша Ніва]], 4 лістапада 2021 г.</ref>. 30 лістапада 2021 году ў інтэрвію расейскаму прапагандысту Дзьмітрыю Кісялёву Лукашэнка заявіў, што "''«Крым дэ-факта, я тады яшчэ сказаў, ня памятаю, быў ужо рэфэрэндум ці не. А пасьля рэфэрэндуму Крым і дэ-юрэ стаў расейскім''», і паведаміў пра пляны наведаць [[Севастопаль]]<ref>[https://www.svaboda.org/a/31587132.html Лукашэнка заявіў, што Крым дэ-юрэ расейскі, і зьбіраецца ў Севастопаль], [[Радыё Свабода]], 30 лістапада 2021 г.</ref>. Адказваючы на пытаньне пра дзеньні ў выпадку, калі краіны NATO перанясуць сваю ядзерную зброю ў Польшчу, Лукашэнка заявіў: «''Тады я прапаную Пуціну вярнуць ядзерную зброю ў Беларусь… Мы дамовімся якую. Тую зброю, якая будзе найбольш эфэктыўнай. Усе хлявы для гэтага як дбайны гаспадар я захаваў''»<ref>[https://www.svaboda.org/a/31586676.html Лукашэнка расказаў, пры якой умове папросіць Пуціна разьмяціць у Беларусі ядзерную зброю], [[Радыё Свабода]], 30 лістапада 2021 г.</ref>. Пазьней з аналягічнай заявай выступіў [[Уладзімер Макей]], а 20 сьнежня 2021 году прэс-сакратар Пуціна [[Дзьмітры Пяскоў]] у адказ на пытаньне пра магчымае размяшчэньне расейскай ядзернай зброі ў Беларусі заявіў: «''Ні для каго не сакрэт, што, безумоўна, разьмяшчэньне розных відаў узбраеньняў каля нашых межаў, якія могуць уяўляць для нас небясьпеку, запатрабуе прыняцьця адпаведных крокаў з тым, каб збалянсаваць сытуацыю. Тут магчымыя самыя розныя варыянты''»<ref>[https://euroradio.fm/kreml-prakamentavau-magchymasc-razmyashchennya-yadzernay-zbroi-u-belarusi Крэмль пракаментаваў магчымасць размяшчэння ядзернай зброі ў Беларусі], [[Эўрапейскае радыё для Беларусі]], 20 сьнежня 2021 г.</ref>. 24 сьнежня 2021 году амбасадар Эўразьвязу ў Беларусі Дырк Шубэль паведаміў, што рэжым Лукашэнкі фактычна адмовіўся атрымаць заходнія вакцыны ад [[Каранавірусная інфэкцыя (2019)|каранавірусу]], якія прапаноўваліся бясплатна<ref>[https://www.svaboda.org/a/31624447.html Улады Беларусі не адказалі на прапанову Эўразьвязу даць заходнія вакцыны ад каранавірусу], [[Радыё Свабода]], 24 сьнежня 2021 г.</ref>. Раней Лукашэнка заявіў, што заходніх вакцынаў у Беларусі ня будзе, бо такія вакцыны патрабуюцца «''оппам''», каб «''ехаць на Захад інструкцыі атрымліваць''»<ref>[https://nashaniva.com/?c=ar&i=280135 Хочаце Pfizer ці Johnson & Johnson? Ёсць «вакцынныя туры»: Польшча, Украіна, Турцыя. Расказваем, колькі яны каштуюць], [[Наша Ніва]], 5 лістапада 2021 г.</ref>. Тым часам 21 сьнежня 2021 год рэжым Лукашэнкі скасаваў абавязковую самаізаляцыю кантактаў першага і другога ўзроўняў, а таксама па прыездах з-за мяжы<ref>[https://www.svaboda.org/a/31618799.html COVID-19. Cкасавалі абавязковую самаізаляцыю кантактаў першага і другога ўзроўняў, а таксама пасьля прыездаў з-за мяжы], [[Радыё Свабода]], 21 сьнежня 2021 г.</ref>, прытым у краіне працягвала дзейнічаць фактычная забарона на выезд беларусаў праз наземныя пункты пропуску, якую афіцыйна тлумачылі менавіта змаганьнем з каранавірусам<ref>[[Наста Захарэвіч|Захарэвіч Н.]] [https://www.svaboda.org/a/31621195.html Лукашэнка зноў перамог каранавірус], [[Радыё Свабода]], 22 сьнежня 2021 г.</ref>. 18 лютага 2022 году ў час асабістай сустрэчы Лукашэнкі з Пуцінам на пытаньне расейскага журналіста да Лукашэнкі, ці зьбіраецца ён быць «вечным прэзыдэнтам Беларусі», той адказаў, што «''зараз мы з старэйшым братам параімся і вырашым''»<ref>[https://nashaniva.com/?c=ar&i=284991 «Зараз мы са старэйшым братам параімся і вырашым». Пра што гаварылі Лукашэнка і Пуцін падчас перамоваў], [[Наша Ніва]], 18 лютага 2022 г.</ref>. У афіцыйнай стэнаграме на сайце Лукашэнкі гэты адказ не апублікавалі, яго таксама няма на сайце [[Беларускае тэлеграфнае агенцтва|БелТА]]<ref>[https://nashaniva.com/?c=ar&i=285056 Сайт прэс-службы Лукашэнкі не апублікаваў яго скандальныя выказванні наконт «старэйшага брата»], [[Наша Ніва]], 20 лютага 2022 г.</ref>. 23 лютага 2022 году прызначаны Лукашэнкам [[Міністэрства абароны Рэспублікі Беларусь|міністар абароны]] [[Віктар Хрэнін]] азначыў Лукашэнку і Пуціна «''нашымі прэзыдэнтамі''»<ref>[https://euroradio.fm/pryznac-ldnr-abo-zahavac-mirny-astravok-nyaprosty-vybar-lukashenki Прызнаць "Л/ДНР" або захаваць "мірны астравок": няпросты выбар Лукашэнкі], [[Эўрапейскае радыё для Беларусі]], 23 лютага 2022 г.</ref>. [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]] 24 лютага 2022 году адкрыта прадэманстравала, што Беларусь знаходзіцца пад поўнай [[акупацыя]]й [[Расея|Расеі]]: у той жа дзень [[Дзяржаўная пагранічная служба Ўкраіны]] засьведчыла, што расейскія войскі атакавалі дзяржаўную граніцу ў тым ліку з тэрыторыі Беларусі, тым часам Лукашэнка — кіраўнік [[Расейская акупацыя Беларусі|расейскай акупацыйнай адміністрацыі Беларусі]] — ня стаў зьняпраўджваць гэтых фактаў, заявіўшы толькі, што беларускія войскі «''не бяруць ніякага ўдзелу ў расейскай спэцапэрацыі ў Данбасе''». Па чым дадаў, што «''нашых войскаў там няма. Але калі трэба будзе, калі гэта будзе неабходна Беларусі і Расеі — яны будуць''»<ref name="Lichtarovic-2022-02-24"/>. 27 лютага 2022 году Лукашэнка прызнаў, што з тэрыторыі Беларусі запусьцілі ракеты па Ўкраіне<ref>[https://www.svaboda.org/a/31726062.html Лукашэнка прызнаў, што з тэрыторыі Беларусі запусьцілі ракеты па Ўкраіне], [[Радыё Свабода]], 27 лютага 2022 г.</ref>. 16 сакавіка 2022 году [[Народнае антыкрызіснае кіраўніцтва|Народнае антыкрызіснае кіраўніцтва (НАК)]] на чале з [[Павал Латушка|Паўлам Латушкам]] выступіла з заявай, у якой назвала Беларусь часова акупаванай тэрыторыяй і заклікала міжнародную супольнасьць даць адпаведную праўную ацэнку<ref>[https://www.svaboda.org/a/31756582.html Латушка заклікаў прызнаць Беларусь тэрыторыяй, часова акупаванай Расеяй], [[Радыё Свабода]], 16 сакавіка 2022 г.</ref>. 17 сакавіка 2022 году [[Сьвятлана Ціханоўская]] на сустрэчы з 27 амбасадарамі краін ЭЗ у [[Жэнэва|Жэнэве]], якія прадстаўляюць свае краіны ў [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў|ААН]], выступіла з заклікам да іх<ref>[https://www.svaboda.org/a/31757924.html Ціханоўская ў ААН заклікала прызнаць Беларусь краінай пад часовай ваеннай акупацыяй], [[Радыё Свабода]], 17 сакавіка 2022 г.</ref>: * вызнаць Беларусь як краіну [[дэ-факта]] часова акупаванай Расеяй; * прыцягнуць Лукашэнку да трыбуналу ў зьвязку з падзеямі ва Ўкраіне; * неадкладна адрэагаваць на катаваньні ў турмах Беларусі і ўмовы ўтрыманьня палітычных вязьняў. * падтрымаць працу міжнароднай плятформы ў зборы довадаў злачынстваў рэжыму і падтрымаць беларускіх праваабаронцаў. 19 сакавіка 2022 году вярхоўны камісар [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў|ААН]] у правах чалавека Мішэль Бачэлетз на 49-й сэсіі Рады ААН у правах чалавека пацьвердзіў факты сэксуальнага гвалтаваньня затрыманых у 2020 годзе пратэстоўцаў у Беларусі з боку супрацоўнікоў сілавых структураў рэжыму Лукашэнкі<ref>[https://www.svaboda.org/a/31760929.html У ААН пацьвердзілі факты сэксуальнага гвалтаваньня затрыманых у 2020 годзе пратэстоўцаў у Беларусі], [[Радыё Свабода]], 19 сакавіка 2022 г.</ref>. У траўні 2022 году нямецкі гісторык Фэлікс Акерман, супрацоўнік Нямецкага гістарычнага інстытуту ў Варшаве, напісаў у [[Frankfurter Allgemeine Zeitung]] пра сыстэматычны перасьлед беларускамоўных кніг і іх выдаўцоў: «''Апарат бясьпекі Лукашэнкі, расправіўшыся з арганізацыямі грамадзянскай супольнасьці, якія былі апорай пратэсту супраць рэжыму, цяпер узяўся змагацца зь беларускай мовай, якая лічыцца сымбалем пратэсту, бо чыноўнікі ў адміністрацыі, дзяржбясьпецы і на тэлевізіі размаўляюць па-расейску''»<ref>[https://www.svaboda.org/a/31859632.html Кніга па-беларуску стала «рэальнай пагрозай дзяржаўнаму парадку». Нямецкі гісторык пра перасьлед кнігавыданьня ў Беларусі], [[Радыё Свабода]], 20 траўня 2022 г.</ref>. == Генацыд беларусаў == 6 лістапада 2021 году сакратар [[Рада Беларускай Народнай Рэспублікі|Рады Беларускай Народнай Рэспублікі]] дацэнт Катэдры дзяржаўнага кіраваньня {{Артыкул у іншым разьдзеле|Флорыдзкі Атлянтычны ўнівэрсытэт|Флорыдзкага Атлянтычнага ўнівэрсытэту|en|Florida Atlantic University}} доктар Паліна Прысмакова зьвярнула ўвагу на мэтанакіраваны [[генацыд]] [[Беларусы|беларусаў]] з боку прарасейскага рэжыму Лукашэнкі<ref>[https://www.radabnr.org/%D0%BF%D0%B0%D0%BB%D1%96%D0%BD%D0%B0-%D0%BF%D1%80%D1%8B%D1%81%D0%BC%D0%B0%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D0%B0-%D0%BF%D1%80%D0%B0-%D0%BF%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D1%8B%D0%BA%D1%83-%D0%BB%D1%83%D0%BA%D0%B0%D1%88/ Паліна Прысмакова пра палітыку Лукашэнкі падчас пандэміі COVID-19: «генацыд беларускага народу»], [[Рада Беларускай Народнай Рэспублікі]], 6 лістапада 2021 г.</ref>: {{Цытата|Сёньня, калі Беларусі прапаноўваецца гуманітарная дапамога вакцынамі, напрыклад, польскім урадам, а Міністэрства аховы здароўя адмаўляецца яе прымаць, мы можам казаць пра масавае выкарыстанне [[Пандэмія каранавіруснай інфэкцыі (2019)|COVID-19]] як біялягічнай зброі для пашкоджаньня беларускай нацыі. Паводле пункту «C» Канвэнцыі пра генацыд ААН, генацыд — гэта «наўмыснае стварэньне жыцьцёвых умоваў для групы, каб мэтанакіравана фізычна зьнічыць яе цалкам ці часткова»}} 23 сьнежня 2021 году адвакат, праваабаронца, спэцыяліст у міжнародным крымінальным праве Томаш Віліньскі падаў у Нацыянальную пракуратуру [[Варшава|Варшавы]] апавяшчэньне аб падазрэньні ў злачынствах, учыненых Аляксандрам Лукашэнкам і некаторымі асобамі зь ягонага атачэньня. Найсур’ёзьнейшыя зь зьвінавачваньняў — генацыд і злачынствы супраць чалавечнасьці. Абгрунтаваньне апавяшчэньня складаецца з больш як 160 старонак, дадатак — з 10 тысячаў старонак<ref>[https://www.svaboda.org/a/31623297.html Заява ў польскую пракуратуру з абвінавачаньнем Лукашэнкі ў генацыдзе і злачынствах супраць чалавечнасьці налічвае тысячы старонак], [[Радыё Свабода]], 23 сьнежня 2021 г.</ref>. == Ацэнкі == У сваёй рэзалюцыі ў падтрымку народа Беларусі й яго дэмакратычных памкненьняў 20 красавіка 2021 году [[Кангрэс ЗША]] асудзіў фальсыфікацыі на выбарах і наступныя жорсткія рэпрэсіі супраць мірных дэманстрантаў, а сам рэжым назваў нелегітымным<ref>{{Cite web|last=Тихомирова|first=Ольга|date=2021-04-21|title=Конгресс США призвал к новым выборам в Беларуси|url=https://www.dw.com/ru/%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D1%80%D0%B5%D1%81%D1%81-%D1%81%D1%88%D0%B0-%D0%BF%D1%80%D0%B8%D0%B7%D0%B2%D0%B0%D0%BB-%D0%BA-%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8B%D0%BC-%D0%B2%D1%8B%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%B0%D0%BC-%D0%B2-%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%B8/a-57273530|url-status=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210422073103/https://www.dw.com/ru/конгресс-сша-призвал-к-новым-выборам-в-беларуси/a-57273530|archivedate=2021-04-22|accessdate=2021-04-22|аўтар=Ольга Тихомирова.|publisher=[[Нямецкая хваля]]|language=ru}}</ref>. 10 чэрвеня 2021 году [[Эўрапарлямэнт]] прыняў рэзалюцыю (за яе прагаласавалі 626 дэпутатаў, 16 былі супраць, 36 устрымаліся), у якой сярод іншага назваў [[Захоп рэйсу Ryanair 4978|захоп рэйсу Ryanair 4978]] «''жахлівым актам''», які парушае міжнародныя законы, і «''актам дзяржаўнага тэрарызму''»<ref>[https://www.svaboda.org/a/31300942.html Эўрапарлямэнт прыняў рэзалюцыю па Беларусі з заклікам да новых санкцый], [[Радыё Свабода]], 10 чэрвеня 2021 г.</ref>. Прафэсарка Ганна Энгелькінг, этноляг Інстытуту славістыкі [[Польская акадэмія навук|Польскай акадэміі навук]], заўважае, што ўзровень рэпрэсіяў, які зараз вытрымлівае беларускае грамадзтва, можна параўнаць толькі з узроўнем рэпрэсіяў часоў фашысцкай акупацыі краіны, і што ў Польшчы 1980-х гадоў такога беспрэцэдэнтнага ўзроўню рэпрэсіяў не было<ref>[https://www.svaboda.org/a/31375153.html Прафэсар Польскай акадэміі навук: «Новае беларускае пакаленьне — фэнамэнальнае ўвасабленьне эўрапейскасьці»], [[Радыё Свабода]], 24 ліпеня 2021 г.</ref>. 7 жніўня 2021 году нямецкі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Bild||en|Bild}}, адно з найбольш папулярных выданьняў Эўропы, апублікаваў артыкул пад назвай «Аляксандар Лукашэнка — дзяржаўны тэрарыст»<ref>Röpcke J., Mößbauer K. [https://www.bild.de/politik/ausland/politik-ausland/alexander-lukaschenko-der-staats-terrorist-77316982.bild.html Alexander Lukaschenko — Der Staats-Terrorist], [[Bild]], 7 жніўня 2021 г.</ref>. «''З моманту зладжанай ім фальсыфікацыі на выбарах, якія адбыліся роўна год таму ў Беларусі, Лукашэнка ўсё больш жорстка ставіцца да свайго народа''», — адзначае выданьне. «''Катаваньні, забойствы, перасьлед апазыцыі і сродкаў масавай інфармацыі, згон самалётаў, а цяпер і злоўжываньні бежанцамі''», — пералічвае Bild злачынствы Лукашэнкі<ref>[https://espreso.tv/nimetskiy-bild-nazvav-lukashenka-derzhavnim-teroristom Німецький Bild назвав Лукашенка «державним терористом»], [[ЕСПРЕСО]], 8 жніўня 2021 г.</ref>. У верасьні 2021 году на [[Генэральная Асамблея ААН|Генэральнай Асамблеі ААН]] прэзыдэнты Польшчы, Летувы і Латвіі асудзілі рэжым Лукашэнкі, а кіраўнік Летувы [[Гітаўтас Наўседа]] адзначыў: «''Безадказныя дзеяньні беларускага рэжыму могуць зрабіць значна большы ўплыў на міжнародную бясьпеку. Мы былі сьведкамі гэтага 23 траўня, калі быў учынены згон і прымусовая пасадка самалёта авіякампаніі Ryanair. Гэта было яўнае парушэньне міжнароднага права. Такія дзеяньні павінны разглядацца як акт спансаванага дзяржавай тэрарызму''»<ref>[https://www.svaboda.org/a/31472293.html Прэзыдэнты Польшчы, Літвы і Латвіі асудзілі рэжым Лукашэнкі на Генасамблеіі ААН], [[Радыё Свабода]], 22 верасьня 2021 г.</ref>. 16 кастрычніка 2021 году галоўны рэдактар і генэральны дырэктар расейскай газэты «[[Комсомольская правда]]» Ўладзімер Сунгоркін засьведчыў: «''Год таму ён [Аляксандар Лукашэнка] рэальна быў вельмі блізкім да страты ўлады. Я лічу, што адзіная сіла, якая яго выратавала, — гэта была Расея''»<ref>[https://news.zerkalo.io/economics/4376.html?tg Сунгоркин про Лукашенко: Главная его цель — сохранить власть, никуда он не уйдет], [[TUT.BY]], 16 кастрычніка 2021 г.</ref>. 17 сьнежня 2021 году прэс-сакратар кіраўніка Расеі [[Уладзімер Пуцін|Ўладзімера Пуціна]] [[Дзьмітры Пяскоў]] заявіў, што «''беларусам вельмі пашанцавала, што мы побач''» і дадаў, што без Расеі Беларусь «''хутка б ператварылі невядома ў што <…> нават бы не ва Ўкраіну, было б горш''»<ref>[https://news.zerkalo.io/economics/7392.html?tg Песков: Белорусам очень повезло, что есть мы рядом], [[TUT.BY]], 17.12.2021 г.</ref>. Яшчэ ў чэрвені 2021 году пасол Расеі [[Яўген Лук'янаў]] наступным чынам пракамэнтаваў зьніжэньне прарасейскіх настрояў у Беларусі праз расейскую падтрымку рэжыму Лукашэнкі: «''Расея — гэта не дзяўчына, каб усім падабацца. Любіць нас ня трэба. …Вам рыхтавалі звычайны лёс краіны, дзе перамагла каляровая рэвалюцыя. Вам спадабалася ва Ўкраіне? Значыць, гэта ваша пазыцыя, вы на тым баку барыкады, а я на другім''»<ref>[https://www.svaboda.org/a/31300559.html «Расея не дзяўчына, каб усім падабацца». Пасол Лукʼянаў пра настроі беларусаў, палітвязьняў і трыкалёр], [[Радыё Свабода]], 10 чэрвеня 2021 г.</ref>. 9 сакавіка 2022 году экс-прэм’ер Украіны [[Арсень Яцанюк]] даў наступную характарыстыку Лукашэнку і яго рэжыму<ref>[[Ганна Соўсь]], [https://www.svaboda.org/a/31744803.html Экс-прэм’ер Украіны беларусам: Лукашэнка цяпер ніхто, завяршыце, што распачалі два гады таму], [[Радыё Свабода]], 9 сакавіка 2022 г.</ref>: {{Цытата|Лукашэнка ніколі ня быў самастойным палітыкам. Цяпер ён стаў вайсковым злачынцам. І Лукашэнка зьнішчыў сваю краіну, ён кінуў Беларусь пад ногі Пуціна. І такім ён увойдзе ў сусьветную гісторыю, якая запіша яго калябарацыяністам, здраднікам сваёй краіны і свайго народу. <…> Таму ўвогуле сталася так, што фактычна Расея праз Лукашэнку зьдзейсьніла анэксію Беларусі. Сёньня Беларусь анэксаваная Расеяй. Мажліва, што не юрыдычна, але фактычна так.}} Юрыст, сябра [[Каардынацыйная рада (Беларусь)|Каардынацыйнай рады]] [[Міхаіл Кірылюк]] 28 чэрвеня 2022 году азначыў рэжым Лукашэнкі ў Беларусі як гібрыдную расейскую [[Калёнія (залежная тэрыторыя)|калёнію]] і раскрытыкаваў рэакцыю на яго з боку суседніх дзяржаваў — Эўрапейскага Зьвязу і Ўкраіны<ref>Кірылюк М. [https://belsat.eu/news/28-06-2022-belarusy-ne-zrabili-vybar-pamizh-ez-i-rf-geta-hlusnya/ Беларусы не зрабілі выбару паміж ЕЗ і РФ? Гэта хлусня], [[Белсат]], 28 чэрвеня 2022 г.</ref>: {{Цытата|Нам, беларусам, балюча і непрыемна гэта прызнаваць, але мы, на жаль, на сёньня не незалежная дзяржава, а гібрыдная расейская калёнія, якую імпэрыя ня хоча адпускаць. Парадокс, але тое ж самае няёмка прызнаваць і ЭЗ, і Ўкраіне. Давядзецца з гэтым нешта зрабіць, калі ў цэнтры Эўропы — гібрыдная калёнія. Зусім іншая справа, калі сказаць, што гэта проста беларусы такія нязграбныя, не змаглі голымі рукамі Пуціна перамагчы, якога ўвесь сьвет прывык дзесяцігодзьдзямі бокам абыходзіць, вочы заплюшчваць і нафту купляць. Але заяц, хоць ты яго тысячу разоў качкай назаві, не паляціць. Таму мы і лічым, што на нашых суседзях — ЭЗ, Украіне — у нейкай ступені нават больш адказнасьці за сёньняшнюю вайну, чым на беларусах. Паколькі яны валодаюць несувымерна большым рэсурсам — і грашовым, і вайсковым, — чым беларусы. «Каму больш дадзена, з таго больш і спытаецца». Лука, 12:48. Таму мы другі год і зьвяртаемся да сьвету з просьбай аб дапамозе.}} == Глядзіце таксама == * [[Апошняя дыктатура Эўропы]] * [[Прапаганда ў Беларусі]] * [[Сьпіс загінулых падчас акцыяў пратэсту ў Беларусі (2020—2021)]] * [[Рэжым Вішы]] * [[Рэжым чорных палкоўнікаў]] == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * Рудлінг П. А. [https://web.archive.org/web/20180127200429/http://journal.palityka.org/wp-content/uploads/2015/04/14-2010_05_Rudling.pdf Лукашэнка і «чырвонакарычневыя»: дзяржаўная ідэалогія, ушанаванне мінулага і палітычная прыналежнасць] // Палітычная сфера. № 14, 2010. С. 90—113. == Вонкавыя спасылкі == * [https://www.svaboda.org/a/30789619.html «Рэжым Лукашэнкі хісткі, як ніколі раней». Цытаты зь міжнароднай прэсы], [[Радыё Свабода]], 18 жніўня 2020 г. * [https://www.svaboda.org/a/30894334.html «Рэжым Лукашэнкі злачынны». Вядоўца Дзьмітры Шэпелеў адгукнуўся на пабіцьцё ягонага сябра Максіма Харошына], [[Радыё Свабода]], 15 кастрычніка 2020 г. * Яраслаў Сцешык, [https://belsat.eu/in-focus/23-02-2021-prapaganda-nyanavistsi-na-dzyarzhaunym-telebachanni/ Прапаганда нянавісці на дзяржаўным тэлебачанні], [[Белсат]], 23 лютага 2021 г. * [https://www.svaboda.org/a/31156396.html Латушка прапануе Захаду прызнаць рэжым Лукашэнкі тэрарыстычным і стварыць трыбунал для расьсьледаваньня злачынстваў улады], [[Радыё Свабода]], 17 сакавіка 2021 г. * [https://www.svaboda.org/a/31239465.html «Рэжым Лукашэнкі крадзе грошы ў беларусаў»,— Цапкала абвінаваціў улады ў вывадзе бюджэтных сродкаў у афшоры. ВІДЭА], [[Радыё Свабода]], 5 траўня 2021 г. * [https://www.svaboda.org/a/31276932.html «Рэжым Лукашэнкі пагражае міжнароднай бясьпецы». У парлямэнце Ўкраіны падрыхтавалі заяву па Беларусі], [[Радыё Свабода]], 27 траўня 2021 г. * [[Віталь Цыганкоў]], [https://www.svaboda.org/a/31356883.html Галоўная праблема беларусаў не Лукашэнка, а Пуцін, — Віталь Портнікаў], [[Радыё Свабода]], 14 ліпеня 2021 г. * [https://www.svaboda.org/a/31603031.html Ва Ўкраіне дасьледавалі, як Расея дапамагала Лукашэнку легітымізаваць ягоную ўладу пасьля выбараў у 2020 годзе], [[Радыё Свабода]], 10 сьнежня 2021 г. * [https://nashaniva.com/?c=ar&i=281866&fbclid=IwAR1w_k5BIivcPX3SavQgh45zJMJM3RMJKOQUyuxkNEhtWJa7Gqgzq8uUHzs Саша Філіпенка: «Мы цяпер змагаемся не толькі з рэжымам Лукашэнкі, але і з Расіяй у яго за спінай»], [[Наша Ніва]], 17 сьнежня 2021 г. * [https://www.svaboda.org/a/31672943.html Як улада Лукашэнкі выкараняла беларускую мову. 10 фактаў і прыкладаў з гісторыі], [[Радыё Свабода]], 26 студзеня 2022 г. * [[Сяргей Дубавец]], [https://www.svaboda.org/a/31742497.html Як «беларуская» ўлада ператварылася ў акупацыю і ўсім нам стала сорамна, — Дубавец], 8 сакавіка 2022 г. * [[Дзьмітры Гурневіч]], [https://www.svaboda.org/a/31763222.html Як Лукашэнка паўтара года ўцягваў Беларусь у вайну. Храналёгія, якая ўсё тлумачыць], 21 сакавіка 2022 г. * [https://www.svaboda.org/a/31859632.html Кніга па-беларуску стала «рэальнай пагрозай дзяржаўнаму парадку». Нямецкі гісторык пра перасьлед кнігавыданьня ў Беларусі], [[Радыё Свабода]], 20 траўня 2022 г. * [[Дзьмітры Гурневіч]], [https://www.svaboda.org/a/31896294.html Беларусь — расейская калёнія, а Лукашэнка — марыянэтка Пуціна, — ляўрэатка Пулітцэраўскай прэміі Эн Эплбаўм], [[Радыё Свабода]], 13 чэрвеня 2022 г. {{Гісторыя Беларусі}} {{Палітычны крызіс у Беларусі}} [[Катэгорыя:Гісторыя Беларусі (пасьля 1990 году)]] [[Катэгорыя:Зьявіліся ў 1994 годзе]] [[Катэгорыя:1994 год у Беларусі]] [[Катэгорыя:Лукашэнкі]] 6jl0kq9flvxezgrpkwcg67hldcoucbi 0 236284 2329588 2170061 2022-07-24T07:57:08Z W 11741 W перанёс старонку [[Слуцкі райвыканкам]] у [[Слуцкі раённы выканаўчы камітэт]]: +[[Вікіпэдыя:Пагадненьні па назвах артыкулаў]]: «Асноўны артыкул зьмяшчаецца на старонцы з разгорнутай назвай, а на старонцы з адпаведнай абрэвіятурай робіцца перанакіраваньне на асноўную». wikitext text/x-wiki {{Асноўны артыкул|Выканаўчы камітэт}} '''Слуцкі раённы выканаўчы камітэт''' (скарочана '''Слуцкі райвыканкам''') &mdash; выканаўчы камітэт у [[Слуцкі раён|Слуцкім раёне]]. Падпарадкаваны [[Менскі аблвыканкам|Менскаму аблвыканкаму]], але старшыню райвыканкома прызначае асабіста [[прэзыдэнт Беларусі]]. Разьмешчаны па адрасе: м. [[Слуцак]]. == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{ВКБ}} [[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада]] [[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада Беларусі]] [[Катэгорыя:Выканаўчыя камітэты Менскае вобласьці]] [[Катэгорыя:Выканаўчыя камітэты Беларусі]] [[Катэгорыя:Раённыя выканаўчыя камітэты Беларусі]] [[Катэгорыя:Раённыя выканаўчыя камітэты Менскае вобласьці]] [[Катэгорыя:Слуцкі раён]] j7es4r3hxovctf8xjbe3abu1gfgowjy 0 236314 2329586 2315308 2022-07-24T07:55:39Z W 11741 W перанёс старонку [[Лёзьненскі райвыканкам]] у [[Лёзьненскі раённы выканаўчы камітэт]]: +[[Вікіпэдыя:Пагадненьні па назвах артыкулаў]]: «Асноўны артыкул зьмяшчаецца на старонцы з разгорнутай назвай, а на старонцы з адпаведнай абрэвіятурай робіцца перанакіраваньне на асноўную». wikitext text/x-wiki {{Асноўны артыкул|Выканаўчы камітэт}} '''Лёзьненскі раённы выканаўчы камітэт''' (скарочана '''Лёзьненскі райвыканкам''') — выканаўчы камітэт у [[Лёзьненскі раён|Лёзьненскім раёне]]. Падпарадкаваны [[Віцебскі аблвыканкам|Віцебскаму аблвыканкаму]], але старшыню райвыканкаму прызначае асабіста [[прэзыдэнт Беларусі]]. Разьмешчаны па адрасе: м. [[Лёзна]]. == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{ВКБ}} [[Катэгорыя:Раённыя выканаўчыя камітэты БССР]] [[Катэгорыя:Раённыя выканаўчыя камітэты СССР]] [[Катэгорыя:Раённыя выканаўчыя камітэты Віцебскае вобласьці]] [[Катэгорыя:Лёзьненскі раён]] qgrlzi4ojfo1km67ru4fti0tpes2jyg 0 239062 2329504 2315868 2022-07-23T13:17:13Z Gleb Leo 58574 wikitext text/x-wiki {{Песьня | назва = Мы идём широкими полями | год = 1943 | беларуская_назва = Мы ідзём шырокімі палямі | кампазытар = [[Міхаіл Давыдаў]] | аўтар = [[Анатоль Фляўмэ]] | напісаная = чэрвень 1943 | жанр = вайсковы марш | мова = [[расейская мова]] | студыя = [[Імпэрскае міністэрства народнай асьветы і прапаганды]] | альбом = [[Сьпеўнік добраахвотніка|Песенник добровольца]] | выява = Песенник_добровольца._3-я_старонка.jpg | подпіс_выявы = Ноты зь «[[Сьпеўнік добраахвотніка|Песенника добровольца]]» | запісаная = | працягласьць = ≈3:00—4:00 хвіліны | тып = вайсковая песьня }} '''«Мы ідзём шыро́кімі паля́мі»''' ({{Мова-ru|Мы идём широкими полями}}), '''«Мы ідзём»''' ({{Мова-ru|Мы идем}})<ref>[https://propagandahistory.ru/136/ROA-Pesennik-dobrovoltsa/ РВА: Сьпеўник добраахвотніка, скан (propagandahistory.ru)]</ref> — марш [[Расейская вызваленчая армія|Расейскай вызваленчай арміі]], [[Расейскі калябарацыянізм у Другой сусьветнай вайне|якая ваявала на баку Нямеччыны]] за вызваленьне [[Расея|Расеі]] ад [[Бальшавікі|бальшавізму]]. Тэкст напісаў [[Анатоль Фляўмэ]] (пад псэўданімам А. Флораў) у чэрвені 1943 году, аўтар музыкі — [[Міхаіл Давыдаў]]<ref name="nts">Р. Полчанинов. — ''[http://www.russkije.lv/ru/journalism/read/r-polchaninov-flaume/ Анатолий Яковлевич Флауме (1912—1989)]''. — За свободную Россию. Июнь 2004.</ref>. Песьня была запісаная на [[Пласьцінка|кружэлку]] ў [[Бэрлін|Бэрліне]] ў аддзеле прапаганды «Вінэце» нямецкага [[Імпэрскае міністэрства народнай асьветы і прапаганды|Міністэрства прапаганды]]<ref name="nts" />. Песьня таксама вядомая як '''«Марш РВА»''' ({{Мова-ru|Марш РОА}})<ref>[https://lyricsworld.ru/Valaam/Marsh-ROA-253284.html Текст песни Валаамъ - Марш РОА (lyricsworld.ru)]</ref><ref>[http://testicanzoni.mtv.it/testi-%D0%9C.%D0%94.%D0%9F._32636650/testo-%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%88-%D0%A0%D0%9E%D0%90-66628313 Марш РОА (Testo) - М.Д.П. - MTV Testi e canzoni]{{Недаступная спасылка|date=May 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> ды '''«Гімн РВА»''' ({{Мова-ru|Гимн РОА}})<ref name=":0">{{Артыкул|загаловак=«Мы идём широкими полями»: какие песни пели в армии генерала Власова|мова=ru|аўтар=Тимур Сагдиев.|выданьне=Русская семерка|спасылка=https://russian7.ru/post/my-idyom-shirokimi-polyami-kakie-pesni/}}</ref>. == Гісторыя == [[Анатоль Фляўмэ|Фляўмэ]], сям’я якога эмігравала з Расеі ў [[Латвія|Латвію]] па [[Грамадзянская вайна ў Расеі|Грамадзянскай вайне]], навучаўся на філялягічным факультэце [[Латвійскі ўнівэрсытэт|Латвійскага ўнівэрсытэту]], быў удзельнікам студэнцкага таварыства «Рутэніі». У аснову маршу [[Расейская вызваленчая армія|РВА]] ён паклаў свой верш «''Той, хто верны нашаму дэвізу''» ({{Мова-ru|Тот, кто верен нашему девизу}})<ref>[http://www.russkije.lv/ru/lib/read/ruthenia_v_mirnoj_rige.html В мирной Риге]</ref>, апублікаваны ў [[Рыга|Рызе]] ў 1939 годзе ў паэтычным зборніку «''Сьпеўнік Рутэніі''» ({{Мова-ru|Песенник Рутении}})<ref>[[Юпп, Михаил Евсеевич|Михаил Юпп]]. ''Мы идём на бой''. — 12 апреля 2002. См. pseudology.org/POA/Upp_maschPOA.htm</ref>. Паводле гісторыка Барыса Раўдзіна, песьня ў паэтычным і зьместавым пляне лепшая за больш раньнія маршы [[Расейскі калябарацыянізм у Другой сусьветнай вайне|расейскіх калябарацыяністаў]]<ref>См. стр. 70. [https://books.google.ru/books?id=ImxgAAAAMAAJ На подмостках войны. Русская культурная жизнь Латвии времен нацистской оккупации (1941—1944)]. / Борис Равдин; The Department of Slavic Languages and Literatures. Stanford University. — Stanford, 2005. — 318 c., илл. — (Stanford Slavic Studies. Vol. 26.).</ref>. [[Файл:Песенник добровольца. 4-я старонка.jpg|зьлева|значак|Тэкст песьні са «[[Сьпеўнік добраахвотніка|Сьпеўніка добраахвотніка]]»]] [[Трэці Райх|Немцы]] распаўсюджвалі тэкст маршу на ўлётках і плякатах<ref name="nts2">Р. Полчанинов. — ''[http://www.russkije.lv/ru/journalism/read/r-polchaninov-flaume/ Анатолий Яковлевич Флауме (1912—1989)]''. — За свободную Россию. Июнь 2004.</ref>. У зборніку «Сьпеўніку добраахвотніка» ({{Мова-ru|Песенник добровольца}}), выдадзеным у 1943 годзе ў [[Нарва (горад)|Нарве]], былі апублікаваныя ноты<ref>[http://propagandahistory.ru/136/ROA-Pesennik-dobrovoltsa/ РОА: Песенник добровольца. Пропаганда Третьего Рейха. История пропаганды]</ref>. Упершыню песьня прагучала 22 жніўня 1943 году на [[Пскоў|пскоўскім]] радыё пад час параду, у якім удзельнічала першая [[гвардзейская брыгада РВА]]<ref>{{Артыкул|загаловак=Первый гвардейский батальон РОА|мова=ru|год=2016|аўтар=Васильев М. В.|выпуск=44|выданьне=Псков. Научно-практический, историко-краеведческий журнал|issn=2219-7923|старонкі=167|спасылка=https://cyberleninka.ru/article/n/pervyy-gvardeyskiy-batalon-roa}}</ref>. Дзяяч [[Народна-працоўны саюз расейскіх салідарыстаў|Народна-працоўнага зьвязу]] Расьціслаў Палчанінаў, які наведаў акупаваны [[Пскоў]] у 1943 годзе, успамінаў, што пасьля прыезду ў мястэчка [[Генэрал|генэрала]] [[Андрэй Уласаў|Ўласава]] мясцовы радыёвузел штодзень граў марш [[Расейская вызваленчая армія|РВА]]<ref>[http://www.world-war.ru/rabota-upravleniya-propagandy-v-pskove/ Вторая Мировая Война. | Работа управления пропаганды в Пскове]</ref>. Напрыканцы 1944 году на старонках газэты РВА «Заря» ({{Мова-be|Заранак}}) была апублікаваная песьня пад назвай «Мы идём…» ({{Мова-be|Мы ідзём…}})<ref>{{Артыкул|загаловак=Мы идём на бой. Спор о Власовской Армии|аўтар=Михаил Юпп.|год=12 красавіка 2002|спасылка=http://www.pseudology.org/POA/Upp_maschPOA.htm|мова=ru}}</ref>. У 1945 годзе пад час [[Праскае паўстаньне (1945)|Праскага паўстаньня]] [[Першая дывізія РВА]] падняла [[Сьцяг Расеі|бела-сіне-чырвоны сьцяг]], выступіўшы супраць [[Трэці Райх|Нямеччыны]]. У ейным маршы тады зьявіўся новы куплет:<ref>{{Артыкул|загаловак=Разоблачение мифа о "власовском флаге"|год=2011-08-29|аўтар=zeleninsergey.|спасылка=https://zeleninsergey.livejournal.com/25767.html}}</ref> {{Цытата|Мы идем, над нами флаг трехцветный,<br>Льется песня по родным полям.<br>Наш мотив подхватывают ветры<br>И несут к московским куполам!<br>}} === Па вайне === Песьню выконвалі хор «Валаам»<ref>[https://ruslania.com/ru/muzyka/222704-ternistyj-put-borby-i-muki-pesni-belogo-dvizhenija-i-russkogo-zarubezhja/ CD «Тернистый путь борьбы и муки. Песни Белого движения и Русского Зарубежья» (2004)]</ref>, расейскі [[Рок супраць камунізму|РСК]]-гурт «[[М.Д.П.]]», гурт «Садко». Расейскі філёзаф [[Ігар Чубайс]] у 2016 годзе казаў, што марш РВА яму «карцее слухаць яшчэ й яшчэ» ({{Мова-ru|хочется слушать ещё и ещё}})<ref>[http://www.lgz.ru/article/-27-6605-12-07-2017/trezubets-na-fone-trikolora/ Трезубец на фоне триколора]</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20170917171754/http://m.echo.msk.ru/blogs/detail.php?ID=1758228 За Родину, против Сталина! (Еще раз о генерале Власове)]</ref>. == Мастацкасьць == У мэлёдыі выразна адчуваецца савецкі ўплыў, акрамя таго, аўтар тэксту [[Анатоль Фляўмэ]] ўжывае слова «''таварыш''» ({{Мова-ru|товарищ}}), зьвяртаючыся да слухача. У той жа час уласаўцы абяцаюць перамагчы «''чырвоны гвалт''» ({{Мова-ru|красное насилье}}) і «''будаваць новую Расею''» ({{Мова-ru|строить новую Россию}}). У тэксьце адчуваецца фаталізм — згадваюцца «сьціхнутыя пажарышчы» ({{Мова-ru|тлеющих пажарищ}}), «грозныя бедзтвы» ({{Мова-ru|грозных бедствий}}), «суровая вайна» ({{Мова-ru|суровая война}}). Пад час напісаньня дадзенае песьні Фляўмэ перапрацаваў адзін са сваіх даваенных вершаў<ref name=":0" />. Ніжэй прыведзеныя ўрыўкі зь песьні й таго даваеннага верша. {{Слупок-пачатак}} {{Слупок-2}} ;«Мы идём.» (1943) Марш вперёд, железными рядами<br> В бой за Родину, за наш народ!<br> Только вера двигает горами,<br> Только смелость города берёт!<br> {{Слупок-2}} ;«Тот, кто верен нашему девизу» (1939) Что бы в жизни ни случилось с нами, —<br> Будем с верою глядеть вперёд,<br> Ибо вера двигает горами,<br> Ибо смелость города берёт!<br> {{Слупок-канец}} Аўтарам музыкі пазначаны [[Міхаіл Давыдаў]], хаця гэта мэлёдыя папулярнае «''Песьні пра Радзіму''» ({{Мова-ru|Песня о Родине}}) [[Ісак Дунаеўскі|Ісака Дунаеўскага]] й [[Васілі Лебедзеў-Кумач|Васілія Лебедзева-Кумача]] («''Шырака краіна мая родная…''» ({{Мова-ru|Широка страна моя родная…}}), 1936). Параўнаць таксама можна зь «Песьня абаронцаў [[Масква|Масквы]]» ({{Мова-ru|Песняй защитников Москвы}}; 1941), яны блізкія тэкстам:<ref name=":1">[http://a-pesni.org/grvojna/bel-emigr/myidem.php МЫ ИДЕМ ШИРОКИМИ ПОЛЯМИ! (1944)]</ref> {{Слупок-пачатак}} {{Слупок-2}} ;«Мы идём.» (1943) Марш вперёд, железными рядами<br> В бой за Родину, за наш народ!<br> Только вера двигает горами,<br> Только смелость города берёт! {{Слупок-2}} ;«Песня защитников Москвы» (1941) В атаку стальными рядами<br> Мы поступью твердой идем.<br> Родная столица за нами,<br> Врагам преградим путь огнем. {{Слупок-канец}} == Тэкст == {{Слупок-пачатак}}{{Слупок-4}} ;Паводле «[[Сьпеўнік добраахвотніка|Песенника добровольца]]» (1943)<ref>[https://propagandahistory.ru/pics/2011/11/1321092342_c756.jpg Скан тэксту]</ref> Мы идем широкими полями<br> На восходе утренних лучей.<br> Мы идем на бой с большевиками<br> За свободу Родины своей.<br> Прыпеўка: Марш вперед, железными рядами<br> В бой за Родину, за наш народ!<br> Только вера двигает горами,<br> Только смелость города берет!<br> Мы идем вдоль тлеющих пожарищ<br> В годы грозных бедствий и войны…<br> Приходи и ты к нам в полк, товарищ,<br> Если любишь Родину, как мы.<br> Скоро сломим красное насилье,<br> Боевой закончится поход;<br> Будет строить новую Россию<br> Закалённый в бедствиях народ. Мы идем… Нам дальний путь не страшен,<br> Не страшна суровая война:<br> Крепко верим мы в победу нашу<br> И твою, любимая страна. {{Слупок-4}} ;Варыянт 1944 году<ref>[http://a-pesni.org/grvojna/bel-emigr/myidem.php МЫ ИДЕМ ШИРОКИМИ ПОЛЯМИ! (1944)]</ref> Мы идем широкими полями<br> На восходе утренних лучей.<br> Мы идем на бой с большевиками<br> За свободу Родины своей.<br> Прыпеўка: Марш вперед, железными рядами<br> В бой за Родину, за наш народ!<br> Только вера двигает горами,<br> Только смелость города берет!<br> Мы идем вдоль тлеющих пожарищ<br> По развалинам родной страны.<br> Приходи и ты к нам в полк, товарищ,<br> Если любишь Родину, как мы.<br> Мы идем, нам дальний путь не страшен,<br> Не страшна суровая война.<br> Твердо верим мы в победу нашу<br> И твою, любимая страна. {{Слупок-4}} ;Варыянт 1945 году<ref>[https://teksty-pesenok.ru/rus-gimn-russkoj-osvoboditeln/tekst-pesni-my-idem-shirokimi-polyami/1778251/ Тэкст варянту 1945 году]</ref> Мы идем широкими полями,<br> На восходе утренних лучей.<br> Мы идем на бой с большевиками<br> За свободу Родины своей.<br> Прыпеўка: Марш вперед, сплочёнными рядами,<br> В бой за Родину, за наш народ!<br> Только вера двигает горами,<br> Только смелость города берет!<br> Мы идем вдоль тлеющих пожарищ,<br> В годы тяжких бедствий и войны.<br> Приходи и ты к нам в полк, товарищ,<br> Если любишь Родину, как мы.<br> Мы идем, нам дальний путь не страшен,<br> Не страшна суровая война,<br> Твердо верим мы в победу нашу,<br> И твою, любимая страна!<br> Мы идем, над нами флаг трехцветный,<br> Льется песня по родным полям.<br> Наш напев подхватывают ветры<br> И несут к московским куполам. {{Слупок-4}} ;Беларускі пераклад, паводле варыянту 1945 году Мы ідзём шырокімі палямі,<br> На ўзыходзе раньніх прамянёў.<br> Мы ідзём на бой з бальшавікамі,<br> За волю Бацькаўшчыны сваёй.<br> Прыпеўка: Марш наперад, жалезнымі радамі,<br> На бойза Бацькаўшчыну, за наш народ!<br> Толькі вера рухае гарамі,<br> Толькі сьмеласьць гарады бярэ!<br> Мы ідзём уздоўж сьціхнутых пажарышчаў<br> У гады злыбед і вайны.<br> Прыхадзі і ты ў полк да нас, таварыш,<br> Калі любіш Бацькаўшчыну, як мы.<br> Мы ідзём, нам далёкі шлях нястрашны,<br> Ня страшная суровая вайна.<br> Цьвёрда верым мы ў свабоду нашу<br> Ды тваю, любімая краіна! Мы ідзём са сьцягам трохкаляровым,<br> Льлецца песьня па родным палям.<br> Наш напеў падхопліваюць вятры<br> І нясуць да маскоўскіх купалоў. {{Слупок-канец}} == Глядзіце таксама == * [[Сьпеўнік добраахвотніка]] == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Вонкавыя мэдыяфайлы|відэа1=[https://www.youtube.com/watch?v=Fvh-9PAbbb8 У выкананьні хору] «[[Валаам (хор)|Валааму]]»|відэа2=[https://www.youtube.com/watch?v=doh-QXTQvRw У выкананьні гурту] «[[М.Д.П.]]»|відэа3=[https://www.youtube.com/watch?v=io_zGvoEdv4 У выкананьні гурту «Садка»]}} * [https://propagandahistory.ru/136/ROA-Pesennik-dobrovoltsa/ РОА: Песенник добровольца] [[Катэгорыя:Песьні 1943 году]] [[Катэгорыя:Чэрвень 1943 году]] [[Катэгорыя:Расейская вызваленчая армія]] [[Катэгорыя:Расейскамоўныя песьні]] [[Катэгорыя:Расейскія патрыятычныя песьні]] [[Катэгорыя:1943 год у СССР]] m56y3bbekleejpypxb1tu2rya4umg28 0 249646 2329568 2280612 2022-07-23T22:19:31Z Лобачев Владимир 8873 - современный герб этнографического региона Литовской республики wikitext text/x-wiki {{Адміністрацыйная адзінка |Назва = Жамойцкае староства |Назва ў родным склоне = Жамойцкага староства |Арыгінальная назва = |Герб = Herb Woewodstwo Zmudzkie.png |Сьцяг = |Краіна = [[Вялікае Княства Літоўскае]]<br />[[Карона Каралеўства Польскага|Каралеўства Польскае]] |Гімн = |Статус = |Уваходзіць у = |Улучае = |Цэнтар = [[Варні]] |БуйныГорад = |БуйныяГарады = |ДатаЎтварэньня = |Кіраўнік = [[Староста]] |Назва пасады кіраўніка = Староста |Кіраўнік2 = |Назва пасады кіраўніка2 = |АфіцыйныяМовы = |Насельніцтва = |Год перапісу = |Адсотак ад насельніцтва = |Месца паводле насельніцтва = |Шчыльнасьць = |Месца паводле шчыльнасьці = |Нацыянальны склад = жамойты |Канфэсійны склад = язычнікі, каталікі |Плошча = 23 000 |Адсотак ад плошчы = |Месца паводле плошчы = |Максымальная вышыня = |Сярэдняя вышыня = |Мінімальная вышыня = |Шырата = |Даўгата = |Мапа = |Памер мапы = |Мапа адміністрацыйнай адзінкі = |Памер мапы аа = |Часавы пас = |Скарачэньне = |Катэгорыя ў Commons = |Парамэтар1 = 1219—1795 |Назва парамэтру 1 = Час існаваньня |Сайт = |Дадаткі = |Колер фону парамэтраў = {{Колер|ВКЛ}} }} '''Жамойцкае старо́ства''', або на польскі манер '''Жму́дзкае старо́ства''' — адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка ў 1409 г. і 1411—1793 гг. у [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім, Рускім і Жамойцкім]] і [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]. З 1441 г. называлася адначасова і як '''Жамойцкае княства''' (альбо '''Жму́дскае княства'''), а [[Вялікія князі літоўскія|вялікі князь літоўскі і рускі]] дадаваў да свайго тытулу і тытул «князь жамойцкі»<ref>Жямайтское староство / Литва. Краткая энциклопедия... С. 257.</ref>. Жамойцкае староства выразна адрозьнівалася ад іншых частак дзяржавы спецыфікай адміністрацыйнага і эканамічнага ладу. Пачаткова сталіцаю староства было мястэчка [[Крожы]] (валоданьне [[Кезгайлы|Кезгайлаў]]), з 1535 г. — [[Кейданы]] (валоданьне [[Радзівілы|Радзівілаў]]), а з канца 16 ст. — горад [[Расены|Расены (Расейны)]] (з [[магдэбургскае права|магдэбургскім правам]] самакіраваньня)<ref>Жямайтское староство / Литва. Краткая энциклопедия... С. 257.</ref>. У найлепшыя часы на землях Жамойцкага староства было 11 гарадоў з самакіраваньнем паводле магдэбургскага права<ref>Жямайтское староство / Литва. Краткая энциклопедия... С. 257.</ref>. == Гісторыя == Жамойцкае староства ахоплівала землі [[ВКЛ]] на захад ад ракі [[Навежа|Нявежы]] і было трывала створана, калі [[1 лютага]] [[1411]] г. паводле [[Першы Торунскі мір|Торуньскага міру]] ўся [[Жамойць]] пажыцьцёва пераходзіла ад [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскага ордэна]] ў валоданьне князя [[Ягайла|Ягайлы]] і вялікага князя літоўскага [[Вітаўт Кейстутавіч|Вітаўта]]. Старосты ў Жамойці прызначаліся вялікімі князямі літоўскімі і раней, калі землі Жамойці часова (з-за барацьбы з крыжакамі) пераходзілі пад іх уладу, але дакладна вядома, што з часоў [[Вітаўт|Вітаўта]] прызначэньне старостаў стала рэгулярнай практыкай. Тады ж да Жамойці былі канчаткова далучаны запусьцелыя [[Куршы|куршаўскія землі]] — [[Мегава|Мегаву]] (з [[Паланга|Палангай]]) і [[Цэкліс]], а таксама воласьць [[Панемунь]] за Нёманам. З гэтага часу пачалася інтэнсіўнае засяленьне запусцелых памежных валасьцей<ref>''Насевіч, В.Л.'' [http://vln.by/node/29 Жамойць]</ref>. У [[1412]] г. [[Кезгайла Валімонтавіч]] (з блізкага кола Вітаўта) быў прызначаны на пасаду [[Старосты жамойцкія|жамойцкага старосты]], а Жамойць падзялася на воласьці (цівунствы): * [[Айрагола]] * [[Бержаны]] * [[Біржыняны]] * [[Вейшвяны]] * [[Відукле]] * [[Вількія]] * [[Вялёна]] * [[Вялікія Дырваны]] * [[Гондынге]] * [[Жараны]] * [[Каркляны]] * [[Каршова]] * [[Кельме]] * Крожы * [[Малыя Дырваны]] * [[Медынгяны]] * [[Павандэны]] * [[Паланга]] * [[Патумшы]] * [[Паюры]] * [[Плоцеле]] * [[Расіены]] * [[Рэтаў]] * [[Цельшы]] * [[Тандзягола]] * [[Ужвенты]] * [[Цверы]] * [[Шаўдаў]] * [[Шаўле]] * [[Ясвойна]]. Плошча Жамойцкага староства складала каля 19 тыс. [[км²]]. Такі валасны падзел і зьнешнія межы заставаліся ў далейшым амаль нязменнымі: пазьней воласьці (цівунствы) абьядноўваліся ў большыя адзінкі<ref>''Насевіч, В.Л.'' [http://vln.by/node/29 Жамойць]</ref>. Галоўнай задачай першых старостаў стала распаўсюджаньне [[каталіцызм]]а сярод мясцовага, амаль поўнасьцю [[язычніцтва|язычніцкага]] насельніцтва. Звычайна ў [[ВКЛ]] староствы ў адміністрацыйных адносінах знаходзіліся на адным ўзроўні з валасьцямі і ўваходзілі ў склад павету, аднак Жамойцкае староства афіцыйна мела ў дзяржаве статус [[ваяводзтва]]<ref>''Дзярновіч, А.'' [http://belarus.kulichki.net/index.php?option=com_content&task=view&id=1797&Itemid=70 Жамойць і Літва]</ref>. У акце ад 1417 г. аб заснаваньні ў Жамойці [[Жамойцкае біскупства|Медніцкага (Жамойцкага біскупства)]] вялікі князь Вітаўт выкарыстаў у адносінах да сябе тытул «вялікі князь літоўскі, рускі і жамойцкі»<ref>''Краўцэвіч, А.К.'' Стварэнне Вялікага Княства Літоўскага... С. 114.</ref>. Сутычкі і спрэчкі за Жамойць працягнуліся да заключэньня [[17 жніўня]] [[1422]] г. [[Мельнскі мір|Мельнскага міра]], падпісанага з крыжакамі, паводле якога Жамойць назаўсёды пераходзіла ў вотчыннае валоданьне Ягайлы і Вітаўта і ніколі ўжо не была пад уладай крыжакоў<ref>Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Ковенская губерния... С. 15.</ref>. Пасьля абраньня вялікім князем [[Казімер Ягелончык|Казімера Ягелончыка]], у Жамойці пачалося [[Паўстаньне ў Жамойці (1440)|паўстаньне мясцовага баярства (1440)]], што было на баку іншага прэтэндэнта на сталец — [[Міхаіл Жыгімонтавіч|Міхаіла Жыгімонтавіча]]. Жамойцкім старостам быў абраны мясцовы баярын [[Контаўт]]. Каб улагодзіць баярства, вялікі князь выдаў прывілей (1441), паводле якога Жамойцкаму староству гарантаваўся асобны стан, у тым ліку асобнае права мясцоваму баярству самім абіраць кандыдатуру на пасаду старосты, які сваім станам быў роўны ваяводзе, а таксама мясцовых службоўцаў — цівуноў (кіраўнікоў валасьцей Жамойці)<ref>''Дзярновіч, А.'' [http://belarus.kulichki.net/index.php?option=com_content&task=view&id=1797&Itemid=70 Жамойць і Літва]</ref>. Зацьвярджэньне выбранага баярствам кандыдата на пасаду старосты было правам вялікага князя літоўскага. Права вылучаць кандыдатуру на пасаду ваяводы (для далейшага зацьвярджэньня вялікім князем) яшчэ мела толькі шляхта [[Полацкае ваяводзтва|Полацкага]] і [[Віцебскае ваяводзтва|Віцебскага ваяводзтваў]], што захавалася аж да канца існаваньня Рэчы Паспалітай. [[Контаўт]] (па выбару баяр і зацьвярджэньні вялікага князя) захаваў пасаду старосты і пасьля паўстаньня. З гэтага часу (1441) поўная назва Вялікага Княства Літоўскага абавязкова зьмяшчала і назву «княства Жамойцкае», якое традыцыйна называлася зямлёй, але фактычна была па адміністрацыйнаму статусу роўнай [[ваяводзтва|ваяводзтву]]. Князем Жамойці быў вялікі князь літоўскі і рускі, які пачаў дадаваць да свайго тытулу і тытул «князь жамойцкі». [[22 жніўня]] [[1492]] г. вялікі князь [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандар]] выдаў [[Аляксандраў прывілей (1492)|земскі прывілей]], якім надзяляў баяр Жамойці тымі ж самымі правамі, што ўжо мелі баяры іншых зямель ВКЛ, і пацьвярджаў стан Жамойці. Той жа стан быў пацьверджаны земскім прывілеем (1507) вялікага князя [[Жыгімонт I Стары|Жыгімонта Старога]]<ref>''Насевіч, В.Л.'' [http://vln.by/node/29 Жамойць]</ref>. У першым пункце граматы 1492 г. вялікі князь Аляксандр усім насельнікам [[ВКЛ]] забараняў казаць, што жыхары Жамойці далучаны да [[ВКЛ]] сілай, а не па добрай волі (''«Найпервей, хочемъ, ижъ имъ [жыхарам Жамойці] жадны не маетъ мовити, альбо на очи истить, ижъ бы презъ мечъ, альбо черезъ оныи валки были звалчоные, але зъ доброю волею пристали»'')<ref>Жалованная грамота литовского великого князя Александра Казимировича жителям Жмудской земли. 15 августа 1492 г. // Акты относящиеся к истории Западной России, собранные и изданные Археографическою комиссиею: в 5 т. — Т. 1. 1340—1506. — Санкт-Петербург : Тип. II Отделения Собственной Е.И.В. Канцелярии, 1846. — С. 120—122.</ref>. Уціск ураднікаў староства, якія ўводзілі непамерныя аплаты за позвы і запісы ў актавыя кнігі, паборы, несправядлівы суд, а таксама скаргі насельніцтва на жамойцкага біскупа ў 1540-ыя гг. зьвярнулі ўвагу вялікага князя літоўскага Жыгімонта Старога. Ён выдаў 1 мая 1542 г. прывілей, якім пацьвярджаў усе ранейшыя правы староства, але абавязваў старосту рабіць суд не самастойна, а разам зь цівуном і выбранымі старостам двума шляхціцамі<ref>Żmudź / Encyklopedia Powszechna. — T. 28. — С. 992.</ref>. Новы вялікі князь [[Жыгімонт Аўгуст]] 7 жніўня 1545 г. таксама пацвердзіў ранейшыя прывілеі староства<ref>Żmudź / Encyklopedia Powszechna. — T. 28. — С. 992.</ref>. У [[1566]] г. у [[ВКЛ]] паводле ўніфікацыйнай адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформы асноўнымі адзінкамі адміністрацыйна-тэрытарыяльнай структуры станавіліся ваяводзтвы і паветы (са сваімі соймікамі), аднак гэта не кранулася [[Жамойць|Жамойці]], дзе працягвала існаваць Жамойцкае староства. Староства працягвала складацца з 28 валасьцей (ці інакш — цівунстваў), ня меўшых соймікавай і судовай кампетэнцыі, а выключна вайсковыя. Па сутнасьці Жамойцкае староства было паветам у ВКЛ, бо мела толькі адзін [[Ваяводзкі соймік|соймік]], аднак [[Старосты жамойцкія|жамойцкі староста]] меў кампентэнцыі ваяводы і таму быў сэнатарам і засядаў у [[Сэнат Рэчы Паспалітай|Сэнаце]]. Староства мела трох сэнатараў — [[біскупы жамойцкія|жамойцкі біскуп]], [[Старосты жамойцкія|жамойцкі староста]] і [[кашталяны жамойцкія|жамойцкі кашталян]]. Паводле адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформы (1566) Жамойцкае староства атрымала той жа склад земскіх ураднікаў, як і іншыя ваяводзтвы ВКЛ. Земскія акты (г.зн. афіцыйнае справаводства), якія захаваліся толькі з сярэдзіны XVI ст., у Жамойцкім старостве пісаліся да [[1640]] г. на [[старабеларуская мова|«рускай мове» (г.зн. старабеларускай)]], а пасьля — на [[польская мова|польскай мове]]<ref>Żmudź / Encyklopedia Powszechna. — T. 28. — С. 994.</ref>. Зь 17 ст. цівунствы Жамойцкага староства пачалі называцца ў афіцыйным справаводстве «трактамі» (на польскі манэр). У хуткім часе «тракты» Жамойцкага староства пачалі называцца і як «паветы»<ref>Żmudź / Encyklopedia Powszechna. — T. 28. — С. 994.</ref>. Толькі нямногія прывілеяваныя гарады ([[Ворні]], [[Кейданы]], [[Крацінга]], [[Шкуды]], [[Шадаў]], [[Шаўлі]] і інш.) мелі суды войтаўскі і ратушны (адпаведна па ўгалоўным і грамадзянскім справам), але на жыцьцё такіх гарадоў аказвалі значны ўплыў уласнікі тых зямель, дзе гарады знаходзіліся<ref>История Литовской ССР... С. 154; ''Gadon, M.'' Opisanie Powiatu Telszewskiego w Guberni Kowieńskiej... С. 62.</ref>. У [[1764]] г. рашэньнем сойма шляхта кожнай адміністрацыйна-тэрытарыяльнай адзінкі рэгіянальнага ўзроўню атрымлівала свой выгляд службовага мундзіра. Шляхта Жамойцкага староства павінна была апранацца ў чырвоны кунтуш зь сінімі вылогамі і белы жупан. Паводле рашэньня сойма ад [[1764]] г., 2 чэрвеня 1765 г. Жамойцкае староства ў судовых адносінах было падзелена на два судовыя староствы, у якіх меліся свае земскі суд і гродскі суд: Расіенская рэпартыцыя (13 трактаў) і Цельшаўская рэпартыцыя (15 трактаў)<ref>Żmudź / Encyklopedia Powszechna. — T. 28. — С. 994; ''Закшэўскі, А.Б.'' Юрыдычна-адміністрацыйны рэгіяналізм у І Рэчы Паспалітай / А.Б. Закшэўскі // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 3 : Нацыянальная і рэгіянальныя культуры, іх узаемадзеянне. — Мінск : Навука і тэхніка, 1994. — С. 16—23; ''Gadon, M.'' Opisanie Powiatu Telszewskiego w Guberni Kowieńskiej... С. 22.</ref>. Таксама ў [[1764]] г. ад Жамойці была павялічана колькасьць паслоў (да трох) на [[Сойм Рэчы Паспалітай|сойм]] і дэпутатаў (да чатырох) у [[Трыбунал Вялікага Княства Літоўскага|Трыбунал ВКЛ]] (па два паслы на рускую і літоўскую сесіі Трыбунала). Паводле рашэньня сойма, у [[1776]] г. ад Жамойці яшчэ раз была падвоена колькасьць паслоў на сойм (г.зн. разам ад Жамойці з 1766 г. — 6 паслоў на сойм)<ref>''Закшэўскі, А.Б.'' Юрыдычна-адміністрацыйны рэгіяналізм у І Рэчы Паспалітай / А.Б. Закшэўскі // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 3 : Нацыянальная і рэгіянальныя культуры, іх узаемадзеянне. — Мінск : Навука і тэхніка, 1994. — С. 16—23.</ref>. У 1776 г. цэнтр Цельшаўскай судовай рэпартыцыі быў, паводле рашэньня сойма, перанесены з Цельшаў у [[горад Шаўляй|Шаўлі]]<ref>''Gadon, M.'' Opisanie Powiatu Telszewskiego w Guberni Kowieńskiej... С. 22.</ref>. У 1790 г. рашэньнем сойма да двух судовых рэпартыцый (Расіенскай і Шавельскай) у Жамойцкім старостве была створана яшчэ адна — Цельшаўская судовая рэпартыцыя<ref>''Gadon, M.'' Opisanie Powiatu Telszewskiego w Guberni Kowieńskiej... С. 22.</ref>. У [[1793]] г. у ходзе адміністрацыйна-тэрытарыяльных рэформ, прынятых [[Чатырохгадовы сойм|Вялікім соймам]] (1788—1792), Жамойцкае староства было падзелена на тры паветы («зямлі») — [[Расейнскі павет|Расейнскі]], Цельшаўскі і Шавельскі. Усе гэтыя змены адбыліся ў адказ на патрабаванні шляхты, якая хацела заняць больш [[земскія ўраднікі|земскіх урадаў]], дэпутацтваў і пасольстваў пасьля тэрытарыяльных страт у выніку [[першы падзел Рэчы Паспалітай|першага (1772)]] і [[другі падзел Рэчы Паспалітай|другога (1793) падзелаў Рэчы Паспалітай]]<ref>''Закшэўскі, А.Б.'' Юрыдычна-адміністрацыйны рэгіяналізм у I Рэчы Паспалітай / А.Б. Закшэўскі // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 3 : Нацыянальная і рэгіянальныя культуры, іх узаемадзеянне. — Мінск : Навука і тэхніка, 1994. — С. 16—23; Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Ковенская губерния... С. 20—21.</ref>. == Сьпісы галоўных ураднікаў == * [[Біскупы жамойцкія]] * [[Старосты жамойцкія]] * [[Кашталяны жамойцкія]] == Глядзіце таксама == * [[Жамойты]] * [[Жамойцкія паўстаньні]] * [[Жамойцкае біскупства]] == Крынціы == {{Крыніцы}} == Літаратура == * Акты относящиеся к истории Западной России, собранные и изданные Археографическою комиссиею: в 5 т. — Т. 1. 1340—1506. — Санкт-Петербург : Тип. II Отделения Собственной Е.И.В. Канцелярии, 1846. — 375 с. * [[Эдвардас Гудавічус|''Гудавичюс, Э.'']] История Литвы / Э. Гудавичюс. — Т. 1 : с древнейших времен до 1569 года. — Москва : Фонд им. И. Д. Сытина; Baltrus, 2005. — 680 с. * [[Алег Іванавіч Дзярновіч|''Дзярновіч, А.'']] [http://belarus.kulichki.net/index.php?option=com_content&task=view&id=1797&Itemid=70 Жамойць і Літва] / А. Дзярновіч // Наша ніва. — 22 чэрвеня 2013. * Жямайтское староство // Литва. Краткая энциклопедия. — Вильнюс, 1989. — С. 257. * [[Анджэй Закшэўскі|''Закшэўскі, А.Б.'']] Юрыдычна-адміністрацыйны рэгіяналізм у I Рэчы Паспалітай / А.Б. Закшэўскі // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 3 : Нацыянальная і рэгіянальныя культуры, іх узаемадзеянне. — Мінск : Навука і тэхніка, 1994. — С. 16—23. * История Литовской ССР / А. Таутавичюс, Ю. Юргинис, М. Ючас и др.; Ред. колл. Б. Вайткявичюс (отв. ред.) [и др.]. — Вильнюс : Мокслас, 1978. — 676 с. * История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс : Eugrimas, 2013. — 318 с. * ''[[Аляксандр Канстанцінавіч Краўцэвіч|Краўцэвіч, А.К.]]'' Стварэнне Вялікага Княства Літоўскага / А.К. Краўцэвіч. — Rzeszów, 2000. — 238 с. * Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Ковенская губерния / сост. Д. Афанасьев. — Санкт-Петербург : Общественная польза, 1861. — 745 с. * [[Вячаслаў Насевіч|''Насевіч, В.Л.'']] [http://vln.by/node/29 Жамойць] / В.Л. Насевіч // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя ў 2 т. — Мн.: БелЭН, 2006. — Т.1. — С. 624—625. * ''Gadon, M.'' Opisanie Powiatu Telszewskiego w Guberni Kowieńskiej w dawnem Xięstwie Żmujdzkiem położonego / M. Gadon. — Wilno : druk. S. Blumowicza, 1846. — 186 s. * Żmudź / Encyklopedia Powszechna. — Warszawa : S. Orgelbrand, 1868. — T. 28 (Wybrzeże-Żyżmory). — S. 973—997. == Першакрыніцы == * [https://web.archive.org/web/20101111111512/http://starbel.narod.ru/20rec.htm Отъ великого князя Жыкгимонта старосте жомойтскому, пану Пойлымину (1432)] * [https://web.archive.org/web/20101110234138/http://starbel.narod.ru/19bio.htm Отъ великого князя Жыкгимонта старосте жомойтъскому пану Монтовъту (1435)] * [https://web.archive.org/web/20101114225824/http://starbel.narod.ru/d111.htm Отъ великого князя Казимера, королевича, старосте жомойтъскому, пану Контовту (1441)] {{Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Вялікага Княства Літоўскага}} [[Катэгорыя:Жамойцкае княства|*]] [[Катэгорыя:Жамойць]] e7768im7ss3qvw53dgxkw8xajahdvgn 0 252417 2329604 2325296 2022-07-24T09:07:02Z Kazimier Lachnovič 1079 артаграфія wikitext text/x-wiki '''Расейская акупацыя Беларусі''' — [[De facto|фактычная]] [[акупацыя]] [[Расея]]й тэрыторыі [[Беларусь|Беларусі]], адкрытая дэманстрацыя якой адбылася 24 лютага 2022 году, калі [[расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскія войскі ўварваліся ва Ўкраіну]] ў тым ліку з тэрыторыі Беларусі<ref name="Lichtarovic-2022-02-24">Ліхтаровіч Ю. [https://www.polskieradio.pl/396/7815/Artykul/2908261,%d0%91%d0%b5%d0%bb%d0%b0%d1%80%d1%83%d1%81%d1%8b-%d1%81%d1%83%d0%bf%d1%80%d0%b0%d1%86%d1%8c-%d0%b2%d0%b0%d0%b9%d0%bd%d1%8b-%d0%b0%d0%bb%d0%b5-%d0%ba%d1%80%d0%b0%d1%96%d0%bd%d0%b0-%d0%bf%d0%b0%d0%b4-%d1%80%d0%b0%d1%81%d1%96%d0%b9%d1%81%d0%ba%d0%b0%d0%b9-%d0%b0%d0%ba%d1%83%d0%bf%d0%b0%d1%86%d1%8b%d1%8f%d0%b9 Беларусы супраць вайны, але краіна пад расійскай акупацыяй], [[Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё]], 24 лютага 2022 г.</ref><ref>[[Зьміцер Дашкевіч|Дашкевіч З.]] [https://novychas.online/hramadstva/belarus-paustala-i-cjaper-belarusy-sami-pad-akup «Беларусь паўстала, і цяпер беларусы самі пад акупацыяй»], [[Новы час (газэта)|Новы час]], 25 лютага 2022 г.</ref><ref>[https://www.svaboda.org/a/31734530.html «Выглядае, што Беларусь акупаваная». Дасьледчыца Atlantic Council пра магчымы ядзерны ўдар Пуціна], [[Радыё Свабода]], 3 сакавіка 2022 г.</ref>. Расейская акупацыйная адміністрацыя — [[марыянэтка]]вы<ref>[[Дзьмітры Гурневіч|Гурневіч Д.]] [https://www.svaboda.org/a/31724805.html 7 адказаў тым, хто абвінавачвае агулам усіх беларусаў, — меркаваньне], [[Радыё Свабода]], 26 лютага 2022 г.</ref> [[рэжым Лукашэнкі]], яе кіраўнік, абвешчаны «прэзыдэнтам»<ref>[https://nashaniva.com/?c=ar&i=285426 Зянон Пазняк: Вінаваты не Лукашэнка, а людзі, якія яму вераць], [[Наша Ніва]], 25 лютага 2022 г.</ref> — [[Аляксандар Лукашэнка]]<ref>[https://nashaniva.com/?c=ar&i=285495 Генадзь Коршунаў: Каб у свой час сусветная супольнасць так стала побач з беларусамі, як сёння з украінцамі, то нішто не ляцела б з акупаванай тэрыторыі], [[Наша Ніва]], 27 лютага 2022 г.</ref>. Адзін з галоўных захадаў уладаў Расеі ([[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]], [[Расея|Расейскай Фэдэрацыі]]) і яе акупацыйных адміністрацыяў у розныя часы — [[Русіфікацыя Беларусі|бесперапынная гвалтоўная русіфікацыя беларусаў]]<ref>[[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]] [https://www.svaboda.org/a/31774119.html Па-за межамі разуменьня. Чаму і навошта «ўкраінцы бамбяць свае гарады»?], [[Радыё Свабода]], 28 сакавіка 2022 г.</ref>. Тэрмін «расейская акупацыя Беларусі» ўпершыню зьявіўся ўвосень 1917 году<ref>[[Віталь Цыганкоў|Цыганкоў В.]] [https://www.svaboda.org/a/nina-stuzynskaja-1917/28758600.html Ніна Стужынская: Тэрмін «расейская акупацыя Беларусі» ўпершыню зьявіўся восеньню 1917 году], [[Радыё Свабода]], 26 верасьня 2022 г.</ref>, для папярэдняй формы Беларускай дзяржаўнасьці — [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] — акупацыяй сталі [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелы Рэчы Паспалітай]] і заняцьце тэрыторыі краіны войскамі [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]]. Продкі беларусаў — [[ліцьвіны]] — змагаліся з расейскім панаваньнем у [[Паўстаньне 1794 году|паўстаньні 1794 году]] пад камандаю [[Тадэвуш Касьцюшка|Тадэвуша Касьцюшкі]], [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|вызвольным паўстаньні 1830—1831 гадоў]], [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольным паўстаньні 1863—1864 гадоў]] пад камандаю [[Кастусь Каліноўскі|Кастуся Каліноўскага]] і шматлікіх лякальных выступленьнях. А ў 1881 годзе шляхціч [[Ігнат Грынявіцкі]], выконваючы прысуд «[[Народная воля (партыя)|Народнай волі]]», забіў маскоўскага гаспадара [[Аляксандар II|Аляксандра II]]<ref name="Arlou-1993">[[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Арлоў У.]] Як беларусы змагаліся супраць расейскага панавання? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 51—52.</ref>. Вызначальныя словы пра расейскую акупацыю ў сваім запавеце беларускаму народу — «[[Лісты з-пад шыбеніцы|Лістах з-пад шыбеніцы]]» — выказаў Кастусь Каліноўскі<ref>[[Сяргей Дубавец]], [https://www.svaboda.org/a/31781579.html Жыцьцё ў зрушаным часе. Чаму важна прызнаць «беларускія ўлады» расейскімі акупацыйнымі], [[Радыё Свабода]], 2 красавіка 2022 г.</ref>: {{Цытата|Толькі тады, народзе, зажывеш шчасьліва, калі над табой [[маскаль|маскаля]] ўжо ня будзе}} Па [[Распад Расейскай імпэрыі|распадзе Расейскай імпэрыі]] і ўтварэньні [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] першыя паўстаньні супраць расейскіх [[Бальшавікі|бальшавікоў]], якія спрабавалі захапіць [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічную тэрыторыю беларусаў]], адбыліся ў сакавіку — верасьні 1918 году — на [[Амсьціслаўскае ваяводзтва|Амсьціслаўшчыне]], [[Аршанскі павет|Аршаншчыне]], [[Віцебскі павет|Віцебшчыне]] і [[Полацкае ваяводзтва|Полаччыне]]. У лістападзе таго ж году выбухнула [[Вяліскае паўстаньне]], у якім удзельнічалі дзясяткі тысячаў чалавек. Яно перакінулася на сумежную [[Смаленскі павет|Смаленшчыну]] (Парэцкае паўстаньне). У сакавіку — красавіку 1919 году паўстаньні прайшлі ў ваколіцах [[Гомель|Гомля]], [[Карма (Кармянскі раён)|Кармы]], [[Рагачоў|Рагачова]], [[Рэчыца|Рэчыцы]], [[Нясьвіж]]у, [[Мір (Гарадзенская вобласьць)|Міру]], [[Слуцак|Слуцку]], [[Старобін]]а ды іншых местаў і мястэчак. Антыбальшавіцкія паўстаньні працягнуліся ў 1920 годзе, найбольшым зь іх выявілася Койданаўскае паўстаньне, калі ў ліпені 4 дні трымалася [[Койданаўская самастойная рэспубліка]]. У лістападзе — сьнежні таго ж году [[Рада Случчыны]], узначаленая беларускімі сацыялістамі-рэвалюцыянерамі, узьняла 10 тысячаў чалавек і арганізавала іх у два палкі, [[Слуцкі збройны чын|якія месяц трымалі ўладу Беларускай Народнай Рэспублікі ў 15 валасьцях]]. У 1921 годзе на тэрыторыі Беларусі дзейнічалі партызанскія аддзелы (агулам 3,5 тысячы чалавек)<ref name="Sidarevic-1993">[[Анатоль Сідарэвіч|Сідарэвіч А.]] Дзе ў Беларусі былі арганізаваныя паўстанні супраць камуністаў? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 65.</ref>. З утварэньнем [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]] і абвяшчэньнем [[Беларусізацыя|беларусізацыі]], якая на пачатку станаўленьня савецкай улады мусіла выгадна адрозьніваць яе ў вачах беларусаў ад уладаў Расейскай імпэрыі, адкрытая дэманстрацыя акупацыі адбылася зь [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|зьнішчэньнем нацыянальных элітаў]] і аднаўленьнем [[Русіфікацыя Беларусі|палітыкі гвалтоўнай русіфікацыі]] ў другой палове 1930-х гадоў. У 1944—1957 гадох узброенае змаганьне з расейска-савецкімі акупантамі за аднаўленьне незалежнасьці Беларусі вяла партызанская арганізацыя [[Чорны кот (арганізацыя)|Чорны кот]]<ref>{{Літаратура/Антысавецкія рухі ў Беларусі (1944—1956). Даведнік|к}}</ref>, у 1946—1949 гадох дзейнічаў падпольны [[Саюз змаганьня за незалежнасьць Беларусі]]. [[Распад СССР]] і [[Дэклярацыя аб дзяржаўным сувэрэнітэце Беларусі|аднаўленьне незалежнасьці Беларусі]] ў 1990 годзе прыпыніла пэрыяд расейскай акупацыі краіны за савецкім часам. Аднак фактычнае аднаўленьне акупацыі адбылося ў 1995 годзе — з усталяваньнем [[Русіфікацыя Беларусі#Рэжым Лукашэнкі|прарасейскага]] [[Аўтарытарызм|аўтарытарнага]] [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]], калі супрацоўнікі сілавых структураў, фармальна падкантрольныя абранаму ў 1994 годзе першаму прэзыдэнту [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандру Лукашэнку]] (44,82% галасоў у першым туры, 80,1% галасоў у другім туры — па тым, як на тэледэбатах зь [[Вячаслаў Кебіч|Вячаславам Кебічам]], у адрозьненьне ад суперніка, які выступаў безь якіх-кольвек значкоў, Лукашэнка начапіў на пінжак значок зь беларускім [[Нацыянальная сымболіка|нацыянальным]] [[Бел-чырвона-белы сьцяг|бел-чырвона-белым сьцягам]]<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=oYeFbbWNxco Тэледэбаты кандыдатаў у прэзыдэнты Рэспублікі Беларусь 1994 году]</ref>, хоць раней насіў [[Сьцяг БССР|чырвона-зялёны дэпутацкі значок БССР]]<ref>{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 106.</ref>), [[Зьбіцьцё дэпутатаў у будынку Вярхоўнага Савету (1995)|зьбілі і вывелі]] з [[Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь|парлямэнту]] 19 дэпутатаў ад [[Апазыцыя Беларускага Народнага Фронту Адраджэньне|нацыянальных беларускіх сілаў]], што галадавалі на знак нязгоды з ініцыяваным Лукашэнкам [[Рэфэрэндум у Беларусі 1995 году|рэфэрэндумам]], які парушаў [[Канстытуцыя Беларусі|канстытуцыю]] і законы і фактычна зьняважыў беларускую нацыю, пераламаў ёй хрыбет. Паводле [[Сяргей Дубавец|Сяргея Дубаўца]], канчатковае афармленьне акупацыі адбылося ў 1996 годзе, калі рэжым Лукашэнкі пры вызначальным удзеле ўладаў Расеі [[Рэфэрэндум у Беларусі 1996 году|правёў поўны захоп улады]]<ref>[[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]] [https://www.svaboda.org/a/31755437.html Дубавец: Чаму Беларусь не «краіна-агрэсар», ніколі такой не была і ня будзе], [[Радыё Свабода]], 16 сакавіка 2022 г.</ref>. Па гэтых падзеях у краіне пачало дзейнічаць [[Беларускае Вызвольнае Войска|Беларускае Вызвольнае Войска (Беларускае Нацыянальна-Вызвольнае Войска)]]. Разам з тым, праз гібрыдны<ref>[https://www.racyja.com/palityka/zyanon-paznyak-maskouskaya-gibrydnaya-a/ Зянон Пазьняк: Маскоўская гібрыдная акупацыя пачалася], [[Беларускае Радыё Рацыя]], 16 жніўня 2017 г.</ref><ref>[[Юры Драгахруст]], [https://www.svaboda.org/a/31801955.html Агрэсар — Беларусь ці Лукашэнка? Дыскусія юрыстаў], [[Радыё Свабода]], 13 красавіка 2022 г.</ref> характар самой акупацыі, а таксама брак азначэньня сытуацыі ў краіне як «расейскай акупацыі» з боку міжнароднай супольнасьці (у тым ліку [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|Злучаных Штатаў Амэрыкі]] і [[Эўрапейскі Зьвяз|Эўрапейскага Зьвязу]]) і пэўныя захады, скіраваныя на дызарыентацыю беларускага грамадзтва (г. зв. «мяккая беларусізацыя», якая мела падобныя мэты да бальшавіцкай беларусізацыі 1920-х гадоў — выявіць усе цэнтры беларускай актыўнасьці і пачаць супраць іх тэрор і татальную русіфікацыю<ref>[[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]] [https://www.svaboda.org/a/31814026.html «Застаюся камуністам»... Чаму незалежныя СМІ захоўваюць вернасьць «наркамаўцы»], [[Радыё Свабода]], 21 красавіка 2022 г.</ref>), большасьць беларусаў абралі мірны, пераважна палітычны шлях змаганьня, які дасягнуў найбольшага ўздыму падчас [[Пратэсты ў Беларусі (2020—2022)|пратэстаў супраць фальсыфікацыі выбараў, гвалту і беззаконьня]] ў 2020 годзе, на якія рэжым Лукашэнкі адказаў [[Сьпіс загінулых падчас акцыяў пратэсту ў Беларусі (2020—2021)|забойствамі]] і масавымі катаваньнямі беларусаў<ref>[https://www.radabnr.org/belarus-sanctions-nov-2020/ Рада БНР заклікае да санкцый супраць рэжыму Лукашэнкі і да ціску на Расею], [[Рада Беларускай Народнай Рэспублікі]], 16 лістапада 2020 г.</ref>. 17 красавіка 2021 году [[Фэдэральная служба бясьпекі Расейскай Фэдэрацыі|ФСБ Расеі]] заявіла, што дапамагло прадухіліць зрынаньне рэжыму Лукашэнкі «''паводле адпрацаванага сцэнару „каляровых рэвалюцыяў“ з прыцягненьнем мясцовых і ўкраінскіх нацыяналістаў''»<ref>[https://www.svaboda.org/a/31209051.html ФСБ Расеі заявіла, што дапамагло прадухіліць дзяржаўны пераварот у Беларусі], [[Радыё Свабода]], 17 красавіка 2021 г.</ref>. 21 красавіка кіраўнік Расеі [[Уладзімер Пуцін|Ўладзімер Пуцін]] згадаў пра Беларусь у кантэксьце нібыта прадухіленай з удзелам ФСБ спробы зрынаньня рэжыму Лукашэнкі як пра кантраляваную Расеяй тэрыторыю, на якой Расея будзе вызначаць, што ёсьць дзяржаўным пераваротам, а што — не<ref name="NN-21.04.2021">[https://nn.by/?c=ar&i=271834 «Можна мець любы пункт гледжання наконт палітыкі Лукашэнкі, але…» Пуцін згадаў Беларусь у пасланні], [[Наша Ніва]], 21 красавіка 2021 г.</ref>. 24 лютага 2022 году [[Дзяржаўная пагранічная служба Ўкраіны]] засьведчыла, што расейскія войскі атакавалі дзяржаўную граніцу ў тым ліку з тэрыторыі Беларусі, тым часам кіраўнік расейскай акупацыйнай адміністрацыі Беларусі Лукашэнка ня стаў зьняпраўджваць гэтых фактаў, заявіўшы толькі, што беларускія войскі «''не бяруць ніякага ўдзелу ў расейскай спэцапэрацыі ў Данбасе''». Па чым дадаў, што «''нашых войскаў там няма. Але калі трэба будзе, калі гэта будзе неабходна Беларусі і Расеі — яны будуць''»<ref name="Lichtarovic-2022-02-24"/>. У той жа дзень з аэрадрома ў [[Баранавічы|Баранавічах]] а 13:05 вылецелі чатыры зьнішчальнікі Су-35С. У [[Кіеўская вобласьць|Кіеўскай вобласьці]] расейскія войскі пайшлі на прарыў дзяржаўнай граніцы з тэрыторыі Беларусі. Ваенная тэхніка агрэсара зайшла праз пункт пропуску «Вільча»<ref name="Lichtarovic-2022-02-24"/>. 27 лютага 2022 году Лукашэнка прызнаў, што з тэрыторыі Беларусі запусьцілі ракеты па Ўкраіне<ref>[https://www.svaboda.org/a/31726062.html Лукашэнка прызнаў, што з тэрыторыі Беларусі запусьцілі ракеты па Ўкраіне], [[Радыё Свабода]], 27 лютага 2022 г.</ref>. 27 лютага 2022 году ў рэчышчы партызанскага змаганьня з расейскімі акупантамі, якія выкарыстоўваюць чыгуначныя шляхі Беларусі дзеля транспартаваньня зброі і падвозу паліва ва Ўкраіну, адбыліся атакі на сэрвісы продажу квіткоў і ўнутраныя сыстэмы [[Беларуская чыгунка|Беларускай чыгункі]]<ref>[https://www.svaboda.org/a/31732415.html Рэйкавая вайна. Як беларусы спрабуюць спыніць расейскую армію], [[Радыё Свабода]], 2 сакавіка 2022 г.</ref>. У выніку рух цягнікоў часткова перавялі ў ручны рэжым працы. Дыспэтчарскую цэнтралізацыю «Нёман» зрабілася непрыдатнай, спыніла працу спадарожнае праграмнае забесьпячэньне. Адказнасьць за блякаваньне сыстэмаў Беларускай чыгункі ўзяла на сябе групоўка «[[Кібэрпартызаны]]». Чарговая атака на сыстэмы аўтаматызацыі Беларускай чыгункі адбылася ўдзень 2 сакавіка: перасталі функцыянаваць сыстэма ГВР (Графік выкананага руху), «Нататнік кіраўніка», «Абанэнцкі пункт», аўтаматызаваная сыстэма «Аўтадыспэтчар» ды іншае спадарожнае праграмнае забесьпячэньне, праз уплыў на сыстэму ДЦ «Нёман» — пайшлі праблемы з рухам цягнікоў. Адказнасьць за яе таксама ўзялі на сябе хакеры з групоўкі «Кібэрпартызаны». Таксама 1 сакавіка зьявілася паведамленьне ініцыятывы [[Аб’яднаньне сілавікоў Беларусі|BYPOL]] пра тое, што на чыгунцы зьнішчылі прынамсі дзьве шафы СЦБ — прылады, якія кіруюць сыгналізацыяй, цэнтралізацыяй і блякаваньнем руху на чыгунцы. Гэта парушыла працу сьвятлафораў і стрэлкавых пераводаў, заблякавала рух на адпаведных дзялянках чыгункі. Таксама на дзялянцы абслугоўваньня Магілёўскага аддзелу БЧ правялі закарочваньне рэйкавых ланцугоў. Намесьнік міністра ўнутраных справаў рэжыму Лукашэнкі [[Генадзь Казакевіч]] паведаміў 2 сакавіка пра тры факты падпалу рэлейных шафаў і блякаваньня чыгуначных шляхоў на тэрыторыі Гомельскай, Магілёўскай і Менскай абласьцей. Падкантрольны Лукашэнку [[Сьледчы камітэт Рэспублікі Беларусь|Сьледчы камітэт]] заявіў пра затрыманьне мінімум чатырох чалавек, якіх падазраюць у зрыве графіку руху расейскіх цягнікоў з зброяй<ref>[https://www.svaboda.org/a/31740740.html «Рэйкавая вайна» ў Беларусі працягваецца. Генпракуратура вінаваціць затрыманых дывэрсантаў у тэрарызьме], [[Радыё Свабода]], 7 сакавіка 2022 г.</ref> (на 9 сакавіка — схапілі восем меркаваных рэйкавых партызанаў<ref>[https://www.svaboda.org/a/31744811.html У Беларусі затрымалі восем «рэйкавых партызан». Што пра іх вядома], [[Радыё Свабода]], 9 сакавіка 2022 г.</ref>). Па партызанскіх дывэрсіяў на чыгунцы каля [[Стоўпцы|Стоўпцаў]] у гэтае места прыбылі супрацоўнікі [[Галоўная ўправа па барацьбе з арганізаванай злачыннасьцю і карупцыяй|ГУБАЗіК]], якія затрымліваюць з зброяй мясцовых і б’юць проста ў пастарунку міліцыі<ref>[[Дзьмітры Гурневіч]], [https://www.svaboda.org/a/31752567.html У Стоўпцах выязныя групы ГУБАЗіК і СОБР другі тыдзень тэрарызуюць мясцовых, — жыхары гораду], [[Радыё Свабода]], 13 сакавіка 2022 г.</ref>. Паводле ініцыятывы BYPOL, 16 сакавіка на перагоне [[Даманава (Берасьцейская вобласьць)|Даманава]] — Лясная (Берасьцейскі аддзел) партызаны зьнішчылі прылады аўтаматыкі і тэлемэханікі СЦБ, а на перагоне Фарынава — Загацьце (Віцебскі аддзел) — рэлейную шафу СЦБ, што парушыла графік руху цягнікоў, у тым ліку ваеннага прызначэньня<ref>[https://nashaniva.com/?c=ar&i=286452 BYPOL узяў адказнасць за чарговую дыверсію на чыгунцы], [[Наша Ніва]], 16 сакавіка 2022 г.</ref>. 12 сакавіка 2022 году Старшыня [[Рада Беларускай Народнай Рэспублікі|Рады БНР]] [[Івонка Сурвіла]] зьвярнулася зь лістом да прэзыдэнта Ўкраіны [[Уладзімер Зяленскі|Ўладзімера Зяленскага]]: «''Хачу падкрэсьліць, што беларускі народ цярпіць падвойную акупацыю. З аднаго боку, рэжым Лукашэнкі, нелегітымны пасьля рэфэрэндуму ў траўні 1995 г.; пасьля ж г.зв. „выбараў“ у 2020 годзе краіна была ператворана ў [[Канцэнтрацыйны лягер|канцлягер]]. Зь іншага боку, ёсьць рэжым Пуціна, які задоўга да жніўня 2020 году стаў адзінай падтрымкай Лукашэнкі''»<ref>[https://www.svaboda.org/a/31749470.html Рада БНР зьвярнулася да Зяленскага: «У нас агульны вораг — імпэрыялістычная Расея»], [[Радыё Свабода]], 12 сакавіка 2022 г.</ref>. 14 сакавіка 2022 году лідэр [[Кансэрватыўна-Хрысьціянская Партыя — БНФ|Кансэрватыўна-Хрысьціянскай Партыі — БНФ]] [[Зянон Пазьняк]] выступіў з заклікам рыхтавацца да рашучага павароту беларускіх вайсковых аддзелаў на абарону Айчыны супраць расейскіх інтэрвэнтаў<ref>[[Зянон Пазьняк]], [http://www.narodnaja-partyja.org/00--Naviny-c_hyphenminus-Galownac_ja--fr--pg/00--Naviny-c_hyphenminus-Galownac_ja--bk--an--01/isnuesanecskoncyczrasejskajakupacyajizrezymamlukasenki Існуе шанец скончыць з расейскай акупацыяй і з рэжымам Лукашэнкі], [[Кансэрватыўна-Хрысьціянская Партыя — БНФ]], 14 сакавіка 2022 г.</ref>. 16 сакавіка 2022 году [[Народнае антыкрызіснае кіраўніцтва|Народнае антыкрызіснае кіраўніцтва (НАК)]] на чале з [[Павал Латушка|Паўлам Латушкам]] выступіла з заявай, у якой назвала Беларусь часова акупаванай тэрыторыяй і заклікала міжнародную супольнасьць даць адпаведную праўную ацэнку. НАК лічыць, што ў выніку прызнаньня міжнароднай супольнасьцю факту акупацыі Беларусі Расейскай Фэдэрацыяй «''стане магчымым эфэктыўнае прасоўваньне наступных прынцыповых пытаньняў''», і пералічвае іх у сваёй заяве<ref>[https://www.svaboda.org/a/31756582.html Латушка заклікаў прызнаць Беларусь тэрыторыяй, часова акупаванай Расеяй], [[Радыё Свабода]], 16 сакавіка 2022 г.</ref>: * Аб захаваньні тэрытарыяльнай цэласнасьці і незалежнасьці Беларусі. Міжнароднае прызнаньне Беларусі часова акупаванай тэрыторыяй ёсьць важным прэвэнтыўным захадам дзеля абароны сувэрэнітэту краіны, бо ўсякія магчымыя дзеяньні акупантаў, скіраваныя на зьмену юрыдычнага статусу акупаванай тэрыторыі ня будуць мець ніякай сілы з пункту гледжаньня міжнароднага права, якое абавязвае акупантаў безумоўна яе пакінуць. * Аб прадухіленьні разьмяшчэньня на тэрыторыі Беларусі расейскай ядзернай зброі і стварэньня пагрозаў рэгіянальнай бясьпецы. * Аб ацэнцы ўсякай актыўнасьці грамадзянаў Беларусі ў супрацьстаяньні рэжыму Лукашэнкі і расейскай акупацыі як дзеяньняў, якія зьдзяйсьняюцца ў рамках нацыянальна-вызвольнага руху ў абарону сувэрэнітэту і незалежнасьці краіны. * Аб пазбаўленьні марыянэткавага ўраду Лукашэнкі міжнародна-праўнай суб’ектнасьці і аб прыпыненьні ўдзелу Беларусі ў міжнародных арганізацыях ([[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў|ААН]], [[Міжнародны валютны фонд|МВФ]] ды іншых) — да спыненьня акупацыі і дэмакратычнага фармаваньня новага ўраду. * Аб сынхранізацыі санкцыяў у дачыненьні да Расеі і Беларусі як акупаванай тэрыторыі і ліквідацыі магчымасьцяў для Расеі ў абходзе санкцыяў празь Беларусь і выкарыстаньні краіны як афшорнай зоны. 17 сакавіка 2022 году [[Сьвятлана Ціханоўская]] на сустрэчы з 27 амбасадарамі краін ЭЗ у [[Жэнэва|Жэнэве]], якія прадстаўляюць свае краіны ў [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў|ААН]], выступіла з заклікам да іх<ref>[https://www.svaboda.org/a/31757924.html Ціханоўская ў ААН заклікала прызнаць Беларусь краінай пад часовай ваеннай акупацыяй], [[Радыё Свабода]], 17 сакавіка 2022 г.</ref>: * вызнаць Беларусь як краіну [[дэ-факта]] часова акупаванай Расеяй; * прыцягнуць Лукашэнку да трыбуналу ў зьвязку з падзеямі ва Ўкраіне; * неадкладна адрэагаваць на катаваньні ў турмах Беларусі і ўмовы ўтрыманьня палітычных вязьняў. * падтрымаць працу міжнароднай плятформы ў зборы довадаў злачынстваў рэжыму і падтрымаць беларускіх праваабаронцаў. == Глядзіце таксама == * [[Расейская акупацыя Крыму]] * [[Савецкая акупацыя Ўкраіны]] * [[Рэйкавая вайна ў Беларусі падчас расейска-ўкраінскай вайны]] == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Вонкавыя спасылкі == * [[Зянон Пазьняк]], [http://pazniak.info/page_madyifikatsyiya_fashyizmu Мадыфікацыя фашызму], Зянон Пазьняк: старшыня [[Кансэрватыўна-Хрысьціянская Партыя — БНФ|Кансэрватыўна-Хрысьціянскай Партыі — БНФ]], 13 красавіка 2014 г. * [[Зянон Пазьняк]], [http://pazniak.info/page_madyifikatsyiya_fashyizmu Галоўная зброя рускага фашызму — што гэта такое?], Зянон Пазьняк: старшыня [[Кансэрватыўна-Хрысьціянская Партыя — БНФ|Кансэрватыўна-Хрысьціянскай Партыі — БНФ]], 1 жніўня 2014 г. * [[Аляксей Знаткевіч]], [https://www.svaboda.org/a/31674588.html «Гэта акупацыя са згоды рэжыму». Нямецкі экспэрт пра расейскія вучэньні ў Беларусі], [[Радыё Свабода]], 28 студзеня 2022 г. * [[Сяргей Дубавец]], [https://www.svaboda.org/a/31742497.html Як «беларуская» ўлада ператварылася ў акупацыю і ўсім нам стала сорамна, — Дубавец], 8 сакавіка 2022 г. * [[Павал Латушка]], [https://www.youtube.com/watch?v=J6o2psHkf4c Заявление НАУ по факту оккупации Республики Беларусь Российской Федерацией]{{ref-ru}}, 16 сакавіка 2022 г. * [[Сяргей Дубавец]], [https://www.svaboda.org/a/31781579.html Жыцьцё ў зрушаным часе. Чаму важна прызнаць «беларускія ўлады» расейскімі акупацыйнымі], [[Радыё Свабода]], 2 красавіка 2022 г. * [[Сяргей Навумчык]], [https://www.svaboda.org/a/31794970.html Калі Пуцін вып’е шампанскае за беларускую апазыцыю], [[Радыё Свабода]], 10 красавіка 2022 г. * [[Дзьмітры Гурневіч]], [https://www.svaboda.org/a/31896294.html Беларусь — расейская калёнія, а Лукашэнка — марыянэтка Пуціна, — ляўрэатка Пулітцэраўскай прэміі Эн Эплбаўм], [[Радыё Свабода]], 13 чэрвеня 2022 г. * [[Юры Дракахруст]], [https://www.svaboda.org/a/31928602.html Неакупаваная Беларусь: ці мае рацыю Ігар Тышкевіч?], [[Радыё Свабода]], 4 ліпеня 2022 г. [[Катэгорыя:Беларусь]] [[Катэгорыя:Беларуска-расейскія стасункі]] 4tf08tws3vu9m3v4r5gzpwqkq31x575 0 252420 2329500 2293646 2022-07-23T12:55:36Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Глядзіце таксама */ + wikitext text/x-wiki [[Файл:Mexicano marioneta lou.jpg|значак|Мэксыканская марыянэтка]] '''Марыянэтка''' (праз {{мова-fr|marіonnette|скарочана}} зь {{мова-it|marіonnett|скарочана}}, утворанага ад памяншальнай формы ''Марыён'' да імя ''Марыя'') — ад пачатку назва маленькіх фігурак [[Багародзіца|Панны Марыі]] ў сярэднявечным лялькавым тэатры<ref>{{Літаратура/БЭ|10к}} С. 160.</ref>. * Тэатральная лялька, якой кіруе актор, схаваны ад гледачоў, з дапамогай адмысловых прыстасаваньняў * У пераносным значэньні чалавек, дзяржава, урад, які ёсьць паслухмяным інструмэнтам у чужых руках == Глядзіце таксама == * [[Рэжым Лукашэнкі]] * [[Марыянэткавая дзяржава]] * [[Марыянэткавы ўрад]] == Крыніцы == {{Крыніцы}} [[Катэгорыя:Лялечны тэатар]] kvfc1e6uzakp79uv92mdcopybywj0ga 0 256392 2329565 2329453 2022-07-23T21:03:11Z Hleb23 72152 /* Раўнд кваліфікацыйнага плэй-оф */ дадаў клюбныя каэфіцыенты УЭФА 2022 на пачатак спаборніцтва wikitext text/x-wiki {{Сэзон футбольнага спаборніцтва|назва турніру=Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў|выява=Istanbul Atatürk Olympic Stadium 1.jpg|апісаньне=Алімпійскі стадыён Ататурка|час_праведзеньня=Кваліфікацыя: 21 чэрвеня — 24 жніўня 2022 Уласна спаборніцтва: 6 верасьня 2022 — 10 чэрвеня 2023|колькасьць камандаў=Удзельнікі асноўнай часткі: 32 Усяго: 78 (зь 53 асацыяцый)|сайт=https://www.uefa.com/uefachampionsleague/|пераможца=яшчэ ня вызначаны|фіналіст=яшчэ ня вызначаны|паўфіналісты=яшчэ ня вызначаныя|чвэрцьфіналісты=яшчэ ня вызначаныя|матчаў ўсяго=45/310 (з улікам кваліфікацыі) 14,52%|галоў=102 (з улікам кваліфікацыі) 2,267 штоматч|гледачоў_на_стадыёнах=будзе запоўнена па завяршэньні ўсіх матчаў|наведвальнасьць у сярэднім=будзе запоўнена па завяршэньні ўсіх матчаў|найлепшы_галеадор=Віктар Баніфэйс Аког(Сьцяг Нарвэгіі Будэ-Глімт) — 4 мячы|апошні папярэдні сэзон=Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|чарговы наступны сэзон=Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2023—2024 гадоў|абноўлена=23/07/2022}} '''Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023''' — 68-ы розыгрыш трафэю з часоў Кубка эўрапейскіх чэмпіёнаў і 31-ы розыгрыш пад назвай Ліга чэмпіёнаў УЭФА. [[Фінал Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2023 году|Фінал]] плянуецца згуляць на [[Алімпійскі стадыён Ататурка|Алімпійскім стадыёне Ататурка]] ў [[Стамбул]]е, [[Турэччына]]. Першапачаткова стадыён быў прызначаны для правядзеньня [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2020 году|фіналу Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2020 году]], але й гэты, і [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021 году|фінал 2021 году]], які пасьля быў перададзены Ататурку, былі перанесены праз пандэмію [[Ковід-19]]. Пераможца Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў аўтаматычна кваліфікуецца ў групавы этап [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2023–2024|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2023—2024]], а таксама атрымае права згуляць зь пераможцам [[Ліга Эўропы УЭФА 2022—2023|Лігі Эўропы УЭФА 2022—2023]] у [[Супэркубак УЭФА 2023 году|Супэркубку УЭФА 2023 году]]. [[Файл:Istanbul Atatürk Olympic Stadium 1.jpg|значак|'''Алімпійскі стадыён Ататурка'''|349x349пкс]] Дзейным чэмпіёнам зьяўляецца [[Рэал Мадрыд]], які перамог у рэкордных чатырнаццаці сэзонах (заваяваў 14 тытулаў), апошні ў папярэднім розыгрышы. {| class="wikitable" |+ ! colspan="5" |'''Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023''' |- !Дата | colspan="4" |''Кваліфікацыя:'' 21 чэрвеня — 24 жніўня 2022 ''Уласна спаборніцтва:'' 6 верасьня 2022 — 10 чэрвеня 2023 |- !Каманды | colspan="4" |''Удзельнікі асноўнай часткі:'' 32 ''Усяго:'' 78 (зь 53 асацыяцый) |- ! colspan="5" |Статыстыка турніру |- ! rowspan="2" |Найпасьпяховейшыя ўдзельнікі !Чэмпіён — '''яшчэ ня вызначаны''' !Срэбны чэмпіён — '''яшчэ ня вызначаны''' ! colspan="2" |Паўфіналісты — '''яшчэ ня вызначаныя''' |- ! colspan="4" |Чвэрцьфіналісты — '''яшчэ ня вызначаныя''' |- !Матчаў згулялі | colspan="2" |'''45/310 (з улікам кваліфікацыі)''' | colspan="2" |14,52% |- !Забілі галоў | colspan="2" |'''102 (з улікам кваліфікацыі)''' | colspan="2" |2,267 штоматч |- !Наведвальнасьць | colspan="4" |'''будзе запоўнена па завяршэньні ўсіх матчаў''' |- !Найлепшы галеадор | colspan="4" |'''''Віктар Баніфэйс Аког({{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]) — 4 мячы''''' |- | colspan="2" |[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|← 2021—22]] | colspan="2" |2022—2023 |''[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2023—2024 гадоў|2023—24 →]]'' |} == Разьмеркаваньне камандаў па асацыяцыях == Усяго 78 камандаў ад 53 з 55 асацыяцый сябраў УЭФА будуць ўдзельнічаць у Лізе Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 (акрамя [[Футбольная асацыяцыя Ліхтэнштайна|Ліхтэнштайна]], бо той не праводзіць нацыянальнае спаборніцтва для адбору на турнір і гэтаксама Расеі, якая атрымала забарону на ўдзел праз [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]]). Рэйтынг асацыяцыяў на аснове [[Табліца Каэфіцыентаў УЭФА|каэфіцыентаў УЭФА]] па выніках камандаў у папярэднія 5 сэзонаў выкарыстоўваецца для вызначэньня колькасьці каманд-удзельніц для кожнай асацыяцыі: * Першыя 4 асацыяцыі кваліфікуюць прынамсі 4 каманды ў групавы этап Лігі Чэмпіёнаў УЭФА. * 5-6 асацыяцыі кваліфікуюць 3 каманды ў розыгрыш. * Кожная з асацыяцый 7—15 месцаў (акрамя Расеі) кваліфікуюць па дзьве каманды. * Усе асатнія асацыяцыі з 16 па 55 (акрамя Ліхтэнштайна) кваліфікуюць па адной камандзе. * Пераможцы [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021—22]] і [[Ліга Эўропы УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА 2021—2022]] могуць дадаткова ўступіць у розыгрыш, калі яны не адабраліся ў Лігу Чэмпіёнаў УЭФА праз свае нацыянальныя чэмпіянаты (Напрыклад [[Рэал Мадрыд]] адабраўся ў Лігу Чэмпіёнаў 2022-23 праз Гішпанскую Ля Лігу ў якасьці чэмпіёна, але як пермаможца яшчэ й [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022]] будзе займаць гэты слот, а дублікаванае месца ў групавы этап пяройдзе бронзаваму прызёру 5 асацыяцыі (астатнія зьмяненьні ды зрухі ў кваліфікацыі праз гэнтую замену апісаныя ніжэй у разьдзеле аб разьмеркваньнях). А [[Айнтрахт Франкфурт]] перамог у [[Ліга Эўропы 2021—2022 гадоў|Лізе Эўропы 2021—2022]], праваліўшы адбор ў [[Бундэсьліга|Бундэсьлізе]], заняўшы там адзінаццатае месца, значыць [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт Франктфурт]] атрымае месца ў Лізе Чэмпіёнаў, але колькасьць камандаў, што адправіцца ў эўракубкі ня зьменіцца, таму ў Лігу Эўропы 2022-23 адправіцца толькі [[Уніён Бэрлін|пятая каманда Бундэсьлігі 2021—2022]] (замест двух, як летась), а ў Лігу канфэрэнцыяў 2022-23 толькі [[Фрайбург (футбольны клюб)|шостая каманда Бундэсьлігі 2021—2022]], [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]] стаў сёмай камандай ад нямецкай асацыяцыі, што дапускаецца максімальнай колькасьцю ўдзельнікаў ад адной асацыяцыі ў эўракубках. === Рэйтынг асацыяцыяў === * (УЭЛ) — дадатковае месца для пераможцы [[Ліга Эўропы УЭФА|Лігі Эўропы УЭФА]]. * (АУС) — адсутнасьць унутранага спаборніцтва для адбору ў Лігу Чэмпіёнаў. * (ЗАБ) — забарона на ўдзел праз [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]]. {| class="wikitable" |+'''Рэйтынг асацыяцыяў для сэзону Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023''' | {| class="wikitable" !Месца !Асацыяцыя !Каэфіцыент !Колькасьць клюбаў !Нататкі |- !1 |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Ангельшчына]] |100.569 | rowspan="4" |4 | |- !2 |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Гішпанія]] |97.855 | |- !3 |{{Сьцяг|Італія}} [[Італія]] |75.438 | |- !4 |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Нямеччына]] |73.570 | +1 ([[Ліга Эўропы УЭФА 2021-22|УЭЛ]]) |- !5 |{{Сьцяг|Францыя}} [[Францыя]] |56.081 | rowspan="2" |3 | |- !6 |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Партугалія]] |48.549 | |- !7 |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Нідэрлянды]] |39.200 |2 | |- !8 |{{Сьцяг|Расея}} [[Расея]] |38.382 |0 |(ЗАБ) |- !9 |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Бэльгія]] |36.500 | rowspan="7" |2 | |- !10 |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Аўстрыя]] |35.825 | |- !11 |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Шатляндыя]] |33.375 | |- !12 |{{Сьцяг|Украіна}} [[Украіна]] |33.100 | |- !13 |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Турэччына]] |30.100 | |- !14 |{{Сьцяг|Данія}} [[Данія]] |27.875 | |- !15 |{{Сьцяг|Кіпр}} [[Кіпр]] |27.750 | |- !16 |{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Сэрбія]] |26.750 | rowspan="4" |1 | |- !17 |{{Сьцяг|Чэхія}} [[Чэхія]] |26.600 | |- !18 |{{Сьцяг|Харватыя}} [[Харватыя]] |26.275 | |- !19 |{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Швайцарыя]] |26.225 | |} | {| class="wikitable" !Месца !Асацыяцыя !Каэфіцыент !Колькасьць клюбаў !Нататкі |- !20 |{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Грэцыя]] |26.000 | rowspan="13" |1 | |- !21 |{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Ізраіль]] |24.375 | |- !22 |{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Нарвэгія]] |21.000 | |- !23 |{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Швэцыя]] |20.500 | |- !24 |{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Баўгарыя]] |20.375 | |- !25 |{{Сьцяг|Румынія}} [[Румынія]] |18.200 | |- !26 |{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Азэрбайджан]] |16.875 | |- !27 |{{Сьцяг|Казахстан}} [[Казахстан]] |15.625 | |- !28 |{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Вугоршчына]] |15.500 | |- !29 |{{Сьцяг|Беларусь}} [[Беларусь]] |15.250 | |- !30 |{{Сьцяг|Польшча}} [[Польшча]] |15.125 | |- !31 |{{Сьцяг|Славенія}} [[Славенія]] |14.250 | |- !32 |{{Сьцяг|Славаччына}} [[Славаччына]] |13.625 | |- !33 |{{Сьцяг|Ліхтэнштайн}} [[Ліхтэнштайн]] |9.000 |0 |(АУС) |- !34 |{{Сьцяг|Летува}} [[Летува]] |8.750 | rowspan="4" |1 | |- !35 |{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Люксэмбург]] |8.250 | |- !36 |{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Босьнія і Герцагавіна]] |8.000 | |- !37 |{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Ірляндыя]] |7.875 | |} | {| class="wikitable" !Месца !Асацыяцыя !Каэфіцыент !Колькасьць клюбаў ! |- !38 |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Паўночная Македонія]] |7.625 | rowspan="18" |1 | |- !39 |{{Сьцяг|Армэнія}} [[Армэнія]] |7.375 | |- !40 |{{Сьцяг|Латвія}} [[Латвія]] |7.375 | |- !41 |{{Сьцяг|Альбанія}} [[Малдова|Альбанія]] |7.250 | |- !42 |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Паўночная Ірляндыя]] |6.958 | |- !43 |{{Сьцяг|Грузія}} [[Грузія]] |6.875 | |- !44 |{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[Фінляндыя]] |6.875 | |- !45 |{{Сьцяг|Малдова}} [[Латвія|Малдова]] |6.875 | |- !46 |{{Сьцяг|Мальта}} [[Мальта]] |6.375 | |- !47 |{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[Фарэрскія астравы]] |6.125 | |- !48 |{{Сьцяг|Косава}} [[Косава]] |5.833 | |- !49 |{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Гібральтар]] |5.666 | |- !50 |{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Чарнагорыя]] |5.000 | |- !51 |{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Ўэйлз]] |5.000 | |- !52 |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Ісьляндыя]] |4.875 | |- !53 |{{Сьцяг|Эстонія}} [[Эстонія]] |4.750 | |- !54 |{{Сьцяг|Андора}} [[Андора]] |3.331 | |- !55 |{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Сан-Марына]] |1.166 | |} |} === Разьмеркаваньне === Далей прадстаўляем ліст допуску на гэты сэзон. Трымацель тытулу Лігі Чэмпіёнаў [[Рэал Мадрыд|Рэал]] гарантаваў сабе ўдзел у групавым этапе Лігі Чэмпіёнаў што праз перамогу ў пяпярэднім [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|розыгрышу]], што праз атрыманьне чэмпіёнства ў гішпанскай Ля Лізе, таму наступныя зьмяненьні адпаведна адбыліся ў месцах разьмеркаваньняў сярод іншых удзельнікаў «ніжэйшых» (па рэйтынгу) лігаў, падобным чынам на зьмяненьні паўплывала [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]], падсумоўваючы зьмены: * Чэмпіёны 11 і 12 асацыяцый (Шатляндыі ды Ўкраіны адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з групавога этапу замест раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф (чэмпіёнскага шляху). * Чэмпіёны 13 і 14 асацыяцый (Турэцкай ды Дацкай адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з раўнду плэй-оф кваліфікацыйнага плэй-оф замест трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху). * Чэмпіёны 15 і 16 асацыяцый (Кіпру ды Сэрбіі адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з трэцяга кваліфікацыйнага раўнду замест другога кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху). * Чэмпіёны 18, 19, 20 ды 21 асацыяцый (Харвацкай, Швайцарскай, Грэцкай ды Ізраільскай адпаведна) уступаюць у розыгрыш з другога кваліфікацыйнага раўнду замест першага кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху). * Срэбныя чэмпіёны 10 і 11 асацыяцый (Аўстрыі й Шатляндыі адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з трэцяга кваліфікацыйнага раўнду замест другога кваліфікацыйнага раўнду (шляху прадстаўнікоў ліг). {| class="wikitable" |+Ліст допуску на сэзон Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 ! colspan="2" | !Каманды ўступаючыя на гэтым этапе ў розыгрыш !Каманды, што трапілі сюды з папярэдняга раўнду |- ! colspan="2" |Папярэдні раўнд (4 каманды) | * 4 чэмпіёны з асацыяцыяў 52—55 | |- ! colspan="2" |Першы кваліфікацыйны раўнд (30 камандаў) | * 29 чэмпіёнаў з асацыяцыяў 22—51 (акрамя Ліхтэнштайну) | * 1 пераможца папярэдняга раўнду |- ! rowspan="2" |Другі кваліфікацыйны раўнд (24 камандаў) !Шлях чэмпіёнаў (20 камандаў) | * 5 чэмпіёнаў з асацыяцыяў 17—21 | * 15 пераможцаў першага кваліфікацыйнага раўнду |- !Шлях прадстаўнікоў лігаў (4 камандаў) | * 4 срэбных чэмпёны з асацыяцыяў 12—15 | |- ! rowspan="2" |Трэці кваліфікацыйны раўнд (20 камандаў) !Шлях чэмпіёнаў (12 камандаў) | * 2 чэмпіёны з асацыяцыяў 15—16 | * 10 пераможцаў другога кваліфікацыйнага раўнду (па шляху чэмпіёнаў) |- !Шлях прадстаўнікоў лігаў (8 камандаў) | * 4 срэбныя чэмпіёны з асацыяцыяў 7—11 (акрамя Расеі) * 2 бронзавыя прызёры з асацыяцыяў 5—6 | * 2 пераможцы другога кваліфікацыйнага раўнду (па шляху прадстаўнікоў лігаў) |- ! rowspan="2" |Раўнд кваліфікацыі плэй-оф (12 камандаў) !Шлях чэмпіёнаў (8 камандаў) | * 2 чэмпіёны з асацыяцыяў 13—14 | * 6 пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (па шляху чэмпіёнаў) |- !Шлях прадстаўнікоў лігаў (4 каманды) | | * 4 пераможцы трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (па шляху прадстаўнікоў лігаў) |- ! colspan="2" |Групавы этап (32 каманды) | * Уладальнік тытулу чэмпіёна лігі Эўропы * 11 чэмпіёнаў з асацыяцый 1-12 (акрамя Расеі) * 6 срэбных чэмпіёнаў з асацыяцыяў 1-6 * 4 бронзавыя прызёры з асацыяцыяў 1-4 * 4 уладальнікі чацьвёртых месцаў з асацыяцыяў 1-4 | * 4 пераможцы раўнду плэй-оф (па шляху чэмпіёнаў) * 2 пераможцы раўнду плэй-оф (па шляху прадстаўнікоў лігаў) |- ! colspan="2" |Плэй-оф асноўнай часткі (16 камандаў) | | * 8 пераможцаў груповога этапу * 8 срэбных пераможцаў групавога этапу |} === Каманды-ўдзельнікі === Пазнакі ў дужках паказваюць якім чынам кожная каманда кваліфікавалася на свой пачатковы раўнд у турніры: * ЛЧ: Уладальнік Чэмпіёнскага тытулу Лігі Чэмпіёнаў. * ЛЭ: Уладальнік Чэмпіёнскага тытулу Лігі Эўропы. * 1-ы(-ая, -ае), 2-і(-ая, -ое), 3-і(-яя, -яе), 4-ы(4-ая, 4-ае) і г. д.: пазіцыя ва ўласнай лізе папярэдняга сезону. * Прп-: пазіцыі ў лігах праз прыпыненьне папярэдніх сезонаў былі вызначаныя нацыянальнымі асацыяцыямі; усе каманды падлягалі зацьвярджэньню УЭФА ў адпаведнасьці з рэкамендацыямі для ўдзелу ў эўрапейскіх спаборніцтвах. Другі кваліфікацыйны раўнд, трэці кваліфікацыйны раўнд і раўнд плэй-оф былі падзеленыя на Чэмпіёнскі Шлях ('''ЧШ''') ды Шлях Прадстаўнікоў Лігаў ('''ШПЛ'''). Колерам паказаны працягваньне ўдзелу ў розыгрышы, або спыненьне онлайн, падчас правядзеньня турніру. {| class="wikitable" |+Колер |style="background-color:#FFE4E1;" |Каманда выбыла з розыгрышу |- |style="background-color:#90EE90;" |Каманда пасьпяхова прасоўваецца па розыгрышы, або рыхтуецца ўступіць у яго |- |style="background-color:#F0FFF0;" |Каманда ўступіць у розыгрыш неўзабаве |} {| class="wikitable" |+Кваліфікацыя каманд у Лігу Чэмпіёнаў УЭФА 2022-23 ! colspan="2" |Раўнд уступленьня ! colspan="4" |Каманды |- ! colspan="2" rowspan="7" |Групавы этап |style="background-color:#F0FFF0;" | {{Сьцяг|Гішпанія}} [[Рэал Мадрыд|Рэал]] ([[Мадрыд]]) (1-ы)^ЛЧ |style="background-color:#F0FFF0;" | {{Сьцяг|Нямеччына}} [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]] ([[Франкфурт-на-Майне|Франкфурт]]) (ЛЭ) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Манчэстэр Сіці|Сіці]] ([[Манчэстэр]]) (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]] (2-і) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] ([[Лёндан]]) (3-і) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Тотэнгэм Готспур]] ([[Лёндан]]) (4-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]] (2-ая) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]] ([[Мадрыд]]) (3-і) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]] (4-ая) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Італія}} [[Мілян (футбольны клюб)|Мілян]] (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Італія}} [[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэрнацыянале]] ([[Мілян]]) (2-і) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Італія}} [[Напалі Нэапаль|Напалі]] ([[Нэапаль]]) (3-і) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Італія}} [[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]] ([[Турын]]) (4-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]] ([[Мюнхэн]]) (1-ая) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Барусія Дортмунд|Барусія]] ([[Дортмунд]]) (2-ая) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баер Левэркузэн|Баер 04]] ([[Левэркузэн]]) (3-і) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[РБ Ляйпцыг (футбольны клюб)|РБ]] ([[Ляйпцыг]]) (4-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Францыя}} [[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]] ([[Парыж]]) (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Францыя}} [[Алімпік Марсэль|Алімпік]] ([[Марсэль]]) (2-і) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Порту (футбольны клюб)|Порту]] (1-ае) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Спортынг Лісабон|Спортынг]] ([[Лісабон]]) (2-і) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Аякс Амстэрдам|Аякс]] ([[Амстэрдам]]) (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Бруге (футбольны клюб)|Бруге]] (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Рэд Бул Зальцбург|Рэд Бул]] ([[Зальцбург]]) (1-ы) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Сэлтык Глазга|Сэлтык]] ([[Глазга]]) (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Украіна}} [[Шахтар Данецк|Шахтар]] ([[Данецк]]) (Прп-1-ы) | colspan="3" | |- ! colspan="6" | |- !Плэй-оф кваліфікацыі !ЧШ |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспор]] ([[Трабзон]]) (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Данія}} [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]] (1-ы) | colspan="2" | |- ! colspan="6" | |- ! rowspan="3" |Трэці кваліфікацыйны раўнд !<abbr>ЧШ</abbr> |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Кіпр}} [[Апалён Лімасол|Апалён]] ([[Лімасол]]) (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]]) (1-ая) | colspan="2" | |- ! rowspan="2" |<abbr>ШПЛ</abbr> |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Францыя}} [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]]) (3-яе) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]]) (3-яя) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]]) (2-і) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль]] ([[Брусэль]]) (2-і) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Штурм Грац|Штурм]] ([[Грац]]) (2-і) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]]) (2-і) | colspan="2" | |- ! colspan="6" | |- ! rowspan="3" |Другі кваліфікацыйны раўнд ! rowspan="2" |<abbr>ЧШ</abbr> |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]]) (1-ая) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]]) (1-ае) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Цюрых (футбольны клюб)|Цюрых]] (1-ы) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]]) (1-ы) |- |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]]) (1-ае) | | colspan="2" | |- !<abbr>ШПЛ</abbr> |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]]) (Прп-2-ое) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Фэнэрбахчэ Стамбул|Фэнэрбахчэ]] ([[Стамбул]]) (2-ое) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]]) (2-і) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Кіпр}} [[АЕК Лярнака|АЕК]] ([[Лярнака]]) (2-і) |- ! colspan="6" | |- ! colspan="2" rowspan="8" |Першы кваліфікацыйны раўнд |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] (1-ы) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] (1-ае) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Румынія}} [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока]]) (1-ы) |- |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Казахстан}} [[Табол Кастанай|Табол]] ([[Кастанай]]) (1-ы) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Беларусь}} [[Шахцёр Салігорск|Шахцёр]] ([[Салігорск]]) (1-ы) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Польшча}} [[Лех Познань|Лех]] ([[Познань]]) (1-ы) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Славенія}} [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]] (1-ы) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Славаччына}} [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]]) (1-ы) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]]) (1-ы) |- |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Зрынскі Мостар|Зрынскі]] ([[Мостар]]) (1-ы) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]]) (1-ыя) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]]) (1-ыя) |- |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Латвія}} [[Рыская футбольная школа]] ([[Рыга]]) (1-ая) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Альбанія}} [[Тырана (футбольны клюб)|Тырана]] (1-ая) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]]) (1-ы) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Грузія}} [[Дынама Батумі|Дынама]] ([[Батумі]]) (1-ае) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]]) (1-ы) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Мальта}} [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] ([[Паола]]) (1-ы) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[КІ Кляксьвік|КІ]] ([[Кляксьвік]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Косава}} [[Балкані Сухарэка|КФ Балкані]] ([[Сухарэка]]) (1-ыя) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Сут’еска Нікшыч|Сут’еска]] ([[Нікшыч]]) (1-ая) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Нью-Сэйнтс Освэстры|Нью-Сэйнтс]] ([[Освэстры]]) (1-ыя) | | | |- ! colspan="6" | |- ! colspan="2" |Папярэдні раўнд |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Эстонія}} [[Левадыя Талін|Левадыя]] ([[Талін]]) (1-ая) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Андора}} [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Ля Фіярыта Монтэджардана|Ля Фіярыта]] ([[Монтэджардына|Монтэджардана]]) (1-ая) |} Заўвагі: # '''[[Расея]]:''' 28 лютага 2022 году расейскія футбольныя клюбы й зборныя былі адхілены ад спаборніцтваў ФІФА і УЭФА праз уварваньне Расеі ва Ўкраіну ў 2022 годзе. 2 траўня 2022 году УЭФА пацьвердзіла, што расейскія клюбы будуць выключаныя са спаборніцтваў УЭФА 2022—2023 гадоў. # '''[[Ліхтэнштайн]]:''' Сем камандаў афіляваных зь Ліхтэнштайнскай футбольнай федэрацыяй гуляюць у Швайцарскай футбольнай лізе, адпаведна адбор праходзіць па Швайцарскай квоце. Адзінае эўрапейскае спаборніцтва, куда могуць трапіць удзельнікі празь Ліхтэнштайнскую асацыяцыю — Футбольны кубак Ліхтэнштайна, пераможцы якога кваліфікуюцца ў [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА|Лігу Канфэрэнцыяў УЭФА]]. # '''[[Украіна]]:''' Украінская Прэм’ер-ліга 2021-22 гадоў была спыненая праз расейскае ўварваньне ва Ўкраіну ў 2022 годзе. Дзьве лепшыя каманды лігі на момант спыненьня (данецкі «Шахтар» і кіеўскае «Дынама») былі абраныя Ўкраінскай асацыяцыяй футболу для ўдзелу ў Лізе чэмпіёнаў УЭФА 2022-23 гадоў. == Расклад матчаў == Усім матчам былі разьмеркаваныя гульнявыя дні ў аўторак ды сераду, акрамя фіналу папярэдняга раўнду, які мусіў прайсьці ў пятніцу. Усе лёсаваньні мусяць прайсьці ў штаб-кватэры УЭФА ў швайцарскім [[Ньён]]е, за выключэннем лёсаваньня групавога этапу, якое адбудзецца ў [[Стамбул]]е, [[Турэччына]]. {| class="wikitable" |+Расклад матчаў на Лігу чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 !Фаза !Раўнд !Лёсаваньне !Першы матч !Другі матч |- | rowspan="4" |Кваліфікацыя |Папярэдні раўнд |7 чэрвеня 2022 |21 чэрвеня 2022 (паўфіналы) |24 чэрвеня 2022 (фінал) |- |Першы кваліфікацыйны раўнд |14 чэрвеня 2022 |5—6 ліпеня 2022 |12—13 ліпеня 2022 |- |Другі кваліфікацыйны раўнд |15 чэрвеня 2022 |19—20 ліпеня 2022 |26—27 ліпеня 2022 |- |Трэці кваліфікацыйны раўнд |18 ліпеня 2022 |2—3 жніўня 2022 |9 жніўня 2022 |- |Плэй-оф |Кваліфікацыйны плэй-оф |1 жніўня 2022 |16—17 жніўня 2022 |23—24 жніўня 2022 |- | rowspan="6" |Групавы этап |1 гульнявы дзень | rowspan="6" |25 жніўня 2022 | colspan="2" |6—7 верасьня 2022 |- |2 гульнявы дзень | colspan="2" |13—14 верасьня 2022 |- |3 гульнявы дзень | colspan="2" |4—5 кастрычніка 2022 |- |4 гульнявы дзень | colspan="2" |11—12 кастрычніка 2022 |- |5 гульнявы дзень | colspan="2" |25—26 кастрычніка 2022 |- |6 гульнявы дзень | colspan="2" |1—2 лістапада 2022 |- | rowspan="4" |Гульні на вылет |Раўнд шаснаццаці |7 лістапада 2022 |14-15 і 21—22 лютага 2023 |7-8 і 14—15 сакавіка 2023 |- |Чвэрцьфіналы | rowspan="3" |17 сакавіка 2023 |11—12 красавіка 2023 |18—19 красавіка 2023 |- |Паўфіналы |9—10 траўня 2023 |16—17 траўня 2023 |- |Фінал | colspan="2" |10 чэрвеня 2023 году на «[[Алімпійскі стадыён Ататурка|Алімпійскім стадыёне Ататурка]]» у [[Стамбул]]е. |} == Кваліфікацыйныя раўнды == === Папярэдні раўнд === Лёсаваньне адбылося па раскладзе 7 чэрвеня. Удзельнічаць маюцца ў папярэднім раўндзе чатыры каманды. Пасеў камандаў для лёсаваньня быў заснаваны на іх клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022 году з двума пасеянымі і двума непасеянымі. Усе матчы пройдуць на стадыёне Вікінгура ў Рэйк’явіку, Ісьляндыя. Пераможца пяпярэдняга раўнду праходзе ў першы кваліфікацыйны раўнд. Пераможаныя ўдзельнікі папярэдняга раўнду аўтаматычна пяройдуць у другі кваліфікацыйны раўнд чэмпіёнскага шляху [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА 2022-23|Лігі Канфэрэнцыяў УЭФА]]. {| class="wikitable" !Каманда 1 !Лік !Каманда 2 !Галы й галеадоры |- ! colspan="3" |Паўфіналы ! |- |{{Сьцяг|Эстонія}} [[Левадыя Талін|Левадыя]] ([[Талін]]) |1-6 |{{Сьцяг|Ісьляндыя}}''' [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]])''' |[[Закарыя Бегларышвілі|Бегларышвілі]] 6' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:0), [[Даглес Макляган|Макляган]] 10' (1:1), [[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 27' (1:2), [[Халдур Шмаўры Сыгурдсан|Сыгурдсан]] 45' (1:3), [[Мікалай Андрэас Гансэн|Гансэн]] 49' (1:4), [[Гэльгі Гуд’ёнсан|Гуд’ёнсан]] 71' (1:5), [[Юліўс Магнусан|Магнусан]] 77' (1:6) |- |{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Ля Фіярыта Монтэджардана|Ля Фіярыта]] ([[Монтэджардына|Монтэджардана]]) |1-2 |{{Сьцяг|Андора}}''' [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]])''' |[[Даніла Эзэкіэль Рынальдзі|Рынальдзі]] 45+2' (1:0), [[Хэніс Сальдэвіля Сольдуга|Сальдэвіля]] 55' (1:1), 66' (1:2) |- ! colspan="3" |Фінал ! |- |{{Сьцяг|Андора}} [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]]) |0-1 |{{Сьцяг|Ісьляндыя}}''' [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]])''' |[[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 68' (0:1) |} === Першы кваліфікацыйны раўнд === Лёсаваньне першага кваліфікацыйнага раўнду прайшло 14 чэрвеня 2022 году. Першым матчам наканавана 6 й 7 ліпеня, а матчам у адказ — 12 й 13 ліпеня 2022 году. Пераможцы двубою накіроўваюцца ў другі раўнд кваліфікацыі па Шляху Чэмпіёнаў. Пераможаным наканавана перавесьціся ў другі раўнд кваліфікацыі [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА 2022—2023|Лігі канфэрэнцыяў]] на Шлях Чэмпіёнаў. {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры ! ! ! ! !Удзельнікі пасьляматчавых пэнальці |- |{{Сьцяг|Армэнія}}''' [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]])''' |2:2 (4:3){{Заўвага|назва=пэнальці}} |{{Сьцяг|Румынія}} [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока]]) |0:0 |2:2{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1. — 2.[[Бісмарк Аджэй-Баатэнг|Нана]] 6' (0:1), [[Зоран Гаіч|Гаіч]] 89' (1:1), [[Клаўдыю Адрыян Міхай Петрыла|Петрыла]] 94' (1:2), [[Зоран Гаіч|Гаіч]] 119' (2:2) | colspan="6" |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Яўген Кочук|Кочук]]{{пэнгол}}<br />[[Артак Даш'ян|Даш'ян]]{{пэнгол}}<br />[[Аванес Арутунян|Арутунян]]{{пэнгол}}<br />[[Артур Авагян|Авагян]]{{пэнгол}}<br />|лік=4-3|кам2={{пэнгол}}[[Марка Дуганджыч|Дуганджыч]]<br />{{пэнміма}}[[Клаўдыю Адрыян Міхай Петрыла|Петрыла]] <br />{{пэнгол}}[[Андрэй Бурка|Бурка]] <br />{{пэнгол}}[[Карла Мухар|Мухар]] <br />{{пэнміма}}[[Марыё Хорхэ Маліка Паўліна|Камора]]}} |- |{{Сьцяг|Славенія}}''' [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]]''' |2:0{{Заўвага|Пераможаны ў гэтым двубоі перайшоў у 3 кваліфікацыйны этап Лігі Канфэрэнцыяў 2022—2023.|name="нюанс цякучага кваліфікацыйнага этапу"}} |{{Сьцяг|Беларусь}} [[Шахцёр Салігорск|Шахцёр]] ([[Салігорск]]) |0:0 |2:0 | colspan="7" |1. — 2.[[Рока Батурына|Батурына]] 12' (1:0), 56' (2:0) |- |{{Сьцяг|Баўгарыя}}''' [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])''' |3:0 |{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Сут’еска Нікшыч|Сут’еска]] ([[Нікшыч]]) |2:0 |1:0 | colspan="7" |1.[[Алекс Сантана|Сантана]] 74' (1:0), [[Матыяс Фабіян Тысэра|Тысэра]] 90+1' (2:0) 2.[[П'ерас Сатырыю|Сатырыю]] 53' (3:0) |- |{{Сьцяг|Люксэмбург}}''' [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]])''' |3:1 |{{Сьцяг|Альбанія}} [[Тырана (футбольны клюб)|Тырана]] |1:0 |2:1 | colspan="7" |1.[[Магсан Хасан Нэдэр|Нэдэр]] 71' (1:0) 2.[[Філіп Боіч|Боіч]] 49' (2:0), [[Дэйвід Сінані|Сінані]] 61' (3:0), [[Рэдан Джыджа|Джыджа]] 78' (3:1) |- |{{Сьцяг|Казахстан}} [[Табол Кастанай|Табол]] ([[Кастанай]]) |1:5 |{{Сьцяг|Вугоршчына}}''' [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])''' |0:0 |1:5 | colspan="7" |1. — 2.[[Адама Малюда Траарэ|Траарэ]] 4' (0:1), 17' (0:2), [[Айса Лайдуні|Лайдуні]] 21' (0:3), [[Ігар Сяргееў|Сяргееў]] 23' (1:3), [[Форчун Басі|Басі]] 74' (1:4), 90+1' (1:5) |- |{{Сьцяг|Швэцыя}}''' [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]]''' |6:5 |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]]) |3:2 |3:3 | colspan="7" |1.[[Мартын Ульсан|Ульсан]] 16' (1:0), [[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 38' (1:1), [[Уля Тойванэн|Тойванэн]] 42' (2:1), [[Вэлька Бірманчэвіч|Бірманчэвіч]] 84' (3:1), [[Гэльгі Гуд’ёнсан|Гуд’ёнсан]] 90+3' (3:2) 2.[[Карл Фрыдлейфур Гунарсан|Гунарсан]] 15' (3:3), [[Вэлька Бірманчэвіч|Бірманчэвіч]] 34' (4:3), [[Фэлікс Бэіма|Бэіма]] 44' (5:3), [[Андэрс Крыстыянсэн|Крыстыянсэн]] 49' (6:3), [[Мікалай Андрэас Гансэн|Гансэн]] 56' (6:4), [[Карл Фрыдлейфур Гунарсан|Гунарсан]] 75' (6:5) |- |{{Сьцяг|Косава}} [[Балкані Сухарэка|КФ Балкані]] ([[Сухарэка]]) |1:2 |{{Сьцяг|Летува}}''' [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])''' |1:1 |0:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} | colspan="7" |1.[[Назьмі Грыпшы|Грыпшы]] 15' (1:0), [[Олівэр Баф|Баф]] 25' (1:1) 2.[[Кегіндэ Матыяс Аевусі|Аевусі]] 97' (1:2) |- |{{Сьцяг|Фінляндыя}}''' [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]])''' |2:2{{Заўвага|name="нюанс цякучага кваліфікацыйнага этапу"}}(5:4){{Заўвага|Для выяўленьні пераможцы каманды білі пэнальці|назва=пэнальці}} |{{Сьцяг|Латвія}} [[Рыская футбольная школа]] ([[Рыга]]) |1:0 |1:2{{Заўвага|Для выяўленьня пераможцы быў задзейнічаны дадатковы час у два таймы па 15 хвілінаў|назва=д.ч.}} |1.[[Мануэль Мартыч|Мартыч]] 11' (1:0) 2.[[Артур Зюзінc|Зюзінc]] 48' (1:1), [[Стэфан Паніч|Паніч]] 56' (1:2), [[Мурыля Энрыке дэ Араўха Сантас|Мурыля]] 75' (2:2) | colspan="6" |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Сантэры Вяянянен|Вяянянен]]{{пэнгол}}<br />[[Мурыля Энрыке дэ Араўха Сантас|Мурыля]]{{пэнгол}}<br />[[Боян Радулавіч|Радулавіч]]{{пэнгол}}<br />[[Фабіян Сэрарэнс|Сэрарэнс]]{{пэнгол}}<br />[[Каспэр Тэрха|Тэрха]]{{пэнгол}}|лік=5-4|кам2={{пэнгол}}[[Віталь Ягадзінскіс|Ягадзінскіс]]<br />{{пэнгол}}[[Таміслаў Шарыч|Шарыч]] <br />{{пэнміма}}[[Стэфан Паніч|Паніч]] <br />{{пэнгол}}[[Жыга Ліпушчак|Ліпушчак]] <br />{{пэнгол}}[[Пётр Марэш|Марэш]]}} |- |{{Сьцяг|Нарвэгія}}''' [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''' |4:3 |{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[КІ Кляксьвік|КІ]] ([[Кляксьвік]]) |3:0 |1:3 | colspan="7" |1.[[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 11' (1:0), 31' (2:0), 58' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (3:0) 2.[[Мэдс Бо Мікэльсэн|Мікэльсэн]] 12' (3:1), [[Якуп Біскопсту Андрэасэн|Андрэасэн]] 20' (3:2), [[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 55 ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (4:2), [[Якуп Біскопсту Андрэасэн|Андрэасэн]] 85' (4:3) |- |{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Нью-Сэйнтс Освэстры|Нью-Сэйнтс]] ([[Освэстры]]) |1:2 |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}}''' [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]])''' |1:0 |0:2{{Заўвага|назва=д.ч.}} | colspan="7" |1.[[Раян Бробэл|Бробэл]] 57' (1:0) 2.[[Джэймі Малгры|Малгры]] 90+4' (1:1), [[Ітан Дэвайн|Дэвайн]] 95' (1:2) |- |{{Сьцяг|Ірляндыя}}''' [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]])''' |3:0 |{{Сьцяг|Мальта}} [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] ([[Паола]]) |3:0 |0:0 | colspan="7" |1.[[Ронан Фін|Фін]] 25' (1:0), [[Дылан Ўотс|Ўотс]] 40' (2:0), [[Роры Гэфні|Гэфні]] 78' (3:0) 2.— |- |{{Сьцяг|Польшча}} [[Лех Познань|Лех]] ([[Познань]]) |2:5 |{{Сьцяг|Азэрбайджан}}''' [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])''' |1:0 |1:5 | colspan="7" |1.[[Мікаэль Ісгак|Ісгак]] 41' (1:0) 2.[[Крыстафэр Вэльдэ|Вэльдэ]] 1' (2:0), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 14' (2:1), [[Філіп Азобіч|Азобіч]] 42' (2:2), [[Кэвін Давід Мэдына Рэнтэрыя|Мэдына]] 56' (2:3), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 74' (2:4), [[Абас Гусэйнаў|Гусэйнаў]] 77' (2:5) |- |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}}''' [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]])''' |3:2 |{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]]) |3:0 |0:2 | colspan="7" |1.[[Мамаду Данфа|Данфа]] 11' (1:0), [[Сандэй Адэтунджы|Адэтунджы]] 28' (2:0), [[Скот Ўайзмэн|Ўайзмэн]] 62' ([[Аўтагол|аўта]]) (3:0) 2.[[Хуан Франсіска Гарсія Пенья|Хуанфры]] 32' (3:1), [[Лі Гэнры Касьяр|Касьяр]] 69 (3:2) |- |{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Зрынскі Мостар|Зрынскі]] ([[Мостар]]) |0:1 |{{Сьцяг|Малдова}}''' [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])''' |0:0 |0:1 | colspan="7" |1. — 2.[[Ігар Савіч|Савіч]] 22' ([[Аўтагол|аўта]]) (0:1) |- |{{Сьцяг|Славаччына}}''' [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]])''' |2:1 |{{Сьцяг|Грузія}} [[Дынама Батумі|Дынама]] ([[Батумі]]) |0:0 |2:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} | colspan="7" |1. — 2.[[Зурыка Давіташвілі|Давіташвілі]] 104' (0:1), [[Тыгран Барсэгян|Барсэгян]] 115' (1:1), [[Іван Шапоньчык|Шапоньчык]] 120+3' (2:1) |} === Другі кваліфікацыцны раўнд === Лёсаваньне другога кваліфікацыйнага раўнду адбылося 15 чэрвеня 2022 году. Першым матчам наканавана 19 й 20 ліпеня, а матчам у адказ — 26 й 27 ліпеня 2022 году адпаведна. Пераможцы двубою кваліфікуюцца ў трэці раўнд адпаведнага шляху. Пераможаныя на чэмпіёнскім шляху адпраўляюцца ў чэмпіёнскі шлях трэцяга кваліфікацыйнага раўнду [[Ліга Эўропы УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]], у той жа час астатнія са шляху прадстаўнікоў лігі адпраўляюцца ў частку шляху прадстаўнікоў лігі трэцяга кваліфікацыйнага раўнду [[Ліга Эўропы УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]]. {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |+Чэмпіёнскі шлях |{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]]) |матч 1 |{{Сьцяг|Славаччына}} [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]]) |1:2 |27 ліпеня |1. [[Крыстафэр Закарыясэн|Закарыясэн]] 70' (1:0), [[Гурам Кашыа|Кашыа]] 81' (1:1), [[Тыгран Барсэгян|Барсэгян]] 86' (1:2), |- |{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]]) |матч 2 |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]]) |2:2 |26 ліпеня |1. [[Кэвен да Сілва Інасіў|Кэвен]] 25' (0:1), [[Арыян Адэмі|Адэмі]] 44' (1:1), [[Бруна Пэткавіч|Пэткавіч]] 86' (2:1), [[Рэнальда Сефас|Сефас]] 89' (2:2) |- |{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]]) |матч 3 |{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Цюрых (футбольны клюб)|Цюрых]] |3:2 |27 ліпеня |1. [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 17' (1:0), [[Ібраіма Ваджы|Ваджы]] 36' (2:0), 65' (3:0), [[Ліндрыт Камбэры|Камбэры]] 65' (3:1), [[Мірлінд Крэзью|Крэзью]] 85' (3:2) |- |{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]]) |матч 4 |{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]]) |1:2 |26 ліпеня |1. [[Томаш Хоры|Хоры]] 6' (0:1), [[Боян Радулавіч|Радулавіч]] 50' (1:1), [[Ян Копіц|Копіц]] 57' (1:2) |- |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]]) |матч 5 |{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] |1:0 |27 ліпеня |1. [[Кірк Міляр|Міляр]] 83' (1:0) |- |{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]]) |матч 6 |{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] |1:0 |27 ліпеня |1. [[Фаб'ен Урэга|Урэга]] 49' (1:0) |- |{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]]) |матч 7 |{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]]) |3:0 |26 ліпеня |1. [[П'ерас Сатырыю|Сатырыю]] 26' (1:0), 35' (2:0), [[Ігар Тыяга Насымента Радрыгес|Тыяга]] 90+4' (3:0) |- |{{Сьцяг|Славенія}} [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]] |матч 8 |{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]]) |0:0 |26 ліпеня |1. — |- |{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]]) |матч 9 |{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]]) |1:1 |27 ліпеня |1. [[Філіп Аксель Фрыгаст Цынкернагэль|Цынкернагэль]] 7' (0:1), [[Долеў Хазіза|Хазіза]] 90+2' (1:1) |- |{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]]) |матч 10 |{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]]) |0:1 |26 ліпеня |1. [[Самір Хаджы|Хаджы]] 72' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (0:1) |} {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |+Шлях прадстаўнікоў лігі |{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]]) |матч 11 |{{Сьцяг|Кіпр}} [[АЕК Лярнака|АЕК]] ([[Лярнака]]) |1:1 |26 ліпеня |1. [[Адам Дзюрча|Дзюрча]] 81' (0:1), [[Эрык Сьвятчанка|Сьвятчанка]] 84' (1:1) |- |{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]]) |матч 12 |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Фэнэрбахчэ Стамбул|Фэнэрбахчэ]] ([[Стамбул]]) |0:0 |27 ліпеня |1. — |} === Трэці кваліфікацыйны раўнд === Лёсаваньне трэцяга кваліфікацыйнага раўнду адбылося 18 ліпеня 2022 году а 13 гадзіны па Менскаму часе. Усяго 20 камандам наканаваны ўдзел у трэцім кваліфікацыйным раўндзе. Яны будуць падзеленыя на 2 шляхі: * '''Чэмпіёнскі шлях''' (12 камандаў) * '''Шлях прадстаўнікоў лігі''' (8 камандаў) Пасеў камандаў перад лёсаваньнем адбыўся па клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022. {| class="wikitable" |+'''Чэмпіёнскі шлях''' !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч |- |{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]]) / {{Сьцяг|Грэцыя}} [[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]]) |матч 1 |{{Сьцяг|Кіпр}} [[Апалён Лімасол|Апалён]] ([[Лімасол]]) |2—3 жніўня 2022 |9 жніўня 2022 |- |{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]]) / {{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Цюрых (футбольны клюб)|Цюрых]] |матч 2 |{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]]) / {{Сьцяг|Славаччына}} [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]]) |2—3 жніўня 2022 |9 жніўня 2022 |- |{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]]) / {{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]]) |матч 3 |{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]]) / {{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]]) |2—3 жніўня 2022 |9 жніўня 2022 |- |{{Сьцяг|Славенія}} [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]] / {{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]]) |матч 4 |{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]]) / {{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]]) |2—3 жніўня 2022 |9 жніўня 2022 |- |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]]) / {{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] |матч 5 |{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]]) / {{Сьцяг|Швэцыя}} [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] |2—3 жніўня 2022 |9 жніўня 2022 |- |{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]]) |матч 6 |{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]]) / {{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]]) |2—3 жніўня 2022 |9 жніўня 2022 |} {| class="wikitable" |+'''Шлях прадстаўнікоў лігі''' !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч |- |{{Сьцяг|Францыя}} [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]]) |матч 7 |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]]) |2—3 жніўня 2022 |9 жніўня 2022 |- |{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]]) / {{Сьцяг|Турэччына}} [[Фэнэрбахчэ Стамбул|Фэнэрбахчэ]] ([[Стамбул]]) |матч 8 |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Штурм Грац|Штурм]] ([[Грац]]) |2—3 жніўня 2022 |9 жніўня 2022 |- |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль]] ([[Брусэль]]) |матч 9 |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]]) |2—3 жніўня 2022 |9 жніўня 2022 |- |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]]) |матч 10 |{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]]) / {{Сьцяг|Кіпр}} [[АЕК Лярнака|АЕК]] ([[Лярнака]]) |2—3 жніўня 2022 |9 жніўня 2022 |} === Раўнд кваліфікацыйнага плэй-оф === Лёсаваньне раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф адбудзецца 2 жніўня 2022 году. Усяго 12 камандаў будзе ўдзельнічаць у раўндзе кваліфікацыйнага плэй-оф. Яны будуць падзеленыя на 2 шляхі: * '''Чэмпіёнскі шлях''' (8 камандаў): 2 каманды, што пачынаюць свой удзел з гэтага раўнду й 6 пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раўнду * '''Шлях прадстаўнікоў лігі''' (4 каманды): 4 пераможцы трэцяга кваліфікацыйнага раўнду Пасеў камандаў перад лёсаваньнем адбудзецца па клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022. Для пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раунду, чыя асоба ня будзе вядомая на момант лёсаваньня, будзе выкарыстоўвацца клюбны каэфіцыент каманды, што мае найвышэйшы рэйтынг у кожнай з пар. Першая каманда, што выбіраецца ў кожнай пары падчас лёсаваньня, будзе камандай-гаспадыняй першага матчу. {| class="wikitable" |+'''Чэмпіёнскі шлях''' !Пасеяныя !Чакаюць пацьверджаньня да пасеву !Непасеныя |- | * {{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]]) (46) /{{Заўвага|пераможца трэцяга кваліфікацыйнага раўнду, асоба якога ня будзе вядомая на момант лёсаваньня.|name="нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф"}} <br> ({{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]]) (4,25) / {{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]]) (8,5)) * {{Сьцяг|Данія}} [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]] (40,5) | * ({{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]]) (7) / {{Сьцяг|Грэцыя}} [[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]]) (41)) /{{Заўвага|name="нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф"}} {{Сьцяг|Кіпр}} [[Апалён Лімасол|Апалён]] ([[Лімасол]] (14)) * ({{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]]) (25) / {{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Цюрых (футбольны клюб)|Цюрых]] (7)) /{{Заўвага|name="нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф"}} ({{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]]) (15,5) / {{Сьцяг|Славаччына}} [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]]) (13)) * ({{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]]) (23) / {{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]]) (7)) /{{Заўвага|name="нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф"}} ({{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]]) (49,5) / {{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]]) (4,5)) * ({{Сьцяг|Славенія}} [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]] (14) / {{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]]) (22,5)) /{{Заўвага|name="нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф"}} ({{Сьцяг|Фінляндыя}} [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]]) (8,5) / {{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]]) (31)) * ({{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]]) (7) / {{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] (17)) /{{Заўвага|name="нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф"}} ({{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]]) (8) / {{Сьцяг|Швэцыя}} [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] (23,5)) | * {{Сьцяг|Турэччына}} [[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспор]] ([[Трабзон]] (5,5)) |} {| class="wikitable" |+'''Шлях прадстаўнікоў лігі''' !Пасеяныя !Чакаюць пацьверджаньня да пасеву |- | * {{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]] (61)) /{{Заўвага|name="нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф"}} ({{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]]) (19) / {{Сьцяг|Кіпр}} [[АЕК Лярнака|АЕК]] ([[Лярнака]]) (7,5)) * {{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль]] ([[Брусэль]]) (6,12) /{{Заўвага|name="нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф"}} {{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]]) (50,25) | * ({{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]]) (44) / {{Сьцяг|Турэччына}} [[Фэнэрбахчэ Стамбул|Фэнэрбахчэ]] ([[Стамбул]]) (14,5)) /{{Заўвага|name="нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф"}} {{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Штурм Грац|Штурм]] ([[Грац]] (7,77)) * {{Сьцяг|Францыя}} [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]]) (26) /{{Заўвага|name="нюанс цякучага раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф"}} {{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]] (33)) |} == Статыстыка == У статыстыку ўваходзяць што кваліфікацыйныя раўнды, што раўнды групавога этапу, што раўнды плэй-оф. {| class="wikitable" |+ !месца !Топ-10 найлепшых галеадораў !Колькасьць забітых мячоў |- |1 |{{Сьцяг|Нігерыя}} ''[[Віктар Баніфэйс Аког]] ({{мова-en|''Victor Boniface Okoh''|скарочана}}) [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]'' |4 |- | rowspan="3" |2-4 |''{{Сьцяг|Кіпр}} [[П'ерас Сатырыю]] ({{Мова-грэц|''Πιέρος Σωτηρίου''|скарочана}}) [[Лудагорац Разград|Лудагорац]]'' |3 |- |''{{Сьцяг|Бразылія}} [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі]] ({{Мова-парт|''Kady Iuri Borges Malinowski''|скарочана}}) [[Карабах Агдам|Карабах]]'' |3 |- |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Крысталь Маўні Інгасан]] ({{Мова-ісьл|''Kristall Máni Ingason''|скарочана}}) [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] |3 |- | rowspan="6" |5-10 |''{{Сьцяг|Сэнэгал}} [[Ібрагіма Ваджы]] ({{Мова-франц|''Ibrahima Wadji''|скарочана}}) [[Карабах Агдам| Карабах]]'' |2 |- |''{{Сьцяг|Армэнія}} [[Тыгран Барсэгян]] ({{Мова-арм|''Տիգրան Բարսեղյան''|скарочана}}) [[Слован Браціслава| Слован]]'' |2 |- |''{{Сьцяг|Харватыя}} [[Рока Батурына]] ({{Мова-харв|''Roko Baturina''|скарочана}}) [[Марыбор (футбольны клюб)| Марыбор]]'' |2 |- |''{{Сьцяг|Малі}} [[Адама Малюда Траарэ]] ({{Мова-фр|''Adama Malouda Traoré''|скарочана}}) [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]]'' |2 |- |''{{Сьцяг|Нігерыя}} [[Форчун Басі]] ({{Мова-анг|''Fortune Bassey''|скарочана}}) [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]]'' |2 |- |''{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Вэлька Бірманчэвіч]] ({{Мова-сэрб|''Вељко Бирманчевић''|скарочана}}); [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]]'' |2 |} == Заўвагі == {{Заўвагі}} {{Парады артыкулу|няма крыніцаў|няма катэгорыяў|артаграфія}} [[Катэгорыя:Ліга чэмпіёнаў УЭФА]] [[Катэгорыя:2022 год у футболе]] [[Катэгорыя:2023 год у футболе]] fgqn0blplyvz4q8j4ao69wk3pjxk2cr 0 256622 2329534 2328169 2022-07-23T17:31:53Z W 11741 /* Вонкавыя спасылкі */ +[[Шаблён:Добры артыкул]] wikitext text/x-wiki {{Арганізацыя |назва = Беларуская гандлёва-прамысловая палата |выява = !Эмблема БелГПП.png |рамка выявы = |памер выявы = |альтэрнатыўны тэкст выявы = |подпіс выявы = Эмблема |мапа = |памер мапы = |альтэрнатыўны тэкст мапы = |подпіс мапы = |абрэвіятура = БелГПП |дэвіз = Пасьпяховы бізнэс, моцная краіна |папярэднік = |дата ўтварэньня = {{Дата пачатку|23|12|1952|1}} |тып = [[Засьценны ўплыў|лабісцкая]] |юрыдычны статус = [[некамэрцыйная арганізацыя]] |мэта = спрыяньне міжнароднаму гандлю |штабкватэра = [[Цэнтральны раён (Менск)|Цэнтральны раён]], мікрараён [[Асмалоўка]], [[Камуністычная вуліца (Менск)|Камуністычная вул.]], д. 11<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Кантакты|спасылка=https://www.cci.by/be/kontakty/|выдавец=Беларуская гандлёва-прамысловая палата|дата публікацыі=2022|дата доступу=15 чэрвеня 2022}}</ref> |месцазнаходжаньне = [[Менск]] |каардынаты = {{Каардынаты|53|54|45|паўночнае|27|33|43|усходняе|выяўленьне=загаловак,тэкст}} |дзейнічае ў рэгіёнах = [[Беларусь]] |сяброўства = 2570 [[прадпрыемства]]ў Беларусі (2022 год) |афіцыйныя мовы = беларуская, расейская |пасада кіраўніка = Старшыня |імя кіраўніка = [[Міхаіл Мятлікаў]] |пасада кіраўніка 2 = Намесьнікі |імя кіраўніка 2 = [[Дзяніс Мялешкін]], [[Алена Шабаліна]] |пасада кіраўніка 3 = Сябры Прэзыдыюму |імя кіраўніка 3 = [[Яўген Бялоў]], [[Ігар Назарук]], [[Зьміцер Харытончык]], [[Міхаіл Самалазаў]] |пасада кіраўніка 4 = |імя кіраўніка 4 = |асноўныя асобы = [[Віталь Воўк]], [[Андрэй Іванюк]], [[Уладзімер Лінёў]], [[Генадзь Міцкевіч]], [[Віктар Навачадаў]], [[Тарас Надольны]], [[Юры Прадко]]<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Прэзыдыюм|спасылка=https://www.cci.by/be/o-palate/struktura-beltpp/2264/|выдавец=Беларуская гандлёва-прамысловая палата|дата публікацыі=2022|дата доступу=14 чэрвеня 2022}}</ref> |кіроўны орган = Прэзыдыюм |матчыная кампанія = [[Міністэрства замежных справаў Беларусі]] |зьвязаныя кампаніі = «[[Белінтэрэкспа]]», «[[Белпатэнтсэрвіс]]», «[[Цэнтар дзелавой адукацыі]]» |бюджэт = |колькасьць супрацоўнікаў = |колькасьць валянтэраў = |сайт = [https://www.cci.by/be/ cci.by/be] |заўвагі = Беларускае аддзяленьне Ўсесаюзнай гандлёвай палаты (да 1972 г.), Гандлёва-прамысловая палата Беларускай ССР (да 6 ліпеня 1991 г.), Гандлёва-прамысловая палата Рэспублікі Беларусь (да 20 кастрычніка 1994 г.) }} '''Беларуская гандлёва-прамысловая палата''' — [[некамэрцыйная арганізацыя]] юрыдычных асобаў і [[Індывідуальны прадпрымальнік|індывідуальных прадпрымальнікаў]] Беларусі, заснаваная ў сьнежні 1952 году ў якасьці Беларускага аддзяленьня [[Усесаюзная гандлёвая палата|Ўсесаюзнай гандлёвай палаты]]. На 2022 год налічвала звыш 2500 [[прадпрыемства]]ў-сябраў у Беларусі. Аказвала звыш 100 відаў [[паслуга]]ў дзеля падтрымкі сваіх сябраў у замежным гандлі. Мела каля 1000 пагадненьняў і мэмарандумаў з больш як 100 краінамі. За мяжой працавала звыш 40 прадстаўнікоў БелГПП. Таксама БелГПП была заснавальніцай 23-х справавых радаў з замежнымі супольнікамі. У рамках інфармацыйнай плятформы «Голас бізнэсу» зьбірала прапановы прадпрыемстваў у паляпшэньні [[Укладаньні|ўкладальніцка]]-справавога асяродзьдзя для [[Засьценны ўплыў|прадстаўленьня]] ва [[Урад Беларусі|ўрадзе Беларусі]] і міжнародных арганізацыях. БелГПП аказвала звыш 70 відаў падтрымкі сваім сябрам са зьніжкай і бясплатна. Штогод абнародавала дасьледаваньні замежных рынкаў пра найвыгаднейшыя іх [[тавар]]ныя галіны і магчымых супольнікаў. Звыш 20 гадоў выходзіў [[бюлетэнь]] «[[Мэркур]]» ([[Беларускі афіцыйны правапіс|афіц]].: ''«Меркурый»'') з камэнтарамі экспэртаў пра вядзеньне [[прадпрымальніцтва]] за мяжой. Штогод выпускалі зборнік «Беларускія экспартэры» ([[Беларускі афіцыйны правапіс|афіц]].: ''«беларускія экспарцёры»'') пра больш як 2200 айчынных вытворцаў. У рамках канцэпцыі «Лічбавая БелГПП» празь [[Сеціва]] аказвалі паслугі, праводзілі мерапрыемствы он-лайн і распаўсюджвалі выданьні. БелГПП улучала 10 установаў: 6 абласных аддзяленьняў з правам [[Юрыдычная асоба|юрыдычнай асобы]], 3 [[Унітарнае прадпрыемства|унітарныя прадпрыемствы]] «[[Белінтэрэкспа]]», «[[Белпатэнтсэрвіс]]» і «[[Цэнтар дзелавой адукацыі]]», а таксама [[Міжнародны арбітражны суд пры БелГПП]]. Дзеля крокавай даступнасьці ў 30 [[Сьпіс гарадоў Беларусі|местах Беларусі]] працавалі прадстаўніцтвы абласных аддзяленьняў БелГПП<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=БелГПП сёньня|спасылка=https://www.cci.by/be/o-palate/|выдавец=Беларуская гандлёва-прамысловая палата|дата публікацыі=2022|дата доступу=14 чэрвеня 2022}}</ref>. == Задачы і паўнамоцтвы == Паводле 3-га артыкула Закону Беларусі 2003 году «Аб гандлёва-прамысловай палаце», асноўнымі задачамі БелГПП былі: * спрыяньне разьвіцьцю сувязяў прадпрыемстваў з замежнымі ўкладальнікамі і павелічэньню вывазу беларускіх тавараў і паслугаў; * дапамога прадпрыемствам у разьвіцьці вытворчасьці спабораздольных вырабаў і ў гандлі на замежных рынках; * прадстаўленьне і [[Зацікаўленае згуртаваньне|абарона зацікаўленасьцяў]] сябраў БелГПП пры вонкавагаспадарчай дзейнасьці ў Беларусі і іншых дзяржавах; * разьвіцьцё і ўмацаваньне сувязяў з палатамі і зьвязамі прадпрымальнікаў іншых дзяржаваў; * распаўсюд зьвестак пра навукова-тэхнічныя, [[Прамысловасьць Беларусі|прамысловыя]] і экспартныя магчымасьці Беларусі, пра [[заканадаўства]] ў галіне вонкавагаспадарчай дзейнасьці, а таксама пра [[Звычай|звычаі]] і правілы [[Міжнародны гандаль|міжнароднага гандлю]]; * дарадчая дзейнасьць у дасьледаваньні і асваеньні замежных рынкаў, у пошуку замежных супольнікаў для гаспадарчай супрацы і ў спрыяньні ўсталяваньню сувязяў з прадпрыемствамі Беларусі; * удасканаленьне навучаньня і стажаваньня вонкавагаспадарчых адмыслоўцаў; * ладжаньне міжнародных выставаў і [[кірмаш]]оў<ref name="а">{{Навіна|аўтар=|загаловак=Закон Рэспублікі Беларусь ад 16 чэрвеня 2003 г. № 208-З «Аб гандлёва-прамысловай палаце»|спасылка=https://www.cci.by/be/o-palate/zakon-o-tpp/|выдавец=Беларуская гандлёва-прамысловая палата|мова=ru|дата публікацыі=2022|дата доступу=14 чэрвеня 2022}}</ref>. Паводле 20-га артыкула Закону «Аб гандлёва-прамысловай палаце», Беларуская гандлёва-прамысловая палата: * выдавала пасьведчаньні пра паходжаньне тавараў і вызначала прыналежнасьць вырабаў і паслугаў да ўласнай вытворчасьці; * пацьвярджала сапраўднасьць дакумэнтаў міжнароднага гаспадарчага абароту; * засьведчвала [[непераадольныя абставіны]] ў адпаведнасьці з умовамі вонкавагандлёвых [[угода]]ў і міжнародных дамоваў Беларусі<ref name="а"/>. == Кіраваньне == * ''Зьезд''. Склікаўся раз на 3 гады. Правамоцны пры ўдзеле прынамсі 2/3 абраных пасланьнікаў. Абіраў Раду і Рэвізійную камісію. Зацьвярджаў кірункі і спосабы дзейнасьці. * ''Рада''. Засядала штогод. Правамоцная пры наяўнасьці звыш паловы складу. Ухваляла пастановы [[Простая большасьць|простай большасьцю]] галасоў. Абірала старшыню на прапанову [[Міністэрства замежных справаў Беларусі]]. Зацьвярджала склад Прэзыдыюму на прапанову старшыні. Ладзіла выкананьне пастановаў Зьезду. Разглядала і зацьвярджала гадавыя справаздачы Прэзыдыюму і Рэвізійнай камісіі. * ''Прэзыдыюм''. Складаўся са старшыні, прызначаных ім намесьнікаў і прызначаных Радай сябраў. Засядаў прынамсі раз на 3 месяцы. Правамоцны пры ўдзеле звыш паловы сябраў. Выконваў пастановы Зьезду і Рады. Прымаў сябраў у БелГПП. Зацьвярджаў [[каштарыс]] БелГПП. Вызначаў памер, парадак і тэрміны сплаты ўступных і сяброўскіх складак. Утвараў камітэты, камісіі і працоўныя групы. Ухваляў пастановы аб адкрыцьці прадстаўніцтваў і Рэглямэнт [[Трацейскі суд|трацейскіх судоў]]. Старшыня ўхваляў расцэнкі на паслугі БелГПП. * ''Рэвізійная камісія''. Засядала штогод. Наглядала за гаспадарча-грашовай дзейнасьцю БелГПП<ref name="в">{{Навіна|аўтар=|загаловак=Статут 2001 году|спасылка=https://www.cci.by/be/o-palate/ustav-beltpp/|выдавец=Беларуская гандлёва-прамысловая палата|мова=ru|дата публікацыі=2022|дата доступу=14 чэрвеня 2022}}</ref>. == Будова == На 2022 год Беларуская гандлёва-прамысловая палата мела: 5 управаў — 1) арганізацыйную, 2) інфармацыйнага забесьпячэньня, 3) міжнароднай супрацы, 4) сэртыфікацыі і [[экспэрт]]най дзейнасьці, 5) юрыдычную; 2 сэктары — 1) [[выстава]]чна-кірмашовай дзейнасьці, 2) кантрольна-дакумэнтацыйнага забесьпячэньня; бухгальтэрыю і фінансава-эканамічную службу<ref name="б">{{Навіна|аўтар=|загаловак=Структура|спасылка=https://www.cci.by/be/o-palate/struktura-beltpp/|выдавец=Беларуская гандлёва-прамысловая палата|дата публікацыі=2022|дата доступу=14 чэрвеня 2022}}</ref>. Абласныя аддзяленьні БелГПП мелі прадстаўніцтвы ў 29 гарадах Беларусі па-за абласнымі цэнтрамі: * Берасьцейскае (5) — [[Баранавічы]], [[Бяроза (горад)|Бяроза]], [[Кобрынь]], [[Лунінец]] і [[Пінск]]; * Віцебскае (4) — [[Ворша]], [[Глыбокае]], [[Новалукомаль]] ([[Чашніцкі раён]]) і [[Полацак]]; * Гарадзенскае (6) — [[Ваўкавыск]], [[Ліда]], [[Масты]], [[Наваградак]], [[Слонім]] і [[Смаргонь]]; * Гомельскае (5) — [[Жлобін]], [[Мазыр]], [[Рагачоў]], [[Рэчыца]] і [[Шацілавічы]]; * Магілёўскае (3) — [[Асіпавічы]], [[Бабруйск]] і [[Крычаў]]; * Менскае (6) — [[Барысаў]], [[Койданаў]], [[Маладэчна]], [[Нясьвіж]], [[Салігорск]] і [[Слуцак]]<ref name="б"/>. У складзе БелГПП працавала 4 камітэты: 1) выставачна-кірмашовай і кангрэснай дзейнасьці, 2) прамысловай палітыкі і прадпрымальніцкай дзейнасьці, 3) разьвіцьця [[экспарт]]у і вонкаваэканамічнай інтэграцыі, 4) узаемінаў з [[Эўразійская эканамічная дзейнасьць|Эўразійскай эканамічнай камісіяй]] (Расея)<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Камітэты|спасылка=https://www.cci.by/be/o-palate/komitety/|выдавец=Беларуская гандлёва-прамысловая палата|мова=ru|дата публікацыі=2022|дата доступу=14 чэрвеня 2022}}</ref>. Выпускалі 3 выданьні па-ангельску і па-расейску: * штоквартальны бюлетэнь «Мэркурый» з 1995 году абсягам 60 старонак і накладам 3000 асобнікаў (падпісны індэкс на «[[Белпошта|Белпошце]]» 00150, [[ISSN]] 2073-5006)<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Аб выданьні «Мэркурый»|спасылка=https://www.cci.by/be/byulleten-merkuryy/ob-izdanii/|выдавец=Беларуская гандлёва-прамысловая палата|дата публікацыі=2022|дата доступу=14 чэрвеня 2022}}</ref>; * бясплатны штогадовы даведнік-каталёг «Беларускія экспартэры» накладам 3000 асобнікаў<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Аб выданьні «Беларускія экспартэры»|спасылка=https://www.cci.by/be/belorusskie-eksportery/|выдавец=Беларуская гандлёва-прамысловая палата|дата публікацыі=2022|дата доступу=14 чэрвеня 2022}}</ref>; * бясплатны даведнік «Беларусь. Бізнэс-партнэр» накладам 7000 асобнікаў аднойчы на 2 гады<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Выданьне «Беларусь. Бізнэс-партнэр»|спасылка=https://www.cci.by/be/belarus-biznes-partner/|выдавец=Беларуская гандлёва-прамысловая палата|дата публікацыі=2022|дата доступу=14 чэрвеня 2022}}</ref>. == Міжнародная супраца == На 2022 год дзейнічала 24 двухбаковыя міжнародныя справавыя рады пры ўдзеле БелГПП з 23-ма краінамі, у тым ліку з: 15-ю краінамі [[Азія|Азіі]], такімі як [[ААЭ]], [[Аман]], Банглядэш, [[Віетнам]], [[Грузія]], Індыя, [[Іран]], [[Казахстан]], [[Катар]], Пакістан, [[Паўднёвая Карэя]], Таджыкістан, [[Туркмэністан]], Турэччына і [[Узбэкістан|Ўзбэкістан]]; 1-й краінай Афрыкі, такой як [[Эгіпет]]; 7-ю краінамі Эўропы, такімі як [[Аўстрыя]], [[Італія]], Нямеччына ([[Саксонія]]), Расея, Сэрбія, Украіна і Швайцарыя<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Дзелавыя саветы|спасылка=https://www.cci.by/be/o-palate/partnery-beltpp/delovye-sovety/|выдавец=Беларуская гандлёва-прамысловая палата|дата публікацыі=2022|дата доступу=14 чэрвеня 2022}}</ref>. У 32-х краінах працавала 39 прадстаўнікоў Беларускай гандлёва-прамысловай палаты, у тым ліку ў: * 13 краінах Азіі — [[Аб’яднаныя Арабскія Эміраты|Аб’яднаных Арабскіх Эміратах]], [[Банглядэш]]ы, Індыі, Казахстане, Кітаі, Манголіі, [[М’янма|М’янме]], [[Пакістан]]е, [[Сынгапур]]ы, [[Сырыя|Сырыі]], [[Турэччына|Турэччыне]], [[Ярданія|Ярданіі]] і Японіі; * 1-й краіне Паўночнай Амэрыкі — [[Нікарагуа]]; * 18 краінах Эўропы — суседніх Латвіі, Расеі і [[Украіна|Ўкраіне]], а таксама Аўстрыі, [[Альбанія|Альбаніі]], [[Баўгарыя|Баўгарыі]], [[Бэльгія|Бэльгіі]], [[Вугоршчына|Вугоршчыне]], [[Гішпанія|Гішпаніі]], Італіі, [[Мальта|Мальце]], [[Нямеччына|Нямеччыне]], Румынія, [[Сэрбія|Сэрбіі]], Фінляндыі, Чэхіі, [[Швайцарыя|Швайцарыі]] і Эстоніі<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Прадстаўнікі за мяжой|спасылка=https://www.cci.by/be/o-palate/partnery-beltpp/predstaviteli-za-rubezhom/|выдавец=Беларуская гандлёва-прамысловая палата|дата публікацыі=2022|дата доступу=14 чэрвеня 2022}}</ref>. Беларуская гандлёва-прамысловая палата была ўдзельніцай такіх 4-х міжнародных аб’яднаньняў, як [[Міжнародная гандлёвая палата]] (Францыя), [[Аб'яднаньне эўрапейскіх гандлёва-прамысловых палатаў]] (Бэльгія), [[Ганзейскі парлямэнт]] (Нямеччына) і [[Міжнародная гандлёвая палата Шаўковага шляху]] (Кітай). Агулам падпісалі 967 пагадненьняў і мэмарандумаў са 104-ма краінамі<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Партнэрскія арганізацыі|спасылка=https://www.cci.by/be/o-palate/partnery-beltpp/partnerskie-organizacii/|выдавец=Беларуская гандлёва-прамысловая палата|дата публікацыі=2022|дата доступу=14 чэрвеня 2022}}</ref>. == Конкурсы і праекты == На 2022 год Беларуская гандлёва-прамысловая палата праводзіла 2 штогадовыя конкурсы. * ''«[[Найлепшы экспартэр году]]»''. Суарганізатарамі выступалі 8 міністэрстваў Беларусі і [[Дзяржаўны вайскова-прамысловы камітэт Беларусі]], 4 дзяржаўныя [[канцэрн]]ы і 6 абласных [[Выканаўчы камітэт|выканаўчых камітэтаў]], [[Менскі гарадзкі выканаўчы камітэт]] і [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі]], Адміністрацыя [[Беларускі парк высокіх тэхналёгіяў|Парку высокіх тэхналёгіяў]] і «[[Белэксімгарант]]», [[Беларуская ўнівэрсальная таварная біржа]] і 3 саюзы прадпрымальнікаў, якія ладзілі адбор прадпрыемстваў на сваім узроўні паводле найлепшых грашовых вынікаў гаспадараньня. Дыплёмы пераможцам уручалі ў 21-й намінацыі: 1) [[машынабудаваньне]] і мэталаапрацоўка; 2) [[мэталюргія]]; 3) буйная [[хімічная прамысловасьць]] (з гадавым абсягам экспарту звыш 25 млн даляраў ЗША); 4) малая хімічная прамысловасьць; 5) вытворчасьць лекаў; 6) [[электроніка]] і прыборабудаваньне; 7) [[лёгкая прамысловасьць]]; 8) [[малочная прамысловасьць]]; 9) [[мясная прамысловасьць]]; 10) [[харчовая прамысловасьць]]; 11) [[Сельская гаспадарка Беларусі|сельская гаспадарка]]; 12) вытворчасьць побытавых тавараў; 13) [[лясная гаспадарка]] і лесанарыхтоўка; 14) [[Цэлюлёза|цэлюлозна]]-папяровая прамысловасьць; 15) [[Будаўніцтва ў Беларусі|будаўніцтва]] і вытворчасьць [[Будаўнічы матэрыял|будаўнічых матэрыялаў]]; 16) малыя і сярэднія вытворцы; 17) малыя і сярэднія прадпрыемствы паслуг; 18) распрацоўка [[Інфармацыйныя тэхналёгіі|інфармацыйных тэхналёгіяў]]; 19) [[Адукацыя ў Беларусі|адукацыя]]; 20) паслугі; 21) [[Транспарт у Беларусі|транспарт]] і [[лягістыка]]. На конкурсе прадпрыемствы ацэньвалі паводле 4-х паказьнікаў: абсяг вывазу ў вартасным выражэньні, хуткасьць росту вывазу ў % параўнальна з папярэднім годам, вонкавагандлёвае [[сальда]] і суадносіны абсягу вывазу на працаўніка<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Палажэньне аб рэспубліканскім конкурсе «Найлепшы экспартэр году»|спасылка=https://www.cci.by/be/konkurs-luchshiy-eksporter-goda/o-konkurse/polozhenie/|выдавец=Беларуская гандлёва-прамысловая палата|дата публікацыі=2022|дата доступу=14 чэрвеня 2022}}</ref>. * ''«Разьвіцьцё экспартнага патэнцыялу Беларусі»''. Ладзіўся зь 2017 году сярод [[журналіст]]аў у 5 намінацыях: 1) «Найлепшы аўтар [[Інфармацыйнае агенцтва|інфармацыйнага агенцтва]]», 2) «Найлепшы аўтар сеткавага [[СМІ]]», 3) «Найлепшы аўтар друкаванага СМІ», 4) «Найлепшы аўтарскі калектыў на [[Тэлебачаньне|тэлебачаньні]]», 5) «Найлепшы аўтар [[радыё]]»<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Конкурс для прадстаўнікоў СМІ «Разьвіцьцё экспартнага патэнцыялу Беларусі»|спасылка=https://www.cci.by/be/konkurs-smi/|выдавец=Беларуская гандлёва-прамысловая палата|дата публікацыі=2022|дата доступу=14 чэрвеня 2022}}</ref>. Сярод іншага, Беларуская гандлёва-прамысловая палата ладзіла 5 праектаў. * ''Рэестар добрасумленных партнэраў''. Вёўся ад 30 сьнежня 2019 году на вэб-бачыне БелГПП. Умовамі ўлучэньня ў Рэестар былі: 1) прадпрымальніцтва прынамсі цягам 3-х гадоў, 2) цалкам утвораны статутны фонд, 3) дзейны стан без [[банкруцтва]] і пераўтварэньня, 4) адсутнасьць пратэрмінаванай завінавачанасьці па [[Падатак|падатках]], 5) адсутнасьць нядопуску да дзяржаўных закупак, 6) сяброўства ў БелГПП без завінавачанасьці па выплаце складак<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Палажэньне аб Рэестры добрасумленных партнэраў|спасылка=https://www.cci.by/be/o-chlenstve/reestr-dobrosovestnykh-partnerov/polozhenie-o-reestre/|выдавец=Беларуская гандлёва-прамысловая палата|дата публікацыі=2022|дата доступу=14 чэрвеня 2022}}</ref>. На чэрвень 2022 году Рэестар налічваў 239 добрасумленных партнэраў<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Рэестар добрасумленных партнэраў|спасылка=https://www.cci.by/be/o-chlenstve/reestr-dobrosovestnykh-partnerov/reestr/|выдавец=Беларуская гандлёва-прамысловая палата|дата публікацыі=2022|дата доступу=14 чэрвеня 2022}}</ref>. * ''Прэміюм-клюб «Б2Б»''. Праграма абмену зьніжкамі на паслугі і тавары між сябрамі БелГПП. Абвесткі пра зьніжкі разьмяшчаліся на вэб-бачыне Палаты і ў штоквартальным бюлетэні «Мэркурый»<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Умовы ўдзелу ў Прэміюм-клюбе «Б2Б»|спасылка=https://www.cci.by/be/o-chlenstve/premium-klub-b2b/usloviya-uchastiya/|выдавец=Беларуская гандлёва-прамысловая палата|дата публікацыі=2022|дата доступу=14 чэрвеня 2022}}</ref>. На чэрвень 2022 году клюб налічваў 5 удзельнікаў, якія прапаноўвалі свае зьніжкі. Сярод было [[аўдыт]]арскае прадпрыемства «ААБ Кансалт», якое належала «Беларусбанку»<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Прэміюм-клюб «Б2Б»|спасылка=https://www.cci.by/be/o-chlenstve/premium-klub-b2b/|выдавец=Беларуская гандлёва-прамысловая палата|дата публікацыі=2022|дата доступу=14 чэрвеня 2022}}</ref>. * ''«Голас бізнэсу»''. Інфармацыйная плятформа для збору праз гугл-формы: 1) прапановаў аб зьмяненьні гандлёвага заканадаўства, 2) паведамленьняў пра перашкоду вывазу тавараў, 3) паведамленьняў аб складанасьцях у гандлі, 4) удзелу ў апытаньнях, 5) прапановаў тэмаў для камітэтаў БелГПП, 6) паведамленьняў пра перашкоды ў [[Эўразійскі эканамічны зьвяз|Эўразійскім эканамічным зьвязе]], 7) заявак на кансультаваньне, 8) прапановаў навінаў<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Інфармацыйная плятформа «Голас бізнэсу»|спасылка=https://www.cci.by/be/golos-biznesa/|выдавец=Беларуская гандлёва-прамысловая палата|дата публікацыі=2022|дата доступу=14 чэрвеня 2022}}</ref>. * ''«Акадэмія экспарту»''. Правядзеньне 3-х відаў бізнэс-сэмінараў для прадстаўнікоў прадпрыемстваў: 1) краінавы — выступы замежных [[дыплямат]]аў і беларускіх чыноўнікаў пра фінансавае права пэўнай краіны і яе заканадаўства пра перавозку тавараў, адпаведнае падаткаабкладаньне, канкурэнтнае асяродзьдзе і густы спажыўцоў; 2) галіновы — апавяшчэньне прадстаўнікамі галіновых аб’яднаньняў і замежнымі адмыслоўцамі пра абавязковыя ўмовы галіновага вывазу, а таксама парады распрацоўнікаў законапраектаў; 3) рэгіянальны — аповед адмыслоўцаў у абласных цэнтрах пра дзяржаўную падтрымку вывазу тавараў з улікам асаблівасьцяў гаспадарчага разьвіцьця пэўнай часткі сьвету<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Праект «Акадэмія экспарту»|спасылка=https://www.cci.by/be/uslugi/delovoe-obrazovanie/akademiya-eksporta/|выдавец=Беларуская гандлёва-прамысловая палата|дата публікацыі=2022|дата доступу=14 чэрвеня 2022}}</ref>. * ''«Экспарт анлайн»''. Даведка і парады адмыслоўцаў і прадстаўнікоў гандлёвых пляцовак наконт электронных каналаў продажаў прадпрыемствам і спажыўцам празь «[[Беларуская ўнівэрсальная таварная біржа|Беларускую ўнівэрсальную таварную біржу]]» і замежныя электронныя плятформы ў Кітаі і Расеі<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Праект «Экспарт анлайн»|спасылка=https://www.cci.by/be/eksport-online/|выдавец=Беларуская гандлёва-прамысловая палата|дата публікацыі=2022|дата доступу=14 чэрвеня 2022}}</ref>. * ''Плятформа бізнэс-кантактаў''. Каталёг 167 прадпрыемстваў у 48 галінах<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Плятформа бізнэс-кантактаў|спасылка=https://www.cci.by/be/eplatform/activities/|выдавец=Беларуская гандлёва-прамысловая палата|дата публікацыі=2022|дата доступу=14 чэрвеня 2022}}</ref>. == Сяброўства == На 2022 год Беларуская гандлёва-прамысловая палата налічвала 2570 сябраў, сярод якіх былі індывідуальныя прадпрымальнікі (ІП), прадпрыемствы і [[холдынг]]і. Сярод іх на прыватныя прадпрыемствы прыпадала 87 % сяброў, у тым ліку 78,5 % на малыя і сярэднія прадпрыемствы. Яшчэ 19,5 % сябраў складалі прадпрыемствы з удзелам замежнага капіталу. Пры гэтым, за 2020—2021 гады ў БелГПП уступіла 535 новых сяброў (+20 %)<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Пра сяброўства|спасылка=https://www.cci.by/be/o-chlenstve/|выдавец=Беларуская гандлёва-прамысловая палата|дата публікацыі=2022|дата доступу=14 чэрвеня 2022}}</ref>. Уступная і сяброўская складка ў БелГПП складала: 2 [[Базавая велічыня|базавыя велічыні]] (БВ) — для ІП і дробных прадпрыемстваў да 15 чалавек, 4 БВ — для малых прадпрыемстваў да 100 чалавек, 8 БВ — для сярэдніх прадпрыемстваў да 250 чалавек, 10 БВ — для буйных прадпрыемстваў да 1000 чалавек і 25 БВ — найбольшых прадпрыемстваў з больш як 1000 чалавек. Прадпрыемствы пэўных відаў сплочвалі складкі без уліку колькасьці працаўнікоў: * 1 БВ — [[зьнявечаны]]я ІП і прадпрыемствы з больш як паловай зьнявечаных супрацоўнікаў; * 2 БВ — рыбныя і сельскія гаспадаркі, установы адукацыі і навукі, дзяржаўныя ўстановы сацыяльнага абслугоўваньня і [[Сродак масавай інфармацыі|сродкі масавай інфармацыі]]; * 6 БВ — адміністрацыі [[Свабодная эканамічная зона|свабодных эканамічных зонаў]]; * 50 БВ — [[банк]]і, [[лізінг]]авыя і [[Страхаваньне|страхавыя]] прадпрыемствы; * 300 даляраў ЗША — замежныя прадпрыемствы<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Сяброўскія складкі|спасылка=https://www.cci.by/be/o-chlenstve/chlenskie-vznosy/|выдавец=Беларуская гандлёва-прамысловая палата|дата публікацыі=2022|дата доступу=14 чэрвеня 2022}}</ref>. == Паслугі == На 2022 год Беларуская гандлёва-прамысловая палата аказвала паслугі ў 12 галінах<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Паслугі|спасылка=https://www.cci.by/be/uslugi/|выдавец=Беларуская гандлёва-прамысловая палата|дата публікацыі=2022|дата доступу=14 чэрвеня 2022}}</ref>: * [[маркетынг]]авая і інфармацыйная падтрымка — пошук справавых супольнікаў, дасьледаваньне рынку, праверка контрагентаў і апавяшчэньне пра доступ тавараў у краіну<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Маркетынгавая і інфармацыйная падтрымка|спасылка=https://www.cci.by/be/uslugi/marketingovaya-i-informatsionnaya-podderzhka/|выдавец=Беларуская гандлёва-прамысловая палата|дата публікацыі=2022|дата доступу=14 чэрвеня 2022}}</ref>; * прававое забесьпячэньне — парады наконт вядзеньня гандлю, распрацоўка праектаў вонкавагаспадарчых дамоваў, засьведчаньне неадольных абставінаў і пацьверджаньне сапраўднасьці дакумэнтаў міжнароднага гаспадарчага абарачэньня<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Прававое забесьпячэньне ВЭД|спасылка=https://www.cci.by/be/uslugi/pravovoe-obespechenie-ved/|выдавец=Беларуская гандлёва-прамысловая палата|дата публікацыі=2022|дата доступу=14 чэрвеня 2022}}</ref>; * ахова і абарона [[Інтэлектуальная ўласнасьць|інтэлектуальнай уласнасьці]] — [[патэнт]]ная і судовая дзейнасьць, патэнтныя дасьледаваньні і дэпанаваньне<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Ахова і абарона інтэлектуальнай уласнасьці|спасылка=https://www.cci.by/be/uslugi/okhrana-i-zashchita-intellektualnoy-sobtvennosti/|выдавец=Беларуская гандлёва-прамысловая палата|дата публікацыі=2022|дата доступу=14 чэрвеня 2022}}</ref>; * пацьверджаньне вытворчасьці прамысловых вырабаў — экспэртыза на адпаведнасьць патрабаваньням і пасьведчаньне пра паходжаньне тавару<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Сэртыфікат аб паходжаньні тавару|спасылка=https://www.cci.by/be/uslugi/sertifikat-o-proiskhozhdenii-tovara/|выдавец=Беларуская гандлёва-прамысловая палата|дата публікацыі=2022|дата доступу=14 чэрвеня 2022}}</ref>; * афармленьне і выдача [[Карнэт часовага ўвозу|карнэта часовага ўвозу]] — для прафэсійнага абсталяваньня, тавараў для выставы, спартовага інвэнтару, жывых жывёлаў, камэрцыйных узораў, навуковага і адукацыйнага абсталяваньня<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Карнэт часовага ўвозу|спасылка=https://www.cci.by/be/uslugi/karneta-ata/|выдавец=Беларуская гандлёва-прамысловая палата|дата публікацыі=2022|дата доступу=14 чэрвеня 2022}}</ref>; * справавая адукацыя — [[сэмінар]]ы і карпаратыўнае навучаньне, замежныя праграмы і павышэньне кваліфікацыі, «Акадэмія экспарту» і замежныя мовы<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Дзелавая адукацыя|спасылка=https://www.cci.by/be/uslugi/delovoe-obrazovanie/|выдавец=Беларуская гандлёва-прамысловая палата|дата публікацыі=2022|дата доступу=14 чэрвеня 2022}}</ref>; * трацейскі суд і [[пасярэдніцтва]] — Міжнародны арбітражны суд пры БелГПП і «Асяродак альтэрнатыўнага ўлагоджаньня спрэчак і пасярэдніцтва» ў [[Магілёў|Магілёве]]<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Арбітраж і мэдыяцыя|спасылка=https://www.cci.by/be/uslugi/arbitrazh-i-mediatsiya/|выдавец=Беларуская гандлёва-прамысловая палата|дата публікацыі=2022|дата доступу=14 чэрвеня 2022}}</ref>; * засьведчаньне вырабаў уласнай вытворчасьці — пашпарт для тавараў, працаў і паслугаў, у тым ліку банкаў і страхаўнікоў<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Сертыфікат прадукцыі уласнай вытворчасці|спасылка=https://www.cci.by/be/uslugi/sertifikatsiya-produktsii-sobstvennogo-proizvodstva/|выдавец=Беларуская гандлёва-прамысловая палата|дата публікацыі=2022|дата доступу=14 чэрвеня 2022}}</ref>; * ацэнка — для абсталяваньня і машынаў, зямельных [[Дзялянка|дзялянак]] і [[Нерухомасьць|нерухомасьці]], прадметаў інтэлектуальнай уласнасьці, прадпрыемства і [[самаход]]аў<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Ацэнка|спасылка=https://www.cci.by/be/uslugi/otsenka/|выдавец=Беларуская гандлёва-прамысловая палата|дата публікацыі=2022|дата доступу=14 чэрвеня 2022}}</ref>; * экспэртыза тавару — вызначэньне, адбор пробы для дасьледаваньня, перададгрузачны агляд, судовая экспэртыза, засьведчаньне стану ўпакоўкі, колькасьці тавару пры перадачы на мытны склад, экспэртыза вернутых тавараў і вызначэньне страхавой шкоды, экспэртыза камплектацыі і якасьці пры перагрузцы, экспэртыза страты якасьці агароднінай у ходзе захоўваньня і перавозкі, экспэртыза тары і маркіроўкі, экспэрты мытных тавараў<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Экспэртыза тавару|спасылка=https://www.cci.by/be/uslugi/ekspertiza/|выдавец=Беларуская гандлёва-прамысловая палата|дата публікацыі=2022|дата доступу=14 чэрвеня 2022}}</ref>; * выставачна-кірмашовая дзейнасьць — ладжаньне і правядзеньне выставаў і кірмашоў у Беларусі і за мяжой, узгадненьне ўдзелу ў выставе і кірмашы за мяжой, ладжаньне працы і апавяшчэньне Міжведамаснай рады выставачнай, кірмашовай і кангрэснай дзейнасьці<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Выставачна-кірмашовая дзейнасьць|спасылка=https://www.cci.by/be/uslugi/vystavochnaya-deyatelnost/|выдавец=Беларуская гандлёва-прамысловая палата|дата публікацыі=2022|дата доступу=14 чэрвеня 2022}}</ref>; * міжнародная справавая супраца — ладжаньне круглых сталоў і нарадаў, сэмінараў і форумаў, справавых паездак за мяжу, правядзеньне перамоваў і сустрэчаў у Беларусі і за мяжой, прыём замежных дэлегацыяў у Беларусі, ладжаньне прадстаўленьня вобласьці і прадпрыемстваў, [[брэнд]]аў, паслугаў і тавараў у Беларусі і за мяжой, справавое падарожніцтва<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Міжнароднае дзелавое супрацоўніцтва|спасылка=https://www.cci.by/be/uslugi/mezhdunarodnoe-delovoe-sotrudnichestvo/|выдавец=Беларуская гандлёва-прамысловая палата|дата публікацыі=2022|дата доступу=14 чэрвеня 2022}}</ref>. == Мінуўшчына == 23 сьнежня 1952 году старшыня [[Савет міністраў СССР|Савету міністраў СССР]] [[Ёсіф Сталін]] падпісаў Распараджэньне аб заснаваньні Беларускага аддзяленьня Ўсесаюзнай гандлёвай палаты (УГП). У 1963 годзе ў [[Берасьце|Берасьці]] ўтварылі філію Беларускага аддзяленьня УГП і ўвялі паслугу вырабу і ўліку [[Таварны знак|таварных знакаў]]. У 1963 годзе [[Савет міністраў Беларускай ССР]] перадаў Беларускаму аддзяленьню УГП паўнамоцтвы экспэртызы. У 1969 годзе ўвялі паслугу [[патэнт]]аваньня. У 1972 годзе Беларускае аддзяленьне ГПП СССР пераўтварылі ў Гандлёва-прамысловую палату [[Беларуская ССР|Беларускай ССР]]<ref name="г">{{Артыкул|аўтар=|загаловак=БелГПП: даты і падзеі|спасылка=|мова=ru|выданьне=[[Мэркурый (бюлетэнь)|Мэркурый]]|тып=бюлетэнь|год=Студзень–сакавік 2013|нумар=[https://docplayer.com/42970772-Vystavochnaya-deyatelnost-belinterekspo-itogi-i-plany-serebryanaya-medal-belarusi-na-zelenoy-nedele-23.html 1 (63)]|старонкі=15|issn=2073-5006}}</ref>. 6 ліпеня 1991 году [[Міністэрства юстыцыі Беларусі]] паставіла на ўлік [[грамадзкае аб’яднаньне]] «Гандлёва-прамысловая палата Рэспублікі Беларусь» («ГПП РБ»)<ref name="в"/>. У 1992 годзе абласныя аддзяленьні «ГПП РБ» пераўтварылі ў прадпрыемствы. 20 кастрычніка 1994 году «ГПП РБ» перайменавалі ў «Беларускую гандлёва-прамысловую палату» («БелГПП»), пры якой утварылі [[Міжнародны арбітражны суд БелГПП|Міжнародны арбітражны суд]]. У 1996 годзе заснавалі прадпрыемства «Белпатэнтсэрвіс». У 1998-м БелГПП стала ўдзельніцай [[Міжнародная гандлёвая палата|Міжнароднай гандлёвай палаты]] (Францыя). 23 ліпеня 2001 году А. Лукашэнка падпісаў Указ № 403 «Аб Беларускай гандлёва-прамысловай палаце», якая стала [[Некамэрцыйная арганізацыя|некамэрцыйнай арганізацыяй]]. У 2002 годзе заснавалі прадпрыемствы «Белінтэрэкспа» і «Цэнтар дзелавой адукацыі». У 2003 годзе БелГПП стала ўдзельніцай [[Аб'яднаньне эўрапейскіх гандлёва-прамысловых палатаў|Аб'яднаньня эўрапейскіх гандлёва-прамысловых палатаў]] (АЭГПП; Бэльгія)<ref name="г"/>. 16 чэрвеня 2003 году А. Лукашэнка падпісаў Закон Беларусі «Аб гандлёва-прамысловай палаце», паводле 20-га артыкула якога БелГПП стала: 1) выдаваць пасьведчаньні аб паходжаньні тавараў, 2) вызначаць прыналежнасьць вырабаў да ўласнай вытворчасьці, 3) пацьвярджаць сапраўднасьць дакумэнтаў міжнароднага гаспадарчага абарачэньня. Пасьля паправак у Закон ад 29 красавіка 2004 году старшыню сталі абіраць «на прапанову» [[Міністэрства замежных справаў Беларусі]]<ref name="а"/>. У 2004 годзе БелГПП пачала выдаваць [[Карнэт часовага ўвозу|карнэты часовага ўвозу]]<ref name="г"/>. У 2019 годзе ў Беларускую гандлёва-прамысловую палату ўступіла звыш 300 прадпрыемстваў, зь якіх прыватнымі былі 90 %<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=БелГПП атрымала права на правядзеньне курсаў павышэньня кваліфікацыі|спасылка=https://blr.belta.by/economics/view/belgpp-atrymala-prava-na-pravjadzenne-kursau-pavyshennja-kvalifikatsyi-88561-2020/|выдавец=[[Беларускае тэлеграфнае агенцтва]]|дата публікацыі=15 чэрвеня 2020|дата доступу=14 чэрвеня 2022}}</ref>. === Старшыні === * [[Уладзімер Лясун]] (1985—2001)<ref name="г"/> * [[Уладзімер Баброў]] (27 лістапада 2001 — 2007) * [[Васіль Раманаў]] (14 лістапада 2007 — 2011) * [[Міхаіл Мятлікаў]] (2011 — 12 ліпеня 2016) * [[Уладзімер Улаховіч]] (10 жніўня 2016<ref>{{Навіна|аўтар=[[БелТА]]|загаловак=Старшынёй Беларускай гандлёва-прамысловай палаты абраны Ўладзімер Улаховіч|спасылка=https://nashaniva.com/175115|выдавец=Газэта «[[Наша ніва]]»|дата публікацыі=10 жніўня 2016|дата доступу=14 чэрвеня 2022}}</ref> — 2022) * Міхаіл Мятлікаў (ад 7 красавіка 2022 году)<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Прызначаны новы старшыня БелГПП|спасылка=https://www.camarabelarus.com/be/naviny/473-naznachany-novy-starshynya-belgpp|выдавец=Беларуская гандлёва-прамысловая палата ў Гішпаніі|дата публікацыі=7 красавіка 2022|дата доступу=14 чэрвеня 2022}}</ref> == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Вонкавыя спасылкі == * {{Навіна|аўтар=|загаловак=Навіны|спасылка=https://www.cci.by/be/o-palate/novosti/|выдавец=Беларуская гандлёва-прамысловая палата|дата публікацыі=10 чэрвеня 2022|дата доступу=14 чэрвеня 2022}} ** [https://www.cci.by/be/o-chlenstve/reestr-dobrosovestnykh-partnerov/reestr/ Рэестар добрасумленных партнэраў], [https://www.cci.by/be/golos-biznesa/obshchestvennaya-priemnaya-beltpp/ Грамадзкая прыёмная] ** [https://www.cci.by/be/o-chlenstve/polozhenie-o-chlenstve/ Палажэньне аб сяброўстве], [https://www.cci.by/be/o-chlenstve/chleny-beltpp/ Сябры БелГПП] ** Абласныя аддзяленьні: [https://brest.cci.by/be/ Берасьцейскае], [https://vitebsk.cci.by/be/ Віцебскае], [https://grodno.cci.by/be/ Гарадзенскае], [https://gomel.cci.by/be/ Гомельскае], [https://mogilev.cci.by/be/ Магілёўскае] і [https://minsk.cci.by/be/ Менскае] * {{Навіна|аўтар=|загаловак=Рэглямэнт|спасылка=https://iac.by/регламент/|выдавец=Міжнародны арбітражны суд пры БелГПП|мова=ru|дата публікацыі=2022|дата доступу=14 чэрвеня 2022}} * {{Навіна|аўтар=|загаловак=Паслугі|спасылка=https://www.camarabelarus.com/be/2022-06-02-16-31-04|выдавец=Беларуская гандлёва-прамысловая палата ў Гішпаніі|дата публікацыі=2 чэрвеня 2022|дата доступу=14 чэрвеня 2022}} * {{Навіна|аўтар=|загаловак=Беларуская гандлёва-прамысловая палата|спасылка=https://zviazda.by/be/tags/belaruskaya-gandlyova-pramyslovaya-palata|выдавец=Газэта «[[Зьвязда]]»|дата публікацыі=10 ліпеня 2021|дата доступу=14 чэрвеня 2022}} {{Бібліяінфармацыя}} {{Добры артыкул}} [[Катэгорыя:Некамэрцыйныя арганізацыі]] [[Катэгорыя:Гандлёва-прамысловыя асацыяцыі]] [[Катэгорыя:Беларускія грамадзкія аб’яднаньні]] [[Катэгорыя:Эўрапейскія дзелавыя арганізацыі]] [[Катэгорыя:Арганізацыі Менску]] [[Катэгорыя:Цэнтральны раён (Менск)]] [[Катэгорыя:Зьявіліся ў 1952 годзе]] 896hf8qcadokdpjc5mpeh2v6ovm6cre 0 256664 2329505 2329275 2022-07-23T13:50:01Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Назва */ + wikitext text/x-wiki '''Жмогусы''' ({{мова-lt|žmogus|скарочана}} у адзіночным ліку, {{мова-lt|žmonių|скарочана}} — у множным) — гістарычнае найменьне і саманазва [[жамойты|жамойтаў]] (пазьней [[летувісы|летувісаў]]). == Назва == З сучаснай летувіскай мовы слова ''žmogus'' перакладаецца на [[Беларуская мова|беларускую]] як «чалавек» (адпаведна, ''žmonių'' — гэта «людзі»). Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ян Патоцкі||pl|Jan Potocki (1761–1815)}} ў сваёй працы «Працяг дасьледаваньня Сарматыі» ({{мова-fr|«Suite des Recherches sur la Sarmatie»|скарочана}}), выдадзенай у 1793 годзе, сьцьвярджаў сапраўднай назвай [[Жамойць|Жамойці]] форму ''Zmodz''{{Заўвага|Гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на тое, што старажытная (прынамсі за часамі вялікага князя [[Вітаўт]]а) саманазва Жамойці і жамойтаў магла не адпавядаць сучасным летувіскім формам ''Žemaitija'' і ''Žemaičiai''<ref name="Urban-2001-105">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 105.</ref>}}, якую выводзіў з слова ''zmogus'', «''што на мове гэтай краіны азначае чалавека''»<ref>Potocki J. Suite des Recherches sur la Sarmatie. L. 5. — Varsovie, 1792. P. 3.</ref>. У 1827 годзе расейска-нямецкі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||be|Пётр Іванавіч Кёпен}}, адзначаючы папулярную ўжо ў той час этымалёгію Жамойці ад летувіскай назвы нізіны{{Заўвага|Этымалёгія Жамойці ад летувіскай назвы нізіны грунтуецца на лісьце вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году нямецкаму імпэратару і набыла асаблівую папулярнасьць па яго публікацыі ў 1830 годзе. Гісторыкі [[Вацлаў Пануцэвіч]], [[Павал Урбан]] і [[Аляксандар Краўцэвіч]] зьвяртаюць увагу на тое, што гэты ліст ёсьць дыпляматычным дакумэнтам, створаным дзеля дасягненьня канкрэтных палітычных мэтаў — давесьці законныя правы на тэрыторыю Жамойці, уважаючы яе за складовую частку Літоўскага гаспадарства. Таму ён ня можа лічыцца сьведчаньнем незацікаўленага назіральніка<ref name="Panucevic-2014-287">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 287.</ref>. Пагатоў, у ім зьмяшчаюцца сьцьверджаньні, якія не адпавядаюць праўдзе<ref name="Urban-2001-22-27">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 22—27.</ref> і, з усяго відаць, зьявіліся зь сьвядомай волі аўтара дакумэнта<ref>{{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)|к}} С. 143.</ref>}} (а таксама спробу патлумачыць назву [[Літва|Літвы]] ад {{мова-lv|leijsch, leija|скарочана}} 'нізкі'), зьвяртаў увагу на магчымую повязь назвы Жамойці зь летувіскім словам ''žmogus''{{Заўвага|{{мова-ru|«Но не должно ли обратить в сем случае внимание и на то, что по-литовски Žmogus значит человека?»|скарочана}}}}<ref>Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. [https://books.google.by/books?id=6FdcAAAAcAAJ&pg=PA5&dq=%D0%B2%D1%8A+%D1%81%D0%B5%D0%BC%D1%8A+%D1%81%D0%BB%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%A3+%D0%BF%D0%BE+%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8+Zmogus&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjC9Kzphuz1AhUkQ_EDHYkhApoQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%D0%B2%D1%8A%20%D1%81%D0%B5%D0%BC%D1%8A%20%D1%81%D0%BB%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%A3%20%D0%BF%D0%BE%20%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%20Zmogus&f=false 6].</ref>. Беспасярэдняя повязь назвы Жамойці і яе [[Лацінская мова|лацінскай]] формы ''Samogitia'' зь летувіскай саманазвай «жмогусы» (формы ''жамогусы'', ''жамогі'', ''жамодзі'', ''сямогі'', ''сямодзі'') сьцьвярджалася ў публікацыі 1854 году, дзе гэтыя назвы параўноўваліся з ''Suomi'' ([[Фінляндыя]], 'свая зямля') і ''suomalainen'' ([[фіны|фін]], 'чалавек сваёй зямлі')<ref name="BDT-1854">Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&pg=RA3-PA71-IA7&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 28—29].</ref>. Як паказвае беларускі гісторык [[Вацлаў Пануцэвіч]], у аснове назвы Жамойці ляжыць летувіскае слова ''žemė'', якое значыць «краіна, зямля, заселеная адным племем», што адпавядае [[Фіна-вугорскія мовы|фінскаму]] паняцьцю ''ma'' (''Suo-ma'', ''Pier-ma'', ''Kastro-ma'' ды іншым)<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 279.</ref>. Сваім парадкам, глыбейшымі адпаведнікамі назвы жамойтаў (жамойці) выступаюць паняцьці «краёўцы», «тутэйшыя»<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 169.</ref>. [[Этымалёгія|Этымалягічная]] повязь паміж ''žemė'', жмогусамі (саманазвай жамойцкіх сялянаў, «земцаў») і Жамойцю (Жмудзю) сьцьвярджалася яшчэ ў выданьні 1879 году<ref>Русский вестник. Т. 142, 1879. [https://books.google.by/books?id=pQbZ4ID_choC&pg=PA750&dq=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjW0ZyMvYP5AhVN8rsIHS0hD-EQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&f=false С. 750].</ref>. Сучаснае летувіскае ''žmogus'' лінгвісты выводзяць ад старажытнай формы ''žmuõ''<ref>The Journal of Indo-European Studies. 1995. [https://books.google.by/books?id=cqUYAAAAYAAJ&q=but+plur+.+%C5%BEmon%C4%97s+,+etc.&dq=but+plur+.+%C5%BEmon%C4%97s+,+etc.&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiKgtXs_rL4AhUXgP0HHdQ9BHwQ6AF6BAgKEAI P. 179].</ref> (''žmu''<ref>Трусман Ю. Ю. Этимология местных названий Витебской губернии. — Ревель, 1897. [https://books.google.by/books?id=_HhJAAAAYAAJ&pg=PA65&dq=%C5%BEmu+%C5%BEmogus&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjl8a3N_LL4AhXNiv0HHWo2DtEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=%C5%BEmu%20%C5%BEmogus&f=false С. 65].</ref><ref>Meillet A. Le nom d'homme // Linguistique historique et linguistique générale. — Paris, 1921. [https://jjda.ie/main/JJDA/f/FF/fnbs/n53all.htm P. 272].</ref>){{Заўвага|Паводле слоўніка [[Курляндыя|курляндзка]]-нямецкага лінгвіста {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Штэндэр|Фрыдрыха Штэндэра|en|Gotthard Friedrich Stender}}, надрукаванага ў 1789 годзе, [[латышы]] ўжывалі да жамойтаў прыметнік ''Smuhdschu'' ({{мова-lv|Smuhdschu walloda|скарочана}} — жамойцкая мова)<ref>Stenders G. F. Lettisches Lexikon. T. 1. — Jelgava, 1789. [https://books.google.by/books?id=XzJ9lv-7NUMC&pg=PA280&lpg=PA280&dq=Smuhdschu+walloda&source=bl&ots=ekL0XE71m0&sig=ACfU3U0f8GWUN1AcK54fWB6E80Rd8Tr7Sw&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwidgOaWsu31AhV1lIkEHQLHCx0Q6AF6BAgCEAM#v=onepage&q=Smuhdschu%20walloda&f=false S. 280].</ref>}}. == Гістарычныя сьведчаньні == * У 1793 годзе нямецкі філёзаф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Эрых Бістэр||en|Johann Erich Biester}} надрукаваў у часопісе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Berlinische Monatsschrift||en|Berlinische Monatsschrift}} артыкул «Пра [[Цыганы|цыганоў]]; асабліва ў Каралеўстве Прусіі» ({{мова-de|«Über die Zigeuner; besonders im Königreich Preußen»|скарочана}}), дзе засьведчыў, што [[Прускія летувісы|прускі летувіс]] выкарыстоўвае саманазву ''jmonus'' — каб адрозьніць сябе ад немца, якога называе ''Wokjetis''. Але разам з тым, заявіў, што прускі летувіс выкарыстоўвае і іншую саманазву — ''Letuwninkis'' або ''Letuwninkas'' — ад назвы краіны, дзе ён жыве (''Letuwa'' — ад г. зв. «[[Малая Летува|Малой Летувы]]», ранейшай [[Самбія|Самляндыі]]), дадаўшы, што хоць «''жыхары польскага Вялікага Княства Літоўскага напраўду называюцца жамойтамі, нізоўцамі, але прусы звычайна і амаль пагардліва называюць іх гудамі»{{Заўвага|{{мова-de|«Will der Littauer sich nehmlich von einem Deutschen unterscheiden, so nennt er sich jmonus, einen Mienschen, und jenen Wokjetis, einen Auslander, Barbaren. Sonst aber heißt der Preussische Littauer, und nennt sich selbst, Letuwninkis oder Letuwninkas: von dem Lande welches er bewohnt, Letuwa Littauern. Die Einwohner im Polnischen Großherzogthum Littauen heißen eigentlich Jemaitschei, Niedrunger; ​allein die Preussischen nennen sie, gewöhnlich und fast verächtlich, Guddai: welches Wort, Ostermeiern zufolge, höchstwahrs scheinlich durch Gothen übersetzt werden muß»|скарочана}}}}<ref>Berlinische Monatsschrift. Band 21, 1793. [https://books.google.by/books?id=v0goAAAAYAAJ&pg=PA368&dq=Letuwninkas&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiwtrD5-t71AhVj7rsIHQDVAZE4ChDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=Letuwninkas&f=false S. 368].</ref>. * У 1854 годзе на старонках прыватнага расейскага часопісу «{{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}», які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і ўсходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}, зьявілася крытыка штучнага пашырэньня з боку тагачаснай афіцыйнай расейскай навукі назвы [[Ліцьвіны|літва]] на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «[[аўкштайты]]» — жыхары этнаграфічнай «[[Аўкштота|Аўкштайціі]]»<ref name="BDT-1854"/>: {| |- | {{пачатак цытаты}} Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romеі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо жмогус значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала. {{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}} {{канец цытаты}} |} * Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. * Выдадзеныя ў 1861 годзе «Матэрыялы для геаграфіі і статыстыкі Расеі, сабраныя афіцэрамі Генэральнага штабу» засьведчылі, што летувісы [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]] ўсё яшчэ называлі сябе жмогусамі: «''Цыганы… на сваёй гаворцы называюць сябе Romma, па-індыйску значыць муж. Напаўдзікія народы ўвогуле называюць сябе народам; у гэтай назьве заўсёды праглядаецца пагарда і непавага да іншых нацыянальнасьцяў. Гэтак летувіс дагэтуль называе сябе жмогус — чалавек''»<ref>Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Виленская губерния. — СПб., 1861. [https://books.google.by/books?id=e7dNDpREqPcC&pg=PA302&dq=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjW0ZyMvYP5AhVN8rsIHS0hD-EQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&f=false С. 302].</ref>. * У трэцім томе часопісу «Вестник Западной России» ([[Вільня]], 1866 год) зазначалася, што жмогусамі сябе называюць жамойты ({{мова-ru|«Жмогус — человек, так называют себя жмудины»|скарочана}})<ref>Вестник Западной России. Т. 3, кн. 4. — Вильна, 1866. [https://books.google.by/books?id=bpMZAAAAYAAJ&pg=RA5-PA159&dq=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwisz63OxIP5AhVB8LsIHZBtDog4ChDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&f=false С. 159].</ref>. * У 1882 годзе нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Адальбэрт Бэцэнбэргер||en|Adalbert Bezzenberger}}, які лічыцца заснавальнікам [[Балтыйскія мовы|балтыйскай]] філялёгіі, пакінуў сьведчаньне, што на той час летувісы ў [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] лічылі прускіх летувісаў жамойтамі, а іх мову — жамойцкай, прытым самі прускія летувісы працягвалі называць жамойтамі ўсіх расейскіх летувісаў{{Заўвага|{{мова-de|«Der gemeine russische Litauer aber versteht unter Žemaiten alle diejenigen seiner landsleute, welche über seinen horizont hinaus nach westen wohnen. So erklärte zum biespiel ein Litauer, mit dem ich mich in [[Біржы|Birsen]] über seine muttersprache unterhielt, das preussische süd-Litauisch, das ich damals sprach, für žemaitisch. Umgekehrt nenuen die preussischen Litauer alle jenseits der grenze wohnenden Litauer „Žemaiten“»|скарочана}}}}<ref>Bezzenberger A. Litauische Forschungen: Beiträge zur Kenntniss der Sprache und des Volkstumes der Litauer. — Göttingen, 1882. [https://books.google.by/books?id=PpMWAAAAYAAJ&pg=PA38&dq=Die+preussischen+Litauer+sch%C3%A4tzen+die+%C5%BDemaiten+gering+,+die+%C5%BEemaitische+sprache+gilt+ihnen+f%C3%BCr+unfein+und+in+folge+dessen+r%C3%BCmpfen+die+s%C3%BCdlicher&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjE3eKd-5z1AhXc7rsIHeFmAeUQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=Die%20preussischen%20Litauer%20sch%C3%A4tzen%20die%20%C5%BDemaiten%20gering%20%2C%20die%20%C5%BEemaitische%20sprache%20gilt%20ihnen%20f%C3%BCr%20unfein%20und%20in%20folge%20dessen%20r%C3%BCmpfen%20die%20s%C3%BCdlicher&f=false S. 38].</ref>. А ў 1887 годзе ён засьведчыў шырокае бытаваньне сярод прускіх летувісаў саманазвы ''žmogus'' (жмогус), у тым ліку дзеля адрозьненьня летувісаў ад іншых нацыянальнасьцяў{{Заўвага|{{мова-de|«Interessant ist es daß der liebe Gott als žmogus bezeichnet wird, denn so nennt der Litauer nur seinesgleichen; sieht er einen Geistlichen, irgend einen Deutschen, einen Juden heranfahren, so sagt er kunigs — Wókëtis — Żýds atwažiūje; sagt er žmogus atważiữje so ist der Nahende zweifellos ein Litauer»|скарочана}}}}<ref>Mitteilungen der Litauischen literarischen Gesellschaft. Band 2. — Heidelberg, 1887. [https://books.google.by/books?id=3NdLAAAAYAAJ&pg=PA34&dq=%C5%BEmogus+nennt&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjWk9Pop9_1AhXvif0HHQIwDDoQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=%C5%BEmogus%20nennt&f=false S. 34].</ref>. * У 1890 годзе бытаваньне назвы «жмогусы» ({{мова-pl|żmogusi|скарочана}}) на беларуска-польска-летувіскім этнічным памежжы засьведчыў [[Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага і іншых славянскіх краёў]]<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|11к}} [https://books.google.by/books?id=Uk1WHatAL34C&pg=PA619&dq=zmogus+cz%C5%82owiek&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi6w6_kyIP5AhVm_bsIHTFGDLI4ChDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=zmogus%20cz%C5%82owiek&f=false S. 619].</ref>. * У томе 26 навуковага выданьня «Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею», выдадзеным у 1899 годзе, у прадмове зьмяшчаўся агляд аўтарам [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]], якая займала тады тэрыторыю сучаснай [[Летува|Летувы]] на поўнач ад [[Коўна|Коўны]]: «''Ковенская губэрня ўся амаль заселеная карэннымі літоўцамі, якія край свой называюць [[Жамойць]], а сябе жмогусамі''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Ковенская губерния вся почти сплошь заселена коренными литовцами, которые страну свою называют Жмудь, а себя жмогусами»|скарочана}}}}<ref>Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею // Акты Упитского гродского суда. — Вильна, 1899. [https://books.google.by/books?id=XeYDAAAAYAAJ&pg=PR29&dq=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjx1Yv_n8jzAhWIhv0HHVNpC7sQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&f=false С. XXIX].</ref>. * Беларускі пісьменьнік і мовазнаўца [[Максім Гарэцкі]] засьведчыў у сваім рамане «На імпэрыялістычнай вайне» (1925 год) называньне жамойтаў (летувісаў) «жмудзінамі» і «жмудзякамі», але часьцей — «жмогусамі»{{Заўвага|«''Чы пан ест поляк? — спытаўся ў мяне крамнік, мусіць, абпалячаны жмогус, калі я купляў у яго паперу і гаварыў зь ім па-беларуску. <…> Потым нешта з адчаем гаворыць па-жмудзінску. — Што яна кажа? — пытаемся. — Кажа: ізноў прыйдуць немцы. Дурная баба! — тлумачыць старэнькі жмогус з голенымі вусамі <…> …яблыкас (гэтае слова стварыў «па-жмудзінску» сам) <…> Не разумеюць маёй мовы жмудзячкі''»<ref>[[Максім Гарэцкі]], [https://knihi.com/Maksim_Harecki/Na_impieryjalistycnaj_vajnie.html На імперыялістычнай вайне], [[Беларуская Палічка]]</ref>}}. == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} [[Катэгорыя:Гісторыя Летувы]] [[Катэгорыя:Летувіская мова]] 8qogehr09j0fv0sygad651i7i8w98lg 2329509 2329505 2022-07-23T14:27:11Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Назва */ + wikitext text/x-wiki '''Жмогусы''' ({{мова-lt|žmogus|скарочана}} у адзіночным ліку, {{мова-lt|žmonių|скарочана}} — у множным) — гістарычнае найменьне і саманазва [[жамойты|жамойтаў]] (пазьней [[летувісы|летувісаў]]). == Назва == З сучаснай летувіскай мовы слова ''žmogus'' перакладаецца на [[Беларуская мова|беларускую]] як «чалавек» (адпаведна, ''žmonių'' — гэта «людзі»). Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ян Патоцкі||pl|Jan Potocki (1761–1815)}} ў сваёй працы «Працяг дасьледаваньня Сарматыі» ({{мова-fr|«Suite des Recherches sur la Sarmatie»|скарочана}}), выдадзенай у 1793 годзе, сьцьвярджаў сапраўднай назвай [[Жамойць|Жамойці]] форму ''Zmodz''{{Заўвага|Гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на тое, што старажытная (прынамсі за часамі вялікага князя [[Вітаўт]]а) саманазва Жамойці і жамойтаў магла не адпавядаць сучасным летувіскім формам ''Žemaitija'' і ''Žemaičiai''<ref name="Urban-2001-105">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 105.</ref>}}, якую выводзіў з слова ''zmogus'', «''што на мове гэтай краіны азначае чалавека''»<ref>Potocki J. Suite des Recherches sur la Sarmatie. L. 5. — Varsovie, 1792. P. 3.</ref>. У 1827 годзе расейска-нямецкі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||be|Пётр Іванавіч Кёпен}}, адзначаючы папулярную ўжо ў той час этымалёгію Жамойці ад летувіскай назвы нізіны{{Заўвага|Увогуле, традыцыя выводзіць этымалёгію Жамойці ад летувіскай назвы нізіны ўзыходзіць да ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году нямецкаму імпэратару, а асаблівую папулярнасьць гэтая вэрсія набыла па публікацыі ліста Вітаўта ў 1830 годзе. Аднак гісторыкі [[Вацлаў Пануцэвіч]], [[Павал Урбан]] і [[Аляксандар Краўцэвіч]] зьвяртаюць увагу на тое, што гэты ліст ёсьць дыпляматычным дакумэнтам, створаным дзеля дасягненьня канкрэтных палітычных мэтаў — давесьці законныя правы на тэрыторыю Жамойці, уважаючы яе за складовую частку Літоўскага гаспадарства. Таму ён ня можа лічыцца сьведчаньнем незацікаўленага назіральніка<ref name="Panucevic-2014-287">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 287.</ref>. Пагатоў, у ім зьмяшчаюцца сьцьверджаньні, якія не адпавядаюць праўдзе<ref name="Urban-2001-22-27">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 22—27.</ref> і, з усяго відаць, зьявіліся зь сьвядомай волі аўтара дакумэнта<ref>{{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)|к}} С. 143.</ref>. Тым часам менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зьвяртае ўвагу на тое, што гэты ліст ёсьць напраўду чарговым сьведчаньнем пра тое, што Вітаўт называў «літоўскай» беларускую мову: сама назва Жамойці, трансьлітараваная ў гэтым лісце з вуснай мовы Вітаўта, запісваецца ў чыста славянскай форме (''Szomoyth''), а пададзеныя ў лісьце словы пра адзін народ і адну мову Літвы і Жамойці азначалі, што ў Жамойці жыло нямала ліцьвінаў, які складалі амаль усю шляхту Жамойці, і супольнай мовай Літвы і Жамойці была беларуская (тагачасная літоўская) мова; беспасярэднім сьведчаньнем гэтага ёсьць ужыты Вітаўтам у тым жа лісьце выраз «''ловы, у народнай мове менаваныя „гайны“''» ({{мова-la|indagines, alias in vulgari hayn|скарочана}})<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 208.</ref>}} (а таксама спробу патлумачыць назву [[Літва|Літвы]] ад {{мова-lv|leijsch, leija|скарочана}} 'нізкі'), зьвяртаў увагу на магчымую повязь назвы Жамойці зь летувіскім словам ''žmogus''{{Заўвага|{{мова-ru|«Но не должно ли обратить в сем случае внимание и на то, что по-литовски Žmogus значит человека?»|скарочана}}}}<ref>Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. [https://books.google.by/books?id=6FdcAAAAcAAJ&pg=PA5&dq=%D0%B2%D1%8A+%D1%81%D0%B5%D0%BC%D1%8A+%D1%81%D0%BB%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%A3+%D0%BF%D0%BE+%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8+Zmogus&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjC9Kzphuz1AhUkQ_EDHYkhApoQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%D0%B2%D1%8A%20%D1%81%D0%B5%D0%BC%D1%8A%20%D1%81%D0%BB%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%A3%20%D0%BF%D0%BE%20%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%20Zmogus&f=false 6].</ref>. Беспасярэдняя повязь назвы Жамойці і яе [[Лацінская мова|лацінскай]] формы ''Samogitia'' зь летувіскай саманазвай «жмогусы» (формы ''жамогусы'', ''жамогі'', ''жамодзі'', ''сямогі'', ''сямодзі'') сьцьвярджалася ў публікацыі 1854 году, дзе гэтыя назвы параўноўваліся з ''Suomi'' ([[Фінляндыя]], 'свая зямля') і ''suomalainen'' ([[фіны|фін]], 'чалавек сваёй зямлі')<ref name="BDT-1854">Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&pg=RA3-PA71-IA7&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 28—29].</ref>. Як паказвае беларускі гісторык [[Вацлаў Пануцэвіч]], у аснове назвы Жамойці ляжыць летувіскае слова ''žemė'', якое значыць «краіна, зямля, заселеная адным племем», што адпавядае [[Фіна-вугорскія мовы|фінскаму]] паняцьцю ''ma'' (''Suo-ma'', ''Pier-ma'', ''Kastro-ma'' ды іншым)<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 279.</ref>. Сваім парадкам, глыбейшымі адпаведнікамі назвы жамойтаў (жамойці) выступаюць паняцьці «краёўцы», «тутэйшыя»<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 169.</ref>. [[Этымалёгія|Этымалягічная]] повязь паміж ''žemė'', жмогусамі (саманазвай жамойцкіх сялянаў, «земцаў») і Жамойцю (Жмудзю) сьцьвярджалася яшчэ ў выданьні 1879 году<ref>Русский вестник. Т. 142, 1879. [https://books.google.by/books?id=pQbZ4ID_choC&pg=PA750&dq=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjW0ZyMvYP5AhVN8rsIHS0hD-EQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&f=false С. 750].</ref>. Сучаснае летувіскае ''žmogus'' лінгвісты выводзяць ад старажытнай формы ''žmuõ''<ref>The Journal of Indo-European Studies. 1995. [https://books.google.by/books?id=cqUYAAAAYAAJ&q=but+plur+.+%C5%BEmon%C4%97s+,+etc.&dq=but+plur+.+%C5%BEmon%C4%97s+,+etc.&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiKgtXs_rL4AhUXgP0HHdQ9BHwQ6AF6BAgKEAI P. 179].</ref> (''žmu''<ref>Трусман Ю. Ю. Этимология местных названий Витебской губернии. — Ревель, 1897. [https://books.google.by/books?id=_HhJAAAAYAAJ&pg=PA65&dq=%C5%BEmu+%C5%BEmogus&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjl8a3N_LL4AhXNiv0HHWo2DtEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=%C5%BEmu%20%C5%BEmogus&f=false С. 65].</ref><ref>Meillet A. Le nom d’homme // Linguistique historique et linguistique générale. — Paris, 1921. [https://jjda.ie/main/JJDA/f/FF/fnbs/n53all.htm P. 272].</ref>){{Заўвага|Паводле слоўніка [[Курляндыя|курляндзка]]-нямецкага лінгвіста {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Штэндэр|Фрыдрыха Штэндэра|en|Gotthard Friedrich Stender}}, надрукаванага ў 1789 годзе, [[латышы]] ўжывалі да жамойтаў прыметнік ''Smuhdschu'' ({{мова-lv|Smuhdschu walloda|скарочана}} — жамойцкая мова)<ref>Stenders G. F. Lettisches Lexikon. T. 1. — Jelgava, 1789. [https://books.google.by/books?id=XzJ9lv-7NUMC&pg=PA280&lpg=PA280&dq=Smuhdschu+walloda&source=bl&ots=ekL0XE71m0&sig=ACfU3U0f8GWUN1AcK54fWB6E80Rd8Tr7Sw&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwidgOaWsu31AhV1lIkEHQLHCx0Q6AF6BAgCEAM#v=onepage&q=Smuhdschu%20walloda&f=false S. 280].</ref>}}. == Гістарычныя сьведчаньні == * У 1793 годзе нямецкі філёзаф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Эрых Бістэр||en|Johann Erich Biester}} надрукаваў у часопісе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Berlinische Monatsschrift||en|Berlinische Monatsschrift}} артыкул «Пра [[Цыганы|цыганоў]]; асабліва ў Каралеўстве Прусіі» ({{мова-de|«Über die Zigeuner; besonders im Königreich Preußen»|скарочана}}), дзе засьведчыў, што [[Прускія летувісы|прускі летувіс]] выкарыстоўвае саманазву ''jmonus'' — каб адрозьніць сябе ад немца, якога называе ''Wokjetis''. Але разам з тым, заявіў, што прускі летувіс выкарыстоўвае і іншую саманазву — ''Letuwninkis'' або ''Letuwninkas'' — ад назвы краіны, дзе ён жыве (''Letuwa'' — ад г. зв. «[[Малая Летува|Малой Летувы]]», ранейшай [[Самбія|Самляндыі]]), дадаўшы, што хоць «''жыхары польскага Вялікага Княства Літоўскага напраўду называюцца жамойтамі, нізоўцамі, але прусы звычайна і амаль пагардліва называюць іх гудамі»{{Заўвага|{{мова-de|«Will der Littauer sich nehmlich von einem Deutschen unterscheiden, so nennt er sich jmonus, einen Mienschen, und jenen Wokjetis, einen Auslander, Barbaren. Sonst aber heißt der Preussische Littauer, und nennt sich selbst, Letuwninkis oder Letuwninkas: von dem Lande welches er bewohnt, Letuwa Littauern. Die Einwohner im Polnischen Großherzogthum Littauen heißen eigentlich Jemaitschei, Niedrunger; ​allein die Preussischen nennen sie, gewöhnlich und fast verächtlich, Guddai: welches Wort, Ostermeiern zufolge, höchstwahrs scheinlich durch Gothen übersetzt werden muß»|скарочана}}}}<ref>Berlinische Monatsschrift. Band 21, 1793. [https://books.google.by/books?id=v0goAAAAYAAJ&pg=PA368&dq=Letuwninkas&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiwtrD5-t71AhVj7rsIHQDVAZE4ChDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=Letuwninkas&f=false S. 368].</ref>. * У 1854 годзе на старонках прыватнага расейскага часопісу «{{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}», які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і ўсходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}, зьявілася крытыка штучнага пашырэньня з боку тагачаснай афіцыйнай расейскай навукі назвы [[Ліцьвіны|літва]] на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «[[аўкштайты]]» — жыхары этнаграфічнай «[[Аўкштота|Аўкштайціі]]»<ref name="BDT-1854"/>: {| |- | {{пачатак цытаты}} Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romеі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо жмогус значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала. {{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}} {{канец цытаты}} |} * Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. * Выдадзеныя ў 1861 годзе «Матэрыялы для геаграфіі і статыстыкі Расеі, сабраныя афіцэрамі Генэральнага штабу» засьведчылі, што летувісы [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]] ўсё яшчэ называлі сябе жмогусамі: «''Цыганы… на сваёй гаворцы называюць сябе Romma, па-індыйску значыць муж. Напаўдзікія народы ўвогуле называюць сябе народам; у гэтай назьве заўсёды праглядаецца пагарда і непавага да іншых нацыянальнасьцяў. Гэтак летувіс дагэтуль называе сябе жмогус — чалавек''»<ref>Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Виленская губерния. — СПб., 1861. [https://books.google.by/books?id=e7dNDpREqPcC&pg=PA302&dq=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjW0ZyMvYP5AhVN8rsIHS0hD-EQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&f=false С. 302].</ref>. * У трэцім томе часопісу «Вестник Западной России» ([[Вільня]], 1866 год) зазначалася, што жмогусамі сябе называюць жамойты ({{мова-ru|«Жмогус — человек, так называют себя жмудины»|скарочана}})<ref>Вестник Западной России. Т. 3, кн. 4. — Вильна, 1866. [https://books.google.by/books?id=bpMZAAAAYAAJ&pg=RA5-PA159&dq=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwisz63OxIP5AhVB8LsIHZBtDog4ChDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&f=false С. 159].</ref>. * У 1882 годзе нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Адальбэрт Бэцэнбэргер||en|Adalbert Bezzenberger}}, які лічыцца заснавальнікам [[Балтыйскія мовы|балтыйскай]] філялёгіі, пакінуў сьведчаньне, што на той час летувісы ў [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] лічылі прускіх летувісаў жамойтамі, а іх мову — жамойцкай, прытым самі прускія летувісы працягвалі называць жамойтамі ўсіх расейскіх летувісаў{{Заўвага|{{мова-de|«Der gemeine russische Litauer aber versteht unter Žemaiten alle diejenigen seiner landsleute, welche über seinen horizont hinaus nach westen wohnen. So erklärte zum biespiel ein Litauer, mit dem ich mich in [[Біржы|Birsen]] über seine muttersprache unterhielt, das preussische süd-Litauisch, das ich damals sprach, für žemaitisch. Umgekehrt nenuen die preussischen Litauer alle jenseits der grenze wohnenden Litauer „Žemaiten“»|скарочана}}}}<ref>Bezzenberger A. Litauische Forschungen: Beiträge zur Kenntniss der Sprache und des Volkstumes der Litauer. — Göttingen, 1882. [https://books.google.by/books?id=PpMWAAAAYAAJ&pg=PA38&dq=Die+preussischen+Litauer+sch%C3%A4tzen+die+%C5%BDemaiten+gering+,+die+%C5%BEemaitische+sprache+gilt+ihnen+f%C3%BCr+unfein+und+in+folge+dessen+r%C3%BCmpfen+die+s%C3%BCdlicher&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjE3eKd-5z1AhXc7rsIHeFmAeUQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=Die%20preussischen%20Litauer%20sch%C3%A4tzen%20die%20%C5%BDemaiten%20gering%20%2C%20die%20%C5%BEemaitische%20sprache%20gilt%20ihnen%20f%C3%BCr%20unfein%20und%20in%20folge%20dessen%20r%C3%BCmpfen%20die%20s%C3%BCdlicher&f=false S. 38].</ref>. А ў 1887 годзе ён засьведчыў шырокае бытаваньне сярод прускіх летувісаў саманазвы ''žmogus'' (жмогус), у тым ліку дзеля адрозьненьня летувісаў ад іншых нацыянальнасьцяў{{Заўвага|{{мова-de|«Interessant ist es daß der liebe Gott als žmogus bezeichnet wird, denn so nennt der Litauer nur seinesgleichen; sieht er einen Geistlichen, irgend einen Deutschen, einen Juden heranfahren, so sagt er kunigs — Wókëtis — Żýds atwažiūje; sagt er žmogus atważiữje so ist der Nahende zweifellos ein Litauer»|скарочана}}}}<ref>Mitteilungen der Litauischen literarischen Gesellschaft. Band 2. — Heidelberg, 1887. [https://books.google.by/books?id=3NdLAAAAYAAJ&pg=PA34&dq=%C5%BEmogus+nennt&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjWk9Pop9_1AhXvif0HHQIwDDoQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=%C5%BEmogus%20nennt&f=false S. 34].</ref>. * У 1890 годзе бытаваньне назвы «жмогусы» ({{мова-pl|żmogusi|скарочана}}) на беларуска-польска-летувіскім этнічным памежжы засьведчыў [[Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага і іншых славянскіх краёў]]<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|11к}} [https://books.google.by/books?id=Uk1WHatAL34C&pg=PA619&dq=zmogus+cz%C5%82owiek&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi6w6_kyIP5AhVm_bsIHTFGDLI4ChDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=zmogus%20cz%C5%82owiek&f=false S. 619].</ref>. * У томе 26 навуковага выданьня «Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею», выдадзеным у 1899 годзе, у прадмове зьмяшчаўся агляд аўтарам [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]], якая займала тады тэрыторыю сучаснай [[Летува|Летувы]] на поўнач ад [[Коўна|Коўны]]: «''Ковенская губэрня ўся амаль заселеная карэннымі літоўцамі, якія край свой называюць [[Жамойць]], а сябе жмогусамі''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Ковенская губерния вся почти сплошь заселена коренными литовцами, которые страну свою называют Жмудь, а себя жмогусами»|скарочана}}}}<ref>Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею // Акты Упитского гродского суда. — Вильна, 1899. [https://books.google.by/books?id=XeYDAAAAYAAJ&pg=PR29&dq=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjx1Yv_n8jzAhWIhv0HHVNpC7sQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&f=false С. XXIX].</ref>. * Беларускі пісьменьнік і мовазнаўца [[Максім Гарэцкі]] засьведчыў у сваім рамане «На імпэрыялістычнай вайне» (1925 год) называньне жамойтаў (летувісаў) «жмудзінамі» і «жмудзякамі», але часьцей — «жмогусамі»{{Заўвага|«''Чы пан ест поляк? — спытаўся ў мяне крамнік, мусіць, абпалячаны жмогус, калі я купляў у яго паперу і гаварыў зь ім па-беларуску. <…> Потым нешта з адчаем гаворыць па-жмудзінску. — Што яна кажа? — пытаемся. — Кажа: ізноў прыйдуць немцы. Дурная баба! — тлумачыць старэнькі жмогус з голенымі вусамі <…> …яблыкас (гэтае слова стварыў «па-жмудзінску» сам) <…> Не разумеюць маёй мовы жмудзячкі''»<ref>[[Максім Гарэцкі]], [https://knihi.com/Maksim_Harecki/Na_impieryjalistycnaj_vajnie.html На імперыялістычнай вайне], [[Беларуская Палічка]]</ref>}}. == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} [[Катэгорыя:Гісторыя Летувы]] [[Катэгорыя:Летувіская мова]] 0rnjtsggmcdw01xerdyhnt9a42wxl4c 2329510 2329509 2022-07-23T14:28:21Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Назва */ стыль wikitext text/x-wiki '''Жмогусы''' ({{мова-lt|žmogus|скарочана}} у адзіночным ліку, {{мова-lt|žmonių|скарочана}} — у множным) — гістарычнае найменьне і саманазва [[жамойты|жамойтаў]] (пазьней [[летувісы|летувісаў]]). == Назва == З сучаснай летувіскай мовы слова ''žmogus'' перакладаецца на [[Беларуская мова|беларускую]] як «чалавек» (адпаведна, ''žmonių'' — гэта «людзі»). Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ян Патоцкі||pl|Jan Potocki (1761–1815)}} ў сваёй працы «Працяг дасьледаваньня Сарматыі» ({{мова-fr|«Suite des Recherches sur la Sarmatie»|скарочана}}), выдадзенай у 1793 годзе, сьцьвярджаў сапраўднай назвай [[Жамойць|Жамойці]] форму ''Zmodz''{{Заўвага|Гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на тое, што старажытная (прынамсі за часамі вялікага князя [[Вітаўт]]а) саманазва Жамойці і жамойтаў магла не адпавядаць сучасным летувіскім формам ''Žemaitija'' і ''Žemaičiai''<ref name="Urban-2001-105">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 105.</ref>}}, якую выводзіў з слова ''zmogus'', «''што на мове гэтай краіны азначае чалавека''»<ref>Potocki J. Suite des Recherches sur la Sarmatie. L. 5. — Varsovie, 1792. P. 3.</ref>. У 1827 годзе расейска-нямецкі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||be|Пётр Іванавіч Кёпен}}, адзначаючы папулярную ўжо ў той час этымалёгію Жамойці ад летувіскай назвы нізіны{{Заўвага|Увогуле, традыцыя выводзіць этымалёгію Жамойці ад летувіскай назвы нізіны ўзыходзіць да ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году нямецкаму імпэратару, а асаблівую папулярнасьць гэтая вэрсія набыла па публікацыі адпаведнага ліста пруска-нямецкім гісторыкам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яганэс Фогт|Яганэсам Фогтам|ru|Фохт, Иоганнес}} у 1830 годзе. Аднак гісторыкі [[Вацлаў Пануцэвіч]], [[Павал Урбан]] і [[Аляксандар Краўцэвіч]] зьвяртаюць увагу на тое, што гэты ліст ёсьць дыпляматычным дакумэнтам, створаным дзеля дасягненьня канкрэтных палітычных мэтаў — давесьці законныя правы на тэрыторыю Жамойці, уважаючы яе за складовую частку Літоўскага гаспадарства. Таму ён ня можа лічыцца сьведчаньнем незацікаўленага назіральніка<ref name="Panucevic-2014-287">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 287.</ref>. Пагатоў, у ім зьмяшчаюцца сьцьверджаньні, якія не адпавядаюць праўдзе<ref name="Urban-2001-22-27">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 22—27.</ref> і, з усяго відаць, зьявіліся зь сьвядомай волі аўтара дакумэнта<ref>{{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)|к}} С. 143.</ref>. Тым часам менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зьвяртае ўвагу на тое, што гэты ліст ёсьць напраўду чарговым сьведчаньнем пра тое, што Вітаўт называў «літоўскай» беларускую мову: сама назва Жамойці, трансьлітараваная ў гэтым лісце з вуснай мовы Вітаўта, запісваецца ў чыста славянскай форме (''Szomoyth''), а пададзеныя ў лісьце словы пра адзін народ і адну мову Літвы і Жамойці азначалі, што ў Жамойці жыло нямала ліцьвінаў, які складалі амаль усю шляхту Жамойці, і супольнай мовай Літвы і Жамойці была беларуская (тагачасная літоўская) мова; беспасярэднім сьведчаньнем гэтага ёсьць ужыты Вітаўтам у тым жа лісьце выраз «''ловы, у народнай мове менаваныя „гайны“''» ({{мова-la|indagines, alias in vulgari hayn|скарочана}})<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 208.</ref>}} (а таксама спробу патлумачыць назву [[Літва|Літвы]] ад {{мова-lv|leijsch, leija|скарочана}} 'нізкі'), зьвяртаў увагу на магчымую повязь назвы Жамойці зь летувіскім словам ''žmogus''{{Заўвага|{{мова-ru|«Но не должно ли обратить в сем случае внимание и на то, что по-литовски Žmogus значит человека?»|скарочана}}}}<ref>Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. [https://books.google.by/books?id=6FdcAAAAcAAJ&pg=PA5&dq=%D0%B2%D1%8A+%D1%81%D0%B5%D0%BC%D1%8A+%D1%81%D0%BB%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%A3+%D0%BF%D0%BE+%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8+Zmogus&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjC9Kzphuz1AhUkQ_EDHYkhApoQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%D0%B2%D1%8A%20%D1%81%D0%B5%D0%BC%D1%8A%20%D1%81%D0%BB%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%A3%20%D0%BF%D0%BE%20%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%20Zmogus&f=false 6].</ref>. Беспасярэдняя повязь назвы Жамойці і яе [[Лацінская мова|лацінскай]] формы ''Samogitia'' зь летувіскай саманазвай «жмогусы» (формы ''жамогусы'', ''жамогі'', ''жамодзі'', ''сямогі'', ''сямодзі'') сьцьвярджалася ў публікацыі 1854 году, дзе гэтыя назвы параўноўваліся з ''Suomi'' ([[Фінляндыя]], 'свая зямля') і ''suomalainen'' ([[фіны|фін]], 'чалавек сваёй зямлі')<ref name="BDT-1854">Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&pg=RA3-PA71-IA7&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 28—29].</ref>. Як паказвае беларускі гісторык [[Вацлаў Пануцэвіч]], у аснове назвы Жамойці ляжыць летувіскае слова ''žemė'', якое значыць «краіна, зямля, заселеная адным племем», што адпавядае [[Фіна-вугорскія мовы|фінскаму]] паняцьцю ''ma'' (''Suo-ma'', ''Pier-ma'', ''Kastro-ma'' ды іншым)<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 279.</ref>. Сваім парадкам, глыбейшымі адпаведнікамі назвы жамойтаў (жамойці) выступаюць паняцьці «краёўцы», «тутэйшыя»<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 169.</ref>. [[Этымалёгія|Этымалягічная]] повязь паміж ''žemė'', жмогусамі (саманазвай жамойцкіх сялянаў, «земцаў») і Жамойцю (Жмудзю) сьцьвярджалася яшчэ ў выданьні 1879 году<ref>Русский вестник. Т. 142, 1879. [https://books.google.by/books?id=pQbZ4ID_choC&pg=PA750&dq=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjW0ZyMvYP5AhVN8rsIHS0hD-EQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&f=false С. 750].</ref>. Сучаснае летувіскае ''žmogus'' лінгвісты выводзяць ад старажытнай формы ''žmuõ''<ref>The Journal of Indo-European Studies. 1995. [https://books.google.by/books?id=cqUYAAAAYAAJ&q=but+plur+.+%C5%BEmon%C4%97s+,+etc.&dq=but+plur+.+%C5%BEmon%C4%97s+,+etc.&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiKgtXs_rL4AhUXgP0HHdQ9BHwQ6AF6BAgKEAI P. 179].</ref> (''žmu''<ref>Трусман Ю. Ю. Этимология местных названий Витебской губернии. — Ревель, 1897. [https://books.google.by/books?id=_HhJAAAAYAAJ&pg=PA65&dq=%C5%BEmu+%C5%BEmogus&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjl8a3N_LL4AhXNiv0HHWo2DtEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=%C5%BEmu%20%C5%BEmogus&f=false С. 65].</ref><ref>Meillet A. Le nom d’homme // Linguistique historique et linguistique générale. — Paris, 1921. [https://jjda.ie/main/JJDA/f/FF/fnbs/n53all.htm P. 272].</ref>){{Заўвага|Паводле слоўніка [[Курляндыя|курляндзка]]-нямецкага лінгвіста {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Штэндэр|Фрыдрыха Штэндэра|en|Gotthard Friedrich Stender}}, надрукаванага ў 1789 годзе, [[латышы]] ўжывалі да жамойтаў прыметнік ''Smuhdschu'' ({{мова-lv|Smuhdschu walloda|скарочана}} — жамойцкая мова)<ref>Stenders G. F. Lettisches Lexikon. T. 1. — Jelgava, 1789. [https://books.google.by/books?id=XzJ9lv-7NUMC&pg=PA280&lpg=PA280&dq=Smuhdschu+walloda&source=bl&ots=ekL0XE71m0&sig=ACfU3U0f8GWUN1AcK54fWB6E80Rd8Tr7Sw&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwidgOaWsu31AhV1lIkEHQLHCx0Q6AF6BAgCEAM#v=onepage&q=Smuhdschu%20walloda&f=false S. 280].</ref>}}. == Гістарычныя сьведчаньні == * У 1793 годзе нямецкі філёзаф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Эрых Бістэр||en|Johann Erich Biester}} надрукаваў у часопісе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Berlinische Monatsschrift||en|Berlinische Monatsschrift}} артыкул «Пра [[Цыганы|цыганоў]]; асабліва ў Каралеўстве Прусіі» ({{мова-de|«Über die Zigeuner; besonders im Königreich Preußen»|скарочана}}), дзе засьведчыў, што [[Прускія летувісы|прускі летувіс]] выкарыстоўвае саманазву ''jmonus'' — каб адрозьніць сябе ад немца, якога называе ''Wokjetis''. Але разам з тым, заявіў, што прускі летувіс выкарыстоўвае і іншую саманазву — ''Letuwninkis'' або ''Letuwninkas'' — ад назвы краіны, дзе ён жыве (''Letuwa'' — ад г. зв. «[[Малая Летува|Малой Летувы]]», ранейшай [[Самбія|Самляндыі]]), дадаўшы, што хоць «''жыхары польскага Вялікага Княства Літоўскага напраўду называюцца жамойтамі, нізоўцамі, але прусы звычайна і амаль пагардліва называюць іх гудамі»{{Заўвага|{{мова-de|«Will der Littauer sich nehmlich von einem Deutschen unterscheiden, so nennt er sich jmonus, einen Mienschen, und jenen Wokjetis, einen Auslander, Barbaren. Sonst aber heißt der Preussische Littauer, und nennt sich selbst, Letuwninkis oder Letuwninkas: von dem Lande welches er bewohnt, Letuwa Littauern. Die Einwohner im Polnischen Großherzogthum Littauen heißen eigentlich Jemaitschei, Niedrunger; ​allein die Preussischen nennen sie, gewöhnlich und fast verächtlich, Guddai: welches Wort, Ostermeiern zufolge, höchstwahrs scheinlich durch Gothen übersetzt werden muß»|скарочана}}}}<ref>Berlinische Monatsschrift. Band 21, 1793. [https://books.google.by/books?id=v0goAAAAYAAJ&pg=PA368&dq=Letuwninkas&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiwtrD5-t71AhVj7rsIHQDVAZE4ChDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=Letuwninkas&f=false S. 368].</ref>. * У 1854 годзе на старонках прыватнага расейскага часопісу «{{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}», які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і ўсходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}, зьявілася крытыка штучнага пашырэньня з боку тагачаснай афіцыйнай расейскай навукі назвы [[Ліцьвіны|літва]] на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «[[аўкштайты]]» — жыхары этнаграфічнай «[[Аўкштота|Аўкштайціі]]»<ref name="BDT-1854"/>: {| |- | {{пачатак цытаты}} Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romеі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо жмогус значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала. {{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}} {{канец цытаты}} |} * Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. * Выдадзеныя ў 1861 годзе «Матэрыялы для геаграфіі і статыстыкі Расеі, сабраныя афіцэрамі Генэральнага штабу» засьведчылі, што летувісы [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]] ўсё яшчэ называлі сябе жмогусамі: «''Цыганы… на сваёй гаворцы называюць сябе Romma, па-індыйску значыць муж. Напаўдзікія народы ўвогуле называюць сябе народам; у гэтай назьве заўсёды праглядаецца пагарда і непавага да іншых нацыянальнасьцяў. Гэтак летувіс дагэтуль называе сябе жмогус — чалавек''»<ref>Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Виленская губерния. — СПб., 1861. [https://books.google.by/books?id=e7dNDpREqPcC&pg=PA302&dq=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjW0ZyMvYP5AhVN8rsIHS0hD-EQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&f=false С. 302].</ref>. * У трэцім томе часопісу «Вестник Западной России» ([[Вільня]], 1866 год) зазначалася, што жмогусамі сябе называюць жамойты ({{мова-ru|«Жмогус — человек, так называют себя жмудины»|скарочана}})<ref>Вестник Западной России. Т. 3, кн. 4. — Вильна, 1866. [https://books.google.by/books?id=bpMZAAAAYAAJ&pg=RA5-PA159&dq=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwisz63OxIP5AhVB8LsIHZBtDog4ChDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&f=false С. 159].</ref>. * У 1882 годзе нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Адальбэрт Бэцэнбэргер||en|Adalbert Bezzenberger}}, які лічыцца заснавальнікам [[Балтыйскія мовы|балтыйскай]] філялёгіі, пакінуў сьведчаньне, што на той час летувісы ў [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] лічылі прускіх летувісаў жамойтамі, а іх мову — жамойцкай, прытым самі прускія летувісы працягвалі называць жамойтамі ўсіх расейскіх летувісаў{{Заўвага|{{мова-de|«Der gemeine russische Litauer aber versteht unter Žemaiten alle diejenigen seiner landsleute, welche über seinen horizont hinaus nach westen wohnen. So erklärte zum biespiel ein Litauer, mit dem ich mich in [[Біржы|Birsen]] über seine muttersprache unterhielt, das preussische süd-Litauisch, das ich damals sprach, für žemaitisch. Umgekehrt nenuen die preussischen Litauer alle jenseits der grenze wohnenden Litauer „Žemaiten“»|скарочана}}}}<ref>Bezzenberger A. Litauische Forschungen: Beiträge zur Kenntniss der Sprache und des Volkstumes der Litauer. — Göttingen, 1882. [https://books.google.by/books?id=PpMWAAAAYAAJ&pg=PA38&dq=Die+preussischen+Litauer+sch%C3%A4tzen+die+%C5%BDemaiten+gering+,+die+%C5%BEemaitische+sprache+gilt+ihnen+f%C3%BCr+unfein+und+in+folge+dessen+r%C3%BCmpfen+die+s%C3%BCdlicher&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjE3eKd-5z1AhXc7rsIHeFmAeUQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=Die%20preussischen%20Litauer%20sch%C3%A4tzen%20die%20%C5%BDemaiten%20gering%20%2C%20die%20%C5%BEemaitische%20sprache%20gilt%20ihnen%20f%C3%BCr%20unfein%20und%20in%20folge%20dessen%20r%C3%BCmpfen%20die%20s%C3%BCdlicher&f=false S. 38].</ref>. А ў 1887 годзе ён засьведчыў шырокае бытаваньне сярод прускіх летувісаў саманазвы ''žmogus'' (жмогус), у тым ліку дзеля адрозьненьня летувісаў ад іншых нацыянальнасьцяў{{Заўвага|{{мова-de|«Interessant ist es daß der liebe Gott als žmogus bezeichnet wird, denn so nennt der Litauer nur seinesgleichen; sieht er einen Geistlichen, irgend einen Deutschen, einen Juden heranfahren, so sagt er kunigs — Wókëtis — Żýds atwažiūje; sagt er žmogus atważiữje so ist der Nahende zweifellos ein Litauer»|скарочана}}}}<ref>Mitteilungen der Litauischen literarischen Gesellschaft. Band 2. — Heidelberg, 1887. [https://books.google.by/books?id=3NdLAAAAYAAJ&pg=PA34&dq=%C5%BEmogus+nennt&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjWk9Pop9_1AhXvif0HHQIwDDoQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=%C5%BEmogus%20nennt&f=false S. 34].</ref>. * У 1890 годзе бытаваньне назвы «жмогусы» ({{мова-pl|żmogusi|скарочана}}) на беларуска-польска-летувіскім этнічным памежжы засьведчыў [[Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага і іншых славянскіх краёў]]<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|11к}} [https://books.google.by/books?id=Uk1WHatAL34C&pg=PA619&dq=zmogus+cz%C5%82owiek&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi6w6_kyIP5AhVm_bsIHTFGDLI4ChDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=zmogus%20cz%C5%82owiek&f=false S. 619].</ref>. * У томе 26 навуковага выданьня «Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею», выдадзеным у 1899 годзе, у прадмове зьмяшчаўся агляд аўтарам [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]], якая займала тады тэрыторыю сучаснай [[Летува|Летувы]] на поўнач ад [[Коўна|Коўны]]: «''Ковенская губэрня ўся амаль заселеная карэннымі літоўцамі, якія край свой называюць [[Жамойць]], а сябе жмогусамі''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Ковенская губерния вся почти сплошь заселена коренными литовцами, которые страну свою называют Жмудь, а себя жмогусами»|скарочана}}}}<ref>Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею // Акты Упитского гродского суда. — Вильна, 1899. [https://books.google.by/books?id=XeYDAAAAYAAJ&pg=PR29&dq=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjx1Yv_n8jzAhWIhv0HHVNpC7sQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&f=false С. XXIX].</ref>. * Беларускі пісьменьнік і мовазнаўца [[Максім Гарэцкі]] засьведчыў у сваім рамане «На імпэрыялістычнай вайне» (1925 год) называньне жамойтаў (летувісаў) «жмудзінамі» і «жмудзякамі», але часьцей — «жмогусамі»{{Заўвага|«''Чы пан ест поляк? — спытаўся ў мяне крамнік, мусіць, абпалячаны жмогус, калі я купляў у яго паперу і гаварыў зь ім па-беларуску. <…> Потым нешта з адчаем гаворыць па-жмудзінску. — Што яна кажа? — пытаемся. — Кажа: ізноў прыйдуць немцы. Дурная баба! — тлумачыць старэнькі жмогус з голенымі вусамі <…> …яблыкас (гэтае слова стварыў «па-жмудзінску» сам) <…> Не разумеюць маёй мовы жмудзячкі''»<ref>[[Максім Гарэцкі]], [https://knihi.com/Maksim_Harecki/Na_impieryjalistycnaj_vajnie.html На імперыялістычнай вайне], [[Беларуская Палічка]]</ref>}}. == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} [[Катэгорыя:Гісторыя Летувы]] [[Катэгорыя:Летувіская мова]] 8brdead1zylofewx7a5a67bxhu9tk3v 2329511 2329510 2022-07-23T14:29:14Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Назва */ стыль wikitext text/x-wiki '''Жмогусы''' ({{мова-lt|žmogus|скарочана}} у адзіночным ліку, {{мова-lt|žmonių|скарочана}} — у множным) — гістарычнае найменьне і саманазва [[жамойты|жамойтаў]] (пазьней [[летувісы|летувісаў]]). == Назва == З сучаснай летувіскай мовы слова ''žmogus'' перакладаецца на [[Беларуская мова|беларускую]] як «чалавек» (адпаведна, ''žmonių'' — гэта «людзі»). Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ян Патоцкі||pl|Jan Potocki (1761–1815)}} ў сваёй працы «Працяг дасьледаваньня Сарматыі» ({{мова-fr|«Suite des Recherches sur la Sarmatie»|скарочана}}), выдадзенай у 1793 годзе, сьцьвярджаў сапраўднай назвай [[Жамойць|Жамойці]] форму ''Zmodz''{{Заўвага|Гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на тое, што старажытная (прынамсі за часамі вялікага князя [[Вітаўт]]а) саманазва Жамойці і жамойтаў магла не адпавядаць сучасным летувіскім формам ''Žemaitija'' і ''Žemaičiai''<ref name="Urban-2001-105">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 105.</ref>}}, якую выводзіў з слова ''zmogus'', «''што на мове гэтай краіны азначае чалавека''»<ref>Potocki J. Suite des Recherches sur la Sarmatie. L. 5. — Varsovie, 1792. P. 3.</ref>. У 1827 годзе расейска-нямецкі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||be|Пётр Іванавіч Кёпен}}, адзначаючы папулярную ўжо ў той час этымалёгію Жамойці ад летувіскай назвы нізіны{{Заўвага|Увогуле, традыцыя выводзіць этымалёгію Жамойці ад летувіскай назвы нізіны ўзыходзіць да ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году нямецкаму імпэратару, а асаблівую папулярнасьць гэтая вэрсія набыла па публікацыі адпаведнага ліста пруска-нямецкім гісторыкам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яганэс Фогт|Яганэсам Фогтам|ru|Фохт, Иоганнес}} у 1830 годзе. Аднак гісторыкі [[Вацлаў Пануцэвіч]], [[Павал Урбан]] і [[Аляксандар Краўцэвіч]] зьвяртаюць увагу на тое, што гэты ліст ёсьць дыпляматычным дакумэнтам, створаным дзеля дасягненьня канкрэтных палітычных мэтаў — давесьці законныя правы на тэрыторыю Жамойці, уважаючы яе за складовую частку Літоўскага гаспадарства. Таму ён ня можа лічыцца сьведчаньнем незацікаўленага назіральніка<ref name="Panucevic-2014-287">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 287.</ref>. Пагатоў, у ім зьмяшчаюцца сьцьверджаньні, якія не адпавядаюць праўдзе<ref name="Urban-2001-22-27">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 22—27.</ref> і, з усяго відаць, зьявіліся зь сьвядомай волі аўтара дакумэнта<ref>{{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)|к}} С. 143.</ref>. Тым часам менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зьвяртае ўвагу на тое, што гэты ліст ёсьць напраўду чарговым сьведчаньнем таго, што Вітаўт называў «літоўскай» беларускую мову: сама назва Жамойці, трансьлітараваная ў гэтым лісце з вуснай мовы Вітаўта, запісваецца ў чыста славянскай форме (''Szomoyth''), а пададзеныя ў лісьце словы пра адзін народ і адну мову Літвы і Жамойці азначалі, што ў Жамойці жыло нямала ліцьвінаў, які складалі амаль усю шляхту Жамойці, і супольнай мовай Літвы і Жамойці была беларуская (тагачасная літоўская) мова; беспасярэднім сьведчаньнем гэтага ёсьць ужыты Вітаўтам у тым жа лісьце выраз «''ловы, у народнай мове менаваныя „гайны“''» ({{мова-la|indagines, alias in vulgari hayn|скарочана}})<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 208.</ref>}} (а таксама спробу патлумачыць назву [[Літва|Літвы]] ад {{мова-lv|leijsch, leija|скарочана}} 'нізкі'), зьвяртаў увагу на магчымую повязь назвы Жамойці зь летувіскім словам ''žmogus''{{Заўвага|{{мова-ru|«Но не должно ли обратить в сем случае внимание и на то, что по-литовски Žmogus значит человека?»|скарочана}}}}<ref>Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. [https://books.google.by/books?id=6FdcAAAAcAAJ&pg=PA5&dq=%D0%B2%D1%8A+%D1%81%D0%B5%D0%BC%D1%8A+%D1%81%D0%BB%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%A3+%D0%BF%D0%BE+%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8+Zmogus&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjC9Kzphuz1AhUkQ_EDHYkhApoQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%D0%B2%D1%8A%20%D1%81%D0%B5%D0%BC%D1%8A%20%D1%81%D0%BB%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%A3%20%D0%BF%D0%BE%20%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%20Zmogus&f=false 6].</ref>. Беспасярэдняя повязь назвы Жамойці і яе [[Лацінская мова|лацінскай]] формы ''Samogitia'' зь летувіскай саманазвай «жмогусы» (формы ''жамогусы'', ''жамогі'', ''жамодзі'', ''сямогі'', ''сямодзі'') сьцьвярджалася ў публікацыі 1854 году, дзе гэтыя назвы параўноўваліся з ''Suomi'' ([[Фінляндыя]], 'свая зямля') і ''suomalainen'' ([[фіны|фін]], 'чалавек сваёй зямлі')<ref name="BDT-1854">Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&pg=RA3-PA71-IA7&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 28—29].</ref>. Як паказвае беларускі гісторык [[Вацлаў Пануцэвіч]], у аснове назвы Жамойці ляжыць летувіскае слова ''žemė'', якое значыць «краіна, зямля, заселеная адным племем», што адпавядае [[Фіна-вугорскія мовы|фінскаму]] паняцьцю ''ma'' (''Suo-ma'', ''Pier-ma'', ''Kastro-ma'' ды іншым)<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 279.</ref>. Сваім парадкам, глыбейшымі адпаведнікамі назвы жамойтаў (жамойці) выступаюць паняцьці «краёўцы», «тутэйшыя»<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 169.</ref>. [[Этымалёгія|Этымалягічная]] повязь паміж ''žemė'', жмогусамі (саманазвай жамойцкіх сялянаў, «земцаў») і Жамойцю (Жмудзю) сьцьвярджалася яшчэ ў выданьні 1879 году<ref>Русский вестник. Т. 142, 1879. [https://books.google.by/books?id=pQbZ4ID_choC&pg=PA750&dq=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjW0ZyMvYP5AhVN8rsIHS0hD-EQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&f=false С. 750].</ref>. Сучаснае летувіскае ''žmogus'' лінгвісты выводзяць ад старажытнай формы ''žmuõ''<ref>The Journal of Indo-European Studies. 1995. [https://books.google.by/books?id=cqUYAAAAYAAJ&q=but+plur+.+%C5%BEmon%C4%97s+,+etc.&dq=but+plur+.+%C5%BEmon%C4%97s+,+etc.&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiKgtXs_rL4AhUXgP0HHdQ9BHwQ6AF6BAgKEAI P. 179].</ref> (''žmu''<ref>Трусман Ю. Ю. Этимология местных названий Витебской губернии. — Ревель, 1897. [https://books.google.by/books?id=_HhJAAAAYAAJ&pg=PA65&dq=%C5%BEmu+%C5%BEmogus&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjl8a3N_LL4AhXNiv0HHWo2DtEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=%C5%BEmu%20%C5%BEmogus&f=false С. 65].</ref><ref>Meillet A. Le nom d’homme // Linguistique historique et linguistique générale. — Paris, 1921. [https://jjda.ie/main/JJDA/f/FF/fnbs/n53all.htm P. 272].</ref>){{Заўвага|Паводле слоўніка [[Курляндыя|курляндзка]]-нямецкага лінгвіста {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Штэндэр|Фрыдрыха Штэндэра|en|Gotthard Friedrich Stender}}, надрукаванага ў 1789 годзе, [[латышы]] ўжывалі да жамойтаў прыметнік ''Smuhdschu'' ({{мова-lv|Smuhdschu walloda|скарочана}} — жамойцкая мова)<ref>Stenders G. F. Lettisches Lexikon. T. 1. — Jelgava, 1789. [https://books.google.by/books?id=XzJ9lv-7NUMC&pg=PA280&lpg=PA280&dq=Smuhdschu+walloda&source=bl&ots=ekL0XE71m0&sig=ACfU3U0f8GWUN1AcK54fWB6E80Rd8Tr7Sw&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwidgOaWsu31AhV1lIkEHQLHCx0Q6AF6BAgCEAM#v=onepage&q=Smuhdschu%20walloda&f=false S. 280].</ref>}}. == Гістарычныя сьведчаньні == * У 1793 годзе нямецкі філёзаф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Эрых Бістэр||en|Johann Erich Biester}} надрукаваў у часопісе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Berlinische Monatsschrift||en|Berlinische Monatsschrift}} артыкул «Пра [[Цыганы|цыганоў]]; асабліва ў Каралеўстве Прусіі» ({{мова-de|«Über die Zigeuner; besonders im Königreich Preußen»|скарочана}}), дзе засьведчыў, што [[Прускія летувісы|прускі летувіс]] выкарыстоўвае саманазву ''jmonus'' — каб адрозьніць сябе ад немца, якога называе ''Wokjetis''. Але разам з тым, заявіў, што прускі летувіс выкарыстоўвае і іншую саманазву — ''Letuwninkis'' або ''Letuwninkas'' — ад назвы краіны, дзе ён жыве (''Letuwa'' — ад г. зв. «[[Малая Летува|Малой Летувы]]», ранейшай [[Самбія|Самляндыі]]), дадаўшы, што хоць «''жыхары польскага Вялікага Княства Літоўскага напраўду называюцца жамойтамі, нізоўцамі, але прусы звычайна і амаль пагардліва называюць іх гудамі»{{Заўвага|{{мова-de|«Will der Littauer sich nehmlich von einem Deutschen unterscheiden, so nennt er sich jmonus, einen Mienschen, und jenen Wokjetis, einen Auslander, Barbaren. Sonst aber heißt der Preussische Littauer, und nennt sich selbst, Letuwninkis oder Letuwninkas: von dem Lande welches er bewohnt, Letuwa Littauern. Die Einwohner im Polnischen Großherzogthum Littauen heißen eigentlich Jemaitschei, Niedrunger; ​allein die Preussischen nennen sie, gewöhnlich und fast verächtlich, Guddai: welches Wort, Ostermeiern zufolge, höchstwahrs scheinlich durch Gothen übersetzt werden muß»|скарочана}}}}<ref>Berlinische Monatsschrift. Band 21, 1793. [https://books.google.by/books?id=v0goAAAAYAAJ&pg=PA368&dq=Letuwninkas&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiwtrD5-t71AhVj7rsIHQDVAZE4ChDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=Letuwninkas&f=false S. 368].</ref>. * У 1854 годзе на старонках прыватнага расейскага часопісу «{{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}», які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і ўсходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}, зьявілася крытыка штучнага пашырэньня з боку тагачаснай афіцыйнай расейскай навукі назвы [[Ліцьвіны|літва]] на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «[[аўкштайты]]» — жыхары этнаграфічнай «[[Аўкштота|Аўкштайціі]]»<ref name="BDT-1854"/>: {| |- | {{пачатак цытаты}} Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romеі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо жмогус значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала. {{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}} {{канец цытаты}} |} * Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. * Выдадзеныя ў 1861 годзе «Матэрыялы для геаграфіі і статыстыкі Расеі, сабраныя афіцэрамі Генэральнага штабу» засьведчылі, што летувісы [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]] ўсё яшчэ называлі сябе жмогусамі: «''Цыганы… на сваёй гаворцы называюць сябе Romma, па-індыйску значыць муж. Напаўдзікія народы ўвогуле называюць сябе народам; у гэтай назьве заўсёды праглядаецца пагарда і непавага да іншых нацыянальнасьцяў. Гэтак летувіс дагэтуль называе сябе жмогус — чалавек''»<ref>Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Виленская губерния. — СПб., 1861. [https://books.google.by/books?id=e7dNDpREqPcC&pg=PA302&dq=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjW0ZyMvYP5AhVN8rsIHS0hD-EQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&f=false С. 302].</ref>. * У трэцім томе часопісу «Вестник Западной России» ([[Вільня]], 1866 год) зазначалася, што жмогусамі сябе называюць жамойты ({{мова-ru|«Жмогус — человек, так называют себя жмудины»|скарочана}})<ref>Вестник Западной России. Т. 3, кн. 4. — Вильна, 1866. [https://books.google.by/books?id=bpMZAAAAYAAJ&pg=RA5-PA159&dq=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwisz63OxIP5AhVB8LsIHZBtDog4ChDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&f=false С. 159].</ref>. * У 1882 годзе нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Адальбэрт Бэцэнбэргер||en|Adalbert Bezzenberger}}, які лічыцца заснавальнікам [[Балтыйскія мовы|балтыйскай]] філялёгіі, пакінуў сьведчаньне, што на той час летувісы ў [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] лічылі прускіх летувісаў жамойтамі, а іх мову — жамойцкай, прытым самі прускія летувісы працягвалі называць жамойтамі ўсіх расейскіх летувісаў{{Заўвага|{{мова-de|«Der gemeine russische Litauer aber versteht unter Žemaiten alle diejenigen seiner landsleute, welche über seinen horizont hinaus nach westen wohnen. So erklärte zum biespiel ein Litauer, mit dem ich mich in [[Біржы|Birsen]] über seine muttersprache unterhielt, das preussische süd-Litauisch, das ich damals sprach, für žemaitisch. Umgekehrt nenuen die preussischen Litauer alle jenseits der grenze wohnenden Litauer „Žemaiten“»|скарочана}}}}<ref>Bezzenberger A. Litauische Forschungen: Beiträge zur Kenntniss der Sprache und des Volkstumes der Litauer. — Göttingen, 1882. [https://books.google.by/books?id=PpMWAAAAYAAJ&pg=PA38&dq=Die+preussischen+Litauer+sch%C3%A4tzen+die+%C5%BDemaiten+gering+,+die+%C5%BEemaitische+sprache+gilt+ihnen+f%C3%BCr+unfein+und+in+folge+dessen+r%C3%BCmpfen+die+s%C3%BCdlicher&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjE3eKd-5z1AhXc7rsIHeFmAeUQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=Die%20preussischen%20Litauer%20sch%C3%A4tzen%20die%20%C5%BDemaiten%20gering%20%2C%20die%20%C5%BEemaitische%20sprache%20gilt%20ihnen%20f%C3%BCr%20unfein%20und%20in%20folge%20dessen%20r%C3%BCmpfen%20die%20s%C3%BCdlicher&f=false S. 38].</ref>. А ў 1887 годзе ён засьведчыў шырокае бытаваньне сярод прускіх летувісаў саманазвы ''žmogus'' (жмогус), у тым ліку дзеля адрозьненьня летувісаў ад іншых нацыянальнасьцяў{{Заўвага|{{мова-de|«Interessant ist es daß der liebe Gott als žmogus bezeichnet wird, denn so nennt der Litauer nur seinesgleichen; sieht er einen Geistlichen, irgend einen Deutschen, einen Juden heranfahren, so sagt er kunigs — Wókëtis — Żýds atwažiūje; sagt er žmogus atważiữje so ist der Nahende zweifellos ein Litauer»|скарочана}}}}<ref>Mitteilungen der Litauischen literarischen Gesellschaft. Band 2. — Heidelberg, 1887. [https://books.google.by/books?id=3NdLAAAAYAAJ&pg=PA34&dq=%C5%BEmogus+nennt&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjWk9Pop9_1AhXvif0HHQIwDDoQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=%C5%BEmogus%20nennt&f=false S. 34].</ref>. * У 1890 годзе бытаваньне назвы «жмогусы» ({{мова-pl|żmogusi|скарочана}}) на беларуска-польска-летувіскім этнічным памежжы засьведчыў [[Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага і іншых славянскіх краёў]]<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|11к}} [https://books.google.by/books?id=Uk1WHatAL34C&pg=PA619&dq=zmogus+cz%C5%82owiek&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi6w6_kyIP5AhVm_bsIHTFGDLI4ChDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=zmogus%20cz%C5%82owiek&f=false S. 619].</ref>. * У томе 26 навуковага выданьня «Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею», выдадзеным у 1899 годзе, у прадмове зьмяшчаўся агляд аўтарам [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]], якая займала тады тэрыторыю сучаснай [[Летува|Летувы]] на поўнач ад [[Коўна|Коўны]]: «''Ковенская губэрня ўся амаль заселеная карэннымі літоўцамі, якія край свой называюць [[Жамойць]], а сябе жмогусамі''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Ковенская губерния вся почти сплошь заселена коренными литовцами, которые страну свою называют Жмудь, а себя жмогусами»|скарочана}}}}<ref>Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею // Акты Упитского гродского суда. — Вильна, 1899. [https://books.google.by/books?id=XeYDAAAAYAAJ&pg=PR29&dq=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjx1Yv_n8jzAhWIhv0HHVNpC7sQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&f=false С. XXIX].</ref>. * Беларускі пісьменьнік і мовазнаўца [[Максім Гарэцкі]] засьведчыў у сваім рамане «На імпэрыялістычнай вайне» (1925 год) называньне жамойтаў (летувісаў) «жмудзінамі» і «жмудзякамі», але часьцей — «жмогусамі»{{Заўвага|«''Чы пан ест поляк? — спытаўся ў мяне крамнік, мусіць, абпалячаны жмогус, калі я купляў у яго паперу і гаварыў зь ім па-беларуску. <…> Потым нешта з адчаем гаворыць па-жмудзінску. — Што яна кажа? — пытаемся. — Кажа: ізноў прыйдуць немцы. Дурная баба! — тлумачыць старэнькі жмогус з голенымі вусамі <…> …яблыкас (гэтае слова стварыў «па-жмудзінску» сам) <…> Не разумеюць маёй мовы жмудзячкі''»<ref>[[Максім Гарэцкі]], [https://knihi.com/Maksim_Harecki/Na_impieryjalistycnaj_vajnie.html На імперыялістычнай вайне], [[Беларуская Палічка]]</ref>}}. == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} [[Катэгорыя:Гісторыя Летувы]] [[Катэгорыя:Летувіская мова]] mxbp24va337a6w0zgd7ly1xf31ybnu8 2329512 2329511 2022-07-23T14:32:16Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Назва */ + wikitext text/x-wiki '''Жмогусы''' ({{мова-lt|žmogus|скарочана}} у адзіночным ліку, {{мова-lt|žmonių|скарочана}} — у множным) — гістарычнае найменьне і саманазва [[жамойты|жамойтаў]] (пазьней [[летувісы|летувісаў]]). == Назва == З сучаснай летувіскай мовы слова ''žmogus'' перакладаецца на [[Беларуская мова|беларускую]] як «чалавек» (адпаведна, ''žmonių'' — гэта «людзі»). Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ян Патоцкі||pl|Jan Potocki (1761–1815)}} ў сваёй працы «Працяг дасьледаваньня Сарматыі» ({{мова-fr|«Suite des Recherches sur la Sarmatie»|скарочана}}), выдадзенай у 1793 годзе, сьцьвярджаў сапраўднай назвай [[Жамойць|Жамойці]] форму ''Zmodz''{{Заўвага|Гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на тое, што старажытная (прынамсі за часамі вялікага князя [[Вітаўт]]а) саманазва Жамойці і жамойтаў магла не адпавядаць сучасным летувіскім формам ''Žemaitija'' і ''Žemaičiai''<ref name="Urban-2001-105">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 105.</ref>}}, якую выводзіў з слова ''zmogus'', «''што на мове гэтай краіны азначае чалавека''»<ref>Potocki J. Suite des Recherches sur la Sarmatie. L. 5. — Varsovie, 1792. P. 3.</ref>. У 1827 годзе расейска-нямецкі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||be|Пётр Іванавіч Кёпен}}, адзначаючы папулярную ўжо ў той час этымалёгію Жамойці ад летувіскай назвы нізіны{{Заўвага|Увогуле, традыцыя выводзіць этымалёгію Жамойці ад летувіскай назвы нізіны ўзыходзіць да ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году нямецкаму імпэратару, а асаблівую папулярнасьць гэтая вэрсія набыла па публікацыі адпаведнага ліста пруска-нямецкім гісторыкам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яганэс Фогт|Яганэсам Фогтам|ru|Фохт, Иоганнес}} у 1830 годзе. Аднак гісторыкі [[Вацлаў Пануцэвіч]], [[Павал Урбан]] і [[Аляксандар Краўцэвіч]] зьвяртаюць увагу на тое, што гэты ліст ёсьць дыпляматычным дакумэнтам, створаным дзеля дасягненьня канкрэтных палітычных мэтаў — давесьці законныя правы на тэрыторыю Жамойці, уважаючы яе за складовую частку Літоўскага гаспадарства. Таму ён ня можа лічыцца сьведчаньнем незацікаўленага назіральніка<ref name="Panucevic-2014-287">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 287.</ref>. Пагатоў, у ім зьмяшчаюцца сьцьверджаньні, якія не адпавядаюць праўдзе<ref name="Urban-2001-22-27">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 22—27.</ref> і, з усяго відаць, зьявіліся зь сьвядомай волі аўтара дакумэнта<ref>{{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)|к}} С. 143.</ref>. Тым часам менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зьвяртае ўвагу на тое, што гэты ліст ёсьць напраўду чарговым сьведчаньнем таго, што Вітаўт называў «літоўскай» беларускую мову: сама назва Жамойці, трансьлітараваная з вуснай мовы Вітаўта, запісваецца ў чыста славянскай форме (''Szomoyth''), а пададзеныя ў лісьце словы пра адзін народ і адну мову Літвы і Жамойці азначалі, што ў Жамойці жыло нямала ліцьвінаў, які складалі амаль усю шляхту Жамойці, і супольнай мовай шляхты Літвы і Жамойці была беларуская (тагачасная літоўская) мова; беспасярэднім сьведчаньнем гэтага ёсьць ужыты Вітаўтам у тым жа лісьце выраз «''ловы, у народнай мове менаваныя „гайны“''» ({{мова-la|indagines, alias in vulgari hayn|скарочана}}). Пра тую ж літоўскую мову сьведчыў у 1517 годзе [[Сігізмунд Гербэрштэйн]], пішучы, што ліцьвіны дасылаюць у Жамойць ураднікаў, якіх ліцьвіны «''ў сваёй мове''» называюць «староста» (''Starosta'')<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 208.</ref>}} (а таксама спробу патлумачыць назву [[Літва|Літвы]] ад {{мова-lv|leijsch, leija|скарочана}} 'нізкі'), зьвяртаў увагу на магчымую повязь назвы Жамойці зь летувіскім словам ''žmogus''{{Заўвага|{{мова-ru|«Но не должно ли обратить в сем случае внимание и на то, что по-литовски Žmogus значит человека?»|скарочана}}}}<ref>Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. [https://books.google.by/books?id=6FdcAAAAcAAJ&pg=PA5&dq=%D0%B2%D1%8A+%D1%81%D0%B5%D0%BC%D1%8A+%D1%81%D0%BB%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%A3+%D0%BF%D0%BE+%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8+Zmogus&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjC9Kzphuz1AhUkQ_EDHYkhApoQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%D0%B2%D1%8A%20%D1%81%D0%B5%D0%BC%D1%8A%20%D1%81%D0%BB%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%A3%20%D0%BF%D0%BE%20%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%20Zmogus&f=false 6].</ref>. Беспасярэдняя повязь назвы Жамойці і яе [[Лацінская мова|лацінскай]] формы ''Samogitia'' зь летувіскай саманазвай «жмогусы» (формы ''жамогусы'', ''жамогі'', ''жамодзі'', ''сямогі'', ''сямодзі'') сьцьвярджалася ў публікацыі 1854 году, дзе гэтыя назвы параўноўваліся з ''Suomi'' ([[Фінляндыя]], 'свая зямля') і ''suomalainen'' ([[фіны|фін]], 'чалавек сваёй зямлі')<ref name="BDT-1854">Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&pg=RA3-PA71-IA7&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 28—29].</ref>. Як паказвае беларускі гісторык [[Вацлаў Пануцэвіч]], у аснове назвы Жамойці ляжыць летувіскае слова ''žemė'', якое значыць «краіна, зямля, заселеная адным племем», што адпавядае [[Фіна-вугорскія мовы|фінскаму]] паняцьцю ''ma'' (''Suo-ma'', ''Pier-ma'', ''Kastro-ma'' ды іншым)<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 279.</ref>. Сваім парадкам, глыбейшымі адпаведнікамі назвы жамойтаў (жамойці) выступаюць паняцьці «краёўцы», «тутэйшыя»<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 169.</ref>. [[Этымалёгія|Этымалягічная]] повязь паміж ''žemė'', жмогусамі (саманазвай жамойцкіх сялянаў, «земцаў») і Жамойцю (Жмудзю) сьцьвярджалася яшчэ ў выданьні 1879 году<ref>Русский вестник. Т. 142, 1879. [https://books.google.by/books?id=pQbZ4ID_choC&pg=PA750&dq=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjW0ZyMvYP5AhVN8rsIHS0hD-EQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&f=false С. 750].</ref>. Сучаснае летувіскае ''žmogus'' лінгвісты выводзяць ад старажытнай формы ''žmuõ''<ref>The Journal of Indo-European Studies. 1995. [https://books.google.by/books?id=cqUYAAAAYAAJ&q=but+plur+.+%C5%BEmon%C4%97s+,+etc.&dq=but+plur+.+%C5%BEmon%C4%97s+,+etc.&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiKgtXs_rL4AhUXgP0HHdQ9BHwQ6AF6BAgKEAI P. 179].</ref> (''žmu''<ref>Трусман Ю. Ю. Этимология местных названий Витебской губернии. — Ревель, 1897. [https://books.google.by/books?id=_HhJAAAAYAAJ&pg=PA65&dq=%C5%BEmu+%C5%BEmogus&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjl8a3N_LL4AhXNiv0HHWo2DtEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=%C5%BEmu%20%C5%BEmogus&f=false С. 65].</ref><ref>Meillet A. Le nom d’homme // Linguistique historique et linguistique générale. — Paris, 1921. [https://jjda.ie/main/JJDA/f/FF/fnbs/n53all.htm P. 272].</ref>){{Заўвага|Паводле слоўніка [[Курляндыя|курляндзка]]-нямецкага лінгвіста {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Штэндэр|Фрыдрыха Штэндэра|en|Gotthard Friedrich Stender}}, надрукаванага ў 1789 годзе, [[латышы]] ўжывалі да жамойтаў прыметнік ''Smuhdschu'' ({{мова-lv|Smuhdschu walloda|скарочана}} — жамойцкая мова)<ref>Stenders G. F. Lettisches Lexikon. T. 1. — Jelgava, 1789. [https://books.google.by/books?id=XzJ9lv-7NUMC&pg=PA280&lpg=PA280&dq=Smuhdschu+walloda&source=bl&ots=ekL0XE71m0&sig=ACfU3U0f8GWUN1AcK54fWB6E80Rd8Tr7Sw&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwidgOaWsu31AhV1lIkEHQLHCx0Q6AF6BAgCEAM#v=onepage&q=Smuhdschu%20walloda&f=false S. 280].</ref>}}. == Гістарычныя сьведчаньні == * У 1793 годзе нямецкі філёзаф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Эрых Бістэр||en|Johann Erich Biester}} надрукаваў у часопісе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Berlinische Monatsschrift||en|Berlinische Monatsschrift}} артыкул «Пра [[Цыганы|цыганоў]]; асабліва ў Каралеўстве Прусіі» ({{мова-de|«Über die Zigeuner; besonders im Königreich Preußen»|скарочана}}), дзе засьведчыў, што [[Прускія летувісы|прускі летувіс]] выкарыстоўвае саманазву ''jmonus'' — каб адрозьніць сябе ад немца, якога называе ''Wokjetis''. Але разам з тым, заявіў, што прускі летувіс выкарыстоўвае і іншую саманазву — ''Letuwninkis'' або ''Letuwninkas'' — ад назвы краіны, дзе ён жыве (''Letuwa'' — ад г. зв. «[[Малая Летува|Малой Летувы]]», ранейшай [[Самбія|Самляндыі]]), дадаўшы, што хоць «''жыхары польскага Вялікага Княства Літоўскага напраўду называюцца жамойтамі, нізоўцамі, але прусы звычайна і амаль пагардліва называюць іх гудамі»{{Заўвага|{{мова-de|«Will der Littauer sich nehmlich von einem Deutschen unterscheiden, so nennt er sich jmonus, einen Mienschen, und jenen Wokjetis, einen Auslander, Barbaren. Sonst aber heißt der Preussische Littauer, und nennt sich selbst, Letuwninkis oder Letuwninkas: von dem Lande welches er bewohnt, Letuwa Littauern. Die Einwohner im Polnischen Großherzogthum Littauen heißen eigentlich Jemaitschei, Niedrunger; ​allein die Preussischen nennen sie, gewöhnlich und fast verächtlich, Guddai: welches Wort, Ostermeiern zufolge, höchstwahrs scheinlich durch Gothen übersetzt werden muß»|скарочана}}}}<ref>Berlinische Monatsschrift. Band 21, 1793. [https://books.google.by/books?id=v0goAAAAYAAJ&pg=PA368&dq=Letuwninkas&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiwtrD5-t71AhVj7rsIHQDVAZE4ChDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=Letuwninkas&f=false S. 368].</ref>. * У 1854 годзе на старонках прыватнага расейскага часопісу «{{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}», які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і ўсходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}, зьявілася крытыка штучнага пашырэньня з боку тагачаснай афіцыйнай расейскай навукі назвы [[Ліцьвіны|літва]] на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «[[аўкштайты]]» — жыхары этнаграфічнай «[[Аўкштота|Аўкштайціі]]»<ref name="BDT-1854"/>: {| |- | {{пачатак цытаты}} Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romеі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо жмогус значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала. {{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}} {{канец цытаты}} |} * Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. * Выдадзеныя ў 1861 годзе «Матэрыялы для геаграфіі і статыстыкі Расеі, сабраныя афіцэрамі Генэральнага штабу» засьведчылі, што летувісы [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]] ўсё яшчэ называлі сябе жмогусамі: «''Цыганы… на сваёй гаворцы называюць сябе Romma, па-індыйску значыць муж. Напаўдзікія народы ўвогуле называюць сябе народам; у гэтай назьве заўсёды праглядаецца пагарда і непавага да іншых нацыянальнасьцяў. Гэтак летувіс дагэтуль называе сябе жмогус — чалавек''»<ref>Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Виленская губерния. — СПб., 1861. [https://books.google.by/books?id=e7dNDpREqPcC&pg=PA302&dq=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjW0ZyMvYP5AhVN8rsIHS0hD-EQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&f=false С. 302].</ref>. * У трэцім томе часопісу «Вестник Западной России» ([[Вільня]], 1866 год) зазначалася, што жмогусамі сябе называюць жамойты ({{мова-ru|«Жмогус — человек, так называют себя жмудины»|скарочана}})<ref>Вестник Западной России. Т. 3, кн. 4. — Вильна, 1866. [https://books.google.by/books?id=bpMZAAAAYAAJ&pg=RA5-PA159&dq=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwisz63OxIP5AhVB8LsIHZBtDog4ChDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&f=false С. 159].</ref>. * У 1882 годзе нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Адальбэрт Бэцэнбэргер||en|Adalbert Bezzenberger}}, які лічыцца заснавальнікам [[Балтыйскія мовы|балтыйскай]] філялёгіі, пакінуў сьведчаньне, што на той час летувісы ў [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] лічылі прускіх летувісаў жамойтамі, а іх мову — жамойцкай, прытым самі прускія летувісы працягвалі называць жамойтамі ўсіх расейскіх летувісаў{{Заўвага|{{мова-de|«Der gemeine russische Litauer aber versteht unter Žemaiten alle diejenigen seiner landsleute, welche über seinen horizont hinaus nach westen wohnen. So erklärte zum biespiel ein Litauer, mit dem ich mich in [[Біржы|Birsen]] über seine muttersprache unterhielt, das preussische süd-Litauisch, das ich damals sprach, für žemaitisch. Umgekehrt nenuen die preussischen Litauer alle jenseits der grenze wohnenden Litauer „Žemaiten“»|скарочана}}}}<ref>Bezzenberger A. Litauische Forschungen: Beiträge zur Kenntniss der Sprache und des Volkstumes der Litauer. — Göttingen, 1882. [https://books.google.by/books?id=PpMWAAAAYAAJ&pg=PA38&dq=Die+preussischen+Litauer+sch%C3%A4tzen+die+%C5%BDemaiten+gering+,+die+%C5%BEemaitische+sprache+gilt+ihnen+f%C3%BCr+unfein+und+in+folge+dessen+r%C3%BCmpfen+die+s%C3%BCdlicher&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjE3eKd-5z1AhXc7rsIHeFmAeUQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=Die%20preussischen%20Litauer%20sch%C3%A4tzen%20die%20%C5%BDemaiten%20gering%20%2C%20die%20%C5%BEemaitische%20sprache%20gilt%20ihnen%20f%C3%BCr%20unfein%20und%20in%20folge%20dessen%20r%C3%BCmpfen%20die%20s%C3%BCdlicher&f=false S. 38].</ref>. А ў 1887 годзе ён засьведчыў шырокае бытаваньне сярод прускіх летувісаў саманазвы ''žmogus'' (жмогус), у тым ліку дзеля адрозьненьня летувісаў ад іншых нацыянальнасьцяў{{Заўвага|{{мова-de|«Interessant ist es daß der liebe Gott als žmogus bezeichnet wird, denn so nennt der Litauer nur seinesgleichen; sieht er einen Geistlichen, irgend einen Deutschen, einen Juden heranfahren, so sagt er kunigs — Wókëtis — Żýds atwažiūje; sagt er žmogus atważiữje so ist der Nahende zweifellos ein Litauer»|скарочана}}}}<ref>Mitteilungen der Litauischen literarischen Gesellschaft. Band 2. — Heidelberg, 1887. [https://books.google.by/books?id=3NdLAAAAYAAJ&pg=PA34&dq=%C5%BEmogus+nennt&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjWk9Pop9_1AhXvif0HHQIwDDoQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=%C5%BEmogus%20nennt&f=false S. 34].</ref>. * У 1890 годзе бытаваньне назвы «жмогусы» ({{мова-pl|żmogusi|скарочана}}) на беларуска-польска-летувіскім этнічным памежжы засьведчыў [[Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага і іншых славянскіх краёў]]<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|11к}} [https://books.google.by/books?id=Uk1WHatAL34C&pg=PA619&dq=zmogus+cz%C5%82owiek&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi6w6_kyIP5AhVm_bsIHTFGDLI4ChDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=zmogus%20cz%C5%82owiek&f=false S. 619].</ref>. * У томе 26 навуковага выданьня «Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею», выдадзеным у 1899 годзе, у прадмове зьмяшчаўся агляд аўтарам [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]], якая займала тады тэрыторыю сучаснай [[Летува|Летувы]] на поўнач ад [[Коўна|Коўны]]: «''Ковенская губэрня ўся амаль заселеная карэннымі літоўцамі, якія край свой называюць [[Жамойць]], а сябе жмогусамі''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Ковенская губерния вся почти сплошь заселена коренными литовцами, которые страну свою называют Жмудь, а себя жмогусами»|скарочана}}}}<ref>Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею // Акты Упитского гродского суда. — Вильна, 1899. [https://books.google.by/books?id=XeYDAAAAYAAJ&pg=PR29&dq=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjx1Yv_n8jzAhWIhv0HHVNpC7sQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&f=false С. XXIX].</ref>. * Беларускі пісьменьнік і мовазнаўца [[Максім Гарэцкі]] засьведчыў у сваім рамане «На імпэрыялістычнай вайне» (1925 год) называньне жамойтаў (летувісаў) «жмудзінамі» і «жмудзякамі», але часьцей — «жмогусамі»{{Заўвага|«''Чы пан ест поляк? — спытаўся ў мяне крамнік, мусіць, абпалячаны жмогус, калі я купляў у яго паперу і гаварыў зь ім па-беларуску. <…> Потым нешта з адчаем гаворыць па-жмудзінску. — Што яна кажа? — пытаемся. — Кажа: ізноў прыйдуць немцы. Дурная баба! — тлумачыць старэнькі жмогус з голенымі вусамі <…> …яблыкас (гэтае слова стварыў «па-жмудзінску» сам) <…> Не разумеюць маёй мовы жмудзячкі''»<ref>[[Максім Гарэцкі]], [https://knihi.com/Maksim_Harecki/Na_impieryjalistycnaj_vajnie.html На імперыялістычнай вайне], [[Беларуская Палічка]]</ref>}}. == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} [[Катэгорыя:Гісторыя Летувы]] [[Катэгорыя:Летувіская мова]] pkbwq7hhymnp0wdx63f633da65vt12n 2329513 2329512 2022-07-23T14:38:02Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Назва */ п. wikitext text/x-wiki '''Жмогусы''' ({{мова-lt|žmogus|скарочана}} у адзіночным ліку, {{мова-lt|žmonių|скарочана}} — у множным) — гістарычнае найменьне і саманазва [[жамойты|жамойтаў]] (пазьней [[летувісы|летувісаў]]). == Назва == З сучаснай летувіскай мовы слова ''žmogus'' перакладаецца на [[Беларуская мова|беларускую]] як «чалавек» (адпаведна, ''žmonių'' — гэта «людзі»). Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ян Патоцкі||pl|Jan Potocki (1761–1815)}} ў сваёй працы «Працяг дасьледаваньня Сарматыі» ({{мова-fr|«Suite des Recherches sur la Sarmatie»|скарочана}}), выдадзенай у 1793 годзе, сьцьвярджаў сапраўднай назвай [[Жамойць|Жамойці]] форму ''Zmodz''{{Заўвага|Гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на тое, што старажытная (прынамсі за часамі вялікага князя [[Вітаўт]]а) саманазва Жамойці і жамойтаў магла не адпавядаць сучасным летувіскім формам ''Žemaitija'' і ''Žemaičiai''<ref name="Urban-2001-105">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 105.</ref>}}, якую выводзіў з слова ''zmogus'', «''што на мове гэтай краіны азначае чалавека''»<ref>Potocki J. Suite des Recherches sur la Sarmatie. L. 5. — Varsovie, 1792. P. 3.</ref>. У 1827 годзе расейска-нямецкі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||be|Пётр Іванавіч Кёпен}}, адзначаючы папулярную ўжо ў той час этымалёгію Жамойці ад летувіскай назвы нізіны{{Заўвага|Увогуле, традыцыя выводзіць этымалёгію Жамойці ад летувіскай назвы нізіны ўзыходзіць да ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году нямецкаму імпэратару, а асаблівую папулярнасьць гэтая вэрсія набыла па публікацыі адпаведнага ліста пруска-нямецкім гісторыкам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яганэс Фогт|Яганэсам Фогтам|ru|Фохт, Иоганнес}} у 1830 годзе. Аднак гісторыкі [[Вацлаў Пануцэвіч]], [[Павал Урбан]] і [[Аляксандар Краўцэвіч]] зьвяртаюць увагу на тое, што гэты ліст ёсьць дыпляматычным дакумэнтам, створаным дзеля дасягненьня канкрэтных палітычных мэтаў — давесьці законныя правы на тэрыторыю Жамойці, уважаючы яе за складовую частку Літоўскага гаспадарства. Таму ён ня можа лічыцца сьведчаньнем незацікаўленага назіральніка<ref name="Panucevic-2014-287">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 287.</ref>. Пагатоў, у ім зьмяшчаюцца сьцьверджаньні, якія не адпавядаюць праўдзе<ref name="Urban-2001-22-27">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 22—27.</ref> і, з усяго відаць, зьявіліся зь сьвядомай волі аўтара дакумэнта<ref>{{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)|к}} С. 143.</ref>. Тым часам менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зьвяртае ўвагу на тое, што гэты ліст ёсьць напраўду чарговым сьведчаньнем таго, што Вітаўт [[Ліцьвіны#Літоўская мова|называў «літоўскай» беларускую мову]]: сама назва Жамойці, трансьлітараваная з вуснай мовы Вітаўта, запісваецца ў чыста славянскай форме (''Szomoyth''), а пададзеныя ў лісьце словы пра адзін народ і адну мову Літвы і Жамойці азначалі, што ў Жамойці жыло нямала ліцьвінаў, які складалі амаль усю шляхту Жамойці, і супольнай мовай шляхты Літвы і Жамойці была беларуская (тагачасная літоўская) мова; беспасярэднім сьведчаньнем гэтага ёсьць ужыты Вітаўтам у тым жа лісьце выраз «''ловы, у народнай мове менаваныя „гайны“''» ({{мова-la|indagines, alias in vulgari hayn|скарочана}}). Пра тую ж літоўскую мову сьведчыў у 1517 годзе [[Сігізмунд Гербэрштэйн]], пішучы, што ліцьвіны дасылаюць у Жамойць ураднікаў, якіх ліцьвіны «''ў сваёй мове''» называюць «староста» (''Starosta'')<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 208.</ref>}} (а таксама спробу патлумачыць назву [[Літва|Літвы]] ад {{мова-lv|leijsch, leija|скарочана}} 'нізкі'), зьвяртаў увагу на магчымую повязь назвы Жамойці зь летувіскім словам ''žmogus''{{Заўвага|{{мова-ru|«Но не должно ли обратить в сем случае внимание и на то, что по-литовски Žmogus значит человека?»|скарочана}}}}<ref>Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. [https://books.google.by/books?id=6FdcAAAAcAAJ&pg=PA5&dq=%D0%B2%D1%8A+%D1%81%D0%B5%D0%BC%D1%8A+%D1%81%D0%BB%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%A3+%D0%BF%D0%BE+%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8+Zmogus&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjC9Kzphuz1AhUkQ_EDHYkhApoQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%D0%B2%D1%8A%20%D1%81%D0%B5%D0%BC%D1%8A%20%D1%81%D0%BB%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%A3%20%D0%BF%D0%BE%20%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%20Zmogus&f=false 6].</ref>. Беспасярэдняя повязь назвы Жамойці і яе [[Лацінская мова|лацінскай]] формы ''Samogitia'' зь летувіскай саманазвай «жмогусы» (формы ''жамогусы'', ''жамогі'', ''жамодзі'', ''сямогі'', ''сямодзі'') сьцьвярджалася ў публікацыі 1854 году, дзе гэтыя назвы параўноўваліся з ''Suomi'' ([[Фінляндыя]], 'свая зямля') і ''suomalainen'' ([[фіны|фін]], 'чалавек сваёй зямлі')<ref name="BDT-1854">Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&pg=RA3-PA71-IA7&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 28—29].</ref>. Як паказвае беларускі гісторык [[Вацлаў Пануцэвіч]], у аснове назвы Жамойці ляжыць летувіскае слова ''žemė'', якое значыць «краіна, зямля, заселеная адным племем», што адпавядае [[Фіна-вугорскія мовы|фінскаму]] паняцьцю ''ma'' (''Suo-ma'', ''Pier-ma'', ''Kastro-ma'' ды іншым)<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 279.</ref>. Сваім парадкам, глыбейшымі адпаведнікамі назвы жамойтаў (жамойці) выступаюць паняцьці «краёўцы», «тутэйшыя»<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 169.</ref>. [[Этымалёгія|Этымалягічная]] повязь паміж ''žemė'', жмогусамі (саманазвай жамойцкіх сялянаў, «земцаў») і Жамойцю (Жмудзю) сьцьвярджалася яшчэ ў выданьні 1879 году<ref>Русский вестник. Т. 142, 1879. [https://books.google.by/books?id=pQbZ4ID_choC&pg=PA750&dq=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjW0ZyMvYP5AhVN8rsIHS0hD-EQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&f=false С. 750].</ref>. Сучаснае летувіскае ''žmogus'' лінгвісты выводзяць ад старажытнай формы ''žmuõ''<ref>The Journal of Indo-European Studies. 1995. [https://books.google.by/books?id=cqUYAAAAYAAJ&q=but+plur+.+%C5%BEmon%C4%97s+,+etc.&dq=but+plur+.+%C5%BEmon%C4%97s+,+etc.&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiKgtXs_rL4AhUXgP0HHdQ9BHwQ6AF6BAgKEAI P. 179].</ref> (''žmu''<ref>Трусман Ю. Ю. Этимология местных названий Витебской губернии. — Ревель, 1897. [https://books.google.by/books?id=_HhJAAAAYAAJ&pg=PA65&dq=%C5%BEmu+%C5%BEmogus&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjl8a3N_LL4AhXNiv0HHWo2DtEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=%C5%BEmu%20%C5%BEmogus&f=false С. 65].</ref><ref>Meillet A. Le nom d’homme // Linguistique historique et linguistique générale. — Paris, 1921. [https://jjda.ie/main/JJDA/f/FF/fnbs/n53all.htm P. 272].</ref>){{Заўвага|Паводле слоўніка [[Курляндыя|курляндзка]]-нямецкага лінгвіста {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Штэндэр|Фрыдрыха Штэндэра|en|Gotthard Friedrich Stender}}, надрукаванага ў 1789 годзе, [[латышы]] ўжывалі да жамойтаў прыметнік ''Smuhdschu'' ({{мова-lv|Smuhdschu walloda|скарочана}} — жамойцкая мова)<ref>Stenders G. F. Lettisches Lexikon. T. 1. — Jelgava, 1789. [https://books.google.by/books?id=XzJ9lv-7NUMC&pg=PA280&lpg=PA280&dq=Smuhdschu+walloda&source=bl&ots=ekL0XE71m0&sig=ACfU3U0f8GWUN1AcK54fWB6E80Rd8Tr7Sw&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwidgOaWsu31AhV1lIkEHQLHCx0Q6AF6BAgCEAM#v=onepage&q=Smuhdschu%20walloda&f=false S. 280].</ref>}}. == Гістарычныя сьведчаньні == * У 1793 годзе нямецкі філёзаф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Эрых Бістэр||en|Johann Erich Biester}} надрукаваў у часопісе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Berlinische Monatsschrift||en|Berlinische Monatsschrift}} артыкул «Пра [[Цыганы|цыганоў]]; асабліва ў Каралеўстве Прусіі» ({{мова-de|«Über die Zigeuner; besonders im Königreich Preußen»|скарочана}}), дзе засьведчыў, што [[Прускія летувісы|прускі летувіс]] выкарыстоўвае саманазву ''jmonus'' — каб адрозьніць сябе ад немца, якога называе ''Wokjetis''. Але разам з тым, заявіў, што прускі летувіс выкарыстоўвае і іншую саманазву — ''Letuwninkis'' або ''Letuwninkas'' — ад назвы краіны, дзе ён жыве (''Letuwa'' — ад г. зв. «[[Малая Летува|Малой Летувы]]», ранейшай [[Самбія|Самляндыі]]), дадаўшы, што хоць «''жыхары польскага Вялікага Княства Літоўскага напраўду называюцца жамойтамі, нізоўцамі, але прусы звычайна і амаль пагардліва называюць іх гудамі»{{Заўвага|{{мова-de|«Will der Littauer sich nehmlich von einem Deutschen unterscheiden, so nennt er sich jmonus, einen Mienschen, und jenen Wokjetis, einen Auslander, Barbaren. Sonst aber heißt der Preussische Littauer, und nennt sich selbst, Letuwninkis oder Letuwninkas: von dem Lande welches er bewohnt, Letuwa Littauern. Die Einwohner im Polnischen Großherzogthum Littauen heißen eigentlich Jemaitschei, Niedrunger; ​allein die Preussischen nennen sie, gewöhnlich und fast verächtlich, Guddai: welches Wort, Ostermeiern zufolge, höchstwahrs scheinlich durch Gothen übersetzt werden muß»|скарочана}}}}<ref>Berlinische Monatsschrift. Band 21, 1793. [https://books.google.by/books?id=v0goAAAAYAAJ&pg=PA368&dq=Letuwninkas&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiwtrD5-t71AhVj7rsIHQDVAZE4ChDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=Letuwninkas&f=false S. 368].</ref>. * У 1854 годзе на старонках прыватнага расейскага часопісу «{{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}», які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і ўсходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}, зьявілася крытыка штучнага пашырэньня з боку тагачаснай афіцыйнай расейскай навукі назвы [[Ліцьвіны|літва]] на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «[[аўкштайты]]» — жыхары этнаграфічнай «[[Аўкштота|Аўкштайціі]]»<ref name="BDT-1854"/>: {| |- | {{пачатак цытаты}} Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romеі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо жмогус значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала. {{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}} {{канец цытаты}} |} * Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. * Выдадзеныя ў 1861 годзе «Матэрыялы для геаграфіі і статыстыкі Расеі, сабраныя афіцэрамі Генэральнага штабу» засьведчылі, што летувісы [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]] ўсё яшчэ называлі сябе жмогусамі: «''Цыганы… на сваёй гаворцы называюць сябе Romma, па-індыйску значыць муж. Напаўдзікія народы ўвогуле называюць сябе народам; у гэтай назьве заўсёды праглядаецца пагарда і непавага да іншых нацыянальнасьцяў. Гэтак летувіс дагэтуль называе сябе жмогус — чалавек''»<ref>Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Виленская губерния. — СПб., 1861. [https://books.google.by/books?id=e7dNDpREqPcC&pg=PA302&dq=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjW0ZyMvYP5AhVN8rsIHS0hD-EQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&f=false С. 302].</ref>. * У трэцім томе часопісу «Вестник Западной России» ([[Вільня]], 1866 год) зазначалася, што жмогусамі сябе называюць жамойты ({{мова-ru|«Жмогус — человек, так называют себя жмудины»|скарочана}})<ref>Вестник Западной России. Т. 3, кн. 4. — Вильна, 1866. [https://books.google.by/books?id=bpMZAAAAYAAJ&pg=RA5-PA159&dq=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwisz63OxIP5AhVB8LsIHZBtDog4ChDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&f=false С. 159].</ref>. * У 1882 годзе нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Адальбэрт Бэцэнбэргер||en|Adalbert Bezzenberger}}, які лічыцца заснавальнікам [[Балтыйскія мовы|балтыйскай]] філялёгіі, пакінуў сьведчаньне, што на той час летувісы ў [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] лічылі прускіх летувісаў жамойтамі, а іх мову — жамойцкай, прытым самі прускія летувісы працягвалі называць жамойтамі ўсіх расейскіх летувісаў{{Заўвага|{{мова-de|«Der gemeine russische Litauer aber versteht unter Žemaiten alle diejenigen seiner landsleute, welche über seinen horizont hinaus nach westen wohnen. So erklärte zum biespiel ein Litauer, mit dem ich mich in [[Біржы|Birsen]] über seine muttersprache unterhielt, das preussische süd-Litauisch, das ich damals sprach, für žemaitisch. Umgekehrt nenuen die preussischen Litauer alle jenseits der grenze wohnenden Litauer „Žemaiten“»|скарочана}}}}<ref>Bezzenberger A. Litauische Forschungen: Beiträge zur Kenntniss der Sprache und des Volkstumes der Litauer. — Göttingen, 1882. [https://books.google.by/books?id=PpMWAAAAYAAJ&pg=PA38&dq=Die+preussischen+Litauer+sch%C3%A4tzen+die+%C5%BDemaiten+gering+,+die+%C5%BEemaitische+sprache+gilt+ihnen+f%C3%BCr+unfein+und+in+folge+dessen+r%C3%BCmpfen+die+s%C3%BCdlicher&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjE3eKd-5z1AhXc7rsIHeFmAeUQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=Die%20preussischen%20Litauer%20sch%C3%A4tzen%20die%20%C5%BDemaiten%20gering%20%2C%20die%20%C5%BEemaitische%20sprache%20gilt%20ihnen%20f%C3%BCr%20unfein%20und%20in%20folge%20dessen%20r%C3%BCmpfen%20die%20s%C3%BCdlicher&f=false S. 38].</ref>. А ў 1887 годзе ён засьведчыў шырокае бытаваньне сярод прускіх летувісаў саманазвы ''žmogus'' (жмогус), у тым ліку дзеля адрозьненьня летувісаў ад іншых нацыянальнасьцяў{{Заўвага|{{мова-de|«Interessant ist es daß der liebe Gott als žmogus bezeichnet wird, denn so nennt der Litauer nur seinesgleichen; sieht er einen Geistlichen, irgend einen Deutschen, einen Juden heranfahren, so sagt er kunigs — Wókëtis — Żýds atwažiūje; sagt er žmogus atważiữje so ist der Nahende zweifellos ein Litauer»|скарочана}}}}<ref>Mitteilungen der Litauischen literarischen Gesellschaft. Band 2. — Heidelberg, 1887. [https://books.google.by/books?id=3NdLAAAAYAAJ&pg=PA34&dq=%C5%BEmogus+nennt&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjWk9Pop9_1AhXvif0HHQIwDDoQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=%C5%BEmogus%20nennt&f=false S. 34].</ref>. * У 1890 годзе бытаваньне назвы «жмогусы» ({{мова-pl|żmogusi|скарочана}}) на беларуска-польска-летувіскім этнічным памежжы засьведчыў [[Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага і іншых славянскіх краёў]]<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|11к}} [https://books.google.by/books?id=Uk1WHatAL34C&pg=PA619&dq=zmogus+cz%C5%82owiek&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi6w6_kyIP5AhVm_bsIHTFGDLI4ChDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=zmogus%20cz%C5%82owiek&f=false S. 619].</ref>. * У томе 26 навуковага выданьня «Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею», выдадзеным у 1899 годзе, у прадмове зьмяшчаўся агляд аўтарам [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]], якая займала тады тэрыторыю сучаснай [[Летува|Летувы]] на поўнач ад [[Коўна|Коўны]]: «''Ковенская губэрня ўся амаль заселеная карэннымі літоўцамі, якія край свой называюць [[Жамойць]], а сябе жмогусамі''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Ковенская губерния вся почти сплошь заселена коренными литовцами, которые страну свою называют Жмудь, а себя жмогусами»|скарочана}}}}<ref>Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею // Акты Упитского гродского суда. — Вильна, 1899. [https://books.google.by/books?id=XeYDAAAAYAAJ&pg=PR29&dq=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjx1Yv_n8jzAhWIhv0HHVNpC7sQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&f=false С. XXIX].</ref>. * Беларускі пісьменьнік і мовазнаўца [[Максім Гарэцкі]] засьведчыў у сваім рамане «На імпэрыялістычнай вайне» (1925 год) называньне жамойтаў (летувісаў) «жмудзінамі» і «жмудзякамі», але часьцей — «жмогусамі»{{Заўвага|«''Чы пан ест поляк? — спытаўся ў мяне крамнік, мусіць, абпалячаны жмогус, калі я купляў у яго паперу і гаварыў зь ім па-беларуску. <…> Потым нешта з адчаем гаворыць па-жмудзінску. — Што яна кажа? — пытаемся. — Кажа: ізноў прыйдуць немцы. Дурная баба! — тлумачыць старэнькі жмогус з голенымі вусамі <…> …яблыкас (гэтае слова стварыў «па-жмудзінску» сам) <…> Не разумеюць маёй мовы жмудзячкі''»<ref>[[Максім Гарэцкі]], [https://knihi.com/Maksim_Harecki/Na_impieryjalistycnaj_vajnie.html На імперыялістычнай вайне], [[Беларуская Палічка]]</ref>}}. == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} [[Катэгорыя:Гісторыя Летувы]] [[Катэгорыя:Летувіская мова]] 7xethbl0dayvpwif6dw2g03nxxb8daa 2329514 2329513 2022-07-23T14:41:21Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Назва */ + wikitext text/x-wiki '''Жмогусы''' ({{мова-lt|žmogus|скарочана}} у адзіночным ліку, {{мова-lt|žmonių|скарочана}} — у множным) — гістарычнае найменьне і саманазва [[жамойты|жамойтаў]] (пазьней [[летувісы|летувісаў]]). == Назва == З сучаснай летувіскай мовы слова ''žmogus'' перакладаецца на [[Беларуская мова|беларускую]] як «чалавек» (адпаведна, ''žmonių'' — гэта «людзі»). Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ян Патоцкі||pl|Jan Potocki (1761–1815)}} ў сваёй працы «Працяг дасьледаваньня Сарматыі» ({{мова-fr|«Suite des Recherches sur la Sarmatie»|скарочана}}), выдадзенай у 1793 годзе, сьцьвярджаў сапраўднай назвай [[Жамойць|Жамойці]] форму ''Zmodz''{{Заўвага|Гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на тое, што старажытная (прынамсі за часамі вялікага князя [[Вітаўт]]а) саманазва Жамойці і жамойтаў магла не адпавядаць сучасным летувіскім формам ''Žemaitija'' і ''Žemaičiai''<ref name="Urban-2001-105">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 105.</ref>}}, якую выводзіў з слова ''zmogus'', «''што на мове гэтай краіны азначае чалавека''»<ref>Potocki J. Suite des Recherches sur la Sarmatie. L. 5. — Varsovie, 1792. P. 3.</ref>. У 1827 годзе расейска-нямецкі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||be|Пётр Іванавіч Кёпен}}, адзначаючы папулярную ўжо ў той час этымалёгію Жамойці ад летувіскай назвы нізіны{{Заўвага|Увогуле, традыцыя выводзіць этымалёгію Жамойці ад летувіскай назвы нізіны ўзыходзіць да ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году нямецкаму імпэратару, а асаблівую папулярнасьць гэтая вэрсія набыла па публікацыі адпаведнага ліста пруска-нямецкім гісторыкам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яганэс Фогт|Яганэсам Фогтам|ru|Фохт, Иоганнес}} у 1830 годзе. Аднак гісторыкі [[Вацлаў Пануцэвіч]], [[Павал Урбан]] і [[Аляксандар Краўцэвіч]] зьвяртаюць увагу на тое, што гэты ліст ёсьць дыпляматычным дакумэнтам, створаным дзеля дасягненьня канкрэтных палітычных мэтаў — давесьці законныя правы на тэрыторыю Жамойці, уважаючы яе за складовую частку Літоўскага гаспадарства. Таму ён ня можа лічыцца сьведчаньнем незацікаўленага назіральніка<ref name="Panucevic-2014-287">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 287.</ref>. Пагатоў, у ім зьмяшчаюцца сьцьверджаньні, якія не адпавядаюць праўдзе<ref name="Urban-2001-22-27">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 22—27.</ref> і, з усяго відаць, зьявіліся зь сьвядомай волі аўтара дакумэнта<ref>{{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)|к}} С. 143.</ref>. Тым часам менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зьвяртае ўвагу на тое, што гэты ліст ёсьць напраўду чарговым сьведчаньнем таго, што Вітаўт [[Ліцьвіны#Літоўская мова|называў «літоўскай» беларускую мову]]: сама назва Жамойці, трансьлітараваная з вуснай мовы Вітаўта, запісваецца ў чыста славянскай форме (''Szomoyth''), а пададзеныя ў лісьце словы пра адзін народ і адну мову Літвы і Жамойці азначалі, што ў Жамойці жыло нямала ліцьвінаў, які складалі амаль усю шляхту Жамойці, і супольнай мовай шляхты Літвы і Жамойці была беларуская (тагачасная літоўская) мова; беспасярэднім сьведчаньнем гэтага ёсьць ужыты Вітаўтам у тым жа лісьце выраз «''ловы, у народнай мове менаваныя „гайны“''» ({{мова-la|indagines, alias in vulgari hayn|скарочана}}). Пра тую ж літоўскую мову сьведчыў у 1517 годзе [[Сігізмунд Гербэрштэйн]], пішучы, што ліцьвіны дасылаюць у Жамойць ураднікаў, якіх ліцьвіны «''ў сваёй мове''» называюць «староста» (''Starosta'')<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 208.</ref>}} (а таксама спробу патлумачыць назву [[Літва|Літвы]] ад {{мова-lv|leijsch, leija|скарочана}} 'нізкі'), зьвяртаў увагу на магчымую повязь назвы Жамойці зь летувіскім словам ''žmogus''{{Заўвага|{{мова-ru|«Но не должно ли обратить в сем случае внимание и на то, что по-литовски Žmogus значит человека?»|скарочана}}}}<ref>Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. [https://books.google.by/books?id=6FdcAAAAcAAJ&pg=PA5&dq=%D0%B2%D1%8A+%D1%81%D0%B5%D0%BC%D1%8A+%D1%81%D0%BB%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%A3+%D0%BF%D0%BE+%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8+Zmogus&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjC9Kzphuz1AhUkQ_EDHYkhApoQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%D0%B2%D1%8A%20%D1%81%D0%B5%D0%BC%D1%8A%20%D1%81%D0%BB%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%A3%20%D0%BF%D0%BE%20%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%20Zmogus&f=false 6].</ref>. Беспасярэдняя повязь назвы Жамойці і яе [[Лацінская мова|лацінскай]] формы ''Samogitia'' зь летувіскай саманазвай «жмогусы» (формы ''жамогусы'', ''жамогі'', ''жамодзі'', ''сямогі'', ''сямодзі'') сьцьвярджалася ў публікацыі 1854 году, дзе гэтыя назвы параўноўваліся з ''Suomi'' ([[Фінляндыя]], 'свая зямля') і ''suomalainen'' ([[фіны|фін]], 'чалавек сваёй зямлі')<ref name="BDT-1854">Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&pg=RA3-PA71-IA7&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 28—29].</ref>. Як паказвае беларускі гісторык [[Вацлаў Пануцэвіч]], у аснове назвы Жамойці ляжыць летувіскае слова ''žemė'', якое значыць «краіна, зямля, заселеная адным племем», што адпавядае [[Фіна-вугорскія мовы|фінскаму]] паняцьцю ''ma'' (''Suo-ma'', ''Pier-ma'', ''Kastro-ma'' ды іншым)<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 279.</ref>. Сваім парадкам, глыбейшымі адпаведнікамі назвы жамойтаў (жамойці) выступаюць паняцьці «краёўцы», «тутэйшыя»<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 169.</ref>. [[Этымалёгія|Этымалягічная]] повязь паміж ''žemė'', жмогусамі (саманазвай жамойцкіх сялянаў, «земцаў») і Жамойцю (Жмудзю) сьцьвярджалася яшчэ ў выданьні 1879 году<ref>Русский вестник. Т. 142, 1879. [https://books.google.by/books?id=pQbZ4ID_choC&pg=PA750&dq=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjW0ZyMvYP5AhVN8rsIHS0hD-EQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&f=false С. 750].</ref>. Сучаснае летувіскае ''žmogus'' лінгвісты выводзяць ад старажытнай формы ''žmuõ''<ref>The Journal of Indo-European Studies. 1995. [https://books.google.by/books?id=cqUYAAAAYAAJ&q=but+plur+.+%C5%BEmon%C4%97s+,+etc.&dq=but+plur+.+%C5%BEmon%C4%97s+,+etc.&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiKgtXs_rL4AhUXgP0HHdQ9BHwQ6AF6BAgKEAI P. 179].</ref> (''žmu''<ref>Трусман Ю. Ю. Этимология местных названий Витебской губернии. — Ревель, 1897. [https://books.google.by/books?id=_HhJAAAAYAAJ&pg=PA65&dq=%C5%BEmu+%C5%BEmogus&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjl8a3N_LL4AhXNiv0HHWo2DtEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=%C5%BEmu%20%C5%BEmogus&f=false С. 65].</ref><ref>Meillet A. Le nom d’homme // Linguistique historique et linguistique générale. — Paris, 1921. [https://jjda.ie/main/JJDA/f/FF/fnbs/n53all.htm P. 272].</ref>){{Заўвага|Паводле слоўніка [[Курляндыя|курляндзка]]-нямецкага лінгвіста {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Штэндэр|Фрыдрыха Штэндэра|en|Gotthard Friedrich Stender}}, надрукаванага ў 1789 годзе, [[латышы]] ўжывалі да жамойтаў прыметнікі ''Smuddu'', ''Smudschu'', ''Smuhdschu'' ({{мова-lv|Smuddu/Smuhdschu semme|скарочана}} — Жамойцкая зямля, Жамойць<ref>Stenders G. F. Lettisches Lexikon. T. 1. — Jelgava, 1789. [https://books.google.by/books?id=XzJ9lv-7NUMC&pg=PA280&lpg=PA280&dq=Smuhdschu+walloda&source=bl&ots=ekL0XE71m0&sig=ACfU3U0f8GWUN1AcK54fWB6E80Rd8Tr7Sw&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwidgOaWsu31AhV1lIkEHQLHCx0Q6AF6BAgCEAM#v=snippet&q=smuddu&f=false S. 378].</ref>, {{мова-lv|Smuhdschu walloda|скарочана}} — жамойцкая мова<ref>Stenders G. F. Lettisches Lexikon. T. 1. — Jelgava, 1789. [https://books.google.by/books?id=XzJ9lv-7NUMC&pg=PA280&lpg=PA280&dq=Smuhdschu+walloda&source=bl&ots=ekL0XE71m0&sig=ACfU3U0f8GWUN1AcK54fWB6E80Rd8Tr7Sw&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwidgOaWsu31AhV1lIkEHQLHCx0Q6AF6BAgCEAM#v=onepage&q=Smuhdschu%20walloda&f=false S. 280].</ref>}}. == Гістарычныя сьведчаньні == * У 1793 годзе нямецкі філёзаф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Эрых Бістэр||en|Johann Erich Biester}} надрукаваў у часопісе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Berlinische Monatsschrift||en|Berlinische Monatsschrift}} артыкул «Пра [[Цыганы|цыганоў]]; асабліва ў Каралеўстве Прусіі» ({{мова-de|«Über die Zigeuner; besonders im Königreich Preußen»|скарочана}}), дзе засьведчыў, што [[Прускія летувісы|прускі летувіс]] выкарыстоўвае саманазву ''jmonus'' — каб адрозьніць сябе ад немца, якога называе ''Wokjetis''. Але разам з тым, заявіў, што прускі летувіс выкарыстоўвае і іншую саманазву — ''Letuwninkis'' або ''Letuwninkas'' — ад назвы краіны, дзе ён жыве (''Letuwa'' — ад г. зв. «[[Малая Летува|Малой Летувы]]», ранейшай [[Самбія|Самляндыі]]), дадаўшы, што хоць «''жыхары польскага Вялікага Княства Літоўскага напраўду называюцца жамойтамі, нізоўцамі, але прусы звычайна і амаль пагардліва называюць іх гудамі»{{Заўвага|{{мова-de|«Will der Littauer sich nehmlich von einem Deutschen unterscheiden, so nennt er sich jmonus, einen Mienschen, und jenen Wokjetis, einen Auslander, Barbaren. Sonst aber heißt der Preussische Littauer, und nennt sich selbst, Letuwninkis oder Letuwninkas: von dem Lande welches er bewohnt, Letuwa Littauern. Die Einwohner im Polnischen Großherzogthum Littauen heißen eigentlich Jemaitschei, Niedrunger; ​allein die Preussischen nennen sie, gewöhnlich und fast verächtlich, Guddai: welches Wort, Ostermeiern zufolge, höchstwahrs scheinlich durch Gothen übersetzt werden muß»|скарочана}}}}<ref>Berlinische Monatsschrift. Band 21, 1793. [https://books.google.by/books?id=v0goAAAAYAAJ&pg=PA368&dq=Letuwninkas&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiwtrD5-t71AhVj7rsIHQDVAZE4ChDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=Letuwninkas&f=false S. 368].</ref>. * У 1854 годзе на старонках прыватнага расейскага часопісу «{{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}», які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і ўсходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}, зьявілася крытыка штучнага пашырэньня з боку тагачаснай афіцыйнай расейскай навукі назвы [[Ліцьвіны|літва]] на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «[[аўкштайты]]» — жыхары этнаграфічнай «[[Аўкштота|Аўкштайціі]]»<ref name="BDT-1854"/>: {| |- | {{пачатак цытаты}} Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romеі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо жмогус значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала. {{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}} {{канец цытаты}} |} * Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. * Выдадзеныя ў 1861 годзе «Матэрыялы для геаграфіі і статыстыкі Расеі, сабраныя афіцэрамі Генэральнага штабу» засьведчылі, што летувісы [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]] ўсё яшчэ называлі сябе жмогусамі: «''Цыганы… на сваёй гаворцы называюць сябе Romma, па-індыйску значыць муж. Напаўдзікія народы ўвогуле называюць сябе народам; у гэтай назьве заўсёды праглядаецца пагарда і непавага да іншых нацыянальнасьцяў. Гэтак летувіс дагэтуль называе сябе жмогус — чалавек''»<ref>Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Виленская губерния. — СПб., 1861. [https://books.google.by/books?id=e7dNDpREqPcC&pg=PA302&dq=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjW0ZyMvYP5AhVN8rsIHS0hD-EQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&f=false С. 302].</ref>. * У трэцім томе часопісу «Вестник Западной России» ([[Вільня]], 1866 год) зазначалася, што жмогусамі сябе называюць жамойты ({{мова-ru|«Жмогус — человек, так называют себя жмудины»|скарочана}})<ref>Вестник Западной России. Т. 3, кн. 4. — Вильна, 1866. [https://books.google.by/books?id=bpMZAAAAYAAJ&pg=RA5-PA159&dq=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwisz63OxIP5AhVB8LsIHZBtDog4ChDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&f=false С. 159].</ref>. * У 1882 годзе нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Адальбэрт Бэцэнбэргер||en|Adalbert Bezzenberger}}, які лічыцца заснавальнікам [[Балтыйскія мовы|балтыйскай]] філялёгіі, пакінуў сьведчаньне, што на той час летувісы ў [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] лічылі прускіх летувісаў жамойтамі, а іх мову — жамойцкай, прытым самі прускія летувісы працягвалі называць жамойтамі ўсіх расейскіх летувісаў{{Заўвага|{{мова-de|«Der gemeine russische Litauer aber versteht unter Žemaiten alle diejenigen seiner landsleute, welche über seinen horizont hinaus nach westen wohnen. So erklärte zum biespiel ein Litauer, mit dem ich mich in [[Біржы|Birsen]] über seine muttersprache unterhielt, das preussische süd-Litauisch, das ich damals sprach, für žemaitisch. Umgekehrt nenuen die preussischen Litauer alle jenseits der grenze wohnenden Litauer „Žemaiten“»|скарочана}}}}<ref>Bezzenberger A. Litauische Forschungen: Beiträge zur Kenntniss der Sprache und des Volkstumes der Litauer. — Göttingen, 1882. [https://books.google.by/books?id=PpMWAAAAYAAJ&pg=PA38&dq=Die+preussischen+Litauer+sch%C3%A4tzen+die+%C5%BDemaiten+gering+,+die+%C5%BEemaitische+sprache+gilt+ihnen+f%C3%BCr+unfein+und+in+folge+dessen+r%C3%BCmpfen+die+s%C3%BCdlicher&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjE3eKd-5z1AhXc7rsIHeFmAeUQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=Die%20preussischen%20Litauer%20sch%C3%A4tzen%20die%20%C5%BDemaiten%20gering%20%2C%20die%20%C5%BEemaitische%20sprache%20gilt%20ihnen%20f%C3%BCr%20unfein%20und%20in%20folge%20dessen%20r%C3%BCmpfen%20die%20s%C3%BCdlicher&f=false S. 38].</ref>. А ў 1887 годзе ён засьведчыў шырокае бытаваньне сярод прускіх летувісаў саманазвы ''žmogus'' (жмогус), у тым ліку дзеля адрозьненьня летувісаў ад іншых нацыянальнасьцяў{{Заўвага|{{мова-de|«Interessant ist es daß der liebe Gott als žmogus bezeichnet wird, denn so nennt der Litauer nur seinesgleichen; sieht er einen Geistlichen, irgend einen Deutschen, einen Juden heranfahren, so sagt er kunigs — Wókëtis — Żýds atwažiūje; sagt er žmogus atważiữje so ist der Nahende zweifellos ein Litauer»|скарочана}}}}<ref>Mitteilungen der Litauischen literarischen Gesellschaft. Band 2. — Heidelberg, 1887. [https://books.google.by/books?id=3NdLAAAAYAAJ&pg=PA34&dq=%C5%BEmogus+nennt&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjWk9Pop9_1AhXvif0HHQIwDDoQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=%C5%BEmogus%20nennt&f=false S. 34].</ref>. * У 1890 годзе бытаваньне назвы «жмогусы» ({{мова-pl|żmogusi|скарочана}}) на беларуска-польска-летувіскім этнічным памежжы засьведчыў [[Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага і іншых славянскіх краёў]]<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|11к}} [https://books.google.by/books?id=Uk1WHatAL34C&pg=PA619&dq=zmogus+cz%C5%82owiek&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi6w6_kyIP5AhVm_bsIHTFGDLI4ChDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=zmogus%20cz%C5%82owiek&f=false S. 619].</ref>. * У томе 26 навуковага выданьня «Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею», выдадзеным у 1899 годзе, у прадмове зьмяшчаўся агляд аўтарам [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]], якая займала тады тэрыторыю сучаснай [[Летува|Летувы]] на поўнач ад [[Коўна|Коўны]]: «''Ковенская губэрня ўся амаль заселеная карэннымі літоўцамі, якія край свой называюць [[Жамойць]], а сябе жмогусамі''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Ковенская губерния вся почти сплошь заселена коренными литовцами, которые страну свою называют Жмудь, а себя жмогусами»|скарочана}}}}<ref>Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею // Акты Упитского гродского суда. — Вильна, 1899. [https://books.google.by/books?id=XeYDAAAAYAAJ&pg=PR29&dq=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjx1Yv_n8jzAhWIhv0HHVNpC7sQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&f=false С. XXIX].</ref>. * Беларускі пісьменьнік і мовазнаўца [[Максім Гарэцкі]] засьведчыў у сваім рамане «На імпэрыялістычнай вайне» (1925 год) называньне жамойтаў (летувісаў) «жмудзінамі» і «жмудзякамі», але часьцей — «жмогусамі»{{Заўвага|«''Чы пан ест поляк? — спытаўся ў мяне крамнік, мусіць, абпалячаны жмогус, калі я купляў у яго паперу і гаварыў зь ім па-беларуску. <…> Потым нешта з адчаем гаворыць па-жмудзінску. — Што яна кажа? — пытаемся. — Кажа: ізноў прыйдуць немцы. Дурная баба! — тлумачыць старэнькі жмогус з голенымі вусамі <…> …яблыкас (гэтае слова стварыў «па-жмудзінску» сам) <…> Не разумеюць маёй мовы жмудзячкі''»<ref>[[Максім Гарэцкі]], [https://knihi.com/Maksim_Harecki/Na_impieryjalistycnaj_vajnie.html На імперыялістычнай вайне], [[Беларуская Палічка]]</ref>}}. == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} [[Катэгорыя:Гісторыя Летувы]] [[Катэгорыя:Летувіская мова]] psn5diih1gs8wa5w3sdlgn9azspzf6k 2329515 2329514 2022-07-23T14:42:02Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Назва */ п. wikitext text/x-wiki '''Жмогусы''' ({{мова-lt|žmogus|скарочана}} у адзіночным ліку, {{мова-lt|žmonių|скарочана}} — у множным) — гістарычнае найменьне і саманазва [[жамойты|жамойтаў]] (пазьней [[летувісы|летувісаў]]). == Назва == З сучаснай летувіскай мовы слова ''žmogus'' перакладаецца на [[Беларуская мова|беларускую]] як «чалавек» (адпаведна, ''žmonių'' — гэта «людзі»). Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ян Патоцкі||pl|Jan Potocki (1761–1815)}} ў сваёй працы «Працяг дасьледаваньня Сарматыі» ({{мова-fr|«Suite des Recherches sur la Sarmatie»|скарочана}}), выдадзенай у 1793 годзе, сьцьвярджаў сапраўднай назвай [[Жамойць|Жамойці]] форму ''Zmodz''{{Заўвага|Гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на тое, што старажытная (прынамсі за часамі вялікага князя [[Вітаўт]]а) саманазва Жамойці і жамойтаў магла не адпавядаць сучасным летувіскім формам ''Žemaitija'' і ''Žemaičiai''<ref name="Urban-2001-105">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 105.</ref>}}, якую выводзіў з слова ''zmogus'', «''што на мове гэтай краіны азначае чалавека''»<ref>Potocki J. Suite des Recherches sur la Sarmatie. L. 5. — Varsovie, 1792. P. 3.</ref>. У 1827 годзе расейска-нямецкі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||be|Пётр Іванавіч Кёпен}}, адзначаючы папулярную ўжо ў той час этымалёгію Жамойці ад летувіскай назвы нізіны{{Заўвага|Увогуле, традыцыя выводзіць этымалёгію Жамойці ад летувіскай назвы нізіны ўзыходзіць да ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году нямецкаму імпэратару, а асаблівую папулярнасьць гэтая вэрсія набыла па публікацыі адпаведнага ліста пруска-нямецкім гісторыкам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яганэс Фогт|Яганэсам Фогтам|ru|Фохт, Иоганнес}} у 1830 годзе. Аднак гісторыкі [[Вацлаў Пануцэвіч]], [[Павал Урбан]] і [[Аляксандар Краўцэвіч]] зьвяртаюць увагу на тое, што гэты ліст ёсьць дыпляматычным дакумэнтам, створаным дзеля дасягненьня канкрэтных палітычных мэтаў — давесьці законныя правы на тэрыторыю Жамойці, уважаючы яе за складовую частку Літоўскага гаспадарства. Таму ён ня можа лічыцца сьведчаньнем незацікаўленага назіральніка<ref name="Panucevic-2014-287">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 287.</ref>. Пагатоў, у ім зьмяшчаюцца сьцьверджаньні, якія не адпавядаюць праўдзе<ref name="Urban-2001-22-27">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 22—27.</ref> і, з усяго відаць, зьявіліся зь сьвядомай волі аўтара дакумэнта<ref>{{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)|к}} С. 143.</ref>. Тым часам менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зьвяртае ўвагу на тое, што гэты ліст ёсьць напраўду чарговым сьведчаньнем таго, што Вітаўт [[Ліцьвіны#Літоўская мова|называў «літоўскай» беларускую мову]]: сама назва Жамойці, трансьлітараваная з вуснай мовы Вітаўта, запісваецца ў чыста славянскай форме (''Szomoyth''), а пададзеныя ў лісьце словы пра адзін народ і адну мову Літвы і Жамойці азначалі, што ў Жамойці жыло нямала ліцьвінаў, які складалі амаль усю шляхту Жамойці, і супольнай мовай шляхты Літвы і Жамойці была беларуская (тагачасная літоўская) мова; беспасярэднім сьведчаньнем гэтага ёсьць ужыты Вітаўтам у тым жа лісьце выраз «''ловы, у народнай мове менаваныя „гайны“''» ({{мова-la|indagines, alias in vulgari hayn|скарочана}}). Пра тую ж літоўскую мову сьведчыў у 1517 годзе [[Сігізмунд Гербэрштэйн]], пішучы, што ліцьвіны дасылаюць у Жамойць ураднікаў, якіх ліцьвіны «''ў сваёй мове''» называюць «староста» (''Starosta'')<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 208.</ref>}} (а таксама спробу патлумачыць назву [[Літва|Літвы]] ад {{мова-lv|leijsch, leija|скарочана}} 'нізкі'), зьвяртаў увагу на магчымую повязь назвы Жамойці зь летувіскім словам ''žmogus''{{Заўвага|{{мова-ru|«Но не должно ли обратить в сем случае внимание и на то, что по-литовски Žmogus значит человека?»|скарочана}}}}<ref>Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. [https://books.google.by/books?id=6FdcAAAAcAAJ&pg=PA5&dq=%D0%B2%D1%8A+%D1%81%D0%B5%D0%BC%D1%8A+%D1%81%D0%BB%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%A3+%D0%BF%D0%BE+%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8+Zmogus&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjC9Kzphuz1AhUkQ_EDHYkhApoQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%D0%B2%D1%8A%20%D1%81%D0%B5%D0%BC%D1%8A%20%D1%81%D0%BB%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%A3%20%D0%BF%D0%BE%20%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%20Zmogus&f=false 6].</ref>. Беспасярэдняя повязь назвы Жамойці і яе [[Лацінская мова|лацінскай]] формы ''Samogitia'' зь летувіскай саманазвай «жмогусы» (формы ''жамогусы'', ''жамогі'', ''жамодзі'', ''сямогі'', ''сямодзі'') сьцьвярджалася ў публікацыі 1854 году, дзе гэтыя назвы параўноўваліся з ''Suomi'' ([[Фінляндыя]], 'свая зямля') і ''suomalainen'' ([[фіны|фін]], 'чалавек сваёй зямлі')<ref name="BDT-1854">Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&pg=RA3-PA71-IA7&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 28—29].</ref>. Як паказвае беларускі гісторык [[Вацлаў Пануцэвіч]], у аснове назвы Жамойці ляжыць летувіскае слова ''žemė'', якое значыць «краіна, зямля, заселеная адным племем», што адпавядае [[Фіна-вугорскія мовы|фінскаму]] паняцьцю ''ma'' (''Suo-ma'', ''Pier-ma'', ''Kastro-ma'' ды іншым)<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 279.</ref>. Сваім парадкам, глыбейшымі адпаведнікамі назвы жамойтаў (жамойці) выступаюць паняцьці «краёўцы», «тутэйшыя»<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 169.</ref>. [[Этымалёгія|Этымалягічная]] повязь паміж ''žemė'', жмогусамі (саманазвай жамойцкіх сялянаў, «земцаў») і Жамойцю (Жмудзю) сьцьвярджалася яшчэ ў выданьні 1879 году<ref>Русский вестник. Т. 142, 1879. [https://books.google.by/books?id=pQbZ4ID_choC&pg=PA750&dq=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjW0ZyMvYP5AhVN8rsIHS0hD-EQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&f=false С. 750].</ref>. Сучаснае летувіскае ''žmogus'' лінгвісты выводзяць ад старажытнай формы ''žmuõ''<ref>The Journal of Indo-European Studies. 1995. [https://books.google.by/books?id=cqUYAAAAYAAJ&q=but+plur+.+%C5%BEmon%C4%97s+,+etc.&dq=but+plur+.+%C5%BEmon%C4%97s+,+etc.&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiKgtXs_rL4AhUXgP0HHdQ9BHwQ6AF6BAgKEAI P. 179].</ref> (''žmu''<ref>Трусман Ю. Ю. Этимология местных названий Витебской губернии. — Ревель, 1897. [https://books.google.by/books?id=_HhJAAAAYAAJ&pg=PA65&dq=%C5%BEmu+%C5%BEmogus&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjl8a3N_LL4AhXNiv0HHWo2DtEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=%C5%BEmu%20%C5%BEmogus&f=false С. 65].</ref><ref>Meillet A. Le nom d’homme // Linguistique historique et linguistique générale. — Paris, 1921. [https://jjda.ie/main/JJDA/f/FF/fnbs/n53all.htm P. 272].</ref>){{Заўвага|Паводле слоўніка [[Курляндыя|курляндзка]]-нямецкага лінгвіста {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Штэндэр|Фрыдрыха Штэндэра|en|Gotthard Friedrich Stender}}, надрукаванага ў 1789 годзе, [[латышы]] ўжывалі да жамойтаў прыметнікі ''Smuddu'', ''Smudschu'', ''Smuhdschu'' ({{мова-lv|Smuddu/Smudschu semme|скарочана}} — Жамойцкая зямля, Жамойць<ref>Stenders G. F. Lettisches Lexikon. T. 1. — Jelgava, 1789. [https://books.google.by/books?id=XzJ9lv-7NUMC&pg=PA280&lpg=PA280&dq=Smuhdschu+walloda&source=bl&ots=ekL0XE71m0&sig=ACfU3U0f8GWUN1AcK54fWB6E80Rd8Tr7Sw&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwidgOaWsu31AhV1lIkEHQLHCx0Q6AF6BAgCEAM#v=snippet&q=smuddu&f=false S. 378].</ref>, {{мова-lv|Smuhdschu walloda|скарочана}} — жамойцкая мова<ref>Stenders G. F. Lettisches Lexikon. T. 1. — Jelgava, 1789. [https://books.google.by/books?id=XzJ9lv-7NUMC&pg=PA280&lpg=PA280&dq=Smuhdschu+walloda&source=bl&ots=ekL0XE71m0&sig=ACfU3U0f8GWUN1AcK54fWB6E80Rd8Tr7Sw&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwidgOaWsu31AhV1lIkEHQLHCx0Q6AF6BAgCEAM#v=onepage&q=Smuhdschu%20walloda&f=false S. 280].</ref>}}. == Гістарычныя сьведчаньні == * У 1793 годзе нямецкі філёзаф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Эрых Бістэр||en|Johann Erich Biester}} надрукаваў у часопісе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Berlinische Monatsschrift||en|Berlinische Monatsschrift}} артыкул «Пра [[Цыганы|цыганоў]]; асабліва ў Каралеўстве Прусіі» ({{мова-de|«Über die Zigeuner; besonders im Königreich Preußen»|скарочана}}), дзе засьведчыў, што [[Прускія летувісы|прускі летувіс]] выкарыстоўвае саманазву ''jmonus'' — каб адрозьніць сябе ад немца, якога называе ''Wokjetis''. Але разам з тым, заявіў, што прускі летувіс выкарыстоўвае і іншую саманазву — ''Letuwninkis'' або ''Letuwninkas'' — ад назвы краіны, дзе ён жыве (''Letuwa'' — ад г. зв. «[[Малая Летува|Малой Летувы]]», ранейшай [[Самбія|Самляндыі]]), дадаўшы, што хоць «''жыхары польскага Вялікага Княства Літоўскага напраўду называюцца жамойтамі, нізоўцамі, але прусы звычайна і амаль пагардліва называюць іх гудамі»{{Заўвага|{{мова-de|«Will der Littauer sich nehmlich von einem Deutschen unterscheiden, so nennt er sich jmonus, einen Mienschen, und jenen Wokjetis, einen Auslander, Barbaren. Sonst aber heißt der Preussische Littauer, und nennt sich selbst, Letuwninkis oder Letuwninkas: von dem Lande welches er bewohnt, Letuwa Littauern. Die Einwohner im Polnischen Großherzogthum Littauen heißen eigentlich Jemaitschei, Niedrunger; ​allein die Preussischen nennen sie, gewöhnlich und fast verächtlich, Guddai: welches Wort, Ostermeiern zufolge, höchstwahrs scheinlich durch Gothen übersetzt werden muß»|скарочана}}}}<ref>Berlinische Monatsschrift. Band 21, 1793. [https://books.google.by/books?id=v0goAAAAYAAJ&pg=PA368&dq=Letuwninkas&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiwtrD5-t71AhVj7rsIHQDVAZE4ChDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=Letuwninkas&f=false S. 368].</ref>. * У 1854 годзе на старонках прыватнага расейскага часопісу «{{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}», які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і ўсходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}, зьявілася крытыка штучнага пашырэньня з боку тагачаснай афіцыйнай расейскай навукі назвы [[Ліцьвіны|літва]] на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «[[аўкштайты]]» — жыхары этнаграфічнай «[[Аўкштота|Аўкштайціі]]»<ref name="BDT-1854"/>: {| |- | {{пачатак цытаты}} Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romеі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо жмогус значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала. {{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}} {{канец цытаты}} |} * Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. * Выдадзеныя ў 1861 годзе «Матэрыялы для геаграфіі і статыстыкі Расеі, сабраныя афіцэрамі Генэральнага штабу» засьведчылі, што летувісы [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]] ўсё яшчэ называлі сябе жмогусамі: «''Цыганы… на сваёй гаворцы называюць сябе Romma, па-індыйску значыць муж. Напаўдзікія народы ўвогуле называюць сябе народам; у гэтай назьве заўсёды праглядаецца пагарда і непавага да іншых нацыянальнасьцяў. Гэтак летувіс дагэтуль называе сябе жмогус — чалавек''»<ref>Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Виленская губерния. — СПб., 1861. [https://books.google.by/books?id=e7dNDpREqPcC&pg=PA302&dq=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjW0ZyMvYP5AhVN8rsIHS0hD-EQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&f=false С. 302].</ref>. * У трэцім томе часопісу «Вестник Западной России» ([[Вільня]], 1866 год) зазначалася, што жмогусамі сябе называюць жамойты ({{мова-ru|«Жмогус — человек, так называют себя жмудины»|скарочана}})<ref>Вестник Западной России. Т. 3, кн. 4. — Вильна, 1866. [https://books.google.by/books?id=bpMZAAAAYAAJ&pg=RA5-PA159&dq=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwisz63OxIP5AhVB8LsIHZBtDog4ChDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&f=false С. 159].</ref>. * У 1882 годзе нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Адальбэрт Бэцэнбэргер||en|Adalbert Bezzenberger}}, які лічыцца заснавальнікам [[Балтыйскія мовы|балтыйскай]] філялёгіі, пакінуў сьведчаньне, што на той час летувісы ў [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] лічылі прускіх летувісаў жамойтамі, а іх мову — жамойцкай, прытым самі прускія летувісы працягвалі называць жамойтамі ўсіх расейскіх летувісаў{{Заўвага|{{мова-de|«Der gemeine russische Litauer aber versteht unter Žemaiten alle diejenigen seiner landsleute, welche über seinen horizont hinaus nach westen wohnen. So erklärte zum biespiel ein Litauer, mit dem ich mich in [[Біржы|Birsen]] über seine muttersprache unterhielt, das preussische süd-Litauisch, das ich damals sprach, für žemaitisch. Umgekehrt nenuen die preussischen Litauer alle jenseits der grenze wohnenden Litauer „Žemaiten“»|скарочана}}}}<ref>Bezzenberger A. Litauische Forschungen: Beiträge zur Kenntniss der Sprache und des Volkstumes der Litauer. — Göttingen, 1882. [https://books.google.by/books?id=PpMWAAAAYAAJ&pg=PA38&dq=Die+preussischen+Litauer+sch%C3%A4tzen+die+%C5%BDemaiten+gering+,+die+%C5%BEemaitische+sprache+gilt+ihnen+f%C3%BCr+unfein+und+in+folge+dessen+r%C3%BCmpfen+die+s%C3%BCdlicher&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjE3eKd-5z1AhXc7rsIHeFmAeUQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=Die%20preussischen%20Litauer%20sch%C3%A4tzen%20die%20%C5%BDemaiten%20gering%20%2C%20die%20%C5%BEemaitische%20sprache%20gilt%20ihnen%20f%C3%BCr%20unfein%20und%20in%20folge%20dessen%20r%C3%BCmpfen%20die%20s%C3%BCdlicher&f=false S. 38].</ref>. А ў 1887 годзе ён засьведчыў шырокае бытаваньне сярод прускіх летувісаў саманазвы ''žmogus'' (жмогус), у тым ліку дзеля адрозьненьня летувісаў ад іншых нацыянальнасьцяў{{Заўвага|{{мова-de|«Interessant ist es daß der liebe Gott als žmogus bezeichnet wird, denn so nennt der Litauer nur seinesgleichen; sieht er einen Geistlichen, irgend einen Deutschen, einen Juden heranfahren, so sagt er kunigs — Wókëtis — Żýds atwažiūje; sagt er žmogus atważiữje so ist der Nahende zweifellos ein Litauer»|скарочана}}}}<ref>Mitteilungen der Litauischen literarischen Gesellschaft. Band 2. — Heidelberg, 1887. [https://books.google.by/books?id=3NdLAAAAYAAJ&pg=PA34&dq=%C5%BEmogus+nennt&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjWk9Pop9_1AhXvif0HHQIwDDoQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=%C5%BEmogus%20nennt&f=false S. 34].</ref>. * У 1890 годзе бытаваньне назвы «жмогусы» ({{мова-pl|żmogusi|скарочана}}) на беларуска-польска-летувіскім этнічным памежжы засьведчыў [[Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага і іншых славянскіх краёў]]<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|11к}} [https://books.google.by/books?id=Uk1WHatAL34C&pg=PA619&dq=zmogus+cz%C5%82owiek&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi6w6_kyIP5AhVm_bsIHTFGDLI4ChDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=zmogus%20cz%C5%82owiek&f=false S. 619].</ref>. * У томе 26 навуковага выданьня «Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею», выдадзеным у 1899 годзе, у прадмове зьмяшчаўся агляд аўтарам [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]], якая займала тады тэрыторыю сучаснай [[Летува|Летувы]] на поўнач ад [[Коўна|Коўны]]: «''Ковенская губэрня ўся амаль заселеная карэннымі літоўцамі, якія край свой называюць [[Жамойць]], а сябе жмогусамі''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Ковенская губерния вся почти сплошь заселена коренными литовцами, которые страну свою называют Жмудь, а себя жмогусами»|скарочана}}}}<ref>Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею // Акты Упитского гродского суда. — Вильна, 1899. [https://books.google.by/books?id=XeYDAAAAYAAJ&pg=PR29&dq=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjx1Yv_n8jzAhWIhv0HHVNpC7sQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&f=false С. XXIX].</ref>. * Беларускі пісьменьнік і мовазнаўца [[Максім Гарэцкі]] засьведчыў у сваім рамане «На імпэрыялістычнай вайне» (1925 год) называньне жамойтаў (летувісаў) «жмудзінамі» і «жмудзякамі», але часьцей — «жмогусамі»{{Заўвага|«''Чы пан ест поляк? — спытаўся ў мяне крамнік, мусіць, абпалячаны жмогус, калі я купляў у яго паперу і гаварыў зь ім па-беларуску. <…> Потым нешта з адчаем гаворыць па-жмудзінску. — Што яна кажа? — пытаемся. — Кажа: ізноў прыйдуць немцы. Дурная баба! — тлумачыць старэнькі жмогус з голенымі вусамі <…> …яблыкас (гэтае слова стварыў «па-жмудзінску» сам) <…> Не разумеюць маёй мовы жмудзячкі''»<ref>[[Максім Гарэцкі]], [https://knihi.com/Maksim_Harecki/Na_impieryjalistycnaj_vajnie.html На імперыялістычнай вайне], [[Беларуская Палічка]]</ref>}}. == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} [[Катэгорыя:Гісторыя Летувы]] [[Катэгорыя:Летувіская мова]] 528i0qs75hc02a47g0low3uzqln5mqi 2329516 2329515 2022-07-23T14:42:33Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Назва */ п. wikitext text/x-wiki '''Жмогусы''' ({{мова-lt|žmogus|скарочана}} у адзіночным ліку, {{мова-lt|žmonių|скарочана}} — у множным) — гістарычнае найменьне і саманазва [[жамойты|жамойтаў]] (пазьней [[летувісы|летувісаў]]). == Назва == З сучаснай летувіскай мовы слова ''žmogus'' перакладаецца на [[Беларуская мова|беларускую]] як «чалавек» (адпаведна, ''žmonių'' — гэта «людзі»). Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ян Патоцкі||pl|Jan Potocki (1761–1815)}} ў сваёй працы «Працяг дасьледаваньня Сарматыі» ({{мова-fr|«Suite des Recherches sur la Sarmatie»|скарочана}}), выдадзенай у 1793 годзе, сьцьвярджаў сапраўднай назвай [[Жамойць|Жамойці]] форму ''Zmodz''{{Заўвага|Гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на тое, што старажытная (прынамсі за часамі вялікага князя [[Вітаўт]]а) саманазва Жамойці і жамойтаў магла не адпавядаць сучасным летувіскім формам ''Žemaitija'' і ''Žemaičiai''<ref name="Urban-2001-105">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 105.</ref>}}, якую выводзіў з слова ''zmogus'', «''што на мове гэтай краіны азначае чалавека''»<ref>Potocki J. Suite des Recherches sur la Sarmatie. L. 5. — Varsovie, 1792. P. 3.</ref>. У 1827 годзе расейска-нямецкі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||be|Пётр Іванавіч Кёпен}}, адзначаючы папулярную ўжо ў той час этымалёгію Жамойці ад летувіскай назвы нізіны{{Заўвага|Увогуле, традыцыя выводзіць этымалёгію Жамойці ад летувіскай назвы нізіны ўзыходзіць да ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году нямецкаму імпэратару, а асаблівую папулярнасьць гэтая вэрсія набыла па публікацыі адпаведнага ліста пруска-нямецкім гісторыкам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яганэс Фогт|Яганэсам Фогтам|ru|Фохт, Иоганнес}} у 1830 годзе. Аднак гісторыкі [[Вацлаў Пануцэвіч]], [[Павал Урбан]] і [[Аляксандар Краўцэвіч]] зьвяртаюць увагу на тое, што гэты ліст ёсьць дыпляматычным дакумэнтам, створаным дзеля дасягненьня канкрэтных палітычных мэтаў — давесьці законныя правы на тэрыторыю Жамойці, уважаючы яе за складовую частку Літоўскага гаспадарства. Таму ён ня можа лічыцца сьведчаньнем незацікаўленага назіральніка<ref name="Panucevic-2014-287">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 287.</ref>. Пагатоў, у ім зьмяшчаюцца сьцьверджаньні, якія не адпавядаюць праўдзе<ref name="Urban-2001-22-27">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 22—27.</ref> і, з усяго відаць, зьявіліся зь сьвядомай волі аўтара дакумэнта<ref>{{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)|к}} С. 143.</ref>. Тым часам менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зьвяртае ўвагу на тое, што гэты ліст ёсьць напраўду чарговым сьведчаньнем таго, што Вітаўт [[Ліцьвіны#Літоўская мова|называў «літоўскай» беларускую мову]]: сама назва Жамойці, трансьлітараваная з вуснай мовы Вітаўта, запісваецца ў чыста славянскай форме (''Szomoyth''), а пададзеныя ў лісьце словы пра адзін народ і адну мову Літвы і Жамойці азначалі, што ў Жамойці жыло нямала ліцьвінаў, які складалі амаль усю шляхту Жамойці, і супольнай мовай шляхты Літвы і Жамойці была беларуская (тагачасная літоўская) мова; беспасярэднім сьведчаньнем гэтага ёсьць ужыты Вітаўтам у тым жа лісьце выраз «''ловы, у народнай мове менаваныя „гайны“''» ({{мова-la|indagines, alias in vulgari hayn|скарочана}}). Пра тую ж літоўскую мову сьведчыў у 1517 годзе [[Сігізмунд Гербэрштэйн]], пішучы, што ліцьвіны дасылаюць у Жамойць ураднікаў, якіх ліцьвіны «''ў сваёй мове''» называюць «староста» (''Starosta'')<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 208.</ref>}} (а таксама спробу патлумачыць назву [[Літва|Літвы]] ад {{мова-lv|leijsch, leija|скарочана}} 'нізкі'), зьвяртаў увагу на магчымую повязь назвы Жамойці зь летувіскім словам ''žmogus''{{Заўвага|{{мова-ru|«Но не должно ли обратить в сем случае внимание и на то, что по-литовски Žmogus значит человека?»|скарочана}}}}<ref>Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. [https://books.google.by/books?id=6FdcAAAAcAAJ&pg=PA5&dq=%D0%B2%D1%8A+%D1%81%D0%B5%D0%BC%D1%8A+%D1%81%D0%BB%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%A3+%D0%BF%D0%BE+%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8+Zmogus&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjC9Kzphuz1AhUkQ_EDHYkhApoQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%D0%B2%D1%8A%20%D1%81%D0%B5%D0%BC%D1%8A%20%D1%81%D0%BB%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%A3%20%D0%BF%D0%BE%20%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%20Zmogus&f=false 6].</ref>. Беспасярэдняя повязь назвы Жамойці і яе [[Лацінская мова|лацінскай]] формы ''Samogitia'' зь летувіскай саманазвай «жмогусы» (формы ''жамогусы'', ''жамогі'', ''жамодзі'', ''сямогі'', ''сямодзі'') сьцьвярджалася ў публікацыі 1854 году, дзе гэтыя назвы параўноўваліся з ''Suomi'' ([[Фінляндыя]], 'свая зямля') і ''suomalainen'' ([[фіны|фін]], 'чалавек сваёй зямлі')<ref name="BDT-1854">Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&pg=RA3-PA71-IA7&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 28—29].</ref>. Як паказвае беларускі гісторык [[Вацлаў Пануцэвіч]], у аснове назвы Жамойці ляжыць летувіскае слова ''žemė'', якое значыць «краіна, зямля, заселеная адным племем», што адпавядае [[Фіна-вугорскія мовы|фінскаму]] паняцьцю ''ma'' (''Suo-ma'', ''Pier-ma'', ''Kastro-ma'' ды іншым)<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 279.</ref>. Сваім парадкам, глыбейшымі адпаведнікамі назвы жамойтаў (жамойці) выступаюць паняцьці «краёўцы», «тутэйшыя»<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 169.</ref>. [[Этымалёгія|Этымалягічная]] повязь паміж ''žemė'', жмогусамі (саманазвай жамойцкіх сялянаў, «земцаў») і Жамойцю (Жмудзю) сьцьвярджалася яшчэ ў выданьні 1879 году<ref>Русский вестник. Т. 142, 1879. [https://books.google.by/books?id=pQbZ4ID_choC&pg=PA750&dq=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjW0ZyMvYP5AhVN8rsIHS0hD-EQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&f=false С. 750].</ref>. Сучаснае летувіскае ''žmogus'' лінгвісты выводзяць ад старажытнай формы ''žmuõ''<ref>The Journal of Indo-European Studies. 1995. [https://books.google.by/books?id=cqUYAAAAYAAJ&q=but+plur+.+%C5%BEmon%C4%97s+,+etc.&dq=but+plur+.+%C5%BEmon%C4%97s+,+etc.&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiKgtXs_rL4AhUXgP0HHdQ9BHwQ6AF6BAgKEAI P. 179].</ref> (''žmu''<ref>Трусман Ю. Ю. Этимология местных названий Витебской губернии. — Ревель, 1897. [https://books.google.by/books?id=_HhJAAAAYAAJ&pg=PA65&dq=%C5%BEmu+%C5%BEmogus&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjl8a3N_LL4AhXNiv0HHWo2DtEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=%C5%BEmu%20%C5%BEmogus&f=false С. 65].</ref><ref>Meillet A. Le nom d’homme // Linguistique historique et linguistique générale. — Paris, 1921. [https://jjda.ie/main/JJDA/f/FF/fnbs/n53all.htm P. 272].</ref>){{Заўвага|Паводле слоўніка [[Курляндыя|курляндзка]]-нямецкага лінгвіста {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Штэндэр|Фрыдрыха Штэндэра|en|Gotthard Friedrich Stender}}, надрукаванага ў 1789 годзе, [[латышы]] ўжывалі да жамойтаў прыметнікі ''Smuddu'', ''Smudschu'', ''Smuhdschu'' ({{мова-lv|Smuddu/Smudschu semme|скарочана}} — Жамойцкая зямля, Жамойць<ref>Stenders G. F. Lettisches Lexikon. T. 1. — Jelgava, 1789. [https://books.google.by/books?id=XzJ9lv-7NUMC&pg=PA280&lpg=PA280&dq=Smuhdschu+walloda&source=bl&ots=ekL0XE71m0&sig=ACfU3U0f8GWUN1AcK54fWB6E80Rd8Tr7Sw&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwidgOaWsu31AhV1lIkEHQLHCx0Q6AF6BAgCEAM#v=snippet&q=smuddu&f=false S. 378].</ref>, {{мова-lv|Smuhdschu walloda|скарочана}} — жамойцкая мова<ref>Stenders G. F. Lettisches Lexikon. T. 1. — Jelgava, 1789. [https://books.google.by/books?id=XzJ9lv-7NUMC&pg=PA280&lpg=PA280&dq=Smuhdschu+walloda&source=bl&ots=ekL0XE71m0&sig=ACfU3U0f8GWUN1AcK54fWB6E80Rd8Tr7Sw&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwidgOaWsu31AhV1lIkEHQLHCx0Q6AF6BAgCEAM#v=onepage&q=Smuhdschu%20walloda&f=false S. 280].</ref>)}}. == Гістарычныя сьведчаньні == * У 1793 годзе нямецкі філёзаф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Эрых Бістэр||en|Johann Erich Biester}} надрукаваў у часопісе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Berlinische Monatsschrift||en|Berlinische Monatsschrift}} артыкул «Пра [[Цыганы|цыганоў]]; асабліва ў Каралеўстве Прусіі» ({{мова-de|«Über die Zigeuner; besonders im Königreich Preußen»|скарочана}}), дзе засьведчыў, што [[Прускія летувісы|прускі летувіс]] выкарыстоўвае саманазву ''jmonus'' — каб адрозьніць сябе ад немца, якога называе ''Wokjetis''. Але разам з тым, заявіў, што прускі летувіс выкарыстоўвае і іншую саманазву — ''Letuwninkis'' або ''Letuwninkas'' — ад назвы краіны, дзе ён жыве (''Letuwa'' — ад г. зв. «[[Малая Летува|Малой Летувы]]», ранейшай [[Самбія|Самляндыі]]), дадаўшы, што хоць «''жыхары польскага Вялікага Княства Літоўскага напраўду называюцца жамойтамі, нізоўцамі, але прусы звычайна і амаль пагардліва называюць іх гудамі»{{Заўвага|{{мова-de|«Will der Littauer sich nehmlich von einem Deutschen unterscheiden, so nennt er sich jmonus, einen Mienschen, und jenen Wokjetis, einen Auslander, Barbaren. Sonst aber heißt der Preussische Littauer, und nennt sich selbst, Letuwninkis oder Letuwninkas: von dem Lande welches er bewohnt, Letuwa Littauern. Die Einwohner im Polnischen Großherzogthum Littauen heißen eigentlich Jemaitschei, Niedrunger; ​allein die Preussischen nennen sie, gewöhnlich und fast verächtlich, Guddai: welches Wort, Ostermeiern zufolge, höchstwahrs scheinlich durch Gothen übersetzt werden muß»|скарочана}}}}<ref>Berlinische Monatsschrift. Band 21, 1793. [https://books.google.by/books?id=v0goAAAAYAAJ&pg=PA368&dq=Letuwninkas&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiwtrD5-t71AhVj7rsIHQDVAZE4ChDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=Letuwninkas&f=false S. 368].</ref>. * У 1854 годзе на старонках прыватнага расейскага часопісу «{{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}», які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і ўсходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}, зьявілася крытыка штучнага пашырэньня з боку тагачаснай афіцыйнай расейскай навукі назвы [[Ліцьвіны|літва]] на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «[[аўкштайты]]» — жыхары этнаграфічнай «[[Аўкштота|Аўкштайціі]]»<ref name="BDT-1854"/>: {| |- | {{пачатак цытаты}} Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romеі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо жмогус значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала. {{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}} {{канец цытаты}} |} * Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. * Выдадзеныя ў 1861 годзе «Матэрыялы для геаграфіі і статыстыкі Расеі, сабраныя афіцэрамі Генэральнага штабу» засьведчылі, што летувісы [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]] ўсё яшчэ называлі сябе жмогусамі: «''Цыганы… на сваёй гаворцы называюць сябе Romma, па-індыйску значыць муж. Напаўдзікія народы ўвогуле называюць сябе народам; у гэтай назьве заўсёды праглядаецца пагарда і непавага да іншых нацыянальнасьцяў. Гэтак летувіс дагэтуль называе сябе жмогус — чалавек''»<ref>Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Виленская губерния. — СПб., 1861. [https://books.google.by/books?id=e7dNDpREqPcC&pg=PA302&dq=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjW0ZyMvYP5AhVN8rsIHS0hD-EQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&f=false С. 302].</ref>. * У трэцім томе часопісу «Вестник Западной России» ([[Вільня]], 1866 год) зазначалася, што жмогусамі сябе называюць жамойты ({{мова-ru|«Жмогус — человек, так называют себя жмудины»|скарочана}})<ref>Вестник Западной России. Т. 3, кн. 4. — Вильна, 1866. [https://books.google.by/books?id=bpMZAAAAYAAJ&pg=RA5-PA159&dq=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwisz63OxIP5AhVB8LsIHZBtDog4ChDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&f=false С. 159].</ref>. * У 1882 годзе нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Адальбэрт Бэцэнбэргер||en|Adalbert Bezzenberger}}, які лічыцца заснавальнікам [[Балтыйскія мовы|балтыйскай]] філялёгіі, пакінуў сьведчаньне, што на той час летувісы ў [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] лічылі прускіх летувісаў жамойтамі, а іх мову — жамойцкай, прытым самі прускія летувісы працягвалі называць жамойтамі ўсіх расейскіх летувісаў{{Заўвага|{{мова-de|«Der gemeine russische Litauer aber versteht unter Žemaiten alle diejenigen seiner landsleute, welche über seinen horizont hinaus nach westen wohnen. So erklärte zum biespiel ein Litauer, mit dem ich mich in [[Біржы|Birsen]] über seine muttersprache unterhielt, das preussische süd-Litauisch, das ich damals sprach, für žemaitisch. Umgekehrt nenuen die preussischen Litauer alle jenseits der grenze wohnenden Litauer „Žemaiten“»|скарочана}}}}<ref>Bezzenberger A. Litauische Forschungen: Beiträge zur Kenntniss der Sprache und des Volkstumes der Litauer. — Göttingen, 1882. [https://books.google.by/books?id=PpMWAAAAYAAJ&pg=PA38&dq=Die+preussischen+Litauer+sch%C3%A4tzen+die+%C5%BDemaiten+gering+,+die+%C5%BEemaitische+sprache+gilt+ihnen+f%C3%BCr+unfein+und+in+folge+dessen+r%C3%BCmpfen+die+s%C3%BCdlicher&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjE3eKd-5z1AhXc7rsIHeFmAeUQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=Die%20preussischen%20Litauer%20sch%C3%A4tzen%20die%20%C5%BDemaiten%20gering%20%2C%20die%20%C5%BEemaitische%20sprache%20gilt%20ihnen%20f%C3%BCr%20unfein%20und%20in%20folge%20dessen%20r%C3%BCmpfen%20die%20s%C3%BCdlicher&f=false S. 38].</ref>. А ў 1887 годзе ён засьведчыў шырокае бытаваньне сярод прускіх летувісаў саманазвы ''žmogus'' (жмогус), у тым ліку дзеля адрозьненьня летувісаў ад іншых нацыянальнасьцяў{{Заўвага|{{мова-de|«Interessant ist es daß der liebe Gott als žmogus bezeichnet wird, denn so nennt der Litauer nur seinesgleichen; sieht er einen Geistlichen, irgend einen Deutschen, einen Juden heranfahren, so sagt er kunigs — Wókëtis — Żýds atwažiūje; sagt er žmogus atważiữje so ist der Nahende zweifellos ein Litauer»|скарочана}}}}<ref>Mitteilungen der Litauischen literarischen Gesellschaft. Band 2. — Heidelberg, 1887. [https://books.google.by/books?id=3NdLAAAAYAAJ&pg=PA34&dq=%C5%BEmogus+nennt&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjWk9Pop9_1AhXvif0HHQIwDDoQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=%C5%BEmogus%20nennt&f=false S. 34].</ref>. * У 1890 годзе бытаваньне назвы «жмогусы» ({{мова-pl|żmogusi|скарочана}}) на беларуска-польска-летувіскім этнічным памежжы засьведчыў [[Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага і іншых славянскіх краёў]]<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|11к}} [https://books.google.by/books?id=Uk1WHatAL34C&pg=PA619&dq=zmogus+cz%C5%82owiek&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi6w6_kyIP5AhVm_bsIHTFGDLI4ChDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=zmogus%20cz%C5%82owiek&f=false S. 619].</ref>. * У томе 26 навуковага выданьня «Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею», выдадзеным у 1899 годзе, у прадмове зьмяшчаўся агляд аўтарам [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]], якая займала тады тэрыторыю сучаснай [[Летува|Летувы]] на поўнач ад [[Коўна|Коўны]]: «''Ковенская губэрня ўся амаль заселеная карэннымі літоўцамі, якія край свой называюць [[Жамойць]], а сябе жмогусамі''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Ковенская губерния вся почти сплошь заселена коренными литовцами, которые страну свою называют Жмудь, а себя жмогусами»|скарочана}}}}<ref>Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею // Акты Упитского гродского суда. — Вильна, 1899. [https://books.google.by/books?id=XeYDAAAAYAAJ&pg=PR29&dq=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjx1Yv_n8jzAhWIhv0HHVNpC7sQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&f=false С. XXIX].</ref>. * Беларускі пісьменьнік і мовазнаўца [[Максім Гарэцкі]] засьведчыў у сваім рамане «На імпэрыялістычнай вайне» (1925 год) называньне жамойтаў (летувісаў) «жмудзінамі» і «жмудзякамі», але часьцей — «жмогусамі»{{Заўвага|«''Чы пан ест поляк? — спытаўся ў мяне крамнік, мусіць, абпалячаны жмогус, калі я купляў у яго паперу і гаварыў зь ім па-беларуску. <…> Потым нешта з адчаем гаворыць па-жмудзінску. — Што яна кажа? — пытаемся. — Кажа: ізноў прыйдуць немцы. Дурная баба! — тлумачыць старэнькі жмогус з голенымі вусамі <…> …яблыкас (гэтае слова стварыў «па-жмудзінску» сам) <…> Не разумеюць маёй мовы жмудзячкі''»<ref>[[Максім Гарэцкі]], [https://knihi.com/Maksim_Harecki/Na_impieryjalistycnaj_vajnie.html На імперыялістычнай вайне], [[Беларуская Палічка]]</ref>}}. == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} [[Катэгорыя:Гісторыя Летувы]] [[Катэгорыя:Летувіская мова]] fw4wsopwkcatvdy0nqfr26rxiv1jzao 2329519 2329516 2022-07-23T15:00:51Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Назва */ + wikitext text/x-wiki '''Жмогусы''' ({{мова-lt|žmogus|скарочана}} у адзіночным ліку, {{мова-lt|žmonių|скарочана}} — у множным) — гістарычнае найменьне і саманазва [[жамойты|жамойтаў]] (пазьней [[летувісы|летувісаў]]). == Назва == З сучаснай летувіскай мовы слова ''žmogus'' перакладаецца на [[Беларуская мова|беларускую]] як «чалавек» (адпаведна, ''žmonių'' — гэта «людзі»). Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ян Патоцкі||pl|Jan Potocki (1761–1815)}} ў сваёй працы «Працяг дасьледаваньня Сарматыі» ({{мова-fr|«Suite des Recherches sur la Sarmatie»|скарочана}}), выдадзенай у 1793 годзе, сьцьвярджаў сапраўднай назвай [[Жамойць|Жамойці]] форму ''Zmodz''{{Заўвага|Гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на тое, што старажытная (прынамсі за часамі вялікага князя [[Вітаўт]]а) саманазва Жамойці і жамойтаў магла не адпавядаць сучасным летувіскім формам ''Žemaitija'' і ''Žemaičiai''<ref name="Urban-2001-105">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 105.</ref>}}, якую выводзіў з слова ''zmogus'', «''што на мове гэтай краіны азначае чалавека''»<ref>Potocki J. Suite des Recherches sur la Sarmatie. L. 5. — Varsovie, 1792. P. 3.</ref>. У 1827 годзе расейска-нямецкі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||be|Пётр Іванавіч Кёпен}}, адзначаючы папулярную ўжо ў той час этымалёгію Жамойці ад летувіскай назвы нізіны{{Заўвага|Увогуле, традыцыя выводзіць этымалёгію Жамойці ад летувіскай назвы нізіны ўзыходзіць да ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году нямецкаму імпэратару, а асаблівую папулярнасьць гэтая вэрсія набыла па публікацыі адпаведнага ліста пруска-нямецкім гісторыкам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яганэс Фогт|Яганэсам Фогтам|ru|Фохт, Иоганнес}} у 1830 годзе. Аднак гісторыкі [[Вацлаў Пануцэвіч]], [[Павал Урбан]] і [[Аляксандар Краўцэвіч]] зьвяртаюць увагу на тое, што гэты ліст ёсьць дыпляматычным дакумэнтам, створаным дзеля дасягненьня канкрэтных палітычных мэтаў — давесьці законныя правы на тэрыторыю Жамойці, уважаючы яе за складовую частку Літоўскага гаспадарства. Таму ён ня можа лічыцца сьведчаньнем незацікаўленага назіральніка<ref name="Panucevic-2014-287">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 287.</ref>. Пагатоў, у ім зьмяшчаюцца сьцьверджаньні, якія не адпавядаюць праўдзе<ref name="Urban-2001-22-27">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 22—27.</ref> і, з усяго відаць, зьявіліся зь сьвядомай волі аўтара дакумэнта<ref>{{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)|к}} С. 143.</ref>. Тым часам менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зьвяртае ўвагу на тое, што гэты ліст ёсьць напраўду чарговым сьведчаньнем таго, што Вітаўт [[Ліцьвіны#Літоўская мова|называў «літоўскай» беларускую мову]]: сама назва Жамойці, трансьлітараваная з вуснай мовы Вітаўта, запісваецца ў чыста славянскай форме (''Szomoyth''), а пададзеныя ў лісьце словы пра адзін народ і адну мову Літвы і Жамойці азначалі, што ў Жамойці жыло нямала ліцьвінаў, які складалі амаль усю шляхту Жамойці, і супольнай мовай шляхты Літвы і Жамойці была беларуская (тагачасная літоўская) мова; беспасярэднім сьведчаньнем гэтага ёсьць ужыты Вітаўтам у тым жа лісьце выраз «''ловы, у народнай мове менаваныя „гайны“''» ({{мова-la|indagines, alias in vulgari hayn|скарочана}}). Пра тую ж літоўскую мову сьведчыў у 1517 годзе [[Сігізмунд Гербэрштэйн]], пішучы, што ліцьвіны дасылаюць у Жамойць ураднікаў, якіх ліцьвіны «''ў сваёй мове''» называюць «староста» (''Starosta'')<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 208.</ref>}} (а таксама спробу патлумачыць назву [[Літва|Літвы]] ад {{мова-lv|leijsch, leija|скарочана}} 'нізкі'), зьвяртаў увагу на магчымую повязь назвы Жамойці зь летувіскім словам ''žmogus''{{Заўвага|{{мова-ru|«Но не должно ли обратить в сем случае внимание и на то, что по-литовски Žmogus значит человека?»|скарочана}}}}<ref>Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. [https://books.google.by/books?id=6FdcAAAAcAAJ&pg=PA5&dq=%D0%B2%D1%8A+%D1%81%D0%B5%D0%BC%D1%8A+%D1%81%D0%BB%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%A3+%D0%BF%D0%BE+%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8+Zmogus&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjC9Kzphuz1AhUkQ_EDHYkhApoQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%D0%B2%D1%8A%20%D1%81%D0%B5%D0%BC%D1%8A%20%D1%81%D0%BB%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%A3%20%D0%BF%D0%BE%20%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%20Zmogus&f=false 6].</ref>. Беспасярэдняя повязь назвы Жамойці і яе [[Лацінская мова|лацінскай]] формы ''Samogitia'' зь летувіскай саманазвай «жмогусы» (формы ''жамогусы'', ''жамогі'', ''жамодзі'', ''сямогі'', ''сямодзі'') сьцьвярджалася ў публікацыі 1854 году, дзе гэтыя назвы параўноўваліся з ''Suomi'' ([[Фінляндыя]], 'свая зямля') і ''suomalainen'' ([[фіны|фін]], 'чалавек сваёй зямлі')<ref name="BDT-1854">Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&pg=RA3-PA71-IA7&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 28—29].</ref>. Як паказвае беларускі гісторык [[Вацлаў Пануцэвіч]], у аснове назвы Жамойці ляжыць летувіскае слова ''žemė'', якое значыць «краіна, зямля, заселеная адным племем», што адпавядае [[Фіна-вугорскія мовы|фінскаму]] паняцьцю ''ma'' (''Suo-ma'', ''Pier-ma'', ''Kastro-ma'' ды іншым)<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 279.</ref>. Сваім парадкам, глыбейшымі адпаведнікамі назвы жамойтаў (жамойці) выступаюць паняцьці «краёўцы», «тутэйшыя»<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 169.</ref>. [[Этымалёгія|Этымалягічная]] повязь паміж ''žemė'', жмогусамі (саманазвай жамойцкіх сялянаў, «земцаў») і Жамойцю (Жмудзю) сьцьвярджалася яшчэ ў выданьні 1879 году<ref>Русский вестник. Т. 142, 1879. [https://books.google.by/books?id=pQbZ4ID_choC&pg=PA750&dq=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjW0ZyMvYP5AhVN8rsIHS0hD-EQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&f=false С. 750].</ref>. Сучаснае летувіскае ''žmogus'' лінгвісты выводзяць ад старажытнай формы ''žmuõ''<ref>The Journal of Indo-European Studies. 1995. [https://books.google.by/books?id=cqUYAAAAYAAJ&q=but+plur+.+%C5%BEmon%C4%97s+,+etc.&dq=but+plur+.+%C5%BEmon%C4%97s+,+etc.&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiKgtXs_rL4AhUXgP0HHdQ9BHwQ6AF6BAgKEAI P. 179].</ref> (''žmu''<ref>Трусман Ю. Ю. Этимология местных названий Витебской губернии. — Ревель, 1897. [https://books.google.by/books?id=_HhJAAAAYAAJ&pg=PA65&dq=%C5%BEmu+%C5%BEmogus&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjl8a3N_LL4AhXNiv0HHWo2DtEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=%C5%BEmu%20%C5%BEmogus&f=false С. 65].</ref><ref>Meillet A. Le nom d’homme // Linguistique historique et linguistique générale. — Paris, 1921. [https://jjda.ie/main/JJDA/f/FF/fnbs/n53all.htm P. 272].</ref>). Сярод іншага, яшчэ чэскі гісторык і этнограф [[Павал Ёзэф Шафарык|Павал Шафарык]] зьвяртаў увагу на тое, што роднасныя жамойтам [[латышы]] гістарычна называлі Жамойць «''Smuddu''», «''Smuhdschu-semme''»<ref>Šafařík P. J. Slowanské starožitnosti. — Praha, 1873. [https://books.google.by/books?id=0sLUAAAAMAAJ&pg=PA376&dq=Smuhdschu&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjqkrX6oY_5AhWFIMUKHZLrAU44ChDoAXoECAoQAg#v=onepage&q=Smuhdschu&f=false S. 376].</ref>{{Заўвага|Паводле слоўніка [[Курляндыя|курляндзка]]-нямецкага лінгвіста {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Штэндэр|Фрыдрыха Штэндэра|en|Gotthard Friedrich Stender}}, надрукаванага ў 1789 годзе, латышы ўжывалі да жамойтаў прыметнікі ''Smuddu'', ''Smudschu'', ''Smuhdschu'' ({{мова-lv|Smuddu/Smudschu semme|скарочана}} — Жамойцкая зямля, Жамойць<ref>Stenders G. F. Lettisches Lexikon. T. 1. — Jelgava, 1789. [https://books.google.by/books?id=XzJ9lv-7NUMC&pg=PA280&lpg=PA280&dq=Smuhdschu+walloda&source=bl&ots=ekL0XE71m0&sig=ACfU3U0f8GWUN1AcK54fWB6E80Rd8Tr7Sw&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwidgOaWsu31AhV1lIkEHQLHCx0Q6AF6BAgCEAM#v=snippet&q=smuddu&f=false S. 378].</ref>, {{мова-lv|Smuhdschu walloda|скарочана}} — жамойцкая мова<ref>Stenders G. F. Lettisches Lexikon. T. 1. — Jelgava, 1789. [https://books.google.by/books?id=XzJ9lv-7NUMC&pg=PA280&lpg=PA280&dq=Smuhdschu+walloda&source=bl&ots=ekL0XE71m0&sig=ACfU3U0f8GWUN1AcK54fWB6E80Rd8Tr7Sw&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwidgOaWsu31AhV1lIkEHQLHCx0Q6AF6BAgCEAM#v=onepage&q=Smuhdschu%20walloda&f=false S. 280].</ref>)}}. == Гістарычныя сьведчаньні == * У 1793 годзе нямецкі філёзаф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Эрых Бістэр||en|Johann Erich Biester}} надрукаваў у часопісе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Berlinische Monatsschrift||en|Berlinische Monatsschrift}} артыкул «Пра [[Цыганы|цыганоў]]; асабліва ў Каралеўстве Прусіі» ({{мова-de|«Über die Zigeuner; besonders im Königreich Preußen»|скарочана}}), дзе засьведчыў, што [[Прускія летувісы|прускі летувіс]] выкарыстоўвае саманазву ''jmonus'' — каб адрозьніць сябе ад немца, якога называе ''Wokjetis''. Але разам з тым, заявіў, што прускі летувіс выкарыстоўвае і іншую саманазву — ''Letuwninkis'' або ''Letuwninkas'' — ад назвы краіны, дзе ён жыве (''Letuwa'' — ад г. зв. «[[Малая Летува|Малой Летувы]]», ранейшай [[Самбія|Самляндыі]]), дадаўшы, што хоць «''жыхары польскага Вялікага Княства Літоўскага напраўду называюцца жамойтамі, нізоўцамі, але прусы звычайна і амаль пагардліва называюць іх гудамі»{{Заўвага|{{мова-de|«Will der Littauer sich nehmlich von einem Deutschen unterscheiden, so nennt er sich jmonus, einen Mienschen, und jenen Wokjetis, einen Auslander, Barbaren. Sonst aber heißt der Preussische Littauer, und nennt sich selbst, Letuwninkis oder Letuwninkas: von dem Lande welches er bewohnt, Letuwa Littauern. Die Einwohner im Polnischen Großherzogthum Littauen heißen eigentlich Jemaitschei, Niedrunger; ​allein die Preussischen nennen sie, gewöhnlich und fast verächtlich, Guddai: welches Wort, Ostermeiern zufolge, höchstwahrs scheinlich durch Gothen übersetzt werden muß»|скарочана}}}}<ref>Berlinische Monatsschrift. Band 21, 1793. [https://books.google.by/books?id=v0goAAAAYAAJ&pg=PA368&dq=Letuwninkas&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiwtrD5-t71AhVj7rsIHQDVAZE4ChDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=Letuwninkas&f=false S. 368].</ref>. * У 1854 годзе на старонках прыватнага расейскага часопісу «{{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}», які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і ўсходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}, зьявілася крытыка штучнага пашырэньня з боку тагачаснай афіцыйнай расейскай навукі назвы [[Ліцьвіны|літва]] на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «[[аўкштайты]]» — жыхары этнаграфічнай «[[Аўкштота|Аўкштайціі]]»<ref name="BDT-1854"/>: {| |- | {{пачатак цытаты}} Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romеі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо жмогус значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала. {{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}} {{канец цытаты}} |} * Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. * Выдадзеныя ў 1861 годзе «Матэрыялы для геаграфіі і статыстыкі Расеі, сабраныя афіцэрамі Генэральнага штабу» засьведчылі, што летувісы [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]] ўсё яшчэ называлі сябе жмогусамі: «''Цыганы… на сваёй гаворцы называюць сябе Romma, па-індыйску значыць муж. Напаўдзікія народы ўвогуле называюць сябе народам; у гэтай назьве заўсёды праглядаецца пагарда і непавага да іншых нацыянальнасьцяў. Гэтак летувіс дагэтуль называе сябе жмогус — чалавек''»<ref>Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Виленская губерния. — СПб., 1861. [https://books.google.by/books?id=e7dNDpREqPcC&pg=PA302&dq=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjW0ZyMvYP5AhVN8rsIHS0hD-EQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&f=false С. 302].</ref>. * У трэцім томе часопісу «Вестник Западной России» ([[Вільня]], 1866 год) зазначалася, што жмогусамі сябе называюць жамойты ({{мова-ru|«Жмогус — человек, так называют себя жмудины»|скарочана}})<ref>Вестник Западной России. Т. 3, кн. 4. — Вильна, 1866. [https://books.google.by/books?id=bpMZAAAAYAAJ&pg=RA5-PA159&dq=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwisz63OxIP5AhVB8LsIHZBtDog4ChDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&f=false С. 159].</ref>. * У 1882 годзе нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Адальбэрт Бэцэнбэргер||en|Adalbert Bezzenberger}}, які лічыцца заснавальнікам [[Балтыйскія мовы|балтыйскай]] філялёгіі, пакінуў сьведчаньне, што на той час летувісы ў [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] лічылі прускіх летувісаў жамойтамі, а іх мову — жамойцкай, прытым самі прускія летувісы працягвалі называць жамойтамі ўсіх расейскіх летувісаў{{Заўвага|{{мова-de|«Der gemeine russische Litauer aber versteht unter Žemaiten alle diejenigen seiner landsleute, welche über seinen horizont hinaus nach westen wohnen. So erklärte zum biespiel ein Litauer, mit dem ich mich in [[Біржы|Birsen]] über seine muttersprache unterhielt, das preussische süd-Litauisch, das ich damals sprach, für žemaitisch. Umgekehrt nenuen die preussischen Litauer alle jenseits der grenze wohnenden Litauer „Žemaiten“»|скарочана}}}}<ref>Bezzenberger A. Litauische Forschungen: Beiträge zur Kenntniss der Sprache und des Volkstumes der Litauer. — Göttingen, 1882. [https://books.google.by/books?id=PpMWAAAAYAAJ&pg=PA38&dq=Die+preussischen+Litauer+sch%C3%A4tzen+die+%C5%BDemaiten+gering+,+die+%C5%BEemaitische+sprache+gilt+ihnen+f%C3%BCr+unfein+und+in+folge+dessen+r%C3%BCmpfen+die+s%C3%BCdlicher&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjE3eKd-5z1AhXc7rsIHeFmAeUQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=Die%20preussischen%20Litauer%20sch%C3%A4tzen%20die%20%C5%BDemaiten%20gering%20%2C%20die%20%C5%BEemaitische%20sprache%20gilt%20ihnen%20f%C3%BCr%20unfein%20und%20in%20folge%20dessen%20r%C3%BCmpfen%20die%20s%C3%BCdlicher&f=false S. 38].</ref>. А ў 1887 годзе ён засьведчыў шырокае бытаваньне сярод прускіх летувісаў саманазвы ''žmogus'' (жмогус), у тым ліку дзеля адрозьненьня летувісаў ад іншых нацыянальнасьцяў{{Заўвага|{{мова-de|«Interessant ist es daß der liebe Gott als žmogus bezeichnet wird, denn so nennt der Litauer nur seinesgleichen; sieht er einen Geistlichen, irgend einen Deutschen, einen Juden heranfahren, so sagt er kunigs — Wókëtis — Żýds atwažiūje; sagt er žmogus atważiữje so ist der Nahende zweifellos ein Litauer»|скарочана}}}}<ref>Mitteilungen der Litauischen literarischen Gesellschaft. Band 2. — Heidelberg, 1887. [https://books.google.by/books?id=3NdLAAAAYAAJ&pg=PA34&dq=%C5%BEmogus+nennt&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjWk9Pop9_1AhXvif0HHQIwDDoQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=%C5%BEmogus%20nennt&f=false S. 34].</ref>. * У 1890 годзе бытаваньне назвы «жмогусы» ({{мова-pl|żmogusi|скарочана}}) на беларуска-польска-летувіскім этнічным памежжы засьведчыў [[Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага і іншых славянскіх краёў]]<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|11к}} [https://books.google.by/books?id=Uk1WHatAL34C&pg=PA619&dq=zmogus+cz%C5%82owiek&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi6w6_kyIP5AhVm_bsIHTFGDLI4ChDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=zmogus%20cz%C5%82owiek&f=false S. 619].</ref>. * У томе 26 навуковага выданьня «Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею», выдадзеным у 1899 годзе, у прадмове зьмяшчаўся агляд аўтарам [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]], якая займала тады тэрыторыю сучаснай [[Летува|Летувы]] на поўнач ад [[Коўна|Коўны]]: «''Ковенская губэрня ўся амаль заселеная карэннымі літоўцамі, якія край свой называюць [[Жамойць]], а сябе жмогусамі''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Ковенская губерния вся почти сплошь заселена коренными литовцами, которые страну свою называют Жмудь, а себя жмогусами»|скарочана}}}}<ref>Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею // Акты Упитского гродского суда. — Вильна, 1899. [https://books.google.by/books?id=XeYDAAAAYAAJ&pg=PR29&dq=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjx1Yv_n8jzAhWIhv0HHVNpC7sQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&f=false С. XXIX].</ref>. * Беларускі пісьменьнік і мовазнаўца [[Максім Гарэцкі]] засьведчыў у сваім рамане «На імпэрыялістычнай вайне» (1925 год) называньне жамойтаў (летувісаў) «жмудзінамі» і «жмудзякамі», але часьцей — «жмогусамі»{{Заўвага|«''Чы пан ест поляк? — спытаўся ў мяне крамнік, мусіць, абпалячаны жмогус, калі я купляў у яго паперу і гаварыў зь ім па-беларуску. <…> Потым нешта з адчаем гаворыць па-жмудзінску. — Што яна кажа? — пытаемся. — Кажа: ізноў прыйдуць немцы. Дурная баба! — тлумачыць старэнькі жмогус з голенымі вусамі <…> …яблыкас (гэтае слова стварыў «па-жмудзінску» сам) <…> Не разумеюць маёй мовы жмудзячкі''»<ref>[[Максім Гарэцкі]], [https://knihi.com/Maksim_Harecki/Na_impieryjalistycnaj_vajnie.html На імперыялістычнай вайне], [[Беларуская Палічка]]</ref>}}. == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} [[Катэгорыя:Гісторыя Летувы]] [[Катэгорыя:Летувіская мова]] ompur85on8cicml0siuayu5c2p7q7jd 2329521 2329519 2022-07-23T15:10:18Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Назва */ стыль wikitext text/x-wiki '''Жмогусы''' ({{мова-lt|žmogus|скарочана}} у адзіночным ліку, {{мова-lt|žmonių|скарочана}} — у множным) — гістарычнае найменьне і саманазва [[жамойты|жамойтаў]] (пазьней [[летувісы|летувісаў]]). == Назва == З сучаснай летувіскай мовы слова ''žmogus'' перакладаецца на [[Беларуская мова|беларускую]] як «чалавек» (адпаведна, ''žmonių'' — гэта «людзі»). Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ян Патоцкі||pl|Jan Potocki (1761–1815)}} ў сваёй працы «Працяг дасьледаваньня Сарматыі» ({{мова-fr|«Suite des Recherches sur la Sarmatie»|скарочана}}), выдадзенай у 1793 годзе, сьцьвярджаў сапраўднай назвай [[Жамойць|Жамойці]] форму ''Zmodz''{{Заўвага|Гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на тое, што старажытная (прынамсі за часамі вялікага князя [[Вітаўт]]а) саманазва Жамойці і жамойтаў магла не адпавядаць сучасным летувіскім формам ''Žemaitija'' і ''Žemaičiai''<ref name="Urban-2001-105">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 105.</ref>}}, якую выводзіў з слова ''zmogus'', «''што на мове гэтай краіны азначае чалавека''»<ref>Potocki J. Suite des Recherches sur la Sarmatie. L. 5. — Varsovie, 1792. P. 3.</ref>. У 1827 годзе расейска-нямецкі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||be|Пётр Іванавіч Кёпен}}, адзначаючы папулярную ўжо ў той час этымалёгію Жамойці ад летувіскай назвы нізіны{{Заўвага|Увогуле, традыцыя выводзіць этымалёгію Жамойці ад летувіскай назвы нізіны ўзыходзіць да ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году нямецкаму імпэратару, а асаблівую папулярнасьць гэтая вэрсія набыла па публікацыі адпаведнага ліста пруска-нямецкім гісторыкам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яганэс Фогт|Яганэсам Фогтам|ru|Фохт, Иоганнес}} у 1830 годзе. Аднак гісторыкі [[Вацлаў Пануцэвіч]], [[Павал Урбан]] і [[Аляксандар Краўцэвіч]] зьвяртаюць увагу на тое, што гэты ліст ёсьць дыпляматычным дакумэнтам, створаным дзеля дасягненьня канкрэтных палітычных мэтаў — давесьці законныя правы на тэрыторыю Жамойці, уважаючы яе за складовую частку Літоўскага гаспадарства. Таму ён ня можа лічыцца сьведчаньнем незацікаўленага назіральніка<ref name="Panucevic-2014-287">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 287.</ref>. Пагатоў, у ім зьмяшчаюцца сьцьверджаньні, якія не адпавядаюць праўдзе<ref name="Urban-2001-22-27">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 22—27.</ref> і, з усяго відаць, зьявіліся зь сьвядомай волі аўтара дакумэнта<ref>{{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)|к}} С. 143.</ref>. Тым часам менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зьвяртае ўвагу на тое, што гэты ліст ёсьць напраўду чарговым сьведчаньнем таго, што Вітаўт [[Ліцьвіны#Літоўская мова|называў «літоўскай» беларускую мову]]: сама назва Жамойці, трансьлітараваная з вуснай мовы Вітаўта, запісваецца ў чыста славянскай форме (''Szomoyth''), а пададзеныя ў лісьце словы пра адзін народ і адну мову Літвы і Жамойці азначалі, што ў Жамойці жыло нямала ліцьвінаў, які складалі амаль усю шляхту Жамойці, і супольнай мовай шляхты Літвы і Жамойці была беларуская (тагачасная літоўская) мова; беспасярэднім сьведчаньнем гэтага ёсьць ужыты Вітаўтам у тым жа лісьце выраз «''ловы, у народнай мове менаваныя „гайны“''» ({{мова-la|indagines, alias in vulgari hayn|скарочана}}). Пра тую ж літоўскую мову сьведчыў у 1517 годзе [[Сігізмунд Гербэрштэйн]], пішучы, што ліцьвіны дасылаюць у Жамойць ураднікаў, якіх ліцьвіны «''ў сваёй мове''» называюць «староста» (''Starosta'')<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 208.</ref>}} (а таксама спробу патлумачыць назву [[Літва|Літвы]] ад {{мова-lv|leijsch, leija|скарочана}} 'нізкі'), зьвяртаў увагу на магчымую повязь назвы Жамойці зь летувіскім словам ''žmogus''{{Заўвага|{{мова-ru|«Но не должно ли обратить в сем случае внимание и на то, что по-литовски Žmogus значит человека?»|скарочана}}}}<ref>Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. [https://books.google.by/books?id=6FdcAAAAcAAJ&pg=PA5&dq=%D0%B2%D1%8A+%D1%81%D0%B5%D0%BC%D1%8A+%D1%81%D0%BB%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%A3+%D0%BF%D0%BE+%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8+Zmogus&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjC9Kzphuz1AhUkQ_EDHYkhApoQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%D0%B2%D1%8A%20%D1%81%D0%B5%D0%BC%D1%8A%20%D1%81%D0%BB%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%A3%20%D0%BF%D0%BE%20%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%20Zmogus&f=false 6].</ref>. Беспасярэдняя повязь назвы Жамойці і яе [[Лацінская мова|лацінскай]] формы ''Samogitia'' зь летувіскай саманазвай «жмогусы» (формы ''жамогусы'', ''жамогі'', ''жамодзі'', ''сямогі'', ''сямодзі'') сьцьвярджалася ў публікацыі 1854 году, дзе гэтыя назвы параўноўваліся з ''Suomi'' ([[Фінляндыя]], 'свая зямля') і ''suomalainen'' ([[фіны|фін]], 'чалавек сваёй зямлі')<ref name="BDT-1854">Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&pg=RA3-PA71-IA7&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 28—29].</ref>. Як паказвае беларускі гісторык [[Вацлаў Пануцэвіч]], у аснове назвы Жамойці ляжыць летувіскае слова ''žemė'', якое значыць «краіна, зямля, заселеная адным племем», што адпавядае [[Фіна-вугорскія мовы|фінскаму]] паняцьцю ''ma'' (''Suo-ma'', ''Pier-ma'', ''Kastro-ma'' ды іншым)<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 279.</ref>. Сваім парадкам, глыбейшымі адпаведнікамі назвы жамойтаў (жамойці) выступаюць паняцьці «краёўцы», «тутэйшыя»<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 169.</ref>. [[Этымалёгія|Этымалягічная]] повязь паміж ''žemė'', жмогусамі (саманазвай жамойцкіх сялянаў, «земцаў») і Жамойцю (Жмудзю) сьцьвярджалася яшчэ ў выданьні 1879 году<ref>Русский вестник. Т. 142, 1879. [https://books.google.by/books?id=pQbZ4ID_choC&pg=PA750&dq=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjW0ZyMvYP5AhVN8rsIHS0hD-EQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&f=false С. 750].</ref>. Сучаснае летувіскае ''žmogus'' лінгвісты выводзяць ад старажытнай формы ''žmuõ''<ref>The Journal of Indo-European Studies. 1995. [https://books.google.by/books?id=cqUYAAAAYAAJ&q=but+plur+.+%C5%BEmon%C4%97s+,+etc.&dq=but+plur+.+%C5%BEmon%C4%97s+,+etc.&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiKgtXs_rL4AhUXgP0HHdQ9BHwQ6AF6BAgKEAI P. 179].</ref> (''žmu''<ref>Трусман Ю. Ю. Этимология местных названий Витебской губернии. — Ревель, 1897. [https://books.google.by/books?id=_HhJAAAAYAAJ&pg=PA65&dq=%C5%BEmu+%C5%BEmogus&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjl8a3N_LL4AhXNiv0HHWo2DtEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=%C5%BEmu%20%C5%BEmogus&f=false С. 65].</ref><ref>Meillet A. Le nom d’homme // Linguistique historique et linguistique générale. — Paris, 1921. [https://jjda.ie/main/JJDA/f/FF/fnbs/n53all.htm P. 272].</ref>). Сярод іншага, яшчэ чэскі гісторык і этнограф [[Павал Ёзэф Шафарык|Павал Шафарык]] зьвяртаў увагу на тое, што роднасныя жамойтам [[латышы]] гістарычна называлі Жамойць «''Smuddu''», «''Smuhdschu-semme''»<ref>Шафарик П. И. Славянския древности. Т. 1, кн. 1. — Москва, 1837. [https://books.google.by/books?id=vnJBAAAAYAAJ&pg=RA1-PA231&dq=Smuddu&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjBk9SIpY_5AhXPtqQKHbHwDq0Q6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=Smuddu&f=false С. 231].</ref>{{Заўвага|Паводле слоўніка [[Курляндыя|курляндзка]]-нямецкага лінгвіста {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Штэндэр|Фрыдрыха Штэндэра|en|Gotthard Friedrich Stender}}, надрукаванага ў 1789 годзе, латышы ўжывалі да жамойтаў прыметнікі ''Smuddu'', ''Smudschu'', ''Smuhdschu'' ({{мова-lv|Smuddu/Smudschu semme|скарочана}} — Жамойцкая зямля, Жамойць<ref>Stenders G. F. Lettisches Lexikon. T. 1. — Jelgava, 1789. [https://books.google.by/books?id=XzJ9lv-7NUMC&pg=PA280&lpg=PA280&dq=Smuhdschu+walloda&source=bl&ots=ekL0XE71m0&sig=ACfU3U0f8GWUN1AcK54fWB6E80Rd8Tr7Sw&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwidgOaWsu31AhV1lIkEHQLHCx0Q6AF6BAgCEAM#v=snippet&q=smuddu&f=false S. 378].</ref>, {{мова-lv|Smuhdschu walloda|скарочана}} — жамойцкая мова<ref>Stenders G. F. Lettisches Lexikon. T. 1. — Jelgava, 1789. [https://books.google.by/books?id=XzJ9lv-7NUMC&pg=PA280&lpg=PA280&dq=Smuhdschu+walloda&source=bl&ots=ekL0XE71m0&sig=ACfU3U0f8GWUN1AcK54fWB6E80Rd8Tr7Sw&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwidgOaWsu31AhV1lIkEHQLHCx0Q6AF6BAgCEAM#v=onepage&q=Smuhdschu%20walloda&f=false S. 280].</ref>)}}. == Гістарычныя сьведчаньні == * У 1793 годзе нямецкі філёзаф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Эрых Бістэр||en|Johann Erich Biester}} надрукаваў у часопісе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Berlinische Monatsschrift||en|Berlinische Monatsschrift}} артыкул «Пра [[Цыганы|цыганоў]]; асабліва ў Каралеўстве Прусіі» ({{мова-de|«Über die Zigeuner; besonders im Königreich Preußen»|скарочана}}), дзе засьведчыў, што [[Прускія летувісы|прускі летувіс]] выкарыстоўвае саманазву ''jmonus'' — каб адрозьніць сябе ад немца, якога называе ''Wokjetis''. Але разам з тым, заявіў, што прускі летувіс выкарыстоўвае і іншую саманазву — ''Letuwninkis'' або ''Letuwninkas'' — ад назвы краіны, дзе ён жыве (''Letuwa'' — ад г. зв. «[[Малая Летува|Малой Летувы]]», ранейшай [[Самбія|Самляндыі]]), дадаўшы, што хоць «''жыхары польскага Вялікага Княства Літоўскага напраўду называюцца жамойтамі, нізоўцамі, але прусы звычайна і амаль пагардліва называюць іх гудамі»{{Заўвага|{{мова-de|«Will der Littauer sich nehmlich von einem Deutschen unterscheiden, so nennt er sich jmonus, einen Mienschen, und jenen Wokjetis, einen Auslander, Barbaren. Sonst aber heißt der Preussische Littauer, und nennt sich selbst, Letuwninkis oder Letuwninkas: von dem Lande welches er bewohnt, Letuwa Littauern. Die Einwohner im Polnischen Großherzogthum Littauen heißen eigentlich Jemaitschei, Niedrunger; ​allein die Preussischen nennen sie, gewöhnlich und fast verächtlich, Guddai: welches Wort, Ostermeiern zufolge, höchstwahrs scheinlich durch Gothen übersetzt werden muß»|скарочана}}}}<ref>Berlinische Monatsschrift. Band 21, 1793. [https://books.google.by/books?id=v0goAAAAYAAJ&pg=PA368&dq=Letuwninkas&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiwtrD5-t71AhVj7rsIHQDVAZE4ChDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=Letuwninkas&f=false S. 368].</ref>. * У 1854 годзе на старонках прыватнага расейскага часопісу «{{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}», які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і ўсходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}, зьявілася крытыка штучнага пашырэньня з боку тагачаснай афіцыйнай расейскай навукі назвы [[Ліцьвіны|літва]] на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «[[аўкштайты]]» — жыхары этнаграфічнай «[[Аўкштота|Аўкштайціі]]»<ref name="BDT-1854"/>: {| |- | {{пачатак цытаты}} Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romеі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо жмогус значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала. {{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}} {{канец цытаты}} |} * Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. * Выдадзеныя ў 1861 годзе «Матэрыялы для геаграфіі і статыстыкі Расеі, сабраныя афіцэрамі Генэральнага штабу» засьведчылі, што летувісы [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]] ўсё яшчэ называлі сябе жмогусамі: «''Цыганы… на сваёй гаворцы называюць сябе Romma, па-індыйску значыць муж. Напаўдзікія народы ўвогуле называюць сябе народам; у гэтай назьве заўсёды праглядаецца пагарда і непавага да іншых нацыянальнасьцяў. Гэтак летувіс дагэтуль называе сябе жмогус — чалавек''»<ref>Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Виленская губерния. — СПб., 1861. [https://books.google.by/books?id=e7dNDpREqPcC&pg=PA302&dq=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjW0ZyMvYP5AhVN8rsIHS0hD-EQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&f=false С. 302].</ref>. * У трэцім томе часопісу «Вестник Западной России» ([[Вільня]], 1866 год) зазначалася, што жмогусамі сябе называюць жамойты ({{мова-ru|«Жмогус — человек, так называют себя жмудины»|скарочана}})<ref>Вестник Западной России. Т. 3, кн. 4. — Вильна, 1866. [https://books.google.by/books?id=bpMZAAAAYAAJ&pg=RA5-PA159&dq=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwisz63OxIP5AhVB8LsIHZBtDog4ChDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&f=false С. 159].</ref>. * У 1882 годзе нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Адальбэрт Бэцэнбэргер||en|Adalbert Bezzenberger}}, які лічыцца заснавальнікам [[Балтыйскія мовы|балтыйскай]] філялёгіі, пакінуў сьведчаньне, што на той час летувісы ў [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] лічылі прускіх летувісаў жамойтамі, а іх мову — жамойцкай, прытым самі прускія летувісы працягвалі называць жамойтамі ўсіх расейскіх летувісаў{{Заўвага|{{мова-de|«Der gemeine russische Litauer aber versteht unter Žemaiten alle diejenigen seiner landsleute, welche über seinen horizont hinaus nach westen wohnen. So erklärte zum biespiel ein Litauer, mit dem ich mich in [[Біржы|Birsen]] über seine muttersprache unterhielt, das preussische süd-Litauisch, das ich damals sprach, für žemaitisch. Umgekehrt nenuen die preussischen Litauer alle jenseits der grenze wohnenden Litauer „Žemaiten“»|скарочана}}}}<ref>Bezzenberger A. Litauische Forschungen: Beiträge zur Kenntniss der Sprache und des Volkstumes der Litauer. — Göttingen, 1882. [https://books.google.by/books?id=PpMWAAAAYAAJ&pg=PA38&dq=Die+preussischen+Litauer+sch%C3%A4tzen+die+%C5%BDemaiten+gering+,+die+%C5%BEemaitische+sprache+gilt+ihnen+f%C3%BCr+unfein+und+in+folge+dessen+r%C3%BCmpfen+die+s%C3%BCdlicher&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjE3eKd-5z1AhXc7rsIHeFmAeUQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=Die%20preussischen%20Litauer%20sch%C3%A4tzen%20die%20%C5%BDemaiten%20gering%20%2C%20die%20%C5%BEemaitische%20sprache%20gilt%20ihnen%20f%C3%BCr%20unfein%20und%20in%20folge%20dessen%20r%C3%BCmpfen%20die%20s%C3%BCdlicher&f=false S. 38].</ref>. А ў 1887 годзе ён засьведчыў шырокае бытаваньне сярод прускіх летувісаў саманазвы ''žmogus'' (жмогус), у тым ліку дзеля адрозьненьня летувісаў ад іншых нацыянальнасьцяў{{Заўвага|{{мова-de|«Interessant ist es daß der liebe Gott als žmogus bezeichnet wird, denn so nennt der Litauer nur seinesgleichen; sieht er einen Geistlichen, irgend einen Deutschen, einen Juden heranfahren, so sagt er kunigs — Wókëtis — Żýds atwažiūje; sagt er žmogus atważiữje so ist der Nahende zweifellos ein Litauer»|скарочана}}}}<ref>Mitteilungen der Litauischen literarischen Gesellschaft. Band 2. — Heidelberg, 1887. [https://books.google.by/books?id=3NdLAAAAYAAJ&pg=PA34&dq=%C5%BEmogus+nennt&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjWk9Pop9_1AhXvif0HHQIwDDoQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=%C5%BEmogus%20nennt&f=false S. 34].</ref>. * У 1890 годзе бытаваньне назвы «жмогусы» ({{мова-pl|żmogusi|скарочана}}) на беларуска-польска-летувіскім этнічным памежжы засьведчыў [[Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага і іншых славянскіх краёў]]<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|11к}} [https://books.google.by/books?id=Uk1WHatAL34C&pg=PA619&dq=zmogus+cz%C5%82owiek&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi6w6_kyIP5AhVm_bsIHTFGDLI4ChDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=zmogus%20cz%C5%82owiek&f=false S. 619].</ref>. * У томе 26 навуковага выданьня «Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею», выдадзеным у 1899 годзе, у прадмове зьмяшчаўся агляд аўтарам [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]], якая займала тады тэрыторыю сучаснай [[Летува|Летувы]] на поўнач ад [[Коўна|Коўны]]: «''Ковенская губэрня ўся амаль заселеная карэннымі літоўцамі, якія край свой называюць [[Жамойць]], а сябе жмогусамі''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Ковенская губерния вся почти сплошь заселена коренными литовцами, которые страну свою называют Жмудь, а себя жмогусами»|скарочана}}}}<ref>Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею // Акты Упитского гродского суда. — Вильна, 1899. [https://books.google.by/books?id=XeYDAAAAYAAJ&pg=PR29&dq=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjx1Yv_n8jzAhWIhv0HHVNpC7sQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&f=false С. XXIX].</ref>. * Беларускі пісьменьнік і мовазнаўца [[Максім Гарэцкі]] засьведчыў у сваім рамане «На імпэрыялістычнай вайне» (1925 год) называньне жамойтаў (летувісаў) «жмудзінамі» і «жмудзякамі», але часьцей — «жмогусамі»{{Заўвага|«''Чы пан ест поляк? — спытаўся ў мяне крамнік, мусіць, абпалячаны жмогус, калі я купляў у яго паперу і гаварыў зь ім па-беларуску. <…> Потым нешта з адчаем гаворыць па-жмудзінску. — Што яна кажа? — пытаемся. — Кажа: ізноў прыйдуць немцы. Дурная баба! — тлумачыць старэнькі жмогус з голенымі вусамі <…> …яблыкас (гэтае слова стварыў «па-жмудзінску» сам) <…> Не разумеюць маёй мовы жмудзячкі''»<ref>[[Максім Гарэцкі]], [https://knihi.com/Maksim_Harecki/Na_impieryjalistycnaj_vajnie.html На імперыялістычнай вайне], [[Беларуская Палічка]]</ref>}}. == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} [[Катэгорыя:Гісторыя Летувы]] [[Катэгорыя:Летувіская мова]] 3786ea3e9x6wcowz9unc0jjrd8gg5ts 2329522 2329521 2022-07-23T15:20:30Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Назва */ стыль wikitext text/x-wiki '''Жмогусы''' ({{мова-lt|žmogus|скарочана}} у адзіночным ліку, {{мова-lt|žmonių|скарочана}} — у множным) — гістарычнае найменьне і саманазва [[жамойты|жамойтаў]] (пазьней [[летувісы|летувісаў]]). == Назва == З сучаснай летувіскай мовы слова ''žmogus'' перакладаецца на [[Беларуская мова|беларускую]] як «чалавек» (адпаведна, ''žmonių'' — гэта «людзі»). Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ян Патоцкі||pl|Jan Potocki (1761–1815)}} ў сваёй працы «Працяг дасьледаваньня Сарматыі» ({{мова-fr|«Suite des Recherches sur la Sarmatie»|скарочана}}), выдадзенай у 1793 годзе, сьцьвярджаў сапраўднай назвай [[Жамойць|Жамойці]] форму ''Zmodz''{{Заўвага|Гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на тое, што старажытная (прынамсі за часамі вялікага князя [[Вітаўт]]а) саманазва Жамойці і жамойтаў магла не адпавядаць сучасным летувіскім формам ''Žemaitija'' і ''Žemaičiai''<ref name="Urban-2001-105">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 105.</ref>}}, якую выводзіў з слова ''zmogus'', «''што на мове гэтай краіны азначае чалавека''»<ref>Potocki J. Suite des Recherches sur la Sarmatie. L. 5. — Varsovie, 1792. P. 3.</ref>. У 1827 годзе расейска-нямецкі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||be|Пётр Іванавіч Кёпен}}, адзначаючы папулярную ўжо ў той час этымалёгію Жамойці ад летувіскай назвы нізіны{{Заўвага|Увогуле, традыцыя выводзіць этымалёгію Жамойці ад летувіскай назвы нізіны ўзыходзіць да ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году нямецкаму імпэратару, а асаблівую папулярнасьць гэтая вэрсія набыла па публікацыі адпаведнага ліста пруска-нямецкім гісторыкам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яганэс Фогт|Яганэсам Фогтам|ru|Фохт, Иоганнес}} у 1830 годзе. Аднак гісторыкі [[Вацлаў Пануцэвіч]], [[Павал Урбан]] і [[Аляксандар Краўцэвіч]] зьвяртаюць увагу на тое, што гэты ліст ёсьць дыпляматычным дакумэнтам, створаным дзеля дасягненьня канкрэтных палітычных мэтаў — давесьці законныя правы на тэрыторыю Жамойці, уважаючы яе за складовую частку Літоўскага гаспадарства. Таму ён ня можа лічыцца сьведчаньнем незацікаўленага назіральніка<ref name="Panucevic-2014-287">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 287.</ref>. Пагатоў, у ім зьмяшчаюцца сьцьверджаньні, якія не адпавядаюць праўдзе<ref name="Urban-2001-22-27">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 22—27.</ref> і, з усяго відаць, зьявіліся зь сьвядомай волі аўтара дакумэнта<ref>{{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)|к}} С. 143.</ref>. Тым часам менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зьвяртае ўвагу на тое, што гэты ліст ёсьць напраўду чарговым сьведчаньнем таго, што Вітаўт [[Ліцьвіны#Літоўская мова|называў «літоўскай» беларускую мову]]: сама назва Жамойці, трансьлітараваная з вуснай мовы Вітаўта, запісваецца ў чыста славянскай форме (''Szomoyth''), а пададзеныя ў лісьце словы пра адзін народ і адну мову Літвы і Жамойці азначалі, што ў Жамойці жыло нямала ліцьвінаў, які складалі амаль усю шляхту Жамойці, і супольнай мовай шляхты Літвы і Жамойці была беларуская (тагачасная літоўская) мова; беспасярэднім сьведчаньнем гэтага ёсьць ужыты Вітаўтам у тым жа лісьце выраз «''ловы, у народнай мове менаваныя „гайны“''» ({{мова-la|indagines, alias in vulgari hayn|скарочана}}). Пра тую ж літоўскую мову сьведчыў у 1517 годзе [[Сігізмунд Гербэрштэйн]], пішучы, што ліцьвіны дасылаюць у Жамойць ураднікаў, якіх ліцьвіны «''ў сваёй мове''» называюць «староста» (''Starosta'')<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 208.</ref>}} (а таксама спробу патлумачыць назву [[Літва|Літвы]] ад {{мова-lv|leijsch, leija|скарочана}} 'нізкі'), зьвяртаў увагу на магчымую повязь назвы Жамойці зь летувіскім словам ''žmogus''{{Заўвага|{{мова-ru|«Но не должно ли обратить в сем случае внимание и на то, что по-литовски Žmogus значит человека?»|скарочана}}}}<ref>Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. [https://books.google.by/books?id=6FdcAAAAcAAJ&pg=PA5&dq=%D0%B2%D1%8A+%D1%81%D0%B5%D0%BC%D1%8A+%D1%81%D0%BB%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%A3+%D0%BF%D0%BE+%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8+Zmogus&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjC9Kzphuz1AhUkQ_EDHYkhApoQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%D0%B2%D1%8A%20%D1%81%D0%B5%D0%BC%D1%8A%20%D1%81%D0%BB%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%A3%20%D0%BF%D0%BE%20%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%20Zmogus&f=false 6].</ref>. Беспасярэдняя повязь назвы Жамойці і яе [[Лацінская мова|лацінскай]] формы ''Samogitia'' зь летувіскай саманазвай «жмогусы» (формы ''жамогусы'', ''жамогі'', ''жамодзі'', ''сямогі'', ''сямодзі'') сьцьвярджалася ў публікацыі 1854 году, дзе гэтыя назвы параўноўваліся з ''Suomi'' ([[Фінляндыя]], 'свая зямля') і ''suomalainen'' ([[фіны|фін]], 'чалавек сваёй зямлі')<ref name="BDT-1854">Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&pg=RA3-PA71-IA7&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 28—29].</ref>. Як паказвае беларускі гісторык [[Вацлаў Пануцэвіч]], у аснове назвы Жамойці ляжыць летувіскае слова ''žemė'', якое значыць «краіна, зямля, заселеная адным племем», што адпавядае [[Фіна-вугорскія мовы|фінскаму]] паняцьцю ''ma'' (''Suo-ma'', ''Pier-ma'', ''Kastro-ma'' ды іншым)<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 279.</ref>. Сваім парадкам, глыбейшымі адпаведнікамі назвы жамойтаў (жамойці) выступаюць паняцьці «краёўцы», «тутэйшыя»<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 169.</ref>. [[Этымалёгія|Этымалягічная]] повязь паміж ''žemė'', жмогусамі (саманазвай жамойцкіх сялянаў, «земцаў») і Жамойцю (Жмудзю) сьцьвярджалася яшчэ ў выданьні 1879 году<ref>Русский вестник. Т. 142, 1879. [https://books.google.by/books?id=pQbZ4ID_choC&pg=PA750&dq=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjW0ZyMvYP5AhVN8rsIHS0hD-EQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&f=false С. 750].</ref>. Сучаснае летувіскае ''žmogus'' лінгвісты выводзяць ад старажытнай формы ''žmuõ''<ref>The Journal of Indo-European Studies. 1995. [https://books.google.by/books?id=cqUYAAAAYAAJ&q=but+plur+.+%C5%BEmon%C4%97s+,+etc.&dq=but+plur+.+%C5%BEmon%C4%97s+,+etc.&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiKgtXs_rL4AhUXgP0HHdQ9BHwQ6AF6BAgKEAI P. 179].</ref> (''žmu''<ref>Трусман Ю. Ю. Этимология местных названий Витебской губернии. — Ревель, 1897. [https://books.google.by/books?id=_HhJAAAAYAAJ&pg=PA65&dq=%C5%BEmu+%C5%BEmogus&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjl8a3N_LL4AhXNiv0HHWo2DtEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=%C5%BEmu%20%C5%BEmogus&f=false С. 65].</ref><ref>Meillet A. Le nom d’homme // Linguistique historique et linguistique générale. — Paris, 1921. [https://jjda.ie/main/JJDA/f/FF/fnbs/n53all.htm P. 272].</ref>). Сярод іншага, яшчэ чэскі гісторык і этнограф [[Павал Ёзэф Шафарык|Павал Шафарык]] зьвяртаў увагу на тое, што роднасныя жамойтам [[латышы]] гістарычна называлі Жамойць «''Smuddu''» або «''Smuhdschu-semme''»<ref>Шафарик П. И. Славянския древности. Т. 1, кн. 1. — Москва, 1837. [https://books.google.by/books?id=vnJBAAAAYAAJ&pg=RA1-PA231&dq=Smuddu&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjBk9SIpY_5AhXPtqQKHbHwDq0Q6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=Smuddu&f=false С. 231].</ref>{{Заўвага|Паводле слоўніка [[Курляндыя|курляндзка]]-нямецкага лінгвіста {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Штэндэр|Фрыдрыха Штэндэра|en|Gotthard Friedrich Stender}}, надрукаванага ў 1789 годзе, латышы ўжывалі да жамойтаў прыметнікі ''Smuddu'', ''Smudschu'', ''Smuhdschu'' ({{мова-lv|Smuddu/Smudschu semme|скарочана}} — Жамойцкая зямля, Жамойць<ref>Stenders G. F. Lettisches Lexikon. T. 1. — Jelgava, 1789. [https://books.google.by/books?id=XzJ9lv-7NUMC&pg=PA280&lpg=PA280&dq=Smuhdschu+walloda&source=bl&ots=ekL0XE71m0&sig=ACfU3U0f8GWUN1AcK54fWB6E80Rd8Tr7Sw&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwidgOaWsu31AhV1lIkEHQLHCx0Q6AF6BAgCEAM#v=snippet&q=smuddu&f=false S. 378].</ref>, {{мова-lv|Smuhdschu walloda|скарочана}} — жамойцкая мова<ref>Stenders G. F. Lettisches Lexikon. T. 1. — Jelgava, 1789. [https://books.google.by/books?id=XzJ9lv-7NUMC&pg=PA280&lpg=PA280&dq=Smuhdschu+walloda&source=bl&ots=ekL0XE71m0&sig=ACfU3U0f8GWUN1AcK54fWB6E80Rd8Tr7Sw&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwidgOaWsu31AhV1lIkEHQLHCx0Q6AF6BAgCEAM#v=onepage&q=Smuhdschu%20walloda&f=false S. 280].</ref>)}}. == Гістарычныя сьведчаньні == * У 1793 годзе нямецкі філёзаф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Эрых Бістэр||en|Johann Erich Biester}} надрукаваў у часопісе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Berlinische Monatsschrift||en|Berlinische Monatsschrift}} артыкул «Пра [[Цыганы|цыганоў]]; асабліва ў Каралеўстве Прусіі» ({{мова-de|«Über die Zigeuner; besonders im Königreich Preußen»|скарочана}}), дзе засьведчыў, што [[Прускія летувісы|прускі летувіс]] выкарыстоўвае саманазву ''jmonus'' — каб адрозьніць сябе ад немца, якога называе ''Wokjetis''. Але разам з тым, заявіў, што прускі летувіс выкарыстоўвае і іншую саманазву — ''Letuwninkis'' або ''Letuwninkas'' — ад назвы краіны, дзе ён жыве (''Letuwa'' — ад г. зв. «[[Малая Летува|Малой Летувы]]», ранейшай [[Самбія|Самляндыі]]), дадаўшы, што хоць «''жыхары польскага Вялікага Княства Літоўскага напраўду называюцца жамойтамі, нізоўцамі, але прусы звычайна і амаль пагардліва называюць іх гудамі»{{Заўвага|{{мова-de|«Will der Littauer sich nehmlich von einem Deutschen unterscheiden, so nennt er sich jmonus, einen Mienschen, und jenen Wokjetis, einen Auslander, Barbaren. Sonst aber heißt der Preussische Littauer, und nennt sich selbst, Letuwninkis oder Letuwninkas: von dem Lande welches er bewohnt, Letuwa Littauern. Die Einwohner im Polnischen Großherzogthum Littauen heißen eigentlich Jemaitschei, Niedrunger; ​allein die Preussischen nennen sie, gewöhnlich und fast verächtlich, Guddai: welches Wort, Ostermeiern zufolge, höchstwahrs scheinlich durch Gothen übersetzt werden muß»|скарочана}}}}<ref>Berlinische Monatsschrift. Band 21, 1793. [https://books.google.by/books?id=v0goAAAAYAAJ&pg=PA368&dq=Letuwninkas&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiwtrD5-t71AhVj7rsIHQDVAZE4ChDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=Letuwninkas&f=false S. 368].</ref>. * У 1854 годзе на старонках прыватнага расейскага часопісу «{{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}», які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і ўсходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}, зьявілася крытыка штучнага пашырэньня з боку тагачаснай афіцыйнай расейскай навукі назвы [[Ліцьвіны|літва]] на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «[[аўкштайты]]» — жыхары этнаграфічнай «[[Аўкштота|Аўкштайціі]]»<ref name="BDT-1854"/>: {| |- | {{пачатак цытаты}} Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romеі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо жмогус значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала. {{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}} {{канец цытаты}} |} * Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. * Выдадзеныя ў 1861 годзе «Матэрыялы для геаграфіі і статыстыкі Расеі, сабраныя афіцэрамі Генэральнага штабу» засьведчылі, што летувісы [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]] ўсё яшчэ называлі сябе жмогусамі: «''Цыганы… на сваёй гаворцы называюць сябе Romma, па-індыйску значыць муж. Напаўдзікія народы ўвогуле называюць сябе народам; у гэтай назьве заўсёды праглядаецца пагарда і непавага да іншых нацыянальнасьцяў. Гэтак летувіс дагэтуль называе сябе жмогус — чалавек''»<ref>Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Виленская губерния. — СПб., 1861. [https://books.google.by/books?id=e7dNDpREqPcC&pg=PA302&dq=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjW0ZyMvYP5AhVN8rsIHS0hD-EQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&f=false С. 302].</ref>. * У трэцім томе часопісу «Вестник Западной России» ([[Вільня]], 1866 год) зазначалася, што жмогусамі сябе называюць жамойты ({{мова-ru|«Жмогус — человек, так называют себя жмудины»|скарочана}})<ref>Вестник Западной России. Т. 3, кн. 4. — Вильна, 1866. [https://books.google.by/books?id=bpMZAAAAYAAJ&pg=RA5-PA159&dq=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwisz63OxIP5AhVB8LsIHZBtDog4ChDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&f=false С. 159].</ref>. * У 1882 годзе нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Адальбэрт Бэцэнбэргер||en|Adalbert Bezzenberger}}, які лічыцца заснавальнікам [[Балтыйскія мовы|балтыйскай]] філялёгіі, пакінуў сьведчаньне, што на той час летувісы ў [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] лічылі прускіх летувісаў жамойтамі, а іх мову — жамойцкай, прытым самі прускія летувісы працягвалі называць жамойтамі ўсіх расейскіх летувісаў{{Заўвага|{{мова-de|«Der gemeine russische Litauer aber versteht unter Žemaiten alle diejenigen seiner landsleute, welche über seinen horizont hinaus nach westen wohnen. So erklärte zum biespiel ein Litauer, mit dem ich mich in [[Біржы|Birsen]] über seine muttersprache unterhielt, das preussische süd-Litauisch, das ich damals sprach, für žemaitisch. Umgekehrt nenuen die preussischen Litauer alle jenseits der grenze wohnenden Litauer „Žemaiten“»|скарочана}}}}<ref>Bezzenberger A. Litauische Forschungen: Beiträge zur Kenntniss der Sprache und des Volkstumes der Litauer. — Göttingen, 1882. [https://books.google.by/books?id=PpMWAAAAYAAJ&pg=PA38&dq=Die+preussischen+Litauer+sch%C3%A4tzen+die+%C5%BDemaiten+gering+,+die+%C5%BEemaitische+sprache+gilt+ihnen+f%C3%BCr+unfein+und+in+folge+dessen+r%C3%BCmpfen+die+s%C3%BCdlicher&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjE3eKd-5z1AhXc7rsIHeFmAeUQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=Die%20preussischen%20Litauer%20sch%C3%A4tzen%20die%20%C5%BDemaiten%20gering%20%2C%20die%20%C5%BEemaitische%20sprache%20gilt%20ihnen%20f%C3%BCr%20unfein%20und%20in%20folge%20dessen%20r%C3%BCmpfen%20die%20s%C3%BCdlicher&f=false S. 38].</ref>. А ў 1887 годзе ён засьведчыў шырокае бытаваньне сярод прускіх летувісаў саманазвы ''žmogus'' (жмогус), у тым ліку дзеля адрозьненьня летувісаў ад іншых нацыянальнасьцяў{{Заўвага|{{мова-de|«Interessant ist es daß der liebe Gott als žmogus bezeichnet wird, denn so nennt der Litauer nur seinesgleichen; sieht er einen Geistlichen, irgend einen Deutschen, einen Juden heranfahren, so sagt er kunigs — Wókëtis — Żýds atwažiūje; sagt er žmogus atważiữje so ist der Nahende zweifellos ein Litauer»|скарочана}}}}<ref>Mitteilungen der Litauischen literarischen Gesellschaft. Band 2. — Heidelberg, 1887. [https://books.google.by/books?id=3NdLAAAAYAAJ&pg=PA34&dq=%C5%BEmogus+nennt&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjWk9Pop9_1AhXvif0HHQIwDDoQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=%C5%BEmogus%20nennt&f=false S. 34].</ref>. * У 1890 годзе бытаваньне назвы «жмогусы» ({{мова-pl|żmogusi|скарочана}}) на беларуска-польска-летувіскім этнічным памежжы засьведчыў [[Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага і іншых славянскіх краёў]]<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|11к}} [https://books.google.by/books?id=Uk1WHatAL34C&pg=PA619&dq=zmogus+cz%C5%82owiek&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi6w6_kyIP5AhVm_bsIHTFGDLI4ChDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=zmogus%20cz%C5%82owiek&f=false S. 619].</ref>. * У томе 26 навуковага выданьня «Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею», выдадзеным у 1899 годзе, у прадмове зьмяшчаўся агляд аўтарам [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]], якая займала тады тэрыторыю сучаснай [[Летува|Летувы]] на поўнач ад [[Коўна|Коўны]]: «''Ковенская губэрня ўся амаль заселеная карэннымі літоўцамі, якія край свой называюць [[Жамойць]], а сябе жмогусамі''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Ковенская губерния вся почти сплошь заселена коренными литовцами, которые страну свою называют Жмудь, а себя жмогусами»|скарочана}}}}<ref>Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею // Акты Упитского гродского суда. — Вильна, 1899. [https://books.google.by/books?id=XeYDAAAAYAAJ&pg=PR29&dq=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjx1Yv_n8jzAhWIhv0HHVNpC7sQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&f=false С. XXIX].</ref>. * Беларускі пісьменьнік і мовазнаўца [[Максім Гарэцкі]] засьведчыў у сваім рамане «На імпэрыялістычнай вайне» (1925 год) называньне жамойтаў (летувісаў) «жмудзінамі» і «жмудзякамі», але часьцей — «жмогусамі»{{Заўвага|«''Чы пан ест поляк? — спытаўся ў мяне крамнік, мусіць, абпалячаны жмогус, калі я купляў у яго паперу і гаварыў зь ім па-беларуску. <…> Потым нешта з адчаем гаворыць па-жмудзінску. — Што яна кажа? — пытаемся. — Кажа: ізноў прыйдуць немцы. Дурная баба! — тлумачыць старэнькі жмогус з голенымі вусамі <…> …яблыкас (гэтае слова стварыў «па-жмудзінску» сам) <…> Не разумеюць маёй мовы жмудзячкі''»<ref>[[Максім Гарэцкі]], [https://knihi.com/Maksim_Harecki/Na_impieryjalistycnaj_vajnie.html На імперыялістычнай вайне], [[Беларуская Палічка]]</ref>}}. == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} [[Катэгорыя:Гісторыя Летувы]] [[Катэгорыя:Летувіская мова]] kmx5k71h82zy2x4w8ainnfw8jwoylkx 2329567 2329522 2022-07-23T21:38:54Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Назва */ + wikitext text/x-wiki '''Жмогусы''' ({{мова-lt|žmogus|скарочана}} у адзіночным ліку, {{мова-lt|žmonių|скарочана}} — у множным) — гістарычнае найменьне і саманазва [[жамойты|жамойтаў]] (пазьней [[летувісы|летувісаў]]). == Назва == З сучаснай летувіскай мовы слова ''žmogus'' перакладаецца на [[Беларуская мова|беларускую]] як «чалавек» (адпаведна, ''žmonių'' — гэта «людзі»). Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ян Патоцкі||pl|Jan Potocki (1761–1815)}} ў сваёй працы «Працяг дасьледаваньня Сарматыі» ({{мова-fr|«Suite des Recherches sur la Sarmatie»|скарочана}}), выдадзенай у 1793 годзе, сьцьвярджаў сапраўднай назвай [[Жамойць|Жамойці]] форму ''Zmodz''{{Заўвага|Гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на тое, што старажытная (прынамсі за часамі вялікага князя [[Вітаўт]]а) саманазва Жамойці і жамойтаў магла не адпавядаць сучасным летувіскім формам ''Žemaitija'' і ''Žemaičiai''<ref name="Urban-2001-105">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 105.</ref>}}, якую выводзіў з слова ''zmogus'', «''што на мове гэтай краіны азначае чалавека''»<ref>Potocki J. Suite des Recherches sur la Sarmatie. L. 5. — Varsovie, 1792. P. 3.</ref>. У 1827 годзе расейска-нямецкі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||be|Пётр Іванавіч Кёпен}}, адзначаючы папулярную ўжо ў той час этымалёгію Жамойці ад летувіскай назвы нізіны{{Заўвага|Увогуле, традыцыя выводзіць этымалёгію Жамойці ад летувіскай назвы нізіны ўзыходзіць да ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году нямецкаму імпэратару, а асаблівую папулярнасьць гэтая вэрсія набыла па публікацыі адпаведнага ліста пруска-нямецкім гісторыкам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яганэс Фогт|Яганэсам Фогтам|ru|Фохт, Иоганнес}} у 1830 годзе. Аднак гісторыкі [[Вацлаў Пануцэвіч]], [[Павал Урбан]] і [[Аляксандар Краўцэвіч]] зьвяртаюць увагу на тое, што гэты ліст ёсьць дыпляматычным дакумэнтам, створаным дзеля дасягненьня канкрэтных палітычных мэтаў — давесьці законныя правы на тэрыторыю Жамойці, уважаючы яе за складовую частку Літоўскага гаспадарства. Таму ён ня можа лічыцца сьведчаньнем незацікаўленага назіральніка<ref name="Panucevic-2014-287">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 287.</ref>. Пагатоў, у ім зьмяшчаюцца сьцьверджаньні, якія не адпавядаюць праўдзе<ref name="Urban-2001-22-27">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 22—27.</ref> і, з усяго відаць, зьявіліся зь сьвядомай волі аўтара дакумэнта<ref>{{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)|к}} С. 143.</ref>. Тым часам менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зьвяртае ўвагу на тое, што гэты ліст ёсьць напраўду чарговым сьведчаньнем таго, што Вітаўт [[Ліцьвіны#Літоўская мова|называў «літоўскай» беларускую мову]]: сама назва Жамойці, трансьлітараваная з вуснай мовы Вітаўта, запісваецца ў чыста славянскай форме (''Szomoyth''), а пададзеныя ў лісьце словы пра адзін народ і адну мову Літвы і Жамойці азначалі, што ў Жамойці жыло нямала ліцьвінаў, які складалі амаль усю шляхту Жамойці, і супольнай мовай шляхты Літвы і Жамойці была беларуская (тагачасная літоўская) мова; беспасярэднім сьведчаньнем гэтага ёсьць ужыты Вітаўтам у тым жа лісьце выраз «''ловы, у народнай мове менаваныя „гайны“''» ({{мова-la|indagines, alias in vulgari hayn|скарочана}}). Пра тую ж літоўскую мову сьведчыў у 1517 годзе [[Сігізмунд Гербэрштэйн]], пішучы, што ліцьвіны дасылаюць у Жамойць ураднікаў, якіх ліцьвіны «''ў сваёй мове''» называюць «староста» (''Starosta'')<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 208.</ref>}} (а таксама спробу патлумачыць назву [[Літва|Літвы]] ад {{мова-lv|leijsch, leija|скарочана}} 'нізкі'), зьвяртаў увагу на магчымую повязь назвы Жамойці зь летувіскім словам ''žmogus''{{Заўвага|{{мова-ru|«Но не должно ли обратить в сем случае внимание и на то, что по-литовски Žmogus значит человека?»|скарочана}}}}<ref>Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. [https://books.google.by/books?id=6FdcAAAAcAAJ&pg=PA5&dq=%D0%B2%D1%8A+%D1%81%D0%B5%D0%BC%D1%8A+%D1%81%D0%BB%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%A3+%D0%BF%D0%BE+%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8+Zmogus&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjC9Kzphuz1AhUkQ_EDHYkhApoQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%D0%B2%D1%8A%20%D1%81%D0%B5%D0%BC%D1%8A%20%D1%81%D0%BB%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%A3%20%D0%BF%D0%BE%20%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%20Zmogus&f=false 6].</ref>. Беспасярэдняя повязь назвы Жамойці і яе [[Лацінская мова|лацінскай]] формы ''Samogitia'' зь летувіскай саманазвай «жмогусы» (формы ''жамогусы'', ''жамогі'', ''жамодзі'', ''сямогі'', ''сямодзі'') сьцьвярджалася ў публікацыі 1854 году, дзе гэтыя назвы параўноўваліся з ''Suomi'' ([[Фінляндыя]], 'свая зямля') і ''suomalainen'' ([[фіны|фін]], 'чалавек сваёй зямлі')<ref name="BDT-1854">Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&pg=RA3-PA71-IA7&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 28—29].</ref>. Як паказвае беларускі гісторык [[Вацлаў Пануцэвіч]], у аснове назвы Жамойці ляжыць летувіскае слова ''žemė'', якое значыць «краіна, зямля, заселеная адным племем», што адпавядае [[Фіна-вугорскія мовы|фінскаму]] паняцьцю ''ma'' (''Suo-ma'', ''Pier-ma'', ''Kastro-ma'' ды іншым)<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 279.</ref>. Сваім парадкам, глыбейшымі адпаведнікамі назвы жамойтаў (жамойці) выступаюць паняцьці «краёўцы», «тутэйшыя»<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 169.</ref>. [[Этымалёгія|Этымалягічная]] повязь паміж ''žemė'', жмогусамі (саманазвай жамойцкіх сялянаў, «земцаў») і Жамойцю (Жмудзю) сьцьвярджалася яшчэ ў выданьні 1879 году<ref>Русский вестник. Т. 142, 1879. [https://books.google.by/books?id=pQbZ4ID_choC&pg=PA750&dq=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjW0ZyMvYP5AhVN8rsIHS0hD-EQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&f=false С. 750].</ref>. Сучаснае летувіскае ''žmogus'' лінгвісты выводзяць ад старажытнай формы ''žmuõ''<ref>The Journal of Indo-European Studies. 1995. [https://books.google.by/books?id=cqUYAAAAYAAJ&q=but+plur+.+%C5%BEmon%C4%97s+,+etc.&dq=but+plur+.+%C5%BEmon%C4%97s+,+etc.&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiKgtXs_rL4AhUXgP0HHdQ9BHwQ6AF6BAgKEAI P. 179].</ref> (''žmu''<ref>Трусман Ю. Ю. Этимология местных названий Витебской губернии. — Ревель, 1897. [https://books.google.by/books?id=_HhJAAAAYAAJ&pg=PA65&dq=%C5%BEmu+%C5%BEmogus&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjl8a3N_LL4AhXNiv0HHWo2DtEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=%C5%BEmu%20%C5%BEmogus&f=false С. 65].</ref><ref>Meillet A. Le nom d’homme // Linguistique historique et linguistique générale. — Paris, 1921. [https://jjda.ie/main/JJDA/f/FF/fnbs/n53all.htm P. 272].</ref>). Сярод іншага, яшчэ чэскі гісторык і этнограф [[Павал Ёзэф Шафарык|Павал Шафарык]] зьвяртаў увагу на тое, што роднасныя жамойтам [[латышы]] гістарычна называлі Жамойць «''Smuddu''» або «''Smuhdschu-semme''»<ref>Шафарик П. И. Славянския древности. Т. 1, кн. 1. — Москва, 1837. [https://books.google.by/books?id=vnJBAAAAYAAJ&pg=RA1-PA231&dq=Smuddu&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjBk9SIpY_5AhXPtqQKHbHwDq0Q6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=Smuddu&f=false С. 231].</ref>{{Заўвага|Паводле слоўніка [[Курляндыя|курляндзка]]-нямецкага лінгвіста {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Штэндэр|Фрыдрыха Штэндэра|en|Gotthard Friedrich Stender}}, надрукаванага ў 1789 годзе, латышы ўжывалі да жамойтаў прыметнікі ''Smuddu'', ''Smudschu'', ''Smuhdschu'' ({{мова-lv|Smuddu/Smudschu semme|скарочана}} — Жамойцкая зямля, Жамойць<ref>Stenders G. F. Lettisches Lexikon. T. 1. — Jelgava, 1789. [https://books.google.by/books?id=XzJ9lv-7NUMC&pg=PA280&lpg=PA280&dq=Smuhdschu+walloda&source=bl&ots=ekL0XE71m0&sig=ACfU3U0f8GWUN1AcK54fWB6E80Rd8Tr7Sw&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwidgOaWsu31AhV1lIkEHQLHCx0Q6AF6BAgCEAM#v=snippet&q=smuddu&f=false S. 378].</ref>, {{мова-lv|Smuhdschu walloda|скарочана}} — жамойцкая мова<ref>Stenders G. F. Lettisches Lexikon. T. 1. — Jelgava, 1789. [https://books.google.by/books?id=XzJ9lv-7NUMC&pg=PA280&lpg=PA280&dq=Smuhdschu+walloda&source=bl&ots=ekL0XE71m0&sig=ACfU3U0f8GWUN1AcK54fWB6E80Rd8Tr7Sw&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwidgOaWsu31AhV1lIkEHQLHCx0Q6AF6BAgCEAM#v=onepage&q=Smuhdschu%20walloda&f=false S. 280].</ref>)}}. Таксама ў беларускіх гаворках захавалася слова «жмодзь» — 'саранча, навала' («''ек та жмодзь: і свое поедзяць і нашэ покрадуць''»{{Заўвага|Запісана ў [[Столінскі раён|Столінскім раёне]] пра вялікую колькасьць малых пражэрлівых істот}}<ref>Слоўнік беларускіх народных параўнанняў. — {{Менск (Мінск)}}: Беларуская навука, 2011. С. 152.</ref>), якое паводле Этымалягічнага слоўніка беларускай мовы [[НАН Беларусі]], відаць, ёсьць пераасэнсаваньнем старой назвы групы плямёнаў (жамойць), вядомым і ў іншых выпадках (напрыклад, [[барбары]])<ref>{{Літаратура/ЭСБМ|3к}} С. 231.</ref>. == Гістарычныя сьведчаньні == * У 1793 годзе нямецкі філёзаф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Эрых Бістэр||en|Johann Erich Biester}} надрукаваў у часопісе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Berlinische Monatsschrift||en|Berlinische Monatsschrift}} артыкул «Пра [[Цыганы|цыганоў]]; асабліва ў Каралеўстве Прусіі» ({{мова-de|«Über die Zigeuner; besonders im Königreich Preußen»|скарочана}}), дзе засьведчыў, што [[Прускія летувісы|прускі летувіс]] выкарыстоўвае саманазву ''jmonus'' — каб адрозьніць сябе ад немца, якога называе ''Wokjetis''. Але разам з тым, заявіў, што прускі летувіс выкарыстоўвае і іншую саманазву — ''Letuwninkis'' або ''Letuwninkas'' — ад назвы краіны, дзе ён жыве (''Letuwa'' — ад г. зв. «[[Малая Летува|Малой Летувы]]», ранейшай [[Самбія|Самляндыі]]), дадаўшы, што хоць «''жыхары польскага Вялікага Княства Літоўскага напраўду называюцца жамойтамі, нізоўцамі, але прусы звычайна і амаль пагардліва называюць іх гудамі»{{Заўвага|{{мова-de|«Will der Littauer sich nehmlich von einem Deutschen unterscheiden, so nennt er sich jmonus, einen Mienschen, und jenen Wokjetis, einen Auslander, Barbaren. Sonst aber heißt der Preussische Littauer, und nennt sich selbst, Letuwninkis oder Letuwninkas: von dem Lande welches er bewohnt, Letuwa Littauern. Die Einwohner im Polnischen Großherzogthum Littauen heißen eigentlich Jemaitschei, Niedrunger; ​allein die Preussischen nennen sie, gewöhnlich und fast verächtlich, Guddai: welches Wort, Ostermeiern zufolge, höchstwahrs scheinlich durch Gothen übersetzt werden muß»|скарочана}}}}<ref>Berlinische Monatsschrift. Band 21, 1793. [https://books.google.by/books?id=v0goAAAAYAAJ&pg=PA368&dq=Letuwninkas&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiwtrD5-t71AhVj7rsIHQDVAZE4ChDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=Letuwninkas&f=false S. 368].</ref>. * У 1854 годзе на старонках прыватнага расейскага часопісу «{{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}», які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і ўсходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}, зьявілася крытыка штучнага пашырэньня з боку тагачаснай афіцыйнай расейскай навукі назвы [[Ліцьвіны|літва]] на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «[[аўкштайты]]» — жыхары этнаграфічнай «[[Аўкштота|Аўкштайціі]]»<ref name="BDT-1854"/>: {| |- | {{пачатак цытаты}} Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romеі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо жмогус значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала. {{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}} {{канец цытаты}} |} * Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. * Выдадзеныя ў 1861 годзе «Матэрыялы для геаграфіі і статыстыкі Расеі, сабраныя афіцэрамі Генэральнага штабу» засьведчылі, што летувісы [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]] ўсё яшчэ называлі сябе жмогусамі: «''Цыганы… на сваёй гаворцы называюць сябе Romma, па-індыйску значыць муж. Напаўдзікія народы ўвогуле называюць сябе народам; у гэтай назьве заўсёды праглядаецца пагарда і непавага да іншых нацыянальнасьцяў. Гэтак летувіс дагэтуль называе сябе жмогус — чалавек''»<ref>Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Виленская губерния. — СПб., 1861. [https://books.google.by/books?id=e7dNDpREqPcC&pg=PA302&dq=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjW0ZyMvYP5AhVN8rsIHS0hD-EQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&f=false С. 302].</ref>. * У трэцім томе часопісу «Вестник Западной России» ([[Вільня]], 1866 год) зазначалася, што жмогусамі сябе называюць жамойты ({{мова-ru|«Жмогус — человек, так называют себя жмудины»|скарочана}})<ref>Вестник Западной России. Т. 3, кн. 4. — Вильна, 1866. [https://books.google.by/books?id=bpMZAAAAYAAJ&pg=RA5-PA159&dq=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwisz63OxIP5AhVB8LsIHZBtDog4ChDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&f=false С. 159].</ref>. * У 1882 годзе нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Адальбэрт Бэцэнбэргер||en|Adalbert Bezzenberger}}, які лічыцца заснавальнікам [[Балтыйскія мовы|балтыйскай]] філялёгіі, пакінуў сьведчаньне, што на той час летувісы ў [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] лічылі прускіх летувісаў жамойтамі, а іх мову — жамойцкай, прытым самі прускія летувісы працягвалі называць жамойтамі ўсіх расейскіх летувісаў{{Заўвага|{{мова-de|«Der gemeine russische Litauer aber versteht unter Žemaiten alle diejenigen seiner landsleute, welche über seinen horizont hinaus nach westen wohnen. So erklärte zum biespiel ein Litauer, mit dem ich mich in [[Біржы|Birsen]] über seine muttersprache unterhielt, das preussische süd-Litauisch, das ich damals sprach, für žemaitisch. Umgekehrt nenuen die preussischen Litauer alle jenseits der grenze wohnenden Litauer „Žemaiten“»|скарочана}}}}<ref>Bezzenberger A. Litauische Forschungen: Beiträge zur Kenntniss der Sprache und des Volkstumes der Litauer. — Göttingen, 1882. [https://books.google.by/books?id=PpMWAAAAYAAJ&pg=PA38&dq=Die+preussischen+Litauer+sch%C3%A4tzen+die+%C5%BDemaiten+gering+,+die+%C5%BEemaitische+sprache+gilt+ihnen+f%C3%BCr+unfein+und+in+folge+dessen+r%C3%BCmpfen+die+s%C3%BCdlicher&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjE3eKd-5z1AhXc7rsIHeFmAeUQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=Die%20preussischen%20Litauer%20sch%C3%A4tzen%20die%20%C5%BDemaiten%20gering%20%2C%20die%20%C5%BEemaitische%20sprache%20gilt%20ihnen%20f%C3%BCr%20unfein%20und%20in%20folge%20dessen%20r%C3%BCmpfen%20die%20s%C3%BCdlicher&f=false S. 38].</ref>. А ў 1887 годзе ён засьведчыў шырокае бытаваньне сярод прускіх летувісаў саманазвы ''žmogus'' (жмогус), у тым ліку дзеля адрозьненьня летувісаў ад іншых нацыянальнасьцяў{{Заўвага|{{мова-de|«Interessant ist es daß der liebe Gott als žmogus bezeichnet wird, denn so nennt der Litauer nur seinesgleichen; sieht er einen Geistlichen, irgend einen Deutschen, einen Juden heranfahren, so sagt er kunigs — Wókëtis — Żýds atwažiūje; sagt er žmogus atważiữje so ist der Nahende zweifellos ein Litauer»|скарочана}}}}<ref>Mitteilungen der Litauischen literarischen Gesellschaft. Band 2. — Heidelberg, 1887. [https://books.google.by/books?id=3NdLAAAAYAAJ&pg=PA34&dq=%C5%BEmogus+nennt&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjWk9Pop9_1AhXvif0HHQIwDDoQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=%C5%BEmogus%20nennt&f=false S. 34].</ref>. * У 1890 годзе бытаваньне назвы «жмогусы» ({{мова-pl|żmogusi|скарочана}}) на беларуска-польска-летувіскім этнічным памежжы засьведчыў [[Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага і іншых славянскіх краёў]]<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|11к}} [https://books.google.by/books?id=Uk1WHatAL34C&pg=PA619&dq=zmogus+cz%C5%82owiek&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi6w6_kyIP5AhVm_bsIHTFGDLI4ChDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=zmogus%20cz%C5%82owiek&f=false S. 619].</ref>. * У томе 26 навуковага выданьня «Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею», выдадзеным у 1899 годзе, у прадмове зьмяшчаўся агляд аўтарам [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]], якая займала тады тэрыторыю сучаснай [[Летува|Летувы]] на поўнач ад [[Коўна|Коўны]]: «''Ковенская губэрня ўся амаль заселеная карэннымі літоўцамі, якія край свой называюць [[Жамойць]], а сябе жмогусамі''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Ковенская губерния вся почти сплошь заселена коренными литовцами, которые страну свою называют Жмудь, а себя жмогусами»|скарочана}}}}<ref>Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею // Акты Упитского гродского суда. — Вильна, 1899. [https://books.google.by/books?id=XeYDAAAAYAAJ&pg=PR29&dq=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjx1Yv_n8jzAhWIhv0HHVNpC7sQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&f=false С. XXIX].</ref>. * Беларускі пісьменьнік і мовазнаўца [[Максім Гарэцкі]] засьведчыў у сваім рамане «На імпэрыялістычнай вайне» (1925 год) называньне жамойтаў (летувісаў) «жмудзінамі» і «жмудзякамі», але часьцей — «жмогусамі»{{Заўвага|«''Чы пан ест поляк? — спытаўся ў мяне крамнік, мусіць, абпалячаны жмогус, калі я купляў у яго паперу і гаварыў зь ім па-беларуску. <…> Потым нешта з адчаем гаворыць па-жмудзінску. — Што яна кажа? — пытаемся. — Кажа: ізноў прыйдуць немцы. Дурная баба! — тлумачыць старэнькі жмогус з голенымі вусамі <…> …яблыкас (гэтае слова стварыў «па-жмудзінску» сам) <…> Не разумеюць маёй мовы жмудзячкі''»<ref>[[Максім Гарэцкі]], [https://knihi.com/Maksim_Harecki/Na_impieryjalistycnaj_vajnie.html На імперыялістычнай вайне], [[Беларуская Палічка]]</ref>}}. == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} [[Катэгорыя:Гісторыя Летувы]] [[Катэгорыя:Летувіская мова]] krb52io94r1ker0rcgbjhadsf7q2vwh 2329594 2329567 2022-07-24T08:34:28Z Kazimier Lachnovič 1079 выява wikitext text/x-wiki '''Жмогусы''' ({{мова-lt|žmogus|скарочана}} у адзіночным ліку, {{мова-lt|žmonių|скарочана}} — у множным) — гістарычнае найменьне і саманазва [[жамойты|жамойтаў]] (пазьней [[летувісы|летувісаў]]). == Назва == [[Файл:Samogitia o Samodzka zemla (V. Coronelli, 1690).jpg|значак|[[Жамойць]] з мапы ВКЛ 1690 году: поруч з лацінскай назвай (''Samogitia'') даецца [[Старабеларуская мова|беларуская]] (''Samodzka zemla'') — на мове [[ліцьвіны|ліцьвінаў]], тым часам для [[Курляндыя|Курляндыі]], дзе панавала нямецкая з паходжаньня і мовы шляхта, на мапе даецца нямецкая назва (''Kurland'')]] З сучаснай летувіскай мовы слова ''žmogus'' перакладаецца на [[Беларуская мова|беларускую]] як «чалавек» (адпаведна, ''žmonių'' — гэта «людзі»). Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ян Патоцкі||pl|Jan Potocki (1761–1815)}} ў сваёй працы «Працяг дасьледаваньня Сарматыі» ({{мова-fr|«Suite des Recherches sur la Sarmatie»|скарочана}}), выдадзенай у 1793 годзе, сьцьвярджаў сапраўднай назвай [[Жамойць|Жамойці]] форму ''Zmodz''{{Заўвага|Гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на тое, што старажытная (прынамсі за часамі вялікага князя [[Вітаўт]]а) саманазва Жамойці і жамойтаў магла не адпавядаць сучасным летувіскім формам ''Žemaitija'' і ''Žemaičiai''<ref name="Urban-2001-105">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 105.</ref>}}, якую выводзіў з слова ''zmogus'', «''што на мове гэтай краіны азначае чалавека''»<ref>Potocki J. Suite des Recherches sur la Sarmatie. L. 5. — Varsovie, 1792. P. 3.</ref>. У 1827 годзе расейска-нямецкі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||be|Пётр Іванавіч Кёпен}}, адзначаючы папулярную ўжо ў той час этымалёгію Жамойці ад летувіскай назвы нізіны{{Заўвага|Увогуле, традыцыя выводзіць этымалёгію Жамойці ад летувіскай назвы нізіны ўзыходзіць да ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году нямецкаму імпэратару, а асаблівую папулярнасьць гэтая вэрсія набыла па публікацыі адпаведнага ліста пруска-нямецкім гісторыкам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яганэс Фогт|Яганэсам Фогтам|ru|Фохт, Иоганнес}} у 1830 годзе. Аднак гісторыкі [[Вацлаў Пануцэвіч]], [[Павал Урбан]] і [[Аляксандар Краўцэвіч]] зьвяртаюць увагу на тое, што гэты ліст ёсьць дыпляматычным дакумэнтам, створаным дзеля дасягненьня канкрэтных палітычных мэтаў — давесьці законныя правы на тэрыторыю Жамойці, уважаючы яе за складовую частку Літоўскага гаспадарства. Таму ён ня можа лічыцца сьведчаньнем незацікаўленага назіральніка<ref name="Panucevic-2014-287">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 287.</ref>. Пагатоў, у ім зьмяшчаюцца сьцьверджаньні, якія не адпавядаюць праўдзе<ref name="Urban-2001-22-27">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 22—27.</ref> і, з усяго відаць, зьявіліся зь сьвядомай волі аўтара дакумэнта<ref>{{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)|к}} С. 143.</ref>. Тым часам менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зьвяртае ўвагу на тое, што гэты ліст ёсьць напраўду чарговым сьведчаньнем таго, што Вітаўт [[Ліцьвіны#Літоўская мова|называў «літоўскай» беларускую мову]]: сама назва Жамойці, трансьлітараваная з вуснай мовы Вітаўта, запісваецца ў чыста славянскай форме (''Szomoyth''), а пададзеныя ў лісьце словы пра адзін народ і адну мову Літвы і Жамойці азначалі, што ў Жамойці жыло нямала ліцьвінаў, які складалі амаль усю шляхту Жамойці, і супольнай мовай шляхты Літвы і Жамойці была беларуская (тагачасная літоўская) мова; беспасярэднім сьведчаньнем гэтага ёсьць ужыты Вітаўтам у тым жа лісьце выраз «''ловы, у народнай мове менаваныя „гайны“''» ({{мова-la|indagines, alias in vulgari hayn|скарочана}}). Пра тую ж літоўскую мову сьведчыў у 1517 годзе [[Сігізмунд Гербэрштэйн]], пішучы, што ліцьвіны дасылаюць у Жамойць ураднікаў, якіх ліцьвіны «''ў сваёй мове''» называюць «староста» (''Starosta'')<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 208.</ref>}} (а таксама спробу патлумачыць назву [[Літва|Літвы]] ад {{мова-lv|leijsch, leija|скарочана}} 'нізкі'), зьвяртаў увагу на магчымую повязь назвы Жамойці зь летувіскім словам ''žmogus''{{Заўвага|{{мова-ru|«Но не должно ли обратить в сем случае внимание и на то, что по-литовски Žmogus значит человека?»|скарочана}}}}<ref>Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. [https://books.google.by/books?id=6FdcAAAAcAAJ&pg=PA5&dq=%D0%B2%D1%8A+%D1%81%D0%B5%D0%BC%D1%8A+%D1%81%D0%BB%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%A3+%D0%BF%D0%BE+%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8+Zmogus&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjC9Kzphuz1AhUkQ_EDHYkhApoQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%D0%B2%D1%8A%20%D1%81%D0%B5%D0%BC%D1%8A%20%D1%81%D0%BB%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%A3%20%D0%BF%D0%BE%20%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%20Zmogus&f=false 6].</ref>. Беспасярэдняя повязь назвы Жамойці і яе [[Лацінская мова|лацінскай]] формы ''Samogitia'' зь летувіскай саманазвай «жмогусы» (формы ''жамогусы'', ''жамогі'', ''жамодзі'', ''сямогі'', ''сямодзі'') сьцьвярджалася ў публікацыі 1854 году, дзе гэтыя назвы параўноўваліся з ''Suomi'' ([[Фінляндыя]], 'свая зямля') і ''suomalainen'' ([[фіны|фін]], 'чалавек сваёй зямлі')<ref name="BDT-1854">Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&pg=RA3-PA71-IA7&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 28—29].</ref>. Як паказвае беларускі гісторык [[Вацлаў Пануцэвіч]], у аснове назвы Жамойці ляжыць летувіскае слова ''žemė'', якое значыць «краіна, зямля, заселеная адным племем», што адпавядае [[Фіна-вугорскія мовы|фінскаму]] паняцьцю ''ma'' (''Suo-ma'', ''Pier-ma'', ''Kastro-ma'' ды іншым)<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 279.</ref>. Сваім парадкам, глыбейшымі адпаведнікамі назвы жамойтаў (жамойці) выступаюць паняцьці «краёўцы», «тутэйшыя»<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 169.</ref>. [[Этымалёгія|Этымалягічная]] повязь паміж ''žemė'', жмогусамі (саманазвай жамойцкіх сялянаў, «земцаў») і Жамойцю (Жмудзю) сьцьвярджалася яшчэ ў выданьні 1879 году<ref>Русский вестник. Т. 142, 1879. [https://books.google.by/books?id=pQbZ4ID_choC&pg=PA750&dq=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjW0ZyMvYP5AhVN8rsIHS0hD-EQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&f=false С. 750].</ref>. Сучаснае летувіскае ''žmogus'' лінгвісты выводзяць ад старажытнай формы ''žmuõ''<ref>The Journal of Indo-European Studies. 1995. [https://books.google.by/books?id=cqUYAAAAYAAJ&q=but+plur+.+%C5%BEmon%C4%97s+,+etc.&dq=but+plur+.+%C5%BEmon%C4%97s+,+etc.&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiKgtXs_rL4AhUXgP0HHdQ9BHwQ6AF6BAgKEAI P. 179].</ref> (''žmu''<ref>Трусман Ю. Ю. Этимология местных названий Витебской губернии. — Ревель, 1897. [https://books.google.by/books?id=_HhJAAAAYAAJ&pg=PA65&dq=%C5%BEmu+%C5%BEmogus&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjl8a3N_LL4AhXNiv0HHWo2DtEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=%C5%BEmu%20%C5%BEmogus&f=false С. 65].</ref><ref>Meillet A. Le nom d’homme // Linguistique historique et linguistique générale. — Paris, 1921. [https://jjda.ie/main/JJDA/f/FF/fnbs/n53all.htm P. 272].</ref>). Сярод іншага, яшчэ чэскі гісторык і этнограф [[Павал Ёзэф Шафарык|Павал Шафарык]] зьвяртаў увагу на тое, што роднасныя жамойтам [[латышы]] гістарычна называлі Жамойць «''Smuddu''» або «''Smuhdschu-semme''»<ref>Шафарик П. И. Славянския древности. Т. 1, кн. 1. — Москва, 1837. [https://books.google.by/books?id=vnJBAAAAYAAJ&pg=RA1-PA231&dq=Smuddu&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjBk9SIpY_5AhXPtqQKHbHwDq0Q6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=Smuddu&f=false С. 231].</ref>{{Заўвага|Паводле слоўніка [[Курляндыя|курляндзка]]-нямецкага лінгвіста {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Штэндэр|Фрыдрыха Штэндэра|en|Gotthard Friedrich Stender}}, надрукаванага ў 1789 годзе, латышы ўжывалі да жамойтаў прыметнікі ''Smuddu'', ''Smudschu'', ''Smuhdschu'' ({{мова-lv|Smuddu/Smudschu semme|скарочана}} — Жамойцкая зямля, Жамойць<ref>Stenders G. F. Lettisches Lexikon. T. 1. — Jelgava, 1789. [https://books.google.by/books?id=XzJ9lv-7NUMC&pg=PA280&lpg=PA280&dq=Smuhdschu+walloda&source=bl&ots=ekL0XE71m0&sig=ACfU3U0f8GWUN1AcK54fWB6E80Rd8Tr7Sw&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwidgOaWsu31AhV1lIkEHQLHCx0Q6AF6BAgCEAM#v=snippet&q=smuddu&f=false S. 378].</ref>, {{мова-lv|Smuhdschu walloda|скарочана}} — жамойцкая мова<ref>Stenders G. F. Lettisches Lexikon. T. 1. — Jelgava, 1789. [https://books.google.by/books?id=XzJ9lv-7NUMC&pg=PA280&lpg=PA280&dq=Smuhdschu+walloda&source=bl&ots=ekL0XE71m0&sig=ACfU3U0f8GWUN1AcK54fWB6E80Rd8Tr7Sw&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwidgOaWsu31AhV1lIkEHQLHCx0Q6AF6BAgCEAM#v=onepage&q=Smuhdschu%20walloda&f=false S. 280].</ref>)}}. Таксама ў беларускіх гаворках захавалася слова «жмодзь» — 'саранча, навала' («''ек та жмодзь: і свое поедзяць і нашэ покрадуць''»{{Заўвага|Запісана ў [[Столінскі раён|Столінскім раёне]] пра вялікую колькасьць малых пражэрлівых істот}}<ref>Слоўнік беларускіх народных параўнанняў. — {{Менск (Мінск)}}: Беларуская навука, 2011. С. 152.</ref>), якое паводле Этымалягічнага слоўніка беларускай мовы [[НАН Беларусі]], відаць, ёсьць пераасэнсаваньнем старой назвы групы плямёнаў (жамойць), вядомым і ў іншых выпадках (напрыклад, [[барбары]])<ref>{{Літаратура/ЭСБМ|3к}} С. 231.</ref>. == Гістарычныя сьведчаньні == * У 1793 годзе нямецкі філёзаф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Эрых Бістэр||en|Johann Erich Biester}} надрукаваў у часопісе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Berlinische Monatsschrift||en|Berlinische Monatsschrift}} артыкул «Пра [[Цыганы|цыганоў]]; асабліва ў Каралеўстве Прусіі» ({{мова-de|«Über die Zigeuner; besonders im Königreich Preußen»|скарочана}}), дзе засьведчыў, што [[Прускія летувісы|прускі летувіс]] выкарыстоўвае саманазву ''jmonus'' — каб адрозьніць сябе ад немца, якога называе ''Wokjetis''. Але разам з тым, заявіў, што прускі летувіс выкарыстоўвае і іншую саманазву — ''Letuwninkis'' або ''Letuwninkas'' — ад назвы краіны, дзе ён жыве (''Letuwa'' — ад г. зв. «[[Малая Летува|Малой Летувы]]», ранейшай [[Самбія|Самляндыі]]), дадаўшы, што хоць «''жыхары польскага Вялікага Княства Літоўскага напраўду называюцца жамойтамі, нізоўцамі, але прусы звычайна і амаль пагардліва называюць іх гудамі»{{Заўвага|{{мова-de|«Will der Littauer sich nehmlich von einem Deutschen unterscheiden, so nennt er sich jmonus, einen Mienschen, und jenen Wokjetis, einen Auslander, Barbaren. Sonst aber heißt der Preussische Littauer, und nennt sich selbst, Letuwninkis oder Letuwninkas: von dem Lande welches er bewohnt, Letuwa Littauern. Die Einwohner im Polnischen Großherzogthum Littauen heißen eigentlich Jemaitschei, Niedrunger; ​allein die Preussischen nennen sie, gewöhnlich und fast verächtlich, Guddai: welches Wort, Ostermeiern zufolge, höchstwahrs scheinlich durch Gothen übersetzt werden muß»|скарочана}}}}<ref>Berlinische Monatsschrift. Band 21, 1793. [https://books.google.by/books?id=v0goAAAAYAAJ&pg=PA368&dq=Letuwninkas&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiwtrD5-t71AhVj7rsIHQDVAZE4ChDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=Letuwninkas&f=false S. 368].</ref>. * У 1854 годзе на старонках прыватнага расейскага часопісу «{{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}», які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і ўсходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}, зьявілася крытыка штучнага пашырэньня з боку тагачаснай афіцыйнай расейскай навукі назвы [[Ліцьвіны|літва]] на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «[[аўкштайты]]» — жыхары этнаграфічнай «[[Аўкштота|Аўкштайціі]]»<ref name="BDT-1854"/>: {| |- | {{пачатак цытаты}} Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romеі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо жмогус значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала. {{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}} {{канец цытаты}} |} * Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. * Выдадзеныя ў 1861 годзе «Матэрыялы для геаграфіі і статыстыкі Расеі, сабраныя афіцэрамі Генэральнага штабу» засьведчылі, што летувісы [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]] ўсё яшчэ называлі сябе жмогусамі: «''Цыганы… на сваёй гаворцы называюць сябе Romma, па-індыйску значыць муж. Напаўдзікія народы ўвогуле называюць сябе народам; у гэтай назьве заўсёды праглядаецца пагарда і непавага да іншых нацыянальнасьцяў. Гэтак летувіс дагэтуль называе сябе жмогус — чалавек''»<ref>Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Виленская губерния. — СПб., 1861. [https://books.google.by/books?id=e7dNDpREqPcC&pg=PA302&dq=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjW0ZyMvYP5AhVN8rsIHS0hD-EQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&f=false С. 302].</ref>. * У трэцім томе часопісу «Вестник Западной России» ([[Вільня]], 1866 год) зазначалася, што жмогусамі сябе называюць жамойты ({{мова-ru|«Жмогус — человек, так называют себя жмудины»|скарочана}})<ref>Вестник Западной России. Т. 3, кн. 4. — Вильна, 1866. [https://books.google.by/books?id=bpMZAAAAYAAJ&pg=RA5-PA159&dq=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwisz63OxIP5AhVB8LsIHZBtDog4ChDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&f=false С. 159].</ref>. * У 1882 годзе нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Адальбэрт Бэцэнбэргер||en|Adalbert Bezzenberger}}, які лічыцца заснавальнікам [[Балтыйскія мовы|балтыйскай]] філялёгіі, пакінуў сьведчаньне, што на той час летувісы ў [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] лічылі прускіх летувісаў жамойтамі, а іх мову — жамойцкай, прытым самі прускія летувісы працягвалі называць жамойтамі ўсіх расейскіх летувісаў{{Заўвага|{{мова-de|«Der gemeine russische Litauer aber versteht unter Žemaiten alle diejenigen seiner landsleute, welche über seinen horizont hinaus nach westen wohnen. So erklärte zum biespiel ein Litauer, mit dem ich mich in [[Біржы|Birsen]] über seine muttersprache unterhielt, das preussische süd-Litauisch, das ich damals sprach, für žemaitisch. Umgekehrt nenuen die preussischen Litauer alle jenseits der grenze wohnenden Litauer „Žemaiten“»|скарочана}}}}<ref>Bezzenberger A. Litauische Forschungen: Beiträge zur Kenntniss der Sprache und des Volkstumes der Litauer. — Göttingen, 1882. [https://books.google.by/books?id=PpMWAAAAYAAJ&pg=PA38&dq=Die+preussischen+Litauer+sch%C3%A4tzen+die+%C5%BDemaiten+gering+,+die+%C5%BEemaitische+sprache+gilt+ihnen+f%C3%BCr+unfein+und+in+folge+dessen+r%C3%BCmpfen+die+s%C3%BCdlicher&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjE3eKd-5z1AhXc7rsIHeFmAeUQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=Die%20preussischen%20Litauer%20sch%C3%A4tzen%20die%20%C5%BDemaiten%20gering%20%2C%20die%20%C5%BEemaitische%20sprache%20gilt%20ihnen%20f%C3%BCr%20unfein%20und%20in%20folge%20dessen%20r%C3%BCmpfen%20die%20s%C3%BCdlicher&f=false S. 38].</ref>. А ў 1887 годзе ён засьведчыў шырокае бытаваньне сярод прускіх летувісаў саманазвы ''žmogus'' (жмогус), у тым ліку дзеля адрозьненьня летувісаў ад іншых нацыянальнасьцяў{{Заўвага|{{мова-de|«Interessant ist es daß der liebe Gott als žmogus bezeichnet wird, denn so nennt der Litauer nur seinesgleichen; sieht er einen Geistlichen, irgend einen Deutschen, einen Juden heranfahren, so sagt er kunigs — Wókëtis — Żýds atwažiūje; sagt er žmogus atważiữje so ist der Nahende zweifellos ein Litauer»|скарочана}}}}<ref>Mitteilungen der Litauischen literarischen Gesellschaft. Band 2. — Heidelberg, 1887. [https://books.google.by/books?id=3NdLAAAAYAAJ&pg=PA34&dq=%C5%BEmogus+nennt&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjWk9Pop9_1AhXvif0HHQIwDDoQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=%C5%BEmogus%20nennt&f=false S. 34].</ref>. * У 1890 годзе бытаваньне назвы «жмогусы» ({{мова-pl|żmogusi|скарочана}}) на беларуска-польска-летувіскім этнічным памежжы засьведчыў [[Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага і іншых славянскіх краёў]]<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|11к}} [https://books.google.by/books?id=Uk1WHatAL34C&pg=PA619&dq=zmogus+cz%C5%82owiek&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi6w6_kyIP5AhVm_bsIHTFGDLI4ChDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=zmogus%20cz%C5%82owiek&f=false S. 619].</ref>. * У томе 26 навуковага выданьня «Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею», выдадзеным у 1899 годзе, у прадмове зьмяшчаўся агляд аўтарам [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]], якая займала тады тэрыторыю сучаснай [[Летува|Летувы]] на поўнач ад [[Коўна|Коўны]]: «''Ковенская губэрня ўся амаль заселеная карэннымі літоўцамі, якія край свой называюць [[Жамойць]], а сябе жмогусамі''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Ковенская губерния вся почти сплошь заселена коренными литовцами, которые страну свою называют Жмудь, а себя жмогусами»|скарочана}}}}<ref>Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею // Акты Упитского гродского суда. — Вильна, 1899. [https://books.google.by/books?id=XeYDAAAAYAAJ&pg=PR29&dq=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjx1Yv_n8jzAhWIhv0HHVNpC7sQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&f=false С. XXIX].</ref>. * Беларускі пісьменьнік і мовазнаўца [[Максім Гарэцкі]] засьведчыў у сваім рамане «На імпэрыялістычнай вайне» (1925 год) называньне жамойтаў (летувісаў) «жмудзінамі» і «жмудзякамі», але часьцей — «жмогусамі»{{Заўвага|«''Чы пан ест поляк? — спытаўся ў мяне крамнік, мусіць, абпалячаны жмогус, калі я купляў у яго паперу і гаварыў зь ім па-беларуску. <…> Потым нешта з адчаем гаворыць па-жмудзінску. — Што яна кажа? — пытаемся. — Кажа: ізноў прыйдуць немцы. Дурная баба! — тлумачыць старэнькі жмогус з голенымі вусамі <…> …яблыкас (гэтае слова стварыў «па-жмудзінску» сам) <…> Не разумеюць маёй мовы жмудзячкі''»<ref>[[Максім Гарэцкі]], [https://knihi.com/Maksim_Harecki/Na_impieryjalistycnaj_vajnie.html На імперыялістычнай вайне], [[Беларуская Палічка]]</ref>}}. == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} [[Катэгорыя:Гісторыя Летувы]] [[Катэгорыя:Летувіская мова]] ioraxplge8czplne8r05x7l5j1ce6xb 2329595 2329594 2022-07-24T08:35:15Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Назва */ п. wikitext text/x-wiki '''Жмогусы''' ({{мова-lt|žmogus|скарочана}} у адзіночным ліку, {{мова-lt|žmonių|скарочана}} — у множным) — гістарычнае найменьне і саманазва [[жамойты|жамойтаў]] (пазьней [[летувісы|летувісаў]]). == Назва == [[Файл:Samogitia o Samodzka zemla (V. Coronelli, 1690).jpg|значак|[[Жамойць]] з мапы ВКЛ 1690 году: поруч з лацінскай назвай (''Samogitia'') даецца [[Старабеларуская мова|беларуская]] (''Samodzka zemla'') — на мове [[ліцьвіны|ліцьвінаў]], тым часам для [[Курляндыя|Курляндыі]], дзе панавала [[Немцы|нямецкая]] з паходжаньня і мовы шляхта, на мапе даецца нямецкая назва (''Kurland'')]] З сучаснай летувіскай мовы слова ''žmogus'' перакладаецца на [[Беларуская мова|беларускую]] як «чалавек» (адпаведна, ''žmonių'' — гэта «людзі»). Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ян Патоцкі||pl|Jan Potocki (1761–1815)}} ў сваёй працы «Працяг дасьледаваньня Сарматыі» ({{мова-fr|«Suite des Recherches sur la Sarmatie»|скарочана}}), выдадзенай у 1793 годзе, сьцьвярджаў сапраўднай назвай [[Жамойць|Жамойці]] форму ''Zmodz''{{Заўвага|Гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на тое, што старажытная (прынамсі за часамі вялікага князя [[Вітаўт]]а) саманазва Жамойці і жамойтаў магла не адпавядаць сучасным летувіскім формам ''Žemaitija'' і ''Žemaičiai''<ref name="Urban-2001-105">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 105.</ref>}}, якую выводзіў з слова ''zmogus'', «''што на мове гэтай краіны азначае чалавека''»<ref>Potocki J. Suite des Recherches sur la Sarmatie. L. 5. — Varsovie, 1792. P. 3.</ref>. У 1827 годзе расейска-нямецкі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||be|Пётр Іванавіч Кёпен}}, адзначаючы папулярную ўжо ў той час этымалёгію Жамойці ад летувіскай назвы нізіны{{Заўвага|Увогуле, традыцыя выводзіць этымалёгію Жамойці ад летувіскай назвы нізіны ўзыходзіць да ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году нямецкаму імпэратару, а асаблівую папулярнасьць гэтая вэрсія набыла па публікацыі адпаведнага ліста пруска-нямецкім гісторыкам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яганэс Фогт|Яганэсам Фогтам|ru|Фохт, Иоганнес}} у 1830 годзе. Аднак гісторыкі [[Вацлаў Пануцэвіч]], [[Павал Урбан]] і [[Аляксандар Краўцэвіч]] зьвяртаюць увагу на тое, што гэты ліст ёсьць дыпляматычным дакумэнтам, створаным дзеля дасягненьня канкрэтных палітычных мэтаў — давесьці законныя правы на тэрыторыю Жамойці, уважаючы яе за складовую частку Літоўскага гаспадарства. Таму ён ня можа лічыцца сьведчаньнем незацікаўленага назіральніка<ref name="Panucevic-2014-287">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 287.</ref>. Пагатоў, у ім зьмяшчаюцца сьцьверджаньні, якія не адпавядаюць праўдзе<ref name="Urban-2001-22-27">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 22—27.</ref> і, з усяго відаць, зьявіліся зь сьвядомай волі аўтара дакумэнта<ref>{{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)|к}} С. 143.</ref>. Тым часам менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зьвяртае ўвагу на тое, што гэты ліст ёсьць напраўду чарговым сьведчаньнем таго, што Вітаўт [[Ліцьвіны#Літоўская мова|называў «літоўскай» беларускую мову]]: сама назва Жамойці, трансьлітараваная з вуснай мовы Вітаўта, запісваецца ў чыста славянскай форме (''Szomoyth''), а пададзеныя ў лісьце словы пра адзін народ і адну мову Літвы і Жамойці азначалі, што ў Жамойці жыло нямала ліцьвінаў, які складалі амаль усю шляхту Жамойці, і супольнай мовай шляхты Літвы і Жамойці была беларуская (тагачасная літоўская) мова; беспасярэднім сьведчаньнем гэтага ёсьць ужыты Вітаўтам у тым жа лісьце выраз «''ловы, у народнай мове менаваныя „гайны“''» ({{мова-la|indagines, alias in vulgari hayn|скарочана}}). Пра тую ж літоўскую мову сьведчыў у 1517 годзе [[Сігізмунд Гербэрштэйн]], пішучы, што ліцьвіны дасылаюць у Жамойць ураднікаў, якіх ліцьвіны «''ў сваёй мове''» называюць «староста» (''Starosta'')<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 208.</ref>}} (а таксама спробу патлумачыць назву [[Літва|Літвы]] ад {{мова-lv|leijsch, leija|скарочана}} 'нізкі'), зьвяртаў увагу на магчымую повязь назвы Жамойці зь летувіскім словам ''žmogus''{{Заўвага|{{мова-ru|«Но не должно ли обратить в сем случае внимание и на то, что по-литовски Žmogus значит человека?»|скарочана}}}}<ref>Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. [https://books.google.by/books?id=6FdcAAAAcAAJ&pg=PA5&dq=%D0%B2%D1%8A+%D1%81%D0%B5%D0%BC%D1%8A+%D1%81%D0%BB%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%A3+%D0%BF%D0%BE+%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8+Zmogus&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjC9Kzphuz1AhUkQ_EDHYkhApoQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%D0%B2%D1%8A%20%D1%81%D0%B5%D0%BC%D1%8A%20%D1%81%D0%BB%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%A3%20%D0%BF%D0%BE%20%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%20Zmogus&f=false 6].</ref>. Беспасярэдняя повязь назвы Жамойці і яе [[Лацінская мова|лацінскай]] формы ''Samogitia'' зь летувіскай саманазвай «жмогусы» (формы ''жамогусы'', ''жамогі'', ''жамодзі'', ''сямогі'', ''сямодзі'') сьцьвярджалася ў публікацыі 1854 году, дзе гэтыя назвы параўноўваліся з ''Suomi'' ([[Фінляндыя]], 'свая зямля') і ''suomalainen'' ([[фіны|фін]], 'чалавек сваёй зямлі')<ref name="BDT-1854">Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&pg=RA3-PA71-IA7&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 28—29].</ref>. Як паказвае беларускі гісторык [[Вацлаў Пануцэвіч]], у аснове назвы Жамойці ляжыць летувіскае слова ''žemė'', якое значыць «краіна, зямля, заселеная адным племем», што адпавядае [[Фіна-вугорскія мовы|фінскаму]] паняцьцю ''ma'' (''Suo-ma'', ''Pier-ma'', ''Kastro-ma'' ды іншым)<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 279.</ref>. Сваім парадкам, глыбейшымі адпаведнікамі назвы жамойтаў (жамойці) выступаюць паняцьці «краёўцы», «тутэйшыя»<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 169.</ref>. [[Этымалёгія|Этымалягічная]] повязь паміж ''žemė'', жмогусамі (саманазвай жамойцкіх сялянаў, «земцаў») і Жамойцю (Жмудзю) сьцьвярджалася яшчэ ў выданьні 1879 году<ref>Русский вестник. Т. 142, 1879. [https://books.google.by/books?id=pQbZ4ID_choC&pg=PA750&dq=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjW0ZyMvYP5AhVN8rsIHS0hD-EQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&f=false С. 750].</ref>. Сучаснае летувіскае ''žmogus'' лінгвісты выводзяць ад старажытнай формы ''žmuõ''<ref>The Journal of Indo-European Studies. 1995. [https://books.google.by/books?id=cqUYAAAAYAAJ&q=but+plur+.+%C5%BEmon%C4%97s+,+etc.&dq=but+plur+.+%C5%BEmon%C4%97s+,+etc.&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiKgtXs_rL4AhUXgP0HHdQ9BHwQ6AF6BAgKEAI P. 179].</ref> (''žmu''<ref>Трусман Ю. Ю. Этимология местных названий Витебской губернии. — Ревель, 1897. [https://books.google.by/books?id=_HhJAAAAYAAJ&pg=PA65&dq=%C5%BEmu+%C5%BEmogus&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjl8a3N_LL4AhXNiv0HHWo2DtEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=%C5%BEmu%20%C5%BEmogus&f=false С. 65].</ref><ref>Meillet A. Le nom d’homme // Linguistique historique et linguistique générale. — Paris, 1921. [https://jjda.ie/main/JJDA/f/FF/fnbs/n53all.htm P. 272].</ref>). Сярод іншага, яшчэ чэскі гісторык і этнограф [[Павал Ёзэф Шафарык|Павал Шафарык]] зьвяртаў увагу на тое, што роднасныя жамойтам [[латышы]] гістарычна называлі Жамойць «''Smuddu''» або «''Smuhdschu-semme''»<ref>Шафарик П. И. Славянския древности. Т. 1, кн. 1. — Москва, 1837. [https://books.google.by/books?id=vnJBAAAAYAAJ&pg=RA1-PA231&dq=Smuddu&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjBk9SIpY_5AhXPtqQKHbHwDq0Q6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=Smuddu&f=false С. 231].</ref>{{Заўвага|Паводле слоўніка [[Курляндыя|курляндзка]]-нямецкага лінгвіста {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Штэндэр|Фрыдрыха Штэндэра|en|Gotthard Friedrich Stender}}, надрукаванага ў 1789 годзе, латышы ўжывалі да жамойтаў прыметнікі ''Smuddu'', ''Smudschu'', ''Smuhdschu'' ({{мова-lv|Smuddu/Smudschu semme|скарочана}} — Жамойцкая зямля, Жамойць<ref>Stenders G. F. Lettisches Lexikon. T. 1. — Jelgava, 1789. [https://books.google.by/books?id=XzJ9lv-7NUMC&pg=PA280&lpg=PA280&dq=Smuhdschu+walloda&source=bl&ots=ekL0XE71m0&sig=ACfU3U0f8GWUN1AcK54fWB6E80Rd8Tr7Sw&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwidgOaWsu31AhV1lIkEHQLHCx0Q6AF6BAgCEAM#v=snippet&q=smuddu&f=false S. 378].</ref>, {{мова-lv|Smuhdschu walloda|скарочана}} — жамойцкая мова<ref>Stenders G. F. Lettisches Lexikon. T. 1. — Jelgava, 1789. [https://books.google.by/books?id=XzJ9lv-7NUMC&pg=PA280&lpg=PA280&dq=Smuhdschu+walloda&source=bl&ots=ekL0XE71m0&sig=ACfU3U0f8GWUN1AcK54fWB6E80Rd8Tr7Sw&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwidgOaWsu31AhV1lIkEHQLHCx0Q6AF6BAgCEAM#v=onepage&q=Smuhdschu%20walloda&f=false S. 280].</ref>)}}. Таксама ў беларускіх гаворках захавалася слова «жмодзь» — 'саранча, навала' («''ек та жмодзь: і свое поедзяць і нашэ покрадуць''»{{Заўвага|Запісана ў [[Столінскі раён|Столінскім раёне]] пра вялікую колькасьць малых пражэрлівых істот}}<ref>Слоўнік беларускіх народных параўнанняў. — {{Менск (Мінск)}}: Беларуская навука, 2011. С. 152.</ref>), якое паводле Этымалягічнага слоўніка беларускай мовы [[НАН Беларусі]], відаць, ёсьць пераасэнсаваньнем старой назвы групы плямёнаў (жамойць), вядомым і ў іншых выпадках (напрыклад, [[барбары]])<ref>{{Літаратура/ЭСБМ|3к}} С. 231.</ref>. == Гістарычныя сьведчаньні == * У 1793 годзе нямецкі філёзаф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Эрых Бістэр||en|Johann Erich Biester}} надрукаваў у часопісе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Berlinische Monatsschrift||en|Berlinische Monatsschrift}} артыкул «Пра [[Цыганы|цыганоў]]; асабліва ў Каралеўстве Прусіі» ({{мова-de|«Über die Zigeuner; besonders im Königreich Preußen»|скарочана}}), дзе засьведчыў, што [[Прускія летувісы|прускі летувіс]] выкарыстоўвае саманазву ''jmonus'' — каб адрозьніць сябе ад немца, якога называе ''Wokjetis''. Але разам з тым, заявіў, што прускі летувіс выкарыстоўвае і іншую саманазву — ''Letuwninkis'' або ''Letuwninkas'' — ад назвы краіны, дзе ён жыве (''Letuwa'' — ад г. зв. «[[Малая Летува|Малой Летувы]]», ранейшай [[Самбія|Самляндыі]]), дадаўшы, што хоць «''жыхары польскага Вялікага Княства Літоўскага напраўду называюцца жамойтамі, нізоўцамі, але прусы звычайна і амаль пагардліва называюць іх гудамі»{{Заўвага|{{мова-de|«Will der Littauer sich nehmlich von einem Deutschen unterscheiden, so nennt er sich jmonus, einen Mienschen, und jenen Wokjetis, einen Auslander, Barbaren. Sonst aber heißt der Preussische Littauer, und nennt sich selbst, Letuwninkis oder Letuwninkas: von dem Lande welches er bewohnt, Letuwa Littauern. Die Einwohner im Polnischen Großherzogthum Littauen heißen eigentlich Jemaitschei, Niedrunger; ​allein die Preussischen nennen sie, gewöhnlich und fast verächtlich, Guddai: welches Wort, Ostermeiern zufolge, höchstwahrs scheinlich durch Gothen übersetzt werden muß»|скарочана}}}}<ref>Berlinische Monatsschrift. Band 21, 1793. [https://books.google.by/books?id=v0goAAAAYAAJ&pg=PA368&dq=Letuwninkas&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiwtrD5-t71AhVj7rsIHQDVAZE4ChDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=Letuwninkas&f=false S. 368].</ref>. * У 1854 годзе на старонках прыватнага расейскага часопісу «{{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}», які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і ўсходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}, зьявілася крытыка штучнага пашырэньня з боку тагачаснай афіцыйнай расейскай навукі назвы [[Ліцьвіны|літва]] на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «[[аўкштайты]]» — жыхары этнаграфічнай «[[Аўкштота|Аўкштайціі]]»<ref name="BDT-1854"/>: {| |- | {{пачатак цытаты}} Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romеі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо жмогус значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала. {{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}} {{канец цытаты}} |} * Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. * Выдадзеныя ў 1861 годзе «Матэрыялы для геаграфіі і статыстыкі Расеі, сабраныя афіцэрамі Генэральнага штабу» засьведчылі, што летувісы [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]] ўсё яшчэ называлі сябе жмогусамі: «''Цыганы… на сваёй гаворцы называюць сябе Romma, па-індыйску значыць муж. Напаўдзікія народы ўвогуле называюць сябе народам; у гэтай назьве заўсёды праглядаецца пагарда і непавага да іншых нацыянальнасьцяў. Гэтак летувіс дагэтуль называе сябе жмогус — чалавек''»<ref>Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Виленская губерния. — СПб., 1861. [https://books.google.by/books?id=e7dNDpREqPcC&pg=PA302&dq=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjW0ZyMvYP5AhVN8rsIHS0hD-EQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&f=false С. 302].</ref>. * У трэцім томе часопісу «Вестник Западной России» ([[Вільня]], 1866 год) зазначалася, што жмогусамі сябе называюць жамойты ({{мова-ru|«Жмогус — человек, так называют себя жмудины»|скарочана}})<ref>Вестник Западной России. Т. 3, кн. 4. — Вильна, 1866. [https://books.google.by/books?id=bpMZAAAAYAAJ&pg=RA5-PA159&dq=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwisz63OxIP5AhVB8LsIHZBtDog4ChDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&f=false С. 159].</ref>. * У 1882 годзе нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Адальбэрт Бэцэнбэргер||en|Adalbert Bezzenberger}}, які лічыцца заснавальнікам [[Балтыйскія мовы|балтыйскай]] філялёгіі, пакінуў сьведчаньне, што на той час летувісы ў [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] лічылі прускіх летувісаў жамойтамі, а іх мову — жамойцкай, прытым самі прускія летувісы працягвалі называць жамойтамі ўсіх расейскіх летувісаў{{Заўвага|{{мова-de|«Der gemeine russische Litauer aber versteht unter Žemaiten alle diejenigen seiner landsleute, welche über seinen horizont hinaus nach westen wohnen. So erklärte zum biespiel ein Litauer, mit dem ich mich in [[Біржы|Birsen]] über seine muttersprache unterhielt, das preussische süd-Litauisch, das ich damals sprach, für žemaitisch. Umgekehrt nenuen die preussischen Litauer alle jenseits der grenze wohnenden Litauer „Žemaiten“»|скарочана}}}}<ref>Bezzenberger A. Litauische Forschungen: Beiträge zur Kenntniss der Sprache und des Volkstumes der Litauer. — Göttingen, 1882. [https://books.google.by/books?id=PpMWAAAAYAAJ&pg=PA38&dq=Die+preussischen+Litauer+sch%C3%A4tzen+die+%C5%BDemaiten+gering+,+die+%C5%BEemaitische+sprache+gilt+ihnen+f%C3%BCr+unfein+und+in+folge+dessen+r%C3%BCmpfen+die+s%C3%BCdlicher&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjE3eKd-5z1AhXc7rsIHeFmAeUQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=Die%20preussischen%20Litauer%20sch%C3%A4tzen%20die%20%C5%BDemaiten%20gering%20%2C%20die%20%C5%BEemaitische%20sprache%20gilt%20ihnen%20f%C3%BCr%20unfein%20und%20in%20folge%20dessen%20r%C3%BCmpfen%20die%20s%C3%BCdlicher&f=false S. 38].</ref>. А ў 1887 годзе ён засьведчыў шырокае бытаваньне сярод прускіх летувісаў саманазвы ''žmogus'' (жмогус), у тым ліку дзеля адрозьненьня летувісаў ад іншых нацыянальнасьцяў{{Заўвага|{{мова-de|«Interessant ist es daß der liebe Gott als žmogus bezeichnet wird, denn so nennt der Litauer nur seinesgleichen; sieht er einen Geistlichen, irgend einen Deutschen, einen Juden heranfahren, so sagt er kunigs — Wókëtis — Żýds atwažiūje; sagt er žmogus atważiữje so ist der Nahende zweifellos ein Litauer»|скарочана}}}}<ref>Mitteilungen der Litauischen literarischen Gesellschaft. Band 2. — Heidelberg, 1887. [https://books.google.by/books?id=3NdLAAAAYAAJ&pg=PA34&dq=%C5%BEmogus+nennt&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjWk9Pop9_1AhXvif0HHQIwDDoQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=%C5%BEmogus%20nennt&f=false S. 34].</ref>. * У 1890 годзе бытаваньне назвы «жмогусы» ({{мова-pl|żmogusi|скарочана}}) на беларуска-польска-летувіскім этнічным памежжы засьведчыў [[Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага і іншых славянскіх краёў]]<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|11к}} [https://books.google.by/books?id=Uk1WHatAL34C&pg=PA619&dq=zmogus+cz%C5%82owiek&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi6w6_kyIP5AhVm_bsIHTFGDLI4ChDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=zmogus%20cz%C5%82owiek&f=false S. 619].</ref>. * У томе 26 навуковага выданьня «Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею», выдадзеным у 1899 годзе, у прадмове зьмяшчаўся агляд аўтарам [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]], якая займала тады тэрыторыю сучаснай [[Летува|Летувы]] на поўнач ад [[Коўна|Коўны]]: «''Ковенская губэрня ўся амаль заселеная карэннымі літоўцамі, якія край свой называюць [[Жамойць]], а сябе жмогусамі''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Ковенская губерния вся почти сплошь заселена коренными литовцами, которые страну свою называют Жмудь, а себя жмогусами»|скарочана}}}}<ref>Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею // Акты Упитского гродского суда. — Вильна, 1899. [https://books.google.by/books?id=XeYDAAAAYAAJ&pg=PR29&dq=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjx1Yv_n8jzAhWIhv0HHVNpC7sQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&f=false С. XXIX].</ref>. * Беларускі пісьменьнік і мовазнаўца [[Максім Гарэцкі]] засьведчыў у сваім рамане «На імпэрыялістычнай вайне» (1925 год) называньне жамойтаў (летувісаў) «жмудзінамі» і «жмудзякамі», але часьцей — «жмогусамі»{{Заўвага|«''Чы пан ест поляк? — спытаўся ў мяне крамнік, мусіць, абпалячаны жмогус, калі я купляў у яго паперу і гаварыў зь ім па-беларуску. <…> Потым нешта з адчаем гаворыць па-жмудзінску. — Што яна кажа? — пытаемся. — Кажа: ізноў прыйдуць немцы. Дурная баба! — тлумачыць старэнькі жмогус з голенымі вусамі <…> …яблыкас (гэтае слова стварыў «па-жмудзінску» сам) <…> Не разумеюць маёй мовы жмудзячкі''»<ref>[[Максім Гарэцкі]], [https://knihi.com/Maksim_Harecki/Na_impieryjalistycnaj_vajnie.html На імперыялістычнай вайне], [[Беларуская Палічка]]</ref>}}. == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} [[Катэгорыя:Гісторыя Летувы]] [[Катэгорыя:Летувіская мова]] py8no4ue5hrs5ox87uhai97iziv3wot 2329596 2329595 2022-07-24T08:36:08Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Назва */ п. wikitext text/x-wiki '''Жмогусы''' ({{мова-lt|žmogus|скарочана}} у адзіночным ліку, {{мова-lt|žmonių|скарочана}} — у множным) — гістарычнае найменьне і саманазва [[жамойты|жамойтаў]] (пазьней [[летувісы|летувісаў]]). == Назва == [[Файл:Samogitia o Samodzka zemla (V. Coronelli, 1690).jpg|значак|[[Жамойць]] з мапы [[Вялікае Княства Літоўскае|ВКЛ]] 1690 году: поруч з лацінскай назвай (''Samogitia'') даецца [[Старабеларуская мова|беларуская]] (''Samodzka zemla'') — на мове [[ліцьвіны|ліцьвінаў]], тым часам для [[Курляндыя|Курляндыі]], дзе панавала [[Немцы|нямецкая]] з паходжаньня і мовы шляхта, на мапе даецца нямецкая назва (''Kurland'')]] З сучаснай летувіскай мовы слова ''žmogus'' перакладаецца на [[Беларуская мова|беларускую]] як «чалавек» (адпаведна, ''žmonių'' — гэта «людзі»). Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ян Патоцкі||pl|Jan Potocki (1761–1815)}} ў сваёй працы «Працяг дасьледаваньня Сарматыі» ({{мова-fr|«Suite des Recherches sur la Sarmatie»|скарочана}}), выдадзенай у 1793 годзе, сьцьвярджаў сапраўднай назвай [[Жамойць|Жамойці]] форму ''Zmodz''{{Заўвага|Гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на тое, што старажытная (прынамсі за часамі вялікага князя [[Вітаўт]]а) саманазва Жамойці і жамойтаў магла не адпавядаць сучасным летувіскім формам ''Žemaitija'' і ''Žemaičiai''<ref name="Urban-2001-105">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 105.</ref>}}, якую выводзіў з слова ''zmogus'', «''што на мове гэтай краіны азначае чалавека''»<ref>Potocki J. Suite des Recherches sur la Sarmatie. L. 5. — Varsovie, 1792. P. 3.</ref>. У 1827 годзе расейска-нямецкі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||be|Пётр Іванавіч Кёпен}}, адзначаючы папулярную ўжо ў той час этымалёгію Жамойці ад летувіскай назвы нізіны{{Заўвага|Увогуле, традыцыя выводзіць этымалёгію Жамойці ад летувіскай назвы нізіны ўзыходзіць да ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году нямецкаму імпэратару, а асаблівую папулярнасьць гэтая вэрсія набыла па публікацыі адпаведнага ліста пруска-нямецкім гісторыкам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яганэс Фогт|Яганэсам Фогтам|ru|Фохт, Иоганнес}} у 1830 годзе. Аднак гісторыкі [[Вацлаў Пануцэвіч]], [[Павал Урбан]] і [[Аляксандар Краўцэвіч]] зьвяртаюць увагу на тое, што гэты ліст ёсьць дыпляматычным дакумэнтам, створаным дзеля дасягненьня канкрэтных палітычных мэтаў — давесьці законныя правы на тэрыторыю Жамойці, уважаючы яе за складовую частку Літоўскага гаспадарства. Таму ён ня можа лічыцца сьведчаньнем незацікаўленага назіральніка<ref name="Panucevic-2014-287">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 287.</ref>. Пагатоў, у ім зьмяшчаюцца сьцьверджаньні, якія не адпавядаюць праўдзе<ref name="Urban-2001-22-27">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 22—27.</ref> і, з усяго відаць, зьявіліся зь сьвядомай волі аўтара дакумэнта<ref>{{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)|к}} С. 143.</ref>. Тым часам менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зьвяртае ўвагу на тое, што гэты ліст ёсьць напраўду чарговым сьведчаньнем таго, што Вітаўт [[Ліцьвіны#Літоўская мова|называў «літоўскай» беларускую мову]]: сама назва Жамойці, трансьлітараваная з вуснай мовы Вітаўта, запісваецца ў чыста славянскай форме (''Szomoyth''), а пададзеныя ў лісьце словы пра адзін народ і адну мову Літвы і Жамойці азначалі, што ў Жамойці жыло нямала ліцьвінаў, які складалі амаль усю шляхту Жамойці, і супольнай мовай шляхты Літвы і Жамойці была беларуская (тагачасная літоўская) мова; беспасярэднім сьведчаньнем гэтага ёсьць ужыты Вітаўтам у тым жа лісьце выраз «''ловы, у народнай мове менаваныя „гайны“''» ({{мова-la|indagines, alias in vulgari hayn|скарочана}}). Пра тую ж літоўскую мову сьведчыў у 1517 годзе [[Сігізмунд Гербэрштэйн]], пішучы, што ліцьвіны дасылаюць у Жамойць ураднікаў, якіх ліцьвіны «''ў сваёй мове''» называюць «староста» (''Starosta'')<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 208.</ref>}} (а таксама спробу патлумачыць назву [[Літва|Літвы]] ад {{мова-lv|leijsch, leija|скарочана}} 'нізкі'), зьвяртаў увагу на магчымую повязь назвы Жамойці зь летувіскім словам ''žmogus''{{Заўвага|{{мова-ru|«Но не должно ли обратить в сем случае внимание и на то, что по-литовски Žmogus значит человека?»|скарочана}}}}<ref>Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. [https://books.google.by/books?id=6FdcAAAAcAAJ&pg=PA5&dq=%D0%B2%D1%8A+%D1%81%D0%B5%D0%BC%D1%8A+%D1%81%D0%BB%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%A3+%D0%BF%D0%BE+%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8+Zmogus&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjC9Kzphuz1AhUkQ_EDHYkhApoQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%D0%B2%D1%8A%20%D1%81%D0%B5%D0%BC%D1%8A%20%D1%81%D0%BB%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%A3%20%D0%BF%D0%BE%20%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%20Zmogus&f=false 6].</ref>. Беспасярэдняя повязь назвы Жамойці і яе [[Лацінская мова|лацінскай]] формы ''Samogitia'' зь летувіскай саманазвай «жмогусы» (формы ''жамогусы'', ''жамогі'', ''жамодзі'', ''сямогі'', ''сямодзі'') сьцьвярджалася ў публікацыі 1854 году, дзе гэтыя назвы параўноўваліся з ''Suomi'' ([[Фінляндыя]], 'свая зямля') і ''suomalainen'' ([[фіны|фін]], 'чалавек сваёй зямлі')<ref name="BDT-1854">Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&pg=RA3-PA71-IA7&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 28—29].</ref>. Як паказвае беларускі гісторык [[Вацлаў Пануцэвіч]], у аснове назвы Жамойці ляжыць летувіскае слова ''žemė'', якое значыць «краіна, зямля, заселеная адным племем», што адпавядае [[Фіна-вугорскія мовы|фінскаму]] паняцьцю ''ma'' (''Suo-ma'', ''Pier-ma'', ''Kastro-ma'' ды іншым)<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 279.</ref>. Сваім парадкам, глыбейшымі адпаведнікамі назвы жамойтаў (жамойці) выступаюць паняцьці «краёўцы», «тутэйшыя»<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 169.</ref>. [[Этымалёгія|Этымалягічная]] повязь паміж ''žemė'', жмогусамі (саманазвай жамойцкіх сялянаў, «земцаў») і Жамойцю (Жмудзю) сьцьвярджалася яшчэ ў выданьні 1879 году<ref>Русский вестник. Т. 142, 1879. [https://books.google.by/books?id=pQbZ4ID_choC&pg=PA750&dq=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjW0ZyMvYP5AhVN8rsIHS0hD-EQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&f=false С. 750].</ref>. Сучаснае летувіскае ''žmogus'' лінгвісты выводзяць ад старажытнай формы ''žmuõ''<ref>The Journal of Indo-European Studies. 1995. [https://books.google.by/books?id=cqUYAAAAYAAJ&q=but+plur+.+%C5%BEmon%C4%97s+,+etc.&dq=but+plur+.+%C5%BEmon%C4%97s+,+etc.&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiKgtXs_rL4AhUXgP0HHdQ9BHwQ6AF6BAgKEAI P. 179].</ref> (''žmu''<ref>Трусман Ю. Ю. Этимология местных названий Витебской губернии. — Ревель, 1897. [https://books.google.by/books?id=_HhJAAAAYAAJ&pg=PA65&dq=%C5%BEmu+%C5%BEmogus&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjl8a3N_LL4AhXNiv0HHWo2DtEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=%C5%BEmu%20%C5%BEmogus&f=false С. 65].</ref><ref>Meillet A. Le nom d’homme // Linguistique historique et linguistique générale. — Paris, 1921. [https://jjda.ie/main/JJDA/f/FF/fnbs/n53all.htm P. 272].</ref>). Сярод іншага, яшчэ чэскі гісторык і этнограф [[Павал Ёзэф Шафарык|Павал Шафарык]] зьвяртаў увагу на тое, што роднасныя жамойтам [[латышы]] гістарычна называлі Жамойць «''Smuddu''» або «''Smuhdschu-semme''»<ref>Шафарик П. И. Славянския древности. Т. 1, кн. 1. — Москва, 1837. [https://books.google.by/books?id=vnJBAAAAYAAJ&pg=RA1-PA231&dq=Smuddu&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjBk9SIpY_5AhXPtqQKHbHwDq0Q6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=Smuddu&f=false С. 231].</ref>{{Заўвага|Паводле слоўніка [[Курляндыя|курляндзка]]-нямецкага лінгвіста {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Штэндэр|Фрыдрыха Штэндэра|en|Gotthard Friedrich Stender}}, надрукаванага ў 1789 годзе, латышы ўжывалі да жамойтаў прыметнікі ''Smuddu'', ''Smudschu'', ''Smuhdschu'' ({{мова-lv|Smuddu/Smudschu semme|скарочана}} — Жамойцкая зямля, Жамойць<ref>Stenders G. F. Lettisches Lexikon. T. 1. — Jelgava, 1789. [https://books.google.by/books?id=XzJ9lv-7NUMC&pg=PA280&lpg=PA280&dq=Smuhdschu+walloda&source=bl&ots=ekL0XE71m0&sig=ACfU3U0f8GWUN1AcK54fWB6E80Rd8Tr7Sw&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwidgOaWsu31AhV1lIkEHQLHCx0Q6AF6BAgCEAM#v=snippet&q=smuddu&f=false S. 378].</ref>, {{мова-lv|Smuhdschu walloda|скарочана}} — жамойцкая мова<ref>Stenders G. F. Lettisches Lexikon. T. 1. — Jelgava, 1789. [https://books.google.by/books?id=XzJ9lv-7NUMC&pg=PA280&lpg=PA280&dq=Smuhdschu+walloda&source=bl&ots=ekL0XE71m0&sig=ACfU3U0f8GWUN1AcK54fWB6E80Rd8Tr7Sw&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwidgOaWsu31AhV1lIkEHQLHCx0Q6AF6BAgCEAM#v=onepage&q=Smuhdschu%20walloda&f=false S. 280].</ref>)}}. Таксама ў беларускіх гаворках захавалася слова «жмодзь» — 'саранча, навала' («''ек та жмодзь: і свое поедзяць і нашэ покрадуць''»{{Заўвага|Запісана ў [[Столінскі раён|Столінскім раёне]] пра вялікую колькасьць малых пражэрлівых істот}}<ref>Слоўнік беларускіх народных параўнанняў. — {{Менск (Мінск)}}: Беларуская навука, 2011. С. 152.</ref>), якое паводле Этымалягічнага слоўніка беларускай мовы [[НАН Беларусі]], відаць, ёсьць пераасэнсаваньнем старой назвы групы плямёнаў (жамойць), вядомым і ў іншых выпадках (напрыклад, [[барбары]])<ref>{{Літаратура/ЭСБМ|3к}} С. 231.</ref>. == Гістарычныя сьведчаньні == * У 1793 годзе нямецкі філёзаф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Эрых Бістэр||en|Johann Erich Biester}} надрукаваў у часопісе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Berlinische Monatsschrift||en|Berlinische Monatsschrift}} артыкул «Пра [[Цыганы|цыганоў]]; асабліва ў Каралеўстве Прусіі» ({{мова-de|«Über die Zigeuner; besonders im Königreich Preußen»|скарочана}}), дзе засьведчыў, што [[Прускія летувісы|прускі летувіс]] выкарыстоўвае саманазву ''jmonus'' — каб адрозьніць сябе ад немца, якога называе ''Wokjetis''. Але разам з тым, заявіў, што прускі летувіс выкарыстоўвае і іншую саманазву — ''Letuwninkis'' або ''Letuwninkas'' — ад назвы краіны, дзе ён жыве (''Letuwa'' — ад г. зв. «[[Малая Летува|Малой Летувы]]», ранейшай [[Самбія|Самляндыі]]), дадаўшы, што хоць «''жыхары польскага Вялікага Княства Літоўскага напраўду называюцца жамойтамі, нізоўцамі, але прусы звычайна і амаль пагардліва называюць іх гудамі»{{Заўвага|{{мова-de|«Will der Littauer sich nehmlich von einem Deutschen unterscheiden, so nennt er sich jmonus, einen Mienschen, und jenen Wokjetis, einen Auslander, Barbaren. Sonst aber heißt der Preussische Littauer, und nennt sich selbst, Letuwninkis oder Letuwninkas: von dem Lande welches er bewohnt, Letuwa Littauern. Die Einwohner im Polnischen Großherzogthum Littauen heißen eigentlich Jemaitschei, Niedrunger; ​allein die Preussischen nennen sie, gewöhnlich und fast verächtlich, Guddai: welches Wort, Ostermeiern zufolge, höchstwahrs scheinlich durch Gothen übersetzt werden muß»|скарочана}}}}<ref>Berlinische Monatsschrift. Band 21, 1793. [https://books.google.by/books?id=v0goAAAAYAAJ&pg=PA368&dq=Letuwninkas&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiwtrD5-t71AhVj7rsIHQDVAZE4ChDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=Letuwninkas&f=false S. 368].</ref>. * У 1854 годзе на старонках прыватнага расейскага часопісу «{{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}», які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і ўсходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}, зьявілася крытыка штучнага пашырэньня з боку тагачаснай афіцыйнай расейскай навукі назвы [[Ліцьвіны|літва]] на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «[[аўкштайты]]» — жыхары этнаграфічнай «[[Аўкштота|Аўкштайціі]]»<ref name="BDT-1854"/>: {| |- | {{пачатак цытаты}} Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romеі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо жмогус значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала. {{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}} {{канец цытаты}} |} * Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. * Выдадзеныя ў 1861 годзе «Матэрыялы для геаграфіі і статыстыкі Расеі, сабраныя афіцэрамі Генэральнага штабу» засьведчылі, што летувісы [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]] ўсё яшчэ называлі сябе жмогусамі: «''Цыганы… на сваёй гаворцы называюць сябе Romma, па-індыйску значыць муж. Напаўдзікія народы ўвогуле называюць сябе народам; у гэтай назьве заўсёды праглядаецца пагарда і непавага да іншых нацыянальнасьцяў. Гэтак летувіс дагэтуль называе сябе жмогус — чалавек''»<ref>Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Виленская губерния. — СПб., 1861. [https://books.google.by/books?id=e7dNDpREqPcC&pg=PA302&dq=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjW0ZyMvYP5AhVN8rsIHS0hD-EQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&f=false С. 302].</ref>. * У трэцім томе часопісу «Вестник Западной России» ([[Вільня]], 1866 год) зазначалася, што жмогусамі сябе называюць жамойты ({{мова-ru|«Жмогус — человек, так называют себя жмудины»|скарочана}})<ref>Вестник Западной России. Т. 3, кн. 4. — Вильна, 1866. [https://books.google.by/books?id=bpMZAAAAYAAJ&pg=RA5-PA159&dq=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwisz63OxIP5AhVB8LsIHZBtDog4ChDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%8A&f=false С. 159].</ref>. * У 1882 годзе нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Адальбэрт Бэцэнбэргер||en|Adalbert Bezzenberger}}, які лічыцца заснавальнікам [[Балтыйскія мовы|балтыйскай]] філялёгіі, пакінуў сьведчаньне, што на той час летувісы ў [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] лічылі прускіх летувісаў жамойтамі, а іх мову — жамойцкай, прытым самі прускія летувісы працягвалі называць жамойтамі ўсіх расейскіх летувісаў{{Заўвага|{{мова-de|«Der gemeine russische Litauer aber versteht unter Žemaiten alle diejenigen seiner landsleute, welche über seinen horizont hinaus nach westen wohnen. So erklärte zum biespiel ein Litauer, mit dem ich mich in [[Біржы|Birsen]] über seine muttersprache unterhielt, das preussische süd-Litauisch, das ich damals sprach, für žemaitisch. Umgekehrt nenuen die preussischen Litauer alle jenseits der grenze wohnenden Litauer „Žemaiten“»|скарочана}}}}<ref>Bezzenberger A. Litauische Forschungen: Beiträge zur Kenntniss der Sprache und des Volkstumes der Litauer. — Göttingen, 1882. [https://books.google.by/books?id=PpMWAAAAYAAJ&pg=PA38&dq=Die+preussischen+Litauer+sch%C3%A4tzen+die+%C5%BDemaiten+gering+,+die+%C5%BEemaitische+sprache+gilt+ihnen+f%C3%BCr+unfein+und+in+folge+dessen+r%C3%BCmpfen+die+s%C3%BCdlicher&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjE3eKd-5z1AhXc7rsIHeFmAeUQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=Die%20preussischen%20Litauer%20sch%C3%A4tzen%20die%20%C5%BDemaiten%20gering%20%2C%20die%20%C5%BEemaitische%20sprache%20gilt%20ihnen%20f%C3%BCr%20unfein%20und%20in%20folge%20dessen%20r%C3%BCmpfen%20die%20s%C3%BCdlicher&f=false S. 38].</ref>. А ў 1887 годзе ён засьведчыў шырокае бытаваньне сярод прускіх летувісаў саманазвы ''žmogus'' (жмогус), у тым ліку дзеля адрозьненьня летувісаў ад іншых нацыянальнасьцяў{{Заўвага|{{мова-de|«Interessant ist es daß der liebe Gott als žmogus bezeichnet wird, denn so nennt der Litauer nur seinesgleichen; sieht er einen Geistlichen, irgend einen Deutschen, einen Juden heranfahren, so sagt er kunigs — Wókëtis — Żýds atwažiūje; sagt er žmogus atważiữje so ist der Nahende zweifellos ein Litauer»|скарочана}}}}<ref>Mitteilungen der Litauischen literarischen Gesellschaft. Band 2. — Heidelberg, 1887. [https://books.google.by/books?id=3NdLAAAAYAAJ&pg=PA34&dq=%C5%BEmogus+nennt&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjWk9Pop9_1AhXvif0HHQIwDDoQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=%C5%BEmogus%20nennt&f=false S. 34].</ref>. * У 1890 годзе бытаваньне назвы «жмогусы» ({{мова-pl|żmogusi|скарочана}}) на беларуска-польска-летувіскім этнічным памежжы засьведчыў [[Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага і іншых славянскіх краёў]]<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|11к}} [https://books.google.by/books?id=Uk1WHatAL34C&pg=PA619&dq=zmogus+cz%C5%82owiek&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi6w6_kyIP5AhVm_bsIHTFGDLI4ChDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=zmogus%20cz%C5%82owiek&f=false S. 619].</ref>. * У томе 26 навуковага выданьня «Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею», выдадзеным у 1899 годзе, у прадмове зьмяшчаўся агляд аўтарам [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]], якая займала тады тэрыторыю сучаснай [[Летува|Летувы]] на поўнач ад [[Коўна|Коўны]]: «''Ковенская губэрня ўся амаль заселеная карэннымі літоўцамі, якія край свой называюць [[Жамойць]], а сябе жмогусамі''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Ковенская губерния вся почти сплошь заселена коренными литовцами, которые страну свою называют Жмудь, а себя жмогусами»|скарочана}}}}<ref>Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею // Акты Упитского гродского суда. — Вильна, 1899. [https://books.google.by/books?id=XeYDAAAAYAAJ&pg=PR29&dq=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjx1Yv_n8jzAhWIhv0HHVNpC7sQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&f=false С. XXIX].</ref>. * Беларускі пісьменьнік і мовазнаўца [[Максім Гарэцкі]] засьведчыў у сваім рамане «На імпэрыялістычнай вайне» (1925 год) называньне жамойтаў (летувісаў) «жмудзінамі» і «жмудзякамі», але часьцей — «жмогусамі»{{Заўвага|«''Чы пан ест поляк? — спытаўся ў мяне крамнік, мусіць, абпалячаны жмогус, калі я купляў у яго паперу і гаварыў зь ім па-беларуску. <…> Потым нешта з адчаем гаворыць па-жмудзінску. — Што яна кажа? — пытаемся. — Кажа: ізноў прыйдуць немцы. Дурная баба! — тлумачыць старэнькі жмогус з голенымі вусамі <…> …яблыкас (гэтае слова стварыў «па-жмудзінску» сам) <…> Не разумеюць маёй мовы жмудзячкі''»<ref>[[Максім Гарэцкі]], [https://knihi.com/Maksim_Harecki/Na_impieryjalistycnaj_vajnie.html На імперыялістычнай вайне], [[Беларуская Палічка]]</ref>}}. == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} [[Катэгорыя:Гісторыя Летувы]] [[Катэгорыя:Летувіская мова]] ravk0xag1fzhcjtrdsz0nmhjzmj9g54 0 256943 2329569 2327192 2022-07-24T01:19:43Z LA.Gloom1nati 75415 /* Сюжэт */ wikitext text/x-wiki {{Літаратурны твор | Назва=Машачка | Назва-арыгінал={{Мова-ru|Машенька}} | Выява=Nabokov Mashenka.jpg | Подпіс выявы=Выява першага выданьня кнігі | Жанр=раман | Аўтар=[[Уладзімер Набокаў]] | Мова арыгіналу = расейская | Наступны твор=Кароль, дама, валет | Выдавецтва=Слово | Публікацыя=1926 | Напісаны=1926 }} '''«Ма́шачка»''' ({{мова-маск|Машенька}}) — першы раман [[Уладзімер Набокаў|Уладзімера Набокава]], напісаны ў бэрлінскі пэрыяд у 1926 годзе на расейскай мове<ref>https://www.krugosvet.ru/enc/kultura_i_obrazovanie/literatura/NABOKOV_VLADIMIR_VLADIMIROVICH.html</ref>. Кніга экспануе тэмы, у большай ступені разьвітыя ў «Дары» ''(рас. «Дар»)'': расейскі эмігранцкі асяродак у [[Бэрлін]]е. == Сюжэт == Галоўны герой Ганін жыве ў рускім пансіёне ў Бэрліне. Адзін з суседзяў, Алфёраў, увесь час гаворыць пра прыезд сваей жонкі Машачкі з [[Савецкая Расея|Савецкай Расеі]] ў канцы тыдня. З фатаграфіі Ганін пазнае сваё ранейшае каханьне й вырашае выкрасьці яе з вакзала. Увесь тыдзень Ганін жыве ўспамінамі. Напярэдадні прыезду Машачкі ў Бэрлін Ганін падпойвае Алфёрава й няправільна ставіць яму будзільнік. У вапошні момант, аднак, галоўны герой вырашае, што мінулы вобраз ня вернеш і едзе на йншы вакзал, каб назаўсёды пакінуць Бэрлін. Сама Машачка зьяўляецца толькі ва ўспамінах Ганіна. Машачка й яе муж фігуруюць пазьней у рамане [[Уладзімер Набокаў|Набокава]] «Абарона Лужына» (''[[Расейская мова|рас.]]: «Защита Лужина»)'' (глава 13). == Экранізацыі == * «Машачка», 1987, [[Вялікабрытанія]], рэжысэр Джон Гальдшмідт, галоўныя ролі: Ірына Брук — Машачка, Кэры Элвэс — Ганін. * «Машачка», 1991, [[СССР]], рэжысэр Тамара Паўлючэнка, галоўныя ролі: Анастасія Заваратнюк — Машачка, Антон Якаўлеў — Ганін. == Крыніцы == {{Крыніцы}} [[Катэгорыя:Раманы на расейскай мове]] [[Катэгорыя:Раманы 1926 году]] mo28ng5pz6mmil3or6s36p9j66gvbf2 2329570 2329569 2022-07-24T01:20:42Z LA.Gloom1nati 75415 /* Экранізацыі */ wikitext text/x-wiki {{Літаратурны твор | Назва=Машачка | Назва-арыгінал={{Мова-ru|Машенька}} | Выява=Nabokov Mashenka.jpg | Подпіс выявы=Выява першага выданьня кнігі | Жанр=раман | Аўтар=[[Уладзімер Набокаў]] | Мова арыгіналу = расейская | Наступны твор=Кароль, дама, валет | Выдавецтва=Слово | Публікацыя=1926 | Напісаны=1926 }} '''«Ма́шачка»''' ({{мова-маск|Машенька}}) — першы раман [[Уладзімер Набокаў|Уладзімера Набокава]], напісаны ў бэрлінскі пэрыяд у 1926 годзе на расейскай мове<ref>https://www.krugosvet.ru/enc/kultura_i_obrazovanie/literatura/NABOKOV_VLADIMIR_VLADIMIROVICH.html</ref>. Кніга экспануе тэмы, у большай ступені разьвітыя ў «Дары» ''(рас. «Дар»)'': расейскі эмігранцкі асяродак у [[Бэрлін]]е. == Сюжэт == Галоўны герой Ганін жыве ў рускім пансіёне ў Бэрліне. Адзін з суседзяў, Алфёраў, увесь час гаворыць пра прыезд сваей жонкі Машачкі з [[Савецкая Расея|Савецкай Расеі]] ў канцы тыдня. З фатаграфіі Ганін пазнае сваё ранейшае каханьне й вырашае выкрасьці яе з вакзала. Увесь тыдзень Ганін жыве ўспамінамі. Напярэдадні прыезду Машачкі ў Бэрлін Ганін падпойвае Алфёрава й няправільна ставіць яму будзільнік. У вапошні момант, аднак, галоўны герой вырашае, што мінулы вобраз ня вернеш і едзе на йншы вакзал, каб назаўсёды пакінуць Бэрлін. Сама Машачка зьяўляецца толькі ва ўспамінах Ганіна. Машачка й яе муж фігуруюць пазьней у рамане [[Уладзімер Набокаў|Набокава]] «Абарона Лужына» (''[[Расейская мова|рас.]]: «Защита Лужина»)'' (глава 13). == Экранізацыі == * «Машачка», 1987, [[Вялікабрытанія]], рэжысэр Джон Гальдшміт, галоўныя ролі: Ірына Брук — Машачка, Кэры Элвэс — Ганін. * «Машачка», 1991, [[СССР]], рэжысэр Тамара Паўлючэнка, галоўныя ролі: Анастасія Заваратнюк — Машачка, Антон Якаўлеў — Ганін. == Крыніцы == {{Крыніцы}} [[Катэгорыя:Раманы на расейскай мове]] [[Катэгорыя:Раманы 1926 году]] dcb0c72zx6xxkj90q3s1zjvi9svx912 4 257445 2329529 2329269 2022-07-23T17:29:19Z W 11741 +Добры wikitext text/x-wiki __БЯЗЬ_ЗЬМЕСТУ__ {{Вікіпэдыя:Кандыдаты ў добрыя артыкулы/Падстаронка кандыдата|намінаваны = так}} {{Пачатак закрытай сэкцыі}} == [[{{НАЗВА_ПАДСТАРОНКІ}}]] == * Ініцыятар: [[Удзельнік:W|W]] ([[Гутаркі ўдзельніка:W|гутаркі]]) <small>У адпаведнай сэкцыі стаўце #, выказвайце сваё меркаваньне і падпісвайцеся.</small> ==За== # {{Прапаную і падтрымліваю}}. Звыш 2-х тыдняў на [[Абмеркаваньне:Беларуская гандлёва-прамысловая палата|рэцэнзіі]] без заўвагі.--[[Удзельнік:W]] 9:53, 9 ліпеня 2022 (UTC+3) # {{Падтрымліваю}}. --[[Удзельнік:Ліцьвін|Ліцьвін]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ліцьвін|гутаркі]]) 13:53, 16 ліпеня 2022 (+03) # {{Падтрымліваю}}. --[[Удзельнік:Gleb Leo|Gleb Leo]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Gleb Leo|гутаркі]]) 16:34, 16 ліпеня 2022 (+03) # {{Прапаную і падтрымліваю}}. ---[[Удзельнік:Zemant|Zemant]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Zemant|гутаркі]]) 11:32, 17 ліпеня 2022 (+03) # {{Падтрымліваю}}. --[[Удзельнік: Гарбацкі|Гарбацкі]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Гарбацкі|гутаркі]]) 11:47, 17 ліпеня 2022 (+03) # {{Падтрымліваю}}. --<span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 11:51, 17 ліпеня 2022 (+03) # {{Падтрымліваю}}. --[[Удзельнік:Лобачев Владимир|Лобачев Владимир]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Лобачев Владимир|гутаркі]]) 14:46, 17 ліпеня 2022 (+03) # {{Падтрымліваю}}. [[Удзельнік:Саша из Киева|Саша из Киева]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Саша из Киева|гутаркі]]) 17:23, 17 ліпеня 2022 (+03) # {{Падтрымліваю}}. [[Удзельнік:Pierre L&#39;iserois|Pierre L&#39;iserois]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Pierre L&#39;iserois|гутаркі]]) 22:45, 18 ліпеня 2022 (+03) # {{Падтрымліваю}}. [[Удзельнік:Aestrum|Aestrum]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Aestrum|гутаркі]]) 16:49, 19 ліпеня 2022 (+03) # {{Падтрымліваю}}. [[Удзельнік:SergeiSEE|SergeiSEE]] ([[Гутаркі ўдзельніка:SergeiSEE|гутаркі]]) 21:46, 19 ліпеня 2022 (+02) # {{Падтрымліваю}}. --[[Удзельнік:Visem|Visem]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Visem|гутаркі]]) 23:21, 21 ліпеня 2022 (+03) ==Супраць== ==Дапрацоўкі== == Камэнтары == == Вынік == Абраны добрым.--[[Удзельнік:W]] 20:29, 23 ліпеня 2022 (UTC+3) ausqq7wlkulk2vz92s2pvbcqnzixryh 2329531 2329529 2022-07-23T17:29:36Z W 11741 /* За */ . wikitext text/x-wiki __БЯЗЬ_ЗЬМЕСТУ__ {{Вікіпэдыя:Кандыдаты ў добрыя артыкулы/Падстаронка кандыдата|намінаваны = так}} {{Пачатак закрытай сэкцыі}} == [[{{НАЗВА_ПАДСТАРОНКІ}}]] == * Ініцыятар: [[Удзельнік:W|W]] ([[Гутаркі ўдзельніка:W|гутаркі]]) <small>У адпаведнай сэкцыі стаўце #, выказвайце сваё меркаваньне і падпісвайцеся.</small> ==За== # {{Прапаную і падтрымліваю}}. Звыш 2-х тыдняў на [[Абмеркаваньне:Беларуская гандлёва-прамысловая палата|рэцэнзіі]] без заўвагі.--[[Удзельнік:W]] 9:53, 9 ліпеня 2022 (UTC+3) # {{Падтрымліваю}}. --[[Удзельнік:Ліцьвін|Ліцьвін]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ліцьвін|гутаркі]]) 13:53, 16 ліпеня 2022 (+03) # {{Падтрымліваю}}. --[[Удзельнік:Gleb Leo|Gleb Leo]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Gleb Leo|гутаркі]]) 16:34, 16 ліпеня 2022 (+03) # {{Падтрымліваю}}. ---[[Удзельнік:Zemant|Zemant]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Zemant|гутаркі]]) 11:32, 17 ліпеня 2022 (+03) # {{Падтрымліваю}}. --[[Удзельнік: Гарбацкі|Гарбацкі]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Гарбацкі|гутаркі]]) 11:47, 17 ліпеня 2022 (+03) # {{Падтрымліваю}}. --<span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 11:51, 17 ліпеня 2022 (+03) # {{Падтрымліваю}}. --[[Удзельнік:Лобачев Владимир|Лобачев Владимир]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Лобачев Владимир|гутаркі]]) 14:46, 17 ліпеня 2022 (+03) # {{Падтрымліваю}}. [[Удзельнік:Саша из Киева|Саша из Киева]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Саша из Киева|гутаркі]]) 17:23, 17 ліпеня 2022 (+03) # {{Падтрымліваю}}. [[Удзельнік:Pierre L&#39;iserois|Pierre L&#39;iserois]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Pierre L&#39;iserois|гутаркі]]) 22:45, 18 ліпеня 2022 (+03) # {{Падтрымліваю}}. [[Удзельнік:Aestrum|Aestrum]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Aestrum|гутаркі]]) 16:49, 19 ліпеня 2022 (+03) # {{Падтрымліваю}}. [[Удзельнік:SergeiSEE|SergeiSEE]] ([[Гутаркі ўдзельніка:SergeiSEE|гутаркі]]) 21:46, 19 ліпеня 2022 (+02) # {{Падтрымліваю}}. --[[Удзельнік:Visem|Visem]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Visem|гутаркі]]) 23:21, 21 ліпеня 2022 (+03) ==Супраць== ==Дапрацоўкі== == Камэнтары == == Вынік == Абраны добрым.--[[Удзельнік:W]] 20:29, 23 ліпеня 2022 (UTC+3) oo4cvnynjdb8fgp8klry6qfgbtc8v59 0 257826 2329545 2329267 2022-07-23T19:29:11Z Stary Jolup 145 wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Траянава |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Траянава |Трансьлітараваная назва = Trajanava |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Менская вобласьць|Менская]] |Раён = [[Капыльскі раён|Капыльскі]] |Сельсавет = [[Пацейкаўскі сельсавет|Пацейкаўскі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 51 |Год падліку колькасьці = 2019 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 53 |Шырата хвілінаў = 11 |Шырата сэкундаў = 40 |Даўгата градусаў = 26 |Даўгата хвілінаў = 56 |Даўгата сэкундаў = 3 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Трая́нава'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Менская вобласьць}}</ref> — вёска ў [[Капыльскі раён|Капыльскім раёне]] [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]] [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Пацейкаўскі сельсавет|Пацейкаўскага сельсавету]]. Да 24 траўня 1960 году вёска ўваходзіла ў склад [[Бабаўнянскі сельсавет|Бабаўнянскага сельсавету]]<ref>Пастанова выканкому Менскага абласнога Савету дэпутатаў працоўных ад 24 траўня 1960 г. // Збор законаў, указаў Прэзыдыюму Вярхоўнага Савету Беларускай ССР, пастаноў і распараджэньняў Савету Міністраў Беларускай ССР. — 1960, № 16.</ref>. == Насельніцтва == * 2009 год — 84 чалавекі<ref>[http://pop-stat.mashke.org/belarus-census/minskaja.htm Вынікі перапісу 2009 году ў Беларусі]</ref> * 2019 год — 51 чалавек == Асобы == * [[Надзея Букатая]] (1918—1977) — Герой Сацыялістычнай Працы (1958). == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Пацейкаўскі сельсавет}} {{Капыльскі раён}} [[Катэгорыя:Пацейкаўскі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Капыльскага раёну]] iutn39fuuggc46on7l7n03mqd1u0brk 0 257837 2329598 2329347 2022-07-24T08:39:29Z W 11741 +[[Беларускі клясычны правапіс]] wikitext text/x-wiki {{Выбары |Назва = Мясцовыя выбары ў Беларусі 2018 году |Краіна = Беларусь |Папярэднія выбары = Мясцовыя выбары ў Беларусі 2014 году |Год папярэдніх выбараў = 2014 |Наступныя выбары = Мясцовыя выбары ў Беларусі 2024 году |Год наступных выбараў = 2024 |Дата выбараў = {{Дата пачатку|18|2|2018|1}} |Партыя1 = ГА «[[Белая Русь (грамадзкае аб’яднаньне)|Белая Русь]]» |Лідэр з1 = [[Генадзь Давыдзька]] |Галасоў выбаршчыкаў1 = |Папярэдняя колькасьць месцаў1 = >10 000 |Колькасьць месцаў1 = >9000 |Розьніца месцаў1 = -1000 |Адсотак1 = 50 % |Партыя2 = [[Камуністычная партыя Беларусі]] |Лідэр з2 = [[Аляксей Сакалоў]] |Галасоў выбаршчыкаў2 = |Папярэдняя колькасьць месцаў2 = 206 |Колькасьць месцаў2 = 305 |Розьніца месцаў2 = +99 |Адсотак2 = 1,7 % |Мапа = Local Supremes of Deputates of Belarus (2018).svg |Памер мапы = |Подпіс мапы = Вынікі }} '''Мясцовыя выбары ў Беларусі 2018 году''' — 7-я [[выбары]] ў мясцовыя Саветы дэпутатаў Рэспублікі Беларусь, якія адбыліся ў лютым 2018 году. У 1309 мясцовых Саветаў абралі 18 110 [[дэпутат]]аў. Палову (звыш 9000) дэпутацкіх месцаў атрымала грамадзкае аб’яднаньне «[[Белая Русь (грамадзкае аб’яднаньне)|Белая Русь]]». Пры гэтым, у больш як 79,5 % акругаў выбары прайшлі на безальтэрнатыўнай падставе з адзіным кандыдатам, у тым ліку ў [[Сельскі Савет|сельскія Саветы]] — больш як 85,5 % (11 310), у пасялковыя — 94,9 % (93), у гарадзкія раённага падпарадкаваньня — 78,9 % (191) і ў раённыя — 74,6 % (2811)<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Зьвесткі аб ліку кандыдатаў у дэпутаты мясцовых Саветаў дэпутатаў 28-га скліканьня на дзень выбараў 18 лютага 2018 г.|спасылка=https://rec.gov.by/uploads/folderForLinks/elections-ms28-elect-52-53.pdf|выдавец=[[Цэнтральная выбарчая камісія Беларусі]]|мова=ru|дата публікацыі=18 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. Пагатоў, прэзыдыюмы Саветаў дэпутатаў і іх [[Выканаўчы камітэт|выканаўчыя камітэты]] пры ўтварэньні выбарчых камісіяў адмовіліся пусьціць у іх склад звыш 80 % прадстаўніц і прадстаўнікоў ад 3-х з 11 [[Сьпіс палітычных партыяў Беларусі|партыяў]]<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Зьвесткі аб вылучэньні прадстаўнікоў у склад участковых выбарчых камісіяў па выбарах у мясцовыя Саветы дэпутатаў 28-га скліканьня|спасылка=https://rec.gov.by/uploads/folderForLinks/elections-ms28-elect-30-31.pdf|выдавец=Цэнтральная выбарчая камісія Беларусі|мова=ru|дата публікацыі=2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. У выніку гэтыя партыі — [[Аб’яднаная грамадзянская партыя]], [[Беларуская партыя аб’яднаных левых «Справядлівы сьвет»]] і [[Партыя БНФ]] — заявілі пра непразрыстасьць падліку яўкі і галасоў, у тым ліку на датэрміновым галасаваньні, бо былі выключаныя з дастаткова шырокага ўдзелу ў такім падліку ў складзе выбарчых камісіяў. Яшчэ 2 партыі — [[Кансэрватыўна-хрысьціянская партыя БНФ]] і [[Беларуская сацыял-дэмакратычная Грамада]] — з гэтай самай нагоды ладзілі [[байкот выбараў]]. == Дэпутаты == На выбарах 2018 году ў 1309 мясцовых Саветах дэпутатаў было 18 111 выбарчых акругаў (у сярэднім па 14 дэпутатаў на Савет): * 1152 [[Сельскі Савет|сельскія Саветы]] (88 %) — 13 225 акругаў (73 %, па 12 на Савет); * 8 [[Пасёлак|пасялковых]] Саветаў (0,6 %) — 98 акругаў (0,5 %, па 12); * 14 гарадзкіх Саветаў раённага падпарадкаваньяня (1 %) — 242 акругі (1,3 %, па 17); * 118 [[Раёны Беларусі|раённых]] Саветаў (9 %) — 3767 акругаў (20,8 %, па 32); * 10 гарадзкіх Саветаў абласнога падпарадкаваньня (0,8 %) — 370 акругаў (2 %, па 37); * 6 абласных Саветаў (0,5 %) — 352 акругі (1,9 %, па 59); * [[Менскі гарадзкі Савет дэпутатаў]] — 57 акругаў<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Зьвесткі аб выніках выбараў дэпутатаў мясцовых Саветаў дэпутатаў 28-га скліканьня|спасылка=https://rec.gov.by/uploads/folderForLinks/elections-ms28-elect-56-57.pdf|выдавец=[[Цэнтральная выбарчая камісія Беларусі]]|мова=ru|дата публікацыі=2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. == Прававыя ўмовы == [[Файл:2018 Local elections Belarus.jpg|значак|280пкс|Абвестка пра выбары на [[Кастрычніцкая плошча (Менск)|Канстрычніцкай плошчы]] Менску (19 студзеня 2018 г.)]] Паводле 58-га артыкула [[Выбарчы кодэкс Беларусі|Выбарчага кодэксу Беларусі]], вылучацца кандыдатамі ў мясцовыя Саветы дэпутатаў Беларусі мелі права [[грамадзяне Беларусі]] ў веку ад 18 гадоў і [[расейскія грамадзяне]] з пасьведчаньнем на права жыхарства ў Беларусі. Пры гэтым, кандыдатамі ў дэпутаты маглі стаць грамадзяне паводле месца пражываньня і [[Праца|працы]] на землях адпаведнага мясцовага Савету. Папярэдне, для падліку галасоў утваралі 1315 [[Тэрытарыяльная камісія|тэрытарыяльных камісіяў]], пасьля чаго акруговыя і раённыя камісіі для абласных Саветаў і [[Менскі гарадзкі Савет дэпутатаў|Менскага гарадзкога Савету дэпутатаў]]. Існавала 3 спосабы вылучэньня кандыдатаў у [[дэпутат]]ы: шляхам збору подпісаў грамадзянаў, ад працоўных калектываў і ад [[Палітычная партыя|палітычных партыяў]]. Для вылучэньня ў [[Пасёлак|пасялковы]] і [[сельскі Савет]] было дастаткова забраць 20 подпісаў грамадзянаў, у Савет горада абласнога падпарадкаваньня і [[Раёны Беларусі|раёну]] — 75 подпісаў, а ў абласныя Саветы і Менскі гарадзкі Савет дэпутатаў — 150 подпісаў. Столькі ж подпісаў патрабавалася сабраць ад падразьдзяленьня і [[цэх]]у ў выглядзе працоўнага калектыву. Суполкі партыяў маглі вылучаць кандыдатаў адпаведна мясцоваму ўзроўню. Кандыдаты ў дэпутаты мясцовых Саветаў мелі права ствараць выбарчыя фонды і выступіць на мясцовым [[радыё]]<ref>{{Навіна|аўтар=Тацьцяна Пастушэнка|загаловак=Ярмошына пра выбары ў мясцовыя Саветы і палітычныя кампаніі 2020 году|спасылка=https://blr.belta.by/interview/view/jarmoshyna-pra-vybary-u-mjastsovyja-savety-i-palitychnyja-kampanii-2020-goda-2570/|выдавец=[[Беларускае тэлеграфнае агенцтва]]|дата публікацыі=14 верасьня 2017|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. Кожны кандыдат у дэпутаты мясцовых Саветаў мог прызначыць да 5 давераных асобаў для [[Агітаваньне|агітаваньня]]. Таксама ён меў права стварыць для перавыбарнага агітаваньня ўласны выбарчы фонд памерам да 10 [[Базавая велічыня|базавых велічыняў]] (230 рублёў) пры вылучэньні ў сельскі і пасялковы, раённы і гарадзкі Савет дэпутатаў. Кандыдаты ў дэпутаты абласных і Менскага гарадзкога Саветаў маглі ствараць фонд да 30 базавых велічыняў (690 рублёў)<ref>{{Навіна|аўтар=[[БелТА]]|загаловак=Кожны кандыдат у дэпутаты на мясцовых выбарах зможа мець да пяці давераных асобаў|спасылка=https://mogilev-region.gov.by/be/news/kozhny-kandydat-u-deputaty-na-myascovyh-vybarah-zmozha-mec-da-pyaci-daveranyh-asob|выдавец=[[Магілёўскі абласны выканаўчы камітэт]]|дата публікацыі=27 лістапада 2017|копія=https://novychas.online/palityka/kozny-kandydat-u-deputaty-na-mjascovyh-vybarah-zmo|дата копіі=26 лістапада 2017|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. Акруговыя выбарчыя камісіі па выбарах абласных Саветаў дэпутатаў і 9 раённых камісіяў Менску прымалі заявы аб уліку ініцыятыўных групаў. Такія групы было магчыма стварыць пры вылучэньні кандыдатам шляхам збору подпісаў. Ініцыятыўная група магла налічваць ад 3-х да 10 чалавек<ref name="а"/>. Працягласьць бясплатнай прамовы кандыдатаў у дэпутаты ў радыёэтэры скарацілі з 5 да 3-х хвілінаў. Іх было магчыма пачуць у будні ад 18-й гадзіны з 22 студзеня да 12 лютага 2018 году ў дыяпазоне [[Частасьцевае мадуляваньне|частасьцевага мадуляваньня]] ад 87,5 да 108 мэга[[гэрц]]<ref>{{Навіна|аўтар=Тэлеканал «[[Беларусь 1]]»|загаловак=Прамова кандыдатаў у дэпутаты ў радыёэтэры будзе доўжыцца ня больш за 3 хвіліны|спасылка=https://www.tvr.by/bel/news/politika/rech_kandidatov_v_deputaty_v_radioefire_budet_dlitsya_ne_bolee_3_minut/|выдавец=[[Белтэлерадыёкампанія]]|дата публікацыі=12 сьнежня 2017|копія=https://euroradio.by/kandydat-u-deputaty-zmozha-vystupac-na-radyyo-ne-bolsh-za-3-hviliny|дата копіі=12 сьнежня 2017|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. Выбарчае заканадаўства дазваляла мець у складзе выбарчых камісіяў да 19 сябраў, але іх пераважная большасьць налічвала па 14 чалавек у сувязі з абмежаваным [[каштарыс]]ам<ref name="в"/>. Бар’ер яўкі выбарцаў адсутнічаў, таму мясцовыя [[выбары]] адбываліся пры любой яўцы<ref name="г"/>. == Выбарцы == 7 лютага 2018 году старшыня Цэнтральная выбарчай камісіі Беларусі [[Лідзія Ярмошына]] паведаміла, што ў сьпісы для галасаваньня на мясцовых выбарах унесьлі звыш 6,9 млн выбарцаў<ref>{{Навіна|аўтар=[[БелТА]]|загаловак=У спісы для галасавання на мясцовых выбарах унеслі больш за 6,9 млн выбарцаў|спасылка=https://euroradio.by/u-spisy-dlya-galasavannya-na-myascovyh-vybarah-unesli-bolsh-za-69-mln-vybarcau|выдавец=«[[Эўрапейскае радыё для Беларусі]]»|дата публікацыі=7 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. Паводле зьвестак [[Міністэрства ўнутраных справаў Беларусі]], выбарчым правам валодалі каля 101 000 грамадзянаў Расеі, якія мелі пасьведчаньне на права жыхарства ў Беларусі<ref>{{Навіна|аўтар=[[БелТА]]|загаловак=Больш за 100 тысяч грамадзян Расеі змогуць прагаласаваць на мясцовых выбарах у Беларусі|спасылка=https://nashaniva.com/203266|выдавец=Газэта «[[Наша ніва]]»|дата публікацыі=16 студзеня 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. Да пачатку датэрміновага галасаваньня 13 лютага ў сьпісах налічвалася 6 927 786 выбарцаў<ref name="д">{{Навіна|аўтар=[[БелаПАН]]|загаловак=Па адным з участкаў на выбарах не зарэгістравана ніводнага кандыдата|спасылка=https://www.racyja.com/hramadstva/pa-adnym-z-uchastkau-na-vybarakh-ne-zareg/|выдавец=[[Беларускае Радыё Рацыя|Беларускае Радыё «Рацыя»]]|дата публікацыі=13 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. Пры гэтым, [[моладзь]] складала 25 % [[насельніцтва Беларусі]]<ref name="е"/>. На 18 лютага ў сьпісы для галасаваньня ўлучылі 6 929 525 чалавек<ref>{{Навіна|аўтар=[[БелТА]]|загаловак=Сёньня ў Беларусі праходзяць выбары дэпутатаў мясцовых Саветаў|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20180218/1518929935-syonnya-u-belarusi-prahodzyac-vybary-deputatau-myascovyh-savetau|выдавец=Газэта «[[Зьвязда]]»|дата публікацыі=18 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. == Падрыхтоўка == 15 чэрвеня 2017 году старшыня Цэнтральнай выбарчай камісіі Беларусі [[Лідзія Ярмошына]] паведаміла аб прапанове ЦВК правесьці [[выбары]] ў мясцовыя Саветы дэпутатаў 18 лютага 2018 году. Пры гэтым, Ярмошына патлумачыла: «Мы разглядалі 2 магчымыя даты: 11 і 18 лютага. І ўжо схіляліся да 11-га. Але калі пачалі разглядаць магчымы графік правядзеньня ўсёй выбарчай кампаніі, то высьветлілася, што, паводле [[Выбарчы кодэкс Беларусі|Выбарчага кодэксу]], апошні дзень падачы дакумэнтаў на стварэньне [[Участковая камісія|ўчастковых камісій]] прыпадае на апошні дзень сёлетняга году. Да таго ж 31 сьнежня яшчэ і [[нядзеля]]. Зразумела, што такі варыянт больш чым нязручны. І яшчэ адна важная дэталь. 11 лютага ў [[студэнт]]аў многіх навучальных установаў яшчэ [[вакацыі]]. А студэнты, паводле выбарчага заканадаўства, могуць галасаваць толькі па месцы вучобы. Таму мы адмовіліся ад даты 11-га лютага і спыніліся на 18-м лютага. Гэта, дарэчы, паводле таго ж Выбарчага кодэксу, апошняя магчымая дата правядзеньня выбараў»<ref>{{Навіна|аўтар=Уладзімер Глод|загаловак=ЦВК прапанаваў правесьці мясцовыя выбары 18 лютага 2018 году|спасылка=https://www.svaboda.org/a/miascovyja-vybary-2018/28554901.html|выдавец=[[Беларуская служба Радыё Свабода|Беларуская служба Радыё «Свабода»]]|дата публікацыі=15 чэрвеня 2017|копія=https://nashaniva.com/192463|дата копіі=15 чэрвеня 2017|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. 26 кастрычніка 2017 году [[Цэнтральная выбарчая камісія Беларусі]] паведаміла пра намер стварыць 18 111 выбарчых акругаў на выбарах у мясцовыя Саветы дэпутатаў у лютым 2018 году: 2962 — у [[Берасьцейская вобласьць|Берасьцейскай вобласьці]], 3112 — у [[Віцебская вобласьць|Віцебскай]], 2389 — у [[Гарадзенская вобласьць|Гарадзенскай]], 3584 — у [[Гомельская вобласьць|Гомельскай]], 2556 — у [[Магілёўская вобласьць|Магілёўскай]], 3451 — у [[Менская вобласьць|Менскай]] і 57 — у Менску<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Больш за 18 тыс. выбарчых акруг будзе ўтворана ў Беларусі на мясцовых выбарах|спасылка=https://blr.belta.by/politics/view/bolsh-za-18-tys-vybarchyh-akrug-budze-utvorana-u-belarusi-na-mjastsovyh-vybarah-63251-2017/|выдавец=[[БелТА]]|дата публікацыі=26 кастрычніка 2017|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. 14 лістапада 2017 году А. Лукашэнка падтрымаў прызначэньне выбараў у мясцовыя Саветы дэпутатаў 28-га скліканьня на 18 лютага 2018 году<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Лукашэнка падтрымаў назначэньне выбараў у мясцовыя Саветы дэпутатаў на 18 лютага 2018 году|спасылка=https://blr.belta.by/president/view/lukashenka-padtrymau-naznachenne-vybarau-u-mjastsovyja-savety-deputatau-na-18-ljutaga-2018-goda-63742-2017/|выдавец=БелТА|дата публікацыі=14 лістапада 2017|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. Старшыня ЦВК паведаміла, што каштарыс выбараў меў скласьці 21,2 млн [[Беларускі рубель|рублёў]] (10,5 млн даляраў), як і на [[Мясцовыя выбары ў Беларусі 2014 году|мясцовыя выбары 2014 году]]. Пры гэтым, Лукашэнка даручыў стварыць участкі для галасаваньня «за кошт сродкаў тых арганізацыяў, якія разьмяшчаюць у сябе ўчастковыя камісіі». Матэрыяльна-тэхнічныя выдаткі мелі скласьці менш за 17 % [[каштарыс]]у. Ярмошына патлумачыла: «Усё астатняе — гэта выдаткі на заработную плату. Мы прывязваем яе памер да сярэдняй [[Заработная плата|заработнай платы]] па краіне»<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Бюджэт выбараў у мясцовыя Саветы дэпутатаў 28-га скліканьня складзе каля $10,5 млн|спасылка=https://blr.belta.by/politics/view/bjudzhet-vybarau-u-mjastsovyja-savety-deputatau-28-ga-sklikannja-skladze-kalja-105-mln-63743-2017/|выдавец=БелТА|дата публікацыі=14 лістапада 2017|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. 15 лістапада 2017 году прайшло паседжаньне ЦВК па падрыхтоўцы да мясцовых выбараў, на якім прызначылі апошні тэрмін падачы дакумэнтаў для ўтварэньня [[Тэрытарыяльная камісія|тэрытарыяльных камісіяў]] на 21 лістапада. З улікам сельскіх у Беларусі налічвалася 1309 мясцовых Саветаў, адпаведна ліку якіх мелі ўтварыць тэрытарыяльныя выбарчыя камісіі да 24 лістапада. Да 29 лістапада ў друку падлягалі абнародаваньню нумары, апісаньне і найменьне выбарчых акругаў. Участкі для галасаваньня мелі ўтварыць да 16 сьнежня 2017 году. На нядзелю 31 сьнежня 2017 году прыпадаў апошні тэрмін падачы дакумэнтаў аб вылучэньні ў склад участковых выбарчых камісіяў, якія мелі ўтварыць да 3 студзеня 2018 году. Пры гэтым, на паседжаньні ЦВК Ярмошына заявіла: «Вылучэньне кандыдатаў у дэпутаты будзе ажыцьцяўляцца зь 10 сьнежня па 8 студзеня, прычым 8 студзеня — гэта апошні дзень здачы дакумэнтаў на рэгістрацыю кандыдатаў у дэпутаты». Саму рэгістрацыю прызначылі зь 9 па 18 студзеня 2018 году, пасьля чаго перадвыбарчае [[агітаваньне]] мела доўжыцца да 18 лютага ўключна. Запрашэньні выбарцам прыйсьці на выбарчыя ўчасткі мелі накіраваць да 7 лютага, а забясьпечыць ўчастковыя выбарчылі камісіі бюлетэнямі для галасаваньня — да 12 лютага<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Вылучэньне кандыдатаў у дэпутаты мясцовых Саветаў пачнецца 10 сьнежня|спасылка=https://blr.belta.by/politics/view/vyluchenne-kandydatau-u-deputaty-mjastsovyh-savetau-pachnetstsa-10-snezhnja-63800-2017/|выдавец=БелТА|дата публікацыі=15 лістапада 2017|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. 9 студзеня 2018 году Цэнтральная выбарчая камісія Беларусі паведаміла пра ўтварэньне 5870 участкаў для галасаваньня на выбарах у мясцовыя Саветы дэпутатаў 28-га скліканьня. Сярод іх было 250 (4 %) участкаў у [[здраўніца]]х і [[лякарня]]х, а таксама 17 — у [[Вайсковая часьць|вайсковых часьцях]]. У Берасьцейскай вобласьці было 923 выбарчыя ўчасткі, у Віцебскай — 798, у Гарадзенскай — 675, у Гомельскай — 1022, у Магілёўскай — 750, у Менскай — 991 і ў Менску — 711<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Участкі для галасаваньня на мясцовых выбарах|спасылка=https://blr.belta.by/infographica/view/uchastki-dlja-galasavannja-na-mjastsovyh-vybarah-6438/|выдавец=БелТА|дата публікацыі=9 студзеня 2018|копія=https://zviazda.by/be/news/20180112/1515737886-uchastki-dlya-galasavannya-na-myascovyh-vybarah|дата копіі=11 студзеня 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. === Выбарчыя камісіі === 28 лістапада 2017 году [[Цэнтральная выбарчая камісія Беларусі]] паведаміла, што ў склад 1309 [[Тэрытарыяльная камісія|тэрытарыяльных выбарчых камісіяў]] (ТВК) увайшло 10 507 чалавек. Зь іх 50 % (5285) вылучылі шляхам збору подпісаў грамадзянаў, 39 % (4099) вылучылі [[Грамадзкае аб'яднаньне|грамадзкія аб'яднаньні]], 10 % (1123) — ад працоўных калектываў і 1 % (125) — ад партыяў. Найбольш прадстаўнікоў у ТВК мелі: [[Фэдэрацыя прафсаюзаў Беларусі]] (ФПБ) — 17 % (1754) і грамадзкае аб’яднаньне «[[Белая Русь (грамадзкае аб’яднаньне)|Белая Русь]]» — 6 % (582), [[Камуністычная партыя Беларусі]] — 0,7 % (73) і [[Рэспубліканская партыя працы і справядлівасьці]] (РППС) — 0,3 % (35). [[Апазыцыя|Апазыцыйныя]] партыі мелі толькі 7 прадстаўнікоў: [[Беларуская партыя аб’яднаных левых «Справядлівы сьвет»]] — 5, а [[Аб’яднаная грамадзянская партыя]] і [[Беларуская сацыял-дэмакратычная партыя (Грамада)|Беларуская сацыял-дэмакратычная партыя «Грамада»]] — па адным<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=У выбаркамы ўвайшлі 7 чальцоў апазыцыйных партыяў і 582 — з «Белай Русі»|спасылка=https://euroradio.by/u-vybarkamy-uvayshli-34-chalcy-apazicyynyh-partyyau-i-587-z-belay-rusi|выдавец=«[[Эўрапейскае радыё для Беларусі]]»|дата публікацыі=28 лістапада 2017|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. 8 сьнежня 2017 году Ярмошына паведаміла, што 4 сьнежня завяршылася ўтварэньне акруговых выбарчых камісіяў па выбарах абласных Саветаў дэпутатаў і 9 раённых камісіяў Менску. Пры гэтым, Ярмошына адзначыла: «колькасьць партыйных вылучэнцаў у складзе акруговых, раённых выбарчых камісій павялічылася на 2 %. А ад прадстаўнікоў грамадзкіх аб’яднаньняў у цэлым — на 8 %». Сярод іншага, гэтыя камісіі прымалі заявы аб рэгістрацыі ініцыятыўных групаў для вылучэньня кандыдатаў шляхам збору подпісаў. Старшыня ЦВК заўважыла, што ў акруговых камісіях павялічылася колькасьць прадстаўнікоў апазыцыйных партыяў: партыі «Справядлівы сьвет» — утрая і [[Партыя БНФ|Партыі БНФ]] — удвая. Таксама РППС павялічыла лік прадстаўнікоў амаль удвая<ref name="а">{{Навіна|аўтар=|загаловак=Ярмошына канстатуе ўсё большую актыўнасьць палітычных партый на першых этапах мясцовых выбараў|спасылка=https://blr.belta.by/politics/view/jarmoshyna-kanstatue-use-bolshuju-aktyunasts-palitychnyh-partyj-na-pershyh-etapah-mjastsovyh-vybarau-64463-2017/|выдавец=БелТА|дата публікацыі=8 сьнежня 2017|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. У склад акруговых камісіяў улучылі 2239 чалавек (55 %) ад грамадзкіх аб’яднаньняў, 1188 (29 %) — шляхам збору подпісаў грамадзянаў, 384 (9 %) — ад працоўных калектываў і 293 (7 %) — ад партыяў<ref>{{Навіна|аўтар=[[БелаПАН]]|загаловак=Пачалося вылучэньне кандыдатаў у дэпутаты мясцовых саветаў|спасылка=https://www.racyja.com/palityka/pachalosya-vyluchenne-kandydatau-u-depu/|выдавец=[[Беларускае Радыё Рацыя|Беларускае Радыё «Рацыя»]]|дата публікацыі=10 сьнежня 2017|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. 12 студзеня 2018 году Ярмошына згадала, што найбольш месцаў ва ўчастковых камісіях атрымалі [[ФПБ]] і [[Беларускі саюз жанчынаў]], а партыі займелі 6 % месцаў<ref name="б"/>. [[Жанчыны]] занялі 73,58 % месцаў ва ўчастковых выбарчых камісіях, то-бок перавышалі лікам мужчынам амаль утрая. Пры гэтым, 15 студзеня 2018 году сустаршыня аргкамітэту «Беларускай хрысьціянскай дэмакратыі» [[Вольга Кавалькова]] адзначыла: «фальсыфікацыі на выбарах адбываюцца ў камісіях, дзе больш за 70% жанчыны»<ref>{{Навіна|аўтар=Ганна Соўсь|загаловак=Чаму выбары ў Беларусі фальсыфікуюць жанчыны|спасылка=https://www.svaboda.org/a/28976207.html|выдавец=[[Беларуская служба Радыё Свабода|Беларуская служба Радыё «Свабода»]]|дата публікацыі=15 студзеня 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. Сярод 63 816 месцаў у выбарчых камісіях 26 займалі прадстаўнікі апазыцыйных партыяў<ref name="в"/>. 15 лютага 2018 году старшыня ўправы «[[Беларускі фонд міру|Беларускага фонду міру]]» [[Максім Місько]] паведаміў: «На сёньня каля 3000 сябраў Беларускага фонду міру ўключаныя ў выбарчыя камісіі рознага ўзроўню — участковыя, акруговыя, тэрытарыяльныя»<ref name="з"/>. 19 лютага кампанія «[[Праваабаронцы за свабодныя выбары]]» паведаміла, што 97,8 % сябраў выбарчых камісіяў складалі прадстаўнікі прыхільнікаў ураду, у асноўным ад 4-х аб’яднаньняў: [[Фэдэрацыя прафсаюзаў Беларусі|Фэдэрацыі прафсаюзаў Беларусі]] і «[[Белая Русь (грамадзкае аб’яднаньне)|Белай Русі]]», [[Беларускі саюз жанчынаў|Беларускага саюзу жанчынаў]] і [[Беларускае грамадзкае аб’яднаньне вэтэранаў|Беларускага грамадзкага аб’яднаньня вэтэранаў]]<ref name="й">{{Навіна|аўтар=Ігар Карней|загаловак=Мясцовыя выбары былі «максымальна бруднымі», — назіральнікі|спасылка=https://www.svaboda.org/a/29047993.html|выдавец=Беларуская служба Радыё «Свабода»|дата публікацыі=19 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. Сярод 63 816 месцаў у выбарчых камісіях 26 займалі прадстаўнікі апазыцыйных партыяў<ref name="в"/>. == Вылучэнцы == На 26 сьнежня 2017 году ўсе 57 выбарчых акругаў Менску мелі больш як па адным кандыдаце ў дэпутаты. Найбольш ініцыятыўных групаў улічылі ў [[Фрунзэнскі раён (Менск)|Фрунзэнскім раёне]] Менску: у [[Каменная Горка (мікрараён)|Каменнагорскай]] выбарчай акрузе — 12 і яшчэ ў 2-х — па 9. Па Акадэмічнай выбарчай акрузе ў [[Першамайскі раён (Менск)|Першамайскім раёне]] сталіцы подпісы зьбіралі 8 групаў, а па [[Вуліца Асаналіева (Менск)|Асаналіеўскай]] у [[Кастрычніцкі раён (Менск)|Кастрычніцкім раёне]] — 7<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=У Менску ёсьць акруга, па якой у гарсавет ідзе 12 кандыдатаў|спасылка=https://euroradio.by/u-minsku-yosc-akruga-pa-yakoy-u-garsavet-idze-12-kandydatau|выдавец=«[[Эўрапейскае радыё для Беларусі]]»|дата публікацыі=26 сьнежня 2017|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. На 29 сьнежня кандыдатамі вылучылі 7700 чалавек, зь якіх 96 % былі ў веку за 30 гадоў і больш за 4000 былі жанчынамі. За 11 дзён да заканчэньня ўліку кандыдатаў без вылучэнцаў заставалася 57 % з 18 111 выбарчых акругаў<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=У 10 тысячах акругаў няма ніводнага кандыдата ў дэпутаты мясцовых саветаў|спасылка=https://euroradio.by/u-10-tysyachah-akrugau-nyama-nivodnaga-kandydata-u-deputaty-myascovyh-savetau|выдавец=«Эўрапейскае радыё для Беларусі»|дата публікацыі=29 сьнежня 2017|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. Да 8 студзеня 17 500 ініцыятыўных групаў зьбіралі подпісы грамадзянаў за вылучэньне кандыдатаў<ref>{{Навіна|аўтар=[[БелаПАН]]|загаловак=Пачынаецца рэгістрацыя кандыдатаў у дэпутаты|спасылка=https://www.racyja.com/palityka/pachynaetstsa-registratsyya-kandydatau-u/|выдавец=[[Беларускае Радыё Рацыя|Беларускае Радыё «Рацыя»]]|дата публікацыі=9 студзеня 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. 11 студзеня 2018 году старшыня Цэнтральнай выбарчай камісіі Беларусі [[Лідзія Ярмошына]] паведаміла: «На 18 111 выбарчых акругаў вылучана 22 719 чалавек». У выніку ў сярэднім на выбарчую акругу прыпадала 1,2 кандыдата, тады як у Менску было ў сярэднім па 6 кандыдатаў на акругу<ref>{{Навіна|аўтар=[[БелТА]]|загаловак=Кандыдатамі ў дэпутаты на мясцовых выбарах хочуць стаць 22,7 тысячы чалавек|спасылка=https://euroradio.by/kandydatami-u-deputaty-na-myascovyh-vybarah-hochuc-stac-227-tysyachy-chalavek|выдавец=«Эўрапейскае радыё для Беларусі»|дата публікацыі=11 студзеня 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. У [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]] ўлічылі 4142 кандыдаты ў дэпутаты, зь якіх звыш 55 % склалі жанчыны. Сярод іх 83 % (3452) вылучылі шляхам збору подпісаў грамадзянаў, 21 % (848) — ад працоўных калектываў і 6 % (242) — ад партыяў. [[Рэспубліканская партыя працы і справядлівасьці]] мела 80 кандыдатаў, [[Камуністычная партыя Беларусі]] (КПБ) — 77, [[Лібэральна-дэмакратычная партыя Беларусі]] (ЛДПБ) — 56, партыя «[[Справядлівы сьвет]]» — 14, [[Аб’яднаная грамадзянская партыя]] (АГП) — 10, [[Сацыял-дэмакратычная партыя народнай згоды]] — 3 і [[Партыя БНФ]] — 2<ref>{{Артыкул|аўтар=Ірына Асташкевіч.|загаловак=Жанчын больш за палову|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20180111/1515679247-na-gomelshchyne-syarod-kandydatau-u-deputaty-zhanchyn-bolsh-za-palovu|выданьне=Мясцовае самакіраваньне|тып=|год=12 студзеня 2018|нумар=2 (435)|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/12stu-10_optim.pdf 2]|issn=}}</ref>. У [[Магілёўская вобласьць|Магілёўскай вобласьці]] вылучылі 5305 кандыдатаў, то-бок больш за 2 на акругу. Пры гэтым, стварылі 4155 ініцыятыўных групаў. На месца ў [[Магілёўскі гарадзкі Савет дэпутатаў]] прыпадала 3,6 кандыдаты, у [[Бабруйск]]і — 2,5. На [[сельсавет]] у сярэднім было па 2 кандыдаты. У Магілёўскай вобласьці стварылі 750 участковых выбарчых камісіяў агульным лікам 8215 чалавек, зь якіх 3/4 склалі жанчыны, 44 % — прадстаўнікі [[Грамадзкае аб’яднаньне|грамадзкіх аб’яднаньняў]] і партыяў і звыш 8 % — [[моладзь]] да 30 гадоў. Сярод іншага, 35 камісіяў стварылі ў здраўніцах і лякарнях. У [[Магілёўскі абласны Савет дэпутатаў]] вылучылі 171-го кандыдата, зь якіх 47 — ад партыяў і 16 — дзейных дэпутатаў. Пры гэтым, [[ЛДПБ]] вылучыла 26 чалавек, [[АГП]] — 10, «[[Беларуская сацыял-дэмакратычная партыя (Грамада)|Грамада]]» — 7, «Справядлівы сьвет» і [[КПБ]] — па 2<ref>{{Артыкул|аўтар=Нэлі Зігуля.|загаловак=Безальтэрнатыўнасьць нам не пагражае|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20180111/1515679459-na-magilyoushchyne-na-vybary-vyluchana-bolsh-za-2-kandydaty-na-akrugu|выданьне=Мясцовае самакіраваньне|тып=|год=12 студзеня 2018|нумар=2 (435)|старонкі=2|issn=}}</ref>. 12 студзеня 2018 году Ярмошына заявіла: «ёсьць безальтэрнатыўныя акругі нават у абласныя Саветы. Няма ніводнай толькі ў горадзе Менску і ў Магілёўскай вобласьці». У Менску ў сярэднім на акругу было па 6 кандыдатаў, а ў абласныя Саветы — па 2,4 чалавекі. У Каменнагорскай выбарчай акрузе Менску ўлічылі найбольш кандыдатаў — 10. Больш за 45 % (10 362) вылучэнцаў склалі дзейныя дэпутаты 27-га скліканьня. Таксама вылучаліся 32 грамадзяніны Расеі. Агулам 69 % кандыдатаў вылучылі шляхам збору подпісаў грамадзянаў, 27 % — ад працоўных калектываў і 4 % — ад партыяў. Звыш 30 % кандыдатаў склалі працаўнікі [[Асьвета ў Беларусі|адукацыі]], культуры і навукі, звыш 20 % — працаўнікі [[Сельская гаспадарка Беларусі|сельскай гаспадаркі]], 11 % — [[чыноўнік]]і, звыш 9 % — працаўнікі прамысловасьці, транспарту і [[Будаўніцтва ў Беларусі|будаўніцтва]], звыш 4 % — працаўнікі [[Гандаль|гандлю]] і побытавага абслугоўваньня, звыш 3 % — праваахоўнікі і [[Вайсковец|вайскоўцы]], каля 3-х % — [[пэнсія]]нэры, звыш 2 % — [[прадпрымальнік]]і<ref>{{Артыкул|аўтар=Уладзіслаў Лукашэвіч.|загаловак=Кампанія — у штатным рэжыме|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20180112/1515775722-kampaniya-u-shtatnym-rezhyme|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=13 студзеня 2018|нумар=[https://zviazda.by/be/number/9-28625 9 (28625)]|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/13stu-2_optim.pdf 2]|issn=1990-763x}}</ref> і каля 1 % — [[Беспрацоўе|беспрацоўныя]]. У [[Гарадзенскі абласны Савет дэпутатаў]] па 34-х акругах ішло па адным кандыдаце, у Берасьцейскі — па 5. Каля паловы (11 030) ад усіх кандыдатаў у дэпутаты склалі жанчыны<ref name="б">{{Навіна|аўтар=Арцём Мартыновіч|загаловак=Ярмошына: На выбары ў Менску вылучаюцца чатыры студэнты|спасылка=https://euroradio.by/yarmoshyna-na-vybary-u-minsku-vyluchayucca-chatyry-studenty|выдавец=«Эўрапейскае радыё для Беларусі»|дата публікацыі=12 студзеня 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>, а мужчыны — 51,4 % (11 683). Старэйшымі за 30 гадоў былі 94,6 % (21 485) кандыдатаў, а моладзь да 30 гадоў складала 5,4 % (1 228). У [[Сельскі савет|сельскія Саветы]] дэпутатаў вылучылі 15 421-го кандыдата пры сярэднім ліку кандыдатаў на выбарчую акругу па Беларусі 1,2 чалавека, у раённыя Саветы — 4 854 кандыдатаў (па 1,3 чалавекі на акругу), у абласныя — 859 (па 2,4), у гарадзкія абласнога падпарадкаваньня — 829 (па 2,2), у [[Менскі гарадзкі Савет дэпутатаў]] — 345 (па 6,1), у гарадзкія раённага падпарадкаваньня — 302 (па 1,2) і ў пасялковыя — 103 (1,1). У выніку па адным кандыдаце мела звыш 70 % пасялковых і сельскіх, гарадзкіх раённага падпарадкаваньня і раённых выбарчых акругаў<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=За каго будзем галасаваць на мясцовых выбарах|спасылка=https://blr.belta.by/infographica/view/za-kago-budzem-galasavats-na-mjastsovyh-vybarah-6472/|выдавец=[[Беларускае тэлеграфнае агенцтва]]|дата публікацыі=16 студзеня 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. 22 студзеня Ярмошына паведаміла пра зьмяншэньне ліку вылучаных кандыдатаў: «Засталося на гэты момант 22 278. Зь ліку выбылых 123 чалавекі адклікалі свае кандыдатуры добраахвотна і 311 (1,37 %) — гэта адмовы ў рэгістрацыі». Таксама старшыня ЦВК згадала пра акругі абласных Саветаў з адным кандыдатам: «Што да Саветаў самага высокага ўзроўню — абласных, то ў Берасьцейскім рэгіёне 7 безальтэрнатыўных акругаў, або 12,3 %, у Віцебскай вобласьці — 22 (36,7 %), Гомельскай — 3 (5 %), Гарадзенскай — 40 (66,7 %). У Менскай вобласьці 3 безальтэрнатыўныя акругі, што складае 5 %, а ў Магілёўскай няма ніводнай. Прычым там ёсьць акругі з высокай альтэрнатывай. Сярэдні конкурс — крыху менш як 3 кандыдаты на месца». У Менску засталося ў сярэднім звыш 4-х чалавек на месца. Пры гэтым, Ярмошына адзначыла: «Калі гаварыць аб сталічных акругах, дзе больш за ўсё кандыдатаў, то самыя буйныя ў гэтым пляне Акадэмічная № 48 Першамайскага раёну і Кальварыйская № 38 у Фрунзэнскім раёне. Тут балятуюцца па 8 кандыдатаў. Далей ідуць [[Старавіленская вуліца (Менск)|Старавіленская]] акруга № 41 па [[Цэнтральны раён (Менск)|Цэнтральным раёне]] — 7 кандыдатаў. Па 6 чалавек прэтэндуюць на дэпутацкі мандат у [[Вуліца Пляханава (Менск)|Пляханаўскім]], Чыгуначным, [[Сухарава (мікрараён)|Сухараўскім]]»<ref>{{Навіна|аўтар=[[БелТА]]|загаловак=Больш за 22 тыс. кандыдатаў у дэпутаты зарэгістравана на выбарах|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20180122/1516627693-bolsh-za-22-tys-kandydatau-u-deputaty-zaregistravana-na-vybarah|выдавец=Газэта «[[Зьвязда]]»|дата публікацыі=23 студзеня 2018|копія=https://euroradio.by/na-myascovyya-vybary-zaregistravali-bolsh-za-22-tysyachy-kandydatau-u-deputaty|дата копіі=22 студзеня 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. 5 лютага 2018 году засталося 145 кандыдатаў на 60 месцаў у [[Гомельскі абласны Савет дэпутатаў]]. Па адным кандыдаце было ў 3 акругі: Карастаянаўскую ў [[Гомель|Гомлі]], [[Ельскі раён|Ельскую]] і [[Лельчыцкі раён|Лельчыцкую]]. Найбольш кандыдатаў у было ў Мазурскай выбарчай акрузе Гомля — 5<ref>{{Артыкул|аўтар=Ірына Асташкевіч.|загаловак=Адна з пяці скаргаў задаволена|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20180205/1517845131-adna-z-pyaci-skargau-zadavolena|выданьне=Зьвязда|тып=|год=13 студзеня 2018|нумар=[https://zviazda.by/be/number/25-28641 25 (28641)]|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/6lut-3_optim.pdf 3]|issn=}}</ref>. На 8 лютага 2018 году беспартыйныя складалі звыш 95 % (21 227) зарэгістраваных кандыдатаў. Пры гэтым, сваіх кандыдатаў вылучалі 12 [[Сьпіс палітычных партыяў Беларусі|партыяў Беларусі]]. Да партыйцаў належала 4,7 % (1051) зарэгістраваных, сярод якіх пераважалі: КПБ — 409, ЛДПБ — 228 і [[РППС]] — 177. Сярод [[Апазыцыя|апазыцыйных]] партыяў найбольш вылучылі: АГП — 71-го кандыдата, «Грамада» — 54-х і Партыя БНФ — 23-х<ref>{{Артыкул|аўтар=Надзея Анісовіч.|загаловак=Час актывізавацца прайшоў|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20180208/1518098087-chas-aktyvizavacca-prayshou|выданьне=Мясцовае самакіраваньне|тып=|год=9 лютага 2018|нумар=6 (439)|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/9lut-21_optim.pdf 13]|issn=}}</ref>. Другі сакратар Цэнтральнага камітэту Камуністычнай партыі [[Георгі Атаманаў]] падкрэсьліў 4-кратна большае вылучэньне моладзі, чым у сярэднім па краіне: «Практычна кожны 5-ы кандыдат — ва ўзросьце да 31 году». Першы намесьнік старшыні Лібэральна-дэмакратычнай партыі [[Алег Гайдукевіч]] заўважыў: «У Менску вылучылі прэтэндэнтаў у кожнай акрузе — гэта 57 чалавек. Зарэгістравана зь іх 49. Усяго вылучылі ад партыі 267 кандыдатаў». Старшыня Рэспубліканскай партыі працы і справядлівасьці [[Васіль Задняпраны]] адзначыў: «у нас амаль палова акруговых камісій зарэгістравала па адным кандыдаце» (безальтэрнатыўна на акругу), і патлумачыў: «Кандыдаты ад нашай партыі больш прадстаўленыя ў рэгіёнах. У сталіцы — толькі 18 чалавек» (10 %)<ref>{{Артыкул|аўтар=Марыя Дадалка.|загаловак=Партыйныя лідэры пра выбары|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20180208/1518103965-partyynyya-lidary-pra-vybary|выданьне=Мясцовае самакіраваньне|тып=|год=9 лютага 2018|нумар=6 (439)|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/9lut-12_optim.pdf 4]|issn=}}</ref>. Да пачатку датэрміновага галасаваньня 13 лютага сярод кандыдатаў было 10 946 жанчынаў, 10 362 дзейных дэпутатаў, 1169 маладзёнаў у веку да 30 гадоў і 33 грамадзяніны Расеі. 13 лютага Ярмошына паведаміла пра выбарчую акругу без аніводнага кандыдата: «Гэта Савецкая выбарчая акруга № 3 па выбарах дэпутатаў [[Ельскі раённы Савет дэпутатаў|Ельскага раённага савету дэпутатаў]] у Гомельскай вобласьці»<ref name="д"/>. 15 лютага намесьнік старшыні «Белай Русі» [[Аляксандар Шацько]] паведаміў: «сярод кандыдатаў у мясцовыя Саветы дэпутатаў больш за 9000 сябраў арганізацыі «Белая Русь». Старшыня ўправы «[[Беларускі фонд міру|Беларускага фонду міру]]» [[Максім Місько]] заявіў: «больш за 70 чалавек, сябраў нашай арганізацыі, ёсьць кандыдатамі ў мясцовыя Саветы дэпутатаў па ўсёй краіне. У Менску ад Фонду міру прадстаўленыя 3 кандыдаты. Яны балятуюцца ў [[Заводзкі раён (Менск)|Заводзкім]], Цэнтральным і Фрунзэнскім раёнах»<ref name="з">{{Артыкул|аўтар=Марыя Дадалка.|загаловак=Прадстаўнікі грамадзкіх арганізацый пра выбары|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20180215/1518706732-pradstauniki-gramadskih-arganizacyy-pra-vybary|выданьне=Мясцовае самакіраваньне|тып=|год=16 лютага 2018|нумар=7 (440)|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/16lut-10_optim.pdf 2]|issn=}}</ref>. На 18 лютага 247 тэрытарыяльных выбарчых камісіяў абласнога, раённага і гарадзкога, пасялковага і сельскага ўзроўняў у Менскай вобласьці ўлічылі звыш 3700 кандыдатаў на 3451 дэпутацкае месца, у тым ліку на 2548 месцаў у сельскія Саветы, 702 — у раённыя, 63 — у пасялковыя, 60 — у [[Менскі абласны Савет дэпутатаў]], 40 — у Саветы гарадоў раённага падпарадкаваньня і 38 — у [[Жодзінскі гарадзкі Савет дэпутатаў]]<ref>{{Навіна|аўтар=Марына Бегункова|загаловак=Маладым выбаршчыкам падарунак — экскурсія на верталёце|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20180218/1518956268-pragalasavac-i-zdzeysnic-aglyadny-palyot-na-vertalyoce|выдавец=Газэта «[[Зьвязда]]»|дата публікацыі=18 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. == Агітаваньне == 22 сьнежня 2017 году Сакратарыят [[Таварыства беларускай мовы]] абнародаваў Зварот да ўдзельнікаў мясцовых выбараў, у якім заявіў: «Мы падтрымліваем тых кандыдатаў, хто вырашыў прыняць удзел у гэтай выбарнай кампаніі і актыўна выкарыстоўвае дзяржаўную [[Беларуская мова|беларускую мову]] падчас агітацыйных мерапрыемстваў. Мы прапануем усім удзельнікам выбараў у мясцовыя саветы дэпутатаў ставіць пытаньне аб адкрыцьці беларускамоўных клясаў, школ і [[Гімназія|гімназій]] у кожным [[Раёны Беларусі|раённым цэнтры]], аб пашырэньні ўжываньня беларускай мовы ў візуальнай прасторы кожнага [[мястэчка]] і [[Гарады Беларусі|горада]], у інфармацыйным вяшчаньні мясцовых [[СМІ]]. Бо родная культура і мова – асноўныя чыньнікі [[Народ|нацыі]] і [[Незалежнасьць|незалежнай]] дзяржавы»<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Зварот да ўдзельнікаў мясцовых выбараў-2018 ад кіраўніцтва ТБМ|спасылка=https://www.racyja.com/hramadstva/zvarot-da-udzelnikau-myastsovykh-vybar/|выдавец=[[Беларускае Радыё Рацыя|Беларускае Радыё «Рацыя»]]|дата публікацыі=22 сьнежня 2017|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. 14 лютага 2018 году старшыня Цэнтральнай выбарчай камісіі Беларусі [[Лідзія Ярмошына]] адзначыла, што [[Банкаўскі рахунак|рахункі]] для перадвыбарчага агітаваньня адкрылі 10,4 % зарэгістраваных кандыдатаў у дэпутаты, што было ўтрая больш параўнальна з папярэднімі [[Мясцовыя выбары ў Беларусі 2014 году|мясцовымі выбарамі ў 2014 годзе]], калі такія рахункі адкрылі 3,8 % кандыдатаў. Пры гэтым, сярод больш як 15 300 кандыдатаў у дэпутаты [[сельсавет]]аў рахункі займелі толькі 39 чалавек. Каля 20 % кандыдатаў паведамілі пра намер правесьці [[пікет]]ы для сустрэчы з выбарцамі. Права на бясплатны [[радыё]]этэр скарысталі больш як 20 % (1789) кандыдатаў, якія ўзялі ўдзел у адпаведнай жараб’ёўцы<ref name="е"/>. Адразу 2 партыі ладзілі [[байкот выбараў]]: [[Кансэрватыўна-хрысьціянская партыя БНФ]] (КХП БНФ), якую ўзначальваў [[Зянон Пазьняк]], і [[Беларуская сацыял-дэмакратычная Грамада]], якой кіраваў [[Станіслаў Шушкевіч]]<ref>{{Навіна|аўтар=Яна Запольская|загаловак=Юрась Беленькі: «Нельга лічыць выбаршчыкаў дурнямі»|спасылка=https://www.racyja.com/palityka/yuras-belenki-nelga-lichyts-vybarsh/ |выдавец=[[Беларускае Радыё Рацыя|Беларускае Радыё «Рацыя»]]|дата публікацыі=19 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. Падчас выбарчай кампаніі ў Беларусі заблякавалі доступ да 2-х прыватных інтэрнэт-рэсурсаў навінаў, такіх як «[[Беларускі партызан]]» і «[[Хартыя’97]]»<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Заява арганізацый-заснавальнікаў кампаніі «Права выбару» пра выбары ў мясцовыя саветы Рэспублікі Беларусь 18 лютага 2018 г.|спасылка=https://bchd.info/13998-zayava-arganizacyy-zasnavalnikau-kampanii-prava-vybaru-pra-vybary-u-myascovyya-savety-respubliki-belarus-18-lyutaga-2018-g.html|выдавец=[[Беларуская хрысьціянская дэмакратыя]]|дата публікацыі=19 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. 11 лютага 2018 году Сойм КХП БНФ ухваліў «Паведамленьне пра «выбары», у якім заявіў: «У існуючай антынароднай [[Дзяржаўны лад|палітычнай сыстэме]] адсутнічае інстытут [[Мясцовае самакіраваньне|мясцовага самакіраваньня]]. Мясцовыя Саветы зьяўляюцца намінальнай уладай, іх дзейнасьць мае дэкаратыўны характар. Саветы стварае і поўнасьцю імі кіруе [[Рэжым Лукашэнкі|рэжымная]] вэртыкаль. Мясцовыя Саветы выкарыстоўваюцца ў якасьці псэўдадэмакратычнай шырмы, за якой хаваецца [[Карупцыя|карумпаваная]] і хлусьлівая рэжымная [[бюракратыя]]. Галоўная задача цяперашніх «выбараў» надаць бачнасьць легітымнасьці рэжымнай палітычнай сыстэме, дэзарыентаваць беларускае [[грамадзтва]], выпусьціць сацыяльную энэргію незадаволенасьці ў пустое дзеяньне. [[Абсалютная бальшыня]] выбаршчыкаў цудоўна разумее, што аніякіх выбараў у краіне няма. Праводзіцца чарговы рэжымны [[спэктакль]]. Мы мяркуем, што беларусы ня зганьбяць сябе, ня будуць дапамагаць рэжыму ілгаць народу і замежным грамадзянам пра ўсенародную падтрымку, якую яны намалююць, ня будуць падтрымліваць фальшывую антыбеларускую палітыку. Дзеля дабра і справядлівасьці лепш трымацца далей ад рэжымнага балота, але зьберагчы сваё сумленьне, розум і дух»<ref>{{Навіна|аўтар=Сойм [[КХП БНФ]]|загаловак=Паведамленьне пра «выбары»|спасылка=http://www.bielarus.net/archives/2018/02/13/5005|выдавец=Партал «[[Беларуская Салідарнасьць]]»|дата публікацыі=13 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. == Назіраньне == 23 студзеня 2018 году старшыня Цэнтральнай выбарчай камісіі Беларусі [[Лідзія Ярмошына]] паведаміла пра акрэдытацыю выбарчымі камісіямі 10 500 наглядальнікаў. Больш за ўсё акрэдытавалі наглядальнікаў на выбарах ад [[Беларускі рэспубліканскі саюз моладзі|Беларускага рэспубліканскага саюзу моладзі]] (БРСМ), грамадзкага аб’яднаньня «[[Белая Русь (грамадзкае аб’яднаньне)|Белая Русь]]» і [[Беларускае грамадзкае аб’яднаньне вэтэранаў|Беларускага грамадзкага аб’яднаньня вэтэранаў]]<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=У Беларусі на мясцовых выбарах акрэдытавана 10,5 тыс. нацыянальных наглядальнікаў|спасылка=https://blr.belta.by/society/view/u-belarusi-na-mjastsovyh-vybarah-akredytavana-105-tys-natsyjanalnyh-nagljadalnikau-65594-2018/|выдавец=[[БелТА]]|дата публікацыі=24 студзеня 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. 8 лютага 2018 году кампанія назіраньня «Права выбару» паведаміла пра вылучэньне каля 700 назіральнікаў. У склад кампаніі ўвайшлі 8 грамадзкіх аб’яднаньняў: [[Аб’яднаная грамадзянская партыя]], [[Беларуская сацыял-дэмакратычная партыя (Грамада)|Беларуская сацыял-дэмакратычная партыя «Грамада»]], «[[Беларуская хрысьціянская дэмакратыя]]», [[Беларуская партыя Зялёныя|Беларуская партыя «Зялёныя»]], [[Партыя БНФ]], [[Партыя свабоды і прагрэсу]], Рух «[[За Свабоду]]» і [[Беларускі прафсаюз працаўнікоў радыёэлектроннай прамысловасьці]]<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=«Права выбару-2018» назвала асноўныя прычыны нерэгістрацыі дэмакратычных кандыдатаў|спасылка=https://novychas.online/hramadstva/prava-vybaru-2018-nazvala-asnounyja-pryczyny-ner|выдавец=Газэта «[[Новы час (газэта)|Новы час]]»|дата публікацыі=8 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. 13 лютага кампанія «Права выбару» пачала назіраньне за датэрміновым галасаваньнем на 154-х выбарчых участках<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Пры галасаваньні камісія налічыла выбарцаў у 14 разоў больш, чым назіральнікі|спасылка=https://euroradio.by/pry-galasavanni-kamisiya-nalichyla-vybarcau-u-14-razou-bolsh-chym-naziralniki|выдавец=«[[Эўрапейскае радыё для Беларусі]]»|дата публікацыі=14 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. У кампаніі ўдзельнічала 308 чалавек, якія падалі ва ўчастковыя камісіі 144 прапановы аб адкрытым падліку галасоў<ref>{{Навіна|аўтар=[[БелаПАН]]|загаловак=«Права выбару» заяўляе пра «рэкордныя разыходжаньні» яўкі выбаршчыкаў з дадзенымі назіральнікаў|спасылка=https://www.racyja.com/hramadstva/prava-vybaru-zayaulyae-pra-rekordnyya-r/|выдавец=[[Беларускае Радыё Рацыя|Беларускае Радыё «Рацыя»]]|дата публікацыі=14 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. 13 лютага старшыня [[ЦВК Беларусі]] паведаміла пра акрэдытаваньне на выбарах 28 624-х наглядальнікаў. Сярод іх найбольш прадстаўнікоў мелі: [[БРСМ]] — 24 % (каля 6800), ГА «Белая Русь» — 18 % (5100) і [[Фэдэрацыя прафсаюзаў Беларусі]] — 14 % (каля 4000)<ref name="е"/>. 15 лютага старшыня ўправы «[[Беларускі фонд міру|Беларускага фонду міру]]» [[Максім Місько]] згадаў, што ад яго грамадзкага аб'яднаньня «прыкладна 1400 чалавек зарэгістраваныя назіральнікамі»<ref name="з"/>. 16 лютага кампанія «Права выбару» паведаміла пра выстаўленьне 640 назіральнікаў на 320 выбарчых участках у асноўны дзень галасаваньня і поўнае назіраньне ў 32-х выбарчых акругах у некалькіх абласьцях Беларусі<ref name="і"/>. 19 лютага кампанія «За справядлівыя выбары» паведаміла пра назіраньне на 54-х выбарчых участках у 22-х паселішчах ва ўсіх абласьцях Беларусі і ў Менску. У кампаніі бралі ўдзел 789 назіральнікаў ад 12 грамадзкіх аб’яднаньняў і партыяў, сярод якіх 668 назіралі за выбарамі ў асноўны дзень галасаваньня, 114 — за датэрміновым і асноўным галасаваньнем і 7 — ладзілі доўгатэрміновае назіраньне<ref>{{Навіна|аўтар=БелаПАН|загаловак=«Больш брудных выбараў у Беларусі яшчэ не было»|спасылка=https://www.racyja.com/palityka/bolsh-brudnykh-vybarau-u-belarusi-yashche/|выдавец=Беларускае Радыё «Рацыя»|дата публікацыі=19 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. == Галасаваньне == 13 лютага 2018 году пачалося датэрміновае [[галасаваньне]] на мясцовых выбарах. Выбарчыя ўчасткі працавалі а 10:00—14:00 і 16:00—19:00. Для галасаваньня пры сабе варта было мець: [[пашпарт]], [[Пасьведчаньне асобы|пасьведчаньне]] [[Кіроўца|кіроўцы]], [[вайсковы білет]] (для [[Вайсковец|вайскоўцаў]] тэрміновай службы), [[Пэнсія|пэнсійнае]] пасьведчаньне (з фатаграфіяй у ім), службовае пасьведчаньне [[чыноўнік]]а, [[Студэнт|студэнцкі]] білет, даведку [[Міністэрства ўнутраных справаў Беларусі|органа ўнутраных справаў]] (пры страце пашпарту) або пасьведчаньне на права жыхарства (для грамадзянаў Расеі)<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Датэрміновае галасаваньне|спасылка=https://blr.belta.by/infographica/view/daterminovae-galasavanne-6606/|выдавец=[[Беларускае тэлеграфнае агенцтва]]|дата публікацыі=12 лютага 2018|копія=https://zviazda.by/be/news/20180212/1518428008-daterminovae-galasavanne|дата копіі=10 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. На 5870 участках усталявалі 23 200 выбарчых скрыняў, у тым ліку каля 2000 для датэрміновага галасаваньня<ref name="е">{{Навіна|аўтар=[[БелТА]]|загаловак=Выбары дэпутатаў мясцовых Саветаў ў Беларусі|спасылка=http://www.klich.by/?p=61524|выдавец=Газэта «[[Кліч Радзімы]]» ([[Шаркоўшчына]])|дата публікацыі=14 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. За 1-ы дзень датэрміновага галасаваньня ЦВК налічыла 4,4 % галасоў выбарцаў<ref name="ж"/>. Пры гэтым, адчынілі 5620 участкаў<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Лідзія Ярмошына: Дэмакратычныя выбары абапіраюцца на меркаваньне выбаршчыкаў і іх права на волевыяўленьне|спасылка=https://blr.belta.by/opinions/view/demakratychnyja-vybary-apirajutstsa-na-merkavanne-vybarshchykau-i-ih-prava-na-volevyjaulenne-2680/|выдавец=[[БелТА]]|дата публікацыі=15 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. За 13—14 лютага ЦВК налічыла 11,06 % галасоў, у тым ліку ў Берасьцейскай вобласьці — 9,33 %, у Віцебскай — 11,36 %, Гарадзенскай — 9,66 %, Гомельскай — 10,98 %, Магілёўскай — 11,72 %, Менскай — 11,05 % і ў Менску — 12,67 %<ref>{{Навіна|аўтар=[[БелаПАН]]|загаловак=За 2 дні датэрмінова прагаласавала 11% выбаршчыкаў|спасылка=https://www.racyja.com/hramadstva/za-2-dni-daterminova-pragalasavala-11-vy/|выдавец=[[Беларускае Радыё Рацыя|Беларускае Радыё «Рацыя»]]|дата публікацыі=15 лютага 2018|копія=https://novychas.online/palityka/za-2-dni-daterminova-prahalasavala-11-vybarszczyk|дата копіі=15 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. За 13—15 лютага ЦВК Беларусі налічыла яўку на датэрміновы галасаваньні ў 18,73 %, у тым ліку ў Берасьцейскай вобласьці — 16,27 %, у Віцебскай — 19,67 %, Гарадзенскай — 16,81 %, Гомельскай — 19,49 %, Магілёўскай — 20 %, Менскай — 19,56 % і ў Менску — 18,92 %<ref>{{Навіна|аўтар=БелаПАН|загаловак=За тры дні датэрмінова прагаласавала больш за 18% выбаршчыкаў|спасылка=https://www.racyja.com/palityka/za-try-dni-daterminova-pragalasavala/|выдавец=Беларускае Радыё «Рацыя»|дата публікацыі=16 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. 18 лютага Ярмошына паведаміла, што выбарчыя камісіі налічылі 34,95 % унесеных у сьпісы выбарцаў, якія прагаласавалі датэрмінова. У асноўны дзень галасаваньня 5870 выбарчых участкаў працавалі а 8:00—20:00<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Амаль 35 працэнтаў выбаршчыкаў прагаласавалі датэрмінова на мясцовых выбарах у Беларусі|спасылка=https://blr.belta.by/politics/view/amal-35-pratsentau-vybarshchykau-pragalasavali-daterminova-na-mjastsovyh-vybarah-u-belarusi-66338-2018/|выдавец=БелТА|дата публікацыі=18 лютага 2018|копія=https://euroradio.by/centrvybarkam-yauka-na-daterminovyh-vybarah-sklala-amal-35|дата копіі=18 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. Сярод іншага, яўку звыш 70 % засьведчылі назіральнікі кампаніі «[[Праваабаронцы за свабодныя выбары]]» на выбарчых участках у «Студэнцкай вёсцы» Менску і ў інтэрнатах [[Беларускі дзяржаўны ўнівэрсытэт|Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэту]], [[Беларускі дзяржаўны ўнівэрсытэт інфарматыкі і радыёэлектронікі|Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэтуінфарматыкі і радыёэлектронікі]], а таксама [[Менскі дзяржаўны лінгвістычны ўнівэрсытэт|Менскага дзяржаўнага лінгвістычнага ўнівэрсытэту]]<ref>{{Навіна|аўтар=«[[Праваабаронцы за свабодныя выбары]]»|загаловак=96,4% - яўка на выбарчым участку ў «Студэнцкай вёсцы» Менска|спасылка=http://elections2018.spring96.org/be/news/89182|выдавец=Праваабарончы цэнтар «[[Вясна (цэнтар)|Вясна]]»|дата публікацыі=18 лютага 2018|копія=https://euroradio.by/u-studenckay-vyoscy-minska-yauka-na-daterminovae-galasavanne-964|дата копіі=18 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. === Скаргі === У сьнежні 2017 году ў інтэрвію часопісу «[[Беларуская думка]]» старшыня ЦВК [[Лідзія Ярмошына]] патлумачыла неўлучэньне ў выбарчыя камісіі большасьці прадстаўнікоў [[Апазыцыя|апазыцыйных]] партыяў: «выбарчая камісія — калектыў, дзе выпінаньне свайго палітычнага меркаваньня шкодзіць агульнай справе»<ref>{{Навіна|аўтар=Сяргей Галоўка, часопіс «[[Беларуская думка]]»|загаловак=Ярмошына: Апазыцыянэраў не бяруць у выбаркамы, каб не выпіналі свае меркаваньні|спасылка=https://euroradio.by/yarmoshyna-apazicyyanerau-ne-byaruc-u-vybarkamy-kab-ne-vypyachvali-svae-merkavanni|выдавец=«[[Эўрапейскае радыё для Беларусі]]»|дата публікацыі=5 студзеня 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. 7 студзеня 2018 году сузаснавальніца руху «Дзея» [[Аліна Нагорная]] правяла ў [[Слуцак|Слуцку]] (Менская вобласьць) [[пікет]], прысьвечаны [[100-годзьдзе Беларускай Народнай Рэспублікі|100-годзьдзю Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Нагорная зарэгістравала ініцыятыўную групу дзеля пікету без спагнаньня і патлумачыла: «Мясцовыя [[выбары]] — гэта яшчэ адна фікцыя, якая абыходзіцца народу «ў капеечку». Лічу, што сьпіс кандыдатаў ужо даўно падрыхтаваны і зацьверджаны [[Слуцкі раённы выканаўчы камітэт|Слуцкім райвыканкамам]]. Ад майго ўдзелу ў выбарах і іншых актывістаў ён аніяк ня зьменіцца. Слуцкія ўлады не дазваляюць ніякіх імпрэзаў, прысьвечаных памяці [[Слуцкі збройны чын|Слуцкага збройнага чыну]], які змагаўся пад [[Бел-чырвона-белы сьцяг|бел-чырвона-белым сьцягам]] БНР. У гэтым годзе мы будзем святкаваць 100-годзьдзе БНР. На дзяржаўным узроўні гэтае сьвята зноў застаецца незаўважаным. Сваім пікетам я і мае сябры нагадваем случчанам пра важны этап у гісторыі нашай дзяржаўнасьці. Бо без абвяшчэньня [[БНР]] магло б не быць і [[БССР]], а таксама сучаснай Рэспублікі». Пікет доўжыўся каля 4-х гадзінаў пад бел-чырвона-белым сьцягам. Пікетоўцы падарылі 300 месьцічам памяткі пра Слуцкі збройны чын, а таксама каляндарыкі з партрэтамі слуцкіх паўстанцаў і выявай бел-чырвона-белага сьцяга. Таксама месьцічы рабілі фотаздымкі на фоне хэштэгу #БНР100<ref>{{Навіна|аўтар=Зінаіда Цімошак|загаловак=Замест збору подпісаў — пікет, прысьвечаны 100-годзьдзю БНР|спасылка=https://novychas.online/hramadstva/zamest-zboru-podpisau-piket-prysveczany-100-hod|выдавец=Газэта «[[Новы час (газэта)|Новы час]]»|дата публікацыі=7 студзеня 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. Пасьля завяршэньня ўтварэньня выбарчых камісіяў 3 студзеня кампанія «[[Праваабаронцы за свабодныя выбары]]» паведаміла, што ў склад камісіяў улучылі 97 % вылучаных прадстаўнікоў ад [[Грамадзкае аб’яднаньне|грамадзкіх аб’яднаньняў]] і 95,9 % сябраў партыяў ва ўрадзе. Пры гэтым, у камісіі дапусьцілі 11 % (26) вылучэнцаў ад апазыцыйных партыяў. З гэтай нагоды 8 студзеня Палітычная рада [[Аб’яднаная грамадзянская партыя|Аб’яднанай грамадзянскай партыі]] (АГП) абнародавала заяву, у якой паведаміла пра вылучэньне ва ўчастковыя камісіі 83-х «[[юрыст]]аў, людзей з досьведам працы ў [[Вярхоўны Савет Беларусі|парлямэнце]] і органах [[Мясцовае самакіраваньне|мясцовага самакіраваньня]]». Аднак у склад камісіяў улучылі толькі аднаго сябра АГП. У заяве АГП цьвердзілася: «Выбарчыя камісіі паводле закону павінныя фармавацца з прадстаўнікоў розных арганізацыяў і палітычных партыяў. Ідэя ў тым, што яны павінныя складацца зь людзей з рознымі палітычнымі поглядамі і інтарэсамі, каб не было змовы для несумленнага падліку галасоў. Што ж адбываецца на практыцы? Як правіла, усе камісіі складаюцца з працаўнікоў аднаго працоўнага калектыву, а ўзначальваюцца кіраўніком гэтага калектыву або яго намесьнікам. Пры [[кантракт]]най сыстэме пярэчаньне начальніку раўнасільнае страце [[Праца|працы]]»<ref>{{Навіна|аўтар=[[БелаПАН]]|загаловак=АГП: У народа скралі права выбару|спасылка=https://www.racyja.com/palityka/agp-u-naroda-ukrali-prava-vybaru/|выдавец=[[Беларускае Радыё Рацыя|Беларускае Радыё «Рацыя»]]|дата публікацыі=8 студзеня 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. [[Партыя БНФ]] правяла ва ўчастковыя камісіі 4 чалавекі з 65 вылучаных, [[Лібэральна-дэмакратычная партыя Беларусі]] — 3-х з каля 50 вылучаных, а грамадзкае аб’яданьне «[[Гавары праўду]]» — аднаго з больш як 20. АГП атрымала адмову паводле адпаведнай скаргі ў [[Суд Цэнтральнага раёну]] Менску, а Партыя БНФ — у [[Суд Бярозаўскага раёну]] і [[Суд Слуцкага раёну]]<ref>{{Навіна|аўтар=[[Зьміцер Лукашук]]|загаловак=АГП і ПБНФ падалі ў суд на выканкамы|спасылка=https://euroradio.fm/agp-i-pbnf-padali-u-sud-na-vykankamy-nu-yany-hacya-b-pasprabavali|выдавец=«[[Эўрапейскае радыё для Беларусі]]»|дата публікацыі=9 студзеня 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. 12 студзеня 2018 году Ярмошына паведаміла пра падачу 9 скаргаў на ўтварэньне ўчастковых выбарчых камісіяў<ref name="б"/>. 15 студзеня старшыня ЦВК патлумачыла адмову павялічыць склад камісіяў да 19 чалавек для ўлучэньня прадстаўнікоў апазыцыі, як дазваляе выбарчае заканадаўства: «Мы даём фінансаваньне толькі на 15 чалавек у Менску і на 14 чалавек у вобласьці ва ўчастковыя выбарчыя камісіі. Таму яны і вызначаюць такі склад. Патрэбная эканомія, і таму ніхто ня будзе рабіць 19 ― у нас [[каштарыс]] так разьлічаны»<ref name="в">{{Навіна|аўтар=[[Зьміцер Лукашук]]|загаловак=Ярмошына: Няма грошай на тое, каб з-за апазыцыі рабіць камісіі па 19 чалавек|спасылка=https://euroradio.by/yarmoshyna-nyama-groshay-na-toe-kab-z-za-apazicyi-rabic-kamisii-pa-19-chalavek|выдавец=«Эўрапейскае радыё для Беларусі»|дата публікацыі=15 студзеня 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. Пры гэтым, 16 студзеня [[Цэнтральная выбарчая камісія Беларусі]] ўхваліла Пастанову аб унясеньні зьмяненьняў у каштарыс выдаткаў на падрыхтоўку і правядзеньне выбараў дэпутатаў мясцовых Саветаў 28-га скліканьня. Паводле Пастановы, ранейшы каштарыс у суме 21,491 млн [[Беларускі рубель|рублёў]] скарацілі на 10 % да 19,386 млн рублёў. Заробкі па ўсіх камісіях зьменшылі ў сярэднім на 5,5 %, таму ў дзень выбараў пасьля выліку [[Падатак|падаткаў]] зарплата сябра ўчастковай камісіі мела скласьці 67 рублёў замест 69. Сярод іншага, скарацілі выдаткі на набыцьцё канцылярскіх прыналежнасьцяў і [[Транспарт у Беларусі|перавозкі]], [[Сувязь Беларусі|сувязь]] і камандзіроўкі. Старшыня ЦВК Ярмошына заявіла на паседжаньні пры разглядзе Пастановы: «Калі разьмеркаваць гэтую суму на ўсіх выбаршчыкаў, то выйдзе каля 1,5 даляра на аднаго чалавека. Я думаю, што мы трацім па мінімуме. Гэта вельмі невялікая сума, калі параўнаць з эўрапейскімі стандартамі — там як мінімум 5 даляраў на выбаршчыка»<ref>{{Артыкул|аўтар=Уладзіслаў Лукашэвіч.|загаловак=Эканомім і чакаем замежных назіральнікаў|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20180117/1516168330-vydatki-na-padryhtouku-i-pravyadzenne-myascovyh-vybarau-skarochany-na-10|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=17 студзеня 2018|нумар=[https://zviazda.by/be/number/11-28627 11 (28627)]|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/17stu-2_optim.pdf 2]|issn=}}</ref>. 5 лютага 2018 году на партале «[[Беларускі партызан]]» доктар палітычны навук [[Павал Вусаў]] цьвердзіў: «Прыхільнікі ўдзелу ў сфальсыфікаваных выбарах у Беларусі прыводзяць масу розных, часам дзіўных довадаў, якія павінныя апраўдаць «актыўны» ўдзел беларускай апазыцыі ў выбарчым працэсе. Яны спрабуюць пераканаць сваіх апанэнтаў і выбаршчыкаў, што з дапамогай выбараў, арганізацыя і правядзеньне якіх знаходзяцца пад поўным кантролем [[Аўтарытарызм|аўтарытарнай]] улады, можна зьмяніць гэтую самую ўладу або дамагчыся нейкіх саступак зь яе боку». Вусаў заўважыў: «выбары, асабліва калі яны знаходзяцца пад сыстэмным кантролем аўтарытарнай улады, ніколі не былі самадастатковым фактарам зрынаньня альбо дэмакратызацыі [[дыктатура]]ў. Роля выбараў у гэтым працэсе была і застаецца выключна інструмэнтальнай. Выбарчы працэс ня мае ніякага практычнага значэньня, калі толькі за ім не стаіць актыўнае супрацьдзеяньне насельніцтва палітыцы аўтарытарнай улады». Урэшце, палітоляг патлумачыў на прыкладзе [[Аргентына|Аргентыны]], [[Нікарагуа]] і [[Чылі]], што пасьпяховыя для апазыцыі выбары «ёсьць толькі вынікам барацьбы з дыктатурай і ўнутранага аслабленьня апошняй». Таксама Вусаў назваў яшчэ 3 умовы пераўтварэньня выбараў у прылады дэмакратызацыі: 1) гатоўнасць кіроўнай [[Эліта|эліты]] пайсьці на [[кампраміс]] з апазыцыяй; 2) гатоўнасьць аўтарытарнага кіраўніцтва правесьці сумленныя і вольныя выбары, што прадугледжвае паўсюдны кантроль з боку дэмакратычнай супольнасьці за арганізацыяй і падлікам галасоў; 3) кансалідацыя апазыцыі і мабілізацыя апазіцыйна настроенай супольнасьці, бо толькі гэта зробіць апазыцыю самастойным палітычным гульцом, а таксама дазволіць кантраляваць усе этапы выбарчага працэсу<ref>{{Навіна|аўтар=Сяргей Нікалюк|загаловак=Дыктатура і выбары|спасылка=https://novychas.online/palityka/dyktatura-i-vybary|выдавец=Газэта «Новы час»|дата публікацыі=19 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. 8 лютага 2018 году начальнік [[Берасьцейская абласная ўправа МНС Беларусі|Берасьцейскай абласной управы МНС Беларусі]] [[Канстанцін Шаршуновіч]], які адпрацаваў 4 скліканьні ў [[Берасьцейскі абласны Савет дэпутатаў|Берасьцейскім абласным Савеце дэпутатаў]] адзначыў: «работа ў мясцовых Саветах грамадзкая, за яе ня плацяць, на яе трэба ахвяраваць свой асабісты час альбо адрываць яго ад асноўнай работы»<ref>{{Артыкул|аўтар=Сьвятлана Яскевіч.|загаловак=Чатыры скліканьні — гэта ня жарты|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20180208/1518096567-kanstancin-sharshunovich-vyyaznyya-sesii-i-padyhody-da-vyrashennya-prablem|выданьне=Мясцовае самакіраваньне|тып=|год=9 лютага 2018|нумар=6 (439)|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/9lut-9_optim.pdf 1], [https://zviazda.by/sites/default/files/9lut-23_optim.pdf 15]|issn=}}</ref>. Старшыня Пастаяннай камісіі [[Савет Рэспублікі Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь|Савету Рэспублікі]] па заканадаўстве і дзяржаўным будаўніцтве [[Ала Бодак]] прызнала: «дэпутат Савету ажыцьцяўляе свае паўнамоцтвы без адрыву ад асноўнай працоўнай дзейнасьці» (за выняткам старшыні). Пры гэтым, Ала Бодак заўважыла: «на час падрыхтоўкі і правядзеньня сэсіяў Савету і паседжаньняў яго органаў дэпутат Савету вызваляецца ад выкананьня працоўных абавязкаў з захаваньнем за ім сярэдняй заработнай платы». Сярод іншага, Бодак адзначыла: «для ажыцьцяўленьня дзейнасьці ў выбарчай акрузе дэпутат Савету вызваляецца ад выкананьня працоўных абавязкаў (на 1 дзень у месяц) па яго заяве па месцы працы з захаваньнем сярэдняй заработнай платы. Дадзеная гарантыя была забясьпечаная дэпутатам у 2014 годзе па ініцыятыве Савету Рэспублікі. У выпадку выезду дэпутата Савету для ажыцьцяўленьня сваёй дзейнасьці ў Савеце, выбарчай акрузе за межы месца жыхарства яму кампэнсуюцца выдаткі па нормах пакрыцьця выдаткаў пры службовых камандзіроўках». Урэшце, Ала Бодак згадала, што «гарантыяй працоўных правоў дэпутата Савету ёсьць тое, што ў пэрыяд ажыцьцяўленьня сваіх паўнамоцтваў ён ня можа быць звольнены па ініцыятыве наймальніка, выключаны з установы адукацыі без папярэдняй згоды Савету»<ref>{{Артыкул|аўтар=Вераніка Пуставіт.|загаловак=«Заканадаўчы мэханізм адпрацаваны добра»|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20180208/1518097112-ala-bodak-zakanadauchy-mehanizm-adpracavany-dobra|выданьне=Мясцовае самакіраваньне|тып=|год=9 лютага 2018|нумар=6 (439)|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/9lut-22_optim.pdf 14]|issn=}}</ref>. 8 лютага старшыня ЦВК Лідзія Ярмошына прызнала, што [[дэпутат]]ы мясцовых Саветаў «не атрымліваюць зарплату і прымаюць толькі калектыўныя, сэсійныя рашэньні». Ярмошына падкрэсьліла: «гэты пост ня ёсьць зайздросным, ён не дае [[даход]]аў і прэфэрэнцыяў». Яна таксама дадала: «грамадзяне нават ня ведаюць, чым займаюцца гэтыя людзі і якія ў іх паўнамоцтвы». Ярмошына згадала і разгляд скаргаў: «У тым жа Менску было пададзена 25 скаргаў — і 5 зь іх былі задаволеныя». Сярод іншага, старшыня ЦВК закранула нізкі ўдзел моладзі ў мясцовых выбарах: «Яны часта не галасуюць, таму і не вылучаюцца, дыстанцуюцца ад гэтага працэсу. [[Моладзь]] лічыць выбары фармалізаваным і [[Бюракратыя|бюракратычным]] дзействам, для якога яны не сасьпелі. Яшчэ адна прычына: моладзь проста ня бачыць кандыдатаў, блізкіх паводле ўзросту. У сваю чаргу маладыя кандыдаты думаюць: навошта ім ісьці ў гэта зборышча старых? Атрымліваецца замкнёнае кола». Таксама Ярмошына патлумачыла сваю леташнюю прапанову скасаваць сельскія Саветы і выбіраць кіраўнікоў [[Пасёлак|пасёлкаў]] і [[Мястэчка|мястэчак]] наўпроставым галасаваньнем грамадзянаў: «хачу, каб у нашых маленькіх тэрытарыяльных адзінках мы атрымалі рэальнае [[мясцовае самакіраваньне]] замест часам дэкаратыўных органаў. Калі выбары ў [[сельскі Савет]] праходзяць на безальтэрнатыўнай аснове і пры гэтым ні абраныя дэпутаты, ні грамадзяне не праяўляюць да гэтага цікавасьць, то тады і орган працуе фармальна. Існуе і функцыянуе толькі [[выканаўчая ўлада]], якая прадстаўленая адным чалавекам — старшынёй сельскага Савету, які адначасова ёсьць і старшынёй сель[[Выканаўчы камітэт|выканкаму]]. Дык давайце гэтую рэальную ўладу будзем абіраць усім насельніцтвам. І тады ў нас, па-першае, конкурс будзе, а па-другое, гэта будзе рэальнае мясцовае самакіраваньне, пра якое будзе ведаць насельніцтва». Урэшце, старшыня ЦВК Беларусі прызнала перашкоды ў доступе [[зьнявечаны]]х людзей на выбарчыя ўчасткі, бо далёка «ня ўсе ўваходныя месцы абсталяваныя [[пандус]]амі»<ref name="г">{{Артыкул|аўтар=Уладзіслаў Лукашэвіч.|загаловак=«Хочацца, каб мы атрымалі рэальнае мясцовае самакіраваньне»|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20180208/1518101820-yarmoshyna-hochacca-kab-my-atrymali-realnae-myascovae-samakiravanne|выданьне=Мясцовае самакіраваньне|тып=|год=9 лютага 2018|нумар=6 (439)|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/9lut-9_optim.pdf 1], [https://zviazda.by/sites/default/files/9lut-11_optim.pdf 3]|issn=}}</ref>. На 13 лютага ў ЦВК Беларусі паступіла 415 вусных і 153 пісьмовыя звароты ад выбарцаў і кандыдатаў<ref name="ж">{{Артыкул|аўтар=Марыя Дадалка.|загаловак=Старт дадзены|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20180215/1518642618-idze-daterminovae-galasavanne-na-vybarah-u-myascovyya-savety|выданьне=Зьвязда|тып=|год=15 лютага 2018|нумар=[https://zviazda.by/be/number/32-28648 32 (28648)]|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/15lut-2_optim.pdf 2]|issn=}}</ref>. 15 лютага Ярмошына прызнала: «нам трэба глядзець у бок партыяў. Яны ў нас не разьвіваюцца, і гэта ненармальна. ...напэўна, у будучыні нам трэба адаптаваць [[Выбарчы лад|выбарчую сыстэму]] пад патрэбы партыяў. Гэта значыць перайсьці да [[Прапарцыйны выбарчы лад|прапарцыйнай]] або [[Мяшаны выбарчы лад|зьмяшанай сыстэмы]], даваць магчымасьць партыям мець нейкія квоты, калі яны зьбяруць неабходную колькасьць галасоў»<ref>{{Артыкул|аўтар=Уладзіслаў Кулецкі.|загаловак=«Падставаў для засмучэньня пакуль няма»|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20180215/1518707367-lidziya-yarmoshyna-padstau-dlya-zasmuchennya-pakul-nyama|выданьне=Мясцовае самакіраваньне|тып=|год=16 лютага 2018|нумар=7 (440)|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/16lut-11_optim.pdf 3]|issn=}}</ref>. 16 лютага кампанія назіраньня «Права выбару» паведаміла, што [[Беларускі рэспубліканскі саюз моладзі]], грамадзкае аб'яднаньне «[[Белая Русь (грамадзкае аб’яднаньне)|Белая Русь]]» і [[Фэдэрацыя прафсаюзаў Беларусі]] бралі чынны ўдзел у перадвыбарчым агітаваньні і пры гэтым атрымлівалі сродкі зь [[Бюджэт Рэспублікі Беларусь|дзяржаўнага бюджэту Беларусі]]. Пагатоў, агітавалі за кандыдатаў ва ўрадзе праз працоўныя калектывы, куды не дапускалі апазыцыйных кандыдатаў. Урэшце, акруговыя камісіі зьмянялі біяграфічныя зьвесткі і фотаздымкі кандыдатаў апазыцыі ў інфармацыйных матэрыялах. Нацыянальны каардынатар кампаніі «Права выбару» [[Алесь Сілкоў]] заўважыў, што ніводны кандыдат ад [[Апазыцыя|апазыцыі]] не патрапіў на сустрэчы з працоўнымі калектывамі<ref name="і">{{Навіна|аўтар=|загаловак=Агітацыя за праўладных кандыдатаў адбывалася за кошт дзяржавы|спасылка=https://novychas.online/palityka/ahitacyja-za-prauladnyh-kandydatau-adbyvalasja-za|выдавец=Газэта «Новы час»|дата публікацыі=16 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. 16 лютага на сустрэчы са студэнтамі [[Акадэмія кіраваньня пры прэзыдэнце Беларусі|Акадэміі кіраваньня пры прэзыдэнце Беларусі]] Ярмошына адзначыла найбольш нізкі адсотак маладых кандыдатаў у сельскай мясцовасьці: «У працэнтных суадносінах колькасьць маладых кандыдатаў зьніжаецца. Гэта зьвязана з тым, што больш за палову прэтэндэнтаў — каля 13 000 чалавек — кандыдаты сельскіх Саветаў»<ref>{{Артыкул|аўтар=Марыя Дадалка.|загаловак=Як паказчык сталасьці|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20180216/1518800659-lidziya-yarmoshyna-pravyala-sustrechu-sa-studentami-akademii-kiravannya|выданьне=Зьвязда|тып=|год=17 лютага 2018|нумар=[https://zviazda.by/be/number/34-28650 34 (28650)]|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/17lut-2_optim.pdf 2]|issn=}}</ref>. 18 лютага каардынатар кампаніі «Права выбару» [[Алесь Сілкоў]] заявіў пра выяўленьне іх назіральнікамі найбольшай яўкі выбарцаў на датэрміновае галасаваньне ў Вішнявецкай акрузе № 40 ў [[Магілёўскі абласны Савет дэпутатаў]], дзе тая склала 20 %. На гэтай падставе Сілкоў назваў агучаную ЦВК датэрміновую яўку ў звыш 34 % «[[Фальсыфікацыя|фальсыфікаванай]]»<ref>{{Навіна|аўтар=Анастасія Бойка|загаловак=Кампанія «Права выбару»: Найбольшая датэрміновая яўка — 20%|спасылка=https://euroradio.by/kampaniya-prava-vybaru-naybolshaya-daterminovaya-yauka-20|выдавец=«Эўрапейскае радыё для Беларусі»|дата публікацыі=18 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. 18 лютага на «[[Сталічнае тэлебачаньне|Сталічным тэлебачаньні]]» старшыня ЦВК Беларусі Ярмошына паведаміла: «за тыдзень датэрміновага галасаваньня ў Цэнтральную камісію паступілі 74 пісьмовыя скаргі»<ref>{{Навіна|аўтар=«[[Сталічнае тэлебачаньне]]»|загаловак=За час датэрміновага галасаваньня ЦВК атрымала 74 скаргі|спасылка=https://euroradio.by/za-chas-daterminovaga-galasavannya-cvk-atrymala-74-skargi|выдавец=«Эўрапейскае радыё для Беларусі»|дата публікацыі=18 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. Сярод іншага, 18 лютага палітоляг [[Валер Карбалевіч]] згадаў: «З 10,5 тысяч сябраў тэрытарыяльных выбарчых камісій апазыцыю прадстаўляюць толькі 7 чалавек»<ref>{{Навіна|аўтар=[[Валер Карбалевіч]]|загаловак=Звыклы сцэнар, прадказальны вынік|спасылка=https://novychas.online/palityka/zvykly-scenar-pradkazalny-vynik|выдавец=Газэта «Новы час»|дата публікацыі=18 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. 19 лютага кампанія «Праваабаронцы за свабодныя выбары» абвясьціла, што 35 % назіральнікаў у абласьцях паведамілі, што мясцовыя [[СМІ]] надрукавалі праграмы ўсіх кандыдатаў. Таксама назіральнікі адзначылі, што выбарчыя камісіі адмовіліся ўлічыць 71 % вылучэнцаў ад Руху «[[За Свабоду]]» і 33 % — ад «[[Беларуская хрысьціянская дэмакратыя|Беларускай хрысьціянскай дэмакратыі]]», якія сабралі подпісы грамадзянаў<ref name="й"/>. Кіраўнік [[Цэнтар эўрапейскай трансфармацыі|Цэнтру эўрапейскай трансфармацыі]] [[Андрэй Ягораў]] заявіў, што апазыцыя «ўдзельнічае ў гэтым выбарчым [[фарс]]е, нібыта ўяўляючы, што праходзіць рэальны працэс выбараў», хоць праз выбары ў Беларусі нельга дасягнуць рэпрэзэнтацыі ў органах кіраваньня. Ягораў патлумачыў: «улады чарговым разам выкарысталі альтэрнатыўныя палітычныя сілы для [[Сымуляцыя|сымуляцыі]] выбарчага працэсу, для большай ягонай легітымацыі»<ref>{{Навіна|аўтар=Уладзімер Глод|загаловак=Палітоляг: Апазыцыя «ўдзельнічае ў выбарчым фарсе» і «падтрымлівае лёгіку палітычнага рэжыму»|спасылка=https://www.svaboda.org/a/29048355.html|выдавец=[[Беларуская служба Радыё Свабода|Беларуская служба Радыё «Свабода»]]|дата публікацыі=19 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. == Вынікі == [[Цэнтральная выбарчая камісія Беларусі]] абвясьціла, што яўка на выбары ў мясцовы Саветы дэпутатаў 28-га скліканьня перавысіла 77 %<ref>{{Навіна|аўтар=[[БелТА]]|загаловак=ЦВК агучыў вынікі мясцовых выбараў у абласныя і Менскі гарадскі савет|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20180218/1518974398-galasavanne-na-myascovyh-vybarah-u-belarusi-zavershana|выдавец=Газэта «[[Зьвязда]]»|дата публікацыі=18 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref> (5 333 613 чалавек): 79 % — у Берасьцейскай вобласьці, 84 % — у Віцебскай, 80 % — у Гарадзенскай, па 81 % — у Гомельскай, 82 % — у Магілёўскай, 78 % — у Менскай і 61 % — у Менску<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=ЦВК заявіў, што на мясцовыя выбары ў Беларусі прыйшлі 77,05% выбарцаў|спасылка=https://euroradio.by/cvk-zayaviu-shto-na-myascovyya-vybary-u-belarusi-pryyshli-7705-vybarcau|выдавец=«[[Эўрапейскае радыё для Беларусі]]»|дата публікацыі=18 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. === Абраныя дэпутаты === [[Цэнтральная выбарчая камісія Беларусі]] абвясьціла, што дэпутатамі 1309 мясцовых Саветаў 28-га скліканьня сталі 18 110 чалавек, сярод якіх было 56 % (10 131) дэпутатаў 27-га скліканьня і 48 % (8729) жанчынаў, 4 % (720) [[Моладзь|маладзёнаў]] да 30 гадоў і 2,7 % (485) [[пэнсія]]нэраў, 2,5 % (453) сяброў партыяў і 0,5 % (90) [[Беспрацоўе|беспрацоўных]]. Сярод партыяў найбольш месцаў атрымалі: [[Камуністычная партыя Беларусі]] (КПБ) — 305, [[Рэспубліканская партыя працы і справядлівасьці]] (РППС) — 127, [[Сацыял-дэмакратычная партыя народнай згоды]] (СДПНЗ) — 11, [[Беларуская сацыяльна-спартовая партыя]] і [[Лібэральна-дэмакратычная партыя Беларусі]] — па 4, [[Беларуская аграрная партыя]] (БАП) і [[Беларуская патрыятычная партыя]] (БПП) — па адным<ref>{{Навіна|аўтар=[[БелаПАН]]|загаловак=У мясцовыя саветы абраны 21 грамадзянін Расеі|спасылка=https://www.racyja.com/hramadstva/u-myastsovyya-savety-abrany-21-gramadzyanin/|выдавец=[[Беларускае Радыё Рацыя|Беларускае Радыё «Рацыя»]]|дата публікацыі=20 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. Паводле занятасьці найбольш дэпутатаў было працаўнікамі адукацыi, [[Культура|культуры]], навукі і [[Ахова здароўя|аховы здароўя]] — 30,62 % (5546 чалавек), працаўнікамі [[Сельская гаспадарка Беларусі|сельскай гаспадаркі]] — 21,37 % (3870), [[чыноўнік]]амі — 13,24 % (2398), працаўнікамі прамысловасьцi, [[Транспарт у Беларусі|транспарту]] і [[Будаўніцтва ў Беларусі|будаўнiцтва]] — 8,4 % (1521), працаўнікамі [[Гандаль|гандлю]] і [[побыт]]авага абслугоўваньня — 3,91 % (708), праваахоўнікамі — 3,56 % (644) і [[прадпрымальнік]]амі — 1,67 % (303)<ref>{{Артыкул|аўтар=Вераніка Пуставіт.|загаловак=Каго мы выбiралi|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20180222/1519309338-u-cvk-padvyali-papyaredniya-vyniki-myascovyh-vybarau|выданьне=Мясцовае самакіраваньне|тып=|год=23 лютага 2018|нумар=8 (441)|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/23lut-10_optim.pdf 2]|issn=}}</ref>. У [[Менскі гарадзкі Савет дэпутатаў]] прайшлі 19 сябраў партыяў, а агулам ў 6 абласных Саветаў дэпутатаў — 16: у [[Гомельскі абласны Савет дэпутатаў|Гомельскі]] — 6, [[Берасьцейскі абласны Савет дэпутатаў|Берасьцейскі]] — 4, [[Віцебскі абласны Савет дэпутатаў|Віцебскі]] і [[Менскі абласны Савет дэпутатаў|Менскі]] — па 2, [[Гарадзенскі абласны Савет дэпутатаў|Гарадзенскі]] і [[Магілёўскі абласны Савет дэпутатаў|Магілёўскі]] — па адным. Пры гэтым, месцы атрымалі прадстаўнікі 7 партыяў: [[КПБ]] — 16, [[РППС]] — 11, [[БССП]] — 3, [[ЛДПБ]] — 2, [[БАП]], БПП і [[СДПНЗ]] — па адным<ref>{{Навіна|аўтар=Уладзімер Глод|загаловак=На мясцовых выбарах сярод партыяў першыя камуністы|спасылка=https://www.svaboda.org/a/29047878.html|выдавец=[[Беларуская служба Радыё Свабода|Беларуская служба Радыё «Свабода»]]|дата публікацыі=19 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. Сярод іншага, ЦВК Беларусі абвясьціла, што ў мясцовыя Саветы дэпутатаў трапіў 21 грамадзянін Расеі (0,12 % ад агульнага ліку дэпутатаў) зь відам на жыхарства ў Беларусі, зь іх 15 — у сельскія Саветы, 4 — у раённыя, і па адным — у абласны і гарадзкі. Найбольш зь іх было ў Віцебскай і Магілёўскай абласьцях — па 7, Гомельскай — 5, Гарадзенскай і Менскай — па адным<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=У мясцовыя саветы Беларусі трапіў 21 грамадзянін Расеі|спасылка=https://euroradio.by/u-myascovyya-savety-belarusi-trapiu-21-gramadzyanin-rasii|выдавец=«[[Эўрапейскае радыё для Беларусі]]»|дата публікацыі=20 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. 19 лютага 2022 году сустаршыня «[[Беларуская хрысьціянская дэмакратыя|Беларускай хрысьціянскай дэмакратыі]]» [[Павал Севярынец]] паведаміў пра пераабраньне аднапартыйца ў [[Блудзенскі сельсавет]] Бярозаўскага раёну Берасьцейскай вобласьці: «дэпутат [[Валеры Білібуха]] зноў стаў дэпутатам сельсавету. ... але сфальсыфікаваць ня здолелі, бо ва ўчастковых камісіях былі сябры [[Партыя БНФ|Партыі БНФ]]»<ref>{{Навіна|аўтар=[[БелаПАН]]|загаловак=Актывіст БХД Валеры Білібуха пераабраны дэпутатам сельсавету|спасылка=https://www.racyja.com/hramadstva/aktyvist-bkhd-valeryj-bilibukha-peraab/|выдавец=[[Беларускае Радыё Рацыя|Беларускае Радыё «Рацыя»]]|дата публікацыі=19 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. Таксама 19 лютага ЦВК Беларусі паведаміла пра перавыбары па Савецкай выбарчай акрузе № 3 у [[Ельскі раённы Савет дэпутатаў]], дзе адзінага кандыдата адклікаў працоўны калектыў<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Па адной акрузе адбудуцца паўторныя выбары|спасылка=https://euroradio.by/pa-adnoy-akruze-adbuducca-pautornyya-vybary|выдавец=«Эўрапейскае радыё для Беларусі»|дата публікацыі=19 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. Кандыдатам быў 34-гадовы сябра Камуністычнай партыі Віталь Васілёнак, які займаў пасаду кіраўніка [[Ельск]]ай мэблевай фабрыкі і быў папярэдне затрыманы праваахоўнікамі<ref>{{Навіна|аўтар=АЯ|загаловак=У Ельску арыштавалі праўладнага кандыдата, які быў адзіным у акрузе|спасылка=https://www.svaboda.org/a/29048280.html|выдавец=Беларуская служба Радыё «Свабода»|дата публікацыі=19 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * {{Навіна|аўтар=|загаловак=Выбары-2018|спасылка=https://zviazda.by/be/tags/vybary-2018|выдавец=Газэта «[[Зьвязда]]»|дата публікацыі=24 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}} * {{Навіна|аўтар=|загаловак=Мясцовыя выбары 2018|спасылка=https://novychas.online/tags/mjascovyja-vybary-2018|выдавец=Газэта «[[Новы час (газэта)|Новы час]]»|дата публікацыі=18 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}} ** [https://novychas.online/tags/vybary-2018 Выбары-2018] * {{Навіна|аўтар=|загаловак=Мясцовыя выбары 2018|спасылка=https://www.racyja.com/tag/myastsovyya-vybary-2018/|выдавец=[[Беларускае Радыё Рацыя|Беларускае Радыё «Рацыя»]]|дата публікацыі=19 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}} ** [https://www.racyja.com/tag/vybary-2018/ Выбары 2018] * {{Навіна|аўтар=|загаловак=Мясцовыя выбары 2018|спасылка=https://euroradio.by/vybary-myascovyya-savety-2018|выдавец=«[[Эўрапейскае радыё для Беларусі]]»|дата публікацыі=7 сакавіка 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}} * {{Навіна|аўтар=|загаловак=Як у Беларусі праходзілі «мясцовыя» выбары|спасылка=https://www.svaboda.org/a/29046204/lbl0lbi137318.html|выдавец=[[Беларуская служба Радыё Свабода|Беларуская служба Радыё «Свабода»]]|дата публікацыі=18 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}} ** [https://www.svaboda.org/a/vybary-000-179-paslasmak/29047674.html Мясцовыя выбары, пасьляслоўе: вынікі і рэакцыі] // 19 лютага 2018 г. * {{Навіна|аўтар=|загаловак=Выбары-2018|спасылка=https://elections2018.spring96.org/be/top-stories|выдавец=Праваабарончы цэнтар «[[Вясна (цэнтар)|Вясна]]»|дата публікацыі=19 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}} * {{Навіна|аўтар=|загаловак=Выбары дэпутатаў мясцовых Саветаў 28-га скліканьня|спасылка=https://rec.gov.by/ru/msd-28s-ru/|выдавец=[[Цэнтральная выбарчая камісія Беларусі]]|мова=ru|дата публікацыі=2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}} {{Накід:Беларусь}} {{Выбары ў Беларусі}} [[Катэгорыя:Выбары ў Беларусі]] [[Катэгорыя:Выбары 2018 году]] [[Катэгорыя:2018 год у Беларусі]] [[Катэгорыя:Мясцовае самакіраваньне]] [[Катэгорыя:18 лютага]] 99oex3bawxwq25fmk2r8o7zotac2pev 10 257874 2329506 2022-07-23T14:07:48Z Kazimier Lachnovič 1079 Створана старонка са зьместам '{{#switch: {{{1|}}} | |к = {{#ifeq:{{{1|}}}|к|Дайліда А. [http://spampavac.by/files/downloads/pvkl.pdf Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі] / Рэц. [[Сяргей Тарасаў|С. Тарасаў]]. — Менск, 2019.}} {{#ifeq:{{{1|}}}||Дайліда А. [http://spampavac.by/files/downloads/pvkl.pdf Пачаткі Вялікаг...' wikitext text/x-wiki {{#switch: {{{1|}}} | |к = {{#ifeq:{{{1|}}}|к|Дайліда А. [http://spampavac.by/files/downloads/pvkl.pdf Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі] / Рэц. [[Сяргей Тарасаў|С. Тарасаў]]. — Менск, 2019.}} {{#ifeq:{{{1|}}}||Дайліда А. [http://spampavac.by/files/downloads/pvkl.pdf Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі] / Рэц. [[Сяргей Тарасаў|С. Тарасаў]]. Аўтарскае выданне. — Менск, 2019. — 459 с.}} }}<noinclude> == Выкарыстаньне == <pre> {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}} </pre> {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}} == Парамэтры == * Даданьне парамэтру ''|к'' («кампактавы») дае больш сьціслы выгляд найменьня кнігі (бяз колькасьці старонак і ISBN), што зручна пры выкарыстаньні ў зносках. <pre> Тэза<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. №.</ref> == Крыніцы == {{Крыніцы}} </pre> Тэза<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. №.</ref> == Крыніцы == {{Крыніцы}} [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Літаратура|Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)]]</noinclude> cf2o3n8exbze208gjqtpxywmhpqwqcx 10 257875 2329538 2022-07-23T17:38:43Z W 11741 +[[Беларуская гандлёва-прамысловая палата]] wikitext text/x-wiki {{Галоўная старонка/Лепшы артыкул |тып=добры |артыкул=Беларуская гандлёва-прамысловая палата |тэкст='''[[Беларуская гандлёва-прамысловая палата]]''' — некамэрцыйная арганізацыя юрыдычных асобаў і індывідуальных прадпрымальнікаў Беларусі, заснаваная ў сьнежні 1952 году ў якасьці Беларускага аддзяленьня Ўсесаюзнай гандлёвай палаты. На 2022 год налічвала звыш 2500 прадпрыемстваў-сябраў у Беларусі. Аказвала звыш 100 відаў паслугаў дзеля падтрымкі сваіх сябраў у замежным гандлі. Мела каля 1000 пагадненьняў і мэмарандумаў з больш як 100 краінамі. За мяжой працавала звыш 40 прадстаўнікоў БелГПП. Была заснавальніцай 23-х справавых радаў з замежнымі супольнікамі. У рамках інфармацыйнай плятформы «Голас бізнэсу» зьбірала прапановы прадпрыемстваў у паляпшэньні ўкладальніцка-справавога асяродзьдзя для прадстаўленьня ва ўрадзе Беларусі і міжнародных арганізацыях. Аказвала звыш 70 відаў падтрымкі сваім сябрам са зьніжкай і бясплатна. Штогод абнародавала дасьледаваньні замежных рынкаў пра найвыгаднейшыя іх таварныя галіны і магчымых супольнікаў. Звыш 20 гадоў выходзіў бюлетэнь «Мэркур» з камэнтарамі экспэртаў пра вядзеньне прадпрымальніцтва за мяжой. Штогод выпускалі зборнік «Беларускія экспартэры» пра больш як 2200 айчынных вытворцаў. У рамках канцэпцыі «Лічбавая БелГПП» празь Сеціва аказвалі паслугі, праводзілі мерапрыемствы он-лайн і распаўсюджвалі выданьні. БелГПП улучала 10 установаў: 6 абласных аддзяленьняў з правам юрыдычнай асобы, 3 унітарныя прадпрыемствы «Белінтэрэкспа», «Белпатэнтсэрвіс» і «Цэнтар дзелавой адукацыі», а таксама Міжнародны арбітражны суд пры БелГПП. Дзеля крокавай даступнасьці ў 30 местах Беларусі працавалі прадстаўніцтвы абласных аддзяленьняў БелГПП |выява= |апісаньне выявы= }}<noinclude>[[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Блёк добрых артыкулаў галоўнай старонкі]]</noinclude> 2usjw6gxiqkmt3nbrk38lxnet9np41l 0 257876 2329547 2022-07-23T19:32:28Z Stary Jolup 145 Створана старонка са зьместам '{{Населены пункт/Беларусь |Назва = Какорычы |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Какорычаў |Трансьлітараваная назва = Kakoryčy |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дат...' wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Какорычы |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Какорычаў |Трансьлітараваная назва = Kakoryčy |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Менская вобласьць|Менская]] |Раён = [[Капыльскі раён|Капыльскі]] |Сельсавет = [[Пацейкаўскі сельсавет|Пацейкаўскі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 24 |Год падліку колькасьці = 2019 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 53 |Шырата хвілінаў = 8 |Шырата сэкундаў = 59 |Даўгата градусаў = 26 |Даўгата хвілінаў = 58 |Даўгата сэкундаў = 31 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Како́рычы'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Менская вобласьць}}</ref> — вёска ў [[Капыльскі раён|Капыльскім раёне]] [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]] [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Пацейкаўскі сельсавет|Пацейкаўскага сельсавету]]. == Насельніцтва == * 2009 год — 49 чалавек<ref>[http://pop-stat.mashke.org/belarus-census/minskaja.htm Вынікі перапісу 2009 году ў Беларусі]</ref> * 2019 год — 24 чалавекі == Славутасьці == * Сядзібна-паркавы комплекс Пашкевічаў == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Пацейкаўскі сельсавет}} {{Капыльскі раён}} [[Катэгорыя:Пацейкаўскі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Капыльскага раёну]] 9b6dmxg7a4dwrlys59y7b7mcwdjqbi4 0 257877 2329548 2022-07-23T19:37:30Z Stary Jolup 145 Створана старонка са зьместам '{{Населены пункт/Беларусь |Назва = Кудзінавічы |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Кудзінавічаў |Трансьлітараваная назва = Kudzinavičy |Герб = |Сьцяг = |Гімн...' wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Кудзінавічы |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Кудзінавічаў |Трансьлітараваная назва = Kudzinavičy |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Менская вобласьць|Менская]] |Раён = [[Капыльскі раён|Капыльскі]] |Сельсавет = [[Пацейкаўскі сельсавет|Пацейкаўскі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 26 |Год падліку колькасьці = 2019 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 53 |Шырата хвілінаў = 11 |Шырата сэкундаў = 6 |Даўгата градусаў = 26 |Даўгата хвілінаў = 52 |Даўгата сэкундаў = 47 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Ку́дзінавічы'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Менская вобласьць}}</ref> — вёска ў [[Капыльскі раён|Капыльскім раёне]] [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]] [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Пацейкаўскі сельсавет|Пацейкаўскага сельсавету]]. == Насельніцтва == * 2009 год — 84 чалавек<ref>[http://pop-stat.mashke.org/belarus-census/minskaja.htm Вынікі перапісу 2009 году ў Беларусі]</ref> * 2019 год — 26 чалавекі == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Пацейкаўскі сельсавет}} {{Капыльскі раён}} [[Катэгорыя:Пацейкаўскі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Капыльскага раёну]] b7jux3gspc8pga722picp44j3pfvhhk 0 257878 2329549 2022-07-23T19:41:33Z Stary Jolup 145 Створана старонка са зьместам '{{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Чырвоная Горка |Статус = пасёлак |Назва ў родным склоне = Чырвонай Горкі |Трансьлітараваная назва = Čyrvonaja Horka |Герб = |Сьцяг...' wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Чырвоная Горка |Статус = пасёлак |Назва ў родным склоне = Чырвонай Горкі |Трансьлітараваная назва = Čyrvonaja Horka |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Менская вобласьць|Менская]] |Раён = [[Капыльскі раён|Капыльскі]] |Сельсавет = [[Пацейкаўскі сельсавет|Пацейкаўскі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = |Год падліку колькасьці = |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 53 |Шырата хвілінаў = 11 |Шырата сэкундаў = 0 |Даўгата градусаў = 26 |Даўгата хвілінаў = 54 |Даўгата сэкундаў = 11 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Чырво́ная Го́рка'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Менская вобласьць}}</ref> — пасёлак у [[Капыльскі раён|Капыльскім раёне]] [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]] [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Пацейкаўскі сельсавет|Пацейкаўскага сельсавету]]. == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Пацейкаўскі сельсавет}} {{Капыльскі раён}} [[Катэгорыя:Пацейкаўскі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Капыльскага раёну]] af0tx2q06k24pdixxlm3on5cc59ld9c 0 257879 2329550 2022-07-23T19:53:57Z Stary Jolup 145 [[ВП:Вікіфікатар|вікіфікацыя]] wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Пацейкі |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Пацейкаў |Трансьлітараваная назва = Paciejki |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Менская вобласьць|Менская]] |Раён = [[Капыльскі раён|Капыльскі]] |Сельсавет = [[Пацейкаўскі сельсавет|Пацейкаўскі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 24 |Год падліку колькасьці = 2019 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 53 |Шырата хвілінаў = 10 |Шырата сэкундаў = 43 |Даўгата градусаў = 26 |Даўгата хвілінаў = 57 |Даўгата сэкундаў = 28 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Паце́йкі'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Менская вобласьць}}</ref> — вёска ў [[Капыльскі раён|Капыльскім раёне]] [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]] [[Беларусь|Беларусі]]. Цэнтар [[Пацейкаўскі сельсавет|Пацейкаўскага сельсавету]]. == Гісторыя == [[Файл:Paciejki, Pakroŭskaja. Пацейкі, Пакроўская (1902).jpg|міні|зьлева|Пакроўская царква. 1902]] Паселішча Пацейкі было вядома яшчэ ў XVI стагодзьдзі, а назва яго пайшла ад прозьвішча Пацей. [[Адам Пацей]] быў выхадцам з буйнога магнацкага роду і ўладальнікам гэтых мясьцін. У той час паселішча было цэнтрам воласьці Навагруадзкага павету, які належаў Радзівілам. У ХVIII стагодзьдзі яно ўвайшло ў склад Слуцкага павету. У 1793 годзе была пабудавана Пакроўская царква, якая, на жаль, не захавалася. У 1861 годзе адкрыта царкоўна-прыходскае вучылішча, пазьней — народнае вучылішча з рамесьленым клясам, у 1921 годзе — школа І ступені. У 1924 годзе Пацейкі сталі цэнтрам сельсавета. У 20-я гады мінулага стагодзьдзя тут быў арганізаваны калгас імя Блюхера, які потым быў перайменаваны ў калгас «Радзіма», «Прагрэс», СВК «Пацейкі» і у 2000-х — ААТ «Прагрэс 2010». == Геаграфія == Знаходзіцца за 10 км у напрамку на паўночны захад ад горада [[Капыль]], за 125 км ад [[Менск]]у<ref name="bel12">{{Літаратура/БелЭн|12к}}</ref>. == Насельніцтва == * 2000 год — 421 чалавек, 153 двароў * 2009 год — 402 чалавекм<ref>[http://pop-stat.mashke.org/belarus-census/minskaja.htm Вынікі перапісу 2009 году ў Беларусі]</ref> * 2019 год — 377 чалавек == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == * {{Літаратура/БелЭн|12}} — С. 241. * {{кніга|загаловак=Республика Беларусь. Минская область: Общегеографический атлас|адказны=Ред. Г. Г. Науменко|месца=Мн.|выдавецтва=РУП «Белкартография»|год=2008|старонкі=|старонак=48||isbn=978-985-508-054-2|наклад=10 000}}{{ref-ru}} {{Пацейкаўскі сельсавет}} {{Капыльскі раён}} [[Катэгорыя:Пацейкаўскі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Капыльскага раёну]] en4h7gbgchftltclrnxbmzkkpktan8t 0 257880 2329552 2022-07-23T19:58:16Z Stary Jolup 145 Створана старонка са зьместам '{{Населены пункт/Беларусь |Назва = Пнівада |Статус = былая вёска |Назва ў родным склоне = Пнівады |Трансьлітараваная назва = Pnivada |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Д...' wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Пнівада |Статус = былая вёска |Назва ў родным склоне = Пнівады |Трансьлітараваная назва = Pnivada |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Менская вобласьць|Менская]] |Раён = [[Капыльскі раён|Капыльскі]] |Сельсавет = [[Пацейкаўскі сельсавет|Пацейкаўскі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = |Год падліку колькасьці = |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 53 |Шырата хвілінаў = 12 |Шырата сэкундаў = 25 |Даўгата градусаў = 26 |Даўгата хвілінаў = 52 |Даўгата сэкундаў = 29 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Пні́вада'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Менская вобласьць}}</ref> — былая вёска ў [[Капыльскі раён|Капыльскім раёне]] [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]] [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіла у склад [[Пацейкаўскі сельсавет|Пацейкаўскага сельсавету]]. Ліквідаваная ў 2017 годзе<ref>{{cite web|url=http://www.pravo.by/document/?guid=3961&p0=D917n0082548|title=«Об упразднении деревни Пнивода и поселка Леоново Потейковского сельсовета Копыльского района». Решение Копыльского районного Совета депутатов от 24 февраля 2017 г. № 133|lang=ru|accessdate=9 ліпеня 2017|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210122165529/https://www.pravo.by/document/?guid=3961&p0=D917n0082548|archivedate=22 студзеня 2021|deadurl=yes}}</ref>. == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Пацейкаўскі сельсавет}} {{Капыльскі раён}} [[Катэгорыя:Пацейкаўскі сельсавет]] [[Катэгорыя:Колішнія населеныя пункты Капыльскага раёну]] sdlwyoofx7nr19k9rvketd4x7gjcf5j 14 257881 2329553 2022-07-23T19:59:47Z Stary Jolup 145 Створана старонка са зьместам '[[Катэгорыя:Населеныя пункты Капыльскага раёну| ]] [[Катэгорыя:Колішнія населеныя пункты Менскай вобласьці|Капыльскі раён]]' wikitext text/x-wiki [[Катэгорыя:Населеныя пункты Капыльскага раёну| ]] [[Катэгорыя:Колішнія населеныя пункты Менскай вобласьці|Капыльскі раён]] bwv9wbak162iazbw6un54huf8xlmq35 0 257882 2329555 2022-07-23T20:06:36Z Stary Jolup 145 Створана старонка са зьместам '{{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Леванова |Статус = былы пасёлак |Назва ў родным склоне = Леванова |Трансьлітараваная назва = Lievanova |Герб = |Сьцяг = |Г...' wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Леванова |Статус = былы пасёлак |Назва ў родным склоне = Леванова |Трансьлітараваная назва = Lievanova |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Менская вобласьць|Менская]] |Раён = [[Капыльскі раён|Капыльскі]] |Сельсавет = [[Пацейкаўскі сельсавет|Пацейкаўскі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = |Год падліку колькасьці = |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 53 |Шырата хвілінаў = 13 |Шырата сэкундаў = 10 |Даўгата градусаў = 26 |Даўгата хвілінаў = 56 |Даўгата сэкундаў = 53 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Левано́ва'''<ref name="daviednik">{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Менская вобласьць}}</ref> (таксама ''Ляво́нава (за Ляво́навам)''<ref name="daviednik" />) — былы пасёлак у [[Капыльскі раён|Капыльскім раёне]] [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]] [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіла у склад [[Пацейкаўскі сельсавет|Пацейкаўскага сельсавету]]. Ліквідаваная ў 2017 годзе<ref>{{cite web|url=http://www.pravo.by/document/?guid=3961&p0=D917n0082548|title=«Об упразднении деревни Пнивода и поселка Леоново Потейковского сельсовета Копыльского района». Решение Копыльского районного Совета депутатов от 24 февраля 2017 г. № 133|lang=ru|accessdate=9 ліпеня 2017|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210122165529/https://www.pravo.by/document/?guid=3961&p0=D917n0082548|archivedate=22 студзеня 2021|deadurl=yes}}</ref>. == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Пацейкаўскі сельсавет}} {{Капыльскі раён}} [[Катэгорыя:Пацейкаўскі сельсавет]] [[Катэгорыя:Колішнія населеныя пункты Капыльскага раёну]] gi8eyrxj3ltt0hptr0xw5o277pjkyma 0 257883 2329556 2022-07-23T20:11:14Z Stary Jolup 145 Створана старонка са зьместам '{{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Крывое Сяло |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Крывога Сяла |Трансьлітараваная назва = Kryvoje Sialo |Герб = |Сьцяг = |...' wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Крывое Сяло |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Крывога Сяла |Трансьлітараваная назва = Kryvoje Sialo |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Менская вобласьць|Менская]] |Раён = [[Капыльскі раён|Капыльскі]] |Сельсавет = [[Пацейкаўскі сельсавет|Пацейкаўскі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 11 |Год падліку колькасьці = 2019 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 53 |Шырата хвілінаў = 11 |Шырата сэкундаў = 11 |Даўгата градусаў = 26 |Даўгата хвілінаў = 59 |Даўгата сэкундаў = 34 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Крыво́е Сяло́'''<ref name="daviednik">{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Менская вобласьць}}</ref> (таксама ''Крывасёлкі, мн.''<ref name="daviednik" />) — вёска ў [[Капыльскі раён|Капыльскім раёне]] [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]] [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Пацейкаўскі сельсавет|Пацейкаўскага сельсавету]]. == Насельніцтва == * 2009 год — 15 чалавек<ref>[http://pop-stat.mashke.org/belarus-census/minskaja.htm Вынікі перапісу 2009 году ў Беларусі]</ref> * 2019 год — 11 чалавек == Славутасьці == * Сядзібна-паркавы комплекс Пашкевічаў == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Пацейкаўскі сельсавет}} {{Капыльскі раён}} [[Катэгорыя:Пацейкаўскі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Капыльскага раёну]] tcpc2rsjizgsk403yx641vtrk800a8a 1 257884 2329571 2022-07-24T03:46:00Z Дамінік 64057 /* Шляхоцкая ўласнасьць на староства! */ новы разьдзел wikitext text/x-wiki == Шляхоцкая ўласнасьць на староства! == На карце 1560 году сельскія землі аднесеныя да шляхоцкай уласнасьці, цэнтар Багрымавіцкага стараства... І каму належыць гэты шэдэўр?[[Удзельнік:Дамінік|Дамінік]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Дамінік|гутаркі]]) 06:46, 24 ліпеня 2022 (+03) q3esnaxecrse1brcmjw93ehb96tssj8 2329572 2329571 2022-07-24T03:46:18Z Дамінік 64057 /* Шляхоцкая ўласнасьць на староства! */ wikitext text/x-wiki == Шляхоцкая ўласнасьць на староства! == На карце 1560 году сельскія землі аднесеныя да шляхоцкай уласнасьці, цэнтар Багрымавіцкага стараства... І каму належыць гэты шэдэўр?--[[Удзельнік:Дамінік|Дамінік]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Дамінік|гутаркі]]) 06:46, 24 ліпеня 2022 (+03) cch82pb8ug7yfazbnovi3pq88z2g09d 2329573 2329572 2022-07-24T03:48:35Z Дамінік 64057 /* Шляхоцкая ўласнасьць на староства! */ wikitext text/x-wiki == Шляхецкая ўласнасьць на староства! == На карце 1560 году сельскія землі аднесеныя да шляхоцкай уласнасьці, цэнтар Багрымавіцкага стараства... І каму належыць гэты шэдэўр?--[[Удзельнік:Дамінік|Дамінік]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Дамінік|гутаркі]]) 06:46, 24 ліпеня 2022 (+03) sjog8pbjfx6pbzr1y70hz8vkjx9tpta 2329576 2329573 2022-07-24T06:53:33Z Ліцьвін 847 /* Шляхецкая ўласнасьць на староства! */ адказ wikitext text/x-wiki == Шляхецкая ўласнасьць на староства! == На карце 1560 году сельскія землі аднесеныя да шляхоцкай уласнасьці, цэнтар Багрымавіцкага стараства... І каму належыць гэты шэдэўр?--[[Удзельнік:Дамінік|Дамінік]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Дамінік|гутаркі]]) 06:46, 24 ліпеня 2022 (+03) : Удзельнік 91.149.153.207. --[[Удзельнік:Ліцьвін|Ліцьвін]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ліцьвін|гутаркі]]) 09:53, 24 ліпеня 2022 (+03) 790ahg4neq53u0ltwy6iqr2i3cc9at7 2329599 2329576 2022-07-24T08:39:39Z Дамінік 64057 /* Шляхецкая ўласнасьць на староства! */ wikitext text/x-wiki == Шляхецкая ўласнасьць на староства! == На карце 1560 году сельскія землі аднесеныя да шляхоцкай уласнасьці, цэнтар Багрымавіцкага стараства... І каму належыць гэты шэдэўр?--[[Удзельнік:Дамінік|Дамінік]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Дамінік|гутаркі]]) 06:46, 24 ліпеня 2022 (+03) : Удзельнік 91.149.153.207. --[[Удзельнік:Ліцьвін|Ліцьвін]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ліцьвін|гутаркі]]) 09:53, 24 ліпеня 2022 (+03) : Падобна, раней гэта зрабіў гісторык, член-карэспандэнт НАН Беларусі С. В. Марцэлеў у энцыкляпэдыі "Гарады і вёскі Беларусі".--[[Удзельнік:Дамінік|Дамінік]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Дамінік|гутаркі]]) 11:39, 24 ліпеня 2022 (+03) 26506fsg6csoifv4g2t96y9b8zlgh7i 2329600 2329599 2022-07-24T08:39:58Z Дамінік 64057 /* Шляхецкая ўласнасьць на староства! */ wikitext text/x-wiki == Шляхецкая ўласнасьць на староства! == На карце 1560 году сельскія землі аднесеныя да шляхоцкай уласнасьці, цэнтар Багрымавіцкага стараства... І каму належыць гэты шэдэўр?--[[Удзельнік:Дамінік|Дамінік]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Дамінік|гутаркі]]) 06:46, 24 ліпеня 2022 (+03) : Удзельнік 91.149.153.207. --[[Удзельнік:Ліцьвін|Ліцьвін]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ліцьвін|гутаркі]]) 09:53, 24 ліпеня 2022 (+03) Падобна, раней гэта зрабіў гісторык, член-карэспандэнт НАН Беларусі С. В. Марцэлеў у энцыкляпэдыі "Гарады і вёскі Беларусі".--[[Удзельнік:Дамінік|Дамінік]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Дамінік|гутаркі]]) 11:39, 24 ліпеня 2022 (+03) ggb8kywbj9ucbt01cn4wwjnesncf79f 2329601 2329600 2022-07-24T08:43:21Z Дамінік 64057 /* Шляхецкая ўласнасьць на староства! */ wikitext text/x-wiki == Шляхецкая ўласнасьць на староства! == На карце 1560 году сельскія землі аднесеныя да шляхоцкай уласнасьці, цэнтар Багрымавіцкага стараства... І каму належыць гэты шэдэўр?--[[Удзельнік:Дамінік|Дамінік]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Дамінік|гутаркі]]) 06:46, 24 ліпеня 2022 (+03) : Удзельнік 91.149.153.207. --[[Удзельнік:Ліцьвін|Ліцьвін]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ліцьвін|гутаркі]]) 09:53, 24 ліпеня 2022 (+03) Падобна, раней гэта зрабіў гісторык, член-карэспандэнт НАН Беларусі С. В. Марцэлеў у энцыкляпэдыі "Гарады і вёскі Беларусі". І мапу таго году ён прыдумаў...--[[Удзельнік:Дамінік|Дамінік]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Дамінік|гутаркі]]) 11:39, 24 ліпеня 2022 (+03) hog781ykzwgnss6l4d5ds9n213zpwag 10 257885 2329581 2022-07-24T07:29:18Z Dymitr 10914 [[Вікіпэдыя:Шаблёны|шаблён]] wikitext text/x-wiki {{Мова тэксту|Бэрбэрскія мовы|па-бэрбэрску|{{{2|}}}|бэр}} ''{{мова|ber|{{{1}}}}}''<noinclude> == Глядзіце таксама == [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Мовы тэксту|ber]] </noinclude> murk8jetk4o9nefl67xfnkv3hb6hznp 0 257886 2329587 2022-07-24T07:55:39Z W 11741 W перанёс старонку [[Лёзьненскі райвыканкам]] у [[Лёзьненскі раённы выканаўчы камітэт]]: +[[Вікіпэдыя:Пагадненьні па назвах артыкулаў]]: «Асноўны артыкул зьмяшчаецца на старонцы з разгорнутай назвай, а на старонцы з адпаведнай абрэвіятурай робіцца перанакіраваньне на асноўную». wikitext text/x-wiki #перанакіраваньне [[Лёзьненскі раённы выканаўчы камітэт]] 7jpcltovtrj0ux0gfvtd6373ionezy7 0 257887 2329589 2022-07-24T07:57:08Z W 11741 W перанёс старонку [[Слуцкі райвыканкам]] у [[Слуцкі раённы выканаўчы камітэт]]: +[[Вікіпэдыя:Пагадненьні па назвах артыкулаў]]: «Асноўны артыкул зьмяшчаецца на старонцы з разгорнутай назвай, а на старонцы з адпаведнай абрэвіятурай робіцца перанакіраваньне на асноўную». wikitext text/x-wiki #перанакіраваньне [[Слуцкі раённы выканаўчы камітэт]] aato3vfdo2q121ufe4fvu4l69pa9eb5 0 257888 2329609 2022-07-24T09:18:59Z Red Winged Duck 39 Red Winged Duck перанёс старонку [[Прыазёрная (Берасьцейская вобласьць)]] у [[Балобанавічы]] паўзьверх перанакіраваньня: [[ВП:БТГН]] wikitext text/x-wiki #перанакіраваньне [[Балобанавічы]] 3f02cndtgoob4nlde2xij7b642zpfy2 0 257889 2329612 2022-07-24T09:21:28Z Taravyvan Adijene 1924 [крыніца — https://en.wikipedia.org/wiki/Torrevieja?oldid=1100068828 wikitext text/x-wiki {{НП}} '''Торэвіеха''' ({{Мова-es|Torrevieja}}; {{Мова-ca-valencia|Torrevella}}) — [[места]] і [[грамада]] ў правінцыі [[Алікантэ (правінцыя)|Алікантэ]] [[Валенсія|Валенсійскай супольнасьці]] [[Гішпанія|Гішпаніі]], на паўднёва-ўсходнім [[Коста-Блянка|Белым беразе]] [[Міжземнае мора|Міжземнага мора]]. Знаходзіцца за 50 кілямэтраў на поўдзень ад [[Алікантэ]]. Насельніцтва — 83 тыс. (2019)<ref name="Estadística, Madrid 2019">Instituto Nacional de Estadística, Madrid,2019.</ref>. Першапачаткова заснаваная як солездабыўчая і рыбацкая вёска. == Мінуўшчына == Назва места паходзіць ад старажытнай [[Вартавая вежа|вартавой вежы]] ({{Мова-гішп|Torre Vieja|скарочана}} — 'старая вежа'), якая здаўна тут стаяла. У 1803 року [[Карл IV (кароль Гішпаніі)|Карл IV]] загадаў пачаць тут будаўніцтва паселішча дзеля здабычы солі. У 1829 землятрус цалкам зьнішчыў мястэчка, але яно хутка было адноўленае. У 1931 [[Альфонса XIII (кароль Гішпаніі)|Альфонса XIII]] надаў Торэвіесе статус места. У XIX стагодзьдзі здабытую соль збольшага прадавалі ў Швэцыю ды Нідэрлянды. З пачатку XX стагодзьдзя чвэрць атрыманай солі сталі пастаўляць на ўнутраны рынак. Дагэтуль солездабыча застаецца асноўнай галіной прамысловасьці Торэвіехі. Апошнім часам адбываецца разьвіцьцё турыстычнай сфэры. Вялікая колькасьць брытанцаў, ірляндцаў, немцаў і скандынаваў пражываюць тут цэлы год, а гішпанцы купляюць у Торэвіесе другі дом. == Транспарт == Торэвіеху перасякае дарога Н-332 з [[Картахэна|Картахэны]]. == Турыстычная інфармацыя == [[Файл:Torrevieja-IglesiaInmaculada.jpg|значак|upright|Iglesia Arciprestal de la Inmaculada Concepción]] * ''Катэдра Беззаганнага Зачацьця'', узьведзеная ў 1789, у 1844 рэканструяваная з камянёў, узятых з арыгінальнай ''Старой вежы''. * ''Касьцёл Дзевы Марыі Ружанцовай'' ([[Торэ-Ля-Мата|Ля-Мата]]), збудаваны ў 1896. * ''Грэбля Левантэ'' даўжынёй 1600 м. * ''Парк нацыяў''  — паменшаная копія Эўрапейскага кантынэнту * ''Музэй мора і солі'' * ''Плывучы музэй падводнай лодкі С-61'' * ''Плывучы музэй патрульнай лодкі Альбатрос III'' * ''Пляцоўкі солі'' — у 1777—1958 роках служылі солезапасным магазынам і вэрф’ю. * ''Солевыя капальні'' — дзьве солевыя лягуны на захад ад места * ''Музэй хабанэры «Рыкарда Ляфуэнтэ» * ''Музэй Вялікадня'' * ''Музэй натуральнай гісторыі Торэвіехі'' ў будынку старога чыгуначнага вакзалу * ''Парк ветрака'' == Вядомыя асобы == * [[Хаакін Чарапрэта]] (1871—1951) — палітык * [[Нікола Кун]] — тэнісіст == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.torrevieja.es/ Самакіраваньне Торэвіехі] {{ref-es}} * [http://www.torrevieja.city/ Падарожнік па Торэвіесе] {{ref-en}} * {{ВікіВандроўкі-мова|en|Torrevieja}} {{Бібліяінфармацыя}} [[Катэгорыя:Торэвіеха| ]] [[Катэгорыя:Марскія курорты Гішпаніі]] entzqrf9srgc121udnjvfhfz0oak6hp